Book Title: Hindi Jain Sahitya ka Bruhad Itihas Part 2
Author(s): Shitikanth Mishr
Publisher: Parshwanath Shodhpith Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002091/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SUN aay'laar' jiiwthiiH aay'aat|| SN sampAdaka pro sAgaramala jaina hindI jaina sAhitya kA bRhad itihApta bhAga 2 : satrahavIM zatI Ma(maru gurjara ) EARNARED SHARMACHAR DaoN. zitikaNTha mizra pUjya sohanalAla smAraka pArzvanAtha zodhapITha vArANasI - 221005 25 Porn dein Educak reak TOFRAISEASE 2015 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzrvanAtha zodhapITha granthamAlA 66 sampAdaka pro0 sAgaramala jaina hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 2 satrahavIM zato ( maru gurjara ) DaoN0 zitikaNTha mizra EEEEEE REE pUjya sohanalAla smAraka pArzvanAtha zodhapITha vArANasI. - 221005 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha zodhapITha granthamAlA : 66 granthamAlA sampAdakapro0 sAgaramala jaina prakAzaka pajya sohanalAla smAraka pArzvanAtha zodhapITha vArANasI-221005 prathama saMskaraNa 1994 mUlya 180.00 Parsvanatha Sodhaprtha Series : 66 Hindi Jaina Sahitya ka Bihad Itinasa By Dr. Shitikantha Mishra Published by Pujya Sohanlala Smaraka Parsvanatha SodhapJtha I.T.I. Road, Karaundi Varanasi-221005 First Edition 1994 Price Rs. 180.00 mudraka-DivAina priMTarsa, sonArapurA, vArANasI-1 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha sahayoga zrI mumbaI jaina yuvaka saMgha, mumbaI ke jaina nAgarikoM kI prabuddha saMsthA hai jo apanI samAja-sevA sambandhI gatividhiyoM tathA apane vidyAsatroM evaM paryuSaNa vyAkhyAnamAlA ke AyojanoM ke kAraNa loka-vizruta hai / 'prabuddha-jIvana' nAmaka pAkSika patra, zrI ma0 mo0 zAhA sArvajanika vAcanAlaya aura dIpacanda tribhuvanadAsa pustaka prakAzana TrasTa ke mAdhyama se yaha saMsthA jaina vidyA ke kSetra meM anupama yogadAna kara rahI hai / isake sAtha hI asthi sAravAra kendra, netrayajJa Adi pravRttiyoM dvArA mAnava samAja kI sevA meM bhI lagI haI hai| isa saMsthA ke dvArA pArzvanAtha zodhapITha ko apane prakAzana kAryakramoM meM sadaiva sahayoga prApta hotA rahA hai| aba taka isake Arthika sahayoga se pArzvanAtha zodhapITha ke dvArA cha: granthoM kA prakAzana ho cukA hai| 'hindo jaina sAhitya kA bRhad itihAsa' ke prathama khaNDa ke samAna hI isa dvitIya khaNDa ke prakAzana meM bhI unhoMne hameM bIsa hajAra rupaye kA Arthika sahayoga pradAna kiyA hai / isa hetu hama zrI ramaNalAla ci0 zAha ke aura zrI mumbaI jaina yuvaka saMgha ke anya TrasTiyoM ke vizeSa AbhArI haiM aura yaha AzA karate haiM ki bhaviSya meM bhI unake sahayoga dvArA hama jaina vidyA kI sevA karate rheNge| bhUpendranAtha jaina saciva pArzvanAtha zodhapITha vArANasI-5 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya hindI sAhitya ke kSetra meM jaina lekhakoM kA avadAna mahattvapUrNa hai| hindI bhASA ke AdikAla se lekara vartamAna yuga taka jaina muni evaM lekhaka hindI sAhitya ke bhaNDAra ko samRddha karate rahe haiM / jaina sAhitya ke bRhad itihAsa kI nirmANa yojanA ke antargata pUrva meM hamane prAkRta aura saMskRta jaina sAhitya se sambandhita cha: bhAga prakAzita kiye / isI prakAra tamila, marAThI aura kannar3a sAhitya kA bhI eka bhAga usa yojanA ke 7 veM bhAga ke rUpa meM prakAzita kiyA gayA hai| apabhraMza sAhitya ke itihAsa kA lekhana kucha vyavadhAnoM ke kAraNa pUrNa nahIM ho sakA hai| usa hetu hama prayatnazIla bhI haiN| kyoMki hindI jaina sAhitya vizAla hai, ataH use svatantra khaNDoM meM prakAzita kiyA jaayegaa| hindI jaina sAhitya ke itihAsa kI dRSTi se hamane pUrva meM Adi kAla se lekara solahavIM zatI (vikrama) taka kA lagabhaga 700 pRSThoM kA prathama khaNDa prakAzita kiyA hai| isake lekhaka hindI ke variSTha prAdhyApaka DA0 zitikaMTha mizra haiN| prastuta kRti usI yojanA kA agrima caraNa hai| isameM hamane satrahavIM zatAbdI vikrama saMvata 1601-1700 taka) ke hindI jaina kaviyoM aura lekhakoM ko samAhita kiyA hai| prastuta khaNDa bhI DA0 zitikaMTha mizra dvArA hI taiyAra kiyA gayA hai| unhoMne mukhya rUpa se zrI mohanalAla dalIcaMda desAI aura agaracaMda nAhaTA kI kRtiyoM ko AdhAra banAyA hai, kintu isake atirikta bhI DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla Adi kI kRtiyoM se bhI unheM jo sAmagrI prApta ho sakI, use isameM samAhita karane kA prayatna kiyA hai| jaina paramparA se vizeSa paricita na hone para bhI unhoMne hindI jaina sAhitya ke bRhad itihAsa ke khaNDoM ke lekhana kA dAyitva svIkAra kiyA hai isake lie hama nizcaya hI DaoN0 zitikaMTha mizra ke AbhArI haiN| satrahavIM zatAbdI (vikrama saMvat 1601 se 1700 tadanusAra I0 san 1542 se 1642) taka ke jaina kaviyoM aura lekhakoM aura unakI kRtiyoM kI saMkhyA itanI adhika hai ki sImita pRSThoM meM use samAhita Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA eka kaThina kArya thA, phira bhI jo bhI sucanA prApta ho sakI unheM saMkSipta karake samAhita kiyA gayA hai| yadyapi isa zatI kI bhI sabhI kRtiyA~ athavA unake lekhakoM ke saMbaMdha meM sUcanAe pUrNataH upalabdha nahIM haiN| abhI to aneka jaina bhaNDAroM kA sarvekSaNa hI nahIM ho pAyA hai| ataH yaha dAvA karanA mithyA hogA ki isa bhAga meM hamane satrahavIM zatAbdI ke sabhI jaina kaviyoM aura lekhakoM ko samAhita kara liyA, phira bhI upalabdha srotoM se jo bhI sAmagrI mila sakI hai use vidvAn lekhaka ne sampradAya nirapekSa bhAva se samAhita karane kA prayatna kiyA hai| prastuta grantha ke mudraNa kA kArya DivAina presa ke zrI maheza kumAra jI ne sampanna kiyA hai| prapha saMzodhana meM kahIM kucha azuddhiyAM raha gayI haiM jinheM AgAmI saMskaraNa meM dUra karane kA prayatna kiyA jaayegaa| Aja hameM hindI vidvat-jagata ko yaha kRti samarpita karate hue atyanta prasannatA ho rahI hai| hama yaha apekSA rakhate haiM ki ve apane bahumUlya sujhAvoM se hameM avagata karAyeM tAki agale khaNDoM ko aura adhika pramANika ebaM pUrNa banAyA jA sake / bhUpendranAtha jaina __mAnad mantrI pArzvanAtha zodhapITha, vArANasI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakIya nivedana hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ke dvitIya khaNDa meM 17vIM zatAbdI (vikrama) ke hindI jaina lekhakoM kI racanAoM kA vivaraNa diyA gayA hai, isake kaI upavibhAga karake alaga-alaga adhyAyoM meM ne kA koI samyak AdhAra nahIM milA / samasta jaina sAhitya dharmapradhAna hai isalie sabhI racanAoM meM prAyaH eka jaisI pravRtti dikhAI par3atI hai ataH pravRttiyoM ke AdhAra para vibhAjana saMbhava nahIM thA / koI aisa | nirvivAda yugapuruSa bhI nahIM samajha meM AyA jisake AdhAra para vibhAjana kiyA jAtA / spaSTa hai ki aisI sthiti meM itihAsa se saMbaMdhita sabhI apekSAyeM pUrI nahIM kI jA sakIM, isalie yaha lekhakoM kI vividha racanAoM kA vivaraNa hI hai / racanAoM ke uddezya kI ekarUpatA - nivRtti, zama, mukti aura bhava bhavAMtara ke mAdhyama se karmasiddhAMta kI puSTi tathA bhASA kI rUr3higata ekarUpatA ke calate adhikatara kRtiyA~ upadeza pradhAna aura jainadharma ke saMdeza ko prasArita karane vAlI hI hai / isakA yaha artha kadApi nahIM ki bRhad jaina hindI sAhitya meM zreSTha lekhakoM / racanAkAroM athavA zreSTha kRtiyoM kA abhAva hai | mahAkavi banArasIdAsa, maramI santa Anandaghana, mahopAdhyAya yazovijaya Adi aise aneka mahAna lekhaka haiM jina para jaina sAhitya garva kara sakatA hai, lekina inake AdhAra para vividha pravRttiyoM, rasoM aura vicAradhArAoM kA vibhAjana saMbhava nahIM ho sakA hai / isa sAhitya meM kAvya rUpoM kI adbhuta vividhatA hai, jinameM vizeSa mahApuruSoM ke caritra ke mAdhyama se dRSTAntarUpa meM aneka kathAyeM haiM / ve manoraMjaka hone ke sAtha hI ahiMsA, aparigraha, zIla, dAna, tapa Adi zAzvata mAnavIya mUlyoM kA saMdeza sabala DhaMga se dene meM sakSama haiM / madhyayuga ke bhakti Andolana kA prabhAva isa zatI kI racanAoM para spaSTa rUpa se dikhAI par3atA hai / isalie bhaktipradhAna uttamakoTi kI aneka racanAoM ko dekhate hue yaha hindI jaina sAhitya kA bhaktiyuga aura svarNa yuga bhI hai / gurubhakti, tIrthaGkara bhakti evaM mahApuruSoM ( zalAkApuruSoM ) ke prati zraddhA bhakti kI tamAma zreSTha racanAyeM upalabdha haiM, jinameM ramaNIyatA evaM sarasatA bhI hai / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) isa khaNDa meM prAya: padya racanAoM meM sAtha hI unakI gadya kRtiyoM kA bhI vivaraNa de diyA gayA hai, isalie gadya aura padya ke AdhAra para bhI do moTe upavibhAga nahIM kie gaye, kintu kucha chUTI gadya racanAoM yA ajJAta lekhakoM kI gadya racanAoM kA eka saMkSipta ullekha padya bhAga ke bAda alaga se kara diyA gayA hai / prArambha meM 17vIM zatI (vi0) kI pIThikA ke rUpa meM tatkAlIna rAjanItika, sAmAjika aura dhArmika paristhitiyoM kA saMketa bhI kiyA gayA hai / prAcIna gadya ke vikAsa meM ina racanAoM kA aitihAsika mahatva to hai hI, sAtha hI gadya zailI ke vikAsa aura hindI, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAoM ke vikAsa kA adhyayana karane ke lie ye aparihArya mAdhyama haiM / isa prakAra upodghAta se lekara upasaMhAra taka cAra adhyAya haiM / anta meM nAmAnukramaNikA hai / nAmAnukramaNikA meM prAyaH 800 lekhakoM aura sambandhita vyaktiyoM ke nAma haiM / pustaka anukramaNikA meM prAyaH 1000 pustakoM kA ullekha hai jinameM se adhikAMza kA vivaraNa pustaka meM yathAsthAna dekhA jA sakatA hai / vaise to jo sahAyaka grantha sUcI prathama bhAga meM dI gaI hai prAyaH ve hI grantha isa bhAga meM bhI sandarbhita haiM kintu jinakA isa bhAga meM adhika upayoga kiyA gayA hai usakI eka saMkSipta sUcI de dI gaI hai / isa taraha pustaka ko yathAsambhava prAmANika evaM pAThakoM ke lie suvidhAjanaka banAne kA bharasaka prayatna kiyA gayA hai / pustaka kI upayogitA ke sambandha meM maiM adhika na kaha kara una mahAna jaina muniyoM, AcAryoM aura lekhakoM ke prati zraddhAvanata hU~ jinhoMne apane caritra, zIla aura sAdhanA ke bala para yaha punIta sAhitya sRjita kiyA hai jisase hindI sAhitya kI prAcInatA, vistAra evaM pArasparikatA kA paricaya prApta karane meM bRhattara pAThaka samAja ko suvidhA huI hai| I aise zreSTha sAhitya kA lekhA-jokhA prastuta karane kA gurutara dAyitva maiM kahA~ taka ThIka se nibhA sakA hU~ yaha to sudhI pAThaka hI batAyeMge | maiM apanI alpajJatA aura truTiyoM ke lie kSamA yAcanA pUrvaka kevala itanA nivedana kara sakatA hU~ ki yadi pAThaka galatiyoM kA saMketa kareMge to maiM AbhAra mAnUMgA aura unheM dUra karane kI ceSTA karU~gA / DA0 sAgaramala jaina ne itanA bar3A kArya karane yogya mujhe Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajhA, etadartha maiM unakA AbhArI hU~ aura unake vizvAsa kI rakSA kA bharasaka prayatna karatA rahA huuN| saMsthAna ke adhikArI, prabandhaka aura anya sabhI sahayogiyoM vizeSatayA DA0 azoka siMha, zrI mohanalAla ( bar3e bAbU) evaM pustakAlaya sahAyaka zrI omaprakAza siMha ko unake sahayoga ke liye dhanyavAda detA hU~ / pustaka kI anukramaNikA aura viSaya sUcI Adi arucikara kAryoM meM Atmaja asIma kumAra ne jo parizrama kiyA usake lie use zubhAzISa detA huuN| -DaoN0 zitikaNTha mizra Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI upodghAta 1, 17vIM zatAbdI kI rAjanItika sthiti 2, mugala sAmrAjya kI sthApanA 3, akabara kA zaizava 3-5, sAmrAjya vistAra 5-6, zAsana vyavasthA 6-7, Arthika-sAmAjika sthiti 7-8, zikSA 8- 9, akabara kI dhArmika nIti 10, hIravijayasUri aura samrAT akabara 11-12, jinacandrasUri aura samrAT akabara 12, akabara aura bhAnucanda upAdhyAya 13, samrAT jahA~gIra se jaina dharma kA sambandha 13, sAMskRtika samanvaya 13-15, jahA~gIra 15 - 16, kalA evaM sAhitya kI sthiti 16-17, mUrtikalA 18, citrakalA 18, saMgIta 18 - 19, sAhitya 19, 17trIM zAbdI kA saMskRta prAkRta jaina sAhitya 20-21, nAmakaraNa 21, jaina bhaktikAvya kI katipaya vizeSatAyeM 22, vAtsalya 23, mAdhurya 23-25, dAsya 25-26, chanda 26, alaMkAra 27, prakRti varNana 280 bhASA kA svarUpa 28-30 / vikrama kI 17vIM zatI ke racanAkAra- -akhayarAja urpha akSayarAja zrImAla 31-32, ajita brahma 32, ajita devasUri 33, anantakIrti 34, anaMta haMsa 34, abhayacanda 35-36, abhayasundara 36, amaracandra 3637, ANaMda 38, Ananda kIrti 38, Anandacanda 38, mahAtmA Anandaghana 39-41, Anandaghana kA bhaktibhAva 41-43, ANaMdavarddhanasUri 43, ANaMda vijaya 43, ANaMdasoma 44-45, AnaMdodaya ( AnaMda udaya ) 45, Izvara bAroTa 46, uttamacaMda 47, udayakarNa 47-48, udayamaMdira 48, udayaratna 48, udayarAja 49-51, udayasAgara 51, udayasAgarasUri 51, Ujala kavi 51-52, RSabhadAsa 52 - 64, vAcaka kanakakIrti 64-67, kanakakuzala 67, kanakaprabha 67-68, kanakasundarA 68-71, kanakasundaraII 72, kanakasoma 73 76, kanakasaubhAgya 76-77, (brahma) kapUracaMda 77-78, kamala kIrti 78, kamalaratna 78, kanakalAbha 78, kamala vijaya I 79, kamalavijaya II 79-80, kamalaze vara vAcaka 80-81, kamalasAgara 81-82, kamalasoma gaNi 82, kamalaharSa 83, karmacanda 83, karamacanda yA karmacaMda II 83-84, karmasiMha 84, kalyANamuni 84-85, (zA) kalyANa yA kalyANasAha 85-88, kalyANa kamala 88, kalyANakalaza 88, kalyANakIrti 88-89 kalyANacaMdra 89-90, kalyANadeva 90, kalyANavijaya Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) 90-91, kalyANa sAgara 91-92, kalyANasAgara II - 92, kaviyaNa 92 - 94, kRpAsAgara 94, kRSNadAsa 94-95, kIrtiratna sUri 95-97, kIrtivarddhana yA kezava 97-98, kIrti vimala 98, kIrtivijaya 99, ku~vara jI 99, ku~vara jI II 100, ku~arapAla - 100 101, kuMvara vijaya 101-102, bhaTTAraka kumudacaMdra 102-106, vAcaka kuzalalAbha 106112, kuzalavardhana 112, kuzalasAgara 112 113, kesarAja 114, kezavajI 115 116, kezavavijaya 116, kSamAhaMsa 116, kSema 117, kSemakalaza 117, kSemakuzala 117- 118, kSemarAja 118, khaipati 119, khema 119-120, gajasAgarasUri ziSya 120, (brahma) gaNeza yA gaNeza sAgara 120-121, guNanandana 121-122, guNaprabhasUri 122, vAcaka guNaratna 122 - 124, guNavijaya 124-127, (gaNi) guNavijaya 127130, guNavijaya 130, ( upAdhyAya) guNa vijaya 130 - 137, guNasAgara sUri 137 139, guNasAgarasUri ( 2 ) 139, guNasena 139 - 140, guNaharSa 140, guNaharSa ziSya 140, gurudAsa RSi 141, (brahma) gulAla 141-143, govarddhana 143, godho (govarddhana) 143, gaMgadAsa 143 - 144, candrakIrti 144-146, AcArya candrakIrti 146 - 148, caturbhuja kAyastha 148 - 149, cAritrasiMha 149 - 15, cArukIrti 150, chItara 150151, jagA RSi 151, jaTamala 152-155, vAcaka jayakIrti 155156, jayakula yA jayakuzala 156-157, jayacaMda 157 160, (vAcaka) jayanidhAna 160 - 162, jayamalla 163, (brahma) jayarAja 163, jayavijaya 164, jayavijaya II 164 - 166, jayavaMtasUri 166-170, jayasAgara 170-171, jayasAra 172 ( upAdhyAya ) jayasoma 172-174, jalha 174, jazasoma 174 - 175, ( yuga pradhAna ) jina candrasUri 175177, jinacanda sUri II 177 178, pANDe jinacandradAsa 178-180, jinarAjasUri yA rAjasamudra 180 - 184, jinasAgarasUri 184 - 185, jinasiMha sUri 185, jinezvarasUri 185 186, jinodayasUri ( Anandodaya ) 186 - 188 jainaMda 188-189, jJAna 189, jJAnakIrti 189 - 190, jJAnakuzala 190, jJAnacaMda 190 191, jJAnatilaka 191, jJAnadAsa 191-192, jJAnamUrti 192 - 195, jJAnameru 195 - 197, jJAnasAgara 197, (brahma) jJAnasAgara 198, jJAnasoma 198, jJAnasundara 198, jJAnAnaMda 199, DuMgara 199-201, (zAha) ThAkura 201, tejacaMda 202, tejapAla 202-203, teja vijaya 203, tejaratnasUri ziSya 204, trIkama muni 204 - 206, tribhuvanakIrti 206 - 209, tribhuvanacandra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) 209-211, dayAkuzala 211-214, dayAratna 214-216, dayAzIla 216-217, dayAsAgara 217, dayAsAgara yA dAmodara 217-219, dallabhaTTa 220, darzana vijaya yA darzana muni 220-223, dAnavijaya 223, durgAdAsa 223-224, deda (jainetara) 225-26, devakamala 226, devaguptasUri ziSya (siddhi sUri) 226-227, devacaMda 227-229, devacanda II 229-230, devaratna 230-31, devarAja 231, devazIla 231-32, devasAgara 232, devIdAsa dvija 233. devIdAsa 234, devendra 234, devendra kIti 235-236, devendra kI ti ziSya 236, dhanajI 266, dhanavijaya 237, dhanavijaya II 237.238, dhanaharSa yA sUdhanaharSa 238240, dhana vimala 240-241, dharmakIrti 241-203, dharmadAsa 243244, dharmapramoda 244, dharmabhUSaNa 245.245, dharmameru 245, dharmamUrti sUri ziSya 246, dharmaratna 246, (brahma) dharmasAgara 247, dharmasiMha 247-249, dharmahaMsa 241-250, dharmahaMsa II 250-251, nagarSigaNi (nagA RSi) 221-254, nandakavi 254-256, nannasUri 256, nayanasukha 256-257, nayaraMga 257-258, nayavijaya 259, nayavilAsa 260, nayasAgara upAdhyAya 260, nayaratta ziSya 261, nayasundara 261266, nabudAcArya 267-268, narendrakIti 268-269, navalarAma 269- 70, nAnajI 270, nArAyaNa [ 271-73, nArAyaNa II 273, nIbo 274, nemivijaya 274, padmakumAra 275, padmamandira 275-276, padmaratna 276, padmarAja 276.278, padmavijaya 279, padmasundara / 2.9 padmasundara (II) 279-283, padma sundara (III) 283. paramA 283284, paramAnanda 284, paramAnanda II 284-85, paramAnanda II 285-86, parimala yA parimalla 286-24, prabhasevaka 288, prabhAcada 289, pramodazIla ziSya 289-90, prItivijaya 290-291, prItivimala 291-293, paM0 pRthvIpAla 293, pRthvIrAja rAThaur3a 293-294, puMjA RSi 294, puNyakIrti 224-291, puNyabhuvana 297-298, puNyaratna sUri 298-299, (upA0) puNyasAgara 299-301, puNyasAgara II 301-302, premamuni 303. premavijaya 303-305, banavArIlAla 305-306, bAnA zrAvaka 306.307, banArasIdAsa 307-312, bAlacandra 313, (kavi, viSNa 313-14, bIracanda 314-16, bhagavatIdAsa 316-320, bhadrasena 320. 321, bhavAna 322, bhAnukIti gaNi 322, bhAnumandira ziSya 323, bhAva (ajJAta 323-324, bhAvaratna 324-325, bhAvavijaya 325327, bhAvazekhara 327-28, bhAvaharSa 328, bhImabhAvasAra 328-29, Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) bhImamuni 329-330, bhuvanakIrti gaNi 330-333, matikIti 333335, maticanda 335, matisAra ] 335-337, matisAra II 337, matisAgara I 337-338, matisAgara I 334-339, madhasUdana vyAsa 339, manajI RSi 339-341, manarAma 341-343, manoharadAsa 343, mallidAsa 343-344, mallideva 344, mahAnandagaNi 344345, mahimasiMha yA mAnakavi 345-348, mahimasundara 348 mahimAmeru 348-49, (bhaTTAraka) mahIcaMda 349-350, mahezvara sUri ziSya 350, mAdhavadAsa 351, mAnasAgara 351-352, mAladeva 352-358, mAlamuni 358-359, mAhAvajI 359, munikIrti 359-360, muniprabha 360, munizIla 360-361, muktisAgara 361-62, mUlAvAcaka 362-363, meghanidAna 363, (vAcaka) megharAja 363-365, megharAja II 365-366, (brahma) megharAja I (megha maMDala) 366-367, brahma megharAja II 367-368, maMgalamANikya 368-370, mohanadAsa kAyastha 370, (upAdhyAya) yazovijaya 370-377, yazovijaya - jasavijaya 377, (bhaTTAraka) ratnakIrti 377-380, ratnakuzala 380, (bhaTTAraka) ratnacanda 381, ratnacaMda I 381, rattacanda II 381-382, ratnanidhAna 382, ratnabhUSaNasUri 382-84, ratnalAbha 385, ratnaprabhaziSya 385386, ratnavimala 386, ratnavizAla 386-387, ratnasAra 387, ratna. sundara 388-390, (muni) rAjacanda 390, rAjacandrasUri 391, rAjapAla 391-392, rAjamalla (pANDe) 392-393, (kavi) rAjamala 393-395, rAjaratna gaNi 396-397, rAjasAgara upAdhyAya 397398 rAjasAgara 398-395, rAjasamudra yA jinarAja sUri 399-400 rAjasiMha 400-401, rAjasundara 401-403, rAjahaMsa I 403-404, rAjahaMsa II 404-405, rAmadAsa RSi 405-406, rAmacanda 406, (brahma rAyamalla 407-418, (pANDe) rUpacaMda 418-422, raMgakuzala 422-423, raMgavimala 423 424, raMgasAra 424-25, lakhapata 425, lakSmIkuzala 426-427, lakSmIprabha 427-428, lakSmImUrti 428429, lakSmIvimala 429-430, labdhikallola upAdhyAya 430-433, labdhiratta yA labdhirAja 434, labdhivijaya 434-437, labdhizekhara 437, lalitakIrti 437-439, lalitaprabha sUri 439-440, lAbhodaya 441, laiA RSi ziSya 441-443, lAlacanda 443-445. lAlavijaya 445-447, lAvaNyakIrti 448-449, lAvaNyabhadra gaNi ziSya "442, laNasAgara 450, vaccharAja 450-452, vartamAna kavi 452, Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) valhapaMDita ziSya 453-454, vastupAla (vAcaka) 454-455, (brahma) vastupAla 455-456, vasu, vAsu yA vasto 456-457, vAdicaMda 457-459, vikrama 459, vijayakuzala ziSya 460, vijayameru 460461, vijayazIla 461, vijayazekhara 462-464, vijayasAgara 465466, vijayasena sUri 466, vidyAkamala 467, bidyAkIrti 467, vidyAcaMda 468 vidyAsAgara 469; vidyAsAgara II 469-470, vidyAsiddhi 470, vinaya kuzala 471, vinayacaMda 471, vinayameru 472-473, vinayavijaya 473-477, vinayasAgara 477-478, vinayasundara 458, vinayasoma 471, vimala 479-480, vimalakIrti 480-481, vimalacaritra 481-482, vimalacaritra sUri 482-443 vimalaraMgaziSya (labdhi kallola ?) 483-484, vimala ratna 485-486, vivekacaMdA 486, vivekacaMda II 487, vivekavijaya 487-488, viveka harSa 488490, vivekahaMsa 490, vIravijaya 490-491, zAnti kuzala 491492, zAha ThAkura 493, zAlivAhana 494, zivavidhAna upAdhyAya 494-496, zivadAsa (jainetara) 496, zubhacandra 497, zubhavijaya 497-498, zravaNa 498, zrIdhara 498, zrIpAla RSi 499, zrIsAra (pAThaka) 499-502, zrI sundara 502-03, zrI harSa 503, zrutasAgara 503, sakalacanda 503-506, (bhaTTAraka) sakalabhUSaNa 506, samayadhvaja 506-507, samayanidhAna 507, samayapramoda 50 -509, samayarAja (upAdhyAya) 509, samayasundara (kaviyaNa) 509-511, samayasundara mahopAdhyAya 511-523, (mahopAdhyAya) sahajakIrti 523-526, sahajakuzala 526-527, sahajaratnavAcaka 527-528. sahajaratna 528, sahajasAgara ziSya 529, sAdhu kIrti (upAdhyAya) 529-532, sAdhuraMga 532, sAraMga 532-534, sAhiba 534, sthAnasAgara 535-536, siddhisUri 536-539, siMhapramoda 539, saMgha yA siMhavijaya 539541, sudhanaharSa 541-544. sudharmaruci 544, sundaradAsa 545-549, subhadra 549, sumatikallola-549, sumatikIrti 549-553, sumatimuni 553-54, sumatisAgara 554-555, sumativijaya 555, sumatisiddha (siMdhura) 855-556. sumati haMsa 556, sUjI 557, saracaMdagaNi 557-- 559, somavimala sUri 559-560, somavimalasUri ziSya 561,. saubhAgyaharSa sUri ziSya 561-562, saubhAgyamaNDana 562. saMyamamUrti 562-563, saMyamasAgara 563, harajI 563-565, haraSajI 565, hariphUlA 565-66, harSakIrti 566-67, harSakIrtisUri 567-68,. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) hemarAja pAMDe harSakuzala 568-569, harSa nandana 562 - 571, harSakula 571, harSaratna 571-72, harSarAja 572-73, harSalAbha 573, harSavallabha 573 - 575, harSavimala 575, harSasAgara I 575-76, harSasAgara II 576-577, hIra kalaza 577 - 581, hIrakuzala 582, hIracaMda 582, hIranaMdana 583, hIravijayasUri 583-587, hIrAnanda mukIma 587 - 588, hIro 589, hemaratnasUri 590 - 592. 592-593, hemarAja II 593, hemarAja III 594 hemarAja IV 594, hemarAja V 594 - 95, hemavijaya gaNi 595 - 598, hemazrI sAdhvI ) 598, hemasiddhi 599. hemAnanda 599-602, haMsabhuvanasUri 602, haMsaratna 602 - 603, haMsarAja I 603-04, haMsarAja II 604, ajJAta kaviyoM dvArA racita kRtiyoM kA vivaraNa 605 - 612. gadya sAhitya 612-617, upasaMhAra 618 - 24 / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka sandarbha grantha nAma pustaka bhArata kI saMskRti aura kalA sUrIzvara ane samrAT aitihAsika jaina rAsa saMgraha (cAra bhAga) jaina sAhitya no saMkSipta itihAsa jaina gurjara kavio, bhAga 1, 2, 3 prathama saMskaraNa evaM bhAga 2 aura 3 dvitIya saMskaraNa banArasIvilAsa samayasAra arddhakathAnaka (saM0 nAthUrAma premI ) padasaMgraha brahma vilAsa jaina bhakti kAvya aura kRti rAjasthAna kA jaina sAhitya rAjasthAnI sAhitya kA madhyakAla ( paraMparA ) saM0DA0kastUracanda kAsalIvAla rAjasthAna ke jainazAstra bhaNDAroM kI lekhaka - sampAdaka DA0 rAdhAkamala mukharjI zrI vidyAvijaya saM0 sUrivijayadharma mohanalAla dalIcanda desAI banArasIdAsa 97 " Anandaghana bhaiyA bhagavatIdAsa DA0 premasAgara jaina saM0 agaracanda nAhaTA le0 " 11 32 " 11 DA0 hariprasAda gajAnana zukla gurjara jaina kaviyoM kI hiMdI sAhitya 'harIza' ko dena saM0 agaracaMda nAhaTA aitihAsika jaina kAvya saMgraha prAcIna phAgu saMgraha jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya hindI sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 3 yugapradhAna jinacaMda sUri DA0 motIlAla sAMDesarA muni jinavijaya prakAzaka nAgarI pracAriNI " sabhA, kAzI - zrI agaracanda nAhaTA grantha sUcI pA~cavA bhAga prazasti saMgraha Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) DA0 kastUracanda kAsalIvAla brahma rAyamala evaM bhaTTAraka tribhuvana kIti : vyaktitva evaM kRtitva saM0 DA0 vAsudevazaraNa agravAla hastalikhita granthoM kI khoja riporTa (20vA traivArSika vivaraNa) (prakA0-nA0 pra0 sabhA, kAzI) zrI ke0 ema0 jhAverI mAila sTonsa Av gujarAtI liTarecara zrI nAthUrAma premI jaina sAhitya aura itihAsa / zrI kAmatAprasAda jaina hindI jainasAhitya kA saMkSipta itihAsa saM0 zrI sudhAkara pANDe hindI kAvyagaMgA-bhAga 1 (nA0 pra0 sabhA kAzI) mizra bandhu mizrabandhu vinoda saM0 muni kIrtiyajJa vijaya gurjara sAhitya saMgraha (jinazAsana-rakSA samiti lAlabAga, bambaI) paM0 paramAnanda zAstrI jaina grantha prazasti saMgraha DA0 zitikaMTha mizra hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 1 pA0 vi0 zodha saMsthAna, vArANasI municandraprabhasAgara mahopAdhyAya samayasundara vyaktitva evaM kRtitva (kezariyA kaM0 kalakattA) lekhaka patrikAyeM patrikA lekha kA zIrSaka vINA aGka 1 navambara kSitimohana sena jaina maramI Anandaghana kA kAvya nAgarI pracAriNI patrikA paM0 vizvanAtha nanda gA~va ke Anandaghana varSa 53 aGka 1 prasAda mizra Ajakala- jUna 1948 paM0 vizvanAtha Anandaghana kA nidhana prasAda mizra saMvat anekAMta varSa 5 bAbUbhAI dayAla jaina hitaiSI bhAga 6 aGka 5-6 jainayuga pustaka-5 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta sAhitya sRjana kI dRSTi se vikrama kI 17vIM zatAbdI kA vizeSa mahatva hai| isa zatAbdI meM aneka sukavi hue jinhoMne apanI racanAoM se sAhitya ko sampanna kiyA / hindI meM sUradAsa, nandadAsa, tulasIdAsa, kezavadAsa aura rasakhAna Adi; marAThI meM tukArAma, viSNudAsa aura rAmadAsa Adi; rAjasthAnI meM rAjA pRthvIrAja, durasA ADhA, IsaradAsa Adi aura maru-gurjara jainasAhitya meM banArasIdAsa, mahAtmA Anandaghana, jinacandrasUri, hIravijayasUri aura mahopAdhyAya samayasundara Adi saikar3oM mahAkavi aura dharmaprabhAvaka AcArya hue| isalie yaha zatAbdI hindI sAhitya kI taraha marugurjara jainasAhitya kA bhI svarNakAla hai / isa kAla ke jainaracanAkAroM kI saMkhyA sahasrAdhika hai, jinhoMne nAnA zailiyoM, kAvyarUpoM aura vidhAoM meM prabhUta sAhitya kA sRjana kiyA jo sAhityika evaM aitihAsika dRSTi se bar3A mahatvapUrNa hai| ina racanAoM meM jaina dharma ke prabhAvaka AcAryoM aura aitihAsika mahApuruSoM se sambandhita ghaTanAoM kA tathyapUrNa varNana milatA hai| ina kRtiyoM se jaina lekhakoM kI itihAsa sambandhI abhiruci aura ImAnadArI kA bhI patA calatA hai| __isa kAla meM caritakAvya, vIrakAvya aura premakAvya ke sAtha-sAtha paryApta sAmpradAyika sAhitya bhI likhA gyaa| isa zatAbdI kA lokasAhitya bhI bahuta hI sampanna hai| siMhavijaya kRta siMhAsana battIsI, kuzalalAbha kRta mAdhavAnala-kAmakaMdalA aura DholAmAru rA dUhA; siMhapramoda kRta vaitAla paccIsI, vaccharAja kRta paMcopAkhyAna tathA mAladeva kRta vikramacarita Adi isa samaya kI kucha prasiddha loka sAhitya kI racanAyeM haiN| inameM se kucha racanAyeM vizeSarUpa se rAjasthAnI aura gujarAtI lokajIvana se lI gaI haiM jaise-hemaratnakRta 'gorAbAdala. kathA', maMgalamANikya kRta 'khAparAcorarAsa' aura bhadrasena kRta 'caMdana malayAgiri rAsa' / isI prakAra kucha racanAyeM ina pradezoM kI jaina janatA meM hI vizeSa lokapriya haiM; jaise-kezavamuni kRta sAvaliMgA rAsa Adi / bhakti Andolana ke phalasvarUpa isa zataka ke jaina sAhitya meM eka vizeSa prakAra ke pUjA-sAhitya kA prAdurbhAva huaa| pUjA, stuti, stotra Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru- gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa stavana, bIsI, caubIsI Adi na jAne kitane rUpoM meM isa prakAra kA pracura sAhitya racA gayA hai / rAsa, caupAI aura carita kAvyoM kA caramotkarSa bhI isI kAla meM dikhAI par3atA hai / ina sabakA paricaya yathAsthAna isa khaNDa meM prastuta kiyA jA rahA hai / isa kAla meM padya ke atirikta gadya kI bhI pragati huI / jina lekhakoM ne padya aura gadya donoM vidhAoM meM sAhitya sRjana kiyA hai unakI racanAoM kA ekatra hI paricaya diyA jA rahA hai / ajJAta lekhakoM kI gadya racanAoM kA nAmollekha alaga se kiyA jA rahA hai / saMskRta, prAkRta aura apabhraMza meM likhita mUla racanAoM kA anuvAda aura una para TIkA, TabbA, bAlAvabodha Adi bhI isa kAla meM kAphI saMkhyA meM likhe gaye / yaha vizAla gadya-padyAtmaka sAhitya jisa dRr3ha pIThikA para AdhArita hai, usakA saMketa karanA Avazyaka mAnakara 17vIM zatAbdI kI rAjanItika, dhArmika, Arthika aura sAmAjika tathA sAMskRtika sthiti kA saMkSipta paricaya prastuta kiyA jA rahA hai / 17vIM zatAbdI ko rAjanItika sthiti - isa zatAbdI meM mukhya rUpa se mugala samrAT mahAn akabara aura jahA~gIra kA zAsana thA / bhAratIya itihAsa meM yaha kAla suvyavasthA, sukhazAnti aura dhArmika sahiSNutA ke lie smaraNIya hai jisakI pIThikA para milIjulI saMskRti, sAhitya aura samanvita kalAoM kA sundara vikAsa saMbhava huA / 16vIM zatAbdI kA antima caraNa bar3e uthala-puthala aura sattA parivartana kA samaya thA / 13vIM zatAbdI se calI A rahI musalamAna sulatAnoM kI zAsana paramparA saM0 1583 meM bAbara ke hAthoM ibrAhIma lodI kI parAjaya ke sAtha samApta ho gaI / ina sultAnoM kI dhArmika kaTTaratA ke calave zAsana kAryoM meM mullA-maulaviyoM kA varcasva thA / hindU prajA ke prati unakA vartAva na kevala upekSApUrNa apitu krUratApUrNa bhI thA / isalie inake zAsanakAla meM prajA ghuTana kA anubhava karatI rahI / ataH kalA-sAhitya aura saMskRti ke vikAsa kI koI preraNA nahIM thI / isa alagAva, ghuTana aura kuMThA ko dUra karane ke lie sUphI saMtoM aura vaiSNava bhaktoM ne avazya mahatvapUrNa kArya kiyA aura eka aisA anukUla vAtAvaraNa banAne meM yogadAna kiyA jisase donoM kaumeM kramazaH najadIka AI aura isIlie akabara ke prayatnoM se eka sAjhI saMskRti kA sva rUpa ubhara sakA / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta mugala sAmrAjya kI sthApanA -bAbara ke AkramaNa ke samaya deza kI kendrIya zAsana sattA kamajora par3a gayI thii| lodI sultAnoM kA Adhipatya koI nahIM mAna rahA thaa| baMgAla meM husainI vaMza kA nusarata zAha svatantra zAsaka ho gayA thaa| jaunapura ke zarkI navAba bhI prAyaH svatantra hI the| mAlavA ke zAsaka mahamUda khilajI se gujarAta ke zAsaka bahAdurazAha kI jhar3apeM Aye dina hotI rahatI thIM aura saM0 1588 meM usane mAlavA ko jItakara use gujarAta meM milA liyaa| isa prakAra bAbara ke samaya bahAdura zAha mAlavA aura gujarAta ke vistRta bhUbhAga kA svatantra svAmI thaa| rAjasthAna ke hindU rAjAoM se bhI isakI barAbara ThanI rahatI thii| rAjasthAna meM rANA saMgrAma siMha zaktizAlI evaM bahAdura hindU rAjA the| inhoMne bAbara ke viruddha yuddha kiyA kintu durbhAgya se parAjita ho ge| sindha aura mulatAna ke zAsaka bhI svatantra the| dakSiNa bhArata meM bahamanI aura vijayanagara ke pratidvandvI rAjyoM meM prAyaH yuddha hotA rahatA thaa| isa paristhiti kA lAbha uThAkara bAbara ne hindU-musalamAna rAjAoM aura navAboM ko parAsta kara eka bar3A sAmrAjya sthApita kara liyA, kintu cAra-pA~ca varSoM ke bhItara hI mRtyu ho jAne ke kAraNa use zAsana-vyavasthA ko sudRr3ha karane kA maukA nahIM mila paayaa| usakA bAisa varSIya (22) putra hamArya AlasI aura aphIma kA vyasanI thaa| usakI kAhilI kA lAbha uThAkara zerakhA~ nAmaka eka aphagAna saradAra ne usase sAmrAjya chIna liyA aura zerazAha sUrI ke nAma se svayaM bhArata kA samrAT bana baitthaa| vaha bIra hI nahIM yogya bhI thaa| usakI zAsana vyavasthA bhI durusta thii| isane saM0 1602 taka bar3I yogyatA pUrvaka dillI AgarA para zAsana kiyA para isake uttarAdhikArI bar3e ayogya nikale aura zerazAha kI mRtyu se kevala 8 varSa pazcAt punaH humAyU~ ne saM0 1611 meM sikandara sUra ko parAsta kara apanA khoyA huA sAmrAjya vApasa le liyaa| akabara kA zaizava-jaba hamAyU zerazAha se parAjita hokara apane bhAiyoM aura anya sambandhiyoM ke yahA~ sahAyatA ke lie bhAgadaur3a 1. bAbara ne kahA thA ki bhAratavAsI maranA jAnate haiM lar3anA nahIM; yaha ukti tatkAlIna vyaktigata zUravIra kintu ekatA evaM saMgaThana zUnya rAjapUtoM para saTIka baiThatI hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kara rahA thA, tabhI saM0 1598 meM usane apane bhAI hindAla ke zikSaka zekha alI akabara kI putrI hamIdA urpha mariyama se vivAha kiyA thA |hmiidaa ko lekara jaba vaha amarakoTa ke rAjA rANAprasAda kA Azrita thA, taba saM0 1599 zrAvaNa 14 (23 navambara, 1542 ko use eka putra huA jisakA nAma badaruddIna muhammada akabara rakhA gayA / akabara pitRpakSa se taimUra kI sAtavIM pIr3hI meM aura mAtR pakSa se IrAnI thA / kahA jAtA hai ki bAda meM isake nAma aura janmatithi meM heraphera kiyA gayA / isakA nAma jalAluddIna muhammada akabara kara diyA gayA aura janmatithi 15 akTUbara, 1542 batAI gaI / jo ho, isake nAma se zabda 'akabara' nahIM badalA; kyoMki akabara isake nAnA kA nAma thA / yaha bAlaka Age calakara mugalavaMza ke hI nahIM balki vizva ke sarvazreSTha zAsakoM meM ginA gayA yaha 17vIM zatAbdI ke bhAratIya janajIvana kA bhAgyavidhAtA mahAn akabara banA / isane kaThora saMgharSa evaM anavarata adhyavasAya se eka vizAla sAmrAjya kA nirmANa kiyA aura usa para dIrghakAla taka suvyavasthita DhaMga se zAsana karatA rahA / ataH isa zatAbdI kI kalA-saMskRti aura sAhitya para isake vyaktitva evaM kRtitva kA vyApaka prabhAva par3A aura yahI kAraNa hai ki isa kAla kI saMskRti, kalA aura sAhitya sAdhanA kA sahI paricaya prApta karane ke lie mahAn akabara ke kAryoM ko dhyAna meM rakhanA apekSita hai / 4 isake bacapana meM humAyU~ ko bar3I bhAgadaur3a aura musIbatoM kI jindagI bitAnI par3I thii| amarakoTa ke rAjA se anabana ho jAne ke kAraNa humAyUM saparivAra kandhAra gayA, para vahA~ usake bhAI askarI ne use kaida karanA cAhA / humAyUM akabara ko vahI chor3akara apanI bIvI hamIdA ke sAtha bhAga gayA aura IrAna ke zAha se sahAyatA prApta kara apanA khoyA sAmrAjya vApasa prApta kiyA parantu durbhAgyavaza vaha isake ekavarSa ke bhItara hI eka durghaTanA kA zikAra ho gayA aura akabara alpa vaya meM hI pitRhIna ho gayA / isa musIbata ke samaya akabara apane cAcA askarI ke yahA~ eka strI kI dekharekha meM bar3A huA / phalataH vaha vacapana se hI kaThinAiyoM se jUjhane kA AdI ho gyaa| jokhima uThAne meM Ananda kA anubhava karane lagA / usakI prArambhika zikSA to bAkAyade na ho pAI kintu vaha svabhAvataH zUravIra evaM pratibhAzAlI thA / humAyUM kI mRtyu ( 24 janavarI san 1556, vi0 saM0 1611 ) ke samaya akabara paMjAba meM thA / idhara Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta AdilazAha ke maMtrI hemU ne dillI para kabjA kara liyA / khabara milate hI akabara ne dillI kI tarapha kUca kiyA aura 15 navambara san 1556 ko pAnIpata ke maidAna meM hemU ko parAjita kiyaa| isa yuddha meM akabara ke senA kI dekharekha usake saMrakSaka bairama khA~ ne kI / akabara dillI kI gaddI para baiThA aura bairama khA~ ne usake saMrakSaka ke rUpa meM rAjakAja sNbhaalaa| usa samaya deza kI paristhiti bar3I DAMvADola thii| rAjanItika avyavasthA ke sAtha hI bhayaMkara duSkAla ke kAraNa Arthika taMgahAlI thI kintu abakara ne ina kaThinAiyoM kA mukAbalA bar3I yogyatApUrvaka kiyaa| usane bairamakhA~ kI bar3hatI huI niraMkuzatA ko dekhakara use saM0 1617 meM kaida kara liyA aura saM0 1618 meM usane sarvatantra svatantra zAsaka ke rUpa meM bhArata kI zAsana sattA svayaM saMbhAla lii| sAmrAjya vistAra-usane gvAliyara, ajamera aura jaunapura kI vijayoM se apanA rAjya vistAra prArambha kiyaa| sa0 1619 (san 1562) meM jaba vaha khvAjA muinuddIna ciztI kI daragAha ajamera jA rahA thA to mArga meM ghosA nAmaka sthAna para Amera ke rAjA bhAramala (bihArImala) ne mila kara usakI na kevala adhInatA svIkAra kI apitu apanI kanyA bhI akabara se byAha dii| usI rAnI se san 1569 meM salIma (jahA~gIra) paidA huaa| usake bAda akabara ne kramazaH raNathambhaura, kAliJjara, jodhapura, bIkAnera aura jaisalamera ke rAjAoM ko adhIna banAyA tathA kucha kI rAjakumAriyoM ko mugalaharama meM le aayaa| san 1567 meM usane cittaur3a ke rANA udayasiMha para car3hAI kii| kahA jAtA hai ki isa yuddha meM 40 hajAra hinduoM kA vadha huaa| kahate haiM ki mRta hinduoM ke janeU 74 // mana taule gaye the| tabhI se 74 // zapatha ke rUpa meM pracalita ho gayA thaa| san 1567 ke yuddha meM marane vAloM kI saMkhyA rAdhAkamala mukharjI ne 30 hajAra batAI hai| unake putra rANA pratApasiMha ne AjIvana akabara ke viruddha saMgharSa kiyaa| apane dRr3hanizcaya, zaurya aura svAbhimAna ke bala para ve bar3I-bar3I musIbateM ha~sakara jhela gaye parantu adhInatA nahIM svIkAra kii| isa saMgharSa meM unake jaina maMtrI bhAmAzAha ne ullekhanIya sahAyatA kii| bhAmAzAha tathA unake vaMzajoM ke utsarga aura svAmibhakti kI gauravagAthA kaI 1. DA0 rAdhAkamala mukharjI-bhArata kI saMskRti aura kalA pR0 262 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jainacarita kAvyoM meM varNita hai / goMDavAne kI rAnI ne bhI akabara se jamakara lohA liyA kintu usakI vizAla senA ke samakSa rAnI kI vIratA vyartha gaI / san 1569 meM akabara ne goMDavAne para adhikAra kara liyA / usane baMgAla ke sUbedAra mAnasiMha ko ur3IsA para AkramaNa ke lie bhejA aura use bhI apane rAjya meM milA liyA / san 1585 meM kAbula para vijaya prApta kiyA / isa prakAra usane sudUra pUrva se lekara pazcima taka tathA kazmIra se goMDavAne taka ke vizAla bhUbhAga para apanA sAmrAjya sthApita kara liyA | jainakavi RSabhadAsa ne 'hIravijaya sUri rAsa' meM akabara kI vizAla senA kA ojasvI varNana kiyA hai / san 1586 meM usane apane priya darabArI bIrabala evaM abulaphajala ko yusuphajAiyoM kA damana karane ke lie bhejA / isa yuddha meM rAjAbIrabala kI mRtyu ho gaI jisase akabara bar3A duHkhI huA thA / I zAsanavyavasthA - use apane dAdA bAbara evaM pitA humAyU~ kI apekSA dIrgha kAla taka zAsana kA avasara milA ataH usane nAnAprakAra ke sudhAroM dvArA zAsana vyavasthA ko susthira evaM uccakoTi kA banAyA / jainakavi dayAkuzala ne 'lAbhodaya rAsa' meM akabara kI zAsanavyavasthA kA saMketa kiyA hai| bhUmi aura mAlagujArI kI vyavasthA zurU meM zerazAha sUrI ke anusAra hI calI / usakA vizAla sAmrAjya 18 sUboM meM vibhakta thA jisakA zAsana sUbedAra karate the| sUbedAra hI sUbe meM samrAT kA pratinidhi hotA thA / vaha samrAT ke prati uttaradAyI hotA thA / prAntoM kA vibhAjana sarakAroM, sarakAroM kA paraganoM aura paraganoM kA gA~voM meM kiyA gayA thA jinameM kramazaH phaujadAra, zikadAra aura mukaddama nAmaka adhikArI zAsana vyavasthA calAte the / zAsanataMtra ATha bhAgoM meM ba~TA thA - mAlavibhAga, zAhImahala, senA va vetana vibhAga, kAnUna ( phaujadArI va dIvAnI), dharma aura khairAta, lokacaritra niyaMtraNa vibhAga, topakhAnA aura DAkacaukI tathA sUcanA vibhAga / pratyeka vibhAga ke lie eka maMtrI jimmedAra hotA thA / aneka videzI lekhakoM ne akabara ke zAsana prabandha kI bar3I prazaMsA kI hai / niyuktiyoM meM bhedabhAva kama ho gayA thA / pratyeka dharma ke logoM ko jIvananirvAha kA samAna avasara diyA jAtA thA / usakI kacaharI turkI, maMgola aura IrAnI AdhAra para gaThita kI gaI thI / rAjya kI Arthika sthiti sudRr3ha thI kyoMki kRSi aura vyApAra Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta samunnata the / paidAvAra kA eka tihAI kara ke rUpa meM liyA jAtA thA / kisAnoM se mAlagujArI sIdhe vasUla kI jAtI thii| sUrata aura khaMbhAta ke baMdaragAhoM se videzI vyApAra kiyA jAtA thA, jahA~ se sUtI vastra, mirca-masAle, nIla aura aphIma Adi kA niryAta kiyA jAtA thA, tathA sonA, rezama Adi kA AyAta hotA thA / lagabhaga 100 sarakArI kArakhAne bhI calate the jinase rAjya ko kAphI Aya hotI thI / Arthika-sAmAjika sthiti sAmAnya prajA kI Arthika sthiti acchI nahIM thI, kyoMki sampadA ke vitaraNa kI vyavasthA meM bar3I viSamatAyeM thIM / sampUrNa vyApAra kucha logoM ke hAtha meM hI sImita thA / jamIna para bar3e-bar3e sAmantoM- sUbedAroM kA Adhipatya thA / unheM bar3I-bar3I jAgIreM milI thIM / ataH sAdhAraNa janatA ko kRSi evaM vyApAra se prApta Aya kA nagaNya aMza hI prApta hotA thA / yAtAyAta kI kaThinAiyoM ke kAraNa utpAdoM ke vitaraNa evaM mUlya niyaMtraNa meM bhI kaThinAiyA~ thIM / vastuoM ke mUlya sAre deza meM eka samAna nahIM the / sAmAnoM para cuMgI lagatI thI / bikrIkara bhI denA par3atA thA / ina srotoM se rAjya kI Aya bar3ha gayI thI para sAmAnya janatA duHkha-dAridraya meM DUbI thI / akabara se pUrva sAmAnya prajA kI sAmAjika sthiti badatara thI / samAja ucca, madhyama aura nimna vargoM meM ba~TA thA / inakI Arthika, sAmAjika sthiti meM bar3I viSamatA thI / uccavarga ke loga aizoArAma evaM bhogavilAsa meM DUbe the / madhyamavarga kI saMkhyA kama thI aura unake sAdhana bhI sImita the / unakA jIvana sAdA aura Arthika sthiti sAmAnya thI / kabhI-kabhI kucha vyApArI dhanavAn bhI ho jAte the para ve apanI sampatti sAmantoM - saradAroM se chipA kara rakhate the / sAmantoM saradAroM kI sampannatA aura samRddhi akUta thI / unake adhikAra asIma aura abAdha the / unameM aura samAja ke zeSa do vargoM meM svAmI aura sevaka kA sambandha thA / nimnavarga ke logoM ko to bharapeTa bhojana bhI muhAla thA / ve AjIvana ba~dhuA rahate the / begAra karanA, apamAnita honA, bhUkhoM maranA unakI niyati thI / acche vastroM aura zikSA Adi kI ve kalpanA bhI nahIM kara sakate the / ve dAsoM kA jIvana jIne ke lie vivaza the / daridratA aura azikSA ke kAraNa sAmAjika jIvana patanazIla thA / mUrkha aura bhUkhI janatA ko dharma ke nAma para khUba ThagA jAtA thA / taMtramaMtra, bhUtapreta, jAdUTonA karake paMDita, ojhA, pujArI, pIra, auliyA saba Thagate the / akabara ke samaya sAmAjika: 1 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sthiti meM kucha sudhAra huaa| dharma aura jIvikA ke mAmaloM meM rAjya kA anAvazyaka hastakSepa kama ho gyaa| isase kucha zAnti aura suvyavasthA avazya AI jisase jIvana aura sAhitya tathA kalAoM ko navIna sphUrti milii| bhAratIya hindU prAyaH nirAmiSa bhojana karate the kintu musalamAnoM meM mAMsabhakSaNa aura mAdaka dravyoM kA sevana hotA thaa| purtagAliyoM ke prabhAva se tambAkU kA sevana bhI bar3ha rahA thaa| uccavarga ke loga rezamI aura jarI ke kapar3e pahanate the| madhyama varga ke pAsa sAde uttarIya aura ekAdha kapar3e adhovastra ke rUpa meM hote the kintu nimnavarga ke loga prAyaH kaupIna para hI jIvana kATa dete the / samAja kI isa sthiti kA sAhitya aura kalAoM para kAphI prabhAva dekhA jA sakatA hai| striyoM kI avasthA socanIya thii| musalamAnoM ke kAla meM bAlavivAha evaM parde kA pracalana bahuta bar3ha gayA thaa| badAyUnI ne likhA hai ki akabara jaisA udAra zAsaka bhI cUMghaTa aura parde kA kaTTara samarthaka thA / usane bAlavivAha rokane kA avazya prayatna kiyA thaa| isa kAla kI viziSTa mahilAyeM jaise gulabadana begama, mAhama aMgA, salIma sultAnA, rAnI durgAvatI aura cA~dabIbI Adi zikSA, zAsana aura samAja ke kSetra meM apane kAryoM se prasiddha avazya huIM para sAmAnya striyoM kI sthiti nimnavarga ke puruSoM se kucha vizeSa acchI nahIM thii| zikSA-akabara ne sAdhAraNa prajA kI zikSA para dhyAna diyaa| usane anumAna kiyA ki islAmI zikSaNa saMsthAoM meM par3hAye jAne vAle viSaya bhArata jaise hindU-bahula deza ke nAgarikoM kI AvazyakatA pUrti ke lie aparyApta hai| isalie usane zikSA paddhati evaM pAThyakrama meM sudhAra kA nizcaya kiyaa| usane pratyeka chAtra ke lie naitika zikSA, gaNita, kRSi, jyAmiti, zarIravijJAna, itihAsa, auSadhizAstra, bhASA aura dharmazAstra kI zikSA Avazyaka kara dii| madarasoM meM ukta viSayoM ke sAtha hindI, hindU-darzana tathA bhAratIya itihAsa ke adhyApana kI vizeSa hidAyata dI gii| zAhajAdA dAniyAla hindI kA acchA vidyArthI thaa| akabara ne cikitsA, khagola, saMgIta, nyAya aura dharmazAstra kI uttama pustakoM kA anuvAda yogya vidvAnoM se karAkara ukta viSayoM kI pAThyapustakoM kA abhAva dUra kara diyaa| usane pustakAlayoM kI sthApanA kraaii| usake rAjakIya pustakAlaya Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta meM vividha viSayoM kI prAyaH 24 hajAra se bhI adhika pustakoM kA uttama saMgraha thA / ' tabakAte akabarI' se mAlUma hotA hai ki akabara vidvAnoM ko protsAhana, saMrakSaNa aura puraskAra bhI detA thaa| phaijI, abula phajala, kAdira badAyUnI, gaMga aura rahIma khAnakhAnA kA nAma ukta grantha meM ullikhita hai / madhyakAlIna bhAratIya samAja aura saMskRti para islAma kA prabhAva par3anA svAbhAvika thA, jisake lie akabara ke samaya meM anukUla vAtAvaraNa kA nirmANa huA / jainasaMgha ke sAdhu-santoM ke sAtha hI zrAvaka-zrAvikAoM tathA seThasAhukAroM ne bhI rAja parivAra se sambandha banAkara dharma kI prabhAvanA meM anupama yogadAna kiyA / pethar3a, jagar3asA, jAvar3a bhAvar3a, samarAzA, karmAzA, khemAhaDAliyA, bhAmAzAha, Adi saikar3oM lakSmIputroM, vIroM aura buddhimAnoM ne apane dhana, bala aura buddhi se samAja kI sevA kI hai aura jainadharma kA prabhAva bar3hAyA hai / ina logoM kA zAsana meM bhI acchA prabhAva rahA ataH AvazyakatAnusAra inhoMne zAsana aura dharma ko samIpa lAne meM sahayoga diyA / 16vIM zatAbdI meM jainadharma kaI mata-matAntaroM meM ba~TA huA thA / vi0 saM0 1564 meM kaDuvAzAha ne kaDuvApaMtha calAyA / vi0 saM0 1572 meM vijayasUri ne vijayamata aura saM0 1574 meM pArzvanAtha ne pArzvamata ' kI sthApanA kI / vi0 saM0 1599 meM jaba lokAzAha ne lokAmata kI sthApanA kI to inake sudhAravAdI Andolana kA mUrtipUjakoM ne virodha kiyA / isa prakAra isa yuga meM jahA~ jainasaMgha meM vibhAjana kI prakriyA tIvra ho gayI thI vahIM dUsarI ora jaina sAdhuoM meM AcAra - zithilatA bhI bar3ha gaI thI / kucha AcAryoM ne bIca-bIca meM kriyoddhAra kA prayatna avazya kiyA kintu koI aisA prabhAvazAlI vyaktitva nahIM ubhar3A jo samagra jainasaMgha ko samanvita rUpa se saMghaTita kara sake / yaha kArya 17vIM zatAbdI (vikramIya) meM agrasara ho pAyA kyoMki isa zatAbdI meM aise aneka sAdhusanta, AcArya - vidvAn aura lekhaka- sukavi avatarita hue jinhoMne dharma kI prabhAvanA aura samAja kI sudRr3hatA ke lie mahatvapUrNa kArya kiyA inameM hIravijayasUri, jinacandra sUri, bhAnucandra, samayasundara Adi vizeSa rUpa se ullekhanIya haiM / inakA tatkAlIna samrAT akabara aura jahA~gIra se sambandha bhI acchA thA / 1. zrI vidyAvijaya sUrIzvara ane samrAT pR0 17 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa akabara kI dhArmika nIti-mahAna mugala samrATa akabara dharma ke mAmale meM udAra aura samanvayavAdI thaa| usakI udAratA paristhitiyoM aura pariveza kI upaja thii| sUphI aura vaiSNava santoM kI premamaya vANI se donoM sampradAyoM kI kaTutA kAphI kama ho gaI thii| bhakti Andolana ke phalasvarUpa aisA vAtAvaraNa banA jisase hindU musalamAna aikya kA kaThina mArga kucha prazasta huA / "bhakti va sUphI AndolanoM ne hindU dharma aura islAma ke bIca eka AdhyAtmika antaraMgatA kI sthApanA kii| isakA supariNAma mahAn mugaloM ke kAla meM milA / akabara ke dharmanirapekSa rASTrIya sAmrAjya meM vibhinna jAtiyoM, dharmoM aura matoM kI sthApanA hii| akabara kI mA~ eka sUphI vidvAn kI putrI thii| usakI hindU rAniyoM aura bIrabala, ToDaramala, tAnasena aura mAnasiMha jaise hindU mitroM ne usake dRSTikoNa ko udAra banAne meM mahatvapUrNa bhUmikA kA nirvAha kiyaa| akabara ne islAma ke sAtha-sAtha hindU, jaina, bauddha, IsAI, pArasI Adi sabhI pramukha dharmoM kA adhyayana kiyaa| ina dharmoM ke AcAryoM ko bulavA kara satsaMga kiyaa| pravacana sunA aura vibhinna dharmo ke mUla siddhAntoM kI ekatA para gaura kiyaa| antataH vaha isa niSkarSa para pahu~cA ki dharma ke kSetra meM zAsaka ko samabhAva aura niSpakSa rahanA hI ucita hai| usane saM0 1632 meM dhArmika zAstrArtha ke lie eka 'ibAdatakhAnA' banavAyA jahA~ pratyeka bRhaspativAra kI rAtri se hI zAstrArtha prArambha hokara zukravAra ko dopahara taka prAyaH calatA rahatA thaa| vaha rASTra kA dhArmika netRtva bhI karanA cAhatA thaa| isalie usane saM0 1636 meM 'dIna-ilAhI' (Izvara kA dharma) kA pravartana kiyA / yaha kAla dhArmika krAnti aura sudhAroM kA thA / 15vIM zatI meM kabIra paMtha se prArambha hokara dAdU paMtha, yArIpaMtha, sikha paMtha Adi nirguNa sampradAyoM kI sthApanA ne dharma ke kSetra meM krAnti kA sUtrapAta kara diyA thaa| isI krama meM jaina paramparA meM lokAgaccha aura tAraNa paMtha nAmaka amUrtipUjaka sampradAyoM kA AvirbhAva huaa| akabara ke 'dInailAhI' ko bhI isI rUpa meM dekhA jAnA cAhiye / abulaphajala ne likhA hai ki usakA darabAra pratyeka dharma aura sampradAya ke vidvAnoM se suzobhita thaa| krizciyana pAdarI bArTIlI kA kathana hai ki akabara kA Antarika vicAra koI nahIM jAnatA thA, aura sabhI use apanA hI 1. DA0 rAdhAkamala mukarjI - bhArata kI saMskRti aura kalA pR0 28 aura, 288 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta 11 'majahabI' samajhate the| vastutaH vaha sabhI dharmoM aura sampradAyoM ke AcAryo kA Adara karatA thaa| badAyUnI ne 'alabadAyUnI' meM usake dharma sambandhI kAryo kA vivaraNa diyA hai| 'Aine akabarI' se jJAta hotA hai ki usakI dharmasabhA meM 140 sadasya the jinake pA~ca vargoM ke prathama varga meM 21 AcAryo ke nAma the| inameM solahavA~ nAma prasiddha jainAcArya hIra vijaya sUri kA thaa| hIravijaya sUri aura samrATa akabara - 'sUri ane samrAT' nAmaka grantha se jJAta hotA hai ki akabara ko hIravijaya sUri se milane kI preraNA campA zrAvikA ke chaha mAsa ke upavAsa se milii| kamaru khA~ ne use batAyA ki campAbAI itanA lambA upavAsa apane guru kI kRpA se kara sakI hai to akabara kI icchA huI ki vaha usake guru hIravijaya se mile| usane gujarAta ke pUrva adhikArI etamAda khA~ se bhI patA lagavAyA to usane bhI sUri jI ko saccA sAdhu batAyA / ataH samrATa ne zihAbuddIna muhammada khA~ ko sUri jI se anurodha karane kA Adeza diyaa| AgarA ke jaina saMgha ne bhI Agraha kiyaa| phalataH samrATa se milane ke lie sUri jI vihAra karate hue AgarA kI tarapha cle| udhara bAdazAha kI maMzA jAnane ke lie vimalaharSa, siMhavimala Adi pahale sIkarI paha~ce aura vahA~ se Azvasta hokara sUrijI se punaH abhirAmAbAda meM mila gye| sUri jI ke sAtha isa yAtrA meM sahajasAgara, guNavijaya, guNasAgara, kanakavijaya aura hemavijaya Adi 67 sAdhu saMta the / sUri jI ahamadAbAda, sAMgAnera, cATasU, sikandarapura aura abhirAmAbAda hote hue antataH phatahapura sIkarI phuNce| vahA~ unheM abulaphaz2ala kI dekha-rekha meM bihArImala ke bhAI jagatamalla kachavAhA ke mahala meM ThaharAyA gyaa| ekAdha dina ke vizrAma ke pazcAt unakI samrAT se mulAkAta huii| usane apane tInoM putroM aura maMtrimaMDala ke sAtha sUrijI kI abhyarthanA kii| kaI dina taka khUba satsaMga kiyA aura sUrijI kI vidvattA tathA unake tapa-tyAga se bar3A prabhAvita huaa| usane sUri jI ke AdezAnusAra jIvahiMsA banda karane kI ghoSaNA krvaaii| tIrtha kara mApha kiyA, jajiyA kara meM chUTa dI aura bandI mukti kA bhI Adeza diyaa| svayaM bhI mAMsAhAra kama karane kA vrata liyaa| kucha samaya 1. "The weary traveller was made over to the care of Abul. Fazl until the sovereign found leisure to convers with him' 'sUrIzvara ane samrATa' pR0 108 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 maru-gurjara jaina sAsitya kA bRhad itihAsa sIkarI meM rahakara sUri jI AgarA Aye aura vahIM cAturmAsa kiyaa| abulaphajala kI salAha para aura hIravijaya sUri kI vRddhAvasthA kA dhyAna rakhate hue samrATa ne vijayasena sUri ko bhI bulavAyA aura saM0 1640 meM hI harivijayasUriko 'jagataguru' tathA vijayasenasUriko 'savAI' kA viruda pradAna kiyaa| isase jaina dharma kA sthAna sAmAnya logoM kI dRSTi meM kAphI U~cA ho gyaa| isa mulAkAta meM karmacaMda aura mAnasiMha kI bhUmikA bar3I mahatvapUrNa thii| karmacanda bIkAnera nareza kalyANamalla ke maMtrI the jo bAda meM akabara ke darabArI ho gaye the| mAnasiMha jinacandra sUri ke ziSya the aura bAda meM AcArya jinasiMha sUri ke nAma se prasiddha hue the| inhIM logoM ke prayatna se samrATa kI bheMTa -kharataragacchIya AcArya jinacandra sUri se bhI saMbhava huI thii| jinacandra sUri aura samrATa akabara - karmacanda maMtrI ke kathanAnusAra akabara ne jinacandra sUri se saM0 1649 meM lAhaura meM mulAkAta kii| vaha sUrijI kI vidvattA aura vaktRtva zakti se bar3A prabhAvita huaa| usane sUrijI ko 'yugapradhAna' aura unake ziSya mAnasiMha ko AcArya kA pada pradAna kiyA aura mAnasiMha kA nAma jinasiMha sUri rakhA gyaa| isa avasara para mantrI karmacanda ne bar3A utsava kiyA thaa| inake sAtha bhI aneka vidvAna-sAdhu gaye the jinameM mahopAdhyAya samayasundara ne 'rAjA no dadate saukhyam' ke ATha lAkha arthoM kI racanA karake akabara evaM unake nau ratnoM ko camatkRta kara diyA thaa| isa samaya bhI akabara ne jIvahiMsA niSedha, jajiyA mAphI Adi kI ghoSaNAyeM kI thIM / ina jainAcAryoM ke prabhAva meM usa samaya akabara itanA adhika A gayA thA ki logoM kI dhAraNA ho gaI ki akabara ne jainadharma svIkAra kara liyA hai, para jaisA pahale kaha cukA hai ki vaha kisI dharmavizeSa kA anuyAyI nahIM bananA cAhatA thA balki vaha sabhI dharmoM kA samAna Adara karatA thA aura sabhI dharmoM kI acchI bAteM lekara vaha svayaM dharma pravartaka bananA cAhatA thaa| smaraNIya hai ki usane dIna1 rAyasiMha yA rAyamalla kalyANamalla ke rAjakumAra the| kalyANamalla ne samrATa akabara ko prasanna karane ke lie maMtrI karmacaMda ke sAtha rAja kumAra rAyamalla ko bhI samrATa kI sevA meM lagA diyA thaa| bIkAnera meM saM0 1629 se saM0 1667 taka rAyasiMha kA zAsana thaa| isalie yaha ghaTanA unhIM ke zAsanakAla kI hogii| kalyANamala kA zAsana kAla isase pUrva thaa| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta 13 ilAhI kA prArambha vi0 saM0 1636 meM hI kara diyA thaa| vaha pArasI dharma guruoM-dastUra aura kaivana tathA govA ke IsAI pAdariyoM-aikvAbInA aura mAMserATa se bhI vicAra-viniyama karatA thaa| hindU dharma, darzana aura sAhitya kA to baha pAraMgata paMDita hI ho gayA thaa| akabara aura bhAnucanda upAdhyAya-akabara ne bhAnucanda ko salIma kA zikSaka niyukta kiyA thA / lAhaura meM hI samayasundara ke sAtha inheM bhI upAdhyAya kI padavI pradAna kI gaI thii| bhAnucanda ne akabara ke lie 'sUryasahasranAma stotra' kI racanA kI thii| unakA bhI akabara para bar3A prabhAva thaa| ve dAniyAla ko bhI jainadharma kI zikSA dete the| samrAT jahA~gIra se jainadharma kA sambandha - akabara kI bhA~ti jahA~gIra bhI jaina dharma ke prati Adara-bhAva rakhatA thaa| apane zikSaka upAdhyAya bhAnucanda ke prati usake mana meM bar3A sammAna thaa| usane mAMDavagar3ha meM upAdhyAya bhAnucanda se prArthanA kI thI ki ve usake samAna usake putra zaharayAra ko bhI zikSA deM " - sahariyAra bhaNavA tuma bATa jovai / par3hAo ahma pUta kU dharmabAta, jiuM avala suNatA tumha pAsi tAta / " saM0 1669 meM jaba jahA~gIra ne nArAja hokara saba sAdhuoM ko nagara niSkAsana kA Adeza diyA thA taba A0 jinacandra sUri punaH AgarA jAkara samrAT se mile the aura unake samajhAne-bujhAne para vaha kara Adeza radda kiyA gayA thaa| saM0 1674 meM jahA~gIra ne vijayasena ke paTTadhara vijayadevasUri ko mAMDavagar3ha meM hI 'jahA~gIrI mahAtapA' kA viruda pradAna kiyA thaa| isa prakAra akabara aura jahA~gIra ke samaya jainasaMgha aura usake sAdhu-saMtoM kA zAsana se sandara sambandha rahA / isase dharma ke pracAra-prasAra meM bar3I suvidhA ho sakI thii| sAMskRtika samanvaya-samanvaya kA kArya to pahale se prArambha ho cukA thA, para mugala zAsanakAla meM jaba rAjyavyavasthA evaM zAsana prabandha ke lie hinduoM kA adhika sahayoga liyA jAne lagA taba donoM kaumoM ko aura adhika nikaTa Ane kA suavasara milaa| jina bhAratIyoM ko balapUrvaka yA pralobhanapUrvaka vidharmI banAyA gayA thA ve saMskAra se bhAratIya hI bane rhe| inake saMsarga se anya. musalamAnoM meM bhI bhAratIya rahana-sahana, AcAra-vicAra, rIti-rivAja aura khAnapAna kI bahuta sI bAtoM kA dhIre dhIre praveza hotA gyaa| mugalakAla meM isa 1. aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 4, pR0 109. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jAtIya samanvaya ko adhika anukUla vAtAvaraNa milaa| jo pahile mandiroM meM martipUjA karate the ve vidharmI hone para pIra-daragAha, auliyA, majAra Adi pUjane lge| ve musalamAna banane para bhI mAMsa bhakSaNa aura vidhavA vivAha se bacate the| yaha sAMskRtika samanvaya kA prathama caraNa thaa| isa kAla ke vidvAnoM aura kalAvantoM ne eka dUsare kI kalAzailiyoM aura bhASA sAhitya kA adhyayana kiyA aura pArasparika sUjhabUjha tathA -samanvaya ko bar3hAvA diyaa| sUphiyoM ke ciztiyA, suharavardI, kAdiyA aura kalaMdariyA Adi sampradAyoM ne isa samanvaya kI dizA meM zurU se hI mahatvapUrNa bhUmikA kA nirvAha kiyA thaa| dharma ke kSetra meM hindU nirguNavAda aura muslima ekezvaravAda meM koI bar3A bheda nahIM thaa| jaina aura bauddha to pUrNatayA nirguNavAdI hI the| hindU dharma meM zaMkarAcArya ke advaitavAda kA musalamAnoM ke ekezvaravAda se mela baiThAne meM adhika dikkata nahIM huii| sUphiyoM kA premamArga aura saguNopAsakoM kI premAbhakti sagotrI pravattiyA~ thii| donoM hI jAtipA~ti kA bhedabhAva bhulAkara donoM sampradAyoM se alaga hI santoM kA eka aisA vizeSa varga taiyAra karanA cAhate the jahA~ 'jAtipAMti pUche nahi koI, hari kA bhajai so hari kA hoI, vAlA siddhAnta hI pradhAna rUpa se mAnya ho / ye loga vibhinna dharmoM aura sampradAyoM meM samanvaya aura mela milApa ke hAmI the| hindudharma aura islAma dharma ke melamilApa meM rAmabhakti ke rAmAnandI sampradAya ne bhI mahatvapUrNa yogadAna diyaa| 'rAmAnanda ne paramparA se haTakara nimna vargoM ko pUrNa dhArmika samAnatA pradAna kI tathA eka aise sampradAya kI sthApanA kI jo hindU aura musalamAna donoM kI bhakti kI abhivyakti kara ske| isa melamilApa kI pRSThabhUmi para akabara ne sAMskRtika samanvaya kA kArya Age bar3hAyA aura donoM sampradAyoM ke bIca roTI-beTI kA sambandha bhI sthApita kara liyaa| vaha paMDitoM kI taraha bar3A TIkA lagAtA thA aura sabhI dharmoM ke guNajJoM tathA kalAkAroM kA prazaMsaka thaa| miyA~ tAnasena, phaijI, abulaphaz2ala aura rahImakhAnakhAnA tathA bIrabala Adi guNiyoM kA vaha bar3A sammAna karatA thaa| mahezadAsa nAmaka akiMcana brAhmaNa kI hAjira jabAbI se prasanna hokara usane use nagarakoTa kA 1. DA0 rAdhAkamala mukharjI-bhArata kI saMskRti aura kalA pR. 284 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta rAjA banA diyA aura usakA nAma rAjA bIrabala rakha diyaa| isa lie dhArmika sahiSNutA aura pArasparika sauhArdra ke vAtAvaraNa meM sAMskRtika samanvaya kA kArya usake samaya meM sugamatA se sampanna ho skaa| phira vibhinna jAtiyoM, bhASAoM, paramparAoM aura vizvAsoM vAle bhArata deza ke itihAsa kA pramukha svara hI sAMskRtika samanvaya kA rahA hai| DA0 rAdhAkamala mukharjI ne ThIka hI kahA hai ki aksara loga yaha bhUla jAte haiM ki bhArata apane vikAsa ke pA~ca hajAra varSoM ke kAla meM se saitIsa sau varSoM taka svAdhIna rahA hai / yaha samaya bhArata kI dAsatA ke samaya se (madhya aura Adhunika yugoM meM dAsatA kA kAla kevala sAr3he chaH sau varSa hai) bahuta adhika hai"' / isalie jaba zAsana kI tarapha se suvidhA haI to yaha prakriyA tIvra ho gii| jaisA pahale kahA jA cukA hai ki bAbara se lekara akabara taka ke rAjyakAla meM vibhinna hindU sampradAyoM aura sUphI paMthoM ke bIca AdhyAtmika prema kI lAkSaNikatA aura cintana kriyAoM kA khUba AdAna-pradAna huA jisake phalasvarUpa akabara ke samaya sAMskRtika evaM dhArmika tAdAtmya tathA samanvaya sthApita ho sakA thaa| akabara kI udAra aura samanvayavAdI nIti ne bhArata kI cirAcarita samanvayavAdI pravRtti ko bar3A protsAhana diyaa| vaha hara dharma ke vidvAnoM, santoM, dharmAcAryoM kI bAtoM meM samanvaya sthApita karanA cAhatA thaa| 'tabakAte akabarI' se mAlUma hotA hai ki akabara vidvAnoM ko protsAhana, saMrakSaNa evaM puraskAra detA thaa| phaijI, avulaphajala, kAdira badAyUnI, gaMga Adi kA nAma ukta grantha meM ullikhita hai| mugalakAlIna bhAratIya samAja aura saMskRti para islAma kA prabhAva svAbhAvika thA kyoMki rAjA kAla kA kAraNa kahA gayA hai (rAjA kAlasya kAraNam) / usI prakAra bhAratIya janajIvana kA prabhAva muslima samAja para bhI par3anA avazyambhAvI thaa| isa prakAra donoM jAtiyoM ne eka dUsare se bahuta kucha sIkhA, grahaNa kiyA aura donoM ke saMmizraNa se eka naI sabhyatA, saMskRti ubharane lagI jise itihAsakAroM ne bhAratIyamusalamAnI saMskRti (Indo Muslim Culture) yA sAMjhI saMskRti kahA hai| jahA~gIra--akabara ke jIvana kA damakatA huA sUrya antataH astAcalagAmI huaa| usake jIvana ke antima kAla meM use kaI 1. DaoN0 rAdhAkamala mukharjI-bhArata kI saMskRti aura kalA pR0 31 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sadameM lge| usakA pUtra murAda atizaya surApAna se mara gyaa| usakA dUsarA putra dAniyAla duzcaritra thA, vaha bhI akabara ke jIvana kAla meM hI mara gyaa| salIma ne pitA ke khilApha vidroha kiyA, kintu anta meM vahI baca rahA thA isalie antima varSoM meM akabara ko bar3A mAnasika kleza thaa| usakA priya mitra bIrabala yUsUphajAiyoM ke yuddha meM mArA gayA thA aura abulaphajala ko vIrasiMha ne mAra ddaalaa| isa prakAra bur3hApe meM akabara ekAkI ho gyaa| vaha cintita rahane lagA, bImAra par3A aura saM0 1662 meM mara gyaa| akabara kI mRtyu ke bAda zAhajAdA salIma 24 akTUbara san 1605 (saM0 1662) meM jahA~gIra ke nAma se dillI kI gaddI para baiThA / jaba AgarA ke kile meM usakA rAjyArohaNa huA taba vaha 36 varSe kA thaa| sarvaprathama usane zera aphagana kA vadha karake apanI pUrvapreyasI meharunnisA ko hastagata kiyA aura use narajahAM ke nAma se sAmrAjJI bnaayaa| jahA~gIra ke jIvanakAla meM zAsanasattA vastutaH isI ke hAtha meM rhii| jahA~gIra bar3A vilAsI thA lekina akabara ke samaya kA dabadabA aisA banA huA thA ki isakI vilAsitA ke kAraNa zAsana prabandha meM koI vizeSa avyavasthA nahIM utpanna huii| isane janatA ko nyAya sulabha karAne ke lie eka jaMjIra meM ghaMTA laTakavA diyA thA jise khIMcakara koI bhI kisI samaya samrATa ke pAsa nyAya kI guhAra lagA sakatA thaa| isake putra khusaro ne vidroha kiyA kintu use dabA diyA gayA / nUrajahA~ ke viruddha khurrama ne bhI vidroha kiyA para vaha bhI dabA diyA gyaa| purtagAliyoM ke sAtha aMgrejoM kI IsTa iNDiyA kampanI ko bhI bhArata meM vyApAra kI suvidhA denA isake zAsana kAla kI pramukha ghaTanA thii| saM0 1684 meM jahA~gIra kI mRtyu huii| yaha jaina dharma ke prati udAra thaa| citrakalA kA zaukIna tathA marmajJa thaa| isake zAsana kAla meM zRGgAra aura vilAsitA kI pravRtti bar3hI, phalataH darabArI kalAvantoM aura sAhityakAroM kI racanAoM meM zRMgAra aura vilAsa ke mAdaka citra ukere jAne zurU ho gye| jahA~gIra ke bAda zAhajahA~ ke samaya meM sAhitya aura kalA ke kSetra meM eka naye zRMgAra-yuga kA sUtrapAta huA aura bhaktikAla kA avasAna ho gyaa| kalA evaM sAhitya kI sthiti vAstukalA-musalamAnoM ke bhArata Agamana se pUrva hI hamAre deza Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta kI kalAyeM paryApta unnata ho cukI thiiN| yahA~ kI vAstukalA dekhakara Agantuka musalamAna cakita raha gaye the| unake Ane ke bAda hindamuslima vAstukalA kI mizrita zailI vikasita huI, jaise dillI zailI, jaunapUrI zailI aura gujarAtI zailI Adi / rAjasthAna aura gujarAta ke hindU vAstukAroM ne hindU aura jaina kalA kI anupama imArateM bnaaiiN| akabara kI banavAI ImAratoM meM hindU-IrAnI vAstukalA ke sAtha jaina aura bauddha vAstukalA kI zailI kA bhI saMyoga dikhAI par3atA hai| Agare kA kilA, dIvAna-e-Ama, jahA~gIrI mahala, phatehapura sIkarI kI imArateM, jodhAbAI kA mahala, jAmA masjida, bulanda daravAjA, bauddha vihAroM kI zailI para banA paMcamahalA tathA zekhasalIma kA daragAha Adi usakI ullekhanIya imArateM haiN| akabara ke ekathaMbhiyA mahala phatehapura sIkarI kA varNana devavimala gaNi ne 'hIrasaubhAgyakAvya' ke 10veM sarga ke 75veM chanda meM kiyA hai| akabara ne ilAhAbAda kA kilA IrAnI vAstukalA ke AdhAra para banavAyA thaa| jahA~gIra sthApatyakalA kA adhika zaukIna nahIM thA kintu citrakalA kA vaha mugalabAdazAhoM meM bejor3a jJAtA aura AzrayadAtA thaa| ataH usake samaya meM koI vizeSa ullekhanIya imArata nahIM bnii| vAstukalA kA sabase adhika zaukIna zAhajahA~ thaa| usake samaya meM motI masjida, dillI kA lAlakilA, jAmA masjida Adi kA nirmANa huaa| usakA banavAyA 'tAjamahala' apanI kalAtmakatA ke lie vizva vikhyAta hai| apAra sampatti hone ke kAraNa usane bhavanoM kI alaMkRti aura sAjasajjA para bar3A dhyAna diyaa| isI samaya se AlaMkArika zailI kA vAstukalA meM bhI prArambha ho gyaa| hindU rAjAoM ne elaurA meM guphA mandira banavAye / isa kAla meM bane kucha jaina mandira bhI vAstukalA ke utkRSTa namUne haiN| zatruJjaya kA varNana suprasiddha itihAsakAra phArvesa ne bhI kiyA hai| yahA~ ke pratyeka patha aura pratyeka caurAhe para jainadharma ke anupama mandira maujUda haiN| pratyeka mandira meM AdinAtha, ajitanAtha, pArzvanAtha Adi tIrthaGkaroM kI bhavya mUrtiyA~ pratiSThita haiN| phArvesa likhatA hai "mUrtiyoM ke prastarIya aMgaupAMga, jinameM parama zAnti kA bhAva hai, cA~dI ke laimpoM kI dhImI rozanI meM dhuMdhale-dhuMdhale dIkhate haiN| havA meM dhUpa kI sugandhi bharI hotI hai tathA lAla va sunahale vastra pahane hue upAsikAyeM cikane pharza para Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa naMge pAva cupacApa parikramA karatI tathA aparivartita kintu madhura svara meM bhajanoM kA pATha karatI rahatI haiM / mUrtikalA--musalamAnI kAla meM mUrtikalA kA hrAsa honA svAbhAvika thA kyoMki ve butaparastI ke sakhta khilApha the balki mUrtibhaMjaka the| isalie isake vikAsa yA isameM kisI sAjhI zailI ke prAdurbhAva kA prazna hI nahIM utthtaa| citrakalA-citrakalA kA isa kAla meM ullekhanIya vikAsa huaa| akabara ke darabAra meM aneka hindU-musalamAna citrakAra rahate the| inake dvArA bAvaranAmA, mahAbhArata, akabaranAmA Adi granthoM kA citrAGkana karAyA gyaa| akabara ne ina citrakAroM se apanA tathA apane darabAriyoM kA citra banavAyA; kapar3oM ke paradoM aura dIvAroM para bhI sundara citrakArI kraaii| isake citrakAroM meM abdulasamada, pharrukhavega, jamazeda, yazavanta, vasAvana, mukunda, harivaMza aura jagannAtha Adi ullekhanIya haiM / jahA~gIra ne citrakalA meM vizeSa ruci lI, usake samaya meM citrakalA kI aneka naI kalameM vikasita huI jaise rAjapUtakalama, mugalakalama, pahAr3I kalama aadi| ina citrakAroM ne dhArmika pustakoM, paurANika prasaMgoM, pramukha avatAroM, mahApuruSoM aura vIroM kA citra bnaayaa| isa samaya ke citroM meM vividha prAkRtika dRzyoM, pazu-pakSiyoM, phalapattoM ke alAvA strIpuruSoM kI nAnA AkRtiyoM aura bhAvabhaMgimAoM ke mohaka aMkana hue haiM / ___ saMgIta-saMgIta kA premI to bAbara bhI thA kintu usake tathA usake beTe humAyUM ke nasIba meM saMgIta kA sukha nahIM badA thaa| akabara ko sukha zAntipUrvaka lagabhaga pacAsa varSa zAsana karane kA suavasara milaa| usameM kalAtmaka abhiruci bhI thI aura zauka pAlane kI sAmarthya bhI thii| isalie usake zAsana kAla meM anya kalAoM ke sAtha saMgIta kA bhI caramotkarSa huaa| isake darabArI saMgItajJa sAta ToliyoM meM vibhakta the| saptAha meM eka-eka dina samrATa hara TolI ke saMgIta kA svAda letA thaa| bhAratIya, IrAnI, tUrAnI, kAzmIrI Adi vividha prakAra kI zailiyoM ke saMgItajJa usake Azrita darabArI kalAkAra the| inameM tAnasena kA nAma sarvavidita hai jinhoMne aneka navIna rAgarAginiyoM kA prArambha kiyA thaa| unake sambandha meM abulaphajala kA kathana hai ki bhArata meM pichale eka hajAra varSoM meM aisA mahAn saMgIta1. DaoN0 rAdhAkamala mukharjI-bhArata kI saMskRti aura kalA pR0 276 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta 19 kAra dUsarA nahIM utpanna huA / usakA samakAlIna baijUbAvarA bhI eka zreSTha saMta-saMgItakAra thA / mAlavA kA rAjA bAjabahAdura bhI usI samaya kA zaukiyA suprasiddha saMgItajJa ho gayA hai / ye loga adhikatara nirguNa pada, bhajana Adi gAte the / Age calakara saMgIta meM AlApa, tarAnA Adi kA abhyAsa bar3hA aura saMgIta para bhI jahA~gIra, zAhajahA~ kI vilAsI tathA pradarzanapriya prakRti kA prabhAva pratyakSa dikhAI dene lagA / sAhitya - jaba deza meM suzAsana ho, pArasparika sadbhAva aura sAmAjika zAnti ho tathA anya kalAyeM vikasita ho rahI hoM taba sAhitya kaise pIche raha sakatA hai ? jaisA prArambha meM hI kahA gayA hai yaha zatAbdI sAhitya kA svarNayuga hai / hindI bhaktikAvya, vizeSatayA kRSNa bhaktikAvya kA tatkAlIna anya bhAratIya Arya bhASAoM ke sAhitya para vyApaka prabhAva pdd'aa| isa kAla meM sAhitya kI dUsarI bar3I preraNAzakti phArasI sAhitya kA pracAra - prabhAva thaa| phaijI, badAyUnI, abula phajala Adi ne isa kAla meM kaI mahatvapUrNa phArasI kI racanAyeM kI / saMskRta aura anya dezI bhASAoM meM bhI uccakoTi ke kaI sAhityakAroM ne vipula sAhitya kA nirmANa kiyA / gujarAta ke kavi akkhA ne akabara ke samaya citavicAra, saMvAda, zatapada, kaivalyagItA Adi zreSTha racanAyeM kIM / premAnanda ke bhakti rasapUrNa padoM se sAhitya kI zrIvRddhi huI / unake pada Aja bhI gujarAta meM lokapriya haiM / tatkAlIna samanvayavAdI dRSTi kA prabhAva hindI ke sarvazreSTha kavi tulasI ke 'mAnasa' meM spaSTa hI dekhA jA sakatA hai / mAnasakAra tulasI ke alAvA akabara ke samanvayavAdI zAsanakAla meM bhaktamAla ke racayitA nAbhAdAsa, baMgAla meM caitanya, caMDImaMgala ke racayitA mukundarAma, paMjAba ke adhyAtmavAdI kavi bullAzAha Adi aneka mahApuruSa hue jinhoMne 16vIM - 17vIM zatAbdI meM dhArmika aMtamizraNa, jAti nirapekSatA aura samAnatA kI bhAvanAoM kI sundara byaJjanA apanI kRtiyoM meM kI / dArA ke grantha kA nAma majamA - ula - baharIna ( do sAgaroM kA milana ) thA / yaha grantha islAma aura hindU sAMskRtika dhArAoM ke antamizraNa kA pratIka hai / isI antarmizraNa kA bIjavapana rAjanIti meM 'sulaha-e-kula dvArA aura dharmanIti meM dIna-e-ilAhI' dvArA akabara ne kiyA thA / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 17vIM zatAbdI kA saMskRta-prAkRta jaina sAhitya-isa zatAbdI meM aneka pratibhAvAna jaina vidvAn, sAhityakAra evaM lekhaka ho gaye haiN| vijayasena sUri kI prazasti meM likhita 'vijayaprazasti' ke 21veM sarga meM kahA gayA hai ki hIravijaya evaM vijayasena sUri ke ziSyoM meM aneka vyAkaraNa, tarkazAstra, kAvyazAstra ke niSNAt vidvAn the| saMskRta evaM prAkRta meM aneka uccakoTi kI racanAyeM huiiN| saM0 1601 meM vivekakIrti ne haraprasAda kRta piMgalasAravRtti kI prati likhii| jinamANikyasUri ke ziSya jinacandra sUri ne jinavallabha kRta 'poSadha vidhi' para vRtti likhii| amaramANikya ke ziSya sAdhukIrti ne saMgha paTTaka para avacUrI likhii| isa kAla meM dharmasAgara upAdhyAya prakhara tarkavAdI hue| unhoMne khaNDanamaMDana sambandhI kaI sAmpradAyika racanAyeM kii| kharataragaccha kA khaNDana karane ke lie 'auSTrikamatotsUtra dIpikA' likhii| tattvataraMgiNI vRtti, guva valI 'paTTAvalI bhI ApakI saMskRta racanAyeM haiM / vinayadeva (brahmamuni) ne dazAzrutaskandha para jinahitA nAmaka TIkA banAI / vAnaraRSi kRta payannA para TIkA, ajitadeva kRta piMDavizuddhi para dIpikA isa kAla kI kucha ullekhanIya sAmpradAyika racanAyeM haiN| uttarAdhyayana sUtra para ajitadeva sUri ne bAlAvabodha likhaa| caMdrakIrti sUri ne ratnazekhara sUri kRta prAkRtachandakoSa para saMskRta meM TIkA likhI inhoMne sArasvata vyAkaraNa para subodhinIdIpikA likhii| hemavijaya gaNi ne pArzvanAtha caritra likhaa| guNavijaya ne vijaya prazasti ko pUrNa kiyA aura TIkA bhI likhii| vIrabhadra ne kandarpacUNAmaNi kI racanA kii| Apane jagadgurukAvya meM hIravijaya sUri kA guNagAna kiyA hai| mahopAdhyAya samayasundara ne bhAvazataka, aSTalakSI Adi prasiddha saMskRta racanAyeM kI / saMskRta meM maulika tathA TIkA rUpa meM inakA vizada sAhitya upalabdha hai / guNavinaya upAdhyAya ne hanumAna kavi kRta khaNDaprazasti para subodhinI TIkA, kalyANaratna ne mevAr3a ke rAjA pratApa siMha ke rAjya meM udayasiMha kRta zrAddhapratikramaNa vRtti para bhASya kI prati likhii| zAnticandragaNi ne 'kRpArasa koza' nAmaka prasiddha kAvya grantha racA jisameM akabara ke zaurya, audArya, cAturya Adi guNoM kA varNana manoraMjaka DhaMga se kiyA gayA hai| jJAnavimala, harSakIrti aura 1. mo0 da0 desAI- jaina sAhityano itihAsa pR0 581 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta 21 jJAnatilaka ne bRhacchAntistotra aura sindUra prakara Adi para TIkAyeM likhIM / bhAnucandra isa samaya ke rAjyamAnya vidvAn the| inhoMne vANakRta kAdambarI para prasiddha TIkA likhI hai| inhoMne akabara ke lie sUryasahasranAmastotra kI racanA kI thii| inake ziSya siddhicandra, ratnacandra bhI prasiddha vidvAn the| ratnacandra ne kRpArasa koza, naiSadha aura raghuvaMza kAvyoM kI subodha TIkAyeM likhiiN| devavimalagaNi ne 'hIrasaubhAgya' nAmaka prasiddha mahAkAvya likhaa| isI prakAra sAdhusundara, devasAgara, bhAvavijaya aura mahimasiMha Adi aneka vidvAnoM ne saMskRtaprAkRta meM uttama DhaMga kI maulika evaM TIkAtmaka racanAoM se jainasAhitya ko zrIsampanna kiyA / mahimasiMha kRta meghadUta kI TIkA samasta TIkA sAhitya meM uttama samajhI jAtI hai| nAmakaraNa -vi0 kI 17vIM zatAbdI ke hindI jaina sAhitya ke nAmakaraNa ko lekara mataikya nahIM ho sakA hai| kisI yuga kA nAma pravRttiyoM, yugapuruSoM yA bhASAoM ke nAma para rakhA jAtA hai jaise bhaktikAla, dvivedIyuga yA brajabhASA sAhitya ityAdi; kintu 17vIM zatAbdI ke hindI yA marugurjara jaina sAhitya ke lie aisA koI nAma matabheda se mukta nahIM diikhtaa| 16vIM zatAbdI meM tapAgaccha evaM kharataragaccha meM ugra matabheda ho gayA thaa| 17vIM zatAbdI meM hIravijayasUri aura jinacandrasUri kA udaya dharma kI prabhAvanA aura saMgha kI dRSTi se lAbhakArI huaa| desAI jI likhate haiM ki jaise mahAvIra ne vimbasAra ko, hemacandrasUri ne siddharAja jayasiMha ko usI prakAra hIravijayasUri ne zAha akabara ko prabhAvita karake dharma kI bar3I prabhAvanA kI / isalie ve gurjara jainasAhitya meM isa zatAbdI ko unake nAma para 'hairaka yuga' ke nAma se pukAranA samIcIna mAnate haiN| prastuta sAhityetihAsa mAtra gurjara kA nahIM apitu maru kA bhI hai, mAtra tapAgacchIya nahIM varan kharataragacchIya jainAcAryoM kI racanAoM kA bhI hai ataH jaise bahuta se logoM ko ise jinacandra yuga kahanA svIkAra na hogA (bhale ve yugapradhAna the); usI prakAra ise 'hairaka yuga' mAnane meM bhI kaiyoM ko Apatti hogI / ataH yaha nAma sarvasvIkArya na hogaa| ___bhakti isa zatAbdI kI pramukha kAvyapravRtti kI aura hindI meM ise 'bhaktikAla' nirvivAda rUpa se kahA gayA hai kintu jaina bhakti kA svarUpa pUrNatayA vaisA hI nahIM hai jaisA bhakti Andolana dvArA pratipAdita-pracA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rita vaiSNava bhakti kA hai; phira bhI hama cAheM to ise marugurjara jaina sAhitya kA bhaktikAla suvidhApUrvaka kaha sakate haiM kyoMki isa kAla meM eka vizeSa prakAra kA pUjA, stotra, stavana sambandhI bhakti sAhitya prabhUta parimANa meM likhA gyaa| isa kAla meM banArasIdAsa, brahmarAyamalla, bhaiyA bhagavatIdAsa, mahAtmA Anandaghana aura yazovijaya upAdhyAya Adi aneka prasiddha AdhyAtmavAdI aura bhakta kavi ho gaye haiM jinakI racanAyeM mAtra sAmpradAyika dRSTi se hI nahIM apitu sAhityika dRSTi se bhI ucca evaM sarasa koTi kI hai| isalie marugurjara bhASA zailI ke 17vIM zatAbdI ke jainasAhitya ko bhakti kAla ke nAma se pukArane kA namra prastAva prastuta kiyA jA rahA hai| jaina bhaktikAvya kI katipaya vizeSatAyeM- isa kAla ke marugurjara jaina sAhitya kA vibhAjana bhaktikAvya, aitihAsika kAvya, rUpakakAvya aura lokakAvya Adi kaI vargoM meM kiyA jA sakatA hai kintu isa grantha meM aisA karane para pUrvanirdhArita akArAdi krama kA nirvAha saMbhava na ho skegaa| ataH kisI vargIkaraNa ke AdhAra para itihAsa varNana kA vicAra chor3anA par3A hai| isa kAla kI sAhityika vizeSatAoMbhAva, rasa, chaMda, alaMkAra Adi ke sAtha bhASA kI sAmAnya vizeSatAoM kA varNana prArambha meM hI isalie karanA ThIka samajhA gayA hai kyoMki kahIM to racanAoM kI anupalabdhatA aura kahIM sthAna kI sImA ke kAraNa pratyeka kavi aura usakI hareka racanA kA alaga-alaga vivecana karanA saMbhava na ho sakegA, ataH samagrarUpa se katipaya vizeSatAoM kA ullekha pahale hI kiyA jA rahA hai| hindI bhaktikAvya kA vyApaka prabhAva hindI jaina sAhitya para par3A aura bhaktibhAva ke vividha pakSoM yathA-sakhya, dAsya Adi bhAvoM kA kucha parivartana karake athavA vaise hI jaina kaviyoM ne bhI varNana kiyA hai jaise hindI bhakta kaviyoM ne kiyA hai| udAharaNArtha sakhyabhAva kA jaina granthoM se saMkSipta ullekha prastuta kiyA jA rahA hai| sakhyabhAva meM bhagavattattva kA AropaNa na karake bhagavAna ko bhakta apane sakhA yA mitra rUpa meM dekhatA hai| isameM sevya-sevaka yA dAsya bhAva kI bhA~ti bhakta meM koI saMkoca nahIM rhtaa| jaina sAdhanA meM karmamala se rahita vizuddha AtmA ko paramAtmA yA siddha kahA jAtA hai| AtmA meM paramAtmA banane ke sabhI guNa vidyamAna haiM / jIva usa AtmA se prema karatA tathA use Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta cetana nAma se pukAratA hai| usI ke sAtha usakA mitrabhAva hai| jaba bhramaveza cetana asaMgata rAha para calane lagatA hai to jIva use sAvadhAna karatA hai aura mAyA-moha chor3ane kA AhvAna karatA hai| banArasIdAsa jI kahate haiM : - "cetana jI tuma jAgi vilokahu, lAgi rahe kahA~ mAyA ke toii|' isa prakAra ke aneka pada inhoMne likhe haiM yathA'cetana tohi na neka saMbhAra / ' bhaiyA bhagavatIdAsa Adi kaI kaviyoM ke aise udAharaNa diye jA sakate haiN| vAtsalya -sUra ke bAda vAtsalya rasa kA sarasa udghATana jaina hindI sAhitya meM hI milatA hai| paMcakalyANakoM meM prathama kalyANaka-garbhadhAraNa evaM dUsare kalyANaka janma kA sambandha vAtsalya se hI hai, ataH tIrthakaroM ke jIvana carita para AdhArita nAnA kAvya granthoM meM vAtsalya rasa ke varNana kA upayukta avasara jaina kaviyoM ko khUba milA hai / rUpacanda kRta 'paMcakalyANaka', bhadharadAsa kata, 'pAvapurANa' Adi meM isa rasa kI bar3I madhura abhivyakti milatI hai| inameM vAtsalya ke Alambana tIrthaMkara aura Azraya unake mA~-bApa tathA bhaktajana haiN| Alambanagata ceSTAyeM, kArya aura usa samaya hone vAle utsava uddIpana vibhAva haiN| bhaTTAraka jJAnabhUSaNa ne 'AdIzvaraphAga' meM AdinAtha kI bAladazAoM kA manohara citra khIMcA hai; yathA - bAlaka AdinAtha ke sone kI avasthA kA varNana dekhiye 'Ahe kSiNi jovai kSiNi sovai rovai lahiya lagAra / Ali karai kara moDai troDai naksara hAra / 103 / ' isI prakAra calane kA varNana dekhiye : 'Ahe ghraNa ghraNa ghUgharI bAjai hema taNI vihupAi / tima tima narapati haraSai, aru marudevI mAi // 101 / ' mAdhurya-bhagavadviSayaka anurAga hI bhakti ke antargata prema kA sthAyIbhAva hai / parAnurakti yA gambhIra anurAga hI prema hai| nAriyA~ prema kA pratIka hotI haiN| isI kAraNa bhakta bhI kAntAbhAva se bhagavAna kI ArAdhanA karate haiN| kavi banArasIdAsa ne adhyAtma gIta meM AtmA ko Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 maru gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nAyaka aura sumati ko usakI nAyikA banAkara prema ke viyoga pakSa kA mArmika varNana kiyA hai yathA _ 'maiM virahina piya ke AdhIna, tyoM talaphoM jyoM jala bina miin|' / kabhI-kabhI vaha nirguNa saMtoM kI bhASA meM AdhyAtmika milana kI advaitAvasthA kA bhI varNana karate haiM yathA : 'hohu~ magana maiM darasana pAya, jyoM dariyA meM baMda samAya / yA, piya ko miloM apanapo khoya, olA gala pANI jyoM hoya / yA, piya more ghaTa meM maiM piya mAMhi, jala taraMga jyo duvidhA nAhi / piya mo karatA maiM karatUti, piya jJAnI maiM jJAna vibhUti / ' kavi ne sumati ko rAdhA mAnakara likhA hai :dhAma kI khabaradAra rAma kI ramanahAra, rAdhA rasa paMthani meM granthani meM gAI hai| santana kI mAnI nirabAnI rUpa kI nisAnI, yAtai subuddhi rAnI rAdhikA kahAI hai // 2 prema ke milana yA saMyoga pakSa kA bhI varNana kiyA gayA hai, yathA'dekho merI sakhI ye Aja cetana ghara Ave / kAla anAdi phirayo paravaza hI aba nija sudhi hI citAvai // 3 AdhyAtmika vivAha yA vivAhalA (inheM vivAhalau, vivAhalau bhI kahA gayA hai) nAma kI aneka racanAyeM upalabdha haiM jinameM AdhyAtmika milana ko rUpaka zailI meM prastuta kiyA gayA hai / dIkSA ke samaya dIkSAkumArI yA saMyamazrI ke sAtha milana ko bhI vivAhalau kahA gayA hai| kumudacandra kRta 'RSabha vivAhalA', RSabhadAsa kRta AdIzvara vivAhalA, vinayacandra kRta cunar3I Adi isa prakAra kI aneka racanAyeM udAharaNArtha prastuta kI jA sakatI haiN| isa sandarbha meM nemi aura rAjUla tathA kozA aura sthUlibhadra kI prema kathA para AdhArita aneka sarasa premakAvya katiyA~ likhI gaI haiN| isI krama meM bArahamAsA, AdhyAtmika holI aura phAgu tathA carcarI sAhitya kI bhI khUba racanA huI hai| 1. banArasIdAsa -banArasI vilAsa-adhyAtma gIta pR0 159 2 banArasIdAsa-samayasAra padya 74 3. maiyarA bhagavatIdAsa - brahmavilAsa pR0 14 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta ananya prema kA utkRSTa udAharaNa hameM mahAtmA Anandaghana jI kI racanAoM meM pracura parimANa meM upalabdha hai, yathA'piyA binA suddha buddha bhUlI ho| A~kha lagAi duHkha mahala ke jharukhe jhalI ho| prItama prANapriya binA priyA kaise jIve ho| prAnapavana virahAdazA bhuyaMgama pIve ho|' ....... Adi / yA 'suhAgaNa jAgI anubhava prIta / ninda ajJAna anAdi kI miTa gaI nija rIti / ' .."ityAdi yA 'Aja suhAgana nArI, avadhU / ____ mere nAtha Apa sudhi lInhIM, kInI nija aMgacArI / avadhU dAsya -dAsyabhAva kI bhakti meM vinaya kA sthAna sarvAdhika mahatvapUrNa hai| sevaka-sevya bhAva yA dAsya bhAva ke antargata svAmI kI sevA, sevaka kA dainya aura usakI laghutA, ArAdhya kI mahimA aura usake nAma japa Adi kA varNana AtA hai| jaina sAhitya meM ye sabhI bhAva vibhinna kaviyoM ne bar3e uttama DhaMga se vyakta kiye haiN| bhaiyA bhagavatIdAsa kA nimna savaiyA isa sandarbha meM draSTavya hai--- "kAhe ko deza dizAntara dhAvata, kAhe rijhAvata iMda nariMda / kAhe ko deva au devi manAvata, kAhe ko sIsa navAvata caMda / kAhe ko sUraja soM kara jorata, kAhe nihorata mUr3ha muniMda / kAhe ko soca karai dina raina tU, sevata kyoM nahiM pArzva jinaMda / " zAnta bhAva aura rasa ko jaina sAhitya meM pradhAna bhAva aura rasa. rAja mAnA gayA hai| isakI carcA 16vIM zatAbdI ke itihAsa meM kI jA cukI hai, eka udAharaNa dekhie| banArasIdAsa jI likhate haiM--- satya sarUpa sadA jinakai pragaTyau avadAta mithyAta nikaMdana / zAMta dazA tinha kI pahicAni, kareM karajori banArasI vaMdana / zukla dhyAna meM nirata tIrthaMkara zAnti ke pratIka hote haiN| unheM vItarAgatva pUrva saMskAra ke rUpa meM janma se hI prApta rahatA hai / saMsAra meM rahakara kabhI ve bhogavilAsa bhI karate haiM, kabhI rAjya zAsana bhI 1. Anandaghana-padasaMgraha pada 41 pR0 119 2. bhaiyA bhagavatIdAsa-brahmavilAsa pR0 91 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.6 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMbhAlate haiM kintu antataH dIkSA grahaNa kara saMyama pAlana karate aura siddha-mukta ho jAte haiN| ye kevalajJAnI sadaiva anAsakta aura sarvatra vItarAga rahate haiN| vi0 17vIM zatAbdI ke hindI jaina sAhitya meM bhakti kAvya kI bAnagI dene ke lie uparokta kucha namUne paryApta hoMge jinase vaiSNava bhakti aura jaina bhakti ke vAstavika svarUpa aura pArasparika sambandha kA kucha anumAna kiyA jA skegaa| chaMda -vaise to ina kaviyoM ne vaNika evaM mAtrika chaMdoM kA prayoga kiyA hai kintu saMskRta se anUdita racanAoM meM prAyaH vaNika chandoM kA aura maulika kRtiyoM meM adhikatara mAtrika chaMdoM kA prayoga kiyA gayA hai| mAtrika chaMdoM meM dohA, caupAI, kavitta, savaiyA Adi pracalita chaMdoM kA hI prayoga adhika kiyA gayA hai| kinhIM-kinhIM racanAoM meM AdyAnta eka hI chanda kA prayoga huA hai| jaise dUhA chanda kA 'tatvasAradahA yA paramArthIdohAzataka' meM AdyAnta prayoga milatA hai| saMbhavataH caupAI kA prayoga isa prakAra sarvAdhika racanAoM meM kiyA gayA hai| 'caupAI' chaMda ke AdhAra para kAvya kI svatantra vidhA kA nAma hI 'caupaI' par3a gayA hai jaise--cihaMgati caupai, devarAjavaccharAja caupai aura dharmabuddhicaupai Adi / brajabhASA ke priya chaMda kavitta kA bhI prayoga khaba haA hai| banArasIdAsa, bhaiyA bhagavatIdAsa Adi kI racanAoM se isake udAharaNa diye jA sakate haiM / isI prakAra savaiyA, chappaya, kuNDaliyA ke bhI udAharaNa DhUr3he jA sakate haiM kintu unako uddhata karake kalevara bar3hAnA lakSya nahIM hai| bhaktikAla kA sarvAdhika prasiddha chanda 'pada' Anandaghana, banArasIdAsa Adi mahAkaviyoM kI racanAoM meM pracuratA se prayukta huA hai| lokagItoM ke kaI rUpa jaisephAgu, carcarI Adi kA bhI prayoga kiyA gayA hai| zAstrIya saMgIta kI bhinna-bhinna rAga-rAginiyoM jaise dhanyAsI, vilAvala, kAphI Adi bhI jaina racanAkAroM meM vizeSa pracalita rAga rahe haiM / arilla, harigItikA soraThA ke atirikta kucha naye chanda jaise AbhAnaka, roDaka, karikhA aura besari Adi kA prayoga ina kaviyoM kI maulika sUjha kA pariNAma hai| banArasIdAsa kA eka chanda 'padmAvatI dekhiye jyoM nIroga puruSa ke sanamukha purakAmini kaTAkSa kara uutthii| jyoM dhanatyAga rahita prabhu sevana, Usara meM barakhA jima chUThI / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta 270 jyoM silamA~hi kamala ko bovana, pavana pakara jima bA~dhiye mUThI / " ye karatUti hoya jima niSphala, tyoM binabhAva kriyA saba jhUThI || " alaMkAra - jaina kaviyoM ne AgrahapUrvaka kAvya ko alaMkAroM ke bojha se kliSTa aura camatkArI banAne kA prayAsa nahIM kiyA hai kintu aneka alaMkAra svAbhAvika rIti se inakI racanAoM meM kAvya kI zobhA bar3hAte hue mila jAte haiM / unake do-cAra udAharaNa yahA~ prastuta haiM / anuprAsa kI chaTA banArasIdAsa kI ina paMktiyoM meM dekhiye reta kI sI gar3hI kidhauM mar3hI hai masAna kI sI, andara aMdherI jaisI kandarA hai saila kI / yamaka - pIre hohu sujAna pIre kAre hna rahe / pIre tuma bina jJAna pIre sudhA subuddhi kaha~ / arthAlaMkAroM meM upamA, utprekSA, rUpaka, zleSa kA prayoga adhika kiyA gayA hai / aneka kRtiyA~ pUrNatayA rUpaka para hI AdhArita haiM / ina rUpakakAtizayoktiyoM meM rUpaka kA acchA nirvAha kiyA gayA hai yathA - jIvamanaHkaraNa saMlApa', 'mayaNa-parAjaya' aura mayaNa - jujjha Adi / kucha alaMkAroM ke udAharaNa prastuta haiM / upamA 'kaba ruci sauM pIve dRga cAtaka, bUMda akhayapada kana kI / kaba zubha dhyAna dharai samatA gaMhi karU~ na mamatA tana kI // * virodhAbhAsa - eka meM aneka hai aneka hI meM eka hai, so eka na aneka kachu kahyo na parata hai / mahAkavi banArasIdAsa ne abhinava chaMda prayoga kI bhA~ti kucha virala prayukta alaMkAroM kA bhI prayoga kiyA hai yathA AkSepAlaMkAra kA eka udAharaNa lIjiye zaMkha rUpa ziva deva, mahAzaMkha banArasI, doU mile anena, sAhiba sevaka eka se / - 1. DA0 premasAgara jaina - jaina bhaktikAvya pR0 445 para uddhRta 2. banArasIdAsa -adhyAtma pada pR0 231 3. banArasIdAsa --arddhakathAnaka - saM0 nAthUrAma premI pR0 27 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad isihAsa rUpaka -mahAtmA Anandaghana kI prakRti para AdhArita yaha sAMgarUpaka dekhiye-- mere ghaTa Ana bhAva bhayo mor| cetana cakavA cetana cakavI, bhAgau viraha ko sora / ' prakRti varNana--jaina sAdhu-saMtoM ke Agamana para prakRti kA harSa prakaTa karane ke lie, mAnava kI antaHprakRti kA aMkana karane ke lie, prakRti ke sAtha manuSya ke ciraMtana sambandhoM kA AkhyAna karane ke lie yA AlaMkArika rUpa meM prakRti kA varNana karane ke lie jaina kaviyoM ne prakRti kA citraNa kiyA hai| uddIpana vibhAva ke rUpa meM bhI yadAkadA prakRti kA varNana kiyA gayA hai| hemavijaya sUri ne nemIzvara ke girinAra para tapa karane jAne ke bAda rAjImatI ke hRdaya ke hAhAkara ko 'prakRti meM pratyakSa rUpa se ghaTAkara varNita kiyA hai, yathA-- ghanaghora ghaTA unayI ju naI, itanai utatai camakI bijalI / piyure-piyure papihA bilalAti ju, mora kiMgAra karaMti milii| vica vindu pare dRga A~su jhare, dunidhAra apAra isI niklii| muni hema ke sAhaba dekhana kU, ugrasena lalI ju akelI clii| yaha chanda rItikAla ke vRbhaSAnalalI para likhe gaye isI bhAva ke prasiddha chanda kI yAda dilAtA hai| Alambana ke rUpa meM prakRti-varNana kA eka udAharaNa brahma rAyamalla kI 'hanuvaMtakathA' se dekara yaha prasaMga sampUrNa kiyA jA rahA hai-- dina mata bhayo athayo bhANa, paMchI zabda karai asamAna / mitra sahita pavanajaya rAya, mandira para baiTho jAya / dekhai paMkhI sarovara tIra, karai zabda ati gahara gambhIra / dasai dizA mukha kAlo bhayo, cakahA cakahI aMtara layau // 3 bhASA kA svarUpa -isa zatAbdI taka hindI, gujarAtI aura rAjasthAnI kA svatantra vikAsa hone lagA thaa| 'ukAra' bahala pravatti haTa gaI thI aura adhikatara tatsama zabdoM kA prayoga hone lagA thaa| kriyAoM 1. Anandaghana-padasaMgraha pada saM0 15 2. DaoN0 premasAgara jaina-hindI jaina bhakti kAvya pR0 452 3. vahI, 456 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta 29. kA vikAsa pUrNa ho calA thA phira bhI kavitA meM jaina kavi rAjasthAnI-- gujarAtI mizrita eka vizeSa prakAra kI hindI bhASA zailI kA prayoga karate rhe| re' aura anusvAra kI pravRtti aba bhI milatI hai / kuzala. lAbha kA nimnapadya 're' prayoga kA acchA namUnA hai - 'Avyo mAsa asAr3ha jhabUke dAminI re / jovai jovai prIyaDA sakomala kAminI re| cAtaka madhurai sAdiki prIu prIu ucarai re / varasai ghaNa varasAta sajala saravara bharai re / kucha kaviyoM kI bhASA zuddha khar3IbolI para AdhArita hai jaise banArasIdAsa kI bhASA, kyoMki ye jaunapura meM paidA hue aura Agare meM rahe jo khar3IbolI sAdhu bhASA ke prabhAva kSetra meM thaa| AgarA nivAsa ke kAraNa kArakoM para brajabhASA kA prabhAva bhI avazya par3A hai / darabArI saMsarga ke kAraNa urdU-phArasI ke prayoga bhI milate haiN| inake mitra kuMvarapAla kI bhASA para rAjasthAnI prabhAva spaSTa dikhAI par3atA hai| kyoMki unakA sambandha rAjasthAna se rahA / caMki adhikatara jaina kaviyoM kA sambandha rAjasthAna yA gujarAta se rahA ataH unakI hindI bhASA para ina donoM bhASAoM kA milA-julA prabhAva barAbara banA rahanA svAbhAvika thaa| udAharaNArtha kuMvarapAla ke 'caubIsa ThANA' kI nimna paMktiyA~ dekhiye -- 'vaMdI jinapratimA dukhhrnnii| AraMbha udau dekha mati bhUlau, e nija sudha kI dharaNI bItarAgapadaka darasAvai, mukti paMtha kI karaNI samyag diSTI nitaprati dhyAvai, mithyAmata kI TaraNI // 1 lekhakoM ne zAsana aura 'sAsana' tathA 'zuddha' aura 'suddha' donoM rUpoM meM sa aura za kA prayoga kiyA hai| saMyukta varNoM ko svara vibhakti dvArA pRthak karane kI bhI pravRtti milatI hai jaise labadhi aura labdhi, adhyAtama aura adhyAtma, saradhA aura zraddhA / saMyukta varNoM ko sarala banAne ke lie eka varNa haTA bhI diyA jAtA hai jaise stuta kA sthuti, caitya kA caita, sthAna kA thAna, Rddhi kA ridhi aura mokSa kA mokharUpa khabaH calatA hai| 1. banArasIdAsa-arddhakathAnaka pR0 102 para uddhRta Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kaviyoM kI bhASA prasAda guNa sampanna hai | muhAvaroM ke prayoga yatratatra acche DhaMga para mila jAte haiM jaise 'ulavA na jAne kisa ora bhAnu uvA hai' / yA AjakAla pIjare so paMchI ur3i jAtu hai / ityAdi, khalaka; badaphaila, khabaradAra, nisAnI aura gumAnI jaise zabdoM ke bar3hate prayoga mugalakAlIna phArasI - urdU ke bar3hate prabhAva ke dyotaka haiM / jaina kaviyoM ne ina zabdoM ko jyAdAtara tadbhava rUpa meM hI prayukta kiyA hai jaise mukAma, sahala, paravAha, najadIka, khilApha Adi / hindI khar3I bolI aura brajabhASA kA milAjulA rUpa kAvya meM adhika prayukta hone lagA thA jisa para gujarAtI yA rAjasthAnI kI chApa dekhI jAtI hai / yaha eka vizeSa prakAra kI bhASA zailI thI jo jaina kaviyoM kI kAvya bhASA ke rUpa meM rUr3ha ho gaI thI / ataH marugurjara jaina sAhitya 17vIM aura 18vIM zatI meM bhI isI prakAra kI cirAcarita bhASA zailI meM abhivyakti pAtA rahA hai / bhASAoM ke svatantra vikAsa kI alagAvavAdI pravRtti inameM nahIM milatI apitu ye hindI, rAjasthAnI aura gujarAtI ke mile-jule rUpa ke prayoktA hI rahe haiM / marugurjara bhASA zailI bhASAyI melajola kA eka utkRSTa namUnA hai / bhASA ke sAtha-sAtha marugurjara jaina sAhitya bhAva ke stara para bhI sadbhAva, pArasparika samanvaya aura zAMti kA saMdezavAhaka hai / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maha - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (vikrama 17vIM zatI) akhayarAja urpha akSayarAja zrImAla - Apa isa zatAbdI ke zreSTha gadya lekhaka haiM / Apane saM0 1674 meM viSApahAra stotra kI hindI bhASA TIkA likhI / kalyANamandirastotra, bhaktAmarastotra aura bhUpAlacaubIsI para bhI Apane bhASAvacanikAyeM likhI haiM / caturdazaguNasthAnavacanikA yA carcA Apa kI sarvazreSTha gadya racanA hai / isameM trilokasAra, gommaTasAra aura labdhisAra ke AdhAra para caudaha guNasthAnoM sahita anya jaina siddhAntoM kI bhI carcA kI gaI hai isalie ise 'carcA' bhI kahA jAtA hai / ApakA jIvanavRtta ajJAta hai kintu bhASA prayoga ke AdhAra para lagatA hai ki Apa jayapura ke AsapAsa ke rahane vAle the / ApakI bhASA kA namUnA prastuta hai - "Age antarAya karma pA~ca prakAra, tisi kI doi sAkhA / eka hice aura eka vyauhAra | nihacai so kahiye jahA~ para guna kA tyAga na hoi so dAnAntarAya / Atmatattva kA lAbha na hoi so lAbhAntarAya / AtmasvarUpa kA bhoga na hoi so bhogAntarAya / jahA~ barAbara upabhoga na jAgai so upabhogAntarAya / aSTakarma kahu~ jIva jisake nahIM so vIryAntarAya | caudaha guNasthAna carcA kI antima paMktiyA~ isa prakAra hai "yaha caudaha guNasthAna kA svarUpa saMkSepa mAtra kahyA / jinavANI anusAra kathana kari pUrana kiyaa| jau kahIM bhUlacUka bhaI hoi to jo paMDita jinabAnI meM pravIna hoi so sudhAri par3hiyo / 2 1. rAjasthAna kA jaina sAhitya - pR0 247-248 (saM0 zrI agaracaMda nAhaTA DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla Adi) meM saMkalita lekha - rAjasthAnI gadya sAhityakAra, le0 DaoN0 hukumacaMda bhArilla | 2. prazasti saMgraha pR0 212, saM0 DA0 kastUracaMda kAsalIvAla | Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mara-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa anta meM eka dohA bhI diyA gayA hai, usase inakI padya racanA kA namUnA prApta ho jAyegA caudaha guNasthAna kathana bhASA suni sukha hoi| akhairAja zrImAla ne karI jathAmati joi / ' inakI gadya aura padya kI bhASA brajamizrita rAjasthAnI hai| brajabhASA kA yaha prabhAva bhakti Andolana ke pariNAmasvarUpa bhI ho sakatA hai kintu rAjasthAna meM pahale se hI padya meM piMgala kI jisa kAvya zailI kA prayoga pracalita thA usameM rAjasthAnI aura brajabhASA kA rUpa milA julA thA, vizeSatayA DhUr3hAr3a kSetra kI vibhASA DhUr3hAr3I para braja-bhASA kA spaSTa prabhAva dekhA jA sakatA hai / zrImAla gotrIya hone ke kAraNa inheM zvetAmbara paramparA kA vidvAn honA cAhiye kintu inhoMne jo bhASA-TIkAyeM kI haiM ve mukhyataH digambara paramparA ke granthoM para hI haiN| aisA lagatA hai ki banArasIdAsa ke sAtha osavAla jAti ke jo vyakti digambara sampradAya ke prati AkRSTa hue, unameM inakA parivAra bhI rahA hogaa| ajita brahma-Apa gola zRMgAra jAti ke zrAvaka kula meM utpanna hae the| Apa ke pitA kA nAma vIra siMha aura mAtA kA nAma pIthA thaa| 'bhaTTAraka sampradAya, nAmaka grantha meM likhA hai "gola zRgAra vaMze nabhasi dinamaNi vIrasiMho vipazcita / bhAryA pIthA pratItA tanuruha vidito brahma dIkSAzrito'bhUta / " ApakA lekhanakAla 17vIM zatAbdI kA tRtIya caraNa mAnA jAtA hai| Apa brahmacArI the aura digambara bhaTTAraka zrI surendrakIti ke praziSya tathA vidyAnandI ke ziSya ye| bhaTTAraka vidyAnandI balAtkAra. gaNa sUratazAkhA ke bhaTTAraka the| brahma ajita bhRgukaccha (bhaDauMca) ke neminAtha caityAlaya meM mukhyarUpa se nivAsa karate the| Apane isI caityAlaya meM apanI prasiddha racanA 'hanumaccarita' kA praNayana bAraha sargoM meM kiyA thaa| yaha apane samaya kI lokapriya racanA thii| __ ApakI dUsarI kAvyakRti kA nAma 'haMsAgIta' yA haMsAbhAvanA yA haMsAtilaka rAsa hai / yaha 37 padyoM kA eka laghu kAvya hai / yaha AdhyA1. rAjasthAna ke jainazAstra bhaMDAroM kI grantha sUcI paMcama bhAga pR0 19, saM0 DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla evaM anUpacaMda / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajita brahma - ajitadevasUri tmika upadezapradhAna padya racanA hai| isakI bhASA hindI hai| isakI kucha paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM e bAraha bihi bhAvaNai jo bhAvai dRr3ha cittu re hNsaa| zrI mUlasaMgha gachi desIu e bolai brahma ajita re haMsA / 36 / . rAsa haMsatilaka eha jo bhAvai dRr3ha cittaM re hNsaa| zrI vidyAnandi upadesiu boli brahma ajita re haMsA / 37 / haMsA tU kari saMyama, jama na paDiyA saMsAra re hNsaa|' Apa eka saMta kavi the| haMsA arthAt jIva ko sambodhita karate hue kavi ne use saMyama-niyama pAlana kA upadeza diyA hai| hindI ke sAtha hI Apa saMskRta ke bhI jJAtA the| ___ hanumaccarita kI eka prAcIna prati Amera zAstra bhaMDAra, jayapura meM saMgrahIta hai| ApakI racanAoM kA saMkSipta ullekha DaoN. harIza zukla ne apanI pustaka 'gurjara jaina kaviyoM kI hindI sAhitya ko dena' meM . kiyA hai| ajitadevasUri-Apa zvetAmbara paramparA ke candragaccha, jo bAda meM pallIvAlagaccha ke nAma se prasiddha huA, ke bhaTTAraka mahezvarasUri ke paTTadhara the| Apa saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura hindI ke uttama jAnakAra the| Apane saMskRta meM piMDavizuddhi aura AcArAMga para dIpikA likhii| uttarAdhyayana stotra para bAlAvabodha nAmaka vidvattApUrNa TIkA bhI likhI hai|3 marugurjara yA hindI meM Apa kI do kRtiyA~ upalabdha haiM-(1) samakita zIlasaMvAda rAsa, (2) cNdnbaalaabeli| 1. rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva-DaoN0 kastUracaMda kAsalI vAla pR0 195-96 (prakAzaka-zrI di0 jai0 atizaya kSetra zrI mahAvIra jI, jayapura) 2. gurjara jaina kaviyoM kI hindI sAhitya ko dena pR0 119-120 3. jaina sAhityano saMkSipta itihAsa pR0 585 prakAzaka jaina zvetAmbara kAnphrensa Aphisa, mumbaI san 1933 4. zrI mohanalAla dalIlacaMda desAI-jaina gurjara kaviyo (prathama saMskaraNa), bhAga 3, khaNDa 1 pR0 675; (navIna saMskaraNa) bhAga 2, pR0 47 aura bhAga 3 pR0 362 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa prathama racanA saM0 1610 meM baDodarA meM likhI gaI / isameM kula 12 kar3iyA~ haiM / isakI antima paMkti isa prakAra hai -- " ima jaMpai re ajitadeva sUri kisuNu / " iti silagItaM saMpUrNa ( iNDiyA aphisa lAibrerI naM 0 gu0 19 ) caMdanabAlAbela kI eka prati saM0 1780 kI likhita upalabdha hai jo sAdhvI kezAjI ke paThanArtha likhI gaI thI / anantakoti - Apa digambara sampradAyAntargata mUlasaMgha ke vidvAn the| Apane saM0 1662 kArtika zukla 14 ko sAMgAnera meM apanI racanA ( bhaviSyadatta caupAI ) pUrNa kii| isakI prati bIkAnera ke maMgalacaMdamAla saMgraha meM 36vIM kramasaMkhyA para surakSita hai| isakI bhASA zailI kA namUnA jijJAsu ukta prati se dekha sakate haiM / hameM prati anupalabdha hai ataH vizeSa kucha kahanA sambhava nahIM hai ' / anantahaMsa - Apa kharataragaccha ke prasiddha muni bhAvaharSa upAdhyAya ke ziSya the / bhAbaharSa ne saM0 1621 meM kharataragaccha kI bhAvaharSI zAkhA kA pravartana kiyA thA / Apa kI puNya smRti meM anantahaMsa ne 'bhAvaharSa sUri caupAI' kI racanA kI / racanA kA nizcita samaya jJAta nahIM hai kintu itanA nizcita hai ki Apa 17vIM zatAbdI ke madhyabhAga meM vidyamAna the / ApakI anya do racanAyeM - aSTottarazatapArzvastavana aura zAntistavana bhI prApta haiM / ye donoM kramazaH tIrthaGkara pArzvanAtha aura zAntinAtha kI stuti meM likhI gaI haiM / isa prakAra inakI tInoM prApta racanAyeM gurubhakti evaM bhagavanta bhakti para AdhArita haiM / ina racanAoM meM bhaktikAlIna hindI kAvya meM pAI jAne vAlI gurubhakti evaM bhagavadbhakti kI jhalaka dekhI jA sakatI hai / bhAvaharSI zAkhA kI pradhAna gAdI bAlotarA meM thI ataH yaha anumAna hotA hai ki Apa rAjasthAnI lekhaka the aura ApakI bhASA para rAjasthAnI kA prabhAva adhika hogA / 1. jaina gurjara kavio (prathama saMskaraNa ) bhAga 3 pR0 790 aura bhAga 3 ( navIna saMskaraNa) pR0 80 2. zrI agaracanda nAhaTA -- rAjasthAnI sAhitya kA madhyakAla - paramparA - pR0 89 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti - abhayacanda 35 inase pUrva 16vIM zatAbdI meM bhI eka anya anantahaMsa ho cuke haiM / ve tapAgacchIya lakSmIsAgara > hemavimala kI paramparA meM the / unakI racanAoM - bAravratasaMjjhAya aura ilAprAkAra caitya paripATI (saM0 1570 se pUrva likhita) kA vivaraNa prathama khaNDa meM diyA jA cukA hai / 1 abhayacanda - (saM0 1640 se saM0 1721) Apa bhaTTAraka lakSmIcandra kI paramparA meM bhaTTAraka kumudacandra ke ziSya the / ApakA janma huMr3avaMza meM huA thA / Apake pitA kA nAma zrIpAla aura mAtA kA nAma kor3amade thA / saM0 1685 meM vAraDolI nagara meM Apa bhaTTArakagAdI para bar3I dhUmadhAma se AsIna hue| Apane maru-gurjara pradeza meM saghana vihAra kiyA aura apanI vAkzakti se prabhAvita karake aneka logoM ko dharma mArga para lagAyA / dAmodara, dharmasAgara, gaNeza, deva aura rAmadeva Adi ziSyoM ne inakI prazasti meM aneka racanAyeM kI haiM jinase inake vyaktitva kA gurutva tathA inakI vidvattA, pratibhA aura lokapriyatA kA patA calatA hai / inhoMne saMskRta aura prAkRta ke granthoM kA gahana adhyayana kiyA thA / nyAyazAstra, alaMkAra zAstra aura nATyazAstra meM bhI ApakI acchI gati thI / abataka ApakI dasa racanAyeM prApta haiM / inameM 'vAsupUjya jI dhamAla,' candAgIta aura sUkhar3I mahatvapUrNa kRtiyA~ haiM / candAgIta kAlidAsa ke meghadUta kI zailI para likhita eka laghu viraha kAvya hai / isameM rAjula apanA viraha sandeza neminAtha taka pahu~cAne ke lie candA se vinatI karatI hai / cAra paMktiyA~ namUne ke taura para prastuta haiM " vinaya karI rAjula kahe, candA vinataDI avadhAro re / ujjatagiri jAi bInavo candA, jahA~ che prANa adhAro re / virahataNAM dukha dohilA caMdA ! te kima me saho jAya re / jala vinA jema mAchalI caMdA te dukha me bAya re / " isakI bhASA meM 'DI', re Adi purAnI pravRttiyoM ke Adi gurjara ke prayoga bhI haiM jo ise gurjara pradhAna hindI bhASA pramANita karate haiM / 1. huMvaDa vaMza vikhyAta vasudhA zrIpAla sAdhana tAta, jAyo jananIi patiyazavanto kor3amade dhanamAta / ratanacanda pATa kumudacanda yati preme pUjo pAya, tAsa pATi zrI abhayacanda gora dAmodara nitya guNagAya / (DA0 kastUracaMda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina saMta pR. 148 para uddhRta ) sAtha che, jema ( marugurjara ) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa caturviMzati tIrthaMkara lakSaNagIta, padmAvatIgIta, gIta, nemizvara nuM jJAnakalyANakagIta, AdIzvaranAtha nuM paMcakalyANaka gIta aura balabhadragIta inakI anya prApta racanAyeM haiM / sUkhar3I meM tatkAlIna khAdyapadArthoM aura nAnA prakAra ke miSThAnnoM kA varNana milatA hai yathA 36 jalevI khAjalA, pUrI patAsAM phINA khajUrI / dahIparA phINI mAMhi sAkara bharI / sAkaravAlA suhAlI tala pApar3I sAkalI / pApaDAsyuM thINuM kIya AlU jIvalI / ' Apane prAyaH laghu kRtiyoM kI racanA kI hai / kAvyatva kI dRSTi se ye racanAyeM ( candAgIta ko chor3akara) prAyaH sAmAnya koTi kI haiM lekina janatA kI mAMga para likhI gaI ye racanAyeM kAphI lokapriya huI thiiN| inakA mukhya lakSya dharma aura cAritra kA pracAra karanA thA / kavi ne ina laghukRtiyoM dvArA jaina dharma aura saMgha kI mahatI sevA kI hai / inake ziSya dAmodara ne inakI stuti meM eka gIta likhA hai jisase inake parivAra evaM vyaktitva kA paricaya milatA hai / inake mAtApitA aura guru se sambandhita paMktiyA~ pahale uddhRta kI gaI haiM / yahA~ unake vyaktitva kI gurutA vyakta karane vAlI kucha paMktiyA~ dekhie"vAMdo vAMdo sakhIrI zrI abhayacanda gora vAMdo / mUlasaMgha maMDaNa durita nikaMdana kumudacaMdra pani vaMdo / zAstrasiddhAnta pUraNa e jANa, pratibodhe bhaviyaNa aneka / sakala kalA karI vizvane raMje, bhaMje vAdi aneka / " abhayasundara - ( gadyakAra ) Apa jinacandra sUri ke ziSya samatharAja upAdhyAya ke ziSya the / Apane uttarAdhyayana bAlAvabodha ( 13vA~ adhyayana ) likhA jisakI prati seThiyA pustakAlaya meM saMgrahIta hai / Apake ziSya rAjahaMsa bhI acche gadyakAra the / amaracandra - Apa tapAgacchIya sahajakuzala > sakalacanda > zAnticandra ke ziSya the / Apane saM0 1678 mAgha sudI 15 ravivAra ko 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina saMta vyaktitva evaM kRtitva (prathama saMskaraNa 1967) pR0 148 -152 2. vahI, pR0 148-152 3. zrI agaracanda nAhaTA - paramparA pR0 82 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayasundara - amaracandra 37 sAMtalapura meM 'kuladhvajakumArarAsa' nAmaka kAvya kI racanA kI / isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM: 'jina zAradA anupama namI ane chaMDI vikathA vAta / zrI zrI kuladhvaja bhUpa no pabhaNIsa vara avadAta / ' racanA kAla antima paMktiyoM meM isa prakAra batAyA gayA hai-- tasa padapaMkaja sevA rasIu, bhamarataNI paribhAsai, amaracandra kavi ima AnaMdI, kuladhvaja rAsa prakAsai, 8 7 6 1 saMvata vasumuni rasa zazI madhumAsi sita pakSa re / pUrNimAsi tithi ravivAraiM tumheM joi leyo dakSa re / ' inakI dUsarI racanA 'sItAviraha' saM0 1679 dvitIya ASAr3ha sudI 15 ko pUrNa huI / isake Adi anta kI kucha paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM Adi 'svasti zrI laMkApurI, jihAM che vara ArAma, rAma likhe sItA prati, virala leSa abhirAma / nAmAMkita vali mudrikA Ape hanumaMta sAthi, lekha sahita tuM Apaje, janakasutA ne hAthi / ' anta 'saMvata sola ugaNyAsIi bIje mAsa AsAr3ha re, lekha likhyo me punima divasi RkSa uttarASAr3ha re / X X X amaracandra muni iNipari bole, nara nArI suNo sAMcore / viraha taNAM dukha TAlavA, lekha anopama vAMcore / ' yaha racanA prathama kRti se apekSAkRta choTI hai kintu sItA kI mArmika viraha bhAvanA se otaprota hone ke kAraNa sarasa evaM bhAvapravaNa hai / prathama racanA kavi ne guNavijayagaNi ke Agraha para likhI thI / kavi ne likhA hai - zrI guNavijaya gaNi kavijana kero Agraha adhiko jANI re, rAsa racyo maI sAMtalapura mAM, manamAM ANaMda ANI re / * 1. zrI mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 506508 (prathama saMskaraNa) 2. vahI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru- gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa donoM racanAoM kI bhASA sarala marugurjara yA hindI hai / ANaMda - Apa gacchanAyaka kezava ke paTTadhara zivajI gaNi ke ziSya the / Apane saM0 1692 ke AsapAsa apane AcArya kI stuti meM 'zivajI AcArya no saloko' nAmaka 14 kar3I kI eka racanA kI hai, jisakI kucha paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM 38 'zrI cobIse niti dhyAUM, zrI zivajI gachanAyaka gAU deza save sira soraTha deza, nagara nagIno nAma nareza / saMvata sola saya aThyAsI, kezava pATi pAmyA ulhAsI / X X X maMtrA jima navakAra sArA kokila salahI jAi tyuM rUpa teja paratApa kari, pratapo zrI zivajI gaNi, ANaMda kahata gaNI gAvaMtA, Rddhi vRddhi kIrati gaNI' / AnandakIti - Apa jinasiMha sUri ke ziSya hemamaMdira ke ziSya the / Apane 17vIM zatAbdI meM bArahavratarAsa aura nemistavana nAmaka do racanAyeM kI haiM / zrI agaracaMda nAhaTA ne ina racanAoM kA nAmollekha mAtra kiyA hai, koI vivaraNa- uddharaNa nahIM diyA hai / mUlaprati upalabdha na ho pAne ke kAraNa mere lie bhI anya vivaraNa denA sambhava nahIM ho pA rahA hai / 2 AnaMdacaMda - Apa pArzvacandra kI paramparA meM samaracandrasUri ke praziSya aura pUrNacandra sUri ke ziSya the / Apane saM0 1660 meM 'sattarabhedIpUjA' nAmaka stavana kI racanA nagInA meM kiyA jisake Adi aura anta kI paMktiyA~ nimnavat haiM anta Adi 'zrIjinacaraNakamalanamI, samaro zrI guru bhakti, jAsa pasAi saMpajai, vacana caturimA yukti / sUryAbhavijayAdika zrI jinapUjA kIdha sattarabhedi ati vistareM, jIvita no phala lIdha / ' -: 'zrI samaracanda sUri ziSya pravaravara uvajhAya pUrNacaMda, tAsa padAmbuja sevaka madhukara, pabhaNo AnaMdacaMda re / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaMDa 1 pR0 1082 2. zrI agara canda nAhaTA - paramparA pR0 83 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANaMda - AnaMdaghana saMvat sola sAThi zubha abde, zubha muhurte zubha beli nagara nagIne me thuti kIdhI saMbhAli doi kara meli / ' yaha racanA bhakta ke Agraha para kI gaI jaisA ina paMktiyoM se spaSTa hai : "jina zAsanI ThAkura lakhU nAmii jaya tU vihArIdAsa, eha taNe prArthane kIdhI, ANI citta ulhAsa, dhana dhana zrI jinazAsana bhuvaniiM, dhanadhana kI jinavANi, rAjai triNi bhuvana bhAsaMtI, lahIye puNya pramANi / ' prati prApti vivaraNa-8-13 naM0 300 bIjApura jaina jJAnamaMdira / mahAtmA Anandadhana-(saM0 1672 se saM0 1740) inake bacapana kA nAma lAbhAnanda thA, zrI ke0 ema0 jhAverI inheM lAbhavijaya bhI kahate haiN| manasukhalAla rajanIbhAI mehatA inakI bhASA ke AdhAra para inheM gujarAtI batAte haiM / AcArya kSitimohana sena inheM rAjasthAnI siddha karate haiM / unakA tarka hai ki geya padoM kI bhASA ko AdhAra mAnakara kisI kA mUlasthAna nizcita nahIM kiyA jA sakatA kyoMki gAnevAloM dvArA gItoM kI bhASA meM parivartana hotA rahatA hai| unakA antima samaya mer3atA (rAjasthAna) meM bItA thaa| mer3atA meM hI unakI bheMTa prasiddha upAdhyAya yazovijayajI se haI thii| AcArya kSitimohanasena ne likhA hai 'mer3atA nagara meM Anandaghana ke sAtha yazovijaya jI ne kucha samaya bitAyA thaa| isalie ye donoM samasAmayika haiM / Anandaghana umra meM kucha bar3e ho sakate haiM ataeva saMbhava hai ki saM0 1672 ke AsapAsa unakA janma aura 1735 ke AsapAsa dehAvasAna huA ho|3 zrI nAthUrAma premI inakI yazovijaya se bheMTa saMbhava nahIM mAnate kintu ve bhI inakA samaya vi0 17vIM zatAbdI kA madhyabhAga mAnate haiM / Anandaghana udAra vicAroM ke saMta the / ve kisI saMkucita sAmpradAyika sImA meM Abaddha nahIM the ataH yaha nahIM kahA jA sakatA ki ve tapA 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaMDa 1 pR0 881-88 2. K. M. Jhaberi-Mile stones in Gujarati Lit P. 139. 3. A0 kSitimohana sena 'jaina maramI Anandaghana kA kAvya' vINA aMka 1 navambara 1938 pR0 8 4. zrI nAthUrAma premI-arddhakathAnaka (pra0 bambaI) pR0 116-117 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yA kharataragacchIya the / isIlie kisI gacchavAla lekhaka ne unakA ullekha nahIM kiyA hai| kSitimohanasena unake Upara madhyayuga ke maramiyA sahajavAda kA prabhAva mAnate haiM, unake bhAva kabIra, dAdU, rajjaba Adi se milate haiN| 'AnandaghanabahattarI' inhIM AdhyAtmika bhAvoM se ota-prota racanA hai| isameM zAMtarasa kA marmasparzI abhivyanjana huA hai| inhoMne cetanA ko AtmAnanda kI ora pravRtta kiyA hai| apane sAhitya dvArA inhoMne jIvoM ko lokasaMga chor3akara vanavAsa, ekAntavAsa dvArA AtmaciMtana kA saMdeza diyA hai / inhoMne hindI-gujarAtI mizrita (marugurjara) bhASA zailI meM 24 jinoM kI stuti meM 24 stavana (caubIsI) likhI hai| aisI uttama caubIsI prAyaH samasta jaina sAhitya meM durlabha hai| isa caubIsI meM antarAtmA aura bahirAtmA aura paramAtmA tathA anya AdhyAtmika prasaMgoM para yathAsthAna gar3ha vivecana subodha DhaMga se kiyA gayA hai| AnandadhanabahottarI meM bhakti, vairAgya se prerita AdhyAtmika rUpaka, antajyoti kA AvirbhAva aura preraNAmaya ullAsa kA bhAva vyakta huA hai| cAhe yazovijayajI kI inase bheMTa haI ho yA na haI ho kintu ve inase bahuta prabhAvita the| unhoMne 'Anandaghana aSTapadI' meM Anandaghana ke kAvyatva aura sAdhanA pakSa kI muktakaMTha se prazaMsA kI hai| Anandaghana yA ghanAnanda nAma ke cAra kavi madhyakAla meM milate haiN| inameM se prathama sujAna ke premI prasiddha rItimukta kavi ghanAnanda se sabhI hindI pAThaka paricita haiN| dUsare prasiddha adhyAtmavAdI jaina kavi prastuta mahAtmA Anandaghana kA jIvanavRtta adhika jJAta nahIM hai| tIsare Anandaghana' naMdagA~va nivAsI the jinakI bheMTa caitanya se huI thii| ve 16vIM ke madhya ho gaye the| cauthe kokamaMjarI ke kartA ghanAnanda ko aura hindI ke ghanAnanda ko loga eka hI mAnate the para ve bhI bhinna vyakti siddha ho cuke haiN| mahAtmA Anandaghana kI prasiddha racanA 'caubIsI' kA samaya paM0 vizvanAtha prasAda mizra ne saM0 16782 aura jhAberI ne saM0 1687 mAnA hai| isapara yazovijaya, jJAnavimala aura jJAnasAra ne bAlAvabodha va TabbA likhA hai| caubIsI ko bhImasiMha mANika ne prakAzita kiyA hai| bahottarI ke kaI prakAzana ho cuke haiM / zrI buddhisAgara 1. paM0 vizvanAtha prasAda mizra, nA0 pra0 patrikA varSa 53 aMka 1 naMdagA~va ke Anandaghana pR0 49 2. paM0 vizvanAtha prasAda mizra-Ajakala, juna 1948 'Anandaghana kA nidhana saMvata' Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandaghana kI bRhad vivecanA ke sAtha yaha 'Anandaghana pada saMgraha' nAma se adhyAtma jJAna prasAraka maMDala, bambaI dvArA prakAzita kiyA gayA hai / isameM pada saMkhyA 100 se Upara hai yadyapi prArambha meM - jaisA nAma se spaSTa haiM- -- pada saMkhyA 72 hI rahI hogI / buddhisAgara ne mizrabandhu vinoda ke AdhAra para isakA racanAkAla saM0 1705 mAnA hai / Anandaghana kA bhaktibhAva - bhakti ke sambandha meM ApakA vicAra hai ki bhagavAna ke caraNoM meM nirantara lau lagI rahe / saMsAra ke saba kAma karate hu bhI yadi mana bhagavAna ke caraNoM meM lagA rahe tabhI vaha bhakta hai / ve gAya, panahArina, naTa Adi ke udAharaNa dvArA apanI bAta ko spaSTa karate haiM / gAya ke bAre meM ve likhate haiM- gAya kahIM care para dhyAna bacharU para lagA rahatA hai / 41 yathA - udara bharaNa ke kAraNe re gauvA~ bana meM jA~ya, cAro careM cahuMdisi phira, bAkI surata bacharuA mAMya / isI prakAra, sAta pA~ca saheliyA~ re hilamila pANIr3e jA~ya, tAlI diye khalakhala haMsai, bAkI surata gagaruA mAMya / isI prakAra zarIra ke kriyA vyApAra bhale kahIM hoM para unake caraNoM meM ekAgra rahanA cAhiye / bhakti ke lie laghutA pradarzana kI bhI AvazyakatA mAnI gaI hai; ve kahate haiM - nizadina jou tArI bATaDI ghare Avo re DholA / mujha sarikhA tujhe lAkha haiM, mere tuhIM amolA / akhaNDa satya meM aDiga vizvAsa hI bhakti kA lakSaNa hai / usako , rAma rahIma, mahAdeva, pArzva, mahAvIra kucha bhI kaho, Anandaghana ko isase koI Apatti nahIM hai yathA, rAma kaho, rahamAna kaho kou kAnha kaho mahAdeva rI, pArasanAtha kaho, koI brahmA sakala brahma svayameva rI / bhAjanabheda kahAvata nAnA, eka mRttikA rUpa rI, taise khaNDa kalpanA ropita Apa- akhaNDa sarUpa rI / ' sacce bhakta ke hAthoM bhagavAna bika jAtA hai vrajanAtha se sunAtha viNa, hAtho hAtha vikAyo, vica ko kou janakRpAla, sarana najara na Ayo / 1. DA0 premasAgara jaina -- hindI bhaktikAvya pR0 210 para uddhRta Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa madhura bhAva aura prapatti kI sundara jhalaka ina paMktiyoM meM draSTavyaH maiM AI prabhu sarana tumhArI, lAgata nAhiM dhko| bhujana uThAya kahU~ aurana sukarahu~ ja karahI sko| athavA, vAre nAha saMga mero, yUM hI jobana jAya e dina hasana khelana ke sajanI, rote raina vitAya yA, aba mere pati gati deva niraMjana ___ bhaTakU kahA~-kahA~ sira paTakU, kahA~ karuM janaraMjana / Adi ye sabhI udAharaNa nirguNa bhaktoM kI adhyAtmavAdI bhAvadhArA ke paryApta nikaTa lagate haiN| nAtha siddhoM kI taraha ve cetanA ko udvodhita karate hue kahate haiM-- kyA sove uTha jAga bAure / aMjali jala jyaM Ayu ghaTata hai, deta pahoriyA ghariya ghAure / indra candra nAgendra munIMdra cala, koNa rAjApatisAha rAure / bhamata bhamata jalanidhi pAyake, bhagavaMta bhajana bina bhAunAure / kahA vilaMba kare aba bAure, tarI bhava jalanidhi pAra pAure / Anandaghana cetanamaya mUrati, zuddha niraMjana deva dhyAure / kabIra ke prasiddha pada 'are ! ina douna rAha na pAI' ke samAna ve bhI avadhU ko sambodhita karake kahate haiM avadhU naTanAgara kI bAjI, jANe na bAbhana kaajii| thiratA eka samaya meM ThAne, upaje viNase tabahI, ulaTa pulaTa dhruvasattA rAkhe, yA hama sunI na kabahI / isI meM saptabhaMgI nyAya kA udAharaNa bhI dete haiM, yathA eka aneka aneka eka puni kuMDala kanaka subhAve jalataraMga ghaTa mATI ravikara agaNita tAhi samAve hai, nAhI hai, vacana agocara, nayapramANa sattabhaMgI, nirapakha hoya lakhe koi viralA kyA dekhe mtjNgii| sarvamayI saravaMgI mAne, nyArI sattA bhAve / Anandaghana prabhuvacana sudhArasa paramAratha so pAve // 1. 1. Anandaghana pada saMgraha Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANaMdavarddhanasUri - ANaMdavijaya isa prakAra ve satrahavIM zatAbdI hI nahIM samUce jaina kAvya jagata ke zreSTha adhyAtmavAdI kavi pramANita hote haiM / Anandaghana ke sandarbha meM 'Anandaghana kA rahasyavAda' nAmaka pustaka jo pArzvanAtha vidyAzrama, vArANasI se prakAzita hai, draSTavya hai| ANaMdavarddhana sUri - Apa kharataragacchIya dhanavarddhana ke ziSya the| Apane saM0 1678 meM 'pavanAbhyAsa caupai'1 kI racanA kI thii| zrI agaracanda nAhaTA inakA racanA kAla saM0 1608 mAnate haiM / ve inakI gaccha-zAkhA kA ThIka patA-ThikAnA nahIM batAte, kintu desAI inheM kharataragacchIya mAnate haiM jo nimnAMkita paMktiyoM se spaSTa hotA hai yathAAdi-Adi sagati sevaM sAradA, kaviyaNa vANI mati sAradA karuNAsAgara mana sAradA, ahanisi navi chAMDu sAradA / guruparamparA-- kharataragaccha nAyaka sUrIsa, zrI ghanavarddhana nu je sIsa, ANaMdavarddhana karai jagIsa, bar3I bAta lahivA jgdiis| kavi ne racanA kAla isa prakAra batAyA hai ki saM0 1608 aura 1678 donoM artha siddha hote haiM yathA-- saMvata sola aThotara varasi, AsomAsi raciuM mana harasi, suNivu bhaNavU mahApurisa, aThama dhyAni ArUr3hai tarasi / karma nikAcita jAI dUri, anaMta bhava UtarII puuri| ahavu tatva na jANi bhUri, ima kahai ANaMdavarddhana sUri / 127. bhASA-bhAva kI dRSTi se ye sAdhAraNa koTi ke kavi pratIta hote haiN| ApakI bhASA para maruvANI kA prabhAva adhika dikhAI par3atA hai| ANaMdavijaya-Apa kI eka racanA 'zrI vimalakIrtiguru gItam' 'aitihAsika jaina kAvya saMgraha' meM saMkalita hai| yaha chaha kar3iyoM kI racanA rAgadhanyAzrI meM Abaddha hai| isakI antima paMktiyA~ isa prakAra hai :-- "ziSya zAkhA pratapau ravi caMdA, jA lagi meru dhrucaMdA ve| ANaMdavijaya ima guNa gAvai, car3hatI daulati pAvai ve / 6 / " 1. zrI agara canda nAhaTA---paramparA pR0 87 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaMDa 1 pR0 1000-1001 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gujara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isameM kavi ne apane guru vimalakIti kA guNagAna kiyA hai| aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM ise 17vIM zatAbdI kI kRti mAnA gayA hai / isase adhika kRti yA kRtikAra kA vivaraNa upalabdha nahIM ho sakA hai| ANaMdasoma--Apa tapAgacchIya hemavimala sUri ke praziSya aura "saubhAgyaharSa ke ziSya the| ApakA janma saM0 1598 meM aura dIkSA saM0 1601 meM huii| saM0 1630 meM somavimala sUri ne inheM sUripada pradAna kiyA aura saM0 1637 meM ApakA svargavAsa haa| racanAyeM-- Apane saM0 1622 meM 'sthUlabhadra svAdhyAya' kI racanA kii| isake pUrva saM0 1619 meM Apane apane guru somavimala sUri kI prazasti meM 'somavimalasUrirAsa' likhA thaa| isa rAsa meM kavi ne tapAgaccha ke saMsthApaka AcArya jagaccandra se lekara somavimala sUri taka kI virudAvalI kA varNana kiyA hai| isa rAsa se patA calatA haiM ki traMbAvatI (khaMbhAta) ke nivAsI maMtrI samadhara ke vaMzaja rUpavaMta aura unakI patnI amarA de ke Apa putra the| inakA janma saM0 1570 meM huA thaa| bacapana kA nAma jasavaMta thaa| hemavimala sUri ke pravacana se prabhAvita hokara inheM virakti huI; dIkSA liyA aura nAma somavimala sUri pdd'aa| somavimala sari svayaM acche racanAkAra the| inhoMne dhammilakumArarAsa, caMpakazreSThirAsa, zreNikarAsa Adi kaI racanAyeM kI haiN| kSullakakumArarAsa saM0 1633 kI racanA hone ke kAraNa inheM 17vIM zatI kA kavi bhI mAnA jA sakatA hai kintu inakA ullekha 16vIM zatAbdI meM kiyA jA cukA hai| ANaMdasomakRta somavimala rAsa marugurjara bhASA kI eka uttama kAvyakRti hai| racanAkAra kA sambandha gurjara pradeza se adhika hone ke kAraNa bhASA para bhI gurjara-prabhAva spaSTa dikhAI par3atA hai / yathA - 'japu tapagacchanu zRMgAra, jANo samatA rasa zRMgAra / zrI somavimala gaNadhAra, japu jJAna taNuM bhaMDAra / gaMgAbela kaNa bhavatu gayaliMgaNi tArAbhavatu, rayaNAyara rayaNaha saMkha, karai guruguNa tuhI AsaMkha / ' racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha-'vimalakIrti guru gItam' Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANaMdasoma - Anandodaya 45. 'ANaMda somakalA milI saMvat ogaNIsai mAgha mAsire / dasamI guruvAri raciu, naMdaravAri re rAsi ulhAsi / ' yaha rAsa 156 kar3I kA hai aura isakI racanA saM0 1619 mAgha 10 ko naMdaravAra nAmaka sthAna para huI thii| yaha rAsa 'jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya' meM prakAzita hai| ___ 'sthUlabhadra svAdhyAya' apekSA kRta choTI racanA hai| yaha 53 kar3I kI racanA hai| yaha saM0 1622 zrAvaNa sudI 10 ko vairATa nAmaka. sthAna meM pUrNa kI gaI / isake anta kI kucha paMktiyA~ dI jA rahI haiM : "tapagacchi nirmala candra, zrI somavigala sUriMda, tasa sIsa raciu sajjhAya, sAMbhalatA (mana) nirmala thAya / pRthivI rasa saMvata aha, kuca kaerNa pramANi jeha / zrAvaNa sUdI dasamI divasi, vayarATi thaNiu mana harasi / jAM tArA gayaNi diNaMda, jaM sAyara meru giriMda, tAM pratapu jAvalI soma, iMma bhaNai ANaMdasoma / "2 Anandodaya (Anandaudaya)-Apa kharataragacchIya jinatilaka sUri ke ziSya the| Apane saM0 1662 Aso zukla 13, ravivAra ko bAlotarA meM vidyAvilAsa caupai' kI racanA kii| yaha 307 kar3I kI vistRta racanA hai| isake anta kI kar3iyoM meM racanAkAla, racanAkAra aura usakI guru paramparA ke sambandha meM Avazyaka jAnakArI dI gaI hai ataH sambandhita paMktiyA~ Age uddhRta kI jA rahI haiM 'suguru bacana thI sAMbhalI, pAmI guru Adesa, vidyAvilAsa naravara taNI caupai karI lavalesa / sola bAsaThai vacharai, AsU sudi ravivAra, terasadina o saMthuNI bAlotarA majhAra / gacha caurAsI paragaTau..'kA pAThAntara isa prakAra milatA "kharataragacha (sahu) mAhai paragaTau zrI bhAvaharSa suriMda / tasu pATai udayau adhika ... ... ... muNiMda / 306 / 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 149 2. jaina gurjara kavio (nabIna saMskaraNa) bhAga 2 pR0 112-113 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .46 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa antima kar3I zrI jinatilaka sUriMda guru, pabhaNai sIsaja ema, __ ANaMda udaya ridhi vRddhi sadA zrI saMgha hujyo khema / 307 / ' yaha pUjA viSayaka racanA hai| isameM vidyAvilAsa ke caritra ke mAdhyama se pUjA kA mAhAtmya batAyA gayA hai| isakI bhASA prasAda guNa sampanna marugurjara hai| Izvara bAroTa -(pItAmbara ziSya)--Apa sambhavataH jainetara kavi haiN| ApakI 'harirasa' nAmaka kRti kA racanAkAla jJAta nahIM hai, kintu zrI mo0 da0 desAI ne inheM 17vIM zatAbdI kA kavi mAnA hai| 'harirasa' kI aneka pratiyA~ vibhinna jaina jJAna bhAMDAroM meM upalabdha haiN| Apa bhakta kavi pratIta hote haiN| isa kRti kA prArambha nimnalikhita paMktiyoM se huA hai : lAgu huM pahilo lulai pItAMbara guru pAya; bheda mahArasa bhAgavata, pAmyo jAsa pasAya jADa Talai manakrama calai, niramala thAo teha, bhAga hove to bhAgavata sAMbhalajyo zravaNeha / anta-vaMdai imi Isara bArobAra, prabhU mati TAlau mujha piyaar| bhaNai ima IsaradAsa bhagata, mayA kari dInAnAtha mugata / isakA eka kavitta nIce diyA jA rahA hai jisameM kavi ne alakhaniraMjana kA smaraNa kiyA hai - alaSa taja Adeza mAtaviNa tAta nipannaha, ghAta jAta thara viNA Apa ApakI upannaha / eha ubhai siva sakati tUM alaSa niraMjaNa eka hUa / ghaNa ghaNA rUpa bhAMjaNa dhaDaNa, alaSa puruSa Adeza tua / 183 / 2 zrI desAI ne apanI prati se isakA pAThAntara bhI diyA hai / usa prati kI antima paMkti dekhiye "kavi Isara hararasa kahyau zloka tIna sau sATha, mahA duSTa pAvata jugata nita karata je pATha / " isakI 18vIM zatAbdI kI likhita aneka pratiyA~ upalabdha haiN| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaMDa 1 pR0 884-885 2. vahI bhAga 3, khaMDa 2 pR0 2150-51 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara - udayakarNa uttamacaMda-Apa AMcalagacchIya kalyANasAgara ke praziSya evaM zrI devasAgara ke ziSya the, Apane saM0 1695 ASAr3ha zudI meM 'sunanda rAsa' kI racanA kii| isakI prArambhika paMktiyA~ :-- zaktidAtA samaru sadA paraupagArI pradhAna, dhyAna vali dhyAU valI nirupama labdhi nidhAna / sunaMdA ha kerI vAratA sAMbhalI sAstra majhAri, te bhASAbandhi bhaNisi hUM suNyo cittavicAri / iNipari sAdhu taNA guNa gAvi, sumati saphala kahAvi jii| sAdhu sunaMda su suhAvi, nAmi navanidhi pAvii jii| racanAkAla--saMvata sola paMcANuA va rasi, ASAr3ha sudi harasi jI, zrI aMcalagachi virAji, zrI kalyANasAgara suuriraajijii| antima paMktiyA~--vAcakavaMsa vibhUSaNa vAru zrI devasAgara bhavatAru jI, tAsa sIsa mani bhAvi uttamacaMda guNa gAvi jii|358|' isa rAsa meM sAdhu sunaMda kA caritra citrita kiyA gayA hai / bhASA sarala evaM kAvyatva sAmAnya koTi kA hai| udayakarNa (udo yA udau)-Apa pAvacandra ke ziSya the| ApakI do racanAyeM (1) harikezIbala caritra (gAthA 69 saM0 1610) aura (2) "sanatkumArarAsa' (84 kar3I saM0 1617 zrAvaNa zu0 13) prApta hai| sanatkumArarAsa kA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-- solahasai satarotare, zrAvaNa sudi terasi avadhAri tu, uttarAjjhayaNa saMkSepa thI, virati (carita) thakI kIdho udhAra tu|83| isakA prArambha isa prakAra huA hai :'sukhakara satIsara namU, sadgura seva karau nisadIsa tu, tAsa pasAi aThAsarau, siddhi sakala mananI sajagIsa tu / / sanatakumAra suhAmaNau utima guNa maNi na u ahiNaNuM tu, cakrIsara cautthau satI, caturapaNaha mohai sayarANaM tu / 2 / isake antima chaMda meM kavi ne apane guru kA smaraNa kiyA hai :"1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaMDa pR0 1059 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'zrI pUji pAsacaMda pAo namI, haraSa dharI racIyau rAsa tu, RSi Udau kahai je bhaNai, tihAM ghara maMgala lIla lacchi vilAsa tu / 84 / ' isakI saM0 1628 meM zrAvikA lIlA ke paThanArtha yati jayakaraNa dvArA likhita prati prApta hai / isakI anya pratiyA~ bhI vibhinna jJAnabhaMDAroM meM surakSita haiN| udayamaMdira-Apa AMcalagacchIya kalyANasAgara sUri ke praziSya evaM puNyamaMdira ke ziSya the| Apane saM0 1675 kArtika zu0 13 somavAra ko sekhATapura meM 'dhvajabhujaMga AkhyAna' nAmaka rAsa kI racanA kii| racanAkAla kA ullekha kavi ne ina paMktiyoM meM kiyA hai 'saMvata sola paMcyotare re, kAratika mAsa majhAri re, suda terasa ati ujalI re, soma sutana bhalovAra re / vidhipakSa gacha guru rAjIo re, sohe nirmala nANa re, dina dina mahimA dIpato re, jima udayAcale bhAMNa re / tAsa pakSa paMDitabaru re, punyamaMdira munirAya re, vinai tehanA vInave re, udayamaMdira dharI sAya re / rAsa racyo khate karIre, seravATapura mAMhi re, naranArI je sAMbhale re, tasa hoI adhika uchAhi re / racanA sAdhAraNa, bhASA sarala marugurjara hai| isameM dhvajabhujaMga kA AkhyAna diyA gayA hai| udayaratna-Apa vi0 17-18vIM zatAbdI ke kavi haiN| Apa jinasAgara sari ke ziSya the| Apane saM0 1697 meM 'citrasena padmAvatI caupaI' aura saM0 1720 meM 'jaMba caupaI' kI racanA kii| Apa mukhya rUpa se 18vIM zatAbdI ke kavi haiN| cUMki eka racanA 17vIM zatAbdI ke antima varSoM meM likhita upalabdha hai isalie yahA~ usakA ullekha kara 1. DA0 ka0 ca0 bhArilla-rAjasthAna ke jaina grantha bhaNDAroM kI grantha sUcI 5vA~ bhAga pR0 644-645 aura jaina gurjara kavio bhAga 3 khaMDa 1 pR0 689 2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 490-91 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udayamaMdira - udayarAja diyA gayA hai|' anya vivaraNa 18vIM zatAbdI meM hI denA upayukta hogaa| udayarAja -Apa kharataragacchIya bhAvaharSI zAkhA ke zrAvaka zrI bhadrasAra ke putra the / ApakI mAtA kA nAma haraSA aura patnI kA nAma puravaNi thA, inake putra kA nAma sUdana thA / inakA janma saM0 1631 meM huA thaa| saM0 1631 se lekara saM0 1676 taka inakI upasthiti kI jAnakArI milatI hai| rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita granthoM kI khoja bhAga 2 ke pR0 142 para inakA tathA inakI racanAoM kA saMkSipta ullekha kiyA gayA hai| 'bhajanachattIsI' aura 'gaNabAvanI' inakI do prasiddha racanAyeM prApta haiN| zrI agaracanda nAhaTA ne inake karIba 500 dohoM kA bhI ullekha kiyA hai| inake nItiviSayaka dohe rAjasthAna meM lokapriya rahe haiN| bhajanachattIsI se patA calatA hai ki jodhapura ke rAjA udayasiMha Apake prazaMsaka aura AzrayadAtA the| saMbhAvanA hai ki inakA janma sthAna bIkAnera aura karmasthAna jodhapura rahA hogaa| bhajanachattIsI kI racanA mAMDAvai nAmaka sthAna meM saM0 1667 phAlguna vadI 13 ko huii| mAMDAvai jodhapura meM sthita hai, isalie anumAna hotA hai ki ve taba taka jodhapUra A cake the| isameM kavi ne apanA paricaya diyA hai aura likhA hai ki 'bhajana-chattIsI' kI racanA unhoMne 36 varSa kI umra meM saM0 1667 meM kiyaa| isalie inakA janma saM0 1631 ThIka lagatA hai| isameM unhoMne apane eka bhAI sUracandra kA bhI nAmollekha kiyA hai / imakA viSaya isake nAma se hI spaSTa hai / guNabAvanI kI racanA kavi ne saM0 1676 vaizAkha zukla 15 ko vavereI meM kii| ise subhASitabAvanI yA guNabhASA bhI kahate haiM / isameM adhyAtma aura nirguNa para subhASita chaMda haiN| inakA bhI upanAma udo thA jaisA ki nimnapaMktiyoM se prakaTa hotA hai : ziva ziva kIdhA kisyU, jItA jyoM nahIM kAma, krodha, chala, kAti nahAyA kisyU jo nahIM mana mAMjhi niramala. lUgau kisyU~ maile kie, jyoM manamAMhi mailo rahai / gharabAra tajyA kisyUM, aNabujhA 'udo' khi|"2 1. zrI a0 ca. nAhaTA--paramparA pR0 89 2. DA0 premasAgara jaina--hindI jainabhakti kAvya pR0 152 . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanA kA Adi aura racanAkAla isa paMktiyoM meM dekhieAdi 'oMkArAya namo alakha avatAra aparaMpara, gahina guhira gaMbhIra praNava akhyara paramesara / trieha deva trikAla trieha akSara tredhAmaya, paMcabhUta parameSThi paMca indrI parAjaya / dhuri maMtra yaMtrai dhaMkAri dhuri, sidha sAdhaka bhASaMti saha, bhadrasAra payaMpai gura saMmata udeputra oMkAra kahi / 1 / racanAkAla 'gira ATha acala brahmA vizana, Iza acala jAM lagi ilA, udairAja acala tAM bAvanI, gaNa prakAza car3hatI klaa| rasa muni SaTa sisa (zazi) samaya karI bAvannI pUrI, baisAkhI pUrNimA vasaMta ritu tAI snuurii|' inake atirikta ApakI anya racanAyeM bhI prApta haiM jinameM 'vaidyavirahiNIprabandha' tathA caubIsa jina (savaiye) ullekhanIya haiN| vaidyavirahiNIprabandha meM kula 78 dohe haiN| virahajvara se pIr3ita nArI vrajarAjarUpI vaidya ke pAsa jAtI hai aura apanA dukha nivAraNa karAtI hai| anta meM kavi ne likhA hai : "apane apane kaMta saM rasavAsa rahiyA joi, udairAja una nAri kU, jame duhAga na hoi / jAM lagi giri sAyala acala, jAMma acala dhUrAja, tAM raMga rAtA rahai, acala jor3i vrajarAja / 78 / " isameM kRSNa bhakti kAvya kA prabhAva spaSTa dikhAI par3atA hai / inhoMne dohe, kavitta, savaiye Adi vrajabhASA ke priya chandoM kA hI adhika prayoga kiyA hai| inakI racanAoM meM nIti, zRGgAra aura dharmadarzana Adi viSayoM kI vividhatA mahatvapUrNa hai| vaidyavirahiNIprabandha kI eka prati abhaya jaina granthAlaya meM surakSita hai| ___ 'jina caubIsI' meM 24 tIrthaMkaroM kI stuti hai| isa prakAra kavi ne jaina aura vaiSNava ArAdhya devoM ko AdhAra mAnakara vividha bhAvayukta nAnA chaMda-prabandhoM meM kaI sundara racanAyeM prastuta kI haiN| isalie ve 17vIM vi0 ke jaina zrAvaka kaviyoM meM zreSTha sthAna ke adhikArI haiN| 1 jaina gurjara kaviyo bhAga 3 khaMDa 1 pR0 975-76 2. zrI agara canda nAhaTA--rAjasthAnI kA jaina sAhitya pR0 273 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udayasAgara Ujala kavi 5 / inakI bhASA maru pradhAna maru- gurjara hai / maruvAsI hone ke kAraNa maru kI pradhAnatA svAbhAvika hai, kintu bhASA bodhagamya, pravAhayukta evaM sugama hai / udayasAgara -- Apa kharataragacchIya pippalaka zAkhA ke sAdhu sahajaratna ke ziSya the / Apa isa zatAbdI ke uttama gadyakAroM meM gine jAte haiM / Apane saM0 1657 meM 'kSetrasamAsabAlAvabodha nAmaka bhASA TIkA kI racanA udayapura meM kii| inakI likhI lokanAla vArtika bhI prApta hai / kSetrasamAsa kI racanA Apane maMtrI dhanarAja ke putra gaMgA kI abhyarthanA para kI thI / " Apa saMskRta ke bhI jJAtA the aura saMbhAvanA hai ki 'vAgbhaTTAlaMkAra TIkA' ke lekhaka bhI zAyada yahI udayasAgara the / 2 udayasAgara sUri-- Apa vijayagaccha ke vijayamuni kI paramparA meM vimalasAgara sUri ke ziSya the / inakA racanAkAla adhikatara 18vIM zatAbdI meM par3atA hai, ataH inakA vivaraNa Age ke lie chor3a diyA jAtA hai / Ujala kavi -- Apa tapAgacchIya vijayasena sUri ke zrAvaka ziSya the | Apane saM0 1652 vaizAkha 7 guruvAra ko rAjasiMhakathA ( navakAra rAsa ) kI racanA kI / isameM mahAmaMtra navakAra kI mahimA kA varNana kiyA gayA hai yathA - kAla anAdi sAsa to mahAmaMtra navakAra, dhUri japIo jinavara kahe, caudAMpuranasAra / isakA prArambha isa prakAra huA hai 'caMdravayaNa mRgaloyaNI poiNa jisu sukamAla, mU~gaphalI kara UMgalI, saba nakha raMga rasAla / ' aMguliyoM kI mU~gaphalI se upamA anupama hai / racanAkAla nimna paMktiyoM meM dekhie- 1. zrI agaracanda nAhaTA -- rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 229-230 2. vahI, pR0 73 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa "saMvata sola varasa vara bAvana vaizAkhI sAtami guru dina, SaT navakAra kathAna varI bhaNayo kavi racAu khapa krii| tapagacha aMbara dinakara hAya, zrI vijayasena guru praNamI pAya, tasa zrAvaka Ujala ima bhaNe, zrI navakAra joU bhAMmaNe / " isakI antima paMktiyA~ isa prakAra hai "zrI navakAra kathA mahAmaMtra, dhanya puruSa je samare aMti, je je bola kahiyA kavi sAra, te zrI sarasati ne AdhAra / "1 kavi kI bhASA zailI meM kAvyocita camatkAra evaM mAdhurya bhI pAyA jAtA hai| upadezaparaka sAhitya ko bhI kavi ne apanI uktiyoM se sarasa banAne kA prayatna kiyA hai / RSabhadAsa (zrAvaka)--Apake pitA kA nAma sAMgaNa thA, jo khaMbhAta nivAsI vIsA poravAr3a vaNika the| ApakI mAtA kA nAma sarUpAde thaa| Apake pitAmaha mahirAja the jinakA mUlasthAna vIsalanagara thA, vahA~ se calakara sAMgaNa khaMbhAta Aye aura yahA~ vyApAra se khUba dhana ajita kiyaa| kavi RSabhadAsa ne apanI racanAoM meM khaMbhAta nagara kA vizeSa varNana kiyA hai jisase 17vIM zatAbdI meM khaMbhAta aura usake AsapAsa kI yathArtha sthiti kA paricaya milatA hai| kavi ne tatkAlIna janasthiti, rAjasthiti aura logoM ke rahana-sahana kA sundara varNana kiyA hai| khaMbhanagara, traMbAvatI, bhogAvatI, lIlAvatI, karNAvatI aura RSabhanagara Adi vibhinna nAmoM se kavi ne apanI vibhinna racanAoM meM khaMbhAta kA sasneha smaraNa kiyA hai| khaMbhAta nagara vizeSatayA mANaka cauka se sambandhita aneka janazrutiyoM aura lokavArtAoM ko bhI yathAsthAna apanI racanAoM meM unhoMne vaNita kiyA hai| unakI patnI sulakSaNA vastutaH sarvaguNa sampanna sulakSaNA thiiN| bhAI-bahana, putra-parivAra se ve sukhI the| una para lakSmI ke sAtha sarasvatI kI bhI kRpA thii| ve zAstrAnukUla zrAvakAcAra kA pAlana karate the| jina maMdira meM darzana-pUjana; zatrujaya, zaMkhezvara, giranAra Adi tIrthoM kI yAtrA aura garIba chAtroM kI sahAyatA Adi dharmakArya niSThApUrvaka karate the| unhoMne apane pUrva kaviyoM kA bhI apanI racanAoM meM bar3e Adara ke sAtha smaraNa kiyA hai jisase aneka aitihAsika mahattva kI sUcanAyeM upalabdha hotI haiN| 1. jaina gurjara kaviyo bhAga 3 khaMDa 1 pR0 817-819 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSabhadAsa racanAyeM-RSabhadAsa zvetAmbaragaccha ke prasiddha AcArya zrI vijayasenasUri ke ziSya the| unhoMne vijayadevasUri, vijayatilakasUri aura vijayAnandasUri kA bhI guruvat sammAnapUrvaka smaraNa kiyA hai / ApakI racanAoM kA saMsAra bar3A vistRta aura bahuraMgI hai| saMskRta racanAoM ke AdhAra para Apane aneka alaMkRta racanAyeM kI haiM / ApakA maulika sAhitya bhI vizAla evaM bahuvidha hai| Apane rAsa, stavana, svAdhyAya Adi nAnA sAhityarUpoM meM sundara sAhityasarjanA kI hai| RSabhadevarAsa, vratavicArarAsa, sumitrarAjarSirAsa, sthUlibhadrarAsa, neminAtha navaraso, ajAkumAra rAsa, kumArapAla rAsa, jIvavicAra rAsa, navatatva rAsa, bharatabAhubali rAsa, kSetraprakAza rAsa, samakitasAra rAsa, upadezamAlA rAsa, hitazikSA rAsa, jIvatasvAmI rAsa, pUjAvidhi rAsa, zreNika rAsa, kayavannA rAsa, hIravijayasUri rAsa, mallinAtha rAsa, abhayakumAra rAsa, rohaNiyAmuni rAsa, vIrasena rAsa, zrAddhavidhi rAsa, samayasvarUpa rAsa, devagurusvarUpa rAsa, zatrujayarAsa, ArdrakumAra rAsa, puNyapazaMsA rAsa, hIravijayasUri bArabola rAsa Adi prAyaH pacAsa ke AsapAsa kevala rAsa Apane likhe haiN| inake alAvA gautama praznottara stavana, AdIzvara AloyaNAvijJaptistava, mahAvIra namaskAra, AdIzvara vivAhalo, 24 jina namaskAra, zatruJjayamaMDaNa zrI RSabhadeva jinastuti, dhUlevA zrI kezariyA jI stava Adi aneka stava aura stutiyA~ likhI haiN| mAna para saJjhAya jaisI saikar3oM choTI-choTI racanAyeM bhI likhI haiN| ApakA racanAsaMsAra bRhad hai aura sabhI racanAoM kA paricaya saMkSepa meM bhI dene ke lie eka alaga grantha kI AvazyakatA hogii| phira bhI isa mahAna kavi ke bhAva, bhASA, zailI, kAvyatva aura varNana kSamatA Adi kA yathAsaMbhava saMketa karane kI avazya ceSTA kI jaayegii| ye marugurjara bhASA ke mahAna kavi premAnanda aura akkhA Adi kI koTi ke kavi haiM kintu sAhityetihAsoM meM jitanA mahatvapUrNa sthAna hIravijayasUri yA jinacandrasUri ko diyA diyA gayA hai utanA inheM nhiiN| jaina sAhityetihAsakAra sAhityetara viSayoM vizeSatayA dharma ko sAhitya meM bhI varIyatA dete pratIta hote haiN| yaha eka vizeSa dRSTikoNa hai jisase samagra jainasAhitya kA vAstavika mUlyAMkana prabhAvita huA hai| Age inakI kucha mukhya kRtiyoM kA paricaya-uddharaNa diyA jA rahA hai| RSabhadevarAsa--(118 DhAla, 1271 kar3I saM0 1662) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi 'sarasati bhagavati bhAratI, brahmANI kari sAra, vAghesvarI vadani rami, jima hui jayajayakAra / ' racanAkAla-(sola saMvatsara) vyAhaThai cItrA, valIya garuvAra bhalIu pvitraa| nagara traMbAvatI atyahaI chaI sArI, indrajasyA nara padmanI naarii| nagaravarNana-vAhaNa vakhArya nara bahu vyApArI, ___ sAyara lahera sobhata jala vaarii| tapanattara polIu koTadaravAjA, sAhA jahAMgIra jAsa nagara no rAjA / prAsAda paccAsIa atihiM ghaMTAlA, jyAMhA vitAlisa poSadhazAlA / asyu traMbAvatI bahua janavAso, tyAhAM mijoDIo rISabhano raaso|' Atmaparicaya-saMghavI sAMgaNa sUtatanasAro, dvAdasa varatano teha ghrnaaro| dAna nai sIla tapa bhAvanA bhAvai, arIhaMta pUjai guNa sAdhunA gAve, sAMgaNa sUta pUri mana taNI Aso, rAsa racato kavI riissbhdaaso| isameM RSabhacarita ke pUrvakartA muni hema kA smaraNa kiyA gayA hai, yathA_ 'RSabhacarIta kIuM munI hemi, narakhI rAsa racIo bahupremi / ' isameM prathama tIrthaMkara RSabhadeva kA caritra varNita hai jisake prati zrAvaka kavi RSabhadeva ke mana meM vizeSa Adara evaM zraddhAbhAva thaa| 'vratavicArarAsa' athavA dvAdaza vratavicArarAsa (81 DhAla, 862 ___ kar3I, saM0 1666 kArtika kRSNa 15, dIpAvalI, traMbAvatI) 1. jaina gurjara kavio (dvitIya saMskaraNa ) bhAga 3 pR0 23-79; bhAga 1 pR0 409-58; bhAga 3 pR0 916-33 tathA bhAga 3 khaMDa 2 (prathama saMskaraNa) pR0 1517 / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSabhadAsa Adi--'pAsa jinesvara pUjIi, dhyAii te jinadharma, navapada dhuri ArAdhii, to kIjai syabhu karma / ' isameM zrAvakoM ke pAlana yogya bAraha vratoM kA varNana kiyA gayA hai bAra vrata zrAvaka taNAM mi gAyA matisAra, kavI ko doSa na desajyu, hUM chU mUDha gaMvAra / isameM kavi ne hIravijayasUri aura vijayasenasUri se akabara kI bheMTa kA ullekha kiyA hai yathA-- 'je riSi munIvara mA~ ati moTo, vIjaisena sUrirAya jI, mujha aMgaNi sahikAra ja phaliuM zrIgurucarNa pasAI jii| jeNai akabara nRpataNI sabhAmAM, jItyuvAda vIcArI jii| racanAkAla-- solasaMvacharijANi varSa chAsaThi kAtia vadi dIpakadAr3ho, rAsa tava nIpano Agami Upano, soya suNatAM tuma puNya gaaddh'o| isameM bhI kavi ne khaMbhAta nagara aura apane parivAra kA varNana kiyA hai| 'sumitrarAjarSirAsa'--(425 kar3I, saM0 1668 pauSa zukla 2, guruvAra, khaMbhAta) / Adi-zrI jinadharama prakAsIo, svAmI RSabha jiNaMda, dAna sIla tapa bhAvanA, suNatAM ati ANaMda / dAna supAtte deatAM kiNipAmyo sukhavAsa, rAjA sumitra sukhIo thayo, suNayo tehano rAsa / racanAkAla--saMvata sola aDasaThayo jasi, posa sudi dina bIjai tasi, guruvAri kIdho abhyAsa, traMbAvatI mAM gAyo raas|" 'sthUlibhadrarAsa' (732 kar3I, saM0 1668 dIpAvalI, kArtika amAvasyA, zukravAra, khbhaat)| Adi---brahmasutAnI pUjA karUM sArada nAma Rde mAMhAM dharUM / guNa gAU mAtA tuma taNAM, bola Ape mUjha sohAmaNA / sthUlibhadra no gAsyu rAsa, teNi mAtA mukha pUre vAsa / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 (dvitIya saMskaraNa) pR0 23-79 / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isameM vijayasena aura vijayadeva sUri ko sAdara smaraNa kiyA gayA hai| racanAkAla-saMvata sola aThasaThayA varase, kAtI vadatAhAM sAra re, dIpaka dina dIvAlI kero, syUkara malyo tAhAM sAra re|' isa rAsa ke bhI anta meM traMbAvatI nagarI aura apane pitA saMghavI sAMgaNa kA kavi ne ullekha kiyA hai / neminAthanavaraso athavA stavana athavA DhAla-(72 kar3I, saM0 1667 pauSa zukla 2, RSabhanagara, khaMbhAta) Adi----sarasati sAminI pAya namI jI gAsyunema jiNaMda, samudravijaya kula (pAThAntara jAdavakulamaMDaNa) Upano jI, pragaTyo pUnimacaMda, suNo nara nema samo nahi koya / isakA racanAkAla saM0 1667 ke alAvA 1660, 1662 aura 1664 bhI mAnA jAtA hai kyoMki isase sambandhita paMktiyoM ke kaI pAThAntara milate haiM yathA--- saMvata sola saDasaThA mAMhi posa mAsa suda bIja ucchAha; yA vado ba~do nemanAtha vAvI samore, saMvata sola cosaMThe...... yA saMvata sola sosaTha... ... ... ... ... ... ... ityAdi / caitya Adi saMgraha bhAga 3 pR0 151-157 para yaha racanA prakAzita hai| ajAkumAra rAsa --(557 kar3I saM0 1670 caitra zukla 2, guru, khaMbhAta) Adi -sakala jinavara sakala jinavara pAya praNameva / vAghesvarI vegeM namusakala kavInI jeha mAya, tu mukha mAre Avaje sayala kAma jima siddhathAya / isameM vijayasena sUri kI vaMdanA kI gaI hai| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata sola sIteryu jasaI caitrI zudi dina bIjai tasi, guruvAri kIdho abhyAsa, traMbAvatI mhA gAyu raas| prAgavaMza vaDo jo khAsa, sAMgaNasUta kavI RSabhadAsa / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 (dvitIya saMskaraNa) pR0 23-79 / 2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 409-58; bhAga 3 pR0 916-23 tathA bhAga 3 khaMDa 2 prathama saMskaraNa pR0 1517 aura bhAga 3 dvitIya saMskaraNa pR0 23-79 / 3. vahI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSabhadAsa kumArapAla rAsa - ( 4699 kar3I saM0 1670 bhAdra zukla 2 guru, khaMbhAta) Adi - sakala siddha caraNeM namu namu te zrI bhagavaMta; * namu te gaNadhara kevalI, namu te munivara saMta, samaruM sarasatI bhagavatI, samarAM kare je sAra; huM mUraSa mati kelabu te tAhAre AdhAra / rAsa meM kavi ne apane pUrvavartI aneka kaviyoM - lAvaNya, lIbo, SImo, haMsarAja, vAcho, depAla, mAla, hema, sAdhuhaMsa, samaro, suracandra Adi kA sasammAna ullekha kiyA hai / lekhaka ne tapAgacchIya vidvAn somasUri kA vizeSa rUpa se smaraNa kiyA hai jinakA grantha 'kumArapAla' prastuta 'kumArapAlarAsa' kA AdhAra hai / isa racanA kA aitihAsika mahattva hai kyoMki isameM jainadharma ke unnAyaka gujarAta ke prasiddha rAjA kumArapAla kA caritra citrita hai / racanAkAla - "sola saMvatsari jANa varSa sItyarI, bhadravA sudi subha bIjA sArI, vAra guru guNa bharyo, rAzi RSabhai karyo, zrI guru sAtha bahu buddhi vicArI / " " isa rAsa ke aMta meM bhI khaMbhAta nagarI, saMghavI sAMgaNa kA anya rAsoM kI taraha varNana kiyA gayA hai / yaha rAsa AnandakAvyamahodadhi mauktika ATha meM prakAzita hai / jIvavicArAsa - (502 kar3I, saM0 1676 Aso zukla 15, khaMbhAta ) Adi - sarasa vacana dyau sAradA, tuM kaviyaNa nI mAya, tuM AvI mujha mukhya rameya, mama ciMtyuM thAya / kavi RSabhadeva kA prAyaH vandana karatA hai yathA 57 - jiNeM dhyAna mati nirmalI saphala hui avatAra, AdinAtha caraNeM namI kahisyuM jIva vicAra | isa rAsa meM vijayAnaMda sUri kA ullekha hIra paTTodhara ke rUpa meM huA hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 409 - 58; bhAga 3 pR0 916-23 tathA bhAga 3 khaMDa 2 (prathama saMskaraNa) pR0 1517 aura bhAga 3 (dvitIya saMskaraNa, pR0 23-79 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru- gurjara jaina - sAhitya kA bRhad itihAsa anta - vIravacana haiA mAMhi dharatA mujha mani ati AnaMdo jI, jIvavicAra ko miM vivarI phalIu suratarukaMda jI / bhagatAM guNatAM suNatAM saMpadi ucchava aMgaNye Aja jI, jIva vicAra suNI jiuM rAkhai tehani zivapura rAja jI / racanAkAla - saMvata sola chayotyeryA varaSe, Aso pUnimI sAra jI, khaMbhanayara mAMhi nIpAu, racIo jIvavicAra jI / navatatvarAsa ( 811 kar3I saM0 1676, dIpAvalI, kArtika kRSNa,ravivAra, khaMbhAta ) 58 Adi - - Adi dharma jiNai udharyo nAbhirAya sutta jeha, marudevI pUta ja bhalo sahI saMbhAru teha, RSabha ja nAma jaga ruDau kanakavarNa jasa kAya, pUrva lAkha caurAsIo AdIzvara nu Aya / guruparaMparAntargata hIrajI sUri, vijayasena sUri aura vijayAnanda sUri kI vaMdanA kI gaI hai / aMta - rAsa navatatvano aha suhAmaNo nagara traMbAvatI mAMhi kIdho, ' zAstra bahu sAMbhalI aratha lIdhAvalI, vacana jihvAtaNo phalahI lIdho / " bharata vAhubali (bharatezvara) rAsa (1116 kar3I, 84 DhAla, saM0 1678 pauSa zukla 10, guruvAra) Adi-sAra vacana dyo sarasvatI tuM chaM brahmasutAya, tuM mujha mukha AvIrame jimamati nirmala thAya / tuM bhagavatI tuM bhAratI tAharA nAma aneka, haMsagAminI zAradA tujamA ghaNo viveka / racanAkAla - saMvata sola aThyotaro Akhu pragaTyo posa ja mAsa, dazami taNo dAhaDo ati ujvala, pahotI mana taNI Asare / guruvAre me rAsa nipAyo azvinI tihAM nakSatra, saMghavI RSabhadAsa oma bhASe bharata nu nAma pavitra re / "* 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 (dvitIya saMskaraNa) pR0 23-79. 2 . vahI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSabhadAsa 59 yaha racanA 'AnaMdakAvya mahaudadhi' mauktika tIna meM prakAzita hai| isameM prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke donoM putroM kA caritra varNita hai| kSetraprakAzarAsa - (582 kar3I saM0 1678 mAdhava mAsa zukla 3 guruvAra, khaMbhAta) racanAkAla-Aja AzA phalI re jeha mi kSetraprakAza kIdho, saMvata siddhi muni aMga vizvaMbharA, mAna vahumAMna syu so prasIdho / mAdhava mAsa mAMhi paNi nIpanu, nIramalI bIja ni 'guruhavAre' rAsavara kSetraprakAza mi joDIo, nagara traMbAvatI soya majhAre / " 'samakitasAra' (879 kar3I, saM0 1678 jyeSTha zukla 2, guruvAra, khaMbhAta) Adi---AzA pohotI mujha mana kerI, racIuM samakitasAra jI, akSara pada gAthA je jANU, te kavIno AdhAra jii| racanAkAla --vAraNa vADava rasa sasI saMkhyA, saMvacharanI kahIi jI, strIpati vRdha sahodara sagayaNi, mAsa manoha lahIi jI prathama pakSa candrodaya dUtIA guruvAri maMDANA jI, traMbAvatI mAMhi nIpAo vibudha karai paramANa jii|"1 'bAraArAstavana' athavA gautama praznottarastava (76 kar3I saM0 1678 bhAdra zukla 2, bAvatI) isa racanA meM 'manohara hIra jI', surasundarI kahI ziranAmI' Adi toM para 18 DhAla haiN| racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai --- "bhala stavana kIdhaM nAma lIdhaM gautama praznottara sahI, saMvata siddhi muni aMga caMdi bhAdava sudi dvitIyA thii|" yaha kRti 'caitya Adi saJjhAya mAlA 3, pR0 117-125 para prakAzita hai| upadezamAlArAsa--(63 DhAla, 712 kar3I saM0 1680 mAhA sudI 10, guruvAra) 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 (dvitIya saMskaraNa) pR0 23-79 / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .60 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi-veNA vaMza bajAvatI, dharatI pustaga hAthi; brahmasutA haMsi car3hI bahu devI tuma sAtha / racanAkAla-diga Agali laimiMDu dharo kalA soca te pAchala karo, kavaNa saMvacchara thAMi vali tyArai rAsa ko manaralI / kavi ne isI bujhauvala paddhati para gurjara deza, khaMbhAta nagara, saMghavI sAMgaNa kA bhI vivaraNa diyA hai| hitazikSArAsa (kar3I 1862, saM0 1682 mAdhava zukla 5, guruvAra, khaMbhAta) isa rAsa kA sArAMza zeTha kuMvara jI AnaMda jI ne 'jainadharma prakAza' meM kramazaH chApA thA jo bAda meM pustakAkAra prakAzita huaa| isa rAsa meM nayasundara, samayasundara aura vinayaprabha Adi pUrva kaviyoM kI lokapriya DhAloM kA prayoga kiyA gayA hai tathA kavi ne ise aneka subhASitoM se alaMkRta kiyA hai| isakA prArambha isa prakAra huA hai-- isameM sarasvatI kI vaMdanA 15-16 chaMdoM taka kI gaI hai| Adi aura anta ke padya kramazaH die jA rahe haiMkAsamIra mukha maMDaNI, bhagavatI brahma sutAya, tuM tripurA tu bhAratI, tuM kavijana nImAya / tuM sarasati tuM zAradA, tuM brahmANI sAra, viduSI mAtA tuM kahI tujha guNa no nahipAra / ' guNa tAharA navi lAdhe pAra, tuM karaje kavi jana nI sAra Aja huo haiDe ullAsa, nIpAUM hita zikSA rAsa / racanAkAla--yugala siddhi ane Rtu caMda juo saMvatsara dharI AnaMda, mAdhava mAsa ujvala paMcamI, guruvAre mati hoye smii| me gAyo hita zikSArAsa, brahmasutAme pUrI Asa, zrI gurunAme ati AnaMda, vaMdU vijayasena sUrIMda / ' isakA prakAzana bhImasiMha mANaka ne kiyA hai| jIvatasvAmIrAsa--(223 kar3I saM0 1682 vaizAkha kRSNa 11, guruvAra, khNbhaat)| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 (dvitIya saMskaraNa) pR0 23-79 / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSabhadAsa yaha racanA rAyapaseNI aura bhagavatI sUtra ke AdhAra para kI gaI hai| isameM jIvatasvAmI jiNaMda kI pUjA kA mAhAtmya batAyA gayA hai| racanA kAla isa prakAra kahA gayA hai bAhudig darisaNa ni caMda jUo saMvachara mAna AnaMdi, mAsa bhalo vaizAkha vakhANu vadi agyArasa niramala jaannu|' pUjAvidhirAsa--- (566 kar3I, saM0 1682 vaizAkha zukla 5, guruvAra khNbhaat)| racanAkAla saMvata bAhu siddhi aMga caMda, zabda ANatAM raMga, vahaizyAkha zudii jala paMcamI, guruvAri mati hui smii| joiyo mi pUjAvidhirAsa, brahma sutAI pUrI Asa, bhASai kavitA RSabhadAsa, suNatAM ghari kamalA no vAsa / kavi ne prAyaH sabhI racanAoM meM apane pitA saMghavI sAMgaNa, poravAla vaMza aura janma sthAna khaMbhAta kA anivArya rUpa se varNana kiyA hai| isalie sambandhita paMktiyoM ko bAra-bAra duharAne kI AvazyakatA nahIM samajhI gaI, kevala racanAkAla aura do cAra anya paMktiyA~ bhASA aura kAvya zailI ke udAharaNArtha uddhata kI jA rahI haiM, anyathA vivaraNa ke ati vistRta ho jAne kA bhaya hai jise sthAna kI sImA ko dekhate hue saMtulita rakhanA parama Avazyaka hai| zreNikarAsa--(sAta khaNDa, 1851 kar3I, saM0 1682 Aso zukla 5, guruvAra, khaMbhAta) magadha samrATa bimbasAra (zreNika) aura bhagavAna mahAvIra kA sambandha vikhyAta hai| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai 'saMvata bAhu dIga darisaNa caMdai mAsa Aso narakhoja AnaMdi, UjalI pAMcamani guruvAro zreNika rAsanuM kIdha vistaaro|' saM0 1682 meM hI hitazikSArAsa, jIvatasvAmIrAsa, pUjAvidhirAsa bhI likhe gye| ye cAroM hI kAphI bar3I-bar3I racanAyeM haiN| Azcarya hotA hai ki eka varSa ke bhItara itane chaMda kavi kaise jor3a letA thA ? kayavannArAsa 284 kar3I saM0 1683; mallinAtha rAsa 295 kar3I saM0 1685 pauSa zukla 13 ko likhI apekSAkRta choTI-choTI racanAyeM haiN| 1. jaina gurjara kaviyo bhAga 3. (dvitIya saMskaraNa) pR0 23-79 2. vahI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa inake alAvA samayasvarUparAsa 791 kar3I, devagurusvarUpa rAsa 785 kar3I; zatruMjaya uddhAra rAsa; zrAddhavidhirAsa; ArdrakumAra rAsa 97 kar3I; puNyaprazaMsA rAsa 328 kar3I Adi vividha choTI-bar3I kRtiyoM kA zrI mo0 da0 desAI ne vivaraNa, uddharaNa diyA hai / inakI kucha racanAoM ke kartA ko lekara aneka zaMkAyeM haiM jaise nemidUta ke karttA vikrama ko jise sAMgaNa - putra aura RSabha kA bhAI kahA gayA, aba unakA bhAI nahIM mAnA jAtA aura isa racanA ke kartA kA prazna anizcita hai / isI prakAra sumitrarAsa kA kartA vijayasenasUri ko batAyA gayA thA lekina bAda meM vijayasenasUri rAjye RSabhadeva kRta batAyA gayA hai / neminAtha navarasa aura neminAthastava eka hI kRti ke do nAma haiM para kahIM-kahIM inheM do kRtiyoM ke rUpa meM darzAyA gayA hai / isI prakAra sthUlabhadra saJjhAya kA kartA koI anya bhI ho sakatA hai / hIravijayasUri se sambandhita ApakI do racanAyeM prasiddha haiM, hIravijayasUri nA bArabolanorAsa aura hIravijayasUri rAsa / prathama kRti 294 kar3I kI hai aura isakI racanA saM0 1684 zrAvaNa kRSNa 2 guruvAra ko huI, kharataragaccha aura tapAgaccha meM lambe samaya se sparddhA calI A rahI thI / tapAgaccha ke AcArya vijayadAnasUri ne dharmasAgara kRta 'kumatikaMda kudAla' ke virodha meM sAtabola nAma se sAta AjJAyeM nikAlI thI / hIravijayasUri ne sAtabola ke Upara 12 bola ke nAma se 12 AjJAyeM jArI kI / isa rAsa meM ve hI 12 bola die gaye haiM / isakA Adi dekhiye ---- gautama gaNadhara guNa stavaM sArada tujha AdhAra, bArabola guru hIranA vyavarI kahUM vIcAra / bArabola ke bAra medha, kaibArai AdItta, bAra upAMga ahani kahu hIravacana bahu vIta / bAra bola guru hIranA ArAdhai nara jeha, bArai saraganAM sukha valIM sahI pAmai nara teha | racanAkAla -- saMvata veda dIga aMga ni caMdra, zrAvaNa mAsa huU ANaMda, kRSNa pakhi hui dUtIA sAra, uttama sUra jagamhA guruvAra / " hIravijayasUrirAsa - (saM0 1685 Aso zukla 10 guruvAra, 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 (dvitIya saMskaraNa) pR0 23-79 / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "RSabhadAsa 63 khaMbhAta ) yaha prakAzita aura prasiddha kRti hai / yaha AnaMdakAvya mahau-dhi mauktika 5 meM prakAzita hai / isakA prArambha isa prakAra huA hai'sarasatI bhASA bhAratI, tripurA sArada mAya, haMsagAminI brahma sutA praNamu tArA pAya / ' isameM kavi ne mA~ sarasvatI se vANI kI usa zakti kA varadAna mA~gA hai jo siddhasena divAkara, zrI harSa, mAgha, kAlidAsa aura dhanapAla Adi mahAkaviyoM ko prApta huA thA tAki vaha hIravijaya kA guNagAna kara sake / racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai dizi Agali lei iMdraha dharo, kalA soya te pAchala karo, kavaNa saMvatsara thAye valI, tyAre rAsa karyo mana ralI / ' (1685) usake kaI pAThAntara milate haiM jaise 'saMvata sola paMcyAsIo jaseM, Aso mAsa dasamI dina tase' ityAdi / abhaya kumAra rAsa - (1014 kar3I, saM0 1687 kArtika kRSNa 9 guruvAra, khaMbhAta) / rohaNiyA muni rAsa- - ( 345 kar3I, saM0 1688 pauSa zukla 7 guruvAra, khaMbhAta ) / prAyaH sabhI racanAoM ko RSabhadAsa ne guruvAra ko hI pUrNa kiyA thA / rohaNiyA munirAsa meM 19-20 prakAra kI DhAloM kA prayoga kiyA gayA hai / isakA racanA kAla - 'saMvata diga diga rasa bhU mASu poSa mAsa tihAM sAro jI / " vIrasena rAsa (445 kar3I ke alAvA AdIzvara yA prathama tIrthaMkara RSabha para kaI racanAyeM haiM- AdIzvara AloyaNA athavA vijJaptistava aura AdIzvara vivAhalo aura zatrujaya maNDaNa zrI RSabhadeva jinastuti Adi / RSabhadAsa ne prathama tIrthaMkara RSabhadeva para kAphI stuti aura stavana likhA hai / AdIzvara AloyaNA 57 kar3I saM0 1666 zrAvaNa zukla 2, khaMbhAta meM pUrNa huI thI / AdIzvara vivAhalo yA guNabelI 69 kar3I kI racanA hai / sthUlabhadra saJjhAya aura dhUlevA zrI kezariyA jI stava 'caitya Adi saJjhAyamAlA bhAga 3 pR0 365 para ekatra prakAzita racanAyeM haiM / inakI adhikatara kRtiyA~ kahIM na kahIM prakAzita ho cukI haiN| inakA mUlyAM karane para RSabhadeva 17vIM zatAbdI ke agragaNya kaviyoM meM ginane yoga 1. jaina gurjara kavio, bhAga 3 (dvitIya saMskaraNa) pR0 73 / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa siddha hote haiM / ANaMdajI kalyANajI bhaMDAra meM surakSita 'hitazikSArAsa' kI prati ke nIce inakI 26 racanAoM kI sUcI dI gaI hai| anyatra unakI 30-32 racanAoM kI sUcI dI gaI hai / zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne unakI prAyaH 40 racanAoM kA vivaraNa aura uddharaNa Adi diyA hai| vAcaka kanakakIti-Apa kharataragaccha ke prasiddha AcArya jinacandra sUri kI ziSya paraMparA meM nayanakamala ke praziSya evaM jayamaMdira ke ziSya the| Apane gadya aura padya donoM meM uttama sAhitya kA nirmANa kiyA hai| inakI bhASA marugUrjara (hindI) hai| Apane neminAtharAsa aura draupadI rAsa ke alAvA jinarAja stuti, zrIpAla stuti aura karmaghaMTAvalI nAmaka kRtiyoM kA nirmANa kiyA hai| ApakI likhI huI vinaMtI aura padasaMgraha bhI prApta haiN| zrI mo0 da0 desAI ne ApakI racanA bharatacakrI kA bhI ullekha kiyA hai kintu usameM guruparamparA na hone ke kAraNa yaha nizcaya nahIM ho pAtA hai ki yaha inhIM kanakakIrti kI kRti hai, yA anya kisI kanakakIrti kii| Apane 'tattvArtha zrutasAgarI TIkA' para vistRta hindI TIkA aura saMskRta meM meghadUta para TIkA likhI hai| isase spaSTa hai ki Apa saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI aura rAjasthAnI bhASAoM ke vidvAn the| inakI racanAyeM kAvyatva kI daSTi se bhI praur3ha hai| bhASA para DhaDhArI bolI kA prabhAva dekhA jAtA hai| kucha gurjara prayoga jaise 'hai' ke lie 'che' bhI milatA hai| kRti paricaya-neminAtha rAsa 13 DhAloM meM saM0 1692 mAha zu0 5 bIkAnera meM likhA gyaa| isameM neminAtha-rAjula ke mArmika AkhyAna kA AdhAra liyA gayA hai; ataH racanA sarasa bana par3I hai| isakA Adi padya hai sakala jaina guru praNamupAyAM, zrutadevI padapaMkaja dhyA, zrI gurucaraNa kamala cita lAvu, nemakumara jAdava guNa gaavu| manavaMchita sukha saMpati paavu|1| Age kavi ne dvArikA kA mohaka varNana kiyA hai yathA-- "soraTha desa sadA sukhaAgara, nArI puruSa taNo vaddha rAgara, jihAM vimalAcala tIrtharAyA, ujjaMta giri tIratha mana bhaayaa| dvAravatI nagarI navaraMgI, dhanada nIpAI sujana suraMgI, kaMcaNamaNamai koTha virAjai, jiNi dIThAM alakApura laaji| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcaka kanakakIrti 65 ratanajaDita kosIsA sohai, tInabhuvana janatA manamohai, jAdavakula araviMda dinesara, rAja karai tihAM kRSNa naresara / " kavi kahatA hai ki neminAtha ke guNoM kA varNana mere lie vaise hI asaMbhava hai jaise pakSI kA gagana kI thAha lagAnA yA vyakti dvArA apanI chAyA pakar3anA muzkila hai| kavi nemi-rAjula kI vaMdanA karatA hai nemanAtha nAM guNa gAvatAM pAmIyai paramANaMda, asubha karama dUrai Talai, nAsai duragati daMda / dhanadhana rAjamatI satI kara jor3a karUM praNAma, rathanema mAraga ANIyau nyAya rahyojagi nAma / racanAkAla -- "saMvata solaha bANavai, sudi mAha pAMcama jAMNa, var3anagara bIkAnera maI, rAsa caDhyau prmaann|" isake bAda kavi ne jinadattasUri se lekara jinacandrasUri aura jinasiMhasUri taka kI guruparamparA kA sAdara smaraNa kiyA hai| jinacandrasUri aura akabara kI bheMTa kA ullekha ina paMktiyoM meM draSTavya hai "anukramai pATaparamparA, jinacandasUri sujANa pada dIyau yugavara jehanai, akabara nRpa suratANa / jina Teka rAkhI jainarI, jinacaMda sUra dayAla, jahAMgIra bhUpati raMjIyau, SaT darasana prtipaal|" jinacaMdasUri suriMda jI, tasu nayanakamala susIsa, tasusIsa jayamaMdira jayau, pUravai manaha jgiis| tasu sIsa pabhaNai bhAvasu a nemarAsa rasAla, kanakakIrati vAcaka kahai, phalai manoratha mAla / " dUsarI racanA 'draupadIrAsa' (39 DhAla saM0 1693 vaizAkha zu0 13 jaisalamera) hai| isameM draupadI ke satItva ko tathA jaina dRSTi se usake caritra ko citrita kiyA gayA hai / prArambhika paMktiyA~-dhanadhana zIlavatI satI drUpadI, pAMce pAMDava nAri, ___ zIlaprabhAveM lahasye sAsatA, zivapurasukha apAra / 1 / 1. jaina gurjara kavio (navIna saMskaraNa) bhAga 3 pR0 291-96 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla-saMvat isaranayana nidhAna surasa sasi vaizAkha mAsa, zudi terasi kIdhI me caupai, suNatAM lIlavilAsa / isameM bhI sudharmA svAmI evaM abhayadeva se guru paramparA ginAte hue kavi ne jinacandrasUri aura akabara-jahA~gIra ke sambandha kI carcA kI hai| isakI antima paMktiyA~ dekhie ---- o saMbaMdha kahyoM jima sAMbhalyo, gurumukha mati anusAra zIla taNAM guNa gAvaNa manarulI, kanakakIrati sukhakAra / bharatacakrI 59 pRSTha kI prakAzita racanA hai|' 'meghakumAra gIta' meM 46 padya haiN| yaha meghakumAra kI gItabaddha stuti hai| 'jinarAja stuti' aura 'vinaMtI' bhagavAna jinendra kI bhakti ke gIta aura stavana haiN| 'vinaMtI' kA prAramma 'vaMdU zrI jinarAI' se huA hai| zrIpAla stuti-jaina kavi na kevala bhagavAna jinendra apitu zrIpAla jaise jina bhaktoM kI bhI stuti karate haiM jaise vaiSNava rAma ke sAtha hanumAna jI kI pUjA karate haiN| yaha bhakta kI bhakti hai| pada-inake padoM kA saMgraha digambara jaina maMdira bar3auta meM surakSita hai| eka pada meM kavi ne jinanAma smaraNa kA mAhAtmya batAte hue likhA hai-- kanakakIrati guNa gAvai re bhAI, arihaMta nAMva hiya dhrau| aba lIyo jAya to lIjyo re bhAI, jina ko nAMva sadA bhlo| dUsare pada meM bhakta bhagavAna ko 'tvameva mAtAzcapitA tvameva' kI zailI meM apanA sarvasva mAnakara likhatA hai "tuma mAtA tuma tAta tumahI parama dhaNI jI, tuma jaga saMcA deva tuma sama aura nahIM jii| tuma prabhu dInadayAlu mujha dukha dUri karo jI, lIjai mohi ubAri mai tumaro zaraNa gahI jii| karmaghaMTAvalI meM kavi ne batAyA hai ki apane ArAdhya prabhu meM ekaniSTha prema hone para jIva karmabandhana se mukta hokara paramagati prApta karatA hai1. jaina gurjara kavio (prathama saMskaraNa) pR0 1056-58 / 2. DA0 premasAgara jaina-hindI jaina bhaktikAvya aura kavi pR0 178 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanakakuzala 67 bhramyau saMsAra anaMta na tuma bheda lahyo jI, tuma syau neha nivAri parasyoM neha kIyo jii| paDatA naraka majhAri aba udhAri karo jI, tuma syo prema karerA te saMsAra tiro jii| kanakakIrati kari bhAva zrI jinabhagati ruce jI, par3ha suna nara nAri suragA suSa laho jii| vAcaka kanakakIrti kI bhASA meM kahIM-kahIM gujarAtI bhASA kA prayoga adhika milatA hai kintu ve rAjasthAnI aura kharataragacchIya sAdhu the; ataH inakI bhASA marugurjara hI hai| bhASA prasAda gaNa sampanna hai| bhAva sarvatra prabhu ke prati ananya prema se otaprota haiN| yaha kavi hindI jaina bhakti kAvya kA uttama pratinidhi hai| kanakakuzala-Apa vijayasenasUri ke ziSya the| Apane saubhAgyapaMcamI ke mAhAtmya para saMskRta meM 'varadattaguNamaMjarIkathA' saM0 1655 meM likhii| inhoMne zobhana muni kRta stutiyoM kI saMskRta TIkA bhI likhI thii| Apa saMskRta ke vidvAn the kintu marugurjara (hindI) meM inakI kisI racanA kI sUcanA nahIM mila pAI hai ataH Apake sambandha meM vizeSa vivaraNa kI apekSA nahIM hai / desAI ne 'harizcandra rAjAno rAsa' kA ullekha inake nAma se kiyA thA kintu bAda meM batAyA ki ukta rAsa kanakasundara kI racanA hai|' kanakaprabha -kharataragaccha ke vidvAn muni kanakasoma Apake guru the / inake guru kanakasoma hI nahIM balki inake gurubhAI lakSmIprabha aura raMgakuzala bhI acche kRtikAra the|2 kanakaprabha ne saM0 1664 ASAr3ha zukla pakSa meM 'dazavidha yatidharma gIta' kI racanA 87 kar3I meM kii| zrI mo0 da0 desAI ne isa racanA kA nAma 'dharmagIta' likhA hai aura ise nAhaTAvaMzIya kanakasoma ke ziSya lakSmIprabha kI racanA batAyA hai| vastutaH yaha kanakasoma ke ziSya kanakaprabha kI racanA hai| isakI prArambhika paMktiyA~ udAharaNArtha Age dI jA rahI hai1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 583 / 2. agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 73 / 3. jaina gurjara kavio, bhAga 3 (navIna saMskaraNa) pR0 93 bhAga 3 khaMDa 1 pR0 977 prAcIna saMskaraNa / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'pada paMkaja sevai ahanisai indrAdika nara deva, mohatimirahara divasakara, sArai tribhuvana seva / 1 / ' aMta-jaga guru vacanai zivasuhakaraNai bhavabhavi thAjyoM dazadharmazaraNai, solaha saI causaTha varasai mAsa asAr3hai sudi subhadivasai / vAdI gaja kesarIya samAna jaga jasa mahakai jAsa pradhAna, kanakasoma vAcaka varasIsai, kanakaprabha kahicitta jagIsai / 87 // antima kar3I meM kavi ne spaSTa apanA nAma kanakaprabha diyA hai| isa gIta meM yatiyoM ke lie nirdhArita daza dharmoM kA upadeza sarala marugurjara bhASA meM diyA gayA hai| kanakasundara--1. Apa bar3atapagacchIya devaratna sari ke praziSya evaM zrI vidyAratna ke ziSya the| Apane saM0 1663 meM karpUramaMjarI rAsa likhaa| isase kucha pUrva hI Apane 'guNadharma kanakavatI prabandha' kI racanA kI thii| saM0 1667 vaizAkha vadI 12 ko Apane 'sagAla sAha rAsa' pUrNa kiyA / devadattarAsa, rUpasenarAsa (saM0 1673 sAMcaura) jinapAlita saJjhAya (77 kar3I) ke atirikta kucha gadya racanAyeM bhI ApakI upalabdha haiM jisase prakaTa hotA hai ki ye padya ke sAtha hI gadya ke bhI kuzala lekhaka the| gadya racanAoM meM jJAtAdharmasUtra bAlAvabodha aura dazavaikAlika sUtra bAlAvabodha ullekhanIya haiN| inakI racanAoM kA saMkSipta paricaya aura uddharaNa Age prastuta hai__karpUramaMjarI rAsa - 4 khaNDoM meM 732 kar3I kI vRhad racanA saM0 1662 varajAjulI meM likhI gii| isameM siddharAja jayasiMha kA varNana hone ke kAraNa isakA aitihAsika mahatva hai| ataH sambaddha paMktiyA~ Age prastuta haiM-- 'gujarAtI guNavaMto apAra, avara deza nahi ko suvicAra, tasa maMjana pATaNa narasiMdhu aNahalavADu dharmanu baMdha / teNi nagara jayasaMgha de bhUpa solaMkI visaI ati rUpa, dAMni mAMni alavesara aha, mAgaNa prataI na Apaiccheha / tadAkAli hemacaMdra sUrIsa bhuvi mAMhi tasa bar3I jagIsa, tasa vAtAM nisuNI ekadA, rajyu rA pUchai vidhi jadA / kaha guru putra hui kima kule, te bhAiva USadha nirmale, guru kahi zrI jinadharma prasAdi, ciMtita kAja hui guNa Adi / XX Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanakasundara racanAkAla --'vikrama saMvata nasipati kalA rasa locana strojyo nirmalA, varajAjuli rahyA cumAsi, racyu rAsa me mani ulhAsi / ' guNadharma kanakavatI prabandha-yaha racanA saM0 1663 se pUrva likhI jA cukI thii| kyoMki isakI rAmAmAhAvajI dvArA likhita prati saM0 1663 kArtika vadI 14 kI upalabdha hai| isameM saMsAra kI asAratA aura viSaya vikAra kI vyarthatA para prakAza DAlA gayA hai / yathA 'ima suNI prANI citta aNI, viSaya chaMdai vADa, paramAda pAMcai dUri kIjaI, dIjai nagara kapATa / ' athavA ima jANI saMsAra asAra, giruyA mukai viSaya vikAra / bar3atapagachi goyama avatAra, zrI dhanaratna huA saMsAri / Age dhanaratna, suraratna, devaratna aura vidyAratna kA smaraNa karate hue kavi apane ko vidyAratna kA antevAsI ziSya batAtA hai. antevAsI tehano mukhya, kanaka sundara nAme che ziSya / isameM zAMtijinezvara kA caritra hai 'zAMti jiNesvara taNu caritra kathA prabaMdhi karI vicitr'| sagAlasAharAsa-yaha 486 kar3I kI racanA hai| ise kavi ne saM0 1667 vaizAkha vadI 12 ko pUrNa kiyA thaa| isase pUrva kisI vAsukavi ne sagAlasAha cUpaI likhI thii| donoM meM kAphI sAmya hai / nara siMha rAva ne sagAla kA artha zRGgAla kiyA thA jise zrI desAI jI azuddha mAnate haiN| ve sagAla kA artha aise seTha yA sAhu ko mAnate haiM jisake yahA~ hamezA sukAla ho, duSkAla kabhI na ho| ise vrajarAya desAI ne sampAdita-prakAzita kiyA hai| isake prArambha kI paMktiyA~ isa prakAra haiM 'sakala surapati sakala surapati tamaI jasa pAya, cuvIsai tithesaru, tAsa nAma huM citti dhyAuM / ' anta meM likhA hai-'aNi aThasaThi sakala tIratha karai je phala hoi, sAha zrI sagAla keru rAsa suNatA soi / ' isameM racanAkAla batAyA gayA hai1. jaina gurjara kavio (navIna saMskaraNa) bhAga 3 pR0 13-17 taka / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitma kA bRhad itihAsa sola saMvata satasaThai mAsa vaizASai valI vadi vArasaiM rAsa pUraNa hui zubha mananI rlii| rUpasena rAsa-993 kar3I kI vistRta racanA hai| yaha saM0 16.3 meM sAMcaura yA satyapura meM likhI gii| devadatta rAsa--(412 kar3I) isa rAsa kI kucha paMktiyA~ uddhRta kara rahA hU~ jisase rAsa ke viSaya-vastu para prakAza par3atA hai| kuMtha caritra mAhi eka bAta, sAha putra boliuM avadAta / navarasa vibudha bakhANai dharma, kautakAdika chai bahu marma / prathama rasa zRGgAra udAra, ThAmiThAmi bhAkhyau chisAra / isameM kuMthacaritra aura navarasa, vizeSatayA udAra zRGgAra rasa kA sthAna-sthAna para acchA varNana hai| Age lIlAvatI nagarI ke varNana se kathA kA prArambha kiyA gayA hai| anta meM zAntarasa kA varNana hai jo antima paMktiyoM se spaSTa hai-- "o kautuka dhuri kIdhAM ghaNAM, sukhakara kAmI janamana taNAM / vairAgya rasa chehaDai ANIu, sUdhau janamata jANIu / japavo sahU jinanUM nAma, jimajIva pAmai vaMchita kAma, maMgalIka dui jinanai nAMma, vaMchita lahai ThAmoThAmi / ' prArambha meM kAzmIra mukhamaMDani mA~ sarasvatI kI vandanA hai aura anta meM guru paramparA dI gaI hai| jinapAlitasaJjhAya (77 kar3I) isakA Adi-anta prastuta haiAdi-vimala vihaMgama vAhinI re, do vANI suvisAla, virata taNA phala gAyasu, zrI jinavANI rasAlo re, bhaviyaNa saaNbhlo| avirata dUri nivAro re, dohila viSaya vikAro re bhviynn..|" aMta-jJAtakathA ima sAMbhalI haraSi paraNaha bAro re, jinavANI sUNI saddavahi tasa ghari dui sukhakAro re / kanaka sundara uvajhAyA boliiM, je bhaNi bhAvI bholI re, mugati tehanI rAkhi kholI, malasi navanidha Dholi re / viSaya na rAtri te DAhA 77 / ' 1. jaina gurjara kavio (navIna saMskaraNa) bhAga 3 pR0 10-16 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanakasundara I 71 ApakI do gadya racanAoM kA nizcita patA hai-dazavakAlikasUtrabAlAvabodha (saM0 1666), aura jJAtAdharmasUtra bAlAvabodhi athavA stavaka / dazavaikAlikasUtrabAlAvabodha meM ahamadazAha ke prati bodhakartA ratnasiMha sUri kA ullekha hai| inake sAtha devaratna, jayaratna, vidyAratna kI guruparamparA dI gaI hai jisakA aitihAsika mahatva hai| jJAtAdharmakathAbAlAvabodha saM0 1703 ke pUrva hI likhA gayA thA ataH ye sabhI racanAyeM vi0 17vIM zatAbdI kI hI haiN| isake anta kI paMktiyA~ unake gadya ke namUne ke rUpa meM Age dI jA rahI haiM ---- 'zrI mahAvIrai dharmanI AdinA karaNahAra, tIrthaMkara potai pratibodha pAmyA puruSa mAMhi uttama puruSa mAMhi sIha samAna puruSa mAMhi varapradhAna zveta kamala samAna, puruSa mAMhi gaMdhahastI samAna teNai bhagavaMtai dharmakathAnu bIju zrutaskaMdha prarupiu / daze varge karIni jJAtAdharmakathAMga saMpUrNa / " yaha prati saM0 1703 caitra vadi 7 guruvAra ko likhI gaI thii| isase racanA avazya pUrva racI gayI hogii| ina kRtiyoM ke AdhAra para yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki kanakasundara gaNi vikramIya 17vIM zatI ke acche padya aura gadya ke lekhaka the / Apa uttama koTi ke santa aura upadezaka to the hI, sAtha hI ucca koTi ke sAhityakAra bhI the| Apane nAnA deziyo aura DhAloM meM aneka kathAoM ko AdhAra banAkara sarasa sAhityika kRtiyA~ marugurjara bhASA meM prastuta kii| ApakI bhASA ke saMbaMdha meM yaha paMkti darzanIya hai| devadatta rAsa meM kavi kahatA hai-- "AgaI o paNi rAsa ja hatu, mArunI bhASA bolatu J rahasya tehanUM hIyaDai dharI gUjarI bhASA caupai krii|"2 arthAt yaha rAsa pahale se marubhASA meM thA kavi ne usake marma ko grahaNa kara gurjara bhASA meM likhA hai| isalie yaha gurjara pradhAna marugurjara hai| dUsarI bAta yaha ki isa samaya taka Ate-Ate rAsa aura caupaI kA bheda miTa sA gayA thaa| kavi caupAI chaMda kA prayoga karatA thA to vaha racanA caupaI kahI jAtI thI aura use rAsa bhI kahate the| 1, jaina gurjara kavio, bhAga 3 pR0 373-74 / 2. vahI pR0 15 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kanakasundara II--zrI desAI ne pahale to 'harizcandra rAjA rAsa' kA kartA bhUla se kanakakuzala ko batAyA thA bAda meM unhoMne isake kartA kA nAma kanakasundara batAyA hai| kintu ye kanakasundara bhAvaDagacchIya maheza upAdhyAya ke ziSya batAye gaye haiM aura inhoMne yaha racanA sojata meM kI hai| isalie ye dUsare kanakasundara haiN| prApta sUcanAoM ke AdhAra para unakA vivaraNa yahA~ diyA jA rahA hai| Apa bhAvaDagaccha ke upAdhyAya maheza jI ke ziSya the| inhoMne sojata meM harizcandra ( tArAlocanI) rAsa yA harizcandra rAjAno rAsa kI racanA zrAvaNa su0 5 saM0 1697 meM kii| yaha racanA marupradeza ke sojata nagara meM kI gaI, ataH isakI bhASA para maru yA rAjasthAnI prabhAva adhika hai, udAharaNArtha isakI prArambhika paMktiyA~ dekhie pAsa jinesara pAya namI, thaMbhaNapUra thiravAsa / juga juga mAMhe dIpato, pUre vAMchita Asa / Adi lakhe kuNa ahanI varSa igyAre lakSa, varNata pazcima devatA, kIdhI pUja pratyakSa / ' ise 'mohanavelI caupAI bhI kahate haiN| yaha 39 DhAla aura 781 kar3I kI vistRta racanA hai| isameM marudhara deza ke mahipati yazavaMta kA ullekha hai| garu paramparA bhI dI gaI hai jisake anusAra Apa sAdhu jI ke praziSya the| isa prabandha meM zrI harizcandra aura zAntinAtha ke sambandha kI kathA bhI kahI gaI hai zrI harizcaMda nariMdano zAMtinAtha saMbaMdha, navarasa bheda jajuA, DhAla sagUNa cAlIsa / bhAvabheda bahubhAMta nA vidhi zu vizvAvIsa, saMvata sola sattANave, zuddhapakSa zrAvaNa mAsa, paMcamItithi pUro huu, zrI haricaMda no rAsa / 2 isa grantha ko bhImasiMha mANika aura savAI bhAI rAyacanda ne prakAzita kiyA hai| nAnA granthAgAroM meM inakI aneka pratiyAM bhI 1. jaina gurjara kavio (nagIna saMskaraNa) bhAga 3 pR0 329 / 2. vahI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanakasundara I - kanakasoma 73 upalabdha haiN| ataH aba koI zaMkA isa grantha ke bAre meM nahIM rahI ki isake kartA dvitIya kanakasundara hI haiN|' zrI agara canda nAhaTA ne isI tathya kI apane lekha meM puSTi kI hai| 2 / __ kanakasoma --zrI mo0 da0 desAI ne inheM kharataragacchIya sAdhukIrti kA ziSya batAyA thaa| kintu zrI agara canda nAhaTA ne inheM amaramANikya kA ziSya aura sAdhakIrti kA gurubhAI btaayaa| zrI nAhaTA kA vicAra hI ucita hai kyoMki sAdhukIrti aura kanakasoma donoM hI amaramANikya ke ziSya the / lekina desAIjI ke saMzodhana ke AdhAra para inheM amaramANikya kA ziSya batAyA gayA hai| Apane aneka racanAyeM kI haiM unameM 'jaitapada beli' ( saM0 1625 AgarA ), jinapAlita jinarakSitarAsa (saM0 1632 nAgaura), ASAr3ha bhUtidhamAla (saM0 1638 khaMbhAta), harikezI saMdhi (saM0 1640 vairATha), guNaThAMNAvivaraNa caupaI (1621 AgarA), ArdrakumAra dhamAla (saM.1644 amarasara), maMgalakalaza rAsa ( saM0 1649 mulatAna ), thAvaccA sukozala caritra (saM0 1655 nAgaura), haribala saMdhi, nemiphAga, jinacaMdasUri gIta saM0 1628, nagarakoTa AdinAtha stavana saM0 1634 aura anya gIta tathA stavana Adi prApta haiM / Apa acche gadya-lekhaka bhI the| Apane 'zAzvata jinastava bAlAvabodha aura kalpasUtra bAlAvabodha likhA hai| ApakI sarvaprathama gadya racanA jinavallabhasUri kRta pA~ca stavana kI avacUrI hai jisakI prati saM0 1615 kI likhI huI prApta hai| isa taraha saM0 1615 se 1655 taka inakA racanAkAla mAnA jA sakatA hai / Age kucha racanAoM kA saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai| racanAparicaya - 14 guNaDhANA vivaraNa caupaI(90 kar3I saM0 1631 Aso zu0 10) Adi --paMca paramiTha siddhaM namiUNa tahAM guru paramatatvaM, caudasa guNaThANANaM saruvaM maNamosuhaM vucchaM / 1. vahI (prAcIna saMskaraNa) bhAga 1 pR. 583-84 / 2. paramparA pR0 91 / 3. jaina gurjara kavio, bhAga 3 khaMDa 1 pR0 743 / 4. parabharA pR0 73 / 5. jaina gurjara kavio (dvitIya saMskaraNa) bhAga 2 pR0 147 / 6. paramparA pR0 73 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhan itihAsa sivamaMdira caDivAnai kAji , guNa ThANA volyA jiNarAji, caDatI payaDI naipagu dharai, taU sai hathi sivaramaNI vri|' racanAkAla-saMvata solaha saivarasa ikatIsai o kiddha assojaha sudi dasami dine, maNayajanama phalasiddha / jinapAlita jinarakSita rAsa (gAthA 52 saM0 1632 nAgaura) kA Adi isa prakAra hai sahaguru paI paNamI karI, suidevI mani dhyAi, jina pAlaka rakSata taNau, carita racusubha bhaaii| anta-saMkSepa mAtrai chaMdavaMdhai, aratha je sadguru lahyA, o rAsa suNatAM anai bhaNatAM kanakasoma ANaMda / ASAr3habhUti saJjhAya (athavA dhamAla, athavA caritra yA rAsa saM0 1638 vijayAdazamI, khaMbhAta) kA racanA kAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata solai aThatIsai dina vijayadasami sujagIsai, kahi kanakasoma suvicAra, saba zrI saMghasusuSakAra / harikezI saMdhi (saM0 1640 vairATa) isameM harikezI RSi ke pavitra caritra kA guNagAna kiyA gayA hai / isake anta meM kavi ne likhA hai-- je bhaNahi guNahi bakhANa vAcahi me carita rasAla, kahi kanakasoma muni dhana dhannate, phalai aMtarIga ho tihAM sukha rsaal| racanA meM guruparamparA evaM racanAkAla kA vivaraNa diyA gayA hai| ArdrakumAra caupAI athavA dhamAla (48 kar3I saM0 1644 zrAvaNa, amarasara) Adi-sakala jainagaru praNam pAyA, vAgadeva mujha karahu pasAyA, gAisu Adrakumara riSirAyA, jiNi muni pAlI pravacana maayaa|11 racanAkAla--saMvata sola camAlA zrAvaNa dhurai, nayari amarasarisAra, kanakasoma ANaMda bhagatibharai, bhaNatAM saba sukhakAra / 1. jaina gurjara kavio (prathama saMskaraNa) bhAga 3 khaMDa 2 pR0 1514 / 2. vahI (navIna saMskaraNa) bhAga 2 pR0 147 / 3. vahI (navIna saMskaraNa) bhAga 2 pR0 149 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanakasosa thAvaccA sukozalaga caupAI gA0 122 saM0 1655 nAgaura meM likhI gii| nemiphAgu (20 gAthA) raNathaMbhaura meM likhI gii| isakI prArambhika do paMktiyA~-- zrI sivAdevI naMdana nemi, bhAvai padapaMkaja paNamevi, gAisi jadupati brahmacArI, harakhita suNaU bhavika naranAri / isake alAvA zrI pUjyabhASagIta saM0 1628 meM jinacandasUri ke viSaya meM likhita hai, navavADI gIta, AjJAsaJjhAyagIta Adi choTI kRtiyA~ bhI upalabdha haiN| inakI sabase prasiddha racanA maMgalakalaza, caupaI yA phAgu haiN| yaha prAcIna phAgu saMgraha meM prakAzita hai| 142 gAthA kI yaha prasiddha racanA saM0 1649 meM mulatAna meM likhI gaI hai| maMgalakalaza phAga yA caupaI meM maMgalakalaza kA prasiddha jaina kathAnaka liyA gayA hai| maMgalakalaza ujjayinI ke zreSThI dharmadatta aura unakI patnI satyabhAmA kA putra thaa| caMpApurI ke rAjA kI kanyA trailokya-.. sundarI kI zAdI usake maMtrI pUtra (jo kuSTha rogI thA) se nizcita huaa| maMtrI ne devatAoM kI sahAyatA se maMgalakalaza ko uThavA liyA aura trailokyasundarI se zAdI ke lie use taiyAra kiyaa| maMgalakalaza to zAdI karake ujjayinI calA gayA aura idhara rAtri meM apane palaMga para kuSThI maMtrI putra ko dekhakara rAjakumArI bar3I dukhI huI aura rAtri meM hI naihara calI gii| vahA~ se rAjakumArI maMgalakalaza kA patA lagAkara ujjayinI pahu~cI aura vahA~ maMgalakalaza se usakI punaH zAdI huI / anta meM jayasiMha sUri ke upadeza se use pUrva bhava kA jJAna aura vairAgya huaa| antataH maMgalakalaza ne dIkSA lI aura saMyama pAlana karake nirvANa prApta kiyaa| isameM zRGgAra aura zAntarasa kA acchA paripAka huA hai| trailokyasundarI kI sundaratA kA varNana karatA huA kavi likhatA hai mRgaloyana mukha caMda samAna, nAsA kIra kokilA vANI, ujjala dasana adhara atiraMga, jaghana vayaNa thana pIna uttaMga / ' bhASA meM muhAvaroM kA acchA prayoga kiyA gayA hai jaise 'Agai nadI pAchai bAghalau' ityaadi| racanA kA prArambha isa prakAra huA hai 'sAsaNadevIya sAmiNI a, mujha sAnidhi kIjai, puNya taNA phala gAiya suNatAM mana rIjhai / ' 1. prAcIna phAgu saMgraha, pR0 154 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 maru-gurjara jaina sAhitya kA vRhad itihAsa maMgalakalaza taNo prabaMdha, karaivA mujha rAga, zAMtinAtha jina carita thI udharisyu phaag| anta-saMpata solahai Upari guNa paMcAsa, o kIdho maMgala kalaza caritra vilAsa / zrI jinacaMda sUriMda guru vartamAna gaNadhAra, suvihita muni cUr3Amani juga pradhAna avatAra / kharataragaccha suhAganidhi amaramANika guru sIsa, kanakasoma vAcaka kahai maMgala carita jagIsa / Apane apane guru bhAI sAdhukIti kI prazaMsA meM 'jaitapadaveli' nAmaka gIta kI racanA kI hai| yaha gIta aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM 'jinacaMda sUri gItAni' zIrSaka se 25 veM krama para prakAzita-saMkalita hai| yaha gIta saM0 1628 kA hai| jinamANikya ke paTTa para saM0 1612 meM jinacaMdasUri pratiSThita hue the| aitihAsika paTTAvalI kI dRSTi se yaha gIta mahatvapUrNa hai| yaha 49 kar3I kI racanA hai| isameM kavi ne ojasvI vaktA sAdhukIrti kI tulanA agasta Adi RSiyoM se kI hai| yathA--'sAdhukIti saMskRta bolai, kharatara kahi kehanai tolaI' isakI bhASA meM ema, che, jema Adi gurjara prayoga adhika haiN| sAdhukIrti ne "eka zAstrArtha meM jo AgarA meM sultAna ke samakSa huA thA, tapAgacchIya buddhisAgara kI buddhi ko agasta kI taraha sokhakara unheM parAsta kara diyA thaa| yahI isa gIta kA viSaya hai|' isakI antima 49vIM kar3I isa prakAra hai 'dayA amaramANikya guru sIsa, sAdhukIti kahI jagIsa / muni kanakasoma ima bhAkhai, cahuviha saMgha kI sAkhaI / ' inakI gadya racanAoM kA ullekha pahale kiyA jA cukA hai isa prakAra ye marugurjara gadya-padya ke zreSTha lekhaka pramANita hote haiN| Apa uccakoTi ke saMta bhI the| ApakA vihAra rAjasthAna, gujarAta, uttara pradeza aura paMjAba taka hotA rahatA thA, Apa ke do-tIna ziSya bhI acche kavi the jinameM raMgakuzala, lakSmIprabha aura kanakaprabha kA nAma vizeSa ullekhanIya hai| ___ kanaka saubhAgya -tapAgacchIya vijayasenasUri Apake guru the| Apane saM0 1664 meM eka aitihAsika kAvya 'raMgaratnAkara rAsa' nAma se likhA 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha-jinacanda sUri gItAni (25vAM gIta) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77. kanakasaubhAgya - kapUracaMda jisameM vijayasena ke paTTadhara vijayadeva kA bhI vivaraNa diyA gayA hai| isakA prathama chanda nimnAGkita hai-- 'vINA vegi bajAvatI gAvatI jina pada raMgi, kAsamIrapura maMDaNI, kuMkama varaNai aNgi|' racanAkAla--saMvata sola causiThA varaSi, mahA sudI akAdazIsArajI, guru guNa gAyA thai matisAra, suNaje saha nara-nAri jii| zrI vijaisena sUrIsara pATi vijaideva gaNadhAra, kanaka saubhAgya prabhudhyAna dharatAM lahIi sukha apAra jii|' (brahma) kapUracaMda -Apa muni guNacandra ke ziSya the| inake kucha hindI padoM ke atirikta 'pArzvanAtharAsa' nAmaka racanA kA patA calA hai| isa rAsa meM kavi ne apanI guru paramparA ke sAtha hI AnaMdapura kA varNana kiyA hai jisake tatkAlIna rAjA jasavaMta siMha rAThaura the| vahIM ke pArzvanAtha mandira kI prazaMsA meM prastuta racanA kI gaI hai| isameM 166 padya haiN| bhASA rAjasthAnI pradhAna magarjara hai| rAsa meM pArzvanAtha ke jIvana kA varNana padyakathA rUpa meM varNita hai / unake janmotsava kA varNana dekhiye-- ___ aho nagara meM loka ati kare jI uchAha, kharce jI dravya mani adhika smaah| ghari-ghari maMgala ati ghaNA, ghari-ghari gAvejI gIta sucAra / saba jana adhika anaMdiyA, dhani jananI tasu jiNa avatAra / 124 // tApasa kamaTha ko bAlaka pArzvanAtha lakar3I jalAne se manA karate haiM kyoMki usake koTara meM sA~pa kA jor3A jala rahA thaa| kavi ne isa prasaMga kA varNana ati sugama zailI aura sarala bhASA meM isa prakAra kiyA hai suNi re ajJAnI ho tApasI, balai chai jI kASTa mAjha sarpaNI sarpa, te to jI bheda jANo nahIM, karayo jI vRthA mana meM tumha drp| kari ati kopa kara grahyojI kuThAra, kATha tahA~ chedikIyo tiNachAra sarpiNI sarpa tahA~ nisaryA, arddhajI dagdha tahA~ bhayo jI sarIra / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaMDa 2 pR0 1516 / 2. DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla- rAjasthAna ke jaina saMta pR0 202-206 / / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhASA meM jI, te, tau Adi bharatI ke zabda bhASA kI zithilatA ke dyotaka haiN| isameM kAvyatva ati sAmAnya koTi kA hai| racanAkAla aura sthAna kA vivaraNa isa prakAra hai solAsai sattANavai mAsi vaisAkhi, paMcamI tithi sabha ujala pAkhi / nAma nakSatra AdrA bhalo, bAra vRhaspati adhika pradhAna / aho desa ko rAjA jI jAti rAThaur3a, sakalajI chatriyA ke siramoDa / nAma jasavaMtasiMgha tasu taNo, tAsa Anandapura nagara pradhAna / ' kamalakIti-Apa kharataragacchIya kalyANalAbha ke ziSya the| Apane saM0 1676 vijayadazamI ko hAjIkhAna meM 'mahipAla caupai'2 likhii| isa racanA kA aura adhika vivaraNa upalabdha nahIM ho paayaa| kamalaratna ---ApakA eka gIta 'aitihAsika jaina gurjara kAvyasaMgraha' meM 'jinaraMgasUri gItAni' zIrSaka ke antargata tRtIya sthAna para saMkalita hai| isa gIta meM kavi ne batAyA hai ki bAdazAha zAhajahA~ ne sUri jI kA sammAna kiyaa| jinaraMga sUri kI racanAoM meM saubhAgyapaMcamI caupar3a aura navatatvabAlAvabodha Adi prasiddha haiM / Apase hI kharataragaccha kI raMgavijaya zAkhA alaga huI thii| isakI gaddI lakhanaU meM hai| isa gIta meM kula 15 kar3I haiM / isakI antima kar3I isa prakAra hai : 'kamalaratna ima bInave, mujha Aja adhika ANaMda, cirajIvo guru ai sahI, jAM lagi dhU ravi cAMda / 15 / 3 Apa 17vIM zatI ke antima varSoM se lekara 18vIM zatI taka racanAye karate rahe / prastuta gIta 17vIM zatI ke antima samaya meM Ane ke kAraNa yahA~ prastuta kiyA gayA hai| ___ kanakalAbha-Apa jinacandasUri kI paramparA meM upAdhyAya samayarAja ke praziSya aura abhayasundara ke ziSya the| inhoMne prAyaH gadya racanAyeM kI haiN| uttarAdhyayana bAlAvabodha aura pUjASTakavArtika (apUrNa) ApakI prApta racanAyeM haiN| ina racanAoM ke uddharaNa nahIM upalabdha ho sake haiN|" 1. DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina saMta pR0 202-206 / 2. jaina gurjara kavio (prAcIna saMskaraNa) bhAga 3 khaMDa 1 pR0 984 / 3. aitihAsika jaina kAvyasaMgraha-jinaraMgasUri gItAni, tRtIya gIta / 4. agaracanda nAhaTA--paramparA pR0 86 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamalakIti - kamalavijaya II kamalavijaya I--Apa tapAgacchIya AcArya hIravijayasUri ke praziSya evaM vijayasena sUri ke ziSya the / Apane saM0 1631 meM 'daMDaka stavana', aura saM0 1682 meM 'sImaMdhara svAmI vijJaptirUpa stavana' jAlaura meM likhaa| sImaMdharastavana meM 105 padya haiN| yaha racanA prakAzita hai| isakA prArambhika chaMda isa prakAra hai-- svasti zrI puSkalavatI jI vijayai vijaya jayavaMta / pragaTapurI par3arigiNI jI, jihAM vicarai bhagavaMta / sobhAgI jina sAMbhalyo saMdeza, haM tau lekha likhaM lavalesa / mujha tujha AdhAra jinesa, sAhiba jI suNajyo tujha saMdesa / ' racanAkAla -saMvata. sola vyAsIi re, sura guruvAri prasaMgi, dIvAlI divasaI likhyo re, kAgala kAgala mananai rNg| siri tapagaNa gayaNaMgaNa diNayara siri vijayasena sUrINaM / sIseNa saMthuNiu saharisa kavi kamalavijayeNaM / pAThAntara-- saMvata sola vyAsIi' zrI jAlora majhAri, - caitradhavala paMcamI dinai valavattara budhavAri / isa prati meM vijayasena ke paTTadhara vijayadeva ko guru batAyA gayA kamalavijaya II.--Apa tapAgacchIya meghavijaya > kanakavijaya > zIlavijaya ke ziSya the| Apane saM0 1698 meM 'jaMbUcaupai' nAmaka kAvya kI racanA sivAna meM kii| isakI bhASA kA nAma kavi ne prAkRta likhA hai kintu yaha janatA kI prAkRta bhASA marugurjara hI hai yathA : 'jasa kIrati mahiyala ghaNI, rupai ratinokata, prAkRtabhASA bInavu., suNAjyoM tumyo ekanta / racanAkAla -parvata rAsi ripucandra iNapari saMkhyA aha kahAyA, o saMvacchara jANI lIjai caraNa kamala laya laayaa| isakA Adi aura anta isa prakAra hai - 1. jaina gurjara kavio (prAcIna saMskaraNa) bhAga 1 pR0 513 / 2. vahI, (navIna saMskaraNa) bhAga 2 pR0 159 aura (prAcIna saMskaraNa) bhAga 1 pR0 514 / 3. jaina gurjara kavio (prAcIna saMskaraNa) bhAga 3 khaMDa 1 pR0 1055.56 aura vahI bhAga 1, pR0 567 / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi - vIra jiNesara pada kamala, praNamI bahu rAgeNa, jaMbU carita sohAmaNo bolisa sarasa raseva / suNatA hoi sukha saMpadA, japatAM durita palAya, jaMbUnAma sohAmaNau, name surAsura pAya / aMta meM gurusmaraNa - sakala zAstra siddhAnta vakhANau zIla vijaya gururAyare, jasa kIrati jagamAMhi jayavaMtI, nAmai navanidhi thAya re / ' kamalazekhara (vAcaka) --ye aMcalagacchIya velarAja ke prazaSyi lAbhazekhara ke ziSya the / Apane saM0 1609 Aso 3 ko sUrata meM 'navatatvacaupai' (65 kar3I) kI racanA kI / kavi ne navatatvacaupai meM guruparamparA isa prakAra batAI hai. "vidhi pakSi gachi o udayabhANa, zrIdharmamUrti sUrisujANa / tAsa pasAi lahIyA bheya, visaichihattara huA tea / " isakA racanAkAla, Adi aura anta Age diyA jA rahA hai / racanAkAla - saMvata sola navottara varasi, sUrati AsU tritIyA divasi, racI cupai sohAmaNI, bhaNatAM gaNatAM hui buddhi ghaNI / Adi - "sarasati sAMmANa samaruM mAya, pAsa jiNesara paNa pAya / kahuM navatatva saMkhepi vicAra, jiNi huI samakita sAra / " - antara mahUrata samakita dharai, te nara Adhu pudgala karai, vAcaka kamalazekhara ima kahai, bhaNii bhavii siddha padavI lahaiM anta 2 inhoMne 'dharmamUrtiguruphAgu' bhI likhA hai jo prAcIna phAgusaMgraha meM prakAzita hai / inakI tIsarI racanA pradyumnakumAra caupar3a meM chaha sarga haiM / yaha 793 kar3I kI vistRta racanA saM0 1626 kArtika zu0 13 at mAMDala meM likhI gaI / pUrI racanA dohe caupAiyoM meM likhI gaI hai / isakA prArambha dekhiye - 1. agaracanda nAhaTA - paramparA pR0 91 aura jaina gurjara kavio (navIna saMskaraNa ) bhAga 3 pR0 332 / 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 ( prAcIna saMskaraNa) pR0 659-61 aura bhAga 2 ( navIna saMskaraNa) pR0 43-44 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamala zekhara - kamalasAgara zrI jinavara savi payanamI, samarI sarasati mAya, rAsa racUM raliyAmaNu vali baMdI gurupAya / isameM pradyumnacarita ke sAtha prasaMgataH kRSNacarita kA bhI ullekha huA hai| isakA racanAkAla dekhiye vidhipakSa gachi dharmamUrti sUri, vijayavaMta te guNa bharapUri, saMvata sola chavIsai karI dUhA cupai hIyaDai dharI / kamalazekhara rahiyA caumAsi, mAMDali nayara ghaNai ulhAsi, kAtI sudi nai dina trayodasI, kIdhI cupai mana ulhsii|' vaNArIsa belarAja taNA, sIsa doi tehanA guNa ghaNA, zrI puNyalabdhi uvajhAyAM Isa, vIjA lAbhazekhara vaNArIsa tAsa sIsa racI cupai, suNiyo bhavIyAM ikamana thai Apane apanI donoM racanAoM meM dharmamUti sUri kA atyanta zraddhA se smaraNa kiyA hai aura unakI stuti meM 'dharmamUrtiguruphAgu' bhI likhA hai| isameM racanAkAla nahIM hai kintu yaha 17vIM zatI ke pUrvArddha kI racanA hai| 23 kar3I kI isa laghukRti meM sUri kA khaMbhAta meM janma se lekara unake dIkSA samAroha (ahamadAbAda) aura tapasyA Adi taka kA varNana kiyA gayA hai| inake mAtA-pitA kA nAma kramazaH hAsalade aura haMsarAja thaa| inhoMne guNa nidhAnasUri se dIkSA lI aura dharmamUrti nAma par3A / antima kar3I yaha hai - kamalazeSara kahai vaMdIi vaMdIi gurunA pAya, je naranArI gAvai pAvai sukha saMpAiM / 233 kamalasAgara-tapAgaccha ke AcArya vijayadAna sUri ke ziSya upAdhyAya harSasAgara Apake guru the / Apane saM0 1606 meM '34 atizaya stavana' nAmaka eka racanA 36 kar3I meM likhI hai| isakA prArambhika chanda yahA~ diyA jA rahA hai / suranA suranA kidhA joya, ugaNisa atisaya __jinajInA tumheM sAMbhalo / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 (prAcIna saMskaraNa) pR0 659-61 tathA bhAga 2 (dvitIya saMskaraNa) pR0 43-44 2. vahI, pR0 44 3. prAcIna phAgu saMgraha pR0 136 / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla-idu rasa viMdu lesA kahI, saMvachara saMkhyA kahI, zrI gurucaraNa hai dharI manidharI, bhagati rAga zrI maMdhira taNo / guruparamparA-tapagachanAyaka mugatidAyaka sukhadAyaka zrIvijayadAna sUrIsaro, uvajhAya munivara harSasAgara tAsa gacchai dinkro| sIsa kahai vaMdana tAharu zrI kamalasAgara soha me, tujha caraNe mujha mani atihi lINo jima bhamara mAlati moha / ' kamalasomagaNi -Apa kharataragacchIya dharmasundaragaNi ke ziSya the| Apane saM0 1620 meM 'vAravratarAsa' nAmaka 20 kar3I kI racanA kii| desAI ne isakA racanA kAla saM0 1620 diyA hai kintu agaracaMda nAhaTA saM0 1621 batAte haiN| inhoMne 'lakAkhaMDana-pratimAmaMDanarAsa' nAmaka eka sAmpradAyika khaMDana-maMDanAtmaka racanA patepura, siMdha meM likhA thaa| isake atirikta inake do-tIna gIta bhI prApta haiN| rAsa kI antima paMktiyoM meM kamalasoma kA nAma na hone se yaha nizcita nahIM ho pAtA ki vastutaH ve hI isake lekhaka the, yathA kharataragachi re zrI jinacaMda sUrIsaru, tasu rAjai re dharmasudara guru sukhakaru / tasu upadesai vArahavrata vidhi saMgrahai, manaraMgai re vimalA manavaMchita lahai / isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra hai--- "paNamivi vIra jiNiMda caMda vali goyama gaNahara, desavirati vaya AdaraM a samakitasyu sukhakara / devabuddhi arihaMta devaguru sAdhu sudharma, hariharadeva kutitthi nhANa na karu a mamma / " 3 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 673 (prAcIna saMskaraNa) bhAga 2 pR0 26 27 (navIna saMskaraNa) 2. agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 74 aura jaina gurjara kavio bhAga 2 (navIna saMskaraNa) pR0 117 / 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaMDa 2 (prAcIna saMskaraNa) pR0 1509 / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamalasomagaNi - karmacaMda 83 __ jaina gurjara kavio ke navIna saMskaraNa ke sampAdaka zrI jayaMta koThArI ne kamalasoma ke Age praznavAcaka cihna lagAkara isake kartA ko saMdigdha ghoSita kara diyA hai kintu koI nirAkaraNa nahIM diyA hai| ___kamalaharSa-Apake vyaktitva evaM kRtitva ke saMbaMdha meM adhika nahIM jJAta ho sakA hai| Apa Agamagaccha se saMbaMdhita the| Apane saM0 1640 meM 'amarasena vayarasenarAsa' aura saM0 1643 meM 'narmadAsundarI prabandha' nAmaka racanAyeM kii| narmadAsundarI prabandha kI prati kamalavijaya ne naravijaya ke paThanArtha likhI thii|' ___karmacanda-Apane saM0 1605 meM 'mRgAvatI caupai' kI racanA kI jisakI prati sonIpata ke paMcAyatI maMdira ke zAstrabhaNDAra meM surakSita hai| isa prati kI sUcanA bAbUbhAI dayAla jI ne dI hai / 2 ye nizcaya hI candanarAja rAsa ke kartA karamacaMda yA karmacaMda se pUrva hue hoMge kyoMki ukta rAsa kA racanAkAla saM0 1687 jJAta hai| unakA vivaraNa Age prastuta kiyA jA rahA hai| prastuta karmacanda ke sambandha meM isase adhika kucha nahIM jJAta ho sakA hai| ____ karamacaMda yA karmacaMda-Apa kharataragacchIya somaprabha > kamalodaya >guNarAja ke ziSya the| Apane saM0 1687 Aso vadI 9 somavAra ko kAladharI meM 'caMda rAjA no rAsa' kI racanA kii| zrI desAI ne pahale to ise matisAra kI racanA batAyA thA kyoMki isake aMta meM 'matisAra' zabda AyA hai / yathA "caMdana rAjA no copai suNo jo haraSe mana gahagahI, matasArai mai kIU prabandha, jima huto tima kahyo samaMdha / "82 / 3 kintu isa zabda kA artha spaSTa mati yA buddhi ke anusAra lagAyA jAnA caahiye| racanA meM lekhaka kA nAma karamacaMda yA karmacaMda kaI bAra AyA hai| isalie isameM zaMkA kI jagaha nahIM hai / yathA o copai suNase jeha, pAtaka dUre jAye teha, sadA huye adhika ANaMda, bekara jor3I kahe karamacaMda / 1. jaina gurjara kavio (navIna saMskaraNa) bhAga 2 pR0 186 2. bAbUbhAI dayAla-anekAnta varSa 5 pR0 216 / 3. jaina gurjara kavio (navIna saMskaraNa) bhAga 3 pR. 279 / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guruparaMparA ke sAtha bhI kavi ne apanA nAma isa prakAra batAyA hai nAma japu dina prati guNarAja, saMgha caturvidha kara jo rAja, bhalo karI jo uttama darasaNa, dIThe hue ANaMda / iNi pari kahe guNa kare vakhAMNa ..... karamacanda / isa rAsa ko caupAI bhI kahA gayA hai kyoMki racanA caupAI, dohe meM baddha hai| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai : saMvata sola satyAsIye bhalo joga apAra, punarvasa nakSatra sohAmaNo kIo kavitaudAra / guru paramparA kA varNana karatA huA kavi kahatA hai iNa pari karamacaMda vInave, suNo sahuko teha, dharma karo tumha prANiyA, ANaMda husai aha / racanAsthAna--kAladharI nagara ati bhalo dIUi Ave dAya, iso bIje ko nahi dIse joti savAi / ' rAsa kI bhASA maru pradhAna maru-gurjara hai| zrI agaracaMda nAhaTA ne bhI inakA nAmollekha jaina gurjara kavio ke AdhAra para atisaMkSepa meM kiyA hai| karmasiMha-upakezagaccha ke siddhisUri kI paramparA meM devakallola> padmasundaragaNi> devasundaragaNi ke ziSya puNyadeva ke Apa ziSya the| Apane saM0 1678 caitra zukla 10 somavAra ko dazAdrA meM narmadAsundarI caupai kI racanA pUrNa kii| isakA anya vivaraNa evaM uddharaNa upalabdha nahIM hai / kalyANa muni-Apa loMkAgacchIya varasiMha > jasavaMta > pakarAja > kRSNadAsa ke ziSya the| Apane saM0 1673 meM Aso zukla 6 ko siddhapura meM neminAtha stavana likhA / varasiMha jI saM0 1627 meM gaddI para baiThe aura saM0 1662 meM dillI meM svargavAsI hue the| inake pATa para jasavaMta baiThe the| ataH inake praziSya kalyANa muni ne nemi1. jaina gurjara kavio bhAga 3 (navIna saMskaraNa) pR0 278-279 / 2. agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 85 / / 3. jaina gurjara kavio bhAga 1 (prAcIna saMskaraNa) pR0 509 aura bhAga 3 ___ (navIna saMskaraNa) pR0 224 / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 kalyANa muni - kalyANasAha nAtha ke AkarSaka caritra para AdhArita yaha racanA satrahavIM zatAbdI ke antima caraNa meM hI kI hogI / isalie yaha tithi tarka saMgata pratIta hotI hai / isakI kucha antima paMktiyA~ isa prakAra haiM zrI nemi jinavara sayala suSakara duSaharaNa maMgalamudA, zrI rUpa jIva jI paTidhAraka zrI varasiMgha jI suvara sadA / zrI varasiMha pATi zrI jasavaMta sobhara jiMgama tirtha jANIye, tAsa sIsa pavara munivara zrI pakarAja baSANIye, tAsa pATi paMDita sobhi zrI kRSNadAsa munIsarA, tAsa sIsa kalyANa jaMpai sakalasaMgha ANaMdakarA / isakA racanAkAla kavi ne isa prakAra batAyA hai saMvata sola huttarA varSe Aso suda chaThi sAra a, gurusavAri nema gAMU siddhapura majhAri a / kahi muni mana haTaSI ANI saMgha jaijaikAra a / ' (zA) kalyANa yA kalyANasAha - kaDavAgaccha ke AThaveM paTTadhara sAha tejapAla ke Apa ziSya the / Apane saM0 1685 meM 'kaTukamata paTTAvalI' likhI jo 'arvAcIna gujarAtI gadya - kaDUAmati gaccha paTTAvalI saMgraha' meM saMgrahIta evaM prakAzita hai / ApakI dUsarI racanA 'dhanyavilAsa rAsa' yA dhannAzAlibhadra rAsa ( 4 prastAva 43 DhAla ) saM0 1685 yA 82 meM jyeSTha zukla 5 ko likhI gaI / isake anta meM kavi ne likhA hai dhanya vilAsa nA cyAra prastAva che, DhAla trahatAlIsa tasa pramANa' 2 racanAkAla - saMvata sola paMcyAsI saMvatsari jyeSTha zudI paMcamI puNyamANa, dhanyavilAsa thayo saMpUrNa dinadina saMghani maMgalamAla / isake pAThAntara meM saM0 1682 bhI milatA hai yathA"sola vyAsI saMvacchare jyeSTha sudi paMcamI puNyakhANa, dhanyavilAsa karyu saMpUraNa, hoya dinadina kalyANa / 3 ? 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 ( prAcIna saMskaraNa) pR0 511 aura bhAga 3 ( navIna saMskaraNa) pR0 178 / vahI bhAga 3 ( navIna saMskaraNa) pR0 261 / 3. vahI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isake prArambha meM RSabhadeva, zAntinAtha aura neminAtha kI vaMdanA hai| yaha racanA dhanyakumAra ke dRSTAnta dvArA dAna ke mAhAtmya para prakAza DAlatI hai| isake anta meM sAha tejapAla ko guru rUpa meM smaraNa kiyA gayA hai| 'vAsupUjya manorama phAga' (saM0 1696 mAha zu0 8 masothirapura) yaha prAcIna phAgu saMgraha meM prakAzita prasiddha racanA hai| 328 kar3I kA yaha phAgu bArahaveM tIrthaMkara vAsupUjya ke caritra para AdhArita hai| isake do vibhAga haiN| unheM kavi ne ullAsa kahA hai| pahalA ullAsa 156 aura dUsarA ullAsa 172 kar3I kA hai| vAsupUjya caMpApurI ke rAjA vasupUjya aura unakI rAnI jayA ke putra the| inhoMne gRhastha jIvana meM vivAha, rAjyazAsana Adi bhogoM se Ubakara antataH saba tyAga diyA; dIkSA liyA aura tapapUrvaka kevalajJAna prApta kiyaa| apanA mokSakAla nikaTa jAnakara ve campAnagarI padhAre aura vahIM anazana pUrvaka nirvANa prApta kiyaa| isameM phAga ke lakSaNa kama rAsa ke adhika haiM kintu lekhaka ne ise bArabAra phAgu kahA hai| isakA chaMdabaMdha dezI DhAloM meM ba~dhA hai| kavi ne likhA hai paNamIya jina cauvIsa, pAya namADIya sIsa / vAsupUjya jina taNau o, phAga ralIAmaNau e| phAgU te phAguNa mAsi loka te ramai ulahAsi, rAmati nava navI e kima jAI vrnnviie|'' isake prArambha meM sarasvatI vaMdanA saMskRta bhASA meM kI gaI hai, yathA 'sarasvatI' namaskRtya praNamya sadgurunnapi, vakSye manoramaM phAgaM vAsupUjyajinasya ca / '2 prathama ullAsa meM sthAna-sthAna para mukhya kathA ko rokakara lekhaka jainAcAra ke niyamoM ko dRSTAntapUrvaka samajhAne lagatA hai isase kathA anAvazyaka rUpa se vistRta tathA anagar3ha ho gaI hai| vimalamaMtrI puNya kI mahimA kA varNana karatA huA kahatA hai 'puNyai tanu hui niroga, puNya huI vaMchita bhoga, puNyai beTA yog|' isameM vibhinna dRSTAntoM ke rUpa meM gajarAja kathA, haMsakezava kI kathA ke dvArA jAtimada, rAtribhojana 1. prAcIna phAgu saMgraha pR0 156 / 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 (navIna saMskaraNa) pR0 262 / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANasAha doSa tathA vratAdi ke suphala para prakAza DAlA gayA hai| vastutaH kathA dUsare ullAsa se hI prArambha hotI hai yayA 'caMpAnagarI sAra cAMpA bani karI sohai, gar3hamar3ha poli prAkAra nara nArI mana mohi'|' ____ avasara nikAla kara kavi ne vasaMta varNana ke bahAne tamAma vRkSoM kI sUcI ginAI hai aura utsavoM ke sAtha hastinI, citriNI, zaMkhinI tathA padminI Adi nAriyoM kA vivaraNa bhI de diyA hai yathA 'padmagaMdhA suzobhanA raMgirAtI lAla, bhamarA karai gujAra, karai krIDA ho ur3ADai gulAla / bahulA bheda chai ehanA raMgi rAtI lAla, paraNai teha gamAra karai krIDA ho ur3ADai gulAla / vasaMta krIr3A ke antargata kAma kIr3A kA varNana karatA huA kavi likhatA hai koI kAminI nija kaMtanai puSpa kaMduka mAraMti, koi haMsi koI vilagaI, koI lAjadharI vAraMti / ' lekina vAsupUjya yaha krIr3A dekhakara ulTe socane lagate haiM ki yaha moha kI kaisI viDambanA hai ? aura saba kucha tyAgakara dIkSA kA nizcaya kara lete haiM aura 'chasaya mitra sAthi karI mani dharI siddhanUM dhyAna, cAritra lIi jagaguru pAmai cauy nyAna / ' phAga ke anta meM kavi racanAkAla batAtA haA likhatA hai sola channa mAgha mAse sudi aSTamI somavAra, manorama phAga vAsupUjyanau sevaka kalyANakAra / isa phAga ke bIca-bIca meM saMskRta ke padya bhI haiM jinase anumAna hotA hai ki kavi saMskata kA bhI jAnakAra rahA hogA kintu Amataura para marugurjara bhASA kA prayoga kiyA gayA hai| ApakI cauthI upalabdha kati 'amaragapta caritra' athavA amarataraMga bhI do ullAsoM meM vibhakta hai / yaha racanA saM0 1697 meM ahamadAbAda meM likhI gii| racanAkAla kavi ne isa prakAra batAyA hai-- posa mAsa nai sola sattANu sudi terasi somavAra jI, amarataraMga kIU maniraMgai, sukhasaMpada tAra jI / 1. prAcIna phAgu saMgraha pR0 158 / 2. vahI pR0 193 / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ahamadAbAda habatapura mAhai, caMdraprabhu pasAya jI, kaTukagaNa sadA jayavaMtu seve kalyANa thAya jI / ' isakA Adi dekhiye- RSabhAdika cauvIsa jina, nAmii nitya nityaraMga, vaira virodha ne pariharau, saMbhalI amarataraMga / vaira na kIjai bhavIkajana, vairai vaira vivRdhi, sundara suraprIyanI parai mUkai suNI saMbaMdha | isameM samarAditya ke caritra ke dRSTAnta se vaira-virodha ke zamana kA sandeza hai| zrI desAI ne kalyANa kI guruparamparA kharataragaccha ke jinacaMdasUri, jinavallabhasUri ke sAtha batAI thI, jo asaMgata pratIta hotI hai / isIlie navIna saMskaraNa meM sampAdaka ne usakA parimArjana kara diyA hai / kalyANakamala -- ApakA eka gIta aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM jinacaMdrasUri gItAni ke antargata 25veM anukrama para saMkalita hai / yaha 25veM anukrama meM 13vA~ gIta hai / rAga dhanyAsirI mAruNI rAga meM Abaddha yaha 8 kar3I kI racanA hai / isakI bhASA sarala hindI hai yathA suguru merai jIvau causAla, khambhAyata dariyA kI macchalI bolata bola rasAla / isase lagatA hai ki yaha racanA khambhAta meM huI hogI aura isa gIta kI racanA zrI jinacandrasUri ke samaya arthAt 17vIM zatAbdI meM huI hogii| kalyANakalaza - Apane saM0 1693 meM 'caMdanamalayAgiri caupai' kI racanA maroTha nAmaka sthAna meM kii| isakI prati kesariyAnAtha bhaNDAra, jodhapura meM surakSita hai / prati dekha na pAne ke kAraNa adhika vivaraNa denA saMbhava nahIM huA / kalyANakIrti -- Apa digambara sAdhu devakIrti ke ziSya the / Apa bhIlor3A grAma nivAsI the aura vahIM ke vizAla jaina maMdira meM baiThakara 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 ( navIna saMskaraNa) pR0 264 2. zrI agaracanda nAhaTA - paramparA pR0 85 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyAgakIrti - kalyANacandra 89 kavi ne saM0 1692 meM 'cArudatta prabandha' kI racanA kii| isakA nAma cArudatta rAsa bhI milatA hai| maMdira kI vizAlatA kA varNana karatA huA kavi kahatA hai-- maMDapa madhya re samavasaraNa sohi, zrI jinabiMba re manohara mana mohi, mohi janamana ati unnata mAnastambha vilAsa a, tihAM vijayabhadra vikhyAta sundara jinasAsana rakSapAla / racanAkAla-- tihA~ comAsi ke racanAkari solavANu gire Aso anusAri kalyANakIrati kahi sajjanabhaNo suNI Adara kari / ' ApakI eka anya racanA 'laghu bAhubalibeli' meM zAntidAsa ke sAtha somamUrati kA ullekha hai kintu vaha spaSTa nahIM hai| racanA acchI hai| adhikatara dUhA caupAI chaMdoM kA prayoga huA hai, troTaka chaMda kA bhI prayoga kiyA gayA hai| yaha racanA seTha cArudatta ke caritra para AdhArita hai / isakA antima chanda isa prakAra hai-- "bharatesvara AvIyA nAmyujinavarazIsa jI, stavana karI ima jaMpae haM kiMkara tu Isa jI / zrI kalyANakIrati somamUrati caraNasevaka ima bhaNi, zAMtidAsa svAmI bAhubali saraNa rAkhu majha tamha taNi / "2 Apa rAjasthAnI ke acche kavi the| Apane saM0 1677 meM pArzvanAtharAsa, zreNika prabandha (koTanagara saM0 1705) evaM badhAvA tathA kucha sphuTa pada bhI likhe haiN| Apa hindI (marugarjara) ke sAtha saMskRta ke bhI acche lekhaka the| jIrAvalI pArzvanAtha stavana, navagraha-stavana evaM tIrthaGkara vinatI ApakI saMskRta meM likhI upalabdha racanAyeM haiN| Apa 17vIM-18vIM zatAbdI kI saMdhikAla ke lekhaka the| ApakI bhASA hindI hai jisapara rAjasthAnI kA svAbhAvika prabhAva dikhAI par3atA hai| kalyANacandra -Apa devacandra ke ziSya the / Apane saM0 1649 meM 'citrasena padmAvatI rAsa' kI racanA kii| eka kalyANacandra ne 1. zrI kastUra canda kAsalIvAla -- rAjasthAna ke jaina saMta pR0 197 2. vahI 198 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 (prathama saMskaraNa) pR0 796, evaM (navIna saMskaraNa) bhAga 2 pR0 260 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'kItiratnasUri vivAhalu' yA caupai likhI hai jisakI racanA-tithi ajJAta hai kintu aitihAsika jaina kAvyasaMgraha ke sampAdaka ne use 16vIM zatAbdI ke uttarArddha kI mAnA thA ataH usakA vivaraNa vahIM de diyA gayA hai| prastuta kalyANacaMdra ke sambandha meM isase adhika vivaraNa nahIM prApta ho sakA aura na racanA kA uddharaNa hI mila paayaa| kalyANadeva-Apa kharataragacchIya jinacaMdra sUri kI paramparA meM caraNodaya ke ziSya the| Apane saM0 1643 meM vacharAja devarAja caupai' kI racanA bIkAnera meM kii| zrI nAtharAma premI ise sAmAnya koTi kI racanA batAte haiN| DaoN0 bhagavAnadAsa tivArI ne isa kathAtmaka kRti kA racanAkAla saM0 1586 batAyA hai jo azuddha hai| zrI desAI aura zrI nAhaTA donoM ne hI isakA racanAkAla saM0 1643 svIkArA hai jo lekhaka kI ina paMktiyoM se sammata hai 'saMvata sola trayAlI barasai, prabaMdha kiyau manaharasai, vikrama nayara riSabha jiNesara, jasa samaraNa savi Talai kalesa / ' guruparaMparA zrI jinacandrasUri gachanAyaka, sevakajana vaMchita sukhadAyaka, caraNodaya guru sIsa sujANa, mukI kumati kudAgraha kANa / x kahai kalyANadeva guru dhyAvai, iha rati parati taNA sukha pAvai / isa kRti kA prArambha isa prakAra huA hai jinavara caraNa kamala namI, suhaguru hiyai dharesi, samaryA savi suSa saMpajai, bhAjai sayala kalesa / ' isameM do rAjakumAroM kI kathA haiM jinake dRSTAnta dvArA buddhikauzala kI prazaMsA kI gaI hai| racanA marugurjara bhASA meM kI gaI hai kintu rAjasthAnI kA prabhAva svabhAvataH adhika hai| kalyANa vijaya-Apa tapAgacchIya vijayasena sUri ke ziSya the| Apane eka 'caubIsI' likhI hai jisameM 24 tIrthaMkaroM kI stuti hai| racanA kA anta nimnalikhita kalaza se haA hai 1. zrI agara canda nAhaTA-paramparA pR0 76' jaina gurjara kavio bhAga 2 (prathama saMskaraNa) pR0 768; bhAga 2 (navIna saMskaraNa) pR0 210 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANa vijaya * kalyANasAgara aMtima vIra jiNesara saMgha saroja sahasra karA, cauvIsa kavitta vinoda navarase thuNiyA bhuvaNacittaharA, vijayAdimasena muNiMda vineya kahi kavi kalyANakarA, kamalodaya kAraNa kevalanANa vilAsa jayaMkara kIrtidharA / 25 isakI saM0 1818 kI likhita prati prApta hai| kalyANasAgara -Apa aMcalagaccha ke 64 veM paTTadhara the| Apake pitA lohAr3A grAma nivAsI koThArI nAniga the aura mAtA nAmila de thiiN| ApakA janma saM0 1633 meM haa| bacapana kA nAma koDaNa thaa| Apane saM0 1642 meM dhavalapura meM dIkSA lI aura saM0 1649 meM Apako ahamadAbAda meM AcArya pada pradAna kiyA gyaa| saM0 1670 meM Apako pATaNa meM dhUmadhAma ke sAtha gaccheza pada pradAna kiyA gyaa| Apane kaccha dezAdhipati ko pratibodha dekara vahA~ jIvoM kA zikAra banda karAyA thaa| inakI preraNA se navAnagara ke zreSThI zA0 varddhamAna ne jinaprAsAda kA nirmANa karAyA thaa| Apane aneka jinAlayoM aura jinabimboM kI pratiSThA karAI thI, ye vastUtaH bar3e prabhAvazAlI AcArya the| 85 varSa kI Ayu meM ApakA svargavAsa huaa| __ racanAyeM-ApakI do racanAyeM upalabdha haiN| ApakI prathama prasiddha kRti 'bIsI' yA bIsa viharamAna jinastuti hai aura dvitIya kA nAma hai "agdd'dttraas"| agar3adattarAsa kA racanAkAla zrI desAI ne pahale saM0 1510 ke AsapAsa batAyA thaa| phira vahI Age usakA racanAkAla saM0 1649 se 1718 ke bIca batAyA hai| ataH yaha racanA inhIM kalyANasAgara kI saM0 1649 ke AsapAsa kI mAnI jAnI cAhiye / jaina gurjara kavio ke navIna saMskaraNa ke saMpAdaka kA vicAra hai ki yaha racanA sthAnasAgara kI ho sakatI hai kintu DaoN0 harIza zukla ne ise inhIM kI gujarAtI kRti kahA hai| yaha racanA vivAdAspada hai 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 (prathama saMskaraNa) pR0 1505, bhAga 2 (navIna saMskaraNa) pR0 289 2. vahI, bhAga 1 pR0 489 3. DaoN0 harIza zukla- jaina gurjara kavio kI hindI kavitA ko denA pR0 104 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kintu dUsarI racanA 'vIsI' nirvivAda rUpa se ApakI hI hai aura zreSTha racanA hai| usakA prArambha isa prakAra huA hai__ "zrI sImaMdhara sAbhalau, aka morI aradAso, saguNa sohAvA tuma binA, rayaNI hoi chamAso, jIvana jaga ghnnii|" anta -kalyANasAgara prabhu suM rami jI, harIya pharI mujha mITa / "darasana dyau jinavara tamheM, bhagavaMta vachala bhagavaMta re, kalyANasAgara prabhu mahArA atulIbala arihaMta re|"1 kalyANasAgara (II)-Apa guNasAgara sUri ke ziSya the| Apane ASAr3ha zukla 13 saM0 1694 meM 'dAnazIla tapabhAva taraMgiNI' kI racanA udayapura meM kii| zrI desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 3 (prathama AvRtti) ke pR0 1610 para isa saMbaMdha meM mAtra itanA hI ullekha kiyA hai| kaviyaNa-jaina sAhitya meM kaI kaviyaNa nAmadhArI kaviyoM kA patA calatA hai| eka kaviyaNa vimalaraMga muni ke ziSya the| inhoMne saM0 1648 meM zrI jinacandra sUri akabara pratibodha rAsa' nAmaka prasiddha aitihAsika racanA ahamadAbAda meM kI thii| yaha racanA aitihAsika jaina kAvya saMgraha ke pR0 57-58 para saMkalita-prakAzita hai| isameM yugapradhAna jinacandrasari aura samrATa akabara ke milana ke samaya kI pramukha ghaTanAoM para prakAza DAlA gayA hai| isase jJAta hotA hai ki bIkAnera ke rAjA rAyasiMha ke pradhAna maMtrI karmacaMda dvArA jinacandrasUri kI prazaMsA sunakara akabara ko unake darzana kI icchA huI / sUri jI mAnasiMha se sandeza prApta kara vihAra karate hue lAhaura gaye jahAM akabara ne unakA sammAna kiyA aura yugapradhAna pada diyA-- 'yugapradhAna padavI diddha guru kU~, vividha bAjA baajiyaa| bahudAna mAnai guNaha gAnai, saMgha savi mana gAjiyA / 15 / 4 1. jaina gurjara kavio (navIna saMskaraNa) bhAga 2, pR0 269 2. zrI agaracanda nAhaTA-rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 230 3. maMtrI karmacaMda bIkAnera nareza kalyANa malla, tatpazcAt rAyasiMha ke bhI __ maMtrI the| inhIM ke samaya ve akabara ke darabAra meM Aye the| 4. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 57-58 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaviyaNa 136 padyoM ke isa rAsa meM usa samaya kI sabhI pramukha aitihAsika ghaTanAyeM varNita haiN| usI samaya mAnasiMha ko sUrijI kA paTTadhara banA kara unheM jinasiMha sUri nAma diyA gayA, usI samaya guNavijaya, samayasundara Adi vidvAnoM ko upAdhyAya kI padavI dI gaI thii| dUsare kaviyaNa ne caMdAulA chaMda meM 24 jinastavana yA caubIsI likhI jisakI antima paMktiyAM isa prakAra hai-- 'tujha guNa gAUM kathArase meM samakita guNa dipAvyo re kaviyaNa jaga mAM jItanA paNa guhira nisAMNa vajAvyAre / ' isakA racanA kAla saM0 1652 se pUrva batAyA gayA hai| inhIM kaviyaNa kI dUsarI racanA 'pAMcapAMDavasaJjhAya' hai jisakI antima paMktiyoM se jJAta hotA hai ki ye tapAgacchIya hIravijayasUri kI paramparA se sambandhita the, yathA zrI hIravijayasUri gacha dhaNI, tapagacha no udyotakAra re / karajor3I kaviyaNa kahe, mujha AvAgamana nivAro re / vahIM inakI do racanAoM-tetalIputrarAsa aura amarakumArarAsa kA mAtra nAmollekha prApta hotA hai| zrI mo0 da0 desAI ne prasiddha kavi samayasundara upAdhyAya se pahale eka anya samayasundara kA ullekha kiyA hai| unheM bhI kaviyaNa kahA hai aura inakI racanA 'sthUlibhadrarAsa' kA vivaraNa diyA hai| yaha racanA saM0 1622 hemanta 5, budhavAra ko likhI gaI / patA nahIM ye caubIsI vAle kaviyaNa haiM athavA anya / sthUlibhadrarAsa meM samayasundara aura kaviyaNa donoM nAma Aye haiM, yathA bhavika naranai pratabodha dAyaka mithyAta tamahara diNayaro, te thulibhadra sayala saMghanai samayasundara maMgalakaro / 951 1. jaina gurjara kaviyo bhAga 1 (prathama saMskaraNa) pR0 159 2. vahI, bhAga 3 (prathama saMskaraNa) pR0 844 3. bahI Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa havai zrI guru saMgha Agali kaviyaNa karai aradAsa, te suNajyo tamheM sajjana uttama mati savilAsa , rAsa ke anta meM bhI kaviyaNa zabda AyA hai yathA tAM cira jayau caturabidha zrI saMghasu eha rAsa, ima jaMpai kaviyaNa ANI buddhi prakAza / prasiddha kavi samayasundara upAdhyAya ne bhI 'caubIsI' likhI hai| parantu dUsare kaviyaNa kI 'caubIsI' usase bhinna hai| isalie yaha anumAna hotA hai ki isa caubIsI ke lekhaka kaviyaNa kA vAstavika nAma bhI samayasundara rahA hogA aura ve kharataragacchIya sakalacanda ke ziSya samayasundara upAdhyAya se bhinna vyakti the| ho sakatA hai ki prastuta caubIsI, pAMcapAMDavasaMjhAya aura sthUlibhadrarAsa ke kartA eka hI kaviyaNa hoM jinakA vAstavika nAma samayasundara rahA ho| isa viSaya meM zodha apekSita hai| kRpAsAgara--tapAgacchIya vidyAsAgara ke ziSya the| Apane 'nemisAgararAsa' saM0 1672 meM likhA jo prakAzita racanA hai| yaha 135 kar3I kI racanA ujjayinI meM likhI gii| isakA Adi isa prakAra hai sakala maMgala sakala maMgala mUla bhagavaMta, zAnti jiNesara samarIiriddhi vRddhi savisiddhi kAraNa / yaha racanA 'jaina aitihAsikarAsa mAlA' meM prakAzita hai| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-- saMvata sola vihuttarai nayara ujeNI majhAra jii| mAgasira zudi bArasa dine thuNiu zrI aNagAro jii| vAcaka vidyAsAgara tAsa paMcAyaNA sIso jI, vibudha kRpAsAgara kahi pUro sakala jagIso jii| kRSNadAsa-ye paMjAba meM lAhaura ke nivAsI the| inhoMne saM0 1651 meM 'durjanasAla bAvanI' nAmaka prasiddha racanA lAhaura meM likhI / durjanasAla osavAlavaMzIya jar3iyAgotrIya jagazAha ke vaMzadhara the| 1. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA 90 2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 484-85 aura bhAga 3 pR0 963 (prathama saMskaraNa) tathA bhAga 3 pR0 173-174 (dvitIya saMskaraNa) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNadAsa kIrtiratnasU ri 95 durjanasAla ke guru hIravijaya ne lAhaura meM eka mandira banavAyA aura guru kI AjJA se durajanasAla ne saMghayAtrA nikAlI / prastuta bAvanI meM ye sabhI tathya aMkita haiM / zrI bhagavAnadAsa tivArI ne apanI pustaka 'hindI jaina sAhitya' meM inakI anya do pustakoM kA bhI ullekha kiyA hai - ( 1 ) adhyAtma bAvanI ( 2 ) anAdi saMvAda zataka / durajanasAla bAvanI kA prArambha isa prakAra huA hai - - UMkAra ananta Adi suranara muni dhyAvahIM, jike paMcaparamiSTha sunau saba isi mahi pAvai / X X so sivaramA niramala buddhi de sakala loka mana bhAvanI, durajanasAla saMghapati kahai vasudhA vistara bAvanI / racanAkAla - solaha saikyAvanA vIra vikrama saMvachara, mInacanda o dasIvarana vidhi bAvana akSara / anta - saMghAdhipatti nAnU sutanUM durajanasAla dharammadhura, kahi kiznadAsa maMgalakarana hIravijaya sUrIMda guru / "" isa racanA kA sandarbha 'sUrIzvara aneka samrAT' meM bhI AyA hai / isakI bhASA hindI hai / X kItiratnasUri-- Apa tapAgacchIya tejaratnasUri ke ziSya the / tejaratna sUri kA pratimAlekha saM0 1615 kA likhA huA prApta hai ataH unake ziSya kIrtiratna sUri avazya 17vIM zatAbdI ke lekhaka hoMge aura unakI racanA 'atIta anAgata vartamAna jinagIta' kA racanAkAla bhI 17vIM zatAbdI hI hogA / jaina gurjara kavio bhAga 2 (dvi. saM.) pRSTha 1 para isakA racanAkAla saM0 1581 azuddha pratIta hotA hai / prathama saMskaraNa meM zrI desAI ne inheM 17vIM zatAbdI meM rakhA hai kintu racanA kA samaya nahIM diyA hai / isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai sakala surAsura japai jasa nAma, payapaMkaja praNamu abhirAma / atIta anAgate vartamAna sAra, nAma suNatAM re harSa apAra / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 309 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 275 (dvitIya saMskaraNa ) 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 687 (prathama saMskaraNa ) Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 racanAkAla evaM sthAna maru - gurjara jaina sAhitya kA vRddha itihAsa mAM pATaNa mAMhi khaMti, bheTA zrI nAriMga pAsa re / saMvata pUraNaM iMdu se nirakhu vasu vasudhAmAM ulhAsa re / isase saM0 1681 racanAkAla siddha hotA hai ataH 1581 se chapA lagatA hai / yaha racanA kIrtiratna kI hai aura ve tejaratna ke ziSya haiM, jo ina paMktiyoM se pramANita hotA hai- bhUla " je bhaNi a stavana anopama, te ghari Rddhi bilAsa re, zrI kIratiratna sUrIzvara pabhaNi, pUro amArI Asare / " kalaza ima nAbhinandana jagatravaMdana svAmI zrI risahesaro, zetru jamaMDaNa duritakhaMDaNa vaMchitadAyaka surataro / savi AsapUraNa dukhacUraNa dhyAna toruM citta dharo, zrI tejaratna sUriMda sIsai thUniyA se maMgalakaro / ' gor3I pArzvastavana nAmaka eka racanA tejaratnasUri ziSya ke nAma se milI hai / bahuta sambhava hai ki yaha ziSya kIrtiratnasUri hI hoM / yaha kRti saM0 1616 kA0 zukla 2 ravivAra ko racI batAI gaI haiM / donoM racanAoM meM samaya kA lambA antarAla hai isalie yaha koI anya ziSya bhI ho sakatA hai kintu isa sambhAvanA se ekadama inakAra bhI nahIM kiyA jA sakatA ki tejaratnasUri ke ziSya kIrtiratnasUri hI isake bhI racayitA hoM / mujhe aisA lagatA hai ki racanAkAla nikAlane meM bhUla huI hai / svayaM kavi ne racanAkAla isa prakAra batAyA hai ---- saMvata sola vasU A jAsaNo phAgaNa suda vIjA ravivAra gaNo / 2 yahA~ 'sola vasU aduA' kA artha 1616 lagAyA gayA hai para vasU= ATha racanAkAla kA dUnA 16 karane ke bajAya 8 ke Age do (2) rakhanA cAhie ataH racanAkAla saM0 1682 mAnanA ucita hogA / aisA 1. zrI desAI - jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 687 (prathama saMskaraNa) 2. jaina gurjara kavio (dvitIya saMskaraNa) bhAga 2 pR0 2 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezaba hone para kIrtiratna sUri kI prathama racanA ke eka varSa bAda hI unakI yaha dUsarI racanA saMgata pratIta hogii| donoM racanAoM kI bhASAzailI aura viSaya-vastu meM bhI prAyaH samAnatA hai| donoM ke guru eka hI haiN| isa racanA meM bhI kavi ne tejaratnasUri ko guru batAyA hai yathA bhalo bhAva bhagateM bhalo jagate purisAdANI stanavaNI, zrI tejaratana sUriMda sIso stavo goDIpura dhaNI / 60 / ' ataH yaha racanA tejaratna ziSya kIrtiratnasUri kI ho sakatI hai| isakA Adi isa prakAra likhA gayA hai - "sarasa vacana sarasati taNA pAmI avicala mata, zrI gor3I pArzva jiNaMdanI stava sUM jinaguNakIrata / " isake anta kA 'kIrata' lekhaka ke nAma kIrtiratna kA sUcaka bhI ho sakatA hai| __kItivaddhana yA kezava--zrI agaracaMda nAhaTA ne kIrtivarddhana aura kezava ko eka hI vyakti batAyA hai| ye kharataragacchIya zrI dayAratna ke ziSya the| inhoMne sadayavatsa sAvaMliMgA caupai saM0 1697, sudarzana caupaI (saM0 1703), prItachattIsI, dIpakabattIsI, amarabattIsI, caturapriyA tathA janmaprakAzikA nAmaka racanAyeM hindI (marugurjara) meM kii| isase pramANita hotA hai ki ye acche kavi the| sadayavatsasAvaliMgA caupai zArdUla risarca insTITyUTa se prakAzita hai aura jaina aitihAsika kAvyasaMgraha meM bhI pRSTha 102 para saMgrahIta hai| isakA prArambha isa prakAra huA hai-- svasti zrI sohaga sujasa, vaMchIta lIla vilAsa, dAyaka jinanAyaka nama, pUraNa Asa ullAsa / racanAkAla-saMvata muni nidhi rasa zazi vijayadasamI ravivAra ___catura cAhI racI caupai muni kezava hitakara / 1 jaina gurjara kavio (dvitIya saMskaraNa) bhAga 2 pR0 2 2. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 88 3. jaina gurjara kavio (dvitIya saMskaraNa) bhAga 3 pR0 331-32 4. vahI, (dvitIya saMskaraNa ) bhAga 3 pR0 332 aura (prathama saMskaraNa) bhAga 3 pR0 1083 7 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isase spaSTa hai ki yaha racanA saM0 1697 vijayAdazamI, ravivAra ko likhI gaI, aura lekhaka kA nAma muni kezava bhI thaa| guru paraMparA batAte hue kavi ne apanA nAma kIrtivarddhana bhI likhA hai isase pramA. Nita hotA hai ki kIrtivarddhana aura kezavamuni eka hI vyakti the| sandabhita paMktiyA~ dekhiye .... zrIkharataragacha gagana diNaMda, pratape zrI jinaharaSa sUrIMda, ziSya tAsa bahuvidavicAra, dIpatA dayAratna dinakAra / muni kIrativaradhana ziSyatAsa, baMdhana jina rAkhaNa raMga rAsa / ' isa prakAra yaha spaSTa hai ki kezavamuni yA munikIrtivarddhana eka hI vyakti the aura ve kharataragacchIya jinaharSa ke praziSya tathA dayAratna ke ziSya the| yaha racanA prasiddha hai aura kaI jagaha se prakAzita bhI hai| inakI anya racanAoM kA samaya rItikAla kI saMdhi meM par3atA hai aura prIta chattIsI, dIpaka battIsI tathA caturapriyA Adi hindI rItikAla se prabhAvita racanAyeM haiM / caturapriyA prasiddha hindI kavi kezavadAsa kI kavipriyA, rasikapriyA kI zailI para likhI nAyaka-nAyikA bheda se sambandhita racanA hai| 'eka sAvaliMgA sadayavatsa yA sudevaccha sAvaliMgA caupAI' ke racayitA tapAgacchIya vijayasenasUri ke ziSya kezavavijaya haiM / unakA vivaraNa yathAsthAna diyA jaayegaa| yahA~ mAtra isalie ullekha kara diyA ki isa kRti ke racanAkAroM ke saMbaMdha meM bhrama na rhe| kezava muni ko jaina gurjara kAvya dvitIya AvRtti ke saMpAdaka zrI koThArI ne kIrtivarddhana ke ziSya hone kI saMbhAvanA vyakta kI hai| kotivimala-tapAgaccha ke vijayavimala kI paraMparA meM Apa lAlajI ke ziSya the| Apane vijayadevasUri ke samaya 'caturviMzati jina stavana' nAmaka racanA kI / isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM : vijaya vimala vimalavibudha sIsa siromani paMDita lAlajI, gaNivaru tasa sIsa pabhaNai kItivimala budha RSI maMgalakaru / ' 1. jaina gurjara kavio (dvitIya saMskaraNa ) bhAga 3 pR0 332 aura bhAga 3 _pR0 1083 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, (dvitIya saMskaraNa) bhAga 3 pR0 177, (prathama saMskaraNa) bhAga 1 pR0 595 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 kIrtivimala - kuvarajI inakI eka anya racanA 'gajasiMhakumAra' kA bhI patA calatA hai kintu vivaraNa upalabdha nahIM ho sakA hai| kItivijaya-tapAgacchIya kAnajI Apake guru the| Apane saM0 1672 meM 'vijayasenasUri nirvANa saJjhAya' kI racanA vijayasena sUri ke svargavAsI hone ke bAda kii| yaha 47 kar3I kI racanA hai / isake prArambha meM akabara kA ullekha hai yathA-'javaharI sAMco re akabara sAhajI re' isI DhAla para sarasvatI kI vaMdanA prArambha hotI hai 'sarasati bhagavati citta dharIre, praNamI nija guru pAya re / hari paTodhara gAyatAM re mujha mani ANaMda thAya re, tu manamohana je saMga jI re|' isakI aMtima paMktiyA~ dekhiye hIra paTodhara saMgha sukhakara vijayasena sUrIsaro, meM thuNyo sUra savAi avicala viruda mhimaamNdiro| jAsa pATi pragaTa pratApa dIpe vijayadeva divAkaro, kAna jI paMDita sIsa kIrativijaya vaMchita kro|" kuMvarajI-17vIM zatAbdI meM kuMvarajI nAmaka do kaviyoM kA ullekha milatA hai| prastuta kuMvara jI lokAgacchIya rUpajI ke praziSya evaM jIvarAja ke ziSya the| Apane saM0 1624 zrAvaNa sudI 13 guruvAra ko 'sAdhuvaMdanA' nAmaka racanA kI / isakA prArambha dekhiyetribhuvana mAhi tilaka jiNiMda, sISAM mahiyala valIya muNiMda, kAla anAdi anaMtA joI, niti praNamau karajoDI doyau / aMta-muni rUpasundara devakuMvara jIvau teja subhAsa , jagi megha jIvana jana AnaMdana teja sasi ravi dAsa , ima suguNa dAkhIya nAma bhAkhI hariSa siuM muni gAiyai nara amara ziva sukha sampati vegi aNI pari pAiyai / ' saM0 1691 meM RSi kezava dvArA likhita isakI prati upalabdha hai jisameM lokAgaccha ke ATha pAToM kA nAma diyA gayA hai : rUpajI, jIvaRSi, kuMarajI, zrImallajI, ratnAkarajI, kezavajI, zivajI, saMgharAja jii| 1. jaina gurjara kavio (dvitIya saMskaraNa) bhAga 3 pR0 176 2. vahI, bhAga 2 pR0 138-139 (prathama saMskaraNa) bhAga 3 pR0 708 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kuMara jI (II) tapAgacchIya harSasAgara ke praziSya evaM rAjasAgara ke ziSya the / Apane saM0 1657 ASAr3ha zudI 5 ko eka racanA 'sanat kumAra rAjarSirAsa' nAma se kI, isameM racanAkAla kavi ne isa prakAra batAyA hai 100 - saMvata sola satAvani thuNIu ( sakatI ) sanatakumAra jI re, ASAr3ha sudi pAMcama bhalI racIu rAsa udAra jI re / guruparaMparA - tapagachanAyaka dIpato, zrI vijisena sUraMda jI re, tasa paTTi vijideva guNanilo, TAli saghalA daMda re / uvajJAya zrI zrI haraSasAgara, tAsa sIsa paMDita bhalo, sobhAga zrI rAjasAgara pragaTo kula mahAkulatalo / tasasIsasobhAgI gaNi kuMara jIi, sakatI kumaranA guNa thunA, dii saMpadA sArI sukhakArI pAsa saMkhesara mi sunA / " kavi ne svayaM saM0 1663 meM isakI pratilipi likhI thI, "gaNi kuMara jI laSataM saMvata 16 trisaThAM varaSa, caitra vadi pAcama bhome sAnaMda grAme laSyaMta / " yathA kuarapAla - Apake pitA kA nAma amarasiMha thA / ve osavAla vaMzIya caurar3iyA gotra ke the| inake cAcA jAsU ke putra dharamadAsa yA dharamasI ke sAjhe meM kavi banArasIdAsa ne Agare meM javAharAta kA kArobAra kiyA thA / isI saMbaMdha se kuMarapAla aura banArasIdAsa ghaniSTha mitra ho gaye the / inheM ziSTa samAja meM acchI pratiSThA prApta thI / pANDeya hemarAja ne inheM 'kaurapAla jJAtA adhikArI' kahA hai / mahopAdhyAya meghavijaya ne muktiprabodha meM inakI sarvamAnyatA kA ullekha kiyA hai / kavi ne apanI racanA 'samakitabattIsI' meM svayaM likhA hai "puri puri kaMvarapAla jasa pragaTyau / " kuMvarapAla ke hAtha kA likhA eka guTakA saM0 1684 kA prApta hai jisameM AnaMdaghana ke pada, dravyasaMgraha bhASA - TIkA Adi racanAoM ke sAtha kuMvarapAla kI bhI racanAyeM saMgrahIta haiM / samakita battIsI meM 33 padya haiM / yaha racanA Atmarasa se sambandhita hai / saM0 1684-85 vAle guTake meM saMgrahIta kavi ke eka padya meM jinapratimA ke prati kavi kA bhaktibhAva isa prakAra vyakta huA hai :--- 1. jaina gurjara kavio (prathama saMskaraNa ) bhAga 3 pR0 878-879 - Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuMarajI - kuMvaravijaya 101 jina pratimA jina sama lekhiyai / tAko nimitta pAya ura antara rAga dveSanahi dekhiyai / samyagdiSTI hoi jIva je, jiNa mana e mati rekhIyai / vItarAga kAraNa jiNabhAvana, ThavaNA tiNahI pekhiyai / cetana kaMvara bhaye nija pariNata, pApa puna dui lekhiyai / ' banArasIdAsa ke pA~ca priya mitroM rUpacaMda, caturbhuja, bhagautIdAsa, dharmadAsa aura kuMvarapAla meM kuMvarapAla kA sthAna mahatvapUrNa thaa| apanI racanA samakitabattIsI meM kavi ne likhA hai - 'puri puri kaMvarapAla jasa pragaTayau, bahuvidha tApa vaMsa varaNijjai, dharamadAsa jasa kaMvara sadA dhani, vausAkhA visatara jima kiiji|' kuvaravijaya-tapAgacchIyahIravijaya > vijayacandra > nayavijaya ke ziSya the| saM0 1652 ke pazcAt inhoMne 'zrI hIravijayasUrisaloko, kI racanA kI / yaha racanA aitihAsika jaina gurjara kAvya saMcaya meM prakAzita hai| ApakI anya racanA 'caubIsa jina namaskAra' kA ullekha bhI desAI jI ne kiyA hai| hIravijayasUrisaloko 81 kar3I kI racanA hai| isakA Adi isa prakAra hai :'saramatI varasatI vANI rasAla, caraNakamala namI trikAla, zrI gurupadapaMkaja dhArauM, hIravijaya sUri gachapati gaauuN|' rAsa se patA lagatA hai ki hIravijayasUri ne akabara ko prabhAvita karake sammetazikhara, tAraMgA Adi tIrtha zvetAmbaroM ko dilAyA thaa| inake sambandha meM hIrasaubhAgya nAmaka mahAkAvya, RSabhadAsa kRta 'hIravijayasUrirAsa' aura vijayaprazasti Adi kaI graMtha likhe gaye haiN| prastuta saloko meM batAyA gayA hai ki ApakA janma pAlanapurake osavAla vaMzIya kuMvara jI kI patnI nAthI kI kukSi se saM0 1583 meM huA thaa| Apane pATana meM saM0 1596 meM vijayadAna se dIkSA grahaNa kI aura saM0 1610 meM AcArya pada para pratiSThita hue the| lukAgaccha ke 1. DaoN0 premasAgara jaina ---hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 198 2. jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya; jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 312 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 882 (prathama saMskaraNa) Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.2 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa meghajI inake vyaktitva se prabhAvita hokara inake ziSya ho gaye / unheM vijayasenasUri nAma dekara apanA paTTadhara bnaayaa| Agare kI zrAvikA capA ke chaha mAsa ke upavAsa vrata kI carcA se prabhAvita ho akabara ne inheM bulavAyA aura saM0 1640 jyeSTha zudI 13 ko hIrajI bAdazAha akabara se usake mahala meM mile| AcArya ke satsaMga se prabhAvita hokara akabara ne unheM jagadguru kI padavI dI aura jaina tIrtha karamukta kiye aadi| Age loMkAgacchIya meghajI kisa prakAra tapAgaccha meM dIkSita hokara vijayasena AcArya bane isakA ullekha hai 'lukA matIno gachapati jeha, meghajI AcAraja nAme teha, tapagacha mAraga tasa mana ramIu, AvI hIrajI ne pAse namIuM / pUjya jI AcAraja thA ANaMda, nAme zrI vijayasena suuriid|1 saloko kI antima paMktiyA~ isa prakAra hai ---- hIrajI no celo valIya varakhANo, nAme vijayacanda paMDita jANo, jayaguru kerA je guNa gAI, tasa manavaMchita sakala phalAI / bhaTTAraka kumudacandra-Apa bhaTTAraka ratnakIrti ke ziSya the jinhoMne vAraDolI meM apanA paTTa sthApita kiyA thaa| gujarAta ke isI prasiddha nagara meM bhaTTAraka ratnakIrti ne inheM saM0 1656 vaizAkha mAsa meM bhaTTAraka pada para sthApita kiyA thA isalie 'inheM vAraDolI kA santa' bhI kahA jAtA hai| inake ziSya gaNeza kavi ne isa ghaTanA kA varNana isa prakAra kiyA hai-- "saMvata sola chapane vaizAkhe pragaTa paTodhara thApyA re / ratnakIrti gora vAraDolI vara sUramaMtra zubha ApyAre / bhAI re manamohana munivara sarasvatI gaccha sohaMta / kumudacandra bhaTTAraka udayo bhaviyaNa mana mohaMta re / " 3 ApakA janma gopura grAma meM mor3havaMzIya zrI sadAphala kI patnI padmAbAI kI kukSi se huA thaa| vidyArthI avasthA meM hI ye bhaTTAraka ratnakIrti ke ziSya ho gaye aura gahana adhyayana tathA kaThora saMyama kA pAlana kiyaa| vAraDolI ke santa nAma se prasiddha hue| Apane 1. jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya pR0 199 2. jaina gurjara kavio (dvitIya saMskaraNa) bhAga 2 pR0 289 3. zrI kasturacanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina saMta pR0 135-140 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka kumudacandra 103 gujarAta evaM rAjasthAna meM sAhitya, adhyAtma aura dharma kI triveNI bahAI / ApakI choTI-bar3I 28 racanAyeM aura 37 se adhika sphuTapada prApta haiN| Apane nemi-rAjula ke caritra para AdhArita kaI sundara racanAyeM kI haiN| bharata bAhuvalI chanda, AdinAtha vivAhalo aura nemIzvara hamacI ApakI ullekhya racanAyeM haiN| inameM bharata bAhabalI chanda ( racanAkAla saM0 1670) khaNDakAvya hai| bAhubali podanapura ke rAjA the| bharata kA dUta jaba usa nagara ke samIpa jAtA hai, usa samaya kI zobhA kA varNana manohara hai, yathA-- kalakAraM jo nalajala kuMDI, nirmala nIra nadI ati uuNddii| vikasita kamala amala dalayaMtI, komala kumuda samujvala kNtii| banavApI ArAma suraMgA, amba kadamba udumbara tugA / karaNA ketakI kamarakha kelI, nava nAraMgI naagrbelii| bhASA anuprAsa yukta evaM pravAhapUrNa hai| jisameM vIra aura zAntarasa kI pramukhatA hai / AdinAtha vivAhalo bhI khaNDakAvya hai / isakI racanA saM0 1678 ghoghAnagara meM huii| isakI zailI alaMkRta hai| upamA kA eka udAharaNa dekhiye-- sundara veNI vizAla re, aradha zazI sama bhAla re| nayana kamaladala chAje re, mukha pUraNa candrarAje re / nemirAjula gIta, neminAtha bArahamAsA nemirAjula para AdhArita madhura racanAyeM haiN| rAjula kI viraha vedanA kA varNana bArahamAse meM mArmika hai yathA phAguNa kesu phUliyo naranArI rame vara phAga jI, rAsa vinoda kare ghaNAM kima nAhe dharyo vairAga jii|' nemirAjula gIta madhura bhaktibhAvapUrNa hai| rAjula ke rUpa kA varNana dekhiye 'rUpe phUTaDI miTe jUThaDI boli mIThaDI vANI, vidruma UThaDI pallava goThaDI rasanI koTaDI vakhANI re| sAraMga vayaNI sAraMga nayaNI, sAraMga manI zyAmAharI, lambI kaTi bhamarI baMkI zaMkI harinI mAra re|2 1. DaoN0 kastUra canda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina saMta pR0 142 2. vahI pR0 138 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA vRhad itihAsa praNayagIta, hiNDolanAgIta, vaNajArAgIta, zIlagIta Adi geya padoM meM svaramAdhurya uccakoTi kA hai / inake pada sUra- tulasI ke padoM ke mela meM haiM, yathA 104 maiM to narabhava vAdi ga~vAyo / kiyo na japatapa vrata vidhi sundara kAma bhalo na kamAyo 1 yA 'jo tuma dInadayAla kahAvata' Adi pada bar3e bhaktibhAvapUrNa evaM mArmika haiM / inake padoM kA saMgraha digambara jaina kSetra zrI mahAvIra jI sAhityazodha vibhAga jayapura se prakAzita 'hindI pada saMgraha' (sampAdaka DA0 kastUracanda kAsalIvAla) meM saMkalita haiM / ApakI racanAoM meM adhyAtma evaM bhakti ke sAtha zRMgAra evaM vIra Adi rasoM kA bhI yatratatra acchA paripAka huA hai / inakI vinatiyA~ to mAno bhaktirasa kI picakAriyA~ haiM, yathA prabhu pAya lAgU karuM seva thArI, tuma sunalo araja zrI jinarAja hamArI / ghaNauM kaSTa kari deva jinarAja pAyo, sabai saMsAra nauM dukha bAmyo / jaba zrI jinarAja nau rUpa darasyo, jaba locanA suSa sudhAdhAra varaSyo / " vinatiyoM meM trepana kriyA vinatI 13 padoM kI ullekhanIya racanA hai / isakA maMgalAcaraNa dekhiye "vIra jiNesara mani dharuM, praNam guru pAMya / trepana kiriyA no vicAra, kahi suM sukhadAya / " " ApakI pramukha gIta racanAoM meM hiMDolAgIta, saptavyasanagIta, aThAIgIta, bharatezvaragIta, pArzvanAthagIta, AratIgIta, janmakalyANaka - gIta, dIpAvalIgIta, nemijinagIta, jIvaDAgIta Adi prasiddha haiM / inake prasiddha prabandhakAvya bharatabAhubali chanda kA racanAkAla zrI agaracanda nAhaTA ne saM0 1607 batAyA hai para yaha yuktisaMgata nahIM lagatA / racanAkAla kavi ne isa prakAra batAyA hai "saMvata soraha se satasahe jyeSTha zukla pakSe tithi chaheM / ravivAra vAre ghoghAnagare, ati uttuGga manohara sudhare / 1. DA~0 kastUra canda kAsalIvAla - prazasti saMgraha pR0 221 2. zrI agaracanda nAhaTA - paramparA pR0 92 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhaTTAraka kumudacandra 105 RSabha jinavara ne prAsAde, saMbhalIye jinagAna susAde / ratnakIrati padavI guNapUre, racile chanda kumudazazi sUre / ' isakA artha 1607 ke vajAya 1670 yuktiyukta hai / isakA maMgalAcaraNa-- paNavivi pada AdIzvara kerA, jeha nAmeM chUTe bhvpheraa| brahmasutA samaru matidAtA, guNagaNa maMDita jgvikhyaataa|' vIrarasa kA varNana dekhiye calyAmalla akhAr3e valIA, suranara kinnara jota bhliiaa| kAchayA kAcha kahI kar3atANI, bole bAgau bolI vANI / bhujA daMDamanu suDau samAnA, tADatAM vaMkhAre nAnA / ho hokAra kari te dhAyA, vachovaccha paDyA le raayaa| RSabhavivAhalo kA samaya bhI saM0 1608 na hokara saM0 1678 hI ucita pratIta hotA hai / isameM mukti vadhU ke sAtha RSabha ke AdhyAtmika vivAha kA sollAsa varNana hai| isakA maMgalAcaraNa dekhiye-- samaravI sarasatI dyau mAi zubhamati karo varavANI pasAulo , prathama tIrthaMkara Adi jinezvara varaNavu tAsa vivAhalo a|1 antima paMktiyoM meM racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai-- 'saMvata sola aNetaro e mAsa aSAr3he ghanasArasu' guruparamparA--lakSmIcandra pATe niramalo e abhayacandra munirAya, tasapaTTa abhaya.......... ratanakIrati zubhakAya / kumudacandre mana Ujaloe........... ityAdi Apake ziSyoM meM brahmasAgara, dharmasAgara, jayasAgara, saMyamasAgara aura gaNezasAgara ullekhanIya haiN| ye sabhI acche lekhaka aura sAhityakAra the| inameM se kucha ne apane guru kI prazasti meM sundara sAhitya racA hai / samayasAgara ne inheM 32 lakSaNayukta kahA hai te bahu kUkhi Upano bIra re, battIsa lakSaNa sahita sarIra re / dharmasAgara ne inakI tulanA gautama gaNadhara se kI hai| inakI tyAgatapasyA, vidvattA se prabhAvita hokara aneka logoM meM dharma ke prati zraddhA 1. DaoN0 kastUra canda kAsalIvAla-prazasti saMgraha pR0 243 2. vahI, pR0 206 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa utpanna huI aura ve ziSya bane / inakA sAhitya vizAla, bahuAyAmI hai aura bhASA alaMkAra yukta evaM pravAhamayI hai| inhoMne vIra, zRMgAra aura zAnta rasoM kI dhArA bahAI hai tathA bhakti aura adhyAtma kA saMdeza diyA hai / nemi-rAjula ke mArmika prasaMga para racI inakI racanAoM meM jo lAlitya, rasapravaNatA aura sAhityika sauSThava hai vaha jainamarugurjara sAhitya meM nizcita rUpa se zreSTha sthAna kA adhikArI hai / paradAro parazIla saJjhAya, zIlagIta Adi kucha zuSka evaM upadezaparaka racanAyeM bhI Apane eka dhArmika AcArya kI sthiti meM likhA hai para Apa vastutaH uccakoTi ke sAhityakAra the aura ApakI racanAoM vizeSatayA padoM ko hindI bhaktikAla ke zreSTha pada lekhakoM-tulasI, sUra Adi ke mela meM rakhA jA sakatA hai| inake vizAla sAhitya ko dekha kara aisA lagatA hai ki ye cintana, manana evaM dharmopadeza ke atirikta apanA adhika samaya sAhitya sRjana meM hI lagAte the| inhoMne bar3I sajIva, rasAnukUla evaM prAMjala bhASA meM zAnta, viyoga, vIra, zRGgAra Adi rasoM aura adhyAtma, dharma, darzana aura bhakti bhAvoM kI acchI abhivyaJjanA kI hai| DA0 harIza ne inakA samaya saM0 1645 se saMmvat 1687 taka diyA hai| saM0 1645 inakA janma saMvat ho sakatA hai kintu saM0 1687 nidhana tithi nahIM hogii| isa sambandha meM nizcita sUcanA nahIM hai| zodha kI apekSA hai| vAcaka kuzalalAbha-kharataragacchIya abhayadharma Apake guru the| jaisalamera ke rAvala mAladeva ke kuMvara hararAja ke Agraha para inhoMne lokakathAoM para AdhArita do prasiddha evaM lokapriya kRtiyA~ prastuta kI-(1) DholAmAru rA dUhA aura (2) mAdhavAnala kAmakaMdalA / prathama racanA kAzI nAgarI pracAriNI sabhA se prakAzita hai aura hindI pAThakoM ke lie suparicita hai| kAmakaMdalA gAyakavAr3a oriyanTala sIrIja meM prakAzita hai| isase ina racanAoM kI lokapriyatA aura mahattA kA patA calatA hai / inakI tIsarI racanA 'zrI pUjya vAhaNagIta' aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM prakAzita hai / inake alAvA navakAra chanda, gaur3I pArzvanAtha chanda, sthUlibhadra battIsI bhI ApakI prApta racanAyeM haiM jinameM kAvya kI sarasatA aura bhASA kI praur3hatA darzanIya hai| hara1. DaoN0 harIza zukla-jaina gurjara kaviyoM kI hindI sevA pR0 109-112 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcaka kuzalalAbha 107 rAja ke nAma se 'piMgala ziromaNi' Apane hI likhA hai jo 'paramparA" (jodhapura) bhAga 13 meM prakAzita hai| tejasAra rAsa saM0 1624 vIramapura, agar3adattarAsa saM0 1625, jinapAlita jinarakSita saMdhi saM0 1631 evaM zatruJjaya yAtrA stavana Adi kula 11 grantha prApta ho cuke haiN| racanA paricaya -zrI pUjyavAhaNagIta 67 chandoM kI racanA hai / isameM aneka sarasa kAvyAtmaka sthala haiM, yathA--- Abyo mAsa aSADha jhabake dAminI re, jovai jovai prIyaDA bATa sakomala kAminI re / cAtaka madhurai sAdikiM prIu-prIu ucarai re, varasai ghaNa baraSAta sajala sara bhrire| sAMgopAMga upamA Age bar3hatI hai saMvega sudhArasa nIra sabala saravara bharyA re, upazama pAli uttaMga taraMga vairAga nAre / anuprAsa kI yojanA ina paMktiyoM meM dekhiye gAjai gagana gaMbhIra zrI pUjyanI dezanA re, bhaviyaNa mora cakora thAyai zubhA vAsanA re / isa prakAra guru kI vANI rUpa amRta varSA se sapta kSetra meM dharmotpatti kA sundara rUpaka bAdhA gayA hai| isakI aMtima paMktiyAM isa prakAra haiM--- kuzalalAbha kara jor3i zrI gurupaya namai re, zrI pUjyavAhaNa gIta suNatAM mana ramai re / isameM guru-vANI kA mAhAtmya darzAyA gayA hai| mAdhavAnala prabaMdhacarita hai| ise mAdhavAnala kAma kaMdalA caupAI yA rAsa bhI kahate haiM / yaha racanA saM0 1616 phAgUNa zu013 ravibAra ko jaisalamera meM huii| 1. zrI agara canda nAhaTA- paramparA pR0 74-75 2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 211, bhAga 3 pR0 682 (prathama saMskaraNa) evaM bhAga 2 pR0 8088 (dvitIya saMskaraNa) 3. aitihAsika jaina kAvya saMgraha 26vAM gIta pR0 117 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isakA Adi-devi sarasati devi sarasati sumati dAtAra / kAsamIra mukha maMDaNI brahmaputra kara viNA sohe, mohana taruvara maMjarI mukha mayaMka tribhuvana mohe / pada paMkaja praNamI karI ANImana ANaMda, . sarasa caritra zRMgAra rasa pabhaNIsa paramANaMda / isameM mAdhavAnala aura kAmakaMdalA kI zRMgAra kathA kA varNana hai| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata sola solotaraI, jesalameru majhAri, phAgaNa sudi terasi divase viracI AditivAra / gAhA dUhA ne cupai kavita kathA sambandha, kAmakaMdalA kAminI mAdhavAnala prabandha / kuzalalAbha vAcaka kahai sarasa carita suprasiddha, je vAcai je sAMbhalai tIo milai navanidhi / ' DholAmArurAdUho-yaha bhI eka prabandha kAvya hI hai / isake sambandha meM A0 hajArI prasAda dvivedI ne 'hindI sAhitya ke AdikAla' meM likhA hai ki kavi ne dUhA meM caupAiyAM milAkara isameM prabandhAtmakatA utpanna kara dI hai| isameM rAjasthAna kI prasiddha premakathAkA , jo DholA aura mAru ke prema para AdhArita hai, varNana kiyA gayA hai| donoM racanAyeM kAvya AnaMda mahodadhi meM bhI prakAzita haiN| kuzalalAbha rAjasthAna ke prakhyAta kaviyoM meM agragaNya haiM / gujarAtI rAjasthAnI aura hindI sAhitya ke itihAsakAroM ne Adara pUrvaka inakA apane granthoM meM ullekha kiyA hai| DholAmAru ko dUhA ke alAvA vArtA aura rAsa Adi nAmoM se bhI pukArA jAtA hai| isameM 700 kar3I haiN| yaha saM0 1617 vaizAkha sudI 3 jaisalamera meM likhI gaI thii| 'isake anta meM kavi ne sambandhita vivaraNa diyA hai, yathA-- gAthA sAtasai aha pramANa, dUhA nai caupai vaSANa / yAdava rAula zrI harirAja, jor3I tAsa kutUhala kAji / racanAkAla-saMvata sola saya sattarottarai, aSA trIjivAra suragurui, jor3I jaisalamera majhAri, suNatAM sukha pAmai saMsAri / 1. zrI kastUra canda kAsalIvAla - prazasti saMgraha pR0 247 2. jaina gurjara kavio (dvitIya saMskaraNa) bhAga 2 pR0 80-88 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcaka kuzalalAbha 109: mAravaNInI me caupai, o suNIjyo akamanA thai / jinapAlita jinarakSita saMdhi-(gAthA 89 saM0 1621 zrAvaNasudI5), Adi-carama jiNesara caraNa namevi, sadguru vayaNa rayaNa samarevi, niramala zIla taNai adhikArai, pabhaNisu Agamanai aNusArai / racanAkAla--solaha sai ikavIsai varasi, zrAvaNa sudi pAMcami zubha divasi / saMdhi racyau nijamati anusAri, jima guru mukhi saMbhalyau vicAra / 2 tejasAra rAsa athavA caupAI (saM0 1624, vIramapura ) kA prArambha zrI siddhAratha kula tilu carama jiNesara vIra, pA jugi praNamI tasa taNA sovinna vanna sarIra / anta-zrI kharataragacchi sahi guru rAya, guru zrI abhayadharma uvajhAya / solaha sai cauvIsisAra, zrI vIramapura nayara majhAri / adhikArai jinapUjA taNai, vAcaka kuzalalAbha ima bhaNai / je vAMcai nara je sAMbhalai, tehanA sahU manoratha phalai / ' isameM tejasAra ke dRSTAnta se pUjApATha kA prabhAva darzAyA gayA hai| agar3adatta caupai athavA rAsa (218 kar3I, saM0 1625 kArtika zudI 15 guruvAra, vIramapura) Adi-pAsa jiNesara pAya namI sarasatI mani samarevi, zrI abhayadharma uvajhAya guru paya paMkaja praNamevi / racanAkAla-saMvata vANa pakSa siMNagAra, kAtI sudi pUnima guruvAra, zrI vIramapura nayari majhAri, karI caupai mati anusAri / stammana pArzvastavana-yaha stavana prakAzita hai jo khaMbhAta meM likhA gayA thaa| 'imi stavyo sthaMbhaNa pAsa svAmI nayara zrI khaMbhAta te|' gaur3I pArzvanAtha stavana athavA chaMda-23 kar3I kI yaha racanA pArzvanAtha kI stuti meM likhI gaI haiAdi-sarasati sAmanI Apa surANI vacana vilAsa vimala brahmANI sakala joti saMsAra sabhANI, pAda paraNamu jor3i jugapANi / 1. jaina gurjara kavio (dvitIya saMskaraNa) bhAga 2 pR0 80-88 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aMta -- jaganAtha pAsa jinavara jayo mana kAmita ciMtAmaNi, kavi kuzalalAbha saMpatikaraNa dhavala dhIMga gor3I dhaNI / navakAra chaMda-17 kar3I kI prakAzita racanA hai / yaha jaina kAvya prakAza bhAga 1 meM chapI kRti hai / kavi kahatA hai navakAra sAra saMsAra che kuzalalAbha vAcaka kahe, oka citte ArAdhIi vividha Rddhi vaMchita lahe / isameM navakAra maMtra kA mAhAtmya varNita hai / kavi kuzalalAbha zRGgAra aura zAnta donoM hI rasoM ke zreSTha kavi siddha hote haiM / inakI bhASA bhAvAnukUla, parimArjita evaM prabhAvazAlI hai / alaMkAroM aura chaMdoM kA yathAvasara uttama upayoga kiyA gayA hai / DholA mAru kI vizeSatAyeM - inakI samasta racanAoM meM DholA mAru sarvAdhika mahatvapUrNa kRti hai / yaha rAjasthAnI loka bhASA kA prAcInatama upalabdha grantha hai / yaha bhAva aura bhASA donoM hI dRSTiyoM se janamAnasa kA pratinidhitva karatA hai / yaha eka loka pracalita premakAvya hai / isameM zRGgAra ke donoM pakSoM kA sarasa varNana kiyA gayA hai / yuvatI mAravaNI svapna meM apane priya kA darzana kara premamagna ho jAtI hai / svapna bhaMga hone para pUrva rAgajanya viraha se use vyAkula dekhakara sakhiyA~ pUchatI haiM amhAM mana acarija bhayau, sakhiyA~ Akhai ema, tai aNadiTThA sajjaNAM kiu kari laggA prema / isameM mAravaNI aura mAlavaNI ke sAtha nAyaka DholA ke sukhada jIvana ke kaI sundara varNana haiM / madhya kAlIna kAvya meM prayukta samasta kAvya rUr3hiyA~ jaise premikA dvArA svapna meM priya kA darzana, dUta- dUtI preSaNa, prema mArga kI kaThinAiyA~, Rtu varNana, vArahamAsA, zuka saMdeza pazu pakSiyoM evaM alaukika pAtroM kA samAveza Adi pAyA jAtA hai / kathAsAra -- yaha kachavAhA rAjA nala ke putra DholA aura pUgala kai rAjA piMgala kI kumArI mAravaNI kI premakathA hai / sabhA ( nAgarI pracAriNI kAzI ) dvArA prakAzita DholAmAru meM racanAkAla saM0 1618 diyA gayA hai / DaoN0 motIlAla menAriyA saM0 1617 aura paM0 vizvanAtha prasAda mizra saM0 1607 batAte haiM kintu saM0 1617 hI adhika yuktisaMgata lagatA hai / yaha racanA dohA caupAI ke alAvA dUhA aura Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcaka kuzalalAbha 111 gadyavArtA meM bhI pAI jAtI hai / dohe purAne haiM jaisA - ' dUhA ghanaha purANA achaha' se siddha hai / adhUre dohoM ko kathAsUtra meM baiThAne ke lie kavi ne inheM caupAiyoM se jor3a diyA hai| AcArya hajArI prasAda dvivedI kA vicAra hai ki yaha ghaTanA 11vIM zatAbdI kI hai / taba se yaha kathA maukhika rUpa meM calI A rahI thI aura rAjasthAna ke janajana kA kaMThahAra ho gaI thI / DholA kA nAma nAlha bhI thA / do tIna varSa kI choTI Ayu meM hI usakA mAravaNI se vivAha ho gayA thA / yuvAvasthA meM usakI sAdI mAlavA kI rAjakumArI mAlavaNI se ho gaI / vaha use mAravaNI se nahIM milane detI thI kintu eka dina vaha U~Ta para car3hakara mAravaNI ke pAsa pahu~cA aura 15 dina sasurAla meM Ananda pUrvaka vyatIta kara ghara ke lie vApasa claa| mArga meM bar3I bAdhAyeM aaiiN| mAravaNI ko sarpa ne Dasa liyA / amarasUmarA ne usake apaharaNa kI kozisa kI, kintu anta meM sacce prema kI vijaya huI aura ghara pahu~cakara donoM Ananda pUrvaka rahane lage / isa racanA meM deza varNana rUpa varNana, Rtu varNana, yAtrA varNana Adi prabhAvazAlI hai / isakI bhASA cAraNoM kI dvitta pradhAna, karNakaTu banAvaTI bhASA se bhinna sahaja loka pracalita bhASA hai / yadyapi yaha apane mUla rUpa meM surakSita nahIM hai tathApi isase madhyakAlIna rAjasthAnI ke loka pracalita bhASA rUpa kA anumAna karane meM bar3I sahAyatA mila sakatI hai / " ApakI 'guNa sundarI caupai' saM0 1648 kI prati digambara jaina teraha paMthI maMdira naiNavA meM surakSita hai| DholAmAru, mAdhavAnala jaisI zRGgAra paraka racanAoM ke alAvA Apane sthUlabhadra chattIsI, pUjya vAhaNa gIta, tejasAra rAsa jaisI zAMta rasapradhAna dhArmika racanAyeM bhI kI haiM jinakA saMkSipta paricaya pUrva meM diyA jA cukA hai / sthUlibhadra chattIsI sthUlibhadra kI bhakti ke mAdhyama se gurubhakti kA upadeza karane vAlI racanA hai / aparAdha ho jAne para ziSya udAra guru se kSamA kI AzA rakhatA hai / isa sandarbha meM kavi ne likhA hai 1. hindI sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 3 pR0 418 prakAzaka nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI 2. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI 5vAM bhAga pR0 436 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'vaisA bAika suNI bhayau lajjita muNi, soca kari suguru kai pAsa aaviN| caka aba mohi parI caraNa tadi sira dhari, Apa aparAdha ApaI khamAvai / ' prazasti saMgraha meM inheM zvetAmbara sampradAya kA sAdhu batAyA gayA hai| anyatra inheM kharataragacchIya abhayadharma kA ziSya batAyA gayA hai| ataH isa sambandha meM vizeSa zodha apekSita hai| kuzalavaddhana-Apa tapAgacchIya hIravijayasUri ke ziSya the| Apane saM0 1641 meM 'jinacaityaparipATI stavana' siddhapura meM likhii| 'baMdhahetu garbhita vIra stavana' kI racanA Apane baDalI meM kii| prathama racanA kA antima bhAga 'kalaza' nimnAMkita hai sIdhapura nayara majhArI kIdhI caita paripATI bhlii| je bhaNai bhaviyaNa kahai kaviyaNa tAsa ghari saMpada milii| tapagaccha maMDana duriya khaMDana zrI hIravijaya sUrIsaru, kavi kuzalavarddhana sIsa pabhaNai, sakala saMgha maMgala karu / dUsarI racanA kA prArambha dekhiesakala manoratha pUNa vAMkSita phala dAtAra, vIra jiNesara nAyaka, jaya-jaya jagadAdhAra / anta-iya vIra jiNavara sayala sukhakara nayara vaDalI maMDaNo, mi thuNyo bhagati bhalIya sugati roga soga vihNddnno| tapagaccha niramala gayaNa dinakara zrI vijayasena sUrIsaro, kavi kuzalavarddhana sIsa pabhaNai, naga gaNi maMgala kro| kuzalasAgara-tapAgacchIya vijayasenasUri ke ziSya rAjasAgara Apake guru the| Apane saM0 1644 Aso vadI amAvasyA, zukravAra ko 'kuladhvajarAsa' kI racanA kI isakA Adi dekhiye sAMtya jiNesara pAyanamU, jasa janmaha hui sAMti, 1. DaoN0 premasAgara jaina-hindI jaina bhakti kAvya pR0 117 2. kastUra canda kAsalIvAla-prazasti saMgraha pR0 17 3. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 268-269 4. vahI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzalavarddhana * kuzalasAgara so sAMti jiNesara praNamatA TAli mananI bhrAMti / rAjasAgara guru manoharu, jama graha caMdra upaMta, kuzala sAgara raMgi karI kuladhvaja guNa gAvaMta / racanAkAla-mudhA nagara mAMhi valI kula dhaja stavo re kamAra jI re, saMvata sola cauAlai, Aso vadi pUnama sAra jii|' yaha kula 624 kar3I kI racanA hai| isakI antima kar3I isa prakAra hai gaNi kuMara jI maMgala karu, sAsanA sUrI teNIvAra jI re / kuladhaja nAmi sevaka valI, pAmi maMgala jikAra jI re / kavi ne bhASA meM bharatI kA zabda 'jI' atyadhika prayoga karake use zithila banA diyA hai| jaina sAhitya meM kuladhvaja kI kathA paryApta prasiddha hai| isake mAdhyama se kavi ucca cAritrya kA saMdeza pAThakoM ko dete rahe haiN| prastuta kRti bhI upadezAtmaka hai tathA kAvyatva kI dRSTi se ati sAmAnya koTi kI hai| isase yaha prakaTa hotA hai kavi kA eka apara nAma 'kuMvara gaNi' bhI thA jaisA ki Upara kI paMktiyoM se spaSTa ho cukA hai inakI dUsarI racanA 'sanatakumAra rAjarSirAsa' saM0 1657 ASAr3ha zukla 5 ko likhI gaI, jo nimna paMktiyoM se spaSTa hai saMvata sola satAvani thaNIu sanatakamAra jI re| ASAr3ha sudI pAcama bhalI, racIu rAsa udAra jI re / kavi ke hAtha kI likhI hastalipi saM0 1663 kI prApta hai yathA, gaNi kuMara jI laSata saMvat 16 trisaThA varaSa, caitra vadi pAMcama lobhe ANaMda bhome laSyaMta / jaina gurjara kavio, prathama saMskaraNa ke bhAga 3 pR0 878 para zrI desAI ne isa racanA kA kartA zrI rAjasAgara ziSya kuMara jI ko batAyA hai / vastutaH kuMarajIgaNi aura kuzalasAgara eka hI vyakti haiN| 1. jaina gurjara kavio (prathama saMskaraNa) bhAga 3 pR0 779-780 2. vahI, (dvitIya saMskaraNa)bhAga 2 pR0 233-234 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kesarAja-Apane apanI guru paramparA isa prakAra dI hai--vijaya gacchIya > vijayaRSi>dharmadAsa >kSamAsAgara>padmasAgara>guNasAgara / Apane saM0 1683 meM 'rAmayazorasAyana rAsa kI racanA aMtara pura meM kI, jo ina paMktiyoM se pramANita hotA hai-- saMvata sole trAsIya re, Acho AsU mAsa, tithi terasI aMtarapura mAMhi ANI atihi ulhAsa / ' isameM varNita antarapura koI sthAna hai yA kavi kA antaHmana hai, yaha nizcita nahIM hai| jaba lagi sAyara no jala gAje, jaba lagi sUraja caMda, kesarAja kahe taba laga a grantha karo AnaMda / zrI desAI ne isakA racanA kAla saM0 1683 batAyA hai kintu rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI grantha sUcI pA~cavA bhAga meM racanAkAla saM0 1680 batAyA gayA hai, yathA-- saMvata sola asIi re, Achau Aso mAsa tithi terasi / / isakI prati meM spaSTa cetAvanI dI hai ki jinako prati vA~cane kA abhyAsa ho ve hI paMcoM ke Age use par3heM / akSara, DhAla, rAga ko bhaMga karake na par3heM balki isa vidhi se par3heM-- 'akSara jAMNI DhAla ja jAMNI, kAgaja jAMNI eha, pAMcA Age bAMcatA thI Upaji siddha ati neha / ' isakA prArambha isa prakAra kiyA gayA hai zrI muni suvratasvAmI jI tribhuvana tAraNadeva, tIrthaGkara prabhu tIsamAM suranara sAre seva / sukhadAI sahu loka ne rAmakathA abhirAma, zravaNa suNaMta sare sahI mananA vaMchita kAma / kavi kahatA hai ki1. jaina gurjara kavio, (prathama saMskaraNa) bhAga 1 pR0 522-524 2. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI 5vAM bhAga pR0 472-473 3. vahI, 5vAM bhAga pR0 473 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezarAja - kezavajI rAM uccaratA mukha thakI pApa pulAI jAya, mata phiri Avai tehathI 'ma' mo kamADI thAya / pAvana meM pAvana mahA kalimala haraNa apAra, mokSa paMtha no sAMbhalo sajjana jIvano sAra / ' kavi rAma caritra ko pAvana se bhI parama pAvana mAnatA hai / isakA kalaza anta meM nimnAMkita hai - ima rAmalakSmaNa aMte rAvaNa strI sItAnI cirI, kahI bhAkhI carita sAkhI vacana racanA kari kharI / saMgha raMga vinoda vaktA ane zrotA sukha bhaNI, kesarAja muniMda jaMpe sadAharaSa vadhAmaNI / " isakI bhASA anuprAsa alaMkAra yukta aura pravAhamayI hai / isakI viSaya vastusthApanA aura abhivyaMjanA zailI para rAmacarita mAnasa kA prabhAva lakSita hotA hai / racanA bhAva evaM bhASA kI dRSTi se praur3ha hai / isakI eka khaNDita sacitra pratilipi kA sundara prakAzana zrI jaina siddhAnta, devAzrama, ArA (bihAra) se zrI jyoti prasAda jaina dvArA sampAdana huA hai / kezavajI - Apa lokAgacchIya vidvAn the / Apane 'lokAzAhano saloko' likhA jisakA racanA kAla ajJAta hai kintu 17vIM zatI se pUrva kI yaha racanA ho hI nahIM sakatI kyoMki kezava jI kA samaya nizcita ho cukA hai / ataH yaha 17vIM zatI kI hI racanA hai / yaha kRti kevala 24 kar3I kI hai / isakA prathama chanda isa prakAra hai 115 vIra jiNaMda nA praNamI pAya, samarI sarasatI bhagavatI mAya / guru praNamI karaI siloko, ika mani karI suNajyo loko / isameM lokAgaccha kI sthApanA kA tithivAra vivaraNa diyA gayA hai, jaise---- saMvatu pannarasata aDavaraSI siddhapurIi zivapada haraSI, kholI thApau jinamata zuddha lu kai gaccha huo parasiddha / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1015 (prathama saMskaraNa ) 2. vahI, bhAga 1 pR0 524 (prathama saMskaraNa ) 3. vahI, bhAga 3 pR0 1094 (prathama saMskaraNa ) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isakI antima kar3I nimnavat hairUpajI jIvAjI kuMvara jI, vIrahai zrI malajI iSIvara jI, praNamI pUjya taNai vara pAyA, gAvai kezava nita gururaayaa|' ApakI dUsarI racanA 'sAdhuvaMdanA' kA vivaraNa aprApta hai| kezava vijaya-kIrtivarddhana (kezava muni) ke prasaMga meM inakI carcA ho cukI hai aura yaha AbhAsa huA ki ye kIrtivarddhana se bhinna vyakti haiN| zrI desAI ke grantha jaina gurjara kavio ke bhAga 3, dvitIya saMskaraNa pR0232 para sampAdaka ne inheM kezavamuni yA kIrtivarddhana se bhinna mAnA hai| zrI desAI ne (prathama saMskaraNa) bhAga 3 pR0 1084 para kIrtivarddhana ke nAma se inakI racanA 'sudevaccha sAvaliMgA' kA vivaraNa avazya diyA thA kintu sandeha unheM bhI thA jo navIna saMskaraNa meM sampAdaka dvArA spaSTa kara diyA gayA hai| yathA "vastutaH A kezava vijaya nI alaga kRti che / " yaha racanA kavi ne dUdAputra vijayapAla ke Agraha para likhI thii| yaha 384 kar3I kI kRti hai aura saM0 1679 mAgha vadI 10 somavAra ko jAlaura meM pUrNa kI gaI hai| racanAkAla isa prakAra batAyA hai nanda munI SoDasa saMvachare (1679) mAhA vadi dasamI sasIvAre, tapagacha giruA guNabhaMDAra, nAmeM vijedeva surI nirdhaar| bhaNatAM guNatAM suNaMtA aha, cAtura citta harakhase teha; rasIka nara nI raMgasidhAta, muni kezava kahi jagata vikhyAta / ' kavi ne apanA nAma kezava muni diyA hai aura kIrtivarddhana bhI apanA nAma kezava muni batAte haiM parantu isase koI antara nahIM par3atA kyoMki eka hI nAma ke do hI nahIM aneka vyaktiyoM kA eka hI samaya, eka hI sampradAya yA sthAna meM honA asambhava nahIM hai / kSamAhaMsa-Apa kharataragacchIya vidvAn the| Apane saM0 1697 se pUrva 'kSemabAvanI' nAmaka racanA marugurjara meM kI hai| isakI pratilipi saM0 1697 mAgha kRSNa 1 kI zrI kanakaraMga dvArA likhita prApta hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1094 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 232 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI, bhAga 3 pR0 1079 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 320 (dvitIya saMskaraNa) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezavavijaya - kSemakuzala 117 kSema-Apa kharataragacchIya jinabhadrasUri zAkhA meM ratnasamudra ke ziSya the| Apane kSetrasamAsa bAlAvabodha likhA hai / ' khema nAmaka eka aura lekhaka ho gaye haiM jinakA vivaraNa 'kha' ke antargata diyA jA rahA hai| kSemakalaza -Apane saM0 1670 kArtika zukla 3 budhavAra ko 'agar3adatta caupAI' kI racanA kii| racanA kA uddharaNa tathA lekhaka kI guru paramparA Adi nahIM prApta ho skii| kSemakuzala-Apa tapAgacchIya meghajI ke ziSya the| Apane saM0 1657 vaizAkha zukla 10, zukravAra ko "laukika granthokta dharmAdharma vicAra sUcikA catuHpadikA (caupAI) likhii| saM0 1682 se pUrva Apane 462 kar3I kI dUsarI racanA rUpasenakumAra rAsa rcii| inake alAvA zrAvakAcAra caupAI (78 kar3I) aura vimalAcala (zatrajaya) stavana (42 kar3I) nAmaka do anya racanAyeM bhI prApta haiM jinakA vivaraNa diyA jA rahA hai| prathama racanA meM jIvadayA, mAMsabhakSaNatyAga, madyatyAga aura atithi sevA Adi bIsa adhikAra haiN| isakA prArambha isa prakAra huA hai sarasati devI samaruM nizidIsa, zrI guru caraNe nAmI sIsa / bolU dharmAdharma vicAra, je jANai jIva tarai saMsAra / sarvadharma sAMbhalavA sahI, ahi bAta paramezvari kahI te mAhilo tatva vicAra, grahI kIjai nita AtamasAra / racanAkAla - iMdu rasa vANa muni jANi, iNai saMvatasari cahI pramANi / vaizAkha sudi dasamI zukravAra, raviyogaI veda padikA sAra / guruparamparA-tapagachamaMDaNa meha muNiMda, kSemakuzala sukha paramANaMda / isase pUrva Apane hIravijaya, vijayasena kA ullekha kiyA hai| rUpasenakumAra rAsa-Adi1. zrI agara canda nAhaTA--paramparA pR0 86 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 961 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 159-160 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI, bhAga 1 pR0 469; bhAga 3 pR0 942-944 (prathama saMskaraNa) ___ aura bhAga 2 pR. 303-305 (dvitIya saMskaraNa) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa riSabha zAMti nemIzvarA, pAsa vIraparaNAma, Rddhi vRddhi saMpati milai, jasa lIddhaMtii nAma / sahaguru vacana suhAmaNA suNatAM nAvairIsa, bhUpa namai jagavasya hui, sahukonAmai sIsa / vimalakamala dala vAsinI vaMchita pUrai Asa, sA sArada mani samaratA Apai vacana vilAsa, zrI manamatha napa kula tilau rUpasena abhidhAna, tAsa taNI sukathAkahuM suNajyau sahu sAvadhAna / anta-saMgati kIjai sAdhanI romakuzala pUccheva, samarI maMtra navakArapada kSemarAya vikaseva, sU kIjai nyAyanU rasa rAkhai biha ThANai, nAma dharai nija guru taNau thira sukhalainirvANi / ' zrAvakAcAra caupAI-Adi jaga baMdhava sAmI jiNarAya, bhagati karI praNamu tasu pAya / zrAvaka bhaNI kahuM hita sIkha, desavirati kahiyai jinadIkha / anta-joI Agama aratha vicAra, e bolyo zrAvaka AcAra, __ zrI jinadharma karai je sAra, kSemakuzala te lahai apAra / vimalAcala (zatruJjaya) stavana kI antima kar3iyA~ udAharaNArtha prastuta haiM zrI hIravijaya sUriMda rAji vijayasena sUrIzvaru, zrI paMDita megha muNiMda sIsai, thuNyo kSemakuzala karu / ' kSemarAja-Apa pAvacandra gaccha ke zrI sAgaracandra sUri ke ziSya the| Apane 'saMthAra payannA bAlAvabodha'4 kI racanA saM0 1674 kArtika zukla 2 somavAra ke dina pUrNa kii| inake sambandha meM anya vivaraNa upalabdha nahIM hai| 1. jaina garjara kavio bhAga 1 pR0 469; bhAga 3 pR0 942-944 (prathama ___ saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 303-305 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 2 pR0 303-305 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI 4. vahI, bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1605 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR. 186 (dvitIya saMskaraNa) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSemarAja - khema 119 khaipati-Apa sambhavataH kharataragacchIya amaramANikya ke praziSya evaM sAdhukIrti ke ziSya the| sAdhukIrti ke kaI ziSyoM ne unakI stuti meM pada, gIta Adi likhe haiM jo sAdhukIrti jayapatAkA gItama zIrSaka ke antargata aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM prakAzita hai / unhIM meM eka gIta khaipati kA bhI hai| isa saMkalana meM isI viSaya para jalha, devakamala aura dharmavarddhana Adi anya ziSyoM kI bhI racanAyeM saMkalita haiN| racanA ke samaya ke sambandha meM nimna paMktiyA~ dekhiye Agarai puri migasari dhurivArasI, sola paMca vIsa varIsa jii| pUrava viruda sahI ujavAliyau, sAdhukIrti sujagIso re / yaha kula sAta kar3I kI choTI racanA hai| bhASA sarala marugurjara hai| yaha racanA saM0 1625 kI hai| isameM bhI kharataragacchIya sAdhukIrti kI Agare meM tapAgacchIya buddhisAgara se huI vAdavivAda meM unakI jIta para khazI kI abhivyakti hai, evaM sAdhukIti ko sAdhuvAda diyA gayA hai| isakI antima paMktiyA~ isa prakAra hai zrI jinadatta kuzala sUri sAnidhai, uttama puNya prakaro jI karajoDI nai 'khaipati' bInavai, kharatara jaya jaya kAro jI' khema-nAgaurI tapAgaccha-pAyacaMda gaccha ke kSetrasiMha (khetasI) ke Apa ziSya the| Apane meDatA meM 'solasattavAdI' nAmaka racanA kii| ApakI dUsarI racanA 'mRgAputra' mAtra 12 kar3I kI choTI kRti hai| tIsarI kRti 'anAthIsaMdhi' bhI 15 kar3I kI laghu kRti hai kintu isameM racanAkAla diyA huA hai jisakI sahAyatA se uparokta donoM kRtiyoM kA bhI racanAkAla anumAnita kiyA jA sakatA hai| anAdhIsaMdhi meM racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata satarai saidina AThami jesI kharakharI chAyAi khema sahI saJjhAya prakAzI pajUsaNarI A pAkhI, ki / arthAt yaha racanA 17vIM zatAbdI ke antima varSa kI hai| isakA prArambha isa prakAra huA hai sarasati sAmiNi tujhaM samaratAM, vANI dyau mahArANI anAthIrAya saJjhAya bhaNatA, Akhara Ave che ThAvakA / 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha- zrI sAdhukIti jayapatAkA gItam Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rAjiMda zreNika banasaMcariu / ' mRgAputra kA Adi pura sugrIva sohAmaNo mRgaputra rAjA valibhadrarAya ho, aMta-kevala pAmyo niramalo, pAmI siva sukha ThAma ho, gacha nAgaurI dIpatA, guru kSetrasiMha guNadhAma ho| muni khema bhaNa kara jor3e, tikaraNa sudha praNAma ho / solasattavAdI kA prArambha dekhiye brahmacArI cUDAmaNI jina zAsana ziNagAra ho, satavAdI sole taNA guNa gAyAM bhavapAra ho / anta- sola satI guNa gAiyA meDatAnagara majhAra ho, __ ahipura gacha muni khetasI, ziSya khema mahAsukhakAra ho / isakA vivaraNa zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne apane saMgraha kI hastaprati se diyA thaa| __gajasAgarasUri ziSya-aMcalagacchIya gajasAgarasUri ke eka ajJAta ziSya ne 'nemicaritra phAga' kI racanA saM0 1665 phAlguna 6 buddhavAra ko kii| isakI hastaprati IDarabAioM ke bhaNDAra se prApta haI hai| isake anta kI paMktiyoM meM racanA se saMbaMdhita vivaraNa diyA gayA hai yathA, sola pAsaThi phAguNi chaThi anai budhavAri, vidhi pakSi gachi jAMNIi zrI gajasAgarasUri rAya, tAsa ziSya kahi neminaphAga baMdhamanohara / 2 bhAvi guNai je sambhalai tehaghari jayajayakAra / (brahma) gaNeza yA gaNezasAgara-Apa bhaTTAraka ratnakIrti ke ziSya kumudacaMdra ke ziSya abhayacaMdra ke ziSya the| ukta tInoM bhaTTArakoM kI stuti meM Apane kaI gIta stavana likhe haiM / isa prakAra ke 20 gIta evaM pada prApta haiN| inase inake gurujanoM kA paricaya prApta karane meM suvidhA hotI hai| inhoMne do pada tejAbAI kI prazaMsA meM bhI 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 591-592 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 343 (dvitIya saMskaraNa) 2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 403 (prathama saMskaraNa) Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaipati - guNanaMdana 121 likhe haiM jo saMgha nikAlane meM vizeSa sahAyatA karatI thiiN|' Apake padoM kI bhASA sarala marugurjara yA hindI hai, yathA Aju bhale Aye jana-dina dhnrynnii| zivayAnaMdana vaMdI rata tuma, kanaka kusuma badhAvo mRganayanI / ujjjalagiri pAya pUjI paramaguru sakala saMgha sahita saMga sayanI / mRdaMga bajAvate gAvate gunaganI, abhayacandra paTTadhara Ayo gajagayanI / aba tuma Aye bhalI karI, gharI gharI jaya zabda bhavika saba khenii| jyoM cakorIcandra kuM iyata, kahata gaNeza vizeSakara bacanI / ina gItoM tathA stavanoM meM kavi-hRdaya kI bhAvukatA khulakara vyakta huI hai| uparokta gIta bhaTTAraka abhayacaMdra ke svAgata gAna meM likhA gayA thA / Apane bhaTTAraka kumudacaMdra kI stuti meM bhI kaI gIta likhe haiM jinase ina bhaTTArakoM ke saMbaMdha meM mahatvapUrNa sUcanAyeM prApta hotI haiM / inameM se kucha kA ullekha bha0 kumudacaMda ke sandarbha meM ho cakA hai| brahmasAgara, dharmasAgara, saMyamasAgara aura jayasAgara inake gurubhAI the| inakI kucha paMktiyA~ Age namUne ke rupa meM uddhRta kI jA rahI hai-- gIta-saMghavI kahAna jI bhAiyA vIra bhAI re / mallidAsa jamalA gopAla re| chapane saMvatsare uchava ati karayo re| saMgha melI bAla gopAla re / kumudacaMdra kI bAraDolI meM pATapratiSThA se saMbaMdhita nimnAMkita paMktiyAM dekhiye--- bAraDolI madhye re, pATa pratiSThA kIdha manohAra / eka zata ATha kumbha re, DhAlyA nirmala jala atisAra / sUramaMtra Apayo re, sakalasaMgha sAnidhya jykaar| kumudacaMdra nAma kahyAM re, saMghavi kuTamba pratapo udAra / 2 guNanaMdana-sAgaracaMdra sUri zAkhA ke vidvAn lekhaka zrI jJAnapramoda Apake garu the / jJAnapramoda ne saM0 1681 meM vAgbhaTrAlaMkAra vatti likhI aura saM0 1672 meM Apane 'zItalanAtha stavana' likhA thaa| inake 'ziSya guNanaMdana ne saM0 1675 meM 'ilAputrarAsa' bihArapura meM likhii| 1. DaoN0 kasturacaMda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina saMta pR0 192 2. gurjara jaina kaviyoM kI hindI sAhitya ko dena pR0 119 3. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina saMta pR0 137 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa inakI dUsarI racanA 'dAmanaka caupAI'' saM0 1697 meM sarasA nAmaka sthAna meM racI gii| ApakI sarvAdhika prasiddha racanA 'maMgalakalazarAsa' ( 330 kar3I ) kA nirmANa saM0 1665 kArtika zukla 5 somavAra ko pUrNa huaa| isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai : paDhama jinesara pAya namI AdinAtha arihaMta, zatrujaya bhUSaNa sadhara samarai je jagisaMta / racanAkAla-saMvata sola paNasaThai nitakAtI mAsa udAra, ajUAlI paMcami tithii saumya kahauM tithivAra / guruparaMparA -- sAdhu guNe kari sobhatA gaNi zrI jJAna pramoda, naranArI sevai ji ke tiha dhari hoi vinoda tasu guNanaMdana sIsa / cariya kahai maMgala taNau, harSadharI nisadIsa / ' guNaprabha sUri-Apa kharataragaccha kI begar3azAkhA ke prasiddha AcArya aura sAhityakAra the / zrI jinazekharasUri ne saM0 1422 meM begar3azAkhA kA pravartana kiyA thaa| 17vIM zatAbdI meM jaisalamera ke AsapAsa isa zAkhA kA acchA prabhAva thaa| guNaprabhasUri ne 'citta saMbhUta saMdhi (gAthA 109) aura 'sattara bhedI pUjA stavana' tathA navakAra gIta Adi kI racanA kI hai| zrI agaracanda nAhaTA ne likhA hai ki guNaprabhabhuri, jinezvara sUri aura jinacandrasUri 17vIM zatAbdI ke uttama gItakAra the| ye acche sAhityakAra tathA uccakoTi ke AcArya the, inake ziSya jinezvara sUri ne apane guru kI prazasti meM 'guNaprabha sUri prabandha' (61 padya ) likhA hai jo aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM prakAzita hai| usa prabandha dvArA Apake jIvana carita para acchA prakAza par3atA hai| vAcaka gaNaratna --kharataragaccha ke yugapradhAna jinacaMdrasUri ke guru jinamANikya sUri kI paraMparA meM kaI vidvAn aura kavi ho gaye haiN| isameM vAdi ziromaNi vAcaka guNaratna vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| ye jinamANikya sUri ke praziSya evaM vinayasamudra ke ziSya the / Apane kAvyaprakAza, raghuvaMza, meghadUta aura nyAyasiddhAnta. Adi. mahatva1. zrI agaracaMda nAhaTA - paramparA pR0 85 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR. 377 (dvitIya saMskaraNa) 3. zrI agaracaMda nAhaTA-paramparA pR0 87 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNaprabhasUri - guNaratna 123 pUrNa granthoM kI saMskRta TIkAyeM likhI haiM jinase ina kI vidvattA kA anumAna hotA hai|' marugurjara bhASA meM Apane 'saMpati-saMjayasaMdhi' ( gAthA 106 ) kI racanA saM0 1630 zrAvaNa zukla 5 ko pUrNa kii| ApakI dUsarI kRti 'zrIpAla caupai' bhI upalabdha hai| prathama racanA se kAvya bhASA evaM kAvyatva kA namUnA dekhane ke lie kucha chanda Age uddhRta kie jA rahe haiM / prathama racanA kA prathama chanda paNamiya risaha jiNesara sAmI, paumAvai praNamusira nAmI / saMjaya muNivara saMdhi bhaNesu, uttarajjhayaNa thakI samaresu / 1 / isameM uttarAdhyayana kA paricaya bhI saMjayamuni kI kathA ke mAdhyama se diyA gayA hai| kavi jinacaMdra kI prazaMsA karatA huA kahatA hai ki ve gautama gaNadhara ke samAna jJAtA, sthUlibhadra ke samAna zIlavAna aura vayarakumAra ke samAna rUpavAna the| unakA teja sUrya ke samAna thA / isakA racanAkAla dekhiye-- saMvata solasai trIsai o, zrAvaNa sudinai dIsai a, jagIsai o paMcami saMpUraNa thuNI o|2 guruparaMparA-jinamANikya sUri sahaguru, sIsa viNayaguNa surataru / gaNivara vinaya samudra munivara bhalA / tAsu sIsa ima saMthuNai, muni guNaratana suguNabhaNai / o jiNai vacana vilAsa saphala sahI / jinacaMdra sUri kI prazaMsA meM nimnapaMktiyA~ dekhiye kharatara gachi guru gAjai a, zrI jina caMdra sari rAjai / chAjai a gautama upamA jehni| tejai ravi jima dIpatA, moha mahAbhaDa jIpatA / chIpatA kasamala malanavi tehanai / sIlai thalimadra sAru o, rupai vayara kumAru / udAru o suraguru samavADi mati karI haiN| dhIrama maMdara girivara gaMbhIrama guNasAgara, Agara darasaNa nANa caraNa bharI / 1. zrI agara canda nAhaTA-paramparA pR0 76 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1511-12 (prathama saMskaraNa) 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1511 (prathama saMskaraNa) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ina paMktiyoM meM chandapravAha, alaMkRti Adi guNa draSTavya hai / t guNavijaya - tapAgaccha ke kamala vijaya > vidyAvijaya Apake guru the ApakI kaI uttama racanAyeM upalabdha haiM unameM 720 jinanAma stavana, "vijayasena sUri nirvANa svAdhyAya', nemijinaphAga, vijayasiMha sUri ( vijaya prakAza) rAsa, vaMbhaNavADamaMDana mahAvIra phAga stavana, zIlabattIsI aura sAmAyaka saMjhAya Adi ullekhanIya haiM / inameM se kucha kaI sthAnoM se prakAzita bhI haiM / inakA kramazaH saMkSipta paricaya yahA~ - diyA jA rahA hai / '720 jinanAma stavana' kI racanA saM0 1668 caitra ravivAra ko jAlora meM huI / kavi ne isameM apanI guru paraMparA isa prakAra kahI hai"zrI vijayasena sUrIsaru tu bha0 zrI vijaya deva yuvarAja tu tasa gachi guNarayaNAyaru tu bha0 suvihita paMDita sIha tu / zrI guru kamalavijaya japu tu bha0 vidyAvijaya budha lIha tu, tAsa sIsa iNi pari kahi tu bha0 caitrI dina ravivAra tu, saMvata sola aDasaThi tu bha0 gaDha jAlora majhAri tu "1 isake alAvA anya racanAoM meM dI gaI guru paraMparA se jJAta hotA hai ki ye kamalavijaya ke ziSya the / ho sakatA hai ki vidyAvijaya jI inake jyeSTha guru bhrAtA aura vidyAguru bhI rahe hoM / yaha caubIsI 24 tIrthaGkaroM kI stuti rUpa hai / isa kavi kI dUsarI prasiddha racanA 'vijayasena sUri nivaNi svAdhyAya' jaina aitihAsika gurjara kAvyasaMcaya aura aitihAsika saJjhAya mAlA bhAga 1 meM prakAzita hai / pahale isa kRti ko zrI desAI ne kanaka vijaya ke ziSya guNavijaya kI racanA batAyA thA / kintu dvitIya saMskaraNa meM ise sudhArakara prastuta guNavijaya kI racanA batAyA gayA hai / jaisA ki isake nAma se hI prakaTa hotA hai ki yaha racanA vijayasena sUri ke svargavAsa se saMbaMdhita hai / saM0 1672 ke kucha bAda hI ise mer3atA meM kavi ne pUrA kiyA hogA / isakA prArambha isa prakAra huA hai sarasati bhagavati bhAratI jI, bhagati dharI mani mAya, pAya namI nija guru taNAjI thuNasyuM tapagaccharAya / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 137 (dvitIya saMskaraNa ) 2. jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya pR0 166-170 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa vijaya 125: jayaMkara jesaMgajI gururAya, nAmi navanidhi pAmii jI darzani dAridrajAya, jayaMkara jesaMga jI gururAya / vijayasena ke bacapana kA nAma jayasiMha thaa| inakA janma saM0 1604 phAlguna meM pitA kammAzAha aura mAtA koDima de ke yahA~ huA thaa| dIkSA saM0 1613, dIkSAnAma jayavimala tathA saM0 1628 meM sUri pada aura nAma vijayasena sUri pdd'aa| rAsa se patA calatA hai ki isa mahAna jainAcArya kA saMparka phiraMgiyoM se bhI thA- "kapItAna kAjImilyA, pAdarI nai parivAra, pUjya phiraMgI leDiyA pahutA dISa majhAro re|'' jai0 ai0 gu0 kA0 saMcaya pR0 169 vijayasiMha sari (vijaya prakAza) rAsa- isa rAsa kI racanA saM0 1683 kI vijayAdazamI ko sirohI meM huii| yaha 213 kar3I kI racanA hai / isameM tapAgaccha kI garu paraMparA jagaccaMdra se prArambha karake vijaya siMha aura kamala vijaya taka batAI gaI hai| vijayasena ko 59vA~ vijayadeva ko 60vA~ aura vijaya siMha ko 61vA~ paTTadhara batAyA gayA hai| kavi kahatA hai zrI vijayadeva sUri saru, jIvo koDi varIsa, tiNi nijapATi thApIo, kumati mata gaMjasIha / vijayasiMha sUrIsaru, sakala sUri sira lIha, rAsa racyU ralIAmaNo, mani ANI ullaas| vijayasiMha sUrI taNo suNayo vijaya prakAza / racanAkAla-solatryAsIA varSi harSi sIrohI sukha pAyau jI, RSabhadeva prabhu pAya pasAyaiM vijayasiMha sUri gAyo jI / kamalavijaya jaya vaMDita paMdita, vidyAvijayaguru celojI guNavijaya paMDita ima payaMpai bAdhau tapagacha velo jii| yaha racanA bhI aitihAsika jainakAvya saMgraha meM prakAzita hai| rAsanAyaka zrI vijayasiMha kA janma saM0 1644 meM meDatA ke coraDiyA gotrInathamala kI patnI nAyaka de kI kukSi se huA thaa| saM0 1652 1. jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya pR0 169 2. vahI pR0 166-70 tathA jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 472-73 aura pR0 519 se 521 (prathama saMskaraNa) aura aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 341-364 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa meM vijayasena sUri se dIkSA lI aura nAma kanakavijaya pdd'aa| saM0 1681 meM vijayadeva ne inheM apanA paTTadhara niyukta kiyA aura nAma vijayasiMha sUri rakhA gyaa| usI samaya yaha rAsa guNavijaya ne likhA thaa| nathamala kI saMpannatA kA eka udAharaNa mIThAI mevA bharapUra, covA caMdana agara kapUra, nAyaka de navayauvana nAri, nAthU sukhavilasai saMsAra / karmacaMda kA janma-rAjayoga raliyAmaNai, phAga ramai naranAri, karmacaMda kaMvara jaNyo, jagi haA jaya jayakAra / ' 'baMbhaNavADamaMDana mahAvIra phAga stavana' (gAthA 364) isakA kalaza udAharaNArtha prastuta hai 'zrI vIra vaMbhaNavADa vasudhA bhAminI-bhUSaNamaNI, saMsAra sAgara taraNatAraNa karNadhAraka jgdhnnii| baha yamaka jagati subhaga bhagati phAga rAgaiM gAiu, guNavijaya jayakara jinapuraMdara hRdayamaMdiri dhyAiu / '2 isameM baMbhaNavADa sthita mahAvIra bhagavAna kA stavana kiyA gayA hai| zIla batIsI-jaisA nAma se hI spaSTa hai, isa racanA dvArA zIla kA mAhAtmya sthApita kiyA gayA hai| yaha prakAzita kRti hai| yaha jinendra stavanAdi kAvya saMdoha bhAga 1 pR0 355-58 para prakAzita hai| racanA ke anta meM kavi kahatA hai gharaghara ghor3A hAthIyA jI, ghara gharaNI manaraMga, zIyale maMgalamAlikA jI, jala thala jaMgala jNg| moTA mandira mAlIyA jI, beThA baMdhava jor3a jaya jayakAra kare saha jI, dhaNa kaNa kaMcana koDi / zIyale sobhAgIsaro jI, zrI vijedeva sUrIMda, tapagacharAya prazaMsIyo jI, kamalavIje jogIMda / zIyala battIsI sIlanI jI, suNI je sevaseM zIla, guNavijaya vAcaka bhaNejI te nIta lahase lIla / 32 / 3 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 341-364 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 141 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI pR0 142 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gaNi) guNavijaya 127 sAmAyaka saMjhAya 13 kar3I kI laghukRti hai / isake Adi-anta kI paMktiyA~ nimnavat haiM-- Adi - goyama gaNahara praNamI pAya / anta-sAmAyika karajyo nisa dIsa, kahi zrI kamala vijaya guru sIsa / isameM nitya caryA ke rUpa meM sAmAyika kA mahatva sarala hindI (marugurjara) meM samajhAyA gayA hai / (gaNi) guNavijaya-tapAgacchIya vijayasenasUri ke ziSya kanakavijaya (vijayasiMha sUri) ke Apa ziSya the| isIlie zrI desAI ne vijaya siMha sUri (vijaya prakAza) rAsa kA kartA inhIM ko batAyA thaa|' yaha sambhAvanA bhI hai ki inhoMne apane guru ke guNAnuvAda ke lie isa rAsa kI racanA kI ho, para jaina gurjara kavio, dvitIya saMskaraNa ke sampAdaka ne spaSTa likhA hai ki vaha racanA isa guNavijaya kI nahIM apitu pUrva vaNita kamalavijaya ke ziSya guNavijaya kI hai| nAmasAsya ke kAraNa yaha bhrama ho makatA hai kintu abhI bhI isa sambandha meM anusaMdhAna kI AvazyakatA hai / astu; prastuta guNavijaya kI nimnAMkita racanAyeM mahatvapUrNa haiM-priyaMkaranRpacaupAI, jayacaMdra (jayatacaMdra) rAsa aura kocara vyavahArI rAsa / inameM se antima racanA prakAzita aura prasiddha hai / racanAoM kA saMkSipta paricaya sodAharaNa Age diyA jA rahA hai priyaMkaranRpa caupai ( uvasaggahara stotra ke viSaya meM ) yaha kRti saM0 1678 Aso zu0 4 guruvAra ko prArambha hokara 13 dina meM navalakhA nAmaka sthAna meM pUrI kI gaI thii| isakA Adi dekhiye mahimAnidhi gujjaradhaNI zrI saMkhesara pAsa, sarasati nija guru mani dharI, racauM priyaMkara rAsa / saMvegI sira muguTa maNi, bhavajala rAja jihAja, vijayavaMta vasudhAtali kanakavijaya kavirAja / karajuga jor3I padakamala, praNamI premaI tAsa, zrI uvasaggaharA taNo mahimA karuM prakAza / 2 1. jaina gurjara kavio bhAga 1, pR0 519 (prathama saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 224 (dvitIya saMskaraNa) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla - saMvata solaha aThayotarai, sajjana sahUko Ananda karai. Aso mahInu ati sukhakAra, sukala cauthi naI sura guruvAra guNavijaya gaNitabhI vijayasiMha sUri ke ziSya bane hoMge jaba ve kanakavijaya gaNi the aura sUripada para AsIna nahIM hue the / isIlie kavi ne unakA nAma kanakavijaya hI diyA hai na ki vijayasiMha sUri jo saM0 1681 meM sUri pada para baiThe the aura yaha racanA usase pUrva (saM0 1678) hI ho cukI thI / jayacaMdra (jayata caMdra ) rAsa ( 276 kar3I) saM0 1683 meM Aso zukla 9 ko DIsA nAmaka sthAna meM racI gaI thI kintu isameM bhI kavi ne guru kA nAma kanakavijaya hI diyA hai, yathAzrI tapagaccha no rAjI o vijayasena sUriMda, vijayadeva sUrIsaru, vijayasiMha municaMda | kovida kanakavijaya taNAM, praNamI pada aravinda, gaNiguNa vijaya bhaNI mudA prAmIyaM paramAnaMda / isameM lekhaka ne vijayasiMha aura kanaka vijaya donoM nAma diyA hai lekina praNAma kanakavijaya ko hI kiyA hai / racanAkAla saM0 1687 batAyA gayA hai jo desAI dvArA batAye saM0 1683 se bhinna hai ataH ye donoM prazna vicAraNIya haiM / racanAkAla - saMvata sola sityAsIi, Aso mahInai oha, nava divase racanA karI, DIsai AMNI neha 1 - yaha racanA kAzI kannauja dezAdhipati jayacaMda gAhar3avADa se sambandhita hai / kocaravyavahArI rAsa - yaha racanA aitihAsika rAsa saMgraha ke pahale bhAga meM pahalI kRti ke sthAna para saMkalita - prakAzita hai / tapA gacchanAyaka vijayasena sUri ke samaya kavirAya kanakavijaya ke ziSya guNavijaya ne saM0 1687 meM DIsA meM ise likhA / usI varSa usI mAha ke prathama pakSa meM usI tithi ko inhoMne jayacaMdra rAsa bhI likhA thA, yathA - saMvata sola sityAsI varaSe, DIsAnayara majhAri re, Aso vadi na mi o nirupama, kIdhauM rAsa udAra re / isa rAsa kA mukhya kathya jIva dayA hai / ise kocara ke dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai / pATana se kucha dUra sthita lakhamanapura nivAsI 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 225 ( dvitIya saMskaraNa). Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gaNi) guNavinaya vedozAha kI patnI vIramade kI kukSi se kocara kA janma huA thaa| vaha bacapana se hI dharmaparAyaNa thaa| usake gA~va meM devI ko bali dI jAtI thii| eka bAra vaha khaMbhAta gayA aura vahA~ sumatisUri se usane yaha prazna pUchA aura nirAkaraNa ke lie nivedana kiyaa| mahArAja sumati sUri ne khaMbhAta ke vaibhavazAlI evaM prabhAvazAlI vaizya zAha dezalaharA ko bulvaayaa| unake sAtha kocara ko sultAna ke pAsa bhejakara jIvahiMsA vaMdI kA Adeza dilAyA / isa rAsa meM uparokta ghaTanAoM kA sundara varNana kiyA gayA hai| prArambha meM sarasvatI vandanA ke bAda kanakavijaya kI stuti aura pATana kA ullekha kiyA gayA hai| isameM caupai, dUhA dezI DhAla aura vibhinna rAgoM kA prayoga kiyA gayA hai| pravAhayukta madhura bhASA kA eka namUnA dekhiye - maMgalamAlA lakSi vizAlA lahIi lIlA bhoga re, ISTa milai valI phalai manoratha siddhi sakala saMyoga re / ' guru paramparA kA varNana dekhiye zrI tapagachanAyaka guru giru A, vijayasena gaNadhAra re, sA hakamAnaMdana manamohana, munijana no AdhAra re / tAsa vineya vibudha kUla maMDana, kanaka vijaya kavirAya re, jasa abhidhAni jAgara zubhamati, durmati durita palAi re / vijayasena ke pazcAt vijayadeva kI carcA isameM nahIM hai balki vijayasena ke pazcAt sIdhe kanakavijaya yA vijayasiMha kI carcA kI gaI hai| ho sakatA hai ki kanakavijaya ke dIkSA guru vijayasena hI hoN| kavi kanakavijaya kA ziSya hai, yathA-- tasa pada paMkaja madhukara sariSo, lahI sarasati supasAya re, ima guNavijaya sukavi manaharasi, kocaranA guNa gAya re / yaha saMbhAvanA hai ki donoM guNavijaya eka hI vyakti hoM kyoMki donoM kA nAma eka hai aura donoM tapAgacchIya muni haiN| donoM ke guru kamalavijaya aura kanakavijaya vijayadeva yA vijaya siMha ke ziSya the| donoM kA racanA viSaya tathA racanA zailI aura kAvya-vidhA tathA samaya lagabhaga samAna hai| unako alaga-alaga kavi siddha karane ke Thosa pramANa bhI nahIM haiN| 1. aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 1, kramAMka 1 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa eka tIsare guNavijaya bhI haiM / ve nizcaya hI ina donoM se bhinna haiM unakA vivaraNa Age prastuta hai -- 130 guNavijaya - Apa bhI tapAgacchIya vijayAnandasUri ke ziSya kuMvara vijaya ke ziSya the / vijayAnanda sUri kA AcAryakAla saM0 1676 aura svargArohaNa kAla saM0 1711 nizcita kiyA gayA hai ataH inakA bhI racanA kAla yahI hogA / ApakI racanA guNamaMjarI varadatta caupai athavA saubhAgya paMcamI yA jJAna paMcamI 49 kar3I kI prakAzita kRti hai / isameM jJAna paMcamI vrata kA mAhAtmya guNamaMjarI varadatta kI kathA ke dRSTAnta se samajhAyA gayA hai / isakA prArambha dekhiye - praNamI pAsa jinesara prema syUM, ANi ati ghaNo neha, paMcami tapa mAMhi mahimA ghaNo kahatAM suNajo re teha, catura nara / 1 isakI antima paMktiyA~ isa prakAra hai ww sakala sukhakara sayala dukhahara gAivo nemisaro, tapagaccha rAjA bar3a divAjA zrI vijaya AnaMda sUrIsaro / tasa ziSya padama prAga madhukara kovida kuMara vijaya gaNi, tasa ziSya paMcamI tapana bhASeM zrI guNavijaya raMga guNi // 491 yaha racanA 'caitya Adi saMjhAya' bhAga 2 meM tathA anyatra se bhI prakAzita ho cukI hai / isa prakAra hama dekhate haiM ki eka hI samaya meM prAyaH do-tIna guNavijaya nAmaka guNajJa kavijana tapAgaccha meM AvirbhUta hue / inameM kAvya saundarya evaM racanA prasAra kI dRSTi se prathama evaM dvitIya mahatvapUrNa haiM, jaba ki mujhe aisI bhI zaMkA hai ki ve donoM saMbhavataH eka hI vyakti haiM / ( upAdhyAya) guNavinaya - Apa kharataragacchIya zrI kSema zAkhA ke prasiddha vidvAn upAdhyAya jayasoma ke ziSya the / ApakA sAhitya nirmANa kAla saM0 1641 se saM0 1676 taka prAyaH 25 varSoM meM phailA hai / ApakA janma saM0 1613 ke AsapAsa aura dIkSA saM0 1620 ke AsapAsa anumAnita hai / saM0 1648 meM jaba yugapradhAna jinacandrasUri samrAT akabara se milane lAhaura gaye the usI samaya inheM bhI vAcaka pada pradAna kiyA gayA thA / Apa saMskRta aura prAkRta ke prakANDa vidvAn the / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 201 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 594 - 95 (prathama saMskaraNa ) Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNavinaya 131 Apane nemidUta, naladamayantI campU, raghuvaMza, vairAgyazataka, saMbodhasaptati, indriyaparAjaya zataka Adi aneka saMskRta, prAkRta ke granthoM kI saMskRta meM TIkA kI hai| ___marugurjara ke gadyapadya meM racita ApakI nimnAMkita racanAyeM prApta haiM-kayavannAsaMdhi, saM0 1654 bIkAnera; karmacaMdavaMzAvalI rAsa, saM0 1656 sadharanagara; aMjanAsundarIrAsa saM0 1662 khaMkhAta; RSidattA caupai saM0 1663; guNasundarI caupai saM0 1665, navAnagara; naladamayantI prabandha saM01665, navAnagara; jambUrAsa saM0 1670 bAr3amera; dhannA zAlibhadra caupai saM0 1674 AgarA; agaDadattarAsa kalAvatI caupai saM0 1673 sAMgAnera; bArahabratarAsa saM01655; jIvasvarUpa caupai saM01664 rAjanagara; mUladeva caupai saM0 1673 sAMgAnera; tapaikAvanabola caupai saM0 1676; zatrujaya caityaparipATI stavana saM0 1644; kayavannA caupai saM0 1654 aura aMcalamata svarUpa varNana saM 1674 aadi| inameM kucha aitihAsika, kucha paurANika, kucha stavana aura kucha sAmpradAyika racanAyeM haiM / Apa dharmazAstrIya khaMDana-maMDana evaM zAstrArtha meM pAraMgata vidvAn the| Apane rAjasthAna, gujarAta Adi pradezoM meM dUra-dUra taka vihAra karake svamata sthApana evaM virodhiyoM ke khaNDana kA kArya kiyaa| inakI kucha racanAoM kA paricaya-vivaraNa prastuta hai___ karmacaMda vaMzAvalI prabandha-isa prabaMdha racanA meM jaina maMtrI karmacaMda kI vaMzAvalI dI gaI hai| isake prArambha meM phalaudhI-pArzvanAtha aura sarasvatI kI vaMdanA hai| sAtavIM kar3I se karmacaMda kI vaMza paramparA kA varNana prArambha kiyA gayA hai| 144 kar3I taka karmacaMda ke pUrvajoM kA vibhinna rAjAoM ke sAtha sambandha-vyavahAra Adi para prakAza DAlA gayA hai| 145vIM kar3I se karmacanda kA varNana prArambha huA hai| smaraNIya hai ki inhIM karmacaMda ke prayatna se hIravijaya aura jinacandra sUri kI samrATa akabara se bheMTa sugamatApUrvaka ho sakI thii| ye bIkAnera ke rAjA kalyANamalla ke maMtrI the| inake pitA kA nAma saMgrAma thaa| inakA rAjakumAra rAyamalla ke sAtha acchA sambandha thaa| rAjA kalyANamalla kI icchA jodhapura kI rAjagaddI prApta karane kI thii| isa icchA kI pUrti hetu rAyamalla aura karmacaMda ko samrATa akabara kI sevA meM kara diyA gyaa| jahAM una logoM ne apanI sevA parAyaNatA aura karmapaTutA se samrAT ko prasanna kara liyA thaa| samrAT prasanna Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa huA aura kalyANamala kI icchA pUrNa huI / rAjA ne maMtrI karmacaMda ko cAra gA~va diye / saM0 1635 ke duSkAla meM unhoMne khUba dAna dekara prajA kI rakSA kii| sirohI se lUTI gaI jina pratimAoM ko sonA dekara chur3AyA aura turasama khAM jina vaNikoM ko gujarAta se pakar3a lAyA thA unheM bhI mukta kraayaa| zatruJjaya aura matharA meM jIrNoddhAra kraayaa| satalaja, rAvI nadiyoM meM machalI mAranA banda kraayaa| unake do putra the bhAgyacandra aura lkssmiicndr| rAyamalla siMha ko bAdazAha ne rAjA kI padavI dekara paMcahajArI banA diyaa| eka bAra karmacanda rAjA kalyANamalla se rUThakara mer3atA cale gaye, taba samrATa ne unheM bulAkara sammAna diyaa| unhoMne zAhI pharamAna lekara lAhaura meM jinacaMda sUri kI bAdazAha se bheMTa karAI aura tIrthoM kI karamukta yAtrA Adi kI AjJA bAdazAha se prApta karane meM sUrijI kI bar3I sahAyatA kii| usa samaya jinacandrasUri ko yuga pradhAna aura jinasiMha sUri ko AcArya tathA guNavinaya, samayasundara Adi ko upAdhyAya-vAcaka Adi, pada pradAna kie gaye the| isa sabakA utsava karmacanda ne bar3I dhUmadhAma se manAyA thaa| yaha saba isa prabandha kA varNya viSaya hai| yaha racanA aitihAsika rAsa saMgraha aura jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya meM prakAzita aura paryApta prasiddha hai| isa rAsa meM isa yuga kI pramukha ghaTanAoM aura pAtroM kA varNana hone ke kAraNa isakA aitihAsika mahatva hai| isa parivAra meM samadhara, tejapAla, kaDuA, vaccha Adi kaI sammAnita rAjapuruSa aura maMtrI Adi hue the| kavi karmacanda kI prazaMsA meM likhatA hai - jimapunimanau caMdalau dharaNi dhavala ruci bhAvai re, tima zrI karmacanda maMtravI nija kuli soha bar3Avare / saMgrahIyai guNa akelA, dUSaNalesa na lIjai re, rAjahaMsa jima jalatyaji, sUdhai dUdhai pIjai re / IsakA prArambha isa prakAra huA hai phalavadhi pAsa praNAma kari bAgavANi samarevi, zrI jina kuzala muNiMda paya hRdayakamalisu dharevi / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 326-27 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNavijaya racanA kA uddezya - te nisuNai harakhai karI maMtrIsara parabaMdha, dharamavaMta guNa gAvatAM jima huvai zubha aMka vaMdha / racanAkAla - solaha sai paMcAvanai, guru anurAdhA yogai re, mAhavai dasamI dinai maMtrI vacana prayogai re / ' yaha eka prasiddha aitihAsika prabandhakAvya hai / isakI bhASA prasAda guNa sampanna marugurjara (hindI haiM) / aitihAsika jaina kAvyasaMgraha meM ATha kar3I kA eka gIta jinarAja sUri gItam bhI saMkalita hai; jisakA Adi 133 - zrI jinarAja sUrIzvara gacchadhaNI dhuri sAdhunau parivAra, grAmAnugrAmai viharatA sakhi, varasatA he desaNa jaladhAra / anta -- nirmalai vaMzai Upanau vrajasvAmi zAkhi zRGgAra, zrI guNavinaya sadguru Isau sakhi bAhivA re mujha harSa apAra / isI saMgraha meM 'kharataragaccha gurvAvalI' bhI eka aitihAsika racanA saMkalita hai / isameM yuga pradhAna jinacandrasUri taka ke kharataragacchIya guruoM kI sUcI hai / isakI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM jesalameru vibhUSaNa pAsa jI, suprasAdai abhirAmo jI, zrI jayasoma suguru sIsai mudA, guNavinaya gaNi zubhakAmo jI / 1 aMjanAsundarI prabandha (1662) meM bhI samrAT akabara se jinacaMdra aura jayasoma Adi ke milane kA saMketa hai, yathA akabara zAhi saMbhAaI jAsu dasa disi huau vinaya vikAsu / tAsu ziSya achai vinIta guNavinayati jayatilaka suvidIta / tihAM vAcaka guNavinayai dIThao, pUrva prabandha jisyau muMha mITho / solahasai bAsaTThA varasai, caitra sudai terasa nai divasai / 4 RSidattA caupai - (saM0 1663) 268 kar3I kI racanA hai / isameM mahAna satI RSidattA ke brahmacarya, satItva aura zIla kA Adarza prastuta karake logoM ko ina guNoM kI zikSA dI gaI hai / 1. aitihAsika rAsa saMgraha pR0 115 aura jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya pR0 132 2. aitihAsika jaina kAvya saMgraha 3. vahI 4. jaina gurjara kavio bhAga 2, pR0 217 (dvitIya saMskaraNa) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai saMvata guNa rasa rasa zasi barasai, caitra sudai navamI nai divasai / isakA prArambha-"puruSAdeya udayakaru paNamiya thaMbhaNapAsa, jehanai nAma grahaNa thakI, pUjaisaghalI aas|" jIvasvarUpa caupai-247 kar3I saM0 1664 / racanAkAla---aMbudhi kAya rasAvani varaSai, zrI saMgha kerai haraSaijI ke 'aMbudhi' zabda ko lekara koI saM0 1664 aura koI saM0 1667 ko racanAkAla batAtA hai| naladamayantI prabandha (saM0 1665) meM prasiddha rAjA nala aura unakI sundarI patnI damayantI kI kathA jainamatAnukUla prastuta kI gaI hai| yaha prakAzita racanA hai / saMpAdaka haiM ramaNalAla cimanabhAI zAha / jambUrAsa-isameM paMcama gaNadhara sudharmA svAmI ke prasiddha ziSya jaMbukumAra kA pAvana caritra varNita hai, isakA Adi paNamiya pAsa jiNiMda prabhu zrI jinakuzala muNiMda, prabhutAnidhi sohaganilau, samarI sukhanau kaMda / __mUladevakumAra caupAI-(170 kar3I saM0 1673) dAna kA mAhAtmya varNita hai yathA uvajhAya zrI jayasoma guru payapaMkaja parabhAvi, dAnataNA guNa varNavaM kari sAradaanubhAvi / racanAkAla-guNamuni rasa sasi varasai cAru, mUladeva saMbaMdha vicAru zrI sAMgAnayarai manaharaSai, jeTha prathama terasinai divasai / ' kalAvatI caupAI- (242 kar3I saM0 1673 zrAvaNa zukla 9 zanivAra) kavi kahatA hai ki kAmavikAra se brahmA, viSNa Adi bhI mukta nahIM haiM para kalAvatI ne kAmavikAra para vijaya prApta kiyA thA, kavi likhatA hai "tehanai pAlivau ati vikaTa sIla taNau saMsAri, tiNa tehanau varNana karuM jihA~ nahIM kAma vikaar|" racanAkAla-saMvata sola tihattarA varasai zrAvaNa sudi navamInai divasai navamai raviyogaI zanivArai, pUrva prabaMdha taNai anusArai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1, pR0 220-223 (dvitIya saMskaraNa) Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNavinaya 135 praznottara mAlikA athavA pArzvacandramata (dalana) caupAI saM0 1673 sAMgAnera, eka khaMDana maMDanAtmaka sAmpradAyika racanA hai| isI prakAra kI racanA 'aMcalamatasvarUpavarNana' bhI hai jo saM0 1674 mAha zudI 6 buddha ko mAlapura meM racI gaI thii| racanA kA uddezya kavi ke zabdoM meM aMcala thApaNa jinikarI zAstra vinA niramUla, sAMbhalatA zravaNai huvai zrutadharanai siri sUla vacana mAtra nisuNI karI mAraga chor3ai suddha, dhavalau sagalau mUr3hamati dekhI jANai dUdha / isameM kavi ne apane sampradAya-zAkhA Adi kA bhI varNana kiyA hai khemarAya uvajhAya rAya zrI khemanI sAkhai, savi sAkhA mahi jAsu sAkha paMDita jana bhASai / huvau puhavi parasiddha pATai tasu sundara, zrI pramodamANikya tAsu tasusIsa jayaMkara / uvajhAya zrI jayasoma guru tAsu sIsa apramAdi, uvajhAya zrI gaNi guNavinai zrI jinakuzala prasAdi / isI prakAra kI inakI tIsarI sAmpradAyika racanA luMpakamata tamodinakara caupai saM0 1675 zrAvaNa vadI 6 zukravAra ko sAMgAnera meM likhI gaI / mUrtipUjA virodhiyoM kA khaMDana karane ke lie yaha racanA kI gaI hai / lokAgaccha kI utpatti para vyaMgya karate hue kavi kahatA hai utapati ahanI sAMbhalau jiNaparihU A aha, bevadharA kiNa samai huA, yathA dRSTa kahuM teha / tapA ekAvana bola caupAI (382 kar3I saM0 1676 rAudrahapura) aura dharmasAgara 30 bola khaNDana athavA triMzada utsutra nirAkaraNa kumati matakhaMDana bhI sAmpradAyika khaMDana-maMDana se saMbaMdhita racanAyeM haiN| jayatihuaNa stavana bAlAvabodha ApakI gadya racanA hai| ina racanAoM . ke alAvA pratyekabuddha caupAI, agar3adatta rAsa, kayavannA caupAI, guNasundarI puNyapAla caupAI, dhannA zAlibhadra caupAI Adi caupAiyA~, dUhA caupAI chanda meM vividha jaina kathAnakoM para AdhArita upadezaparaka racanAyeM haiM / inhoMne zatrujaya caitya paripATI stavana, vAravrata jor3i aura jinastavana Adi kaI laghu stavana bhI likhe haiM / zatrujaya caityaparipATI kA prArambha dekhiye1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 828-843 (prathama saMskaraNa) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa "sakala sArada taNA pAya praNamI karI, bhaNisU jiNa caitya parivADi gaNa sNbhrii|' racanAkAla - saMvata solacamAla o suhaka o mAha dhuri zubhadivasi harivasi cllio| 24 jinastavana kI aMtima paMktiyoM kA uddharaNa dekara yaha vivaraNa sampUrNa kiyA jA rahA hai uvajhAya zrI jayasoma suhaguru, sIsa pAThaka guNa vinai, kharatara mahAsaMdhi adau Ayau sukha thAyau dina dini|| ina bar3I racanAoM ke atirikta dharmAcAryoM para AdhArita kaI zraddhAparaka gIta bhI inake upalabdha haiM / aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM jinacaMdra sUri, jinasiMha sUri aura jinarAja sUri se saMbaMdhita gIta prakAzita haiM jinameM se ekAdha kA paricaya pahale diyA jA cukA hai| jinacaMdra sUri se saMbaMdhita gItoM meM 5vA~ gIta ApakA hai| yaha 11 kar3I kA hai aura rAga dezAkha meM baddha hai / jinasiMha sUri gItAni kA pahalA gIta guNavinaya kRta hai| zAha akabara ne yuga pradhAna jinacandra sUri ke sAtha inheM paTTadhara kA sammAna diyaa| aise sUgaru jinasiMha sUri kI 6 paMktiyoM meM kavi ne hRdaya se prazaMsA kI hai| yaha gIta rAga vilAvala meM Abaddha hai| Apa 17vIM zatAbdI ke vidvAn TIkAkAra, kavi, gadyalekhaka, sAdhu aura sAhityakAra the / bAravrata jor3i meM bAraha vratoM kA mAhAtmya 56 kar3I meM likhA gayA hai, yaha saM0 1655 kI racanA hai, isakA prArambha dekhiye-- jinaha cauvIsanA pAya paNamI karI, sAmi goyama gurunAtha hIyaDaidharI, samakita sahita vrata bArahiva UcalaM, suguru sAkhai balI tatva triNai dharUM / kayavannA caupAI (173 kar3I saM0 1654 mahimapura) kA prArambha isa prakAra hai paNamiya pAsa jiNesara pAyA, mana dhari zrutadhara zrI gururAyA, pabhaNisu kayavannA paravaMdha, jina thA ai zubhanau anubaMdha / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 214 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 843 (prathama saMskaraNa) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasAgara sUri 137 kavi ne dhArmika upadezoM aura sAmpradAyika khaMDana maMDana meM vyasta rahate hue bhI kAvya ke sabhI tattvoM kI tarapha dhyAna rakhate hue prabhUta parimANa meM sAhityika racanAyeM karake apanI kSamatA kA acchA paricaya diyA hai| jinacaMda sUri gItAni kI 11vIM aura 12 vIM racanAyeM guNavinaya kI haiM jo vrajabhASA yukta marugurjara meM sarasarAga sAmerI meM baddha hai yathA - sugaru kai darasana kai balihArI, zrI kharataragaccha jaMgama surataru, jinacandrasUri sukhakArI / kahai guNavinaya sakala guNasundara bhAvata saba naranArI // ' kAvya meM rAga, laya, yatigati hai aura inake vizAla kAvya saMsAra meM aneka hare-bhare sajala sarasa sthala haiM / guNasAgara sUri-ye vijayagaccha ke padmasAgarasUri ke paTTadhara the / inakA DhAlasAgara (harivaMza ) nAmaka graMtha 5750 chandoM kA vistRta kAvya hai| saM0 1676 kurkuTezvara meM isakI racanA huii| yaha prakAzita grantha hai| kRtapuNya ( kayavanA ) rAsa, sthUlibhadra gIta, zAntijina vinatI rUpa stavana, zAntinAtha chaMda, pArzvajinastavana Adi ApakI anya prApta racanAyeM haiM / kRtapuNyarAsa dAnadharma kI mahimA para AdhArita 20 DhAloM kI kRti hai| sthUlibhadra gIta 12 padyoM kI eka laghu racanA vibhinna rAgoM meM nibaddha hai| inakI racanAoM, vizeSatayA stavanoM meM bhaktibhAva darzanIya hai / bhagavAna ke darzanoM kI mahimA batAtA huA kavi kahatA hai 'pAsajI ho pAsa darasaNa kI balijAiye, pAsa mana raMga guNagAiye / pAsa vATa ghATa udyAna meM, pAsa nAgai saMkaTa upasamai / pA0 / upasamai saMkaTa vikaTa kaSTaka, durita pApa nivAraNo / ANaMda raMga vinoda vAruM aSai saMpati kaarnno|'3 DhAla sAgara kA prArambha-zrI jina Adi jinezvaru Adi taNo dAtAra, yugalAdharma nivAraNo baratAvaNa vivahAra / 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha, jinacandra sUri gItAni 2. agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 90 3. DaoN0 harIza-gurjara jaina kaviyoM kI hindI ko dena pR0 124 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guru kArIgara sArikhA TAMkI vacana vicAra, . pAthara kI pratimA kiyA pUjA lahai apAra / ise rAgamAlA, vasudeva rAsa yA harivaMza prabaMdha bhI kahA jAtA hai / isake viSaya vastu kA nirdeza isa prakAra kiyA gayA hai utpatti zrI harivaMza nI haladhara kRSNa nareza, nema madanayuga pANDavoM caritrabhaNu suvizeSa / yAdava kathA sohAmaNI je sUNasI naranAri, tIrthano phala pAmase nahi saMdeha lagAra / ' racanAkAla saMvatsavara sola chahotarI re mAsa zrAvaNa suddhi, tija soma samuttarA, kAI kasara ke vAru aviruddha / kurkaTezvara nagara mAM re pAsa sAmI pasAya, saMghane ucchava paNaiM kAMi raciyo re meM carita subhAya ke / isameM 151 DhAla hai isIlie zAyada isakA nAma DhAlasAgara rakhA gayA hai / sthUlibhadra gIta kI bhASA para khar3I bolI aura paMjAbI bhASA kA prabhAva draSTavya hai yathA zrI guruhaMdI AgyA pAI, kozA gharahi paThAMvaMdA hai, paMca sahelI chaThA munivara pUchi caumAsi rahAvaMdA hai| takhata AgarA Adi jiNaMda ne caraNakamala nita dhyAvaMdA, zrI padmasUri ziSya kahai guNasAgara saMgha kalyANa karAvaMdA / yaha racanA zrAvaka maganalAla jhaveracaMda zAha dvArA prakAzita hai| saMgrahaNI vicAra caupAI saM0 1675 ASAr3ha zudI 12 ko likhI gii| 'zAnti jina vinati rUpa stavana (athavA chaMda) sundara bhaktibhAvapUrNa vinatI hai / kayavanA rAsa ke Adi aura anta kI paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiMAdi-dAna na debe dalidrahiM, dAna binA nahi bhoga, dAne apakIrati nahi, nahi parAbhava loga / kayavanne kumAra jI dAna karI kara bhoga, kima pAmyo te sAMbhalo punya taNA saMyoga / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 499 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 984 (prathama saMskaraNa) Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasAgara sUri (2) 139 antima chanda-DhAlabhalI paNa bIsamI jI dAna diyA thI joi, zrIguNasAgara sUri jI re, sudharai chai bhava doi|' __maladhArI hemacandra sUri kRta nemicarita para AdhArita guNasAgara kRta eka racanA 'nemicaritramAlA' kA ullekha zrI desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 982 para kiyA hai aura inheM DhAlasAgara ke kartA guNasAgara se abhinna batAyA hai kintu isake navIna saMskaraNa meM ukta racanA ko chor3a diyA gayA hai| isameM kahIM nAma guNasAra aura kahIM guNasAgara diyA gayA hai| saMdehAspada hone ke kAraNa isakA vivaraNa uddharaNa nahIM diyA gayA hai / guNasAgara sUri(2)-Apa tapAgacchIya muktisAgara sUri ke ziSya the| muktisAgara seTha zAntidAsa ke guru the| inhoMne saM0 1683 mAgha zukla 13 zukravAra ko 72 kar3I kI racanA samyaktvamUla bArabata saJjhAya likhI hai| Adi-vaMdiya vIra jiNesara deva, jAsu surAsura sArai seva, pabhaNisu daMDaka krama cauvIsa, aka akaprati bola chavIsa / gaNadhara racanA aMga upAMga, pannavaNA suvicAra upAMga, teha thakI jANI lavalesa, nAma DhAma jajaA visesa / aMta-saMvata sola jI varasa trAsIo jANII, mAhA sudI jI terasa zukravAra aanniiNii| tapagachatArai vijayasena sudI vAraiM TIpa likhAvI sohAmaNI, ima vrata pAlo kula aju Alo, pApa pakhAlo hitamaNI / sakala vAcaka sohaIM bhavijana mohaI muktisAgara siratAja, kavi guNasAgara sIsa pabhaNai, pAmo avicala rAja / 72 / inake saMbaMdha meM adhika jAnakArI ke lie pratimA lekha saMgraha dekhA bA sakatA hai| guNasena -Apa kI guruparamparA isa prakAra thI sAgaracandrasUri> mahimarAja>somasundara>sAdhulAbha>cArudharma>samayakalaza / samaya1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 242 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 1 pR0 497, aura bhAga 3 pR. 980 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 194 (dvitIya saMskaraNa) 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR. 242 (dvitIya saMskaraNa) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "140 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kalaza ke ziSya the / inake dUsare gurubhAI yazolAbha bhI acche kavi the| Apane saM0 1685 caitra sudI 3 ko dhanyAzrI rAga meM apanI racanA, sukhanidhAna guru gItama kA nirmANa kiyA hai| yaha kRti aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM 31veM krama para prakAzita hai| isakI bhASA para rUr3higrasta apabhraMzAbhAsa bhASAzailI kA kucha prabhAva dikhAI par3atA hai / yathA-suguru ke paNamo bhaviyaNa pAyA, zrI kalazasamaya guru pATi prabhAkara sukhanidhAna gaNirAyA, huMvaDavaMza vikhyAta suNIjai gharu sukha saMpati dhyAyA, guNasena vadati suguru sevA tai dina dina teja svaayaa| guNaharSa-Apa tapAgacchIya vijayadeva sUri ke ziSya the| vijayadeva sUri kA AcAryakAla saM0 1658, bhaTTAraka pada saM0 1671 aura svarga-vAsa saM0 1713 mAnya hai| guNaharSa ne isI avadhi meM mahAvIra nirvANa (dIpamAlikA mahotsava ) stavana 10 DhAla meM likhaa| yaha racanA 'caityavaMdanastuti stavanAdi saMgraha' bhAga 1, 2, 3 meM prakAzita hai| eka-do udAharaNa dekhiye jina tuM niraMjana sajanaraMjana dukhabhaMjana devatA, dyo sukha svAmI muktigAmI vIra tuja pAo sevatA / guruparaMparA-zrI vijayasena sUrIza sahaguru zrI vijayadeva sUrisaru, je jape ahanize nAma jehanuM vardhamAna jiNesaru / nirvANa tavana mahimA bhavana vIra jinanu je bhaNe, te lahe lIlA lavadhi lakSmI zrI guNaharSa vadhAmaNe / guNaharSa ziSya-guNaharSa ke isa ajJAta ziSya ne guruguNa chattIsI saMjhAya likhI hai| inheM desAI ne kharataragacchIya guNaharSa kA ziSya kahA hai| racanA se bhI gacchAdi kA spaSTa jJAna nahIM ho pAtA, isalie inake saMbaMdha meM kucha nizcita kaha pAnA kaThina hai| isakA prArambha dekhiye zrI guru guru guruA namuMjI, sadaguru samakIta mUla, bhaNya tatva mAM mUla gUMjI, sahaguru tattva amUla re / 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 136 2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 595;bhAga 3 pR0 1088(prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 381-82 (dvitIya saMskaraNa) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNaharSa - (brahma) gulAla 1414 Atama te sevau garurAya / / guruguNa chatrIsaI chatrIsI, joyo Agama avadhi, zrI guNaharaSa vabudha varasIsai lahIiM sIla lavadhi / ' gurudAsa RSi-pArzva stavana 19 kar3o saM0 1692 aMta-netra naMda rasa candramA re, saMvata zrI jina pAsa kU, gurudAsa bhAvai japai re, pUro mananI Asa su neminAtha rekhatA chaMda, Adi zrI nemicaraNa vaMda, jima hoi mani AnaMda, maMgala vinoda pAvo, jo nAma nita dhyAvo / aMta-zrI vaMza sAdha saravara, durgadAsa kalpatara vara, jisu nAma lacchi pAvai, saba loka pagasu dhyaavi| dhyAna chattIsI (17 kar3I) ve jinavara gorA kahyA jI, ve ratnopala vanna, ve nIlA ve sAmalA jI, solasa sovana vanna / 2 (brahma) gulAla-AgarA jile meM yamunA ke kinAre TApU nAmaka gA~va ke Apa nivAsI the| inake guru kA nAma bhaTTAraka jagabhUSaNa thaa| ApakA samaya saM0.1662 se saM0 1684 ke AsapAsa batAyA gayA hai| usa samaya TApU kA jamIMdAra kIrati siMha thA aura dillI meM jahA~gIra kA zAsana thaa| TApu ke zreSTha dharmadAsa ke bhatIje matharAmala brahmagulAla ke prazaMsaka, mitra aura kSullaka the| ApakI chaha racanAyeM hindI meM upalabdha haiM; vepana kriyA, kRpaNa jagAvana kathA yA jagAvana hAra, dharmasvarUpa, samavazaraNastotra, jalagAlana kriyA aura viveka caupaaii| antima racanA kI prati jayapura ke ToliyoM ke maMdira meM surakSita hai / trepanakriyA meM jainoM kI tirapana dhArmika kriyAoM kA ullekha kiyA gayA hai| isakI racanA saM0 1695 meM huii| isake maMgalAcaraNa kI paMktiyA~ isa prakAra haiM prathama parama maMgala jina carcanu, durita turita taji bhaji ho, koTi vighana nAsana arinaMdana, loka sikhari sukha rAjai ho| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1088 (prathama saMskaraNa) 2. jaina gurjara kabio bhAga 3 pR0 380-81 (dvitIya saMskaraNa) Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sumiri sarasvati zrI jina udbhava, siddha kavita subha bAnI ho / gana gandharva jattha muni indrani, tIni bhuvana jana mAnI ho / " trepana kriyA kI racanA brahma gulAla ne gar3hagopAcala meM kI thI arthAt gvAliyara meM kI thI kintu ve vahA~ ke rahane vAle nahIM the / trepana kriyA kI antima paMktiyA~ isa prakAra hai brahma gulAla vicAri banAI gar3ha gopAcala thAna, chatrapatI cahu~ cakra virAjai sAhi salema mugalAne / e trepana vidhi karahu~, kriyA bhavi pAya samUhani cUre ho, soraha se paisaTha saMvacchara kAtiga tIja aMdhiyAre ho, bhaTTAraka jagabhUSaNa celA brahma gulAla vicAre ho / 142 kRpaNa jagAvanahAra - isa kavitA meM kRpaNa kI kathA ke sAtha bhakti rasa kI bhI abhivyakti huI hai / kSayaMkarI aura lobhadatta donoM kRpaNa haiM / unakI durdazA kA kAraNa jinendra kI bhakti se vimukhatA hI hai / kRpaNa seTha lobhadatta kI donoM patniyA~ kamalA aura lacchA jinendra-bhakta thIM / jaina muniyoM ko zraddhApUrvaka AhAra dene se unheM AkAzagAminI aura bandha mocanI vidyAyeM prApta huI thIM / seTha ratnoM ke lobha meM vimAna meM baiThA parantu vimAna kA vaha bhAga mArga meM phaTa gayA aura seTha mara gayA / kucha paMktiyA~ dekhiye -- pratimA kAraNa puNya nimitta, binu kAraNa kAraja nahi mitta pratimA rUpa pariNave Apu, doSAdika nahiM vyApai pApu / krodha lobha mAyA binu mAna, pratimA kAraNa pariNavai jJAna, pUjA karata hoi yaha bhAu, darzana pAye galai kaSAu / 1. DaoN0 prema sAgara jaina - hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 148 2. DA~0 kastUracaMda kAsalIvAla ne prazasti saMgraha pR0 21 para inheM jilA gvAliyara kA nivAsI kahA hai / unakA gopAcala kA artha gvAliyara hI liyA jAnA cAhie kintu DaoN0 premasAgara jaina ne hindI jaina bhakti kAvya pR0 146 para bhinna vicAra vyakta kiyA hai aura unheM AgarA ke TApU grAma kA nivAsI pramANita kiyA hai / 3. kastUra caMda kAsalIvAla - prazasti saMgraha pR0 219-220 4. DaoN0 premasAgara jaina - hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 149 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gobarddhana - gaMgadAsa 143 dharma svarUpa ke prArambha meM sarasvatI aura gaNapati kI vaMdanA kI gaI hai / prathama sumarI sAradA, gaNapati lAgUM pAya, guNa gAUM zrI jiNataNA, sunau bhavya mana lAya / parantu gaNapati kI vaMdanA se yaha na samajhA jAya ki racanA kA sambandha jaina dharma se nahIM hai kyoMki 'kIjai vANI zrI jiNavara sAra, saMsAra saMga utarai pAra, Adi paMktiyoM se jaina dharma kI spaSTa mahimA prakaTa hotI hai / - gobarddhana - Apane saM0 1604 mAgha zukla 12, maMgalavAra ko 'sthUlabhadra madana yuddha' (37 gAthA ) kI racanA kI jisakI prArambhika paMktiyA~ udAharaNArtha uddhRta kI jA rahI haiM bujha (pUchUM) bAtaDI vacha moha kyuM jItau, phira-phira sagaru sarAhaI duSkara karaNI kInI munivara, khoTe kaliyuga mAMhe / saMvata sola cihuttara barasai migasara sudI bhRguvAra, dvAdasidini harakhai kari, binavai gobarddhana sukhakAra / inake sambadha meM anya sUcanAyeM ajJAta haiM / ' godho (gobarddhana ) - inhoMne 'ratanasI RSinI bhAsa' (gAthA 68) nAmaka racanA kI hai / isakA prathama chaMda dekhiye - zrI nemIsara jina namI, praNamI zrI gururAya, zrI ratanasI gAiya, mati diu sarasati mAya / godho yA gobarddhana amUrtipUjaka paraMparA se saMbaddha lagate haiM, inake sambandha meM adhika sUcanAyeM upalabdha nahIM haiM / gaMgadAsa - Apa kharataragacchIya labdhikallola ke ziSya the / labdhikallola jinasiMha sUri kI paraMparA meM vimalaraMga ke ziSya the / ApakI do racanAyeM upalabdha haiM--vaMkacUlarAsa aura 'tapachattIsI' / tapachattIsI kI racanA saM0 1675 meM huI / vakacUla rAsa (128 kar3I) saM0 1671 zrAvaNa zukla 2, guruvAra ko pAtIgAMma meM likhI gaI thI / racanAkAla isa prakAra batAyA hai 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 652-53 (prathama saMskaraNa) 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1520 (prathama saMskaraNa ) Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMvata sola ikahattarai jANi, pAtigAma suThAma vakhANi / zrAvaNa sudi bIjai guruvAri, gAyatraM vaMkacUla sukhakAra / isameM vistRta rUpa se guru paramparA kA vivaraNa hai jisake antargata jinacandrasUri, jinasiMha sUri, kIrtiratna, harSadharma, harSavizAla, sAdhu, maMdira, vimalaraMga aura labdhikallola kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai| isakI antima cAra paMktiyA~ bhASA evaM racanA zailI ke namUne ke. rUpa meM prastuta kI jA rahI haiM - tAsu prasAdai aha rasAla, vaMkacUla gAyauM guNa mAla / suNaMtA bhaNaMtA lIlavilAsa, aha sambandha kAu gaMgadAsa / jihAM sAgarajala gaMga taraMga, jihAM kaMcanagiri vara utaMga / tihAM lagi naMdau aha sambandha, suNatA TAlai karamaha baMdha / ' . isakA prArambha isa prakAra kiyA gayA hai saMti jiNesara cira jayatu, saMtikaraNa jinarAja, baMkacUla rAjA taNau carita kahisu hita kAja / ApameM kavi karma kI kSamatA dikhAI par3atI hai, udAharaNArtha nimna paMktiyA~ draSTavya haiM guru viNa ko jANai nahIM, dharamAdharama vicAra, sughaTa ghATa sonAra viNa, lASa milai lohAra / mUriSa kimai na raMjiyai, jau vidhi raMjanahAra, ThaMThana kimayaariyau jau varaSai jaladhAra / 'tapachattIsI' kA uddharaNa prApta nahIM ho sakA kintu isake nAma se spaSTa hai ki yaha chattIsI padyoM kI racanA tapa-saMyama se sambandhita hogii| candrakIrti - zrI agaracanda nAhaTA ne likhA hai ki kharataragaccha ke labdhikallola Apake guru the| kintu zrI mo0 da0 desAI ne inheM harSakallola kA ziSya kahA hai, aura guruparamparA isa prakAra batAI hai| kharataragacchIya kIrtiratna sUri> lAvaNyasamaya > puNyadhIra> 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 483 aura bhAga 3 pR0 962 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 171-172 (dvitIya saMskaraNa) 3. agaracaMda nAhaTA-paramparA pR0 80 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakIrti 145 jJAnakIrti> guNapramoda> samayakIrti > vinayakallola > harSakallola / ' zrI nAhaTA ne bhI inheM kIrtiratna (kharatara) kI paramparA meM vimalaraMga ke ziSya labdhikallola kA ziSya kahA hai| donoM vidvAnoM ne inheM kharataragacchIya kIrti ratnasUri kI paramparA kA lekhaka svIkAra kiyA hai aura donoM ne unhIM racanAoM kA vivaraNa diyA hai| ataH isameM sandeha nahIM ki donoM vidvAnoM ne eka hI candrakIti kA vivaraNa diyA hai; kevala unake guru ke sambandha meM matabheda hai| racanAyeM ---inakI do pramukha racanAoM kA ullekha donoM ne kiyA hai : yAminI bhAnu mRgAvatI caupai aura dharmabuddhi pApabuddhi caupai, jinakA vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai / yAminIbhAnu mRgAvatI caupai kI racanA saM0 1689 Asu zukla 7 budhavAra ko bAr3amera (jaisalamera) meM kI gii| yaha racanA jinarAja sari ke samaya meM kI gaI isalie unakA bhI racanA meM smaraNa kiyA gayA hai aura kavi ne harSakallola ko hI apanA guru batAyA hai| isakA racanAkAla isa prakAra kavi ne batAyA hai zrI kharataragacha rAjiyo o zrI jinarAja sUriMda, solaha nabyAsIyau a AsU sAtami canda / prathama pahara buddhivAranau prathama ghar3I siddha joga, zrAvaka subIA vaisa se bAhaDamera rasabhoga / vidhi caityAlaya pUjI yai a zrI sumatinAtha jiNaMda, kathAya pUrau thayau bhaNatAM sukha ANaMda / DhAla solai iNa caupaiye visai ikayAsI aha, kahI candakIrati a, bhaNata suNata ucchAha / 2 dharmabuddhi pApabuddhi caupai kI racanA saM0 1682 bhAdra zukla 9 maMgalavAra ko ghaDasIsara meM pUrNa huI thii| isameM bhI vahI guruparamparA kavi ne batAI hai jo zrI desAI ne dI hai, yathA kIratiratana sUri paragaDau AcArija gachadhAra, lAvaNyazIla puNyadhIrao, pu0 nAnakIrati guNasAra 1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 548 (prathama saMskaraNa) 2. vahI 10 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guNapramoda guNa AgalA, gu0 samayakIrati sudhasAdha, vinaya kallola munivara bhalau, gu0 haraSa kallola padalAdha / ' kavi kathA ko navarasa sahita kahane kI kalpanA karatA hai yathA : dhanya tike nara jANIyai, dharama karai nisadIsa, navarasa sahita kathA kahU~, manamAMhi dhariya jgiis| isameM dharma kArya para jora diyA gayA hai, kavi likhatA hai : dharama karau ima jANInai jima pAmau bhavapAra, * pApabuddhi dharmabuddhinau kahuM suNijyo adhikAra / racanAkAla-vyAsImai saMvaccharai a, bhAdrava sudi dina naumi, aha grantha pUrau thayau a, chasai pacIte gAha / isameM kula 625 gAthAyeM haiN| racanA do khaNDoM meM vibhakta hai| isameM nAnA prakAra kI DhAloM kA prayoga kiyA gayA hai| kavi dvArA dI gaI guruparamparA ke AdhAra para zrI desAI dvArA varNita guru paramparA hI ucita pratIta hotI hai| racanAoM kI kathA kA AdhAra kathAkoza hai jaisA ki kavi ne prathama racanA meM likhA hai : kathAkosa kI maiM kahyau o, mRgAvatI yAmanI bhAna, saMbaMdha sohAmaNau a suNaMtA saphala vihAMNa / racanAoM kI bhASA sarala marugarjara hai jisa para rAjasthAnI kA prabhAva svabhAvataH kucha adhika hai| kAvyatva sAmAnya koTi kA hai| racanAyeM upadezaparaka haiN| AcArya candrakIrti-Apa digambara bhaTTAraka ratnakIrti ke ziSya the| ApakI 'solahakaraNa rAsa, jayakumArAkhyAna, caritracunar3I aura caurAsIlAkhajIvayoni vinatI nAmaka racanAyeM prApta haiN| ina racanAoM ke alAvA kucha sphuTa pada bhI upalabdha haiM jo sarasa evaM bhAvapUrNa haiN| solahakaraNa rAsa meM SoDazakAraNa vrata kA mAhAtmya 46 padyoM meM darzAyA gayA hai| isameM dUhA, troTaka chandoM ke sAtha rAga dhanyAsI, gaur3I Adi kA prayoga kiyA gayA hai| isameM racanAkAla to nahIM hai kintu racanAsthAna bhar3auca batAyA gayA hai, yathA1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 35-37 (prathama saMskaraNa) Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya candrakIti 147 zrI bharuyacanagare sohAmaNu zrI zAMtinAtha jinarAya re, prAsAde racanA racI, zrI candrakIrati guNa gAya re / ' yaha racanA bhar3auca nagara sthita zAMtinAtha prAsAda meM racI gii| 'jayakumAra AkhyAna' inakA sabase bar3A kAvya hai jo 4 sargoM meM vibhakta hai| jayakumAra prathama tIrthaGkara RSabhadeva ke putra samrAT bharata ke senAdhyakSa the| isameM unhIM kA AkhyAna varNita hai| racanA vIrarasa pradhAna hai| yaha racanA saM0 1655 caitra zukla dazamI ko vAraDolI meM kI gaI thii| isameM kAvyatatva bhI uttama hai| svayambara meM varamAlA lekara upasthita sulocanA kA citraNa karatA huA kavi kahatA hai___ kamalapatra vizAla netrA, nAsikA suka caMca / aSTamI candraja bhAla sohe, veNi nAga prapaMca / sulocanA ke svayambara sthala para Ane ke bAda upasthita rAjakumAroM kI dazA kA citraNa karatA huA kavi likhatA hai eka ha~satA eka khIjhe eka raMga kare navA, eka jAMNe mujha varase prema dharatA jujavA / sulocanA dvArA varamAlA arkakIti ke gale meM DAla dI jAne para jayakumAra bhar3aka kara yuddha cher3a detA hai| usa avasara para vIrarasa kA acchA paripAka huA hai, yathA dharI dhIra dharaNI DholI nAkhaMtA, kopi kar3akar3I lAjana raakhtaa| hastI hastI saMghAte AthaMDe, ratho ratha subhaTa saha ima bhidde| haya hayArava jaba chAjyo, nIsAMNa nAde jaga gjjyo|2 isameM racanAkAla isa prakAra kahA gayA haisaMvata sola paMcAnave re, ujAlI dazamI caitra mAsa re, bAraDolI nayare racanA racI re, candraprabha zubha AvAsa re, kavi kA samaya saM0 1600 ke AsapAsa se saM0 1660 taka nizcita kiyA gayA hai| inake pada bhI sarasa haiM ataH ekAdha unakA udAharaNa bhI prastuta hai jAgatA jinavara je dina nirakhyo, dhanya te divasa cintAmaNi srikho| 1. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina saMta pR0 156 2. vahI pR0 159 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa suprabhAta mukhakamala ju dIrcha, vacana amRta thakI adhika ju mIThu / inakI racanAoM kA saMkSipta ullekha DaoN0 zukla ne bhI DaoN0 kAsalIvAla ke AdhAra para apanI pustaka 'jaina gurjara kaviyoM kI hindI sAhitya ko dena meM kI hai| digambara kaviyoM kI bhASA prAyaH pracalita hindI hai| thor3e sthAnIya prayoga avazya mila gaye haiM / caturbhuja kAyastha--Apa jainetara kavi haiN| inhoMne rAjasthAnI mizrita purAnI hindI meM 'madhumAlatI rI vArtA' likhI hai| vArtA sAhitya gadya-padyAtmaka hotA hai aura rAjasthAnI sAhitya kA eka loka priya sAhitya rUpa hai| Apa nigama kAyastha kula ke nAthA ke putra bhaiyArAma ke putra the / inakI vArtA kA prArambha isa prakAra huA hai-- vidhavidha tAkai vara pAUM, saMkarasuta gaNeza manAU / cAtura saitari sahita rijhAU, rasamAlatI manohara gAU / isameM lIlAvatI deza ke rAjA candrasena ke varNana se vArtA kA prArambha kiyA gayA hai| isakA eka apara nAma 'madhukumara mAlati kumari caritra' bhI milatA hai| isameM madhu aura mAlatI kI premakathA varNita hai| yaha racanA 1447 kar3I kI hai| isake prathama bhAga meM 889 kar3I hai| prathama bhAga kA antima chaMda isa prakAra hai saMpUraNa madhumAlatI kalaza car3he saMpUra, zrotA bakatA sabana kuM sukhadAyaka duHkhadUra / 889) dUsare bhAga kA prArambha ina paMktiyoM se huA haisarasati nAma leya kavi, kari ganapati juhAra, kavi jana sAce akSare kahe madhumAlati sAra / sakala buddhi diye sarasati baMdU guru ke pAya, madhumAlatI vilAsa kauM kahata cturbhujraay| kavi ise sabhI kathAoM meM zreSTha kathA mAnatA hai, yathA vanasapatI mauM aMbaphUla, vadarasa mai upajata saMta, kathA mAMhi madhumAlatI, cha re Rtu mAMhi vasaMta / 1. DaoN0 harIza gajAnana zukla-jaina gurjara kavio kI hindI sAhitya ko dena pR0 84-86 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturbhujakAyastha - cAritrasiMha 149 kavi ne isa racanA meM apanA paricaya isa prakAra diyA hai kAyatha negama kulaya he nAthAsuta bhaiyArAma, tanaha caturabhuja tAsake, kathA prakAzI tAma / dUsare bhAga kA aMtima chaMda isa prakAra hai aha koi bhAve dharI, sune madhumAlati vilAsa, tA ghare kamalA thira rahe, harizaMkara pUre Asa / 144 / ' madhumAlatI kI premakathA prAcIna kAla se pracalita rahI hai| jaina kavi isakA apanI dRSTi se dhArmika upayoga karate haiM kintu isa vArtA meM premakathA kA lakSya premakathA hI hai na ki koI sAmpradAyika yA dhArmika upadeza / isalie zuddha sAhitya ke vicAra se yaha zreSTha racanA hai| cAritra siMha-Apa kharataragacchIya matibhadra ke ziSya the| desAI ne inakA nAma cAritra siMha likhA hai| ApakI racanA 'munimAlikA' kAphI prasiddha hai| isa para kaI saMskRta TIkAyeM likhI gaI haiM / kavi ne isakA racanA kAla batAte hae likhA hai saMvata sola chattIsa o zrI vimala nAtha surasAla, dIkSA kalyANaka dinaI graMtha racI munimAla / arthAt yaha racanA zItalanAtha ke mandira meM saM0 1636 meM kavi ke dIkSA kalyANaka ke dina sampanna huii| yaha mandira riNIpura meM sthita hai| racanA sUravijaya ke samaya kI gaI, saMdarbhita paMktiyA~ nimnAMkita haiM riNIpurai ralIAmaNau, zrI zItala jinacaMda, sUravijaya rAjye sadA, saMgha adhika ANaMda / zrI matibhadra suguru taNai, supasAyai sukhakAra, cAritrasaMgha bakhANIyai, zabda zabda jayakAra / 2 isakA prArambha isa prakAra huA hai riSabha pramukha jinapAya juga, praNamuM zivasukhadAya kimana ulhAsa, paMDarIka zrI gautama Adika, gaNadhara guru manakamala vikAsa / / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaMDa 2 pR0 2168-69 (prathama saMskaraNa) 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 158 (dvitIya saMskaraNa) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha racanA 'ratnasamuccaya ane rAmavilAsa' pR0 291 - 95 para prakAzita hai / isameM kavi ne svayaM apanA nAma caritra siMha likhA, isalie zrI agaracaMda nAhaTA dvArA inakA nAma caritra siMha ThIka nahIM lagatA / ' ApakI anya racanAoM meM SaTsthAna prakaraNa saMdhi (91 gAthA, jaisalamera) catuHsmaraNa prakaraNa saMdhi ( gAthA 91, saM0 1631 jaisalamera), kharatara gurvAvalI gIta ( gAthA 21 ), sAdhuguNastavana (gAthA 42), alpabahutvastavana sAsvata caitya stavana Adi ullekhanIya haiM / Apane gadya meM 'zaMkita vicAra stavana bAlAvabodha' saM0 1633 jhaMjharapura yA samyakatva stavana bAlAvabodha bhI likhA hai / inakI gadya racanAoM kA uddharaNa upalabdha nahIM huA / 150 cArukIti - Apane saM0 1672 meM 'vaccharAja caupai' likhI / isa kavi tathA inakI kAvyakRti kA vizeSa vivaraNa upalabdha nahIM hai / jaina gurjara kaviyoM ke navIna saMskaraNa meM bhI prathama saMskaraNa ke AdhAra para kevala nAmollekha hI kiyA gayA hai / chItara - inakI jAti khaNDelavAla aura gotra TholiyA thA / ye mojamAbAda ke nivAsI the / 'holI kI kathA' inakI ekamAtra upalabdha racanA hai / yaha saM0 1660 meM likhI gaI thI jise unhoMne apane gA~va mojamAbAda meM hI likhA thA / usa samaya mojamAbAda nagara para Amera ke rAjA mAnasiMha kA rAjya thA / kavi apanA paricaya detA huA likhatA hai - so mojAbAda nivAsa, pUjai mana kI sagalI Asa, zobhai rAya mAna ko rAja; jiha vaMdhI pUraba laga pAja / X x x chItara bolyo vinatI karai, hiyA mAMhi jiNa vANI dharai, paMDita Age jor3e hAtha, bhUlyo hauM to Samijyo nAtha / isakA maMgalAcaraNa dekhiye vaMdau AdinAtha jugisAra, jA prasAda pAmUM bhavapAra, varadhamAna kI sevA kareM, jo saMsAra bahuri nahi phirai / 1. zrI agaracanda nAhaTA - paraMparA pR0 76 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 965 ( prathama saMskaraNa ) 3. zrI agaracanda nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 209 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 cArukIrti - jagARSi racanAkAla isa prakAra likhA hai solAsa sAThe zubhavarSa, phAlaguNa zukla pUrNimA harSa / ' isakI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM bArabAra yA vinatI jANa, bhUlo akSara ANauM ThANa, paMDita hAsoM ko mati karai, kSamA bhAvamujha upari dhrau| jagARSi-Apa tapAgacchIya vijayadAna kI paramparA meM zrIpati RSi ke ziSya the| apane saM0 1603 meM 'vicAramaMjarI' nAmaka kRti rcii| kucha vidvAn isake racanAkAra kA nAma guNavimala batAte haiM, para koI Thosa AdhAra nahIM miltaa| Apa candragaccha kI vIrI yA vayarI zAkhA se sambandhita the| isa racanA kA prArambha isa prakAra huA hai vaMdiya vIra jiNesara deva, jAsu surAsura sArai seva, pabhaNisu daMDaka krama cauvIsa, aka aMka pratibola chabIsa / gaNadhara racanA aMga upAMga pannavaNA suvicAra upAMga, teha thikI jANI lavalesa, nAma NAma jUjUA visesa / ' racanAkAla-saMvata sola trIDotari, vicAra maMjarI ne racI aha bhaNI nija saddavahi re / ratnatraya jute lahi te lahi avicala padavI sidhanI / isameM 24 daMDaka kA varNana hai, yathA ima cavIse daMDaka karI, annaMta anaMtI deha dharI, dehe dharI tharai nahIM vikkahI / isameM guru paramparA isa prakAra batAI gaI hai caMdra gacchi udyotakaru, vairI zAkhA manoharu , manoharu zrI ANaMda vimala sUrIzvaru / zrI vijayadAna sUrIMda me dIThai hui ANaMda a, ANaMda o sAthai caraNakamala namuM / 1. DA~0 kastUracanda kAsalIvAla-prazasti saMgraha pR0 21 aura pR0 281 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 12 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhan itihAsa zrIpati RSi paMDita namu duSamakAlai dhana dhana , dhana dhana ratnatraya siMu sobhatA / ' jaTamala-ye nAharavaMzIya osavAla zrAvaka dharmasI ke putra the / ye loga mUlataH lAhaura ke nivAsI the kintu jalAlapura meM rahane lage the| Apa rAjasthAnI hindI ke prakhyAta sAhityakAra haiM / Apane apane pUrvajoM ke nivAsa sthAna lAhaura para lAhaura gajala likhI jo kisI zahara kI prazaMsA meM likhI saMbhavataH pahilI gajala hai| isakI dekhA dekhI paravartI jaina kaviyoM ne lagabhaga 50 se adhika nagara varNanAtmaka gajaleM likhIM jinameM se kucha kA varNana 16vIM zatAbdI meM hI kara diyA gayA hai / kavi khetala ne bhI lAhaura gajala likhI hai| isake alAvA udaipura gajala, cittaur3a gajala Adi isa prakAra kI aneka racanAoM kA ullekha kiyA jA sakatA hai| zrI agaracanda nAhaTA ne 'kavivara jaTamala nAhara aura unake grantha' nAmaka eka lekha hindustAnI meM prakAzita karAyA thA jisameM jaTamala kI racanAoM kA vistRta vivaraNa hai| premavilAsa, premalatA caupai, bAvanI, strI gajala aura gorA bAdalarI bAta, inakI ullekhanIya racanAyeM haiN| inameM 'gorA bAdala rI bAta' sarva prasiddha hai| racanAoM kA vivaraNa -lAhaura gajala-yaha khar3I bolI meM likhita gajala hai / kavi likhatA hai dekhyA sahira jaba lAhora, visarai sahira sagale aura / rAvI nadI nIce bahai, nAveM khUba DAr3hI rhaiN| adbhuta jainoM ke prAsAda, karate kanika giri sauM vAda, dekhI dharamasAlA khUba, dvAre kisana ke mahabUba / dekhA deharA ika khAsa, kIyA phiraMgIyAnai vAsa, begama kI bhalI masIta, lAgA tIna lAkha javIta / isameM khUba, mahabUba, khAsa Adi urdU ke zabda prayoga aura khar3I bolI kA prayoga aitihAsika dRSTi se mahatvapUrNa haiN| usa samaya dillI meM jahA~gIra kA zAsana thA, yathA1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 182 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 647-48 (prathama saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 273 (dvitIya saMskaraNa) Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaTamala 153 jihAM pAtasAha jahAMgIra, jisakA bApa akabara mIra / isake aMta meM kavi kahatA hai lahAnUra suhAvanA, dekhyA hota AnaMda, kavi jaTamala ke-na karI, sunata hota sukhakaMda / kavi jaTamala kA bhASA prayoga para jabaradasta adhikAra thaa| ve jisa khubI se khar3I bolI yA hindustAnI zailI kA prayoga kara lete the utanI hI uttamatA se hindI yA hiMdavI kaa| inakA 'strI guNa savaiyA' hindI kI racanA hai| isakI bhASA hindI aura chanda hindI kA apanA hai| strI kI zobhA kA varNana karatA huA kavi likhatA haikuraMga se nayana kaTi kehara taI ati, kRza kuMvala sakhAsI gati gaja kI vizeSi hai / kokila se kaMTha kIra nAka so kapota grIva, calata marAla cAla sundara tudekhi hai / kusuma anAra se kapola deha ketakI sI, kavala se kara nAma kesUphala rekhi hai / adhara aruNa biMba dAr3hau danti ThauMDI ambi, jaTamala kuca zrIphala strIya hasi dekhi hai|' isI prakAra striyoM para hI inhoMne 'strI gajala' bhI likhI hai, isameM striyoM ke aMga-pratyaMga kI zobhA-zRMgAra kA varNana sarasa bhASA zailI meM kiyA gayA hai| isakA prArambha isa prakAra huA hai sundara rUpa guNa gAThI ki, dekhI bAga meM ThAr3hi ki, sakhiyA~ bIsa dala hai sAtha, nAvai raMga rAteM hAtha / inhoMne 'bAvanI' (54 gAthA) kI racanA braja bhASA mizrita rAjasthAnI yA DhUDhANI meM kI hai, isakA Adi dekhiye OM OMkAra ape hI Ape, digara na koi dUjA, jAM nara bAbara mAMsala tArAM ajaba banAisa duujaa| bajai bAu avAja ilAhI jaTamala samajhaNa bhUjA, ApaNa jogA vacana na ahaiM samajhaNa amarata kUjA / / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 274 (dvitIya saMskaraNa) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'prema vilAsa premalatA caupAI' saM0 1693 bhAdra zukla 4-5 ravivAra ko jalAlapura meM racI gaI, isakI bhASA rAjasthAnI hindI yA marugurjara hai| Adi-prathama praNami paya sarasati, gaNapati guNabhaMDAra, suguru caraNa aMbhoja nami, karU~ kathA vistAra / racanAkAla-saMvata solaha sai treyAnu bhAdra mAsa sukala pakha jAnu, paMcami cautha tithai saMlajhanA, dina-ravivAra paramaraSa magana / dohA-siMdha nadI ke kaMTha pai,, mevAsI cophera, rAjAvalI parAkramI, kou na sakai ghera / isI krama meM kavi ne apanA paricaya bhI diyA hai, yathA tahAM basai jaTamala lAhorI, karanaikathA sumati tasu dorii| nAharavaMza na kachu so jAna, je sarasatI kahaiM so Ane / gorAbAdalarI bAta- inakI sabase prasiddha racanA hai| yaha saM0 1686 bhAdra 11 ko likhI gii| isakI bhASA rAjasthAnI hindI hai| ise paM0 ayodhyA prasAda ne taruNa bhArata graMthAvalI kramAMka 34 prayAga se prakAzita karAyA hai| isameM alAuddIna khilajI dvArA ratanasena para car3hAI karane ke samaya gorA bAdala ke yuddha, unakI svAmibhakti aura vIratA kA sundara varNana hai| isakA prArambha isa prakAra kiyA gayA hai caraNa kamala cita lAya, samarUM zrI zrI sAradA, suhamati de mujha mAya, karuM kathA tuhi dhyAi ke| jaMbUdIpa majhAra, bharata khaMDa saba khaMDa sira, nagara tihAM iku sAra, gar3hacittaur3a hai viSama ati / racanAkAla-gorai ju bAdala kI kathA, aba bhai saMpUrana jAna, saMvata solai saya chayAsI, bhalA bhAdrava mAsa / ekAdazI tithi bAra ke dina kari dhari ullAsa isameM bhI kavi ne apanA paricaya diyA hai, yathA tihAM dharamasI ko naMda nAhara jAti jaTamala nAuM, tiNa karI kathA baNAya ke, bici subalA ke gAuM / isakI aneka pratiyA~ vividha jJAna bhaNDAroM meM upalabdha haiM, isase isa racanA kI lokapriyatA kA anumAna hotA hai| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcaka jayakIrti 155 Apa kI lAhauragajala se patA calatA hai ki vahA~ acchI jaina lastI usa samaya rahI hogI aura phiraMgiyoM ne aDDA jamA liyA thaa| khar3I hindI bhASA kA prayoga lAhaura meM avazya usa samaya pracalita thA aura usameM musalamAnoM ke sasarga ke kAraNa arabI-phArasI ke zabdoM kA prayoga hone lagA thaa| yahI samaya urdU bhASA zailI ke vikAsa kA bhI hai| ina pramukha racanAoM ke alAvA ApakI 28 sphaTa racanAyeM bhI upalabdha haiM jinameM 4 dohA 3 chappaya aura 21 savaiyA hai|' isa prakAra ye 17 vIM zatAbdI ke zrAvaka kaviyoM meM zreSTha sthAna ke adhikArI pratIta hote haiN| vAcaka jayakIti -kharataragacchIya samayasundara ke praziSya evaM vAdI harSanandana ke Apa ziSya the| Apane jinarAja sUri caupai, sItAzIla patAkA guNaveli, akalaMka yatirAsa, amaradatta mitrAnanda rAsa, ravibrata kathA, vasudeva prabandha aura zIla sundarI prabandha Adi aneka racanAyeM kI hai| Apane gadya meM kRSNa rukmiNI rI beli para bAlAvabodha saM0 1686 bIkAnera meM likhA / SaDAvazyakabAlAvabodha kI racanA saM0 1693 meM kI / 2 ApakA eka gIta 'jinarAjasUri gItam' zIrSaka ke antargata aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM prakAzita hai| yaha saM0 1681 meM likhA gyaa| isa gIta se lagatA hai ki isI samaya jinarAja sUri aura jinasAgara sUri meM manomAlinya bar3hA tathA do paramparAyeM cliiN| eka jinarAja sUri kI bhaTTArakIya paramparA aura dUsarI jinasAgara sUri kI AcArajIyA zAkhA kahI gii| gIta kI do paMktiyA~ dekhiye tUM sIlavaMta nirlobha ho, zrI jinasAgara sUri suguru taNI ho, jayakIrati karai suzobha ho, avicala merutaNI paripratapajyo ho| zrIsAra ne bhI saM0 1681 meM hI jinarAjasUrirAsa likhA thA / isI varSa dharmakIrti ne bhI rAsa likhaa| inase isa mahatvapUrNa ghaTanA para acchA prakAza par3atA hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1010-14 (prathama saMskaraNa) 2. zrI agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 79 3. aitihAsika jaina kAvya saMgraha Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA vRhad itihAsa sItAzIla patAkA guNaveli kA racanAkAla saM0 1674 jyeSTha zukla 13 budhavAra batAyA gayA hai| yaha racanA koTanagara ke AdinAtha caityAlaya meM kI gii|' yaha beli brahma harakhA ke Agraha para likhI gaI thii| isI grantha sUcI meM jo racanA kAla diyA gayA hai usase racanAkAla saM0 1604 mAlUma par3atA hai, yathAracanAkAla-saMvata sola caDauttari sItA taNI guNa vella, jyeSTha sudi terasa budhi racI maNI kareM gailla / isase spaSTa racanAkAla 1604 lagatA hai| isI grantha sUcI kI prastAvanA ke pR0 33 para racanAkAla saM0 1674 diyA gayA hai| koTa nagara ke AdinAtha caityAlaya meM yaha racI gii| prazasti isa prakAra hai saM0 1674 ASAr3ha sudI 7 guro zrI koTanagare svajJAna varaNI karma kSayArtha A0 zrI jayakIrtinA sva hastAbhyAM likhiteyaM / yadi saM0 1674 ASAr3ha ko likhI gaI to sampAdaka mahodaya ko jyeSTha sudI 13 budhavAra kahA~ se milaa| lagatA hai ki racanAkAla saM0 1604 jyeSTha sudI terasa budhavAra hai aura svayam lekhaka dvArA usakI pratilipi saM0 1674 ASAr3ha sudI 7 ko kI gii| para aisA mAna lene para anya racanAoM se isakA antara bahuta bar3ha jAtA hai phira una racanAoM kI racanA tithi ko pratilipi lekhana tithi mAnanA hI saMgata hogaa| isa sambandha meM paryApta anusandhAna kI AvazyakatA hai| __ Apane bIkAnera ke rAjA sUraja siMha ke rAjya meM saM0 1686 meM rAjA pRthvIrAja kRta kRSNabeli para bAlAvabodha likhA thA aura saM0 1693 caitra vadI 13 ko saMghavI thAharuzAha ke Agraha para SaDAvazyaka bAlAvabodha likhaa| isa prakAra Apa kuzala kavi evaM gadyakAra the| ApakI adhikatara racanAoM kA prakAzana na hone aura pratiyoM kI anupalabdhatA ke kAraNa namUnA nahIM prApta ho skaa| jayakula (yA jayakuzala)-Apa tapAgacchIya lakSmI kuzala ke ziSya the| vaise kavi apanA nAma jayakula aura guru kA nAma lakSmI 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jainazAstra bhaMDAroM kI grantha sUcI, bhAga 5 pR0 33 2. DA0 kastUra canda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI bhAga 5 pR0 646 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayakula - jayacaMda 157. kula bhI likhatA hai yathA apanI racanA 'tIrthamAlA- trailokya bhuvana pratimA saMkhyA stavana' meM vaha likhatA haipaMDita zreNi ziromaNi a lakSmI kula gaNi sIsa, jayakula janama saphala karu, gAiA zrI jagadIza / / sambhAvanA hai ki yA to ye jayakuzala aura lakSmIkuzala rahe hoMge yA ina donoM kA nAma jayakula aura lakSmIkula hI rahA hogaa| racanA kA prArambha ina paMktiyoM se huA haipraNamu mAtA zrI sarasvatI, je tUThI Apai zubha mtii| nija guru caraNa kamala vaMdevi, vidyAnAyaka mani samarevi / tIrathamAla racyu manaraMgi, UlaTa acchai ghaNu mujha aNgi| supAyo bhaviyaNa je jagi jANa, bhaNayo prahi Ugamatai bhANa / ' yaha racanA saM0 1654 Aso vadI 10 somavAra ko racI gaI jaisA ki anta meM kalaza se sUcita hotA hai- . vikramanRpa thI saMvachara sola, caupanA varasi Aso vadi raMgarola,. pUrNA tithi dasamI somavAra jayakAra, tavIA prabhu bhagati haraSa dharI anivAra / 92 yaha kula 92 kar3I kI racanA hai| racanA kI bhASA sarala marugurjara hai| jayacaMda-Apa pArzvacaMdra kI paramparA meM samaracaMdra ke ziSya rAyacaMdra ke praziSya evaM vimalacandra ke ziSya the| Apa mUlataH bIkAnera ke osavAla the| Apake pitA jetasiMha aura mAtA kA nAma jetala de thaa| Apa vimalacandra sUri ke paTTadhara the| inheM saM0 1674 meM AcArya pada prApta huA aura saM0 1699 ASAr3ha sudI 15 ko inakA svargavAsa huaa| isI samaya ahamadAbAda meM zAMtidAsa seTha ke prayatna se saM0 1680 meM sAgara pakSa kI AcArajIyA zAkhA aura bhaTTArakIya zAkhAoM kA vibhAjana zAntipUrvaka sampanna ho gyaa| pujA RSi jo 12332 upavAsa ke lie prasiddha haiM, inhIM jayacanda sUri ke pAsa raha kara tapa karate the| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 824 (prathama saMskaraNa) Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rasaratna rAsa- inhoMne rAyacanda sUri ke sambandha meM 'rasaratna rAsa' nAmaka aitihAsika kAvya saM0 1654 meM khaMbhAta meM likhaa| yaha racanA aitihAsika rAsa saMgraha meM prakAzita hai| isameM maMgalAcaraNa ke bAda jaMbUdvIpa aura gurjara deza kI prazaMsA hai jahAM ke jaMbUsara nagara meM jAvaDasA doSI kI patnI kamala de kI kukSi se saM0 1606 bhAdra vadI 1 ravivAra ko rAjamalla kA janma huA thaa| eka bAra bihAra karate samaracandra sUri jaMbUsara phuNce| kizora rAjamalla inase prabhAvita huA aura dIkSA lene kA nizcaya kiyaa| samvat 1626 vaizAkha meM ve dIkSita hue| usa samaya somasiMha aura unakI patnI indrANI ne mahotsava kiyA aura rAyamalla kA nAma rAyacaMda pdd'aa| inhoMne tatpazcAt khuba zAstrAbhyAsa kiyA aura yogya hone para sUripada prApta kiyaa| inake aneka ziSya evaM prazaMsaka hue| kavi inake sambandha meM likhatA hai vasai traMbAvatI nayari majhAri, kalAkuzala rAyamalla kumAra / dekhI jana haraSai mani ghaNau, mAnava rupiiM surasuta bhaNauM / ' 22 DhAla meM 256 kar3I kI yaha racanA kAvyatva kI dRSTi se bhale adhika mahatva kI na ho kintu itihAsa aura dharma kI dRSTi se upekSaNIya nahIM hai| yaha racanA kuMvaravijaya kI prArthanA para likhI gaI aura isakI prati bhI unhIM kI likhita prApta huI hai| isakI bhASA marugurjara hai| isakA prArambha isa prakAra hai Adi jiNavara Adi jiNavara ajita jinanAtha, zrI sambhava abhinaMdanaha sumati padamaprabha supAsa sundara, candraprabha ulhAsakara suvidhi zItala zreyAMsa saMkara, vAsupUjyanaiM vimala jina anaMta dharma zrI santi, kathuara malli muni suvrata nabhinemi dhanakaMti / 1 / 2 x muni kuMvara jI gaNivaru prArthani bhagati jagIsa, gaNi zrI jayacaMda vInavai pUrau manaha jagIsa / 256 / antima vastu isa prakAra hai 1. aitihAsika rAsa saMgraha pR0 29-30 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 294 (dvitIya saMskaraNa) - Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayacaMda nyAna guNanidhi suguru vikhyAta, zrI rAyacaMda sUrIsaru sakalasAra guNa deha bhUSita / tAsu taNA guNa varNavyA pAsanAha suprasAdi sobhita / ' ApakI dUsarI racanA rAyacanda sUri guru vAramAsa zrI rAyacanda sUri para hI AdhArita hai / yaha bhI 'aitihAsika rAsa saMgraha' meM prakAzita hai / prArambhika paMktiyoM meM rAyacaMda ke mAtA pitA aura inakI dIkSA Adi kA varNana hai / isake bAda ASAr3ha se prArambha karake eka eka DhAla ora dohA kahA gayA hai / jaise varSA kA prArambha hone para unakI bahina saMpUrA samajhAkara kahatI hai paradesa paMthI geha Avai tumheM vilasau sukhya agAha re sampUrA bhAI ima vInavai re, o amha vacana pratipAlire baMdhava jI / bahina dvArA gAyA gayA yaha bArahamAsA vicitra lagatA hai / 28 DhAla meM caitra kA varNana karatI huI vaha kahatI hai- caitra iti nAga punnAga caMpaka sahakAra kalikAvarta, kAmI ti rAmAsyauM gAI banakeli rasa pUraMti / dhanasAra lAla gulAla sundara mRganAbhi vAsa suhaMti, ima viSaya sukharasa bhogavau pUraumananI khaMti re baMdhava jI / 2 bahina ke dvArA bhAI se isa prakAra ke uddIpanoM kA varNana asvAbhAvika lagatA hai / yaha racanA 'prAcIna madhyakAlIna bAramAsA saMgraha bhAga 1 meM bhI prakAzita hai / isakA prArambha isa prakAra huA haiAdi - sundara rUpa sujANavara sohaga maMgalakAra, manamohana jio vallahao parataSi sura avatAra / aMta - zrI rAyacaMda sUrIsara je sampai naranAri, gaNi jayacaMda ima uccarai tasu hui jaya jayakAri / 159 lagatA hai ki isa racanA ke samaya taka jayacanda sUri nahIM balki kevala gaNi hI the arthAt yaha racanA saM0 1674 ke pUrva hI huI hogI / ApakI tIsarI kRti pArzvacandra sUrinA 47 dohA pArzvacandra kI stuti meM likhI laghu kRti hai / isake antima do chanda namUne ke rUpa meM 1. aitihAsika rAsa saMgraha pR0 29-30 2. aitihAsika jaina rAsa saMgraha pR0 79 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 uddhRta kie jA rahe haiM gaccha dhorI gAje guhira vimalacandra vaDavAra, paTTodharaNa pragaTIyo jayacaMda jage AdhAra / 46 / je rAjA parajAha je sahu ko nAme zIsa / jayacaMda Ayo jodhapura pugI sabahi jagIsa / 47 / ' maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (vAcaka) jayanidhAna - kharataragacchIya sAgaracanda sUrizAkhA meM rAyacandagaNi ke Apa ziSya the / Apa acche kavi the aura Apane aneka kAvya grantha likhe haiM / ApakI nimnAMkita racanAyeM upalabdha haiMcaubIsajina aMtarAkArastavana saM0 1634; 18 nAtA saMjhAya saM0 1636 (63 gAthA); yazodhara rAsa saM0 1643; dharmadatta dhanapati rAsa ( gA0 320 ) saM0 1658, sammetazikhara yAtrA stavana saM0 1659, surapriyarAsa ( gA0 167 ); saM0 1665; mulatAna mUrmAputra caupar3a ( gA0 159)saM0 1659 derAvara; kAmalakSmI vedavicakSaNa mAtR putrakathA caupai ( gA0 105) saM0 1679 aura neminAtha phAga / zrI desAI ne inakI surapriya rAsa meM diye gae racanAkAla kA artha saM0 1585 lagAkara inheM 16vIM zatAbdI kA kavi mAnA thA / racanAkAla isa prakAra batAyA hai vANa sura sara sasadharai saMvatchari re Asojaha mAMsi, sAmala trIja dinai bhalai, kavi vAsari re pUjImana Asa / zrI desAI ne jaina gurjara kavio ke bhAga 3 pR0575 para racanAkAla sudhArakara 1665 svIkAra kara liyA hai aura kahA hai ki-bANa surasara sasadharaI' ke badale vANa surasa rasa sasa dharai' vAcanA cAhiye aura taba racanAkAla saM0 1665 hogA / kUrmAputra caupar3a kA racanAkAla desAI ne saM0 1672 batAyA hai / aba yaha to avizvasanIya lagatA hai ki eka hI kavi kI eka racanA saM0 1585 kI ho dUsarI saM0 1672 kI, arthAt do racanAoM ke bIca 87 varSa kA lambA antarAla asambhava lagatA hai isalie surapriya rAsa kA racanAkAla saM0 1665 hI ucita hai aura yahI samaya zrI agaracaMda nAhaTA ne bhI mAnA hai / surapriya 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 296 (dvitIya saMskaraNa ) 2. agaracanda nAhaTA - paramparA pR0 75-76 3. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 137 (prathama saMskaraNa ) Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayanidhAna 161 carita rAsa kA racanAkAla dvitIya saMskaraNa meM isa prakAra diyA gayA hai vANa sarasa rasa sasadharaI saMvacchari re AsojahiM mAsi, sAmala trIja dinai bhalaI kavi vAsari re pUgImana Asa / ' racanA kA Adi-sarasa madhura amRta jisI zrI jinavara nI vANi, hRdaya kamali samarI karI kahisu kathA guNaSANi / 1 / aMta-jayanidhAna vAcaka bhaNai naranArI re je nisuNai aha, riddhi vRddhi ghari saMpajai jasa maMgala re sukha vilasaiM teha / 'kUrmAputra caupai' kA prArambha isa prakAra hai tribhuvanapati badhamAna jinezvara, abulIbala praNamI paramezvara, rAya sidhAratha trisalAnaMdana, sevaka janamana dukha nikaMdana / kUrmAputra kumara guNa gAU, mana sudha kevala pAvana bhAU / gRha vesai kevalasiri variyau, bhavajala thI AyaNa udhariyau / racanAkAla -sattari duI adhika sambandha, solaha sai ahai saMvacchari, posaha sudi navamI vAsari, derAvara sohai bhAsura / isameM kUrmAputra kA caritra citrita hai jisane ghara baiThe hI kevalajJAna prApta kara liyA thaa| lekhaka sAgaracandra kI AcArajiyA zAkhA se sambandhita thA / sambandhita paMktiyA~ dekhiye--- kharataragachi sAgaracanda AcArija sAkhi muNiMda, vAcaka rAyacandra susIsa, jayanidhAna saguNa subha dIsa / aThAra nAtarAM saJjhAya (gA0 63, samvat 1636) kA racanAkAla isa prakAra batAyA hai| samvatsola chatIsai varase, kharataragacha jinacanda surIsa, rIhaDa zAkhA meru samAna, tejai dIpai abhinava bhAna / tAsu supasAya karI zubha divase, vAcaka rAyacanda sahaguru sIsai, o sambandha kahiu lavalesa, bhaNatAM navanidhi hui nisadIsa / yazodhara caritra athavA rAsa samvat 1643 kI racanA hai| isameM ati lokapriya pAtra yazodhara kA caritra citrita hai / kavi ne likhA hai1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 164 (dvitIya saMskaraNa); - bhAga 1 pR0 127, bhAga 3 pR0 575 aura 735, 1512 (prathama saMskaraNa) 11 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kharataragacchi jinacaMda sUriMda, udayo abhinava surataru kaMda, tAsu pasAI jasodhara carI, solha sai tigayAle krii|' dharmadatta caupai athavA rAsa (gA0 320 samvat 1658) ke alAvA jaisA pahale kahA gayA hai, Apane 24 jina AtarAM stavana, sammeta zikharastavana samvat 1650 Adi kaI stavana aura bhajana bhI likhe haiN| ina racanAoM meM surapriya carita rAsa mahatvapUrNa racanA hai| yaha saM0 1665 Aso vadI 3 zukravAra ko mulatAna meM likhI gaI thii| isameM batAyA gayA hai ki jo vyakti jAne-anajAne ho gaI apanI bhUla. cuka para pazcAttApa kara letA hai vaha surapriya kI taraha kalimala se mukta hokara kevalajJAna prApta kara letA hai| isakI bhASA bhAvavahana karane meM samartha marugurjara hai| isa kathana kI puSTi ke lie do cAra paMktiyA~ uddhRta kI jA rahI haiM -.. pApakarama kei jANatA, aNajANata tima kei, karinai pachatAvai valI, bhAvaI dharama karei / surapriyanI pari te sahI, sukhi huI naranAri, kalimala savi dUraiM karI, pAmaI bhavanau pAra / 2 aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM inakA eka gIta 'sAdhukIrti guru svargegamana gItam' nAma se chapA hai / yaha 10 kar3I kI racanA hai| isase patA calatA hai ki sAdhukIti saM0 1646 meM jAlaura meM the| apanI mRtyu samIpa samajhakara unhoMne anazanapUrvaka zarIra tyAga kiyaa| isameM usI samaya kA varNana kiyA gayA hai| isakI pahalI kar3I isa prakAra hai sukhakaraNa zrI zAnti jiNesaru, samarI pravacana vacanasa jI, sohaNa suhaguru gAIe, ni .. .. .. namAe jI / 1 / prati ke khaMDita hone ke kAraNa dvitIya paMkti pUrNa nahIM chapI hai| isakI antima 10vIM kar3I nimnAMkita hai UlaTa ANI suhaguru gAiyA, vAcaka rAyacaMdra sIsa jI, AsApUra suramaNi suNavI, jayanidhAna suha dIsi re / 3 1. jaina gurjara kabio bhAga 2 pR0 164 (dvitIya saMskaraNa) 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 164-165 (dvitIya saMskaraNa) 3. aitihAsika jaina kAvya saMgraha 'sAdhukIti jayapAtAkA gItama' saMkhyA 6 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayamalla jayarAja 163 yaha racanA 'sAdhukIrti jayapatAkA gItam' zIrSaka ke antargata chapI chaha racanAoM meM antima hai / isakA aitihAsika mahatva hai / - jayamalla -- candragacchIya zaktiraMga ke Apa ziSya the / Apane saM0 1652 meM 'samyakatva kaumudI caupAI' kI racanA kI / racanA kI pratilipi sonapAla dvArA likhita saM0 1657 kI upalabdha hai / isakA uddharaNa aura anya vivaraNa prApta nahIM ho sakA hai / (brahma) jayarAja - - Apa bhaTTAraka sumatikIrti ke praziSya evaM bhaTTAraka guNakIrti ke ziSya the| saM0 1632 meM guNakIrti DUMgarapura meM bhaTTArakIya gAdI para baiThe the / unake ziSya brahma jayarAja ne isa ghaTanA kA varNana apanI racanA 'guru chanda' meM kiyA hai / usa samaya kA varNana ina paMktiyoM meM dekhiye saMvata sola batrIsami vaizAkha kRSNa supakSa, dasamI suraguru jANiya, lagana lakSa zubha dakSa / siMhAsana rUpA taNI visaryA guru santa, zrI sumatikIrti sUri raMga bharI, DhAlyA kuMbha mahaMta / * guNakIrti kA guNagAna karatA huA kavi kahatA hai zrI guNakIrti yatIndra caraNa sevi naranArI, zrI guNakIrti yatIndra pApa tApAdika hArI / zrI guNakIrti yatIndra jJAnadAnAdika dAyaka, zrI guNakIrti yatIndra cAra saMghASTaka nAyaka / guruchanda kI antima paMktiyA~ isa prakAra hai sakala yatIzvara maMDaNI, zrI sumatikIrti paTTodharaNa, jayarAja brahma evaM vadati, zrI sakalasaMgha maMgalakaraNa | usa samaya bhaTTAraka sumatikIrti kA AsapAsa ke pradezoM meM acchA sammAna thA, ataH deza ke sabhI prAntoM se zrAvakagaNa acchI saMkhyA meM usa paTTAbhiSeka meM sammilita hone ke lie ekatra hue the / usI aitihAsika ghaTanA kA varNana isa racanA meM kiyA gayA hai / racanA se kavi kI gurubhakti aura ojasvI abhivyanjanA zakti kA acchA paricaya milatA hai / bhASA pravAhayukta hindI hai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 278 (dvitIya saMskaraNa) 2. kastUracanda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina santa pR0 190-191 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhada itihAsa jayavijaya - tapAgacchIya devavijaya Apake guru the / inhoMne saM0 1660 meM 'zakuna dIpikA caupAI' kI racanA DUMgarapura meM kii| yaha racanA Ananda kAvya mahodadhi meM prakAzita hai / " isakA prArambha isa prakAra hai 164 sakala buddhi ApaiM sarasati, amIsamI vANI varasatI, ajJAna timira Arati vAratI, namo namo bhagavatI bhAratI / racanAkAla -- vyoma rasa ravicaMda vaSANi, saMvachara haiDau o ANi, sarada Rti nai Aso mAsa, rAkA pUrNacandra kalAvAsa | yaha caupAI vAgaDa deza ke giripura nAmaka gA~va meM jogIdAsa ke Agraha para likhI gaI thI / isakI antima paMktiyA~ dekhiye bhagatA savi lahIi riddhi, o bhaNatAM pAmai valI buddhi, jayavijaya nai paramANaMda, bhaNatAM guNatAM sadA AnaMda / ye sulekhaka aura pratilipikAra bhI the / inhoMne saM0 1668 meM 'saMgrahaNI ' mUla kI pratilipi aura saM0 1671 meM zaikSopasthAna vidhi kI prati likhI thI / jayavijaya II - - Apa tapAgacchIya hIravijaya sUri kI paramparA meM upAdhyAya kalyANavijaya ke ziSya the / unhoMne hI ravijaya puNyakhANi saJjhAya saM0 1652 ke bAda likhA jo jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya meM prakAzita hai / inakI dUsarI racanA kalyANavijaya gaNi no rAsa saM0 1655 Aso zukla 5 ko likhI gaI jo jaina aitihAsika rAsamAlA bhAga 1 meM prakAzita hai / inhoMne saM0 1661 meM 'zrI sammeta zikhara rAsa' likhA jo prAcIna tIrthamAlA saMgraha meM prakAzita hai| hIravijaya sUri puNyakhANi saMjhAya' kA Adi- praNamiya pAsa jiNaMdadeva saMpaya suhakAraNa, saMkhesarapura maMDaNau duha durIya nivAraNa | puNyakhANi guruhIranI o pabhaNu mani ANaMda, bhaviNa jaha sahu sAMbhalau jima lahu paramANaMda / 1. agaracanda nAhaTA - paramparA pR0 91 2. jaina gurjara kabio bhAga 1 pR0 394; bhAga 3 pR0 881 (prathama saMskaraNa ) bhAga 2 pR0 3 0 ( dvitIya saMskaraNa) 3. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 317-320 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayavijaya anta--sakala kalyANanivAsa geha, ani sundara sohai / siri kalyANavijaya vAcaka prati, dIThai mana mohai / tAsa sIsa jayavijaya bhaNaI o puru manaha jagIsa, siri vijayasena sUrIsaru pratipau koDi varIsa 1 isa racanA meM hIravijayasUri ke vizeSa puNya kAryoM kA sAdara ullekha kiyA gayA hai / yaha aitihAsika gurjara kAvya saMcaya kI kramasaMkhyA 22 para prakAzita hai / isase pUrva hIravijaya saloko aura hIravijayasUri nirvANarAsa nAmaka hIravijayasUri se sambandhita racanAyeM bhI ukta saMgraha meM saMkalita haiM / ukta tInoM racanAoM se hIravijayasUri aura unake samaya kI pramukha ghaTanAoM para pUrA prakAza par3atA hai| hIra jI kI tapazcaryA, satyabhASaNa, upavAsa, yogAbhyAsa Adi sadvRttiyoM kA varNana kiyA gayA hai / unakI ziSya saMkhyA, grantha racanA, vimba pratimAsthApana, saMghayAtrA, tIrthATana kA bhI vyaurA milatA hai / isa dRSTi se isa racanA kA aitihAsika mahatva hai / kalyANagaNi no rAsa meM lekhaka ne guru kalyANavijaya gaNi kA guNAnuvAda kiyA hai / isakA prArambha isa prakAra huA hai-sakala siddhivaradAyako sajayo riSabha jiNaMda, bhArata sambhava bhavia jaNa, bohaNa kamala diNaMda / zAMti jiNesara mani dharuM zivakara trijaga majhAri siddhi badhU varavA bhaNI, varIo saMjamabhAra / ' anta meM akabarara - hIravijaya milana kI carcA bhI kI hai yathAzrI hIravijaya sUrI rAjIo, kaliyuga jugaha pradhAna re, sAhi akabara rAjaNi bujhavI, dIdhu jIva abhayadAna re / racanAkAla - saMvata sola paMcAvana, vatsara Aso mAsa re / zuddha pakhya paMcami dine, racIo anopama rAsa re / 165 sammeta zikhara rAsa yA pUrvadeza caitya paripATI - isameM vijayadeva sUri ke samaya mathurA ke saMghavI dvArA nikAlI gaI saMghayAtrA kA varNana hai / yaha saMghayAtrA mathurA se calakara pATalIputra, rAjagRhI Adi hotI huI jaunapura ke rAste ayodhyA hotI punaH mathurA jAkara sampanna huI thI / racanAkAla isa prakAra batAyA hai 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 290 (dvitIya saMskaraNa); bhAga 1 pR0 320 (prathama saMskaraNa ) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sasi rasa surapati vacchara Atapa akAdisi budhavArai, sametAcala mahAtIratha keruM stavana racyu matisArai / par3hai guNai je zravaNe nisuNai tIratha mahimA bhAvai, jayavijaya vivudha ima jaMpai sukha anaMtA sau pAvai / ise cimanalAla DAhyAbhAI dalAla ne bar3odarA se bhI prakAzita kiyA hai| inhoMne ina racanAoM ke alAvA saMskRta meM 'zobhanastuti' para TIkA saM0 1641 meM likhI aura kalpadIpikA kI bhI racanA kI jisakA ullekha RSabhadAsa ne hIravijayasUri rAsa meM kiyA hai 'jasavijaya ja vijaya paMnyAsa, kalpadIpikA kIdhI khAsa / ' hIravijayasUri akabara se milane gaye the taba ye jayavijaya bhI unake sAtha the| ataH tatkAlIna mahatvapUrNa aitihAsika ghaTanAoM ke pratyakSadarzI kavi-sAhityakAra the| __ jayavaMtasUri--inakA apara nAma guNasaubhAgya bhI hai| ye bar3atapagaccha ke upAdhyAya vinayamaMDala ke ziSya the| bar3atapagaccha kI sthApanA vijayacandasUri ne kI thii| ve khaMbhAta kI bar3I pozAla meM rahate the isalie ise vRddha pauzAlika gaccha yA saMkSepa meM bar3atapagaccha kahA jAne lgaa| yaha ghaTanA 14vIM zatAbdI ke prathama caraNa kI hai| jayavaMtasUri ne saM0 1614 meM 'zRGgAramaMjarI' yA 'zIlavatI caritra' kI racanA kI jisameM zIlavatI kA caritra citrita hai| isakA Adi candravadani campakavanI cAlaMti gajagatti, mayaNarAya mandira jisI, paya paNamUM sarasatti / isameM dUhA aura caupAI kA prayoga huA hai / eka caupAI dekhiye-- sahi guru caraNa namU nisidIsa, jehathI puhapii sakala jagIsa, jehathI lahIi dharmavicAra, sakala zAstra sadguru AdhAra / te sahigurunA praNamI pAya, jayavaMta paMDita akacitta thAya, grantha karuM zRGgAramaMjarI, bolU zIlavatI nuM crii| isake anta meM vRddhatapAgaccha kI guruparamparA dI gaI hai / racanAkAla isa prakAra batAyA hai-- 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 667 (prathama saMskaraNa) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayavaMtasUri 167. saMvata sola codottarai, Aso sudi gurubIja, kavi kIdhI zRGgAramaMjarI, jayavaMta paMDita heja / RSidattA rAsa saM0 1643, nemirAjula bAramAsa, sthUlabhadra premavilAsa phAga 28 kar3I, sthUlabhadra mohanabeli, sImaMdharanA candrAulA, locanakAjala saMvAda Adi ApakI anya prApta racanAyeM haiN| RSidattA rAsa ko nipuNAdalAla ne sampAdita-prakAzita kiyA hai| yaha saM0 1643 mAgasara zudI 14 ravi ko racI gaI, yathAsaMvata sola sohAmaNo ho, suhAkaraMuho trittAlau udAra mAgasira sudi caudasi dinai ho dIpaMtu ravivAra / RSidattA ke sambandha meM kavi kahatA hai kevala lahI mukateM gaI kIdha kalaMkaha cheda, te RSidattA sucaritaM suNayo shusvivek| nemarAjula bAramAsa bela prabaMdha (77 kar3I)--yaha 'prAcIna madhyakAlIna bAramAsA saMgraha bhAga 1 meM prakAzita hai| isakI kathA jaina sAhitya meM atyanta lokapriya hai| isakI antima paMktiyA~ isa prakAra hai bAramAsa guNa jiNataNA ho gAtA ma karo pramAda; Rddhi anaMtI AgamaI ho, suNatA hui AlhAda / ' 'sImaMdhara stavana' Adi svati zrI puDaragiNI moro suguNa sImaMdha : svAmi, muhabolatA amRta jhare, manohara mohana nAma / guNakamala tore vedhiyo manabhamara mujha rasa pUri, tujha bheTavA alajo ghaNo, kima karuM thAnika dUri re / inhoMne 27 kar3I kI eka racanA 'sImaMdhara caMdrAulA' nAma se isI viSaya para likhI hai| usakA Adi isa prakAra hai-- vijayavaMta puSkalAvatI re, vijayApuvva videho, pura paMDarIka puDaragiNI re suNatAM huI sneho|' 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 198 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 2 pR0 69-80 (dvitIya saMskaraNa) Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saM0 1587 vaizAkha kRSNa 6 ravivAra ko zatruJjaya para RSabhanAtha tathA puNDarIka ke mUrti pratiSThA samAroha meM ye AcArya vinayamaMDala ke sAtha upasthita the| muni jinavijaya ne zatruJjaya tIrthoddhAra kI prastAvanA meM isakA ullekha kiyA hai| sthUlabhadra premavilAsa phAga (29 kar3I) yA thUlibhadra kozA premavilAsa phAga ke alAvA sthUlibhadra aura vezyAkozA ke premaprasaMga para AdhArita dUsarI racanA inhoMne 'sthUlabhadra mohana beli' nAma se racI hai / isakI kucha paMktiyA~ dekhie-- mana kA sukhadukha kahana . ikahina ju AdhAra, hRdaya talAba ru dukha bharayu tUM kuchai binudhaar| ikatiiM saba jaga vedanA, ikatiiM vichurana pIra, toha samAna na hota sakhi, gopada sAgara nIra / ' sthUlibhadra premavilAsa phAga (45 kar3I) prAcIna phAgu saMgraha meM 26veM krama para prakAzita prasiddha racanA hai| isameM pahale dohe ko chor3a kara 41 kar3I taka kahIM thUlibhadra aura kozA kA nAma na Ane se yaha kisI bhI sAmAnya nAyaka-nAyikA ke premavilAsa kA bhrama utpanna karatI hai / 42vIM kar3I meM kozA kA nAma AtA hai, yathA - kozyA vedha valadhar3I ema olaMbhAdei, ehavai guru AdezaDau thUlibhadramuni aavi| isI samaya guru ke Adeza se muni sthUlibhadra kozA ke pAsa pahu~cate haiN| vaha atyanta harSita ho uThI aura isI ke sAtha phAgu samApta ho gyaa| antima paMktiyA~-- sthUlabhadra kozyA keraDu gAyo premavilAsa, phAga khele savi goraDIU, jema AveM madhumAsa dinadina sajjana melAvaDo o gaNatAM sukhahoi jayavaMtasUri vakhANI re o gaNatAM sukhahoI / kucha kAvyAtmaka mArmika sthala upasthita karake yaha nivedana karatA hU~ ki ApakI ina racanAoM meM kAvyaguNa bharapUra hai aura ye kore upadezaka nahIM hai; dekhiye vasaMta meM viraha varNana karatA huA kavi likhatA hai -- 1. DA0 harIza-jaina gurjara kaviyoM bhI hindI sevA pR0 100 2. prAcIna phAgu saMgraha pR0 127 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 jayavaMtari navayauvani yauvani taruNIveza, pApI viraha satAvai tApai piu paradeza, taruvara beli AliMgana deSiya sIla salAya, bharayauvana priya bejaluSiNa na visAriyo jAi / saM karuM sarovara jala vinA haMsA kisyU re karesi, jasaghari kamanIya goraDI tasa kima gamaire videza / priya kI yAda meM nIMda nahIM AtI, priya svapna meM Akara jagA jAtA hai kaThina kaMta kari Ali jagAvai ghar3I ghar3I mujha suhaNAi Avai, jaba joU taba jAi nAsI, pApIDAM mujha dhAlima phAMsI / vaha priya se milane ke lie pakSI banakara ur3a jAne kI kalpanA karatI hai hu~ siiM na sarajI paMSiNI jima bhamatI piu pAsi, hu~ siiM na sarajI caMdana karatI priya tanu vAsa / isa prakAra vaha viraha se sUkha kara asthipaMjara mAtra raha gayI hai jhUri jhuri paMjara thai sAjana tAharai kAji, nIda na samaru vIjhaDI na karai morI sAri / ' isa prakAra yaha eka mArmika, sarasa viraha kAvya hai| nemarAjula bAramAsa bela prabandha bhI isI taraha kI bhAvapUrNa racanA hai kintu uddharaNoM se kalevara bar3hAne kA avasara nahIM hai| inakI anya prakAzita racanA-- RSidattA rAsa athavA AkhyAna 562 kar3I kI vistRta racanA hai| yaha saM0 1643 mAgasara zudI 14 ravivAra ko likhI gii| jisakA saMkSipta paricaya diyA gayA hai| locanakAjala saMvAda 18 kar3I kI sundara sarasa gIta hai| Adi - nayaNAM re guNarayaNAM nayaNAM a aNadhaTatI joDi, kAlA kajjala kerai kAraNi, tujhanaiM moTI khoddire| asarisa sarasI saMgati karatAM, Avai caturaha lAja, jehathi surajana mAMhi hui hAsu, tasami bhaNaisyu kAjare / aisA samajhA jAtA hai ki inhoMne kAvyaprakAza kI TIkA bhI likhI thii| prazasti meM aisA varNita hai, yathA1. prAcIna phAgu saMgraha pR0 127-128 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa TIkA kAvyaprakAzasya sA likheta pramodataH guNasaubhAgya sUriNAM guruNAM prApya zAsanam / isa kavi ke Upara eka vistRta lekha zrI mohanalAla dalIlacaMda desAI ne AtmAnandaprakAza, vIra saM0 2450 ke 10veM aMka meM prakAzita karAyA hai, jisase inake sambandha meM vistRta vivaraNa prApta ho sakatA hai| jayasAgara-Apa bhaTTAraka ratnakIrti ke pramukha ziSya the| ye bhI apane guru ke samAna sAhityArAdhana meM lage rhe| saMbhavataH inakA svargavAsa ratnakIrti ke rahate ho gayA thA, isalie inakA samaya saM0 1580 se saM0 1655 taka mAnA jA sakatA hai| inakA sAhityasRjana kArya 17vIM zatAbdI meM hI huA hogA ataH inheM yahA~ sthAna diyA gayA hai| inakI racanAoM ke nAma isa prakAra haiM : neminAthagIta 1 aura 2, jasodharagIta, cunar3IgIta, saMkaTaharapArvajinagIta, bha0 ratnakIrti pUjAgIta, paMcakalyANakagIta, saMghapati mallidAsa nI gIta, kSetrapAlagIta aura zItalanAtha nI vintii| apane guru ke samAna ye bhI choTe-choTe gIta likhane meM vizeSa ruci lete the| paMcakalyANaka gIta inakI sabase bar3I racanA hai| isameM zAntinAtha ke pAMca kalyANakoM kA 71 padyoM aura pA~ca DhAloM meM varNana kiyA gayA hai / bhASA marugurjara aura varNana sAmAnya koTi kA hai, yathA naranArI sukhakara seviye re, solamoM zrI zAntinAtha, avicala pada je pAmayo re, mujha mana rAkho tujha sAtha / kavi ne guruparaMparA isa prakAra batAI hai zrI abhecaMda pade sohe re abhayasunaMdi sunaMda, tasa pATe pragaTa havo re, sarI ratnakIrati municaMda / ' jazodharagIta ke 18 padyoM meM yazodhara kI pracalita kathA kA saMkSipta sArAMza diyA gayA hai / gurvAvalIgIta meM sarasvatIgaccha kI balAtkAragaNa zAkhA ke bhaTTAraka devendrakIti kI paraMparA meM hone vAle bhaTTArakoM kA saMkSipta ullekha hai, yathA 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina santa pR0 154 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayasAgara tasa pada kamala divAkara mallibhUSaNa guNasAgara, AgAra vidyA vinaya taNo bhalo e padmAvatI sAdhI eNe, gyAsadIna raMjyo teNeM / jaga jeNeM jinazAsana sohAviyoe / cunar3I gIta - eka rUpaka hai jisameM neminAtha ke vana cale jAne para rAjUla ne cAritrarUpI cunar3I ko jisa prakAra dhAraNa kiyA, usakA varNana hai / vaha cunar3I navaraMgI thii| guNoM kA raMga, jinavANI kA rasa, tapa kA teja milAkara vaha cUnar3I raMgI gaI / isI cUnar3I ko or3hakara vaha svarga gaI / isakA prathama chaMda nemi jinavara namIyA, jI cAritra cunar3I mAge raajii| girinAra vibhUSaNa nema, gorI gajagati kahe jinadeva / rAjimaMti rAjiva nayaNI, kahe nema prati pikvynnii| ghamaghamaMti hai dhUdharI caMgI, Apo cAritra cUnar3I nvrNgii|' isameM kula 16 kar3I hai / aMtima kar3iyA~ isa prakAra haiM : cita cunar3I e je dhara se manavaMchita nema sukha kara se, saMsAra sAgara te tarase, puNyaratna no bhaMDAra bharase / suri ratnakIrtijasakArI, zubha dharmarAzi guNadhArI, naranAri cunar3I gAveM brahmajayasAgara kaheM bhaaveN| ratnakIrti gIta - jayasAgara ratnakIrti ke ziSya hI nahIM unake kaTTara samarthaka evaM pracAraka the| unhoMne garu ratnakIrti ke jIvana para AdhArita kaI gIta likha kara usakA janatA meM pracAra kiyaa| isakI kucha paMktiyA~ dekhiyemalaya deza bhava caMdana, devadAsa kero naMdana, zrI ratnakIrti pada puujiye| akSaya zobhana sAla e, sahejala de suta guNamAla re vizAla zrIratnakIrti pada pUjie / zrI jayasAgara ne jIvanaparyanta sAhitya ke vikAsa meM apanA yogadAna diyA, sAtha hI ve zreSTha sAdhu aura jainAcArya the| inakA saMkSipta paricaya DA0 harIza zukla ne bhI apane grantha meM diyA hai| 1. DA0 kastUra canda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina saMta pR0 276-277 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jayasAra-Apa tapAgacchIya AnaMdavimala>dharma siMha > jayavimala ke ziSya the| Apane saM0 1619 meM 'rUpasena rAsa' likhaa| isakA racanAkAla kavi ne isa prakAra batAyA hai 'nanda iMdi rasa indu' / ' anya vivaraNa nahIM hai / _ (upAdhyAya) jayasoma -Apa kharataragacchIya pramodamANikyagaNi ke ziSya the| Apa 17vIM zatAbdI ke prasiddha vidvAn aura granthakAra the| Apane karmacanda vaMzotkIrtana nAmaka aitihAsika kAvya saMskRta meM "likhA jisa para Apake ziSya guNavinaya ne saMskRta meM TIkA likhii| Apane marugurjara meM gadya-padya donoM hI paryApta likhA hai| ApakI nimna'likhita racanAyeM upalabdha haiM : bArahavata grahaNarAsa saM0 1647; bAraha bhAvanA saMdhi; bIkAnera saM0 1646, vayarasvAmI caupai saM0 1659 jodhapura; caubIsa jina gaNadhara saMkhyA stavana saM0 1656; saMbhava stavana saM0 1657; sAdhuvaMdanA, gaur3I stavana / ina padyabaddha kRtiyoM ke alAvA Apane gadya meM aSTottarI snAtra aura do anya praznottara padya grantha likhe haiN| inakI kucha racanAoM ke namUne die jA rahe haiM-- vArabhAvanAsaMdhi kA Adi AdIsara jiNavara taNAM, padapaMkaja paNamevi, pabhaNisu bArahabhAvanA sAnadhi kari zruti devi / dAnadayA japatapa kriyA bhAva pakhai apramANa, lUNa vinA jima rasavatI, o zrI jinavara vANi / racanAkAla-- rasa vAridhi rasa sahasa barasai bIkAnayari nayari mana harasai / zrI jinacaMda sUri guru rAjai, aha vicAra bhaNyau hitakAjai / anta-pramodamANika gaNi suhaguru sIsa, gaNi jayasoma kahai sujagIsa, AdIsara surataru supasAi, aha bhaNatAM savi suSa thAai / ' bAravrata icchA parimANa rAsa saM0 1647 vaizAkha zukla 3 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 701 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 112 (dvitIya saMskaraNa) 2. agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 77 3. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 494 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayasAra - jayasoma Adi-cauvIse jiNavara namI, dhyAi goyama sAmi, __sahaguru zAsana devatA, nava nidhi huvai jasu nAmi / racanAkAla solahasai saitAla vaisAkha sadi dina trIja, ima DhAla vaMdhai guthI A zrAvaka vratare samakita bIja / ' parigraha parimANa virati rAsa saM0 1650 kArtika zukla 3 anta--jinacaMda sUri guru zrI mukhai, zrAvikA rekhA sAra, Adarai vAraha vrata IsA, zubhadivasa re mana haraSa apAra / solaha sai pacAsamai kAtI sudi dina tIja, ima DhAlavaMdha gUMthIA zrAvaka vrata re jiha samakita bIja / vayara (vajra) svAmI caupai saM0 1659 zrAvaNa nemijanmadina,. jodhpur| Adi-vardhamAna jinavara varadAi manamahi samariya sAradamAi, vayarasvAmi munivara vayarAgI, gAU~ jina zAsani sobhaagii| racanAkAla--solahasaya guNasaThai vachari zrAvaNai re, nemijanamadina jAni hIyai haraSai ghaNai re / jodhanapuri jayasoma suguru guNa saMthuNai re / vAcaka zrI paramoda prasAda thakI bhaNai re / 96 tIrthaGkara stavana 26 kar3I kI choTI racanA hai| isakA Adi-- namavi guNarayaNa gaNe bhariya jiNavara payaM / Apane praznottara graMtha saM0 1650 ke AsapAsa lAhaura meM likhaa| jaina aitihAsika gurjara kAvya saMgraha meM jayasoma upAdhyAya kRta tIna racanAyeM saMkalita-prakAzita haiN| gurugIta 4 kar3I, jayaprApti gIti 9 kaDI aura vidhi sthAnaka caupAI 17 kdd'ii| isa prakAra hama dekhate haiM ki jayasoma upAdhyAya saMskRta, prAkRta aura marugurjara ke pratiSThita vidvAn aura granthakAra the| ve AcAraniSTha sAdhu aura prabhAvaka 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 973 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 234 (dvitIya saMskaraNa) 3. aitihAsika jaina kAvya saMgraha 23vA~ gIta ityAdi / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -174 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa AcArya the / inhoMne rAsa, caupAI, stavana, gIta Adi bhinna-bhinna kAvya vidhAoM meM paryApta sAhitya likhA hai / jalha - Apa kharataragacchIya zrI sAdhukIrti ke ziSya the / aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM inakI eka racanA sAdhukIrti jayapatAkA gItam nAma se saMkalita hai / sAdhukIrti ne saM0 1625 meM eka vAda'vivAda meM tapAgacchIya buddhisAgara ko parAjita kiyA thaa| jayapatAkA gItam meM usI ghaTanA kA varNana hai / sAdhukIrti kI isa kIrti kA varNana unake anya kaI ziSyoM ne bhI kiyA hai jinameM se kanakasoma kRta jaitapada veli meM isakA vistAra se varNana kiyA gayA hai / prastuta gIta se patA calatA hai ki sAdhukIrti osavAla vaMzIya zAha vastiga kI patnI khemala de ke putra the / Apa dayAkalaza ke ziSya amaramANikya ke ziSya the / saM0 1625 meM Apane Agare meM akabara kI sabhA meM tapAgacchIya vAdiyoM ko niruttara karake zAha evaM upasthita vidvAnoM kI prazaMsA arjita kI thI / saM0 1646 meM jAlaura meM Apa svargavAsI hue the / isa racanA kI kucha paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta hai -: solahasai paMcavIsai Agarai nayari vizeSa re, posaha kI caracA thakI, kharatara sujasa nI rekha re / ' X X X 'vacana pAtisAha e boliyau buddhisAgara ajANa re,' isa paMkti se lagatA hai ki buddhisAgara usa vAda meM parAsta ho gaye the / yaha gIta 8 kar3I kA hai / isakI antima kar3I isa prakAra hai zrI jinacaMda sUri sAnidhai, dayAkalaza guru sIsa re, sAdhukIrti jagi jayata chai, kahai kavi jalha jagIsa re / jazasoma - Apa tapAgacchIya AnaMdavimala > somavimala > harSasoma ke ziSya the / ApakI do racanAoM kA ullekha milatA hai / caubIsI . aura sAMcoramaMDana zItalanAtha stavana / dUsarI mAtra chaha kar3I kI laghu racanA hai, jisameM zItalanAtha kI stuti hai / inakI 'caubIsI' kA prArambha isa prakAra huA hai sakala padAratha pUravai zrI saMkhesara pAsa, cauvIsai jinavara stavau mujha mani puru Asa / 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha 'jayapatAkA gItam' Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 jalha - jinacaMdrasari racanAkAla-saMvata keruM mAna suNai tu, rasa sAgara SaTa iMdusAra tu; nAgora nayara mAMhi stavyA sAhiva zrAvaNa mAsa udAra tu / isake bAda AnaMdavimala se lekara harSasoma taka guruparaMparA dI gaI hai / usake bAda likhA hai caraNakamala sevA karU sAhiva jasasoma praNamai sIsa tu; bhAva dharI harSaiM stavyA sAhiba jinavara aha cauvIsa tu / ' kavi ne racanA kI gAthA kA mAna batAte hue likhA hai gAthA keruM mAna kahuM sAhiba kuMDalI veda caMdra mAna tu aMkataNI gati karI sAhiba jANai jAMNa sujANa tu / antima 'kalaza' kI do paMktiyA~ isa prakAra haiM tapagacha maMDaNa kumatikhaMDaNa zrI vijayasena suriMdavarA, harSasoma paMDita caraNasevaka jasasoma maMgalakarA / donoM hI tIrthaGkaroM kI stutiyA~ haiM aura bhaktibhAva kA prAdhAnya hai| ina donoM kI pratilipi phalaudhI nagara meM muni ravisoma ne saM0 1695 meM likhA thA, jo upalabdha hai| yugapradhAna jinacaMdrasUri-( saM0 1595 se saM0 1670 ) Apa kharataragaccha ke SaSTa jinacaMdrasUri aura caturtha dAdA guru gine jAte haiN| Apa samrATa akabara dvArA sammAnita aura yugapradhAna pada se vibhUSita 17vIM zatAbdI ke zAsana prabhAvaka AcArya the| isa yuga meM tapAgaccha ke hIravijayasUri aura kharataragaccha ke jinacandrasUri agragaNya AcArya the / akabara ne jaba sUri jI kA yaza sunA to maMtrI karmacandra se bulAvA bhejaa| sUrijI lAhaura meM bAdazAha se mile aura use apane saMyama, tyAga, vidvattA aura cAritra se prabhAvita kiyA / usa samaya unake sAtha jayasoma, ratnanidhAna, gaNavinaya aura samayasundara Adi aneka prasiddha vidvAn the| usI samaya samayasundara ne 'rAjA no dadAti saukhyam' zIrSaka ukti para aSTalakSI kAvya kI racanA karake sabako cakitakara diyA thaa| samrATa bar3A prabhAvita huaa| usane sUrijI ko yugapradhAnapada aura unake ziSya jinasiMha ko AcArya pada pradAna kiyaa| usI samaya samayasundara Adi kaI vidvAnoM ko upAdhyAya pada se sammAnita 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 977-978 (prathama saMskaraNa) tathA bhAga 3 pR0 198-199 (dvitIya saMskaraNa) Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kiyA gayA thaa| bAdazAha ne rAjAjJA nikAla kara jIvahiMsA, jajiyAkara Adi meM riyAyatoM kI ghoSaNA kii| jinacandrasUri kA prabhAva kevala akabara para hI nahIM thA, apitu saM0 1669 meM jaba usake putra jahA~gIra ne sabhI sAdhuoM ko nagara niSkAsana kA Adeza diyA thA taba sUri jI ne punaH pATaNa se AgarA jAkara jahA~gIra ko samajhA-bujhA kara vaha Adeza radda karavAyA thaa| kharataragacchIya jinamANikyasUri ke Apa ziSya the| inakA janma saM0 1594 meM vaDalI nivAsI rIhaDa gotrIya zrIvaMta kI patnI siriyA devI kI kukSi se huA thaa| inake bacapana kA nAma sulatAna thaa| inhoMne Age calakara dharma ke kSetra meM zIrSasthAna para pahu~cakara apane bacapana ke nAma ko sArthaka siddha kiyA aura jaba ve akabara se mile to mAno vaha eka sulatAna kA dUsare sulatAna se milana thaa| ve saM0 1604 meM dIkSita hue aura dIkSA nAma sumatidhIra pdd'aa| saM0 1612 meM inheM AcArya pada jaisalamera meM prApta huA aura saM0 1648 meM samrATa akabara ne lAhaura meM inheM yugapradAna pada se vibhUSita kiyaa| Apane aneka yAtrAsaMghoM kA saMcAlana kiyA; maMdira banavAye, pratimAyeM pratiSThita karAI aura dharma kA prabhAva vistRta kiyaa| ApakA prabhAva kSetra rAjasthAna, gujarAta, paMjAba aura uttarapradeza taka phailA thA / anta meM saM0 1670 meM viDAlA meM hI ApakA svargavAsa huaa| sAhitya racanA-Apa saMskRta, prAkRta aura rAjasthAnI tathA hindI Adi kaI bhASAoM ke vidvAn the| Apane saM0 1617 meM hI pauSadha vidhi prakaraNa para saMskRta meM TIkA likhI thii| marugUrjara meM ApakI kaI racanAyeM kahI jAtI haiM jinameM bArabhAvanA adhikAra, zAmbapradyumna caupai saM0 1620, bAravrata no rAsa saM0 1633, draupadIrAsa Adi ullekhanIya hai| / zrI agaracanda nAhaTA 'draupadIrAsa' ko vegaDa zAkhA ke jinacandrasUri kI racanA mAnate haiN| lagatA hai ki 'jinabiMbasthApanAstavana' bhI dUsare jinacaMda kI racanA hai jo jinalAbhasUri ke ziSya the| bAravrata1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 229 (prathama saMskaraNa) bhAga 2 pR0 119 (dvitIya saMskaraNa) 2. zrI agaracaMda nAhaTA-yugapradhAna jinacandrasUri Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinacaMdrasUri 177 rAsa kI ina paMktiyoM se bhI yahI AbhAsa hotA hai ki racanA unake kisI bhakta ziSya kI hairacanAkAla-saMvata solahasaya tetIsai, phAguNa vadi paMcami ullAsai, kharataragachi garuyai guNarAjai, zrI jiNacaMda sUri gurupAsi / jinadharmamaMjarI kI racanA saM0 1662 bIkAnera meM huI, yaha bhI unake kisI anya ziSya kI hI racanA pratIta hotI hai| isameM jinacaMdra sUri aura akabara se bheMTa kI carcA kI gaI hai, yathA vidha karIma akabara sAhivara, pratibodhakAraka suhaguru, Adeza lahi karI dharama dharatA seya maMgala sukhakaru / ' isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai bhuja rasa vijAdevI vaccharai, madhu sudi dasamI puSyAraka varu, ima varai vikramanayara maMDaNa, riSabhadeva jiNesaru / lagatA hai ki bAda meM jina ziSyoM ne gurumukha se vANI sunakara lipibaddha kiyA, ve unakI chApa se pUrva itane AdarArthaka zabda svayaM jor3a dete the ki unake kRtitva meM saMdeha hone lagA hai, parantu vastutaH ve bar3e pratibhAzAlI evaM supaThita AcArya the| unhoMne koI racanA hI na kI ho isa para sahasA vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| isa sambandha meM abhI aura anusandhAna apekSita hai / jinacaMdasUri (ii)-Apa kharataragaccha kI begar3a zAkhA ke AcArya jinezvarasUri ke ziSya the| zrI desAI ne inheM guNaprabhasUri kA ziSya likhA hai jisakA koI prAmANika AdhAra nahIM hai| Apa lUNiyA gotrIya jinezvara sUri ke ziSya the| ye begar3a zAkhA ke AThaveM paTTadhara the| inhoMne 'rAjasiMha caupai saM0 1687, uttamakumAra caupai saM0 1698 jaisalamera, draupadI caupai 1697 jaisalamera, rAjaprasenIsUtra caupai saM0 1709 sakkInagara aura pArzvastavana, lodavA gIta Adi aneka racanAyeM kii| saM0 1713 meM inakA svargavAsa huaa| Apa isa kAla ke prasiddha racanAkAra the| draupadI caupai jo yugapradhAna jinacandrasUri kI racanA samajhI jAtI thI inhIM kI kRti hai| yaha tathya racanA kI paMktiyoM se bhI pramANita hotA hai1. jaina gurjara kavio bhAga 150 396-97 (prathama saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 1089 (prathama saMskaraNa) 12 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa lUNiyA gotre dIpato, sakalapi jiNesaro sUro re, cAritrapAtra cUr3AmaNi, pratapyo je puNya paMDUro re / tAsa sIsa iNi para kahe, jiNacaMda vacana parimANe re, aMga chatAle sIsa meM adhyayane tAsa baSANe re / ' isameM lekhaka kA nAma jinacaMdra aura unake guru kA nAma lUNiyA gotrIya jinezvara sUri spaSTa batAyA gayA hai; ataH yaha racanA inhIM kI hai / guru paramparA ke bAda kavi ne racanA kA nAma isa prakAra batAyA haipAMDava ne drupadI toi, cariya racyo sukhakArI re, zrI pArzvanAtha supasAile, zrI jaisalamera majhArI re / inakI anya racanAoM ke uddharaNa nahIM upalabdha ho sake / (pANDe) jinadAsa - Apa zAntidAsa ke ziSya the / Apane saM0 1642 meM apane gRhanagara mathurA meM 'jaMbUsvAmI caritra' kI racanA kI / kavi ne isameM apanA jo paricaya diyA hai usake anusAra ye AgarAvAsI zAntidAsa ke ziSya aura putra bhI the / akabara ke maMtrI ToDaramala ke ye Azrita the aura ToDaramala ke putra dIpAzAha ke nimitta inhoMne 'jaMbUsvAmI caritra' kI racanA kI thI / lagatA hai ki zAntidAsa ne bAda meM brahmacarya vrata dhAraNa kara liyA thA, yathAbrahmacAra bhayo santIdAsa, tAke suta pAMDe jinadAsa, tina yA kathA karI manalAya, puNya heta mita tata varatAhi / - isakA racanAkAla akabara ke zAsana meM par3atA hai, kavi ne likhA hai, yathA 2 akabara pAtasyAha kA rAja, kInI kathA dharma ke kAja / jaMbUsvAmI caritra kA racanAkAla saMvata sola se je bhaye, bayAlIsa tAM Upara gaye, bhAdau vadi paMcamI guruvAra, tA dina kathA kIyo UcAra / maMgalAcaraNa - prathama paMca parameSThi namUM dUjau sArada ko niU, gaNadhara guru caraNana anusaroM, hoya sidha kavita Ucaru / inakI anya racanAoM meM yogIrAsA, jakhaDI, cetanagIta, munizvaroM 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1089-90 (prathama saMskaraNa ) 2. zrI agaracanda nAhaTA - paramparA pR0 87 3. DA. premasAgara jaina - hindI jaina bhakti kAvya aura kavi, pR0 125-128 4. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla - prazasti saMgraha pR0 213 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (pANDe) jinadAsa 179 kI jayamAla, mAlIrAsa aura sphuTapada Adi prApta haiM / jaMbusvAmI caritra meM jainadharma ke antima kevalI jaMbUsvAmI kA caritra varNita hai / isakI kucha aura paMktiyA~ dekhie mAnastambha pAsa jaba gayau, gayo mAna komala mana bhayau, tIna pradakSinA dInI rAi, rAjA haraSyai aMgi na mAi / paramesura stuti rAjA karai, bArabAra bhagati uccarai / ina paMktiyoM meM usa samaya kA prasaMga hai jaba samrAT zreNika mahAvIra bhagavAna ke samavazaraNa meM gayA aura mAnastambha ke samIpa jAte hI usakA mana komala ho gayA / - jogIrAsa yA yogIrAsa -- isakI bhASA zailI sundara hai / " yaha yogabhakti kA kAvya hai / udAharaNa nA hauM rAcauNA hauM viracauM, NA kachu maMtiNA ANau, jIva sarva koi kevalajJAnI Apyu samANA jANau, moha mahAgiri Saudi bahAU, indriya thali na rASauM, kaMdarpa sarpa nidappa kare binu, viSayA viSaya viSa tASauM / jakhar3I - yaha racanA 'bRhajjinavANI saMgraha' meM pR0 609 se 611 para prakAzita hai / isameM kula sAta padya haiM / yaha saM0 1679 meM likhI gii| isakA cauthA padya uddhRta kara rahA hU~ daMsaNa guNa vina jAta jike dina so dina dhikadhika jAni, dhanya sohi sohi para bhinno, bhrAMti na mana mAMhi Ani / inakI do lAvaNiyA~ bhI upalabdha haiM unameM se eka kI cAra paMktiyA~ prastuta hai maiM bhavabhava mAMhI deva jinezvara pAU~, ina caurAsI kara mAMhi pheri nahi AU / jai jai jainadharama jinadAsa lAvaNI gAI, terI acala akhaMDita jyoti sadA suhAI / cetanagIta pA~ca padyoM kI laghu racanA hai, kavi cetana ko sambodhita karatA huA kahatA hai imi prakaTa pariSi viharaSu, mAnibI bilaviu jigahi jetanI, tima parama paMDita divya diSTihiM, kahauM tuma syoM cetanau / 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla - prazasti saMgraha pR0 20 2. DA0 premasAgara jaina -- jaina bhakti kAvya pR0 127 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mAlIrAsA meM 26 padya haiN| yaha eka rUpaka kAvya hai| jIva mAlI hai, bhava eka vRkSa hai jisakA phala jahara ke samAna hai; unase bacanA cAhiye, yathA mAlI varajyo ho nA rahai, phala cASaNa kI bhUkha, / bAdhi sugADI gaDagaDI, kadI caDhyau bhavaruSi; ho praannii| suraDAli car3hI mAliyA, haMsi haMsi te phala SAya, aMti sU rovai re maMda ro, jaba mAlA kUmalAi, ho praannii| pada--inhoMne bhaktibhAvapUrNa aneka geya pada bhI likhe haiM; kucha paMktiyAM eka pada kI prastuta hai-- AnandarUpI Ananda karatA virada yahI ati bhArA, sukha samUha kA dAtA bhAI mahAmaMtra navakArA ho| aise prabhu ko nAma bhavika jana palaka na jAta visArA ho, jinadAsa nAma balihArI kariho mohi nistArA ho|' inake pada aura dohe bhakta kaviyoM kI racanAoM se paryApta mela khAte haiM jaise nimnAMkita dohA kabIra ke dohe ke kitanA karIba hai cetana paDyo acetana ke phradi jita ba~ce tiha jAI / moha phaMda gale lage re bhAI, meM meM meM villaaii| ina racanAoM ke AdhAra para ye eka zreSTha saMta kavi siddha hote haiN| jinarAjasUri yA rAjasamudra--ye kharataragacchIya akabara pratibodhaka, yugapradhAna AcArya jinacandra sUri ke paTTadhara jinasiMha sUri ke ziSya tathA paTTadhara the| inakA janma vi0 saM0 1647 meM dharmasiMha kI patnI dhArala devI kI kukSi se huA thaa| saM0 1656 meM dIkSita hue aura dIkSAnAma rAjasamudra pdd'aa| inheM saM0 1674 meM AcArya pada prApta huaa| ye tarka, vyAkaraNa chanda-alaMkAra zAstra aura koza Adi ke vidvAn tathA marugurjara ke samartha kavi the| inhoMne zrI harSa ke naiSadhIya mahAkAvya para jinarAji nAmaka saMskRta TIkA likhI hai| ApakI 'sthAnAMgavatti' kA bhI ullekha milatA hai| inakI kuzAgra buddhi evaM adhyayana ruci ke sambandha meM 'zrIsAra' ne likhA hai "teha kalA koI nahIM, zAstra nahIM bali teha, vidyA te dIsai nahIM, kumara nai nAvai teh|" marugurjara meM ApakI ye racanAyeM upalabdha haiM.-14 guNa sthAna baMdha vijJapti (pArzvanAtha stavana) 19 kar3I saM0 1665 mAgasara vadI 8, 1. DA0 premasAgara jaina- jaina bhakti kAvya pR0 129 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinarAja sUri yA rAjasamudra 181 prakAzita; zAlibhadra muni catuSpadikA (rAsa athavA caritra) athavA zAlibhadra dhannA caupAI saM0 1678 Aso vadI 6 prakAzita, bIsa viharamAna jinagIta (vIzI) saM0 1685 se pUrva, prakAzita; caturvizati jina gIta stavana (caubIsI) saM0 1694 se pUrva, pArzvanAtha guNaveli 44 kar3I saM0 1689 poSa vadI 8 budhavAra, gayasukumAla rAsa 30 DhAla 500 kar3I saM0 1699 vaizAkha sudI 5, ahamadAbAda, prakAzita; stavanAvali, gor3I laghu stavana 7 kar3I aadi| __zAlibhadrarAsa -inakI ullekhanIya sAhityika kRti hai| yaha Ananda kAvya mahodadhi mauktika bhAga 1 meM prakAzita hai| isameM rAjA zreNika ke samakAlIna zAlibhadra aura dhannA seTha ke vaibhava tathA vairAgya kI kathA hai| kathA dvArA supAtra dAna kI mahimA samajhAI gaI hai| yaha kathA paryApta pracalita hai| zrI desAI ne isa rAsa ko pahale matisAra kI racanA batAyA thA kyoMki isameM matisAra zabda isa prakAra AyA zrI jinasiMha sUri sIsa matisAre bhaviyaNani upagAre jI, zrI jinarAja vacana anusArai carita kahyo suvicAre jI / yaha matisAra zabda vyakti vAcaka saMjJA na hokara vizeSaNa bhI ho sakatA hai kintu 'jinarAja vacana anusArai' se zaMkA hotI hai aura spaSTIkaraNa kI apekSA hai| jaina gurjara kavio ke navIna saMskaraNa meM saMpAdaka ne ise jinarAjasUri kI racanA hI mAnA hai aura isa mAnyatA kA AdhAra pratiyoM kI puSpikAoM ko batAyA hai| desAI ne bhI jaina gurjara kavio bhAga 3 meM ise jinarAjasUri kI racanA mAna liyA thaa| zrI agaracanda nAhaTA bhI ise jinarAjasUri kI zreSTha kRti mAnate haiM ataH ise unhIM kI racanAoM meM yahA~ zIrSa sthAna diyA gayA hai| racanAkAla isa prakAra kahA gayA haisAdhu carita kahibA mana tarasye, tiNa a udyama bhASyo haraSe jI, solaha sata aThahattara varasye Asa vadi chaThi divasye jii| isake prArambha meM dAna ke mAhAtmya kA ullekha kiyA gayA hai, yathA1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 103 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 1 pR. 501 3. vahI bhAga 3 pR0 958 aura 3 khaNDa 2 pR0 1519 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sAsaNanAyaka samarIyai varddhamAna jinacaMda, aliya vighana dUrai harai Apai paramANaMda / zAlibhadra sukha saMpadA pAme dAna pasAya, tAsu carita baSANatAM pAtika dUri pulAya / gajasukumAra rAsa - kSamA dharma kI mahimA para likhI gaI kRti hai / gajasukumAra ko pUrvabhava kA jyoM hI jJAna ho jAtA hai tyoM hI vaha rAjapATa chor3akara dIkSA le letA hai / isakA Adi nemisara jinavara taNA caraNakamala praNamevi, sAdhu sAdhu guNa gAvatAM sAMnidhi kari zrutidevi / racanAkAla - saMvata sola ninAna varasai, vaizAkhe 'zubha divase, sudi pAMcami subhadina subhavArai, oha racyo subhavArahi / guru aura kSamA kA mAhAtmya ina paMktiyoM meM dekhiye zrI jinasiMha suguru supasAule, pabhaNe zrI jinarAja, sAdhu taNAM guNa karatAM cItavyAM, sIjhe Atama kAja / X X x kahai kevalI kevalI, syUM na kahai o sAra, sAdhu dharama dasa vidha tihAM, kSamA taNai adhikAra / guNasthAnabaMdha vijJapti 19 kar3I kI racanA saM0 1665 meM likhI gaI aura pArzvanAtha guNaveli 44 kar3I kI racanA saM0 1689 meM racI gaI / guNasthAna kA samaya " iya bANa rasa sasi kalA vacchari" likhakara tathA pArzvaguNaveli kA kAla " zazikalA saMvata siddhi nidhi yuta varasa vadi posa mAsa" likhakara batAyA gayA hai / jinarAjasUri kRta 'caubIsI' aura 'bIsI' meM tIrthaMkaroM kI bhakti se saMbaMdhita gIta haiM / RSabhajinastavana meM kavi ne prabhu caraNakamala tathA mana madhukara kA sundara rUpaka bA~dhA hai, yathA mana madhukara mohI rahyau, riSabhacaraNa araviMda re, unaDAyau uDai nahIM, lINau guNa makaraMda re / RSabha kA bAlavarNana - roma roma tanu hulasai re, mUrati para bali jAU re / kabahI mo paha Aiyau re hU~ bhI mAta kahAU re / ' 1. DaoN0 harI prasAda gajAnana zukla harIza - gurjara jaina kaviyo kI hindI kavitA ko dena pR0 114 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinarAjasUri yA rAjasamudra 183 pagi dhUdharaDI dhama dhamai re, Thamaki Thamaki dharai pAU~ re, bA~ha pakari mAtA kahai re, godI khelaNa AU re| inakI vividha sphuTa racanAoM meM viraha, prakRti, bhakti, vairAgya tathA upadeza ke aneka raMgI citra milate haiN| inameM kahIM-kahIM saMsAra kI asAratA, jIvana kI kSaNabhaMguratA tathA dharma kI mahattA kA citra hai, to kahIM saMtakaviyoM jaisA vAhyakriyAkAMDoM kA virodha, aura bhakta kI dInatA tathA laghutA kA bhAvavarNita hai| kavi ne zIlabattIsI aura karmabattIsI meM kramazaH zIla aura karma kI mahattA para prakAza DAlA hai| zIla kA varNana ina paMktiyoM meM dekhiye : zIla ratana jatana kari rAkhau, varajau viSaya vikAra jI, zIlavaMta avicala padapAmai, viSaI rulai saMsAra jii| jaina rAmAyaNa meM rAmAyaNa kI kathA saMvAdAtmaka geya zailI meM mArmika DhaMga se prastuta kI gaI hai| ina racanAoM se kahIM kahIM yaha spaSTa lagatA hai ki ye kore dharmopadezaka hI nahIM, uccakoTi ke kavi bhI the / inakI bhASA meM sAdagI ke sAtha sAhityikatA, alaMkAroM kA akRtrima prayoga, kahAvatoM-muhAvaroM kA yathAsthAna upayoga aura bhAvAnurUpa chandayojanA ne inakI bhASA kI zaktimattA aura bhAvavyaJjanA kI abhivRddhi meM bar3I sahAyatA pahu~cAI hai| Apake kAvyaguNa evaM vyaktitva ke prabhAvazAlI pakSoM kA udghATana karane ke lie zrIsAra ne jinarAjasUri rAsa saM0 1681 meM likhA hai, jisakA yathAsthAna ullekha kiyA jAyegA / apane uparokta kathana kI puSTi meM maiM inakI apekSAkRta alpajJAta racanA 'vairAgya gIta' kI kucha paMktiyA~ uddhRta kara rahA hU~ suNi vehenI prIu Do paradesI Aja kai kAli calesi re, kaho kuNa morI sAra karelI, china china viraha dahesI re| viladdho aru madamAto kAla na jANyo jAto re, aciMta prIyANo Avyo tAto rahI na sake raMga rAto re| suNa0 bATa viSama koi saMga na Avai priu akelo jAve re, viNu svAratha kaho kuNa pahocAve, Apa kIyA phala pAvei re / suNa.' 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 375 (dvitIya saMskaraNa) Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sArdUla risarca insTITyUTa bIkAnera se zrI nAhaTA dvArA saMpAdita zrI jinarAjasUri kI prAyaH samasta racanAoM kA saMgraha 'jinarAjakRti kusumAJjali' ke nAma se prakAzita hai / DaoN. harIza ne bhI inakA vivaraNa apanI pustaka meM uttama DhaMga se diyA hai / zAlibhadra catuSpadikA AnaMdakAvyamahodadhi mauktika 1 meM matisAra ke nAma se prakAzita kI gaI hai| bIsI aura caubIsI : 'caubIsI vIzI saMgraha' meM prakAzita haiN| isa prakAra inakI prAyaH sabhI racanAyeM prakAzita haiM aura inako AdhAra banAkara paryApta racanAyeM ziSyoM tathA bhaktoM ne likhI haiM jisase inake vyaktitva evaM kRtitva para pUrA prakAza par3a cukA hai| inakI eka racanA rAjasamudra nAma se bhI aitihAsika jaina kAvyasaMgraha meM prakAzita hai usakA vivaraNa rAjasamudra ke antargata dekhiye| jinasAgara sUri-Apa kharataragacchIya jinasiMhasUri ke ziSya the| saM0 1674 meM Apako sUripada prApta haa| saM0 1681 meM Apa ne AcArya zAkhA kA pravartana kiyaa| saM0 1720 meM ApakA svargavAsa haa| do racanAyeM 'viharamAna jinagIta' athavA 'bIsI' aura gaur3Istavana (saM0 1682) Apane likhI hai|' bIsI kI do paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM suvihita kharatara gacchapatI o, yugavara jinasiMgha sUri, tAsu sIsa guNa saMstave, zrI jinasAgara sUri / jayakIrti ne jinasAgara sUri gIta likhA hai aura dharmakIrti ne jinsaagrsriraas| ina racanAoM meM inake vyaktitva vizeSatayA saM0 1686 kI una ghaTanAoM kA jinase AcArya zAkhA alaga huI, varNana milatA hai / zrI agaracanda nAhaTA ne bhaTTArakIya aura AcArya zAkhA kA alagAva saM0 1686 meM likhA hai kintu ina racanAoM se yaha samaya saM0 1681 pratIta hotA hai| Apa bIkAnera nivAsI botharAgotrIya zAha vacchA kI patnI mRgAde kI kukSi se saM0 1652 meM pai. hue the| inake bacapana kA nAma colA thA kintu loga pyAra se sAmala kahate the| saM0 1661 meM jinasiMha sUri ke upadeza se prabhAvita hokara inhoMne dIkSA lI aura yugapradhAna jinacandra ne rAjanagara meM bar3I dIkSA dekara 1. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 89 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR. 971 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 187 (dvitIya saMskaraNa) Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 jinasiMha sUri nAma siddhasena rkhaa| Apane harSanaMdana se vidyAbhyAsa kiyaa| samrATa jahA~gIra se milane jAte samaya mer3ate meM akasmAt jinasiMha sUri kA dehAvasAna ho gayA, taba saM0 1674 phAlguna meM inheM AcArya pada prApta huA aura nAma jinasAgara pdd'aa| sumativallabha ne 'jinasAgara sUri nirvANa rAsa' likhA hai| harSanandana kRta jinasAgara sUri avadAta gIta, jinasAgara sUri nirvANa rAsa, jinasAgara sUri aSTakam Adi racanAyeM aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM prakAzita haiM jinase inake vyaktitva kI lokapriyatA evaM garimA kA anumAna hotA hai aura yaha nizcita patA lagatA hai ki ye eka bar3e AcArya evaM tapasvI mahApuruSa the kintu utane bar3e racanAkAra nahIM the| jinasiMha sUri-Apa yugapradhAna jinacandra sUri ke paTTadhara ziSya the| ApakI eka hI racanA 'bAvanI' kA ullekha milatA hai| Apa jaba yuga pradhAna ke sAtha samrAT se milane lAhaura gaye the tabhI AcArya pada pradAna kiyA gayA thaa| Apake ziSyoM kI acchI saMkhyA thI aura unameM se kaI sukavi evaM sAhityakAra the| aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM samayasundara, rAjasamudra, harSanandana Adi ke kaI gIta jinasiMha sUri gItAni zIrSaka ke antargata saMgrahIta haiM jinase inake vyaktitva para prakAza par3atA hai| Apa mahAn vidvAn aura prabhAvazAlI AcArya the| jinarAja sUri inake paTTadhara ziSya the| inakA samrAT jahA~gIra se bhI acchA sambandha thaa| 'bAvanI' ke alAvA marugurjara meM likhita kisI anya racanA kA aba taka patA nahIM calA hai| saM0 1674 meM inakA svargavAsa huaa| jinezvara sUri-Apa kharataragaccha ke AcArya jinameru>jinaguNaprabhasUri ke paTTadhara ziSya the| Apane apane guru kI stuti meM jinaguNa prabhusUriprabandha athavA dhavala ( 61 gAthA ) saM0 1655 ke pazcAt likhA / 2 isameM kavi ne apane guru kA aitihAsika vRttAnta likhA hai| isake prArambha kI paMktiyA~ dekhiye 1. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 83 2. vahI pR0 87 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mana dhari sarasvatI svAminI, praNamI goyama pAya, guNa gAisa sahaguru taNA cariya prabandha upAya 1919 antima 61 vIM gAthA isa prakAra hai zrI jinameru sUrIndra pATe jinaguNaprabhu sUri guro, tasu dhavala jinesara sUri jaMpe Rddhi vRddhi zubhaMkaro / isameM kharatara begar3a zAkhA kA paTTAnukrama diyA gayA hai - jinazekhara, jinadharma, jinacaMdra, jinameru aura guNaprabha sUri taka nAma ginAye gaye haiM / guNaprabha sUri ne 90 varSa kI Ayu hone para saM0 1655 vaizAkha zukla navamI ko anazanapUrvaka zarIra tyAga kiyA thA, isalie yaha racanA isase kucha bAda hI racI gaI hogii| isase patA lagatA hai ki saM0 1572 meM jinameru sUri kA svargavAsa hone para maMDalAcArya jayasiMha sUri ne bhaTTAraka pada ke lie chAjahar3a gotrIya vyakti kI talAza zurU kI / anta meM nAgila de ke putra vaccharAja ne apane putra bhoja ko samarpita kiyA jisakA janma saM0 1565 aura dIkSA saM0 1575 meM huI thI / inheM saM0 1582 meM jinameru ke paTTa para zrI guNaprabhasUri ke nAma se zrI puNyaprabha ne sUrimaMtra dekara paTTAbhiSikta kiyA / Apa camatkArI puruSa the / vaMdiyoM ko mukta karAnA, varSA karAnA Adi inake kaI asAdhAraNa kAryoM kA isa prabandha meM ullekha kiyA gayA hai / kAvyatva kI dRSTi se yaha sAmAnya racanA hai / 1 jinodaya sUri ( AnaMdodaya ) - kharataragaccha ke bhAvaharSasUri > jinatilakasUri > jayatilakasUri Apake guru the / AcArya pada se pUrva ApakA nAma AnaMdodaya thA / isI nAma se Apane kayavannA caur3hAliyA ( gAthA 51 saM0 1662), vidyAvilAsa caupai (saM0 1662 bAlotarA ) aura pArzvanAtha dasabhava stavana ( gAthA 49 ) kI racanA kI thI / AcArya pada prApti ke pazcAt saM0 1669 meM Apane prasiddha kRti 'caMpakasena caupAI yA vRddhadanta sudhadanta rAsa' likhA / haMsarAja vaccharAja rAsa saM 1680 meM likhI gaI lokapriya racanA hai / yaha prakAzita hai / inake 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 118 ( dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1515 ( prathama saMskaraNa ) 2. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 423 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinodaya sUri 187. alAvA jinatilaka sUri stuti, navavADagIta, caubIsa jinastavana, zAnti stavana Adi kRtiyA~ bhI prApta haiN|' caMpakacaritra caupAI ( anukaMpA dAne) 27 DhAla meM likhita (saM0 1669 kArtika zudI 13, vIrapura) racanA hai| isakA prArambha isa prakAra huA hai cauvIse jinavara valI, viharamAna jina bIsa, gaNadharAdi muni sakala ke carana nama nisadIsa / 2 caritra caMpakasena no kahUM kathA anusAra, suno catura cita dRr3hakarI vikathA nIMda nivAra / anta-dAnaviSe caMpaka taNo jI suguru bacana thI aha, aha prabaMdha ja zAstra thIja racIo AnaMdeha / racanAkAla-saMvata sola uguNaMtare jI kAtI suda vicAra, teraha dina se saMthuNyo jI bIrapura majhAra / yaha racanA dAna ke mAhAtmya para caMpakasena ke udAharaNa se racI gaI hai| haMsarAja vaccharAja rAsa 919 kar3I kI vRhad racanA cAra khaNDoM meM vibhakta hai| yaha saM0 1680 meM vijayAdazamI, ravivAra ko likhI gaI / isakA Adi dekhiye AdIzvara Ade karI cauvIse jiNacaMda, sarasatI mana samaraM sadA zrIjayatilaka sUrIMda / yaha kathA puNya ke mahatva para likhI gaI, yathA puNya Upara suNajyo kathA, suNatAM acarija thAya / haMsarAja vatsarAja nRpa, huvA puNya pasAya / ' anta meM bhAvaharSa se jayatilaka sUri taka ke guruoM kA sAdara smaraNa karane ke pazcAt racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata sola aMsIo same jI, Aso sudi ravivAra, vijayadasamI a saMthaNyo jI zrI saMgha ne sukhakAra / 1. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 89 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 148 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI, pR0 149 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 188 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha prabandha sohAmaNo jI, kahe zrI jinodaya sUri, bhaNe guNe zravaNe suNe jI, tiNa ghare AnaMda pUra / cAra khaMDa copAI karI jI, zrI saMgha suNavA kAja, puNye zivasukha pAmiyA jI, haMsa ane vacharAja / -yaha racanA bhImazI mANaka dvArA prakAzita hai / pahalI kRti 'caMpakacaritra' meM guru kA nAma jinatilaka diyA hai yathA 'tasu pADhe mahimAnilo jI zrI jinatilaka suriMda', kintu dUsarI racanA haMsarAja caupai meM guru kA nAma jayatilaka diyA hai 'tasa pATe mahimA nilo jI, zrI jayatilaka sUrirAya / kintu isake kAraNa do jinodaya sUriyoM kI kalpanA karanA ucita nahIM lagatA / jainaMda - Apa diga0 yazaH kIrti ke ziSya the / Apane bha0 yazaHkIrti, kSemakIrti tathA tribhuvanakIrti kA apanI racanA meM ullekha kiyA hai / Apane nayanaMdi ke apabhraMza bhASA kI racanA para AdhArita 'sudarzana caritra 'bhASA' hindI bhASA meM saM0 1663 meM AgarA meM likhA / isa racanA meM akabara tathA jahA~gIra ke zAsana kA ullekha kiyA gayA hai / racanA -bar3I nahIM hai kintu bhASA zailI evaM varNana kI dRSTi se sundara hai / isakI kula chanda saMkhyA 206 hai aura isameM mukhya rUpa se caupAI, dohA tathA soraThA chaMdoM kA prayoga kiyA gayA hai / isakA prArambha - prathama sumiri jinarAya, mahItala surAsura nAga khaga, bhava bhava pAtika jAya, siddha sumati sAhasa baDhai / dohA - indra candra aura cakkavai hari haladhara phaninAha, U pAra na lahi sakaiM jina guNa agama athAha / cau0 -- sumarauM sArada jinavara bAni, karau praNAma jori kari pAni, mUrakha sumare paMDita hoya, pApa paMka nahi dhAta soya / isameM sAta caupAiyoM taka sarasvatI kI zobhA kA varNana kiyA - gayA hai, yathA ujjalahAra anUpama hiye, vidhanA kahai tisoI kiye, paga nUpura ujjala tanacIra, kanaka kAMtimaya dipai zarIra / " 1. kastUra canda kAsalIvAla- - rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI pA~cavA bhAga pR0 416 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaMda 189. kavi ne jasakIrti, sukhemakIrti tribhuvanakIrti kA sAdara smaraNaHkiyA hai / Age apanI laghutA prakaTa karatA huA kabi likhatA haichaMda bheda pada bheda hauM to kachu jAneM nAhi, tAkau kiyo na kheda, kathA bhaI nija bhaktivaza / - dohe, soraThoM kI bhASA pravAhapUrNa evaM prasAda guNa saMpanna hindI hai / AgarA kA varNana dekhiye- - agama Agaro pavarupura uThakoha prasAda, tare taraMgi nadI bahe nIra amI sama svAda dhana kana pUrana tuMga avAsa, sabahi niHsaMka dharma ke dAsa, chatrAdhIsa humAyuvaMza akabaranaMdana vaira vidhvaMsa / X X x nAma kAma guna Apu viyoga, racipaci Apu vidhAtA yoga / jahA~gIra upamA dIjai kAhi, zrI sulatAna nU dIse sAhi, kosa desa maMtrI ati gUr3ha chatra camara siMghAsanarUr3ha | racanAkAla - karai asIsa prajA saba tAhi, varanauM kahA iti mati Ahi saMvata solaha se uparaMta treSaThi jAnahu varasa mahaMta / " soraThA - mAgha ujArI pAkha, guru vAsari dina paMcamI, baMdha caupai bhASA kahI satya sAruratI dohA - kathA sudarzana seTha kI paDhe sunai jo koya, pahile pAvai devapada pAche sivapura hoya / jJAna - Apane saM0 1670 se pUrva ratnAgarapura meM 'strI caritra rAsa kI racanA kI / isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM navarai eka nATika raciuM ratnAgarapura mAMhi, paMti karIni rASajyo Apyu mani ucchAhi / nyAna bhaNai ho bhAiyoM strI caritra apAra, je chayala ahane chetarai te nara dhanya avatAra / ' - jJAnakIti -Apa bhaTTAraka vAdibhUSaNa ke ziSya the / Amera ke rAjA mAnasiMha prathama ke maMtrI nAnU godhA kI prArthanA para inhoMne 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 480 (prathama saMskaraNa) aura vahI, bhAga 2 pR0 136 - 137 (dvitIya saMskaraNa ) Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'yazodhara caritra' nAmaka eka kAvya kI racanA saM0 1659 meM kI jisakI pratilipi Amera ke zAstrabhaMDAra meM saMgrahIta hai| isa kRti ke aMta meM yaha vivaraNa diyA gayA hai- "iti zrI yazodhara mahArAja caritre bhaTTAraka zrI vAdibhUSaNa ziSyAcArya zrI jJAnakIrti viracite rAjAdhirAja mahArAja mAnasiMha pradhAna sAha zrI nAnU nAmAMkite bhaTTAraka zrI abhayarucyAdi dIkSAgrahaNa svargAdi prApta varNano nAma navamaH srgH|" ____ jJAnakuzala-aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM jinaraMgasUri gItAni zIrSaka ke antargata dUsarA gIta jJAnakuzalakRta hai jisameM kavi ne jinaraMgasUri kI prazasti meM unheM kharataragaccha kI raMgavijaya zAkhA kA yuvarAja batAyA hai, yathA "kharataragaccha yuvarAjipada, thyApau zrI jinraajvre|" isa zAkhA kI gaddI lakhanaU meM hai| yaha racanA 17 vIM zatAbdI kI hai| isake sAtha prathama gIta rAjahaMsa gaNi kA aura usake pazcAt tRtIya gIta kamalaratna kA hai| ye sabhI kavi 17vIM zatAbdI ke haiM / inakI carcA yathAsthAna kI gaI hai| jJAnacanda-kharataragacchIya jinacandrasUri kI paramparA meM puNya pradhAna >sumatisAgara ke ziSya the| inhoMne RSidattA caupai, pradezI caupai, cittasaMbhUtirAsa, jinapAlita jinarakSita rAsa aura caubIsI kI racanA kI hai| racanAoM kA saMkSipta vivaraNa evaM kucha uddharaNa Age die jA rahe haiM RSidattA caupai-saM0 1674 se 1720 ke bIca yaha kisI samaya likhI gaI hogI kyoMki racanA meM jinasAgarasUri rAjye likhA hai| jinasAgara sUri kA yahI samaya hai| yaha racanA mulatAna meM kI gii| kesI pradezI rAjA rAsa-( 41 DhAla, saM0 1698 se pUrva ) Adi praNamI zrI arihaMta paya, samarI siddha anaMta, AcArija uvajhAya dhavali, sAdhu sahU bhagavaMta / 1. DA0 kastUra canda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina saMta pR0 211 2. aitihAsika jaina kAvya saMgraha-'jinaraMgasUri gItAni' 3. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 82 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x jJAnacanda 191 rAyapaseNI bIo upAMga thI uddharI o adhikAra, paradesIya parabodha mai racyo raMga su praznottara vistAra / X dhanya zAsana mahAvIra no sevIye jihAM rahyA adhikAra, kahe jJAnacaMda ima sadguru sevatA pAmIye zivasukhasAra / ' yaha racanA 'prAcIna jaina rAsa saMgraha' (prakAzaka jIvaNalAla saMghavI) meM prakAzita hai| citrasaMbhUti rAsa, jinapAlita jinarakSita rAsa aura zIlaprakAza rAsa kA vivaraNa uddharaNa nahIM mila paayaa| inameM se kitanI kRtiyAM prastuta jJAnacaMda ziSya sumatisAgara kI haiM aura kitanI-anya jJAnacaMda ziSya guNasAgara kI haiM yaha bhI zrI mo0 da0 desAI ke vivaraNa se spaSTa nahIM ho paataa| unhoMne svayaM RSidattA caupAI ke kartA kavi jJAnacaMda ko guNasAgara kA ziSya kahA hai aura unhoMne kavi kI jo guruparaMparA kharataragaccha jinacaMdrasUri>puNyapradhAna>sumatisAgara kI batAI hai vaha 'paradezI rAjA rAsa' meM kavi dvArA likhita guru paraMparA se mela nahIM khaatii| isalie lagatA hai ki RSidattA caupAI aura kezI pradezI rAjAno rAsa nAmaka do kRtiyAM to jJAnacaMda kI haiM kintu unakI guruparamparA ThIka nahIM hai| zeSa tIna ke sambandha meM adhika zodha kI apekSA hai| jJAnatilaka-kharataragacchIya puNyasAgara ke praziSya evaM padmarAja ke ziSya the| Apane 'gautama kulaka vRtti' nAmaka TIkA likhI hai| isake alAvA 'nemidhamAla', neminAtha gIta, zAMtistavana aura naMdIsena phAga'2 nAmaka marugurjara kI racanAyeM bhI kI haiM kintu ina racanAoM kA nAmollekha milatA hai| inake vivaraNa evaM uddharaNa nahIM prApta ho sake haiN| jJAnadAsa -Apa lokAgacchIya nAna jI ke ziSya the| Apane saM0 1623 kArtika zukla 8, ravivAra ko baDodarA meM 'yazodhara rAsa' rcaa| 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 587-88 bhAga 3 pR0 1085-88 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 334-335 (dvitIya saMskaraNa) 2. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 72 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi-zrI goima ne caraNe namu, dhyAna dharI haiDara samu, vInavaM TAlI mana suM AmalaDa o| jinavANI je sarasvatI, mayA karau majhanI atI, sarasvatI vacana aka majha sAMbhalu / graMthI moTA mAhithI prabaMdha kIdhu tehathI jasodhara varNanasAra, haMsAuthA aka dayA thA aka Apaka punya udAra ho| racanAkAla-saMvata sola vIsai ruyaDau kAratiga sudi ravIvAra, aSTamI tathi baudari nIpanu carItra manohara sAra ho, pApa dUri paDai navanidhi sAMpaDai, AvaDai jehanai rAsa, lUMkA gachi hUMtau raSi nAnajI uttama, teha sAMNadhi (ziSya) kahai jJAnadAsa ho' rAsa kI bhASA aTapaTI, chaMda gatihIna, mAtrA bhaMga Adi ke kAraNa racanA meM pravAha aura sarasatA nahIM hai| ye tithi ko 'tathi' aura RSi ko 'raSi' likhate haiN| zrI desAI ne inheM 'strIcaritra rAsa' kA bhI lekhaka batAte hue inheM aura jJAna ko eka hI vyakti mAnA hai kintu 'yazodhara rAsa' meM aisA koI antaHsAkSya nahIM milA jisase zrI desAI ke kathana kI puSTi hotI ho| chaMdoM kA anagar3hapana aura bhASA kA aTapaTApana avazya donoM racanAoM meM eka samAna milatA hai| isa AdhAra para jJAna aura jJAnadAsa ke eka hone ke anumAna ko avazya kucha bala milatA hai / jJAnamUti --Apa aMcalagacchIya AcArya dharmamUrti kI paramparA meM vimalamUrti ke praziSya evaM guNamUrti ke ziSya the| Apa uttama kavi aura acche gadyakAra the / Apane rUpasenarAjarSi caupAI, priyaMkara caupAI, bAvIsa parISaha caupAI Adi kaI uttama padya racanAoM ke alAvA saMgrahaNI bAlAvabodha nAmaka gadya grantha bhI likhA hai inakI kRtiyoM kA saMkSipta vivaraNa evaM uddharaNa Age prastuta kiyA jA rahA hai| ___ rUpasena rAjarSi caupAI athavA rAsa (6 khaMDa, 58 DhAla, 1296 kar3I ) saM0 1694 Aso zukla 5 ko pUrNa huii| isake chaha khaNDoM meM bhinna-bhinna deziyoM kA prayoga kiyA gayA hai| isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM -- 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 958-59 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 135-136 (dvitIya saMskaraNa) Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnadAsa 193 tItthaMkara trevIsamo purisAdANI pAsa, kAmakuMbha ciMtAmaNi vaMchita pUrai Asa / maMgalakaraNa manoharu prabhAvatI bharatAra, caraNa namuM hUM tehanA vighana nivAraNa hAra / kAzameru mukhamaMDaNI rUpaiM jhAkajhamAla, suranarapannaga raMjavai vAhatI veli rsaal| haMsAsaNi sA sarasatI paMDita kahai tatkAla, pAya namuhUM tehanA Apai vANi visAla / rUpasenakumAra no suNajyo sAra adhikAra, sAMbhalasye te Avasya jimamAlati madhukAra / sarasa sudhArasa sArikhA, bhAvabheda bhaMDAra, SaTkhaMDa ja chatre sohAmaNA, rasa kerA aMbAra / zrotAnai saMbhalAvatA kavitA sarasa savAda, mUrakha Agali mAMDatA mahiSI AgalinAMda / kavi ko apane kavikarma ke sAtha sahRdaya zrotAoM para: jitanA vizvAsa hai utanA hI mUrtoM ke Age kAvya-nivedana karane kA anutsAha bhI hai / mUkhoM ke Age kAvya kI upamA bhaiMsa ke Age nAMda se bar3I svAbhAvika hai| guruparaMparA-zrI aMcalagacha rAjIu a, guNamahimA kari gAjiu o, zrI dharmamUrti sUrIsaru a, tAsa guNamaNi Agara sIsU , uvajjhAya vimalamUratI , tAsa sIsa vidyAvali sarasati me, guNamUrati vAcakavaru o, tAsa sIsa jJAna munIsaru / racanAkAla saMvata sola caurANu re, Aso sudI udAra, pAMcamidina pUro thayo re, chaTho khaMDa zrIkAra / igyAraDhAla prathama bhaNI re, bIjai daza daza panna, zeSa nava nava jANIi re, sarva thai aTThAvanna / rUpasena ne apane puNya pratApa se sabhI Rddhi-siddhiyoM ko prApta kiyA; antameM dIkSA lI aura mukti ko bhI prApta kiyaa| kavi likhatA hai 13 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 __194 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rUpasena ralIyAmaNo munivara suguNa sujAna, 6 khaMDai kari gAMiyo pratapo jAMlagi bhAMNa / puNya taNA paratApa thI pagi pagi pAmI Rddhi, aMtai cAritra AdarI akAMtari bhavisiddhi / ' priyaMkara caupAI - yaha bhI kaI khaNDoM meM racita vizAla prabandhakathA hai kintu prati ke khaMDita hone ke kAraNa na to racanAkAla prApta ho sakA hai aura na racanA sambandhI vizeSa vivaraNa upalabdha hai| tIsare khaMDa ke prArambha meM nemi kI vaMdanA karatA huA kavi likhatA hai ahanisi praNamu adhikatara, giruo guNabhaMDAra, yAdava vaMsi vakhANIi, girinAri siNagAra / nArI navala yauvanA jIvadayA mani ANI, parahari nai pAchu valiu tRNA taNI parijANI / bhASA likhi sakalA kalA sarasati zuddha pravINa, cha rAga chatrIsai rAgiNI te zu rahai nitilIna / 2 isameM gacchanAyaka kalyANasAgara kI vaMdanA kI gaI hai, yathA praNamuM grahamAM guru vaDu jyoti vImAM jimicanda / tima giruu gacchanAyakai zrI kalyANasAgara sUriMda / pravara paMDita paMgatai koi na jANai jIpI, praNamuM guru guNamUrati airAvata jima dvIpi / bAvIsa parISaha caupAI saM0 1725 caumAsA navAnagara saMvata sattara paMcavIsai sundara zrI zAMtinAtha prasanno re, nUtana puri caumAsi karI tihAM racyo rAsa ratanno re / ' isameM bhI uparokta guru paramparA duharAI gaI hai| isameM bAIsa parISahoM kA varNana kiyA gayA hai, yathA1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1043, bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1234 aura pR0 1628 (prathama saMskaraNa) tathA bhAga 3 pR0 301 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI 3. vahI pR0 195 aura 1628 (prathama saMskaraNa) tathA bhAga 3 pR0 301 (dvitIya saMskaraNa) Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamUrti parISaha bAvIsa varNava bhASita jima bhagavaMta, rAsa racu raliyAmaNI sAMbhalayo sahu saMta / jaisA pahale kahA jA cukA hai Apa acche gadya lekhaka bhI the / yadyapi ApakI gadya racanA 'saMgrahaNI bAlAvabodha' kA uddharaNa prApta nahIM ho sakA hai phira bhI yaha pramANita to hotA hI hai ki Apa gadya lekhaka bhI the / yaha racanA bhI saM0 1725 kI hai arthAt ye donoM kRtiyA~ aThArahavIM zatAbdI (vikramI) kI haiM / isa racanA ko jaina gurjara kavio ke prathama saMskaraNa meM zrI desAI ne jJAnamUrti kI anya racanAoM se alaga dikhAyA thA kintu dvitIya saMskaraNa ke saMpAdaka ne ise nizcita rUpa se jJAnamUrti kI hI racanA batAyA hai aura unhIM ke sAtha isakA bhI vivaraNa diyA hai / Apa 17 vIM evaM 18 vIM zatAbdI kI saMdhibelA ke zreSTha kavi aura sAhityakAra haiM / ApakI racanAoM meM kAvya ke vividha aMga- upAMgoM, rasa, chaMda, alaMkAra ke sAtha bhASA kA ziSTa prayoga ullekhanIya hai / inheM bhASA aura kAvya zAstra kA uttama jJAna pratIta hotA hai jisakA inhoMne apanI racanAoM meM ucita prayoga kiyA hai / kavi aura sAhityakAra ke sAtha ve eka zreSTha saMta aura zAstramarmajJa bhI the jaisA unakI nimna paMktiyoM se vyakta hotA hai bhajai gaNai ye (je) sAMbhalai, sAdha taNA guNa bhAvana bAra bhI pari bhAMvai, upazama saMvara samatA rasa mAM mana rahaI, zatru mitra sama jANai re, vAkaM parupaI na pArako, karttA karmma vaSANai re / nava vidhi cauda rayaNa ghari rAjai, suravara sevA sAraI re, mAraga sAdha taNo a sundara, bhava sAgara mAM tArai re / ' 195 gAvai re, pAvai re / jJAnameru - kharataragaccha ke sAdhukIrti ke ziSya mahimasundara Apake guru the / vijayazeTha -vijayAprabandha, guNAvalI caupAI, kuguruchattIsI aura kAlakAcArya kathA nAmaka ApakI racanAyeM upalabdha haiM / 'vijaya - zeTha vijayA prabandha' (37 kar3I) saM0 1665 phAlguna zukla 10 ko sarasA, pATaNa meM likhI gaI / isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1043, bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1234 2. zrI agaracanda nAhaTA - paramparA pR0 74 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jina cauvIse namI, saha guru paya praNamevi, sIlataNAM guNa gAyasyu sAnidhi kari zruti devi / racanAkAla-solaha sai paisaThi samai, dasamI phAguNa sudi sAra, sarakhA paTTaNa maI kIyauM, o sambandha udAra re / guru paramparA- zrI sAdhukIrati pAThakavaru kharataragaNa nabhacaMda, mahimasundara gaNi cirajayu tasu ziSya kahai ANaMdo re| ima jANI sIla je dhAraiM ziva te pAmai apAra, jJAnameru muni ima bhaNai, suguru pasAya jayakAro re| yaha racanA sAha thirapAla ke Agraha para likhI gii| isameM zeThazeThAnI kA AdarzazIla darzAyA gayA hai| guNAvalI caupAI- isakA pUrA nAma hai, guNakaraMDa guNAvalI rAsa athavA caupaaii| yaha saM0 1676 Aso zukla 13 ko phattehapura meM likhI gii| isakA prArambha dekhiye praNamu covIse jina pAya, vAlI bhAvi vaMdu gurupAya, puNya taNA phala kahisuheva, sAnidhi karayo zrI zrutadeva / racanAkAla-saMvata sola chihattarai, prathama mehai Aso mAsi, phattepura terasa dinai saMgha anumati ulhAsi / ' isameM kharataragacchIya AcArya jinarAjasUri, jinabhadrasUri aura sAdhukIti Adi kA vaMdana kiyA gayA hai / isakI antima kucha paMktiyA~ isa prakAra haiM zrI sAdhukIrati pAThakavaru nANa caraNa bhaNDAra, zrI mahimasundara vAcakavaru tAsu vineya guNadhAra / tasa payapaMkaja sevaka, jJAnameru kahi oma, DhAla dhanyAsI solamI, suNatA hovai srvssem| SaMDa trIjai yata guNa kahyA, suNI je bhAvanA bhAvaMti, ridhi vRddhi saMpada save, mana vaMchita AvaMti / / kuguru chattIsI (gA0 36) yaha jainayuga varSa 5, aMka 4-5 pR0 180 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 495-96, bhAga 3 pR0 979-80 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 94-96 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnameru 197 para prakAzita hai| yaha racanA prabhAvazAlI evaM pAThakoM meM priya hai| isameM guru ke doSa aura unase satarkatA kI cetAvanI hai| isakA prArambha isa prakAra hai praNamaM jinavara gurunA pAya, praNamaM je sudhA gaNa dhAya, bhakti sadA ima uccArisI, kima tarisI guru kima taarisii| isakI antima paMktiyA~ nimnAGkita haiM. sISa kahai jJAnameru gaNiisI, bhavikAM lagai amRtajisI, je mana mAMhi na saMbhArisI, kima tarisI guru kima taarisii|' jJAnasAgara-Apa tapAgacchIya AcArya vijayasenasUri ke praziSya evaM ravisAgara ke ziSya the| Apane saM0 1655 meM 144 kar3I kI eka racanA 'nemi candrAvalA' jIrNagar3ha yA janAgar3ha meM pUrNa kI, jisakA prArambha isa prakAra huA hai sarasati bhagavati mana dharI re, samarI zrI gurupAya, nemakuMvara guNa gAyavA re, mujha mana UlaTa thAya / mujha mana UlaTa thAya apAra, svavasyU yAdava kula siNagAra, bAvIsamo jinavara brahmacArI, jaya jaya nemajI jagahitakArI rAjImatI bharatAra valI valI vaMdIye re, revaMtagiri hitakAra, deSyAM citta ANaMdiye re / racanAkAla-saMvata sola paMcAvane re, jIraNagar3ha caumAsa, raivatakAcala Upare re, Ujala sama kailAsa / Ujala sama kailAsa prasAda, dIThA thI Taliyo viSavAda, nemi jiNesara sAmI thuNiyo, tihAM thIM saphala jamavAro gnnio| guru paramparA-tapagachanAyaka jaga jayo re, zrI vijayasena sUrIMda, tapagacha mAhi gAjato re, ravisAgara muNiMda / ravisAgara muNiMda sobhAgI, tapa japa kiriyA saMlayalAgI sevaka nyAnasAgara suSakArI, stavIo nemi svAmI __ aadhaarii|2 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 94-96 (dvitIya saMskaraNa) 2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 317, bhAga 3 pR0 825 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 298-299 (dvitIya saMskaraNa) Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (brahma) jJAnasAgara- - Apa digambara paramparA ke brahmacArI the kintu Apake guru kA nAma ajJAta hai / Apane apanI racanA 'hanumAna caritra' (saM0 1630 Aso sudI 5) meM Atmaparicaya isa prakAra diyA hai-- 198 huMbaDa nyAti gunila sAha akAkula bhANa, amarA de udhara Upanau zrI jJAnasAgara brahma sujANa / " arthAt Apa huMbaDa jAtIya sAha gunila aura amarAde ke putra the I racanAkAla - zrI jJAnasAgara brahma Ucari hanumaMta guNaha apAra, kara jor3I kara vInatI svAmI dejyo guNa sAra / saMvata solatrIsi varSe azvanI mAsa majhAra, zuklapakSa paMcamI dina nagara pAlu vAsAra / zItalanAtha bhavana racyuM rAsa bhalu manohAra, zrI saMgha giruu guNanilu svAmI zaila karayu jayajayakAra | jJAnasoma - ApakA bhI jIvanaparicaya jJAta nahI ho sakA hai / Apane saM0 1669 se pUrva bhASA gadya meM 'kozazAstra' likhA hai jisake anta meM likhA hai- 'saMvat 1669 varSe ASAr3ha zudi 5 dine likhitAni ilAprAkAra madhye muni jJAnasomena / '2 jJAnasundara - Apa kharataragacchIya abhayavarddhana ke ziSya the / Apane saM0 1695 jyeSTha kRSNa 2 ko sUyagaDAMga sUtra adhyayana 16 mAnI saJjhAya athavA jaMbU pRcchA saJjhAya ( 41 kar3I ) kI racanA kI / isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai siddha sabenai karUM praNAma, dharamAcArija leI nAma, guNa gAisa munivara taNAM, jehanA guNa Agama chai ghaNAM / bhagavaMta kevali nai pariNAma, varddhamAna jina bhAsai Ama, hiva panarama adhyayanAnaMtarai, solamA adhyayana kahai iNi parai / 1. DA0 kastUra canda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI bhAga 5 pR0 419 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1603 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 142 (dvitIya saMskaraNa) Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasundara 199 aMta meM racanAkAla isa prakAra kavi ne batAyA hai aundrI nidhi rasi sasihara varasai, jeTha mAsi vadi vIjAnai divasai, abhayavadhana sadaguru pasAyai, suNatAM jJAnasundara sukhathAyai / ' jJAnAnaMda-ApakA itivRtta ajJAta hai| inake padoM meM 'nidhicarita' kA nAma jisa zraddhA se liyA gayA hai umase anumAna hotA hai ki saMbhavataH nidhicarita Apake guru kA nAma ho / paM0 becaradAsa ne inheM 17vIM zatAbdI kA kavi vatAyA hai| DaoN0 ambAzaMkara nAgara ne inakI hindI bhASA meM gujarAtI kA prabhAva adhika dekhakara inake gujarAtI hone kA anumAna kiyA hai / saMtoM jaisI bhASA zailI meM adhyAtma evaM jJAnasambandhI carcA hI inake adhikatara padoM kA viSaya hai / inakA pada sAhitya bhAratIya saMtaparaMparA kA pratIka hai| inakI racanA 'jogIrAsA' pada kI kucha paMktiyA~ udAharaNArtha Age prastuta haiM avadhU ! sUtA kyA isa maTha meM ? isa maTha kA hai kavana bharosA par3a jAvai caTapaTa meM / china meM tAtA china meM zItala roga zoga bahu ghaTa meM / ' Dugara-Apa aMcalagacchIya kSamAsAdhu ke ziSya the| ApakI do racanAoM kA nizcita patA calatA hai (1) khaMbhAta caitya paripATI aura (2) holikA caupaaii| khaMbhAta caitya paripATI 13 kar3I kI choTI racanA hai jo jainayuga pustaka 1 pR0 428 para prakAzita hai| isameM lekhaka kA nAma Dugara AyA hai, yathA thAnaki baiThA je bhaNaiM mani ANI ThANi, paNamyAnaiM phala pAmisi o mani nizcai jANi / manavaMchita phala pUrisa o thaMbhaNapura pAso, / Dugara bhaNai bhavIyaNa taNI, tihAM pUjai aaso|| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1058 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 310 (dvitIya saMskaraNa) 2. DA. harIza zukla-gurjara jaina kavio kI hindI kavitA pR0 128-129 3. vahI 4. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 739 (prathama saMskaraNa); bhAga 2 pR0 155 (dvitIya saMskaraNa) Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanA kA prArambha isa prakAra huA hai sarasati sAmiNi karau pasAya, majha eka rahA De, khaMbhanayara jinabhavana achai tihAM caitya pravADe |1| isameM khaMbhAta sthita pArzvanAtha caitya kI vaMdanA hai / inakI dUsarI racanA 'holikA caupAI' se inakI guru paraMparA kA patA calatA hai yathA aMcalagacha guNai bharapUra, gachanAyaka dharmamUrati sUri, tasu AjJA guNa karIya agAdhi, vAcakamaMDala zrI khimAsAdha | tAsa sIsa DUMgara maniralI, bhaNyu caritra gurumukhi saMbhalI / je naranAri suNasya sadA, tinha ghari bahulI hui saMpadA / 83 / holikA caupar3a 83 kar3I kI racanA hai| yaha sikandarAbAda meM saM0 1629 caitra vadI 2 ko likhI gaI / isameM holikA kI utpatti batAI gaI hai, yathA iNi pari holI utapati lahI, carita thikI saMkhepai kahI, adhikau Uchau kahiu jeha, micchAdukkar3a mujhanai teha | solaha sai guNatIsai sAra, caitraha vadi dutiyA budhavAra / nayara sikaMdarAbAda majhAri, zrI nemizvara nai karIya juhAri / " ApakI eka anya racanA neminAthastavana (75 kar3I) bhI upalabdha hai para yaha nizcita nahIM hai ki isake lekhaka aMcalagacchIya kSamAsAdhu ke ziSya DuMgara haiM yA anya koI dUsare DUMgara / jaina gurjara kavio ke navIna saMskaraNa ke saMpAdaka zrI koThArI ne isa viSaya meM zaMkA to uThAI hai kintu samAdhAna kA koI saMketa nahIM diyA; astu / isakI kucha paMktiyA~ dekhiye -- bAlabrahmacArI sajANa, Aso bhAvasa kevalanANa, vAvIsamau hau jiNaMda, praNamaI Apa amUlai kaMda / zrI nemi rANI rAyamaI, mana suddhihi guNa gAUM kimai, anadina dhyAuM jiNavara caraNa, bhaNai DUMgara maMgalakaraNa 12 16vIM zatAbdI meM bhI eka DUMgara kavi ho gaye haiM jinhoMne 'nemi - 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 739 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 155 (dvitIya saMskaraNa) 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 156 (dvitIya saMskaraNa) Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DuMgara 201 nAtha phAga yA bArahamAsA' saM0 1535 ke AsapAsa likhA thA / unhoMne apanA nAma DUMgarasvAmI likhA thA, yathA -- ahe rAjimati siMu rAimai, puhuta siddhizalAya, DUMgarasvAmI gAIMtA, aphalyA phalai tAMha | " ataH 16 vIM zatAbdI ke DuMgarasvAmI se 17 vIM zatAbdI ke DUMgara bhinna vyakti mAlUma par3ate haiM aura prastuta racanA neminAtha stavana DUMgara ( ziSya kSamAsAdhu ) kI hI lagatI hai / 2 (zAha) ThAkura - Apane saM0 1652 meM 'zAntinAthapurANa' kI racanA kI / hindI bhASA meM zAntinAtha para yaha purANa saMbhavataH sabase prAcIna hai / isakI ekamAtra pANDulipi bhaTTArakIya zAstrabhaMDAra, ajamera meM saMgrahIta hai; kintu isakA uddharaNa aura vivaraNa upalabdha nahIM ho pAyA hai / zrI nAhaTA ne ise 'zAntinAtha caritra' kahA hai aura lekhaka kA nAma (zAha) ThAkura batAyA hai / ataH uparokta ThAkura kRta zAntinAtha purANa ke karttA yahI zAha ThAkura haiM / saM0 1652 meM likhI yaha racanA pA~ca saMdhiyoM meM vibhakta hai / yaha vistRta racanA kAvyatatvoM se yukta hai / ApakI dUsarI racanA 'mahApurANa kAlikA' eka prabandhakAvya hai jo 27 saMdhiyoM meM vibhakta hai / isase patA calatA hai ki ThAkura yA zAha ThAkura ke guru ajamera zAkhA ke bhaTTAraka vizAlakIrti the / Apa Amera nareza mAnasiMha ke samaya vartamAna the / luvA - iNipura nivAsI khaMDelavAla jAti ke vaizya zrI khetA Apake pitA the / zAntinAthacaritra kA ullekha hindI sAhitya ke vRhad itihAsa meM kiyA gayA hai kintu vahA~ bhI itanI hI sUcanA hai ki isameM 16 veM tIrthaMkara zAntinAtha kA caritra pA~ca saMdhiyoM meM varNita hai / isa saMbaMdha meM sUcanA ke lie prazasti saMgraha bhAga 2 pR0 123 bhI dekhA jA sakatA hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 492 (prathama saMskaraNa ) 2. DA0 kastUra canda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI bhAga 5 pR0 25 aura pR0 300 3. agaracanda nAhaTA- - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 209 4. hindI sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 3 pR0 268 prakAzaka nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tejacaMda-Apa tapAgacchIya sakalacaMda kI paraMparA meM mAnacaMda ke ziSya the| Apane saM0 1700 mAgasara vadI 5, somavAra ko 'puNyasAra rAsa' likhA jisakA prArambha isa prakAra hai - sakala sIddha calaNe namu, namu te zrI jIvarAya, samaruM sarasatI sAminI, vara dyo karIya pasAya / piMgala bheda na olakhaM, vagatI nahI vyAkarNa, mUrakhamaMDaNa mAnavI, huM sevaka tujha caraNa / isameM puNyasAra kI kathA ke dRSTAnta dvArA dAnapuNya kA mAhAtmya samajhAyA gayA hai, yathA dAna Upari me adhikAra, suNIle jo sahU naranAri / isakA racanAkAla dekhiye saMvata satara mAMhi bhaNo me adhikAra punyasAraha bhnno|' guruparaMparA batAte samaya kavi ne aMcalagacchIya vijayadeva sUri se lekara caMdazAkhA ke sakalacaMda, lakSmIcaMda, puNyacaMda, vRddhicaMda aura mAnacaMda taka kI nAmAvalI ginAI hai| apane ko kavi ne mAnacaMda kA ziSya kahA hai| tejacaMda muni ama bhaNaMti, bhaNi guNe tihAM kAja saraMti / te savi pAmai vaMchita sidhi, dhana Aroga ghari avicala Rddhi / yaha racanA dasAr3A meM koThArI amathA ke Agraha para kI gaI / tejapAla-Apa kar3avAgaccha ke lekhaka the| Apane saM0 1655 meM dIkSA lI thI aura saM0 1689 meM ApakA nidhana huaa| Apane saM0 1682 meM 'sImaMdhara svAmI zobhAtaraMga' kI racanA 5 ullAsoM meM kI hai| yaha racanA abhayasAgara dvArA saMpAdita hokara siddhacakra meM prakAzita hai| pahale zrI mohanadAsa desAI ne ise sevakara kI racanA kahA thA aura sevaka ko guNanidhAna kA ziSya batAyA thA kintu zrI agaracaMda nAhaTA ne jainasatyaprakAza meM isa para bhalIbhA~ti vicAra karake ise tejapAla kI racanA batAyA hai| isakI aMtima paMkti meM Aye 'sevaka' 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 598, bhAga 3 pR0 1091 (prathama saMskaraNa), bhAga 3 pR0 341 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 584 (prathama saMskaraNa) Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejapAla 203 zabda se zrI desAI ko lekhaka kA bhrama huA hogA, paMkti isa prakAra hai torI vadana zobhA maMDapi moha mannabhAvana veli, ghanazyAma syaM vIjalI jhalakati karatI geli / koTi sUrIya joti AdhikI, tujha vadana detI heli, tejapuja virAjatI sevaka hUM raMgareli / ' para yaha 'sevaka' zabda lekhaka kA nAma nahIM apitu vizeSaNa ho sakatA hai| isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai zrI jainedra divAkarA, arihA tribhovana caMdA re, aTha mahA pADihera je teNi juttA sukhakaMdA re / isa racanA kA ullekha 16 vIM zatAbdI ke itihAsa meM sevaka ke sAtha kiyA jA cukA hai ataH use sudhArakara par3hA jAya / tejavijaya-Apa vijayatilaka ke paTTadhara vijayANaMda ke ziSya vivadhavijaya yA vijayabudha ke ziSya the / Apane saM0 1682 bhAdra vadI 10 ko vIramagAma meM 'zAMtistava' nAmaka kAvyakRti kA nirmANa kiyA / racanAkAla dekhiye saMvata jANayo nayana vasu sasikalA, bhAdrapada mAsa vadi dasamipuSyi / vIramagAma subha ThAma no rAjIu, gAiyo zrI vijaya vibudha ziSyaiM / ' yaha 99 kar3I kI racanA hai / isakI antima kar3I isa prakAra hai tapagacha bhUSaNa dalita dUSaNa vijayatilaka sUrIsaro, tasa paTTadhArI vijayakArI vijayANaMda muniisro| dIvAna dIpaka vAdi jIpaka zrI vijayabudha sudaro, tasa sIsa lesi tejavijayaI gAio zrI jinvro|' 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 241-242 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 248 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI, bhAga 3 pR0 992 (prathama saMskaraNa) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tejaratnasUri ziSya - tapAgacchIya tejaratnasUri kA pratimA lekha saM0 1615 kA prApta hai ataH inakA ziSya 17 vIM zatAbdI kA hI hogA / inake eka ziSya kIrtiratnasUri ne 'atIta anAgata vartamAna jinagIta' likhA hai, ho sakatA hai ki unhoMne hI vartamAna racanA 'gor3I pArzva' stavana bhI likhI ho / yaha 60 kar3I kI kRti hai aura * saM0 1616 phAlguna sudI 2, ravivAra ko pUrNa huI hai / racanAkAla isameM isa prakAra batAyA gayA hai -204 saMvata sola vasU achUA jAsaNo, phAgaNa stAda vIjA ravivAra gaNo, je bhaNase suNase naranArI, tAsa nAma pAmase jayakArI / isakI prArambhika evaM antima paMktiyAM adholikhita haiMAdi - sarasa vacana sarasati taNA, pAmI avicala mAta, zrI gor3I pArzva jiNaMda nI stavasU jinaguNakIta / bhAva bhagate bhalo jagate purisAdANI stava bhaNI, zrI tejaratana sUriMda sIso stavo gor3Ipura dhaNI / ' -- 'vasU achuA' kA artha ATha X do = solaha lagAyA gayA hai / 17vIM zatAbdI taka bhASA vikAsa ke bAvajUda bhI jainamuni paraMparita bhASA zailI kA hI prayoga karate rahe / trIkamamuni -Apa nAgaurI lokAgaccha ke sAdhu AsakaraNa > vaNIvIra ke ziSya the / inhoMne saM0 1699 meM rUpacanda RSi rAsa ( akabarapura ), saM0 1689 meM 'amarasenarAsa' saM0 1706 baMkacUlarAsa aura rAmacaritra caupar3a kI racanA kI / zrI agaracanda nAhaTA ne amarasenarAsa kA racanAkAla saM0 1689 aura zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne saM0 1698 diyA hai / aisA karane kA kisI vidvAn ne koI AdhAra nahIM diyA hai / rUpacanda RSirAsa (11 DhAla, 224 kar3I, saM0 1699 budhavAra, bhAdra kRSNa 3, akabarapura ) kA Adi isa prakAra hai mahAvIra tribhuvana dhaNI, kevala nyAna paDUra, seva karai suranara sadA, pUrai vaMchita pUra / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 688 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 1 - 2 (dvitIya saMskaraNa) 2. zrI agaracanda nAhaTA - paraMparA pR0 91 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 trikamamuni tAsa sIsa gaNadhara namUM zrI gautama munirAya, aSTa mahAsiddhi saMpanai, pUrai vaMchita kAja / ' racanA meM guruparaMparAntargata rUpacaMda, vastapAla, bhairava, nemidAsa,. AsakaraNa aura vaNavIra kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai| racanAkAla aura sthAna Adi kA vivaraNa isa prakAra kiyA gayA hai-- saMvata sola nanyANa mAsa virAjai bhAdava sukhakara he, varasai ati asarAla, kAMThalibodhi cihuM disa manaharu he| pakSa vahula tithi tIja, zrI budhavAru mahAmahimA nilau he, akabarapura abhirAma mahiyalamaMDaNa nagara sirAM tilau he| tetha kiyau caumAsa zrI vaNavIra sadguru mahimA ralI he, tAsa prasAdai aha, adhika mahArasa kIdhI maMDaNI he / ' baMkacUlarAsa-(17 DhAla, saM0 1706 bhAdra zukla 11 guru, kizanagar3ha): Adi zrI risahesara paya namI Adi puruSa paradhAna, jiNa cauvIsI Upano, prathama hI kevala jJAna / samaruM zrI cakkesarI kuMDalahAra vizAla, zIzaphUla zirajhigamige tilaka virAjata bhAla / ___ xxx baMkacUla rAjAtaNo rasika kahuM adhikAra, akamanA suNatAM thakA pAmIje bhavapAra / guru paraMparA- tAsa taNe gacha dIpato zrI vaNavIra muNiMda ho, darasaNa thI dolata mile mana meM huve ANaMda ho| tAsa sIsa tIkama kIyo me adhikAra anUpa ho, sAMbhalatA sajjana janAM dinadina adhikI cUpa ho| racanAkAla- saMvata satarai chaDotarai kIdha caumAso sAra ho, kisanagar3he ANaMda ghaNe zrI vaNavIra udAra ho| bhAdavA sudI akAdasI vRhaspativAra suvAra ho, DhAla bhaNI sataramI 'tIkama' kahai suvicAra ho / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 588-91, bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1520. (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 337-340 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa amarasena rAsa kA uddharaNa nahIM prApta ho sakA ataH usake racanAkAla kA ThIka nirNaya bhI saMbhava nahIM huaa| tribhuvanakIti -Apa rAmasenAnvaya bhaTTAraka somakIrti kI paraMparA meM vijayasena ke ziSya kamalakIti unake ziSya yazaHkIrti aura unake ziSya udayasena ke ziSya the / Apake janma, parivAra aura dIkSA Adi kA vivaraNa nahIM prApta hai| brahma kRSNadAsa ne 'muni suvrata purANa' meM udayasena evaM tribhuvanakIrti kA ullekha nimna padya meM kiyA hai kamalapatirivAbhUtsadudhyAdyantatena, udita vizadapaTTe sUrya zailena tulye, tribhuvanapati nAthAMhyidayAsakta cetA, stribhuvanakIrti nAmi ttpttttdhaarii|' Apa saMskRta, prAkRta evaM hindI ke jJAtA the| saMskRta meM Apane 'zrutaskaMdhapUjA' nAmaka racanA kI hai| Apane gujarAta, rAjasthAna, 'paMjAba, dillI meM khUba bihAra kiyA ataH inakI bhASA gujarAtI mizrita rAjasthAnI hai arthAt inakI bhASA paravartI marugurjara bhASA kA pratinidhitva karatI hai| marugurjara meM ApakI do racanAyeM upalabdha haiMjIvaMdhararAsa aura jambUsvAmIrAsa jinakA paricaya kramazaH Age diyA jA rahA hai| jIvaMdhararAsa saM0 1606, kalpavallI nagara meM racA gayA eka prabandha kAvya hai| jIvaMdhara ke caritra para AdhArita racanAyeM saMskRta apabhraMza Adi meM kaI likhI gaI jaise harizcandrakRta jIvaMdhara campU, zubhacandrakRta jIvaMdhara caritra, yazaHkIrtikRta jIvaMdhara prabandha aura apabhraMza meM raidhakRta jIvaMdhara cariu aura brahma jinadAsakRta jIvaMdhararAsa Adi / prastuta rAsa usI zRMkhalA kI eka sundara kar3I hai / isameM dUhA, caupai, vastuvaMdha, DhAla, rAga aura nAnA rAginiyoM kA prayoga "kiyA gayA hai| rAjapUtra jIvaMdhara kA janma zmazAna meM huA thaa| eka anya mahilA ne usakA pAlana-poSaNa kiyaa| yuvA hokara bar3A parAkramI aura pratApI rAjA huaa| aMta meM vairAgya huA aura dIkSA saMyama dvArA 1. DA. kastUra canda kAsalIvAla- brahmarAyamalla evaM bhaTTArika tribhuvanakIrti vyaktitva evaM kRtitva pR0 270 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tribhuvanakIrti 207 mukti ko prApta kiyaa| isameM pratinAyaka nahIM hai / isake varNana sundara haiM / jIvaMdhara kI mAtA vijayA kA saundarya varNana dekhiye mastaka veNI sobhatu e, jANo sakhI bhAra, sithai siMdUra pUratI e, kaMThai rUDau hAra / raMbhA stambha sarIkhaDIe, vinyaichi jaMgha, haMsagati calai sadAe, madhyaDa jaisI saMgha / / vasaMta varNana sakhI ekadA mAsa vasaMta, Avyu mananI ati ralIe, maMjarI AMbe rasAla, kesU par3e rAtI kalIe / jIvaMdhara ko dekhakara guNamAlA usake viraha meM sudha-budha kho detI hai maMdira AvI tAma, snAna maMjjana navi karai e, rajanI na dharai nIMda, divasa bhoja navi karai e|' rAsa kA Adi- Adi jiNavara Adi jiNavara prathama je nAma, juga Adi je avatarayA, jugaAdi aNasarIya dIkSA / guru paraMparA-nadI aU gaccha majhAra rAmasenAnvapi havau zrI somakIrati, vijayasena, kamalakIrati yazaHkIrati havau, teha pATi prasiddha caritra bhAra dhuraMdharo, vAdIya bhaMjana vIrazrI udayasena bhuuriishvro| racanA samaya evaM sthAna - kalpavallI majhAra saMvata sola chahottarI, rAsa racauM manosari riddhi yo saMghaha dhari / aMta-jIvaMdhara muni tapa karI, puhutu zivapada ThAma, tribhuvana kIrati ima vINavai, deyo tumha guNagrAma / / ___ isameM kavi ne AyA, pAyA, vinayakiyA Adi khar3I bolI hindI kI kriyAoM ke sthAna para Avyu, pAmI-pAmIya, vInavyu Adi zabda rUpoM kA prayoga kiyA hai jisase kahIM kahIM bhASAzailI aTapaTI ho gaI hai| 1. DA0 kastUra canda kAsalIvAla-brahmarAyamalla evaM bhaTTArika tribhuvanakIrti pR0 276 2. vahI Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa - jaMbUsvAmI rAsa- - prathama racanA ke 19 varSa bAda arthAt saM0 1625. meM Apane yaha dvitIya racanA kI / jaina dharma ke antima kevalI jambUsvAmI para AdhArita yaha rAsa ati prasiddha aura lokapriya hai / jambU rAjagrahI ke nagaraseTha arhata kA putra thA / bacapana meM hI usane rAjA zreNika ke unmatta hAthI ko vaza meM kara liyA thA / 16 varSa kI avasthA meM vaha kerala ke rAjA kI sahAyatA ke lie senA lekara gayA aura apanI apUrva vIratA se vijaya kiyA / cAra kanyAoM se vivAha karatA hai / aMta meM vairAgya aura kevalajJAna kA adhikArI hotA hai isa prakAra prabandha kAvya meM vIra, RR gAra aura zAMta Adi pradhAna rasoM kI niSpatti kA yathAvasara acchA suyoga prApta huA hai / jaMbUkumAra ke hRdaya meM ratibhAva utpanna karane ke lie suMdarI patniyA~ nAnA upAya aura ceSTAyeM Adi karatI haiM, yathA 208 kAmAkula te kAminI karite vividha prakAra, aMga dekhADi ApaNAM valIvalI jaMbU kumAra / gIta gAna gAhe karI, kumara upAI rAga / - parantu jaMbU para prabhAva nahIM par3atA kyoMki adhikatara jaina kAvyoM kA lakSya nArI saundarya ke prati aruci utpanna karake jIva ke mana meM vairAgyabhAva ko jAgRta karanA hai / kavi apane isa lakSya ko acchI prakAra prApta kara sakA hai / bhASA sarala, sahaja aura pravAhayukta hai / isameM bhI dUhA, caupAI, vastubaMdha, DhAla aura rAga-rAginiyoM kA prayoga kiyA gayA hai| jaina sAhitya meM nemi aura sthUlibhadra ke pazcAt jaMbU kA caritra atyadhika marmasparzI aura lokapriya hai / ataH rAsa prabhAvazAlI hai / yaha brahmarAyamalla evaM bhaTTAraka tribhuvanakIrti-vyaktitva evaM kRtitva nAmaka graMtha meM prakAzita hai / kucha uddharaNa - jaMbU kA paricaya -- magadha deza rAjagrahi arhadAsa thirasAra, jinamatI kUkhi avatiri jaMbUkumara bhavatAra / jaMbU para padmAvatI, kanakazrI, vinayazrI evaM lakSmI nAmaka cAra suMdariyA~ mugdha thIM, kavi kahatA hai cyAra kanyA achi ati bhalIe, rUpa sobhaganI khANi / pRthu pIna payodharA, bolI amRta vANi / kerala yuddha meM jAte samaya vindhyAcala parvata kA varNana dekhiye Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tribhuvanacandra sainya sahita tihAM AvIu, vindhyAcala uttaMga, jIvaghaNA tihAM dekhIyA vismaya pAmyu manacaMga | pikakekI vArAhanI, haraNa rojha gIMmAu, haMsa vyAghra gaja sAMbarA mRga vRSa mahiSa nakAya / ' kerala yuddha vijaya ke bAda lauTate samaya sudharmAcArya ke darzana hue aura unake upadeza se vairAgya huA para AcArya kI AjJA se ghara lauTa kara cAroM kanyAoM se zAdI kiyA / usI rAtri meM cora ghusa AyA, udhara jambU patniyoM ko upadeza dete rahe, idhara cora sunakara prabhAvita hotA rahA / prAtaHkAla jaMbU dIkSA lene gaye, sAtha meM mAtA-pitA, patniyA~ aura usa cora ne bhI dIkSA lI / khUba vihAra kiyA, upadeza diyA, anta meM nirvANa prApta karane hetu vipulAcala parvata para saMllekhanA grahaNa kI / yaha eka kathA pradhAna kAvya hai / yaha rAsa javAcha nagara ke zAMtinAtha caityAlaya meM racA gayA thA / isakA Adi- vIra jiNavara vIra jiNavara namu tesAra, tIrthaMkara cuvIsa vAMchitaphala bahudAna dAtAra / vAlapani ridhi pariharI, dharIya saMyama bhArasAra / kula chaMda saMkhyA 677, aMtima chaMda saMvata sola paMcadIsI, javAcha nagara majhAra, bhuvana zAMti jinavara taNi racyu rAsa manohAra / 2 tribhuvanacandra - Apa AgarA nivAsI the aura pAMDe rUpacaMdra tathA kavi banArasIdAsa ke sAnnidhya meM the / inakI racanAyeM bhI AdhyAtmika bhAvoM se otaprota haiM / Apake pArivArika jIvana evaM guruparamparA ke sambandha meM adhika jAnakArI prApta nahIM hai / ye kavitA meM apane upanAma 'caMdra' kA prayoga karate the / inakI agrAGkita racanAyeM prApta haiManitya paMcAzaka, SaTdravya varNana, prAstAvika dohe aura kucha sphuTa kavitta Adi / isameM se anitya paMcAzaka aura Sadravya varNana saMskRta meM likhita racanAyeM haiM; inhoMne ina racanAoM kA hindI ( marugurjara) meM anuvAda kiyA hai / prAstAvika dohe aura sphuTa kavitta inakI maulika 209 1. DaoN0 kAsalIvAla - brahmarAyamalla evaM bhaTTArika tribhuvanakIrti pR0 277 2 . vahI 14 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kRtiyAM haiM / bhASA zailI ke AdhAra para 'candrazataka' ko bhI inhIM kI racanA kahA jAtA hai| anitya paMcAzaka (padya saMkhyA 55, saM0 1652 se pUrva) isameM chappaya aura savaiyA chandoM kA prAyaH prayoga kiyA gayA hai / bhASA ke namUne ke lie maMgalAcaraNa kI kucha paMktiyAM prastuta haiM suddha svarupa anUpama murati jAsu girA karunAmaya sohai, saMjamavaMta mahAmuni jodha jinhoM para dhIraja cApa dharau hai| mArana ko ripu moha tinhaiM vaha tIkSana sAraka paMkati ho hai, so bhagavaMta sadA jayavaMta namo jaga meM paramAtama jo hai|' aMta- padmanaMdi munirAja tAsu Anana jaladhArI, tA tahiM bhaI prasUti sakala janamana sukhakArI / dhana vanitA putrAdi soka dAvAnala hArI, bhayadalanI sadbodha aMta upajAvana haarii| unnata matidhArI narani ko amRta vRSTi saMsaya harani, jaya jaya anitya paMcAzikA trijagacaMdra maMgala karani / dUhA- mUla saMskRta graMtha tai bhASA tribhuvanacaMda, kInI kArana pAi ke par3hata bar3hata AnaMda / ' mUla racanA padmanaMdi ne saMskRta meM kI thI, 'candra' ne usakA anubAda bhASA meM kiyA / anuvAda subodha evaM prAJjala hai, bhAva (adhyAtma) kI bAnagI ke lie bhI kucha paMktiyAM dekhiyejahA~ hai saMyoga tahAM hota hai viyoga sahI, jahA~ hai janama tahA~ maraNa ko vAsa hai| saMpati vipati doU eka hI bhavana dAsI, jahA~ vasai suSa tahA~ duSa ko vilAsa hai / jagata meM bAra-bAra phire nAnA parakAra, karama avasthA jhUThI thiratA kI Asa hai| naTa kaise bheSa aura aura rUpa hohiM tAteM, haraSa na soga gyAtA sahaja udAsa hai| 1. DA0 kastUra canda kAsalIvAla --prazasti saMgraha pR0 101 2. vahI 3. premasAgara jaina -hindI jaina bhakti kAvya evaM kavi pR0 128-130 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 tribhuvanacandra candrazataka-(100 padya) kavitta, savaiyoM meM likhita eka praur3ha racanA hai / isake bhI bhAva AdhyAtmika haiM aura bhASA prasAda guNa sampanna hai / isakA bhI eka uddharaNa prastuta haiguna sadA gunI mAMhi, guna gunI bhinna nAhiM, bhinnato vibhAvattA svabhAva sadA dekhiye| soI hai svarUpa Apa, Apa soM na hai milApa, moha ke abhAva meM svabhAva zuddha dekhiye / chaho dravya sAsate, anAdi ke hI bhinna-bhinna, Apane svabhAva sadA aisI vidhi lekhiye| pAMca jar3a rUpa bhUpa cetana sarUpa eka, jAnapanoM sArA 'candra' mAthe yo visekhiye|' yadyapi yaha nizcita nahIM hai ki yaha kRti inhIM kI hai athavA kisI anya kI, kintu isakI bhASA, kAvya zailI Adi ke AdhAra para adhikatara vidvAn ise inhIM kI racanA mAnane ke pakSa meM haiM, phira bhI isa sambandha meM zodha kI apekSA hai| inake phuTakara kavittoM meM se koI udAharaNa upalabdha nahIM ho pAyA kintu jitanA uddharaNa prApta hai usase ye eka sakSama AdhyAtmika bhAva sampanna kavi siddha hote haiM / dayAkuzala-tapAgacchIya AcArya hIravijayasUri kI paraMparA meM mehamuni ke ziSya kalyANakuzala Apake guru the| ApakI aneka mahatvapUrNa racanAyeM upalabdha haiM aura unameM se kaI prakAzita bhI ho cukI haiM / inameM vijayasenasUri rAsa-lAbhodaya rAsa (saM0 1649) sarvAdhika aitihAsika mahatva kI kRti hai| isameM hIravijayasUri aura samrATa akabara kI bheMTa kA mahatvapUrNa vivaraNa hai| yaha racanA akabara kI mRtyu se cAra varSa pUrva kI gii| isameM akabara kI vijayoM aura sAmrAjyaprasAra kA bhI vyaurA hai| kavi ne likhA hai ki samrATa kI sevA meM bar3e-bar3e rAjA-mahArAjA, romI, phiraMgI Adi upasthita rahate the / yaha 141 kar3I kI racanA AgarA meM likhI gaI thii| isakI prArambhika paMktiyoM meM sarasvatI aura hIravijayasUri kI vaMdanA hai, yathA sarasati mati ati niramalI, Apu karIya pasAya / je saMga jI guNa gAvatAM avihaDa vara diU mAya / 1. DA0 premasAgara jaina-hindI jainabhakti kAvya evaM kavi pR0 128-130 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hIravijaya nADolAI nagarI ke osavAlavaMzI sAha kammA kI patnI koDamade kI kukSi se utpanna hue the, ve Age calakara tapAgaccha, ke gacchanAyaka bane / isa bIca kI prAyaH sabhI pramukha ghaTanAyeM isameM varNita haiM / isake anta kI kucha paMktiyA~ dekhiye - 212 racanAkAla aura sthAna dhanya guru hIra dhanyadhanya tapagaccha se, dhanya jesaMga jagamai vadItu, sAhI akabara sadasi jiNai nija atula balai, thAmI jinadharma vara vAda jItyu / -Agarai sahari zrI pAsa pasAulaI, saMvata sola ugaNapaMsAcai / kalyANakuzala guru rAja kalyANakara, sI sadayAkuzala manaraMgi bhASai / ' isake atirikta tIrthamAlAstavana saM0 1678, tresaThazalAkA puruSa vicAragarbhita stotra saM0 1682, padamahotsavarAsa saM0 1685, jJAnapaMcamI nemistavana aura vijayasiMha sUri rAsa saM0 1685 Adi ApakI anya ullekhanIya racanAyeM upalabdha haiM / inameM se vijaya siMha sUri rAsa jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya meM prakAzita hai / yaha 233 kar3I kI racanA hai isI ke sAtha vIravijaya kRta 'vijayasiMha sUri nirvANa svAdhyAya' (saM0 1708 ) bhI chapA hai / isakA racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai sola paMcAsI isI re asAr3ha zudi pUnima dine a est tihAM ravivAra, rAsa racyo mana UlaTa a / 231 / 2 r arthAt yaha racanA saM0 1685 ASAr3ha zukla 15 ravivAra ko pUrNa huI / Adi - sarasa vacana rasa varasatI, sarasatI bhagavatI devi, tujha prasAdeM guruguNa thuNu, hIyaDe haraSa dharevi / isameM tapAgaccha ke 61 veM gacchanAyaka vijayasiMha sUri kA guNAkiyA gayA hai / nuvAda yaha rAsa rAga dezArata tathA velAula ( vilAvala ? ) meM baddha hone 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 257 (dvitIya saMskaraNa ) 2. jaina gurjara aitihAsika kAvya saMcaya krama saM0 14, pR0 180-81 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dayAkuzala 213 se geya hai / bhASA prasAda guNasaMpanna hai isalie yaha lokapriya racanA hai| isakI kucha paMktiyA~ pramANa svarUpa prastuta haiM mAta pitA guru devatA, guru ati mati dAtAra; guruviNa bhavajalanidhi taNau kavaNa utAre pAra / anaMta tIrthaMkara je huA, hose valI anaMta, ve sahu suguru pasAulo, guru guNano nahi aMta / tribhuvana mAM je je kalA, guru viNa te nahi ko, jima jala viNasavi vIjano, udbhava kahiyanakoya / ' anta 'hIrajI hIralo tAsa paTi ati bhalo, zrI vijayasena sUrIza rAje, zrI vijayadeva sari tAsa paTi niramalo, bhAgya saubhAgya vairAgya chaaje|| thApiyo jeNi nija pATi vijayasiMha jI, sadA udayavaMta guru aha gAyo, kalyANakuzala guru ziSya sukharaMgarasa, kahe dayAkuzala sahI meM ja pAyo / jJAnapaJcamI nemijina stavana (30 kar3I) bhI prakAzita hai| yaha 'jaina prAcIna pUrvAcAryoM viracita stavana saMgraha' meM saMkalita hai| pada mahotsava rAsa saM0 1685 kI racanA hai| isameM hIravijayasUri kA padamahotsava varNita hai| tresaTha zAlAkA puruSa stotra 59 kar3I saM0 1682 kI racanA hai| isakA Adi aura anta udAharaNArtha prastuta haiAdi-zrI jinacaraNa pasAule, manaha taNe umAhalai, hu~ thuNaM trihasaThi zalAkA puruSa ne / anta -tapagacchapati zrI vijayadeva guru AcAraja vijayasaMgha sUrI, sola biAsIi trihasaThi zalAkA puruSa taNI meM thuttilhii| kalyANakuzala paMDita guNa maMDita tAsa pasAi aha kahu~, dayAkuzala kahe ulhaTa ANI, paramANaMda sukha sahIa lahuM / 49 / ' 1. aitihAsika jaina gurjara kAvya saMcaya pR0 181 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 260 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI, pR0 258 (dvitIya saMskaraNa) Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tIrthamAlA stavana athavA pUrvadeza caityaparipATI stavana saM0 1648 kI racanA kahI gaI hai| yaha inakI saMbhavataH prathama racanA hai| zrI desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 296-300 para isakA racanAkAla saM0 1678 batAyA thaa| dvitIya saMskaraNa meM use sudhArakara saM0 1648 batAyA gayA hai, jo kavi dvArA batAye racanAkAla kI dRSTi se saMgata baiThatA hai, yathA vasu sAgara rasa sasI mita varakhe kIdhI jAtrA aha, dayAkuzala kahe ANaMda ANI, nitanita samaruM teha / isameM kavi ne mehamuni kA nAma diyA hai, udAharaNArtha dekhiye meha munisara sIsa siromaNi, vibudha sabhA saNagAra, kalyANa kuzala guru tapAgacha maMDaNa niramala jJAna bhaNDAra / isake prArambhika panne phaTe hone se racanA kA Adi nahIM diyA jA sakA hai| saM0 1689 meM likhita isa prati para kavi ke hastAkSara haiN| isakI 43 vIM kar3I meM bhI saM0 1648 kA ullekha yAtrA ke prasaMga meM kiyA gayA hai, yathA mUkI mUrata DIgAmbara tar3I, saMvata 16 aDatAle ghnnii| ___ ina kRtiyoM kI aneka pratiyA~ vibhinna jJAna bhaNDAroM meM upalabdha hone se inakI lokapriyatA kA patA calatA hai| dayAratna --zrI agaracanda nAhaTA inheM harSakuzala kA aura zrI mo0 da0 desAI inheM jinaharSa kA ziSya batAte haiM para donoM inakI unhIM kRtiyoM kA vivaraNa dete haiM ataH yaha nizcaya hai ki donoM eka hI dayAratna kA paricaya de rahe haiM / inakI do pramukha racanAyeM upalabdha haiM pahalI haribala caupAI padya 581 jisakI prati nAhara jI saMgraha (kalakattA) meM hai| yaha racanA saM0 1691 jodhapura meM huii| dUsarI kRti 'kApar3aher3A rAsa' saM0 1695 meM likhI gaI jo aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 3 meM prakAzita hai|' jodhapura riyAsata meM vilADA se jodhapura mArga para vilADA se 16 mIla dUra kApaDaher3A eka choTA sA gA~va hai| yahA~ para pArzvanAtha kA eka bhavya jinAlaya hai / usakI mUrti ke prakaTa hone aura usakI sthApanA ke sambandha meM yaha rAsa likhA gayA hai| kharataragaccha kI AcArya zAkhA ke jinacaMdrasUri ko saM0 1670 meM jodhapura meM devI vacana se yaha jJAta huA ki kApar3aheDA meM bhUmi ke nIce pArzvanAtha kI 1. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 88 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dathAratna 215 pratimA hai| sUrijI vahA~ gaye, ArAdhanA kI aura saM0 1674 meM mUrti kramazaH prakaTa huii| saM0 1676 meM nArAyaNa bhaNDArI ne mandira kA nirmANa karAyA aura saM0 1681 meM mUrti kI pratiSThA huii| bhAnu yA bhANaputra nArAyaNa bhaMDArI ne isa para bar3A dhana vyaya kiyaa| kavi bhaMDArI kI prazaMsA meM kahatA hai-- 'bhaMDArI bhAnA sutana nArAyaNa nArAyaNa rUpa ki, devaguru rAgI bhAgamala iNasama avarana dITha anUpa ki / ' jinacandra ke paTTadhara jinaharSa bhI pArzvanAtha kI kRpA se yazasvI evaM camatkArI saMta the| kahate haiM ki unhoMne pAnI se dIpaka jalAyA aura sAtasera lapasI se gAMvabhara ko jimAyA Adi / inhIM svayaMbhU pArzvanAtha kI sannidhi meM baiThakara dayAratna ne yaha 43 kar3I kA choTA rAsa likhaa| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-- saMvata sola pacANaveM rAje zrI haraSasUrIsa ki, pAsa taNA guNa pUriyA savihi dayAratana susIsa ki / ' svayaM prakaTa haI mati kA varNana karatA haA kavi likhatA haisapta phaNo sohAmaNo Apa rUpa kIdho AkAra ki, pragaDayo pUrI nahIM kiNa vidhi Avai hiva kayavAra ki / isakI mUrti pratiSThA kA samaya kavi ne isa prakAra batAyA hai saMvata sola ikyAsiyai vaisASAM sudi tIja vicAra ki, daMDakalaza cATaNa divasa dhvaja mahurata joyo niradhAra ki / ' isakI prArambhika paMktiyAM nimnAGkita haiMhu~ balihArI pAsa jI, kApar3aher3A svAmI sayaMbha ki, guNa gAvaNa mani gahagahai, Apo sadguru vacana acaMbha ki / haribala caupAI kA adhika vivaraNa upalabdha nahIM ho sakA para kApaDaher3A rAsa se jo uddharaNa diye gaye haiM unase kavi kI bhASA zailI aura kavitva zakti kA anumAna pArakhI pAThaka lagA sakate haiN| 1. aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 3 pR0 59-60 2. vahI 3. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 573 (prathama saMskaraNa) Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa lekhaka dayAratna kI guru paramparA ko lekara jo prArambha meM zaMkA kI gaI thI, usa saMbaMdha meM yaha patA calA ki jinaharSasUri ziSya dayAratna ne saM0 1626 meM AcArAMga kI pratilipi likhI thI aura harSakuzala ke ziSya guNaratna ke gurubhAI dayAratna ne eka prati saM0 1692 meM likhI / kyA ye donoM dayAratna eka hI vyakti ho sakate haiN|' dayAzIla-Apa aMcalagacchIya vijayazIla ke ziSya the / inhoMne sIlabattIsI, ilAcI kevalI rAsa, candrasena caMdradyota nATakIyA prabaMdha Adi racanAyeM marugurjara meM likhI jinakA paricaya Age prastuta hai| 'sIlabattIsI' kI racanA navAnagara meM saM0 1664 meM hii| isake kula 32 chandoM meM zIla kI mahimA bakhAnI gaI hai| udAharaNArtha kucha paMktiyAM uddhata haiM sIla battIsI varaNa, su mAta karesu pramANa, bedhaka jana mukhi uccarai su suratA karai vakhANa / suratA karaiM bakhANa bhANa jima teja virAjai, sIlavaMta nara jike tAsa, tribhovana jasacchAjai / suranara karai prazaMsa vaMsa thira thAvana lIla, dayAzIla bamhai paranAri neha taji pAlu sIla / ' antima saMvata sAra siMgAra kAya valI veda saMvacchara, nUtanapura vara mAMhi sAMti sAnidhi lahI vrtr| sIlabattIsI raMgi aMgi UlaTa dharI gAI, dharmavaMta naranAri tAsa mani kharI suhAI / 'ilAcIkevalIrAsa' saM0 1666 kArtika vadI 5 soma, ko bhuja meM pUrNa huii| isameM ilAcI kevalI kI kathA dI gaI hai / racanAkAla aura guru paraMparA ke lie nimnAGkita paMktiyAM dekhiye aMcala gacchi zrI dharmamUrti sUri sUrisiromaNi dIpai, tasa pATi zrI kalyANasAgara sUri mayaNa mahAbhaDa jIpai re / saMvata SaTa rasa vANa (kAya) nizAkara, kAtika vadi somavAri, pAMcami joDi karI o rUDI, zrI bhuja nagara majhAri re / vAcaka vaMza suhAkara muNivara, zrI vijayazIla muNiMda, 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 259 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 903 (prathama saMskaraNa) Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dayAzIla 217 tAsa sIsa dayAzIla payaMpai vaMdu ilA muni caMda re / ilAcI muni nA guNa gAMtA, pAtika dUri palAi, zrI ciMtAmaNi pAsa prasAdiiM Rddhi vRddhi thira thAi re / ' isakA prathama chanda isa prakAra hai paNamavi siri jiNavara vaMchita suranara sAmI, varddhamAna vibudhapati pAyaM namai sira nAmI / caMdrasena caMdradyota nATakIya prabaMdha -saM0 1667 bhInamAla meM yaha kRti racI gii| kAvyarUpa kI daSTi se yaha nutana prayoga hai| nAnA prakAra kI DhAloM aura rAga-rAginiyoM se yukta hone ke kAraNa yaha racanA nATakIya AkarSaNa utpanna karatI hai| anta meM kavi ne racanAkAla isa prakAra diyA hai saMvata munirasa sola sohai, bhInamAla nagara majhAri, caMdradyota caMdra nariMdra caritaM, racitaM sAMti adhAri / ' yaha kRti caMdradyota ke caritra para AdhArita hai| isakI bhASA sarala pravAhayukta marugurjara hai, yathA-- merI sajjanI muni guNa gAvarI, caMdradyota caMdra muNiMda merA nAmai hui ANaMda, saMsAra jalanidhi jalaha tAraNa, munivara nAva samAna, merii0|3 dayAsAgara-kharataragaccha kI pippalaka zAkhA ke Apa sAhityakAra the| zrI agaracanda nAhaTA ne ApakI do racanAoM 'madananarindra caritra' saM0 1619 jAlaura aura citralekhA caupai kA ullekha kiyA hai, kintu inakA vivaraNa-uddharaNa nahIM diyA hai| dayAsAgara yA dAmodara -Apa aMcalagacchIya kalyANasAgarasUri> bhImaratna > udayasAgara ke ziSya the| inhoMne bhI madanakumAra rAjarSi rAsa athavA caritra likhA hai| isakA racanAkAla saM0 1669 Aso zukla 10 guru, jAlaura batAyA gayA hai| pippalaka zAkhA vAle dayA1. jaina gurjara kavi bho bhAga 3 pR0 904-5 (prathama saMskaraNa) 2. vahI 3. DaoN0 harIza-gurjara jaina kaviyoM kI hindI ko dena pR0 121-122 4. zrI agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 88 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 maru-gurjara jaina sAhitya kA vRhad itihAsa sAgara kI madananaridra caupAI kA racanAkAla saM0 1619 sthAna jAlora kahA gayA hai / kAphI saMbhAvanA hai ki ye racanAyeM eka hI hoM aura saM0 1669 ke badale bhUla se 1619 chapa gayA ho| isakA racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai--(madananaridra caupAI) solaha saya ugaNottarai pura jAlora majhAri, Asu sudi dazamaiM kiyau, kathAbaMdha guruvAri / ' isameM bhI saMyama-zIla kA upadeza diyA gayA hai, yathAmadana mahIpati carita vicAri, bolyauM zIla taNaiM adhikAri, je narazIla sadA mani dharaiM, zivaramaNI je nizcai vrii| guruparaMparA - zrI aMcalagaccha udadhi samAna, saMgharayaNa kerau ahiThANa / ' udayautAsa vadhAraNa caMda, zrIdharmamUrti sUrIza muNiMda / AcArija zrIguru kalyANasAgara sama guNanAMNa, tAsapakSi mahimAbhaMDAra, paMDita bhImaratana aNagAra / tAsa vineya vinayaguNageha, udayasamudra suguru sasaneha, tAsasIsa ANaMdii ghaNaiM, dayAsAgara vAcaka (pAThAntara, muni dAmodara) ima bhnni| isa prakAra hama dekhate haiM ki inakA nAma dayAsAgara yA dAmodara donoM hai / ye aMcalagaccha se saMbaddha haiN| ho sakatA hai ki inakI racanA madanakumAra rAjarSi caritra pahale vAle dayAsAgara kI racanA 'madanacaupAI' se bhinna ho| madanakumAra rAsa kI prazasti meM madanazataka kA ullekha hai jo inakI 101 dohe kI racita hindI racanA hai| yaha eka premakathA hai / lekhaka ne isameM madanazataka kA bhI ullekha kiyA hai / madanazataka nA dUhaDA, akottara sayasAra / te paNi bhai pahilAM kIyA, jANai catura vicAra / madanazataka kI sarasa premakathA kA madanarAjarSi caritra meM vistAra 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 403-40', bhAga 3 pR0 905-908. (prathama saMskaraNa) bhAga 3 pR0 100 (dvitIya saMskaraNa) 2. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 90; DaoN0 harIza-gurjara jaina kaviyoM kI hindI kavitA kI dena pR0 1222 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dayAsAgara 219 kiyA gayA hai| kavi ne yaha racanA apane gurubhAI ke Agraha para kI thI, yathA gurubhAI lahuDau riSideva, vinayavaMta sArai nitaseva, Adari teha taNai o thai, madanarAja RSi nI caupai / ' isakA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai Adi jiNesara atula bala, zAMtinAtha sukhakAra, nemipAsu praNamaM sadA, vIra vineya bhaMDAra / surapati kumAra caupAI (saM0 1665 bIjA bhAdra zu0 6 somavAra) padmAvatIpura ( puSkara ke pAsa ) meM likhI gii| isakA prArambha isa prakAra huA hai praNamusvAmI zAMtijina, manavaMchita dAtAra, surapati jasu sevA karai, darasaNa haraSa apAra / yaha racanA dAna ke viSaya meM likhI gaI hai, yathA surapati nAmai nRpakumara, jiNa jagi bhoga mahaMta, vilasyA dAna prabhAva thI, viracisu tAsa vRtaMta / isameM bhI vahI guruparaMparA dI gaI hai jo madanakumAra rAsa meM thii| racanAkAla -vatsara vikramarAya thI, sola sahe paisaThi, bhAdravi bIjA zveta pakhyi, somavAra tihAM chaThi / sthAna-zivazAsana tIratha baDu, puSkara nAmi prasiddha, tasu pAsaI padamAvatI, phaNi kaNi ridha samRddha / lekhaka aura racanA kA nAmatAsa sIsa vAcakapada dharai, dayAsAgara gaNi ama uccaraI, surapatikumAra taNI caupAi, padamAvatIpura mAMhi thai / dAmodara aura dayAsAgara ko pahale alaga-alaga mAnA gayA thA kintu bAda meM donoM ko eka mAna liyA gyaa| isalie itanA to nizcita hai ki dAmodara aura dayAsAgara eka hI haiM kintu pippalaka zAkhA ke dayAsAgara aura AMcalagacchIya dayAsAgara do haiM yA eka ? yaha nizcaya nahIM ho paayaa| isa saMbaMdha meM zodha apekSita hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR. 99 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, pR. 97 (dvitIya saMskaraNa) Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 maru-gurjara jaina sAhitya kA vRhada itihAsa dallabhaTTa-ye pArzvacaMdra gaccha ke hIrarAja ke ziSya pujarAja ke anu-yAyI bhakta the| Apane saM0 1699 phAguna zudI meM 'pUMja muni no rAsa' (21 kar3I) likhA / isameM pujarAja kA guNAnuvAda kiyA gayA hai| yaha racanA jaina rAsasaMgraha bhAga 1 pR0 161-63 para prakAzita hai| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata navANuAM phAguNa sudi re, moTo mAna jagIza, navahajAra vANu AgalA re, vadhe naranArI AsIza / RSi hirarAja supasAvale re, RSi bhI pujarAja guNasAra re / dallabhaTTa sukha saMpati lahe re, bhANajo saha naranAra re|' isa rAsa kI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM sarasati sAmiNi vinavu, praNamI sadguru pAya lAla re, kSamAsamaNa guNaAgalo, a giruo RSi rAyalAla re / pujarAja guNa gAije........" darzanavijaya yA darzanamuni-Apa hIravijayasUri kI paraMparA meM munivijaya ke ziSya the| ApakI prathama racanA 'caMdAyaNorAsa' saM0 "1601 Aso sudI 10 ko pUrNa huI / zrI mo0 da0 desAI ne ise darzanamuni kI racanA mAnakara inakA vivaraNa alaga diyA thaa| lekina jaina gurjara kavio ke dvitIya saMskaraNa ke saMpAdaka kA mata hai ki darzanamuni aura darzanavijaya eka hI vyakti haiN| darzanavijaya kI tIna anya racanAyeM -'nemijinastavana', 'premalAlakSIrAsa' aura 'vijayatilaka sUri rAsa' upalabdha haiN| inameM se prathama racanA ke kartA ko zrI desAI ne hIravijaya > munivijaya ziSya batAkara eka bhinna kavi kahA thA, tathA antima do ke kartA darzanavijaya ko rAjavimala>munivijaya ziSya batAkara eka anyakavi batAyA thA kintu navIna saMskaraNa ke saMpAdaka kI spaSTa rAya hai ki ye tInoM vyakti eka hI darzanavijaya haiM ataH ina cAroM kRtiyoM kA lekhaka eka hI darzanavijaya ko svIkAra karanA ucita lagatA hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 337 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 1090 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 1 pR0 182 (prathama saMskaraNa) 3. vahI, bhAga 1 pR0 549-53 tathA bhAga 3 901 tathA 1035-39 4. vahI, bhAga 3 pR0 86 (dvitIya saMskaraNa) Jair Education International Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanavijaya yA darzanamuni 221 racanA paricaya-nemijinastavana ( rAgamAlA ) kI prArambhika paMktiyA~ dekhiye - sakala manoratha pUravai, praNamI guru thuNasyu havai, navanavai rAgi jiNesaru / yaha racanA saM0 1664 mAgasara pauSa 2, sUrata meM likhI gaI aura kula 59 kar3I kI hai / isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM tapagacharAja hIravijaya sUri, tAsa sIsa munivaro, muni vijayavAcaka sIsa darzanavijaya kahai zrI jinavaro / mi stavyo bhAvi veda rasa caMdra mita saMvaccharo, sahai mAsi dvitIyA rAjayoge sUryapura vaMdira vro|59| premalAlacchI rAsa athavA caMdacarita ( 9 adhikAra 53 DhAla saM0 1689 kArtika zukla 10 burahAnapura) yaha racanA AnaMda kAvya mahodadhi mauktika 1 meM prakAzita hai| isameM caMdana reza, jo caMdamuni ho gaye the, ke zIla kA varNana kiyA gayA hai| isakA Adi isa prakAra hai-- zrI sukhadAyaka jinavaru nAmi paramANaMda, praNamI gautama gaNadharu zrI vasubhUti naMda / guru paraMparA-zrI vijayANaMda sUrIsaru tapagachapati suprasAdi, vAcaka munivijaya guru, guNa samaraM AlhAdi / zIla kA mAhAtmya-zIla prabhAvi sukha ghaNu, zIla sumatidAtAra, zIliM zobhA ati ghaNI, zIla sadAnaMda nAra / ' racanAkAla-saMvata sola byAsI kAtika sudi dasamI vAra guru puSyate divasameva,. zrI bunipura nayaravaramaMDaNo jahA~ manamohana pAsa rAjai / isameM guru paramparA kA ullekha karate samaya kavi ne sarva prathama hIravijaya aura akabara ke milana prasaMga kA ullekha hai| vijayasena sUri, vijayatilakasUri, vijayANaMdasUri ke ziSya muni vijaya ko kavi ne apanA guru batAyA hai| isase inakI guru paraMparA kA spaSTa nirdeza milatA hai| vijayatilakasUrirAsa meM racanAkAla aura guru paramparA ko isa prakAra batAyA gayA hai ( dUsare aura antima adhikAra kA racanA samaya yaha hai )1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 86 (dvitIya saMskaraNa) Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMvata sasi rasa nidhi muni varasiM posa sudi ravikara yoge jI, rAsa racyo Adara karIne zAstra taNe upayoge jii| vIsala nayara kesava sA naMdana ghinna somAi mAya jii| zrI rAjavimala vAcaka sIsa anopama muni vijaya uvajhAya jii|' isalie zaMkA utpanna hotI hai ki eka racanA meM kavi ne apane "praguru kA nAma vijayANaMda aura dUsarI jagaha rAjavimala batAyA hai, para donoM racanAoM meM guru eka hI munivijaya haiM / ataH ye donoM kavi eka hI vyakti haiN| yaha racanA aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 4 meM prakAzita hai| isameM vijaya tilaka sUri kA vivaraNa diyA gayA hai| isa kavi ne chanda, laya aura tuka kA acchA prayoga kiyA hai| yathA-tAsa prasAdeM vistarayo, mahi maMDali a rAsa jI, je gItAratha jagahitakArI, teha taNo hU~ dAsa jii| Arambha-udaya adhika mahimA ghaNo, manamohana pAsa, __saMgha sayala ANaMdakaru, sukha saMpada bahuvAsa / anta-jihA~ lage o zAsana zrI jinanaM, jina ANAnA dhArI jI, tihA~ lage o bhaNayo suNayo rAsa vijaya jayakArI jii| yaha rAsa do adhikAroM meM vibhakta hai| pahalA adhikAra saM0 1679 meM likhA gayA, yathA-- tAsa sIsa pabhaNai bahubhagati darzanavijaya jayakArI jI, sasi rasa muni nidhi varasi racIo rAsa bhalo sukhakArI jii| dUsare adhikAra meM vijayANaMda jI kA vRttAnta diyA gayA hai| rAsanAyaka vijayatilakasUri vijayasenasUri ke paTTadhara the aura vijayasena hIravijayasUri ke paTTadhara the| dharmasAgara ke ziSyoM ne vijayadeva sari ko milAkara gacchanAyaka ke viruddha logoM ko bhdd'kaayaa| darzanavijaya ne sAgara pakSa vAloM se vAda-vivAda kiyaa| isa vivAda ke calate paM0 rAmavijaya ko AcArya padavI milI aura nAma par3A vijayatilakasUri / isI vRttAnta ko isa adhikAra meM varNita kiyA gayA hai| bhAnucandra ne bhI jahA~gIra se vijayatilaka ke pakSa meM siphArisa kii| bAdazAha ne donoM pakSoM ko bulavAyA aura vijayadeva sUri ko hIravijaya sUri ke AdezAnusAra calane ko khaa| vijayatilaka ne saM0 1676 meM 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 9. (dvitIya saMskaraNa) Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanavijaya yA darzanamuni 223 apane paTTa para kamalavijaya ko baiThAkara unakA nAma vijayANaMda rakhA aura svayaM svargastha hue| isI ghaTanAkrama ke sAtha pahalA adhikAra samApta huA hai| yaha 1537 kar3I kA hai| dUsarA adhikAra pahale kI apekSA choTA 222 kar3I kA hai| isameM vijayadeva aura vijayANaMda kI maitrI, vijayatilaka kI sAdhutA aura caritra, zIlaguNa, vihAra, pravacana Adi kA vivaraNa hai| yaha rAsa sAmpradAyika itihAsa ke isa mahatvapUrNa pakSa para acchA prakAza DAlatA hai| isameM vijaya pakSa kA samarthana kiyA gayA hai|' dAnavijaya-Apa kharataragaccha ke vAcaka dharmasundara ke ziSya the| zrI desAI ne inakA nAma dAnavinaya likhA hai| zrI agaracanda nAhaTA ne bhI dAnavinaya hI nAma diyA hai| kintu mUla pATha meM nAma dAnavijaya hai jo 'naMdiSeNa caupAI' kI nimnAGkita paMktiyoM se spaSTa hotA hai saMvata sola paisaThA varasai, nagara nAgora kIyau mana harasai, zrI dharmasundara vAcaka sIsa, dAnavijaya pabhaNai sujgiis| zrI jinacanda surIsara rAjai, aha sambandha bhaNyau hitakAjai, zrI jinakuzalasUri supasAyai, bhaNatAM guNatAM navanidha thaayi| zrI dAnavijaya (dAna vinaya) kI yaha racanA 86 gAthA kI hai aura saM0 1665 nAgaura meM likhI gaI hai| isakI prati zrI agaracanda nAhaTA ke saMgraha meM hai| inakI anya do racanAyeM-neminAtha rAsa aura aSTApadastavana bhI prApta haiN| neminAtha rAsa 134 gAthA kI vistRta aura sarasa racanA hai| Apa acche gadya lekhaka bhI the| Apane 'uvasarga hara stotra' para bAlAvabodha likhA hai| durgAdAsa --Apa uttarArdhagacchIya saravara muni ke praziSya aura arjunamuni ke ziSya the| ApakI do racanAoM kA patA calatA haipahalI khaMdhakakumAra sUri caupAI (63 kar3I) jo saM0 1635 bhAdra vadI 5 lAhaura meM racI gii| dUsarI 'triSaSTizAlAkAstavana' apekSAkRta 1. aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 4 pR0 71 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 902 (prathama saMskaraNa) 3. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 84 4. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 94 (dvitIya saMskaraNa) Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 maru - gurjara jaina sAhitya kA vRhad itihAsa choTI 22 kar3I kI racanA kasUrakoTa meM likhI gaI thI / kasUrakoTa lAhaura se 47 mIla dUra dakSiNa-pUrva meM sthita hai / yadyapi ina donoM racanAoM kA ullekha zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne alaga-alaga sthAnoM para kiyA hai para racanA sthAna kI samIpatA, racanAkAra kA nAma aikya yaha siddha karane ke lie paryApta hai ki donoM kRtiyoM kA karttA eka hI vyakti durgAdAsa thA / kavi ne khaMdhakakumAracaupai meM guru paramparA isa prakAra likhI hai- uttarAdha gacha maMDaNa guru, saravara nAmi sujANo re, tAsu sIsa ajaina munI, mahima maMDali janu mAno re / tAsu sIsa durgadAsa gaNI, lAhora nayari muni dhyAyAre, saMvata sola saye paNatIsai, bhAdo vadi paMcami gAyA re / ' isakA Arambha isa prakAra kiyA gayA hai muni suvrata jina vIsamau paya praNamauM jinacanda, khaMdhakasUri ziSaha taNI, carIya bhaNau AnaMda / dUsarI kRti 'triSaSTizalAkA stavana' kA Adi, anta isa prakAra hai-- Adi - vaMdI jiNa cauvIssa o cakI vara bAra jagIssa o, nava nava vala vasudeva a paDisatU nava valideva a / anta-suraiMda caMddA vevaviMdA vAmakAmaninAsaNI, dAlida bhaM-moha gaMjaNa, vAmakAma vihaMDaNo / subhAva gabhIyAM duragadAsi DhaviyA kasUrakoTahiM suhkro| " lAhaura meM rahane ke kAraNa paMjAbI dvitva kI pravRtti ke calate arjana, durgAdargAdAsa, caubIssa, jagIssa Adi eka rUpa dikhAI avazya dete haiM para mUla bhASA zailI marugurjara hI hai aura pramANita karatI hai ki jaina sAdhu evaM sAhityakAra dUra-darAja ke sthAnoM meM bhinna-bhinna kAla meM rahate hue bhI eka vizeSa mizra zailI kA prayoga karate the, jise gurjara nAma diyA gayA hai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 740 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 163 (dvitIya saMskaraNa ) 2. vahI, bhAga 3 pR0 365 (dvitIya saMskaraNa) Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deda (jainetara kavi ) 225 I deda - (jainetara kavi ) ApakI do racanAyeM marugurjara meM prApta haiM / ye racanAyeM saM0 1701 se pUrva arthAt 17vIM zatAbdI kI haiM / ye racanAyeM choTI haiM pahalI kA nAma 'kavIrAparva' aura dUsarI kA 'abhimanyu nu ojhaNaM' hai / donoM racanAyeM mahAbhArata kI kathA para AdhArita haiM / khANDavabanadahana ke samaya se hI kavIrA ke mana meM pANDavoM ke prati dveSa sulaga rahA thA / usane banavAsa ke samaya usakA badalA lenA cAhA, kintu bhIma ne usa dAnava kA vadha karake sabakI rakSA kara lI / isI prasaMga kA varNana kavIrA parva meM kavi ne kiyA hai / mAdhavadAsa kavi ne mahAbhArata kI racanA ke 76veM se 78 veM chanda meM isa prasaMga kA varNana kiyA hai / isa racanA ke prArambha meM gaurI-gaNeza kI vaMdanA, tatpazcAt zAradA kI prArthanA hai / usake bAda kavi likhatA hai I paMca paMDavaM banamAMhai vAsai, kavIru paravata zrAvai, vahu vayara Agai pAMDava bananu, ve mana mAhai sAlai / jaba bhIma rAkSasa kA vadha karake sabako bacA lete haiM to aMta meM kavi kahatA hai bhIma taNA baMdhava savai malIA, kapaTa kabIro sIjai, deda bhai re svAmI mAharA, havai amanai kRpA lIjai / aMkamanA o kathA sAMbhalai, tIrthadAna phala aha, yaMtra maMtra bISa utarai, vIbha pAtiga nAsai deha | 146 | yaha saMbhavataH 146 kar3I kI hI racanA hai / isakI prati saM0 1701 kI likhita prApta hai ataH yaha avazya usase pUrva kI kRti hogI / abhimanyu ojhaNa' - kavi mahAbhArata kA bar3A prazaMsaka pratIta hotA hai| vaha likhatA hai ki jo puNya kAzI, prayAga, dvArikA, gaMgA Adi tIrtha sevana yA sUrya, candra pUjana se yA caMdrAyaNa Adivrata se yA dAna-puNya, zIla- tapa se hotA hai vaha puNya mahAbhArata sunane se hotA hai / isa racanA para saM0 1550 ke AsapAsa likhita delha kavi kRta abhimanyu oMjhaNu' kA prabhAva dikhAI par3atA hai / prArambha -- gavarInaMdana praNamUM pAye, ahanI kRpAye graMtha vaMdhAye, sIddha buddha hIye AtI ghaNI, akhIla vANIa varaNataNI / / X X 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaNDa 2 pR0 2162 (prathama saMskaraNa ) X Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra26 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa brahmAnI beTI sarasvatI, guru vacana cAle gajagatI, kalasa kuMdala veNA sAtha, pustaka SaTha jAmaNaM hAtha / ' isameM kavi ne delha kI racanA ke kucha aMza kA vistAra kiyA hai| kathA manorama hai kintu kavikarma zithila hai| isakI antima paMktiyAM udAharaNArtha uddha ta haiM : jo tU Ave sAmo aNI, to mAnu tribhuvanaddhaNI / kuDa rameM ne raSi mAma, bAhara kATa pocADu hAma / o pUjAvata sAmI bAtha, to to jANa dvArakAno nAtha jItyo jhagaDo kIma harIye, gole mare tene vISa navI mArIye devakamala-kharataragacchIya sAdhukIti kI paraMparA meM Apa dayAkalaza ke ziSya the| sAdhukIrti ko saM0 1632 meM jinacandra sUri ne upAdhyAya pada diyA thA aura Apane isase pUrva hI saM0 1625 meM tapAgacchavAdiyoM ko zAstrArtha meM parAjita kiyA thA / sAdhukIrti ne saM0 1646 meM jAlaura meM zarIratyAga kiyA thaa| inake jIvanakrama para AdhArita aneka ziSyoM aura prasaMzakoM ne kaI racanAyeM likhI haiN| devakamala kA bhI eka gIta prApta hai jo mAtra 4 kar3I kA hai| yaha aitihAsika jaina kAvyasaMgraha meM zrI sAdhukIti 'jayapatAkA gItam' ke antargata tIsarI racanA 'gahUlI' ke nAma se saMkalita hai| gIta rAga AsAvarI meM Abaddha hai| isakA Adi aura aMta diyA jA rahA haiAdi-vANi rasAla amRta rasasArikhI, mohyA bhaviyaNa loI jii| sUtra siddhaMta artha sUdhA kahai, suNatAM savi sukha hoI jii|| aMta-darasaNi navanidhi sukha saMpati milai dayAkalaza guru sIso re, devakamala muni kara jor3I bhaNai, puravau manaha jagIso re / devaguptasUriziSya ( siddhi sUri ) Apa upakezagaccha kI biMbadaNIka zAkhA ke vidvAn hoNge| devagapta sari ke aneka pratimA lekha 16vIM zatAbdI ke aMta ke likhe upalabdha haiM, ataH Apake ziSya siddhisUri kA samaya 17vIM zatAbdI kA prArambhika caraNa hogaa| ApakI 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaNDa 2 pR0 2164 (prathama saMskaraNa) 2. vahI 3. aitihAsika jaina kAvya saMgraha-pR0 137-138 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devaguptasUri ziSya 227 racanA kA nAma hai-amaradatta mitrAnaMda rAsa / isakA racanAkAla isa prakAra kahA hai kaMNa saMvatsara kehe mAsa, racyo rAsa te kahuM vimAsa / saMvata sola chiDottarA jAMNa zAke cauda bahuttari vaSAMNa / vadi vaizAkha cauthi tithi sAra, mUla nakSatra nirmala ravivAra / teNe dina nipAyo rAsa, sAMbhalatA savi puhale Asa / arthAt yaha racanA saM0 1606 vaizAkha vadI 4 ravivAra ko huii| isameM mitrAnaMda ke caritra ke mAdhyama se karmaphala kA prabhAva darzAyA gayA hai| isakI prArambhika paMktiyA~ isa saMdarbha meM draSTavya haiM payapaMkaja praNamI karI bhale bhAve bhAratI namevIya, sahiguru caraNe siranami akacitte kavirAya sevIya / karmaphalA phala jANavA mitrAnaMda caritra, bolisi bahu buddhi karI suNayo sahu ikcitt|' isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra hai :meru mahIdhara mahIalisAra, jihAM pratapi dinakara saMsAri, tAM me rAsa sadA sukhakAra, jayu jayu zrI saMgha majhAri / ' devacaMda-tapAgacchIya bhAnucaMda ke ziSya the| ye bhAnucanda sakalacaMda kI paraMparA meM sUracaMdra ke ziSya the aura akabara ke darabAra meM pratiSThita jaina vidvAn ke rUpa meM rahate the| devacaMda ke pitA ahimmanagara ke aMbAiyA gotrIya osavAla vaizya riMDozAha the| inakI mAtA kA nAma varavAi thaa| bacapana meM inheM gopAla nAma se pukArA jAtA thaa| naivai varSa kI avasthA meM inhoMne apane bhAI aura mAtA ke sAtha paM0 raMgacaMdra ke pAsa dIkSA lii| inakA dIkSA nAma devacaMda aura inake bhAI kA vivekacaMda rakhA gyaa| saM0 1665 meM vijayasenasUri ne inheM paMDita pada pradAna kiyA / inhoMne rAjasthAna aura gujarAta ke vibhinna sthAnoM meM saghana vihAra kiyA aura saMyama, vrata-niyama kA pAlana kiyaa| saM0 1697 meM jaba ve sarotarA meM caumAsA kara rahe the, usI samaya kucha asvastha haye aura ATha dina ke anazana ke uparAnta vaizAkha zukla 3 ko zarIra tyAga kiyaa| 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 200-201 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 673 (prathama saMskaraNa) Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAyeM-Apane saM0 1692 se pUrva 'navatatva caupAI' likhI aura saM0 1695 meM Apane 'zatrujayatIrthaparipATI' kI racanA kI jo prAcIna tIrthamAlAsaMgraha bhAga 1 ke pR0 38 se 47 para prakAzita hai| ApakI tIsarI racanA 'pRthvIcaMdrakumArarAsa' (174 kar3I) 1696 phAlguna zukla 11 ko sAbalI meM pUrNa huii| ina tIna pramukha kRtiyoM ke atirikta Apane kaI sphuTa racanAyeM bhI kI haiM jaise mahAvIra 27 bhavastavana pArzvastava, zaMkhezvarastavana, posInApArzvastavana, nemistavana, AdinAthastavana Adi / ye sphuTa racanAyeM bhaktibhAvapUrNa stavana haiM jinapara bhaktikAvya kA prabhAva spaSTa rUpa se dikhAI par3atA hai| inhoMne saMskRta meM 'saubhAgyapaMcamI stuti' kI racanA kI hai| isase vidita hotA hai ki ye rAjasthAnI, hindI Adi ke sAtha hI saMskRta ke bhI acche jJAtA the| navatattvacaupai kI antima paMktiyA~ prastuta haiM jinase inakI guru-- paraMparA Adi para prakAza paDatA hai suvihita sAdhu taNo zRgAra, zrI vijayadeva sUrigaNadhAra / tAsa pATe pragaTyo sUrisiMha vijayasiMha sUri rAkhI liih| guru zrI sakalacanda uvajhAya, sUracaMda paMDita kavirAya / bhAnucaMda vAcaka jagacaMda, tAsa sIsa kahe devacaMda / o copai racIkara jor3a, kavitA koi ma dejo khoDa / adhiko ocho soMdhI joDi, bhayaMtA guNaMtA saMpati koDa / ' zatruJjayatIrthaparipATI (saM0 1695) prakAzita hai; isakA prArambha nimnapaMktiyoM se huA hai sakala sabhA raMjana kalA, diyo sarasati varadAno jI. zrI vimalAcala stavana bhaNa, pAmI zrI guru mAno jii| saMvata sola paMcANuye, iDara rahI caumAso jI, yAtrA karavA saMcayA, zubha divasa zubha mAso jii| aMtima kalasa--guru zrI hIravijaya sUri pasAyeM zrI bhAnucaMda uvajhAyA,, kAsamIra akabara sA pAsai zetrujaya dANa charAyA tAsa sIsa devacaMda kaheM A giragirano rAyA bheTyo bhAvadharI o tIratha, manavaMchita sukhadAyA, ___ Aja manavAMchita sukha paayaa| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0.288-290 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devacaMda 229 pRthvIcaMda kumAra rAsa (saM0 1696) Adi-- praNamu bhagati bhagavati bhAratI, je tUThI ApaI shubhmtii| jasa sevai suranara bhUpatI, jehani nAmaI sukhasaMpatI / zIlaguNa kA prabhAva dikhAne ke lie pRthvIcaMda kumAra kA caritra dRSTAnta rUpa meM prastuta kiyA hai, yathA sIlavaMta mAMhi jasa lIha, sIla pAlavA hUyA sIha, te to pRthivI caMdra kumAra, guNasAgara paNi bIje sAra / sAvalI nagari rahI comAsi, saMvata sola channuiM ulAsi, phAguNa sudi akAdazI dhAri, vAra kahuM te havaI vicaarii|' isakI aMtima paMktiyoM meM guruparaMparA isa prakAra kahI gaI hai tapagachapati guru goyama samAna, vijayadeva sUri yugaha pradhAna, sAsa pATi pragaTayo jima bhANa, vijayasiMha sUri guNano jANa / vAcaka bhAnacaMda no sIsa, devacaMda praNameM nisadIsa / 174 / ' jaina gurjara kavio meM pahale inake nAma para 'sukozala saMjhAya' bhI zrI desAI ne dikhAyA thaa| lekina dvitIya saMskaraNa ke saMpAdaka ne isa racanA ko anya devacaMda kI kRti batAyA hai jo guru paraMparA Adi kI bhinnatA ko dekhate hue ucita lagatA hai| unakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai| devacanda (ii) tapAgacchIya vijayadAna sUri ke ziSya vidyAsAgara ke ziSya the| inhoMne sukozala mahARSi saMjhAya athavA gIta (13 kar3I) kI racanA saM0 1602 meM kI thii| pahale ise bhI desAI ne vidyAsAgara kI racanA batAyA thA ( jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 647 ) lekina phira ise devacanda kI kRti batAyA (vahIM pR0 732 pra0 saM0) zrI desAI ko isake kartA ke saMbaMdha meM barAbara zaMkA banI rhii| ve jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1072 para devacaMda kI aura bhAga 3 ke khaMDa 2, pR0 1502 vidyAsAgara athavA devacanda ? kI racanA batAte haiM kintu 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 290 ( dvitIya saMskaraNa ) 2. vahI, bhAga 1 pR0 579-81 aura bhAga 3 pR0 1070-72 (prathama saMskaraNa) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "230 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dvitIya saMskaraNa ke saMpAdaka zrI koThArI kA spaSTa mata hai ki yaha racanA vidyAsAgara ke ziSya devacaMda kI hai|' isakA prArambha isa prakAra haijaMbUdvIpa majhAri, kSetra bharata mAMhi, nayarI ayodhyA jANIi a, tihA zrI vijayanariMda, doi suta tehanA, vijayabAhu puraMdara se, vijayabAha kumAra cAliu ghara thakI, ika dina nATApura bhaNI , paraNI rAjakumAri, nAma maNoramA, paraNI valIu dhAra maNI o|' racanAkAla aura guruparaMparA kavi ne svayaM isa prakAra batAI hai--- kIratidhara abhirAma, saMyamapAlIyai, mugati gayA mani samarAi / zrI sUkozala sAdha, valIya kIratidhara, sevakajana ne sukhakaru / saMvata sola sai (pAThA0 sola) doya, Aso masavADai, thuNI A doimuni pugavA me, zrI vijayadAna sUriMda, zrIvidyAsAgara, sevaka devacaMda ima * / " yaha racanA pahale prathama devacaMda, jo bhAnucaMda ke ziSya the, ke nAma darzAyI gaI thii| kAla kramAnusAra ye hI prathama haiM aura pahale kA sthAna vAda meM par3atA hai| devaratna-kharataragaccha kI jinabhadrasUri zAkhA meM devakIti nAmaka sAdhu Apake guru the| inakI guruparaMparA isa prakAra hai : jinabhadra>dayAkamala>zivanaMdana>devakIti / devaratna ne saM0 1698 meM zIlavatIcaupAI' kI racanA bAlasIsara nAmaka sthAna meM kArtika mAha meM kii| kavi ne isakA racanAkAla isa prakAra batAyA hai saMvata sola aThANu kAtI same re, bAlIsIsa (sara) nayara majhAri, sIlavatI nI kIdhI copai re, sIlataNe adhikaarii| Age guruparamparA ke antargata jinarAjasUri se lekara jinabhadrasUri zAkhA ke uparokta guruoM kA varNana kiyA gayA hai| isakI aMtima paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 11 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI 3. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 85 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duvaratna tAsu sIsa lavalese upadize re, devaratana kahe ama, khaMDa trIje ne DhAla dhanyAsIrI re car3hI pariNAme tema / satIya caritra saMbhAlatA bhaNatA chavI re hui ANaMda raMgarola, devaratana kahai tehane saMpajai re, lakhimI taNA kallola / ' yaha racanA tIna khaMDoM meM vibhakta hai / isameM zIlavatI ke mAdhyama se zIlaguNa kA hI bakhAna kiyA gayA hai| isakI bhASA sarala marugurjara hai| kavitva sambandhI koI ullekhanIya vizeSatA nahIM milii| devarAja-Apa vijayagaccha ke muni padmasUri ke ziSya the| Apane saM0 1662 caitra zukla 9 ravivAra ko 'hariNI saMvAda' nAmaka kAvya pUrA kiyaa| inhoMne saM0 1689 se pUrva hI apanI dUsarI racanA 'sakozalaRSiDhAla' ( 64 kar3I) bhI pUrNa kI thii| 'saMkozalaRSiDhAla' kA Adi suhaguru vayaNe sAMbhalI o re, hU U mujha AnaMda, guNa samaraUM huM tehanA jI vaMchai rohaNi caMda / aMta-vIradhavala RSi bAghaNi bUjhavI, ApyA aNasaNa sAra, aNasaNa pAlI behaM suravara thayA, lahasaiM mokSadvAra te dhanya / nara cAritra cokhu AdarI, varjaI cyAri kaSAya, suranara sAraiM tehanI sevanA, divarAja praNamai pAya / te dhanya dahADA jainai vaMdisu / 64 / 2 isa racanA meM guruparaMparA nahIM hai, lagatA hai zrI desAI ne gacchaguruparaMparA 'hariNI saMvAda' se likhA hai| devazIla-Apa tapAgaccha ke saubhAgyaharSa sUri kI paraMparA meM pramodazIla ke ziSya the / Apane apanI racanA 'vetAla paMcavIsI rAsa' athavA caupAI athavA prabaMdha meM guruparaMparA ke antargata saubhAgyaharSa ke ziSya somavimala sUri unake ziSya lakSmIbhadra unake ziSya udayazIla aura unake ziSya cAritrazIla kA ullekha kiyA hai| cAritrazIla ke ziSya pramodazIla Apake guru the| yaha rAsa 822 kar3I kI vistRta 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 335-336 (dvitIya saMskaraNa) aura vahI, bhAga 1 pR0 585 aura bhAga 3 pR0 1080 (prathama saMskaraNa) 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 83 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI, bhAga 3 pR0 897 (prathama saMskaraNa) Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanA hai| yaha kRti saM0 1619 ke dUsare zrAvaNa mAsa ke kRSNapakSa kI navamI, ravivAra ko vaDavAgAma meM likhI gaI thii| yaha racanA 17vIM zatAbdI meM huI kintu isakI bhASA zailI vimalaprabaMdha aura kAnhaDade prabaMdha kI bhASAzailI se khUba mela khAtI hai| kavi zAmalabhaTTa kI 'mahA pacIsI' kA mUla isameM vyakta hai| kathAsaritsAgara aura vRhatmaMjarI Adi saMskRta granthoM meM vetAlapacIsI kathA kA mUla prApta hotA hai / isakA prArambhika chaMda nimnAMkita hai--- sarasatI sAmiNI payanamI, mAMgu ucita pasAya, kAsamIra mukha maMDaNI, vAMNI diu mujha mAya / anta-pramodazIla paMDita gururAya, te sahigurunA praNamI pAya; karI copAi nAma vetAla, pacavIseM aM kathA rsaal| racanAkAla-saMvata sola uMgaNIsA varSa bIje zrAvaNa zAMmala pakhkha / numi taNo dina ravivAra, nakSatra punarvasu Avyu sAra / vaDave gAMmi rahyA comAsa, raciu vAsupUjya ni pAsa, caupai kathA saMbaMdha vinoda, sAMbhalatAupaje pramoda / ' kavi ne kula chaMda saMkhyA 823 batAI hai para zrI desAI ne 822 batAyA hai; kavi kahatA hai dUhA gAhA baMdha copAI, AThasiM ni trevisa je huii| lekina zrI desAI ne aMtima chaMda isa prakAra batAyA hai karajoDI praNamu kavirAya, sodhI akSara Thavajyo ThAya, jihAM lage tArA ravicaMda, kathA rahijyo jihA~ tapeM jiNaMda / 22 / 2 yaha racanA jagajIvanadAsa dayAla jI modI ne saMzodhita karake chapAI hai| devasAgara-AMcalika gaccha ke sAdhu the, kintu guruparamparA ajJAta hai| inhoMne 'kapila kevalI rAsa' kI racanA saM0 1674 zrAvaNa zukla 13 jovASTaka meM kii| isa racanA kA anya vivaraNa yA uddharaNa upa. labdha nahIM ho skaa| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 114-116 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 1 pR0 221-223 aura bhAga 3 pR0 702 tathA 1508 (prathama saMskaraNa) 3. vahI, bhAga 3 pR0 971 (prathama saMskaraNa) evaM bhAga 3 pR0 187 (dvitIya saMskaraNa) Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duvasAgara 233 devIdAsa dvija-saMbhavataH ye kharataragacchIya samayasuMdara upAdhyAya ke ziSya devIdAsa se bhinna the| unhoMne apanI SaDAraka [ 6 ArA] mahAvIra stotra yA stavana meM tapAgacchIya vijayadAna sUri kA sAdara smaraNa kiyA hai| inakI yaha racanA saM0 1611 Aso sudi 15 zukra ko rADahRda meM likhI gii| isake anta kI kucha paMktiyA~ isa saMdarbha meM uddhata kara rahA hU~ ima haraSa dharInaI stavIu vIra jiNaMda, rADabarapuramaMDaNa pAya praNamai suriMda / mai punyapasAiM pAmyA jinavararAya, mujha pApapaDala savi duHkRta dUri jAI / zrI tapagacchanAyaka zrI vijayadAna sUriMda, tasa pAya praNamInaI sevai suranaravada / / racanAkAla saMvata sola igyArottarA varasaha keruM mAna Aso sudi punimi vAra zukra zubhathAna / kavi ne isameM apane ko vijayadAna kA ziSya spaSTa rUpa se nahIM kahA hai kintu lagatA hai ki vaha inakA bhakta ziSya hai| isakA prArambha isa prakAra huoM hai sakala jiNaMda pAo namI, pAMmI paramANaMda, doikara joDivInavu covIsamA jiNacaMda / isakA aMtima kalaza dekhiye ima thuNiu jinavara vIra sukhakara, rADavarapuramaMDaNu tasa pAya paNamI sIsa nAmI, duria duragati khNddnnu| sevai surAsura thuNai bhAsura, garabhavAsa vibhaMjaNo, dvija bhaNai devIdAsa sevaka, sakala saMgha mNglkro|' yaha racanA caityavaMdana stuti stavanAdi saMgraha bhAga 3 meM prakA'zita hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 48-49 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 202 tathA bhAga 3 pR0 675 (prathama saMskaraNa) Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa. devIdAsa-aitihAsika jaina kAvyasaMgraha meM samayasudaraupAdhyAnAM gItam zIrSaka ke antargata prakAzita sAta kar3I kA eka gIta upalabdha hai| jisakA prArambha isa prakAra huA hai samayasudara vANArasa vaMdie sulalita vANi vakhANo jI, rAya raMjaNa gItAratha guNanilo jI, mahimA meru samANo jii| zrI samayasundara ne musalamAna zAsaka akabara ko prabhAvita kara jIvadayA kA jo mahatvapUrNa kArya kiyA thA, isa gIta meM usakI prazasti kI gaI hai| isameM samayasundara ke suyogya ziSya vAdI harSanandana kA bhI ullekha kiyA hai, yathA - harSanaMdana sarakhA ziSya jehane, vAdI viruda prasiddho jI, samayasudara guru cira pratapai sadA, ye devIdAsa asIso jii|' isase lagatA hai ki ye kharataragacchIya samayasudara upAdhyAya ke ziSya the| ye apanA nAma kevala devIdAsa likhate the| inakI anya racanA kA patA nahIM cala sakA hai| yaha nizcaya hai ki devIdAsa dvija aura devIdAsa do bhinna kavi the|| devendra -devendra kavi vikrama ke putra the jo saMskRta evaM hindI ke acche kavi the| vikrama aura gaMgAdhara donoM bhAI jaina brAhmaNa the / gujarAta ke kutalU khA~ ke darabAra meM jainadharma kI pratiSThA bar3hAne kA zreya brahma zAntidAsa ko thaa| isI prabhAva ke kAraNa ina bhAiyoM ke mAtA pitA ne jaina dharma svIkAra kara liyA thaa| devendra ne mahaA nagara meM 'yazodharacaritarAsa' kI racanA saM0 1638 meM kiyA / racanAkAla kavi ne isa prakAra batAyA hai saMvata 16 AThatrIsi Aso sudI bIja zukravAra to, rAsa racyo navarasa bharayo mahuA nagara majhAra to| jainagraMtha sUcI ke saMpAdaka DaoN0kastracanda ne isakA artha saM0 1683 lagAyA hai jo ucita nahIM lgtaa| 'AThatrIsi' ar3atIsa hogA na ki 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha-samaya sundara upAdhyAya gItam 2. DA0 kastUra canda kAsalIvAla -rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI. grantha sUcI 5 vAM bhAga pR0 27 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devendra 235 tiraasii| zrI mo0 da0 desAI ne isakA racanAkAla saM0 1639 se pUrva batAyA hai jo ThIka lagatA hai|' yaha kAvya kAphI bar3A hai aura isameM yazodhara ke prasiddha caritra kA varNana kiyA gayA hai| lagatA hai ki devendra kA saMbaMdha digambara saMpradAya se thA kyoMki desAI inakI kRti kA nAmollekha mAtra karake raha gaye haiN| unhoMne na to kavi ke saMbaMdha meM aura na kRti ke saMbaMdha meM kucha likhA hai| yadyapi racanA bar3I hai aura navarasa pUrNa hai para isakA ullekha agaracaMda nAhaTA ne bhI nahIM kiyA hai isase anumAna hotA hai ki inakA saMbaMdha zvetAmbara sampradAya ke kharatara yA tapAgaccha se nahIM thA, apitu ye digambara paramparA se sambaddha the|| devendrakoti -digambara sAdha sakalakIrti kI paramparA meM Apa bhuvanakIrti ke ziSya jJAnabhUSaNa unake ziSya vinayakIrti unake ziSya zubhacaMdra unake ziSya sumatikIrti unake ziSya gaNakIrti unake ziSya vAdIbhUSaNa unake ziSya rAmakIrti aura unake ziSya padmanaMdi ke ziSya the| kavi ne apanI racanA 'pradyamnakathA' kA racanAkAla nahIM batAyA hai| rAmakIrti ke upadeza se saM0 1676 meM zrIpAla kathA kI racanA huI thii| ataH unake praziSya devendrakIrti kA samaya 17vIM zatAbdI kA aMtima caraNa hI hogaa| isa graMtha kI kathA harivaMza se lI gaI hai| prArambha meM kavi ne jinezvara evaM sarasvatI kI vaMdanA ke bAda guru paraMparA kA ullekha kiyA hai tathA sakalakIti se lekara padmanaMdi taka kA sAdara smaraNa kiyA hai| usake bAda kavi likhatA hai o gachapatI padanamI kahU~ pradyumna kathA prabaMdha, harIvaMza grantha thI uddharI, jeha suddha saMbaMdha / kavi kA nAma ina paMktiyoM meM AyA hai sAkhi balabhadraha karI karyo saMkhamaNI aMgikAra, deviMdra kIrati kahIM puNyiM pAmisiM jayakAra / isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 748 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR00 175 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 345 (dvitIya saMskaraNa) Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sakala bhavya sukhakara sadA, nemI jinezvara rAya, yadukUla kamala divasapatI, praNam tehanA pAya / . jagadaMbA jaya sarasvatI, jinavANI tujhakAya, avIrala vANI Apane, tu tUThI mujha mAya / ' devendrakIti ziSya-ye digambara paramparA ke devendrakIrti ke ziSya 'the| inhoMne hiMdI meM AdityavAra kathA ( gA0 90 ) likhI hai jisakA racanAkAla nahIM hai kintu racanA 17vIM zatAbdI kI hI hai| isameM AdityavAra yA ravivrata kA mAhAtmya batAyA gayA hai| dharaNendra aura padmAvatI kI kRpA bhakta ko ravivrata se prApta hotI hai| ve usakI sabhI manokAmanAyeM pUrNa karate haiM / isakA prArambha dekhiye prathama samiri jinavara cauvisa, caudaha sai trepana nyu munIsa, samiro sArada bhakti anaMta, guru devendrakIrti mahaMta / aMta-ravivrata teja pratApa gaI lacchi phiri AI, kRpA karI dharanendra aura padmAvatI aaii| jahA~ gaye tahAM riddhisiddhi saba Thaura ju pAI, milai kuTaMba parivAra bhale sajjana mana bhaao| 'dhanajI-aMcalagaccha ke vidvAn muni dayAsAgara Apa ke guru the| dayAsAgara yA dAmodara kA samaya saM0 1665 ke AsapAsa nizcita kiyA jA cukA hai| ataH unake ziSya dhanajI bhI 17 vIM zatI ke antima caraNa meM vartamAna rahe hoNge| 'siddhadattarAsa' nAmaka ApakI eka racanA prApta hai jisakA racanAkAla nizcita rUpa se jJAta nahIM hai| racanA meM kavi ne guru paramparA to dI hai kintu racanAkAla nahIM hai| guru paramparA ke antargata kavi ne kalyANasAgara aura dayAsAgara kA ullekha kiyA hai / racanA kA prArambha isa prakAra huA hai cauviha maMgala mani dharau, je ziva sukha dAtAra, vali samarau mukhamaMDanI, surarANI sukhakAra / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1096 (prathama saMskaraNa) 2. vahI 3. vahI, bhAga 3 pR0 343-344 (dvitIya saMskaraNa.) evaM bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1093 (prathama saMskaraNa) Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanajI 237 anumati lahi sahaguru taNI, tIjA vrata adhikAri, kahisa kathA siddhadatta kI, zAstra taNai AdhAri / guru smaraNa-sakala jIvanaiM hitakaru su zrI dayAsAgara nAma te, prasiddha sakala puhavI viSai su, nAma visau paraNAma te / tAsa ziSya iNa pari kahai su, muni dhanajI suvicAra te, . puNya karai prANI jikesu, te pAmaiM.sukhasAra teha suvicAri re|' dhana vijaya-17 vIM zatAbdI meM do dhanavijaya nAmaka lekhaka milate haiN| prathama dhanavijaya vijayasena sUri ke ziSya the, dUsare tapAgacchIya kalyANa vijaya upAdhyAya ke ziSya the| prathama dhanavijaya kI ekamAtra kRti 'hariSeNa zrISeNarAsa' saMvat .. 1650 ke AsapAsa kI racanA hai| racanA ke saMbaMdha meM anya vivaraNa tathA uddharaNa nahIM prApta hai, kintu lekhaka ke sambandha meM zrI mo0 da0, desAI ne yaha sambhAvanA vyakta kI hai ki saM0 1654 vaizAkha vadi 13 ko apane ziSya guNavinaya ke lie ahamadAbAda meM 'haimabyAkaraNa vRhadvRttidIpikA' kI racanA karane vAle dhana vijaya yahI hoNge| isase lagatA hai ki dhanavijaya saMskRta bhASA, vyAkaraNa aura jainAgamoMke bahupaThita vidvAna the| dhanavijaya (ii)-mUlataH gadyakAra the| inhoMne saM0.1700 mAgha zukla - pakSa meM khaMbhAta meM '6 karmagrantha para bAlAvabodha' likhaa| lagatA hai ki dhanavijaya prathama kI taraha ye bhI saMskRta, prAkRta Adi ke vidvAn the|" inhoMne grantha kI prastAvanA saMskRta meM isa prakAra dI hai saMyama zata miti varSe mAghe mAse sitAbhidhe pakSe, zrI vIragaNa miti tithaunagare staMbhanaka pArzvayutte, zrI vijayadeva sUrIzvara rAjye prAjya puNya puNyatithau, karmagrantha vyAkhyA 'lokagirA' kiMtu likhite yN| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 343-44 dvi0 saM0 2. vahI, bhAga 1 pR. 296 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 266 (dvitIya ra saMskaraNa) 3. vahI bhAga 1 pR0 603 aura bhAga 3 pR0 1612 (prathama saMskaraNa) tathA : bhAga 3 pR0 342 (dvitIya saMskaraNa), Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kavi ne apanI marugurjara (hindI) bhASAzailI ko lokagirA kahA hai arthAt vaha janatA kI vANI thii| ye tapAgacchIya kalyANavijaya upAdhyAya ke ziSya the| inakI gadyazailI kA namUnA milane se tatkAlIna lokapracalita bhASA zailI kA patA calatA, lekina vaha saMbhava na ho skaa| dhanaharSa yA sudhanaharSa -Apa isa zatAbdI ke acche racanAkAra the / tapAgacchIya hIravijaya sUri kI paraMparA meM dharmavijaya ke Apa ziSya the| ApakI cAra-pA~ca racanAoM kA patA calA hai, jinakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai, 1. jaMbUdvIpavicAra stavana (13 DhAla saM0 1677 makara saMkrAnti posa vadI 13 ravivAra ), 2. devakurukSetravicAra stavana, 3. tIrthamAlA saM0 1681 bahulamAsa sudI 5 ravivAra, UnA aura 4. 'maMdodarIrAvaNasaMvAda' madhumAsa sudI 3, ravivAra, senApura / jaMbUdvIpa vicAra stavana Adi zrI jina cauvIsai praNamInai, valipraNamIguru pAi re| brahmANI nai karIa vInatI, mujhanai tuso mAI re|| jaMbadvIpa vicAra likhasya kiMpi jANavAM kAmi re, yathA prakAzo vIra jiNidi pUchai gautama svAmi re / racanAkAla-saMvata sola satyotarai a, saMkrAnti makari ravi saMcarai a, posa bahula ravi terasi o, vali daza vAgI mUli vasi / hIra jI kI prazaMsA ke sAtha kavi akabara kA isa prakAra ullekha karatA hai zrI hamAU suta nRpokavvaro, teNi jasakIrti jina zravaNi nisuNI, darzanArtha samAkArito yo guru, nija samiye bhvaaNbhodhitrnnii|' isakI antima paMktivA~ isa prakAra haiMaMta-teha guru hIranA ziSya sohAkarA, dharmavijayAbhidhA vivudhacaMdA, tAsa zizu ima kahai, kSetra suvicAra a, bhAvi bhaNatAM suddhanaharSavRMdA / 'tIrthamAlA' kA racanAkAla aspaSTa hai / yathA 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR. 206 (dvitIya saMskaraNa) Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 'dhanaharSa yA sudhanaharSa izAMvaka vasu vali kahure, darzanamAhavanAri re, o saMvatsara mai kahyo re, paMDita tuma manidhAri re|| isakA artha to sacamuca koI paMDita hI lagA sakatA hai| zrI mo0 da0 desAI ne bhI saM0 1681 batAkara praznavAcaka cihna lagA diyA hai| para mujhe lagatA hai ki izaambaka ziva ke netra arthAt '3' artha lagAkara saM0 1683 nizcita kiyA jAnA caahie| racanA kA Arambha AryA chaMda meM hai, yathA natvA zrI vidyAguru ramya zrI vijayasena sUrIMdAna, zrI dharmavijayavudhAna guruna guru nivadhiyAsmAkAna / racanA unnatapura (UnA) meM kI gaI, yathA unnatapura saMghAgrahi re, stavana kiAM mati caMga re, sughanaharSa paMDita kahai re, bhaNata suNata hoi raMga re / ' akabara-hIravijaya milana kI carcA isameM bhI hai jaise-- zrI vijayadAna sUriMda paTTodhara, sUri guru hIravijayAbhidhAnA, nagara gAMdhAra thI jeha teDAviA, sAhi zrI akabari dttmaanaa| akabara ne hIrajI ke prabodhana se prabhAvita hokara jIvabadha-vaMdI kA pharamAna nikaalaa| parva pajjUsaNi divasa dvAdaza lagi kuNi kuNa jIvanovadha na karevA, isyAM pharamAna kari sugurunai appiAM, nahi kRpA viNi kisI janma tarevA / kavi apanA nAma sughanaharSa aura dhanaharSa donoM likhatA hai jaisA isakI aMtima paMktiyoM se prakaTa hotA hai tAsa pada yugma ambhoja madhukara samo, tAsa zizu vibudha dhanaharSa bhAvai / paMca o zrI jinAdhIza saMskRti thakI, pragaTa huU puNya rasa sudhA cAkhai / 2 kurukSetra vicAra stavana: Agama savi tujha thI huA, valI veda purANa, __ dekhAvai savi artha tuM, sahasa kiraNa jima bhANa / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 207 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, pR0 208 aura bhAga 1 pR. 312-13 aura pR0 504-506 tathA bhAga 3 pR0 990-92 (prathama saMskaraNa) Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 aMta - hIravijaya sUri ziSya sohAkara, dharmavijaya budhacaMda, ziSya tehano iNi pari jaMpai, dharma thakI ANaMda re / Rddhi vRddhi, dhanaharSa mahodaya, zivapada hovai dharmi, janamana sakala samIhita pUgai vali sukha hoi dharma / ' maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa: mandodarI-rAvaNa saMvAda - isake bhI racanAkAla saM0 1612 para zrI mo0 da0 desAI ne praznavAcaka cihna lagAyA hai / eka racanA 1612 meM aura dUsarI saM0 1681 meM kucha asvAbhAvika bhI lagatI hai / paMktiyoM kA ThIka artha na laga pAne ke kAraNa hI yaha bhrama utpanna huA hai / racanAkAla sambandhI paMkti isa prakAra hai mahAsena vadanA himakara hari vikrama nRpasaMvatsari jema madhu nAMmi mAsa kahIjai, tethI guha muhamAsa lahIjai / navIna saMskaraNa ke saMpAdaka ne isakA artha isa prakAra sujhAyA haimahAsena vadana = 6, himakara = 1, hari 12 - 14, isa prakAra mahAsena kA artha SaDAsana se liyA hai phira bhI saM0 1612 yA 14 ThIka nahIM baiThatA hai| racanAsthAna isa prakAra kahA gayA hai RSabhadeva karai anubhAvi, zrI senApura nagari Avi, chaMda racyo mai oNai rANai, catura hoi teM tatakhiNa jANai / antima paMktiyA~ dekhiye - hIra vijaya sUrIsara kero, dharmavijaya budha ziSya bhalero / tasa zizu sudhanaharSa ima kahavai, dharma thakI sukhasaMpadalahavai / ApakI racanAoM se Apake saMskRta bhASA kA jJAna evaM pAMDitya prakaTa hotA hai / Apako apane praguru hIravijaya sUri aura mahAna akabara kI bheMTa kA niraMtara dhyAna rahatA thA tathA prAyaH sabhI racanAoM meM usakA ullekha kisI na kisI prakAra avazya kiyA hai / paNDitAI pradarzana ke cakkara meM racanAkAla ko gUr3ha pahelI banAkara tithijJAna anizcita kara diyA gayA hai, para sAmAnyatayA racanAoM kI bhASA sarala aura prasAda guNa sampanna hai / dhanavimala - Apa tapAgacchIya vinayavimala ke ziSya the | Apane vizAlasoma sUri ke samaya ( saM0 1687 se 1696 ke bIca ) 'prajJApanA 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 208 ( dvitIya saMskaraNa). Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanavimala 241 sUtrabAlA va bodha' kI racanA kii| ye mUlataH gadyalekhaka the / isa kRti kI prati aMbAlAla saMgraha pAlItANA meM upalabdha hai| zrI desAI ne inheM 18vIM zatAbdI meM dikhAyA thA kintu jaina gurjara kavio ke navIna saMskaraNa ke sampAdaka zrI jayanta koThArI ne inheM 17vIM zatAbdI kA lekhaka batAyA hai| usakA kAraNa yaha batAyA hai ki vizAlasoma sUri kA samaya 17vIM zatAbdI meM thA ataH ye 17vIM zatI ke lekhaka haiM / saMbhavata prathama saMskaraNa meM zrI desAI ne bhUla se inheM 18vIM zatAbdI meM rakha diyA hogaa| dharmakoti-Apa kharataragacchIya jinacaMdrasUri ke ziSya dharmanidhAna upAdhyAya ke ziSya the / gadya aura padya vidhAoM meM racanA karane kI kuzalatA Apa meM samAnarUpa se dekhI jAtI hai / padya meM nemirAsa, jinasAgarasUri rAsa, 'mRgAMka padmAvatI caupai', 'varakANA yAtrA stavana' aura cauvIsa jinabola Adi ApakI ullekhanIya racanAyeM haiM / gadya meM ApakI eka racanA 'sAdhusamAcArI bAlAvabodha' prApta hai| ApakI bhASA zailI aura kAvyazilpa kA namUnA dene ke lie 'nemirAsa' kI kucha paMktiyA~ prastuta haiN| yaha rAsa 71 kar3I kA hai aura saM0 1675 phAlguna zukla 5 ravivAra ko likhA gayA hai| isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM : sarasati mAtA mujha bhaNI, deje avirala buddhivizAla ki, nemi taNA guNa citta dharI, pabhaNu raMgai atihi rasAla ki / / sIla siromaNi nemi jI, gAisuhu~ jiNavara sukhakAra ki, sIla sujasa jagi vistaryau, jAdava kulanau me siNagAra ki / isakI racanAtithi aura apanI guruparaMparA aMtima paMktiyoM meM kavi ne isa prakAra batAI hai kharataragachi guNanilau, jugapradhAna jiNacaMda muNiMda ki, pAThaka dharamanidhAna jI, dharamakIrati mani dharia ANaMda ki, solaha saya pacahattarai phAguNa sudi paMcami ravivAra ki, rAsa bhaNyau jiNavara taNau, sayala saMghanai maMgalakAra ki|" 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1625 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 320 (dvitIya saMskaraNa) 3. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 82 4. vahI, bhAga 3 pR. 189 (dvitIya saMskaraNa) 5. vahI Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'jinasAgarasUri rAsa' ApakI mahatvapUrNa racanA hai jisameM jinasAgara sUri ke paricaya ke sAtha jinarAja sUri aura jinasAgara sUri ke manomAlinya ke phalasvarUpa bhaTTArakIya aura AcArajIya nAmaka do zAkhAoM meM gaccha ke vibhAjana kA aitihAsika vivaraNa bhI diyA hai / yaha rAsa 103 kar3I kA hai aura saM0 1681 pauSa vadI 5 ko likhA gayA / yaha 'aitihAsika jaina kAvyasaMgraha' meM prakAzita hai / isake prArambha meM yaha maMgalAcaraNa hai 2422 zrI vaMbhaNapuranau dhaNI paNamI pAsa jiNaMda, zrI jinasAgarasUri nA guNa gAvaM AnaMdi / isameM jinacandra sUri se lekara dharmanidhAna taka kI guruparaMparA kA ullekha hai / racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai : tAsu ziSya ati raMga su a dharmakIrti guNa gAya saMvata solaha ikAsiye, poSa vadi paMcamI bhAya / zrI jinasAgarasUri nu a rAsa racyo sukhakaMda, suNatA navanidhi saMpaje a, gAvAM paramAnaMda / isa rAsa ke anusAra jinasAgara sUri bIkAnera nivAsI botharA gotrIya sAha vacchA kI patnI mRgAde kI kukSi se saM0 1652 meM janme the / bacapana kA nAma colA thA aura pyAra se loga 'sAmala' kahakara pukArate the / jinasiMha sUri ke upadeza se saM0 1661 meM dIkSA lI / bar3I dIkSA rAjanagara meM jinacaMdrasUri se lI aura siddhasena nAma par3A / kavivara samayasundara ke prakhara ziSya vAdI harSanaMdana se vidyAdhyayana kiyA / jahA~gIra se milane jAte samaya jinasiMha sUri kA mer3ate meM akasmAn nidhana hone para saM0 1674 meM jinasAgara nAma se siddhasena ko AcArya pada diyA gayA / prastuta rAsa meM padasthApanA ke bAda jinasAgara sUri ke vihAra aura upadezoM kA varNana hai / gacchanAyaka jinarAja sUri aura AcArya jinasAgara meM manomAlinya ho gayA aura donoM ke sAtha loga vibhakta ho gaye / eka zAkhA bhaTTArakIya aura dUsarI AcArajIyA kahI gaI / zAkhA bheda hone para jinasAgara ke sAtha jinacandra kI ziSya maMDalI ke adhikAMza loga jaise rAjasoma, rAjasAra, 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 178-189 --- Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakIrti 243 sumatigaNi, dayAkuzala, dharmamaMdira, samayanidhAna, jJAnadharma aura sumativallabha Adi the| saM0 1719 jyeSTha kRSNa 3 zukravAra ko jinasAgara sUri kA svargavAsa ho gayA / dharmakIrti kRta jinasAgara sUri kI kathA kA yahI sArAMza hai / isake varNya viSaya ke saMbaMdha meM kavi ne likhA hai kavaNapitA kuNa mAtu tasa, janama nagara abhihANa, kuNa nagarai pada thApanA, dharamakIrati kahai vaSANi / isakI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM tAM pratapau guru mahiyalai, jAM jaganai dinaIsa, dharama kIrati gaNi ima kahai a, pUre sakala jgiis|' 'mRgAMka padmAvatI caupai' kI apUrNa prati nAhaTA saMgraha meM hai| 24 jinabola stavana aura varakANAyAtrA stavana kA adhika vivaraNa nahIM mila sakA hai| aitihAsika jaina kAvyasaMgraha meM hindI bhASA ke pA~ca savaiye 'jinasAgarasUri savaiye' nAma se harSanaMdanakRta bhI saMkalita hai isase lagatA hai ki sayamasundara ke ziSya harSanaMdana Adi sabhI jinasAgara sUri ke sAtha the| dharmadAsa-Apa lokAgacchIya bUrA ke ziSya zAmala jI ke ziSya jIvarAja ke ziSya the, kintu jaina gurjara kavio ke navIna saMskaraNa meM inheM varasiMha kA ziSya batAyA gayA hai| isa saMskaraNa ke saMpAdaka zrI jayaMta koThArI ne spaSTa kiyA hai ki kavi ne burA ke praziSya evaM zAmala jI ke ziSya jIvarAja ke sAnidhya meM varasiMha ke prasAda se apanA 'jasavaMta munirAsa' nAmaka grantha likhA ataH pratIta hotA hai ki vaha varasiMha kA ziSya hogaa| kavi ne guruparaMparA isa prakAra batAI hai RSi zrI bUrA ziSya sAmala jI jIvarAja guNasAru , tAsa sAnidhi racIi raMgai, hai harSa apAru / ati bhAva ANI niramala vANI, dinadina prati guNagAi, dharmadAsa kahe tumheM suNa bhavIyaNa, sAdhu sevatAM sukha pAithe / 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 178-189 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 819 (prathama saMskaraNa) 3. vahI, bhAga 2 pR0 285-286 (dvitIya saMskaraNa) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isakA racanAkAla saM0 1652, bhAdra vadI 10 aura racanA sthAna khaMDerA hai, yathAracanAkAla-saMvata sola bAvana vaccharai, bhAdrava vadi dasamI dinai, hAlAra madhye punyavaMta nagarai, khaMDharA nAmai bhali / / varasiMha ko guru mAnane kA AdhAra ye paMktiyA~ bhI haiM gAyasu guNa jasavaMta jIvA suNu bhavIyaNa sAra, ne tAra munivara teha chai, sarva jIvanA AdhAra / AdhAra sarva jIvanA nai manamohana rAya, tAsa taNA guNa varNa, zrI varasiMha taNai pasAya / ' isa kRti kI prArambhika paMktiyAM nimnAGkita haiM sakala guNe karI sAradA mana dharI, mAgua buddhi vinai karI, diu mujjha vANIya, mAMgu mA brahmANIya / rANI aculla hemavaMta nI a, padmadraha vAsinI, namo mAtA sAsaNI, jAsa pasAi guNa gAiMsu / dharmapramoda kharataragacchIya kalyANadhIra ke ziSya the aura saMskRta ke pUrNa paMDita the| inhoMne saMskRta meM caityavaMdanabhASya, laghuzAMti vRtti TIkA Adi likhA hai| marugurjara yA purAnI hindI meM ApakI eka racanA kA ullekha milatA hai 'mahAzataka zrAvaka saMdhi kintu isakA vivaraNa uddharaNa upalabdha nahIM hai / dharmabhUSaNa-Apa digambara sAdhu devendrakIti ke praziSya evaM dharmacaMdra ke ziSya the| Apane 'caMpakavatI caupai yA zIlapatAkA caupAI' kI racanA kii| devendrakIrti kA saM0 1604 meM likhA pratimAlekha prApta hai| ye sarasvatI gaccha ke balAtkAragaNa zAkhA ke bhaTTAraka candrakIrti ke ziSya the / ataH devendrakIrti ke ziSya dharmacaMdra aura unake ziSya dharmabhUSaNa 17vIM zatAbdI ke aMtima caraNa meM avazya vidyamAna rahe hoNge| isa racanA kI pratilipi bhI saM0 1759 kI prApta hai ataH racanA ke 17vIM zatAbdI ke anta meM likhe jAne kI paryApta saMbhAvanAyeM haiN| kavi ne. racanAvarSa nahIM diyA hai, mAsa tithi kA ullekha milatA hai yathA 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 tR0 285-86 (dvitIya saMskaraNa) 2. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 76 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmabhUSaNa gacha digaMbara sakala sukhakara vaizAkha sudi bIjA jANiyaiM, dakSiNa desaI surajAlhaNAM zIlapatAkA vkhaanniiiN| devendrakIti paTadhArI dharmacaMdra paTodharu, dharmabhUSaNa racI copai, naranArI suNayo sukhakaru / ' isameM dAna, zIla, tapAdi meM bhI zIla kA sarvAdhika mahatva caMpakavatI ke caritra ke dRSTAnta se pramANita kiyA gayA hai / prArambha-paramapuruSa zAsana dhaNI, praNamu zrI mahAvIra, zIla taNAM guNa varNavu, nirmala gaMgAnIra / dAna zIla tapa bhAvanA, zivapura mAraga cyAra, sarakhA che to paNi ihAM, zIla taNo adhikAra / bhUSaNa mAMhi cuDAmaNI, deva mAMhi jima iMdra, zIla vaDo savi darzanaiM, tArA mAMhi jima caMdra / / isameM zIla kI mahimA upamA alaMkAra ke mAdhyama se kavi ne pratiSThApita kI hai| isameM solahasatiyoM meM prasiddha caMpAvatI kI zIlakathA kA varNana kiyA gayA hai, yathA sola satI graMthaiM kahI, loka mAMhi parasiddha, he sarakhI caMpAvatI, kathA kahuMa prasiddha / aMta meM bhI kahA hai--- caMpAvatI nA je guNagAya, tehanailAbhaghaNero thAya / caMpAvatI guNato nahi pAra, maiM bhASyo mAharI matisAra / dharmameru-kharataragacchIya jinabhadra ke ziSya siddhAntaruci the| inake ziSya sAdhusoma aura sAdhusoma ke ziSya kamalalAbha the| Apa inhIM kamalalAbha ke praziSya evaM caraNadharma ke ziSya the| Apane saM0 1604 meM 'sukhadukha vipAkasaMdhi' nAmaka racanA bIkAnera meM kii| yaha racanA jinamANikya sUri ke sUrikAla meM likhI gii| isameM jinabhadra se lekara caraNadharma taka kI garvAvalI dI gaI hai| kavi ne racanA kAla isa prakAra diyA hai saMvata manu locana saiM Upari vali cyAri, vikramapura mAhai zubha divasaI zubha vArai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 168 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 746-47 (prathama saMskaraNa) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 - maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jinamANikya kA ullekha karate hue kavi ne likhA hai hiva saMprati zrI jinamANikya sUri sujANa, jiNi rAjai karatai, dIpyau saMghajima bhANa / aMta-muni dharma meru bhaNaMti je nara saMdhi hiyai dharai, te lahai samakita suNau bhaviyaNa bhavasamudra sukhau tarai / ' aMta meM sUcanA hai-akAdazama aMga vipAka zruta vizati adhyayanAnAM sukha dukha vipAkAnAM saMghiriyaM samAptaH / / dharmamUti sUri ziSya-Apa AMcalika dharmamUrti ke ziSya the / inakI racanA kA nAma-vidhirAsa ( 101 gAthA ) aura racanAkAla saM0 1606 bhAdra zudI, phirojapura hai / isakA Adi isa prakAra hai sarasati sAmiNi vIna a, kaikara jor3evi, vidhirAsa sUtra vicAra, haraSe pbhnnevii| jaMbUadIva pannAttiyA o, igajjuga saMvatsari, pUchiuM goyamasAmi, kahiuM zrI vIra jiNesara / racanAkAla-saMvata solacchIlotare , bhAdrava suda igyArasa, nagara perojapuri rAsa racio, jihAM bhohaMDa pArasa / gaccha evaM guru-aMcalagaccha vidhipakSa sakala, tasu koi na jIpai, zrI dharmamUrata sUri guNagaMbhIra, bahu dina dina dIpai / racanA kA nAma-jiuM maMdira giri cUlikA a, sohiM ati caMgI, vidhirAsa saba rAsa bhalau, suNIyahu manaraMgI / 2 isa prakAra tamAma vivaraNa to haiM kintu lekhaka kA hI nAma kahIM nahIM hai| dharmaratna-Apa kharataragacchIya vAcaka kalyANadhIra ke ziSya the| Apane saM0 1641 AgarA meM 'jayavijaya caupaI' kI racanA kii| inakI dUsarI racanA 'teraha kAThiyA saMjhAya' bhI upalabdha hai / jayavijaya caupai meM kharataragaccha kI copar3A zAkhA ke teisaveM pATa para suzobhita jina1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1503 (prathama saMskaraNa) ____ aura bhAga 2 pR0 18-19 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 2 pR0 32-33 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 658 659 (prathama saMskaraNa) Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaratna 247 mANikya sUri se lekara kalyANadhIra taka kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai zrI jinacaMdrasUri rAjai, kathA kahI sukha kAjai, saMvata sasikalA mAnai igatAlai suya pradhAnai / AsU mAsa udArai vijayAdazamI sitavArai, AgarA nayara majhArai sArada taNai AdhArai / ___'teraha kAThiyA saMjjhAya' kA mAtra nAmollekha zrI nAhaTA evaM zrI desAI donoM ne kiyA hai kintu kisI ne vivaraNa-uddharaNa nahIM diyA hai| dharmasAgara ( brahma)--Apa bhaTTAraka abhayacaMdra dvitIya ke ziSya the| Apa acche kavi aura saMgItajJa the| vibhinna avasaroM para bhinnabhinna rAgoM meM gIta banAkara guru kI prazaMsA meM Apa stavanAdi likhA karate the| isa taraha ke 11 gIta prApta haiM / ye adhikatara bhaTTAraka abhayacandra yA neminAtha kI stuti meM likhe gaye haiN| nemi-rAjula ke gItoM meM rAjula ke viraha aura usakI sundaratA kA acchA varNana milatA hai yathA dukhar3A louM re tAharA nAmanAM, vali vali lAgaM chauMpAyana re, bolaDo dhore mujhane nema jI, niThura na thaiye yAdava rAyana re| kima re toraNa tamheM AviyA, kari amasyu ghaNo nehana re, pazua dekhI ne pAchA valyA, syu de vimAsyu mana tehana re| ima nahIM kIje ruDA na holA, tamheM ati catura sujANaMna re, lokaha sAra tana kIjie, chaha na dIjie niravANina re / yaha aMza kavi kI prasiddha racanA nemigIta se uddhata hai| isake atirikta ApakI nemIzvara gIta, grugIta, lAlapachevaDI gIta Adi anya gIta bhI prApta haiN| dharmasiMha -Apa lokAgacchIya devamuni ke ziSya the| inhoMne saM0 1697 meM 'zivajI AcAryarAsa' nAmaka kAvya kI racanA sojata meM 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 267-268 (prathama saMskaraNa), bhAga 3 pR0 764 (prathama saMskaraNa), bhAga 2 pR0 190-191 (dvitIya saMskaraNa) 2. zrI agara canda nAhaTA-paramparA 76 3. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla --rAjasthAna ke jaina saMta pR0 207-208 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248. maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kii| zrI mo0 da0 desAI isakA racanAkAla saM0 1692 aura racanAsthAna udayapura batAte haiN| jaina gurjara kavio ke dvitIya saMskaraNa meM saMpAdaka ne sUcita kiyA hai ki pATaNa meM dharmasaMga yA dharmasiMha kRta zIlakumArarAsa athavA mohanavelirAsa kI prati hai| zAyada vaha yahI rAsa hai| usameM racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai 'naya maMdana rasacaMda saMvatsarA' / kintu dvitIya saMskaraNa meM racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai RSi nAkara ziSya devajI munivara, tasa ziSya kahi suvicAra, nayana naMda rasa caMda saMvachara, zrAvaNa pUnya zazidhAra / racanA sthAna-surataru sarakhA savi guru jANI ANI prema apAra me, rAsa sundara rucira rAgi, udepura majhAra a|' zivajI kI paramparA ke sambandha meM kavi ne likhA hai ki bhagavAna mahAvIra ke do hajAra varSa pIche rupi RSi hue| unake paTTadhara jIvarAja aura unake paTTadhara kuMvara jI hae / kuvara jI ke zrI malajI aura zrI malajI ke ratana RSi, ratana RSi ke paTTadhara kezavajI hue, inake ziSya mahAmuni zivajI RSirAya hue| unhIM zivajI ke saMbandha meM yaha racanA kI gaI hai-- sukhadAyaka zivajI taNogAU rAsa rAsa rasIka kari raMga DhAla vizAla prathama AkhyAni, kahi muni dharma saMgha / jaina gurjara kavio dvitIya saMskaraNa ke saMpAdaka kA anumAna hai ki zAyada zivakumAra RSi kA nAma hI zIlakumAra hai ataH zIlakumAra rAsa yA zivajI RSirAsa eka hI racanA hai| inakI anya tIna racanAyeM prApta haiM jo sabhI prakAzita haiN| tInoM saMjhAya haiM - SaTsAdhunI saMjjhAya, sAmAyika saMjjhAya, aura ratnagurunIjoDa yA saMjjhAya / prArambhika donoM racanAoM meM guru paramparA nahIM hai / isalie 1. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 91 2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 585 aura bhAga 3 pR0 1080 (prathama saMskaraNa) 3. vahI, bhAga 3 pR0 296-97 4. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 296-297 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharnasiMha 249 inake sambandha meM adhika nizcaya pUrvaka nahIM kahA jA sktaa| ApakI anya racanA mallinAtha stavana kA racanAkAla saM0 1607 batAyA gayA hai kintu yaha bhrAntipUrNa hai isakI antima paMktiyAM isa prakAra zrI ratanasaMgha gaNIndratasa paTa kezavajI kUlacaMda o, tasa paTi dinakara tilaka munivara zrI zivajI muninda / dharmasiMha muni tasa ziSya premI pUNyA malli jiNaMda / ' kavi ne guru paramparA ke sAtha racanAkAla evaM racanAsthala isa prakAra batAyA hai| saMvata naya nidhi rasa zazikara zrI dIpAvalI zrI kArae, RGgAra marudhara nayara sundara bIkAnera majhAra e| zrI saMgha vInatI sarasa jANI kIdho stavana udArae, zrI malli jiNavara sevaka janani sadAziva sukhakAra e| isakI prati AryA javaNAde ke paThanArtha likhI gaI jo digambara jaina saMbhavanAtha mandira, udayapura meM surakSita hai| isase guruparamparA ThIka mila jAtI hai aura nizcaya hI unhIM zivajI RSi ke ziSya dharma siMha kI yaha racanA mallinAtha stavana bhI hai| isameM jo racanAkAla diyA hai usake AdhAra para saM 1607 ke sthAna para saM0 1697 honA cAhiye / isase unakI anya racanAoM ke kAla se bhI sAmaJjasya baiTha jAyegA-(nidhi =9 aura naya =7) dharmahaMsa-Agamagaccha ke jJAnaratna sUri ke ziSya hemaratna sUri Apake guru the| Apane navavADi (DhAla 9, kar3I 57 saM0 1620 ke lagabhaga) kI racanA kii| isakA Adi Adi Adi jiNesara namauM, mayaNa (moha) mahAbhaDa lIlAM (helA) damauM / navanidhivADI je brahmanI, jAsavayo te kumati krmnii| yatI anai zrAvaka te jANi, te pAlai jinavara nI ANi / AnyAbhaMgi samakita jAi, kAMjI thI kima dahI jA thAi / 1. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha sUcI 5vAM bhAga pR. 752 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa: anta -zrI Agamagacche gahigahiu ( guru rAjIyo ) zrI nyAratana sUriMda, tAsa gacha guNa rAjIu, pUjya paMDita re tasa taNai supasAulAi dharmahaMsa kavi je naranArI bhaNai guNai Rddhi vRddhi re hema muNiMda / bhAkhai re / maMgalamAla / ' zrI desAI ne jaina gurjara kavio (pra0 saM0 ) meM isake atirikta: saMyama ratnasUri stuti ko bhI inhIM kI racanA batAyA thA kintu navInasaMskaraNa meM saMpAdaka ne ise anya dharmahaMsa kI kRti kahA hai / Agama gaccha meM isI ke Asa-pAsa evaM anya dharmahaMsa ho gaye haiM / unakA vivaraNa bhI sAtha hI diyA jA rahA hai / --- dharma haMsa - (ii) Apa saMyamaratna sUri ke ziSya vinayameru ke ziSya the saMyama ratna kA samaya saM0 1580 se 1616 taka mAnya hai ataH AgamagacchIya ina dharma haMsa kA samaya 17vIM zatI kA prathama caraNa hI hogA / isa kavi ne apane guru kI stuti meM saMyama ratna sUri stuti likhA hai jo jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya meM prakAzita hai / usake anusAra saMyamaratna prAgavaMzIya vaizya kula meM saM0 1595 meM utpanna hue the / inhoMne apane anuja vinayameru ko gacchabhAra sauMpA thA / prastuta stuti unhIM vinayameru ke ziSya dharmahaMsa ne likhI hai / isakA prArambha isa prakAra huA hai-- sarasati sAmiNi vInavU, praNamU jinavara deva, haMsavAhana gajagAminI suranara sAraiseva | isameM kucha sAhityika sthala bhI haiM / saMyama hIna sAdhu ke saMbaMdha meM afa kI yaha ukti dekhiye navi sobhai jima hAthI o re, daMta binA uttaMga, rUpa vali karI Agalu re, gati binA turaMga / candra binA jima rAtaDI re, gaMdha binA jima phUla / usI prakAra munivara caritrahIna tima, navi sobhai guNacaMga, sarvavirati tiNi sohatI, pAli mani jiraMga / 2 1. jaina gurjara kavio- - bhAga 3 pR0 702-703 ( prathama saMskaraNa ) aura bhAga 2 pR0 117- 118 ( dvitIya saMskaraNa) 2. jaina aitihAsika kAvya saMcaya (saM0 muni jinavijaya ) racanA krama saM0 24 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmahaMsa 251 saMyasaratnasUri ne kriyoddhAra kiyA, svayaM saMyamavrata kA niSThA pUrvaka pAlana karate the aura aneka logoM ko saMyama-niyama pUrNa jIvana yApana ke lie prerita kiyaa| isakI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM : Agamagacha giruA gacchanAyaka, zrI vivekaratna sUrisara, tAsa paTTi udayAcali dinakara, SaTajIva AdhAra / caraNasevaka ima vinavai re dharmahaMsa kara joDi, avara jiko balI sAdhu chai re, praNamUtehanai nitakarajoDi / ' isa racanA kI nizcita tithi jJAta nahIM hai kintu yaha nizcaya hI 17 vIM zatAbdI kI racanA hai| isameM sAhitya rasa aura dharmopadeza kA sundara samanvaya sAhityopayogI bhASA zailI meM sulabha hai| navInasaMskaraNa ke saMpAdaka ne bhI zrI desAI kI taraha inake guru kA nAma saMyamaratna batAyA hai jo rAsa dekhane para galata ThaharatA hai| inake guru vinayameru hI haiN| ___narSigaNi (nagA RSi)-Apa tapAgacchIya AcArya hIra vijaya sUri kI paraMparA meM kuzalavarddhana ke ziSya the| Apa saMskRta ke vidvAn the aura Apane saMskRta meM daNDakAvacUri kI racanA kI hai| isameM apanI guru paramparA kA vivaraNa dete hue inhoMne batAyA hai vijayasena sUri yuvarAjye sakala paNDita sabhAraMjana, zrI udayavarddhana tacchiSya kuzalavarddhana, tacchiSya nagarSigaNi / ' Apane sthAnAMgasUtra para sthAnAMgadIpikA nAmaka vRtti saM0 1657 meM likhii| purAnI hindI yA marugurjara meM bhI Apane prabhUta sAhitya racA hai, yathA-siddhapura jina caityaparipATI stavana saM0 1641, rAmasItArAsa saM0 1649, alpabahutvavicAragabhita stavana, caturviMzatijina sakala bhava varNana stavana saM0 1657, vaDalImaMDana vaMdha hetu bhitavIrajinavinati stavana saM0 1698 se pUrva ityAdi / zrI desAI ne siddhapura jina caityaparipATI stavana ko kuzalavardhana ke nAma se jaina gurjara kavio ke bhAga 110 268 para dikhAyA hai jabaki kavi ne svayaM likhA hai "kavi kuzalavardhana sIsa pabhaNai" isI prakAra baMdha hetu gabhita vIra jina stavana meM bhI kavi kuzalavardhana sIsa pabhaNai, nagAgaNiA 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 118 (dvitIya saMskaraNa) 2. jaina gurjara kavio bhAgA 2 pR0. 187 (dvitIya saMskaraNa), Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 maru-gurjara jaina sAhitya kA vRha da itihAsa maMgala karo, yaha spaSTa sUcita karatA hai ki ina racanAoM ke kartA kavi nagarSigaNi haiM aura ve kuzalavarddhana ke ziSya haiM / isIlie navInasaMskaraNa meM ina racanAoM ko ekatra nagarSigaNi ke nAma se hI darzAyA gayA hai| zrI desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 290 para kevala rAmasItArAsa kA saMkSipta vivaraNa nagarSi ke nAma para diyA thaa| usameM bhI kavi ne likhA hai, 'kavi kuzalavarddhana sIsa pabhaNai, nagAgaNi vaMchIya karo' arthAt lekhaka prAyaH isI prakAra apanA paricaya sarvatra detA hai aura ye sabhI racanAyeM unhIM kI haiN| siddhapura jina caitya paripATI stavana (saM0 1641 bhAdra zukla 6, siddhapura) ke anta meM racanAkAla isa prakAra diyA gayA hai caMdra nai rasa jANIi, tu bhamarulI veda velasasi joi, te saMvacchara nAma kahuM tu bhamarulI bhAdava sudi chaThi hoi / isakA antima kalaza isa prakAra hai-- sIdhapura nayara majhAri kidhi caita paripATI bhalI, je bhaNai bhaviyaNa kahaI kaviyaNa, tAsa ghari saMpada milii| tavagachamaMDana duriyakhaNDana zrI hIravijaya sUrIsaru, kavi kuzalavarddhana sIsa pabhaNai sakalasaMgha maMgalakaru / ' rAmasItArAsa ApakI prasiddha racanA hai| isameM sItArAma kA jainamatasaMmata caritra citrita kiyA gayA hai| isakA racanAkAla isa prakAra kavi ne likhA hai candra abrai rasa veda nihAla, nanda bhalu timAlu (saM0 1649) alpabuddhi vicAragarbhita zrImahAvIrastavana ( 39 kar3I) kI racanA hIra vijayasUri ke samaya huii| Apane sa0 1653 phAlguna vadI 13 bhRguvAra ko saMgrahaNI TabbArtha (gadya) likhaa| isakA lekhana vijayasena sUri ke samaya huaa| caturviMzatijinasakalabhava varNana stavana (71 kar3I) kI racanA saM0 1657 zrAvaNa zukla 10 guru ko pUrNa huii| isa racanA kA prArambha dekhiye-- 1. jaina gurjara kavio bhApa 2 pR0 188 (dvitIya saMskaraNa) Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagarSimaNi 253. samariya sarasati devi sugurucaraNanamI, cauvIsI jinavara taNI o| nija nija bhava parimANa, kahaNa thakI suNu, niramalabhagati dharI dhaNI / racanAkAla --caMdra anai rasa jANIi tu bhamarulI, sumati (samiti) munI parimANa / zrAvaNa sudi dasamI guru sA bhamarulI, .. varisa vAra tithi jANa / ' aMtima paMktiyA~-tapagacha gayaNa diNesa samuvaDi zrI vijayasena sUrIsarA, kavi kuzalavarddhana sIsa pabhaNai, nagAgaNi vaMchiyakarA' (baDalI maMDana) vaMdha hetu gabhita vIra jina vinati stavana (53 kar3I) kI racanA saM0 1698 se pUrva huii| isakI prArambhika paMktiyA~ nimnavat haiM sakala manoratha pUraNo vaMchita phala dAtAra / vIra jiNesara nAyaka jaya jaya jagadAdhAra / isameM karmabaMdha para vicAra kiyA gayA hai, yathA-- sattAvanna hiti karI, karamabaMdha vicAri, baMdhaNa bAMdhyo cora jima, bhamIUM apAra / karama vipAka taNo ghaNo, aratha kahyo tai jeha, guru mukhaI mai zravaNai suNyo, suNajyo bhaviyaNa teha / anta-iya vIra jinavara sayala suhakara nayara vaDalI maMDaNo, mi thuNyo bhagati pravara yugati, (pAThAntara-bhalIya sugati) rogasoga vihNddnnoN| tapagaccha niramala gayaNa diNakara zrI vijayasena surIsaro, kavi kuzalavarddhana sIsa pabhaNai, nagA RSi mNglkro|2 ApakI racanAoM ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki Apa 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 188 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 2 pR0 189 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 268-69 tathAH 290, bhAga 3 pR0 790-91 tthaa| 1600 (prathama saMskaraNa) Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 'maru-gurjara jaina sAhitya kA vRhad itihAsa gadya aura padya donoM hI vidhAoM meM sAhitya sarjana karate the| ApakA saMskRta, prAkRta ke 'sAtha purAnI hindI (marugurjara) para bhI acchA adhikAra thaa| Apane adhikatara stavana vinatI Adi padya meM likhe haiM jinase Apake hRdaya kI bhakti-bhAvanA kA patA calatA hai| nanda kavi'- Apa Agare ke pAsa gausunA ke nivAsI the| inake pUrvaja yahA~ bayAnA se Aye the / kavi kI kRtiyoM-yazodhara carita aura sudarzana carita se patA calatA hai ki kavi ke pitA kA nAma bhairo thaa| inake pitA goyala gotrIya agravAla the| inakI mAtA kA nAma candanabAI thaa| kavi nanda ne AgarA nagara kI prazaMsA kI hai jahAM usa samaya jahA~gIra zAsana karatA thaa| inake guru bhaTTAraka tribhuvana kIti the| inakI tIna racanAyeM upalabdha haiM-yazodhara caritra, sudarzana caritra aura gUr3ha vinoda / yazodhara caritra saM0 1670 zrAvaNa zukla saptamI ko likhA gyaa| yazodhara ke prasiddha AkhyAna para puSpadaMta se lekara nanda taka kaI caritra kAvya likhe gaye haiN| prArambha meM kavi sarasvatI kI vandanA karatA hai, yathA dve kara joDi naUM sarasatI, bar3he buddhi upajai zubhamatI, jina bAnI mAnI jina AnI, tinako vacanacaDhyau paravAna / AgarA aura nAgarikoM ke dharma-karma kA varNana ina paktiyoM meM draSTavya hai hohi pratiSThA jiNavara taNI, dIsahi dharmavaMta bahudhanI, eka karAvahi jiNavara dhAma, lAge jahA~ asaMkhinadAma / eka likhAve paramapurAna, eka karahi saMtIka pradhAna, rAja caina kou sakatti na lupai, kavitA kavittatapI tapa tapai / / yazodhara yA jasodhara caritra kA racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai saMvata solazeM adhika sattari zAvana mAsa, sukula somadina sattamI, kahI kathA mRdu bhAsa / 1. kAmatA prasAda jaina-hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 126 2. DA0 premasAgara jaina--jaina bhakti kAvya pR0 158-160 3. khoja riporTa nAgarI-pracAriNI sabhA kAzI-pR0 431 (20 vA vaivA Sika vivaraNa) saMpAdaka-DaoN. vAsudeva zaraNa agravAla Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanda kavi ___255 255 kavi ne isameM apanA vaMza paricaya diyA hai, yathAagaravAla vara vaMza gausunA gA~va ko, goila gota prasiddha cinhatA ThA~va ko, mAtA hi caMdana nAma pitA bhayarau bhnyo| naMda kahI mana moda gunI gunanA gnyo|' sudarzana caritra--isa para apabhraMza kI racanA sudaMsaNa cariu kA vyApaka prabhAva lakSita hotA hai| isameM seTha sudarzana kA nirmala caritra citrita hai| isakI racanA saM0 1663 mAgha zudI0 paJcamI guruvAra ko huI / isakA ullekha kavi ne isa prakAra kiyA hai saMvata soraha se uparaMta, saThi jAnahu varikha mahaMta, mAgha ujyAre pAkha guruvAsara dina paJcamI, vaMdhi caupaI bhASa nanda, karI mati sArazI / kathA sudarzana zeThi kI par3he, sunai jo koi, pahilai pAvai devapada pAche zivapurI hoi| isakA prArambha soraThA prathama sumiri jinapAi sahita surAsura nAga Saga, bhava bhava pAtika jAi, siddhi sumati sAhasa bddh'e| doharA-inda canda aru cambAve hari haladhara phaNinAha, __ teU varana nahIM sake jinaguna agama athAha / cau0-sumiri zAradA jinavara vAni, karau pranAma jorikara pAni, mUriSa sumire paNDita hoi, pApapaMka mala DAre dhoi| AgarA varNana-agama Agaro pavarupura UcakoTa prAsAda, tare taraMgini nadi bahe nIra amI sama svaadu|4 isase yaha pramANita hotA hai ki Agare ke nivAsI dhanadhAnya saMpanna the aura nisaMka bhAva se apane-apane dharma kA pAlana karate the, yathA1. saMpAdaka DaoN0 vAsudeva zaraNa agravAla-hastalikhita granthoM kA bIsavA~ traivArSika vivaraNa-nAgarI pracAriNI sabhA kAzI pR0 430-431 2. vahI 3. vahI 4. vahI Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa' dhana kana pUrana tuMga avAsa, vasahiM nisaMka dharma ke dAsa, chatrAdhIza hamA, vaMza, akabara nanda vairi vidhvaMsa / ' gUr3ha vinoda nAmaka tRtIya upalabdha kRti adhyAtma sambandhI racanA hai jo gItoM aura geya padoM meM Avaddha hai| yaha muktaka racanA hai| nanda kavi ke guru bhaTTAraka tribhuvana kIti zAstra evaM sAhitya ke pAraMgata vidvAn the| ataH kavi ne bhI apanI guru paraMparA ke anurUpa sAhitya evaM zAstra meM nipuNatA prApta kI thii| ___nannasUri-koraMTagacchIya kakkasUri Apake guru the| eka nannasUri 16vIM zatAbdI meM bhI ho gaye haiM jo sarvadevasUri ke ziSya the| unhoMne vicAracausaThI Adi racanAyeM kI thii| prastuta nannasUri kI mAtra eka hI racanA kSetravicArataraMgiNI (124 kar3I) upalabdha hai / yaha saM0 1617 meM likhI gaI, jaisA kavi kI ina paMktiyoM se prakaTa hotA hai saMvata sola sai satarotarai, nannasUri kaviyaNa uccarai, aha vicAra sayala jANivau, sAMcau huite mani ANivau / isameM kavi ne apanI guru paramparA isa prakAra batAI hai zrI koraMTagacha dIpaMtu, helA moha bhayaNa jaMpatu, zrI kakkasUri gurupatha aNusarI, ekacitti maI sevAkarI / nayanasukha-Apa zrAvaka kesarAja ke putra the| Apane saM0 1649 meM vaidyaka kA grantha vaidya mahotsava banAyA / isakI bhASA sarala hindI hai| racanAkAla- aka veda rasa medanI zuklapakSa caitramAsa, tithi dvitIyA bhRguvAra phuni puNyacandra supragAsa / 3 Adi-sivasuta praNamUM hU~ sadA riddhi siddhi niti dei, kumati vinAsana sumatikAra maMgala mudita karei / 1. hastalikhita granyoM kA bIsavAM traivArSika vivaraNa, pR0 430-31 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR. 92 (dvitIya saMskaraNa), bhAga 3 pR. 689-90 (prathama saMskaraNa) 3. vahI, bhAga 2 pR0 263-64 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 792 793 (prathama saMskaraNa) Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaraGga 257 vaidya grantha saba mathi ke raciuM subhASA Ani, aratha dikhAvaM pragaTa kari auSada roga nidAna / vaidyamanotsava nAma dhari dekhI graMtha suprakAza, kesarAja suta nayanasukha zrAvaka kulahi nivAsa / kesarAja suta nayanasukha kIyau graMtha amRta kanda, subhanagarasIhananda mai, akabara sAha narinda / arthAt yaha grantha saM0 1649 caitra zukla dvitIyA, maMgalavAra ko sIhananda nAmaka sthAna meM akabara samrATa ke zAsanakAla meM likhA gayA thaa| yadyapi isa grantha kA sAhitya se sambandha nahIM hai phira bhI chandabaddha racanA hone se padya bhASA-zailI kA namUnA prastuta karane ke lie isakA saMkSipta ullekha kara diyA gayA hai| nayaraGga-jinabhadrasUri kI zAkhA ke AcArya guNazekhara (kharatara0) Apake guru the| Apa prAkRta, saMskRta aura marugurjara bhASAoM ke jJAtA the aura ina bhASAoM meM Apane racanAyeM kI haiN| prAkRta bhASA meM vidhi kandalI kI racanA kI aura saM0 1625 meM svayaM usakI saMskRta meM vRtti bIramapura meM likhii| Apane saM0 1624 meM saMskRta bhASA kI racanA 'paramahaMsa saMbodhacaritra' vIramayura meM rcii| marugurjara meM ApakI nimna racanAyeM prApta haiM__ munipati caupai saM0 1615, satarabhedI pUjA saM0 1618, arjunamAlI saMdhi saM0 1621, kuveradattA caupai saM0 1621, kezI-pradezI sandhi, gautamapRcchA, gautamasvAmI chanda, jinapratimA chattIsI aura 'caubIsI aadi| ApakI guru paramparA zrI desAI ne isa prakAra batAI hai| kharataragacchIya jinabhadrasUri zAkhA ke samayadhvaja ke ziSya jJAnamandira ke ziSya guNazekhara ke ziSya nayaraMga the| gautamapRcchA aura gautamasvAmI chaMda kA vivaraNa-uddharaNa diyA jA rahA hai| 1. zrI agara canda nAhaTA-paramparA pR0 74 aura rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 175 17 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258. maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gautamasvAmI pRcchA (59 gAthA) saM0 1617 yA saM0 1613 vaizAkha badI 10 ko sindhudeza ke zItapura meM likhI gii| isameM dohA chaMda kA prayoga huA hai / gautama gaNadhara ne bhagavAna mahAvIra se jo prazna pUche aura mahAvIra ne jo uttara diyA, isameM usI kA ullekha hai| racanA kA prArambha dekhiye vIra jiNaMda. taNA paya vaMdi, trikaraNa zuddha karI ANaMdi dharma adharma taNo phala jANi, zrI gautama pUche supramANa / kima karame jIva narake jAya, tehi ja jIva amara kima thAya ? tiriya taNI gati kiNa parilahe, mANasa paNoM kima saMgrahe / isake antima do chaMda bhI udAharaNArtha prastuta haiM gautama pRcchA ahavI, praznottara aDayAla bhaviyaNa bhAve sAMbhalo, zravaNa sudhA suvizAla / bhaNa guNa je bhAva dhari tihAM ghari raGga abhaMga manavaMchita suhilA phala ima pabhaNai nayaraGga / ' gautamasvAmI chanda-108 gAthA kI svatantra racanA hai jisakI kucha paMktiyAM dekhiyeilA loka ANaMda sAmivIra supasAyai, ___ garuyA gaNadhara nAmi jarAmaraNa bhaya jAyai / puhavI mAta prasiddha janaka vasubhUti jugattai, gautama gotra gopAlameru avicala mahimattai / tapasIyA tilaka lIlA labadhi jaladhi ima nayaraGga japai zrI indrabhUti saMghaha sahita punna paDUrai prapapai / 24 jina stuti kI prArambhika paMkti isa prakAra hai nAbhirAyA kulacanda marudevI kero nanda / ina uddharaNoM se inakI bhASA zailI evaM kAvya kSamatA kA anumAna kiyA jA sakatA hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 92-93 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 698 (prathama saMskaraNa) Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavijaya 259 nayavijaya -Apa tapAgacchIya vijayasena sUri ke ziSya the / Apane saM0 1644 Aso zudI 10 ko 'sAdhuvaMdanA' kI racanA pATaNa meM kii| isakI bhASA pariSkRta evaM kAvyocita hai| udAharaNArtha nimna paMktiyA~ dekhiye - kaMdakalI pari nirmalI sakala kalA guNa veli, majha manamAnasi jhIlatI, haMsAsaNi kari keli / UM namo zrI Usaha jiNa, siddha vadhU uri hAra, kevalanANa divAyaru siddhi buddhi dAtAra / ' guruparaMparA-saMprati narakSetri viharatA, jiNa nANI muNi koDi, jagaguru guNanidhi hIrajI, vaMdu be kara joDi / tasa paTTAlaMkAra hAra zrI vijayasena gaNadhAra, tasa pada praNamI hu~ racuM, munivaMdana vistAra / isameM sAdhu yA muni kI vaMdanA kI gaI hai| racanAsthAna evaM samaya puNya pavitta pATaNa puravari, sAdhu vaMdanAvara jAMNa, saMvata bhU rasa veda juga varasiM, vijayA dini supramANa / isakA antima-'kalaza' isakI bhASA-zailI ke udAharaNArtha prastuta hai zrI hIravijayasUri paTTa dhuraMdhara, pravara guNamaNi sAyaru, zrI vijayasenasUriMda tapagachatilaka saMgha suhakaru / tasa pAdapadmaparAga tilakita nayavijaya gurupada bhaji, parameSTi thuNatAM saMpadI AnaMda sukha vRddhi saMpaji / jaina gurjara kavio meM jaMbUsvAmI rAsa kA bhI zrI desAI ne inhIM ko batAyA thA kintu guru kA nAma kuzalavijaya batAyA thaa| navIna saMskaraNa ke saMpAdaka kA vicAra hai ki yaha racanA 18vIM zatAbdI ke kavi nayavimala kI hai jinake guru kA nAma kuzalavijaya thaa| yaha bhUla se nayavijaya ke sAtha chapa gaI thii| ataH use chor3a diyA gayA hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 232-233 (dvitIya saMskaraNa), bhAga 3 pR0 777-78 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 2 pAda Tippar3I pR0 233 (dvitIya saMskaraNa) Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nayavilAsa--Apa mukhyarUpa se gadya lekhaka the| kharataragacchIya jinacandrasUri ke Apa ziSya the| Apane saM0 1698 se pUrva lokanAlabAlAvabodha kI racanA kii| isakI Arambhika paMktiyA~ Age dI jA rahI haiM praNamya zrI mahAvIra lokAloka prakAzakaM, lokanAlAkhya zAstrasya kurve bAlAvabodhakaM / svacche kharataragacche zrI jinacandrasUri rAjAnAM, ziSyo'tra nayavilAsaH zAstrAmnAyaM yathAjJAtaM / ' lekhaka saMskRta kA paMDita lagatA hai| inakI hindI gadya zailI kA namUnA nahIM prApta ho skaa| nayasAgara upAdhyAya-Apa AMcalagacchIya kalyANasAgarasUri ke ziSya ratnasAgara ke ziSya the| kalyANasAgarasUri ko AcArya pada saM0 1649, ahamadAbAda meM aura gaccheza pada saM0 1670 pATaNa meM milA thaa| unake praziSya nayasAgara ne apanI racanA 'caityavaMdana' (8 DhAla) saM0 1670 aura kalyANasAgarasUri ke svargArohaNa saM0 1718 ke bIca kisI samaya kI hogii| isakI antima paMktiyA~ dekheM ima trijagavaMdana dukha nikaMdana sakala janamana sudaro, sAsaya asAsaya caitya paDimA thuNyo mai ullaTa dhro| vidhi pakSi udayAcala divAkara zrI kalyANasAgara sUrIsate, tasa sIsa suMdara suguNa maMdira zrI ratnasAgara uvajhAyaro, tasa sIsa sAdara nayasAgara racyo caityavaMdana varo / ' ApakI dUsarI racanA 'caubIsI' kI antima paMktiyAM bhI udAharaNArtha prastuta haiM zrI aMcalagaNa dinamaNI, zrI kalyANasAgara sUrirAya, ___ tAsa sIsa zobhAnilo, zrI ratanasAgara uvajhAya / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 333 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1611 (prathama saMskaraNa) 2. rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 230 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 167-168 (dvitIya saMskaraNa), bhAga 1 pR0 592-593 (prathama saMskaraNa) Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nayasundara sIsa tAsa haraSi rI, ahukarI tavananI jor3i, uvajhAya nayasAgara bhaNai, nita bhaNatAM re hoi maMgalIka koDi ki bheTyo zrI mahAvIra / nayaratna ziSya - ( bar3atapagaccha ) Apa bar3atapagacchIya nayaratna ke ziSya the / isase adhika inake sambandha meM jJAta nahIM hai / inakI racanA 'pratibodharAsa' (85 kar3I) saM0 1634 Aso sudI 1 maMgalavAra ko hAlIsA meM likhI gaI / isakA Adi isa prakAra hai sakala sarasati payanamI mAMgu vacana prakAza, sahi gurupAya pasAuli gAUM pratibodha rAsa / guru - bar3atapachi munivara suNu paMDita nayaratna dakhya, tAsataNI anumati lahI, rAsa kariu mana harakhya / racanA samaya - sola cutrIsA saMvachari azvana mAsa atisAra, caMdrodaya tithi UjalI rUyaDu bhRguvAra | thor3I mati kara jor3i kari ANi mani uchAhi, 261 rAsa kIu pratibodha gAma hAlIsA mAMhi / " bhaNu guNu hIfs dharu, ANu ati ulhAsa, sAradhi sodhi maMdiri ghaNI, maMgalIka ghari tAsa / isakI bhASA kamajora hai, dakhya, harakhya, radhi Adi zabda isake pramANa haiM / nayasundara - var3atapagacchIya bhAnumeru gaNi ke ziSya the / bhAnumeru ke guru kA nAma dhanaratna sUri thA / nayasundara samartha kavi aura vidvAn upAdhyAya the | Apa gujarAtI, hindI ke atirikta prAkRta, saMskRta aura urdU ke bhI jAnakAra the / Apane marugurjara bhASA meM paryApta sAhitya likhA hai | 'Ananda kAvya mahodadhi' mauktika chaha meM ApakI prasiddha racanAyeM - rUpacaMda ku~vara rAsa, naladamayaMtI rAsa tathA zatruMjaya uddhAra rAsa chapI hai / isa grantha kI prastAvanA meM zrI desAI ne kavi kA jIvanavRtta bhI diyA hai / yazodharanRpa caupAI, prabhAvatI ( udAyana) rAsa, surasundarI rAsa, zIlazikSArAsa, giranAra uddhAra rAsa, Atmapratibodha 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 162-63 (dvitIya saMskaraNa ), bhAga 3 pR0 735-36 (prathama saMskaraNa) Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kulaka, zaMkhezvara pArzva stavana aura zAMtinAtha stavana Adi ApakI pramukha racanAyeM upalabdha haiM jinakA vivaraNa kramazaH diyA jA rahA hai| munijinavijaya ke saMgraha meM naladamayaMtIrAsa kI eka aisI prati hai jisameM prAcIna kaviyoM ke kAvyAMza subhASita rUpa meM saMgrahIta haiN| unase yaha mAlUma hotA hai ki kavi nayasundara ke samaya gujarAta meM hindI pracalita thI aura gujarAtI mizrita hindI kA prayoga kavi apanI kAvya bhASA meM karate the, yathA kuNa vairI kuNavallahI, kavaNa anero Apa; bhava anaMtA bhamatA huA nitya navAM mAM bApa / ' isa samaya taka gujarAtI kavi muslima saMparka ke kAraNa apanI bhASA meM urdU (arabI-phArasI) ke pracalita prayoga bhI karane lage the, naladamayaMtIrAsa kI paMktiyAM dekheM duniyAM meM yArA vigara je jIvaNA savi phoka, kahyA na jAve hara kisUM ApaNe dila kA zoka / 2 kavi ne dila aura zoka aura phoka ko eka hI chaMda meM jar3a diyA hai / isase bhASA meM sahajatA aura ravAnI A gaI hai| yazodharanRpa caupai saM0 1618 yA 1678 kI pauSa vadI 1 guruvAra kI racanA hai| isakA ThIka-ThIka saMvat nizcita nahIM hai, kavi ne isa prakAra kahA hai tasa laghu vaMdhavai aha rAsa racyu zamageha, vasudhA vasu muni rasa eka saMvatsara suviveka / 69 / pratipada pauSanI asitA, kathA saMpUraNa vihitA, suraguru vAsara sAra, puSpa nakSatra uddhAra 70 / 3 ina zabdoM se 18, 71 aura 78 aMka milate haiM, zrI desAI saM0 1618 ke pakSa meM haiN| isake prArambha meM maMgalAcaraNa saMskRta meM hai jisase inake saMskRta jJAna kA bhI pramANa milatA hai1. jaina gurjara kaMvio bhAga 3 pR0 748-55 (prathama saMskaraNa) 2. zrI ha0 ga0 zukla 'harIza'-jaina gurjara kavio kI hindI kavitA pR0 77 3. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 94 (dvitIya saMskaraNa) Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayasundara suvizada mano yasya vyAptaM zamAmRtasiMdhunA, nayanayugalaM yasyApyAsIta kRpASayasAvilam / hariraviguNAnayasya prokta na yAti samarthatA, sa mama hRdaya vIrasvAmI sthiri bhavatAcciram / guru paramparA ke antargata bar3atapagaccha ke dhanaratna, amararatna, tejaratna, devaratna, vijayasundara, dhanaratna aura bhAnumerugaNi kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai| bhASA ke namUne ke lie isa racanA kA kalaza uddhRta kiyA jA rahA hai cauvIsa jinavara sadA sukhakara caraNa tAsa ArAhai, saMbhalI guNa zrI sAdhU jInA aha arathi umaahii| uvajhAya nayasundara suvANI bhaNu cittacokhU karI, balI guNa sadguNa saMbhalu adha dahu lahu nivRttipurii|' rUpacaMdakuMvara rAsa-yaha AnaMdakAvya mahodadhi meM prakAzita hai| isakI racanA tithi 1637 mAgasara zukla 5 ravivAra se prAyaH sabhI sahamata haiM, racanA bIjApura meM huii| isameM racanAkAla kavi ne isa prakAra kahA hai laghu vinatI nayasundara vANi, chaTTo khaMDa caDyo parimANi / muni zaMkaralocana rasamAna bhele iMdu jo sAvadhAna / jainakAvya kA prayojana batAtA huA kavi likhatA hai kavita kavita karI sahuko kahe, kavita bhAva to virAga lahe, soi kavitta jeNe duzmana dahe, paMDitajana parakhI ghghe| isalie kAvya kA aMta zama yA zAnti meM hI hotA hai| kavi kA yaha kathana bar3A mahatvapUrNa hai prathama zRGgArarasa thApiyo, cher3o zAMtarase vyApiyo, volyA cAra padAratha kAma, zravaNa sudhArasa rAsa sunAma / kavi kahatA hai ki zrotA yadi apratibaddha ho to kavi kI racanA kuzalatA vaisI hI viphala hotI hai jaisI aMdhapati kI saMvarI-sajI nArI kI zobhA vyartha hotI hai, yathA1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 94 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, pR0 97 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26.4. maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa apratibaddha sabhA maMhi joya, kavi caturAI niSphala hoya / jima nArI sole zRMgAra, Agala viphala andha bharttAra | isake prArambha meM bhI saMskRta bhASA meM maMgalAcaraNa hai aura isameM bhI vahI guruparaMparA dI gaI hai jo yazodhara caupai meM thI / isakI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM : akamanA ANI ulhAsa, nayasu dara jANI a rAsa / je naranArI bhaNe sAMbhale, te ghara nizce aphalAM phale / zatruJjaya (siddhAcala) athavA vimalagiri uddhArarAsa saM0 1638 Aso sudi 13. maMgalavAra ko ahamadAbAda meM racI gaI / racanAkAla isa prakAra batAyA hai sola aDatrIse Azo mAse, zudi terasa kujavAra, ahamadAbAda nayara mAMhe meM gAyo re zatruJjaya uddhAra ke / yaha bhI AnandakAvyamahodadhi meM prakAzita racanA hai / isake kalaza kI do paMktiyA~ dekhiye ima trIjaga nAyaka mugatidAyaka, vimalagIrI maMDaNa dhaNI, udhAra zetruJje sAra gAyo, suNo jiNa mugati dhaNI / " prabhAvatI ( udAyana) rAsa athavA AkhyAna (saM0 1640 Aso zuda 5 budha vijApura) Adi - prathamanAtha dAtA prathama, jayaguru prathama jugAdi, prathama jiNaMda prathama namu, jeNekarI puNyAdi / yaha AkhyAna uttarAdhyayana ke aThArahaveM AkhyAna para AdhArita hai jisameM prabhAvatI aura rAjA udAyI kA caritra citrita hai / racanAkAla aura sthAna kA vivaraNa dekhiye SaT sattirI vidyApurI ve, mai rahIyA cumAMsi, zrIsaMgha ne Agrahe UlahI jinavIra baMdI ulAsi / sola cyAlisI varaSi haraSe Aso paMjamI UjalI, budhavAra anurAdhA nakSatre prItiyoge manarulI / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 99 (dvitIya saMskaraNa ) Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 surasundarI rAsa (saM0 1646 jeTha zu0 13 ) isameM navakAra maMtra kA mAhAtmya batAyA gayA hai / yaha bhI AnandakAvyamahodadhi meM prakAzita hai / isake 38 pratiyoM kI sUcanA zrI desAI ne dI hai arthAt yaha ati - lokapriya racanA rahI haiM / isakI do paMktiyA~ dekhiye -jayasundara Age jiNe akacitta dhyAyo so paramAnaMda pAyo, surasuMdarI satIo samaryo taba tasakaSTa gamAyo / kavaNa satI sA hui surasuMdarI kima rAkhyu teNe zIla, zrI navakAra maMtra mahimAthe kima sA pAmI sIla / naladamayaMtI athavA nalAyanarAsa ( saM0 1665 poSa sudI 8 - maMgalavAra) yaha rAsa mANikyasUri viracita nalAyana grantha para AdhArita hai / isa sambandha meM kavi ne likhA hai mANikyasUri mahAyatI tiNi kariu nalAyaNa graMtha, navarasa payodhi virolivA kari thayuje suramaMtha / graMtha vivaraNa graMtha saMkhyA havai baulu suddha, dUhA zloka kAvya gAhA kiddha, bhASyA chaMda SoDa de, sahasra tInasaI aThAva satapAMtrIsa zloka anamAna, harSa dharI sahu karayo gAMna, a saMbhalatA zivasuSa hoi, jJAnavaMta vicAro joi / graMtha nalAyana tu uddhAra nala caritra navarasa bhaMDAra, vAcaka nayasuMdara subhabhAva, a tali o SoDasa prastAva | zIla zikSArAsa - ( vijayavijayA seThAnI kathA garbhita ) saM0 1669 bhAdrapada / isameM seTha vijaya-vijayA kI kathA ke mAdhyama se zIla kI zikSA dI gaI hai / giranAra uddhAra rAsa ( dadhigrAma meM likhI gaI ), yaha muni vAlavijaya dvArA zrI desAI kI prastAvanA ke sAtha prakAzita hai / isake Adi kI do paMktiyA~ prastuta haiM 1. jaina gurjara kavio pR0 102 2. vahI, pR0 107 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsA sakala vAsava sayala vAsava vasaya payamUla, namasyu niraMtara bhaktibhara sAMtikaraNa caubIsa jinavara, neminAtha bAvIsamo sayala rayaNa bhaMDAra suhakara / ' Atmapratibodha kulaka-isakI antima paMktiyA~ prastuta haiM a AtamA pratibodha anopama, je bhaNasii naranArI, saMbhalasi je valI sukhakArI, te sahI tuccha saMsAri / juhAra mitra syu raMgi milasi, te tarasaI saMsAra, dharma prabhAvi sadAphala sudara, nita-nita jayajayakAra / zaMkhezvara pArzva stavana athavA chaMda 132 kdd'ii| yaha saMskRta tathA gujarAtI mizrita racanA hai / yaha racanA 'traNa prAcIna gujarAtI kRtiyoM, nAmaka saMkalana meM zArloTe kAujI ke sampAdana meM prakAzita hai| isakI antima paMktiyA~ dekhiye budha bhAnumeru sevaka bhaNai, svAmI mayA sAcI karu, nayasudara ziSya saMpatikaraNa jayau pAsa zaMkhesaru / zAMtinAthastavana 64 kar3I, yaha eka sudara bhakti kAvya hai / isakA Adi dekhiye jinamukha paMkajavAsinI tattvabuddhi prakAzinI, vikAsinI mujha mukha nayaNa-kamala sadA a so sAmiNi hIyaDi dharUM, mithyA mati savi pariharu, stuti karUM zAnti jiNaMda taNI mudA / isa prakAra hama dekhate haiM ki nayasudara vidyAvinaya-saMpanna sAdhu evaM zreSTha sAhityakAra the| inhoMne aneka uccakoTi kI racanAyeM kI hai tathA sadaiva namratApUrvaka bhUloM ke lie kSamA yAcanA kI hai / inakI bhASA aura kAvyakalA sambandhI kSamatA prAyaH adhikAMza jaina sAdhu lekhakoM se adhika sampanna evaM puSTa hai, zrI desAI ne inakA nAma sarvatra nayasundara likhA hai| inhoMne svayaM apanI racanAoM meM apanA yahI nAma diyA hai para DaoN harIza zukla ne inakA nAma nayanasudara diyA hai yadyapi 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 108 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 1 pR0 254-67, bhAga 3 pR0 748-55 (prathama saMskaraNa) Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narbudAcArya 267 isa nAma kA koI kAraNa nahIM batAyA hai para jaina kaviyoM kI hindI kavitA' unakA zodhaprabandha hai aura zAyada unhoMne kisI zodha ke AdhAra para yaha nAma rakhA ho| mujhe to yaha chApekhAne kI bhUla lagatI hai aura nAma nayasudara hI ucita lagatA hai / narbudAcArya ( narmadAcArya) Apa tapAgaccha kamalakalaza zAkhA ke AcArya matilAvaNya ke ziSya kanaka dvitIya ke ziSya the| inhoMne saM0 1656 vijayAdazamI budhavAra ko burahAnapura meM 'kokakalA (zAstra) caupAI' likhii| isakA viSaya isake nAma se hI spaSTa hai / isakI prArambhika paMktiyA~ nimnAGkita haiM mAtaMgI mati ApIye, jima kavita. karuM surasAla, kokakalA guNa varNavU, prIche. bAlagopAla / racanAkAla saMvata sola chapane sAra, zaka panara akavIsa majhAri, dhAtU ayama dakSiNadiza ravi, zaradasapati mahibAla kavi / 80 / ' yaha racanA kokA kRta kokazAstra para AdhArita hai kokazAstra koke kIyau, te jAI suvicanna, kavi narabada ima Ucarai, bolU. kavita kathanna / racanA meM kavi paraMparA vistAra se dI gaI hai jisameM matilAvaNya ke aneka ziSyoM meM kanaka muni aura unake ziSyoM meM kavi ne apane nAma kA ullekha kiyA hai sUrizvaranA gaNadhara aha, ketalA nAma kahuM bahu teha; gacha mAMhi guNavaMta gaMbhIra, yatiata kanaka namai dhIra / ahavA guru bhaTAraka jeha, kahu upamA savAi teha, ziSya narabuda - karuNa karI, dIdho pada taiM Utama dharI / kavi ne khAnadeza ke asIragar3ha ke kile aura burahAnapura nagara kA. ullekha karate hue vahA~ ke balazAlI rAjA dalazAha aura unake putra bahAdurazAha kA bhI varNana kiyA hai| vaha svayaM ko kavirAja kahatA hai 1. DaoN. harIza-jaina gurjara kavio kI hindI kavitA ko dena pR0 77 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 300-308 (dvitIya saMskaraNa) Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nAnA graMtha taNA mata joya, koka copai kIdhI soya, zrI narabuda kahai kavirAja, aha grantha thari hasyo samarAja / isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM -268 kAmazAstra ati uttama oha, dei citta neM suNaseM jeha, anaMta sukha pAmi sadA, zrI narabuda kahe sukhasaMpadA / ' kavi ahamadAbAda ke zrImAlI vaizya devarAja ke putra the / inakI mAtA kA nAma rAjula de thA; kavi ne isakA vivaraNa isa prakAra diyA hai zrI zrImAlI tihA vivahAra, devarAja nAme upacAra, mAna dIyai mahamada sulatANa, mahitA mAMhi bar3o baMdhANa / neha dhare kulavaMtI sAra, vipakSacUraNa kulavikhAta, rAjula de nAme Utare, tehanI kukhe hU~ avataryo / 2 narendrakIti - zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne inheM digambara sakalabhUSaNa kA ziSya vatAyA hai / ' lekina DA0 kAsalIvAla inheM vAdibhUSaNa aura sakalabhUSaNa donoM hI saMtoM kA ziSya kahate haiM / " zrI narendrakIrti ne brahma nemidAsa ke Agraha para 'sagara prabandha' nAmaka kAvya grantha kI racanA kI / yaha kRti saM0 1646 Aso sudI dazamI ko pUrNa huii| yaha acchI racanA batAI jAtI hai / inakI dUsarI racanA 'tIrthakara caubIsanA chappaya' hai / ina granthoM kI pratiyA~ udayapura ke zAstra bhaMDAra meM surakSita haiM / inakA uddharaNa DaoN0 kAsalIvAla aura zrI desAI ne bhI nahIM diyA hai, isalie inakI bhASAzailI evaM racanAzailI kA namUnA upalabdha nahIM huA / narendrakIrti kI eka anya racanA 'aMjanA - 'rAsa' kA (saM0 1652 mAgasara zudI 13 jAvarA ) jaina gurjara kavio se uddharaNa diyA jA rahA hai 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 323-326 aura bhAga 3 pR0 827-828 ( prathama saMskaraNa ) 2. vahI 3. vahI, bhAga 2 pR0 280 (dvitIya saMskaraNa) 4. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina saMta pR0 196 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narendrakIrti 269 zrI hanumaMta kevalI thayo, karmA haNIMni mugati gayo / anaMta saukhya pAmyo munirAya, narendrakIrati praNamI tasa pAya mUlagaMdha udayAcala bhAMna, kuMdakuMda guNaha nidhAna, anukrami sakalakIrti munIrAya, bhuvanakIrti surapUjita pAya / jaMgama tIrtha jaga mAMhi jAMNa, sakalabhUSaNa saMjamakaja bhAMNi, teha padakamala hRdaya nija dharI, narendrakIrati guNamAlA krii| yaha racanA bhI brahma neminAtha ke Agraha para kI gaI hai / kavi ne racanAkAla isa prakAra batAyA hai sola bAvani mAgasira mAsa, zudI terasa tihA karI nivAsa,. Adara nemidAsa brahma taNI, karI guNamAlA udyama ghaNi / ApakI cauthI racanA 'nemizvara candrAyaNA' kA maMgalAcaraNa nimnAMkita hai parama cidAnaMda manyadharI ani praNamI zrI guru pAya, haraSa Adi suM stavu zrI nemizvara jinraay|' guraparaMparA : tatpaTTa paMkaja sura samAna, sumatikIrati surI guNaha nidhAna,.. te caraNa citta dharI re vizAla, narendrakItti kahi re rasAla / / narendrakIrati pAThaka kahi ani nemi caMdrAyaNa sAra, bhAva sahita bhaNi sAMbhalI, te pAve bhvpaarH| isakA racanAkAla nahIM mAlUma ho sakA, lekina isakI pratilipi saM0 1690 kI upalabdha hai| isameM kula 104 padya haiM / isa racanA meM kavi ne neminAtha kA pAvana aura manorama caritra citrita kiyA hai| inakI bhASA anya digambara kaviyoM kI taraha svaccha sarala hindI hai / navalarAma-Apa bundelakhaNDa ke nivAsI the / Apane munisakala kIrti ke upadeza se prerita hokara apane putra ke sahayoga se 'varddhamAna purANa bhASA' nAmaka grantha kA praNayana saM0 1691 meM kiyaa| yaha kAvya 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 280 (dvitIya saMskaraNa) 2. DA0 kastUracanda kAsalIvAla-prazasti saMgraha pR0 232-236 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhagavAna mahAvIra svAmI ke jIvana para AdhArita hai / " usa samaya taka mahAvIra ke jIvanavRtta para kama hI kAvya graMtha likhe gaye the ataH isa racanA kA sthAna mahatvapUrNa thA / jisa samaya mahAkavi banArasIdAsa - samayasAra nATaka likha rahe the tabhI yaha kAvya bhI likhA gayA thA / yaha eka vistRta kAvyagraMtha hai / isakI prati digambara jaina paMcAyatI maMdira, kAmA meM upalabdha hai / isameM kavi ne racanAkAla isa prakAra batAyA hai - sorahasai ikyAnave agahaNa subha tithivAra, nRpa jujhAra bundela kula jinake rAja majhAra / yaha saMkSepa vaSANa kari kahIM pratiSThA dharma, para jAga juttavADI vimala tiNa utpatti bahudharma | isameM lekhaka ne apane kula aura vaizyakula ke anya 84 gotroM kA varNana kiyA hai / kavi ne sakalakIrti kA ullekha bhI kiyA hai sakalakIrti upadeza pravANa, pitA-putra mili racyo purANa / isakI aMtima paMktiyAM isa prakAra haiM paMcaparama jagacaraNa nami, bhava jaga buddha juta dhAma krapAvaMta dIje bhagata dAsa navala paraNAma / 2 nAnajI -- Apa lokAgacchIya rUpa > jIva > kuMvarajI > zrImala > ratanasI ke ziSya the / Apane saM0 1669 dIpAvalI ke samaya navAnagara meM apanI racanA 'paMcavaraNa stavana' ko pUrNa kiyA / isakI prArambhika paMktiyA~ dekheM zrI arihaMta pAo namIa, stavana racisi jinarAya, paMcavaraNa jinavara taNAM jI, kahiyA mujha mana thAya / racanAkAla - gaNi nemi jiNaMda saloi muni nAnajI aNi pari bolI, saMvata mola uNottarA varSe dIvAli dina mana haraSe / - rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAlasUcI 5vAM bhAga pR0 24 2 . vahI, pR0 298 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArAyaNa 271 ApakI dUsarI racanA 'nemi stavana' (31 kar3I, saM0 1672 dIpAvalI, ahamadAbAda) kA maMgalAcaraNa nimnAGkita hai maMgalakAraka duriya nivAraka, pAsa jiNaMda sira nAmIjI, zrI nemisara bhuvanadiNesara, guNa gAi mati pAmI jii|' racanAkAla-saMvata sola bahutiri divasi dIvAlI sUbha Aja , zrI jinarAja guNa gAiyA, siddha thayA sarve kAja se| nArAyaNa (1)-Apa ratnasiMha gaNi ke ziSya cAvA RSi ke praziSya evaM samaracaMda ke ziSya the / ApakI naladamayaMtIrAsa, kuDarika puMDarika rAsa, zreNika rAsa, aMtaraMga rAsa aura ayamattAkumAra rAsa nAmaka pA~ca rAsagrantha upalabdha hai| eka choTI racanA 18 nAtrA saMjhAya bhI prApta hai| inakA saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai| naladamayaMtIrAma-(315 kar3I, saM0 1682 pauSa zukla 11 guruvAra khAkhA grAma)- racanAkAla kavi ke zabdoM meM dekhiye saMvata sola bIhAsiyA varaSe, poSa zudi akAdazI, guruvAra kRtikA taNai jogai, kIdhau jIma ullasI / / antaraGgarAsa-saM0 1683 meM likhI gii| tIsarI kRti ayamattA kumArarAsa (21 DhAla 135 kar3I saM0 1683 pauSa vadi buddha kAcavallI) kA kalaza isa prakAra hai arihaMsa vANI hRdaya ANI pUrI iti nijaAsa , zrI ratnasIha gaNi gachanAyaka pAya praNamI tAsa / saMvata solA trihAsIA varSe budhi badi posa mAsa , kalpavallI mAMhi raMge racyo sundara rAsa / cAvA RSi ziSya samaracaMda muni vimala guNa AvAsa me, tasa ziSya muni narAyaNa jaMpe dharI mani ulhAsa / 135 / kuMDarika puDarika rAsa (21 DhAla saM0 1683) 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 955-56 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 158 (dvitIya saMskaraNa) 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 242 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI, bhAga 3 pR0 243-244 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMta 272 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi zrI jinavayaNa ArAdhIi, ANI haraSa apAroM re, trisalAsuta nAmaiM sadA, lahIiM jJAna udAro re| zrI ratanasAgara gachapati Upama nemakUmAro re, prAta samaya premaI namu chakAya AdhAroM re / anta-- jJAtAdharma kathAMga mAMhi ima bhAsIu jaganAha, DhAla kahI akavIsamI manasudhiiM re bhaNatAM bahulAha / yaha racanA jJAtAdharma kI kathA para AdhArita hai| 18 nAtrAsaMjhAya' 38 kar3I kI laghu kRti hai / isakI pahilI kar3I nimnavat hai vaMdu zrI jina sukhadAtAra, trisalAnaMdana jagadAdhAra, suNire bhaviyA karma vicAra, mata koi saMco karmabhaMDAra, suNire / anaMta sukha suprema ANI sevIi jinadeva a, dayAdharma guru sAdha kerI kIjii nita seva / samaracaMda RSirAya jasadhAra tAsa pAya nameva , muni nArAyaNa vaMdi raMgai sAdhuvayaNa suNeva / ' inakI prasiddha racanA 'zreNikarAsa' do khaMDoM meM vibhakta hai / isakA Adi dekhiyeparama puruSa praNamu sadA, zrI mahAvIra jiNaMda, trisalAnaMdana jaga guru isameM magadha samrAT zreNika arthAt bimbasAra kA varNana kiyA gayA hai| kavi kahatA hai prathama jiNesara zreNika sAra, hosai bharata kSetra majhAri, teha taNuM chai caritra rasAla, bhaNatAM suNatAM maMgala mAla / prathama khaMDa kI antima paMktiyAM isa prakAra haiM zreNika abhayakumAra caritra, bhaNatAM suNatAM atihi pavitra, muni nArAyaNa kahi zubhavANi, prathama khaMDa saMpUrNa jANi / dUsare khaMDa kA prArambha ina paMktiyoM se huA hai1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 515-19 aura bhAga 3. pR0 999 (prathamA saMskaraNa) Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArAyaNa 273 zrI jinanAyaka bhAva suvaMdu huM jagadAdhAra, varddhamAna svAmI jayu sevakajana hitakAra / anta-nema yadupati jAmali duSkara mahAvrata ghATa, zrI sadguru supasAuliu, mi racIu re khaMDa bIju sAra ri / 39 / sAsana sohakara samaracaMda munIvarA, dharmadhoraMdhara dhIra, ati udAra sahika guNa tehane niti-niti ramai kavI mana kIra / tasa ziSya RSi nArAyaNa haraSa su, ima bhaNi vacana rasAla, jeha bhAvi bhaNai moda ANI tehanai maMgalamAla / 41 / ' nArAyaNa (2)----Apa lokAgacchIya rUpa RSi ke praziSya evaM jIva rAja RSi ke ziSya the| Apane bhI 'zreNikarAsa' nAmaka kAvya kI racanA 4 khaMDoM meM kI hai| yaha 505 kar3I kI vistRta racanA saM0 1684 Aso vadI 7 guruvAra kalpavallI meM racI gii| ye donoM kavi na kevala samasAmayika haiM balki samasthAnika bhI haiM aura eka hI viSaya zreNika para donoM ne racanAyeM kI haiN| para donoM kI guru paraMparA aura racanAyeM bhinna-bhinna hai, isakA bhI prArambhika aMza phaTA hai ataH Adi nahIM diyA jA sakatA / isake cauthe khaMDa kI kucha paMktiyAM dekhiye zreNika rAya taNu manamohana, suda caritra urAla, cauthau khaMDa caturacitaraMjaka, bhASyU aha rsaal| racanAkAla evaM guru paraMparA zrI jinazAsana zuddha prarUpaka rUpa RSIzvara jANu, teha taNai pATii gachanAyaka zrI jIvarAja bakhANu rAga dhanyAsI karI sUndara batrIsamI o DhAla, munI nArAyaNa iNi pari jaMpai, suNatAM atihi rasAla / veda vasu rasa caMda varasai Aso vadi pakSa sAra o, kalpavallI mAMhi racIu saptamI guruvAra oN| bahuraMga ANI bhavika prANI lAbha jANI mati atI, madhuravANI sarasa jAMNI bhAvi bhaNajyo zubhamatI / 2 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 246-247 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 515-19 tathA bhAga 3 pR0 998-99 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 259-60 (dvitIya saMskaraNa) tathA bhAga 3 pR0 1000 (prathama saMskaraNa) 18 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 maru-gurjara jaina sAhitya kA vRhad itihAsa nobo-ApakA itivRtta nahIM prApta ho skaa| Apane saM0 1675 se pUrva 'AdinAtha vivAhalo' nAmaka kAvya kI racanA kI / yaha 245 gAthA kI racanA hai|' isake atirikta koI sUcanA na to kavi ke sambandha meM prApta hai aura na kRti ke bAre meN| nemivijaya-tapAgacchIya vidyAvijaya Apake guru the| Apane saM0 1695 Aso sudI 3 ravivAra ko 'amaradatta mitrAnaMda caupAI' kI racanA 24 DhAla meM kii| isakI prati truTita hai, ataH Adi aura anta ke Avazyaka vivaraNa ajJAta haiM / racanAkAla avazya upalabdha hai, yathA--- solai paMcANUi varaSai, Asojai trIja ravi haraSajJa, sahu zrAvaka catura sujANa... ke pazcAt truTita hai kintu itanA nizcita ho jAtA hai ki yaha racanA saM0 1695 kI hai| isameM guru paramparA bhI dI gaI hai jisake antargata tapAgacchIya vijayadeva se lekara vidyAvijaya taka kA ullekha hai| 23vIM DhAla kI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM rAga rAmagiri kahIjai, trevIsamI o DhAla re, nemavijaya kahai kaMThi kahatA, raMjai nara bhUpAla re / ina paMktiyoM se anumAna hotA hai ki kavi acchA gavaiyA thA aura apanI racanA ko svayaM gAkara sunAtA thaa| zrotA usake kaMTha kI prazaMsA karate hoNge| mitrAnaMda kI kathA ke mAdhyama se kavi ne krodha, kaSAya Adi para vijaya prApta karane kA manuSyoM ko saMdeza bhI diyA hai, yathA-- thor3ei krodha na kIjai, jiNa dharama taNAM phala lIjai, suNI mitrAnaMda adhikAra, sahu chor3o krodha saMsAra / a ca upai sarasa apAra, zAMti caritra thI kIu uddhAra, lahI sadguru no Adesa oDI mhaiM sarasa vizeSa / yaha kathA zAMti caritra para AdhArita hai aura zAMti kA saMdeza detI hai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 971 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 188 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 311-12 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 1060 61 (prathama saMskaraNa) Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmamaMdira 275 padmakumAra-Apa kharataragacchIya pUrNacandra ke ziSya the| Apane saM0 1684 meM 'mRgadhvaja caupai' kI racanA kii|' yaha racanA 84 kar3I kI hai aura saM0 1661 se pUrva likhI gii| isakI prAraMbhika paMktiyAM uddhRta kI jA rahI haiM paNamiya siri goyama gaNahara maNaha khAya, huM gAvasiM giruyA mRgadhvaja munivara rAya / srAvastI nagarI amarAvatI saMmANa, tihAM rAja karai jitazatru naresara jANa / 1 / isakI aMtima paMktiyAM isa prakAra haiM mRgadhvaja muni taNau caritra, suNatA huI janama pavitra, zrI neminAtha vArai aha, riSi hUMyA guNagaNa geha / dhana dhana mRgadhvaja munirAya, yaha UThI praNamupAya, tasu nAmai navai nidhAna, pAmIjai sukha saMtAna / kharataragaccha satgururAya, zrI pUrNacandra uvajhAya, tAsu sIsa sadda suvicAra, ima bolai padmakumAra / padmamaMdira-Apa kharataragaccha kI sAgaracandrasUri zAkhA meM devatilaka upAdhyAya ke ziSya the| Apa gadya aura padya racanA meM samAna rUpa se kuzala the| gadya meM ApakI kaI racanAyeM upalabdha haiM jinameM gaNadhara sAta zataka laghuvRtti ( saM0 1646, jaisalamera ) prakAzita ho cukI hai / Apane saM0 1651 meM 11 hajAra zlokoM meM 'pravacanasAroddhAra bAlAvabodha' nAmaka bhASA TIkA likhii| ApakI eka anya gadyakRti 'pArzvanAthadasabhavabAlAbodha' bhI prApta hai| isase pramANita hotA hai ki gadya vidhA meM ApakI vizeSa gati thii| vijayarAja>devatilaka ziSya padmamaMdira kI eka racanA 'vRhatsnAtravidhi' bhI gadya meM hai| isakA racanAkAla saM0 1659 hai| racanA kA prArambha isa prakAra huA hai 'pahilI chatraparibhramaNa prakSepa bali dikapAla sthApanAi rahita snAtra 1. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 86 2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 463 aura bhAga 3 pR0 937 (prathama ___saMskaraNa) tathA bhAga 2 pR0 393 (dvitIya saMskaraNa) 3. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 86 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, vidhi likhIyai chai / pahilI dhUpa jhali satka maMgaladIva i kIdhai, bIjA dhUpavali vAjika bjaaddi|"1 padya meM Apane apane guru devatilaka upAdhyAya kI prazaMsA meM 'devatilakopAdhyAya caupai (15 gAthA) likhI hai jo aitihAsika jainakAvya saMgraha meM prakAzita hai / isakA Adi isa prakAra hai pAsa jiNesara payanamu nirupama kamalAnaMda, suguru thuNatA pAmiyai, avihaDa sukha ANaMda / isakI antima paMktiyA~ bhI udAharaNArtha prastuta haiMguru zrI devatilaka uvajhAya praNamyai vAdhai suhasamavAya, ari kari kesari-visaha cora samarthau asiva nivArai ghora / 14 / o caupai sadA je guNai, uThi prabhAti suguruguNa thuNai, kahai padmamaMdira mana zuddhi tasu thAye sukhasaMpati siddhi / 15 / 2 Apa eka zreSTha gadya lekhaka aura acche kavi the| padmaratna Apa kharataragaccha kI AhApakSIya zAkhA ke lekhaka the| yaha zAkhA zAntisAgara aura jinadeva sUri se prArambha huI thI / yaha. patA nahIM cala pAyA ki Apake guru kauna the| Apane saM0 1665 meM 'ajAputra caupai' likhI thii| caupai kA anya vivaraNa evaM uddharaNa prApta nahIM ho skaa| padmarAja-Apa kharataragaccha ke mahopAdhyAya puNyasAgara ke ziSya the / inhoMne saM0 1650 meM 'abhayakumAra caupaI' kI racanA jaisalamera meM kI / kSullakakumAra rAjarSi caritra yA kSullakaRSiprabandha (saM0 1667. kArtika zukla 5, mulatAna) yaha 141 gAthA kI racanA hai / saM0 1669 meM sanatkumArarAsa likhA / anya stavana aura gItAdi bhI inhoMne likhe. haiN| puNyasAgara ke sAtha milakara padmarAja ne kaI saMskRta grantha aura vidvattApUrNa TIkAyeM bhI likhI haiN| inakI kucha pramukha racanAoM kA saMkSipta vivaraNa Age diyA jA rahA hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR. 367 (dvitIya saMskaraNa) 2 aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 55; jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 367 (dvitIya saMskaraNa) 3. zrI agara canda nAhaTA-paramparA pR0. 84 4. vahI, pR0 72 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmarAja 277 abhayakumAra caupAI kA Adi avicala sukha saMpatikaraNa, praNamuM pAsa jiNaMda, zAsana nAyaka sevIi, varddhamAna jinacaMda / goyama gaNadhara praNamI savi, samaru sadguru pAya, sarasa vacana rasa varasatI, sarasati karau pasAya, suNatA citta acarija karai, bahuvidha buddhi vizAla; munivara abhayakumAra nau bhaNisu carIya rasAla / anta-je jinavacana viruddha kahAi, micchA dukkar3a te mujjha thAya / racanAkAla saMvata solaha sai pacAsa, jesalameru nayara ullAsi / kharataragacha nAyaka jinahaMsa, tAsu sIsa guNavaMta vayaMsa, zrI puNyasAgara pAThaka sIsa, padmarAja pabhaNai sujagIsa / ' kSullakakumArarAjarSicaritra ke Adi kI paMktiyAM nimnAMkita haiM pAsa jiNesara payakamala, pabhaNisa parama ullAsa, sukhapUraNa surataru samau, jAgai mahimA jAsu / racanAkAla- solaha sai satasaThA vaccharai, zrI mulatAna majhAri, phAguNa mAsi dhavala paMcamI dinai, saMgha sayala sukhakAra / Age guruparaMparA dI gaI hai aura jinahaMsa tathA puNyasAgara kA puNyasmaraNa kiyA gayA hai| isa grantha kI aneka pratiyA~ vibhinna bhaMDAroM meM upalabdha haiM, isase isakI lokapriyatA kA anumAna kiyA jA sakatA hai| ApakI bhASA zailI se lagatA hai ki ApakA hindI, gujarAtI ke sAtha saMskRta-prAkRta para bhI acchA adhikAra thaa| udAharaNArtha do paMktiyA~ dekhiye bhavataru mUla vakhANiyA jinavara cyAri kaSAya, lobhavalI tiNamai adhika, pApaha mUla khaai| 1. DaoN0 kastUra canda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI, 5vA bhAga pR0 30 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isau lobha jIpai jIke, ANI mana saMtoSa, munivara kSullakumAra jIma, te pAmai sukhakhema / ' isa racanA meM kavi padmarAja ne kSullakakumAra ke jIvanAdarzoM ke AdhAra para yaha upadeza diyA hai ki saMtoSapUrvaka lobha para vijaya pAnA bar3A puruSArtha hai| isa caritra kI bhASA prAMjala aura prasAdaguNa sampanna hai| 'bhagavadvANI gIta' nAmaka chaha kar3I kI eka choTI racanA ke lekhaka bhI padmarAja haiM, kintu ye puNyasAgara ke ziSya aura kSallakakumAra caritra Adi ke lekhaka haiM yA koI anya, yaha nizcita nahIM ho sakA kyoMki gIta kA jo aMza zrI desAI ne jaina gurjara kAvio meM uddha ta kiyA hai usameM guruparaMparA nahIM hai| yaha gIta saM0 1764 se pUrva likhA gayA hai| isake lekhaka padmarAja ko jJAnatilaka kA guru kahA gayA hai| jJAnatilaka kA samaya saM0 1660 hai ataH yaha nizcita hai ki ye padmarAja nizcita rUpa se 17vIM zatAbdI ke hI kavi haiM / ataH inako racanA kA uddharaNa prastuta kiyA jA rahA hai--- Adi-vANI tau vIra tihArI tribhuvanajana mohana gArI jinavaravANI be| vANI tau sabahI suhAmaNI zravaNakuM amRta samAMNI ji0 / vANI tau ghana jima gAjai bahu rAja juguti karI chAjai ji0 // aMta- vANI tau ISa rasAlA rijhai saba bAla gopAlA ji0|| iNa vANI te koi na tolai zrI padmarAja ima bolai ji / yaha gIta rAga sAraMga meM Abaddha hai aura geya hai| isakI prati ratnasiMdhu dvArA saM0 1764 meM pATaNa meM likhI gaI thii| kAphI sambhAvanA 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 265 (dvitIya saMskaraNa), bhAga 1 pR0. 393 aura bhAga 3 pR0 875-77 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 366 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmasundara 279 hai ki donoM padmarAja eka hI vyakti hoM para nizcita pramANa ke abhAva meM aMtima nirNaya zodhI vidvAnoM ke lie chor3a diyA jAtA hai| padmavijaya -Apa tapAgacchIya hIravijayasUri ke ziSya the / Apane saM0 1652 se pUrva hI 'tIrthamAlA' kI racanA kii| ise 'tIrathamAlAguNastavana' bhI kahA gayA hai / isakA prArambha isa prakAra huA hai samarasi samarasi sarasati, varasati vacanavilAsa, tU tUThI mujha Apaje, sAMco vacana vilAsa / vANI vANI ima bhaNe, tU tUThI akaMti, kavi kelavaNI kelavai, kevala AMNe khaMti / isakA antima kalaza isa prakAra hai a tIrathamAlA guNavizAlA kaMThapIThajeThave, tasamugatibAlA atirasAlA varaNavaramAlAThave / zrIhIravijayaguru suripuraMdarasIsa padmavijayakahe, je suguNaguNasye ane suNasye maMgalamAlA te lahe // ' padmasundara (1)-kharataragacchIya devatilaka upAdhyAya ke ziSya vijayarAja Apake guru the| Apane saM0 1651 meM 'pravacanasAroddhAra bAlAvabodha' likhaa| inakI koI padya racanA nahIM mAlUma hai, ataH ye gadya lekhaka hI pratIta hote haiN| padmasundara (2)-Apa bivaMdaNikagacchIya mANikyasundara ke ziSya the| inakI aneka uttama kAvya racanAyeM upalabdha haiM jisase prakaTa hotA hai ki ye acche kavi the| zrIsAra caupai yA rAsa, IzAnacandra vijayA caupai, ratnamAlArAsa, zrIpAla caupai rAsa, kathAcUDa caupai, kanakaratharAsa, zrIdatta caupai Adi ApakI pramukha kAvya racanAyeM prApta haiN| inake atirikta upazamasaMjjhAya Adi kaI laghukAvya kRtiyA~ 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 278 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 304 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 2 pR0 272 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 1597 (prathama saMskaraNa) Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280. maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhada itihAsa bhI prApta haiN| inameM se kucha kA vivaraNa-uddharaNa namUne ke rUpa meM prastuta kiyA jA rahA hai / ___ zrIsAra caupai (gA0 358 saM0 1640 caaddaa)| zrIsArarAjA apanI manamohanI patnI ke moha meM par3akara tamAma jagahoM meM bhaTakatA aura aneka kaSTa pAtA hai| prAcInakAla se logoM meM yaha dantakathA pracalita thii| usI ke AdhAra para kavi ne yaha racanA prastuta karake janatA ko moha se mukta hone kA saMdeza diyA hai| kavi ne likhA hai ma karu moha ima jANInai, pAluzrIjinavANi saMvat kamaliNipatikalA, saMvacharavi bIsajANi // 56 // daMtakathA ima sAMbhalI, samaMdha kosai AdhAra, caupai kahI mana rIjhavA, cADA gAmamajhAri / ' IzAnacandra vijayA caupai (gA0 511, saM0 1642 kArtika, zukla 15, guruvAra, cADA, taraMgA jI ke pAsa) yaha racanA jaina dharma ke mahatvapUrNa siddhAnta samyaktva kI mahimA para prakAza DAlatI hai| daSTAnta rUpa meM IzAnacandra vijayA kI kathA 'kathAkoza' se lI gaI hai / kavi ne likhA hai suguru AMNasarinIti vahUM, zruta joi AdhAra, kathAkosi cupai kahU~, matihoyo mujhasAra / jainadharama agidohala, jAsamUla samakita, prathama maniiM rAkha kharaM satramitra samacitta / isake anta meM racanA tithi aura guru paramparA isa prakAra kahI gayI hai bivaMdaNIka paMDita gururAya, mANikyasundara paNamI pAya, saMvat caMdrakalAjAMNIi, varasa aha haii AMNIi / karama taNA bIjA je sAra, dharama taNA jetalA prakAra, ima samvachara jAMNu sahI, mAsa varasa dhurije khii| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 178-185 (dvitIya saMskaraNa ) aura bhAga 3 pR0 756- 764 (prathama saMskaraNa) Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'padmasundara 281 tathi saMkhyAi tathi jAMNayo suraguru ustAda vAra mAMnayo / isameM 'ustAda' zabda kA prayoga darzanIya hai| ratnamAlArAsa (gA0 138, saM0 1642 kArtika zukla 10, somavAra, caaddaa)| isakA racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai somakalA saMvata saMvachara doi adhika cyAlIsa, gItA chanda ihAM aharacIu mANikyasundara sIsa / ratnamAlA ne prANoM kI paravAha na karate hue apane zIla kI rakSA kI-yahI upadeza isa kRti kA hai / zrIpAla caupai (gA0 245, saM0 1642 kArtika vadI 7, guru, cADA) kavi ne isakA racanAkAla isa prakAra batAyA hai ATha doo samvat bicyAra, barasa dhuriite mAsa vicAra, satami sAMmA nai guruvAra, cADi rAsa raciu suvicAra / ' isakA antima kalaza nimnAMkita hai varisavi sukharAya zrIpati dIna dAnii Udhariu, sAdhadAni rAjA rAma aNi 2 lIlA variu / ApadA savi dUrI kIdhI sampadA vaMchita phalI, sahita samakita dAMna detAM dUdha jima sAkara bhalI / Upara kI tInoM racanAyeM IzAnacaMdra caupai, ratnamAlA rAsa aura zrIpAla caupai samvat 1642 ke kArtika mAsa meM cADA meM hI likhita batAI gaI hai, Azcarya hotA hai ki kavi karma meM padmasundara ko kitanA lAghava prApta thA ki unhoMne itanI bar3I racanAyeM mAtra eka mAha meM eka hI sthAna para pUrI kara ddaalo| kathAcUr3a caupAI (sa. 1664 mAga0 vadI 1 guru, cADA) isakA Adi dekhiye parama aratha jeNi sAdhIu, te praNamUtriNikAla, sarasati suguru pasAuli, kahu~ cupai rasAla / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 180-182 (dvitIya saMskaraNa) Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsA tapa Upari sundara sarasa, jeha thI chUTI karama, saI mukhi kahi jiNavara asiu, tapa chi Utama dharama / isase prakaTa hai ki yaha racanA tapa ke pratApa kA varNana karane ke lie likhI gaI hai / yaha kathA bho kathAkoza se lI gaI hai / kanakaratharAsa (gA0 272 ) bhI kathAkoza para AdhArita racanA hai / isameM dAna kA mAhAtmya samajhAyA gayA hai / sambandhita paMktiyA~ dekhiye arihaMta cuvIsai japauM vaMchau kavi AsIsa, dAna taNAM phala varNavauM kanakaratha naraisa / isake anta meM likhA hai - kathA kosihaM kathAkosihaM kahiu dRSTAnta' zrIdatta caupai ( 461 gAthA, saM0 1642 Aso zuda 3 guru, cADA). Adi - sarasatI bhagavati pAya praNamu, dIU buddhi bhaNDAra, hUM mUr3ha ni matihINa chaDaM, paNi Api tu AdhAra / racanAkAla - samvata ATha bivAra, varasa binaI cyAra, bAMmAMkii gaNau o sahU o o bhaNau o antima paMktiyA~ zrIdatta munivara suguNa sundararAga virAga Upari raciu, DhAla cUpai dUhA bhelI manaha melI o raciuM ji bhaNi bhAvai suNi gAvai tasa manavaMchita phali rAjaraddhi rANima saparivAraha IhAM bhavi parabhavi bhali / 2 upazamasajjhAya ( 21 kar3I, saM0 1647 vaizAkha vadI, guruvAra, cADA) racanAkAla - saMvata sola satatAla nai re, vadi vaisAkha viseso, dasamI guruvArai racIre, ocha matai lavaleso / lavalesa kahI chai pAMca sajhAi, padamasundara bolai uvajhAi, cADau nayare ANaMda Avai, upasama su suNajyo bhAvai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 183 - 184 (dvitIya saMskaraNa ) 2. vahI, pR0 185 3. vahI, bhAga 3 pR0 756-64 (prathama saMskaraNa T) 10. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmasundara 283 isa prakAra kathAkoza kI vibhinna kathAoM ko dRSTAnta rUpa meM prastuta karate hue kavi padmasundara ne dayA, dAna, zIla, samyaktva aura vairAgya Adi kA sandeza manorama bhASA zailI meM pAThakoM taka aneka racanAoM ke mAdhyama se pahu~cAyA hai| padmasundara (3)-Apa nAgaurI tapAgaccha ke vidvAn sAdhu padmameru ke ziSya the| inake dAdAguru Anandameru kA satkAra humAyU ne kiyA thaa| yaha bAta 'akabarasAhi zRGgAradarpaNa' nAmaka Apake grantha se pramANita hotI hai| bAdazAha akabara ke darabAra ke 33 hindU sabhAsadoM ke pA~ca vibhAgoM meM se prathama vibhAga meM padmasundara kA nAma thaa| isase prakaTa hotA hai ki prastuta padmasundara kA samrATa akabara ke darabAra meM sammAna thaa| Apa jodhapura ke rAjA mAladeva dvArA bhI sammAnita the| Apa aneka darzanoM ke jJAtA kahe gaye haiN| Apane aneka graMtha likhe haiM / bhaviSyadatta caritra saM0 1614, rAyamallAbhyudaya saM0 1615, pArzvanAtha caritra saM0 1615, akabarazAhi zRGgAra darpaNa aura jambUcarita Adi ApakI prApta pustakeM haiM / ' samvat 1639 meM jaba akabara kI bheMTa hIravijayasUri se huI thI taba samrATa ne inakI pustakoM kA saMgraha sUrijI ko bheMTa kiyA thaa| prathama tIna grantha rAyamalla kI preraNA se likhe gaye the| agravAla rAyamalla digambara sampradAya ke zrImanta the aura padamasundara zvetAmbara the, kintu donoM ke pArasparika nikaTa sambandha ko dekhate hue yaha bhI anumAna hotA hai ki akabara kI samanvayAtmaka nIti ke calate ina donoM sampradAyoM meM bhI paryApta nikaTatA A gaI thii| rAyamalla agravAla the aura mujaphpharapura jile ke carathAvala (carasthAvara) ke nivAsI tathA rAjasammAna prApta zrImanta the| kavi ne unake pUre parivAra kI bar3I prazaMsA kI hai| inakI kisI racanA kA uddharaNa nahIM prApta huaa| jo vivaraNa upalabdha hai, usase patA lagatA hai ki mANikyasundara ke ziSya padmasundara aura padmameru ke ziSya padmasundara do vyakti the| paramA-lokAgaccha ke zrIpata>tejasiMha>sobhA>molhA> vIrajI>dharmadAsa>bhAnu> caturbhuja> rAjasiMha ke ziSya the| Apane 1. zrI nAthUrAma premI-jaima sAhitya aura itihAsa pR0 395 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saM0 1648 mahA zuda 10 zanivAra ko zIla viSaya para prabhAvatI caupAI likhI isakI bhASA para paMjAbI prabhAva parilakSita hotA hai / udAharaNArtha nimnalikhita paMktiyA~ dekhiye- dina dina pratana zrI gacchanAyaka zrIpata paTe bhAvaMdA, sAdhu sudharmA ne gati cale, guNa chattIsa suhAvaMdA / AcAraja cirajIvo tejasiMgha, caurAsI gacha- guNa gAvaMdA tAsa gaccha thevara ati uttama tapajapa kriyA-dipAvaMdA | X X X kavi ne apanA saMkSipta paricaya ina paMktiyoM meM diyA haidina-dina pratapo zrI guru merA zrIrAjasiMgha muniMdA // 93 tAsa ziSya nirmala mati jAkA muni pheru jaga bhAvaMdA | tasu suta laghu guru bhAI paramA, zIla taNA guNa gAvaMdA // 94 arthAt kavi ke guru rAjasiMha the / kavi ke pitA pheru bhI unake ziSya the / isa prakAra gRhastha jIvana ke pitA pheru vairAgya jIvana meM gurubhAI the / paramA ne yaha gIta zIla ke mAhAtmya para likhA hai / ' paramAnanda - kharataragacchIya puNyasAgara ke praziSya evaM jinasundara ke ziSya the / inhoMne samvat 1675 meM 'devarAjavaccharAja caupai' kI racanA maroTha meM kii| zrI desAI ne paramAnanda ko kharataragacchIya jinasAgara sUri zAkhA ke jIvasundara kA ziSya batAyA hai / lagatA hai ki jinasundara kI jagaha jIvasundara bhramavaza likha par3ha liyA gayA hai, ' kyoMki racanA kA nAma haMsarAja vaccharAja caupai hI likhA hai aura racanAkAla samvat 1675 - tathA sthAna maroTha likhA hai / ataH kAphI sambhAvanA hai ki ukta donoM nAma eka hI vyakti ke hoM aura racanA ke nAma meM devarAja aura haMsarAja kA heraphera ho gayA ho / paramAnanda ( 2 ) - tapAgacchIya ANaMdavimalasUri > zrIpati > harSANaMda ke Apa ziSya the / Apane saM0 1652 meM 'hIravijayasUri nirvANa' 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 245-46 (dvitIya saMskaraNa ) aura bhAga 3 pR0 791-92 (prathama saMskaraNa ) -2. zrI agaracanda nAhaTA - paramparA pR0 72 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 972 (prathama saMskaraNa ) aura bhAga 3 pR0 188 (dvitIya saMskaraNa ) Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAnanda 285 likhA / harSANaMda ke dUsare ziSya viveka harSa ne hIravijayasUri (nirvANa) rAsa bhI isI samaya likhA thaa| paramAnaMda ke graMtha kA prArambha ina paMktiyoM se huA hai samarI sarasati bhagavati zubhamati, Ape avirala vANI jI, hIravijayasUri jagaguru gAUM, paramANaMda citi ANI jI / jaya jaya jaya jagaguru gachapati guruo|. racanAkAla-saMvata pannara ? (sola) vAvane Aso vadi sAtami jANajIre,. paramAnaMde UnAgar3he racio hIranirvANa jii| racanAkAla saM0 1552 ho hI nahIM sakatA kyoMki sUri (hIravijaya) jI kA nirvANa taba nahIM huA thaa| isalie yaha saM0 1652 hI hogaa| yaha racanA UnAgar3ha meM haI aura isakA nAma kevala 'hIra nirvANa' hI kavi ne likhA hai| yaha 102 kar3I kI racanA hai| antima kar3I kI do paMktiyA~ nimnAMkita haiM--- tAsa caraNasevAkara paramANaMda bhala sIse jI re, bolyA guNa jagaguru taNA, jayavaMtA jagidIse jI re / 120 / ' paramAnanda (3)-tapAgaccha ke prasiddha AcArya vijayasenasUri ke ziSya the| inhoMne samvat 1671 se pUrva nAnAdezadezIbhASAmaya stavana likhA hai| vijayasena sUri sambat 1671 meM svargavAsI hue the, ataH yaha. usase pUrva hI racI gaI hogI / Adi tribhuvanatAraNa tIratha pAsa ciMtAmaNI re, ki vijaya ciMtAmaNi re; cAti catura priu yAtri jAii ima bhaNai bhAmanI re / priya seja vAli jo tArA vi ki dhavala dhuraMdharA re / tasa sIMgi sIvanaSoli ki dhama dhama dhUdharA re| isakI antima paMktiyA~ dekhiye ima sakala tIratha sabala samaratha, pAsa tribhuvana nuM dhnnii| tapagachi jiNai jayakAra dIghu tiNai vijyciNtaamnnii| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 278-279 (dvitIya saMskaraNa) tathA bhAga: 1 pR0 310 (prathama saMskaraNa). Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -286 bhAramalla rAjA vaDa davAjA karI thApyA jinavaru, zrI vijayasena sUrIMda sevaka paMDita paramANaMda jayakaru // 77 // 1 yaha racanA kula 77 kar3I kI hai aura ise kavi ne kaccha ke vijayAciMtAmaNi maMdira meM likhA thA / maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa parimala yA parimalla - Apa gopAcala yA gvAliyara nivAsI varahiyA vaizya kula ke caudhurI caMdana ke vaMza meM Asakarana ke putra the / varahiyA gvAliyara kI eka sampanna virAdarI thI / caudhurI caMdana kA - gvAliyara ke rAjA mAnasiMha ke darabAra meM sammAna thA / kavi ne apanI prasiddha loka priya racanA 'zrIpAlacaritra' meM apanA vaMzaparicaya ina paMktiyoM meM diyA hai - gopAcala gar3ha uttima thAMna, sUravIra tahA~ rAjA mAna, tAko dalu balu bahuta asesa, gar3ha pai rAju kareM sunareza / tA Age caMdana caudharI kIrati sabai jagata bistarI, jAti vAniyA (varahiyA) guna gaMbhIra, ati pratApa kula maMDana dhIra / 2 bAda meM Apa gvAliyara ko chor3akara AgarA cale Aye the / usa samaya AgarA para samrAT akabara kA zAsana thA / kavi ne samrAT ke * sambandha meM likhA hai - babbara pAtisAhi hoi gayau, tA sutu sAhi himAu bhayau, tA sutu akabaru sAhi sujAnu, so tapa tapai dUsarI bhAnu / tAke rAja na kahU~ amIta, calai vikramAjIta kI rIta / apane Agare meM basane ke sambandha meM kavi ne likhA haitA suta rAmadAsa paravIna, nandanu Asakarana sukhalIna, tA suta kulamaMDana parimalla, vasai Agare meM tajji sallu / kavi ne samrAT akabara, nagara AgarA aura nadI yamunA ke sAtha apane vaMza kA bhI vivaraNa rocaka DhaMga se prastuta kiyA hai / samvat 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 170 - 171 (dvitIya saMskaraNa ) 2. hindI hastalikhita granthoM kI 20 vIM traimAsika riporTa naM0 4 nAgarI pracAriNI sabhA kAzI pR0 468 3. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla - prazasti saMgraha pR0 271 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parimala yA parimalla 287 "1651 meM parimalla ne zrIpAlacaritra racA / yaha atyanta lokapriya kAvya hai| isakI tamAma pratiyA~ aura unake aneka vivaraNa upalabdha haiN| yaha uccakoTi kA prabandha kAvya hai| isameM rAjA zrIpAla evaM rAnI mainA sundarI kI kathA hai jisane apanI jina bhakti ke bala para pati kA kor3ha ThIka kara liyA thaa| dharma-adharma, pApa-puNya, hiMsA-ahiMsA kA ghAta-pratighAta dikhAkara kavi ne bar3e kauzala se zrIpAla ke caritra kA dRSTAnta mainA sundarI ke zIla ke AdhAra para prastuta kiyA hai| anta meM jainadharma kA mahatva dikhAte hue prabandhakAvya samApta kiyA gayA hai| yaha racanA dohe-caupAiyoM meM likhI gaI hai| bhASA meM tadbhava zabdoM kI pradhAnatA hai kintu yati gati kA barAbara dhyAna rakhA gayA hai / kAvya bhASA meM anuprAsa evaM anya alaMkAroM kA samAveza hai| bhASA meM braja-bundelI aura mAravAr3I ke mile-jule zabdoM kA prayoga bhI kiyA gayA hai / bhASA ke namUne ke lie kucha chanda prastuta haiM prathamahi lIjai OM akAru, jo bhava dukha vinAsana hAru / siddhacakravrata kevalariddhi, guna anaMta phala jAkI siddhi / pranamau parama siddha guru soi, anya samala saba maMgala hoi, siMdhapurI jAkau subha thAna, siMdha purI subha anaMta nidhAna / ' vaMdau jinazAsana ke dhamma, Apa sAya nAse adhakarma, vaMdo guru je guNa ke mUra, jinate hoya gyAna ko pUra / vaMdau mAtA siMhavAhinI, jAte sumati hoya ati ghanI, vaMdauM muniyana je gunadhamma, navarasa mahimA udati na karma / 2 yaha saM0 1651 meM likhI gaI, yathA saMvata soraha se Ucarau, samajhau ikyAna Agarau, mAsa asAr3ha pahoco Ai, varSA ritu ko se kaho bddh'aai| pachi ujArau Avai jAni, zukravAru vAru paravAna, kavi paramalla sudha kari citta, Arambhau zrIpAlacaritra / 3 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha sUcI 5vA~ bhAga pR0 395 2. DA0 premasAgara jaina-hindI jaina bhakti kAvya-pR0 135-136 3. DA0 kastUracatda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha sUcI pR0 395 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jaina gurjara kaviyo meM eka anya paramalla nAmaka kavi ko bhI zrIpAlacaritrabhASA nAmaka kAvya kA hindI meM kartA likhA gayA hai aura unheM digambara batAyA gayA hai para zrI mohanadAsa dalIcanda desAI ne inakA samaya 19vIM zatAbdI meM rakhA hai / vastutaH vaha pratilipi kA samaya hai| mUla racanA paramalla kavi ne 17vIM zatAbdI meM (saM0 1651) meM hI kI thii| desAI ne 'zrIpAlacaritrabhASA' kI jo paMktiyA~ uddhRta kI haiM unameM se prArambhika do paMktiyA~ 'zrIpAla caritra' kI prArambhika paMktiyoM se pUrNatayA milatI hai| paMktiyA~ nimna haiM siddhacakra vidhi kevala riddha guna anaMta phala jAkI siddhi praNamo varana siddhi guru soi, bhavi saMghajyo maMgala hoi / ' ataH yaha bhI AzaMkA hai ki ye donoM paramalla aura unakI racanA zrIpAlacaritra eka hI hai| isa para zodha apekSita hai| prabhasevaka --Apa mukhazodhana gaccha ke lekhaka the| Apane saM0 16777 meM bhagavatI sAdhu vaMdanA kI racanA kii| yaha 59 kar3I kI racanA hai / kavi kI saMskRta bhASA meM abhiruci jJAta hotI hai jaisA ki ina uddharaNoM se prakaTa hotA hai, yathAAdi--stavImi vIraM jinasUra maMDalaM pratApavistArita bhUmi maMDalaM, suvarNakAnti navadevamaMDalaM, camatkRtaM tAviSa rAjamaMDalaM / / dohA-prathama paMcama gaNadhara natvA parama gaNIndu, vakSye bhagavatI bhAvitAn munivarAn munIndaM / sAdhutaNA guNa gAvatAM, pAm sukha anaMta, duSama kAli AlaMbana bhaya bhaMjana bhagavaMta / isake aMta meM racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai - sAdhutaNA guNagAvatA mujha nije paramAnaMda sAraM, te mujha jAMNi jIva ani valI ki aMga nANI dhaarN| niHkAraNa jagavaMdhU mi gAyA, muni muni sola suzaradaM, mukhazodhana gachi vadi prabhasevaka maMgalakAraNa varadaM / 1. jaina gurjara kavioM bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1565 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 1 pR0. 503 (prathama saMskaraNa) Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramodazIla ziSya 289 prabhAcanda--(gadyakAra) inhoMne 'tattvArthasUtrabhASA' nAmaka hindI gadya racanA kA nirmANa kiyA hai| isakI pratilipi saM0 1803 kI prApta hai| DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla ne isa racanA ko 17vIM zatAbdI kA batAyA hai| isameM sUtroM kA vistRta artha hindI bhASA meM samajhAyA gayA hai / isakI bhASA zailI kA namUnA dekhiye - keika jIva karmabhUmi binA siddha hoi haiM / keika jIva dIpasyoM siddha hoi haiN| keika jIva udadhi syauM siddha haiN| keika jIva thala siddha haiN| keika jIva ridhi prApta siddha haiM, keika jIva riddhi binA siddha haiN| .. ke ika jIva adhosiddha haiN| kaI bhAMti kari ghaNA hI bheda syauM siddha huvA hai / so siddhAnta the samajhi liijyo| iti tattvArthAdhigama mokSazAstre dasamodhyAyaH / / pramodazIla ziSya -tapAgacchIya pramodazIla ke isa ajJAta ziSya ne saM0 1613 phAlguna zukla 10 ko 37 kar3I kI eka racanA 'sImaMdhara jina stotra' (vicAra saMyukta) likhA, jisakI prArambhika paMktiyAM nimnAMkita haiMsarasati sAmiNi be kara jor3I, guNa gAyasu Alasa savi chor3I, sImaMdhara jinarAya tu, jaya jayu sIma0 puSkalAvatI vijayanU nAma puDarI kiNI nayarI abhirAma, Asa mI karIyasu zobhatu-jayu jayu sImaM0 / racanAkAla-anai sola terottarai sAra, zudi 'phAguNa dasamI udAra, ima gAyu UlaTa ANI, tamheM vaMdau bhaviaNa praannii| anta meM kalaza isa prakAra hai iya sImaMdhara jinavara namiiM, asurAsura bhAsura sama jinarAya tuhA dukha durgatibhaMjaNa jaNamaNaraMjaNa, bhavIyaNa pUriI tuha suha / 1. DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla-prazasti saMgraha, pR0 215 19 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tapachi suhAkara guNamaNi Agara, pramodazIla paMDitavara, tasu zIsa bolai amIya tolai sImaMdhara jayakAra kara / ' ApakI anya kaI racanAyeM bhI prApta haiM jinameM se 20 viharamAna bola 5 saMyukta 170 jinanAmastavana ( 26 kar3I), bIrasena saJjhAya 25 kar3I aura khaMdhaka sUri saJjhAya ke vivaraNa Age diye jA rahe haiM / prathama racanA saM0 1613 phAlguna zukla 10 ko pUrNa huI jaisA ki isakI antima paMktiyoM se vidita hotA hai, yathA 190 -- saMvata sola terottarai a, phAguNa sudi dasamI jANiu, sattarisa jina saMyuNyA a, UlaTa hIyaDai ANitu / bIrasena sajhAya kI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiMsarasati sAmiNI pahilu praNamIi, avirala vANI jeha nAmi pAmIi / pAmIra vANI jeha nAmiI tehanA paya praNamI karI / kSamA sambandha hUM bolU sAMbhalajyo UlaTa dharI, nayarIya caMpA atihi rupar3I, tihAM jitazatru rAjIU, pura gAma deha karI moTara sujasa mahIyali gAjaU / 1 khaMdhaka sUri saJjhAya mAtra ATha kar3I kI racanA hai / isakI antima paMktiyAM namUne ke taura para dI jA rahI haiM khaMdhaka sUrini dhAmii dhAlI pIlao, aganikumAra padavI pAvao, pAvao padavI krodha kAraNi desa tihAM bAliu ghaNau / daMDakAraNya nAma hUUM krodha phala ahavAM suNu, tata ziSye pAMcasii tihAM mugati helAM mAhivarI, pramodazIlaha zIsa jaMpai dharma karu kSamA mani dharI / prItivijaya - tapAgacchIya vijayadAnasUri ke praziSya evaM ANaMdavijaya ke ziSya the | Apane saM0 1612 (72 ? ) mAga zuda 13 guruvAra ko suhAlI nAmaka sthAna meM 'vAra vrata rAsa' kI racanA kI / yaha 461 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 66-67 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, pR0 68 3. vahI, bhAga 2 pR0 67 (dvitIya saMskaraNa ) 4. vahI, bhAga 1 pR0 191-193 (prathama saMskaraNa) Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prItivimala 191 gAthA kI vistRta racanA hai| isakI prArambhika paMktiyAM nimnAMkita haiM praNamI zAMti jiNesara svAma, saMpati lahIi jehane nAma, zAMti jiNaMda taNo upadeza, suNajyo bhavikA kahuM lavalesa / prathama dharama jAtI no kahU~, zAMtinAtha caritra thIM lahuM, kSiti pratiSThita nagara majhAra, dhanI sArthavAha tihAM sAra / racanAkAla-saMvata sola bahottaro mAna, mAgasira sudi terasi jANa, suhAlA nagare guruvAra, racyo vAravrata rAsa udAra / guruparamparA-tapagaNagyAna vibhAsana bhANa, zrI vijayadAna sUri guNamaNi SANa / tAsa sIsa paMDita paradhAna, ANaMda vijaya gaNi guNaha nidhAna, tasa pada paMkaja bhramara samAna, jAsa nAme saghale jasamAna / prItivijaya kahe bhaNatA aha, vaMchita saMpada Ave geh|' ANaMdavijaya ke samaya ko dekhate hue isakA racanA kAla saM0 1672 hI ucita lagatA hai| isameM tatsama zabdoM meM prayoga kI pravRtti lakSita hotI hai| prItivimala-tapAgacchIya vijayenasUri ke praziSya evaM dharmasiMha ke ziSya jayavimala Apake garu the| Apane saM0 1649 meM 'mRgAMka kumAra padmAvatI caupAI' gudavaca meM likhii| isameM guruparamparA aura racanAkAla isa prakAra batAyA gayA haitAsa sevaka zubha sAMbhalyo sAcalo, gaNi dharmasI dhuri lagai dharmadhorI, tAsa sevaka gaNi jayavimala kIti niramalI gorii| gudavaca grAma gaNadhAma dharaNi, saMvata sola ugaNapaMcAsai, sakala saMbhalai sarva AsyA phalai, prItivimala muni kahai ulhAmai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 203 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 52 (dvitIya saMskaraNa) Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsaH ApakI dUsarI kRti 'aSTaprakArI pUjArAsa' saM0 1656 meM kSemapura meM likhI gaI / yaha choTAlAla maganalAla, ahamadAbAda se prakAzita hai / isakI prArambhika paMktiyA~ uddhRta kara rahA hU~ prathama tIrthaMkara prathama jina prathama karI 292 pariNAma, aSTa prakAra pUjA taNA prabandha kahuM abhirAma / isameM saM0 1582 meM AnaMda vimalasUri dvArA yatipaMtha ke prakaTIkaraNa se lekara unake paTTadhara vijayadAna > hIravijaya > vijaya sena > dharmasiMha > jayavimala taka kI guruparamparA ginAI gaI hai / anta meM likhA hai tAsa sevaka gaNi jayavimala sevako, prItivimala kSemapurI caumAse, saMvata solachapana varasiM kavyA, sakala saMgha mAMhI beTho vimAse / " tIsarI racanA 'dAnazIlatapa bhAvanArAsa' saM0 1658 ke pazcAt kisI samaya likhI gaI / isameM vijayadeva sUri ke paTTa para virAjita hone kI bAta kahI gaI hai aura ve saM0 1658 meM AcArya pada para pratiSThita hue the, ataH yaha racanA usake kucha bAda kI hogI / isakA viSaya to isake zIrSaka se hI spaSTa hai / inakI cauthI kRti kA nAma 'goDI pArzva stavana' hai / yaha 5 DhAloM meM likhI gaI aura 'prAcIna stavana ratnasaMgraha' bhAga 2 meM prakAzita hai / isakI prArambhika paMktiyA~ udAharaNArthaM prastuta haiM vANI brahmAvAdanI, jAge jagavikhyAta, pAsataNA guNagAvatAM, mujha mukha vasajyo mAta / nAraMge aNahilapure, ahammadAbAde pAsa, goDIno dhaNI jAgavo pUre sahunI Asa / ApakI pA~cavI racanA 'iryApathikAAloyaNasajhAya' 18 kar3I kI choTI racanA hai / yaha 'prAcIna saMjJAya tathA padasaMgraha' meM prakAzita hai / inakI adhikAMza racanAyeM pUjA-pATha se sambandhita haiM / mRgAMkakumAra padmAvatI meM AkhyAna kA AdhAra lekara upadeza diyA gayA hai jabaki 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 260 263 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 294-296 aura bhAga 3 pR0 796-797 ( prathama saMskaraNa ) Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvIrAja rAThaur3a . . 293 anya racanAyeM pratyakSataH upadeza pradhAna haiM aura pUjA pATha ke vidhividhAna para AdhArita hai| paM0 pRthvIpAla-ApakI racanA kA nAma 'zruta paMcamI' hai / isakA racanAkAla saM0 1692 nizcita hai / Apa agravAla the aura pAnIpata ke nivAsI the| isakI prati paMcAyatI mandira, dillI meM upalabdha hai|' anya vivaraNa-uddharaNa upalabdha nahIM ho skaa| pRthvIrAja rAThaur3a-Apa bIkAnera ke mahArAja the| Apake pitA kA nAma rAjA kalyANa siMha thaa| Apake bhAI kA nAma rAjA rAya siMha thaa| ApakA akabara ke darabAra meM acchA sthAna thaa| inake bhAI rAya siMha yA rAyamalla tathA inake mantrI karmacanda bhI akabara ke darabArI the / rAjasthAnI kI suprasiddha aura sarvottama kAvya kRti'kRSNa rukmiNI rI beli,2 ApakI utkRSTa racanA hai| isa veli kI racanA Apane saM0 1638 meM kI thii| isa manohara beli meM kRSNa rukmiNI kI manohara kathA varNita hai| yaha bar3I sarasa tathA lokapriya racanA hai / isake prArambha aura anta kI paMktiyA~ prastuta haiMAdi-paramesara praNami praNami sarasati paNi, sadguru praNami triNetatasAra / maMgalarUpa gAii mAhava (mAdhava) cArasaha (cArasu) ahI maMgalacAra / anta--varasa acala guNa aMga sasi, saMvati tavIu jasa kavi zrI bharatAra kari zravaNe dinarAti kaMTha kari, pAmai zrI phala bhagata apAra / zrI agaracanda nAhaTA ne isakI bhASA ko iMgarI kahA hai| iMgarI kI isa utkRSTa racanA ko samajhane meM sarvasAdhAraNa ko kaThinAI hotI hai 1. zrI kAmatA prasAda jaina-hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 135 2. zrI agara canda nAhaTA-paramparA pR. 71 aura rAjasthAna kA jaina . sAhitya pR0 231 3. jaina purjara kavio, bhAga 3 khaNDa 2 pR0 2135 (prathama saMskaraNa) . Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isalie kaI jaina vidvAnoM ne isa kAvya kI TIkAyeM saMskRta va rAjasthAnI bhASA meM kI haiN| isI racanA ke AdhAra para Apa rAjasthAnI bhASA ke sarvazreSTha kaviyoM meM gine jAte haiN| kahA jAtA hai ki jaba mahArANA pratApa jaMgala kI khAka chAnate-chAnate eka bAra nirutsAhita ho gaye the taba inhIM ke eka prabhAvazAlI patra ne aisI preraNA dI ki punaH pratApa apanA irAdA badala kara dRr3ha nizcaya ke sAtha hindutva kI rakSA aura mAtRbhUmi kI svAdhInatA ke lie yuddha meM juTa gaye the| yadyapi ye svayaM akabara ke darabArI the kintu jAti aura deza kA svAbhimAna inameM bahuta thA tathA usakI svatantratA inheM bhI abhISTa thii| pujARSi --pArvacandra gaccha ke vidvAn harSacandra Apake guru the| Apane saM0 1652 Aso zuda 15, budhavAra ko pATaNa meM 'ArAmazobhA caritra' (332 kar3I) nAmaka kAvya kI racanA kii| yaha racanA paM0 lAlacanda dvArA prakAzita hai| isakI bhASA zailI kA namUnA dekhane ke lie kucha paMktiyA~ uddhRta kI jA rahI haiMAdi Adi jiNesara pAya namI zAMtI nemikumAra, zrI pAsa vIra cuvIsamau, vaMdii jaya jayakAra / x x pUraba saMcaya punyanau udaya huo abhirAma, teha thakI tiNi pAmIyu ArAmazobhA nAma / racanAkAla-sola saI bAvannaI valI, Aso mAsa panima niramalI, azvanI rakhi budhavAriiM karI, guru prasAdi karI pUraNa crii| guruparaMparA-zrI zrImAlI vaMze bakhANa, zrI haMsacaMdra vAcaka guru jANa, tAsa sIsa riSi puje kahai, bhaNaiM guNaite sivasukha lahai / ' puNyakoti--Apa kharataragacchIya mahimAmeru ke pra-praziSya harSacanda ke praziSya evaM harSapramoda ke ziSya the, inhoMne puNyasAra rAsa saM0 1666 sAMgAnera, nemirAsa, rUpasenarAsa saM0 1681 mer3atA; matsyodara caupai 13. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR. 286-288 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga pR0 820.822 (prathama saMskaraNa) Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyakIrti 295 saM0 1683 bilapura; amarasena-vayarasena caupai saM0 1666 sAMgAnera, dhannAcaritra saM0 1688 bilapura; kumAramunirAsa, mohachattIsI aura madachattIsI Adi racanAyeM kI, jisase sahaja hI anumAna hotA hai ki Apa eka zreSTha racanAkAra the|' puNyasArarAsa inakI sarvaprasiddha racanA hai, usakA saMkSipta vivaraNa pahale diyA jA rahA hai / yaha 205 kar3I kI racanA hai| isa racanA kI kathA jaina pAThakoM meM paryApta pracalita hai aura isakI aneka pratiyA~ upalabdha haiN| zrI kAsalIvAla ne isakA racanAkAla saM0 1660 mAgasira sudI 10 batAyA hai kintu pustaka meM racanAkAla 'chAThasi' diyA gayA hai, yathA saMvata sole sai chAThasi samai, bIje dasamI guruvAra, sAMgAnera nagara ralIyAmaNo, pabhaNyo aha vicAra / Adi-nAbhirAya naMdana namu, zAMti nemi jina pAsa, mahAvIra covIsamo praNamyA pUre Asa / zrI gautama gaNadhara sadhara, lIlAlabdhinidhAna, samarI sahaguru sarasatI vapuSi vadhAre vAna / dharme kIyAM dhana saMpaje, dharme rUpa anUpa sAMcA sukha dharme huve, dharme lIlavilAsa / isameM puNyasAra ke dharma kAryoM kA mahatva darzAyA gayA hai| guru paramparA isa prakAra kahI gaI hai| haraSacaMdragaNi harSe hitakara, vAcaka harSapramoda, tAsa sIsa punyakirati ima bhaNe, mana dharI adhika pramoda / zrI desAI ne isa rAsa kI bIsoM pratiyoM kA ullekha jaina gurjara kavio meM kiyA hai jisase isakI lokapriyatA kA anumAna kiyA jA sakatA hai| 1. zrI agara canda nAhaTA -paramparA pR0 80 2. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha sUcI bhAga 5 pR0 463 / / 3. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 405 aura bhAga 3 pR0 911-914 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 120-125 (dvitIya saMskaraNa) Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dhannAcaritra saM0 1688 bhAdra zukla 13, ravivAra ko bilapura meM saMpUrNa huii| rUpasenakumArarAsa-(20 DhAla 301 kar3I saM0 1681 vijayAdazamI, ravivAra, mer3atA) kA Adi kAmitadAyaka kalapataru, kamalA keli nivAsa, purumAdAMNI praNamIyaiM zrIphalavadhipura pAsa / isameM kavi ne guruparaMparA vistAra se batAI hai aura kharataragaccha ke jinarAja sUri se lekara jinasAgara, jinakuzala, mahimAmeru, harSacaMdra tathA harSapramoda taka kA puNyasmaraNa kiyA hai| racanAkAla isa prakAra batAyA hai saMvata sola ikyAsIyai, vijayadasami ravivAra, nagara manohara mer3atai, aha racyo adhikAra / yaha racanA dAna kA mahatva darzAne ke lie racI gaI hai, yathA - dAMnai sukhasaMpada milai, dAMnai dAlidra jaai| dAMnai saMkaTa savi Tala i, dAMnai daulati thaai|' matsyodara caupAI --(17 DhAla saM0 1682 bhAdrazukla 13 ravivAra) isakA kathAnaka zAMtinAtha caritra kA eka aMga hai / kavi likhatA hai zAMtinAtha caritai achai, aha kathAnaka caMga, jinabhASita dharma Adarojima hoi raMga abhaMga / isakA prArambha isa prakAra huA hai-- sohagasudara sukhakaraNa, pUraNa parama jagIsa, sumati sumatidAyaka sadA, jagajIvana jagadIsa / isameM jainadharma grahaNa karane kA Agraha kiyA gayA hai, yathA--- se saMbaMdha suNI karI dhrama kIje re, lIje narabhavalAha, jaina dharma kIjai re| racanAkAla-saMvata sola vyAsIye, sagale huu sugAla, saghana ghanAghana varasIyA phaliya manoratha mAla jaina dharma kIjai re / - 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 123 . ... Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyabhuvana isakI antima paMktiyA~ nimnAMkita haiM bhaNe guNe je sAMbhale tAsu ghare navaniddhi, sumatipAsa supasAule thApai ghari navaniddhi / mohachattIsI gAthA 37, saM0 1684, nAgaura meM likhita laghukRti hai / madabattIsI saM0 1685 ASADha vadI 13 mer3atA meM likhI gaI / ina donoM racanAoM ke uddharaNa- vivaraNa na prApta hone ke kAraNa inakI bhASAzailI kA namUnA denA saMbhava nahIM ho sakA kintu jina kRtiyoM ke vivaraNa upalabdha haiM ve isa bAta ke sabala pramANa haiM ki Apa 17vIM zatAbdI ke zreSTha kaviyoM meM gaNanIya haiM / inakI kathA racanA evaM bhASA zailI prabhAvazAlI hai / Apa ina kathAoM ke mAdhyama se dAna, tapa Adi kA mahatva pratipAdita karake pAThakoM taka jainadharma kA saMdeza pahu~cAne meM saphala huye haiM / puNyabhuvana- kharataragacchIya jinaraMgasUri ke ziSya the| Apane udayapura meM 'pavanaMjaya aMjanAsundarIsuta hanumaMta caritrarAsa' saM0 1684 mAha zudI 3 guruvAra ko pUrNa kiyA, isameM hanumAna kI kathA jaina purANoM ke AdhAra para varNita hai / kavi ko isa kathA kA sUtra 'zIlataraMgiNI' nAmaka grantha se milA, kavi svayaM likhatA hai zIla taraMgiNI graMtha thI, o racIo saMketa, kAMka kavimati kelavI bhInna kIyo tiNaheti / nimnAMkita paMktiyoM se prakaTa hotA hai ki racanA ke samaya udayapura meM rANA jagatasiMha kA zAsana thA / zrI jinarAja sUrI paTi dinakarA, Agama aratha nidhAna, zrI jinaraMga sUrIsaru satyavara, jANe sarvanidhAna / tAsu Adesa saMvata sola corAsII, uddepurI caumAsi jagatasaMgha rANo gAje tihAMkaNi, hAMchu UpatAM jasavAsa / 297 satItva kA varNana karane ke lie isameM aMjanA kA caritra pramANa rUpa meM prastuta kiyA gayA hai, yathA satIyAre sira aMjanA, bakhANe kavirAya, ka sAMbhalatA tana Ulase, caturone citta dAya / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa SaTdarzana nA graMtha meM aMjanA kerI me bAta, pavanasuta hanumaMta nA pragaTa ghaNA avadAta / ' isakI prArambhika paMktiyA~ nimnAMkita haiMzrI gaNadhara gautama pramukha, aikAdaza abhirAma / mana vAMchita sukha saMyaje, nitta samarato nAma / pavanaMjaya rAjA taNI aMjanA sundari nAri, tAsu kathA suNatAM thakA, hosi alpa saMsAra / sati ziromaNi aMjanA, sIla vibhUSita deha nAma jayaMtA praha same Aye riddhi acheha / puNyaratnasUri-AMcalagacchIya sumati sAgara sUri>gajasAgara sUri ke Apa ziSya the| Apane saM0 1637 vaizAkha vadI 5 raviAra ko 'sanatakumArarAsa' nAmaka 281 gAthA kI eka racanA pUrNa kI / isake aMta meM vidhipakSa ke AryarakSita se lekara jayasiMha sUri, dharmaghoSasUri, mahendrasiMha, sumatisAgara aura unake ziSya gajasAgara sUri taka kA vaMdana kiyA gayA hai / paramparA ke aMta meM kavi ne likhA hai tasa sIsa a bhaNajyo, puNyaratna kahi rAsa re, bhaNai gaNai je saMbhalai tehanI puhavuvai Asa re / racanakAla-saMvata sola ve jANajyo sAunnIsau te sAra re, vaizAkha vadi bhalA paMcamI, rAsa racyau ravivAra re / sanatakumAra rAsa kI kathA kA prArambha karatA huA kavi likhatA haikaMcaNapura nayara atihi anopama sAra, vikrama yaza rAjA rAja karai suvicAra / pAMcasi rANI vANI sudhAya samAna, riddhi buddhi pUrA sUrA bahUya pradhAna / antima paMktiyA~-pAsa jinavara amara sukhakara taraNa tAraNa tataparA, tasya Asa pUrai vidhAna cUrai sadhA sikhara jinavarA / 1. jaima gurjara kavio bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1517-19 (prathama saMskaraNa) 2. vahI 3. vahI, bhAga 2 pR0 166-167 (dvitIya saMskaraNa) Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya puNyasAgara 299 ApakI dUsarI racanA 'sudharmA svAmI rAsa' 72 kar3I kI hai / yaha saM0 1640, phAlguna zukla 13, guruvAra ko paTelAda meM pUrNa huii| isakI Arambhika paMktiyA~ prastuta haiM vIra jinanai karUM praNAma, sarasati bhAvi Apu abhirAma / gAUM gaNahara sohamma svAmI, jAi pApa jasa lIdhai nAma / rAsa ke anta meM racanA sambandhI kaI sUcanAyeM haiM, yathA racanAkAla saMvata sola te jANajyo cyAlIsa niradhArI, phAgaNa sudi terasi bhalI, nakSatra re puSyanai guruvAra ke / guruparaMparA - vidhipakSa gachai jANIi, zrI sumatisAgara sUrIMda, zrI gajasAgarasUri tasa taNai, pATai re udayu diNaMda ke / tAsa sIsi peTalAdama racau puNyaratnasUri, RSabhadeva pasAuli hui re AnaMda bharapura ke // 72 // zrI desAI ne jaina gurjara kavio ke prathama saMskaraNa bhAga 1 pR0 243 para puNyaratna kI eka aura racanA 'nemirAsa- yAdavarAsa' kA ullekha kiyA hai / kintu bhAga 3 pR0 736 para likhA hai ki yaha racanA bhUla se 17vIM zatI meM dikhAI gaI hai, vastutaH yaha 16 vIM zatI ke anya puNyaratna kavi kI kRti hai / bhAga 3 ke pR0 618 para isakA racanA kAla 1596 batAte hue use kisI anya puNyaratna kI kRti batAyA gayA hai | isalie navIna saMskaraNa ke sampAdaka ne ina puNyaratna ke sAtha ukta kRti kA ullekha nahIM karake ucita hI kiyA hai / 1 upAdhyAya puNyasAgara - Apa kharataragaccha ke AcArya jinahaMsa sUri ke ziSya the / inake pitA kA nAma udayasiMha aura mAtA kA nAma uttama de thA / yaha tathya aitihAsika jaina kAvya saMgraha (sampAdakazrI agaracaMda nAhaTA ) meM saMkalita puNyasAgara sambandhI harSakula kRta eka gIta se jJAta hotA hai / jinahaMsa sUri kA pratimAlekha saM0 1557 aura saM0 1561 kA prApta hai / ataH upAdhyAya puNyasAgara kI upasthiti bhI usI ke Asa-pAsa honI cAhiye / zrI desAI ne ApakI racanA 'subAhu saMdhi' (gAthA 89 saM0 1604, jaisalamera) kA racanAkAla saM0 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 10 168 (dvitIya saMskaraNa) Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1604 batAyA hai, ' vahI ThIka lagatA hai / zrI kastUracaMda kAsalIvAla ne racanAkAla saM0 1674 batAyA hai, lekina vaha saMgata pratIta nahIM hotA hai / kavi ne svayaM racanAkAla isa prakAra batAyA hai saMvata sola caDotara barasai, jesalameru nayara subhadivasai, zrI jinahaMsasUri guru sIsai, puNyasAgara uvajhAya jagIsai / zrI jina mANika sUri Adesai, subAhucarita bhaNiyau lavalesai / pAsa pasAyai o riSi thuNatAM, riddhi siddhi thAyau jitu bhaNatA / arthAt yaha racanA jinahaMsa sUri ke samaya yA usake kucha Asa-pAsa hI racI gaI hogI / ataH caDotara kA artha cAra to ThIka lagatA hai para cauhattara ucita nahIM lagatA / isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM paNamI pAsa jiNesara kerA, payapaMkaja surataru adhikerA, jasu samaraNa sIjhaiM bakhANI, te guru suyadevI mana ANI / vIra jiNaMda igyArama aMgai, sohama Agali sukhadukha bhaMgai, sukha vipAka bIjai suya khaMdhai, dasama ajjhayaNa taNai paravaMdhai | inakI dUsarI racanA sAdhuvaMdanA (88 gAthA ) ke alAvA kaI anya stavanAdi zrI agaracanda nAhaTA ke saMgraha meM upalabdha haiM / " sAdhuvaMdanA - kA prArambha isa prakAra hai paMca parameThi payakamalavaMdIkarI; ---- sAdhu bhagavaMta nai nAmagrahaNa karI, bhAvabalimAla li aha aMjali dharI, jamma supavitta huM karisa zruta aNasarI ||1 aMta-ima suguru zrI jinahaMsasUrisa, tAsu sIseM abhinavo / uvajhAya vara zrI puNyasAgara kahai a riSi saMthavo / upadeza zrI jinacaMdra sUrIsara taNe je muni thuNe, tasu sAdhuvaMdaNa suhAnaMdana havau sivasukhakAraNa 4 - 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 19-21 (dvitIya saMskaraNa ) 2. DaoN0 kastUra canda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha sUcI bhAga 5 pR0 417 3. zrI agara canda nAhaTA - paramparA pR0 72 4. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 188 aura bhAga 3 pR0 653-55 (prathana saMskaraNa ) Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyasAgara.II 201 zrI puNyasAgara dIrghAyu saMta the| inake kaI ziSya zreSTha sAhityakAra the, jinameM padmarAja aura jinasundara Adi kI carcA pahale kI jA cukI hai| inhoMne tathA inake ziSyoM-praziSyoM ne bar3A sAhitya prastuta kiyA hai| ina logoM ne milakara kaI saMskRta graMtha evaM vidvattApUrNa TIkAyeM bhI likhI haiN| puNyasAgara ne 'praznottarakAvyavRtti' saM0 1640 aura 'jambUdvIpa pannativRtti saM0 1645 jaisalamera meM rAjA bhIma ke zAsana kAla meM likhA thaa| zrI desAI ne ukta donoM marugurjara kI racanAoM kI kaI pratiyoM kA vivaraNa diyA hai, jisase ina racanAoM kI lokapriyatA pramANita hotI hai| inakI kRti nemi rAjarSigIta (padya 54) jaina jagat ke jAne-mAne kAvya nAyaka nemikumAra evaM rAjImatI kI lokapriya kathA para AdhArita eka mArmika gIta hai| isake alAvA inake aneka stavana Adi bhI upalabdha haiN| puNyasAgara II-pIpalagaccha ke lakSmIsAgara sUri kI paraMparA meM karmasAgara Apake guru the| ApakI do racanAoM kA ullekha milatA hainayaprakAza rAsa saM0 1677 aura aMjanAsundarIrAsa / dUsarA rAsa 3 khaNDoM meM vibhakta hai / isameM 22 DhAla aura 632 kar3I hai / yaha rAsa saM0 1689 zrAvaNa zukla 5 ko pUrNa huaa| zrI mo0 da0 desAI ne jainagurjara kavio bhAga 1 (pR0 530.33) meM isake do pAThAntara diye haiN| inameM se eka pATha meM kavi ne apanI guruparaMparA ke antargata pIpalagaccha ke lakSmIsAgarasUri>vinayarAja aura karmasAgara kA ullekha kiyA hai. kintu dUsare pATha meM kavi kA nAma puNyabhuvana hai, yathA puNyabhuvana kahe bhAva dharI ghaNo giruyA no jasavAsa / adhika ocho ihAkaNi je karyo, huve micchAmidukkaDatAsa / ' isa pATha meM kavi kI guru paraMparA bhI khataragaccha ke jinarAjasUri> jinaraMgasUri kI batAI gaI hai| yaha pATha bhramavaza puNyasAgara ke sAtha juTa gayA lagatA hai| yaha vastutaH kharataragacchIya pUNyabhavana kI kRti 'pavanaMjana aMjanA sundarIcaritrarAsa' kI prazasti kA pATha hai| zrI desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1027-28 para isakA racanAkAla saM0 1689 zrAvaNa zukla 5 hI batAyA hai| yahI samaya mUlapATha meM bhI diyA gayA hai, yathA1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 533 (prathama saMskaraNa) Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMvata sola nevyAsIi, zrAvaNamAsa rasAla, sudI tIthi paMcamI niramalA, Rddhi vRddhi maMgala mAla / yA to puNyasAgara ne apanI racanA se cAra-pAMca varSa pUrva racI gaI puNyabhuvana kI racanA kA kucha aMza isameM DAla diyA ho yA zrI desAI se bhramavaza pAThoM meM ghAlamela ho gayA ho, yaha spaSTa nahIM hai, para kucha na kucha gar3abar3a avazya huA hai| AThavIM DhAla ke cAra chanda donoM racanAoM meM jyoM ke tyoM milate haiM yaha vicAraNIya hai| isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai gautama gaNadhara pramukha akAdaza abhirAma manavAMchita sukha saMpajai nita samaratA nAma / ThIka inhIM paMktiyoM se puNyabhuvana kI kRti kA bhI Arambha huA hai / zrI kastUra canda kAsalIvAla ne isakA nAma aMjanAsundarIcaupai kahA hai aura saM0 1689 zrAvaNa zukla paMcamI tithi racanAkAla batAyA hai|' unhoMne isakI antima paMktiyAM isa prakAra batAI haiM te gacha dIpai dIpatau sAMcaura majhAra, vIra jiNesara ro jihAM tIratha achai udAra / guruparaMparA-tAsu pATi anukrami AlasamIsAgarasUra, vinayarAja karmasAgara vAcaka doU sabUra / tAsa sIsa puNyasAgara vAcaka bhaNa ema; aMjanA sundarI caupai paraNu vacate prema // ' Upara kI ye donoM paMktiyA~ jaina gurjara kavio bhAga 3 ke pR0 204 para bhI dI gaI haiN| ataH yaha avazya koI svataMtra kRti hai kintu isameM do racanAoM kA pATha mizrita ho gayA lagatA hai| isa viSaya meM zodha kI AvazyakatA hai| nayaprakAza rAsa kA uddharaNa aprApta hone ke kAraNa denA saMbhava nahIM huaa| 1. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha sUcI bhAga 5 pR0 314 2. vahI Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premamuni premamuni-Apa lokAgaccha se sambaddha the| ApakI do racanAoM kA vivaraNa milatA hai :-(1) maMgalakalazarAsa aura (2) draupadI rAsa / maMgalakalazarAsa kI racanA saM0 1692 meM huii| draupadIrAsa kI racanA eka varSa pUrva arthAt saM0 1691 meM ho gaI thI jaisA ki nimna paMktiyoM se prakaTa hotA hai saMvata sola akANu , zrAvaNasudire bIji guruvAra, rAsa racyo mai raMgisya, premai gAyaire bhaNai naranAri / isakA prArambha nimna dUhe se huA hai vimalamati sarasati mudA, samarI mani ANaMda, gAsyu sAdha siromaNI, pAMDava pAMca muNiMda / ' draupadIrAsa meM kevala 'prema' nAma AyA hai isalie jaina gurjara kavio ke navIna saMskaraNa ke saMpAdaka ne zaMkA uThAI hai ki patA nahIM ki maMgalakalazarAsa ke kartA premamuni aura draupadIrAsa ke kartA prema eka hI vyakti haiM yA do ? kyoMki 'prema' ke sAtha lokAgaccha kA ullekha nahIM huA hai| premavijaya-ye tapAgaccha ke sAdhu vinayaharSa ke ziSya the| unhoMne saM0 1663 meM 'AtmazikSA' nAmaka racanA ujjaina meM kii| yaha prakAzita ho cukI hai|3 zrI desAI ne inheM tapAgacchIya vijayasena kA praziSya aura vimalaharSa kA ziSya batAyA hai| AtmazikSA yA AtmazikSA bhAvanA meM 185 dohe haiM / yaha saM0 1662 vaizAkha zukla 15 guruvAra ko ujjaina meM likhI gaI / racanA 'jainaprabodha' pustaka ke pR0 377 se 393 para prakAzita huI hai| maMgalAcaraNa ina paMktiyoM se huA hai zrI sarasati jina pAya namI, mana dhari harSa apAra AtamazikSA bhAvanA, bhaNuM suNo naranAra / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1055 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 567 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 281 (dvitIya saMskaraNa) 3. zrI agara canda nAhaTA-paramparA pR0 90 4. jaina gurjara kavi bho bhAga 2 pR0 382-383 (dvitIya saMskaraNa) Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kavi ne ratnaharSa ke sAnnidhya meM raha kara isa grantha kI racanA kI, isameM racanAkAla isa prakAra likhA hai saMvata sola bAsaTha, vaizAkha punyama joya, vAra guru sahi dina bhalo, a saMvatsara hoya / isase pUrva inhoMne saM0 1659 (pauSa vada 1, muruvAra, khaMbhAta) meM 'tIrthamAlA' kI racanA kI thii| kavi ne racanAkAla ina paMktiyoM meM likhA haisaMvata sasi rasa sAra, bhaNu veda bhala iM vAra, __ poSa vadi guruvAra SaDavenu dinasAra / isameM jo guruparaMparA kavi dvArA batAI gaI hai usase ve vinayaharSa ke nahIM balki vimalaharSa ke hI ziSya siddha hote haiM yathA zrI vimalaharSa saratAjii, vAcaka padavI chAjjai; tasa sIsa premavijaya nAma, mAMgi zivapuri ThAma / ' ApakI tIsarI racanA 'vastupAla tejapAla rAsa' prasiddha amAtya bandhuoM ke jIvana carita para AdhArita hai| yaha 25 DhAla aura 504 kar3I kI lambI racanA hai| yaha racanA saM0 1677 Aso sudI 10 ko pUrNa huI / isakA prArambha isa prakAra huA hai :prathama rISabha jinarAya munI, prathama Adi dAtAra, jugalA dharma nivArayo nAbhinRpakula saNagAra / x kAsamera mukha maMDaNI haMsavAhaNa jasa bAra joyaNu; brahmasutA guNa AgalI, kara pustaka vINA teya bakhANuM / isa rAsa meM aneka aitihAsika mahatva kI ghaTanAoM kA sthAnasthAna para ullekha milatA hai jaise samrATa akabara dvArA hIra vijayasUri aura vinayasena sUri kA sammAna Adi / rAsa-racanA kA samaya kavi ne ina zabdoM meM likhA hai-- saMvata vidhu rasa lezyA vAra pramANa, __ Aso sudi dasamI suNajyo catura sujANa / ' 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 382-383 (dvitIya saMskaraNa) . 2. vahI Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banavArI lAla kavi ne racanA kA vivaraNa dete hue kahA hairAsa gAthA saMkhyA pAMcasi ugaNIsa vyAri, DhAla paJcavIsa sarasa ati suNo naranAri / isakA kalaza dekhiye - vastapAla tejapAla samovaDi aNi jaga nahIM koya o, jasa dAna Agali deva hAri, suNo bhavijana soya a / AkharAja nandana jagaANaMdana tAsa kuara mAya o, kahi premavijaya muni premai ANI, bhaNata suNata sukha thAya a / / " 305 zatruJjaya stavanA (AdinAthavinati rUpa ) - ' zatruJjaya tIrthamAlArAsa' meM prakAzita hai / isameM racanAkAla nahIM hai; guruparaMparA vahI hai jo anya granthoM meM batA cuke haiM, ataH namUne ke rUpa meM isakA bhI kalaza prastuta hai ima thuNya svAmI mukti gAmI, Adi jina jagadeva o, nitya name sura nara asura vyaMtara kare ahoniza seva o / je bhaNeM bhagateM bhalI yukta, tasa ghara jayajayakAra a, kahe kaviyaNa suNo bhaviyaNa, jIma pAvo bhavapAra o / inakI anya do racanAoM - dhanavijayapanyAsa rAsa aura sItAsatI saJjhAya kA vivaraNa uddharaNa upalabdha nahIM ho sakA / sItAsatI saJjhAya 'jaina saJjhAya saMgraha' meM prakAzita hai / inakI chaha upalabdha kRtiyoM meM se vastupAla tejapAlarAsa, jo aitihAsika rAma hai, ko chor3akara zeSa pAMca racanAyeM adhyAtma aura dharma-darzana, pUjApATha se sambandhita haiM / ina kRtiyoM ke vivaraNa - uddharaNa se prApta sUcanAoM ke AdhAra para hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki premavijaya eka kuzala kavita tathA saMta the / banavArI lAla - Apa mAkhanapura ke nivAsI the / Apane saM 1666 meM 'bhaviSyadatta caritra' nAmaka kAvya khataulI ke caityAlaya meM rahakara pUrNa kiyA / yaha dhanapAla ke grantha kA padyAnuvAda hai / isameM vaNikputra bhaviSyadatta kI mahattA aura vIratA kA varNana kiyA gayA hai / vaNikputra bhaviSyadatta apane rAjA (hastinApura nareza ) ke zatru se 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 397-98 aura bhAga 3 pR0 885-90 (prathama saMskaraNa ) 20 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa lar3ane kA bIr3A letA hai| rAjA ko usakI vIratA para zaMkA hotI hai taba vaha uttara detA hai raNa saMgrAma pITha nahiM deuM, hAMko subhaTa jagata yaza leuM / paracakrI Ana lagAUM pAya, to muMha dikhAu~ tujhako Aya / / usane jaisA kahA thA vaisA hI yuddha kSetra meM kiyA raNasaMgrAma bhir3e so jAya, pAyaka lAgyA pAyaka Aya / gayavara so gayavara bhir3e, ratha setI rathahIM so judd'e| raNadhara Agai bhAga vIra, kolAhala senAha gahIra / anI mur3I podanapurarAya, ulaTA dala bhAgyA so jAya // ' bhaviSyadatta ne zatru ko bandI banAyA aura use lAkara rAjA ke caraNoM meM DAla diyaa| racanA meM kAvyatva ati sAmAnya koTi kA hai| bAnA zrAvaka vijayANaMda sUri ke zrAvaka ziSya the| vijayANaMda sUri kA janma saM0 1642, AcArya pada sthApanA saM0 1676 aura svargavAsa saM0 1711 meM huA thaa| bAnA zrAvaka kA samaya bhI 17vIM zatAbdI meM hI hogaa| ApakI prasiddha racanA 'jayAnaMdarAsa' 5 khaNDoM meM vibhakta hai, aura 1207 kar3iyoM kI vistRta racanA hai| yaha saM0 1686 pauSa zukla 13, guruvAra ko ahamadAbAda ke pAsa bArejA meM likhI gii| kavi ne kRti ke prArambha meM guru vijayANaMda ko sAdara smaraNa karate hue likhA hai-- zAMti jinavara zAMti jinavara namIya bahubhatti; zrI sAradA samarI sadA, karuM caritra maniraMga ANIya / jayAnaMda guNa varNavaM zrI vijayANaMda gurulahIya vANIya / haMsAsani sevaM sadA kaviyaNa nI AdhAra, sarasa kathA jayAnaMda nI AvIkara je sAra / racanAkAla-kuga saMvatsara kuNa dina, huvo kemo hullAsa, saMvata sole chayAsiye guruvAre je comAsa / 1. zrI kAmatA prasAda jaina -hindI jaina sAhitya kA saMkSita itihAsa pR0 105 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasIdAsa 307 _ kavi ne yaha kathAmRta zrI vijayANaMda guru ke zrImukha se hI grahaNa kiyA thA tasa mukha kamala thI o lahI vANi, maI rAsa ko sahi jANi / vArejA vara nagara majhAri, alpa buddhi karyo guru-aadhaari| anta meM racanAkAla punaH diyA hai, yathA-- saMvata (16) sola chayAsIi jANi, posa sudi terasi car3hiu dhamANa bAra gurau sarvAkaMja sAra, bhaNai guNai tasa jaya jayakAra // ' yaha racanA-'AnaMda kAvya mahodadhi' meM prakAzita hai| banArasIdAsa -Apane apane prasiddha grantha 'arddha kathAnaka' meM apanA jIvanavRtta likhA hai / usake AdhAra para saMkSepa meM diyA jA rahA hai| jIvanavRtta-prAcIna hindI sAhitya meM yaha prathama Atmacarita hai| AcArya rAmacandra zukla ne apane itihAsa meM isakA ullekha kiyA hai| isa Atmacarita ke anusAra mahAkavi ke pitAmaha mUladAsa naravara ke navAba ke modI the aura phArasI-hiMdI ke vidvAn the| mUladAsa kI mRtyu ke bAda kisI bAta se nArAja hokara navAba ne saba dhana-sampatti chIna lI aura unakI vidhavA apane putra khaDgasena ke sAtha apane maike-jaunapura meM Akara rahane lgiiN| jaunapura ko paThAna jaunazAha ne basAyA thaa| yaha usa samaya bar3A sampanna nagara thaa| khar3agasena ke nAnA madanasiMha cinAliyA jaunapura ke prakhyAta jauharI the| khar3agasena bar3e hokara AgarA cale gaye aura vahA~ sAjhe meM vyApAra zurU kiyA, vyApAra acchA calA; zAdI kI, putra huA para mara gayA; to dUsare putra ke lie banArasa Akara pArzvanAtha kI manautI kI gii| phalataH jo putra haA, usakA nAma vikramAjIta se badalakara banArasIdAsa rakhA gayA kyoMki vaha banArasa ke pArzvanAtha kI kRpA se utpanna huA thaa| banArasIdAsa kI tIna zAdiyAM huii| pahilI zAdI to vidyArthI avasthA meM hI khairAbAda ke kalyANamala kI putrI se ho gaI thii| vaha zIghra hI divaMgata ho gii| inhoMne paMDita devadatta se nAmamAlA, anekArtha, jyotiSa, alaMkAra Adi kA adhyayana kiyA thaa| bAda meM 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 286 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 542-45 (prathama saMskaraNa) Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa muni bhAnucaMda se bhI adhyayana kiyA aura unake prati bar3I zraddhA rakhate the| usake bAda inakI kramazaH do zAdiyAM aura huiiN| unase sAta putra aura do putriyA~ huIM, para sabhI kAlakavalita ho gaye / isakA kavi ke mana para bar3A udAsa prabhAva pdd'aa| par3hAI likhAI to ThIka se nahIM ho pAI, para banArasI dAsa meM kavipratibhA janmajAta thii| 15 varSa kI avasthA meM hI unhoMne 'navarasa' nAmaka sarasa kAvya kI racanA kI thI jise bAda meM unhoMne gomatI meM pravAhita kara diyaa| Apa zrImAla vaMza aura viholiyA gotra ke vaizya the| rohataka ke pAsa viholI nAmaka gA~va ke AdhAra para inakA gotra viholiyA ho gayA thaa| yadyapi ApakA janma zvetAmbara parivAra meM huA thA parantu ye zvetAmbara-digambara kI rUr3ha sImAoM meM ba~dhe nahIM the| usa samaya Agare meM AdhyAtmikoM kI eka zailI yA goSThI thii| banArasIdAsa usake prabhAvazAlI sadasya the| pAMDerAjamalla kRta samayasAra kI TIkA par3hakara inakI adhyAtma kI ora abhiruci bar3hI jo pANDeya rUpacaMda se gommaTasAra par3ha kara aura puSTa hii| inake pAMca sAthI- rUpacaMdra, caturbhuja dAsa, bhagavatIdAsa, kuMvarapAla aura dharmadAsa the| ina logoM ne uccakoTi kA sAhitya nirmANa kiyA hai / ina logoM ne adhyAtmavAda ko anubhUtimaya kAvya kA rUpa diyaa| banArasI dAsa ke bAda kA hindI jaina sAhitya unakI racanAoM se kAphI prabhAvita huA hai| kahA jAtA hai ki inakI tulasIdAsa se bheMTa huI thI para ardhakathAnaka' meM isakA ullekha nahIM hai| inakI bheMTa saMta sundaradAsa se huI thI, donoM samakAlIna the| sundara granthAvalI ke sampAdaka paM0 haranArAyaNa zarmA ne isa bheMTa kA ullekha kiyA hai lekina ardhakathAnaka meM isakA bhI ullekha nahIM hai| racanAyeM - banArasIdAsa ne arddhakathAnaka ke atirikta nAmamAlA, nATaka samayasAra, moha viveka yuddha aura mAMjhA Adi kaI racanAyeM kI haiN| inakI racanAoM kA eka vRhad saMgraha 'banArasI vilAsa' nAma se prakAzita ho cukA hai| navarasa, jise inhoMne yamunA meM pravAhita kara diyA 1000 padyoM kI vizAla racanA thii| isa prakAra inhoMne vipula sAhitya kA sRjana kiyA kiMtu zrI agara canda nAhaTA aura zrI mohana 1. paM0 nAthUrAma premI-arddha kathAnaka bhUmikA pR0 90 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasIdAsa 301 lAla dalIcanda desAI ne apane sAhityetihAsoM ke graMthoM meM inako apekSita mahatva nahIM diyA hai / racanAoM kA vivaraNa-nAmamAlA kI racanA saM0 1670 Azvina sudI 10, jaunapura meM huii| yaha choTA sA zabdakoSa hai| isameM 175 dohe haiN| dhanaMjaya kI nAmamAlA ke AdhAra para isakI racanA kI gaI hai kintu isameM saMskRta, prAkRta aura hindI ke naye zabdoM kA samAveza hone ke kAraNa yaha maulika racanA bana gaI hai| nATaka samayasAra-yaha mahAkavi kI zreSTha racanA mAnI jAtI hai| yaha racanA kundakundAcArya kRta samayasAra pAhur3a (prAkata) para likhI amRtacaMdrakRta AtmakhyAtiTIkA (saMskRta 9vIM zatAbdI) para AdhArita hai| isa para pAMDe rAjamalla ne hindI gadya meM bAlabodhinI TIkA likhI thI para isakA yaha artha nahIM ki samayasAra nATaka mAtra anuvAda hai, yaha paryAya maulika racanA hai| 'AtmakhyAti' meM 277 kalaza hai jabaki samayasAra nATaka meM 727 hai| isameM TIkA ke kalazoM se abhiprAya avazya grahaNa kiyA gayA hai kintu dRSTAntoM, upamA-utprekSAoM dvArA kavi ne apane kalazoM ko aisA sajAyA hai ki inase rasAnubhUti hotI hai| sArAMza yaha ki kavipratibhA ne nIrasa AdhyAtmika viSaya ko sarasa kAvyakRti kA maulika rUpa de diyA hai| pAhuDa aura usakI TIkA darzana ke graMtha haiM jabaki nATaka samayasAra meM kavi kI bhAvukatA, rasapezalatA Adi lakSita hotI hai| usameM jIva-ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa nAmaka sAta tatva abhinetA hai| jIva nAyaka aura ajIva pratinAyaka hai / AtmA ke svabhAva aura vibhAva ko nATaka ke DhaMga para darzita karane ke kAraNa ise nATaka kahA gayA hai| isameM rUpakatva aura bhakti darzana kA acchA paripAka haA hai| viSaya sukha ke lie bhaTakate jIva kI sthiti ina paMktiyoM meM dekhiye-- kAyA citrasArI meM karama parajaMka bhArI, mAyA kI saMvArI seja cAdara kalapatA, saina karai cetana acetanatA nIMda lie moha kI marora yahai locana ko DhapanA / udai balajora yahai zvAsa ko sabada ghora, viSa sukhakArI jAkI daura yahai sapanA, Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisI mUr3ha dazA meM magana rahai tihuMkAla, dhAve bhrama jAla meM na pAvai rUpa apanA // bhASA kA vaibhava, chanda kA pravAha aura bhakti kI pragAr3hatA ina do paMktiyoM meM dekhiye maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa -------- madana kadanajita parama dharamahita, sumirata bhagati bhagati saba Dara sI, sajala jalada tana mukuTa sapata phana, kamaTha dalana jina namata banarasI / pArzvanAtha kI stuti se ye paMktiyA~ lI gaI haiM jinake ve 'dAsa" (bhakta) the / banArasI vilAsa - ApakI racanAoM kA saMgraha grantha hai / isameM inakI 50 racanAyeM saMkalita haiM / yaha saMkalana AgarA ke dIvAna jagajIvana dvArA kiyA gayA thA / isameM inakI antima racanA karmaprakRti vidhAna, jo saM 1700 phAguna sudI 7 ko samApta huI thI, bhI saMkalita hai / isake alAvA jJAnabAvanI saM0 1686; jinasahasranAma saM0 1690 sUktimukAvalI 1691 Adi bhI saMkalita haiM jinase kucha udAharaNa bhASA, bhAva aura geyatA ke udAharaNa svarUpa prastuta kara rahA hU~ / pada duvidhA kaba jaihai yA mana kI / kaba jinanAtha niraMjana sumirauM, taji sevA jana-jana kI / kaba rUci sau pIvai dRga cAtaka, bU~da akhaya pada dhana kI / kaba zubha dhyAna dharau samatA gahi, karU~ na mamatA yA tana kI, duvidhAkatra jai hai / 'navarasa' ke bAda banArasIdAsa ne 'mohaviveka yuddha' likhA thA / kavi usa samaya vAstavika jIvana meM bhI moha aura viveka ke yuddha meM pha~sa thA / moha kI asAratA kA AbhAsa to ho hI gayA thA, tabhI to 'navarasa' ko pravAhita kara diyA hogA / isameM 110 padya haiM, isakI zailI kavi kI anya praur3ha racanAoM kI tulanA meM halkI hai / paM0 nAthUrAma premI dvArA saMpAdita banArasI vilAsa meM pahale kI apekSA tIna naye pada adhika saMkalita haiM / jayapura se bhI isakA prakAzana huA hai / 1. DaoN0 premAra jaina - jaina bhakti kAvya pR0185 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasIdAsa 311 isa taraha isake aneka prakAzana huye haiM aura harabAra kucha navIna sAmagrI bhI AI hai| AtmA kisa prakAra mithyAtva ke parde se DhakI hai, isakA rUpaka ke mAdhyama se varNana karatA huA kavi likhatA haijaise koU pAtura banAya vastra Abharana, Avati akhAre nisi AThau paTa karika, duhU~ ora dIvaTi saMvAri paTa dUri kIjai, sakala sabhA ke loga dekheM dRSTi dhari ke| taise jJAnasAgara mithyAti graMthi meTi kari, ___ umagyo pragaTa rahyau tihU~loka bharikai / aiso upadeza suni cAhiye jagata jIta, suddhatA saMbhArai jaMjAla sau nisari kai / yaha 'pAtura' kI upamA bhI kavi kI svAnubhUta thii| arddhakathAnaka meM kavi ne svayaM likhA hai ki eka samaya vaha AzikI meM dina-rAta DUbA rahatA thaa| vyApAra, svAsthya saba ga~vAne para ceta haA, aura eka bAra cetane para vaha zreSTha jaina bhakta kavi ho gyaa| moha mukta hone kI sthiti kA varNana nimna savaiye meM draSTavya hai punya saMjoga jure ratha-pAika, mAte mataMga turaMga tbele| mAni vibhau aMgayo sirabhAra, kiyo bisatAra parigraha le le| baMdha baDhAi karI thiti pUrana, anta cale uThi Apa akele| hAri hamAlakI poTalI DAri kai, aura divAla kI oTa hva khele 51 inhoMne adhikatara saMskArita bhASA kA hI prayoga kiyA hai kintu apabhraMza mizrita bhASA kA prayoga ekadama nahIM choDa diyA thA kyoMki vaha kAvya kI rUDha zailI ke rUpa meM barAbara prayukta ho rahI thii| mokSapadI se isa saMdarbha meM bhASA ke udAharaNArtha kucha paMktiyA~ uddhRta kara rahA hU~--- ikka samaya rucivaMtano guru akkhai suvamalla, jo tujha aMdara cetanA vahai tusAr3I alla / DA0 kastUraca nda kAsalIvAla ne prazastisaMgraha pR0 241para banArasI vilAsa se aura pR0 258 para samayasAra nATaka, kalyANa maMdira 1. hindI kAvya gaMgA-prakAzaka nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI pR0 136 138 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa stotra mAlA se uddharaNa die haiM kintu vistArabhaya se adhika uddharaNa nahIM diye jA rahe haiN| kucha uddharaNa vivaraNa 'arddhakathAnaka' se denA apekSita hai| yaha eka saphala AtmakathA hai| isameM kavi ne apane doSoM ko bhI khulakara madhyadeza kI bolI meM vyakta kiyA hai| vrajabhASA aura khar3I bolI kI mizrita zailI ko hI kavi ne madhyadeza kI bolI kahA hai, yathA-- madhyadesa kI bolI-boli, garbhita bAta kahauM hiya kholi / arabI-phArasI ke calate zabda bhI yatratatra prayukta hae haiN| isameM saM0 1698 taka kI sabhI ghaTanAyeM A gaI haiN| 55 varSa ko AdhI Ayu mAnakara isakA nAma unhoMne arddha kathAnaka rakhA thA para isake do hI varSa bAda unakI mRtyu ho gii| isalie yaha unakI eka taraha se pUrNa prAmANika jIvanI hai| isameM chaha sau pacahattara dohe-caupAiyA~ haiM / kavi ke jIvana kAla kI aneka pramukha aitihAsika mahatva kI ghaTanAoM kA isameM ullekha milatA hai jaise Agare meM phailI plega kI bhayaMkara mahAmArI kA varNana ina paMktiyoM meM dekhiye isa hI samaya iti vistarI, parI Agare pahilI mrii| jahA~ tahA~ saba bhAge loga, paragaTa nayA gA~Tha kA roga / nikasai gAMThi marai dina mAMhi, kAhU kI basAya kachu nAhi / cUhe marai vaidyanahi jAMhi, bhaya soM loga anna nahiM khAMhi // ' ye saMpUrNa jaina sAhitya meM advitIya kavi haiN| nAthUrAma premI ne likhA hai ki jainoM meM inase acchA koI kavi hI nahIM huaa| yaha kathana kAphI hada taka ucita bhI lagatA hai / inakI racanAoM meM sAmpradAyika saumanasya, vizvamAnava-prema aura ahiMsA kA sandeza bharA huA hai| pahale kahA gayA hai ki banArasI dAsa zvetAmbara muni bhAnucaMdra ke bhakta the, dUsarI ora unake adhikatara grantha digambara AcAryoM kI racanAoM se prabhAvita haiM / akabara kI samanvayavAdI dhArmika nIti kA udAra evaM prazasta prabhAva tatkAlIna saMpUrNa sAMskRtika vAtAvaraNa para dikhAI par3atA hai aura mahAkavi banArasIdAsa, tulasIdAsa, sundaradAsa Adi kI racanAoM meM vaha dhArmika samanvayavAdI vRtti spaSTa dikhAI par3atI hai| 1. DaoN0 kastura canda kAsalIvAla-prazasti saMgraha pR0 240, 258, 270 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 bAlacandra - lokAgacchIya rUpacaMda > jIvajI > kuMvarajI > ratanajI, > zrImalajI > gaMgadAsa ke ziSya the / Apane saM0 1685 dIpAvalI, ahamadAbAda maiM 'bAlacaMdabattIsI' kI racanA kI / isameM guruparaMparA uparokta DhaMga se vistRta rUpa meM dI gaI hai / isalie kevala udAharaNArtha isake Adi aura aMta ke padya de rahA hU~ / yaha racanA jainaprakAza, (bhAvanagara) pR0 303 se 312 para prakAzita hai / Adisakala pAtikahara, vimala kevaladhara, jAko vAso sivapura tAsu laga lAiye / nAdavida rUparaMga, pANi pAda uttamaMga, Adi aMta madhya bhagA jAkU nahi pAiye | bAlacandra saMgheNa saMThANa jANa, nahi koI anumAna, bhaNe muni bAlacaMda suno ho bhavika vRnda, ajara amarapada paramesara ko dhyAiye / ' anta meM guruparaMparA aura racanAkAla Adi bhI hai, yathAzrIya rUpa jIva gaNi kuMara zrImalla muni, ratana sIsa jAsa dhanI tribhuvana mAniyeM / vimala zAsana jAsa muni zrI gaMgadAsa, tAhI ko karata dhyAna zivapura jAiye / hastadIkSitatAsa batrizI bakhAniye / cANa vasu rasa caMda (1685) dIvAlI maMgala vRnda, isameM kula 33 padya haiM hI pariSkRta, prAMjala evaM hindI hai / bhaNe muni bAlacaMda suno ho bhavika vRnda, ahammadAbAda idaM raMga mana Aniye | mahAnaMda sukhakaMda rupacaMda jAniye ||2 / inakI kavitA kI bhASA tathA bhAva donoM sarasa haiN| inakI bhASA sarala pravAhapUrNa kavi viSNu - ujjaina nivAsI kavi viSNu ne saM0 1666 meM 'paMcamIvratakathA' nAmaka kAvya likhA hai / isameM bhaviSyadatta kA saMkSipta caritra diyA gayA hai / kavi ne likhA hai --- 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 266 (dvitIya saMskaraNa ) 2. vahI, bhAga 1 pR0 541-42 (prathama saMskaraNa ) 3. DA0 harIza - jaina gurjara kavio kI hindI kavitA pR0 125 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 purI ujainI kaviniko dAsu, bisnu tahAM karirahyau nivAsa / mana vacakrama sunI sabu koi, vaMdhyA sunai putraphala hoi / racanA kA prArambha prathama navati vaMdau jina deva, tAke caranani pranaU seva, auha gautama ganarAju manAi, muni sArada ke lAgI pAi // 1 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa - 1 bIracaMda - Apa bhaTTAraka lakSmIcaMdra ke ziSya the / inakA sambandha sUrata kI bhaTTArakIya gAdI se thA / ApakI vyAkaraNa evaM nyAyazAstra meM vizeSa gati thI / chaMda, alaMkAra aura saMgIta meM bhI ruci thI / ye vAdaziromaNi kahe jAte the / sAdhucaryA kA kaThoratA se pAlana karate the / navasArI ke zAsaka arjuna jIvarAja inakA bar3A sammAna karate the / bhaTTAraka zubhacaMdra, sumatikIrti aura vAdicaMda Adi ne apanI racanAoM meM vIracaMda kI prazaMsA kI hai / ve saMskRta, prAkRta, gujarAtI aura hindI ke acche vidvAn tathA lekhaka the / unakI ATha racanAyeM upalabdha haiM - vIravilAsaphAga, jambUsvAmIbeli, jinaAMtarA, sImaMdharasvAmI gIta, saMbodhasattANu, neminAtharAsa, cittanirodhakathA aura bAhubalibeli / I jisameM 22 veM tIrthaMkara nemigayA hai / isameM kula 137 vIravilAsaphAga eka khaNDa kAvya hai nAtha kI jIvana ghaTanAoM kA varNana kiyA padya haiM / racanA ke Arambhika aMzoM meM nemi ke saundarya aura bAda ke padyoM meM rAjula kI zobhA kA manohara varNana hai / nemi kI zobhA kA varNana ina paMktiyoM meM prastuta hai ---- veli kamaladala komala, sAmala varaNa zarIra, tribhuvanapati tribhuana nilo, nIlo guNagaMbhIra, lIlAlalita nemIzvara avalezvara udAra, prahasita paMkaja pAMkhaDI aMkhaDI rUpa apAra / rAjula kI sundaratA ina paMktiyoM meM varNita hai kaThina supIna payodhara, manohara ati utsaGga, caMpakavarNI caMdrAnanI, mAnanI sohi suraGga / kAmatA prasAda jaina - hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 130 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIracaMda 315 haraSI haraSI-nija nayaNIu vayaNIu sAha suraMga, daMta supaMtI dIpaMtI, sohatI siraveNI baMdha / nemi ke virakta hokara cale jAne ke bAda rAjula kA vilApa bar3e mArmika DhaMga se vyakta huA hai - kanakami kaMkaNa mor3atI, tor3atI, miNimihAra, ___ lucatI keza kalApa vilApa kara anivAra / nayana nIra kAjali mali, ralavali bhAminI bhUra, kima karuM kahi re sahilar3I, vihinaDi gayo majhanAha / ' kavi ne isameM racanAkAla nahIM diyA hai| jaMbUsvAmIbeli kI bhASA para DiMgala kA prabhAva dikhAI par3atA hai| isameM bhI racanAkAla: nahIM hai| bhASA kI dRSTi se ye racanAyeM adhyayana karane lAyaka haiM, anyathA kAvyatva to sAmAnya koTi kA hI hai| isameM dUhA, troTaka evaM cAla chaMdoM kA prayoga huA hai| jina AMtarA-eka tIrthaMkara se dUsare tIrthaMkara ke bIca kA antara batAne vAlI racanA hai| saMbodhasattANubhAvanA (57 padya) dohe chaMda meM eka upadezaparaka racanA hai / dohe zikSAprada evaM bhAvapUrNa haiM, yathA dayA bIja viNa je kriyA te sadhalI apramANa, zItala sajala jala bharyA nema caMDAla na bANa / kaMTha vihaNU gAna jima, jima viNa vyAkaraNe vANi, na sohe dharmadayA binA, jimabhoyaNaviNa pANi // 2 sImaMdharasvAmIgIta-sImaMdhara ke stavana meM eka laghu gIta hai| 'citta nirodhakakathA' (15 padya) meM citta ko vaza meM rakhane kA upadeza diyA gayA hai / 'bAhubaliveli' meM bAhubalI kI kathA troTaka, rAgasiMdhu Adi vividha chaMdoM aura rAgoM meM kahI gaI hai| 'nemikumAra rAsa' nemi kI vaivAhika ghaTanA para AdhArita acchI kRti hai| yaha saM0 1673 meM likhI gaI / kavi ne racanA kAla isa prakAra batAyA hai saMvata sola tAhottari zrAvaNa sudi guruvAra, dasamI ko dina rUyaDo, rAsa racyo manIhAra / 1. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla-- rAjasthAna ke jaina saMta pR0 109 2. vahI Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isase pramANita hotA hai ki ye 17vIM zatAbdI ke lekhaka the / DaoN0 harIza kA yaha kathana hai ki ye 17 vIM zatAbdI ke prathama caraNa ke kavi the kintu isa rAsa meM diye racanAkAla se vaha apramANika lagatA hai / DA0 harIza ne aura koI navIna sUcanA nahIM dI hai / 316 bhagavatIdAsa - aMbAlA jile ke bUr3hiyA nAmaka sthAna ke nivAsI zrI kisanadAsa agravAla ke putra the / bhagavatIdAsa bUr3hiyA se dillI cale Aye the | Apa kASThAsaMgha - mAthuragacchIya bhaTTAraka guNacaMdra > sakalacaMdra> mahendrasena ke ziSya the / Apake samaya dillI meM jahA~gIra kA zAsana thA / ApakI upalabdha racanAyeM prAyaH saM0 1682 se lekara * saM0 1715 ke bIca likhI gaI haiM arthAt Apa 17vIM zatI ke aMtima aura 18vIM ke prathama caraNa ke kavi the / inakI 25 racanAyeM prApta haiM, jo dillI, AgarA, hisAra Adi aneka sthAnoM para likhI gaI haiM / ye racanAyeM adhyAtma aura bhaktibhAva se pUrNa haiM / inakI bhASA sarala, sarasa hindI hai / unakA saMkSipta paricaya prastuta kiyA jA rahA hai / mugatiramaNIcUnar3I -- yaha eka rUpaka kAvya hai / isakI racanA saM0 - 1680 meM bUr3hiyA meM hI huI thI / isameM jJAnarUpI jala evaM samyaktva rUpI raMga meM raGgI adhyAtmika cUnar3I kA varNana kiyA gayA hai / isameM kula 35 padya haiM / lagatA hai ki dillI Ane se pUrva apane paitRka sthAna para hI yaha racanA kavi ne kI thI / laghu sItAsatu - saM0 1684 meM Apane vRhatsItAsatu likhA, phira - saM0 1687 meM use saMkSipta karake caupAI baddha kiyA / isameM kavi ne apanA paricaya isa prakAra diyA hai guru muni mahiMda saiNa bhagautI, risipada paMkaja reNu bhagautI, kRSNadAsa bani tanuja bhagautI, kuriya gahyau vratu manuja bhagautI / nagara bUDiye vAsi bhagautI, janmabhUmi ciru Asi bhagautI / agravAla kula vaMza lagi, paMDita pada nirakhi bhami bhagotI // 2 isameM pitA, guru, vaMza kA paricaya vahI hai jo pahale likhA gayA hai kintu nivAsa sthAna bUr3hiyA kI jagaha cUr3iyA kahA gayA hai / lagatA 1. DA0 harIza- - jaina gurjara kaviyoM kI hindI ko dena pR0 98- 100 2. DaoN0 kastUra canda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha sUcI bhAga 5 pR0 38 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIdAsa 317 hai ba aura ca ke likhane-par3hane meM kisI stara para bhrama ho gayA hai| ajamera ke bhaTTArakIya zAstra bhaNDAra meM eka bar3A guTakA hai jisameM bhagautIdAsa kI sabhI racanAyeM haiN| sItAsuta meM maMdodarI aura sItA kA saMvAda hai| maMdodarI rAvaNa kA varaNa karane ke lie sItA se Agraha karatI hai kintu sItA apane satItva para dRr3ha rahatI hai| yaha saMvAda bArahamAse ke tarja para likhA gayA hai| jaise ASAr3ha Ane para maMdodarI sItA ko samajhAte hue kahatI hai :-- taba bolai maMdodari rAnI, ruti aSAr3ha ghana ghaTa ghaharAnI, pIya gaye te phira ghara AvA, pAmara nara nita maMdira chAvA / lavahi papIhe dAdUra morA, hiyarA umaMga dharata nahi bhoraa| bAdara umahi rahe caumAsA, tiya piya binu lihiM usana usAsA / nanhIM bada jharata jhara lAvA, pAvasa nabha Agamu darasAvA / dAmini damakata nisi a~dhiyArI, virahini kAma bAna uri maarii| bhugavahi bhoga sunahiM sikha morI, jAnata kAhe gaI mati bhorii| madana rasAina hui jaga sAru, saMjama nema kathana vivahAru / ' maMdodarI kI bAtoM kA sItA isa prakAra uttara detI hai-. apanA piya pada amRta jAnI, avara puruSa ravi dagdha samAnI, piya citavani citu rahai anaMdA, piya guna sarasa bar3hata jasakaMdA / prItama prema rahai manapUrI, tini bAlimu saMga nAhiM duurii| manakarahA rAsa-yaha bhI eka rUpaka kAvya hai| mana ko karahA (U~Ta) kahA gayA hai| lagatA hai ki kavi ne yaha upamA muni rAmasiMha ke pAhur3a dohA se liyA hai / isameM kula 25 padya haiM / saMsAra rUpI registAna meM manarUpI karahA ke bhramaNa kA rUpaka bA~dhA gayA hai / racanA sarala evaM maulika hai / jogIrAsa (38 padya)-jIva indriyasukha ke pIche saMsAra meM bhaTakatA hai / kavi kahatA hai ki apane mana ko sthira kara apane aMtara meM cidAnaMda kA anubhava karake bhavabhramaNa se mukta honA hI parama puruSArtha hai, yathA1. DaoN0 prema sAgara jaina-- hindI jaina bhakti kAvya pR0 164-168 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pekhahu ho tuma pekhahu bhAI, jogI jagamahi soI, ghaTa ghaTa aMtari basai cidAnaMdu, alakha na lakhiye koI / bhava vana bhUli rahyo bhramarAvalusivapura sudha visarAI, parama atIndriya sivasukha tajikari, viSayanmi rahiu lubhAi / ' catura banajArA -yaha 35 padyoM kA rUpaka kAvya hai jisameM kavi ne batAyA hai ki vaha jIva catura banajAre ke samAna hai jo saMsAra kI asAratA kA anubhava karake isase mukta hone kA prayatna karatA hai| "vIrajininda gIta' meM bhagavAna mahAvIra kI stuti se sambandhita pada haiM 'rAjamatInemIsura DhamAla' meM nemi-rAjula kI lokapriya kathA se sambandhita kula 21 padya haiN| TaMDANArAsa-eka AdhyAtmika racanA hai, kavi kahatA hai - dharma sUkala dhari dhyAna anupama, lahi nija kevala nANA be, jaMpati dAsabhagavatI pAvahu~, sAsau sahu nivvANA be / arthAt zukla dhyAna dhAraNa kara jIva ko nirvANa prApta karanA caahiye| anekArthanAmamAlA--koza grantha hai| isake tIna adhyAyoM meM kramazaH 63, 122 aura 71 dohe haiN| anekArtha zabdoM kA padyabaddhakoza banArasIdAsa kI nAmamAlA ke 17 varSa pazcAt likhI gaI uttama kozakRti hai| yaha racanA saM0 1687 ASAr3ha kRSNa tRtIyA guruvAra ko dehalI meM kI gii| mRgAMkalekhAcarita--yaha saM0 1700 agahana zudI paMcamI somavAra ko hisAra ke varddhamAna maMdira meM likhI gaI / isakI bhASA prAcIna marugUrjara hai| isameM candralekhA-sAgaracandra kI kathA ke mAdhyama se satItva kA mahatva batAyA gayA hai| bhagavatIdAsa kI do racanAyeM sAhityetara viSayoM para milI haiMjyotiSasAra aura vaidyavinoda / inase lagatA hai ki ve sAhitya ke alAvA jyotiSa, vaidyaka Adi ke bhI jAnakAra the| unakA hindI aura apabhraMza Adi bhASAoM para acchA adhikAra thaa| kavitva zakti ucca 1. DaoN0 prema sAgara jaina-jana bhakti kAvya pR0 166 2. DaoN0 kastUra canda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha sUcI bhAga 5 pR0 20-38 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIdAsa 319 koTi kI thii| unhoMne prabhUta parimANa meM sAhitya sRjana kiyA jaise AdityabratarAsa, dazalakSaNarAsa, khicar3IrAsa, sAdhu samAdhirAsa, rohiNIvratarAsa, AdityavAra kathA, anathAmI kathA Adi vrata pUjA se sambandhita racanAoM ke alAvA AdinAtha stavana, zAntinAtha stavana Adi tIrthaMkaroM ke stavana bhI kaI likhe haiM / inameM se adhikatara racanAyeM 18 vIM zatI meM par3atI haiM ataH unake vivaraNa nahIM diye gaye haiM / jo vivaraNa-uddharaNa upalabdha haiM unase pUrNatayA pramANita hotA hai ki ve eka zreSTha kavi the| jaina sAhitya meM inake Asa-pAsa hI cAra bhagavatIdAsoM kA ullekha milatA hai| pahale brahmacArI bhagavatIdAsa jinadAsa ke guru the| jinadAsa ne brahmacArI bhagavatIdAsa kA ullekha jaMbUsvAmIcaritra meM kiyA hai| dUsare bhagautIdAsa banArasIdAsa ke paMcamahApuruSoM meM eka the| ataH unakA kAla bhI 17vIM zatAbdI meM hI par3atA hai| tIsare bhagavatIdAsa bhaTTAraka mahendrasena ke ziSya prastuta kavi bhagavatIdAsa hI hai / cauthe bhagavatIdAsa bhaiyA bhagavatIdAsa ke nAma se prasiddha haiM / ve pUrNatayA 18vIM zatAbdI ke kavi haiM / isalie pahale bhagavatIdAsa 17vIM se pUrva ke aura cauthe bhagavatIdAsa 18vIM zatAbdI ke haiN| para do-paM0 bhagavatIdAsa aura bhagautIdAsa 17vIM zatAbdI ke hI haiM / zAyada ve donoM eka hI hoN| DA0 kasturacanda kAsalIvAla ne paM0 bhagavatIdAsa aura bhagautIdAsa (banArasIdAsa ke mitra) ko eka meM milA diyA hai| inhoMne 'argalapura-jinavaMdanA' nAmaka eka racanA kA kartA bhagautIdAsa yA bhagavatIdAsa ko batAyA hai aura aisA pratIta hotA hai ki yaha racanA bhagautIdAsa kI haiM jo kavi banArasI dAsa ke mitra the| bhagautIdAsa kRta argalapura jinavaMdanA meM (saM0 1651) Agare ke sabhI jina maMdiroM aura caityAlayoM kA varNana kiyA gayA hai| isameM 21 padya haiN| pratyeka pada 12 paMktiyoM kA hai| gIta kA Teka hai argalapura paTTaNi jiNamaMdira jo pratimA risirAI / eka jinAlaya kA varNana karatA huA kavi likhatA hai sAhu narAinI kIu jinAlaya ati uttaga dhuja sohai ho, gaMdha kuTI jinabiMbavirAjata amara khacara khohai ho| x samujhi sakhahi manamAMhi saguNa jaNa sunibAnI gurudevA, X Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sura mukha dekhi ajhai pada pAvahiM karahiM sAdhurisi sevA / " inakI eka anya racanA 'dAnazIlabhAvanA' bhI ho sakatI hai jisakI prati diga0 jainamandira bIsapaMthI dyosA meM surakSita hai / " 320 zrI kAmatA prasAda jaina kA vicAra hai, ki mahendrasena ke ziSya bhagavatIdAsa yA bhagautIdAsa eka hI haiM / ye hI banArasIdAsa ke paMca sakhAoM meM the jinameM rUpacaMda, caturbhuja, bhagautIdAsa, ku~varapAla aura dharmadAsa kI gaNanA hai, yathA yathA rUpacaMda paMDita prathama, dutIya caturbhuja nAma, tRtIya bhagautIdAsanara kaurapAla guna dhAma / dharmadAsa e paMcajana mili vaise ikaThaura, paramAratha caracA kareM inhake kathA na aura / zrI kAmatAprasAda jI likhate haiM "bhagavatI dAsa jI jaina sAhitya meM prasiddha kavi bhaiyA bhagavatIdAsa se bhinna vyakti haiM aura yaha vaha kavi pratIta hote haiM jo muni mahendrasena ke ziSya the aura sahajAdipura ke rahane vAle agravAla vaizya the / 4 bhadrasena - Apa kharataragacchIya kavi the / jaba jinarAja sUri ne zatrujaMya para pratiSThA kI thI usa samaya vahA~ guNavinaya Adi ke sAtha bhadrasena ke bhI upasthita rahane kI sUcanA milatI hai / " ApakI racanA 'caMdana malayAgiri caupAI' 184 padyoM kI eka sundara, lokakathA para AdhArita kRti hai / yaha paryApta lokapriya bhI hai| isakI aneka pratiyA~ rAjasthAna evaM gujarAta ke zAstrabhaMDAroM meM upalabdha haiM jinameM se kaI sacitra bhI haiM / saM0 1675 ke Asa-pAsa isakI racanA huI hogI / isameM kusumapura ke rAjA caMdana aura zIlavatI rAnI malayagirI 1. DaoN0 kastUra canda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha sUcI bhAma 5 pR0 39-114 2. vahI 3. zrI kAmatA prasAda jaina - hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 113 4. vahI 5. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 596-98 ( prathama saMskaraNa ) Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrasena kI kathA nibaddha hai| isakI bhASA sarasa evaM prasAda guNa sampanna hai|" yaha AcArya dhruva (AnaMdazaMkara dhruva) smArakagrantha meM prakAzita hai| racanA dohA chaMda meM hai, bIca-bIca meM kucha gAthAyeM bhI dI gaI haiM / prArambha ke do dohe nimnalikhita haiM svasti zrI vikramapure, praNamI zrI jagadIza, tanamana jIvana sukhakaraNa, pUraNa jagata jagIsa varadAyaka varasarasatI, mati vistAraNa mAta., praNamI mani dhara moda sa, haraNa vighana saMghAta / / 2 yaha racanA bIkAnera meM huii| guruparaMparA kA patA nahIM cala pAyA paraMtu kavi kharataragacchIya AcArya jinarAja sUri kA bhakta pratIta hotA hai| yathA mama upagArI paramaguru guNa akSara dAtAra, baMdI tAke caraNa yuga bhadrasena munisAra / isameM racanAkAla bhI nahIM hai / antima dohA yaha hai duSa gayo mana sukha bhayo, bhAgo viraha viyoga, mAta-pitA suta milata hI, bhayo apUrava yoga / jaina gurjara kavio ke navIna saMskaraNa meM isakA aparanAma 'vArtArAsa' bhI batAyA gayA hai| isameM racanAkAla saM0 1709 se pUrva kahA gayA hai| jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 10.8 para saM0 1709 kI pratilipi prApta kahI gaI hai| 3 ataH yaha racanA 17vIM zatAbdI ke antima caraNa kI avazya hogii| DA0 kastUracaMda kAsalIvAla ne bhI ise 17vIM zatAbdI kI racamA batAyA hai| unhoMne grantha sUcI vivaraNa meM ise hindI padya meM racita kathA batAyA hai| isakI prati kA prApti sthAna (digambara jaina maMdira koTaDiyoM kA) DUgarapura batAyA hai| 1. harIza zukla ---jaina gurjara kaviyoM kI hindI kavitA pR0 123-24 2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 596-98 (prathama saMskaraNa) 3. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 181-183 (dvitIya saMskaraNa) 4. DaoN0 kastUra canda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha sUcI bhAga 5 pR0 437 21 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhavAna -tapAgacchIya somavimalasUri ke ziSya the| Apane saM0 1626 meM 483 kar3I kI racanA 'vaMkacUla rAsa' pATaNa meM likhii| kavi ne isakA racanA kAla isa prakAra batAyA hai saMvata sola chavIsame rAsa racyo ulhAsi, sukala pakSi dasamI dine sohiyA comAsi / prArambhika maMgalAcaraNa ke antargata kavi ne Adi jiNesara, ajita, sumati, caMdraprabha, zAMtideva, neminAtha aura mahAvIra Adi tIrthaMkaroM kI vaMdanA kI hai, phira kavi kahatA hai sAcore zrI vIraja vaMdo, kaMdo pUraba pApa, dohaga duragati dUre palAi, thAI niramala Apa / sahi guru paya praNamI ne bAlisu, baMkacUlano rAsa / sarasati sAmiNi pAi lAgu, mAMgu vacana vilAsa / ' muru paraMparA isa prakAra batAI gaI hai tapagachi guruo guNanilo somavimala sUrIza, parivAra sahita o guruvalI, pratipo koDi varIsa / kAsamIrapura pATaNi jihAM mUlanAyaka pAsa, caraNa kamala tehanA namI, kIdhoM baMkacUla rAsa / aMtima paMkti meM kavi ke nAma kI chApa hai kahi kaviyaNa ne sAMbhale, hIya dharI bahU dhyAna, te pAme ziva saMpadA, kahe karajoDi bhavAna / / 483 // 2 bhAnukIrtigaNi-Apa digambara paramparA ke bhaTTAraka aura sAhityakAra the| apane saM0 1678 meM 'AdityavAra kathA' (25 kar3I) kI racanA kii| isake Adi aura anta kI paMktiyA~ prastuta haiMAdi zrI sukhadAyaka pAsa jiNesa, simaroM bhavya payoja dinesa / simaroM zAradA paga araviMda, dinakara pragaTyo pAsa jiNaMda / aMta-saMvata vasu manu zazi kI kalA, vistRta kavitA yaha nirmlaa| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 152-53 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga - 3 pR0 716-717 (prathama saMskaraNa) 2. vahI Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva 323 par3hata sunata nara bahu sukha lahe, bhAnukIrtigaNi aise kahe / / bhAnumaMdira ziSya -baDatapagacchIya dhanaratnasUri ke ziSya bhAnumandira ke isa ajJAta ziSya ne saM0 1612 vaizAkha zukla 3, ravivAra ko puNyadharA ? meM 'devakumAra caritra' nAmaka apanI 1289 kar3I kI vRhad racanA cAra khaMDoM meM pUrNa kii| isakA prArambha isa prakAra huA hai sarasati sAmiNi vInavu mAMgu niramala buddhi, kavitta karisi sohAmaNu, devo vacana visuddhi / isameM magadha samrAT zreNika prazna pUchatA hai aura bhagavAna mahAvIra uttara dete haiM, yathA-- kara kamala jor3I kari, zreNika rAya pUchaMti / sAta vyasana saMbaMdha tu mujha prati teha kahaMti / sapta vyasanoM ke sambandha meM bhagavAna uttara dete haiM varddhamAna balatuM kahi, suNi rAjana suvicAra, caritra tAsa kautaka ghaj, kahIi teha vicAra / anta meM caMdragaccha ke ratnasiMha se lekara udayasAgara, labdhisAgara, dhanaratna, bhAnumaMdira taka guruoM kA varNana kiyA gayA hai / racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai tasa sevaka kIdhI capai, saMvata sola vArottari hii| vizAkha sukala trIja ravivAra, nagara puNyadharA majhAri / anta- devakumAra caritra vara paripUrNa havu rAsa, bhAnumaMdira ziSya ima kahi caturtha hau ullAsa / 2 bhAva yA ajJAta-Apake sambandha meM vivaraNa nahIM jJAta ho sakA hai / 'pApa puNya caupAI' nAmaka racanA meM 'bhAva' zabda AyA hai lekina 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 984 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 213 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 662-64 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 53-54 (dvitIya saMskaraNa) Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda-prayoga se yaha spaSTa nahIM hotA ki yaha kartA kA nAma hI hai| sambandhita paMktiyA~ dekhiye bhAva sahita varagata mani dharau, siddhi ramaNi lIlA jama varauM / yahA~ 'bhAva' zabda kisI vyakti ke bajAya bhAvanA ke artha meM hI prayukta pratIta hotA hai, kintu zleSa ke AdhAra para yadi donoM artha lie bhI jAya to bhI kavi ne apane yA apanI kRti ke sambandha meM koI anya antaHsAkSya nahIM diyA hai| isakI racanA tithi tathA sthAna kA bhI kavi ne iGgita nahIM kiyA hai| yaha 78 kar3I kI racanA hai| isakA prathama chanda yaha hai pApa pUNya nAM phala sAMbhalo, krodha mAna mAyA pariharaU, idI noMdrI savi vasi karau, dharma bhaNI sahui aNusaraU / isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiMo caupaiM manaraMjii bhaNau, moTA pApa save parihara u, bhAva sahita baragata mani dharau, siddhi ramaNi lIlA jama varau / ' bhAvaratna -tapAgacchIya hemavimalasUri > anaMtahaMsa > hIrahaMsa > vinayabhUSaNa > ratnabhUSaNa ke Apa ziSya the / saM0 1660 dvitIya aSAr3ha kRSNa 7, ravivAra ko 506 kar3I kI racanA 'kanakaveSThirAsa' Apane likhI / isakA racanAkAla kavi ne ina paMktiyoM meM batAyA hai saMvata rasa ne caMdra yugma trIse re melI lAho saMvatsare re, Aso dvitIya (badi tIja) caMda sAtami re zubha yoge ravivAre re / zaya rASTra majhAri sAMbhara nayare upakaMThe sohAmaNI re, mathurA ne aNusAre puhuri nAme re trisI pariNAme bahugaNI re| tasamaMDana zrI pAsa paya praNamI re, rAsa racyo ralIyAmaNI re, pahute saghalI Asa bhAvaratna re kahe bhaviyA~ bhAve suNI re / Upara likhI gaI guruparaMparA kA bhI kavi ne ullekha kiyA hai aura apane ko ratnabhUSaNa paMDita kA dakSa ziSya kahA hai, yathA zrI ratnabhUSaNa paMDita dakSa sevakare bhAvaratna bhAve bhaNe re / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1507 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 281 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 1 pR0 245 aura bhAga 3 pR0 740-42 (prathama saMskaraNa) . Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvavijaya 325 _zrI mo0 da0 desAI ne pahale racanAkAla saM0 1632 kahA thA, bAda meM saM0 1660 nizcita kiyA hai| jo ho, racanA 17vIM zatAbdI kI hai / isakA prArambha isa prakAra huA hai vimala vANi vANi dIo, kavijana pUro Asa, haMsavAhanI gajagaminI, deyo buddhi prakAza / zAsana devatA deva savi praNamI tehanA pAya, rAsa racyu ralIyAmaNo kanakaseThi gRhIrAya / ekamanAne sAMbhale bhaNe gaNe savisesa, avicala lIlA so lahe, vilase bhoga visesa / ' bhAvavijaya -tapAgacchIya upAdhyAya vimalaharSa ke ziSya munivimala Apake guru the| Apane saM0 1696 caitra kRSNa 10, ravivAra ko khaMbhAta meM dhyAnasvarUpa (nirUpaNa) caupAI kI racanA kii| isake atirikta ApakI adhikatara racanAyeM 'stavana' rUpa meM hI prApta haiM jaise zAMtijinastavana, zaMkhezvara pArzvanAtha stavana, aMtarIkSa pArzvanAtha chaMda aura 24 jinagIta Adi / isake alAvA 'stavanAvalI' nAmaka stavanoM kA eka saMkalana bhI prApta hai jisameM aranAtha stava, mallinAtha stava, suvratastava, neminAthastava Adi stavana saMgrahIta haiN| ApakI eka vistRta racanA 'zrAvakavidhirAsa' athavA zukarAjarAsa bhI prApta hai| ina racanAoM kA saMkSipta paricaya diyA jA rahA haidhyAnasvarUpa caupAI kA prArambha ina paMktiyoM se huA hai sakala jinesara pAya vaMdevi, samarI mAtA sArada devi / dhyAna taNeM hUM karuM vicAra, zrI jiNavacana taNe anusAra / jIva taNo je thira pariNAma, kahii dhyAna tehanu nAma / tehe taNA che cyAra prakAra, doya azubha doya zubha manidhAra / racanAkAla -varSadhara nidhi sudhArucikalA vacharai (1961) caitravadi dasamI ravivAra saMgai / dhyAna adhikAra avikAra sukha kAraNa, khaMbhanayari racyo citta raMgai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 391-92 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 1 pR0 581 (prathama saMskaraNa) Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guruparaMparA-zrI tapAgaccha sohAkaro, zrI hIravijayo guru jugprdhaano| desanA jasa suNI sAhi akabbara guNI, dhamakAmaiM thayo saavdhaano| isake bAda vijayAnaMda, vimalaharSa aura munivimala taka kA smaraNa kiyA gayA hai| yaha racanA 'prakaraNAdi vicAra gabhita stavana saMgraha' meM jainadharma prasAraka sabhA dvArA prakAzita hai| zrAvakavidhirAsa athavA zukarAjarAsa 1001 kar3I kI vistRta racanA hai / yaha saM0 1735 meM likhI gaI; kavi likhatA hai bhUtabhavana rayaNAyara dharaNI (1735) a saMvata sUdho jaanno| dina divAlai rAsanI racanA, siddhi car3he harakhANo / ' yaha racanA 18vIM zatAbdI kI hai, ataH adhika vivaraNa nahIM diyA jA rahA hai / bhAvavijaya 17vIM aura 18vIM zatAbdI ke kavi the| 24 jinagIta eka caubIsI hai| yaha '1151 stavanamaMjUSA' aura 'caubIsI tathA bIsI saMgraha' meM prakAzita hai / isakA Adi-- zrI vimalAcala maMDaNau re, zrI AdIsara jagadIza re / bhagatavachala prabhu mAharau re, tehaM dhyAna dharata jagadIza re| AdIzvarastavana ke bAda 12vIM kar3I meM dharmanAtha kA stavana isa prakAra hai ima disi kumarI re sUtikarama kare, jehanAM dharIa AMNa ho jii| bhAvavijaya muni haraSa dharai dhaNau, nAmi te dharama jiNa ho jii| zAMtijinastavana kA kalaza dekhiye-- ima zAMtipAlaka zAMtisuhakara, zuNyo zAMti jinnesro| zrI kahelavADA nayara maMDaNa, karmapaMka divAkaro // jagajaMtunAyaka mugatidAyaka, kAmasAyaka sNkro| uvajhAya zrI muni vimala sevaka, bhAva sukha saMtati karo // 2 zaMkhezvara pArzvanAtha stavana kA kalaza bhI udAharaNArtha prastuta hai iti dukkhavAraka sukkhakAraka zrI zaMkhesara jinavarU / maI thuNyo bhagati Apa sagati bhaviyavaMchiya surataru / / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 323-324 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, pR0 325-326 (dvitIya saMskaraNa) Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 bhAvazekhara uvajhAya vimalaharSa sohai sukRta bhUruha jaladharo, uvajhAya zrI muni vimala sevaka bhAva vijaya jayakaro / 'aMtarIkSapArzvanAthachaMda' (51 kar3I) kI prArambhika paMktiyA~ dekhiye sarasati mAta mayA karI, Apo avicala vANi, purisAdANI pAsa jiNa, gAUM guNagaNi khANi / isake bhI aMta meM vahI guruparaMparA batAI gaI hai| nAraMga purAhava pArzvastava (23 kar3I) saM0 1707 kA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvatasattara chaDottarA, varaSijeThavaditrIjai bahuharakha i, bahupratimA vanda saMghAti, prabhu thApyA achavathAti / Apa acche saMta aura uttama kavi the| ApakI racanAoM meM pravAha hai kyoMki chaMda prAyaH khaMDita nahIM hai / mAtrA, tuka Adi kA dhyAna rakhA gayA hai| isa prakAra Apa 17vIM zatAbdI ke antima aura 18vIM sadI ke prathama caraNa ke eka sazakta kavi siddha hote haiN| bhASA meM prasAda guNa ke sAtha pravAha bhI hai| bhAvazekhara-AMcalagacchIya kalyANasAgarasUri ke ziSya vivekazekhara Apake guru the, Apane saM0 1683 jyeSTha zukla 14 ko 3 khaMDoM 31 DhAloM meM 747 kar3I kI racanA rUpasena RSirAsa' prastuta kii| isakA Adi dekhiye-- svasti zrIzAMtIsaru, praNamu ekacitta bhAvi, vidhana nivAraNa sukhakaru, lIlAlavadhi sundAvi / maMgalAcaraNa ke antargata zAradA, gautama gaNadhara Adi kI vaMdanA hai| isameM rUpasena kI kathA ke mAdhyama se puNya kA mAhAtmya samajhAyA gayA hai puNye tejasa jhalahalai, prAcI disijimi bhANa, puNya kathA kahu haraSa dharI, rUpasena guNa jANa / jima bhASiu purava munii tima dAkhu hU~ reha, sAdhukathA kahiMtA thakAM hovi lAbha suneha / navanagari zrI zAMti jiNesara, tasa sAnidhi thau aha, baMdhava vijayazekhara nI sAhija kaheu adhikAra suneha re / X Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 328 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa prathama khaNDa meM 278 gAthA aura 11 DhAla haiN| dvitIya khaMDa meM 11 DAla aura 257 gAthAyeM tathA tRtIya khaMDa meM 194 gAthAyeM haiM / tRtIya khaMDa kI navIM DhAla meM racanAkAla isa prakAra likhA gayA hai saMvata solasiM trAsIi mAsa jeTha maniraMgire lAla, bIje khaMDa manoharu navamI DhAla rasAla re laal|' kavi ne zloka saMkhyA 1105 batAI hai| bhAvaharSa-kharataragaccha kI bhAvaharSI zAkhA ke Apa pravartaka AcArya the| yaha ghaTanA saM0 1621 kI hai| isakI gaddI bAlotarA meM hai| Apane 163 gAthA kI eka sundara racanA 'sAdhuvaMdanA' nAma se racI hai jo saM0 1622 meM jodhapura meM racI gii| isake atirikta Apane karIba 20 sarasa gIta aura bhAva pravaNa stavanAdi likhe haiM / inakI racanAoM kA uddharaNa nahIM upalabdha ho skaa| bhImabhAvasAra-Apa lokAgaccha ke varasiMha ke ziSya the| Apane 'zreNikarAsa' tIna khaNDoM meM (saM0 1621 bhAdra zukla pakSa meM bar3odarA (vaTapadra) meM likhA hai| isake prathama khaNDa kA Adi isa prakAra hai gotimanai sira nAbhIya, manavAMchita phala pAmIya / svAmIya sevaka nI dayA karo / sAradAnai caraNe lAgu, zuddhi buddhi mAtA huM mAMgu, dyo mujhanai vANI anopama ruaDI o| aMta-vaTapadra nayara saMvata sola akavIsai, bhAdrapada sudi zubhavAre / ' ___ isakA dvitIya khaMDa eka dazaka bAda likhA gyaa| yaha 416 kar3I kA hai| baDodarA meM hI yaha bhI likhA gayA jaisA ki isakI aMtima paMktiyoM se prakaTa hotA haivaTapadra nayari saMvata solavabhIsai bhAdrapadavadi bIjai sukatai / isameM guruparamparA kuMvarapAla se pAlhA aura varasiMha taka batAI gaI hai| isakA Adi dekhiye - 1. jaina gurjara kavipro bhAga 3 pR0 996-998 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 253-255 (dvitIya saMskaraNa) 2. zrI agara canda nAhaTA-paramparA pR0 88 3. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 226-227 aura bhAga 3 pR0 705-708 (prathama saMskaraNa) Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhImamuni .329 mAtasarasati mAtasarasati taNai supasAya / rAjazreNika teha taNau prabaMdha rAsa rasAla kIdhau; guNI guruzrIvarasiMgha riSitaNaiprasAdisauartha sIdhau / tIsare khaMDa kI racanA saM0 1636 Aso vadi 7 ravivAra ko pUrNa huI, yathA saMvata sola chatrIsai varasai Aso vadi ravisaptamI, zreNikarAsa khaNDa trIjau kIdhau, zruta devyAni prnnmii| isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai :svAmI o saraba siddha namUkara joDi , goyama Adi sAdha sahU namU / ' __ ApakI dUsarI prApta racanA 'nAgala kumAra nAgadatta rAsa' hai / yaha 201 kar3I kI kRti hai| isakI racanA saM0 1632 Aso zudI 5 bhRguvAra ko baDodarA meM huI / Adiprathama a gautama svAmInu nAma a sIjhai sahukAma praNAma karUM se| sakti se sAradA lAgu huM pAya re, ___mayA karau mAi padavaMdha karUM / racanAkAla-baTapadra saMvata solavatrIsi, Aso sudi bhagU paMcamI, bhIma bhaNai mi racIu raMgi zrIgurunicaraNe nmii| bhIma muni -zrI desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 3 ke pRSTha 705 para bhIma bhAvasAra aura bhIma ko alaga-alaga batAyA hai kintu anta meM donoM ko eka hI mAnA hai, ataH bhIma ke nAma se prApta zreNika rAsa ke dvitIya aura tRtIya khaMDa ko bhImabhAvasAra kI hI racanA svIkAra kara liyA hai| lekina bhIma muni koI anya vyakti pratIta hote haiN| isakI racanA 'baikuNTha paMtha' saM0 1699 kI hai| bhImabhAvasAra se inake bIca samaya ke lambe antarAla ke kAraNa ye alaga vyakti lagate haiN| yaha racanA jainaprakAza pR0 403 se 408 para prakAzita hai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 120 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, pR0 123 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isake anta meM racanA sambandhI vivaraNa isa prakAra batAyA gayA haicaurAsI lokha jIvA joniyAM phiriyA vAra ananta, muni bhIma bhaNe arihaMta japo, jima pAmo bhavaanta / saMvata sola navANuye, bIjA je budhavAra, Aso mAse gAiyo, chIkArI nagarI majhAri / yaha chIkArI meM likhI gaI yAni isakA racanA sthAna bhI bhinna hai / bhImabhAvasAra kI sabhI racanAyeM baDodarA meM likhI gaI thiiN| isa kRti kA Adi-- vaikuNTha patha bIhAmaNo, dohilo che ghATa, ApaNano tihA koI nahIM je dekhAu bATa, mArga vahe re utaavlo| anta-bhIma bhaNe sahu sAMbhalo, navi kIje pApa, U~cho Adhiko je me kahayo te tame karajo mApha mArga vahe re utaavlo|' uparokta tathyoM ke AdhAra para bhIma muni ko bhImabhAvasAra se bhinna kavi svIkAra kiyA gayA hai| bhuvanakoti gaNi-Apa kharataragacchIya kSemazAkhA sthApaka kSemakIrti saMtAnIya zivasundara pAThaka>padmanidhAna>hemasoma>jJAnanaMdi ke ziSya the| inakI racanAyeM saM0 1667 se saM0 1706 taka kI prApta huI haiM jinase yaha siddha hotA hai ki ye mukhyataH 17vIM zatAbdI ke kavi the| 16vIM zatI meM eka digambara bhaTTAraka bhuvanakIrti ho gaye haiM jo sakalakIrti ke ziSya the, dUsare bhuvanakIti koraMTagacchIya kakkasUri ke ziSya the| ina donoM kA paricaya 16vIM zatAbdI ke antargata yathAsthAna diyA jA cukA hai| ye una donoM se bhinna kavi haiN| inakI 'aghaTitarAjarSicaupai' saM0 1667 laverA, 'bharatabAhubali caupai' saM0 1675 jaisalamera, jambUsvAmI caupai' saM0 1691 khaMbhAta, 'gajasukumAla caupaI' saM0 1703 khaMbhAta, 'anjanAsundarIrAsa' saM0 1706 udayapura, pArzvadhavala saM0 1692 Adi kaI bar3I racanAyeM prApta haiN| Apa sukavi ke sAtha hI eka acche gadyakAra bhI the| ApakI gadyaracanAoM 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 598-599 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 340-41 (dvitIya saMskaraNa) Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuvanakIrti gaNi 331 meM zatrujayastavana bAlAvabodha saM0 1692 ullekhanIya hai|' ApakI kucha racanAoM ke viSaya, bhASA zailI tathA kAvyatva ke namUne ke rUpa meM kucha. uddharaNa praratuta kiye jA rahe haiN| aghaTita rAjarSi caupai (1667 kArtika, zudI 5 guru, laverA), kA racanAkAla kavi ne isa paMktiyoM meM batAyA hai| sola sai satasaThui saMvate kAtI sudi vara mAsi, paMcami guruvAre siddhi joga jI, saMti pasAya ulAsi / isake pazcAt uparokta guruparaMparA dI gaI hai| antima paMktiyA~ isa prakAra haiM iNipari jIvadayA je pAlisye, lahisye te bhavapAra, bhaNe guNe je suNisI pratidina, tA gharimaMgalacyAra / ' bharata bAhubali cariya-(6 khaMDa 83 DhAla, saM0 1671 zrAvaNa zukla 5, guru, jaisalamera) Adi - zrI AdIsara sAminai kari praNAma manasuddhi, vInati atI vInavu Apau niramala buddhi / bharata bAhubali taNau, caritta kahu citalAi, janama karuM saphalau jagai, pAtaka jema pulAi / vIrA rasa ihA adhika chai, caritra zAstra saMbhAvi, ThAmi-ThAmi rasa ora piNa suNijyobhaviyaNabhAvi / 14 / arthAt isa racanA meM pradhAna rasa vIra hai, bIca-bIca meM anya rasoM kA bhI samAveza kiyA gayA hai| racanAkAlasaMvata sola rasA RSi mAsai zrAvaNai re, sudi paMcami guruvAra re, siddhiyoga ghrama bhAvanai re| guru paraMparA ke antargata kharataragaccha ke yazasvI AcArya jinacaMdasUri se lekara jinasiMha ke pazcAt kSema zAkhA kA vivaraNa diyA gayA hai| jisameM jasasundara, padmanidhAna, hemasoma aura jJAnanaMdi kA smaraNa kiyA gayA hai / yathA 1. zrI agara canda nAhaTA pR0 84 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 125 (dvitIya saMskaraNa) Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jJAnanaMdi gururAja vinavai re, bhuvanakIrati gaNi a bhaNai re / sAhajyai kavi lAvaNyakIrati gaNi taNai re, bhaNIyau me saMbaMdha sundara re, DhAla triyAsI ihAM kiNau re / racanA kI bhASA ke sambandha meM kavi kahatA haigujarAtI tima siMdhU mAru pUravI re, bhASAyai suprasiddha suNatAM re, prakaTai mati atinavIre / jaMbUsvAmI caupai-(4 adhikAra 55 DhAla, saM0 1691 zrAvaNa zukla 11, 1369 kar3I) kA racanAkAla bhinna-bhinna pratiyoM ke do pAThAMtaroM meM do prakAra se milatA hai / dUsare pAThAntara ke anusAra yaha racanA saM0 1705 meM huI hai|' eka prati meM pATha hai / saMvata sola saha he 'akANuye' aura dUsare prati ke pAThAntara meM--saMvata satara se paMcottare, zrAvaNasudi igyArasi vAsare diyA gayA hai / gajasukamAla caupAi-(saM0 1703 mAgha, vada 11 guru, khaMbhAta) kA kalaza dekhiyezrI vIra jinavara pATapATe gaccha kharatara se ghaNI, zrI jinaraMga sUrIMdarAje SemasAkheM dinamaNI, zrI gyAnanaMda gaNIda vAcaka caraNasevaka tAsa a, zrI bhuvanakIrati kahe gajasukumAlamunino rAsame aMjanAsundarIrAsa - (3 adhikAra 43 DhAla, 703 kar3I saM0 1706 mAgha zukla 12 guruvAra, udayapura) Adi __ karatA sagalI sAdhanA, satya gurukahavAya; hU~ piNa ihA~ kiNi te bhaNI, prathama namugurupAya / / zrI jinaraMgasUri ke Adeza se inhoMne udayapura meM caumAsA kiyA, usa samaya vahA~ kA zAsaka rANA jagatasiMha thA, yathA tasu AdesaI saMvata satara chaDotarai re udayApura caumAsa, jagatasiMgha rANo gAjai, jihAM re hiMdUpati tasavAsa / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 127-12 2. vahI, pR0 132 (dvitIya saMskaraNa) Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matikIti ima zrI bhuvanakIrati kahi bhAva dharIghaNau re giruAno jasavAsaH adhiko ocho ihAM kiNa jeha kahyo re hubai re micchAdukar3a tAsa / zIla evaM samyaktva kA mAhAtmya isa kathA dvArA kavi ne spaSTa kiyA hai / anta meM kavi ne likhA hai--- sIla prabhAvai samakita guNanai dhAravii re, __dinaprati koTi kalyANa / tiNi a bhaNatA guNatA suNatA caupaire, jIvina janama pramANa / ina pA~ca pramukha racanAoM ke alAvA Apane kaI dhavala, stavana Adi choTI racanAyeM bhI kI haiN| pAvalaghustavana kI kucha paMktiyA~ inake pratinidhi rUpa meM prastuta kara rahA huuN| yaha 9 kar3I kI laghu kRti hai| isakA Adi isa prakAra hai-- tu gyAnI tujha je kahu~ jI tehana tila posAya, piNa sasanehA mANasAM jI vigara kahyA na rahAya / anta-- sAMnidhi karijAi avasarai jIitarai koTi kalyANa, mana bIsaro mana thakI jI, bhuvanakIrati kulabhAMNa / ' navIna saMskaraNa (jaina gurjara kavio) ke saMpAdaka bhI jayaMta koThArI ko nizcita vizvAsa nahIM hai ki yaha racanA unhIM bhuvanakIrti kI hai| lekina jaba taka zrI desAI kI sthApanA ke viruddha kucha nizcita pramANa nahIM milatA taba taka use amAnya karane kA mUjhe aucitya nahIM dIkhatA, ataH ise maiM inhIM bhuvanakIti kI racanA mAnatA huuN| matikIrti--Apa kharataragacchIya kSemazAkhA ke pramodamANikya > jayasoma > upAdhyAya guNavinaya ke ziSya the| apane cittalalitAMgarAsa, aghaTakumAracaupai saM0 1674 AgarA aura dharmabuddhirAsa saM0 1697 nAmaka kAvya racanAyeM kI haiN| gadya meM 'praznottara' nAmaka racanA bhI upalabdha hai| acchayakumAra caupai (272 kar3I saM0 1674 AgarA) ke Adi kI paMktiyA~ dekhiye-- 1. jaina gurjara kavio, bhAga 3 pR0 378 2. zrI agara canda nAhaTA-paramparA pR0 78 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa AsApUraNA pAsa prabhu puhavi prasiddha ujAsu, sujasa surAsuravara milI, gAvai dhariya ulAsa, dharamamarama ati dohilau kahatAM viNu guruvANi, bhaviSyata puNyai udayavasiM, lahiya te guNakhANi / bana rana zatru jalana jAlai dharama havai rakhapAla, iha upanaya vara vibudhavara aghaTakumAra saMbhAla / kavi kahatA hai ki aghaTakumAra ne jaise udyamapUrvaka dharmAcaraNa karake nirvANa prApta kiyA, usI prakAra saMsArI jIvoM kA bhI kartavya hai / anta meM kavi likhatA hai-- jANI udyama dharamai dharau jima sukhasaMpada lIlAvarau, racanAkAla -- aMbudhi munirasa sasidhara varasai, 334 yaha racanA jahA~gIra ke zAsanakAla aura jinasiMhasUri ke sUrikAla meM racI gaI thI / yathA a saMbaMdha bhaNyau mana harasai / yugapradhAna bhI jinasiMha sUri, rAjai rAjai je guNabhUmi, jihA~ jahA~gIra sAhi savaroja, naya mahi prajApAlaijima bhoja / Age guruparaMparA dI gaI hai / dharmabuddhi maMtrIzvara caupAI (saM0 1697 rAjanagara ) Adi-- ANi AnaMda aMgamai, paNamI pAsa jiNaMda, phaladAI phalavAdhapurai kaliyugisuratazkaMda / ' racanAkAla -- saMvatamuninidhi rasa zazi varasai, a sambandha racyo mana harasai / rAjanagara saMpada bhari sarasai, jAsu zobhAgu phuNa purapharasai / Apane eka khaMDana maMDana yukta sAmpradAyika racanA bhI kI hai jisakA nAma hai -- lu paka matotthApaka gIta ( gA0 61 ) usakI antima paMktiyA~ dekhiye -- ahe bhAva Agami bhaNyau zrI guNa vinaya pasAi, mata kIrata vAcaka maNai, nijamana kerai bhAi / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 577 aura bhAga 3 pR0 pR0 185 (dvitIya saMskaraNa ) tathA bhAga 1 1068 (prathama saMskaraNa ) Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matisAra gadya meM Apane lakhamasI kRta praznottara rUpa saMvAda saM0 1691 bhAdra vadI 6 budha jaisalamera meM likhI hai| isameM 27 praznoM para saMvAda hai / ApakI bhASA sarala, zuddha aura gatizIla hai, yathA-- puNya taNau phala jeha na mAnai, moha malina mati Apa gumAnai, U~canIcagati mai bahu thAnai, dukha lahaisyai nara teha agAnai / pApa taNI mati durai karisai, saMga kusaMga tinaU pariharasai / puNya taNau phala sukhi mani dharasai, matisAgara jima te sukha varisai / ye paMktiyA~ dharma buddhi maMtrIzvara rAsa se uddhRta haiN| inameM pApa puNya kA sundara nirUpaNa sarasa bhASA zailI meM kiyA gayA hai| __ maticaMda--Apa guNacanda gaNi ke ziSya the| Apa mukhyarUpa se gadyakAra the| ApakA racanAkAla 17vIM zatAbdI kA uttarArddha hai| ApakI do gadya kRtiyA~ upalabdha haiM-- 1. karmagranthabaMdhasvAmitva vAlAvabodha aura 2. SaDazIti (cotho karma grantha) bAlAvabodha / ' matisAra I--Apa kharataragacchIya jinasiMha sUri ke ziSya the| zrI mo0 da0 desAI ne inakI cAra racanAyeM ginAI thIM--zAlibhadramuni catuSpadikA saM0 1678, caMpakasenarAsa saM0 1675, guNadharma rAsa saM0 1699 aura caMdarAjA caupai / jaina gurjara kavio ke dvitIya saMskaraNa ke saMpAdaka ne inakI do hI racanAyeM batAI haiM--guNadharmarAsa aura candarAjA caupai / yahA~ zAlibhadramuni catuSpadikA kA kartA jinasiMha ke ziSya jinarAja ko batAyA gayA hai / caMpakasenarAsa vastutaH matisAra kI kRti nahIM hai isakA nAma dvi0 saM0 ke saMpAdaka ne racanA sUcI meM hI nahIM ginAyA hai| caMdarAjA caupai ko saMpAdaka ne matisAra kI kRti batAyA hai kintu usake sambandha meM yaha zaMkA vyakta kI hai ki yaha racanA saMbhavataH karamacanda kI hai aura nimnalikhita paMkti ke kAraNa zAyada bhramavaza zrI desAI ne ise matisAra kI racanA mAna lI ho :-- 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1607 (prathama saMskaraNa) tathA bhAga 2 pR0 270 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 1 pR0 501-503 (prathama saMskaraNa) Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa __ "matisArai mai kIU prabandha' yahA~ mati ke anusAra ke bajAya matisAra ko kartA ke artha meM liyA gayA lagatA hai, isa prakAra nirdhAnta rUpa se inakI do hI racanAyeM samajha meM AtI haiM--guNa dharma rAsa aura zAlibhadra ctusspdikaa| caMpakasena rAsa meM kartA ke sthAna para spaSTa rUpa se matisAgara kA nAma AyA hai| kavi matisAgara ima bhaNai ghari-ghari maMgala Rddhi / 2 isa prakAra caMpakasena rAsa matisAra kI kRti nahIM hai kintu zAlibhadra catuSpadikA ko saMpAdaka zrI koThArI kyoM matisAra kI kRti nahIM mAnate yaha samajha meM nahIM AyA / ve ise jinarAja sUri kI racanA mAnate haiM, para unhoMne koI spaSTa pramANa apane mata saMpAdana ke pakSa meM nahIM diyA hai| racanA meM kartA ke sthAna para matisAra kA nAma milatA hai / yathA-- zrIjinasiMha sUri sIsa matisAre bhaviyaNani upagAre jI, zrIjinarAja bacana anusArai carita kahyo suvicAraijI / yahA~ spaSTa batAyA gayA hai ki jinasiMha sUri ke ziSya matisAra ne jinarAja ke vacanAnusAra yaha carita likhaa| ye jinarAjasUri bhI ho sakate haiM yA jinabhagavAna bhI ho sakate haiM jinake vacanAnusAra kaviyoM ne racanAyeM kI haiN| isa artha meM jinarAja kA prayoga anya kaI kaviyoM ne kiyA hai| yadi jinarAja kA artha jinarAja sUri kiyA jAya to bhI yaha artha nahIM baiThatA ki jinarAjasUri isake kartA haiM, ataH maiM catuSpadikA ko matisAra kI racanA mAnakara usakI kucha paMktiyA~ namUne ke rUpa meM prastuta kara rahA hU~Adi sAsaNanAyaka samarIyai varddhamAnajinacaMda, aliya vighana dUrai harai Apai paramANaMda / dAnazIla tapa bhAvanA zivapura mAragacyAra, sariSA chai to piNa ihA~ dAna taNau adhikaar| zAlibhadra sukhasaMpadA pAme dAna sAya, tAsucarita vaSANatA pAtika dUri palAya / 1. jaina gurjara kavio, bhAga 3 pR0 335-336 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 2 pR0 25-26 (dvitIya saMskaraNa) Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matisAgara 337 isameM zAlibhadra ke mAdhyama se dAna kA mAhAtmya batAyA gayA hai / racanA kI paMktiyA~ isa prakAra haiM sAdhucarita kahivA mana tarasye tiNa a udyama bhASyo haraSe jI, solaha sata aThahattara varasye AsU vadi chaThi divasye jI / zAlibhadra dhannorisa rAsa / " isa prakAra catuSpadikA aura guNa dharmarAsa inakI do racanAyeM nirvivAda pratIta hotI haiM / matisAra II - - saMbhavata: jainetara kavi the / inhoMne saM0 1605 caitra zukla 11 ravivAra ko 'karpUramaMjarIrAsa' kI racanA kI / yaha kRti 'phArbusa gujarAtI sabhA ke traimAsika patra ke mArca-apraila-jUna sanu 1941 ke aGka meM chapI hai / isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai prathama gaNapati varNavauM gavari putra udAra, lakSalAbhajepuravai deva savihuM pratihAra / kAzamIra mukha maMDanI, sarasati samaruM mAya, teha taNai supasAulaI buddhipAmai kavi rAya | o savihU~ ApasalahI, mAMDasu kathArasAla, indramAlA je pUtalI kapUramaMjarI rasAla / isakI antima paMktiyA~ nimnalikhita haiMkapUramaMjarI kathA abhinavI, saMvata sola caitra zudi igyArasi ravivAra, bolai kavi matisAgara I - - AgamagacchIya guNameru ke ziSya the / inhoMne saM0 1675 pauSa mAsa meM 'saMgrahiNI DhAla baMdha' kI racanA kI thI / isameM kavi ne apanA nAma isa yukti se batAyA hai paMcottarai kavI | paMDita matisAra | 2 pahilu akSara mana taNu, bIjao yati nu jANi, manasA trIju ANayo, cuthai vairAga ANi / vairAgara nu paMcama ahaji kavitA nAma, zrI jIrAuli maMDaNU karUM tehanai praNAma / (prathama saMskaraNa ) bhAga 22 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 501-503 ( prathama saMskaraNa ) 2. jaina gurjara kaviyo bhAga 350 - 657 aura bhAga 3 khaMDa 2 pR0 2129 pR0 24 (dvitIya saMskaraNa) Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 kavi ne racanAkAla ina paMktiyoM meM batAyA hai- maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tAsu sIsa bhAvii karI, raciyo rAsa suvicAra, saMvata sola paMcottarai, poSa mAsa udAra / yahA~ pacottara kA artha 75 liyA hai jabaki matisAra kI racanA karparamaMjarI rAsa meM Aye pacottara kA artha pA~ca liyA gayA thA / yaha saMdehAspada hai / isakA Arambha dekhiye - arihaMtAdika paMcameparameSThI pradhAna, namuM niraMjana cittasyuM mAMgu avicala mAna / kAsmIra nivAsinI sarasati samaru mAya, tAsa caraNa bhAvai namI karUM kavitta ucchAhi / guru paraMparA ke antargata udayaratna aura saubhAgyasundara kA ullekha kiyA hai aura apane ko saubhAgyasuMdara ke ziSya guNameru kA ziSya kahA hai| matisAgara II -- ApakI guruparaMparA kA patA nahIM cala pAyA, ataH yaha bhI nizcita nahIM hai ki guNameru ziSya matisAgara aura ye eka hI vyakti haiM yA do minna vyakti haiM / zrI desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 503; bhAga 3 pR0 655 para inakI racanA 'caMpakasena rAsa' kA kartA matisAra ko batAyA thaa| yaha matisAra ke vivaraNa ke sAtha kahA jA cukA hai kintu racanA meM karttA kA nAma matisAgara spaSTa rUpa se AyA hai ataH matisAra isake karttA nahIM haiM / sandarbhita paMktiyA~ dekhiye -- saMvata sola pacottarai (1605) racIu zrAvaNa mAsi, zrI zAMtinAtha supasAyalau raciu harSa ulhAsi / aha ji rAsa je nara bhaNai zravaNa suNai bahu buddhi, kavi matisAgara ima bhaNai ghari ghari maMgala Rddhi | isa kRti kA saMdeza tapa, vrata, saMyama dvArA nirvANa kI prApti hai | caMpakasena kI kathA dRSTAnta rUpa meM dI gaI hai -- yathA tapa vrata saMjama sUdhai rahai, amara ridhi te nizcaya lahai, zivasukha pAMbhIjai sahI jeNi, jima pAmiu rAya caMpakasena / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 491-67 ( prabama saMskaraNa, 2 . vahI bhAga 2 pR0 25-26 ( dvitIya saMskaraNa) " Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manajI RSi isake bAda caMpakasena kauna thA, kahAM kA rAjA thA ? ityAdi vRttAnta varNita hai| yaha 380 kar3I kI racanA hai / sampUrNa rAsa meM vastu, caupAI aura dohA tIna chanda hI prayukta hue haiN| isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai-- zAnti jiNesara manadharI, nimanAtha bahubhatti juttiya, jIrAvali jagadIpatau, pAsa deva manisidhi dhyAiya / ' mahAvIra cuvIsamau praNamI pAMcai deva, paMce paramiTha bhAvisu anudina seva / madhusUdana vyAsa--'vikramacaritra' inakI lokapriya racanA hai| ye bhI jainetara kavi the isalie inake sambandha meM vizeSa vidaraNa nahIM mila sakA hai| racanA kA Adi dekhiye-- prathama sArada praNamu vAdhavANi varadAya, ujeNI to rAjIyo, travizavikramarAya / mAya sutAta guruvai namuM suratetrIse koDi, vikramacaritra vIvAha kahu~ ruSe koya kAr3hikhoDi vikramAdeva jihAM vasai, ujaiNI ahiThANa, vyAsa bhaNai racanAvalI sarasI Akhira ANi / madhusUdana ne apanA nAma madanasUdana likhA hai, yathA-- deSai nAka jiso tilaphala, Upari motI ko nahi mUla, devai bhamara bhamai raNajhaNai, kavi madanasudana iNi pari bhaNai / ' kavi ne racanAkAla aura anya vivaraNa nahIM diyA hai| isakI prati harajI RSi dvArA likhita prApta hai / manajI RSi-pArzvagacchIya vinayadeva> vinayakIrti ke ziSya the| Apane apane guru kI vaMdanA meM saM0 1646 pauSa zudI 7 bhRguvAra ko burahAnapura meM 'vinayadevasUri rAsa' likhaa| yaha rAsa 'aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 3' meM prakAzita hai| vinayadeva pAvacandra ke ziSya the| unhoMne sudharmagaccha calAyA thaa| isa rAsa kI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 503, bhAga 3, pR0 655 (prathama saMskaraNa) bhAga 2 pR0 25-26 (dvi0 saM0) 2. vahI, bhAga 3 khaMDa 2 pR0 2157 (prathama saMskaraNa) Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sakala siddhi Anandakara jinazAsana zRMgAra, cauda pUraba no sAra a jagi japau maMtra nabakAra / bhASA zailI ke namUne ke rUpa meM anta kI kucha paMktiyA~ bhI prastuta haiM pUjya caumAsa tihAM rahyA a loka kare dharamadhyAna / zrI vinayadeva paTTadharu a, zrI vinayakIratirAya sudharamagaccha Aja dIpato o Adarayo manabhAya // nayA burahANapura jANIi, a dezavideza vikhyAta; saMvatasolachaitAlai a suNayo bhaviyaNabAta / ' maNajIRSi AnaMda sUM o cothyo racyau prakAza; aha rAsa jagi [ nAMdao o, jAM lagi meruthira vAsa / aitihAsika rAsa saMgraha meM diye gaye vinayadevasUrirAsa ke mUlapATha se nimnAMkita sUcanAyeM prApta hotI haiM- pArzvacandra gaccha ke saMsthApaka pArzvacandra ke ziSya aura sudharma gaccha ke sthApaka vijayadeva sUri aura vinayadeva sUri athavA brahmaRSi ke caritra ko lakSya karake saM0 1616 meM unake ziSya manajI RSi athavA mANekacandra ne burahAnapura meM yaha rAsa likhA / isameM 37vIM kar3I taka maMgalAcaraNa, tatpazcAt rAsa kA uddezya batAyA gayA hai / jaMbUdvIpAntargata mAlavA aura unake nivAsa sthAna AjaNoTha kA varNana kiyA gayA hai / usa samaya vahA~ solaMkI rAjA padmarAya kA rAjya thA / unakI paccIsa rAniyoM meM sItAde paTTamahiSI thI / unake dhanarAja nAmaka putra thA / saM0 1568 meM dUsarA putra brahmakuMvara huA / mA~-bApa 8 varSa kI avasthA meM baccoM ko chor3akara svargavAsI ho gaye / unake kAkA donoM baccoM ko lekara saMgha ke sAtha girinAra gaye / vahA~ raMgamaMDaNa RSi ke upadeza se bAlaka brahmakuMvara ko vairAgya huA / kAkA guNasiMha vApasa lauTa gaye aura baccoM ne dIkSA lI aura pArzva caMdra se zAstrAbhyAsa kiyA / dakSiNa ko vihAra kiyA / gujarAta se lauTate samaya rAste meM vijayanagara ke rAjA rAmarAya ke darabAra meM digambaroM ko bAda meM parAjita kiyaa| vahIM dhanarAja ko AcArya padvI dekara nAma vijayadevasUri rakhA gayA / brahmaRSi ne jaMbUdvIpaprajJapti kI TIkA likhii| jaba bihAra karate donoM khaMbhAta pahu~ce to vijayadeva rogagrasta ho gaye aura vahIM unhoMne 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 287 (prathama saMskaraNa ) bhAga 2 pR0 238 (dvitIya saMskaraNa) Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manarAma 341 brahmaRSi ko sUrimaMtra dekara unakA nAma vinayadeva rakhA / svayaM anazanapUrvaka svargavAsI ho gye| brahmaRSi ne ahamadAbAda meM kSamAsAgara sUri ke sahayoga se navInagaccha kA sthApanotsava karAyA / saM0 11646 meM vinayadeva ke ziSya vinayakIti burahAnapura meM caumAsA rahe, vahIM manajI RSi ne cAra prakAzoM meM yaha rAsa likhaa| rAsa meM bar3e (sundara sthala yatratatra milate haiM jaise rAnI kI zobhA kA varNana dADima kalI jima danta adhara pravAla sohaMta / jIbhaDI amiya bhaMDAra, bola bolai sAra / haMsa gati cAlaMti sadA vayaNa hasaMti, varasaMti vANI amIya srssii|' ityAdi isake prathama prakAza meM 77, dvitIya meM 121, tRtIya meM 165 aura caturtha meM 243 chaMda haiN| yaha rAsa na kevala kalevara meM bar3A hai apita yaha kAvyatva evaM aitihAsika sUcanAoM kI dRSTi se bhI mahatvapUrNa hai| __manarAma -Apa mahAkavi banArasIdAsa ke samakAlIna the| inhoMne apanI racanA 'manarAma vilAsa' meM banArasIdAsa kA sAdara smaraNa kiyA hai| inakI racanA bhI unhIM kI taraha AdhyAtmika rasa se otaprota hai| inhoMne khar3I bolI kA prayoga kiyA hai| ho sakatA hai ki ye meraTha ke AsapAsa ke rahane vAle ho| DA0 kastUra canda kAsalIvAla ne inheM saMskRta kA vidvAn batAyA hai| inakI racanA 'manarAma vilAsa' subhASitoM kA saMgraha hai| ise kisI bihArIdAsa ne saMkalita-saMpAdita kiyA hai, yathA mere citta meM apanI, gunamanarAma prakAza, sodhi vInaye ekaThe kie bihArIdAsa / 2 isameM dohA, savaiyA aura kavitta Adi chaMdoM kA prayoga kiyA gayA hai| prArambha meM paMcaparameSThi kI bhaktipUrNa prArthanA dekhiyekaramAdika arina ko harai arahaMtanAma, siddha karai kAja saba siddha ko bhajana hai| uttama suguna-guna Acaratva jAkI saMga, AcAraja bhagati basa jAkai mana hai|| 1. aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 3 2. DA0premasAgara jaina-hindI jaina bhakti kAvya pR0 193-197 - Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 maru-gurjara bama sAhitya kA vRhad itihAsa upAdhyAya dhyAna tai upAdhi samahota, sAdha paripUraNa ko sumirana hai| paJca parameSThI ko namaskAra maMtrarAja dhyAve, manarAja joi pAvai nija dhana hai / ' isameM bhagavAna ke nirvikAra rUpa, moha karma kI sAmarthya, bhagavAna nAma kI mahimA Adi kA vivecana kiyA gayA hai mana bhogI tana joga lakhi jogI kahata jahAna, mana jogI tana bhoga tasa jogI jAnata jAna / isake alAvA manarAma kI anya kaI racanAyeM upalabdha haiM / rogApahAra stotra meM rogoM ko dUra karane ke lie bhagavAna jinendra se prArthanA kI gaI hai| battIsI (34 padya) isake sabhI padya bhagavAna jinendra kI bhakti se sambandhita haiN| bar3A kakkA-isameM akSaramAlA ke 52 akSaroM meM se pratyeka para eka-eka padya racA gayA hai| dharma sahelI (20 padya) isameM jaina dharma kI mahimA kA ullekha kiyA gayA hai| pada-isameM bhakti sambandhI pada saMkalita haiM jo sarasa evaM bhaktibhAva se sarAbora haiM, yathA-- cetana yo ghara tero nAhIM, athavA 'jiya te naramana yo hI khoyo / ' guNAkSara mAlA--isameM bhI jinabhakti sambandhI padya hai, yathA-- mana vaca kara yA joDi ke re vaMdI sArada mAya re, guNa AkhiramAlA kahuM suNau catura sukha pAi re / parama puruSa praNamo prathama re, zrI gara saba ArAdhau re, gyAna dhyAna mArigi lahai, hoi sidhi saba sAdho re| bhAI nara bhava pAyo minakha ko / 2 isa prakAra manarAma vilAsa ke alAvA inakI pAMca-chaha anya ullekhanIya racanAyeM prApta haiM kintu kavi ke sambandha meM adhika vivaraNa 1. premasAgara jaina-hindI jaina bhakti kAvya pR0 194 2. vahI, .. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mallidAsa 343 nahIM prApta haiN| ye niHsandeha uccakoTi ke kavi haiN| bhaktibhAvapUrNa racanAyeM mArmika evaM sarasa haiN| inameM hRdaya kI tallInatA hai| inake alAvA paraMparita DhaMga kI upadezaparaka evaM dharmapracAra sambandhI sAhitya to inhoMne likhA hI hai| manoharadAsa--ye vijayagaccha ke santa mallIdAsa ke ziSya the| saM0 1606 meM inhoMne 'yazodhara caritra' kI racanA lasakara meM kI' apanI guru paramparAntargata inhoMne guNasUri >devarAja> mallidAsa kA nAma ginAyA hai| kavi ne racanAkAla batAte hue likhA hai-- saMvata sola chahattarai sAra, zrAvaNa vadi SaSThi guruvAra, dazapura navaphaNa dAsa pasAya, racyo caritra savai sukhadAya / isameM hiMsA kA tyAga aura jIvadayA kA saMdeza diyA gayA hai| kavi ne likhA hai ___hiMsA tajI dayA Adaru, jima bhavasAyara helA taru / isakI prArambhika paMktiyAM isa prakAra haiM-- zrI zAMtIzvara zAMtikara pAsa jiNaMda dayAla, tasa padapaMkaja namavi kari, caritaracisasuvizAla / guruparamparAvijayagachi guNasUri surIda, jaza darasaNa hui paramANaMda / zrI muni devarAja sukhakaMda, tAsa ziSya mallidAsa munIMda / tasa padapaMkaja sevaka sadA, manoharadAsa kahai munimudaa|' mallidAsa -Apa vijayagacchI nano>vijayarAja>bhImarAja> padmadevarAja ke ziSya the| Apane saM0 1619 Aso zukla 3, bhRguvAra ko jambUsvAmI rAsa (paJcamacaritra) kI racanA 30 DhAloM meM kii| kavi ne guru paramparA ke antargata uparokta guruoM kA nAma ginAkara svayaM ko padmadevarAja ke bajAya devarAja kA ziSya likhA hai| lagatA hai ki chanda ke Agraha se yA laghutA kI suvidhA se 'padma' zabda chor3a 1. zrI agara canda nAhaTA-paramparA pR0 90 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 199-200 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa diyA hai| racanAkAla - azvatI pAsa pasAi, pUrI maI tIsa DhAla, saMvata sola guNavIsai kInu, Asuja sudi bhRguvAra / isakI prArambhika paMktiyAM isa prakAra haiM sarasati sarasa sukavi savita, ukti anopama Ani, mohI mahA mahI mohanI, devI devada dAni / ' mallideva-zrI mohanadAsa dalIcanda desAI ne ApakI eka racanA 'karmavipAkarAsa' (saM0 1648) kA ullekha jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 290 para kiyA hai| anya koI vivaraNa nahIM diyA hai aura na racanA se uddharaNa hI diyA hai| dvitIya saMskaraNa ke sampAdaka zrI jayanta koThArI ne zaGkA kI hai ki yaha racanA saMskRta bhASA kI ho sakatI hai| ataH isake sambandha meM adhika chAnabIna nahIM kI gaI hai| isakI pratilipi mANeka bhaMDAra meM upalabdha hai| mahAnandagaNi-tapAgacchIya hIravijavasUri kI paramparA meM vidyAharSa Apake guru the| zAyada gujarAtI the| inhoMne 'aMjanAsundarI rAsa' kI racanA saM0 1661 meM rAyapura meM kii| isameM hIravijayasUri aura vijayasena sUri kI samrATa akabara se mulAkAta kA bhI havAlA diyA gayA hai| anjanA hanumAna kI mA~ haiN| unheM jinabhakta ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai| anjanA kI sAsa ne unheM garbhAvasthA meM ghara se nikAla diyaa| usa karuNa dRzya kA mArmika aGkana kavi ne isa racanA meM yathAsthAna kiyA hai| bIca-bIca meM prAkRtika dRzyoM kA citraNa bhI svAbhAvika DhaMga se huA hai| jaise Rtu vasaMta meM anjanA apanI sakhiyoM ke sAtha krIr3A karatI huI isa prakAra dikhAI detI hai phUliya banaha banamAlIya vAlIya karaI re khola, kari kuMkuma raMgaroliya gholIya jhakkamajhola / khelai khela khaMDokalI momalI sahIpara sAtha, aMjanAsundarI sundarI maMjarI grahI karI hAtha / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 700-701 (prathama saMskaraNa) bhAga 2 pR0 114 (dvitIya saMskaraNa) 2. DA0 premasAgara jaina-hindI jaina bhakti kAvya pR0 140-42 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahima siMha yA mAnakavi 345 uddIpana vibhAva ke rUpa meM prakRti varNana kA eka udAharaNa prastuta hai. - madhukara karaI guMjArava mAra vikAra vahaMti, koyala karaI paTahUkar3A TUkar3A melavA kaMta / malayAcala zrI cala kiu pulakiu pavana pracaMDa, madana mahAnRpa dAjhai virahini sira uddaMDa / ' zrI harIza zukla ne jaina gurjara kavio kI hindI kavitA, pRSTha 120 para yahI vivaraNa mahAnandi gaNi ke sambandha meM hU-ba-hU diyA hai, ataeva koI navIna ullekhanIya sUcanA nahIM hai / puSkara mahima siMha yA mAnakavi - Apa kharataragacchIya upAdhyAya zivanidhAna ke ziSya the / Apa mAnakavi ke nAma se prasiddha the / Apane saM0 1670 meM 'kIrtidhara sukozala prabandha' meM likhA / puSkara meM hI Apane 'tArI RSi caupai' saM0 1670 aura kSullakakumAra caupai ( gA0 149 ) kI racanA kI / saM0 1675 meM Apane 'haMsarAja baccharAja caupa' kI racanA koTar3A meM kii| ina pramukha kRtiyoM ke alAvA Apane jhUThApura meM aradAsa saMbaMdha, uttarAdhyayana chattIsI gIta, yoga bAvanI, utpatti nAmA, zikSA chattIsI aura rasamaMjarI Adi padyabaddha racanAyeM bhI kI haiM / ramamaMjarI kI bhASA svaccha hindI hai, kintu anya racanAoM kI bhASA marugurjara yA purAnI hindI hai / Apa padya ke sAtha-sAtha acche gadya lekhaka bhI the / gadya meM inhoMne 'jIva vicAra TabbA' aura 'kalyANaka mandira bAlAvabodha' kI racanA kI hai| racanAoM kA saMkSipta paricaya - kIrtidhara sukozala prabandha kA racanAkAla zrI desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 1 pRSTha 219 para saM0 1617 aura bhAga 3 meM saM0 1670 batAyA hai / vastutaH racanAkAla saM0 1670 hI ucita hai kyoMki yaha racanA jinasiMha ke samaya likhI gaI thI jinakA AcAryapada sthApana saM0 1670 aura svargArohaNa saM0 1674 meM huA thA / 1. DA0 premasAgara jaina-hindI jaina bhakti kAvya pR0 140-142 2. zrI agara canda nAhaTA - paramparA, pR0 84 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kavi ne racanA ke anta meM svayaM likhA haizrI kharataragaccha chAjai zrI jinasiMha sUri rAija, ___ saMvata solaha sattari, dIvAlI dini guNabhari / o sambandha rasAla suNatAM lIlavilAsa, zrI zivanidhAna guru sosa kahai muni mAna jgiis|' metArya RSi caupai saM0 1670 / Adividuraloka sukhadAyinI, sarasati samari ulhAsi, metArija riSacarita subha kahisu graMtha prakAsi / anta --saMbandha me sarasa kahiu, zivanidhAna gaNi sIMsa, muni vadati mAna suprema suM sukhakAraNi ho dharimanahajagIsa / racanAkAla saMvata solaha sattarai puhakaraNa nayari majhAri, sambandha aha kahiu sahI, ati sundara ho nijamati anusAri / kSullaka kumAra caupai-(sAdhu saMbaMdha, gA0 149 saM0 1670 ke AsapAsa, puSkariNI) AdizrI sadguru pada juga namI, sarasati dhyAna dharesu; kSullaka kumAra susAdhunA, guNa saMgrahaNa kareSu / guNagrahatAM guNa pAiyai, guNi raMjai guNajANa, kamali bhamara Avai catura, dAduragrahaina ajANa / guNijana saMgata thai nipuNa, pAvai uttama ThAma, kusumasaMga Doro kaMTaka ketaki siri abhirAma / pahilau dharma na saMgrahiu, mAta kahii guruvayaNa, naTuivayaNe jAgIyai, vikase aMtaranayaNa / 2 isameM lekhaka ne apanA nAma mAnasiMha diyA hai, yathAsaMbaMdha sarasa kahyau zivanidhAna guru sIsa, mAnasiMha muni ima kahai zrI puSkaraNI jgiis| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 694-98 tathA pR0 1507-08 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 160-164 (dvitIya saMskaraNa) Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahima siMha yA mAnakavi 347 kavi ne apanA nAma mAnasiMha, mahimAsiMha, manacaMda aura mAna jagaha-jagaha likhA hai para jaisA pahale kaha cuke haiM ki ye mAnakavi ke nAma se jyAdA jAne jAte the / uttarAdhyayana gIta (saM0 1675 zrAvaNa vadi 8 ravivAra) Adi zrI jinavara pada yuganamI, zrI sarasati gurupAya, uttarAdhyayana chattIsa guNa, gAisuM niramala bhAya // isa racanA meM kavi ne apanA nAma mahimAsiMha diyA hai, yathA gurubaMdhava paMDitapravara kanakasiMha, matisiMha, tiNi Agraha kIdhai ghaNai, bhASai mahimA siMha yaha racanA kavi ne apane gurubhAI kanakasiMha evaM matisiMha ke Agraha para kiyA / racanAkAla solaha saya pacahattarai zrAvaNavadi ravivAra, AThama dina adhyayana guNa gAmA suvicAra | vaccharAja haMsarAja caupAI (549 kar3I saM0 1675 koTaDA ) yaha kathA dAna-puNya evaM dharmAcaraNa ke dRSTAnta rUpa meM varNita hai / isakA racanAkAla isa prakAra kavi ne likhA hai mahimasiMgha sumati dharI, ima dAna taNAguNa gAvai re, solaha saya paMcahutare zrI koTaDA nagari subhAvai re / / zrI desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 3 khaMDa 2 pR0 1423 para zivanidhAna ziSya mahimAsena ke nAma se jo vaccharAja haMsarAja caupai. dikhAI hai, vaha yahI racanA hai / vahA~ racanAkAla 1775 azuddha hai, vaha saM0 1675 hai jaisA Upara kI paMktiyoM se pramANita hai / isakA Adi isa prakAra hai zrI AdIsara jina taNA pada paMkaja paNamevi, - X dharma kA mahatva -- dharma prasAdai sukha lahyA haMsarAja, bacharAja, Adi karaNa jina samarIyai samarI sarasati devi / X X 1. jaina gurjara kavioo bhAga 3 khaMDa pR0 1423 ghara taji paradesa iphiryA sIdhA baMchiti kAja Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ___ ahadAsa prabaMdha mer3atA ke kapUracaMda copar3A ke Agraha para likhA gyaa| rasamaMjarI kA koI uddharaNa nahIM milaa| mahima sundara-Apa kharataragacchIya sAdhukIrti ke ziSya the| Apane saM0 1656 meM 'nemi vivAhalA' (gAthA 301) kI racanA sarasAmeM kii| saM0 1669 meM Apane 'zatruJjayatIrthoddhArakalpa' (gAthA 116) kI racanA jaisalamera meM kii| zrI nAhaTA ne nemivivAhalo kA racanAkAla saM0 1656 aura zrI desAI ne saM0 1665 batAyA hai / 2 uddharaNa yA anya pramANa donoM sajjanoM ne nahIM diyA hai isalie yaha nirNaya karanA kaThina hai ki kisa sajjana kI tithi mAnya hai| inakI dUsarI racanA 'zatruJjaya tIrthoddhArakalpa' kA vivaraNa-uddharaNa zrI desAI ne diyA hai :jise saMkSepa meM Age diyA jA rahA hai| racanA kA Adi - vimala bimalagiri maMDaNau, risahesara jinarAja, praNamUtehanA pAya hU~, jima sIjhai savikAja / racanA kAla saMvata sola guhattarA, sudi jeTha navamI zubha vAsarai, siri nilaya dini-dini vijaya rAjai, jesalameru zobhAvarai / anta meM guruparaMparA batAI gaI hai aura jinacaMdrasUri se lekara mahimasundara taka kA kramavAra nAma ginAyA gayA hai| jisa prakAra tapAgacchIya prAyaH hIravijayasUrise guruparamparA ginAte haiM usI prakAra 17vIM zatAbdI ke adhikatara kharataragacchIya kavi apanI guruparamparA jinacaMdrasUri se ginAnA prArambha karate haiM kyoMki donoM akabara mahAna ke pratibodhaka kahe jAte haiN| mahimAmeru -Apa kharataragacchIya sukhanidhAna ke ziSya the| Apane saM0 1673 meM / nemirAjulaphAga' kI racanA 4 DhAla aura 65 gAthAoM meM nAgaura meM kiyaa| isakI prati kesariyAnAtha bhaMDAra jodhapura meM surakSita hai| racanA kA Adi aura anta namUne ke taura para 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaNDa 2, pR0 1507-08 2. agaracanda nAhaTA-paramparA, pR074 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 910 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 96 (dvitIya saMskaraNa) Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahIcaMda bhaTTAraka prastuta kiyA jA rahA hai / ' Adi sarasati sAmiNi vinavU, sArau vaMchita kAja lalanA, nemi taNA guNa varNavU, vAdI samA jinarAja llnaa| aMta-sahasa barasa pUrau karI ho, pahutA mugati majhAri, o parabaMdha racyau ralI ho, zrI nAgaura dasAra / vAcaka padavI guNanila u, sukhanidhAna guru sIsa, mahimAmeru munivara bhaNai, saMghA sadA sujgiis| bhaTTAraka mahIcaMda -isa nAma ke tIna bhaTTArakoM meM prathama mahIcaMda bhaTTAraka vizAla kIrti ke ziSya the| prastuta mahIcaMda bhaTTAraka vAdicaMdra ke ziSya hai| tIsare mahIcaMda bhaTTAraka sahasrakIrti ke ziSya ho gaye haiN| vAdicaMdra ziSya bha0 mahIcaMdra ne 'neminAtha savazaraNavidhi' AdinAtha vinati, Aditya vratakathA Adi racanAyeM kI haiN| lavAMkuza chappaya bhI saMbhavataH ApakI hI racanA hai / DA0 harIza zukla kA kathana hai ki 'AdinAtha vinati' inakI laghu racanAoM kA saMgraha hai| Adityavrata kathA 22 padyoM kI laghu racanA hai| lavAkuMza chappaya meM kula 70 padya haiN| chappaya meM racanAkAra ke sthAna para mahIcaMda kA nAma AyA hai ataH yaha racanA inhIM mahIcaMda kI honI caahiye| anta meM sambandhita paMktiyA~ isa prakAra haiMke akSauhani kaTaka meli raghupati raNacalyo, rAvaNa raNabhUmIya paDyo sAyara jala chlyo| jayanizAna bajAya jAnakI nijaghara AMNI, dazarathasuta kIrati bhuvanatraya mAMhi bakhAnI / rAma lakSmaNa ema jIti ne nayarI ayodhyA AvayA, mahIcaMda kahe phala punya thieDA bahupare bAmayA / rAma ne sItA kI kalaMkakathA caroM se zravaNa kara unheM vana bheja diyA jahAM ve ekAkI vilApa kara rahI thii| 1. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 85 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 181 (dvitIya saM0) bhAga 3 pR0 965 (prathama saMskaraNa) 3. DA. kastUra canda kAsalIvAla-- rAjasthAna ke jainasaMta pR0 198-202 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rodana kare vilApa ekalI jaMgala jehave, brajajaMgha nRpa ehapunya thI AvyotehaveM / vahA~ sItA ke do putra lava aura kuza utpanna hue| bar3e hokara jaba yaha kathA unhoMne sunI 'maNinI kari dhari lAgyo tehathi tumha do sUta thayA' to bar3e kruddha hue aura rAma se yuddha kiyA / nArada kI madhyasthatA se zAMti sthApita huI / lavakuza ayodhyA lauTe, para sItA sAdhvI bana gaI aura satya - bhUSaNa kevalI kI AryikA banakara unhoMne ghora tapa kiyA aura svarga gii| isakI bhASA rAjasthAnI mizrita hindI hai / yaha DiMgalazailI ke samIpa hai, yathA raNa nisANa bajAya sakala sainyA tabamelI, caDhyo divAje kari kaTakakaridazadisa bhejI / hasti turaMga masUra bhAra kari zeSaja zaMko, khaDgAdika hathiyAra dekhi ravi zaziyaNa kaMpyo / ' mahezvarasUri ziSya - ApakA nAma ajJAta hai kintu yaha nizcita hai ki Apa devAnandagaccha ke mahezvara sUri ke ziSya the / Apane saM0 1630 ASAr3ha zukla 3 guruvAra ko apanI 255 kar3I kI racanA 'caMpakasena rAsa' pUrNa kii| isakA prArambha isa prakAra huA hai-gaNapati guNanidhi bInabu~, sarasati karo pasAya, tujha pasAIM gAyasyuM praNamI goyama pAya / nAminavanidhi pAmIi, labdhi taNo bhaNDAra, gautama gaNadhara samaratA huI jaya jayakAra | isameM dAna kI mahimA batAI gaI hai / yathA dAni mahimA tribhuvana hoya, bhAva sahita deyo sahUkoya, dAni sahUM ko dyAi AsIsa, dAni jIvo koDi varIsa / racanAkAla saMvata solatrIsA varSa sahI ASAr3ha zudi zrIja dina lahI, guruvAra te dinasAra pUro rAsa taNo vistAra / 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina saMta pR0 202 . Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasAgara 351 guruparaMparA -- devAnanda gachi guru jANi zrI mahezvara sUri pragaTapramANi, teha zrI guru pasAI karI, racyo rAsa mani UlaTa dharI / ' mAdhavadAsa -- Apake pitA kA nAma cAraNa sukhadeva thA / Apane ' rAmarAso' likhA hai jisakI bhASA hindI hai / isameM zrIrAmacaMdra kA caritra varNita hai / prArambhika paMktiyA~ dekheM OM OMkAra apAra ananta, antarajAmI jIva ananta, Apa bhagata varadAna ananta, ahaM praNAma maneva ananta / sarasvatI vaMdanA kI bhASA dekhiye - haMsA gamane brahmANI haMsArUpa haMsa ArUr3hA, daMvara guNavara vANI, nadha vANI devatabhyonamaM / kavi ne kRSNa vyAsa (dvaipAyana) vAlmIki, sukhadeva Adi kA sAdara smaraNa kiyA hai / kucha udAharaNa kRsana vyAsa jAmadeva kavi vAlmIka sukhadevaana, hA - rAso jasa zrI rAma se bade vidukha sukhaveda, kiva garu sakhya ahaM, bhAva chaMda guNabheva / naTa marakaTa jima nAcave maMtrI maMtra jeva, karaNakukavi jAMNe kaso, ramase kivisuM bheda | - soraThA-vAce je vAkhANa rAtopi zrI rAma rasa, lakhiyu dAsa kalyANa kathIyo mAdhavadAsa kavi / Apa jainetara cAraNa rAjasthAnI kavi haiM / mizrabandhu vinoda meM ApakA kavitA kAla saM0 1664 diyA gayA hai / kahiyA tima tame kathe, hAsaNau dukha sadeva / mAnasAgara - tapAgaccha ke AcArya buddhisAgara Apake guru the / Apane "guru ( gurukula vAsa) svAdhyAya " ( 16 chappaya ) vijayasenasUri ke sUrikAla meM arthAt saM0 1652 se 72 ke bIca likhA / isakA Adi isa prakAra hai 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 731 (prathama saMskaraNa ) bhAga 2 pR0 157-58 (dvitIya saMskaraNa ) 2. vahI, bhAga 3 khaMDa 2 pR0 2148 (prathama saMskaraNa ) 3. mizrabandhu vinoda, pR0 409 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sakala manoratha pUravA surataru (pAThA0 samarthajo) sAMco, zAnti jiNesara deva dekhI, mana mohi naaco| zAMti jiNesara solamA o tehanA praNamI pAya, bhagatibhAva ANI ghaNo kahasyuM guru saMjhAya / guru paraMparA meM hIravijayasUri se lekara vijayasena> buddhisAgara taka kA ullekha hai, yathA mahiyala mAMhi munipati me pratapo koDivarIsa, mAnasAgara kavi hama kahai buddhi sAgara guru sIsa / ' mAladeva-Apa kharataragacchIya AcArya bhAvadeva sUri ke ziSya the| isa gaccha kI gaddI bIkAnera rAjya ke bhaTanera (Adhunika hanumAnagar3ha) meM thii| vAcaka mAladeva uccakoTi ke kavi the| inhoMne saMskRta aura prAkRta meM bhI graMtha racanA kI hai kintu marugurjara kI racanAyeM saMkhyA aura stara kI dRSTi se vizeSa mahatvapUrNa haiN| inakI eka racanApuraMdara caupai to atyadhika pracArita hai| inakI bhASA meM gujarAtI kI apekSA paMjAbI zabdoM kA prayoga bhI kama nahIM milatA kyoMki inhoMne gujarAta kI tulanA meM paMjAba meM adhika vihAra kiyA thA / ataH inake ziSya paMjAba aura sindha meM adhika hue| inakI adhikatara racanAyeM kathAtmaka haiN| unameM subhASitoM kA sundara prayoga milatA hai / aneka paravartI kaviyoM ne unheM apanI racanAoM meM uddhRta kiyA hai jaise jayaraMga kavi ne saM0 1721 meM racita apanI kRti 'kayavannArAsa' meM mAladeva ke subhASitoM kA pracura prayoga kiyA hai, yathAdusaha vedana-viraha kI soca kahe kavi mAla, jinakI jor3I vichar3o tiNakAkavaNa hvaal| inakI adhikatara racanAoM meM racanAkAla aura sthAna nahIM diyA gayA hai para ye adhikatara bhaTanera ke Asa-pAsa hI rhe| vIrAMgada caupai meM racanA samaya saM0 1612 diyA hai| ataH inakI anya racanAyeM bhI isI ke Asa-pAsa racI gaI hoNgii| inakI racanAoM ke sambandha meM zrI agaracanda nAhaTA ne zodhapatrikA udayapura meM do lekha 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1540 (prathama saMskaraNa); bhAga 2 pR0 288 (dvitIya saMskaraNa) Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAladeva 353 likhe haiM jinase inake kRtitva para paryApta prakAza par3atA hai / inakI racanAoM kI sUcI nimna hai racanAyeM - puraMdara caupai padya 372, surasundara caupai padya 669, vIrAMgada caupai padya 759 saM0 1612, bhojaprabandha padya 2000, paMcapurI, vikrama paMcadaMDa caupai gAthA 1725, devadatta caupai padya 530, dhanadeva padmaratha caupai padya 184, satya kI caupai padya 446, anjanA sundarI caupa padya 159, mRgAMka padmAvatI rAsa padya 478, padmAvatI padma zrI rAsa padya 815, amarasenavayarasena caupai padya 408, kIrtidhara sukozala sambandha padya 431, neminAtha navabhavarAsa padya 230, nemirAjula dhamAla padya 65, sthUlibhadra dhamAla padya 107, vRhadgacchIya gurvAvalI padya 37, mahAvIrapAraNA, mahAvIrapaJcakalyANaka stava gAthA 28, mAlazikSA caupar3a padya 67 / isake alAvA aneka gIta, stavana; sanjhAya Adi bhI prApta haiM / zrI agaracanda nAhaTA ne inakI kRti mahAvIra pAraNA aura mahAvIra lorI ko prakAzita kiyA hai / puraMdara caupar3a kA sampAdana zrI bha~varalAla nAhaTA ne kiyA hai / " inheM koI gujarAtI kA to koI hindI kA kavi kahatA hai, vastutaH ye bhI mahagurjara ke kavi haiM / prasiddha gujarAtI kavi RSabhadAsa ne 'kumArapAlarAsa' meM prAcIna gurjara kaviyoM ke sAtha mAladeva kA bhI sasammAna ullekha kiyA hai / munivijaya inakI racanA puraMdara caupai ko hindI kI racanA mAnate haiM, unakI bhASA kA jAyajA lene ke lie bhojaprabandha se eka dohA uddhRta kara rahA hU~ gokula kAI gvArinI UcI baiThI khATi, sAta putra sAtau bahU dahI bilovati mATi / isa bhASA ko rAjasthAnI, gujarAtI, hindI meM se kucha bhI kahA jA sakatA hai| bhoja prabandha lagabhaga 2000 padyoM kI tIna adhyAyoM meM vibhakta vistRta racanA hai / kathA kA AdhAra prabandha cintAmaNi tathA ballAla kA bhoja prabandha hai / racanA praur3ha evaM maulika hai / yuddha meM parAjita munja kI dazA kA yaha varNana dekhiyevana te vana chipatau phirau, gahvara banaha nikuMja, bhUkhau bhojana mAMgivA govali Apa muMja / * 1. zrI agara canda nAhaTA - paraMparA pR0 71-72 2. DA0 harIza zukla -- jaina gurjara kaviyoM kI hindI sevA pR0 88 23 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 maru gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isa racanA kI kathA siMhAsana battIsI se lI gaI hai, yathAsiMhAsana battIsa kI kathA sarasa avadAta, rAjA bhoju na hota jau, ko tasu jAnata baat| isakA Adi dekhiyejAsu alakSa rUpa jagi, mani dhyAvau bhagavaMta, rAjA bhoja kathA kahauM sunahu savaI tumhasaMta / kucha kAvya sthala dekhiye prIti nahIM jobana binA, dhana binu nAhI ghATa, mAla dharma binu sukha nahIM, gurubinunAhI bATa / ' vikrama aura bhoja kI kathAoM para AdhArita inake kaI kathAtmaka kAvya grantha haiN| ina para eka alaga lekha zrI mo0 da0 desAI ne jaina herAlDa san 1915 meM likhA hai| jaina paramparA kA itihAsa bhAga 2 pR0 589 para likhA hai ki saM0 1613 meM mAladeva vartamAna the| unake pATa para saM0 1619-44 taka zIladeva virAjamAna the| mAladeva kA samaya isake AsapAsa hI hogaa| vIrAMgada caupai (puNya ke viSaya meM likhI gaI hai) 704 kar3I kI yaha racanA saM0 1612 jyeSTha zu0 9 ko pUrNa huI / isakA Adi saMtijinesara paya namI samarUM sarasati mAi re, karUM navI hU~ caupai niya guru nai suyasAi re| puNya karau tumha bhaviyaNau sahu jema bhavapAro re, maNayajanama pAmI karI puNya padAratha sAro re / anta-zrI bar3agaccha gacchahi puNyaprabha surIsa, bhAvadeva surIsara bhAgyavaMta tasu sIsa / caupai prabandha isau UlaTa dhari aMga, ___ zrI mAladeva tasusIsa kahai manaraMgi / puraMdara kumAra caupai ( saM0 1652 se pUrva ) meM dohA, soraThA ke sAtha DhAloM kA bhI prayoga huA hai / AdivaradAyaka suradevatA guruprasAda AdhAra, * kumara puraMdara gAyasyuM zIlavaMta suvicAra / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 56-60 (dvitIya saMskaraNa) Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAladeva 355 bhASA meM subhASita prayoga dekhiyesarasa kathA jo hoya to sunahi sabahi manalAya, jyoM subAsa hove kusuma, madhupa tahA~ hI jAya / mIThA bhojanazubhavacana mIThA bolI nAri, sajjana saMgati mAla kahe, kisahi pyArecyAra / muo suta khiNa ika dahe, binu jAyo phuni teu, dahe janma lagu mUr3ha suta so dukha sahIikeu / vikrama paMca daMDa kathArAjA vikrama kaI caritu sabhA loka a sarva, suNahulAi kari zravaNamana mAla na mAMgai davva / kalijugi huya uvikrama bar3au rAjA nRpati siramaura; jiNisaMvacchara ApaNo kIyo jagire koi na aura / vikrama carita kathA kahI bar3agaccha gacha bhUpAla, bhAvadeva sUriMda ziSya kahai imare sevaka muni mAla / devadatta caupai AdizrI jinavara mukha vAsinI zruta devI mahamAi, tasu pasAi kavitA karauM sunahu caturamanalAi / kavi ko apanI sarasa kathA kI lokapriyatA para vizvAsa hai, vaha kahatA haivastu bhalI jai ApaNI grAhaka tau jaga hoi, khoTau nANau ApaNau tautasa lei na koi| jau kavi sarasa kathA kahai tau nara suNahiM aneka, paNi viralau ko mAla kahai milai catura saviveka / ' padmaratha caupai saM0 1676 se pUrva likhI gii| yaha zIla ke viSaya meM racita hai| surasundarI caupai saM0 1690 se pUrva aura mAladeva zikSA caupai bhI isI ke AsapAsa kI racanA hai| sthUlibhadra phAga athavA dhamAla (107 kar3I) saM0 1650 se pUrva likhI gaI unakI prasiddha evaM prakAzita racanA hai| yaha 'prAcIna phAgu 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 55-66 tathA bhAga 3 pR0 362 (dvitIya saMskaraNa) Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 maru- gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMgraha' meM prakAzita hai / rAjulanemi kI kathA ke samAna sthUlibhadra kozA kI kathA bhI jaina sAhitya meM bahuta lokapriya hai / prAcIna phAgu saMgraha meM do anya phAgu bhI sthUlibhadra evaM kozA kI kathA para AdhArita haiM jinase isakI lokapriyatA pramANita hotI hai / sthUlabhadra kozA vezyA ke yahA~ 12 varSa bhogavilAsa meM lipta rahe / ye naMdarAjA ke maMtrI zakaDAla ke putra the / nanda ne zakaDAla se nArAja hokara unheM maravA diyA / sthUlibhadra ko rAjaprapaMca se vairAgya ho gayA / sthUlibhadra ne saMbhUtivijaya se dIkSA lI aura dRr3hasaMyama kA abhyAsa kiyA / anta meM guru ke Adeza se varSAvAsa meM kozA ke yahA~ punaH gaye / usa samaya kA varNana karatA huA kavi likhatA hai. ghanakArI ghaTA ambara chAyu barase rasa ghana gAji re, sAMjha samajha kozA vezyA savi saNagAra te sAji re / kuca Upari navasara vaNyu motIhAra sohAvai re, paravata tijana UtaratI gaMga nadI jala Avai re / nAbhi gaMbhIra sobhAvaNI jAnu ki madana sarovara re, kAmIjana tRsanA miTi deSita rUpa manohara re / vaha pUrNa zRGgAra karake sthUlibhadra ko rijhAne kA yatna karatI hai para vyartha ho jAtA hai, yathA - eka aGga kai neha kai kachU na hovai raMgo re, dIvA ke citi mohe nahIM jali jali maro pataMgo re / isI taraha ekapakSIya prema kA saMtApa kaI chaMdoM meM varNita hai / vaha hAvabhAva nRtya gIta karake thaka gaI para sthUlibhadra saMyama se nahIM Dige / anta meM kAmavijaya ke kAraNa unakI stuti karatA huA kavi kahatA hai kAnha paDyu vasi kAma kai, kAma vigoyu Iso re, pArabatI Agali nAcyu bharata kalA nisidIso re / kAma subhaTa jiNi jItiu te dhanadhanna vaSANu re, ye nara kAma na vasa kIU dhUlibhadra so jANo re / ' vahA~ caumAsA pUrA karake thUlibhadda guru ke pAsa lauTe aura zrutijJAnI bane / kavi kahatA hai ki Azcarya to yaha hai ki jisa kAma para 1. DA0 bhogIlAla sAMDesarA - aitihAsika phAga saMgraha, pR0 141-142 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAladeva 357 vijaya ke lie neminAtha ko parvata para tapa karanA par3A use sthUlabhadra ne kozA vezyA ke ghara rahakara jIta liyA, yathA - neminAtha parabata lIi, kAma subhaTa yeNi jItu re, thUlabhadra kozA ghare, sAdhyu madana vadItu re / racanA kA anta - saMgati TAlu re, mahAvrata pAlu mAladeva muni vInavai nArI thUlibhadra muni nI pari, zIla yahI isa kathA kA sAra upadeza hai| nArI Asakti se mukta hokara zIla kA pAlana karanA hI mukti kA mArga hai| ApakI bhASA prAcInatA kI rUr3hi se mukta, prasAda guNa sampanna hai / Apa 17vIM zatAbdI ke samartha kavi haiM / ye kore dharmopadezaka nahIM, apitu durUha duhare dAyitva kA nirvAha karane vAle pratibhAzAlI sAhityakAra the jinakA sAhitya rasa ke sAtha bhakti aura nirveda kA saMdeza dene meM sakSama hai / rAjulami dhamAla 65 kar3I saM0 1659 se pUrva kI parama mArmika racanA hai isakA Adi dekhiye -- re / samudravijaya ke lADIlA, toraNatai kiu na jAI re, mareu ko avaguNa vasyo, prIya teraiM mana mAhI mere prANa pIyo re nemajI / aMta - mukati jAI doi mile, rAjula aru jadurAyA re, jagi jasu jinakau gAiyau, mAla namai nita pAyA re / neminAtha para dUsarI racanA neminAtha navabhavarAsa 230 kar3I Adi zrI nemIzvara jina taNAM navabhava kahauM caritra, tIrthaMkaraM guNa gAvatAM manatana hoi pavitra / ko sigAra kathA kahai ko gAvai jinarAi, kaDuvai kisatI kahuM rucai kisahI madhura suhAya / aMta - lahinyAM nakevala tihAM sIdhA, mAla navaI trikAla a; gAvatAM navabhava nemi rAsau punya hui dukha TAla a / zIla battIsI aura zIla bAvanI bhI zIla para AdhArita racanAyeM haiM / zIla bAvanI kI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saya guNapUri bha namiyai khayaI do| nara binu avaguNa kyA karai iku akelI nAri, tAlI aka na bAjai citta bahu mAla vicAri / bAvana akSara sAra yahu dAna sIla upagAra, kIjai mAla saphala janama naranArI avatAra / ' 'satya kI saMbaMdha' (426 kar3I) kA Adi dekhiye atisaya guNapUri tarikata triguNAtIta anaMta, cidAnaMdamaya mAla prabhu namiyai nitu bhagavaMta / narabhava lahi re mAla aba kalA sIkhiyai doi, sukhaAjIvI jIvatAM mujhe na durgati hoi / kIrtidhara sukozala saMbaMdha (431 kar3I)-isakI prArambhika paMktiyA~ nimnAMkita haiM zrI AdIzvara jagata guru, saMbhu vidhAtA rUpa, puruSottama kahi buddha prabhu bhAvai bhAvanA bhUpa / RSimaMDala prakaraNa kahyA jatI duvidhani graMtha, mAla tRkAla namai tinhai sAdhaI je sivapaMtha / aMta-dhanya kIrtidhara munivara gAiyai re, zrI jinazAsana mAMhi sIdhAra, dhanya sukozala vaMdhyai re, anumodatAM nyAnAdika paiyai re / ' isake alAvA vairAgya gIta, bhamarA gIta Adi kA bhI paricaya diyA gayA hai| atizaya vistAra bhaya ke kAraNa sabhI racanAoM ke vistRta vivaraNa evaM uddharaNa denA saMbhava nahIM hai kintu jo thor3I sI jhalaka prastuta kI gaI hai usase yaha avazya vidita ho gayA hogA ki mAladeva 17vIM zatAbdI ke pratibhAzAlI kAvyaguNasampanna mahAkavi the| mAlamuni-zrI mo0 da0 desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 463-64 aura bhAga 3 pR0 28-29 para inakI racanA 'aMjanA satI rAsa' (154 kar3I) ko 19vIM zatAbdI meM dikhAyA thA, parantu bAda meM bhAga 3 pu0 938 para isakA sudhAra karake racanAkAla saM0 1663 se pUrva batAyA hai| inakI guruparaMparA Adi kA patA nahIM cala pAyA hai kintu ye mAladeva se bhinna haiM / isakI prArambhika paMktiyA~ dekhiye 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 66 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 362 (dvitIya saMskaraNa) .. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munikIrti 359 sarasati sAmaNI praNamIyai, gotama svAminA pAya re, aMjanAsaMdarI nI kathA, nArinara suNahaM manalAi re / sIla bhaviyaNa bhalai pAlIyai, pAiyai sujasu saMsAri re, saba kusaMgati valI TAliyai, jAiyai bhavasamudra pAri re / sIla bhaviyaNa bhalai pAliyai / pAiyai sujasu saMsAri re / aMta-dhana dhana aMjanAsuMdarI, sumiro citti trikAla re, sIla bhalo tiNe pAlIyo, jasu gAvai munimAla re / ' mAhAvajo-kar3avAgaccha ke zAha ratnapAla ke ziSya the| inhoMne saM. 1650 ke lagabhaga 329 kar3I kI racanA 'narmadAsaMdarIrAsa' likhaa| kar3avAzAha ne saM0 1562 meM kar3avApaMtha calAyA thaa| kar3avA ke pazcAt khImazA, vIrazA, jIvarAja, tejapAla aura ratnapAla hue the| rAsa kI prArambhika paMktiyA~ ye haiM prathama AdIzvara praNamatAM Upannau AnaMda, nAmirAyAM kuli caMdalau, marudevyAnu naMda / goyama gaNadhara pramukha thI, sakala sAdhu suprabhAva, sarasati devI payanamI, pAmI tAsu pasAya / aMta-rAsa manohara narmadA kerau sayalA sukhadAtAra re, kIrati paNa o dio valI ruDI, dhari guNa mAM saradAra re| vIra jiNesara zAsana sundara, satI narmadA te jANo re, dAsa valI zrI varddhamAnanu vratadhAraka mani ANo re| kAvyatva sAdhAraNa koTi kA hai| munikoti-Apa kharataragaccha ke harSacaMdra ke praziSya evaM harSapramoda ke ziSya haiN| inhoMne saM0 1682 vijayAdazamI, guruvAra ko sAMgAnera meM 'puNyasAra rAsa' likhaa| guruparaMparA meM kharataragaccha ke 1. jaina gurjara kaviyo bhAga 1 pR0 463-64, bhAga 3 pR0 24-29 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 938 (prathama saMskaraNa), bhAga 3 pR0 79 (dvitIya graMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 799-801 ( prathama saMskaraNa ) tathA bhAga 2 pR0 266.268 (dvitIya saMskaraNa) Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yugapradhAna jinacaMdra sUri, jinasiMha sUri, harSacandra, harSapramoda kA ullekha karake kavi ne likhA hai tAsa ziSya munikIrti ima bhaNe manidhara adhika pramoda | racanAkAla - saMvata sola vyAsI sama vijayadasamI guruvAra, sAMganera nagara ralIyAmaNo pabhaNe ahavicAra / isakI prArambhika paMktiyA~ bhI udAharaNArthaM prastuta haiM nAbhirAyanaMdana namuM zAMti nema jina pAsa, mahAvIracauvIsamo praNamyAM pUre Asa / dharme kiyA dhana saMpaje opama ache aneka, puNya thakI punyasArano suNamo ati sukharekha / ' muniprabha - Apa kharataragaccha ke prasiddha AcArya yugapradhAna zrI jinacaMdrasUri ke ziSya the / Apane saM0 1643 meM dAna-dharma ke mAhAtmya se sambandhita racanA 'gajabhaMjana caupai' bIkAnera meM likhI / isameM kula 203 gAthAyeM haiM / Apake gurubhAiyoM meM samayapramoda, samayarAja, harSavallabha, sumati kallola, dharmakIrti, jinasiMha sUri aura jinarAja sUri Adi vizeSa ullekhanIya haiN| gajabhaMjana caupai kA uddharaNa upalabdha na hone se inakI kAvyakSamatA evaM bhASAzailI kA namUnA nahIM prApta ho sakA / munizola - AMcalagaccha ke vidyAzIla > vivekameru Apake guru the / Apane saM0 1658 mAha vadI 8 ko 'jinapAla jinarakSita rAsa' likhA jisakI kucha paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM zrI aJcalagaccha suhaguru surataru sArikhAjI, zrI dharamamrati sUri, te sahagurunA caraNakamala niti vAMdIijI, dohaga jAI dUri / racanAkAla kari zara rasa iMdu mAsa kumArai salahI jI, bahula AThami dinacAra, sandhi racI a saMgha taNai Agraha karojI ravi zazi nayaramajhAra / 1. jaina gurjara kavio bhAga pR0 379-80 (dvitIya saMskaraNa ) 2. zrI agaracaMda nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 175 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktisAgara guruparaMparA-- zrI vidyAzIla sIsa suyari sohAmaNi paMDita puhuvi pravINa, vivekameru gaNi saMyamaguNakari vicaratA jI hUMtasya calaNe lINa / trIja jinavara saMbhavanAtha pasAuli jI puni jaMpai munizIla, je naranArI bhaNasyai guNasyai sAMbhalaijI laSi pari paamiliil|' kavi kI bhASA aTapaTI aura chaMda yatratatra TUTe hue haiM, kAvyatva sAmAnya koTi kA hai| __ muktisAgara--Apa tapAgaccha ke AcArya labdhisAgara ke ziSya the| inhoMne saM0 1686 meM sUripada prApta kiyA aura nAma rAjasAgarasUri pdd'aa| inakI racanA 'kevalI svarUpa stava (68 kar3I, saM0 1686 se pUrva) prakAzita hai| saMgraha kA nAma hai, jaina jJAna stotra ane kevalI svarUpa stavana' Adi-sarasa vacana diu sarasatI, varasati vacana vilAsa; kavijana kerI mAya tu Ape buddhi prakAza / guruparamparA-- zrI hIravijaya sUrIsaru abhinava ghano aNagAra, kalikAlai zruti kevalI goyama sama avatAra / isake bAda vijayasena aura vijayadeva kA ullekha kiyA gayA hai| dharma ke sambandha meM kavi likhatA hai-- dharma-dharma sahu ko kahai, dharma na jANai vatta, jina zAsana sudhuM achai jihAM sUdhAtriNa tatta / anta-kalaza - zrI jaina vANI zuddha jANI saMthuNyo khemaMkaro, siddhAnta yugati vividha bhagati kevalI tiirthngkro| uvajhAya zrI gurula bdhisAgara nemisAgara munivarA, Adeza pAmI sIsanAmI muktisAgara jayakarA / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 390, bhAga 3 pR0 871 (prathama saMskaraNa) ___ bhAga 2 pR0 305-06 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 khaMDa 2 pR0 1505-06 (prathama saMskaraNa) bhAga 3 pR0 267 (dvitIya saMskaraNa) Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha racanA rAjasAgaranAma par3ane se pUrva arthAt 1686 meM sUripada prApta karane se pUrva likhI gaI hogii| sUripada prApta karane ke pazcAt kI likhI inakI koI racanA mujhe nahIM milii| mUlAvAcaka--aJcalagaccha ke dharmamUrti sUri ke ziSya ratnaprabha Apake guru the| ApakI do racanAyeM upalabdha haiM jinakA vivaraNa prastuta hai| gaja sukumAla saMdhi athavA caupAI (134 kar3I, saM0 1624 phAlguna zukla 11, sAMcaura) kI prArambhika paMktiyA~ dekhiye paNamiya vIra jiNesara svAmi, haI navanidhi jasa lIdhai nAma, svAmI taNA paMcama gaNadhAra, sohama svAmi karaI vihAra / racanAkAla saMvata sola caubIsA varasa iM, phAgUNa sUdi igyArasi divsiN| sAcaura maMDaNa vIra pasAiM, alIya vidhana savi dUrai jAi / aJcala gaccha ke dharmamUrti aura vAcaka ratnaprabha kA nAmasmaraNa karane ke pazcAt kavi kahatA hai-- tAsa sIsa RSi mUlai kIdha, gaja sukumAla taNI me sandhi / oha saMdhi se bhaNai bhaNAbai, Rddhi vRddhi tasa maMdira Avai / 134 / isa prakAra yaha caupai 134 caupAI chandoM meM nirmita hai| isameM gajasukUmAla kI kathA kA varNana kiyA gayA hai| ApakI dUsarI racanA [zAzvatAzAzvata jina athavA vRddha] caityavaMdana (8 DhAla) ko zrI desAI ne jaina gurjara kavio ke bhAga 3 pR0 710 para ratnaprabha ziSya ke nAma se dikhAyA thA kintu usI bhAga meM sudhAra kara punaH pRSTha 941-42 para mUlAvAcaka ke nAma se diyA gayA hai| vastutaH yaha racanA vAcaka ratlaprabha ke ajJAta ziSya kI na hokara ratnaprabha ke ziSya mUlAvAcaka kI hI hai, jaisA isakI antima paMktiyoM se spaSTa hai, yathA-- gaccha vidhipakSa pUjya paragaTa zrI dharmamUrti suriMduo, vAcaka mUlA kahe bhaNatAM Rddhi vRddhi aannNduo|" 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 468-69, bhAga 3 pR0 710 tathA 941 942 (prathama saMskaraNa) bhAga 2 pR0 137-138 (dvitIya saMskaraNa) . Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meghanidAna yaha racanA 'jainaprabodha' pustaka ke pR0 320-26 para prakAzita hai| isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai kevalanANi zrI niravANI, sAgara mahAjasa vimala te jaannii| sarvAnubhUti zrIdhara guNakhANI, datta dAmodara vaMdo praannii| bhASA se anumAna hotA hai ki mUlAvAcaka subodha evaM supaThita RSi the| inakI bhASA meM tatsama zabdoM kI adhikatA aura prAsAdikatA hai| meghanidAna---Apa kharataragaccha kI bhAvaharSI zAkhA ke AcArya jinatilakasUri ke praziSya evaM ratnasundarasUri ke ziSya the| inhoMne jinodayasUri ke Adeza se saM0 1688 meM 'kSullakakumAracaupai' kI racanA tivarI meM kii| isake atirikta tiMvarI pArzva stavana, jodhapura pArzva stavana, nAkoDA pArzva stavana> Adi bhaktibhAvapUrNa stavana bhI Apane likhe haiN| (vAcaka)megharAja--Apa pAvacandra >samaracandrarAjacandra>zravaNa RSi ke ziSya the| Apa uttama kavi ke sAtha acche gadya lekhaka bhI the| Apane 'rAjacaMdra pravahaNa' nAmaka kAvya (saM0 1661) apane dAdA guru kI stuti meM likhA thaa| isake alAvA 'naladamayaMtI rAsa saM0 1664, solasatI bhAsa' athavA saMjjhAya, jJAtAsUtra 19 adhyayana para saMjjhAya athavA bhAsa Adi pramukha racanAyeM upalabdha haiN| Apane pArzvacaMdra stuti athavA salokA aura sadguru gIta yA bhAsa nAmaka racanAyeM guruoM kI bhakti para AdhArita karake likhI haiN| gadya meM Apane rAjapraznIya upAMga bAlAvabodha, samavAyAMgasUtra bAlAvabodha, uttarAdhyayanasUtra bAlAvabodha, aupapAtikasUtra bAlAvabodha, sAdhu samAcArI aura laghukSetra samAsa bAlAvabodha Adi aneka mahattvapUrNa racanAyeM kI haiN| naladamayantIrAsa aura jJAtAsUtrabhAsa prakAzita racanAyeM haiN| Age inakA vivaraNa-uddharaNa prastuta kiyA jA rahA hai| 1. zrI agara canda nAhaTA-paramparA pR0 89; jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1519 (prathama saMskaraNa) tathA bhAga 3 pR0 279 (dvitIya saMskaraNa) Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa naladamayantIrAsa--Ananda kAvya mahodadhi mauktika 7 meM prakA'zita hai| Adi--nagara nirupama gajapure zrI vizvasena nariMda, acirA rANI uravare AvyA zrI zAMtijiNaMda / sevA karatA jehanI re sampadA paragaTa haI, devI davadaMtI taNI re ApadA dUre gii| racanAkAla-- saravaNa RSi jage pragaTiyo mahAmuni jI kIdhuM uttamakAja, te sahI gurunA caraNa namI kahe jI, vAcaka zrI megharAja / saMvata sola causaTha saMvacchare thavIo nala RSirAja, bhaNajo gaNajo dharma vizeSa jo jI, sAratA vAMchita kAja / ' rAjacandra pravahaNa yA saMyama pravahaNa (saM0 1661 khaMbhAta)- isameM rAjacaMdrasUri ke sAdhu jIvana tathA saMyama Adi kA varNana kiyA gayA hai / prArambha dekhiye-- risahu jiNesara jagatilau nAbhi nariMda malhAra, prathama naresara prathama jina tribhuvana jaga sAdhAra / isakA aMtima pada rAgadhanyAsI meM Abaddha hai, usakI kucha paMktiyA~ dekhiye gachapati darisaNi ati ANaMda, zrI rAjacaMda sUrisara pratapau jA lagi huM ravicaMda / saMyama pravahaNa mAlima gAyau nayara khambhAvata mAMhi / saMvata sola anai ikasaThai ANI ati uchAha / ' "gurubhAsa' kI antima paMktiyA~ isI ke sAtha prastuta haiM nayara jodhANaiM soma suNI valI nAgora nagInai pUjA ghaNI, sAnidhi kara u pUjA saMgha taNI muni megharAja bhAvai sukhalAbha gaNI / / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 401-2, bhAga 3 pR0 900-1, bhAga 3 khaMDa 2 pR0 1603-4 (prathama saMskaraNa) 2. DA0 harIza zukla -jaina gurjara kaviyoM kI hindI sevA pR0 121 3. DA0 premasAgara jaina--hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 142 4. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 67-68 tathA pR0 372(dvitIya saMskaraNa) Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365. - 'solasatIbhAsa'- - isameM jinadatta kI putrI satI subhadrA kA caritracitrita hai / yaha racanA zIlopadeza kathA para AdhArita hai, yathA-- megharAja zrI zIlopadeza mAlAdika graMthe solasatI guNa kahIo jI, bhagatAM guNatAM jehane nAme aSTa mahAsiddhi lahIi jI / 'jJAtAsUtra 19 adhyayana saMjjhAya' - saMjjhAya saMgraha meM prakAzita hai / isakA Adi vIra jiNesara vAMdo vigatisyUMjI praNamIgotama pAya / thavis harSe hu RSi rAjiyojI meghakumara bhale bhAya / ' rAjapraznIya upAMga bAlAvabodha kA prArambha isa zloka se huA haidevadevaM jinaM natvA zrutadevI vizeSataH, rAjapraznIya sUtrasyavArtika praddyAmyahaM / yaha racanA saM0 1670 ke Asa-pAsa likhI gaI / sAdhu samAcArI kI racanA rAjacaMdrasUri ke samaya saM0 1669 meM huI / kSetra samAsa bAlAvabodha kI racanA saM0 1670 meM batAI gaI hai / ina gadya racanAoM kA uddharaNa upalabdha na hone se tatkAlIna gadya zailI tathA gadya bhASA kA svarUpa samajhane kI suvidhA sulabha nahIM ho pAI / megharAja II - aMcalagacchIya dharmamUrtisUri ke praziSya evaM bhAnulabdhi ke ziSya the / aMcala gaccha kI paTTAvalI meM dharmamUrtisUri 63 veM paTTadhara haiM / inheM saM0 1602 meM AcArya aura gaccha nAyaka pada prApta huA thA tathA saM0 1670 meM inakA dehAvasAna huA thA / ataH megharAja kA racanAkAla bhI yahI hogA / Apane 'sattara bhedI pUjA' likhI jo 'vividha pUjA saMgraha' meM prakAzita hai / isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai sarvvajJaM jinamAnamya natvA sadgurumuttamaM kurvve pUjAvidhi samyakbhavyAnAm sukhahetave / vaMdI goyama gaNahare samaraM sarasati oka, kaviyaNa vara Ape sadA, vAre vighana aneka / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 67-68 tathA pR0 372 (dvitIya saMskaraNa ) - Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa antima paMktiyA~ isa prakAra haiM aMcala gacche dinadina dIpe, zrI dharmamUrati suuriraayaa| tAsa taNe pakhe mahIyala vicareM, bhAnulabdhi uvajhAyA re| tAsa sIsa megharAja payaMpe ciranaMdo jA caMdA re / o pUjA je bhaNase gaNase, tasa ghara hoi aNaMdA re|' ApakI eka anya racanA 'RSabha janma' kI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM viNIya nayarI viNIya nayarI nAbhi niyaMgeha, arudevI UMarasa, rAyahaMsa sAritya sAmIya, risahesara paDhama jiNa paDhama rAyavara vasaha gAmIya, vasaha alaMkiya kaNaya taNa, jAyo jugaAdhAra, tasu pAyavaMdI tasutaNo kahisuM janama suvicAra / yaha racanA RSabhadeva ke janma kalyANaka se sambandhita hai / bhASA sarala marugurjara hai| brahmamegharAja I ( meghamaMDala ) Apa digambara santa brahmazAnti ke ziSya the| inheM meghamaMDala bhI kahA jAtA hai| inhoMne saM0 1617 se pUrva 'zAntinAtha caritra' kI racanA kI jisakA prArambha isa prakAra huA hai vIra jiNavara vIra jiNavara pAya praNamevi, dukhamakAla bhavi jIvane divyavANi pratibodha dIgho, Ayu karma sattari huI barasakAla hUi gayo sidho| duhA-sarasati svAmINI vInavU dIgambara gururAya, parama guru vali samarisu, zAnta brahma taNAM pAya / isameM nAnA prakAra kI dezI rAgoM kA prayoga kiyA gayA hai jinheM kavi ne bhAsa kahA hai, jaise-'bhAsa 1 jasodharanI' 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 467-68 aura bhAga 3 pR0 941 (prathama saMskaraNa) 3 pR0 164-65 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 690-92 (prathama saMskaraNa) bhAga 2 pR0 89-90 (dvitIya saMskaraNa) Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma megharAja zAMtapurANa kathA kahU~ mani haraSe caMga, bhaviyaNa jana brahma sAMbhalo bhAvadharI maniraMga / samrAT zreNika bhagavAna mahAvIra ke pAsa jAkara prArthanA karatA hai aura unase zAMtinAtha kI kathA zravaNa karatA hai / isakI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM kathAkosa nahIM sAMbhalyo nahi Agama no jJAna, adhyAtama nahiM sAMbhalyo jAyo na mahApurANa / bhaktimAna che mAhAro karmAkSaya ne kAja caritra zrI sAMti jina taNo kIdho kahe megharAja / ' 1 > brahma megharAja II - Apa bhI digambara AcArya sakalakIrti > bhuvanakIrti > jJAnabhUSaNa > vijayakIrti> zubhacandra > sumatikIrti guNakIrti ke ziSya the / guNakIrti ke eka anya ziSya vastupAla kI racanA saM0 1654 kI prApta hai ataH inakA bhI samaya isI ke AsapAsa hogA / Apane 'kohalA bArasI' athavA 'zrAvaNa dvAdazI rAsa' isI ke AsapAsa likhA hai / isakI saM0 1754 kI pratilipi prApta hai / isakA prArambha isa prakAra huA hai- vIra jinavara vIra jinavara praNamuM tasa pAya, tIrthaGkara cauvIsamo mugati dAnadAtAra / te padapaMkaja manidharI samaravI sAradA mAya, zrI sakalakIrati jagi jAnIye, guru bhuvanakIrati avatAra / isake bAda uparokta guru paraMparA dekara kavi apane guru guNakIrti kA sAdara smaraNa karatA hai tehataNA guNa mana dharI, rAsa racu sukomAla, zrAvaNa dvAdazI phala varaNavaM sRNo sahubAlagopAla / 367 isameM zrAvaNa dvAdazI vrata kA phala batAyA gayA hai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 690-92 (prathama saMskaraNa ) tathA bhAga 3 pR0 89-90 ( dvitIya saMskaraNa ) 2 . vahI, bhAga 3 pR0 1094 - 96 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 230 231 (dvitIya saMskaraNa ) Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 isakI antima paMktiyAM isa prakAra haiM jinavara svAmiyeM jo kahyAM te vrata sAdhalAM caMga, bhAvanA bhAvI o vrata karo, jima pAmau saukhya abhaMga | zrI sumati kIrati caraNa citteM dharI, brahmamegharAja kahi sAra, bhaviNa bhAvi tamai suNau jima pAmo zivapurI vAsa / " maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa maMgalamANikya - ye Agamagaccha kI bIr3Alamba zAkhA ke vidvAn udayasAgara ke ziSya the / inakI do racanAyeM kAphI lokapriya haiM1. vikramakhAparAcorarAsa aura ambaDa caupaaii| ina racanAoM ke AdhAra para ApakI guruparaMparA isa prakAra hai, bIr3Alamba zAkhA ke muniratna > Anandaratna >> jJAnaratna > udayasAgara ke ziSya maMgalamANikya the / 'vikramakhAparAcorarAsa' (saM0 1638 mahAsuda 7 ravivAra, ujjainI) isakI kathA siMhAsanabattIsI aura vaitAlapaccIsI kI kathAoM se lI gaI hai, yathA - vikrama siMhAsana chai batrIsa, kathA baitAlaNI paMcavIsa, paMcadaMDa chatranI kathA, vikrama caritra lIlAvai kathA pravesa parakAya nI bAta sIlamatI khAparanI khyAti, vikrama prabaMdha achai je ghaNA, kahaitA pAra nahIM guNA / iti UmAhuM aMgisuM dharI, gurukavi saMtacaraNa aNusarI, gadyakathA rAsa uddhAra, raciuprabandha vIrarasa sAra / arthAt yaha kathA rAjA vikramAditya sambandhI vibhinna gadya kathA granthoM se lekara vIra rasa pradhAna prabandha kAvya ke rUpa meM racI gaI hai| racanA kAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata sola AThanI trIsa, mAgha zudi sAtami ravidIsa, AzleSA zubhayoga rahI ujeNIiM kathA o kahI / guruparaMparA viDAlaMbagaccha Agamya ANaMda ratna sUri anupamma, tAsa sISya maMgalamANivaya vAcakai variukathA adhivaya / 1. jaina gurjara kavio, bhAga 1 pR0 247-452 ( prathama saMskaraNa ) - tathA bhAga 2 pR0 169-174 (dvitIya saMskaraNa ) 2. vahI, Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalamANikya aMbaDa kathAnaka caupai 2225 kar3I kI vistRta racanA sAta Adeza yA bhAgoM meM pUrNa huI hai| isakA samApana saM0 1639 kArtika zukla 13 somavAra ko ujjaina meM huA jabaki isakA prArambha saM0 1638 jyeSTha zukla 5, guruvAra ko kiyA gayA thaa| isa prakAra isameM prAyaH do varSa laga gye| yaha racanA prakAzita hai| isake sampAdaka ba0 ka0 ThAkora haiN| yaha racanA kavi ne apane mitra lADajI ke lie likhI thii| saMbaMdhita paMktiyA~ dekhiye - mitra lADajI suNivA kAji, vAcI kathA viDAlaMbI rAji / racanAkAla saMvata sola ugaNacyAlIsa, kArtikasita te rasi zazi diis| siddhiyoga RkSa AzvinI, aMbaDarAsa caupai niipnii| isa racanA meM yathAvasara yadyapi navo rasa haiM para pradhAnatA vIrarasa kI pAI jAtI hai, yathA-- navarasa maya aMbaDarAyanI zrotA jana pAvanI, vIrakathA bhAvaI je kahai, cyAripadAratha sahijaIlahai / racanA kA prArambha saMvata sola aThatIsa i sAra, jeTha sudi paMcamIgusvAra, mAMDiu rAsa mUlasidhiyoga, rahI ujeNipurI sNyogi| usa samaya ujjaina para nijAmoM kA zAsana thA, kavi likhatA hai bhaTIkhAna nijAma pasAya, vidyA bhaNI bhAnubhaTa pAya / yaha racanA muniratnasUri kI ambaDakathA kA padyAnuvAda pratIta hotI hai jaisA nimna paMktiyoM se prakaTa hotA hai___ paNDita Agali te matimaMda, bhAnubhaTa guru vidyA vRnda; racI caupai tAsu prasAda, ambaDa kathA taNo anuvAda / ' isa racanA meM bhAnubhaTa kI kRpA kA kaI vAra ullekha kiyA gayA hai, yathA 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 247-52 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 169-174 (dvitIya saMskaraNa) 24 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vIra kathA kahivA rasa thAya, te guru bhAnubhaTTa mahimAya / lagatA hai ye bhAnubhaTTa kavi ke vidyAguru the kyoMki dIkSA guruoM kI paramparA meM inakA nAma nahIM hai| aba racanA kA Adi aura aMta dekara yaha vivaraNa samApta kiyA jA rahA haiAdi.-- sadA sampada sadA sampada rUpa oMkAra, parameSTI paMca sahita, deva traNi sAradA sevita, mahAjJAna Anandamaya brahma bIja yogIndra vaMdita, bhUyaNa traNi guNatraNimaya, vidyA cauda nivAsa, huM praNamuM paramAtamA, sarva sidhi suSavAsa / anta-- kahai vAcakA maMgalamANikya, aMbaDa kathA rasaiM Adhikya, te gurukRpA taNo Adeza, pUrA sAta huA aadesh|' yaha muniratnasUri kI mala aMbaDakathA kA anuvAda hai, maulika kRti nahIM hai phira bhI isakI lokapriyatA ko dekhate hue ise prakAzita kiyA gayA hai| isakI lokapriyatA meM kavi karma kI kuzalatA aura kathA kA autsukya hI mUla kAraNa hai| mohanadAsa kAyastha--ApakI eka racanA 'svarodaya' Ayurveda para prApta hai| isa laghakRti meM svara ke sAtha nAr3I parIkSA kA vizeSa rUpa se varNana kiyA gayA hai / yaha racanA saM0 1687 meM kannauja prAntAntargata naimisAra tIrtha ke samIpa kurastha nAmaka grAma meM likhI gii| yaha padyabaddha avazya hai kintu ise sAhitya nahIM kahA jA sktaa| ataH isakA vivaraNa-uddharaNa nahIM diyA jA rahA hai| upAdhyAya yazovijaya-Apa tapAgacchIya zrI nayavijaya gaNi ke ziSya the| ApakI upasthiti saM0 1680 se saM0 1744 taka nizcita hai| ataH ApakI adhikatara racanAyeM aThArahavIM zatAbdI meM racI gaI haiM, parantu Apake jIvana ke prArambhika do mahatva 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 247-52 (prathama saMskaraNa) tathA bhAga 2 pR0 169-174 (dvitIya saMskaraNa) 2. DaoN0 kastUra canda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha sUcI bhAga 5 pR0 31 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya yazovijaya 371 pUrNa dazaka 17vIM zatAbdI meM bhI bIte ataH Apako 17vIM zatAbdI ke kaviyoM meM gina lene kA lobha roka na pAne ke kAraNa inakA vivaraNa yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai| ApakI jIvanI ke sambandha meM aneka prAmANika tathya 'zrI sUjasavelI bhAsa' meM upalabdha haiN| isake kartA tapAgacchIya hIravijayasUri > kIrtivijaya ke ziSya kAnti vijaya haiN| yaha racanA saM0 1745 ke AsapAsa likhI gaI, jisameM yazovijaya jI kA guNAnuvAda kiyA gayA hai| yazovijaya jI upAdhyAyajI ke nAma se prasiddha the / vinayavijaya inake gurubhAI the| donoM ne sAtha-sAtha kAzI meM zikSA grahaNa kI thI aura apane samaya ke mahAn paNDita he| upAdhyAya jI ko zrutakevalI, kUrcAlizAradA Adi virudoM se vibhUSita kiyA gayA thaa| inake bacapana kA nAma jasavaMtakumAra thaa| ApakA janma gujarAta meM pATaNa ke samIpa kanhor3a nAmaka grAma meM huA thaa| inake pitA kA nAma nArAyaNa aura mAtA kA nAma sobhAga de thaa| inhoMne saM0 1688 meM nayavijaya se dIkSA lI aura nAma yazovijaya pdd'aa| inake sAtha hI inake anuja padmasiMha ne bhI dIkSA lI aura unakA nAma padmavijaya pdd'aa| saM0 1699 meM inhoMne saMgha ke samakSa rAjanagara meM aSTAvadhAna kiyaa| inakI pratibhA se prabhAvita hokara zAha dhanajI ne nayavijaya se Agraha kiyA ki inheM vidyAbhyAsa ke lie kAzI bhejA jAya, dhana maiM duuNgaa| kAzI meM kisI bhaTTAcArya se inhoMne zAstrAbhyAsa kiyA aura nyAya, mImAMsA jaiminI, vaizeSika tathA bauddha Adi siddhAntoM kA tIna varSe taka gahana adhyayana kiyA, tatpazcAt AgarA jAkara kisI paMDita jI se tarka, pramANa Adi zAstroM kA gambhIra abhyAsa kiyaa| isake bAda ahamadAbAda gaye jahA~ gajarAta ke sUbedAra mahAvata khA~ ne inakA Adara-satkAra kiyaa| inhoMne saikar3oM graMthoM kI racanA kI hai| vijayadeva ke paTTadhara vijayaprabhasUri ne inheM saM0 1718 meM upAdhyAya pada se vibhUSita kiyaa| saM0 1744 meM yazovijaya jI jaba Dabhoi nagarI meM cAturmAsa kara rahe the tabhI apanI Ayu pUrNa jAna bhanazanapUrvaka zarIra tyAga kiyaa| Apa tapAgacchIya hIravijayasari kI paraMparA meM upAdhyAya kalyANavijaya> lAbhavijaya gaNi> jitavijaya ke gurubhAI nayavijaya gaNi ke ziSya the| ApakA tatkAlIna aneka vidvAnoM ne yazogAna kiyA hai| Apa vyAkaraNa, kAvya, koSa, alaMkAra, chanda, tarka, Agama-siddhAnta, naya, nikSepa, pramANa Adi nAnA viSayoM ke pAraMgata vidvAn the| unake granthoM Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa meM kavitva zakti, vacana cAturI, padalAlitya, artha gaurava, rasapoSaNa, alaMkAra nirUpaNa, parapakSa khaMDana, svapakSa maMDana Adi jagaha-jagaha para milatA hai| ApakI marugurjara racanA 'dravya guNa paryAya rAsa' kA saMskRta meM anuvAda huA aura sAtha hI inakI aneka saMskRta racanAoM kA bhASAnuvAda bhI huA hai| inakI kula grantha saMkhyA 300 taka hai jinameM maulika aura TIkA graMtha sammilita haiN| isameM 'khaNDanakhaNDakhAdya' jaisA deza-vizruta grantha bhI haiM jisase inakI painI pratibhA kA pramANa prApta hotA hai| inakI sRjanazakti aura pratibhA ko dekhate hue zrI desAI ne inheM 18vIM zatI kA yuga puruSa mAnA hai aura usa zatAbdI ke saM0 1701 se 1743 taka ke kAla ko yazovijaya yuga kahA hai| aise dhuraMdhara lekhaka kI samagra kRtiyoM kA saMkSipta paricaya dene ke lie eka svataMtra graMtha apekSita hai| ataH yahA~ kucha namane ke lie uddharaNa aura kucha ati mahattvapUrNa racanAoM kA ullekha mAtra karanA hI saMbhava hai / Apa uccakoTi ke rasika, sahRdaya kavi, racanAkAra aura sAdhaka santa the| Apane 'arasikeSu kavitta nivedanaM zirasi mAM likha mAM likha' ke tarja para 'zrIpAlarAsa' meM likhA hai zAstra subhASita kAvyarasa, vINAnAda vinoda, caturamaleje catura ne to Upaje pramoda / je ruTho gaNavaMta ne to dejo dukha poThi, daiva na dejo eka nusAtha gamArA goThi / rasiyA ne rasiyA male kelavatA guNa goTha, hiye na mAye rIjha rasa kahesI nAve hoTha / zrIpAla rAsa kI racanA meM inake sahapAThI vinayavijaya ne bhI yogadAna kiyA thA usakI bhASA sarala hindI hai, yathA paDhata pUrAna veda aru gItA, marakha aratha na pAvai. pudgala se nyAro prabhumero, pudgala ApuchipAvai / hemacandrAcArya ke pazcAt samagra jaina jagat meM yazovijaya jaisA prabhAvaka, sarva zAstra pAraMgata AcAravAn, pratibhAzAlI sAhityakAra zAyada hI aura koI haA hogaa| inhoMne apane samaya ke mahAtmA Anandadhana kI prazaMsA kI hai| Anandaghana jI mArga meM calate-calate 1. jaina sAhitya no saMkSipta itihAsa pR0 619 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya yazovijaya 373 gAne lagate the, unake isa sahaja sAdhaka svarUpa para yazovijaya jI mugdha the| unake sambandha meM upAdhyAya jI ne 'Anandaghana aSTapadI meM likhA hai| mAraga calata calata gAta, AnandadhanapyAre, rahata AnaMda bharapUra / tAko sarUpa bhUpa trihu~loka the nyAro, barasata mukha para nUra / kavi kA vicAra hai ki Anandaghana ko jAnane ke lie unakI bhAvabhUmi taka jAnA hogA; saba nahIM jAna sakate, kavi kahatA hai Ananda kI gata AnaMdaghana jANe, vAi sukha sahaja acala alakhapada, vA sukha sujasa bkhaaneN| sujasa vilAsa java pragaTe Anandarasa, Ananda akhaya khajAne, aisI dazA java pragaTe citta aMtara, sohI AnaMdaghana pichAne / ' kahate haiM ki arbuda kSetra ke kisI samIpastha gA~va meM yazovijaya jI vyAkhyAna de rahe the usI sabhA meM Anandaghana se unakI bheMTa huI thI aura Anandaghana ke adhyAtmarasa kA prabala prabhAva yazovijaya para par3A, unhoMne aSTapadI meM likhA hai Anandaghana ke saMga sujasa hI mile, jaba taba Ananda sama bhayo sujasa / pArasa saMga lohA jo pharasata, kaMcana hota ho tAke ks| ApakI kucha pramukha racanAoM kA paricaya diyA jA rahA hai jasavilAsa- yaha racanA 'saMjjhAya, pada aura stavanasaMgraha' meM chapI hai| isameM 75 muktaka pada haiN| sabhI jinendra stavana se saMbaMdhita haiM udAharaNArtha hama magana bhaye prabhu dhyAna meM, bikhara gaI duvidhA tana mana kI, acirA suta guna gAna meN| harihara brahma puraMdara kI ridhi Avata nahi kou mAna meN| cidAnanda kI maujamacI hai, samatA rasa ke pAna meM / 1. DA0 premasAgara jaina-hindI bhaktikAvya aura kavi pR0 203-04 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa itane dina tU nAhi pichAnyo, janma gaMvAyo ajAna meM / aba to adhikArI haiM baiThe, prabhuguna akhaya khajAna meM / gaI dInatA sabhI hamArI, prabhu tujha samakita dAna meM / prabhu guna anubhava ke rasa Age, Avata nahi kou dhyAna meM / " dikpaTa caurAsI bola - yaha kRti paM0 hemarAja ke sitapaTa caurAsI bola kA khaMDana karane ke lie likhI gaI hai / isakA prArambhika radya dekhiye - suguNa dhyAna zubhadhyAna, dAnavidhi parama prakAzaka, sughaTa mAna pramAna, Ana jasa mugati abhyAsaka / kumatavRmda tamakaMda, caMda paridvaMda vinAsaka / kacida manda makaranda, santa Ananda vikAsaka yaza vacana rucira gambhIra nijai, digpaTa kapaTa kuThAra sama, jina varddhamAna soi vaMdiye, vimala jyoti pUraNa parama / sAmyazataka meM 105 padya haiM / yaha zrI vijayasiMha sUri ke sAmyazataka ko AdhAra mAnakara hemavijaya ke lie likhA gayA thA / samudrabahANa saMvAda saM0 1700 kA racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai 1. muni vibudha saMvata jANI aho te harSa pramANa, kavi jasavijaye ye racyo upadeza cahyo supramANa / dravyaguNaparyAya rAsa saM0 1711 kI vijaya, lAbhavijaya, zrIjItavijaya aura apanA guru batAyA hai racanA hai / isameM kalyANaunake gurubhAI nayavijaya ko zrI gurujItavijaya mani dharI zrI nayavijaya suguru AdarI, Atama arthInai upakAra, karUM dravya anuyoga vicAra / sAdhuvaMdanA saM0 1721 vijayAdazamI, khaMbhAta kA prArambha isa prakAra kiyA gayA hai praNam zrI RSibhAdi jiNesara suvaNa diNesara deva, suravara kinnara vidyAdhara jehanI sagrai seva / DA0 pra emasAgarajaina - hindI jaina bhaktikAvya pR0 202 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 upAdhyAya yazovijaya pratikramaNa hetu gabhita svAdhyAya saM0 1722 surata, 11 aMganI saMjjhAya saM0 1732 surata, Adi vrata-niyama Adi se sambandhita racanAyeM haiN| samakitanA SaSTasthAna svarUpanI caupAI (TabbA sahita, saM0 1733) jaina kathA ratnakoSa (pR0 282-319) meM prakAzita haiN| mahAvIra stavana, hUMDI stavana 150 gAthA, (DhuDhakamata khaMDana) saM0 1733 vijayAdazamI, indilapura; nizcaya vyavahAra vivAda, zrI zAMtijinastavana, saM0 1732, saMyamazreNivicArastavana, sImandharasvAmI stavana Adi stavana aura sAmpradAyika khaMDanamaMDana sambandhI racanAyeM haiN| ATha dRSTi saMjjhAya prakAzita hai| isameM haribhadrasUri ke yogadRSTisamuccaya kA sundara bhAvAnuvAda hai / isa para jJAnavimalasUri ne TabbA likhA hai| brahmagItara bhI prakAzita racanA hai| ye sabhI 18vIM zatAbdI kI racanAyeM haiN| isalie inakA vistAra se uddharaNa-vivaraNa nahIM diyA jA rahA hai| tIna caubIsI, bIsI, samyaktvanA, 67 bola saMjjhAya, 18 pApa sthAnakanI saM0, amRtabelInI saM0, cAra AhAranI saM0, suguru svAdhyAya Adi aneka choTI moTI racanAyeM prakAzita haiN| suguru svAdhyAya ke anta meM prAkRta kI yaha gAthA unake prAkRta jJAna kA sUcaka hai siri padmavijaya guruNaM pasAya mAsajja sayatna kammakaraM bhaNiyA guNA guruNaM sAhuNa jasasiNae / paJcaparameSThI gItA, kugurunI saMjjhAya, zItalajinastavana, navapadapUjA, jinasahasranAma varNana, cautI pautI kI sajjhAya, hariyAlI, sthApanA kulaka, saMyamazreNinI saMjjhAya Adi racanAyeM dhArmika dRSTi se mahatvapUrNa haiM / kumatikhaMDana 10 mata stavana Adi sukhadAyaka cobIzamo praNamI tehanA pAya, gurupada paMkaja cittadharI, zruta devI sAradamAya traNa tatva svarUpa che Atmatatva dhareya, deva tatva gurutatvare, dharmatatva jyo leya / / inake kucha pada gurjara sAhitya saMgraha se die jA rahe haiM, tAki inakI kavitva zakti kA pAThakoM ko AsvAda prApta ho ske| inake padoM ko bhaktikAla ke samartha kavi sUra, tulasI, nandadAsa, mIrA aura sundaradAsa 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 17-56 (prathama saMskaraNa) Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi ke padoM ke samakakSa rakhA jA sakatA hai| ina padoM kI bhASA hindI hai / bhajana bhajana binu jIvita jaise preta, malina manda mati ghara-ghara Dolata, udara bharana ke heta, durmukha vacana bakata nita nindA, sajjanasakaladukha deta / kabahu~ pApako pAvata paiso, gAr3he dhUrimeM deta, guru brahmana abuta jana sajjana, jAta na kavaNa niketa / sevA nahIM prabhuterI kabahuM, bhuvana nIla ko kheta / ' kaMta binukaho kauna gati nArI, sumati sakhI jAi vegeM manAvo, kahe cetanA pyaarii| rItikAlIna dUtI prasaMga kI jhalaka isa rUpaka meM dekhI jA sakatI hai, kintu rItikAlIna adhikAMza kavi mAMsala zRMgAra kI vivRtti meM lage the aura jaina kavi una lokapriya mAdhyamoM kA sadupayoga AdhyAtmika kSetra meM kara rahe the| priya se cetanA kA milana hotA hai aura laya kI usa Ananda sthiti kA varNana karatA huA kavi kahatA hai mana kitahI na lAge he je re pUrana Asa bhaI alI merI, avinAzI kI seje re / isI prakAra kahIM para brahma paramAtma kA svarUpa, kahIM mAyA kI bhayAnakatA Adi ke dvArA kavi ne adhyAtma kA marmasparzI saMdeza diyA hai| inhoMne 'hariyAlI' likhA hai jisakI zailI saMtakaviyoM kI ulaTabAsiyoM jaisI hai, jaise-- kahiyo paMDita ! koNa o nArI bIsa barasa kI avadhi vicArI khiyo| doya pitAje aha nipAI, saMghacaturvidhimana meM aaii| kIDIo eka hAthI jAyo, hAthI sAhamo sasalo dhaayo| 1: saM0 muni zrI kIrtiyaza vijaya -- 'gurjarasAhityasaMgraha'-1, prakAzaka ---jinazAsana rakSA samiti, lAlabAga, bambaI 2. gurjara sAhitya saMgraha-1 pR0 179 . Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhaTTAraka ratnakIrti 377 ye jIvana jagata aura dharma darzana kA sabhI konA jhAMka Aye haiM aura sarvatra mArga-darzana kiyA hai / inhoMne AcArya guNa varNana, upAdhyAya guNa varNana, sAdhu guNa varNana, navakAra maMtra mahimA Adi nAnA viSayoM para kuzalatApUrvaka prabhUta sAhitya uccakoTi kA prastuta kiyA hai / vastutaH 17vIM ke anta aura 18vIM ke pUrvArddha meM ye sarva zreSTha kavi Thaharate haiM / jaMbUsvAmI brahmagItA, zrI paMcaparameSThI gItA Adi kaI gItA bhI raca DAlI hai / bahuta sI caupAiyA~, rAsa, saMjjhAya aura bola Adi race haiM / inake anekavidha kAvya rUpoM kI vividhatA varNya viSayoM kI vividhatA ko prabhAvazAlI DhaMga se vyakta karane meM bahuta sahAyaka siddha huI haiM / yazovijaya - jasavijaya - Apa tapAgacchIya vimala harSa ke ziSya the / Apane saM0 1665 meM lokatAlikA bAlAvabodha likhA / ' desAI inhe 18vIM zatAbdI aura bAda meM 17vIM zatI meM dikhAyA hai / yadi inhoMne saM0 1665 meM racanA kI aura upA0 yazovijaya jI saM0 1680 meM paidA hue to ye nizcaya hI upAdhyAya yazovijaya se bhinna aura avasthA meM unase kAphI bar3e tathA nizcita rUpa se 17vIM zatAbdI ke lekhaka haiM; kintu inakI racanA tathA inakA kucha bhI vivaraNa zrI desAI ne kahIM nahIM diyA hai / kevala racanA kA nAmollekha mAtra kiyA hai / bhaTTAraka ratnakIti- Apa ghoghAnagara nivAsI hUMbaDa gotrIya zreSThi 'zrI devIdAsa ke putra the / ApakI mAtA kA nAma sahajalade thA / Apa bhaTTAraka anandi ke ziSya the / inhoMne jaina siddhAnta, kAvyazAstra, vyAkaraNa aura jyotiSa Adi viSayoM kA guru ke sAnnidhya meM gahana abhyAsa kiyA thA / saM0 1643 meM inheM bhaTTAraka pada para pratiSThita kiyA gayA / Apa vidvAn ke sAtha hI svarUpavAn bhI the / - kavi gaNeza ne likhA hai aradha rAzi sama sohe bhAla re, vadana kamala zubha nayana vizAla re / dasana dADima samarasanA rasAla re, adhara biMbAphala vijita pravAla re / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 590, bhAga 3 pR0 1602 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kaMTha kaMbU sama rekhA traya rAje re, kara kisalaya sama nakha chavi chAje re|' vastutaH yaha unake yathArtha sundaratA varNana se adhika paripATIvihita saundarya varNana kA eka aMza lagatA hai| ApakI preraNA se saMghapati mallidAsa ne balAsaDa nagara meM vizAla pratiSThA karAI thii| isakA varNana tatkAlIna kavi jayasAgara ne eka gIta meM kiyA hai, usakI do paMktiyA~ prastuta haiM pAlakhI cAmara zubha chatra, rAjagAminI nAce vicitra, ghATa cUnaDI kuMbha sohAve, caMdrAnanI oDIne Ave / Apake kaI ziSya acche santa aura sAhityakAra the| unameM kumudacaMdra, gaNeza, jayasAgara aura rAghava ke nAma vizeSa ullekhanIya haiM / inake paTTadhara kumudacaMdra ne to prAyaH apanI sabhI racanAoM meM apane guru kA sAdara smaraNa kiyA hai| rAghava ne apane eka gIta meM inake rAjasammAna kA saMketa isa prakAra kiyA hai|| lakSaNa battIsa sakala aMgi bahottari, khAna malika die mAna jI / racanAyeM- inake 36 pada prApta haiN| inake adhikatara padoM kA viSaya rAjImatI kI virahavyathA hai| rAjula apane netroM ko manA karatI hai para ve nirantara nemi ke paya kI pratIkSA karate rahate haiM, yathA varajyo na mAne nayana niThora, sumiri guna bhaye sajalaghana, umaMgI cale mati phora / caMcala capala rahata nahIM roke, nA mAnata ju nihora / nita uThi cAhata giriko mAraga, jehi vidhi caMdra cakora / tana mana dhana jobana nahiM bhAvata, rajanI na bhAvata bhora / ratnakIrati prabhuvego milo tuma, mere mana ke cora / varajyo na mAnata / 2 1. DA. kastUracanda kAsalIvAla----rAjasthAna ke jainasaMta pR0 128 2. vahI, pR0 13. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka ratnakIrti 379. rAjula kabhI socatI hai ki nemi ne pazuoM taka kI pukAra sunI para merI nahIM sunate aura eka pada meM kahatI hai 'sakhI rI nemi na jAgI pIra / ' padoM ke alAvA Apane 'neminAtha phAma' aura neminAtha bArahamAsA nemi-rAjula ke mArmika AkhyAna para hI likhA hai| phAga meM 57 padya hai / yaha hAMsoTa meM likhA gyaa| rAjImatI kI rUpazobhA kA varNana kavi kI ina paMktiyoM meM dekhiye caMdravadanI mRgalocanI, mocanI khaMjana mIna, vAsaga jItyo veNii, zreNiya madhukaradIna / cibuka kamala para SaTpada Ananda kare sudhApAna / grIvA sundara sobhatI, kaMbukapola ne bAna / nemi bArahamAse meM 12 troTaka chaMda haiM / yaha ghoghAnagara ke caityAlaya meM likhA gyaa| jyeSThamAsa se sambandhita kucha paMktiyA~ dekhiye / isa mAsa meM virahiNI ko kAma sarvAdhika satAtA hai A jyeSThamAse jaga jalahara no umAha re, kAI bApa re bAya virahI kima sahe re| Arata te Arata upaje aMga re, anaMga re saMtApe dukha kehe re / ' DA0 premasAgara jaina bhaTTAraka ratnakIti dvArA 'kAma' zabda ke prayoga kI vyAkhyA karate hue kahate haiM ki kAma zabda kAmadeva kA nahIM apitu virahakA sUcaka hai jaise kAlidAsa kI isa paMkti 'kAmArtA hi prakRta kRpaNaH-'meM kAma kA prayoga viraha ke artha meM hai| lekina nivedana yaha hai kavi ne kevala 'kAma' kA hI nahIM 'anaMga' zabda 'anaMga re saMtApe' kA bhI prayoga kiyA hai aura yaha bhI viraha ke artha meM hI prayukta huA hai para yaha viraha kA paryAyavAcI nahIM hai| maiM ina prayogoM ke lie kisI spaSTIkaraNa kI AvazyakatA nahIM smjhtaa| aise spaSTIkaraNa isaliye Avazyaka lagate haiM kyoMki ye loga kavi ko kevala saMta mAnate haiM, sAtha hI kavi aura sarasa sAhityakAra nahIM smjhte| bha0 ratnakIrti bar3e sahRdaya, bhAvuka aura sarasa kavi the| Apake padoM meM rAjula kI rUpazobhA aura sundaratA tathA viyoga kI mArmika dazA kA sundara aMkana huA hai| isI prakAra kavi ne paraMparita DhaMga se bArahamAse meM kAmapIr3A kA varNana bhI kiyA hai aura kisI prakAra ke bacAva yA vakAlata kI 1. DA0 premasAgara jaina-hindI jaina bhaktikAvya pR0 107-110 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa apekSA nahIM rakhatA / lagatA hai ki ratnakIrti ko kabIra, sUra, mIrA ke padoM aura saMskRta ke viraha kAvyoM se preraNA milI thI / ve svayaM -saMskRta ke acche vidvAn the para unhoMne hindI ( marugurjara) meM racanAyeM kI aura apane ziSyoM ko bhI isI bhASA meM likhane kA upadeza diyA / Apane 'neminAtha vinatI' bhI likhI hai / viSaya ke cunAva se kavi kI bhAvuka pravRtti kA paricaya mila jAtA hai / nemirAjula AkhyAna se bhinna Apane 'mahAvIra gIta', siddhadhula' aura 'balibhadra nI 'vinatI' Adi racanAyeM bhI likhI haiM kintu bhASA evaM bhAva kI dRSTi se Apake pada ati utkRSTa haiM / inake alAvA nemirAjula AkhyAna sambandhI racanAoM meM kavi kA mana adhika ramA hai ataH ve vizeSa ramaNIya haiN| zeSa racanAyeM bhI sarasa haiM / ' 1 ratnakuzala--Apa tapAgacchIya maharSi ke praziSya evaM dAmarSi ke ziSya the / Apane saM0 1652 meM 'paMcAzaka vRtti' likhI jisameM apane guru dAmarSa kA ullekha kiyA hai / saM0 1652 ke AsapAsa hI Apane pArzvanAtha saMkhyA stavana likhA jo prAcIna tIrthamAlA saMgraha (g0 169170 ) meM prakAzita hai / isakA Adi isa chaMda se huA hai zrI jIrAuli navakhaMDa pAsa vaSANIi re nAmai lIla vilAsa, saMkaTa vikaTa upadrava savidUrai TAlai re, maMgala kamalA vAsa / isakI antima paMktiyA~ dekhiye - bhoga saMyoga te pAmai mAnava nava navAre jAsa tUsai zrI pAsa, gaNi dAmA ziSya ratanakuzala bhagatii kahaire Apo caraNaI vAsa / 2 1. DA0 harIza zukla -- jaina gurjara kaviyoM kI hindI kavitA ko dena pR0 85-82 .2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 392 (prathama saMskaraNa ) tathA bhAga 2 pR0 288 (dvitIya saMskaraNa ) Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnacaMda 381 bhaTTAraka ratnacaMda-- Apa bhaTTAraka sakalacandra ke ziSya the| inakI abataka kevala eka kRti 'caubIsI' prApta hai| yaha saM0 1676 meM likhI gii| isameM 24 tIrthaGkaroM kA guNAnuvAda kiyA gayA hai| aMtima 25veM padya meM kavi ne apanA paricaya diyA hai| racanAkAla kavi ne isa prakAra batAyA hai saMvata sola chottare kavitta racyA saMghAre, paMcamI su zukravAre jyeSTha vadi jAna re| guruparamparA-mUlasaMgha guNacaMdra jinendra sakalacaMdra, bhaTTArakaratnacaMdra buddhi gachabhAMNa re / Atmaparicaya tripuro puropi rAjasvato ne to amrarAja, bhAmosyo mokhalarAja tripuro bakhANa re| pIcho chAjU tArAcaMda, chItarachaMda, tAu kheto devacaMda ehuM kI kalyANa re|' ratnacaMda I-Apa bar3atapagacchI ya samaracaMdra ke ziSya the / Apane saM0 1648 Azvina 5, zanivAra ko 'paMcAkhyAna athavA paMcatantra caupAI kI racanA kii|2 inakA aura inakI kRti kA anya koI vivaraNa tathA racanA se uddharaNa upalabdha nahIM hai| ratnacaMda II--Apa tapAgacchIya upAdhyAya zAMticaMdra ke ziSya the| Apane saM0 1676 pauSa zukla 13 ko sUrata meM samyakatvasaptati kA bAlAvabodha (samyakatva ratnaprakAza) likhaa| isakI antima paMktiyA~ isa prakAra haiMracanAkAla- rasa muni rasa zazi varSe pauSa zukle trayodazI divase, sUrata vaMdira mukhya paramArhata saMgha zramaNIye / isakI kathA jaina kathA ratnakoza bhAga 3 meM prakAzita hai| ApakI dUsarI racanA 'saMgrAmasura kathA' bhI samyakatva ke Upara hI AdhArita 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina saMta pR0 195 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 790 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 251 (dvitIya saMskaraNa) Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hai| yaha bhI sUrata meM saM0 1678 meM likhI gaI, jaisA ki kavi ne svayaM likhA hai___ 'vasumuni rasa shshi'...| inakI gadyazailI kA namUnA prApta nahIM ho skaa|' ratnanidhAna--'aitihAsika jaina kAvyasaMgraha' meM ApakI do racanAyeM saMkalita haiN| 'jinacaMdasUri gItAni' zIrSaka ke antargata 15 vIM racanA 'gurujI gIta' (17 kar3I) ke anta meM pAThaka ratnanidhAna ne likhA hai zrI jinacaMda sUrIsaru cirajapau jugaha pradhAna re, iNipari guru guNa saMthuNai pAThaka ratnanidhAna re / ' isase spaSTa hai ki ye kharataragaccha ke yugapradhAna jinacaMdasUri ke ziSya haiM / Apane dUsare gIta 'gahu~lI' meM bhI jinacaMda ko suguru batAyA hai, yathA - suguru merau kAmita kAmagavI, manasuddha sAhI akabara dInI, yugapradhAna padavI / ratnabhUSaNa sUri-Apa digambara paramparA ke bhaTTAraka jJAnabhUSaNa > prabhAcaMdra > sumati kIrti ke ziSya the| marugurjara bhASA meM ApakI tIna racanAoM kA patA calA hai- rukmiNIharaNa, aniruddhaharaNa athavA USAharaNa aura jinadattarAsa / rukmiNIharaNa meM guruparaMparA isa prakAra hai| guruparaMparA ke anukrama meM gautama, padmanaMdI, vidyAnaMdI, mallibhUSaNa, lakSmIcaMda aura vIracaMda, jJAnabhUSaNa Adi ko ginAyA hai - teha anukrami re ratnabhUSaNasUri re, ratnabhUSaNa jehasAra, zrI jJAnabhUSaNa caraNa nami kahe RSImaNiharaNa vicAra / 1. jaina gurjara kaviyo bhAga 1 pR0 602,, bhAga 3 pR0 989 aura bhAga 3 khaMDa 2 pR0 1605 (prathama saMskaraNa) tathA bhAga 3 pR0 195-196 (dvitIya saMskaraNa) 2. aitihAsika jaina kAvya saMgraha-jinacanda sUri gItAni 15vAM aura 30vAM giit| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnabhUSaNa sUri 383 racanAkAla ke antargata kavi ne mahInA aura dina batAyA hai kintu varSa kA patA nahIM hai, yathA zrAvaNavadi re sundara jANii vali akAdasI dIsa, surata mohi re o racanA racI, jahAM Adi jina jagadIsa / ' isameM zrIkRSNa dvArA rukmiNI ke haraNa kI kathA kahI gaI hai| USA aniruddha haraNa-Adi parama pratApI paramaMtu paramezvara svarUpa, parama ThAMva ko lahIje akala akSa arUpa / sAradA devI sundarI sAradA tehanu nAma, zrI jinavara mukha thI UpanI ume uttamA ThAma / bhASA para gurjara prabhAva apekSAkRta adhika hai, yathA USA boli mAdhurI vANi, sAMbhala sakhI tu sukhanI khAMNa / sakhI lakhI tu dekhADi loka, bAharI malAgati saghalI phoka / kRSNa ke putra aniruddha kI sundaratA kA varNana karatI huI kahatI vasudeva kero sundara putra jiNe ghara rAkhyA gharanA satra, sundaranArAyaNa ti rAma rUpa dekhyAgyA teM abhirAma / anta--zrI girinAri paDiyo siddha taNu pada sAra sUkha anantA bhogave akala anaMta apAra / aniruddha haraNa ja sAMbhalo ekacita sahuAja, jinapUrANa joI racyujithI sarI bahukAji / zrI jJAnabhUSaNa jJAnI namUje jJAna taNo bhaMDAra, tehataNA mukha upadeza thI racyo aniruddha haraNavicAra / ApakI tIsarI racanA 'jinadattarAsa' meM bhI racanA kA mahInA hai para varSa nahIM diyA gayA hai, yathA1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1510-11 (prathama saMskaraNa) bhAga 2 pR0 151-152 (dvitIya saMskaraNa) 2. saM0 DA0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI granthasUcI 5vAM bhAga pR0 422-423 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa AsomAsa sohAmaNo sudipaMcamI budhavAra, e racanA pUrI karI sAMbhalo bhavijana sAra / ' isakA Adi dekhiye sakala surAtura pada namI namUte jinavara rAya, gaNadhara gotama namU bahu muni sevita pAya / sukhakara mArigavAhinI, bhagavatI bhavanI tAra, tehataNAMcaraNa kamala namUje vINA pustakadhAra / zrI jJAnabhUSaNa jJAnI namU, namUsumatikIrti suriMda, dakSaNa desano gachapatinamU zrIgurudharmacanda / isase spaSTa hai ki jinadattarAsa ke kartA ratnabhUSaNasUri mUlasaMgha balAtkAra gaNa ke bhaTTAraka jJAnabhUSaNa ke praziSya evaM sumatikIrti ke ziSya the| ataH rukmiNIharaNa aura uSAharaNarAsa ke kartA tathA jinadattarAsa ke kartA ratnabhUSaNasUri eka hI kavi haiN| ratnabhUSaNa kA samaya 17vIM zatAbdI nizcita hai| ataH ye tInoM racanAyeM usI kAla kI haiN| zrI ratnabhUSaNa ne antima racanA jinadattarAsa hAMsoTa nagara meM likhI zrI hAMsoTa nagara suhAmaNaM zrI Adi jinaMda bhavatAra, tiNi nagare racanA racI jinasAsani zRGgAra / isakI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM je naranArI ye bhaNisi bhaNAvasi teha ghara maMgalacAra, zrI ratnabhUSaNa sUrIzvara ima kahisI, Adi jiNaMda jayakAra / ina tInoM racanAoM kI bhASA anya digambara lekhakoM ke samAna sarala hindI hai jisa para rAjasthAnI-gujarAtI prabhAva yatra-tatra dikhAI par3atA hai| isIlie isa prakAra kI bhASA zailI kA nAma marugurjara rakhA gayA hai| 1. saM0 DA0 kastUracanda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI ___granthasUcI 5vAM bhAga pR0 634-640 2. vahI Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnaprabha ziSya 385 ratnalAbha-ye kharataragaccha kI kSema zAkhA ke muni kSamAraMga ke ziSya the / inakI racanA 'ThaMThaNakumAracaupAI' saM0 1656 jayatAraNa meM aura dUsarI racanA 'zrIpAlacaupAI' saM0 1662 meM likhI gii| ThaMThaNakumAra caupAI kA racanAkAla kavi ne isa prakAra batAyA hai--- saMvana sola so chapannA, sAvaNai AThami tithi bhRguvAra, zrI jayatAraNa pUravara paragaDau maMDovara shRnggaar|| tihA~ zrI vimalanAtha supasAule, khimAraMga gaNi ziSya, ratnalAbha guNagAvatAM, pUjai manaha jagIsa / ' isameM kula 35 gAthAyeM haiM--'zrIpAlaprabandha caupAI' (saM0 1662 bhAdra kRSNa 6) kA Adi cauvIse jiNavara mani dhyAI, sUyadevI samaru manalAI / pabhaNisu mahimA mAnava pada sAra, maMtra anopama zrI navakAra / isameM zrIpAla kI kathA ke udAharaNa se navakAra maMtra kI mahimA batAI gaI hai, jaisA ki ina paMktiyoM se spaSTa hai-- siddhi cakranau ahaja maMtra, navapada ArAhau je taMtra, mayaNAsundari jima zrIpAla, ArAdhata phaliu tatkAla / racanAkAla--saMvata solaha sai bAsaThA varasai, bhAdava vadi chaThi dina haraSai / yugapradhAna jinacaMda sUrirAja re, zrI jinasiMha sUri yuvarAjai / vayaNA cariya amaramANikya gaNi, khimAraMga tasu sIsa siromaNi, ratnalAbha gaNi tehanai sIsai, oha prabandha racyau sujagIsai / ratnaprabhaziSya--aMcalagacchIya ratnaprabha ke kisI ajJAta ziSya ne 'gajasukumAra caupAI' kI racanA saM0 1624 meM kii| yaha racanA dharmamUrti 1. zrI agara canda nAhaTA--paramparA pR0 85 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 891-92 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 299 (dvitIya saMskaraNa) ___3. vahI, bhAga 3 pR0 891-92 (dvitIya saMskaraNa) 25 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 maru-gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sUri ke samaya huii| isase adhika isa kavi aura isakI kRti ke sambandha meM sUcanAyeM nahIM upalabdha ho paaii|' ratnavimala--Apa tapAgacchIya saubhAgyaharSa ke pra-praziSya, pramodamaMDana ke praziSya evaM vimala maNDana ke ziSya ye| saubhAgyaharSa sUri ko saM0 1583 meM khaMbhAta meM sUri pada para pratiSThita kiyA gayA thaa| sAha somasiMha ne isa avasara para mahotsava kiyA thaa| ratna vimala ne apanI racanA 'dAmanakarAsa' kA racanAkAla nahIM diyA hai kintu isakI prati saM0 1633 kI likhita prApta hai| ataH yaha racanA 17vIM zatAbdI ke prArambhika caraNa kI hai / isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai-- vacana sarasa diu sarasatI, vidvajjananI mAta; vINA pustaka dhAraNI haMsagamani vikhyAta / ekamanA thai jeha nara japi niraMtara nAma, tehani tUsI bhAratI, jagi vistArai nAma / yaha racanA jIvadayA ke dRSTAntasvarUpa likhI gaI hai| sambaddha paMktiyA~ dekhiye jina sarasati guru teha taNA, pAyakamala paNamevi, dAmanaga kuara taNau, rAsa raciu saMkhevi / bhUtali svarga samAna khaMbhanayara abhirAma ki, vivahArI Avasi a, puNyi ulhAsi / tihAM se raciuM rAsa praNamI thaMbhaNa pAsa ki, UlaTa ApaNi o ratnavimala bhaNai / ratnavizAla -Apa kharataragaccha ke jinamANikya ke ziSya vinayasamudra ke praziSya evaM guNaratna ke ziSya the| Apane saM0 1662 meM 'ratnapAla caupAI' mahimAvatI meM likhii| isameM 499 padya haiN| Apane saM0 1682 meM 'multAna pArzva stavana' (31 padya) likhaa| ratnapAla 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 710 (prathama saMskaraNa) 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 732-34 (prathama saMskaraNa) bhAga 2 pR0 160-161 (dvitIya saMskaraNa) 3. zrI agara canda nAhaTA-paramparA, pR0 76 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnasAra 387 copai saM0 1662 meM dIpAvalI ko likhI gaI thI / yaha racanA dAna ke mahatva ko ratnapAla ke caritra ke Aloka meM prakAzita karatI hai / isake maMgalAcaraNa meM RSabha ke sAtha zAMti, nemi, mahAvIra aura gautama gaNadhara kI vaMdanA kI gaI hai / pahilauM praNamaM prathama jiNa AdIsara arihaMta, nAbhi naresara kulatilau, vimalAcali jayavaMta / dAna sambandhI paMktiyA~ ratanapAla kumarai diyau, pUraba bhavi jaladAna, tiNi puNyai rasa tuMbaDau pAmyau rAjapradhAna / ratanapAlanI caupai kahisyuM zruta anusAri, sAnidhi kareyo sAradA lahiyai vacana bicAra | racanAkAla - solahasai bAsaThi samayai mahimAvatipura mAMhi, dIpotsava pUraNa thayau, aha prabandha umAhi / guruparamparA - kharatarigachi guru paragaDau tejai jIsai sUra, mahimAvaMta muNIsaru zrI jinamANika sUri / ziSya vinayaguNa sobhatA, vinayasamudra gaNIsa, vAdI gajamada gaMjatA, pratapai chai tasu sosa / vAcaka vAdi ziromaNi zrI guNaratana muNiMda, 3 tAsu sIsa gaNi ima bhaNai ratanavizAla Adi / antima paMktiyA~ guNa ananta chai sAdhunA ketA mukhi kahavAi, sahasa jIbha jau mukhi havai, tau piNa pUrNa na thAi / zrI kharataragacha rAjiyau yugapradhAna jinacaMda, jasovAda bhAgai bhayau pratapau jAM ravicaMda | tAsu rAji maI ima bhaNyau, munivara carita prakAza, aha prabaMdha suNatA havai aMgai adhika ulhAsa | ratnasAra - Apane saM0 1645 meM 'sAgarazreSThi nI kathA' likhI / kavi aura kRti ke sambandha meM anya vivaraNa anupalabdha hai / 2 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 894-95 (prathama saMskaraNa ) ; bhAga 3 pR0 22 23 (dvitIya saMskaraNa ) 2. vahI bhAga 1 pR0 287 (prathama saMskaraNa) Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ratnasundara-Apa pUrNimAgacchIya saubhAgyaratnasUri ke paTTadhara guNameru ke ziSya the| Apane kaI racanAyeM kI haiM jo bhASA evaM bhAva kI dRSTi se sarasa evaM kAvyaguNa sampanna haiN| paMcAkhyAna caupAI, ratnavatI caupAI, zukabahottarI aura saptavyasana caupAI ApakI ullekhanIya racanAyeM haiN| paMcAkhyAna caupAI saMskRta kI ativikhyAta racanA paMcatantra para AdhArita hai| yaha anuvAda nahIM hai apitu isameM paryApta maulikatA evaM kAvyatva hai| isake tIna nAma haiM--(1) paMcAkhyAna caupaI, (2) kathAkallola aura (3) paMcakAraNa raas| yaha racanA saM0 1622 Aso zudI 5 ravi ko sANaMda meM sampanna huii| kavi saMskRta kA adhyetA evaM vidvAn thaa| racanA ke prArambha meM prApta saMskRta ke sundara zloka isa kathana ke pramANa haiN| paJcAkhyAna ke prArambha meM yaha iloka praNamya pUrva paramAtmanaH padaM sarasvatImIza sUtaM ca sadgaru, sudIpa rUpAmiva mUr3habhAvase supaJcAkhyAna catuSpadI buve / ' isake pazcAt saMskRta meM sarasvatI vaMdanA hai, kavi ne sarasvatI kI zobhA kA kaI chandoM meM varNana kiyA hai, yathA kamalanayaNikAjala nI reha, adhararaMga pakhAlI geha, danta paMkti dADimanI kalI, ke javahara hIre suM mlii| paMcataMtra ke lekhaka viSNuzarmA ke prati AbhAra isa paMkti meM dekhiyeviSNuzarmA vADava bhalo zrI gou nAti sujANa, sarasa kathA rasa vInave, nAme paJcAsyAna / prathama AkhyAna mitrabheda vicAra ke bAda dvitIya adhikAra meM mitraprApti se sambandhita kathA hai| isI prakAra tIsarA, cauthA aura pA~cavA~ adhikAra pUrA kiyA gayA hai| nItizAstra kahIi o nAma, paMcAkhyAna bIjau abhidhAna; teha grantha aNusArai kahI, baDA kUpA pAsai se kUi / racanAkAla-sola cauvImau vachara sAra, sudi Aso pAMcami ravivAra, sANaMda nayara zobhai zubhaThAma, pUnima pakhi gacha abhirAma / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 128 (dvitIya saMskaraNa) aura vahI pR0 127-165 (dvitIya saMskaraNa) Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnasundara 389 ratnavatI caupAI athabA rAsa (403 kar3I, saM0 1635 zrAvaNa vadI 2, ravivAra khaMbhAta) kA Adi - sakala siddhi nabanidhi dIi, jinacauvIsi deva, Apai vANI ati bhalI, sAMcI sahiguru seva / ' aMta-potanapuravariruDaiThAmi, zrImukhi vIri prakAsiu tAma / ratnavatI satI saMbaMdha, nisuNI jIva vAryA bhavabaMdha / racanAkAla - sola pAMtrIsi zrAvaNa mAsi, vadi bIja ravi dina ulhAsi, khaMbhanayari zrI thaMbhaNA pAsi, ratnavatIna racIu rAsa / ratnavatI satInucaritra bhaNatA guNatA puNya pavitra, kavitA koi ma dezu khoDi, ratnasundara praNamai kara joDi / zukabahottarI kathA caupai kA dUsarA nAma kavi ne rasamajarI bhI batAyA hai| yaha saM7 1638 Aso sudI 5 somavAra ko khaMbhAta meM likhI gaI hai| Adi sayala surAsura mAyA, maMgala kalyANa sujasa jayanilaya, vara vijjA ghaNa dAyA, sA sAradA paDhama paNamAmi / kavi saMskRta, prAkRta, hindI aura gujarAtI bhASA ke prayoga meM pravINa lagatA hai / racanAkAla-- sola se AThatrIso sAra, Aso sudi paMcami zazivAra, pUnimapakSa gachapati gaNadhAra, zrI guNameru sUri garu sAra / racanAsthAna -gujjaradeza traMbAvatiThAma, thaMbhaNa pAsa tIratha abhirAma, sAMnnidhi zrI jinazAsaNi karI, o kahI kathA shukbhottrii| chappaya gAhA dahA copaI, vastU aDayala padabaMdhe thai / saMkhyA sarva saNeyo sahI, zata caubIsa Upari a khii| prasiddha nAma se zukabahuttarI, bIje nAma o rsmNjrii| kavi racanAoM ke aneka nAma rakhane kA zaukIna lagatA hai| isameM kavi ne sampUrNa zukabahuttarI kathA kahane kA dAvA kiyA hai, yathA1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 230-34, bhAga 3 pR0 720-25 aura __ bhAga 3 khaMDa 2 pR0 1513 (prathama saMskaraNa) Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Age kavi kahetA rahe, adhavici kAI UNa; dhari chedaDe ochre adhika, teM karisyuM paripunna / ' saptavyasana para caupAI (1370 kar3I saM0 1641 pauSa zudI 5. ravivAra, khaMbhAta) Adi-praNamya paramA bhaktyAM jinAna caiva sarasvatI, vyasanAnAM kathAM kurve nAmnA ratnapradIpikA / mA~ zAradA kI vandanA ke pazcAt kavi kahatA hai : mati viNa yaza mAMgU kavi taNuM, haMsA rupe ma hosii ghnnu| Urdhva vakSaphala levA kAji, vAmana pari vibhAsiUM Aja / pAMDava harI cakrI nRpa carI, atula udadhi takhu bhuje karI, parvata sirisI bhakhI bAtha, puNa mujha siri suguruno hAtha / racanAkAla caMdra veda rasa pahuvImAna, vAramAsa sitapoSa pradhAna, paMcama tithi ravivAra diNesa, khaMbhanayara zrI pAsa jiNesa / ' isa prakAra inakI aneka racanAoM ke AdhAra para inheM 17vIM zatAbdI ke zreSTha racanAkAroM meM ginA jAnA cAhiye / munirAjacanda-Apa eka sAdhu the lekina ApakI guru paramparA kA patA nahIM cala pAyA hai| ApakI eka racanA 'caMpAvatI sIla kalyANaka' (saM0 1684) upalabdha hai jisakI prati digambara jaina khaNDelavAla, udayapura ke zAstra bhaNDAra meM surakSita haiN| isameM 130 padya haiM / isake antima do padya udAharaNArtha prastuta haiM-- suvicAra dharI tapa karI, te saMsAra samudra uttrii| naranArI sAMbhali je rAsa, te sukha pAmI svarga nivAsa / racanAkAla-- saMvata sola curAsIi eha, karI prabandha zrAvaNa vadi teha / terasa dina Aditya suddha velAvahI, munirAjacaMdrakahi harakhaja lahI / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 127-135 (dvitIya saMskaraNa) 1. vahI 3. DA0 karatUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina saMta pR0 207 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapAla wwwwww rAjacandrasUri- - Apa pArzva caMdra sUri kI paramparA meM rAmacandrasUri ke paTTadhara the / Apane saM0 1678 yA saM0 1667 caitra, 2 ko dazavaikAlika sUtra para bAlAvabodha likhA / adhikatara pratiyoM meM racanAkAla saM0 1667 hI diyA gayA hai, saMbhavataH yahI ThIka tithi hai / ApakI gadya zailI kA namUnA upalabdha nahIM ho sakA hai / " rAjapAla - - pippalaka gaccha kI pUrNacaMdra zAkhA ke padmatilakasUri > dharmasAgara sUri > vimalaprabhasUri ke Apa ziSya the / pippalaka gaccha meM eka aura dharmasAgara sUri hue haiM ve isI gaccha kI tribhaviyA zAkhA ke dharmasundarasUri ke paTTadhara the / prastuta dharmasAgarasUri pippalaka gaccha sthApaka zAMtisUri ke 15 veM paTTa meM sthApita pUrNacandra zAkhA ke padmatilakasUri ke paTTadhara the / hamAre kavi rAjapAla inhIM dharmasAgara sUri ke praziSya evaM vimalaprabha sUri ke ziSya the / inhoMne 'jaMbUkumAra rAsa' (525 kar3I saM0 1622 mAha vadi 7, ravivAra) likhA hai jisameM prasiddha kevalI jaMbU svAmI kA caritra citrita hai / isakA prArambha isa prakAra huA hai- 391 sakala jinavara sakala jinavara sakala sukhakAra / sakala kalA zobhita vimala mukha mayaMka sama amala sohe / sakala karma saMkhe kari mugati nAri syuM raMge mohe | tasu padapaMkaja nita namuM ANI mani ulhAsa, gautama gaNadhara praNamatAM, Ave buddhi prakAza / 2 racanAkAla - kaNikA upadezamAla thI gurumukhe hIye vicAra re / teha aratha jAMNI karI me raciyo o rAsasAra re / vikrama rAye thApiyo saMvata Rtu indra jANo re / doi yuga varasa vicArayo mAsa mane madhu ANo re / ina saMketoM se racanAkAla kA spaSTa nirNaya na kara pAne ke kAraNa zrI desAI ne pahale saM0 1606 aura bAda meM saM0 1622 kahA / jaina 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaNDa 2, pR0 1606 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 137 (dvitIya saMskaraNa ) 2 . vahI bhAga bhAga 2 pR0 pR0 189-191, bhAga 3 pR0 661 (prathama saMskaraNa) aura 125-126 dvitIya saMskaraNa ) Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 majha-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gurjara kavio (dvitIya saMskaraNa) ke saMpAdaka saM0 1622 svIkAra karate haiM, kintu 'doi juga' kA artha to 44 bhI ho sakatA hai, isI prakAra racanAkAla saM0 1624 bhI ho sakatA hai, ataH isa vivAda meM na par3akara Age inakI guru paramparA de rahA hU~ caMdrataNI zAkheM hUA zAMti sUri gururAya re, pIpalagaccha teNe thApiyo ATha zASatihAM thAya re / zAsanadevI cakresarI guru ne sAMnidhi Ave re, mahimA atihi vadhAratI zAsana jinanaM zobhAve re / kahI zAkhA a pAMcavI pUrNacaMdra gurunAma re, hUA pATe panarame padmatilaka sUri nAma re / zrI dharmasAgara sUrivara tasu pATe guNa gAje re, zrI vimalaprabha sUrIvara sohe jayavaMtA o rAje re / te gurunA paya praNamI gAo jaMbukumAra re, munirAjapAlabhaNe ima kIje saphala avatAra re / ' rAjamalla (pAMDe) - Apa kASThAsaMghIya bhaTTAraka hemacaMdrajI kI AmnAya ke the jisakA sambandha mAthuragacchake puSkaragaNa se thaa| Apa jayapura se 40 mIla dUra dakSiNa meM sthita vairATha nAmaka sthAna ke rahane vAle the| ye saMskRta bhASA, sAhitya, vyAkaraNa aura chaMdazAstra tathA jainasiddhAnta ke pAraMgata vidvAn the| adhyAtma-darzana ke pracArArtha ye mAravAr3a, mevAr3a, DhUDhAr3a meM bhramaNa karate rahate the| Apane prabhUta sAhitya kA nirmANa kiyA hai| adhikatara racanAyeM saMskRta meM haiN| hindI gadya meM inakI eka racanA 'samayasAra kI TIkA' upalabdha hai| yaha TIkA inhoMne amRtacandra kRta samayasAra kI TIkA para marugurjara yA hindI meM likhI hai| jaMbU svAmI kI racanA saM0 1632 meM huii| saMskRta bhASA meM inakI racanA 'adhyAtmakamala mArtaNDa upalabdha (250 zloka) hai| isameM sAta tatva aura nau padArthoM kA varNana hai / 'lATI saMhitA meM sAta sarga haiN| isameM AcArazAstra kA nirUpaNa hai| yaha racanA vairAThanagara ke jinamaMdira meM sampanna haI thii| paJcAdhyAyI ke pAMcoM adhyAya lekhaka ke nidhana ho jAne ke kAraNa pUrNa nahIM ho paaye| inakA samaya nizcita rUpa se vi0 17vIM zatI hai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 127 (dvitIya saMskaraNa) 2. kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 113-14 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavirAja mala 393 samayasAra kI yaha TIkA pahalI bhASA TIkA kahI gaI hai / yaha purAnI khaNDAnvayI zailI meM likhI gaI hai / zabdoM kA paryAya dekara unakA artha batAyA gayA hai| isakI bhASA ko nAhaTA jayapurI yA DhUMDhAr3I kahate haiM / bhagavAnadAsa tivArI use hindI kahate haiM kintu vastutaH vaha marugurjara hai jaisA ki nimna udAharaNa se svayaM spaSTa ho jAyegA, yathA- koI jIva madirA pIvAi kari avikala kIjai chai, sarvasva chinAi lIjai chai / pada te bhraSTa kIjai chai tathA anAdi tAI lei kari sarva jIva rAzi rAga dveSa moha azuddha kari matavAlo huA chai tihi tai jJAnAvaraNAdi karma ko baMdha hoi chai / ' sarvanAma aura kriyAoM kA artha jAna lene para vacanikA kA bhAvArthaM sugama ho jAtA hai / 2 kavi rAjamala - DA0 kastUracaMda kAsalIvAla inheM hI 'chaMdovidyA kA lekhaka batAte haiM / yaha grantha saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura hindI meM nibaddha hai / yadi kavi rAjamala aura pAMDe rAjamalla eka hI vyakti hoM to ve kevala gadya lekhaka hI nahIM kavi bhI siddha hote haiM / chando vidyA kI racanA kavi rAjamala ne zrImAlavaMzIya rAjA bhAramalla ke lie kI thI / yaha nAgaura kA saMghapati thA / chaMdo vidyA ko 'piMgalazAstra' bhI kahA jAtA hai / isase tatkAlIna hindI kavitA aura bhASA kA acchA paricaya prApta hotA hai / bhAramalla akabara kA samakAlIna prabhAvazAlI dhanADhya vaizya thA isake pAsa rAje-yuvarAja bhI Ate the ThAr3he to darabAra rAjakumAra vasudhAdhipati; lIjaina ika juhAru bhAramalla sirimAlakula / isameM saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura hindI ke chanda zAstra kA acchA vivecana kiyA gayA hai / 1. hukumacaMda bhArilla - rAjasthAnI gadya sAhitya, rAjasthAna kA jaina sAhitya, pR0 247 2. zrI agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 92 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru - gurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa chando vidyA ko zAyada isIlie kAmatAprasAda ne piMgalazAstra kahA hai / " zrI rAjamalla pAMDe aura unakI lATIsaMhitA (zrAvakAcAra saM0 1641, saMskRta) kI prati kA paricaya DA0 kastUracaMda kAsalIvAla ne rAjasthAna ke jainazAstra bhaMDAroM kI grantha sUcI bhAga 5 pR0 9 para aura prazasti saMgraha ke pRSTha 21 para bhI diyA hai / 394 yadi chando vidyA ke lekhaka pANDe rAjamalla hI haiM to yaha bhI spaSTa hotA hai ki zvetAmbara aura digambara sampradAya usa samaya akabara kI samanvayavAdI nIti ke prabhAva se kAphI karIba A gaye the kyoMki bhAramalla zvetAmbara aura rAjamalla digambara the / DA0 premasumana jaina ne bhI kavi rAjabhala ko hI chaMdo vidyA kA lekhaka batAyA hai / ata: yaha nizcita hotA hai ki pAMDe rAjamalla aura kavi rAja - mala saMbhavataH eka hI vyakti the aura ve saMskRta Adi kaI bhASAoM ke jJAtA tathA gadya aura padya kI vidhAoM ke uttama lekhaka the / ApakI ruci vizeSarUpa se adhyAtma meM thI aura usakA pracAra ve svayam upadeza dvArA tathA apanI racanAoM dvArA karate rahe / pro0 jagadIzacaMdra inake viSaya meM likhate haiM- 'kavi rAjamalla kI racanAoM ke Upara se mAlUma hotA hai ki Apa jainAgama ke bar3e bhArI vettA eka anubhavI vidvAn the / Apane jainavAGmaya meM pAraMgata hone ke lie kuMdakuMda, samaMtabhadra, nemicandra, amRtacaMdra Adi vidvAnoM ke granthoM kA vizAla tathA sUkSma dRSTi se adhyayana aura AloDana kiyA thA / ' kAmatAprasAda jaina inakI saMskRta kI cAra racanAoM ke sAtha pA~cavIM racanA chanda zAstra athavA piMgala' kA bhI ullekha karate haiM / isase spaSTa hai ki chando vidyA ke lie hI ve chandazAstra yA piMgalazAstra nAma dete haiM aura lATI saMhitA Adi ke lekhaka pAMDe rAjamalla hI chaMdo vidyA ke lekhaka haiM / ve hI kavi rAjamala kahe gaye haiM / isa racanA ke AdhAra para kA0 pra0 jaina unheM isa ( 17vI) zatAbdI kA zreSTha kavi mAnate haiM / isakI prati zrI di0 jai0 sarasvatI bhavana paMcAyatI maMdira. 1. paM0 kAmatA prasAda jaina - hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pariziSTa / 2. prema sumana jaina 'rAjasthAna kA prAkRta sAhitya (lekha ) ' rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 37 3. kAmatA prasAda jaina -- hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 79 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi rAjamala masajida khajUra, dehalI meM surakSita hai| isake kucha chaMda udAharaNArtha prastuta haiM gayaMda rAji gajjiyaM, samAji-vAji sajjiyaM disa NisAMna vajjiyaM, camU-samUha dhAiiyaM / kamANa-vANa dhAriyaM, kRpANa pANi nAriyaM / druvaNa huM haMkAreyaM, rajo gagaNa chAiyaM / daMti nikaTa vAji vikaTa, johadhikaTa kuppiyaM / siMdhu saraNi dhUli taraNi luppiyaM / / ravagga camaka bhummi damaka sadda gamaka vajjiyaM / 'malla' bhapAya lacchitanaya devatanaya sajjiyaM / ' ye namUne DiMgala bhASA ke nikaTa vIra rasa ke haiN| sarala hindI kA eka namUnA dekhiye jinake gRhahema mahAvana hai tinako vasudhA haya hema die, jinako tanajeba tarAvana hai tinake gharate darabAra lie / suranaMdana bhArahamalla balI, kali vikrama jyoM sakavaMdhavie; jasa kAja garIba nivAja sabe sirimAla nivAji nihAla kie| ina chandoM meM bhAramalla ke vaibhava, dAna aura dIratA Adi kI prazaMsA kI gaI hai| paM0 nAthUrAma premI ne brahmarAyamalla ko hI pAMDe rAyamalla samajhA thA kintu ye banArasIdAsa se pUrva hae the tabhI inake lie banArasIdAsa ne likhA hogaa| pAMDe rAyamallajI samayasAra nATaka ke marmajJa the| unhoMne samayasAra kI bAlabodhinI bhASA TIkA banAI jisake kAraNa samayasAra kA bodha ghara-ghara phaila gyaa|2 samayasAra jaise AdhyAtmika grantha kA sAmAnya janatA meM pracAra kara jaina paNDitoM ne santoM aura sUphI kaviyoM ke kArya ko Age bar3hAyA thA, tathA vibhinna vargoM ke bIca bhAIcArA aura melamilApa kA vAtAvaraNa banAyA thaa| 1. kAmatAprasAda jaina-hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 81 2. vahI, pR0 90 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa rAjaratnagaNi -Apa tapAgacchIya lakSmIsAgara sUri> caMdraratna> ubhayabhUSaNa>ubhayalAvaNya>harSakanaka>harSalAvaNya>vivekaratna> zrI ratna> jayaratna ke ziSya the| ApakI do racanAyeM - 'narmadAsundarIrAsa' aura vijayaseTha vijayA seThAnI rAsa prApta haiN| dUsarI racanA kA aparanAma 'kRSNapakSIya zuklapakSIya rAsa' bhI hai| yaha 40 kar3I kI racanA saM0 1696 meM IDara meM pUrNa huii| isameM caMdana malayAgiri se sambandhita kathA bhI hai| isakA prathama chanda isa prakAra hai| zrI vimalAcala maMDaNo AdinAtha jinacaMda, nAmainavanidhisaMpajai, pUjyaI paramAnanda / ' isake pazcAt zAMtinAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura mahAvIra kI vaMdanA hai| isameM nAnA prakAra kI dezI aura DhAloM kA prayoga kiyA gayA hai| DhAla 1 'iNi avasari nagarI kAverI' isa dezI kI tarja para kavi sarasvatI kI vaMdanA karatA hai zrI jinavadana nalina sthitakArI, zrutadevI guNa gAUM saMvArI, siddhibuddhi lahuMsArI kalahaMsa UpariAsanadhArI, jayagati tribhuvana mA~hi saMcArI, pahiyo veSa vistArI, payasovana ghUghara dhamakArI, uri navasara varamotinahArI, kari cUDI khlkaarii| jar3ita manohara bhUSaNa bhArI, amRta bhInI locana tArI, sArada nAma ucaarii| racanAkAla-rasa nidhi re darazana zazI saMvaccharai re (1696) IDaranagaramajhAri; zrI posInA pArzvanAtha supasAulai re, kahi rAjayaratana uvajhAya bhAvai re / yaha racanA zIla ke mahatva para prakAza DAlane ke uddezya se likhI gaI hai| isameM vijayaseTha vijayA seThAnI kI kathA ke antargata caMdanamalayAgiri kI upakathA bhI sambaddha hai| isakI bhASA pariSkRta aura chaMda pravAhapUrNa hai| kathAbaMdha ke sAtha sAtha yatra-tatra sarasa kAvyAtmaka 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 574, aura bhAga 3 pR0 306 (dvitIya saMskaraNa) Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 sthala bhI upalabdha hote haiM / 'narmadA sundarIrAsa' kI racanA saM0 1695. meM huI / isameM narmadA ke satItva evaM zIla para prakAza DAlA gayA hai / vijayAzeTha rAsa kI antima paMktiyoM se inakI bhASA zailI kA anubhava ho jAyegA - rAjasAgara upAdhyAya kRSNapakSa zuklapakSa nA guNa gAyA manohAra, jehavA gurumukhi sAMbhalyA, tehavo racyo adhikAra / " rAjasAgara upAdhyAya - pIpalagaccha ke dharmasAgara sUri kI paraMparA meM Apa vimalaprabha sUri ke praziSya aura saubhAgyasAgara sUri ke ziSya the / ApakI do racanAoM kA vivaraNa upalabdha ho sakA hai 'prasannacaMdra rAjarSirAsa' aura 'lavakuzarAsa' jinakA vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai / prasannacaMdra rAjarSirAsa' (saM0 1647 pauSa kRSNa 7, thirapura ) - racanAkAla aha saMbaMdha racIu maI ruyaDau, sAstra taNai anusAri, Apa mati kari adhikau kahiu, te khamayo naranAri / sola saThatAla o posa mAsii bhalai, bahula sAtami guruvAra, thirapura nayari nirupama ruyaDai caMdra zAkhA guNadhAra / guruparamparA - pIpalagacche giruyA guNasAgara, zrI dharamasAgara sUri; tasupaTi zrIvimalaprabha sUrivara, durita paNAse dUri / lahI prasAda te guru kerau, prasannacaMdra RSirAya, gAiyu miI kavitA jana ima kahe re, sIdhA vaMchitakAja / isake prArambha meM RSabhadeva se lekara gautama vistRta vaMdanA hai - prathama do paMktiyAM dekheM gaNadhara taka kI paDhama titthe suNavara, praNamu risaha jiNaMda, caraNakamalasevai sadA, muNisura asuranarida / dUsarI racanA - ' lavakuzarAsa' ko rAmasItArAsa yA zIlaprabandha bhI kahate haiM / 505 kar3I kI yaha kRti saM0 1672 jyeSTha zukla 3, 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 574 ( prathama saMskaraNa ) aura bhAga 3 pR0 306 (dvitIya saMskaraNa ) 2. vahI, bhAga 3 pR0 168-69 (dvitIya saMskaraNa) Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 maru-gurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa budhavAra, ko sampUrNa huii| bhASA aura kAvyatva ke udAharaNArtha isakI prArambhika paktiyA~ prastuta haiM Adi ajita saMbhava jina, anupama zrI abhinandana, vaMdana sumati padmaprabha nitu karuM o| zrI supArzva jina saprema, caMdraprabha zrI aSTama, navamA suvidhinAtha vaMdana karu / ' racanAkAla saMvata sola barasa bahuttarI jeTha sudI budhavAra, tithi trIjanidinirAsa pUraNa ahabu maMgalakAra / nagara thirapura ruyaDa, jihAMkaraikamalAvAsa; jihAM vasai bar3avyavahAriA, matidharma uparijAsa / isameM bhI uparokta guruparaMparA dI gaI hai| isakI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM : bInavai vAcaka rAjasAgara rAsa aha raMgi mudA, naranAri bhAvi saMbhalai, tasu saMpajai ghari saMpadA / rAjasAgara-tapAgacchIya vijayadAna sUri kI paramparA meM harSasAgara ke ziSya the| Apane saM0 1643 ke AsapAsa 8 kar3I kI eka sAmpradAyika racanA 'lukAmatanI svAdhyAya' nAma se likhii| isake prArambha meM lukAmata kI sthApanA aura lokAzAha ke sahayogI lakhamasI kA ullekha hai-- zaMkhezvara jina karU praNAma, nitu samaruM sahagurunu nAma; bolisi bola siddhAMtai ghaNA, bhavika jiivnihitkaarnnaa| saMvata panara aThottarai joi, nAmaiM luko lakhato soi, muhi mAgyo garatha nApiu kuNai, jinazAsana thI phayautatakhiNai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 485-86 aura bhAga 3 pR0 962-64 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, 3 pR0 170 (dvitIya saMskaraNa) Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasamudra 399 lukaTa zeTha khalaM mujha nAma, viruda bahInai UThiu tAma, jAi milyo pArakhi lakhamasI, tehanI buddhi| teNa bihuM milI vimAsyu kasyu, prakaTiuM nAma laMkAmana isyu| anta meM guruparaMparA isa prakAra batAI gaI hai-- zrI vijayadAnasUprivarasUriMda, zrI harSasAgara uvajhAya muNiMda rAjasAgara kahai sumati mani dharau, bhavasAyara jimalIlAM tarau / ' rAjasamudra--inakA vivaraNa jinarAja sUri zIrSaka ke antargata diyA jA cukA hai| ApakI adhikatara racanAyeM jinarAjasUri ke nAma se hI likhI gaI haiN| rAjasamudra ApakA dIkSA nAma thA aura AcArya nAma jinarAjasari thaa| inheM saM0 1674 meM AcArya pada prApta haA thaa| Apane rAjasamudra ke nAma se 14 gaNasthAna baMdha vijJapti saM0 1665 meM likhI thI lekina 'zAlibhadramunicatuSpadikA' saM0 1678 meM jinarAja nAma se likhA hai| bIsa viharamAnajinagIta (saM0 1685) caturvizati jinagIta saM0 1694 pArzvanAthaguNaveli saM0 1689, gajasukumAlarAsa saM0 1699 aura anya racanAyeM jinarAjasUri ke nAma se hI likhI gaI haiN| jinakA vivaraNa-uddharaNa jinarAjasUri zIrSaka se diyA jA cukA hai| rAjasamudra nAma se ApakA eka gIta aitihAsika jainakAvyasaMgraha meM 'jinasiMhasUri gItAni' zIrSaka ke antargata dasaveM krama para saMgrahIta hai / gIta kA zIrSaka hai 'guruvANI mahimA gIta / ' isa gIta meM jinasiMhasUri aura zAhasalIma (jahAMgIra) ke sambandha kI aitihAsika dRSTi se mahatvapUrNa sUcanA dI gaI hai| tatsambandhI do paMktiyA~ prastuta haiM-- vacana cAturI guru prati bUjhavI sAhi salemanariMdo jI, abhayadAna nau pauho vajAviyau zrI jinasiMharido jii|2 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 212-13 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 768-69 (prathama saMskaraNa) 2. aitihAsika jaina kAvya saMgraha / 27 vAM gIta zrI jinasiMha sUri , gItAni' kA 10 vA~ Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 maru-gurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa yaha gIta Apane apane guru kharataragacchIya prasiddha AcArya jinasiMha sUri ke sambandha meM likhA hai / rAjasiMha-Apa kharataragacchIya vAcaka nayaraMga ke praziSya evaM vimala vinaya ke ziSya the| zrI a0 ca0 nAhaTA ne inheM nayaraMga kA hI ziSya kahA hai|' yathA 'inake ziSya (nayaraMga ke rAjasiMha racita vidyAvilAsarAsa saM0 1679 caMpAvatI aura ArAmazobhA caupai saM0 1687 vAhar3amera evaM kaI gIta aura stavana prApta haiN|' Apa vastutaH nayaraMga ke ziSya vimala vinaya ke ziSya the kyoMki vidyAvilAsarAsa athavA vinayacaTa rAsa (saM0 1679 vaizAkha, caMpAvatI) meM kavi ne apanI guru paramparA isa prakAra batAI hai-- vAcanAcArija jagijayo re, zrI nayaraMga jatIsa, vAcakavara guNa Agalo a, zrI vimalavinaya tasu sIsa / tAsasIsaraMge kahI a, rAjasiMha ANaMda; vidyAvilAsanRpa gAiyo o dAna adhikasukhakaMda / isase spaSTa hai ki Apa nayaraMga ke praziSya aura vimalavinaya ke ziSya the aura yaha racanA dAna ke mAhAtmya se sambandhita hai| racanAkAla ina paMktiyoM meM diyA gayA hai-- saMvata sola guNyAsIyai, mAsa vaizAkha suhAi, nayari caMpAvatI jANIe re, saMtIsara supasAya / dAnapuNya ke bAre meM kavi likhatA hai-- dAnapuNya phalagAiyai, dAne sivasukha joi, dAne mAne mahimatI dAne deva vasi hoi / vidyAvilAsa nRpa pAmIyA, dAne sukha sanamAna, carita kahuM hiva tehano, suNijyo bhavika sujAna / Adi-zrI jinavaramukhavAsinI, praNamu sarasati mAya, kaviyaNa vayaNa samuccarai te sArada supasAya / / 1. agara canda nAhaTA-paramparA pR0 74 2. jaina gurjara kavipro bhAga 3 pR0 227-228 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI, 1 pR0 446-47 aura bhAga 3 pR0 1034-35 (prathama saMskaraNa) Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasundara 401 ArAmazobhA caupai (27 DhAla saM0 1687 jyeSTha zukla.9 bAhar3amera) meM bhI kavi ne apane ko nayaraMga ke ziSya vimalavinaya kA ziSya batAyA hai / racanAkAla aura sthAna isa prakAra kahA hai saMvatasola satyAsIiho, jeThamAsa sukhavAsa dhavalI numI dInai bhalai ho kaviu pUjAphala vAsa / ' bAhar3amera nita gahagaha i zrI sumatinAtha jiNarAi tasa prasAdi maiM racyu zrI saMghanai suSadAi / prArambhika maMgalAcaraNa dekhiye-- sakala kalA guNa AgalA, AdIsvara, arihaMta, nAbhirAyakulaseharu, praNamU zrIbhagavaMta / isakI 27vIM DhAla kI dhuna hai--- 'vaMsI vAjai veNu', isI prakAra anya DhAloM dvArA kavigaNa rAsa kI mUlapravRtti geyatA kI rakSA kA yatna karate rahe, kintu rAsa AkAra meM vistRta aura caritra pradhAna ho gaye the| isalie ve kramazaH abhineya ke sthAna para pAThya hote jA rahe the| rAjasundara - Apa kharataragacchIya zrI jinacandra sUri ke ziSya the| Apane saM0 1669 ke vaizAkha somavAra ko devakula pATana meM 'kharataragaccha kI paTTAvalI' likhii| yaha zrI mo0 da0 desAI kRta jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 695 para chapI hai| zrI agaracanda nAhaTA ne bhI yaha sUcanA dI hai| yaha racanA zrAvikA thobhaNa de ke lie likhI gaI hai| isameM kula 19 chanda haiN| isameM rAjA durlabharAya dvArA jinezvarasari ko saM0 1080 meM 'kharatara' viruda pradAna karane kI ghaTanA kA ullekha hai| jinezvarasUri ke cauthe pATa para jinacandrasUri, pAMcave para navAMgI abhayadevasUri ke pazcAt jinavallabhasUri, jinadattasUri aura jinacaMdrasUri II, jinapatisUri, jinaprabodha, jinezvara, jinacaMda III, jinakuzala, jinapadma, jinalabdhi, jinacaMda IV, jinodaya, jinarAja, jinavardhana, jinacaMdra V arthAt 20veM paTTadhara, jinasAgara, jinasundara, jinaharSa, jinacaMda VI, jinazIla, jinakIti, jinacaMda / isa prakAra jinacaMda VII taka 39 sUriyoM kI paTTAvalI ginAI gaI hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR. 227-28 (dvitIya saMskaraNa) 2. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 87 26 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 maru-gurjara maina sAhitya kA bRhad itihAsa isakA prathama chanda isa prakAra hai samarUM sarasati gautama pAya, praNamuM sahi guru kharatararAya, jAsu nAmaiM hoya saMpadA, saMbharatA nAvai ApadA / pahilA praNamu udyotanasUri bIjA varddhamAna punyapUri, kari upavAsa ArAhi devi, sUrimaMtra Apyo tasu hevi / antima do chaMda nimnAGkita haiM o kharatara guru paTTAvalI, kIdhI caupai mananiramalI, ogaNatrIsa o gurumAM nAma, letAM manavaMchita thAle kAma / praha uThI naranArI jeha, bhaNai, guNai Rddhi pAmaiteha, rAjasundara muNivara ima bhaNai, saMgha sahUnai ANaMdakarai / ' rAjasoma --kharataragacchIya harSanaMdana ke praziSya aura jayakIrti ke ziSya the| inake guru aura praguru donoM hI prasiddha vidvAn evaM lekhaka the / vAdI harSanaMdana mahopAdhyAya samayasundara ke pramukha ziSya evaM 17vIM zatAbdI ke viziSTa vidvAn the| jayakIrti gadya aura padya racanA meM samAna rUpa se nipuNa the| rAjasoma ne samayasundara kI prazasti meM gIta likhA hai jo aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM 'mahopAdhyAya samayasundara gItAni' zIrSaka ke antargata tIsarA gIta hai| isameM kula 12 kar3iyA~ haiM / isakA Adi dekhiye navakhaMDa meM jasunAma paMDita giruA ho, tarka vyAkarNa bhnnyaa| artha kiyA abhirAma pada ekaNa rAho, ATha lAkha AkarA / samrATa akabara ne samayasundara kI prazaMsA kI thI, kavi likhatA hai sAdhu bar3o e mahanta akabarazAhe ho jeha bakhANIyo, samayasundara bhAgyavaMta pAtizAha, yU Dhoho thAyali ima kahyo re / isa gIta meM samayasundara ke sAhityasarjaka rUpa kI bhI stuti kI gaI hai, yathA paraM upagAra nimitta kIdhI sagalo ho, dhana-dhana ima kahe / gIta chaMda bahu vRtti kaliyuga mAMhe ho, jiNe zAko kiyo| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR. 695-97 (prathama saMskaraNa) Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 rAjahaMsa isakI antima paMktiyAM isa prakAra haiM--- pragaTa jAsu parivAra bhAgyavaMta moro ho, vAcaka jANiye / dina dina jayakAra jaga ciraMjIvo ho, rAjasoma ima khe|' isa gIta kI bhASA sarala, racanA aitihAsika sUcanAoM se pUrNa kintu kAvyatva kI dRSTi se sAmAnya koTi kI hai| inakI kisI anya racanA kA patA nahIM cala sakA hai| zrI agaracanda nAhaTA ne inakI gaNanA 17vIM zatI ke kaviyoM meM kI hai kintu kisI racanA kA nAmo. llekha nahIM kiyA hai| rAjahaMsa (I) Apa kharataragaccha ke vidvAn santa harSatilaka ke ziSya the| Apane saM0 1662 se pUrva 'dazavakAlikasUtra bAlAvabodha' aura 'pravacanasAra' kA nirmANa kiyaa| zrI mo0 da0 desAI ne isakI dasa pratiyoM kI sUcanA jaina gurjara kavio meM dI hai kintu isake Adi aura anta se jo uddharaNa diyA hai vaha saMskRta meM hai aura usase isakI marugurjara gadya zailI kA patA nahIM cltaa| isake Adi aura aMta kI paMktiyAM Age prastuta haiM - Adi-natvA zrI vardhamAnAya prazamAmRtazAlIne, dazavaikAlikaM sUtraM zrI zayyaMbhava sUribhiH / sAdhvAcAra vicArAdhaM yat kRtaM putrakAmayA, bAlAvabodha adhunAkAmaM tasya tanomiaham / aMta-iti zrI kharataragacchAdhIza jinarAjasUri, vijayini vANArIsa harSatilaka gaNi, ziSya zrI jinahaMsa mahopAdhyAya viracita, cauhA gotramaMDana zrI madanarAja samabhyarthanayA zrI dazavaikAlika bAlAvabodhe samikSu tAmAdhyayanam / / 1. zrI agaracanda nAhaTA-aitihAsika jaina kAvya saMgraha-'mahopAdhyAya samayasundara gItam' 2. zrI agara canda nAhaTA---paraMparA pR0 79 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 372 aura pRSTha 2 (dvitIya saMskaraNa) tathA bhAga 1 pR0 603, bhAga 3 pR0 1601 (prathama saMskaraNa) Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI agaracanda nAhaTA ne 'pravacanasAra' kI bhI sUcanA dI hai kintu anya vivaraNa-uddharaNa nahIM diyA hai| unhoMne inheM 16vIM zatAbdI ke lekhakoM meM rakhA hai| kintu racanAkAla yA anya koI pramANa aisA nahIM diyA hai jisase inheM vikrama saM0 17vIM zatAbdI kA lekhaka na mAnA jAya / zrI desAI ne jina hasta pratiyoM kA byaurA diyA hai unameM se kaI pratiyoM meM isakA racanAkAla saM0 1662 diyA gayA hai ataH yaha racanA 17vIM zatAbdI ke prathama caraNa kI bhI ho sakatI hai| zrI desAI ne to ise 17vIM zatAbdI kI hI racanA mAnA hai| ataH yahA~ bhI 17vIM zatAbdI ke lekhakoM meM inheM sthAna diyA gayA hai| rAjahaMsa II-Apa kharataragacchIya AcArya jinacandasUri kI paramparA meM upA0 samayarAja ke pra-praziSya abhayasundara ke praziSya evaM kamalalAbha ke ziSya the / Apane vijaya zeTha caupai saM0 1682 mulatAna meM likhii| isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai praNamI pAsa jiNaMda pahu, vidhi syuM vara dAtAra, mUlatANi mahimA pragaTa, jagajIvana jayakAra / zrI varddhamAnajinavaMdIyai, sAsananAyakasAra; gautama sudharma pramukha guru, suyadevI zrutadhAra / guruparaMparA aura racanAkAla desa videsai vicaratA re, AyA zrI mulatANa, kamalalAbha pAThakajyAM re, sulalita karai baSAMNa / labadhikIrati gaNi tehanA re, sIsa siromaNi jANi, rAjahaMsagaNi ima bhaNai re, sIla saMbaMdha suvANi / saMvata solaha vyAsIyai re, mAha sudi paMcami jogi, sumatinAthasupasAulaire saphala phalyau upayogi / 'aitihAsika jaina kAvya saMgraha' meM 'jina raMgasUri gItAni' zIrSaka ke antargata prathama gIta ke kartA rAjahaMsa gaNi haiM / jinaraMgasUri kharatara 1. zrI agara canda nAhaTA-rAjasthAna kA jaina sAhitya pR) 229 2. zrI agara cAda nAhaTA-paraMparA pR0 82 3 jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 247 (dvitIya saMskaraNa) 4. vahI, bhAga 3 10 1024-26 (prathama saMskaraNa) Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmadAsa RSi 405 gaccha kI raGgavijaya zAkhA ke pravartaka the| jinaraGgasUri kA dIkSAnAma raGgavijaya thaa| Apane saM0 1678 phAlgunavadI saptamI ko jaisalamera meM dIkSA lI thii| jinarAjasari ne inheM upAdhyAya yA pAThaka kI padvI dI thii| isa gIta se ye sUcanAyeM prApta hotI haiM, yathA manamohana mahimAnilau, zrI raGgavijaya ubajhAyana re, sevata surataru sama bar3ai sabahikai manabhAyana re| saMvata sola aThahattarai jesalameru majhArina ho, phAguNavadi sattami dinai, saMyamalyau zubhavArana ho / Apa siMdhur3a vaMzIya sAMkara sAha aura unakI patnI siMdUrade ke suputra the / aneka rAjA-sAmanta ApakA sammAna karate the| isa gIta kI aMtima paMktiyA~ nimnavat haiM bar3azAkhA jima vistarau pratapau jAM ravi caMdana re, rAjahaMsa gaNi bInavai, dejyo parama ANaMdana re / isameM kula sAta kar3iyA~ haiN| rAmadAsa RSi --gujarAtI lokAgacchIya, rUpajI> jIvajI> varasiMha > laghuvarasiMha> jasavaMta> rUpasiMhA kuMrapAla> hApA> uttama ke Apa ziSya the| Apane 'puNyapAlano rAsa' nAmaka racanA cAra khaNDoM meM 823 kar3I kI saM0 1693 jyeSTha kRSNa 13 guruvAra ko sAraGgapura (mAlavA) meM pUrNa kii| isakA Adi dekhiye zrI zAMtisara solamA, samarUM sarasati mAya, mUrakha ne paMDita kare, praNamuM zrI gurupAya / dAna zIla tapa bhAvanA bhavodadhi tAraNa pota; ananta sukhane anubhave, zivapura hoya udyota / yaha dAna puNya para AdhArita caritra hai, kavi ne likhA hai dAne sampati saMpaje, kIrati kare kallola, aliya vighana dUre pule, pagi-pagi chAkamachola / jinapati padavI pAmIyA, cakravarti indra vimAna, sukhIyA je jaga jANII, sadhale dAna pradhAna / ' 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 298-299 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 1041-42 (prathama saMskaraNa) Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isa ke pazcAt RSi jI ne gujarAtI gaccha kI gurvAvalI dI hai| una guruoM kI prazaMsA meM kavi likhatA hai jehano jaga jasa nirmalo, dina-dina dIpe teja, tasu sIsa Adesa guru ne, RSirAmadAsa re pabhaNesuheja / paMDita mAMhi saromaNI, vicarejima gajendra, zrI uttamabhAI bhalA, thivara guNiyaNa re jasavaMta muNiMda / racanAkAla saMvata sola tryANuvA varSe, mAlava desa majhAri, sAraMgapura sundaranagare, jeTha vadi terasa re vRhaspativAra / punyapAla carita sohAmaNo, sAMbhale je nara sujAMNa, Rddhi samRddhi sukha sampadA, te pagi pagi pAme re koDi klyaann|' rAyacaMda-padmasAgara ke ziSya guNasAgara Apake guru the| Apane saM0 1682 kArtika zukla 5 guruvAra ko soparagar3ha meM 'vijayaseTha vijayasatI rAsa' kI racanA kii| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata sola bayAsIyai kAtI sudi paMcami guruvAra tao, zrI soparagar3hamaI bhalau rAsa racyo mana harSa apAra to| guruparaMparA racanA meM nimna prakAra se dI gaI hai zrI padmasAgara pATi pratapai zrI guNasAgara prabhu sadA, rAmacaMda muni tasu pAya praNamI racyo prakRta dhari mudaa| isameM vijayA seThAnI ke satItva kI prazaMsA karake zIla kA mAhAtmya samajhAyA gayA hai| 18vIM zatAbdI (vikramIya) meM rAyacaMda nAma ke eka anya prasiddha kabi ho gaye haiM jinakA vivaraNa zrI mo0 da. desAI ne jaina gurjara kavio ke bhAga 2 pR0 584 para diyA hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 299 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR. 24 (dvitIya saMskaraNa), tathA bhAga 1 pR0 514 (prathama saMskaraNa) Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma rAyamalla brahmarAyamalla - Apa digambara sampradAya, mUlasaMgha evaM sarasvatI gaccha ke bhaTTAraka ratnakIrti ke praziSya evaM anaMtakIrti ke ziSya the / inakA kendra rAjasthAna kA DhUMDhAr3a pradeza thA / inakA janma saM0 1580 ke AsapAsa huaa| Apa prAcIna hastapratoM ko par3hane aura lipibaddha karane kA kArya karate the / Apane saM0 1613 meM prAcIna graMthoM kI hastalipi karane kA kArya dillI meM prAraMbha kiyA / dillI se calakara bAda meM jhUjhanU gaye aura vahA~ svatantra sAhitya lekhana kArya prArambha kiyA | vahIM saM0 1615 meM 'nemIzvara rAsa' likhA / Apane saM0 1615 se saM0 1636 ke bIca hindI meM pandraha kAvya granthoM kI racanA kI / ye sabhI racanAyeM prAyaH rAsasaMjJaka haiM yathA nemIzvara rAsa, hanumaMta rAsa ityAdi / gujarAta meM isI ke AsapAsa eka anya rAyamalla ho gaye haiM jo saMskRta ke vidvAna the aura jinhoMne saMskRta bhASA meM 'bhaktAmara stotra vRtti' kI racanA kI hai / ve huMbaDavaMzIya mahya aura campA ke putra the / prastuta rAyamalla kI jIvanI ke sambandha meM vizeSa vivaraNa nahIM jJAta hai | ataH unake kRtitva kA paricaya prastuta kiyA jA rahA hai / DA0 premasAgara jaina aura DA0 harIza zukla inhIM ke pitA kA nAma huMbaDavaMzIya mA yA mahIya aura mAtA kA nAma caMpA de batAte haiM kintu DA0 kAsalIvAla aura nAhaTA ise nahIM mAnate aura unake putra rAyamalla ko inase bhinna batAte haiM / 1 407 racanAyeM -- nemIzvara rAsa saM0 1615, hanumantakathA saM0 1616, jyeSTha jinavara kathA saM0 1625, pradyumnarAsa saM0 1628, sudarzana rAsa saM0 1629, zrIpAlarAsa saM0 1630, bhaviSyadatta caupai saM0 1633, paramahaMsa caupai saM0 1626, jambUsvAmI caupar3a, nirdoSasaptamIkathA, cintAmaNi jayamAla, paMcaguru kI jayamAla, jinalADU gIta, neminirvANa candragupta ke solaha svapna / inakI pramukha racanAoM kA vivaraNa- uddharaNa Age prastuta kiyA jA rahA hai| nemIzvara rAsa - isameM 22veM tIrthaMkara neminAtha kA jIvanacaritra varNita hai / ye zrI kRSNa ke cacere bhAI the / jAmavaMtI nemi se nArAja 1. DaoN. kastU canda kAsalIvAla - mahAkavi brahmarAyamalla evaM bhaTTAraka tribhuvanakIrti pR0 5-10 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa huI, bAta bar3ha gaI aura naubata kRSNa-nemi ke mallayuddha kI A gii| kRSNa ne nemi ke bala kA anumAna kara unake pitA samudravijaya aura mAtA zivAdevI ko samajhAyA ki ve loga kizora nemikUmAra kA vivAha ugrasena kI kanyA rAjImatI se kara leN| Age kI kathA paraMparita hai| rAjula ke zRgAra kA varNana dekhiyeaho maMdiri rAjala karaujI siMgAra, sohaijI galI ratnADyo hAra / nAsikA motI jI ati vaNyo, aho, pAI nevara mahA sirahA maiMha maMda / kAnA hI kuMDala jati bhalA, aho, ___ meruM duhaM diso jima sUra ara caMda / ' pazuoM kI karuNa pukAra sunakara nemi kaMkaNa tor3akara tapasyA ke lie girinAra parvata para cale gaye, usa para kavi kahatA hai-- svAmI jIva pasU sahu dInA jI chor3i, cAlyau jI pheri tapa nai ratha mor3i / xxx japa tapa saMjama pATha sahu pUjAvidhi tyauhAra, jIva dayA viNA sahu aphala, jyauM durajana upagAra / rAjula nemi ke giranAra jAne kI sUcanA pAkara mUrchita ho gaI ahojI vacana suNatA murachAI, kAhijI veli jaisoM kumlaaii| isa racanA meM racanAsthAna-jhaMjhanU nagara tathA vahA~ ke udyAna, rahanevAlI 36 jAtiyA~, rAjaparivAra aura pArzvanAtha ke jaina maMdira Adi kA yathAsthAna varNana kiyA gayA hai| kavi ne apane gaccha kA paricaya diyA hai thI mUlasaMgha muni sarasuti gaccha, chor3i ho cAri kaSAya nibhaMcha / anaMtakIrti guru viditau tAsu taNe siSi kIyo jI vaSANa / 1. DA0 kastUracaMda kAsalIvAla-- mahAkavi brahmarAyamalla evaM bhaTTAraka tribhuvanakIrti pR0 19 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - .409 brahmarAyamalla brahmarAyamalla jagi jANiya, svAmI jI pArzvanAtha ko jI thAni / ' racanAkAla--aho solAhasa pandaraha racyo rAsa, sAvali terasa sAvaNa mAsa / jhuMjhanU--racanAsthAna kA varNana bAgavAr3I ghaNI nIkaijI ThANi, vasa ho mahAjana nagra jhAjhauNi / pauNi chattIsa lIlA kareM gAma ko sAhiba jAti cauhANa / isameM kula 145 kar3avaka chaMda hai| hanumaMtakathA (rAsa yA caupai)--yaha kRti kavi ne raviSeNa kI saMskRta racanA padmapurANa kI kathA ke AdhAra para taiyAra kI hai| pavana Aditapura ke rAjA prahlAda ke putra the| unakI zAdI vasaMtanagara ke rAjA mahendra kI putrI aMjanA se haI thii| zAdI ke tatkAla bAda ve rAvaNa kI sahAyatA ke lie ghara se cala par3e kintu rAste meM eka sarovara ke pAsa viraha vyAkula cakavI ko dekha unheM aMjanA kI cintA huI aura ve ghara lauTa Aye, rAtri vihAra kiyA, aMjanA garbhavatI ho gaI aura pavana rAtri meM hI sainya chAvanI meM cale gye| bAda meM garbhavatI aMjanA para sandeha karake use dezanikAlA de diyA gayA; kavi kahatA hai-- jA dina Avai ApadA tA dina prIta na koI, mAtA pitA kuTuMba sahu te phiri vairI hoI / isakA maMgalAcaraNa dekhiye svAmI suvratanAtha jiNaMda, sumirata hoi siddhi ANaMda / namau sIsa jor3akara doya, nAsai pApa bhalImati hoya / / ghara se nikalakara aMjanA jaMgala meM muni se NamokAra maMtra pAkara usI kA jApa karatI rahI, vahIM putra paidA huA, pavana ne yuddha se vApasa Ane para aMjanA ko DhUr3hA aura use pAkara sukha pUrvaka rahane lge| 1. DaoN. kastUracanda kAsalIvAla --mahAkavi brahmarAyamalla evaM bhaTTAraka tribhuvana kIrti, pR0 21 2. vahI, prazasti saMgraha, pR0 232 3. vahI, pR0 275 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isake pazcAt hanumAna kI kathA prArambha ho gaI / hanumAna ko rAma ke dUta se sItAharaNa kA samAcAra milA, ve rAma se mile aura phira paraMparita kathA hai / rAma-rAvaNa yuddha ke pazcAt hanumAna kuNDalapura para rAjya karane lage / anta meM vairAgya huA, dIkSA lI aura nirvANa prApta kiyA / saMvatollekha vAlI yaha dUsarI racanA saM0 1616 vaizAkha kRSNa 9 ko samApta huii| isameM 757 padya hai jo vastubaMdha, dohA, caupAI Adi chaMdoM meM nibaddha hai / isakI bhASA rAjasthAnI prabhAvita hindI hI hai jise suvidhA pUrvaka marugurjara kahA jA sakatA hai / 410 / / jyeSThajinavara kathA - yaha laghu racanA prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke jIvana para AdhArita hai / yaha saM0 1625 meM sAMbhara meM racI gaI / racanA sAmAnya koTi kI hai / isakI prati ajamera ke bhaTTArakIya zAstra bhaNDAra meM surakSita hai / 'pradyumnarAsa paradavaNarAsa' eka mahattvapUrNa kRti hai yaha saM0 1628 bhAdra zukla 2, budhabAra ko harasora meM likhI gaI isake prArambha meM tIrthaGkara vaMdanA ke bAda dvArikA varNana se rAsa kI kathA kA prArambha hotA hai / isameM satyabhAmA ke rUpagarva ko dUra karane ke lie nArada dvArA kRSNa kA rukmiNI se vivAha karAnA, pradyumna kI utpatti aura kAlasaMvara kI patnI kaJcanamAlA kI pradyumna ke prati Asakti, kAlasaMvara kI parAjaya, pradyumna kA dvArakA lauTanA tathA rukmiNI kA haraNa aura kRSNa se yuddha hone taka kA varNana kiyA gayA hai / kavi yuddha kA varNana karatA huA kahatA hai ho asavArAM mAraiM asavAro, ho ratha sethI ratha juDai jhujhAro / hastI syau hasto bhiDaijI, ho ghaNoM kaho to hoi vistArI / " anta meM duryodhana kI putrI udadhimAlA se pradyumna kA vivAhotsava aura sukhapUrvaka jIvana-yApana ke pazcAt vairAgya, dIkSA aura mukti Adi paraMparita bAteM kahI gaI haiM / pratyeka chaMda ke Arambha meM 'ho' bharatI kA zabda bharA gayA milatA hai / dikhAvaNa, bolyA, cAlyo, Aiyo Adi rAjasthAnI bolacAla ke prayoga yA hiyaDe, kisna, byAhu jaise TheTha rAjasthAnI prayoga isakI bhASA kI vizeSatAyeM haiM / isake rAsa chaMda ke 6 pada haiM, jinameM 20 se 18, 17-17 tathA 19 - 19 mAtrAyeM haiM / kavi ne ise kar3avA chanda kahA hai / isameM kula 195 padya haiM / 1. kastUracanda kAsalIvAla - bhaTTAraka brahmarAyamalla aura tribhuvanakIrti pR0 33 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmarAyamalla 411 isakA prathama chanda ho tIrthakara vaMdhoM jaginAho, ho jinha samiraNa manihoi uchAho / hUvA aba chai hoisya jI, ho tyAha ko jJAna rahyo bhari pUre / guNa chiyala sobhai bhalAjI, ho doSa aTThAraha kI yA dUreja rAsa bhaNI prdvnnkojii|' lekina prazastisaMgraha meM yaha prathama chaMda nimna rUpa meM diyA gayA hai tiha kAraNa rahai ghaTa pUri guNa chIyAlisa sobhbhlaajii| doSa aThAraha kiyA dUra to rAsa bhaNyo paraghamanakojI / ' isakA antima chanda dekhiye ho kar3avA eka sau adhika pacANU, ho rAsa rahasa paradamana bkhaann| bhAvabheda juvAjI ho, jaisI mati dInhauM avakAso, paNDita koI mata haMsaujI, ho jaisI mati kInhoM paragAso, rAsabhaNI paradavaNa ko jii| pradyumna rAsa yA caritra kA DA0 kastUracaMda kAsalIvAla ne saMpAdana-prakAzana kiyA hai| isakI bhUmikA meM DA0 satyendra ne sadhArUkRta pradyumnarAsa ko sUra pUrva braja bhASA kA prathama mahAkAvya kahA hai| ___sudarzana rAsa- isameM saccaritratA ke lie prasiddha seTha sudarzana kI kathA varNita hai| akabara ke zAsanakAla meM saM0 1629 vaizAkha zukla saptamI ko dhaulapura meM yaha rAsa racA gyaa| 201 padyoM meM nirmita yaha eka kathA pradhAna rAsa hai / sudarzanaseTha se kapilA brAhmaNI aura rAnI abhayA donoM ne saMbhoga ke lie Agraha kiyA kintu seTha saMyama para avicala DaTA rhaa| anta meM devoM ne seTha kI madada kI aura sabhI ApadAoM se mukta hokara vaha apane ghara jAkara Ananda pUrvaka rahane lgaa| 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla- brahmarAyamalla aura tribhuvanakIrti pR0 33 2. vahI, prazasti saMgraha pR0 239 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru gurjara jaina sAhitya kA bRhada itihAsa rAsa ke anta meM kavi ne apanI guruparaMparA pUrvavat duharAI hai aura racanAkAla isa prakAra batAyA hai 412 aho solaha se guNatIse vaizAkhi, sAtaijI rAti ujAle jI pAkhi / sAhi akabara rAjiyA, aho bhogavairAja ati indra samAna / cora labAMDa rAkha~ nahIM, aho chaha darzaNa kI rAkhajI mAna / ' isakA prArambha isa prakAra huA hai prathama praNamoM Adi jiNaMda, nAbhirAjA kuli udayAjI caMda / nagara ayodhyA Upane svAmI, pUraba lAkha caurAsI jI AI / marudejI mAta he uri dhariu / racanA kI paMktiyoM ke bIca prayukta 'ho' 'jI', 'aho' Adi bharatI ke zabda bhASA ko lacara banAte haiM / zrIpAla rAsa (saM0 1630, raNathaMbhaura ) kathAsAra - ujjayinI ke rAjA pahupAla ne apanI kanyA mainAsundarI kA vivAha zrIpAla nAmaka eka kor3hI se kara diyaa| donoM kI sevA se prasanna hokara muni ne siddhacakravrata kA mAhAtmya batAyA, jisake pAlana se zrIpAla kA kor3ha ThIka ho gayA / zrIpAla kI vIratA se prabhAvita ho dhavala seTha ne use apanA dharma putra banA liyA / vaha ratnadIpa gayA aura usake chUte hI caitya ke vajra kapATa khula gaye / rAjA ne prasanna hokara ratnamaMjUSA nAmaka rAjakumArI kA usase vivAha kiyA para seTha dhavala ratnamaMjUSA para Asakta ho gayA / seTha ke mantrI ne zrIpAla ko samudra meM pheMka diyA / seTha ne ratnamaMjUSA ke sAtha balAtkAra karanA cAhA kintu usakI deviyoM ne sahAyatA kI udhara zrIpAla NamokAra mantra ke bala se bahatA - bacatA kisI dvIpa ke kinAre jA pahu~cA / dhanapAla ne apanI kanyA guNamAlA kA usase vivAha daheja diyA / anta meM vaha apanI donoM patniyoM ke rahane lagA / / koMkaNa deza ke rAjA kI ATha kanyAoM ke praznoM kA uttara dekara unase bhI vivAha kiyA / 12 varSa bItane para vaha punaH ujjayinI meM "1 DA0 kastUracanda kAsalIvAla - mahAkavi brahmarAyamalla evaM tribhuvanakIrti pR0 37 2. vahI, prazasti saMgraha pR0 269 vahA~ ke rAjA kiyA aura khUba sAtha sukha pUrvaka Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma rAyamalla 413 mainAsundarI ke pAsa pahuMcA / usake viyoga kA varNana yathA sthAna uttama huA hai / vIra rasa ke varNana kA avasara bhI kavi ko taba mila gayA hai jaba ujjayinI se vaha caMpA jAte samaya rAjA vIradamana ko yuddha meM parAsta karatA hai, eka namUnA dekhiye ho ghor3A bhUmi khaNai suratAla, jo jANi ki ulaTiu megha akAla / ratha hastI bahu sAkhatI ho, dahuM pakSa kI senA calI / subhaga saMjoga saMbhAliyA ho, aNI duhuM rAjA kI milI / " anta meM use zrutasAgara muni ke upadeza se evaM kIcar3a meM pha~se hAthI ko dekhakara vairAgya huA; dIkSA lI aura mukti pAyA / isa prakAra yaha rAsa 297 padyoM meM samApta huA / isakI bhASA DhUMDhAr3a pradeza kI bolacAla kI bhASA se prabhAvita hai / nAyaka zrIpAla aura nAyikA mainA kA caritra acchI taraha varNita hai / caritra ke mAdhyama se NamokAra mantra kA mAhAtmya bhI dikhAyA gayA hai / dohA aura rAsa chaMda kA isameM prayoga kiyA gayA hai / pratyeka chanda ke anta meM 'rAsabhaNoM zrIpAlako' aMtarA diyA gayA hai / racanA - kAla aura sthAna isa prakAra kahA hai -- solaha se tIso subha varSa, raNathara sobhaiM kavilAsa, sAtha hI apanI guruparaMparA bhI dI hai / prArambhika padya dekhiye antima chaMda isa prakAra hai S ho svAmI praNamI Adi jiNaMda, vandau ajita doi ati caMga / saMbhaveda jugatiyoM ho abhinandana kA praNauM pAi / sumati namo svAmI sumati de ho, padmaprabha praNamoM bahubhAi / rAsa bhaNauM siripAla ko / ho se adhika china vai chaMda, kaviyaNa bhaNyo tAsu matimaMda / pada akSara kI sudhi nahIM, ho jaisI mati dInau aukAsa / paMDita koI mati haMsI, vaisI mati kInau paragAsa / rAsamaNauM siripAla ko / 1. DaoN. kastUracanda kAsalIvAla - mahAkavi brahmarAyamalla pR0 48, pR0 201 2 . vahI, prazasti saMgraha pR0 269 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhaviSyadatta caupAI - isakI kathA jaina samAja meM bar3I lokapriya rahI hai / prAkRta, apabhraMza, saMskRta aura hindI meM isa kathA para AdhArita aneka racanAyeM likhI gaI haiM / prastuta racanA saM0 1633 meM mahArAja bhagavantadAsa ke rAjyakAla meM sAMgAnera meM likhI gaI thI / kathA kA saMkSepa isa prakAra hai / kuru pradeza ke hastinApura nagara meM seTha dhava kI patnI kamalazrI kA putra bhaviSyadatta thA / kucha samaya bAda seTha ne kamalazrI ko tiraskRta kara usakI choTI bahana sarUpA se vivAha racA liyA jisase eka putra bandhudatta paidA huA / bandhudatta ke sAtha bhaviSyadatta bhI ratnadvIpa vyApAra ke lie calA para rAste meM bandhudatta ne use chor3a diyA / vaha eka zilA para baiThakara parameSThi kA dhyAna karane lagA / phalataH vaha madana dvIpa kA rAjA ho gayA aura usakI zAdI bhaviSyAnurUpA se ho gaI / kamalazrI zrutapaMcamI kA vrata karake putra kI maMgala kAmanA kara rahI thI ataH bhaviSyadatta kA maMgala huA kintu bandhudatta bar3I musIbatoM meM phaMsa gayA / rAste meM phira donoM kI bheMTa huI / sAtha-sAtha hastinApura ke lie ravAnA hue, para bandhudatta ne punaH dhokhA kiyA / bhaviSyadatta ko chor3a diyA aura ghara pahu~cakara kumArI bhaviSyA aura sAre dhana ko apanA batAyA / tabhI bhaviSyadatta bhI A pahu~cA / saba saccA vRttAnta jAnakara rAjA ne bandhudatta ko deza nikAlA de diyA / bhaviSyadatta kI vIratA se prabhAvita hokara rAjA ne apanI kumArI kI zAdI bhI bhaviSyadatta se kara diyA / isIlie kavi kahatA hai 414 jaina dharma nihacI karau, cAlai mAraga nyAya, tasu sevA surapati kareM, aMti surge jAi / isa prakAra vaha putra parivAra se sampanna hokara aneka varSoM taka rAjasukha bhogatA rahA aMta meM vimalabuddhi ke upadeza se use vairAgya huA, saMyamavrata dhAraNa kiyA aura nirvANa prApta kiyA / kAvya bhASA sarala DhUMDhAr3I hai / isakA maGgalAcaraNa isa prakAra prArambha huA hai svAmI jinaprabha jiNanAtha, namauM caraNa dhari mastaki hAtha / laMchina vaNyo caMdramAtA su, kAyA ujjala adhika ujAsu / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmarAyamalla 415 aMtima padya dekhiye mUlasaMgha zArada zubha gacchi, chor3I cAra kaSAya niramadhi, anatakIrtimuni guNahanidhAna, tA suta nai sikha kIyo bakhANa / brahmarAyamala thor3I budhi, Akhara pada kI na lahai sudhi / jaisI mati dIna aukAsa, vrata paMcamI ko kIyo parakAza / ' zruta paMcamI ke mAhAtmya ke dRSTAnta svarUpa bhaviSyadatta kI kathA ullikhita hai / yathA vrata paMcamIjai ko karai, kevala Usamatahina phurai| jai yAha kathA suNa dai kAna, kAlalahavi pAvai nirvANa / . paramahaMsa caupai-yaha inakI antima mahattvapUrNa racanA hai| yaha eka rUpaka kAvya hai / isameM paramahaMsa AtmA nAyaka hai / jIva ke svarUpa varNana se kAvya kA prArambha haA hai| mAyA ne paramahaMsa AtmA kI paTarAnI banakara usakI pA~coM indriyoM ko vaza meM kara liyaa| Age mana kA rAjA bananA, pravRtti-nivRtti se vivAha karanA, pravRtti se putra moha aura nivRtti se putra viveka kA utpanna honA varNita hai| mAyA ne viveka ko bandI banavA kara moha ko uttarAdhikArI banavAyA aura vaha rAjya karane lgaa| kavi usake rAjya kA hAla likhatA hai purI ajJAna koTa cahuMpAsa, trisanA khAI sobhe tAsa / cyAruM gati daravAjA vaNyAM, vIsa tahAM viSa mana ghNnnaa| mithyA darasana maMtrI tAsa, sevaka ATha karama ko vAsa / ' nagara meM anaitika vyasanoM kI caukar3I jamane lgii| nivRtti aura viveka ko deza nikAlA ho gyaa| ve jinazAsita sundara deza meM pahu~ce jahA~ tihA~ bhalo dIsa saMjoga, pAnI chANyA pIva shulog| munivara vaha pAle AcAra, pApa puNya ko karai vicAra / 1. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla-prazasti saMgraha pR0 244 2. vahI, bha0 brahmarAyamalla aura mahAkavi tribhuvanakIrti pR0 59-61 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vahAM ke rAjA vimala budha ne ina donoM kA sammAna kiyaa| viveka kA sumati se vivAha kiyaa| usane muni-pravacana aura jina darzana se zAnti lAbha kiyA, tIrthaGkara ke AzIrvAda se vaha puNya nagarI kA rAjA bana gyaa| udhara madana ne moha rAjA ke AdezAnusAra viveka para AkramaNa kiyA kintu parAjita haa| anta meM viveka ne saMyamazrI se vivAha kiyA aura sabako sanmArga para calane kI preraNA dene lgaa| grantha ke anta meM kavi ne apanI guru paraMparA likhI hai| yaha racanA saM0 1636 jyeSTha kRSNa 13 zanivAra ko takSakagar3ha ToDArAmasiMha ke pArzvanAtha maMdira meM likhI gaI thii| isakA prArambha isa prakAra huA hai paramahaMsa atI guNa nilo, jo vaMdai bahu bhAi, tIha ko paragAha varaNaUM, sunahu bhavika mana lAi / ' antima padya dekhiye jo laga dharatI subha AkAza, to laga tISTau ToDo vAsa / rAjA parajA tiSTau caMga, jinazAsana ko dharma abhaMga / 2 Age kucha laghukRtiyoM kA ati saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai| nirdoSa saptamI vratakathA meM vArANasI ke seTha lakSmIdAsa aura unakI patnI lakSmImati ke dvArA niSThA pUrvaka isa vrata kA pAlana karane tathA isake phalasvarUpa sarpa kA hAra bana jAne Adi adbhata ghaTanA kramoM kA varNana hai / pUrI kathA 59 padyoM meM kahI gaI hai - 'paJca parama guru jayamAla' (21 padya) isa stuti paraka racanA meM pUjA, dAna, dharma Adi kA mahatva bakhAnA gayA hai / yathA pAMca parama guru vaMdisyAM sArada praNamI pAye jii| ATha dravi pUjA racyo, sadguru taNau pasAye jI / jinalADU gIta- eka rUpaka gIta hai jisameM nirvANa ke lie lADU kA rUpaka banAkara mAnava ko mukti kI preraNA dI gaI hai / cAritra rUpI 1. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla-mahAkavi brahmarAyamalla evaM tribhuvanakIti pR0 198-200 2. bahI, pR0 198 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmarAyamalla 417 sundara lADU khAne se saba kucha sambhava hotA hai| yaha racanA saM0 1630 ke Asa-pAsa sAMbhara meM kI gaI thii| candragupta ke solaha svapna (25 padya) yaha prArambhika kAla kI hI racanA pratIta hotI hai| svapnoM kA jainapurANoM meM bar3A mahatva hai| tIrthaGkara ke garbha meM Ane se pUrva mAtA ko 16 svapna Ate haiN| isameM candragupta ke 16 svapnoM kA varNana hai| usane apane guru bhadrabAhu se svapnoM kA phala pUchA to unhoMne kahA ki bAraha phaNa vAlA sarpa kA phala hai, bAraha varSa kA dukAla aura kUr3e meM ugate hue kamala kA phala hai ki saMyama dharma aba kevala vaizya jAti meM rahegA aura brAhmaNa kSatriya bhraSTa hoNge| isI prakAra ugate hue candramA meM chidra kA phala hai ki jinazAsana aneka bhAgoM meM baMTa jaayegaa| ityAdi -- ina phaloM ko sunakara samrATa ko vairAgya huA aura usane saMyama vrata dhAraNa kiyaa| jaMbU svAmI caupai-meM jambU svAmI kA pAvana preraNAdAyaka caritra-citrita hai / neminirvANa meM neminAtha kA stavana hai| isI prakAra 'cintAmaNi jayamAla' bhI eka stavana pradhAna kRti hai| ye sabhI laghuracanAyeM sAmAnya stara kI haiN| kAvya kI dRSTi se adhika mahatvapUrNa nahIM haiM kinta inakI ATha bar3I rAsa saMjJaka racanAyeM inake kAvya pratibhA kI paricAyaka haiM tathA kAphI lokapriya rahI haiN| inakI aneka hastapratiyA~ nAnA zAstrabhaMDAroM meM sUlabha haiN| bhASA meM DhUDhAr3I vizeSatAyeM jaise bolacAla kI svAbhAvika mAdhurI aura saralatA Adi pAI jAtI haiN| zabdoM ke rAjasthAnI rUpa jaise ujjayinI kA ujeNI, daheja kA DAijo, jinAlaya kA jiNAlaM, vidhavA kA rAMDa, vaNika kA vANyAM, bahina kA vahaNa Adi pracura rUpa se milatA hai| 'se' kAraka ke lie syauM bhI adhika prayukta huA hai| lugAI, TIkanA Adi TheTha prayoga bhI milate haiM / ____ inakI kucha racanAoM,jaise zrIpAla rAsa, hanumaMtakathA, pradyumna rAsa, sudarzana rAsa kI kathA paurANika hai aura kucha jaise jaMbUsvAmI aura nemirAsa kI kathA aitihAsika hai tathA paramahaMsa caupai kI kathA AdhyAtmika hai| inameM bhakti, zRgAra aura vIra rasoM ke sAtha prakRtivarNana bhI manorama DhaMga se kiyA gayA hai| ye lokapriya kavi haiM kyoMki prAyaH racanAyeM lokaruci aura bhAvAnusAra racI gaI haiN| ye ghumakkar3a the aura acche saMgItajJa bhI the| ataH inakI racanAoM meM lokatatva aura saMgIta Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.18 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kA prayoga kuzalatApUrvaka huA hai| Apa tulasIyuga ke kavi the| ata: deza meM vyApta bhaktidhArA se achate nahIM the| ye saM0 1601 se saM0 1640 kI avadhi ke sazakta lokakavi the| ye kezava ke samakAlika haiM aura donoM meM kahIM-kahIM sAmya bhI milatA hai jaise podanapura kA varNana karate hue kavi kahatA hai mAraNa nAma na sunaje jahA~, khelata sAri mAri je thaaN| hAtha pAi navi chedai kAna, subhadra khAya ve chede pAna / baMdhana nAi phUla baMdhera, vadhana koi kisahA na dei / kAmaNi naiNakAjala hoi, hiyaDai manusa na kAlo hoya / ityAdi milAiye kezava kI isa paMkti sebhUlana hI kI jahA~ adhogati kezava gAI, ___homa hutAzana dhUma nagara eka mlinaaii| yaha bhaktikAla kA prabhAva thA ki kavi kI racanAoM meM prAyaH bhaktirasa kI chaTA bhI dikhAI detI hai| inake sabhI pakSoM aura vizeSatAoM para vicAra kiyA jAya to 'bAr3ha kathA pAra nahiM lahaU~' kI ukti sArthaka hotI hai ataH yaha vivaraNa yahIM samApta kiyA jAtA hai|' pAMDe rUpacaMda -rUpacaMda nAmaka kaI vidvAnoM kI carcA 17 vIM zatAbdI meM prApta hotI hai| nAthUrAma premI ne banArasIdAsa kRta 'arddha kathAnaka' ke saMzodhita saMskaraNa meM rUpacaMda nAmaka cAra vyaktiyoM kA ullekha kiyA hai| inameM se pradhAna rUpacaMda ve haiM jinake sAtha baiThakara kavi banArasIdAsa adhyAtmacarcA kiyA karate the| dUsare ve haiM jinase gommaTasAra jIvakANDa par3hakara unakA mithyAtva dUra huA thaa| tIsare ve haiM jinhoMne saMskRta meM 'samavazaraNa pATha' kI racanA kI hai aura cauthe be haiM jinhoMne nATaka samayasAra kI bhASA TIkA likhI hai| inameM se dasare aura tIsare rUpacanda eka hI vyakti haiM aura yahI prastuta pAMDe rUpacaMda haiN| 1. dekhiye DaoN0 prema sAgara jaina-hindI jaina bhaktikAvya aura kavi pR0 110-115 aura DaoN0 harIza-jaina gurjara kavioM kI hindI kavitA pR0 90-92; zrI agaracanda nAhaTA-paramArA pR0 91-92 2. nAthUrAma premI-arddhakathAnaka pR0 89-98 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMDe rUpacaMda 419 samavazaraNa pATha ko 'kevalajJAna kalyANa carcA' bhI kahate haiM / isakI racanA saM. 1692 meM huI / isakI prazasti se patA calatA hai ki pAMDe rUpacaMda kA janma salemapura nivAsI gargagotrIya bhagavAnadAsa kI dUsarI patnI kI kukSi se huA thaa| inhoMne kAzI meM zikSA prApta kI aura vyAkaraNa, jainadarzana Adi kA gUr3ha adhyayana kiyaa| kAzI se lauTakara ve dariyApura gaye jahA~ aba unakA parivAra rahane lagA thaa| bAda meM ve AgarA gye| vahA~ ve tihanA sAhu ke maMdira meM rahate the; arddha kathAnaka meM likhA hai-- anAyAsa isa hI samaya nagara Agare thAna, rUpacaMda paNDita gunI Ayo Agama jAna / tihunA sAhu deharA kiyA, tahAM Aya tina DerA liyaa| saba adhyAtmI kiyo vicAra, grantha bacAyo gommaTasAra / ' isa mandira meM bhaTTAraka yA unake ziSya hI Thahara sakate the| isI AdhAra para nAthUrAma premI ne anumAna kiyA hai ki ve kisI bhaTTAraka ke ziSya the| usa samaya bhaTTArakoM ke ziSya 'pAMDe' kahe jAte the, zAyada isIlie rUpacanda pAMDe kahe jAte hoNge| kavi banArasIdAsa ko samayasAra kI rAjamallIya TIkA se jo bhrama utpanna ho gayA thA, usakA unmUlana inhIM rUpacanda pANDe ne kiyA thaa| inase gommaTasAra par3hakara banArasIdAsa aura unakI maNDalI kA mithyAtva dUra huA aura ve dRr3ha jaina ho ske| unhoMne likhA haisuni-suni rUpacanda ke baina, bAnArasI bhayo dir3ha jain| __ (padya 635) ina kathanoM se spaSTa hai ki pAMDe rUpacaMda jainadarzana, adhyAtma evaM jainasiddhAnta ke prakANDa vidvAn the, sAtha hI ve acche kavi bhI the| inhoMne hindI meM uccakoTi kA radya sAhitya bhI racA hai| unakI mahatvapUrNa racanAyeM-paramArthI dohAzataka, gIta paramArthI, maMgala gIta prabandha, neminAtha rAsA, khaTolanA gIta, vaNajArAgIta Adi haiN| isake atirikta saikar3oM geyapada bhI prApta haiN| inakA maMgalagIta prabaMdha 'paMcamaMgala' nAma se janasamAja meM khUba pracalita hai| inakA dehAvasAna saM0 1694 meM huaa| 1. nAtharAma premI-arddhakathAnaka (banArasIdAsa) padya saM0 630-31 2. jaina hitaiSI bhAga 6 aMka 5-6 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsA 'paramArthI dohA zataka' ko paramArthaM doharA bhI kahA jAtA hai / isameM 101 dohe haiM / yaha 'jaina hitaiSI' meM rUpacaMdazataka ke nAma se prakAzita bhI ho gayA hai / yaha racanA adhyAtma tatva ke manorama padyoM se yukta hai / rUpacaMda pAMDe dRSTAnta dene meM paTu the, yathA 420 cetana cita paricaya binA, japa tapa sabai nirattha, kana bina tusa jimi phaTakateM, Avai kachU na hattha / ' prati kA prathama patra aprApta hone ke kAraNa zrI mo0 da0 desAI ne 14vIM kar3I se isake prArambha kA uddharaNa diyA hai "bAlaka phaNi soM khela / viSayani sevata sukha nahIM kaSTa bhale hI hoi, cAhata hau kara cAka ne nikhaMgu salila viloi / isakI aMtima do kar3iyA~ isa prakAra haiM -- ... guruni sakhAyo, mai lakhyau, vastubhalI pari dUri, mana sarasIruha nAla jyauM, sUtra rahyo bharapUri / rUpacaMda sadgurujI kI jana balihArI jAi, Apuna pe sivapura gaye bhavyanuM paMtha dikhAi | 2 kavi kI racanA - zailI kabIra kI racanAoM, vizeSatayA gurubhakti kau aMga' kA smaraNa dilAtI hai, inhoMne bhaktirasayukta pada bhI likhe haiM yathA prabhu terI parama vicitra manohara mUrati rUpa banI / aMga aMga kI anupama zobhA, barani na sakata phanI / sakala bikAra rahita binu aMbara sundara subha karanI / nirAbharana bhAsura chavi sohata, koTi taruna tarunI / vasurasa rahita sAMta rasa rAjata, khali ihi sAdhupanI / jAti virodhi jaMtu jihi dekhata, tajata prakRti apanI / darisanu durita harai cira saMcita, suranara phani muTanI / rUpacaMda kahA kaho mahimA, tribhuvana mukuTa manI / 1. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla - prazasti saMgraha pR0 235 2. jaina gurjana va vio bhAga 3 pR0 385 ( dvitIya saMskaraNa) 3. DaoN. premasAgara jaina- hindI jaina bhakti kAvya pR0 168-172 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMDe rUpacaMda 421 yaha kAvya 'doharAzataka' nAma se jisa guTake meM milA thA use banArasIdAsa ke mitra kuMvarapAla ne likhA thaa| gIta paramArthI -- yaha racanA cetana (jIva) ko sambodhita karake likhI gaI hai / sadguru amRtamaya hitakArI vacanoM se cetana ko samajhAte haiM, kintu vaha nahIM samajhatA, kavi kahatA hai cetana acaraja bhArI, yaha mere jia aavai| amRta vacanahitakArI, sadguru tumhahi paDhAvai / sadguru tumhahi par3hAvai citadai, aru tumahU ho jJAnI, tabahU tumahi na bayauhU Avai, cetana tatva khaanii| cetanatattva kA jJAna samajhAne para bhI jIva nahIM samajhatA para viSayoM ko binA batAye hI jIva sIkha letA hai, yathA viSayani caturAI kahiye, ko sari kara tumhArI, binu guru phurata kuvidyA kaise, cetana acaraja bhaarii| maMgala gIta prabandha-aneka sthAnoM se prakAzita ho cukA hai| bhAratIya jJAnapITha, vArANasI se 'jJAnapITha pUjAMjali saMgraha' (san 1957) meM pR0 94 se 104 para bhI chapA hai| isameM tIrthaGkara ke paMcakalyANakoM - garbha, janma, dIkSA, jJAna aura mokSa ko lekara bhakti bhAvapUrNa padoM kI racanA kI gaI hai| bhagavAna ke janmotsava kA varNana ina paMktiyoM meM dekhiye daladalahiM apachara naTahiM navarasa hAvabhAva suhAvane; maNi kanaka kiMkiNa vara vicitra sUbhramara maMDapa sohaye / ghana ghaMTa caMvara dhujA patAkA dekhi tribhuvana mohaye / laghumaMgala-isameM kevala pA~ca padya haiN| pratyeka padya meM chaha paMktiyAM haiN| neminAtha rAsA-neminAtha ke manohArI caritra para AdhArita eka sarasa racanA hai| isakA prArambha isa prakAra huA hai paNavivi paMca parama guru maNa vacakAya visuddhi, neminAtha guNa gAvau upaje nirmala buddhi / soraTha desa suhAvano puhamI para parasiddha, rasa gorasa paripUrana dhana jana kanaka samiddha / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.2 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aMtima paMktiyA~ nimnAGkita haiM rUpacaMda jina vInavai, hauM carananu kodAsa, maiM iya loka suhAvano, viracyo kiMcita rAsa / ' khaTolanA gIta-isameM 13 padya haiM, sabhI adhyAtmabhAva sampanna haiN| isake atirikta 'solaha svapna phala' aura 'jinastuti' nAmaka racanAyeM bhI prApta haiN| isase prakaTa hotA hai ki Apa eka samartha kavi aura jaina vidyA ke mArmika jJAnI the| ApakI kavitAoM ke sIdhe-sAde bhAva pAThakoM ko prabhAvita karate haiN| Apake gItoM ke kaI saMgraha prakAzita ho cuke haiM jaise paramArtha jakar3I saMgraha (prakAzaka jaina graMtha ratnAkara kAryAlaya, bambaI) meM inake chaha gIta haiM aura 'vRhajjinavANI saMgraha' (saM0 pannAlAla bAkalIvAla, kisananagara) meM inake dasa gIta saMkalita haiM / inase inakI racanAoM kI lokapriyatA kA anumAna hotA hai / raMgakuzala-Apa kharataragacchIya kanakasoma ke ziSya the / ApakI amarasena vayarasaMdhi saM0 1644 sAMgAnera, sthUlibhadra rAsa (padya 48) saM0 1644, holI gIta saM0 1668 bIkAnera, aMtaraGgaphAga aura mahAbIra sattAisa bhava saM0 1670 Adi racanAyeM prApta haiN| inakI prathamakRti 'samarasena vayara prabandha' ASANa zukla saM0 1644 meM racI gayI thii| isakA racanAkAla kavi ne ina paMktiyoM meM diyA hai saMvata sola barasi camAlai, aha prabaMdha racyau surasAlai / mAsi asAr3hai pakhi ujavAlai, puri saMgrAma nagara suvisaali| Adi-zrI jinamukhavAsini samarijjai, sadguru caraNa paMkaja paNamijjai / pUjAdAna taNA phala gijjai, amarasena vayarasena cariya bhaNijjai / 1. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla-prazasti saMgraha bhAga 1 prastAvanA pR0 saM0 81 bhaura pR0 235 2. zrI agara vanda nAhaTA-paraMparA pR0 73 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raMgavimala kavi ne apanI guru paramparA isa prakAra batAI haisiri kharataragaccha bahu sanamAnai, zrI jinacandra rAji pradhAnai, zrI jinabhadrasUri saMtAnai, zrI padmameru vAcaka bahumAnai / tAsu sIsa mativarddhana rAjai, merutilaka dayAkalaza nivAjai, amaramANika vAcaka varasIsa, kanakasoma gaNi lahai jamIsa | tAsu sIsa o racyau carita, raMgakuzala kahi puNya pavitta / 1 arthAt kavi kharataragaccha jinacaMdrasUri kI paramparA meM jinabhadrasUri > vAcaka padmameru > mativarddhana > merutilaka > dayAkalaza > amaramANikya > kanakasoma kA ziSya thA / mahAvIra sattAisa bhava inakI saMbhavataH aMtima racanA hai jo saM0 1670 jyeSTha kRSNa 13 ko pUrNa huI / sthUlibhadra rAsa uttama racanA hai / sthAnAbhAva ke kAraNa adhika vivaraNa uddharaNa denA sambhava nahIM hai / 423 1 raMgavimala - tapAgaccha ke prasiddha AcArya hIravijayasUri ke Apa ziSya the / Apane saM0 1621 kArtika zukla 11 budhavAra ko pATaNa meM 367 kar3I kI eka racanA 'draupadI caupAI' nAma se likhI / isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM --- sumati jiNesara paNamI pAya, vANI Apu bhAratI mAya / tuM brahmANI ni sarasvatI, bAra nAma te tuM bhagavatI / huM mAMgu chaM tAhari pAsa, sAMcau akSara vacana vilAsa | satI drUpadI taNuM caritra, karatAM hui janama pavitra / 2 aMtima paMktiyA~ Age uddhRta kI jA rahI haiM aar satI chii te ghaNI, drUpadI satI mi Adi bhaNI, saMghalI satInAM lIji nAma, muktipurInuM lAbhi ThAMma / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 231-32 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 778-79 (prathama saMskaraNa ) 2. vahI, bhAga 2 pR0 119- 120 ( dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 704-05 (prathama saMskaraNa ) Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guru paramparAntargata kavi vIrapaTTa ke suhamasAmi se nAma denA prArambha karatA hai, phira jaMbU kevalI kA smaraNa karane ke bAda kArkadIkoTi gaNa ke bayarasvAmI caMdragaccha aura tapAgaccha kA ullekha karatA hai| tatpazcAt vaha tapAgaccha ke AnaMda vimala, vijayadAnasUri aura hIravijayasUri ko sAdara namana karatA hai / isake bAda kavi kahatA hai tAsa sIsa caupai kahaI, bhaNi guNi te navanidhi lahaI / racanAkAla saMvata sola akavIsi jANa, kAtikA sudanu mAsa bakhANa / aikAdazI tittha te kahI, vAra buddha bhaluu lAdhu shii| racanA sthAna raMgavimala kIdhI mani raMga, pATaNa nayarai huI caMga / jihA~ paMcAsaru chi zrIpAsa, savihuM jana nI pUrai Asa / aMta sUtra viruddha ju kAiM hoya, suddha karu gItAratha soya / a kIdhI mi sUtra AdhAra, kaviyaNa pAmai harSa apAra / satI drUpadI lIdhu nAma, sukhasaMpada nU lAdhu ThAmi / ahu caupai tAM ciranaMda, jA drU tArA meru giriid| bhaNasai suNasai je naranAri, tihi ghari maMgala jayajayakAra / ' raMgasAra -Apa kharataragacchIya bhAvaharSa ke ziSya the| 'jinapAlita jinarakSita cauDhAliyA' saM0 1621 gAthA 71; RSidattA caupai saM0 1626 jodhapura, zAntinAtharAsa saM0 1624, giranAra caitya paripATI 28 gAthA, vIramapura, zAMti stavana 28 gAthA, neminAtha vRhadstavana aura saMyati gIta Adi ApakI racanAyeM upalabdha haiN| zrI agaracaMda nAhaTA ne racanAoM kI sUcI to dI hai kintu anya vivaraNa-uddharaNa kama hI dete haiN| unhoMne raGgasAra kRta RSidattA caupai kA Adi aura anta diyA hai jo Age uddhata kiyA jA rahA hai 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 704-05 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 . pR0 120 (dvitIya saMskaraNa) 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 88 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakhapata 425 Adi- paDhama paNamiya paDhama paNamiya tittha cauvIsa / haMsAsaNi gayagamaNi vAgavANi sarasati namevi, kari pustaka vINa vara kalasa cinha sAsaNadevi / tAsu taNau supasAu lahi, hIya i haraSa dharevi; RSidattA satI taNau, carita khisusNkhevi| racanAkAla-- sApiNi sarasati sUprasAdai, a prabaMdha racyau bhalau, saMvata sola chabIsa vachari, mAsa AsUguNa nilu| guru paramparA ke antargata kavi kharataragacchIya jinacaMdrasUri aura bhAvaharSa kI stuti karake likhatA hai - guNa nilau suhaguru saphala surataru, saMgha zAkhA vistarai, tasu sIsa muni raGgasAra jaMpai, je prabaMdha isI parai / anta meM kavi kahatA hai je bhaviya bhaNasyai anai suNasyai, tAha ghari havai sukha ghnnaa| nava nidhi Rddhi samRddhi thApai, sadA vRddhi vadhAmaNA / ' raMgasAra kharataragaccha kI bhAvaharSI zAkhA ke acche kaviyoM meM the| lakhapata-ye sindhu deza ke sAmuhIpuravAsI kUkar3acopar3A gotrIya tejasI ke putra the| inhoMne saM0 1691 meM bahurA amarasiMha ke Agraha para 'trilokasUndarI maMgalakalaza caupai' nAmaka kAvya kI racanA kii| isakA kevala antima patra tapAgaccha bhaNDAra jaisalamera meM upalabdha hai| mUla prati 12 pRSThoM kI thii| prArambhika 11 pRSTha aprApta hone ke kAraNa isake adhikAMza vivaraNa anupalabdha haiN| isI prakAra ApakI racanA 'mRgAMkalekhArAsa' (saM0 1694) kI prati ke bhI kevala aMtima do patra usI bhaNDAra meM upalabdha hue haiM, zeSa 23 pRSTha lupta ho gaye haiM ataH isakA bhI vivaraNa-uddharaNa prApta nahIM ho sakA hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 153-54 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 719-20 (prathama saMskaraNa) 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 86 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa lakSmIkuzala-tapAgaccha ke somavimalasUri kI paramparA meM Apa vizAlasoma ke praziSya aura jinakuzala ke ziSya the / Aphne saM0 1694 kArtika zukla 13, zukravAra ko IDara ke samIpa oDAgrAma meM 'vaidyakasAra ratnaprakAza caupAI' kI racanA kii| isameM lekhaka ne tapAgaccha ke vIrapATa ke 57 veM paTTadhara sumatisAdhu se lekara hemavimala, saubhAgyaharSa, somavimala, hemasoma, vimalasoma, vizAlasoma aura jinakuzala taka ke AcAryoM kA zraddhApUrvaka smaraNa kiyA hai / kavi ne apane ko jinakuzala kA ziSya kahA hai, yathA 426 jinakuzala paMDita tehamAM jAMNa, grahagaNa mAMhi dIpai jima bhAMNa / lakSmIkuzala tasu kero sIsa, guru prasAdai huI jagIsa | 1 racanAkAla - saMvata sola curANuM jeha, phAguNa sudi terasa valI teha, zukravAra saMyogai sahI, lakSmIkuzala a caupai kahI / devaguru prasAdi karI, ratnaprakAza o caupai kharI, Ageya nidAnasuzrutta nuM sAra, apara graMtha taNo uddhAra / grahI nAma ratana te jAMNi, zAstra vicArI bolI vANI, hitakAriNI a caupai sAra, racyA akAdaza adhikAra / isameM 11 adhikAra yA bhAga haiM / yaha Ayurveda ke suzruta AcArya kI paraMparA para AdhArita graMtha hai / isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM sarasati sarasa vAMNI mujha Api, pApapaMka Tali tujha japi / tujha nAmaI saMkaTa Upasamai, manavaMchita tujha nAmaI japai zrI desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 3 10 1058 ( prathama saM0 ) para inheM jayakula kA ziSya kahA thaa| jayakula yA jayakuzala to bAda meM hue haiM ataH inake guru kA nAma jinakuzala hI ucita pratIta hotA 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 300 (dvitIya saMskaraNa ) 2. vahI, bhAga 3 pR0 301 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 572-73 tathA bhAga 3 pR0 1058 (prathama saMskaraNa) Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TA 427. lakSmIprabha hai| jaina muni sAhitya dharmadarzana ke atirikta jaMtra-maMtra, vaidyaka, zakuna svapna Adi viSayoM para bhI paryApta racanAyeM karate the| yaha usI prakAra kI eka vaidyaka viSayaka racanA hai / ____lakSmIkuzala kI eka choTI racanA 'neminAtha gahU~lI' bhI prApta hai kintu yaha racanA jinakuzala ziSya lakSmIkuzala kI hai yA kisI anya lakSmIkuzala kI- yaha nirNaya kara pAnA muzkila hai| yadi yaha unhIM kI racanA ho to ve Ayurveda ke sAtha hI sarasa sAhityakAra bhI rahe hoNge| neminAtha gaha~lI 12 kaDI kI choTI racanA avazya hai para isakA varNya viSaya itanA mArmika aura lokapriya hai ki viSaya kA cayanakartA avazya kavihRdaya rahA hogaa| isakI kucha paMktiyA~ namUne ke rUpa meM uddhRta kI jA rahI haiMAdi -dvArakA nayarI sundara varu jI taMdukavaNa abhirAma ho guNavaMtI guhaMlI kareM phAga mAM tAru jii| nema jiNaMda samosaryA vA0 vaNapAlaka dIiM vadhAra ho gu0 / zrI kRSNa agramaheSI ATha suM vA, vaMdana paDaha bajAya ho gu0 / aMta-lakSmIkuzala zivapada laheM vA, vinaya saphala phalI AsA ho, guNavaMtI gahulI kare phAgamAM taarujii|' lakSmIprabha -Apa nAhaTAvaMzIya kanakasoma ke ziSya the| Apane saM0 1670-74 ke bIca 15 DhAloM meM 291 gAthA kI eka racanA 'puNyasAra caupai' nAma se likhI jisakI prati mUni jinavijaya jI ke saMgraha meM hai / isake atirikta Apane saM0 1664 meM dharmagIta (gAthA 87), saM0 1676 meM amaradatta mitrAnaMdarAsa, saM0 1677 meM mRgAputra saMdhi (gAthA 95) mulatAna aura caubIsajinastavana nAmaka graMtha bhI likhe / ___ dharmagIta kA aparanAma 'yatidharmagIta' bhI hai / yaha racanA lakSmIprabha kI nahIM balki inake gurubhAI kanakaprabha kI hai| jaina gurjara kavio ke dvitIya saMskaraNa ke saMpAdaka kA vicAra hai ki saMbhavataH 'amaradatta 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 382 (dvitIya saMskaraNa) 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 73 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -428 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa - mitrAnaMda rAsa' bhI inakI kRti na hokara siddhisUri kI racanA ho sakatI hai| jaba taka ina racanAoM kA mUlapATha na upalabdha ho aura unase prApta antaH sAkSyoM ke AdhAra para yaha siddha na ho jAya ki inake lekhaka kA nAma kyA hai tabataka inheM kisI kavi kI nizcita rUpa se racanA kaha denA avaijJAnika prayAsa hai / zrI agaracaMda nAhaTA aura zrI mo0 0 da0 desAI ne kevala racanAoM kI sUcI ginAI hai para donoM " vidvAnoM ne ina racanAoM kA vivaraNa- uddharaNa Adi nahIM diyA hai ataH yaha kahanA kaThina hai ki inameM se kauna racanA lakSmIprabha kI hai aura kauna kisI anya kI / ' puNyasAra caupai kA kucha vivaraNa diyA gayA hai aura vaha muni jinavijaya jI ke saMgraha meM hai isalie usakI prAmANikatA para zaMkA nahIM kI jA sakatI, para zeSa racanAoM ke sambandha meM adhika chAnabIna kI AvazyakatA hai / lakSmImUrti - Apa sakalaharSa sUri ke ziSya the / sakalaharSa ko AcArya pada saM0 1597 meM prApta huA thA / unake ziSya lakSmImUrti ne 17 vIM zatAbdI ke prathama caraNa meM kisI varSa 'zAntinAtha stavana' -kI racanA kI hogI / yaha 70 kar3I kI racanA hai isakA Adi aura * anta namUne ke taura para prastuta kiyA jA rahA hai Adi - tribhuvanapati jina paya namI saMti jiNesara rAya, kara jor3i karuM vinati, lahi sahiguru pasAya / anta - iya santi jinavara namita suranara kumara girivara maMDaNo, zrI sakala haraSa suriMda suhakara sakala dukha vihaMDaNo / vInavyo bhagati bhAva yugatiM suNI acirAnaMdaNo / zrI lakSmimUrati sIsa jaMpai dehi suhamaNanaMdaNo / lakSmIratna - zrI agaracaMda nAhaTA inheM kharataragacchIya sAhityakAra batAte haiM aura ve inakI do racanAoM kA ullekha karate haiM - prathama 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 977 ( prathama saMskaraNa ), bhAga 3 pR0 195 (dvitIya saMskaraNa ) - 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 8-10 (dvitIya saMskaraNa ) aura bhAga 3 pR0 1503-04 (prathama saMskaraNa) Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSmI vimala 429% kApaDaher3A tIrtha rAsa (saM0 1683, sojata ), dvitIya ayamantA muni sajjhAya / ' zrI mo0 da0 desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 57 (pra0 saM0) meM 'surapriyarAsa' ko inakI racanA batAyA thA kintu bhAga 3 pR0 484 meM apane pichale vaktavya ko sudhAra kara ukta racanA ko inake ziSya kI kRti kahA hai| vahIM para desAI ne lakSmIratna kRta AThakarmarAsa ( caupAI) saM0 1636 kA ullekha kiyA hai jo Aso zukla 5. ravivAra ko ubhayApura meM likhI huI batAI gaI hai / nimnAMkita paMktiyoM se yaha kathana ThIka bhI pratIta hotA hai, yathA saM0 1636 so Aso zudI 5 ravivAra, kIdhI caupai ubhayApura majhAra, zrI guru lakSmIratna RSi rAya / ye paMktiyAM unake kisI ziSya kI prati ke prazasti meM likhI gaI mAlUma hotI haiM, kintu dvitIya saMskaraNa ke saMpAdaka kA vicAra hai ki ye koI anya lakSmIratna haiM aura surapriya kumAra rAsa ke lekhaka lakSmIratna ziSya bhI kisI anya lakSmIratna ke ziSya haiM kyoMki unhoMne guru paramparAntargata zrI jayakalyANa aura vimalasoma sUri ko namana kiyA hai / jayakalyANasUri tapAgaccha meM saM0 1502 ke Asa-pAsa AcArya gaddI para baiThe the ataH usa paraMparA ke lakSmIratna anya vyakti hoMge aura unakA samaya 16vIM zatAbdI hogA / jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 361 prathama saMskaraNa para lakSmIratna sUri ziSya vimalasoma kI racanA surapriya kumAra rAsa kA samaya saM0 1741 batAyA gayA hai ataH ye 18vIM zatAbdI ke haiM / sambhAvanA yaha lagatI hai ki 16vIM, 17vIM aura 18vIM zatAbdI ke tIna lakSmIratnoM meM ghapalA ho gayA hai / prastuta lakSmIratna 17vIM zatAbdI ke lekhaka haiM kintu inakI guru paramparA aura racanAoM kA nizcaya nahIM ho sakA hai| vahIM pR0 360 para lakSmI ratna ke ziSya hI ra ratnakRta khebhAhaDAliyAnoM rAsa kA bhI ullekha milane se 18vIM zatI ke lakSmI ratna aura unake do ziSyoM hIraratna aura bimalasoma kA nizcaya hotA hai kintu prastuta lakSmIratna ke sambandha meM nizcita sUcanAyeM nahIM prApta hotI haiM / - lakSmIvimala -- Apa kIrti vimala ke ziSya the | Apane 'cobIsI' kI racanA kI hai jisakA Adi aura anta diyA jA rahA hai 1. agaracanda nAharA- paraMparA, pR0 88 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 Adi anta maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tAraka RSabha jinesara tu milyo, pratyakSapota samAna ho, tAraka je tujhani avalaMbiyA, teNe lahuM uttama sthAna ho / vIra dhIra zAsanapati sAMco, gAMtA koDi kalyANa, kIrti vimala prabhu parama sobhAgI lakSmI vANI pramANa re / ' " labdhikallola upAdhyAya - ye kharataragaccha kI - kIrtiratnazAkhA ke vidvAn vimalaraMga ke ziSya the / kIrtiratna kI paraMparA meM harSa - vizAla > harSadharma> sAdhumandira > bimalaraGga kramaza: paTTAsIna hue the / zrI mo0 da0 desAI labdhikallola ko vimalaraMga ke ziSya kuzalakallola kA ziSya batAte haiM / lekina prasiddha racanA 'uttarAdhyayana "vRtti' ke lekhaka ne guruparaMparA ke antargata vimala raMga ke pazcAt labdhikallola kA hI nAma diyA hai / sambhavataH isI kAraNa zrI agaracaMda nAhaTA inheM vimalaraGga kA hI ziSya mAnate haiM / ApakI pramukha racanAoM kA saMgraha zrI nAhaTAjI ke pAsa haiM, jinameM 'ripumardana bhuvanAnanda copaI' saM0 1649, jinacaMdasUrirAsa saM0 1658, kRtakarma rAsa saM0 1665, tIrthacetyaparipATI, kIrtiratnasUri gIta, AbUyAtrAstavana, jinacaMdasUri gIta aura kaI anya stavana evaM gItAdi haiM / zrIjinacaMdasUri akabara pratibodharAsa' (136 kar3I saM0 1658 jyeSTha vadI 13 (ahamadAbAda ) aitihAsika mahatva kI racanA hai / yaha aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM ( pR0 59 se 78 taka ) vimalaraMga ke ziSya kaviyaNa ke nAma se chapI hai / isameM jo racanAkAla batAyA hai 'vasu yuga rasa zazivaccharai' usase saM0 1648 nikalatA hai kintu jinacaMdrasUri ko saM0 1648 meM yugapradhAna pada milA thA ataH isa rAsa kA racanAkAla saM0 1658 mAnA gayA hai / anta meM kavi kahatA hai- par3hai suNai guruguNa rasI e, pUjaitAsa jagIsa, kara jor3i kaviyaNa kahai raMgavimalamuni sIsa / kaviyaNa labdhikallola ho sakate haiM kyoMki jaisA Upara kahA gayA hai - uttarAdhyayana vRtti meM vimalaraGga ke ziSya labdhikallola kA nAma hai / yathA 1 jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 596 (prathama saMskaraNa ) 2 . vahI, bhAga 2 pR0 247 (dvitIya saMskaraNa) 3. agaracanda nAhaTA - paraMparA pR0 80 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ la bdhikallola upAdhyAya 431 teSAM vineyA viyalAdiraMgA mAnyA babhUvurmuni sattamAnaM, zrIlabdhikallola gaNistadIye, paTTe'bhavat vAcaka vargavaryaH / yugapradhAna jinacaMdasUri aura samrATa akabara kI bheMTa para AdhArita isa aitihAsika rAsa kA prArambha ina paMktiyoM se huA hai - jinavara jagaguru manadhari, goyama guru paNamesu, sarasvatI sadguru sAnidhai, zrIgururAsa racesu / 2 'jagaguru' zabda se dhvanita hotA hai ki rAsa racanA se pUrva jinacaMdra ko yugapradhAna kI padvI prApta ho cukI thii| bIkAnera ke rAjA rAyasiMha ke mantrI karmacaMda se akabara ne jinacaMdasUri kI prazaMsA sunI aura mAnasiMha se sandeza bhejA gyaa| sUri jI khaMbhAta se calakara aneka sthAnoM-nagaroM kA vihAra karate apanI sAdhu maNDalI (jayasoma, kanakasoma, samayasundara Adi) ke sAtha darabAra meM pahu~ce aura akabara ko pratibodhita kiyA gacchayati dhau upadeza, akabara Agali, madhura svara vANI karIe / je nara mArai jIva te dukha puragati pAmai pAtaka AcarI e| akabara prabhAvita huA 'ima sAMbhali guruvANi raMjiu narapati zrI garu ne Adaraie / dhaNa kaMcaNa vara koNi kApar3a bahadhari, garu Agai akabara dharai e, kintu guru ne kahA 'suguru kahai' hama kyA karAM e|' isase akabara adhika prabhAvita huA aura yugapradhAna kI padvI dI 'yugapradhAna padavIdiuguru, vividha vAjA bAjiyA, bahudAna mAnai guNaha gAnai, saMgha savi mana gaajiyaa| usa samaya karmacaMdra ne bar3A utsava kiyaa| akabara ne jIvahatyArokane kA zAhI pharamAna nikaalaa| jinacaMdra ke ziSya mahimasiMha ko sUripada ke paTTa para virAjamAna karake unheM jinasiMha sari nAma diyA gyaa| isI avasara para jayasoma, ratnanidhAna ko vAcaka aura guNa nidhAna tathA samayasundara ko upAdhyAya kI padvI bhI dI gii| rAsa meM varNita ghaTanAoM kA ullekha kavi ne zruti ke AdhAra para kiyA hai, isase prakaTa hotA hai ki ye ghaTanAyeM racanA se kucha kAla pUrva ghaTita ho cukI thIM, inhIM saba AdhAroM para racanAkAla saM0 1658 svIkAra kiyA gayA hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 247 (dvitIya saMskaraNa) 2. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 58-59 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maha - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isa rAsa meM kucha dvipadI, kucha catuSpadI aura kucha SaTpadI chaMda haiM / ye alaga-alaga rAgoM aura DhAloM ke tarja para nibaddha haiM / 432 aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM jinacaMdrasUri gItAni ke antargata 26, 27, 28 aura 29 veM gIta bhI labdhikallola ke likhe saMgrahIta haiM 26-27 veM 'gIta' 'gahuMlI' gujarI rAga meM haiM / 27 veM gIta kI kucha paMktiyA~ dekhiye duniyA cAhai dvau sulatAna, ika narapati ika yatipati sundara, jAne hai rahamAna / rAya rANA bhU arijana sAdhI, varatAvo nija ANa / bAbara vaMza humAUnaMdana, akabara sAhi sujANa / ' 28 aura 29 gahUMlI bhI geya aura sarala bhASA kI racanAyeM haiM / ripumardana bhuvanAnaMdarAsa (208 kar3I, saM0 1649 vijayAdasamI, guruvAra, pAlanapura) kA Adi isa prakAra hai -- Adi jiNesara Adi kara saMtIsara guNavaMta, nema pAsa sirivIra jiNa praNamI zrI bhagavaMta / isa rAsa meM kavi ne spaSTa rUpa se apane Apako kuzalakallola kA ziSya batAyA hai, yathA vimalaraMga tasu ziSya sujANa, suguNa ramaNa guNa kesari khAMNi, tasu suvinaya kuzalakallola, sIsa supari kahai labdhikallola / racanAkAla -- saMvata sola guNa paMcAsai jAMNi, vijayadasamI guruvAri bakhANi / tiNi dina kIdhau aha ja rAsa, sAMbhalatA savi puhatai Asa / kavi saMskRta aura sAhitya zAstra kA jAnakAra thaa| rAsa ke anta meM namratA pUrvaka vaha likhatA hai - pAmI saMgha taNau Adeza, jANI sama taNau lavalesa, ripumardana nau racIu rAsa, bhaNatAM gRNatAM lIla vilAsa / 1. aitihAsika kAvya saMgraha pR0 121 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 249 (dvitIya saMskaraNa ) Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ labdhikallola upAdhyAya aMtari ANyA sarasa saMyoga, gAthA dUhA kAvya siloga, kavimati kAI zAstra vicAra, sudha karijyo paMDita suvicAra / x sAyara dhru jihAM meru giriMda, grahagaNa tAsa jihAM ravicaMda, tihAM lagi naMdau aha prabandha, bhaNatAM guNatAM nitu ANaMda / ' kRtakarma rAjarSi caupaI (407 kar3I saM0 1665 vijayAdasamI, babberapura) isameM kavi ne svayaM ko vimalaraMga kA hI ziSya batAyA hai aura kuzalakallola kA nAma nahIM diyA hai, yathA tAsu sIsa vali vimalaraMga mahAmuNI, sIsa supari kahe labdhikallola gaNi / racanAkAla - saMvata sola paisaThi varasai, vijayadasamI vAsare, vavverapuravara rAsa racIyo, zAstra saMgata sAdare / zuddha kariya bhaNijyo mayA karijyo saMta sajjana je guNI, vAcatAM suNatAM sucira naMdo, jAMma sAyara dinamaNI / zrI jinacaMdasUri rAsa meM paryApta aitihAsika tathya haiM kintu nimnAGkita paMktiyoM se AbhAsa hotA hai ki kavi ne bahuta kucha pratyakSa anubhava se nahIM balki anya logoM se suna-jAna kara bhI likhA thA, isalie kucha kama vezI kI bhI saMbhAvanA hai bAta suNI jina janamukhai, te tima kahisa, jagIsa, adhiko ocho jo huvai, koya karo mata rIsa / ApakI bhASA marugurjara hai kintu usameM anuprAsa Adi ke prayoga se kavi ne pravAha aura laya utpanna kiyA hai| udAharaNArtha kucha paMktiyA~ prastuta haiM / kRtakarma rAsa kI prArambhika paMktiyA~ dekhiye-- ajara amara akalaMka jina, Adi anAdi anaMta, tAraka trAtA trijaga guru, paya paNamI bhagavaMta / isa paMkti meM a, ta aura pa kA anuprAsa kAvya kI jhaMkRti utpanna karatA hai| tuka aura laya kI dRSTi se ye paktiyA~ dekheM-- riSirAja moTo nahIya khoTo dei doTo karmane, jiNa kugati vAmi sugati pAmI dhyAna dhari nija zubha mane / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 784-89 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 2 pR0 150 (dvitIya saMskaraNa) Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4:34 maru-gurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa labdhiratna yA labdhirAja---ye kharataragaccha kI kSema zAkhA ke dharmameru ziSya the / ' nArada caupaI (saM0 1676, nohara, padya saMkhyA 113) aura zIlaphAga athavA zIlaviSaye kRSNarukmiNI caupaI (saM0 1676 phAlguna, navahara) ApakI pramukha upalabdha racanAyeM haiN| zrI mo0 da0 desAI ne zIlaphAga ke kartA kA nAma labdhirAja likhA hai| lekina kavi ne racanA ke anta meM apanA nAma labdhiratna hI diyA hai / isalie lekhaka kA nAma labdhiratna hI hai; kathana ke pramANasvarUpa nimna paMkti prastuta hai vAcaka labadhiratana gaNi ima kahai muni suvrata suprasAdi, se saMbaMdha supari karai vAMcatA duri Talai viSavAda / racanA kA prArambha sarasa vacana mujha Apijyo, sArada kari supasAu, sIla taNA guNa varNavaM manidhari adhikau bhAu / guruparaMparA-khemakIrati sAkhai atibhalau zrI dharmasundara gururAya, dharmameru vANArIsa guNanilau tAsu sIsa mani bhAya / racanAkAla -saMvata solahasaya chahotarai, phAguna mAsa udAra, navahara nagarai se saMbaMdha racyau, guNe karI suvicAra / aMta - sIla taNA guNa suvadhai gAvatAM riddhi vRddhi ANaMda, avicala kamalA le lahai varai pAmai paramANaMda / / nArada caupaI kA uddharaNa upalabdha nahIM ho pAyA hai| labdhivijaya-Apa tapAgacchIya vijayadevasUri > saMyamaharSa > gaNaharSa ke ziSya the| Apane 'dAnazIla tapa bhAvanA o hareka adhikAra para dRSTAMta kathA rAsa' 4 khaMDoM, 49 DhAloM, 1274 kar3iyoM meM saM0 1691 bhAdra zukla 6 ko pUrNa kiyaa| isake atirikta 'uttamakumAra rAsa' ajAputrarAsa, mauna ekAdazIstavana, guruyutrachattIsIstavana Adi 1. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 85 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 975 (prathama saMskaraNa) 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 378 (dvitIya saMskaraNa) aura pR0 196 (dvitIya saMskaraNa) www.jaine Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ labdhivijaya 435 racanAyeM bhI likhI haiM jinakA saMkSipta vivaraNa diyA jA rahA hai| prathama racanA 'dAnazIla kathArAsa' kA Adi isa prakAra hai-- zrI sarasati tUM sAradA, bhagati mugati dAtAra, jainI jagadaMbA jage, tujha thI mati vistAra / guruparamparA ke antargata lekhaka ne hIravijayasUri se lekara vijayasena, vijayadeva, vijayadAna, amIpAla aura guNaharSa taka kA sAdarasmaraNa kiyA hai| kavi usake bAda kahatA hai tehano sIsa savi kavi mukuTa kavi caraNa, zaraNa anukaraNa mati maniANI / labadhivijayAbhidho parasu guNavaNamadho kahati suNimAta zizuvacana vaannii| cyAra khaMDe akhaMDe aliya vacana me bhASiU, rAsa lavalesa karatA, sAdhayo kavi bar3A sayala guNanA ghaNA, kahuM bahu pravacana thakI a ddrtii| racanAkAla -sola sata bANuiM barasa vikrama thakI, bhAdrave mAsi suci chaThi divase, rAsa likhiyo rase suNata sukha hoisI, jeha jaNa joisimanna harasi / ' 'uttamakumAra rAsa' (4 khaNDa, 44 DhAla, 1540 kar3I, saM0 1701 kArtika zukla 11 guruvAra) kA Adi zrI guNaharaSa (guru) taNo, pAmI puNya prabhAva, viSama vighana jala tAravA, je bar3a avihaDa nAva / vINA pustaka dhAraNI, bhagavati bhArati devi, kavita karuM saMkhepa thI, hiyaDe tujha samareva / zrI uttamarAya taNI meM kathA kahI lavalesa, jIraNa zAstra taNe anusAre DhAlabaMdha suvizeSa / racanAkAla aura aMta-- saMvata satarazataka Upari varasi kAtimAsa, ujjvala agyArase guruvAsare racyo rAsa ullAsa / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 281-287 (dvitIya saMskaraNa) Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guruparaMparA pUrvaracanAnusAra isameM bhI dI gaI hai| antima paMktiyA~ isa prakAra haiM tihAM tAI uttamarAya no jAno uttama rAsa rasAla, bhaNe guNe nisuNe je bhAve, tihAM ghara maMgala mAla / tapagacha maMDaNa saMjamaharSa suziSya zrI guNaharSa susIsa, labdhivijaya kahe rAsa rasAlo, pratapoM jA~ nisdiis|' ajAputra rAsa-(7 khaMDa, 29 DhAla, 1420 kar3I, saM0 1703 Aso suda 10 zukravAra) Adi vaMdu zrI jinavara caraNa kamala ulhAsa, je praNamate pAmIi zivasukha bAremAsa / jehathI jaga jasa pAmI) sare manavachita kAma, zrI guNaharSa guru jItaNAM jaMgajayavaMtu nAma / racanAkAla--saMvata sattara trana Asu sudamA dasamI zukre sahI, zrI ajAputra kathA sakomala rAsa baMdhe ama khii| isameM bhI vijayadAna se lekara guNaharSa taka kI guruparaMparA dI gaI hai| __ mauna ekAdazI stavana, saubhAgya paMcamI athavA jJAna paMcamI stava, paMcakalyANakAbhidhajinastavAdi Apake stavana sAhitya ke grantha haiN| paMcakalyANakAbhidha jina stavana kA Adi aura aMta namUne ke rUpa meM prastuta kiyA jA rahA hai| Adi cobIsaijiNavara namI, nia guru caraNa namevi, kalyANaka tithi jina taNI, suNi bhaviyaNa saMSevi / anta- zrI vijayadeva surIda saguru saguNa, zrI guNaharSa varavivudha sIso, paMca kalyANaka Avidha tavana jina taNu lavadhi pabhaNai prabala jagi / 2 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 284-287 taka (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitakIrti 'guruputra chatrIsI' saMjjhAya kA Adi ina paMktiyoM se huA hai zrI guru guru giruA namUjI sadguru samakIta mUla, traNya tatva mAM mUlagunjI sadguru tatva amUla re, Atama te sevau gururAya / aMta-- guruguNa chatrIsaIchatrIsI, joyo Agama avadhi / zrI guNaharaSa vibudhavarasIsai lahIi sIsa labadhi / ' labdhizekhara-aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM jinacaMdasUri gItAni zIrSaka ke antargata 10vA~ gIta labdhizekhara kRta hai| yaha 9 kar3I kI laghu gIta racanA rAga malhAra meM nibaddha hai| isameM yugapradhAna jinacaMda sUri kA guNagAna kiyA gayA hai| inakI koI anya racanA upalabdha nahIM hai| lalitakIti--Apa kharataragacchIya kItiratnasUri zAkhA meM harSavizAla> harSadharma> vinayaraMga ke ziSya upAdhyAya labdhikallola ke ziSya the| Apane mAghakAvya aura zIlopadezamAlA kI saMskRta TIkA kI thii| marugurjara meM Apane 'agar3adattarAsa'2 kI racanA saM0 1679 bhujanagara, kaccha meM kii| aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM ApakI eka racanA 'zrI labdhikallola suguru gItam' nAma se saGkalita hai| isase labdhikallola ke sambandha meM ye sUcanAyeM milatI haiN| ve kIrtiratnasUri zAkhA ke vimalaraGga ke ziSya the / unake pitA zrImAla vaMzIya lAr3aNazAha aura mAtA lADimade thiiN| saM0 1681 meM ve bhuja meM svargavAsI hue the / isa gIta kA prArambha dekhiye guru labdhikallola muNiMda jayau, jANe pUraba disi ravi udayau / mana cintita kArija siddha thayau, dukha dohaga dUraI Aja gayaU / solaha sai ikyAsI vara barasai, bhaviyaNa lokaNa dekhaNa harasai / gacchapati AdezaI bhuja AyA, caumAsa rahyA zrIsaMgha bhaayaa| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 119-24; bhAga 3 khaMDa 2 pR0 1039-41 aura bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1088 tathA 1180 2. zrI agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 80 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "438 maru-gurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa zAyada yaha racanA isI samaya huI hogI, arthAt saM0 1681 meM jaba bhuja meM caumAsA thaa| isakI antima paMktiyA~ nimnAGkita haiM-- nija sevaka nai darasaNa Ayai, pagi pagi sAnidha kari dukha kAyai / gaNi lalitakIrti car3hatai dAvai, vaMdai guru caraNa adhika bhAvai / ' inakI sarvazreSTha racanA agar3adattarAsa (396 kar3I) saM0 1679 jyeSTha zukla 15, ravivAra, bhujanagara meM likhI gii| isakI prArambhika paMktiyAM Age dI jA rahI haiM--- nAbhi mahIpati siritilau, AdIsara arihaMta, mana vacanai kAyA karI, paNamI zrI bhagavaMta / vacana sudhArasa vAsatI, sarasatI praNamI pAya, kAlidAsa naI tai kIyaU mUraSa thIM kavirAya / hitakAraNa mAtA-pitA vali vizeSa gururAja; tInai praNamuM sadA sArai vaMchita kAja / dravyabhAva nidrAtajI, jiNa jItau paramAda, agar3adatta guNagAvatAM, nASidIyau viSavAda / racanAkAla--saMvata sola igaNAsI vaccharai re zrI bhajanayara majhAri, jeTha sudi pUnama raliyAmaNI re dinakara moTo vAra / guru paramparA--zrI kharataragacha nAyaka dIpato re zrI jinarAja surIda, tehanai rAjai iNi munivara taNA re gaNa gAyA ANaMda / aMta-- ima lalitakIrati kahai bhaviyaNa, sAMbhalo re sAdhutaNA gunngaai| rasanA kIdha pavitra mai AyaNI re, labdhikallola supasAya / sAMbhalatAM bhaNatAM guNa sAdhunA re, roma roma sukha thAya / nitu nitu raGga vadhAmaNA re, avicala sampada thAya / 2 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha-labdhikallola suguru gotam 2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 509 aura bhAga 3 pR. 992 (prathama saMskaraNa) tathA bhAga 3 pR0 228-230 (dvitIya saMskaraNa) Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitaprabhasUri 439 isameM agadatta muni ke caritra ke mAdhyama se sAdhucaryA kA Adarza prastuta kiyA gayA hai / bhASA sarasa marugurjara hai / ye saMskRta, prAkRta, hindI aura gujarAtI bhASAoM ke jAnakAra, uttama sAdhu evaM sAhityakAra the / lalitaprabhasUri-- pUrNimAgacchIya bhuvanaprabha > kamalaprabha> puNyaprabha ke ziSya vidyAprabha Apake guru the / Apa pUrNimAgaccha kI pradhAnazAkhA meM vidyAbha ke paTTadhara the / ApakA pratimAlekha saM0 1654 kA prApta hai jisameM likhA hai saM0 1654 varSe mAgha vadi 12vA~ zrImAla jJAtIya dosI vIrapAla bhAryA pujI suta doSI rahiAkena zrI sambhavaTrafia kArApitaM zrI pUrNimApacche pradhAnazAkhAyAM zrI vidyAprabhasUripaTTa zrIlalitaprabhasUribhiH pratiSThitaM / " ApakI racanA 'pATaNa caityaparipATI' (23 DhAla) saM0 1648 Aso vadI 4, ravivAra ko likhI gaI thii| isake Adi kI paMktiyA~ isa prakAra haiM- sayala jiNesara praNamI pAya, sarasati sahaguru hiyaDai dhyAi, pATaNa caitya parivADI kahuM jinabiMba namatA puNyaja lahuM / racanA meM bhI uparokta guruparamparA dI gaI hai| racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai- saMvata re solavalI aThatAlaui re, Aso mAsi vicArI, vahula pakhi re (2) caUthi tithi valI jANIi re / Adita re vAra anopama te kahiu re, tiNidina Adara ANi, bhAvaire bhAvai re jina nA guNa vakhANII re / anta meM kalaza kI paMktiyA~ isa prakAra haiM imi caitya pravAr3I mani ruhADI racI ati sohAmaNI / zrI pAsa pasAI cittidhyAI aThAhalla pATaNa tehataNI / / zrI sadguru pAmI dharau dhAmI stavana rUpI suhAkaro / saMkhesaru zrI pAsa svAmI sayala bhuvanai jayakaro // 2 ApakI dUsarI racanA 'caMdarAjAnorAsa' 4 khaMDoM kI vistRta racanA hai, yaha saM0 1655 mAha sudI 10, guruvAra ko aNahilapATaNa meM racI 1. jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 251 (dvitIya saMskaraNa ) 2. vahI, bhAga 2, pR0 252 (dvitIya saMskaraNa ) Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 maru- gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gaI thI / isakA Adi dekhiye - maMgalakaraNa praNamuLe sadA, mahAmaMtra navakAra, navapada dhyAtAM pAmIi, saMpada yaza vistAra : sarasati bhArati mujha dIyu, sundara vANivilAsa, tujha paya dhyAni kaviyarasa viracai mani ulhAsi / caturtha khaMDa ke anta meM cUlikA dI gaI hai, isameM vistArapUrvaka guruparaMparA aura racanAkAla Adi batAyA gayA hai / sambandhita kucha paMktiyA~ nimnAMkita haiM saMvata sola paMcAvane o, mAgha mAsi vicAra tu 1 sukalapakSa tasu jANIi re, dasami tithii te sAra tu / guruvAra racanA karI o, rohaNI kSetra joI tu / bhaNe guNe je bhAvasiuM o, tasu a sukhakara hoi tu / aNahalavADe pATaNa a, DhaMDheravADe jANi tu / sAbhalo pAsa sohAkaru o, namii AnaMda ANisu / ' ApakI tIsarI racanA eka aitihAsika stavana hai / 'dhaMdhANI nu stavana' use kahate haiM, vaha saM0 1669 mAha vadI 4 ko likhI gaI / racanA choTI hai, mAtra 25 kar3I kI hai / isakI prArambhika paMktiyA~ Age udghRta kI jA rahI haiM zrI padmaprabhu nA pAya nAmI, praNamu zrI jinarAya / pragaTa thai pratimA ghaNI vAdhe jaga jasavAda / yaha mUrti zAyada saM0 1666 meM prakaTa huI thI / yathA-vikrama saMvachara jANIo, chAsaThA dhara sola, jeTha suda aggArase bhavika huA raMgarola / racanAkAla - saMvata sola ugaNotarA varase mAhA mAsa mana ANo jI / vada cauthe jinavara jI bheTyA pUna tAsu odhANo jI // varaddhamAna prAsAde kahIo mahimA mahImA vyApA jI / zrI lalitaprabhasUri sukhadAyaka saba pUradhara karI thApAjI / 2 saMbhavata: sthApanA ke avasara para hI yaha stavana racA gayA ho / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 254 (dvitIya saMskaraNa ) 2 . vahI, bhAga 2 pR0 251-254 ( dvitIya saMskaraNa ) aura bhAga 1 pR0 320-22 tathA bhAga 3 pR0 825-27 (prathama saMskaraNa ) Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 laiA RSi ziSya rAsa, lAbhodaya - ye kharataragacchIya bhuvanakIrti ke ziSya the / kayavannA saMkhezvarastavana saM0 1675, nemirAjula bArahamAsA saM0 1689, zrImaMdharastavana ApakI prApta racanAyeM haiM / kayavannArAsa kI eka apUrNa prati paMcAyatI bhaMDAra jayapura meM hai / usameM chaTheM khaNDa ko navIM DhAla taka kA aMza hI hai, isase lagatA haiM ki racanA kAphI vistRta rahI hogI / inhoMne saMskRta meM 'ANaMdasAra saMgraha' nAmaka graMtha bhI likhA hai / nemirAjImatI bArahamAsA 15 kar3I kI choTI kintu bhAvapUrNa kRti hai jo saM0 1689 Aso zukla 15 ko likhI gaI thii| isake Adi aura aMta kI paMktiyA~ uddhRta kI jA rahI haiM Adi sakhI rI sAMbhali he tUM vANI, ima bole rAjula rANI / majI mujha jIvana prANI, tiNa toDI prIti purANI ho lAla / nemajI nemajI karatI, nemajI dhyAna dharatI ho lAla / sakhIrI saMvata sola sau nivyAsI, AsU pUnima ujAsI bhagatAM guNatAM sukha khAsI, lAbhodaya lIla bilAsI ho lAla / nemajI nemajI karatI / ' aMta yaha kRti zrI desAI ke nijI saMgraha meM thI / saMkhezvara pArzva stavana (17 kar3I) saM0 1695 mAgasara vadI 9 ko likhA gayA / zrI desAI ne usakA racanAkAla saM0 1675 likhA thA kintu prati meM spaSTa 'sola pacANuo' likhA hai, ataH navIna saMskaraNa meM racanAkAla sudhAra kara saM0 1695 kara diyA gayA hai jo ucita hai / ApakI vistRta racanA kayavannA rAsa kI prati khaMDita hone se usakA uddharaNa nahIM prApta hotA hai / laimrA RSi ziSya - lAiA RSi ke kisI ajJAta ziSya ne saMvata 1640 se pUrva 'mahAbalarAsa' likhA / lAiA RSi hIravijayasUri ke samakAlIna karNa RSi ke ziSya jagamala ke ziSya the / sUrIzvara ane samrATa meM inakA nAma lahuA batAyA gayA hai kintu 1. agaracanda nAhaTA - paraMparA pR0 85 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 279 dvitIya saMskaraNa) 3. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 534, bhAga 3 pR0 1028 ( prathama saMskaraNa ) Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 maru-gurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa lahuA aura lAiyA eka hI vyakti pratIta hote haiM / jagamAla ko hIravijayasUri ne gaccha se bAhara kara diyA thA / isalie vaha apane ziSya lahuA ke sAtha peTalAda jAkara vahA~ ke hAkima se milA aura hIravijayasUri ko pakar3avAne ke lie sipAhiyoM ko bhijavAyA / yaha ghaTanA saM0 1630 kI batAI gaI hai aura prastuta racanA saM0 1640 kI hai ata: laiA aura lahuA eka hI vyakti hoMge 'hu' kA 'i' par3hA jAnA sambhava hai ataH lahuA kA laiA par3ha liyA gayA hogA / isa rAsa kI prArambhika paMktiyA~ nimnalikhita hai gautama deva namo sadA, lahIi savi suSasampadA, sAradA vANI Apu nirmalIi | ullAsa - nirmalI vANI mujhanI Apu, muktii sahita guNavaMtI / suravara naravara madhye dIpai, ahavI sahI sobhaMtI / tehi taNAM prasAda thakI hU~ mahAbalanu AkhyAna / bolisi yukti karI nisuNayo purusottama paradhAna / ' rAsa kI antima paMktiyA~ bhI namUne ke rUpa meM prastuta haiMzrI RSi lAiyA moTA munivara -- teha siSyi raciurAsa re, sohAmaNA / bhaNi gaNi bhAvi kari zravaNa, suNati mati ulhAsi re, sohAmaNA / begi mahArA bhAiDA, dayA ruDI pari rAkhi re, sohAmaNA / lAla - (jainetara) ye khaDaka dezIya jabAcha nagara ke poravAr3a vaNika the| inhoMne saM0 1624 ASADha vadI 5, guruvAra ko 'vikramAdityakumAra caupAI' pUrNa kii| isakA Adi isa prakAra hai sarasati sAmaNi vInavuM mAMgu oka pasAya; karajor3I kaviyaNa kahI, sArada taNai pasAya / brahmA beTI vInavuM haMsA vAhanI mAta, akSara pada je uccarai sAratha ho je mAta / sarasvatI kI vaMdanA ke pazcAt kavi ne jinabhagavAna kI vaMdanA ke sthAna para gaurInandana kI vaMdanA kI hai, isIlie inheM jainetara 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 178 ( dvitIya saMskaraNa ) 2. vahI bhAga 1 pR0 240 aura bhAga 3 pR0 730 - 31 (prathama saMskaraNa ; 7 a A Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlacaMda mAnA gayA hai / racanAkAla ina paMktiyoM meM hai saMvata sola cavIsi sASi, mAsa asAr3ha hota ja pASa / tithi paMcamIni guruvAra, karI caupaI moTI sAra / dUhA gIta sarasa bAtar3I, suNatA pAtaga jAiM harI / je bhaNasi guNasaI naranAri, tihAM ghari lakSmIlAlavilAsa / racanA ke anta meM kavi ne apanA paricaya nimna paMktiyoM meM diyA hai SaDaka desa nagarI javAcha, nAti prAgavATa porUvADa, lAla kahi suNajo tamheM sahu, tihAM ghari Uchava maMgalabahu / jaina kavi hIrakalaza ne saM0 1636 meM siMhAsana battIsI kathA likhI thI, usameM kaI anya kaviyoM ke sAtha isa kavi kI bhI carcA hai, ataH lAla kavi kA mahatva pramANita hai| kavi ne apanI racanA ke sambandha meM likhA hai je phala kanyA dIji dAna, je phala kIdhai mAgha sanAna, je phala tIratha dIghi dAna, te phala suNatAM zravaNe kAna / ekamanA haI sarvasiddhi, te pAmi savi avicala riddhi, rAjaraddhi rAmA parivAra, bhalaI aNacItyuM teNicAra / ' lAlacaMda--Apa kharataragacchIya AcArya jinasiMha sUri ke praziSya evaM harinandana ke ziSya the| Apane mauna ekAdazI stavana saM0 1668, devakumAra caupai saM0 1672 (alavara), harIzcandrarAsa saM0 1679. (gaMdhANI), 'bIsI' saM0 1692, rUpasenacatuSpadI (331 gAthA) saM0 1693 aura vairAgya bAvanI saM0 1695 meM likhaa| isI samaya lAlacaMda nAmaka do-tIna aura kavi bhI ho gaye haiN| ApakI antima racanA vairAgya bAvanI para hindI prabhAva aura zeSa racanAoM para gujarAtI kA prabhAva adhika dikhAI detA hai| vairAgyabAvanI kI tulanA hIrAnaMda kRta 'adhyAtmabAvanI' se kI jAtI hai| vairAgya bAvanI (51 kar3I) saM0 1695 bhAdravA zukla 15 ko racI gii| racanAkAla kavi ne ina 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaMDa 2 pR0 2130-31 (prathama saMskaraNa) 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 83 / / 3. DAM0 harIza zukla-jaina gurjara kaviyoM kI hindI kavitA pR0 123 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paMktiyoM meM batAyA hai - saMvata sole paMcANa varasai, bhAdravA punama hita jI, muni vairAge adhika bhAvai, jor3a racI lAlacaMda jii| haraSadharI vairAgya bAvanI, guNasI je naranArI jI, iNabhava mAMhe haraSa pAmasI, parabhave suSa apAra jii| isameM guru paraMparA isa prakAra kahI gaI hai kharatara gacchapati siMdha sUrIsara, hIrAnaMda tasu siisjii| guNa lAlacaMda AtamakAje, pratibodhyA sujagIsa jii|' harizcandra caupaI (38 DhAla, gAthA 808) saM0 1679 kArtika zubala 15 dhaMdhANI meM likhI gii| isakI prArambhika paMktiyA~ nimnavat haiM zubhamati Apo sAradA, sarasa vacana sarasatti, brahmANI saha vidhana hara, bhalo kare bhArati / cauvIse jinavara catura nAma huvai navanidhi, zrI gautama gaNadharasadhara, sadA karo sAMnidhi / isameM guruparamparA isa prakAra batAI gaI hai SarataragachanAyaka kharo, jaMgama jugaparadhAna, zrI jinasiMha sUrIsaru namIyai suguNanidhAna / vinayavaMta vidyAnilo gaNi hIranaMdana gAya, guru supasAyai gAyasuM, raMgai haricaMdarAya / racanAkAla--saMvata nidhi muni sasikalA kAtigI pUnimacaMdra, ca usAla kIdhI caupai, lalati gati do gaNivara lAlacaMda / zrI desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 481 para harizcaMdra caupaI ko harinaMdana kI racanA batAyA thA bAda meM bhAga 3 pR0 970971 para sudhAra kara lAlacaMda kRta batAyA hai| -isa racanA kA vivaraNa kavi ne ina paMktiyoM meM diyA hai graMthAna gAthA gopaThI, saha aSTa gagana susiddha, aThatIsa DhAla achai ihA~, punyavaMtA ho karIjo parasiddha / "1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 174-176 (dvitIya saMskaraNa) Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlavijaya 445. pahila kIA aru janapurI, nai hiva dhaMdhANA nAma, tihA~ jaina pratimA sivataNI, me pragaTI ho jihAMkaNi abhirAma / ' devakumAra caupai (adattAdAna viSaye) saM0 1672 zrAvaNa zukla 5,. ko alavara meM likhI gii| 'mauna ekAdazI stavana' ekAdazI vrata ke mAhAtmya para racita eka stavana hai aura bIsI meM jina bhagavantoM kI stuti hai| sabhI racanAoM kA vivaraNa-uddharaNa sthAnAbhAva ke kAraNa de pAnA saMbhava nahIM hai| rUpasena catuSpadI yA caupAI vistRta racanA hai| ina racanAoM kI sUcI aura kucha racanAoM ke namUne dekhakara yaha sahaja hI anumAna hotA hai ki lAlacanda acche kavi the| lAlavijaya -- tapAgacchIya kalyANa vijaya ke ziSya zubha vijaya Apake guru the| zubhavijaya (hIravijayasUri ziSya) tarka bhASAvAtika, kAvya kalpalatAvRtti makaraMda, syAdvAdbhASAsUtravRtti, sena praznano saMgraha Adi granthoM ke racayitA kahe gaye haiN| lAlavijaya ke guru zAyada yahI zubhavijaya rahe hoN| lAlavijaya ne bhI prabhUta sAhitya racA hai, jisameM se bahuta racanAyeM prakAzita bhI ho cukI haiN| ApakI nimna racanAoM ke vivaraNa upalabdha haiM- 'mahAvIra svAmI na 27 bhava stava', jJAtAdharma ogaNIsa adhyayana saMjjhAya, naMdanamaNiyAra rAsa, ghI saMjjhAya, dvAdasamAsa aadi| inakA saMkSipta paricaya prastuta hai| mahAvIra 27 bhava stavana' (6 DhAla) saM0 1662 vijayAdazamI, AdriyANAM meM likhI gii| yaha jaina kAvyaprakAza bhAga 1-2 meM prakAzita hai| isameM kavi ne apanI guru paraMparA isa prakAra batAI hai zrI vIrapATa paraMparAgata, zrI ANaMdavimala sUrIsaro, zrI vijayadAna sUri tAsa pATe, zrI vijayadevasUri hitdhro| kalyANavijaya uvajhAya paMDita, zubhavijaya ziSya jykro| racanAkAla saMvata sola bAsaThe to bha0 vijayadazamI udAra to, lAlavijaye bhagati kahayuto bha0, vIra jina bhavajala taarto| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 174-176 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 18-19 (dvitIya saMskaraNa) Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI desAI ne isa racanA kA kartA bhUla se zubhavijaya ko batAyA thA, bAda meM sudhAra diyA gyaa| jJAtAdharma ogaNIsa adhyayana saM0 1673 ASAr3ha badI 4 ravivAra chaThiyADA meM likhI racanA hai / isakA racanAkAla kavi ne ina paMktiyoM meM batAyA hai saMvata sola trihuMtari saMvatsare, AditavAre AsAr3ha mAse, zubhavijaya ziSya lAlavijaya aNi pari kahe bhaNe guNe / 'ghI saMjjhAya' prakAzita ho cukI hai| naMdanamaNiyAra rAsa aura ghI saMjjhAya kA uddharaNa nahIM prApta ho skaa| vicAra saMjjhAya 5 kar3I kI choTI racanA hai / isake Adi aura anta kI paMktiyAM isa prakAra haiM Adi-prathama dharuM sahuguru nAma, jima manavaMchi je kAma / anta-zubhavijaya sIsa lAlavijaya kahaI, suyagaDAMga vRtti thI lahaI / sudarzana saMjjhAya (42 kar3I) saM0 1676 mAgasara kI prArambhika paMktiyA~ dekhiye zrI gurupada paMkaja namI hu~ mAMgu vacana vilAsa, sudarzana ziyala bakhANIi, huchU tumha pAye dAsa / racanAkAla-saMvata sola sitotare, mAgasira kar3I majhAri, ___ zrI pArzvanAtha pasAulau, zIle kAma kI udAra / bharatabAhubala saMjjhAya (31 kar3I) isameM bhI uparokta guruparaMparA dI gaI hai| kayavanARSi saMjjhAya (14 kar3I) kayavannA ko dAna ke prabhAva se mukti milI thI usI kA dRSTAnta isameM diyA gayA hai| isakI antima paMktiyA~ prastuta haiM o have vira AvyA, sAte strI jUo sAthe, dIkSA lIdhI tihAM sAcA zrI guru haathe| laTa kAlI tiNe bhugata na pAmI, te to dAna prabhAve, utamanA gaNa lei dei ko saMjjhAya subha bhAve / ' 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 487-89, aura bhAga 1 pR0 593-94 tathA bhAga 3 pR0 969-70 aura bhAga 3 pR0 1086-87 (prathama saMskaraNa) Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlavijaya 447 neminAtha dvAdasamAsa eka bArahamAsA hai| yaha 26 kar3I kI sarasa. bhAbapUrNa racanA hai, isakI bhASA hindI hai| isake prArambha aura anta kI kar3iyA~ prastuta kara rahA hU~Adi-- vInavi ugrasena kI lADalI kara jori ke nema ke Agi kharI, tuma kAhi piyA giranAra car3he, hamase to kaho kahA cUka prii| yaha vesa nahIM piyA saMjama kI tuma kAhIM kuM yesI vicitra dhrii| kaise bArahamAsa vItAvoge, samajhAvoge mujhi yAha dharI / antima 26vIM kar3I isa prakAra hai-- bAraha mAsa jo pUre bhaye taba nemaku rAjala jAya sunAyo, jAmeM dvAdaza bhAta vaNI tava pIche se rAjalakuM smjhaayo| rAjalavI taba saMjama lekara nirjarA ke vaza nija karma jalAyo, rAjala ke yata nema jiNaMda hai, ___uttara lAlavija vidhi gaayo|' prastuta bArahamAse meM lAlavijaya kA nAma to hai kintu guruparaMparA nahIM dI gaI hai isalie yaha zaMkA kI jAtI hai ki zAyada yaha racanA kisI anya lAlavijaya kI ho kintu jaba taka aisA pramANita na ho jAya, kevala zaMkA ke AdhAra para ise kisI anya kI racanA mAna lenA yuktisaMgata nahIM lgtaa| isakI sarasatA ke udAharaNArtha cAra paMktiyA~ prastuta haiM bar3AI kahA karIye munirAjula jIvana he nisiko supano, suta baMdhava baMdhu saba jAta cale jalakuMdana so nItano apno| diga cyArana ke majamAMna save ciratA na rahA kachu sabahI apano, tihAM te yaha jAMNi AnaMda save amare aba siddhana ko japano / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 18-22 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI pa0 21 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa lAvaNyakIti-ye kharataragacchIya jJAnavilAsa ke ziSya the| haribala caupAI saM0 1671 jaisalamera, puroSodaya dhavala, gajasukumAla caupai, devakI cha putra rAsa, AtmAnuzAsana gIta aura rAmakRSNa caupAI inake upalabdha kAvya grantha haiN|' rAmakRSNa caupai athavA rAsa 6 khaNDoM meM 68 DhAla yukta 1200 kar3I kI vistRta evaM mahatvapUrNa racanA hai| isameM kRSNa aura balarAma ke caritra citrita haiM / yaha vaizAkha zukla 5, saM0 1677 meM osavAla bhaMsAlI bAghamala ke Agraha para likhI gaI thii| isakI racanA vikramapura yA bIkAnera meM sampanna huii| isakA Adi isa prakAra huA hai jagata Adekara jagataguru, Adisara arihaMta, vidhanaharo sevaka taNAM bhayabhaMjaNa bhagavaMta / isameM nemi, pArzva aura vardhamAna kI stuti kI gaI hai| kavi kahatA hai ki mahApuruSoM kA caritagAna karane se jIva pApa rahita hotA hai aura saMsAra sAgara se tara jAtA hai- isIlie vaha rAmakRSNa kA guNAnuvAda karatA hai / isameM racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai rAjai sUrajasiMha nariMda naI vikramapuri gahagAha, saMvata solahasaya satahattarai, sudi paMcami vaisAha / Age kavi ne AgrahakartA mAghamalla ke suputra kA ina paMktiyoM meM ullekha kiyA hai jetamAla suta dhIra sadharasahI, mAghamalla vara jAsa; putrarayaNa tasa supurisa paragaDo, dharama karama ghara nAma / teha taNe Agraha mana AMNiyai, jAMNI lAbha vizeSa; hemasUri kRta nemisara taNo, caritrabhaNI paridekha / zrI desAI ne inheM kSemazAkhA (kharatara) meM guNaraMga kA praziSya evaM jJAnavizAla kA ziSya kahA hai kintu kavi ne rAmakRSNa caupai meM apane ko jJAnavilAsa kA hI ziSya kahA hai / yathA masAkhi jANItA jagannamai vAcaka zrI guNaraMga, tAsu sIsa vAcaka guru cirajayau jJAnavilAsa abhNg| 1. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 84-85 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 211 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI pR0 210 aura bhAga 1 pR0 217-18 tathA bhAga 3 pR0 692-94 (prathama saMskaraNa) : Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAvaNyabhadragaNi ziSya 449 gajasukumAla rAsa aura devakI 6 putra caupAI saMbhavataH eka hI racanA ke do nAma haiM, jo ho, yaha vizeSa rUpa se mUla pAThoM kA milAna karake hI nizcaya kiyA jA sakatA hai / yahA~ gajasukumAlarAsa se kucha aMza uddhRta kiyA jA rahA hai vaMdIvA chur3AvIyA re, sagalA nagara majhAro, muhamAMgyA dIdhA ghaNA re maNamANakabhaMDAro / mahamANa kavahaM dIdhA deSI, manarI ochA koi na rASI, lAvaNakIratI DhAla ja bhASI, cothI pAMcamI o tahu sASI, jI mAtAjI jI ho / ho - hAthI no hu tretAlavI, devakI suta sukamAla, bAlaka janamyo tehavo nAmai gajasukumAla | bhASA meM saMgIta sulabha laya aura geyatA hai, aisA prabhAva utpanna karane ke lie kavi ne aneka lokapriya dhunoM yA desiyoM kA prayoga kiyA hai / anta lAvaNyabhadragaNi ziSya ( gadyakAra ) - ApakI racanA 'sattarI (karma) bAlAvabodha' - yaha mUlataH caMdamahattara kI prAkRta racanA para likhita bAlAvabodha hai / isakI gadya bhASA kA namUnA prastuta karane ke lie kucha paMktiyA~ uddhRta kI jA rahI haiM-Adi - mukti nA kAma sukhanai viSaya 2 dIpAvaNahAra ahavau zrI siddhAMta jayavaMtu varttau / kubodharUpI AtApe karI AtAcyA jIvanaI o zrI siddhAnta malayAcala nAM vApa samAna chai / te bhaNI o siddhAntanaMi namaskAra karuM / caMda mahattara... mahAsatI ( mahAzataka) nai anusAri kahI sattari gAthA kahIi / niyuktikAra nai mati nizcai UNI niU gAthA | atA nivyAsI AthA huI / ' - 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 360 (dvitIya saMskaraNa) TippaNI- zrI mo0 da0 desAI meM isa bAlAvabodha meM mahAsatI zabda ko dekhakara granthakartA ko candramahattarA mAna liyA vastutaH sattarI ke kartA 29 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa lUNasAgara-Apake sambandha meM koI vivaraNa upalabdha nahIM ho skaa| ApakI prApta racanA 'aMjanA sundarI saMvAda' kA racanAkAla saM0 1689 jJAta hai|' vaccharAja -Apa pAvacaMdra ke pra-praziSya samaracaMdra ke praziSya evaM ratnacaritra ke ziSya the| Apane saM0 1642 mAgha sudI 5 guruvAra ko traMbAvatI (khaMbhAta) meM 1484 kar3I kI eka vistRta racanA 'samyakatva kaumudI rAsa' nAma se likhii| kavi kI bhASA zailI aura anya sUcanAoM se sambandhita paMktiyA~ prastuta kI jA rahI haiN| prArambha- vIra jiNavara vIra jiNavara suguNa bhaMDArai, sarva saMgha kalyANakara jAsu tittha jayavaMta jAgai, manavaMchita phala te lahai, jaba jIva tasu caraNa lAgai / akalarUpa tihuaNa tilau, tribhuvanu AdhAra, cauvIsa jinapati namuM jimalahauM harSa apAra / bar3atapagacha bar3atapagacha zrI pAsacaMda sUrIsara, tasu paya praNamI haM racauM sarasa sAra saMbaMdha / zrI samakita guNa kaumudI, vimala kathA prabaMdha / guruparaMparA--zrI mahAvIra sohama gaNadhAra, tAsa paraMpara AvyA sAra, bar3atapagacha nAyaka municaMda, zrI pUjya pAsacaMda sUri / tAsa paTodhara adhika jagIsa, zrI samaracaMda sUrIMda suNIsa / tAsa pATi prabhAvaka bhalA zrI rAjacaMdasUri caDatI klaa| zrI samaracaMdasUri sIsa pavitra vAcaka zrI ratnacaritra, tAsa sIsa racI cupaI, guruprasAdi pUrI thii| racanA sthAna- traMbAvatI nagarI sukhabAsa, thaMbhaNa zrI navapallava pAsa, tAsa prasAdi racI cusAla, zrI samakita guNa kathA rasAla / candrarSi mahattara mAne jAte haiN| mahAsatI anusaraI se bAlAvabodhakAra kA tAtparya zatI kA anusaraNa karake likhA gayA (sattarI nAmaka grantha) mahA vizadatA kA sUcaka hai|-(ddaa0 sAgaramala jaina) 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 547 (prathama saMskaraNa) 2. vahI bhAga 2 pR0 192-193 (dvitIya saMskaraNa) Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baccharAja racanAkAla - saMvata sola baitAlA taNau, mAgha mAsa ati raliyAmaNaU / Ujali pAkha paMcami guruvAri, siddhiyoga zubhamuhUrtasAra samakita sahita jinabhASita dharma, AcaraMtA huI zivapadazarma / RSi vacharAja kahi ANaMda ANi, navakhaMDa Upara cUlikA jAMNi / aMta - nItizAstra paMcAkhyAna (paMcatantra) copAI athavA rAsa (3496 kar3I) saM0 1648 Aso zudI 5, ravivAra ko pUrNa huA / isameM kavi ne apane guru kA nAma ratnacaritra ke bajAya ratanacaMda likhA hai, isalie zrI desAI ne nAma 'ratnacaMdacAritra' likhA hai / kavi kI paMktiyA~ dekhie - zrI samaracaMdasUri ziSya udAra, zrI ratanacaMdapaMDita tasa vicAra / zrI guru no pAmI supasAya, gaNi vaccharAja jina praNamai pAya / zeSa guruparaMparA pUrvavat hai / yaha racanA viSNuzarmA kRta paMcatantra para AdhArita hai, yathA viSNuzarmA brAhmaNa matinilau, zrI goDanyAti baDau kulatilau / sarasa kathA tiNi kahI kelavI, paJcAkhyAna AvyA abhinavI / racanAkAla - saMvata sola ar3atAlA taNai, AsU mAsa ati raliyAmaNai / paJcamatithi uttama ravivAra, zubha muhUrata o kIdhI sAra / ' - sarajala thI upaje zatapatra, gaMdhapavana vistArai tatra, tima uttama karaI upagAra, 451 paraguNa grahaNa rasika savicAra | hA zloka kAvyanaI vastu, AryA caupai milI samasta, sarvaaMka gaNatAM caupai, cautrIsa saya chanuM savithai | 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 192 - 193 ( dvitIya saMskaraNa ) Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kavi kI kAvya pratibhA kA namUnA dekhane ke lie nimnAMkitaka paMktiyA~ prastuta haiM somakalA guNi caMdramA zrI pAsacaMda sUrirAya, bhavajala tAraNa pota sama, praNamuM tehanA pAya / jagi je je vidyA achi te savi suguru pramANi, tela vindu jima jali milyau pasarai saMsayamANi / jau guru tUsI bhAva syauM akSara eka dIyaMti, vaTavRkSanA bIja jima, saya sAkhai pasaraMti / ' isake maMgalAcaraNa kI kucha paMktiyA~ dekara inakA vivaraNa samAptata kiyA jA rahA hai Adi jiNavara Adi jiNavara vimalaguNa geha, tribhuvanamaMDana jagi jayau, sakalamaMgala vRddhi kAraka, lokAloka prakAzakara nANamANa jagajIva taark| nAbhirAya marudevi suta manavAMchita dAtAra, paramapuruSa me praNamatA sukhasaMpatti phalasAra / varddhamAna kavi-Apa bhaTTAraka vAdibhUSaNa ke ziSya the| Apane saM0 1665 meM bhagavAna mahAvIra para 'bhagavAna mahAvIra rAsa' likhA / yaha racanA bhagavAna mahAvIra ke jIvana para AdhArita hindI racanAoM meM paryApta prAcIna to hai hI, kAvyatva kI dRSTi se bhI acchI hai| isakI ekamAtra pANDalipi agravAla digambara jainamaMdira udayapura meM surakSita hai|3 varddhamAna kavi brahmacArI ye| isase adhika inake sambandha meM sUcanA nahIM mila sakI hai| graMtha racanA se sambandhita paMktiyAM Age dI jA rahI haiM saMvata sola pAsaThi mArgasira sudi paMcamI sAra, brahma varddhamAna rAsa racyo, to sAMbhalo tamheM naravAra / 4 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 192-197 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 1 pR0 269-274 aura bhAga 3 pR0 767 (prathama saMskaraNa) 3. DA0 kastUracanda kAsalIvAla-'rAjasthAnI padya sAhityakAra'-rAjasthAnA kA jaina sAhitya pR0 210 4. DA0 kastUracanda kAsalIvAla-prazastisaMgraha pR0 33 aura rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha sUcI 5 vAM bhAga pR0 641 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 valhapaMDita ziSya valhapaMDita ziSya ( saMbhavataH jainetara)-saM0 1662 se pUrva racita "kukaDAmArjArI rAsa' kA lekhaka pahale to zrI desAI ne valhapaMDita ko hI batAyA thA kintu racanA kI nimna paMktiyoM se lekhaka valha paMDita kA ziSya hI mAlUma par3atA hai, yathA - prathama ki praNamauM gaNapati deva, kAjasiddhi jiu karai tatakheva / gavarIzaMkara bhala utapati jAsa, kahai valha paMDita kai dAsa / isake AdhAra para jaina gurjara kavio ke dvitIya saMskaraNa (bhAga 3 pu0 4) meM saMpAdaka ne ise valha paMDita ke ziSya kI racanA batAyA hai| kavi ne isameM 'jina' zabda kA aisA kliSTa prayoga kiyA hai, jisase jainatIrthaGkara aura 'mAtApitA' donoM artha nikAle jA sakate haiM; phira bhI saMbhAvanA yahI hai ki vaha jainetara hai, vaise jaina kavi bhI kabhIkabhI gaNeza kI vaMdanA karate haiM--saMdarbhita paMktiyAM isa prakAra haiM phuni dUjai sAradamani dharai, kavita kAvya tasa tUThai karai / lADu kusumamAla kara leI, vinAyaku hama siddhi buddhi deI / avare mAta-pitA praNavAUM, hauM balihArI tisakaiM jAU~ / 'jina' prasAda dI saMsAra, tina tUThA hoi mokSaduvAra / yahA~ jina spaSTa hI sarvanAma hai aura mAtA-pitA ke lie prayukta huA hai kintu jaina tIrthaGkara kA artha bhI lagAyA jA sakatA hai / isakI antima paMktiyA~ dekhiye-- mAMjarI taNI soka rati karai, jiNi chaMdi lIau tiNihi utarai / ' zrI desAI ne villa yA vilha nAmaka kisI kavi kI eka anAma racanA (304 chaMda) ke kevala aMtima do-tIna chaMdoM ko jaina gurjara kavio meM uddhata kiyA hai| racanA-kartA ne una do tIna chaMdoM meM do bAra apanA nAma bilha hI diyA hai, yathA-- bAramAsi vilha uccarai sadIyala tu kayara kappatara / yA sukavi vilha ima uccarai, strI visAsa jhuNi koi karai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 463(prathama saMskaraNa) tathA bhAga 3 pR0 4 (dvitIya saMskaraNa) Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ina paMktiyoM ke AdhAra para kavi kA nAma vilha hI ThIka jaMcatA hai| saMbhavataH vaha racanA strI ke mAyAvI yA chalI rUpa ko vyakta karane ke uddezya se likhI gaI hai| ho sakatA hai ki ye ve hI vilha hoM jinake ziSya ne 'kukaDA mArjArI rAsa' likhA hai| isa sambandha meM satarkatA pUrvaka zodha kI AvazyakatA hai|' vastupAla(vAcaka)-tapAgaccha ke pAzcaMdrasUri kI paramparA meM Apa vijayacaMdrasUri ke praziSya evaM hIramuni ke ziSya the| Apane haMsavaccharAja prabandha athavA caupAI likhI hai| isakA prathama khaNDa hI prApta hai| isameM kula kitane khaNDa the aura yaha racanA kisa saMvat meM kI gaI thI yaha patA nahIM cala pAyA hai kyoMki prati prathama khaMDa ke pazcAt khaNDita hai| isakI prArambhika paMktiyA~ prastuta haiM-- zrI gurucaraNa kamala namU, sumati sukha dAtAra, mUrakha thI paNDita huve, te zrI guru AdhAra / - anya jaina kaviyoM ke samAna vastupAla bhI DhAloM-desiyoM, dhunoM aura rAgoM ke prayoga meM pravINa haiN| inhoMne kevala prathama khaMDa meM 16 DhAloM kA prayoga kiyA hai jaisA nimna paMktiyoM se prakaTa hotA hai-- solavI DhAla pUrIthai, bIrahe bIthA vihu dUre gaI, suNatA bhaNatA lahIje bhoga, manavaMchita mAnavasaMjoga / pahelo khaNDa o puro thayo, haMsAvatI nRpa melo huyo, vaNArasI kahe vastupAla, puNye pahuMce manoratha mAla / prathama khaMDa ke anta taka kathA haMsAvatI aura baccharAja ke milana taka pahuMca gaI hai, yaha racanA dAna ke mAhAtmya para AdhArita hai, kavi ne likhA hai kotahala mana AvIyo karUM kathA parabaMdha, haMsavaccha baMdhavataNo racuM sarasa sambandha / dAnai durIta savI Talai haMsa vacha jima jANa, dAna thakI saMpada lahyA, karuM tAsa bakhANa / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaNDa 2 pR0 2141 (prathama saMskaraNa) 2. vahI bhAga 2 pR0 254-255 (dvitIya saMskaraNa) Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavastupAla 455 racanA meM lekhaka ne apanI guru paraMparA isa prakAra dI hai zrI pUjya pAsacaMda sUrIrAya, pATa paTaMbara sobha savAya, pUjya zrI vijayacaMda suriMda, vIjayavaMta sadA ANaMda / haMsa vaccha no me prabaMdha, suNatA sarasa lAge sambandha / suraguru samabaDa zrI gururAya, zrI hIra muni tasu praName paay|' cUMki vijayacaMda sUri kA samaya 17vIM zatAbdI nizcita hai isalie unake ziSya hIra ke ziSya vastupAla kA racanAkAla avazya hI 17vIM zatAbdI rahA hogaa| brahmavastupAla-Apa digambara sarasvatIgaccha ke bhaTTAraka zubhacandra ke pra praziSya sumatikIrti ke praziSya evaM guNakIrti ke ziSya the| inhoMne saM0 1654 ASAr3ha zukla 3 somavAra ko sAbalI meM apanA prabandha 'rohiNI vrata prabandha' pUrNa kiyA thaa| isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM--- vAsupUjya jina vAsupUjya jina namute sAra, tIrthakara je bAramo manavAMchita bahudAna dAtAra sAra a, aruNa varaNa sohAmaNo sevyAM vidhi sukhatAra / bAla brahmacArI ruvaDo sattarikAya unnata sahujala, vasupUjya rAjyanaMdana nipuNa vijayA devI mAta kukSiniramala / jAsa pasAI jANIyi kavita kalA suvicAra, vighana savi dUri Tali maMgala vati sAra / dUhA putrI AryikA jeha tAre strIliMga karIya viNAsa, saragi gayA sohAmaNA pAmyA devpdvaas|| rohiNI kathAvata sAMbhalI re zreNika rAjA jANi, namostu karI nija thAni gayo bhogavi sukha nirvANa / 2 kavi ne digambara sampradAya ke mUlasaMgha, sarasvatIgaccha, balAtkAragaNa ke bhaTTAraka zubhacaMdra se lekara guNakIrti taka kA guNagAna karane ke 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 766-67 (prathama saMskaraNa) 2. vahI bhAga 2 pR0 296-297 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 823 824 (prathama saMskaraNa) Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 bAda likhA hai-- maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tasya padapaMkaja madhukara guNakIrati suvizAla, tasya caraNe namI sadA bole brahma vastupAla / racanAkAla - vikramarAya pachi suNo saMvachara sola sAra, copano te jANIi ASAr3ha mAsa sukhakAra / zvetapakSa sohAmaNo re tRtIyAnI somavAra, zrI nemi jina bhuvana bhaluM re rAsa puru havo tAra / bhaNi guNi je sAMbhalI mani ANI bahubhAva, brahma vastupAla sudhukahi tehani bhavajala nAva ' vasu, vAsu yA vasto- zrI desAI ne jaina gurjara kavio meM 17vIM zatAbdI ke jainetara kaviyoM kI sUcI meM vasu, vasto yA vAso kA vivaraNa diyA, kintu kavi kI racanA 'sagAlazA zeTha caupaI' (saM0 1647 se pUrva) ke prArambha meM 'zrI rAjamUrti gaNi gurubhyo namaH' likhA hai / rAjamUrti gaNi kI vaMdanA pratilipikAra ne kI hai para yaha patA nahIM ki lekhaka kA jaina dharma se sambandha thA athavA nhiiN| isa kathA para AdhArita 'sagAlazA rAsa' kI racanA isake pazcAt jainakavi kanakasundara ne kI hai / yaha racanA prakAzita hai / vasuvipra dvArA viracita eka racanA 'vikramarAya caritra' bhI upalabdha hai aura zrI desAI kA anumAna hai vasuvipra (vikramarAya caritra ke lekhaka ) aura vasto yA vAsu ( sagAlazA zeTha caupaI ke lekhaka) eka hI vyakti haiM / donoM racanAoM ke prArambha meM gaNeza vaMdanA hai, donoM meM koI guruparaMparA nahIM dI gaI hai, isalie anumAna hotA hai ki yaha kavi jainetara haiM, vipra haiM aura inhIMne donoM racanAoM kA nirmANa kiyA hai / donoM racanAoM kI kucha paMktiyA~ yatra-tatra se uddhRta kara rahA hU~ sagAlazA0 zeTha copaI kA prArambha prathama gaNapati vInavU, sarasati lAgU pAya, karNakathA hU~ vInavU jaumati Apu mAya / 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla --- rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha sUcI 5 vAM bhAga pR0 476 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdicanda 'vikramarAyacaritra kA prArambha zrIvara dI varadAyaka sadA, gajavadana guNagaMbhIra, ekadaMta ayonIsaMbhava, sabala sAhasa dhIra / isameM kavi ne apanA nAma vipravasu likhA hai, yathA ___ kavi vipra vasu ama bhaNi, karajor3I lAgU pAya, dUsarI jagaha apanA nAma vasto bhI likhA hai kavi vasto kahi karajor3I, vikrama nAmi saMpada koDi / sagAlazA zeTha ke anta meM likhA hai dharmakathA je zravaNe suNi, jAi pApa tasa vaiSNava bhaNi / sAMbhalatAM sukha pAmI soya, baMdhava putra viyoga na hoya / suNI kathA je dII dAna, naranArI ne gaMgasanAna, jAi tIrtha jAya phala hari, karNa kathA kavi vAsu kahi / ' isa prakAra vaha vipravasu, vasto, kavi vAsu Adi kaI nAma likhatA hai| vikrama caritra kA lekhaka to nizcaya vipra vastu yA kavi vasto jainetara haiN| sagAlazA zeTha caupaI kA lekhaka apane ko vipra ke sthAna para vaiSNava kahatA hai isalie yaha bhI jainetara hI hai aura saMbhava hai ki donoM eka hI vyakti hoN| sagAlazA caupaI meM dAnI karNa kI kathA ke udAharaNa se dAna kA mAhAtmya batAyA gayA hai aura vikramacaritra meM vikramAditya ke parakAyA praveza kI kathA dI gaI hai| inake racayitA bhale janetara hoM para inakA pratilipi lekhana aura saMrakSaNa jainabhaMDAroM meM huA hai aura marugurjara bhASA meM hone ke kAraNa ye marugurjara kI racanAyeM haiN| vAdicanda -ye digambara sampradAya meM mUlasaMgha ke the| inakI guruparamparA isa prakAra hai--bhaTTAraka vidyAnaMdI>mallibhUSaNa>lakSmIcaMdra> vIracaMdra jJAnabhUSaNa>prabhAcandra / Apa prabhAcandra ke ziSya the / Apane saMskRta meM pAvapurANa likhA jisakI zloka saMkhyA 1500 hai| yaha kRti kArtika zukla 5 saM0 1640 meM vAlhIkanagara meM racI gaI / ApakA 'jJAna sUryodaya' nAmaka nATaka bar3A lokapriya thaa| kAlidAsa 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaNDa 2 pR0 2142-45 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 461 (prathama saMskaraNa) Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kRta meghadUta kI taraha Apane 'pavanadUta' nAmaka eka sarasa khaMDakAvya likhA hai| yazodhara caritra saM0 1657 meM likhA gyaa| marugurjara meM Apane zrIpAla AkhyAna, bharatabAhubalichaMda, ArAdhanA gIta, ambikA kathA aura pANDava purANa nAmaka racanAyeM kI haiM, inakA saMkSipta paricaya prastuta kiyA jA rahA hai / zrIpAla AkhyAna-nAthUrAma premI ise gItikAvya batAte haiN| isakI racanA saMghapati ghanajI ke kahane para saM0 1651 meM huii| isameM nau rasoM kA samAveza hai aura adhikatara dohe tathA caupAI chaMdoM kA prayoga kiyA gayA hai / isakA maMgalAcaraNa prastuta hai Adideva prathami nami, aMti zrImahAvIra, vAgvAdinI vadanenami, garuu guNagaMbhIra / sarasati subhamati pAye aNuMsari, gora garuA goyama mana dhari / bolu eka huM sarasa AkhyAna, suNaje sajjana sahu sAvadhAna / ' guru paramparAntargata kavi ne vidyAnaMdI se prabhAcaMda taka ke guruoM ko namana kiyA hai aura likhA hai jagamohaNa tasupATa udayu, vAdicaMdra guNAlaya jI, navarasa gIti jiNi gAU cakravarti shriipaaljii| racanAkAla -saMvata sola akAvanA se, kIdhu aya saMbaMdha jI, bhaviyaNa thIra mana kari nisuNayo, nitanita a saMbaMdha jii| racanA kA uddezya - dAna dIjijinapUjA kIji, samakita mana rAkhije jI, navakAra gaNIi sUtra ja bhaNI, asatya vacana nava bhAkhIji jii| jagaha-jagaha para kavi ne ise gIta kahA hai, saMbhavataH isIlie premI jI bhI ise gIta kahate haiM para vastutaH isameM gItakAvya kI geyatA chor3akara anya tatva nahIM haiN| bharatabAhubalichaMda-(58 kar3I) kI antima paMktiyAM isa prakAra haiM kozala deza ayodhyA sohIi, rAjA RSabha sahumana mohIyai, ghari do sohIi anopama rANI, rUpakalA jIpaiM indraannii| 1. DA0 prema sAgara jaina--hindI jaina bhakti kAvya pR0 138 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikrama 459H ArAdhanA gIta (28 kar3I) eka muktaka bhaktikAvya hai| isakA prArambha dekhiye zrI sarasatI namI vara pAya, goruA gaNadhara rAya, kahuM ArAdhanA suvizeSa, suNe pApa na rahe lavalesa / anta- vAdicaMdrasUri pratibodha, suNI karajyo ma nirodha, ArAdhanA kahyo vicAra, suNi sAMya je sukhabhaMDAra / ' ambikA kathA-isameM devI ambikA ke prati bhaktibhAva pradarzita kiyA gayA hai| yaha racanA zrI agaracaMda nAhaTA dvArA anekAnta varSa 13 kiraNa 3-4 meM prakAzita hai| pANDavapurANa-yaha racanA saM0 1654 meM naudhaka meM kI gii| isakI prati teraha paMthI maMdira, jayapura meM surakSita hai| pavanadUta (padya saMkhyA 101) meghadUta ke DhaMga kI racanA hai| yazodhara carita (saM0 1657) aura sulocanA carita saM0 1661 meM likhita racanAyeM haiM / zrI nAthUrAma premI ne jaina sAhitya aura itihAsa meM inakI eka anya racanA pArzvapurANa kA bhI ullekha kiyA hai| ye racanAyeM saMskRta meM likhI gaI haiM isalie inakA vivaraNa-uddharaNa nahIM diyA hai| vAdicaMda ne saMskRta aura hindI (marugurjara) meM paryApta sAhitya likhA hai aura ve apane samaya ke acche vidvAn tathA saMta the| vikrama-meghadUta ke hI DhaMga kA eka kAvya 'nemicarita' inhoMne likhA hai lekina isakA vivaraNa itanA hI jJAta hai ki isameM rAjImatI kA viraha vilApa kAlidAsakRta meghadUta ke pratyeka zloka ke cauthe caraNa ko apane zloka kA cauthA caraNa mAnatA haA kAvyabaddha kiyA gayA hai| kAvya avazya bhAvapUrNa, sarasa aura vidvattApUrNa hogA kintu yaha saMskRta meM racA gayA hai, isalie hamArI sImA meM nahIM aataa| vikrama acche kavi the, parantu inhoMne marugurjara meM bhI kucha racA hai yA nahIM, yaha jJAta nahIM hai| 1. jaina gurjana kavio bhAga 2 pR0 270-271 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 803-805 (prathama saMskaraNa) 2. DA0 prema sAgara jaina-hindI jaina bhakti kAvya pR0 137-140 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '460 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vijaya kuzala ziSya -tapAgaccha ke vijayadevasUri ke ziSya 'vijaya kuzala ke kisI ajJAta ziSya ne saM0 1661 meM 'zIlaratna rAsa' kA sAmera (ji0 ujjaina) meM prArambha karake use madanajI tIrtha meM pUrA kiyaa| kavi rAsa meM likhatA hai zrI magasI pAsa pasAuli, kIdhau rAsa ratanna, bhavika jIva tame sAMbhalo, karayozIla jatanna / sAmera nagara sohAmaNo, nayara ujANI pAsa, bADI banasara sobhataM, jihAM chi devanI vAsa / racanAkAla -saMvata solaakasaThi kIdhau rAsa rasAla, zIlataNA guNa mI kahI mukI Ala paMpAla / [-guruparaMparA-vijayakuzala vairAgya thI, jANI athira saMsAra, __ chatI Rddhi chAr3I karI, lIdhau saMyama bhAra / ' kavi anta taka apanA nAma nahIM likhatA, yathA tapa teji karI dIpatau mahAmunisara rAya, kayu rAsa ralIyAmaNau, praNamI tehanA pAya / kisane rAsa kiyA, yaha kavi nahIM batAtA kintu yaha racanA 17vIM zatAbdI kI hai aura zIla kA mAhAtmya sarala marugurjara meM upasthita karatI hai| vijayameru -kharataragacchIya rAjasAra ke ziSya maNiratna the inake ziSya hema dharma ke Apa ziSya the| inhoMne saM0 1669 meM "haMsarAja vacharAja prabaMdha' lAhaura meM likhaa| isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai - vIra jiNesara carama jiNa praNamuM, paya araviMda sadguru paya praNamuM / bali mani dhari paramANaMda / jinavaravadana nivAsinI, praNamuM sarasati heva, puNya taNAM phala gAisu sAMnidhikari zrutideva / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 394-95 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 883-84 (prathama saMskaraNa) Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayazIla 4611 yaha prabandha cAra khaNDoM meM hai, yathA-- sarasa prabandha che ahano, vali adhika DhAla rasAla, kaviyaNa suNatAM gahagahI, cyAra khaMDa suvizAla / a caritra jaladhara samo, vacana amRta jalavindu, madhura svare te gAi jyu bhavika mora sukhakaMda / guruparaMparA aura racanAkAla kharataragaccha ati dIpato, zrI jinacaMdasUriMda, tAsa sIsa ati dIpato, zrI jinasiMha maNiMda / sola sai ugaNahuttarai lAhora nayara majhAri, sAMtinAtha supasAula i, kIdho prabaMdha apAra / hemadharma guNa sAMnidhai mujha sadA sukha AnaMda, vijayameru munivara kahai suNatAM zrAvaka vRnda / kathA kA uddezya - puNya taNA phala che bahu, puNye jasavara citta; haMsarAja vacharAja vara, haMsAvalI DhAla caritta / haMsarAja vacharAja kI kathA ko dRSTAnta rUpa meM prastuta karake kavi ne puNya ke mAhAtmya para prakAza DAlA hai|' vijayazIla- AMcalagacchIya guNanidhAna ke ziSya dharmamUrti the / inake ziSya hemazIla Apake guru the| Apane 'uttamacarita-RSirAja carita caupAI' saM0 1641 bhAdra kRSNa 11 zukravAra ko khalAvali meM likha kara pUrNa kiyaa| kavi ne guruparamparA isa prakAra batAI hai zrI aMcalagacha zRGgAra re, zrI guNanidhAna sUri sAra, tasa pATi sadA udayavaMtA re, sUri zrI dharmamUrti jyvNtaa| tasa gacha vibhUSaNa bhANa re, jagi mahimAvaMta sujAMNa, zrI hemazIla munirAyA re, varavAcaka vaMza suhaayaa| tasa sIsabhaNai vijayazIla re, rAsa suNatA lahIi lIla / racanAkAla -saMvachara sola akatAlai re, bhAdravA vadi varasAli, igyArasa sukaravAra re, zrI zItalajina AdhArai, ___SalAvaliSura caumAsi re, rAsa raciumani ulhAsi / ' 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 478-479 (prathama saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 774-775 (prathama saMskaraNa) Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vijayazekhara--aMcalagaccha ke satyazekhara vivekazekhara Apake garu the, Apane saM0 1681 meM 16 DhAla aura 362 kar3I kI eka racanA 'kayavannA rAsa' vairATapura meM likhii| yaha dAna ke mAhAtmya para likhI gaI hai / isakA Adi dekhiye zrI AdIsara sukhakaraNa, zAntinAtha guNageha, nemi pAsa vadhamAna jina praNamupaMca suneha / zrI sArada supasAule mujha mukhi vacana vilAsa, sAdhukathA kahivA bhaNI, tiNivalI aMga ulhAsa / kayavannA dAne tisyo kADhI detAM lIha, tiNi sukha pAmyAM hArIyAM valI lahyA sudIha / ' -racanAkAla--solaha se akAsII, jyeSTha mAsa ravivAra ve, zrI veMrATapure racI jyoDi dAna adhikAra ve| ApakI dUsarI racanA 'sudarzanarAsa' (305 kar3I) saM0 1681 Asoja zukla pakSa meM racita hai| isake Adi meM kavi ne saMgIta kA jaisA savivaraNa ullekha kiyA hai usase vaha saMgIta kA jAnakAra mAlama hotA hai, yathA rAga kedAru mizra, akatAlI tAla, Adi dharamanI karavA 'a deshii|' aba prArambhika paMktiyA~ prastuta haiM-- praNamu riSabha jiNaMda a, TAlai, TAlai bhavaduha phaMda kaMda o, siba suSanu sAcau mahI me| sevai surAsura iMda a, marudevyAnau naMda a, caMda o nAbhi kulodadhai sahI hai| isa racanA meM zIla kA guNagAna karatA huA kavi likhatA hai-- tasu guNa preriu mujhanai phirI phirI tiNai kahuM zIla prabaMdha, citta kasoTI bhAMDI joyuM kSIlabinA savi dhaMdha / dAna zIla tapa bhAvanA gyArai dharama trihuM vidhi bhAkhyauM, zIla tihAkiNi adhika volyau zrI vadhamAnai aakhiddN| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 235 (dvitIya saMskaraNa) Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayazekhara 463 rAmacandra sItA salahI ji drUpadI rAjImatI, zIla prabhAvi hui prasiddhanalarANI dvdNtii| racanAkAla- saMvata sola akAsIi, Ujala Aso mAsai re, vijayazekhara kahai saMghanai, hojyo lIla vilAso re / ' caMdralekhA caupaI (375 kar3I) saM0 1689 pauSa zukla 13 zukravAra, navAnagara meM racI gii| traNamitra kathA caupaI (Atma pratibodha Upara) saM0 1692 bhAdra kRSNa 7 ravivAra, rAjanagara; isameM bhI kavi ne rAga, DhAla Adi kA nirdeza kiyA hai| rAga kedAra 3 tAla, DhAla pahilI 'Adi dharamanI karavA' / isake pazcAt caupaI prArambha kI gaI hai, yathA zrI jinazAsana sundaru, mAnasarovara manaharu sukhakaru trijagapatI jinahaMsalau / zrI AdIsara surataru marudevI sutabaMdhau guNacAru vaMdI ji haraSa bhalai / troTaka -haraSi bhalau jiNi zrImukhi dAkhiu, dharama apUraba rItaI, karuNAsAgara mahimAAgara, soi saragu citi prItai / guruparaMparA sabhI racanAoM meM eka hI dI gaI hai jo nimnavat haiM aMcalagacha giruu guNasAgara ratanakaraMDa samAnajI, bhaTrAraka zrI kalyANa sAgarasUri, jaMgama juugprdhaanjii| tasa pakhi dIpakavAcakapada ghara viveka zekhara muNiMdajI, tasa sIsa paMDita vijayazekhara kahi dharama mahima ANaMda jii| racanA sthAna aura racanAkAla rAjanagara mAMhi me kIdhauM, AtamAnai pratibodhajI, sIkha dIdhI sArI je jANI, te jIpI kramapodha jii| varasa sola sai vANU Upari, bhAdravA vadi ravivAra jI, sAtamitithi mRgasiranakSatraiM raciu prabaMdha udArajI, candarAjA caupaI (9 khaMDa saM0 1694 kArtika vadI 11 guruvAra) yaha tapa ke mahatva para likhita hai, yathA 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 238 (dvitIya saMskaraNa) Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dAnasIyala tapa bhAvanA cyAre dharma pradhAna, teha mAMhi tapa salahIyai, tapathI mokSa nidAna | racanAkAla - solaha sai curANui kAtI, vadi guruvAri rI mAI, hasta nakSatra akAdazI, prItiyoga suvicAra dI mAI | " 464 yaha racanA inhoMne apane gurubhAI bhAvazekhara ke Agraha para racI thii| RSidattArAsa (3 khaMDa 775 kar3I) saM0 1707 (1677 ? ) vasaMta vadI 9 ko bhinnamAla meM likhI gaI / isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai ki usase 1677 aura 1707 donoM tithiyA~ milatI haiM yathA - sasadhara ( candra = 1 ), sAgara (7), muni 16; isa prakAra saM01671 yA sIdhe tarapha se par3hane para (jaisI paddhati prAyaH nahIM hai) sasadhara ( caMdamA == 1), sAgara = 7, tIsarA aMka khAlI = zUnya aura muni = 7, to 1707 saMvat bhI nikalatA hai| inakI saM0 1694 taka kI racI huI racanAyeM to prApta hI haiM, isalie donoM tithiyAM sambhAvya haiM / yaha racanA bhI RSidattA ke zIlapAlana para hI prakAza DAlatI hai / kavi kahatA hai - sIlai sohirI riSi sIlai sohi arthAt RSi zIla ke binA zobhA nahIM dete / racanAkAla isa prakAra likhA gayA hai-- saMvata munisAgara sasidhara, manahara mAsa vasaMta, mecaka pakSa navamI dinai o, jyeSTAbha kahiu taMtarI / zrI bhInamAla pAsa parasAdii rAsa caDiu parimANai, DhAla igyAramIM khaMDa o trIjai, vijayazekharavakhANairI / 2 Apa gadya lekhaka bhI the / Apane 'jJAtAsUtrabAlAvabodha' kI racanA kI hai| isakA namUnA upalabdha nahIM ho sakA, parantu yaha spaSTa hai ki Apa kuzala kavi aura gadya lekhaka the / Apa na kevala siddhahasta kavi, tapasvI evaM vidvAna the apitu saMgItajJa aura klAmarmajJa bhI the / isa prakAra 17vIM zatAbdI ke sAhityakAroM meM ApakA sthAna mahatvapUrNa hai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 bhAga 3 pR0 1003-09 tathA bhAga 3 khaNDa 2 pR0 saMskaraNa ) 238 ( dvitIya saMskaraNa) 235 - 241 ( dvitIya saMskaraNa ) aura 1600 ( prathama Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayasAgara .465 vijayasAgara--Apa tapAgacchIya vidyAsAgara ke praziSya evaM sahajasAgara ke ziSya the| inhoMne saM0 1669 ke AsapAsa sammetazistra ra tIrthamAlA' kI racanA kii| isameM pAlagaMja (sammeta zikhara) ke rakSaka rAjA kA nAma pRthvImalla likhA hai| jayavijayakRta 'sammeta zikhara tIrthamAlA' saM0 1661 meM bhI rAjA kA nAma pRthvIcaMda (pRthvImalla) hai / ataH ye donoM tIrthamAlAyeM pRthvImalla ke samaya prAyaH AsapAsa kI likhI gaI hoNgii| sahajasAgara ke eka ajJAta nAma ziSya kI eka racanA 3 bukAra adhyayana saMjjhAya' kA bhI racanAkAla saM0 1669 batAyA gayA hai saMbhava hai ki yaha ajJAtanAma ziSya bhI vijayasAgara hI hoM aura yaha saMjjhAya bhI inhIM kI racanA ho| isalie tIrtha mAlA aura saMjjhAya kA paricaya ekatra hI diyA jA rahA hai| sammeta zikharatIrtha mAlA-- Adi-- praNamIya prathama paramesarujI, AgarA nayarasiMNagAra kai, pAsa ciMtAmaNi / paratikha paratA se pUravai jI, sugati mugati dAtAra kaI / AgarA meM deharA kI sthApanA hIravijaya ne apane hAthoM kI thii| yathA--saiM hatha hIraguru thApIyAjI, saMvata sola aDayAla kaI racanA meM anuprAsa kA prayoga dekhiye-- rAjarANima Rddhi raMgaralI jI, rAgaramaNi raMgareli, giruaDe gayavara goraDI jI, garajatA gaja gurugeli / bhASA meM laya aura pravAha hai, yathA-- iti tIrathamAlA ati rasAlA pUraba uttara varNavI, samakita belI suNI sahelI saphala phalI nava pllvii| guruparaMparA--tapagaccharAjA bahudivAjA vijayasena sUrIsaro, tasa paTTi pUro jiso sUro vijayadeva ytsro| yaha racanA prakAzita hai| iSakAra adhyayana saMjjhAya--yaha racanA sahajasAgara ziSya saMbhavataH vijayasAgara kI hI hai| yaha saM0 1669 bagaDI meM likhI gaI / racanA1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 143-144 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 143-144 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 464-65 tathA bhAga 3 pR0 938 (prathama saMskaraNa) Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 kAla isa prakAra batAyA hai maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa thuNIya mai' a aNagArA, japatA jagi jaya jaya kArA, solaha ugaNottare Adi zrI suvadhinAtha prasAdi / zrI vagaDI nayara majhAri, zrI saMgha taNai AdhAri / Adi yaha racanA uttarAdhyayana ke AdhAra para kI gaI hai| isakA prArambha dekhie- sahaja salUNA ho sAdha jI sevIyai, vasIya gurukula vAsojI / suNIya sakharI ho sIkha suhAmaNI, chUTI jAI bhramabAso jI / isameM bhI vahI guruparaMparA dI gaI hai jo sammetazikhara tIrthamAlA meM dI huI hai / kevala kavi ne apanA nAma usa krama meM nahIM diyA parantu pUrNa saMbhAvanA hai ki yaha unhIM kI racanA hogI / vijayasena sUri-- ApakA janma saM0 1604 phAlguna zukla 5 ko mAravAr3a ke nADalAI grAma meM osavAla vaMzIya kammAzAha kI patnI koDimade kI kukSi se huA thA / mUlanAma jayasiMha thA; 11 varSa kI avasthA meM vijayadAnasUri ne sUrata meM dIkSA dI aura nAma nayavimala rakhA / saM0 1630 meM ye paTTadhara bane aura nAma vijayasena par3A / samrATa akabara ne inheM 'savAI' viruda pradAna kiyA thA / saM0 1672 jyeSTha kRSNa 11 ko khaMbhAta meM svargavAsa huA / inakI eka racanA sumitrarAsa kA ullekha jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 300 para zrI desAI ne kiyA thA kintu bAda meM bhAga 3 pR0 801 para use sudhAra kara racanA kA karttA RSabhadAsa ko batAyA hai / isalie inakI kisI racanA kA patA nahIM hai / inake vyaktitva para AdhArita kaI racanAyeM haiM jinase inake jIvana vivaraNa kA patA lagatA hai jaise vidyAcaMdakRta vijayasenasUri nirvANa rAsa Adi / isa rAsa kA vivaraNa yathAsthAna diyA jAyegA / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 300 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 80 (prathama saMskaraNa ) Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAkIrti 467 vidyAkamala--ApakI eka racanA 'bhagavatI gItA' kA ullekha milatA hai jisakI racanA saM0 1669 se pUrva huI hai| isakA vistRta vivaraNa hameM upalabdha nahIM ho sakA hai| vidyAkIti--kharataragacchIya kSemazAkhA ke pramodamANikya ke ziSya kSemasoma the| inake ziSya puNyatilaka ke Apa ziSya the| inhoMne naravarma caritra saM0 1669, dharma buddhi maMtrI caupai saM0 1672, subhadrAsatI caupai saM0 1675 meM likhii| dharmabuddhi maMtrI caupai ke do khaNDa haiN| prathama khaNDa meM 203 gAthA hai aura dvitIya khaNDa apUrNa hai| isake alAvA matisAgara rasika manohara caupai saM0 1673 sarasA aura maravarmacaritra caupai bhI prApta haiM / dharmabuddhi caupai kA Adi maMgalakaraNa jagatramai, mahAmaMtra navakAra, samarIsi mana nizcaya karI, mahimA jAsu apAra / maMgalAcaraNa meM sarasvatI, guru aura gaNapati kI vaMdanA kI gaI hai| kavi prathama khaMDa ke aMta meM kahatA hai doi khaMDa oka caupai suNitAM tRpati na hoi, prathama khaMDa iNi pari kahai, sAMbhalijyo sahukoi / prathama khaMDa pUraNa kiyau a, deva sugura AdhAra bhala, bIjau kahivA mana ralIje, te suNijyo suvicAra / guru smaraNa ina paMktiyoM meM haiM puNyatilaka guru sAnidhai a, kIdhau a adhikAra, vidyAkIrti iNipari kahai a, bhavya jIva sukhakAra / subhadrAsatI caupaI tathA naravarmacaritra kA racanAkAla hI prApta hai / uddharaNa upalabdha nahIM ho sakA / ' 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 142 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR 470 (prathama saMskaraNa) 2. agara canda nAhaTA---paraMparA pR0 85 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 147-148 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 956-58 (prathama saMskaraNa) Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 maru- gurjara jaina sAhitya kA bRhad tihAsa vidyAcaMda-Apa tapAgacchIya vIpA ke ziSya the| inhoMne vijayasena sUri nirvANa rAsa saM0 1671 ke bAda likhaa| yaha aitihAsika jaina gurjara kAvya saMcaya ke pR0 159 se 165 para vijayasena sUri nirvANa saMjjhAya ke nAma se prakAzita hai| isake sAtha hI guNavijaya kRta 'vijayasena sUri svAdhyAya' bhI chapA hai jo pR0 166 se 170 para chapA hai| vidyAcaMda kRta 'vijayasena sUri nirvANa rAsa' kA prArambha isa prakAra huA hai - sarasati mati dyau niramalI, mukhidyau vacanavilAsa, gAU~ tapagaccha rAjavI, vijayasena guNarAsi / jagamA~ jagaguru hIrajI, huo adhika sobhAga, mahimA mahi mAMhi ghaNau, jima rAmamUni mahAbhAga / tAsa pATi udayAcaliuM, ugyu abhinava bhANa, zrI vijayasena sUrIsaru, jehathI nitasyu vihAMNa / isa rAsa ke anusAra vijayasena sUri ke sambandha meM kavi ke likhA hai naDolAi nagarI solaciDotarI phAguNa pUnimajayA, tAta kamA kuli mAta koDigade, suta kulamaMDana aayaa|' samrATa akabara se vijayasena kI bheMTa kA ullekha ina paMktiyoM meM kiyA gayA hai yugati jaina dharma mata thApI, dillIpati dilavAlyu, hIra savAI viruda dharAvI, jina jhAsana ajuAlyu / racanA ke anta meM guruparaMparA isa prakAra dI gaI hai jaya mAMhi mahimA gurutaNau je, ati ghaNau chai mai suNya uM, doi hAtha jor3I buddhi thor3I, ThAmi koDI sau guNyau / zrI vijayadeva sUriMda naMdau bhAvivaMdau valIvalI, vara vivudha vIpA sIsa vidyAcaMda AzA savi phalI / 3 ApakI dUsarI racanA 'rAvaNa ne maMdodarI Apela upadeza' kA mAtra nAmollekha jaina gurjara ka vio meM desAI ne kiyA hai| isameM gurU 1. aitihAsika jaina gurjara kAvya saMcaya pR0 159 2. vahI, pR0 160 3 jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 173 (dvitIya saMskaraNa) Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAsAgara 469 kA nAma nahIM hai ataH jaina gurjara kavio ke dvitIya saMskaraNa ke saMpAdaka zrI jayanta koThArI ko zaMkA hai ki zAyada yaha kisI anya vidyAcanda kI racanA ho|' vidyAsAgara - nAmaka tIna kaviyoM kI carcA milI hai| isameM eka to 18vIM zatI ke haiM aura 17vIM zatI ke do vidyAsAgara haiN| inameM se prathama vidyAsAgara tapAgacchIya vijayadAna sUri ke ziSya the| Apane saM0 1602 Aso meM sUkozalagIta (gAthA 51) kI racanA kI jisakA prArambha 'jambUdvIpa majhAri kSetra bharata mAMhe, nayara ayodhyA jANiye o' paMkti se haA hai| racanAkAla isa paMkti meM batAyA gayA hai saMvata solasai doI, Asa mAsavADaithUNiyA, hoi muni puMgavA / guru kA ullekha isa paMkti meM haizrI vijayadAna sUrIMda, zrI vidyAsAgara sevaka deva anuvInai o|2 vidyAsAgara II ---kharataragaccha ke AcArya jinacaMdasUri ke ziSya sumatikallola ke ziSya the| ApakI tIna racanAoM kA patA lagA haikalAvatI caupaI, bhImasena caupaI aura vaMdInu sUtraTabbA (gdy)| inameM se kalAvatI caupaI kA uddharaNa-vivaraNa prApta hai kintu bhImasena caupaI aura Tabbe kA koI vivaraNa nahIM mila paayaa| isalie kalAvatI caupaI kA uddharaNa hI inakI kAvyazailI ke namUne ke rUpa meM prastuta kiyA jA rahA hai| isakI racanA saM0 1673 Aso zukla 10, nAgora meM huii| isakA Adi isa prakAra hai praNamI Adi jiNiMda paha, saMtikaraNa zrI saMti, brahmacAri ziromaNi, nemIsara namisaMti / guruparaMparA-jinamANika pATai pragaTa, yugapradhAna jinacaMda, vAcaka sumatikallola guru, praNamu paramAnaMda / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 482-483 (prathama saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 647, 732, 1502 (prathama saMskaraNa) Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isameM zIla kA mahatva darzAyA gayA hai, kavi likhatA hai-. zIla taNA guNa ati ghaNA, bhASyA zrI bhagavaMta / kalikApiNa kaliyugaI nArada mugati lahaMti / kalAvatI guNa kalijugai jANai bAlagopAla, chedI bAhu navapallavo sIla prabhAvi vizAla / racanAkAla - saMvata sola trihattarai, vara vijayadasamI sAra, saMbaMdha aha sohAmaNau, graMtha taNai anusAra / prathama abhyAsa thakI racyau nAgauri nayara majhAri, ati catura zrAvaka zrAvikA sAMbhalai haraSa apAra / akabara aura jahA~gIra dvArA jinacaMdra sUri kI pratiSThA kA bhI ullekha kavi ne kiyA hai, yathA paravAdi pATaNi jIpiyA, gaja thATa kesari jema, patisAhi dou pratibUjhiyA, akabara sAhi salema / ' isakI antima paMktiyAM isa prakAra haiM ogaNIsa DhAlai gAiyau aha bIja ukhaMDa, vidyAsAgara munivaraI, nava nava rAgasuraMga Adesa jinasiMha sUrinai parabaMdha aha rasAla, zrI saMghanai suNatA thakA, hovai maMgalamAla / vidyAsiddhi-ApakA eka gIta 'guruNI gItam' saM0 1699 aitihAsika jaina kAvyasaMgraha meM prakAzita hai| isakI prathama do paMktiyAM khaMDita haiN| antima do paMktiyA~ isa prakAra haiM solaha sai niyANU varasa maI bhAdrava bIja apAra, ima bolai vidyAsiddhi sAdhvI saMpati huvai sukhakAra / yaha sAta kar3I kA gIta hai| isameM sAdhvI vidyAsiddhi ne apanI guruNI kA yazagAna kiyA hai| isake atirikta Apako kisI anya racanA kA aura Apake sambandha meM kisI anya vivaraNa kA patA nahIM cala sakA hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 178-180 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 966-68 (prathama saMskaraNa) 2. vahI 3. aitihAsika jaina kAvya saMgraha - 'guruNI gItam' Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinayacaMda 471 vinayakuzala - tathAgacchIya lakSmIruci > vimalakuzala ke Apa ziSya the / Apane vijayasena sUri ke samaya saM0 1638 meM 'jIvadayA rAsa' kI racanA kI / isa racanA kA nAmollekha karane ke alAvA isase sambandhita anya vivaraNa prApta na ho pAne ke kAraNa yahA~ denA saMbhava nahIM hai / ' vinayacaMda - Apa tapAgacchIya municaMdra ke ziSya the | Apane saM0 1660 caitra zukla 6 somavAra ko 68 kar3I kI eka kRti 'vAravrata saMjjhAya' nAma se pUrNa kii| usI dina kAkA kI putrI melAI ne jainadharma svIkAra kiyA thA / prati usI ke lie likhI gaI thI / isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM praNamu jinavara praNamu jinavara pAsa abAra, pAse dIva vaMdira acha, suvidhinAtha dIpato dIsai, ghaNa kaNa kaJcana bahu pare, dharma ThAma chai vasA vIsai / amara mithuna parizobhatA, naranArInA vRnda, bhAva bhagati bhalI pare, pUjai suvidhi jiNaMda / guruparaMparA paMDita zrI municaMdra gaNi vaMdI tehanA pAya, vinaicaMda bhAve karI, karasyu vrata saMjhAya | racanAkAla - sola saMvata solasamvata sAThi saMvaccha re, caitra sudi chaThIya dine, somavAra sukhakAra kahI o / melAI kI jaina dIkSA kA sandarbha ina paMktiyoM meM dekhiyekapolavaMza kIkA sutA melAI suvicAra, jinavara dharma rodai dharI, ucarIAM vrata bAra / tapagacchanA oka vijaisena sUri vijaidevasUrIsvaro, tasanAma japIo karmakhapIo vaMchita pUraNa surataru / a vrata vairAgara sukhasAgara je naranArI sudhA dharai, paMDita municaMda sIsa jaMpai sitrapada te aNusarai / anta 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 175 (dvitIya saMskaraNa aura bhAga 3 pR0 748 (prathama saMskaraNa ) 2. vahI bhAga 2 pR0 389-90 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR. 879-80 (prathama saMskaraNa ) Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vinayameru -Apa kharataragacchIya hemadharma ke ziSya aura acche kavi the / ApakI prApta pustakoM kI sUcI Age prastuta hai- haMsarAja vaccha rAja prabandha saM0 1669 lAhaura, zatruJjayarAsa saM0 1679 jaisalamera, sudarzana caupai samvata 1678 siddhapura, guNasundarI caupaI saM0 1667 phatehapura, devarAja vaccharAja prabandha 1684 rINI, kayavannA caupai samvat 1689 burahAnapura, pannavaNA vicAra stavana samvat 1692 sAMcora aura draupadI caupAI samvat 1698 / ' inakI prathama racanA haMsarAja vaccharAja prabandha cAra khaNDoM meM hai, isakA Adi dekhiye vIra jiNesara carama jiNa praNamuM paya araviMda, sadguru paya praNamu vali, mani dhari paramANaMda / jinavara vadana nivAsinI praNamaiM sarasati heva, puNya taNA phala gAisU sAMnidhi kari zrutadeva / isameM puNya kA phala haMsarAja vaccharAja ke jIvana dRSTAnta dvArA darzAyA gayA hai| isake anta meM guru paramparA isa prakAra kahI gaI hai-- guruparamparA aura racanAkAla-- kharataragaccha atI dIpato, zrI jinacaMdasUriMda, tAsa sIsa ati dIpatA zrIjinasiMha muNiMda / solasai ugaNahattaraI lAhoranayaramaMjhAra, sAMtinAtha supasAulaI kIdho prabandha apAra / vacanAcAraja dIpato rAjasAra sUNajANa, maNirayaNa kalAnilo ziSya mukhya sujANa / hemadharma guru sAMnidhai mujha sadA sukha Ananda, vijayameru munivara kahai suNatAM zrAvaka vRnda / cyAri khaNDa a caupai, sarasa prabandha ulhAsa, kaviyaNa janamana gahagahai gAvatAM lIlavilAsa / 2 isase mAlUma hotA hai ki Apa jina caMdasUri kI paramparA meM jinasiMha>rAjasAra>maNiratna> hemadharma ke ziSya the / ApakI dUsarI racanA kayavannA caupaI (20 DhAla 290 gAthA) samvat 1689 burahAnapura meM likhI gii| isakI prArambhika paMktiyA~ 1. agaracanda nAhaTA ----paraMparA pR081 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 145 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 478-79 tathA bhAga 3 pR0 955-55 (prathama saMskaraNa) Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinayavijaya isa prakAra haiM-- praNamu kamala nivAsinI, zrI sArada iNa nAma, jAsa pasAyaI saMpajai, sarasa vacana abhirAma / isameM dAna kA mAhAtmya batAyA gayA hai, kavi likhatA hai dAna dharama kahIu kevalI citavita pAtra vicAra, letAM detAM bar3e jaNo hele taraiM saMsAra / dAnadharama thI sukha lahai kayavannau munirAya, jiNi karaNI uttama karI, praNamai suranarapAya / racanA sthAna aura racanAkAla ina paMktiyoM meM dekhiye-- burAhINapura zrI nagara virAjai savi nayarImai gAjaire, jihAM praha samava tihAM nobata bAjai, jiNa dIThA sukha bhAgai re / solaha sai nivAsI varasai, bhaviyaNa mananai harasaibe, bhIDa bhaMjaNA zrI pArzva jiNaMdA, praNamai suraasura naraMdA be / anta hemadharma gaNi guru vairAgI, karIyAvaMta sobhAgI be, tAsa pasAyai manasukha bhAvaI, vinayameru guNa gAvaibe / ' do racanAoM ke namUne dekara kavi kI racanA zailI kA Adarza rUpa prastuta kara diyA gayA hai| sthAnAbhAva ke kAraNa sabhI racanAoM kA vivaraNa-uddharaNa de pAnA sambhava nahIM hai| vinayavijaya-Apa tapAgacchIya AcArya hIravijaya sUri kI paraMparA meM vijayadeva ke pra-praziSya vijayasiMha ke praziSya, kIrti vijaya ke ziSya the| kIrtivijaya vIramagAma ke the aura apane samaya ke acche vidvAnoM meM gine jAte the| inake ziSya vinayavijaya jI yazovijaya ke samakAlIna aura sahapAThI the| donoM ne eka sAtha hI kAzI meM vidyAdhyayana kiyA thaa| vinaya vijayajI kI nyAya aura sAhitya meM samAna gati thii| inakA 'nayakaNikA' nAmaka graMtha aMgrejI TIkA ke sAtha chapa cukA hai| puNyaprakAza stavanam aura paMca samavAya stavanam cintana paraka racanAyeM haiN| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 146 (dvitIya saMskaraNa) Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa marugurjara meM Apane neminAtha bhramara gItA, neminAtha vAramAsa, AdinAthavinatI, caubIsI, bIsI, nemijinabhAva Adi racanAoM kA praNayana kiyA hai / kAzI meM rahane ke kAraNa inakI kAvya bhASA para hindI kA prabhAva svAbhAvika rUpa se par3A hai / inake prakAzita grantha vinayavilAsa meM 37 pada hindI ke haiM / pahale usI kA paricaya prastuta hai / vinayavilAsa - isameM lekhaka ne batAyA hai 'AtmA kabhI nahIM maratA / use mithyA zarIra se prema nahIM karanA caahie| jIva- savAra aura zarIra - ghor3A ke rUpaka se isI bhAva ko nimna paMktiyoM meM vyakta kiyA hai 474 ghorA jhUThA hai re tU mata bhUle asavArA / tohi mudhA ye lAgata pyArA, aMta ho jAyagA nyArA / carai cIja aura Dara kaida soM, UbaTa calai aTArA, jIna kasai taba soyA cAhe, khAne ko hoziyArA / X X X karahu caukar3A cAtura caukasa, dyau cAbuka do cArA, isa ghore ko vinaya sikhAvo, jyoM pAvo bhavapArA / ' isa bigar3aila ghor3e ko samaya-samaya para zikSA dene ke lie do cAra cAbuka jarUrI haiM / zAzvata sukha ko chor3a kSaNika sAMsArika sukhoM ke lie lalacane vAle jIva ko cetAvanI detA huA kavi kahatA hai-kiyA daura cahuM ora jora se, mRga tRSNA citalAya, pyAsa bujhAvana bUMda na pAI, yoM hI janama gamAyA / pyAre kAhe kuM tU lalacAyA / sudhA sarovara hai yA ghaTa meM, jisateM saba dukha jAya, vinaya kahe gurudeva sikhAve, jo lAU~ dila ThAya / pyAre kAhe kU merI merI karata vAure, phire jIva akulAya, palaka eka meM bahuri na dekhe, jala-bUMda kI nyAya / pyAre kAhe kUM lalacAya / koTi vikalpa vyAdhi kI vedana, lahI zuddha lapaTAya, jJAnakusuma kI seja na pAI, rahe adhAya adhAya / pyAre kAhe kUM lalacAya | 1. DaoN. pra emasAgara jaina - hindI jaina bhakti kAvya pR0 294 se uddhRta 2. vahI pR0 295 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinayavijaya 475 ApakI sahaja bhASA meM vyakta bhAva bhI bar3e mArmika aura mugdhakArI haiN| ___ Apane kaI racanAyeM neminAtha aura rAjImatI ke madhura AkhyAna para AdhArita karake racI haiN| isa prakAra kI prasiddha racanA neminAtha bhramara gItA hai| yaha racanA prAcIna phAgu saMgraha meM prakAzita hai| isameM vipralaMbha aura karuNa rasa kI uttama niSpatti huI hai| kavi ne kahA hai tIrthaGkara bAvIsamo yAdava kula siNagAra, rAjImatI mana bAlahu karuNA rasa shRnggaar| rAjula ke zRGgAra se sambandhita do paMktiyA~ dekhiye ratana jaDita kaMcuka kasa khecita kuca doi sAra, ekAuli mugatAuli TaMkAuli galihAra / neminAtha ke cale jAne para rAjImatI ke vilApa meM karuNa rasa pravAhita huA hai niThura nAha na kIjii ema visAsIghAta, ko na karI tima kIdhute, jaga lAgi rahasyaI bAta / racanAkAla- bheda-saMyama taNA citta ANo mAna saMvata (tayu) eha jANu, barasa chatrIsana vargamUla bhAdravi prabhu thuNyA sAnukUla / guruparaMparA . zrI vijayadeva sUritapagachanu siNagAra, zrI vijaya siMhasUri jayavaMtA tAsa pttodhaar| kIti vijaya uvajhAyanupAmI caraNa pasAya, yadupati nA ima vAcaka vinayavijaya guNagAya / ' neminAtha se sambandhita inakI eka racanA neminAtha bAramAsa bhI hai| yaha 27 kar3I kI racanA saM0 1728, rAnera meM racI gii| isake Adi meM kavi kahatA hai - panthI aDore saMdesaDo, kahyo nema ne ama, chaTakI cheha na dIjIi, nava bhava no prema / mAgasira mAsai mohiu, mohanI o mantra, cita mohI lAgI caTapaTI, bhAvai udaka na anna / ' 1. prAcIna phAgu saMgraha pR0 211-213 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 12 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isake atirikta Apane saM0 1689 se lekara samvat 1738 ke bIca bIsoM racanAyeM kI haiM jinameM sUryapura caitya paripATI, paTTAvali saMjjhAya, dharmanAthastavana Adi ullekhanIya haiM / 'paTTAvalI saMjjhAya' meM mahAvIra - bhagavAna aura gautama gaNadhara indrabhUti, sudharmA, jaMbU Adi se lekara hIravijayasUri taka kA ullekha karake anta meM apane guru kIrtivijaya ke sambandha meM kavi ne likhA hai 476 o vIra jiNavara paTTadIpaka moha jIpaka gaNadharA, kalyANakAraNa dukhanivAraNa varaNavyA jagi jayakarA / hIravijayasUri sIsa sundara kIrtivijaya uvajhAyao, tAsa sIsa iminisadausa bhAvai vinaya guruguNa gAya o / upadhAna stavana, dharmanAtha stavana Adi bhaktiparaka stutiyA~ haiM / AdinAtha vInatI AMbila saMjjJAya, bhagavatI sUtra saMjjhAya, adhyAtmagItA Adi laghukRtiyA~ bhI stuti yA adhyAtma paraka racanAyeM haiM / inake pratinidhi rUpa meM puNya prakAza nu0 stavana ko do paMktiyA~ prastuta haiM samvata sattare ugaNatrIsa me rahi rAnera comAsa o vijayadasami vijayakAraNa kIyo guNa abhyAsa a / 14 guNasthAnaka vIrastavana, 6 Avazyaka stavana, paMcakAraNa stavana Adi stavana bhI prApta haiM / upadhAna stavana meM kavi ne batAyA hai ki guru ke samIpa baiThakara navakAra Adi sUtroM kA zAstrokta vidhi se gurumukha dvArA grahaNa karanA upadhAna hai / inakI adhikAMza racanAyeM prakAzita haiM / dharmanAtha stavana ko laghu upamiti bhavaprapaMca stavana bhI kahA jAtA hai / isase spaSTa hai ki yaha racanA upamiti bhavaprapaMca kA saMkSepa hai / vinayavijaya aura yazovijaya ne sammilita rUpa se 'zrIpAlarAsa' kI racanA (saM0 1738) meM kI thI / yaha mahatvapUrNa racanA hai / isa rAsa meM dikhAyA gayA hai ki siddhacakra arthAt arhatu, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu, darzana, jJAna, cAritra, aura tapa ina nava padoM ke sevana se zrIpAla rAjA ne mahAna saphalatA prApta kI thii| isakI 750 gAthA taka vinayavijaya ne rAnera meM racanA kI thI / saM0 1738 meM unake - svargavAsI ho jAne para bAkI bhAga ko unake priya sahAdhyAyI zrIyazo Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinayasAgara vijayajI ne pUrA kiyA / " yaha racanA cAra khaMDoM meM vibhakta hai / isameM prAyaH 1900 caupAiyA~ haiM / isakA prArambha isa prakAra huA hai-- sarasati karI supasAya, pUramanoratha mAya / kalpaveli kaviyaNa taNI, siddhacakra guNagAvatAM, aliya vighana savi upazame, japatAM jina cobIza, namatAM jina guru payakamala jagamAM badhe jagIza / racanAkAla - saMvata sattara ar3IsA varaSeM, rahI rAnera comAsujI, saMghataNA AgrahI mAMDyo, tasa adhika ulAsejI / sArdhaM saptazata (gAthA 750 ) viracI pUhatAM te suralokejIM, tehanA guNa gAve che gorI malI malI thoke thoke jI / Apa saMskRta ke pragAr3ha vidvAn aura sAhityakAra the / ApakA 'loka prakAza' nAmaka prasiddha graMtha jaina vizvavidhA ( cosmology ) se sambandhita 20 hajAra zlokoM kA hai / kalpasUtra para Apane subodhikA saMskRta TIkA (saM0 1696) aura 'haimalaghu prakriyA' nAmaka vyAkaraNa graMtha bhI saMskRta meM likhA hai / meghadUta kI taraha 'indudUta' nAmaka kAvya grantha meM Apane aneka sthAnoM kA manorama varNana kiyA hai / isa prakAra Apa 17vIM ke antima caraNa ke prasiddha zAstrajJa vijJAna, sAdhaka saMta aura uttama sAhityakAra the / vinayasAgara - kharataragacchIya pippalaka zAkhAntargata zrIjinaharSa sUri kI paraMparA meM Apa sumatikalaza ke ziSya the / Apane kaI saMskRta 477 1. 750 gAthA sudhI vinayavijayajI o rAsa rAnera mAM racyo, pachI teo saM0 1738 mAM svargasthA thayA ne rAsa apUrNa rahyo / oTale temanA prItipAtra va yazovijaya jI mahopAdhyAya ne bAkI no bhAga pUrA karyo / jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 19 (prathama saMskaraNa ) / isa sandarbha meM nimnalikhita paMktiyA~ dekhiye tasa vizvAsabhAjana tasa pUraNa, prema pavitra kahAyA jI, zrI nayavijaya vibudha pada sevaka sujasavijasa uvajhAyA jI / tAsa vacana saMkete jI, bhAga thAkato pUraNa kIo, tiNeM balI samakita dRSTi je nara, 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 18-19 (prathama saMskaraNa ) tehataNaI hita heteM jI / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kAvya likhe aura ApakI likhI kaI TIkAyeM bhI prApta haiM / maru-gurjara meM Apane 'somacandra rAjA caupaI' kI racanA saM0 1670, jaunapura meM kI / isake atirikta citrasena padmAvatI rAsa aura rAjagRhayAtrA stavana tathA sameta zikhara yAtrAstavana' kA bhI ullekha milatA hai / inameM se citrasena padmAvatI rAsa kI racanA vinayasAgara ne kI yA vinayasamudra ne, yaha nizcita na ho pAne ke kAraNa isakA vivaraNa nahIM diyA jA rahA hai / somacandra rAjA caupaI 321 kar3I kI racanA hai / yaha saM0 1617 zrAvaNa zukla 15 budhavAra ko sampUrNa huI / racanA kA vivaraNa kavi ne ina paMktiyoM meM diyA hai 478 saMvata solaha sattarai re, saMvacchara suvicAra, sAvaNa mAsa suhAvanau re, pUnama tithi budhavAra 1 nagara jauNapura jANIya re nadI gomatI tIra, sakala saMghanai Agrahai re racI kathA sugaMbhIra / guruparaMparA - bar3a kharataragaccha bhalau re, zrI jinaharSa saMtAna, zrImAnakItti pAThaka bhalAre vidyArayaNa nidhAna / tAsa ziSya sohai bhalA re devakalaza munirAya, zrI sumatikalaza muni jANIyai re naravara vaMdaI pAya / tAsa ziSya muniraMga su re, vinayasAgara muninAma, somacaMda bhUpAla kI re karI kathA abhirAma / isase inakI pUrI guruparaMparA isa prakAra spaSTa hotI hai ki Apa zrI jinaharSa saMtAnIya mAnakIrti, devakalaza, sumatikalaza kI ziSya paraMparA meM the / vinayasamudra ( 16vIM satI) harSa samudra ke ziSya the| donoM guruoM meM harSa aura ziSyoM meM vinaya ubhayaniSTa hone ke kAraNa unako eka mAnane kA bhrama nahIM honA cAhiye / 1 vinayasundara - ApakI eka racanA 'surasundarI caupaI' kA ullekha milatA hai / isakA racanAkAla zrI desAI ne jyeSTha zukla 13 saM0 1644 batAyA hai / anya koI vivaraNa upalabdha nahIM hai / 1. zrI agaracanda nAhaTA - paraMparA pR0 87 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 91-92 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 218 (prathama saMskaraNa) 3. vahI bhAga 2 pR0 230 ( dvitIya saMskaraNa ) bhAga 3 pR0778 (prathama saMskaraNa) Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimala 479 vinayasoma-Apake sambandha meM bhI kucha jJAta nahIM ho skaa| ApakI eka racanA 'posInA pArzvanAtha stavana' (5 kar3I) saM0 1712 se pUrva kI likhI prApta hai ataH yaha 17vIM zatAbdI meM racI gaI hai| isakA Adi aura anta diyA jA rahA haiAdi-posInA maMDana durita khaMDaNa vaMdana tribhuvanapAsa, AsA pUra i sevaka taNI, nAmi lIlavilAsa / manamohanapAsajI pUjIiha ho| anta-tujha nAmi saMpati lahIi, duri jAI daMda, kara jor3I vinayasoma uccarai, Apu paramANaMda / manamohana pAsajI pUjAi ho, pUjai paramAnaMda mana / ' racanA meM lekhaka kA nAma hai kintu anya vivaraNa nahIM hai / vimala-ye zrAvaka the yA sAdhu, zvetAmbara the yA digambara, yaha to nizcita nahIM ho pAyA hai kintu ye jaina the kyoMki inakI racanA 'mitracADarAsa' (344 kar3I saM0 1610, Aso zukla 10, zukravAra) ke antima padya meM arihaMta zabda AyA hai, yathAanta--arihaMta deva na dhyAna ja dharUM, sadguru caraNa sadA aNasaru, dhyAtAM dharma bahudhana jhAjhU milii, kahi vimala te ghari siddhi milai / racanAkAla--traNasai cyAlIsa o cuppai, bhaNatA sukhIiM hui shii| saMvat 1610 tasa, Aso zuda AsIiM vistarAM, tithi dasamI naI zukravAra, vimala hoyo jayajayakAra / isameM guruparaMparA nahIM dI gaI hai| isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai-- mAta sarasati mAta sarasati praNam aha devi, kaumArI karuM vaMdanA vAgavAMNi dii sarasa vANIya / tAsa jima li devI ko nahI nipuNa buddhimaI tUa jANIya, 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 384 (dvitIya saMskaraNa) Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 maru-gurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa jagadaMbA jagadIzvarI, karayo rasanA vAsa / Avaru na mAMgU akahUM pUre mana nI Asa / dUhA-devaguru sAMnidhi karI, panaNU mitraha rAsa, mANikA kima khepa karI, strI kima khelI sAsa / ' ataH inheM suvidhApUrvaka jaina mAnA jA sakatA hai aura inakI racanA jaina hindI sAhitya ke itihAsa kI sImA meM A jAtI hai| vimalakIti-Apa kharataragacchIya sAdhukIrti upAdhyAya ke ziSya vimalatilaka ke ziSya the| maru-gurjara gadya aura padya meM inakI likhita aneka racanAyeM upalabdha haiM, yathA- yazodhara rAsa saM0 1665 amarasara, jodhapuramaMDala pArva stavana, bAhubali saMjjhAya, pratikramaNa vidhi stavana saM0 1690, multaan| Apa gadyalekhaka bhI the| Apane Avazyaka bAlAvabodha 1671, DaNDaka bAlAvabodha, navatatva bAlAvabodha jIvavicAra bAlAvabodha, jayatihuyaNa bAlAvabodha, pakkhisUtra bAlAvabodha aura dazavakAlika TabbA, pratikramaNa samAcArI TabbA, gaNadhara sArazataka TabbA saM0 1680, upadeza bhASA TabbA aura ikkIsa ThANA TabbA Adi aneka gadyaracanAyeM kI haiN| inameM Avazyaka bAlAvabodha sabase vistRta pustaka hai| Apake ziSya vimalaratna bhI acche sAhityakAra the / __ yazodhararAsa (21 DhAla saM0 1665 Aso zukla 10, amarasara) kA Adi - paNamiya pAsa jiNesaru, tikaraNA zuddha tikAla, jAsa pasAyai saMpajai, zivAsukha lIlavilAsa / yaha racanA jIvadayA kA mahatva samajhAne ke lie racI gaI hai, yathA jIvadayA viNutapa kIyau, phaladAi navithAi, ajJAnI japatapa karai taU piNi siddhi na jAi / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 46-47 (dvitIya saMskaraNa) bhAga 3 pR0 665 (prathama saMskaraNa) 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR. 73-74 3 jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 114-116 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga ___bhAga 3 pR0 376 (dvitIya saMskaraNa) Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimalacaritra 481 ____ kavi ne yugapradhAna jinacaMda sUri kA isI krama meM sAdara smaraNa kiyA hai jinhoMne samrATa akabara ko jIvadayA kA sandeza diyA thA, yathA -- jasu mukhi jIvadayA suNI, akabara sAha sujANa, ThAma ThAma likhi mUkiyA, jIvadayA pharamANa / racanAkAla - saMvata solaha paiMsaThai, nIko AsU mAsa, vijayadasamI dina pUrIyo, navarasa vacana vilAsa / paDikamaNA stavana ke anta meM inhoMne sAdhusundara ko apanA guru batAyA hai, yathA-- zrI vimala tilaka susAdhusundara pabara pAThaka sIsa e, vAcaka vimala kIrati tavana kIdhau hariSabhara sujagIsa re / zrI nAhaTA ne inheM vimalatilaka kA ziSya kahA hai / yazodhara rAsa meM inhoMne jinasiMha, jinabhadra, amaramANikya, sAdhukIrti, vimalatilaka aura sAdhusundara taka kI guru paraMparA ginAI hai| isase ye sAdhusuMdara ke hI ziSya pratIta hote haiM / paDikamaNA stavana kA racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai (saM0 1690, dIvAlI, mulatAna) saMvata solaha sayaniUyai divasa dIvAlI bhaNaU, mulatAMNa maMDana sumati jinavara sAmanai supsaaulu|' __ ApakI aneka gadyaracanAoM kI sUcI to prApta ho pAI kintu kheda hai ki inakI gadyaracanAoM ke uddharaNa na mila pAne ke kAraNa inakI gadyazailI kA udAharaNa nahIM prastuta kiyA jA skaa| vimalacaritra-ye pAvacandra sUri ke anuyAyI ratnacaritra ke ziSya the| isa gaccha ko nAgaurI bar3atapagaccha kahA jAtA hai| pArzvacandra sUri ke ziSya samaracandra, unake rAjacandra aura unake ziSya ratnacaritra the| inake ziSya vimalacaritra ne nAgaura meM 'aMjanAsuMdarIrAsa' (397 kar3I) saM0 1663 mAgasara zukla 2 guruvAra ko likhaa| inakI anya racanAoM meM 'rAyacandra sUri rAsa' aura kucha anya padyaracanAyeM 1 jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 376 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 908-10 tathA bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1602 (prathama saMskaraNa) 31 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI agaracandajI nAhaTA ke saMgraha meM thii| aMjanAsaMdarI rAsa jaina rAsa saMgraha prathama bhAga meM prakAzita hai| isakI prArambhika paMktiyAM ye haiM zAntikaraNa jagi jANiye, vizvasena kulacaMda, bhAdrapada vadi sAtamiiM cabIyA jagadAnaMda / maMgalAcaraNa ke pazcAt kavi ne dAna-zIla, tapa bhAvanA kA mahatva batAyA hai, yathA cahuM prakAra dharma varNavyo tihuyaNa jana AdhAra, dAna zIla tapa bhAvanA kari tariya saMsAra / dharme dhaNakaNa saMpaje dharme moTimarAja, dharme jasa mahimA dhaNI dharme sIjhe kAja / isa sandarbha meM dhannA, zAlibhadra, kayavannA, zreyAMsa aura sudarzana Adi kI dharmavIratA kA varNana kiyA gayA hai| anta meM lekhaka ne aMjanAsuMdarI ke zIlapAlana kI prazaMsA kI hai, yathA ---- aMjanAsundarI bhalI pAmyo zIla udAra, zIla baleM sakhasampadA pAmI nija parivAra / aMjanAsundarI o kharo o pAlyo zIla AcAra, bhaviyaNa jaNa tima pAlyobhAva suM re, jimalaho kIratisAra, zIla samAcAro re / guruparaMparA--zrI rAjacaMdra sUri gaNadhara gAiire, sevaka vimalacAritra, tAsa pasAI copai aha racI re, sevaka vimala cAritra / racanAkAla-saMvata solaha varase tresaThaI re, mAgasira mAsa vikAsa, ca upai jor3I bIje guru dine re, bhaNatAM nyAna prakAza / vimalacaritra sUri--Apa tapAgacchoya hemavimalasUri< saubhAgyaharSa sUri>somavimalasUri>saMghacAritra ke ziSya the| ApakI racanA 1. agaracanda nAhaTA ----paraMparA pR0 90 / 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 81-82 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI bhAga 1 pR0 398-400 aura bhAga 3 pR0 896 (prathama saMskaraNa), bhAga 3 pR0 81-82 (dvitIya saMskaraNa) Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimala raMga ziSya navakArarAsa athavA rAjasiMha rAsa saM0 1605 zrAvaNa zukla 1, guruvAra ko naDiyADa meM likhI gaI thI / isa racanA meM rAjasiMha ke caritra ke mAdhyama se navakAra mantra kA mahatva pratipAdita kiyA gayA hai, yathA Adi rAsa racauM navakAranuM tribhuvana mAMhi udAra, sAMbhalatA sukha sampadA suNatAM jayajayakAra | AnaMda AdIzvarI vaMdI vasudhAmAya, nAmidaM sarasati sAmiNI sirasA nijagurupAya / guruparaMparA - saMghacAritra nAmai bhalA re mA0 mUrati mohana veli, pIhara te pIDayA taNA re mA0 sAdhu guNa kerai veli / tAsa taNai supasAulai re mA0 naTTaprada rahIcumAsI su0 rAsa racIyo nuMkArano re mA0, sISii hiyaDA ullAsI su I racanAkAla - saMvata sola paMcotare sAra, sudi paDavai sohai guruvAra, saravaDa varasai zrAvaNa mAsa, jaga saghalA nI pahutai Asa / rAjasiMha rAsau je bhaNai, ratnavatI kathA suM gaNai / navanidhi maMgalamAlA milai, vimalacaritrai vAMchita phalai / ' 483 vimalaraMga ziSya (labdhikallola ?) vimalaraGga ke isa ajJAta ziSya kI racanA 'zrI jinacaMdasUri akabara pratibodharAsa' (saM0 1648, 58 ? ) jyeSTha kRSNA 13, ahamadAbAda ) aitihAsika mahatva kI hai aura isakA ullekha 'kaviyaNa' ke sAtha kiyA jA cukA hai kyoMki aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM yaha kRti kaviyaNa ke nAma se krama saMkhyA 22 para chapI hai / isa rAsa meM yugapradhAna jinacandasUri aura samrATa akabara ke milana kA prasaGga varNita hai / isakA Adi dekhiye zrI jinavara jagaguru manadhari, goyama guru pabhaNesu; sarasvatI sadguru sAnidhai, zrI guru rAsa racesu / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 21-22 ( dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 188-189 tathA bhAga 3 pR0 658 (prathama saMskaraNa) Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bAta suNI jina jana mukhai, te tima kahisa jagIsa, adhiko Acho jo huvai, koya karo mata rIsa / ' isa rAsa meM spaSTa rUpa se ise vimalaraMga ke ziSya kaviyaNa, kI racanA batAyA gayA hai, yathA Agraha ati zrI saMghanai e, ahamadAbAda majhAri, rAsa racyo raliyAmaNau e, bhaviyaNa jaNa sukhakAra / par3hai suNai guru guNa rasIe pUjai tAsa jagIsa; kara jor3I kaviyaNa kahai vimalaraGga muni sIsa / isase spaSTa lagatA hai ki yaha racanA vimalaraMga muni ke ziSya kI hai jo apane nAma ke sthAna para 'kaviyaNa' zabda kA prayoga karatA hai kintu zrI desAI usa ziSya kA nAma labdhikallola batAte haiM / unhoMne isa jAnakArI kA koI AdhAra yA pramANa nahIM diyA hai / bheMTa hone para sUrijI ne akabara ko jIvadayA kA saMdeza diyA gacchapati dyau upadeza akabara Agali, madhura svaravANI karI e| je nara mArai jIva te dukha duragati pAmai pAtaka AcarI e| usane sUrijI ko yugapradhAna kI padavI dI juga pradhAna padavI diddha guru kU vividha bAjA bAjiyA, bahu dAna mAnai guNaha gAnai, saMgha savi mana gaajiyaa| unake ziSya mahimasiMha ko paTTadhara banAkara unakA nAma jinasiMha sUri rakhA aura jIva hatyA rokane kA pharamAna jArI kiyaa| rAsa kA racanAkAla ina paMktiyoM meM batAyA gayA hai-- vasu yuga rasa zazi vacchara ie, jeThavaditerasa jAMNi, zAMti jiNesara sAnidhii e, rAsa caDiu paramANi / isakI kula padya saMkhyA 136 hai jisameM kucha do-do aura kucha cAracAra paMktiyoM ke chaMda haiM jo alaga-alaga rAgoM aura DhAloM meM Dhale haiN| isakI bhASA gurjara pradhAna marugurjara hai| 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 59-78 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 784 (prathama saMskaraNa) 3. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 59-78 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimalavinaya 485 vimalaratna aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM 'vimalakIti guru gItam' nAmaka racanA ApakI chapI hai| isase patA calatA hai ki vimalakIti haMbaDa gotrIya zrI caMdAzAha kI patnI javarA devI kI kukSi se saM0 1654 meM utpanna hue the| unhoMne sAdhu mundara upAdhyAya se dIkSA lI aura jina rAjasUri ne unheM vAcaka pada pradAna kiyA thaa| saM0 1692 meM ve kirahoTa (sindha) meM svargavAsI hue| isakI prArambhika aura antima paMktiyAM prastuta haiM / Adi prAta uThI nita praNamiyai ho vimala kIti gaNicaMda, teja pratApe dIpatA ho, praNamai sahuvara vRnda / anta vimalakIti guru nAma thI ho jAiI pAtaka duri, vimala ratna guru sevatAM ho pratape puNya paDUra / isameM kula ATha kar3iyA~ haiN| vimala vinaya -kharataragacchIya guNazekhara ke ziSya nayaraMga Apake garu the| Apane anAthI sAdhu sandhi aura arhantraka rAsa nAmaka do racanAyeM kI haiN| anAthI sAdhu sandhi (gAthA 71) saM0 1647 phAlguna zukla 3 ko kUsamapUra meM likhI yii| isakA prArambha isa prakAra huA hai zrI jinazAsana nAika nIkau, siddha badhUsiri suMdara TIkau, varddhamAna jinavara mani dhyAi, sAdhu save samaruM sukhdaai| vIsamau uttarAdhyayana vicAra, nAtha anAthI taNau adhikAra / sUtra sAkhi gurumukha jima suNIyai, tima saMbaMdha sayala a bhnniii| isameM anAthI RSi kI kathA uttarAdhyayana ke AdhAra para likhI gaI hai| isakA anta isa prakAra hai saMvata sola saiM sata tAle, phAguNatrIja divasa ajuAlai / zrI kusumapura vara mana mohe, solama zAMti jiNesara sohe / guruparaMparA-zrI jinazAsana aha mahaMta, zrI jinacaMdrasari jayavaMta / sahaguru zrI guNasekhara sIsa, vAcaka zrI nayaraMga jagIsa / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tAsa pasAya lahI citacaMgai, vimala vinaiM pabhaNai manaraMgai / ' arhantraka rAsa (gAthA 66, 4 DhAla) Adi varddhamAna cauvIsamau, jinavaMdI jagadIsa, arahannaka munivara caritra, bhaNisuM dharIya jagIsa / anta zrI guNazekhara guNa nilau jI, vAcaka zrI nayaraGga, tAsu sIsa bhAvai bhaNai jI vimalavinaya mnirnggi| ___ ina donoM racanAoM meM kavi ne do muniyoM kA sAtvika caritra citrita kiyA hai| vivekacanda I-Apa devacandra ke gurubhAI the| Apane saM0 1696 vaizAkha zukla 8 ke pazcAt 'devacanda rAsa' kI racanA kii| isameM vivekacanda ne devacanda ko gurubhAI to batAyA hai kintu apane guru aura unakI paramparA kA ullekha nahIM kiyA hai| isakA prArambha isa prakAra huA hai-- sarasa vacana rasa varasatI, sarasati kaviyaNa mAya, samariya zrI guru gAyasyuM nijaguru paNamiya pAya / zrI devacanda paMDita tilaka suvihita sAdhu siMgAra, tAsa rAsa raliyAmaNo bhaNatAM jayajayakAra / gurujI guNa saMbhArato saMgha Avai nijaThAma, appANAM bhukyAM ghaNAM, kIdho deva praNAma / sarotarA nagari ghaNu tuThai zrI jinavIra, devacandravaravaMdhuno. vivekakahaiimarAsore / 3 ThIka isI samaya eka aura vivekacaMda nAmaka kavi kA vivaraNa milatA hai jise Age prastuta kiyA jA rahA hai| anta 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 244 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 783-84 (prathama saMskaraNa) 3. vahI, bhAga 3 pR0 313 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 1079-80 (prathama saMskaraNa) Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveka vijaya 487 vivekacaMda II--AMcalagacchIya kalyANasAgarasUri Apake dAdA guru aura guNacandra Apake guru the| Apane 'surapAla rAsa' (446 kar3I, 19 DhAla) kI racanA saM0 1697 pauSa zukla 15 ko rAdhanapura meM kI isakA Adi ina paMktiyoM se huA hai sarasatI sumati sadA dIo, mana ANI ati koDi, guNa gAU giruA taNAM, pAtika nAkhai moDi / racanAkAla --saMvata sola saMtANui posa punima dinasAra re, caritra aha raciu manaraMge rAyadhanapura majhAri re / guruparamparA -paNDita guNacaMdra vaMdatA pAmIje uchAha re, suguru aha taNe supasAye, bhAkhyo je adhikAra re / vivekacaMdra kahe bhAve saNatA lahai lAbha apAra re| suNI caritra dIje dAna je kIje atithisaMvibhAga re|' isameM sarapAla rAjA ke dAna kI prazaMsA kI gaI hai jisake bala para usane nirvANa lAbha kiyaa| racanA kA chaMda-baMdha zithila, bhASA sarala, zailI sAmAnya hai| yadi prathama vivekacanda kI guruparaMparA kA ThIka patA laga jAtA to yaha nizcaya karane meM suvidhA hotI ki ye donoM do kavi haiM yA eka hI to nahIM haiN| vivekavijaya --tapAgaccha ke prasiddha AcArya hIravijayasUri kI paraMparA meM Apa zubhavijaya> bhAvavijaya> Rddhivijaya> caturavijaya ke ziSya the| Apane saM0 1675 meM bar3AvalI meM 'ripumardana rAsa' kI racanA kI / racanAkAla kavi ne isa prakAra batAyA hai -- saMvata caika sailAdika rAgA, jJAnI nAma dharIje re, mAsa vyaMka ajuAlI tithi sIvA bArabhalo bhugu lIje re / isakA artha bUjhanA sacamuca jJAnI kA kAma hai| zrI desAI ne saM0 1675 ke Age praznavAcaka cihna lagAkara apanI zaMkA prakaTa kara dI 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 577 aura bhAga 3 pR0 (066-68 (prathama saMskaraNa) bhAga 3 pR0 320-21 (dvitIya saMskaraNa) Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hai| isameM guruparaMparA ke sAtha hIravijaya aura akabara kI bheMTa kI bhI carcA kI gaI hai, yathA sakala bhaTAraka anopama sohe zrI hIravijayasUrIrAyA re, akabara ne bodhadai ne, zrI jinadharma patAyA re| tAsa re sIsa paMDita guNabharIyA caturavijaya ziSya sAra re, tAsa re sIsa ati ghaNu ruDA, Rddhi vijaya sukhakAra re / rAga dhanAsI DhAla satAvIsa, ripumardana guNa gAyA re, viveka vijaya kahe suNatAM sahune ANaMda Rddhi savAyA re / ' isa guruparamparA kI do kar3iyA~ jo prathama bhAga meM chUTa gaI thIM unheM hI zrI desAI ne bhAga 3 meM uddhata kiyA hai jo dasavIM aura bArahavIM ke bIca kI 11vIM kar3I hai, vaha nimnAGkita hai tasa taNA ziSya achi ghaNA vAru, zubhavijaya kavirAyA re, tasa taNA guNavaMta giruA, bhAvavijaya gururAyA re| mRgAGkalekhArAsa ke lekhaka eka dUsare vivekavijaya 18vIM zatI meM hue haiN| unakA vivaraNa Age ke khaNDa meM diyA jaaygaa| vivekaharSa - tapAgacchIya harSANaMda Apake guru the| Apane saM0 1652 meM 101 kar3I kI eka racanA 'hIravijaya sUri (nirvANa) rAsa' nAma se bIjApura meM likhii| hIravijayasUri isa zatAbdI ke eka mahAna dharmaprabhAvaka AcArya aura sAhityakAra the| unake kaI bhaktoM aura ziSyoM ne unako lakSya karake aneka racanAyeM kI haiM jaise paramAnaMda kRta hIravijayasUri nirvANa saM0 1652, kuMaravijaya kRta zrI hIravijaya sUri saloko saM0 1652 ke bAda, jayavijaya kRta hIravijaya sUri puNyakhAni Adi, jinakI carcA yathAsthAna kI gaI hai| ina saba kRtiyoM meM hIravijaya sUri kA jIvanavRtta evaM unakI sukRti kA yazogAna kiyA gayA hai| prastuta kavi vivekaharSa ne saM0 1652 ke kucha hI bAda 'hIravijayasUri nirvANa svAdhyAya' likhA / saM0 1652 bhAdra 11 ko hIravijaya sUrijI ne UnhA grAma meM zarIra chor3A thaa| ataH ye sabhI racanAyeM usI varSa yA usake thor3e bAda kI hoNgii| hIravijaya sUri (nirvANa) rAsa jainayuga pu0 5 pR0 460 se 464 para prakAzita hai aura 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 492-93 aura bhAga 3 pR0 972 (prathama saMskaraNa) Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivekaharSa 489 ApakI dvitIya racanA 'hIravijayasUri nirvANa svAdhyAya' jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya meM prakAzita hai| yaha racanA 21 veM krama para aura kuMvaravijaya kRta saloko 20 veM krama para tathA jayavijaya kRta puNyakhAni 22 veM krama para ekatra hI prakAzita haiN| hIravijayasUri ke sambandha meM prApta samasta vivaraNa unake itivRtta ke sAtha die jAyeMge / yahA~ kevala donoM racanAoM ke uddharaNa unakI bhASAzailI ke namUne ke rUpa meM prastuta kie jA rahe haiN| hIravijaya sUri ( nirvANa ) rAsa kI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM - ima cintI manaha majhAri a, pATaNa thI karai vihAra me gaNadhAra a rAjanagari pdhaariyaa| zAhajAda u zAha murAda a, hIranai vaMdai ati AlhAda , prasAda a, mAMgai hIrajI nI duAM ghnnii| anta -jayau jayau jagaguru paTadharo zrI hIravijaya gaNadhArajI, zAha akabara darabAra mAM jiNi pAmyo jayajayakAra jii| racanAkAla -bIjApura varanayara mAM, pANDava nayana varIsa jI re, harSa AnaMda vibudha taNo dIsadIi AsIsa, viveka harSa kahai siisjii|' hIravijaya sUri nirvANa svAdhyAya kI prati saM0 1656 kI prApta hai| saM0 1652 meM sUrijI kA nirvANa huA thaa| isalie inhIM do-tIna varSoM ke bhItara kisI samaya yaha racanA huI hogii| Adi --sarasa vacana dyau sarasatI, praNamI zrI gurupAya, thaNasyujinazAsanaghaNI, zrI hIravijaya sUrirAya re / jagaguru gAiI mAnyau akabara zAhi re, jasa pATi dIpata u zrI vijayasena gachanAha re / anta -ima zrI vIrazAsana jaga tribhAsana zrI hIravijaya sUrIsaro, jasa zAhi akabaradatta chAjai viruda sundara jgguro| 1. jaina yuga, pustaka 5 pR0 460-464 aura jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 279-80 (dvitIya saMskaraNa) Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jasa paTTa pragaTa pratApI Ugyau zrIvijayasena divAkaro, kavirAja haraSANaMda paMDita vivekaharSa suhaMkaro' vivekahaMsa-ApakI eka kRti 'upAsakadazAMga bAlAvabodha' kI racanA saM0 1610 se pUrva huI thI aisI sUcanA zrI desAI ne dI hai parantu paricaya, uddharaNa Adi nahIM diyA hai| vIravijaya -ApakI kaI racanAoM kA nAmollekha zrI agara canda nAhaTA ne kiyA hai kintu kRtiyoM aura kartA kA kucha paricaya nahIM diyA hai| kRtiyoM kA nAma isa prakAra hai- 'caubIsa jina sAta bola vicAra gabhita stavana' (gAthA 25) saM0 164 ? jaisalamera; zatrujaya yAtrAstavana saM0 1652, sattarabhedI pUjA saM0 1653 rAjadhanyapura aura dasa dRSTAnta caupai / Apa kharataragacchIya lekhaka the kintu ApakI guruparaMparA nahIM jJAta ho skii| velAmuni -Apa tapAgaccha ke AcArya vijayadAna ke ziSya the| Apane saM0 1622 se pUrva 'navatatva joDi' kI racanA kii| isakI kisI-kisI prati meM lekhaka kA nAma manasata yA mana milatA hai, jaise tapagaccha nAyaka zrI guruno zrI vijayadAna gaNadhAra re, celU manasata ANa dharai tuM kahatUM para upagAra re / racanA kA nAma 'joDi' athavA caupAI yA rAsa bhI milatA hai / vijayadAna sUri kA pada-sthApana saM0 1587 aura svargavAsa saM0 1622 1. aitihAsika jaina gurjara kAvya saMcaya krama saM0 21 aura jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 279-280 (dvitIya saMskaraNa) tathA bhAga 3 pR0 822 (prathama saMskaraNa) 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 45 (dvitIya saMskaraNa) bhAga 3 pR0 1595 (prathama saMskaraNa) 3. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 76 aura jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 298 (dvitIya saMskaraNa) Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntikuzala 491 meM huA thA isalie yaha racanA saM0 solaha sau bAIsa se pUrva kI hI hogii| isakA prArambha isa prakAra huA haiAdi--jiNaMda namevi a navatatva kahauM saMkhevi me, __ jIva taNA dasa pANa a, paMca indrI paMca prANa / anta - iya navatatva vicAratAM, adhikI UchI bhAkhi re, bolI hui ajANavai, te SAmau saMgha sASi re| tapagaccha nAyaka siddhaguru vijayadAna gaNadhAra re, velau muni tasu ANadharI kahai svapara upagAra re / ' 'vela umuni tasu ANadharI' kA pAThAntara 'celU manasata ANa dharai' bhI kahIM-kahIM milatA hai isake kAraNa zrI desAI ne racanAkartA kA aparanAma 'manasatya' bhI likhA hai kintu bAda meM zaMkAgrasta vicAra ko tyAga diyaa| isalie belAmuni kI isa racanA ko lekara kisI zaMkA kI guMjAiza nahIM hai aura na manasatya nAmaka aparanAma kI AvazyakatA hai| zAntikuzala-tapAgaccha ke AcArya vijayadeva sUri ke ziSya vinayakuzala Apake guru the| inhoMne saM0 1667 meM apanI racanA 'aMjanAsatIrAsa' kA lekhana jAlora meM prArambha kiyaa| 606 kar3I kI yaha kRti jAsolA meM pUrNa huii| isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM-- sarasa vayana vara sarasatI, tuM jagadambA mAya, kAsmIrI samaraM sadA, Saja raNauM varadAya / vINA pustaka dhAraNI kamaMDalu kari bharibhAri, haMsagamani haMsAsani, tubhalaI sirajI kiratAra / racanAkAla--saMvata sola satasaThai, mAhAsudinI bIjA bakhAMNa re, sovanagiri bhAMDiu, jAsolai pUru jANU re / guruparamparA-tapagachanAyaka guNanilau vijayasena sUrIsara gAjai re, AcArija mahimA ghaNu vijayadeva sUrIpada chAjai re| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 124 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 225-26 tathA bhAga 3 pR0 703 (prathama saMskaraNa) Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tAtapa cAMdraNi paragaDau, jAsa mahimAkIrati bhariu re, mAna premalade Uridharyu, devaki pATaNiavatariu re / vinayakuzala paMDitavaru, paraupagArI guNachariu re, caraNa kamala sevA lahI zAMti kuzalai o rAsa kariu re / gor3I pArzvanAtha stavana saM0 1667, yaha prAcIna tIrtha saMjjhAya aura gor3I pArzvanAtha sArdhaM zatAbdI smAraka grantha meM prakAzita hai / 492 tapagachatilaka taDovaDa pAya praNamI ho vijayasena sUrIsa, saMvata sola satasaTheM vInavIo ho goDI jagadIsa / jhAMjhariyA muni saMjjhAya ( 102 kar3I saM0 1677 vaizAkha kRSNa 11 budha, syANAM ) Adi - sarasati komala sAradA, vANI vara dyo mAya, pAyaThANapura pATaNa dhaNI sabala makaradhvajarAya / racanAkAla - saMvata sola satottare, zyANA nagara majhAri ho, vaizAkhavadi o phAdazI, thubhiu mi budhavAra ho / bhAratI stotra athavA ajArI sarasvatI yA zAradA chaMda 33 kar3Iyaha racanA prAcIna chaMda saMgraha meM prakAzita hai / ' Adi anta sarasa vacana samatA mana ANI UMkAra pahilo dhuri jAMNI, tatra bolI zAradA jo chaMda kIdho, bhalI bhagateM vAcA mAharI, huM tUhI meM vara dIdho tUM lIlA karisa, Asa phalasI tAharI / yaha racanA 'maNibhadrAdiko nAchaMdanuM' nAmaka pustaka meM bhI prakA hai / sanatakumAra saMjjhAya kI Adi paMkti kAzita sarasati sAmiNi pAo lAgU yaha saMjjhAya 'jaina saMjjhAya saMgraha' meM prakAzita hai / isa prakAra inakI prAyaH sabhI racanAyeM prakAzita haiN| adhikatara racanAyeM stotra, stavana, saMjjhAya haiM / anjanAsatI rAsa vistRta aura mahatvapUrNa racanA hai / bhASA sarala marugurjara hai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 134 - 137 ( dvitIya saMskaraNa ) tathA bhAga 1 pR0 471-72 aura bhAga 3 pR0 944 - 46 ( prathama saMskaraNa ) Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 493 zAha ThAkura zAha ThAkura -- ye luhADyA gotrIya khaNDelavAla vaizya the| inake janma sthAna lavAiNipura meM candraprabha kA sundara jinamandira thaa| inake guru ajamera zAkhA ke vidvAn bhaTTAraka vizAlakIrti the| inake pitAmaha kA nAma sAhu sIlhA ora pitA kA nAma khetA thaa| ye kAvya, saMgIta aura chanda-alaMkAra Adi meM nipuNa the tathA nirantara vidvAnoM,, santoM aura sAhityakAroM kA satsaMga karate the| inakI abataka do kRtiyA~ upalabdha haiM eka apabhraMza zailI meM racita 'saMtiNAhacariu' (zAntinAtha carita) aura dUsarI prAcIna hindI zailI meM likhita 'mahApurANakalikA' / prathama racanA meM 16veM tIrthaGkara zAntinAtha kA jIvana caritra hai| yaha racanA saM0 1652 bhAdrapada zukla paMcamI ko akabara ke zAsanakAla meM DhUDhAr3a pradeza ke kacchapavaMzI rAjA mAnasiMha ke rAjya meM likhI gii| isakI kucha paMktiyAM udAharaNArtha prastuta haiM jiNa dhammacakka sAsaNi saMrati, gayaNaya lahujima sasi soha diti / jiNa dhammaNANa kevala ravIya, taha aDDhakammamala vilayakIya / ettau mAMgau jiNasaMtiNAha mahu, kijjahu dijjahu jai bohilaah| dillI se lekara ajamera taka pratiSThita bhaTTAraka paramparA kA eka aitihAsika dastAveja isa racanA kI antima prazasti meM upalabdha hai| isakI bhASA apabhraMza mizrita prAcIna zailI kI hai phira bhI tatkAlIna loka pracalita vrajabhASA se prabhAvita hai kyoMki DhUDhAr3a pradeza taka vrajabhASA kA paryApta pracAra ho gayA thaa| kheda hai ki inakI hindI zailI meM likhita dUsarI racanA mahApurANakalikA kA uddharaNa nahIM upalabdha ho sakA, isalie inakI prakRta hindI kAvya bhASA-zailI kA ThIka namUnA nahIM diyA jA skaa| 1. paM0 paramAnaMda zAstrI-- jaina grantha prazasti saMgraha (prastAvanA) pR0 130 2. DA0 devendrakumAra zAstrI kA apabhraza ke sAhityakAra nAmaka lekha rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 148 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zAlivAhana - saM0 1695 meM bhAyAvara prAnta nivAsI kavi zAlivAhana yA sAlivAhana ne jinasenAcArya kRta harivaMzapurANa kA AgarA meM harivaMzapurANa nAma se anuvAda kiyaa| isa kRti meM kavi ne hindI ko devagirA kahakara usake prati apanA AdarabhAva vyakta kiyA hai inake pitA kA nAma rAvata Saragasena thaa| ye bhaTrAraka jagabhUSaNa ke ziSya the| harivaMza purANa kI bhASA hindI, viSaya purANa hai| isakI pratilipi saM0 1790 kI likhI huI digambara jaina mandira, bayAnA se prApta huI hai| inhoMne likhA hai __ jinasena purAnu sunau mai nAma, tAkI chAyA lai caupaI krii|" arthAt yaha racanA jinasena ke harivaMza purANa kA chAyAnuvAda hai| bhASA anya digambara lekhakoM kI taraha purAnI hindI hai| zivanidhAna upAdhyAya--ye kharataragaccha ke prasiddha AcArya jinacandra sUri kI paraMparA meM harSasAragaNi ke ziSya the| ye isa zatAbdI ke zreSTha gadyakAroM meM the| inhoMne bhASA-TIkAoM ke sAtha hI maulika gadya racanAyeM bhI kI haiN| inakI kucha prasiddha gadya racanAoM kI sUcI prastuta hai| kalpasUtra bAlAvabodha saM0 1680 amarasara, saMgrahaNI bAlAvabodha 1680 amarasara; kRSNarukmiNI beliTabbA, yogazAstra TabbA, upadezamAlA TabbA, zAzvata stavana bAlAvabodha saM0 1652 sAMbhara, guNasthAna stavana bAlAvabodha saM0 1692 sAMgAnera, laghuvidhiprapA, kAlikAcArya kathA aura caumAsI vyAkhyAna / 2 inameM se kucha racanAoM kA vivaraNa-uddharaNa diyA jA rahA hai| zAzvatastavana bAlAbabodha saM0 1652 zrAvaNa kRSNa 4, sAMbhara kA Adi prasAda gururAjasya harSasArAbhidhasya sata prAptaM kurve zAsvatArhaccaivyaM saMkhyA suvArtikaM / anta te diNi devendra muNIndrai stavI hutI, bhAvika jIvanai siddhi suSa Apau / 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI grantha sUcI 5 vAM bhAga pR0 303 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 83-84 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivanidhAna Italai zAsvatI azAsvatI je jina pratimA, nAma te sarvadA vAMdivA pUjivA yogya jANivA / isake anta meM die gaye zloka se inakI guru paramparA para pUrA prakAza par3atA hai, yathA zrImat kharataragacche zrI jinamANikya sUri guru paTTe, vijayini yugapradhAna zrI jinacandrAbhidha sugurau, zrI jinasiMha munIzvara yuvarAjye harSa sAragaNi ziSyaH alikhata svasmRti heto, stavavArtA zivanidhAna gaNi / 1 arthAt Apa kharataragacchIya jinamANikya ke ziSya yuga pradhAna zrI jinacandrasUri ke ziSya harSasAra ke ziSya the / usa samaya jinasiMha paTTAsIna nahIM hue the / isakI gadya bhASA meM vAMchivA, pUjibA, jANivA Adi kriyA prayoga isakI prAcInatA ke dyotaka haiM / Apa saMskRta ke acche jJAtA the / inhoMne rAjasthAnI kI prasiddha kRti 'kRSNarukmiNI beli' para bAlAvabodha likhA hai / isakA prArambha dekhiye -- zrI harSasAra sadguru caraNa jugoyAsti laccha vijJAna, vidadhAti zivanidhAno'rtha valayA bAlAbodha kRte / 495 rAu zrI kalyANamalla putra zrI pRthvIrAja rAThaDau, vaMzI graMthanI Adai maMgala nimitta, ISTa devatAnai namaskAra karai / pahilau paramesaranai namaskAra karai, valI sarasatI vAgvAdinI nai vidyA maNI namaskAra karai / sadguru vidyAguru nai namaskAra karai, o tInoM tapasAra tihuM loka sukhadAyI / 'laghusaMgrahaNI bAlAvabodha' 1680 kArtika zukla 13, amarasara | yaha racanA jinarAja sUri ke samaya likhI gaI / 'jinarAjasUri dharmasAmrAjye' laghu vidhi prapA, vidhiprakAza athavA bar3IdIkSA vidhi meM 28 vidhi-vidhAnoM kA vivaraNa hai / kalpasUtra bAlAvabodha (saM0 1680 amarasara) ke anta meM saMskRta meM racanAkAla aura vistRta guruparamparA dI gaI hai jisameM likhA hai 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 283- 284 (dvitIya saMskaraNa ) 2. vahI bhAga 3 pR0 367-68 aura bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1598-1600 (prathama saMskaraNa ) Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'jihaMgIra sA hi rAjye kharatara jinarAja dharma sAmrAjye' inhIM jinarAja kI paramparA ke zIlacaMdra, jinaprabha aura ratnamUrti, tatpazcAt merusundara > zAMtimaMdira, harSapriya, harSodaya aura harSasAra kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai| guNasthAna gabhita jinastava vAlAvabodha (saM0 1692 ASAr3ha zukla 3, sAMgAnera, saMbhavataH yaha inakI antima gadya racanA hai| yaha kRti jinarAjasUri (ziSya jinasiMha sUri) kRta guNasthAna gabhita jinastava saM0 1665 mAgasara kRSNa 10 jaisalamera) para racita bAlAvabodha hai|' mUla stavana kevala 19 kar3I kA hai| usa para racita yaha pAMDityapUrNa bAlAvabodha vistRta hai / zivadAsa (janetara)---ApakI racanA 'kAmAvatIvArtA' saM0 1673 meM likhI gii| ise bhajanalAla dalapatarAma jozI ne saM0 1959 meM prakAzita kiyA hai| isameM kanaka deza ke rAjA kAmasena kI kanyA kAmAvatI kA caritra citrita hai / isakA prArambha isa prakAra huA hai gaNapati caraNakamalanamI, praNamI sarasati pAya, kahaM carita kAmAvatI akSara Ape mAya / kanakadeza kuMkUmanagara kAmasena rAjAna, senAnI saMkhyA nahIM sAta sahasa paradhAna / kanakavatI ghari bhArajI kAmAvatI kanyAya, rUpavicakSaNa cAturI sakalakalA guNarAya / seva kare bahukAmAvatI, prema sabala mana ANI satI, sAsu sasurAnA pAya name, rAya rANI nita pUjI jame / panare varase Talyo viyoga, sarva okaNa tharyA saMyoga, dukha bhAgI sakhenu jAya, kRpA karI zrI vaikuNTharAya, o kAmAvatI carita je gAya, sAMbhalatA sukha pAme kAya / anta eka mane jA sAMbhale, pohace tehanI Asa, bai karajor3I vInavai sivo harI no dAsa / 2 / / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 283-285 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 khaNDa 2 pR0 2152-53 (prathama saMskaraNa) . Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhavijaya 497 zubhacandra- bhaTTAraka sampradAya ke cAra zubhacandroM meM eka padmanandi, dUsare kamalakIrti, tIsare vijayakIti aura cauthe harSacandra ke ziSya the| pahale kA samaya 15vIM, dUsare kA solahavIM, cauthe kA 18vIM zatI hai| tIsare bhaTTAraka zubhacandra kA adhika samaya 16vIM aura thor3A samaya 17vIM zatAbdI meM bItA thaa| Apa saM0 1573 meM bhaTTAraka bane aura saM0 1613 taka isa para rhe| isalie inakA vivaraNa 16vIM zatI meM de diyA gayA hai| zubhavijaya-inakI guruparaMparA aura racanAoM ko lekara kaI zaMkAyeM haiM / zrI mo0 da0 desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 593 aura bhAga 3 pR0 1086 87 (prathama saMskaraNa) meM inheM tapAgacchIya kalyANavijaya kA ziSya batAyA thaa| inakI racanA mahAvIra 27 bhava stavana meM guruparaMparA isa prakAra dI gaI hai - zrI vIrapATa paraMparAgata ANaMdavimala sUrIsaro, zrIvijayadAna sUri tAsa pATi zrI hIravijayasUri gnndhro| zrIvijayasena sUri tAsa pATi vijayadeva sUri hitakaro, zrIkalyANavijaya uvajhAya paMDita zrIzubhavijaya ziSya jykro| yahIM para desAI ne likhA hai ki eka zubhavijaya hIravijaya sUri ke ziSya the jinhoMne tarkabhASA vArtika, kAvyakalpalatA makaraMda, syAdvAdabhASAsUtra Adi graMtha likhe haiN| ye donoM eka ho sakate haiN| inakI dUsarI racanA zaMkhezvara pArzvanAtha stava (64 kar3I) saM0 1687 se spaSTa ye hIravijaya sUri ke ziSya mAlUma par3ate haiM, yathA akabara sAha pratibodhIu re, tapagacha pUnima caMda, zrI hIravijaya sUrIsaru re, sevai suranara inda / tasa padapaMkaja madhukara re, zubhavijaya sukhakaMda, saMkaTa vikaTa nivArato re, karato bhvikaanNd| zrIvijayasena sUri paTadhaNI re, zrIvijayadeva sUriMda, tasa rAjye stavana karUM re, pratipo jihAM ravicaMda / 3 1. hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa khaMDa 1 pR0 505 2. jaina gurjara kapio bhAga 1 pR0 594 (prathama saMskaraNa) 3. vahI bhAga 3 pu0 275-76 (dvitIya saMskaraNa) Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ___ jaina gurjara kavio ke dvitIya saMskaraNa ke sampAdaka ne isI AdhAra se inakI guruparaMparA para zaMkA uThAI hai aura batAyA hai ki inake guru kalyANavijaya nahIM hIravijaya sUri the| zrI desAI ne 'pA~ca bolano micchAmI dokaDo bAlAvabodha' (saM0 1656 ke pazcAt) nAmaka gadya racanA ko kisI ajJAta lekhaka kI kRti batAyA thaa|' kintu dvitIya saMskaraNa ke sampAdaka ne ise inhIM zubhavijaya kI racanA mAnA hai kyoMki isake anta meM spaSTa likhA hai- 'iti bhaTTAraka zrI hIravijaya sUrIzvara dAyitopAdhyAya zrI dharmasAgara gaNi datta paMcajalpa mithyAduSkRtapaTTakasyAyaM bAlAvabodhaH bhaTTAraka zrI vijayadevasUrIMdra nirdezAt bhaTTAraka zrI hIravijayasUri ziSya paMDita zrI zubhavijayagaNinA vihitaH .' isase spaSTa isa racanA ke kartA hIravijayasUri ziSya zubhavijaya pramANita hote haiN| ataH ve na kevala acche padyakAra apitu gadyalekhaka bhI the| unakI gadyazailI ke namUne ke rUpa meM do cAra paMktiyA~ prastuta haiM-'pAtasAhi zrI akabara pratibodhadAyaka bhaTTAraka sahasranetra bhaTTAraka zrI hIravijaya sUrIndra paTTavibhUSaNa bhaTTAraka zrI vijayasena sUrIzvara paTTodaya zikhari zikhara sahasra vasu samAna samprati vijayamAna bhaTrAraka zrI vijayadeva sUrIza gurubhyo namaH' / uddharaNoM se aisA lagatA hai ki kavi ne vijayadeva sUri ke samaya racanA kii| vaha hIravijaya ko bhaura vijayadeva sUri ko bhI guru rUpa meM smaraNa karatA hai| zravaNa-(saravaNa) Apa pArzvacandra ke ziSya the / Apane saM0 1657 pauSa zukla 5 ko pATaNa meM 'RSidattA rAsa' likhA / 3 zrIdhara--(janetara) Apane saM0 1665 meM 'rAvaNa-maMdodarI saMvAda' kI racanA kii| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1616-17 (prathama saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 3 pR0 232 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI, bhAga 3 pR0 878 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 303 (dvitIya saMskaraNa) 4. vahI, bhAga 1, pR0 466 (prathama saMskaraNa) Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsAra zrIpAla RSi-Apane saM0 1664 meM dazavakAlika sUtra bAlAvabodha kI racanA kii| zrIpAla sthAnakavAsI sampradAya ke RSi the kintu inake sambandha meM aura kucha nahIM jJAta ho skaa| zrIsAra ( pAThaka )-Apa kharataragaccha kI kSemazAkhA ke sAdha ratnaharSa ke ziSya aura prasiddha lekhaka sahajakIti ke gurubhAI the| Apake garubhAI aura svayaM Apa bhI acche lekhaka the| ApakI nimnalikhita racanAyeM upalabdha haiM--guNasthAna kramAroha bAlAvabodha saM0 1678, jinarAjasUri rAsa saM0 1681, Ananda zrAvaka saMdhi saM0 1684 puSkaraNI; pArzvanAtha rAsa 1683 jaisalamera, satarabhedI pUjA stavana 1682 phalaudI, motIkayAsiyA chaMda 1689 phalaudI, sArabAvanI 1682, jayavijaya caupaI 1683, lokanAlagarbhita stavana 1687, mRgAputra caupaI 1677 bIkAnera, dasazrAvakagIta, gautamapRcchA stavana upadezasattarI Adi / Apane prasiddha beli 'kRSNa-rukmiNI rI beli' para saMskRta meM TIkA likhI hai| Apa gadya aura padya tathA maru-gurjara aura saMskRta donoM vidhAoM aura bhASAzailiyoM ke kuzala lekhaka the| AnandazrAvakasaMdhi bahupracArita racanA hai| jinarAja sUri rAsa aitihAsika mahatva kI kRti hai| yaha racanA aitihAsika jainakAvya saMgraha meM (pR0 150 se 171 taka) prakAzita hai| ANaMdasandhi aura upadezasattarI bhI prakAzita racanAyeM haiN| 2 ___ inameM se kucha ullekhanIya kRtiyoM kA vivaraNa aura uddharaNa Age prastuta kiyA jA rahA hai / 'jinarAjasUri rAsa' ke anusAra jinarAjasUri kA janma bIkAnera meM saM0 1647 vaizAkhazukla 7, budhavAra ko botharAvaMza ke dharmasI sAha kI patnI dhArala de kI kukSi se huA thaa| ApakA bacapana kA nAma khetasI thaa| jinasiMha sUri kI desanA se vairAgya aura saM0 1670 meM dIkSA huI, nAma rAjasiMha rakhA gyaa| bAda meM AcArya jinacaMda sUri ne bar3I dIkSA dekara nAma rAjasamudra rakhA aura vAcanAcArya kI padavI dii| samrAT jahAMgIra ke AmantraNa para AgarA jAte samaya jinasiMha sUri kA rAste meM mer3atA meM saM0 1674 meM nidhana ho 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 602, bhAga 3 pR0 1601 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 83 (dvitIya saMskaraNa ) 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 80-81 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gyaa| rAjasamudra ko taba gacchanAyaka pada dekara unakA nAma jina rAjasUri rakhA gyaa| Apane rAjasamudra aura jina rAjasari nAma se paryApta sAhitya likhA hai jisakA paricaya yathA sthAna diyA gayA hai| zAhajahA~, rAjAgajasiMha aura azarapha khAM Adi Apake prazaMsaka the| ApakI pramukha racanAoM meM zAlibhadra caupai, gajasukumAla caupai, karmabattIsI, zIlachattIsI, bIsI-caubIsI Adi kA ullekha kiyA gayA hai| jina rAjasUrirAsa-prastuta rAsa kI 9 kar3iyAM khaMDita haiM, dasavIM isa prakAra hai ati saravara sundara ati bhalI sohaI ghaNI dhamrasAla, jiha AvI vyavahAriyA, dharama karaI suvizAla / isameM 324 chanda aura 11 DhAla haiN| zrIsAra ne jina rAjasUri kI zobhA kA varNana karate hue likhA hai nayana kamalanI pari aNiyAlI, sohai adhara jANai prvaalii| karai hAtha suM laTakA maTakA, bolai vacana amI rA gaTakA / ' racanAkAla -- sohai zahara sadA setrAvau, marudhara mAMhi malhAyau, saMvata sola ikyAsI varasai, aha pravandha baNAyau rii| ASAr3hA badi terasi divasai, suraguru vAra kahAyau, zrI gacchanAyaka guNa gAvatAM, mehapiNa sabala u aapurii| Ananda zrAvaka saMdhi-.(15 DhAla, 252 kar3I saM0 1684, puSkaraNI) Adi- barddhamAna jinavara caraNa, namatAM navanidhi hoi, sandhi karuM AnandanI, sAMbhalijyo sahu koi / racanAkAla - saMvata dizI siddhi rasa sasi tiNa purImai kIdhI ca umAsi se saMbaMdha kIthau raliyAmaNa u, suNatAM thAi ullAsa / 'motIkapAsiyA saMvAda'--(saM0 1689 phalaudI) yaha racanA saMvAda rUpa meM hai| isakA Adi1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 150-171 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 213-214 (dvitIya saMskaraNa) Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsAra 501 sundara rUpa sohAmaNo AdIsara arihaMta, paratA pUraNa praNamIya trayabhaMjaNa bhagavaMta / anta- kapAsIo motI iNi pari malyA sayaNa taNe saMbaMdha, saMvata sola nivyAsIi, kIdho aha prabaMdha / 'sArabAvanI' (kavitta bAvanI 57 kar3I, saM0 1689 Azo zudI 10, pAlI) kakaharA krama meM 52 akSaroM se prArambha karake 52 chanda likhe gaye haiN| isameM bhagavAna aura unakI bhakti kA guNAnuvAda hai| isakI antima cAra paMktiyA~ nimnAGkita haiM kSitimaMDala kSititilaka sahara pAlIpura sohai, gar3hamar3ha mandira paDala bAgavADI manamohai / rAja karai jaganAtha sUra sAmaMta savAyo, sonigirai susamattha sujasa vasudhA brtaayo| saMvata sola nivyAsIyai AsU sudi dazamI dinai, zrI sAra kavitta bAvana kahyA, sAMbhalijyo sAMcai manai / ' upadeza sattarI athavA jIva utpattinI saMjjhAya athavA taMdulaveyAlIsUtra saMjjhAya, athavA garbhAvAsa saMjjhAya athavA vairAgya saMjjhAya / yaha racanA abhayaratnasAra saMgraha aura anya kaI saMkalanoM meM uparokta nAmoM se chapI hai| Adi - utpatti jogo ApaNImana mAMhi vimAsa, garbhAvasi jIvaDo vasiyo nava mAsa / daza zrAvaka gIta yA saMjjhAya 14 kar3I kI laghu racanA hai-- phalodhI pArzvanAthastavana - jaina satya prakAza meM prakAzita hai| AdinAthasta0, vAsupUjya rohiNIsta0, gautamapRcchAnusta0, jinapratimA sthApanastava Adi bhaktiparaka pUjA pATha sambandhI laghakRtiyA~ haiN| Atmabodha gIta-7 kar3I kI cetAvanI hai| isakI antima do paMktiyA~ dekhiye pAsi ratana ke jatana na kIne, paryao patana mai prAMNI ho, sukRta saMyoga suguru kI vANI aba zrIsAra pichAMNI ho / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 217-218 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 379 (dvitIya saMskaraNa) Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Apa padya ke alAvA gadya meM bhI racanA karate the| 'guNasthAna kramAroha bAlAvabodha saM0 1678 kA ullekha zrI desAI ne 'jaina sAhityano saMkSipta itihAsa' meM kiyA hai, lekina isake gadya kA namUnA nahIM diyA hai| isa prakAra zrIsAra 17vIM zatAbdI ke kharataragacchIya lekhakoM meM zreSTha kavi aura gadyakAra ho gaye haiN| zrIsundara-Apa kharataragacchIya AcArya jinacandra sUri kI paraMparA meM harSavimala ke ziSya the| Apane saM0 1666 meM agar3adatta rAsa likhaa|' isake atirikta ApakA likhA 'kSullakakumAra rAsa' tathA kucha sphuTa gIta bhI upalabdha haiN| agar3adattarAsa (284 kar3I, saM. 1666 kArtika ekAdazI, zanivAra) kA Adi paramapuruSa parameSThi jina praNamu gaur3I pAsa, surataru suramaNi jima sadA, saphala karai savi Asa / guruparaMparA-zrI jinadatta jinakuzala guru kharataragaccha naresa, sevakajana sAnidhikaraNa, Avai purata vizeSa / zrI akabara prati bodhatAM pragaDi upuNyaM paDUra, vijayamAna vidyA adhika, jugavara jinacaMdasUrIda / isake pazcAt jinasiMha sUri kI stuti ke bAda apane guru harSavimala kA kavi ne sAdara smaraNa kiyA hai| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai svAmivadana guNa rasa rasA me saMvata kAti mAsi, zani akAdasi a, to paNa vaDa sukha vAsi / yaha racanA uttarAdhyayana para AdhArita hai / aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM 'jinacaMdasUri gItAni' zIrSaka ke antargata zrIsundara ke do gIta bhI saMkalita haiN| eka rAga malhAra meM Abaddha 5 kar3I aura dUsarA 11 kar3I kA hai| gItoM kI krama saMkhyA 2 1. zrI agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 82 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0119-120 (dvitIya saMskaraNa) aura ___ bhAga 3 pR0 915-16 (prathama saMskaraNa) Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakalacanda 503 aura 5 para ye donoM gIta saMgrahIta haiM / 5veM gIta kI eka paMkti dekhiye zrI sundara prabhu cirajayau dina-dina car3hatai bAna / ' kSullakakumArarAsa kA uddharaNa evaM vivaraNa nahIM upalabdha ho skaa| zrIharSa-Apa jJAnapadma ke ziSya the| inhoMne saM0 1700 meM 'karmagrantha bAlAvabodhara nAmaka gadya racanA zrI jJAnaratna ke samaya meM kI ApakI gadya racanA kA namUnA nahIM prApta huaa| zratasAgara --Apa dharmasAgara upAdhyAya ke ziSya the| Apane saM0 1670 meM 'RSi maMDala bAlAvabodha kI racanA kI / Apane racanAkAla isa prakAra batAyA hai___ vyomarSi rasa zItAMzu vatsa re / gadyazailI kA namUnA upalabdha nahIM hai| sakalacanda -Apa tapAgaccha ke prasiddha AcArya hIravijayasUri ke ziSya the| kahIM kahIM inheM vijayadAnasUri kA ziSya bhI batAyA gayA hai| lagatA hai ki eka dIkSA-guru aura dUsare vidyA-guru rahe hoge| inake kaI ziSya-praziSya bhI acche lekhaka aura santa ho gaye haiN| inakI mRgAvatI AkhyAna, vAsupUjyajina pUNyaprakAza rAsa, sattarabhedIpUjA, aka bIsa prakArI pUjA, bArabhAvanA saMjjhAya, gautamapRcchA, nemistavana, sImaMdharera stavana, vairasvAmI saMjjhAya, meghakumAra saMjjhAya Adi aneka racanAyeM upalabdha haiN| Apa marugarjara ke sAtha saMskRta, prAkRta ke pragAr3ha paNDita the| Apane marugarjara racanAoM ke bIca-bIca meM santa tulasIdAsa kI taraha saMskRta meM bar3e sundara zloka maMgalAcaraNa 1. aitihAsika jaina kAvyasaMgraha 'jinacaMda sUri gItAni' 2rA aura 5vA~ gIta 2 jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 341 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 khaMDa 2 10 1613 (prathama saMskaraNa) 3 vahI bhAga 3 pR0 159 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 khaMDa 2 pR0 1603 prathama saMskaraNa) or Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 anta maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi ke rUpa meM likhA hai Apane saMskRta meM pratiSThAkalpa kI racanA kI hai| ApakI kucha prasiddha racanAoM kA vivaraNa-uddharaNa prastuta kiyA jA rahA hai| mRgAvatI AkhyAna athavA rAsa (421 kar3I) Adi sidhAratha narapati kuli aSAr3hi sudi chaThi, Ayu supinAM deSAitu, taba tisalA hui tUThi / ceDaka mahArAyanI putrI zAMtizIla-pavitrI jI, sakalacaMda muni bhAsai samaru mRgAvatI spvitriijii| mRgAvatI susatI AkhyAnaM, zIla rakhopA kIje jI, satI save nitu suNayo bhaNayo hIravijai gururaajijii|' vAsupUjyajina puNyaprakAzarAsa (athavA stavana) 61 DhAla 456 kar3I, khaMbhAta Adi-RSabha ajita saMbhava jino, abhinandana sumatIso, padmaprabha supAso bIhA, candaprabha suvidhIzo / anta meM guruparamparAntargata kavi ne likhA hai zrI madAnandavimalendu guruvaMdIi, paTitasa zrI vijayadAnasUro, tAsa pati prazonI kUpalovaMdIi, hIravijayaguru sugunnipuuro| sattarabhedI pUjA -yaha vividha pUjA saMgraha tathA anya pUjA saMgrahoM meM prakAzita hai / isameM kavi ne vijayadAna ko guru batAyA hai, yathA--- zrI tapagaccha ambari dinakara sarikho, vijayadAna guru muNiyo, jina guru saMgha bhagati karI pasarI, kumatitimirasaba haNiyo / iNIpari sattaribheda pUjAvidhi, zrAvaka kuM jina bhaNiyo, sakala munIsara kAusagga dhyAne ciMtavi sabaphala cuNiyo re / eka bIsa prakArI pUjA - vividha pUjA saMgraha meM prakAzita hai-- zrI tapagacche dinakara zobhe, vijayadAna guru guNiyo, zrI hIravijaya prabhavyAne dhyAtAM, hemahIro jema jaDiyore, prabhu / 1 jaina gurjara kavizro bhAga 2 pR0 198 (dvitIya saMskaraNa . Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakalacanda bAra bhAvanA saMjjhAya--yaha 'zalokA saMgraha' aura saMjjhAya pada saMgraha tathA jainasaMjjhAya saMgraha meM prakAzita hai| 'vIra varddhamAna jinadezI athavA hamacaDI athavA suralatA athavA janmAdi abhiSeka kalyANaka pA~ca varNana rUpI stava (66 kar3I) yaha jainasatyaprakAza, pustaka 9 aGka 10 pR0 441-45 para prakAzita hai| isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM naMdanaku tisalA hula rAvaI, pUtai mohyA indA re, tujha guNa lADekaDAnA gAvati, suranaranArinA vRndA re / ' gaNadharavAsa stavana 48 kar3I, sAdhu kalpA athavA sAdhu vaMdanA munivara suravelI (144 kar3I) aura hIravijaya dezanA suraveli (115 kar3I Adi navIna kAvya vidhAoM meM prastUta racanAyeM haiN| isI prakAra aneka stavana, svAdhyAya Adi bhI Apane likhA hai| mahAvIra hIca (hIDI) stavana (46 kar3I) kA maMgalAcaraNa saMskRta bhASA meM likhA hai, yathA-- AsInmatho yasya rase prazAMte yasyAnulakSA kSAMtirabhUdupAMte, suvarNa kAMte kRtasaMgavAMte, namo'stu te vIravibho nizAMte / 'RSabha samatA saralatA stavana' 31 kar3I, virajinastavana athavA gautamadIpAlikA stava (76 kar3I), kumatadoSavijJaptikA zrIsImaMdhara stava, nemistavana aura anya bIsoM stavana Apane likhe haiN| inameM se kaI stavana stavana saMjjhAyasaMgrahoM' meM prakAzita haiN| vairasvAmIsaMjjhAya, hIravijaya sUri saMjjhAya, meghakumAra saMjjhAya Adi aneka saMjjhAya bhI Apane likhe / ina sabhI choTI-bar3I racanAoM kA vivaraNa evaM uddharaNa denA sambhava nahIM hai| namane ke rUpa meM gautama pacchA ke Adi aura anta kI paMktiyA~ dekara yaha vivaraNa samApta kiyA jA rahA hai / Adi--jinavara rUpa dekhI mana harakhI, stana meM dadha karAyA, taba mana gautama huA acambhA, prazna karaNaku AyA ! gaNadhara o to merI ammaa| aMta-zrI tapagacchanAyaka hIravijaya sUrIzvaradIi manoharavANI, sakalacaMda prabhu gautama pUchaI, UlaTa manamA ANI-gaNadhara / 1. jaina gurjara kavio pR0 197-209 taka 2. vahIM, bhAga 1 pR0 275 aura bhAga 3 pR0 768 (prathama saMskaraNa) Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI desAI ne jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 277 para 'sAdhuvaMdanA' aura 'sAdhu kalpalatA' nAmaka do kRtiyoM kA alaga-alaga ullekha kiyA thA kintu bhAga 3 pRSTha 771 para ina donoM ko eka hI kRti ke do nAma batAkara parimArjana kara diyaa| isa prakAra Apane bhinna-bhinna DhAloM, rAgarAganiyoM aura kAvya vidhAoM jaise rAsa, pUjA, saMjjhAya, stavana, hamacaDI, surabelI, svAdhyAya Adi meM aneka racanAyeM marugurjara aura saMskRta meM likhakara sAhitya kI bar3I sevA kI hai| ye uccakoTi ke santa, kavi, vidvAna, AcArya aura gAyaka the| bhaTTAraka sakala bhUSaNa--Apa di0 bhaTTAraka zubhacandra ke ziSya aura sumatikIti ke gurubhAI the| Apane saM0 1627 meM 'upadezaratnamAlA' nAmaka grantha kI racanA saMskRta meM kii| pANDavapurANa evaM karakaMDucariya kI racanA meM inhoMne bha0 zubhacandra ko pUrNa sahayoga diyA thaa| bha0 zubhacandra ne ukta graMthoM meM isa tathya kA svayaM ullekha kiyA hai| Amera zAstra bhaMDAra, jayapura se prApta eka guTake meM inakI do lagha racanAyeM 'sadarzana gIta' aura 'nArI gIta' upalabdha huI haiN| sadarzana gIta meM seTha sadarzana ke Adarza zIlacaritra kA citraNa kiyA gayA hai| 'nArI gIta' meM cetana ko yaha parAmarza diyA gayA hai ki saMsAra meM jIva ko nArI moha meM nahIM phaMsanA caahie| inakI bhASA para gujarAtI kA prabhAva adhika hai| racanAyeM sAmAnya stara kI haiN| DA0 kastUracaMda kAsalIvAla ne inakA paricaya dete hue likhA hai ki ye racanAyeM pahalI bAra hindI jagat ke sAmane A rahI haiM kintu kisI racanA se eka bhI paMkti kA uddharaNa nahIM diyaa| isalie maiM bhI DA0 harIza kI taraha kevala unake kathana ko hI uddhRta karake virAma le rahA huuN|' samayadhvaja -Apa kharataragaccha kI zrI jinaprabhasUri zAkhAntargata sAgaratilaka ke ziSya the| inhoMne sItAsatI caupai saM0 1611 meM 1. DaoN. kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina saMta pR0 206 aura DA0 hariprasAda gajAnana zukla harIza-jaina gurjara kaviyoM kI hindI sAhitya ko dena pR0 101 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya pramoda likhii| inakI eka anya racanA 'pArzvanAtha phAga' bhI upalabdha hai|' zrI desAI ne inakI eka hI kRti 'sItAsatI' kA ullekha kiyA hai kintu isakA anya vivaraNa yA uddharaNa nahIM diyA hai / samayavidhAna - Apa kharataragacchIya jayakIti ke praziSya evaM rAjasoma ke ziSya the| inakI 'vIzI' jaura anya sphuTa racanAoM kA nAmollekha mAtra zrI agaracanda nAhaTA ne kiyA hai / samayapramoda - kharataragacchIya AcArya jinacandrasUri ke ziSya jJAnavilAsa Apake guru the, Apa gadya aura padya donoM vidhAoM ke acche lekhaka the| saM0 1649 se saM0 1673 taka ApakA racanAkAla mAnA jAtA hai| isa avadhi meM Apane nimnalikhita racanAyeM marugurjara padya aura gadya meM kI haiN| ArAmazobhA caupai saM0 1651, bIkAnera, gAthA 270; adhanakarAsa saM0 1657 visAlA; dazArNabhadra navaDhAliyA, gAthA 93, saM0 1660 nayAnagara; kaivannA caupai 1662 setrAvA, nemirAjImatIrAsa 1663 setrAvA gAthA 97, jinacandrasari nirvANarAsa saM0 1670 (prakAzita ai0 jai0 kA0 saMgraha), cauparavI caupai, gAthA 529 saM0 1673 jhUThAgAMva aura gadya meM 'sAdharamIkulakaTabbA saM0 1661 vIramapura / inakI kucha racanAoM kA vivaraNa-uddharaNa Age prastuta kiyA jA rahA hai| ArAmazobhA caupaI 270 kar3I, saM0 1651 kA prArambha ina paMktiyoM se huA hai - sayala sukhAkara pAsa jiNaMda, paNamIya tAsu caraNa araviMda, jasu sumiraNi dhari navaya nihANa, moha timira bharabhANa samANa / 1. agaracanda nAhaTA-- paraparA pR0 87 aura jaina gurjara kavio bhAga 3 ___ pR0 665 (prathama saMskaraNa) tathA bhAga 2 pR0 48 (dvitIya saMskaraNa) 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 79 3. vahI, pR0 81 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guruparamparA kA varNana karate hue kavi ne.jinacaMdasUri aura akabara kI bheMTa kA bhI ullekha kiyA hai a guru ca usaThamai pATai vIra thI re, gacchanAyaka jiNacandra, iNa kalikAlai goyama sAmI sArikhA, dIpai teja diNaMda / babaravaMza nabhomaNi zrI zrI akabaru re, dIna dunI patisAha, jasu guNa saMtati saMtanamukha thakI re, teDayA adhika uchAha / isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA haisaMvata phaDavI (pRthvI) bANa Rtu rasa vacharai re, bIkAnera majhAri, rAyasiMgha rAjesara rAjai racyau re, sAMbhalatA sukhabhAra / ApakI prasiddha racanA jinacandrasUri nirvANarAsa (70 kar3I saM0 1670 ke pazcAt) jaina yuga pu0 4 aMka 1 pR0 63-66 aura aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 79-87 meM prakAzita hai| isakA Adi dekhiye --- guNanidhAna guNapAya namI, vAgavAMNi AdhAri, yugapradhAna niravANanI, mahimA kahisi vicAri / yuga pradhAna jaMgamajati, giruA guNe gaMbhIra, zrI jinacaMdra suriMdavara ghuri ghorI dharmavIra / saMvata panara pacAnUye rIhaDakula avatAra, zrIvaMta siriyAde dharmo suta suratANa kumAra / ise yugapradhAna nirvANarAsa bhI kahA jAtA hai| isa rAsa meM "jinacaMdra sUri ke janma se lekara unake zarIrAnta paryanta kI pramukha ghaTanAoM kA varNana hai| akabara ko pratibodha, tIrtha yAtriyoM ko darazaNiyAM daNDa se mukti dilAnA aura anta meM se0 1670 ke AsUmAsa meM 'aNasana' dvArA zarIra tyAga karane kA varNana kiyA gayA hai / isakI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM -- yugavaranA guNa gAvatA ho navanavaraMga vinoda, ahanI AsA phale ho jaye samayapramoda / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 897-99 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 278 (dvitIya saMskaraNa) 2. aitihAsika jaina kAvyasaMgraha pR0 79-86 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasundara 509. aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM 'zrI jinacaMdrasUri gItAni' zIrSaka ke antargata 7vIM racanA samayapramoda kRta eka pravAhamaya gIta racanA hai| isakI do paMktiyA~ prastuta haiM - ima vimala cittai bhaNai bhattai, samayapramoda samullasI; yugapravara jinacaMdasUri vaMdI, jAma ambara ravi zazI / ' cauparvI caupai (529 gAthA) saM0 1673 Asu sudI 2 guruvAra, jhUThAgA~va meM likhI gii| Apane gadya meM sAdharamI yA sAhamI kulaka para TabbA saM0 1661 phAlguna kRSNa 7 vI ramapura meM likhaa| mUla kRti ke lekhaka abhayadevasari the| isa gadya racanA kA uddharaNa upalabdha. nahIM ho skaa| samayarAja (upAdhyAya)-Apa jinacaMdrasUri ke ziSya the| dharmamaMjaro caupai saM0 1663 bIkAnera, zrAvaka guNa catuSpadikA (48 gAthA), aSTottarasatapArzvastavana (gAthA 16) saM0 1633, icchA pariNAma TippaNa (gAthA 3/6) saM0 1660 ApakI prApta padya pustakeM haiN| Apane gadya meM kalpasUtra bAlAvabodha, caturdaza svapna aura sAdhusamAcArI Adi kI racanA kI hai| inake ziSya abhayasundara aura praziSya rAjahaMsa bhI acche lekhaka the| dharmamanjarI catuSpadikA (278 kar3I) saM0 1663 mahA zukla 10 vIkAnera kI racanA hai| isakI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM bhujarasa vijA devI vaccharai, madhu sudi dazamI puSpArakavaru ima varai vikramanayara maMDaNa, riSabhadeva jiNesaru / jugapavara zrI jiNacaMdasUrI susIsa payaMpao, zrI samayarAja uvajhAya avicala sukaba sohaga saMparcha / samayasundara (kaviyaNa-kaviyaNa nAmaka eka kavi kI 'caubIsI' pAMca pAMDava saMjjhAya, tetalIputra rAsa Adi racanAoM kA paricaya 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 86 2 agaracanda nAharA - paraMparA, pR0 82 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 17 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 396-97 tathA bhAga 3 pR0 884 (prathama saMskaraNa) Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 16vIM zatAbdI (vikrama) ke antargata diyA jA cukA hai / prastuta kaviyaNa kA nAma samayasundara thA jo prasiddha samayasundara upAdhyAya se bhinna the| samayasaMdara upAdhyAya aura prastuta samayasandara upanAma kaviyaNa kI kaI racanAoM meM heraphera bhI ho gayA hai jaise sthalibhadrarAsa ko kahIM upAdhyAya ke nAma aura upAdhyAya kI caubIsI ko kahIM kaviyaNa ke nAma dikhAyA gayA hai| kintu sthUlibhadra rAsa ko adhikatara vidvAn samayasundara (upanAma kaviyaNa) kI racanA mAnate haiM, isalie usakA paricaya yahA~ diyA jA rahA hai| yaha 411 kar3I kI racanA hai, jo saM0 1622 hemaMta, 5 (sthUlibhadra dIkSAmAsa) budhavAra, ko likhI gaI thii| sthalibhadra kozA kI premakathA jaina sAhitya meM bar3I lokapriya evaM sarasa hai tathA rAjula evaM nemi kI kathA ke bAda sarvAdhika lokapriya bhI hai| isa kathA ko AdhAra mAnakara aneka kaviyoM ne kaI acchI racanAyeM prastuta kI haiN| prastuta racanA kA prArambha ina paMktiyoM se huA hai siri sarasatI sAmiNi kerA praNampAya, varamati buddhi Apo mujhanai karI supasAya / vidyAdAyaka nijaguru pada paMkaja praNamevi, siri thUlibhadra riSi guNagAyasu bhaktidharevi / jiNi muNivari kozA su ghari kIdho sukhavAsa, tasu sAthaI ramIU bAravarasa gharavAsa / jiNi kozA chAr3I pAliU akhaMDita zIla, guru padavI bhogavI naI pAmyA svargasukha lIla / ' isameM kavi ne apanA nAma samayasundara aura kaviyaNa donoM likhA hai, yathA-- bhavika nara nai pratabodhadAyaka mithyAtmantamahara diNayaro, te thUlibhadra sayala saMghanai samayasundara mNglkro| isameM samayasundara nAma diyA gayA hai| Age kI paMktiyoM meM kavi ne apanA nAma kaviyaNa diyA hai, yathA - 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 124-126 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 844-46 (prathama saMskaraNa) Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasundara mahopAdhyAya 511 havai zrI guru saMgha Agali kaviyaNa karai aradAsa, te suNajyo tamheM sajjana uttama mati savilAsa / tAM cira jayau caturavidha zrIsaMgha su aha rAsa, ima jaMpai 'kaviyaNa' ANI buddhi prakAza / ' yA samayasundara mahopAdhyAya - vikrama kI 17vIM zatAbdI meM do mahAna dharmaprabhAvaka AcArya hue| eka kharataragaccha ke yugapradhAna AcArya jinacandrasari aura dUsare tapAgaccha ke jagadguru hiirvijysuuri| ye donoM AcArya samrATa akabara se mile the aura apane vyaktitva se use prabhAvita karake dharma kI prabhAvanA meM bar3A yogadAna diyA thaa| niHsandeha ve loga mahAna santa the kintu jahA~ taka sAhitya lekhana kA prazna hai isa zatAbdI meM itanI bar3I saMkhyA meM itane sundara graMthoM kI racanA karane vAlA vidvAn saMbhavata: samayasUndara mahopAdhyAya se bar3hakara koI dUsarA nahIM huA hai| Apake sAhitya kA adhyayana karane vAloM meM mo0 da0 desAI, agaracanda nAhaTA, bhaMvaracanda nAhaTA, mahopAdhyAya vinayasAgara aura satyanArAyaNa svAmI Adi ke nAma ullekhanIya haiM / muni candrasAgara ne samayasundara mahopAdhyAya para zodhaprabandha likhA hai / * ina saba logoM ne mahopAdhyAya ke kRtitva ko mukta kaMTha se prazaMsA kI hai| samayasundara ke kAvya pratibhA kI prazaMsA paravartI aneka kaviyoMRSabhadAsa, vAdI harSanandana, kavi rAjasoma, kavi devIdAsa, paM0 vinayacanda evaM upAdhyAya labdhimuni Adi ne bhI kI hai| rAjasoma ne naladamayantI rAsa meM likhA hai sAdhu bar3o e mahanta akabara zAha ho vakhANIo, samayasundara bhAgyavaMta pAtisAha tUTheho thApali ima khyo| zrI nAhaTA dvArA sampAdita samayasundara kRti kusumAJjali kI bhUmikA meM AcArya hajArIprasAda dvivedI ne bhI unakI racanAoM para 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 124-26 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 844-46 (prathama saMskaraNa) 2. muni candraprabha sAgara-mahopAdhyAya samayasundara vyaktitva evaM kRtitva prakAzaka-kezariyA kampanI, kalakattA Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 maru-gujara jana sAhitya kA bRhad itihAsa prakAza DAlA hai| inheM bAcanAcArya, upAdhyAya, mahopAdhyAya Adi upAdhiyA~ inakI vidvattA aura sRjazIlatA ke kAraNa hI prApta huI thiiN| __ ApakA janma rAjasthAna ke sAMcaura nAmaka sthAna meM saM0 1610 meM huA thaa| poravAlavaMzIya rUpasiMha (rUpasI) inake pitA tathA lIlA devI inakI mAtA thiiN| prAyaH 18-20 barSa kI avasthA meM inhoMne jinacandra suri se dIkSA lI thii| inake vidyAguru sakalacandra gaNi kA inakI dIkSA ke kucha varSa bAda hI dehAvasAna ho gayA thaa| inhoMne kharataragaccha paTTAvalI aura aSTalakSI nAmaka granthoM meM apanI guruparaMparA batAI hai| inakI zikSA adhikatara mAnasiMha yA mahimarAja athavA jinasiMha sUri aura samayarAja ke sAnnidhya meM huii| mammaTa ke kAvyaprakAza para AdhArita prasiddha sAhitya zAstrIya grantha bhAvazataka kI racanA inhoMne saM0 1641 meM 30-31 varSa kI avasthA meM hI kI thii| isa samaya taka inheM gaNi kI upAdhi bhI mila cukI thii| inakI dIkSA saM0 1628 ke lagabhaga, gaNi pada saM0 1640, vAcanAcArya pada saM0 1649, upAdhyAya pada saM0 1671 aura mahopAdhyAya pada saM0 1680 meM prApta huA thaa| Apa mAnasiMha (dIkSAnAma mahimarAja) kI aguvAI meM anya chaha sAdhaoM ke sAtha bhayaMkara garmI meM padayAtrA karake lAhaura gaye the| saM0 1649 meM akabara kAzmIravijaya ke lie prayANa karake rAjA rAmadAsa kI bATikA meM (lAhaura) rukA thaa| vahA~ 'rAjA no dadate saukhyam' paMkti kI hajAroM prakAra se vyAkhyA karane vAlI aSTalakSI racanA tatkAla banAkara Apane akabara aura usake pArSadoM ko apanI alaukika pratibhA se cakita kara diyA thaa| vahIM Apako vAcanAcArya aura mahimarAja ko AcArya-pada prApta huA thaa| isa ghaTanA kA vivaraNa inakI 'jinasiMha sUri sapAdASTaka' nAmaka racanA meM milatA hai| Apane sindha, paMjAba, uttarapradeza, rAjasthAna aura gujarAta Adi prAntoM meM khUba vihAra kiyA thA, aneka logoM ko jainadharma kA marma samajhAyA, aneka ziSya banAye kintu vRddhAvasthA meM ziSyoM ne sAtha nahIM diyaa| kavi ne likhA hai-saMtAna karami huA ziSya bahulA, paNi samayasundara na pAye u sukkha / saM0 1687 meM bhayaMkara duSkAla par3A thaa| isa para AdhArita 'satyA siyA duSkAla varNana chattIsI' ApakI racanA bar3I tathyapUrNa evaM mArmika hai| usa duSkAla meM bApa ne beTI chor3a dI, beTe ne vRddha bApa ko tyAga diyA lekina jina muniyoM ko cele nahIM Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasundaramahopAdhyAya milate the unakA isa duSkAla ne bhalA kiyaa| bAraha varSIya isa duSkAla kI bhayaMkaratA kA hRdayadrAvaka varNana isameM hai, yathA beTe mukyA bApa, catura detA je cAMTI, bhAI thukI bhaiNa, bhaiNiM puni mukyAM bhAI / adhiko hvAlo anna, gaI sahu kuTumba sagAI, gharabAra mukI mANasa ghaNA, paradesaI gayA paadhraa| samayasundara kahai satyAsIyA, tohI na rAkhyA AdharA / gRhasthoM, sAdhuoM ko bhojana milanA kaThina ho gayA, kintu ziSyoM kI suvidhA ho gii| lAghau jatIe lAga, mUDInai mAhai lIdhA, hutI jitarI huMsa, tIe titarAhija kIdhA / ApakA vyaktitva bahumukhI pratibhAzAlI, vidvattApUrNa aura AdhyAtmika thaa| inheM vyAkaraNa, koSa, kAvyazAstra, alaMkAra Adi kA gahana jJAna thaa| Apane saMskRta, prAkRta, prAcIna hindI (rAjasthAnIgUjarAtI) aura sindhI kA acchA adhyayana kiyA thaa| bhASAzAstra sambandhI ApakA grantha 'rUpakamAlA kI vyAkhyA' isa sandarbha meM draSTavya hai| Apa uccakoTi ke bhakta the| Apane Adarza puruSoM, tIrthaMkaroM ke prati apanI zraddhAbhakti vyakta kI hai| zarbujayatIrtha ke prati ve likhate haiM-'kyoM na bhaye hama mora vimalagiri' rasakhAna kI taraha ve usa giri kA pakSI, jharanA, vRkSa kucha hokara vahIM rahanA cAhate haiN| inakI bhakti meM Alambana kRSNa ke sthAna para jina bhagavAna haiM kintu zeSa bAteM vaisI hI haiN| sUradAsa kI taraha RSabha ke bAla rUpa ke prati vAtsalya bhAva kI abhivyakti karate hue likhate haiM Avo mere beTA dUdha pilAvAM, vahI ber3A godI meM sukha paavaa| tulasIdAsa kI taraha 'navakaMjalocana' ke tarja para ve likhate haiM-- lalita vayana guru lalitanayaNa guru, lalitarayaNa guru lalita matI re / sAmpradAyika udAratA, sarvabhUteSu Atmavat dRSTi, ahiMsA paramadharma ke prati pragAr3ha niSThI ApakI vizeSatAyeM haiN| Apane saM0 1703 meM 90 varSa kI Ayu bhoga kara saMlekhanA dvArA zarIra tyAga kiyaa| 33 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa harSanandana, sahajavimala, megha vijaya, meghakIrti, mahimA samudra Adi Apake vidvAn evaM prabhAvazAlI ziSya the| itane ziSyoM-praziSyoM ke rahate inheM vRddhAvasthA meM kaSTa huA thA, yaha durbhAgya kI bAta hai| racanAyeM - ApakI racanAoM kI saMkhyA kAphI hai| suvidhA ke lie unheM chaha vargoM meM bA~TA jA sakatA hai 1 maulika saMskRta racanAyeM, 2 saMskRta TAkAyeM, 3. saMgraha grantha, 4. bhASA yA hindI (marugurjara) kI kRtiyA~, 5 bAlAvabodha yA bhASA TIkA, aura (6) prakIrNaka racanAyeM, inameM se cauthe varga arthAt hindI yA marugurjara kI racanAoM kA vivaraNa yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai| marugurjara meM prApta inakI prabhUta racanAoM ko bhI tIna prakAroM meM bA~TA jA sakatA hai, (1) rAsa yA caupAI, (2) chattIsI (3) anya yA vividha / rAsa aura caupAI ke antargata mukhya rUpa se zAmba pradyumna caupaI, cAra pratyeka buddha caupaI, mRgAvatI caritra caupaI, siMhalasuta priya melaka tIrtha caupaI, puNyasAra caritra caupaI, nala damayantI caupaI, valkala cIrI caupaI, zatruJjaya rAsa, vastupAla tejapAla rAsa, thAvaccAsuta RSi caupaI, kSullaka RSi caupaI yA rAsa, campaka zreSTha caupaI, gautama pRcchA caupaI, dhanadatta caupaI, punja RSi rAsa, draupadI caupaI aadi| pahale inameM se kucha pramukha ra vanAoM kA vivaraNa-uddharaNa diyA jA rahA hai| zAmba-pradyumna caupaI (saM0 1659 vijayAdazasI) khambhAta ke stambhana pArzvanAtha kI kRpA se pUrNa yaha racanA eka sAhitya premI sAha zivarAja ke Agraha para likhI gii| isameM kRSNa putra pradyumna kI kathA jaina purANoM ke anusAra varNita hai / isameM 22 DhAla haiN| cAra pratyeka buddha caupaI yA rAsa (cAra khaNDa, 45 DhAla 862 kar3I) saM0 1665 jyeSTha zukla 15, AgarA meM likhI gii| buddha tIna prakAra ke hote haiM svayaM buddha, pratyeka buddha aura buddha bodhita / jo kisI ghaTanA ke kAraNa buddha hotA hai vaha pratyeka buddha kahA jAtA hai| isameM cAra pratyeka buddhoM kI kathA hai| isako 'AnandakAvya mahodadhi bhAga 7 meM prakAzita kiyA gayA hai| sItArAma caupaI- yaha ati vRhad racanA hai / isameM 9 khaNDa 2412 kar3I haiN| yaha saM0 1687, mer3atA meM likhI gii| isameM jaina paramparA meM pracalita rAmakathA vizeSatayA 'pauma cariu' ke AdhAra para varNita hai| yaha jaina rAmAyaNa samasta jainarAsa sAhitya meM viziSTa Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasundaramahopAdhyAya 515 mahatva kI racanA hai / zrI mo0 da0 desAI ne ise gurjara kavi-ziromaNi premAnanda kI racanA se bhI aneka bAtoM meM bar3hakara batAyA hai| yaha racanA zArdUla rAjasthAnI risarca insTITayUTa, bIkAnera dvArA prakAzita hai| valkalacIrI caupaI athavA rAsa saM0 1681 meM mulatAna nivAsI sAha karmacaMdra ke Agraha para jaisalamera meM likhI gii| yaha kathA bauddha jAtaka evaM mahAbhArata meM RSi zRGga ke nAma se milatI hai| yaha laghukRti kAvyatattvoM se yukta hai aura samayasundara rAsa paMcaka graMtha meM saGkalita hai| zatruJjayarAsa-yaha inakI sarvAdhika prasiddha racanA hai| isameM zatra jaya (pAlitANA) kI mahimA kA varNana kiyA gayA hai| yaha dhanezvarasUri ke zatruJjaya mAhAtmya para AdhArita hai / yaha rAsa 1682, nAgaura meM likhA gayA hai, yathA saMvata solasai vyAsIyai e zrAvaNa vadi sukhakAra, rAsa bhaNyau seja taNau, nagara nAgora majhAra / vastupAla tejapAla rAsa-aitihAsika mahatva kI kRti hai| isameM prasiddha dharmaniSTha, sUravIra jaina maMtrI bandhuoM kA caritra citrita hai| isakI racanA saM0 1682 timirIpura meM huI / hIrAnanda sUri meruvijaya Adi kaI anya kaviyoM ne bhI vastupAla tejapAla para rAsa racanA kI hai| yaha samayasundara kRti kusumAJjali aura jaina yuga pu0 1 pR0 17 19 para prakAzita hai| ___ thAvaccAsuta RSi caupaI aura kSullaka RSirAsa meM kramazaH thAvaccA aura kSullaka RSi kI kathA dI gaI hai| prathama racanA kArtika kRSNa 3, saM0 1691 khaMbhAta meM aura dvitIya saM0 1694 jAlaura meM racI gii| thAvaccAsuta RSi caupaI meM do khaMDa, 30 DhAla, 437 kar3I hai| campaka zreSThi caupaI (2 khaMDa 21 DhAla 507 kar3I, saM0 1695 jAlaura) meM caMpaka zreSThi kI kathA hai| yaha zArdUla risarca insTITyUTa bIkAnera se prakAzita hai| priyamelaka caupaI saMmvat 1672 kA maGgalAcaraNa dekhiye praNamU sadgurupAMya samarU sarasatI sAMmaNI, dAna dharama dIpAya kahisikathA kautaka mnnii| Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRthivI mAMhi prasiddha suNiyai dAna kathA sadA, priyamelaka aprasiddha sarasa ghaNu sambandha cha / ' gautama pRcchA caupaI (5 DhAla, 74 kar3I, saM0 1695. cAMdeu) yaha praznottara zailI meM likhI gaI hai| isameM gautama ke 48 praznoM kA mahAvIra ne uttara diyA hai| yaha kisI prAcIna racanA kA bhAvAnuvAda hai| gautama pRcchA kI nimnalikhita caupaI kA prAkRta kI mUlagAthA se milAna karane para yaha kathana pramANita ho jAyegA, pahale mUla gAthA dekhiye-- mahudyAya aggidAhaM aMkavA jo karei pANIyAM / bAlArAma viNAsI kuTTI so jAyai puriso| caupAI madhu pADai vani Agi dyai troDai vanaspati bAla, DAMbhai AMkai je jIvanai, kor3hI huvai tatkAla / yaha racanA jasavaMta zrAvaka ke Agraha para kI gaI thii| dhanadatta caupaI - yaha samayasundara rAsa paMcaka meM prakAzita hai| yaha saM0 1696, ahamadAbAda meM likhI gii| isameM 9 DhAla aura 161 gAthA haiN| ise vyavahAra zuddhi caupaI bhI kahA jAtA hai| isameM dhana datta kI kathA ke mAdhyama se zrAvakoM ke AcAra vyavahAra kI zuddhi kA vidhi vidhAna batAyA gayA hai| puMjARSi rAsa (saM0 1698 zrAvaNa zukla 5) meM asAdhAraNa tapasyA kA mahatva vyakta kiyA gayA hai| pUjARSi ne 28 varSa taka ugra tapa kiyA thaa| kavi ne kahA hai Aja to tapasI ehavo, pujARSi sarIkho na dIkhaI re, tehane vaMdatA viharAvaMtA, harakhe kavi hiyaDo hIsai re / ' pujARSi pArzvacandragacchIya vimalacandra sUri ke ziSya the / draupadI caupaI--yaha vRddhAvasthA meM likhita praur3ha racanA hai| yaha saM0 1700 meM ahamadAbAda meM likhI gaI / isameM 34 DhAla 606 kar3iyA~ aura 3 khaMDa haiN| isake lekhana meM kavi ke do ziSyoM-harSanandana evaM harSakuzala ne sahAyatA kI thii| yaha jJAtAdharma kathAMga ke draupadI nAmaka adhyayana para AdhArita hai| isameM 1001 gAthA yA zloka haiN| isake dvArA karmavipAka kA siddhAnta pratipAdita kiyA gayA hai / 1. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAra kI granthasUcI 5vA~ bhAga pR0 450 saM0 DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla 2. muni candraprabhasAgara-samayasundara vyaktitva evaM kRtitva pR0 192 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasundaramahopAdhyAya 517 chattIsI sAhitya-isake antargata karmachattIsI, kSamAchattIsI, saMtoSachattIsI, puNyachattIsI, satyAsiyA duSkAlavarNana chattIsI, AloyaNA chattIsI aura prastAva savaiyA chattIsI Adi ullekhanIya racanAyeM haiN| inameM kula 36 pada yA chaMda hote haiN| karmachattIsI (saM0 1688 multAna) meM karmavipAka kA dRSTAnta 27 prasiddha vyaktiyoM ke jIvana se diyA gayA hai| puNyachattIsI (saM0 1669) meM puNya karmoM ke udaya ke phalasvarUpa prazasta jIvana kA udAharaNa puNyavAna puruSoM ke jIvana se diyA gayA hai / kSamAchattIsI (saM0 1682) meM 26 mahApuruSoM ke jIvanadRSTAntoM dvArA kSamA nAmaka mahAna mAnavaguNa kA guNAnuvAda kiyA gayA hai| saMtoSachattIsI (saM0 1684 lUNakaraNasara) meM 28 viziSTa puruSoM ke jIvanacaritra se dRSTAnta dekara zrAvakoM ko pArasparika vigraha evaM azAnti ko dUra karake santoSapUrvaka jIvanayApana kA sandeza diyA gayA hai| satyAsiyA duSkAlavarNana chattIsI- inameM sarvAdhika mahatvaparNa racanA hai| isakA mahatva na kevala aitihAsika dRSTi se apitu varNanAtmaka dRSTi se bhI hai| isameM itihAsa aura kAvya kA uttama sammizraNa haA hai| saM0 1687 meM gujarAta meM jo bhayaMkara akAla par3A thA usakA yathArtha, romAMcaka evaM mArmika varNana kiyA gayA hai| yaha racanA saM0 1687 meM pATaNa meM likhI gaI hogii| yaha saMketa jayatihuyaNa vRtti aura bhaktAmarastotra kI subodhikA vRtti se prApta hotA hai| prastAva savaiyAchattIsI meM deva, guru aura dharma kA samyak svarUpa vyaJjita hai| yaha samayasundara kRti kusumAMjali meM prakAzita hai| AloyaNAchattIsI (saM0 1698 ahamadapura ) apane kRta pApoM kI svIkRti, prakAzana aura AlocanA ko AloyaNA kahate haiN| usI kA mahatva isameM darzAyA gayA hai| isakA kaI jagahoM se prakAzana ho cukA hai| inake atirikta dayAchattIsI, zIlachattIsI, tIrthamAsa chattIsI nAmaka kaI chattIsI racanAyeM Apane kI haiM / yatiArAdhanA, sAdhuvaMdanA, dAnazIlatapabhAva saMvAda, kezIpradezI prabandha bhI ApakI ullekhanIya laghu kintu prabhAvazAlI racanAyeM haiN| inase bar3I racanAoM meM mRgAvatI caritra caupaI (saM0 1668 sindha) yA mohanavela / 3 khaNDa 38 DhAla, 744 kar3I, mulatAna) hai jo agaracanda nAhaTA aura ramaNalAla zAha dvArA prakAzita hai| dUsarI bar3I racanA siMhalasuta priyamelaka tIrtha caupaI prabandha 11 DhAla 230 kar3I saM0 1672 mer3atA meM likhI gaI hai| Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha samaya sundara rAsa paMcaka meM prakAzita hai| isa paMcaka meM puNyasAra carita caupaI (saM0 1673) bhI prakAzita hai| yaha zAntinAtha caritra para AdhArita hai| eka uddharaNa dekhiye zAntinAtha jina solamau, tasu carita causAla, e maI tihAM thI Udharyau, sambandha vizAla / saMvatasola tihuttarai bhara bhAdava mAsa; e adhikAra purau karyau samayasundara sukhavAsa / naladamayaMtI sambodha yA naladamayantI rAsa (saM0 1673) meM racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai uvajhAya ima kahai samayasundara, kIyaU Agraha netasI, caupai naladamayantI kerI, catura mANasa cita basI / saMvata sola tihuttarai mAsa basanta ANaMda, nagara manohara meDatau tihAM vAsupUjya jiNaMda / ' yaha racanA 6 khaMDa, 39 DhAla, 931 gAyA kI hai| ise zrI ramaNalAla zAha ne sampAdita-prakAzita kiyA hai| isa kathAnaka para racita kavi prabhAnanda kRta nalAkhyAna nAmaka racanA isake jor3a kI mAnI jAtI hai| yaha bhI samayasundara kRta mahagurjara racanAoM meM mahatvapUrNa sthAna rakhatI hai| isameM prasiddha rAjA nala aura unakI patnI damayantI kI kathA jainamatAnusAra varNita hai| isameM likhA hai 'e adhikAra tihAM thI Uryo caMcala kaviyaNa citta ho' yA 'kaviyaNa kerI kihAM kaNi cAturI, adhikuM ochU ethiho' se lagatA hai ki yaha racanA zAyada samayasundara upanAma kaviyaNa kI ho yA kaviyaNa sabhI kaviyoM ke lie sAmAnyabodhaka zabda ho / gadyaracanAoM meM SaDAvazyaka bAlAvabodha saM0 1683 meM jaisalamera meM likhI gaI prasiddha racanA hai| prakIrNaka racanAoM meM 'guru dUSita vacanam' inakI AtmavyathA kI vyaJjanA karane vAlI racanA hai| inake ziSyoM ne vRddhAvasthA meM inheM chor3a diyaa| kavi kA bhAvuka hRdaya vyathita ho gayA, vahI Antarika vyathA, pIr3A isa laghukRti meM mArmika DhaMga se vyajita huI hai| saMghapati somajI veli, manoratha gItam Adi anya 1. municandraprabhasAgara-samayasundara vyaktitva evaM kRtitva pR0 164 aura rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAra kI grantha sUcI 5 bhAga pR0 540 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasundaramahopAdhyAya bahuta sI racanAyeM Apane likhI haiM, inake racanA samudra kA vistAra apAra hai, ata: namUne ke taura para thor3I sI prakIrNaka racanAoM kA paricaya-uddharaNa dekara santoSa kiyA jA rahA hai / ApakI 'caubIsI' jaina stuti paraka sAhitya kI amUlya thAtI hai| yaha ahamadAbAda meM saM0 1658 meM likhI gii| saM0 1697 meM hAthIsAha ke Agraha para Apane 20 viharamAna jinastavana yA bIsI stavana likhA hai| anAgata caubIsI stavana, zrI Adi jinastavana Adi aneka stavana tIrthaMkaroM evaM tIrthoM se sambandhita haiN| zAlibhadragItama. zrI dhannAanagAra gItam, zrI bAhubali gautam, jambUsvAmI gItam aura arahannaka, ilAputra, anAthI muni Adi para aneka gIta likhe haiN| isI prakAra satiyoM se sambandhita RSidattA, narmadAsundarI, celanAsatI, davadantI satI, aMjanA sundarI, marudevI, rAjula Adi para AdhArita darjanoM gIta bhI Apane likhe haiN| gurugItam ke antargata Apane jinasiMha sUri, jinacanda sUri, jinakuzala sUri Adi para kaI gIta likhe haiN| upadezaparaka racanAoM meM jIvapratibodha gItam, jIvakAyA gItam, bAraha bhAvanA gItam, bArahavrata kulakam, adhyAtma saMjjhAya, hitazikSAgItam Adi isa prakAra patrAoM gIta Apake pAye jAte haiN| Apane nemi-rAjula aura kozAzUlibhadra se sambandhita kaI sarasa, mArmika viraha gIta bhI likhe haiN| inameM prakRti kI vividhatA, zobhA, nArI aMgoM kI suSamA aura viraha bhAvanA kI mArmikatA ke varNana meM kavi hRdaya kI manorama jhA~kI dikhAI par3atI hai| bhASA-Apane yaha vizAla sAhitya saMskRta, prAkRta, marugurjara (prAcIna hindI ) aura sindhI bhASA meM likhA hai| samayasundara kI bhASA zaurasenI prAkRta > apabhraMza se vikasita vaha bhASA hai jo usa samaya janasAdhAraNa meM vyavahRta ho rahI thii| inakI bhASA ko gujarAtI vidvAn mo0 da. desAI, ramaNalAla zAha Adi gujarAtI tathA agaracanda nAhaTA, DA0 satyanArAyaNa svAmI Adi rAjasthAnI vidvAn rAjasthAnI batAte haiM / vastutaH vaha marugurjara yA purAnI hindI hI hai / samayasundara kA janmasthAna sAMcaura rAjasthAna aura gujarAta kI saMdhisImA para hai, jahA~ donoM bhASAyeM bolI jAtI haiN| inakI padya bhASA meM tatsama saMskRta zabdoM kA bAhalya hone ke kAraNa vaha hindI ke adhika nikaTa dikhAI detI hai| santoM kI bhASA meM kaI prAntoM ke zabda anAyAsa milajula jAte haiN| samayasundara kI bhASA meM bhI paMjAbI, sindhI Pain Education International Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ke alAvA arabI-phArasI ke calate zabda bhI milajula gaye haiM jaise joru, hajUrI, kAjI, mullA, khalaka, phakIra, hukma, pAtazAha, marda, khUba Adi / tatsama zabdoM meM vRSabha, surataru, puruSa, zrAvaka, ziSya, auSadhi, vaidya, vimAna, yauvana, puNya, mahiSI, kSamA Adi aura tadbhavoM meM sonAra, sAIM, bhAkhaNa, nayarI, Agi, hAtha Adi khuba prayukta hue haiM / inakI tulanA meM celA, hAlI, udari Adi dezaja zabda kama prayukta hue haiN| svarAgama, svaralopa Adi ke kAraNa paramAda, mAraga aura dukha, mAla Adi zabda bhI milate haiM to kahIM vyaJjana parivartana yA lopa ke kAraNa sayala, nyAna, piu Adi zabda bhI prayukta haiM / piu zabda pitA aura priya donoM kA bodhaka hone se bhrama utpanna karatA hai| marugurjara meM aise zabdoM ke bar3hate prayoga ke kAraNa arthabhrama kI guJjAyasa kAphI bar3ha gaI thii| akele 'eka' ke vibhinna rUpa paDhama, prathama, pahila u, pahilA, ika, pahilai, ekala, pahalI Adi milate haiN| samayasundara ke vizAla kAvyasAhitya meM aise bhramotpAdaka zabda haiM to avazya para atyalpa / sAmAnya pAThaka ko arthagrahaNa meM sandarbha kA sahArA lenA Avazyaka ho jAtA hai| unakI gadyabhASA sarala aura nitya ke bolacAla kI janabhASA hai| zailI -mahopAdhyAya samayasundara ke vizAla sAhitya meM aneka zailiyA~ haiN| saMvAda, dRSTAnta, vyAkhyA zailiyoM ke alAvA sAdRzya vidhAna, citrAtmakatA aura lAkSaNikatA inakI bhASA zailI kI pramukha vizeSatAyeM haiM / inakA varNana-kauzala manohArI hai / kucha udAharaNa prastuta haiM -prakRti varNana ke antargata vasaMta aura varSA varNana ke udAharaNa dekhiye / vasaMta varNana AMbA maryA atibhalA, mAMjari lAgAsAra, koyalakare duhakar3A, cihuMdisa bhamaragujAra / varSA varNana -Ayo varSAkAla, trihuM disi ghaTA umarI tatakAla / gaDagaDATa gahe gAjai, jANe nAli golAbAjai / kAlai Abhai, bIjali jhabakai, virahiNI nAhIyA dravakai / / papIhA bolai, vANiyA dhAna bakhAra kholai / isa gadya kathA meM padya jaisI tukAntatA aura yathArtha varNana kI mAmikatA draSTavya hai| Age kI paMktiyoM meM prakRti kA mAnavIkaraNa Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya sundara mahopAdhyAya 521 dekhiye / rAjA zatAnIka mRgAvatI kI khoja meM malayAcala pradeza ke tApasa Azrama meM pahu~catA hai to prakRti bhI mAnoM usakA bhavya svAgata karatI hai, yathA pavana kaMpAvyA brachanamyA, te tujha karai praNAma, abhyAgata AvyA bhaNI, vijaya ghaNau iNa ThAma koyala karai TahukaMr3A, mora karai kigAra, svAgata bUjhai tujhanai, taruvara paNi suvicAra | " isI prakAra nagara varNana, vaibhava varNana, nakhazikha varNana, nartakI varNana, svayambara vivAha varNana, yuddha varNana, tapasvI evaM samavasaraNa Adi ke prabhAvazAlI varNana kie haiM / nRtya aura nartakI kA eka citrAtmaka varNana dekhiye - rAjA hukama kIyo nATaka kai naTaI bAla kumAri, candravadana mRgaloyaNi kAmiNI pagi jhAMjhara jhaNakAra / gIta gAna madhura dhvani gAvati, saMgIta ke anuhAri, hAvabhAva hastaka dekhAvati uramotiNa kau hAra / sIsa phUla kAne do kuNDala tilaka kiyo atisAra, nakavesara nAcati naka Upara, huM saba maI siradAra | mahopAdhyAya samayasundara jI kAvya meM rasa kI upasthiti Avazyaka mAnate the isalie unhoMne sarasa kAvya likhA hai / vaise to zRGgAra ke saMyoga aura vipralambha ke alAvA prasaMgAnusAra, vIra, raudra, hAsya Adi kA bhI varNana unhoMne kiyA hai kintu sabakA samApana anta meM zAnta rasa meM kiyA gayA hai / vipralambha kI nimna paMktiyA~ dekhiye prItaDiyA na kIjai ho nAri paradesiyAM re, khiNa khiNa dAjhai deha, bIchar3iyA vAlhesara milavo dohilau re, sAla adhika saneha | sAdhu sAdhvI aura satiyoM se sambandhita racanAoM ke alAvA upadeza paraka nAnA racanAoM meM yadi rasa hai to vaha zAnta rasa hI hai / inhoMne chandoM ke antargata madhumatI, campakamAlA, dodhaka, bhadrikA, haMsamAlA, cUr3AmaNi, sragvipi, troTaka, mAlinI, zArdUlavikrIDita, 1. muni candramasAgara --- samayasundara vyaktitva evaM kRtitva pR0 310 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vaMzastha, gAthA, caupAI, dohA, soraThA, savaiyA, gIta Adi nAnA prakAra ke mAtrika evaM varNika chaMdoM kA kuzalatA pUrvaka prayoga kiyA hai| zAstrIya rAga rAginiyoM ke alAvA inhoMne dezI DhAloM kA sundara prayoga kiyA hai| sthAnIya vizeSatAoM ko AtmasAt karane ke kAraNa hI ina rAgoM ko dezI kahA jAtA hai| mAravAr3a, gujarAta, sindha Adi prAntoM ke lagabhaga 300 desiyoM kA inhoMne prayoga kiyA hai| samayasundara kRti kusumAMjali meM zrI nAhaTA ne inakI 563 racanAoM kA saMgraha kiyA hai / aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM jinacaMdasUri gItAni ke antargata samayasundara ke gIta krama saM0 16, 17, 18, 19, 20 aura 21veM krama para saMkalita haiN| ye bhinna-bhinna rAga rAganiyoM meM Abaddha haiM / 16veM gIta kI cAra paMktiyAM prastuta haiM dhanyAsarI rAgamAlA racI udAra, chaH rAga chatrIse bhASA bheda vicAra, solasaI bAvana vijayadasamIdine zubha guruvAra, thaMbhaNapAsa pasAyaitraMbAvatI majhAra / jugapradhAna jinacandrasUrIMdasArA cirajiyau, jinasiMghasUri saparivAra, sakala canda muNIsara sIsa unnatikAra, samayasundara sadA sUkha apAra / ' 20vIM racanA 'caMdrAulA' kucha bar3I hai| jinasiMhasUri gItAni zIrSaka ke antargata e0 jai, rAsa saMgraha meM bhI samayasundarakRta gIta kramAMka, 3. 4, 5. 6, 7, 8 aura 9 para saMkalita haiM jinameM jinasiMha sUri kI stuti hai| inameM hiDolaNA, gahU~lI, vadhAvA, pada, caumAsA Adi kAvya rUpoM kA prayoga huA hai| 9 veM gIta gahaMlI kI cAra paMktiyA~ prastuta haiM - AcArija tuma mana mohiyo, tume jagi mohanaveli, sundara rUpa suhAmaNo, vacana sudhArasa keli| rAyarANA saba mohiyA moho akabara sAha re, naranArI rAmana mohiyA mahimA mahi yala mAMhare 1. aitihAsika jaina kAvyasaMgraha-saM0 agaracanda nAhaTA, ji nacandrasUrigItAni 2. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 131 aura jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 331-91, bhAga 3 pR0 846-75, 1564-15 tathA 1607 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 306 se 381 (dvitIya saMskaraNa) Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya sahajakIrti 5. 23 Apake saMskRta granthoM kI sUcI bhI kAphI bar3I hai / inhoMne 'aSTalakSI' kA prArambha saM0 1649 meM viyA aura use lAhaura meM saM 1676 meM pUrNa kiyA / saM0 1641 meM bhAvazataka kI racanA se lekara saM0 1700 meM likhita drupadI saMbaMdha taka ke 59 varSoM kI lambI avadhi inhoMne sAhitya sevA meM lagAI thI / saM0 1703 meM ahamadAbAda meM inhoMne zarIra tyAga kiyA / inake nAma se jo saikar3oM saikar3oM choTI-bar3I racanAyeM ginAI jAtI haiM unameM kucha anya kaviyoM kI racanAoM kA hera phera bhI ho gayA lagatA hai kintu abhI taka isa dizA meM vaijJAnika dRSTi se kArya nahIM ho sakA hai| pahale guNa ratnAkara chaMda, susar3ha rAsa ko inakI kRti mAnA jAtA thA kintu aba pahalI racanA sahajasundara aura dUsarI samayanidhAna kI mAnI jAtI hai / isI prakAra bAravrata rAsa, naladamayantI saMbodha Adi bhI zaMkAspada racanAyeM haiM / jo ho yadi do cAra racanAyeM nikAla bhI dI jA~ya to samaya sundara ke racanA samudra meM usI prakAra koI kamI na AyegI jaise- samudra se cAra cullU pAnI UlIcane para koI kamI nahIM aatii| Apa satrahavIM zatAbdI ke mahAna vidvAn TIkAkAra, saMgrahakAra, zabda zAstrI, chaMdazAstrI aura zreSThasAhityakAra the / inake sampUrNa racanA saMsAra kA vivaraNa dene ke lie eka sampUrNa grantha bhI choTA hogA / ataH lobha kA saMvaraNa karate hue vivaraNa yahIM samApta kiyA jA rahA hai| adhika jAnakArI hetu pAThaka muni candraprabhasAgara kRta 'samaya sundara : vyaktitva evaM kRtitva' nAmaka pustaka dekheM / mahopAdhyAya sahajakIrti - kharataragaccha kI kSema kIrti zAkhA ke vAcaka hemanandana Apake guru the / Apa saMskRta aura marugurjara bhASAoM ke jJAtA tathA lekhaka the / Apane saMskRta meM kaI TIkAgraMtha aura koSAdi likhe haiM / marugurjara meM Apake sudarzana caupaI yA rAsa saM0 1661 bagar3I pura, kalAvatI caupaI 1667, devarAja - vaccharAja caupaI saM0 1672 khIMvasara, sAgaraseTha caupaI saM0 1675 bIkAnera, rAyapaseNI caupaI saM0 1676 zrI karaNa, naradeva caupaI saM0 1682 pAlI, zAntivivAhalI saM0 1678 bAlasIsara, zatruJjaya mAhAtmya rAsa 1684 asanIkoTa, harizcandrarAsa saM0 1697 aura zIlarAsa saM0 1686kRSNAkoTa nAmaka graMtha prApta haiM / inameM zatruMjaya mAhAtmyarAsa sabase Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '524 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bar3A hai| isake sambandha meM zrI agara canda nAhaTA kA eka lekha jaina'siddhAnta bhAskara meM prakAzita hai|' isa rAsa se AcArya jinasiMhasUri aura samrATa akabara kI mulAkAta para bhI prakAza par3atA hai| zatra jaya mAhAtmya rAsa (6 khaMDa, saM0 1684 AsaNIkoTa) ke anta meM racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai saMvata sola caurAsI varasai, zrI neminAtha prabhAvaI, AsaNikoTa zrAvaka bahusuSiyA, dharamai citta lagAvaI re| isameM kharatagaccha ke yuga pradhAna jinacaMdrasari se lekara jinasiMha 'jinarAja, jinasAgara, ratanasAra, ratanaharSa aura unake ziSya tathA kavi ke guru hemanandana taka kA abhivAdana kiyA gayA hai, yathA ratanaharaSa vAcaka hemanandana sIsa bhagati cita ThAvai, sahajakIrati vAcaka vimalAcala girivara ama malhAvai re / zIlarAsa (81 kar3I saM0 1686 zrAvaNa zukla 15 kRSNakoTa) meM zIla kA mAhAtmya batAyA gayA hai| 'prIti chattIsI' SadravyavicArAdi 'prakaraNa saMgraha meM prakAzita hai| isakA racanAkAla dekhiye saMvata sola varasa aNyAsI, jihA~ huu sabala sukAlajI, vijayadasami sAMgAnera puravari, aha vicAra rsaaljii| prIti chattIsI o vayarAgI, bhavika bhaNi hitakAra jI, vAcaka sahaja kIrati kahai bhAvai, zrIsaMgha jyjykaarjii| harizcaMda caupai (17 DhAla saM0 1697) kA prArambha ina paMktiyoM se huA hai praNamu phalavadhi pAsa jina, praNamujiNavari vANi, praNamaM sadguru ApaNo, niramala bhAva pramANa / harizcandra caupaI kA racanAkAla dekhiye saMvata sola sattANuyai, paridhala jihAM huA dhAna rAjA, sagalai desa videsa kai, ucchava raMga pradhAna raajaa| 1 agaraca da nAhaTA-paraMparA pR0 80 2. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 174-176 3. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 402 (dvitIya saMskaraNa) Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya sahajakIti 525: isameM kavi ne kalAvatI, caupaI sudarzana caupaI, rAyapaseNI caupaI setruJjamAhAtmya Adi pUrvavartI racanAoM kA ullekha kiyA hai / sudarzana zreSThI rAsa ( 431 kar3I saM0 1661 bagar3Ipura) Adi kevala kamalAkara sura komala vacanavilAsa, kaviyaNa kamala divAkaru, paNamiya phalavadhi paas| suranara kinnara vara bhamara suNata caraNakaMja jAsa, sarasa vacana kara sarasatI, namIyai sohagavAsa / isameM bhI jinacandrasUri se hemanandana taka kA guNAnuvAda kiyA gayA hai, yathAzrI kharataragaccha kamalavikAsaNa dinamaNI re, jugapradhAna pada dhAra, guNanidhi re zrI jinacaMda munIsaru re / pAtisAha akabara bhUmipati mAnIye re, dekhI jasu anubhAva, abhinavi re sakala jIva AnaMdakaru re|' devarAjavaccharAja caupaI athavA prabandha (saM0 1672 khAmabharanagara) kA racanAkAla ina paMktiyoM meM batAyA gayA hai zrI khAmabhara nagarai bhalai, zrI saMtijina suprAsAdi, nayana vAridhi rasa zazi, zubha varasai ho bar3I paramAda / isameM bhI vahI guruparaMparA ginAI gaI hai / yaha racanA bhI zIla kA mahatva ujAgara karatI hai| sAgara zreSThI kathA (232 kar3I saM0 1675 bIkAnera) supAtradAna viSaya para AdhArita kathA hai, yathA-- ima phala ANI Agamai a, dAna dIyau dAtAra, dIyau duramati dalai a, sahu jANai sNsaar| racanAkAla- samati jaladhi rasa sasi samayai sAyaranau saMbaMdha, rasIka ralIyAmaNau a, sakRta sukUla sugaMdha / inake atirikta kalAvatI rAsa (gAthA 122 saM0 1667 rasAcala), aura vyasanasattarI (gAthA 71 saM0 1668 nAgaura) kA vivaraNa jaina gurjara kavio meM saMkSipta rUpa se diyA gayA hai kintu inake uddharaNa nahIM 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 396 (dvitIya saMskaraNa) Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa die gaye haiN| sAgarazeSThi kathA ko zrI desAI ne bhAga 1 pR0 287 para ratnasAra kI racanA batAyA thA para yaha spaSTa ho cukA hai ki yaha racanA sahajakIrti kI hI hai| jaisalamera caitya pravADI (7 gIta saM0 1679) kA prArambha isa prakAra huA hai - sAdhu sAdhavI zrAvaka zrAvI, zrI saMghanai parivAra re mAI, zrI jinarAja sUrIsara haraSai, jaisalameru majhAri re maaii| caitra pravAhi karai vidhi setI, vAjai vAjiMtra sAra re, gAvaI gIta madhurasara gorI, kharataragacha jayakAra re maaii|' aitihAsika jaina kAvyasaMgraha meM jinarAja sUri savaiyA ke pazcAt jinarAjasUri gItam (zrI gacchAdhIza jinarAja sUri gurugItam) nAmaka cauthI racanA sahajakIrti kI hai| isameM 9 kar3I hai| isakI antima paMktiyA~ nimnavat haiM zrI saMgha sobha baghAratau re lAla, zrI jinarAja munIza, pratipau guru mahimaMDalai re lAla, sahajakIrati AzISa / ' isameM kula 12 chaMda haiN| jinasiMha sUri kI vaMdanA karatA huA kavi isa gIta meM likhatA hai rAula bhIma sabhA bhalI re lAla, jaisalamera majhAra, paravAdI jItA jiyai re lAla, pAmyau jayajayakAra / 3 sahajakuzala(gadyakAra) - Apa kuzalamANikya ke ziSya the| Apane sthAnakavAsImata (DhUr3hiyAmata) ke khaMDanArtha jaina aMga-upAMga Adi pramANoM para AdhArita eka racanA 'siddhAntazruta huMDI' nAma se hindI gadya meM likhii| isake gadya kA namUnA dekhane ke lie isakA Adi aura anta uddhRta kiyA jA rahA haiAdi namiUNa jiNavarAi, suyaviyAreNa kiMci buchAmi, je saMsayaMmi paDiyA bhaviyajIyA taMpi vuccheuM / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2, pR0 403-04 ( prathama saMskaraNa ) aura bhAga 1 pR0 287, tathA 525-36 au' bhAga 3 pR0 1016-24 2. zrI jinarAja sUri gItam--aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 174-176 3. vahI Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajaratnavAcaka 527 anta zrI jinAdika pratimA namaskAra karI, siddhAntanuzrutavicAra kAiMka, bolIu likhU, bhavika jIva je saMsai paDyA chai, tehanA sandeha chedavAnai kAjaiM, je zruti siddhAnta syu kahIiM, arihaMtanA kahyA artha, gaNadhAranAM gUthyAM sUtra, tehanA bheda, zrI naMdIsUtra thakI jAMNIiM, te AlAvaU saMSepai likhIiM chai, vicArI joyo| ima anaMtA jIva dvAdazAMgI ArAdhI mokSa pahuMtA, aneka puhaMcai chai, anantA mukti jAsyaiM, ima jANI, siddhAnta nI AzAtanA TAlI sUtra sarva saddavahIi, sajjhAyanu udyama karivau, atalaI tapanI ArAdhanA, saMSepamAtra liSI valI vizeSa sUtra arthanA bhAva prauchayo, anaiM sUtranA artha, niyukti vRtti cUrNi bhASya painnA prakaraNa je bahuzruta paraMparAI mAnai chai, te puNa mAnavA / ' kuzalamANika guruNaM, tassa sIsassa sahajakUzaleNaM, bhaviyaNa bohaNatthaM, uddhariyaM suasamudAU / jaM jiNavayaNa viruddhaM, sacchaMda buddheNa jaM maje raIyaM, taM khamaha saMgha savvaM, micchAmi dukkaDaM tassa / guru sahajaratnavAcaka-aMcalagacchIya dharmamUrti ke Apa ziSya the| dharmamUrti kA pratimAlekha saM0 1629, 44 aura 54 kA prApta hai| dharmamUrti kA janma saM0 1582 meM khaMbhAta nivAsI zrI haMsarAja kI patnI hAMsala de kI kukSi se huA thaa| inheM saM0 1602 ahamadAbAda meM AcArya aura gacchanAyaka pada milA thaa| saM0 1670 meM inakA dehAvasAna huaa| inake ziSya sahajaratna ne 1605 kArtika zukla 13 ravivAra nidharArI grAma meM 'vairAgya vinati' kI racanA kii| isakI prArambhika paMktiyAM isa prakAra haiM___ Aja sakala manoratha manataNA, bhagatiiM guNa gAU jiNa taNAM / zrIya kuMthanAtha deva atihi caMga, nIMdharAri nayara chai bhuarNg| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 166-167 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 599-601, bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1603 (prathama saMskaraNa) Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 maru-gurjara jaina sAhitya kA vRhad itihAsa anta-tU svAmIya dukhabhayabhaMjaNa, tUMa svAmI zivapura maMDaNu, saMvatsara sola paMcottarai kArtika zudi terasi ravi dinai / ' Apane do stava bhI likhe haiM (1) 20 viharamAna stava saM0 1614 Aso sudI 10 kAviNa aura (2) 14 guNasthAnaka garbhita vIra stavana (23 kar3I) yaha saMjjhAyamAlA (lallUbhAI) aura moTu saMjjhAyamAlA saMgraha meM prakAzita hai| ina donoM kA Adi aura anta namUne ke taura para prastuta haiM20 viharamAna stavana kA Adi sarasati devIya namIya pAya, UlaTa aMgiANIya, mahIyali mahAvideha khetrasAra, jinavara guNa jANIya / anta saMvata sola codottarai a Aso mAsi udAra, zudi dasamI vijayAdinihi, zrI dharmamUrati gaNadhAra / 14 guNasthAnaka kA Adi mahAvIra jinarAyanA paya praNamI sahakAra, caudaha guNa thAnaka taNau kahIiM kiMpi vicAra / anta iya vIra jiNavara jagatahitakara siMha lakSaNa surataru, bhavabhIu bhaMjana bhaviyaraMjana, duriyagaMjaNa suhakaru / guNaThANa iNi pari suparijANau, jimala hau sivasukhamudA, gaNi sahajaratna muNiMda jaMpai, vIra jiNa seva u sdaa| sahajaratna -ApakI ekamAtra gadya racanA 'loka nAla'(dvAtriMzikA) bAlAvabodha athavA stavaka kA nAmollekha prApta hotA hai, ho sakatA hai ki isase pUrva vaNita sahajaratna kavi aura ye donoM eka hI vyakti hoN| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 23-24 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 199-200 tathA bhAga 3 pR0 672-73 (prathama saMskaraNa) 2. vahI bhAga 2 pR0 23-24 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI bhAga 3 pR0 200 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1605 (prathama saMskaraNa) Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhukIrti upAdhyAya 529 sahajasAgara ziSya-isa ajJAta ziSya ke sambandha meM zrI mo0 da. desAI ne anumAna kiyA hai ki saMbhavataH ye vijayasAgara hoN| inhoMne iSukAra adhyayana saMjjhAya (DhAla 3 saM0 1669 vagaDI) nAmaka racanA kI hai| isakA Adi dekhiye sahaja salUNA ho sAdhajI sevIyaI, vasIyaI gurukulvaasojii| suNIyai sakharI ho sIkha suhAmaNI, chUTI jAI grabhavAso jii| pUta na karIyaiM ho sAdhu bisAsaDo nagara dhUtArAya ho jI, bAlahatyA karaI o bIhaI mahI, viruA viSanAme hojI pUta / aMta thuNIya mai o aNagArA, japatAM jagi jaya jayakArA, solaha ugaNottara Adi, zrI suvadhinAtha prAsAdi / zrI vagaDI nayara majhAri, zrI saMgha taNai AdhAri, japatA zrI RSirAsa, mujha saphala phalI manaAsa / ' sahajasAgara ke ziSya vijayasAgara kI sammetazikhara tIrthamAlA stavana Adi anya kaI racanAyeM prApta haiN| zAyada yaha bhI unhIM kI racanA ho| sAdhukIti (upAdhyAya)-Apa kharataragacchIya jinabhadra sUri kI paraMparA meM amaramANikya ke ziSya the| Apane saM0 1625 meM tapAgacchIya AcArya buddhisAgara ko akabara kI sabhA meM zAstrArtha meM parAjita kiyA thaa| Apa saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura dezyabhASAoM ke jJAtA tathA kuzala prayoktA the| saMskata meM Apane vizeSanAma mAlA, saMghapaTTakavRtti, bhaktAmara avacUrI Adi kaI racanAyeM kI haiN| marugurjara gadya aura padya meM ApakI aneka racanAyeM upalabdha haiM / inameM saptasmaraNa bAlAvabodha (dIpAvalI saM01611) kI racanA Apane bIkAnera rAjya ke prasiddha maMtrI karmacaMda ke pitA zrI saMgrAmasiMha bacchAvata ke Agraha para kI thii| ApakI sattarabhedI pUjA (saM0 1618, pATaNa) kA kharataragaccha 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 142-143 (dvitIya saMskaraNa, aura bhAga 3 pR0 938-39 (prathama saMskaraNa) Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa meM khUba pracAra rahA hai| ASAr3habhUti prabandha saM0 1624 dillI, maunaekAdazI stava saM0 1635 alavara, nemirAjarSi caupai 1636 nAgaura, zItalajina stava 1638 amarasara, savatthaveli, guNasthAnavicAra caupai, sthUlibhadrarAsa aura kaI stavana Adi ApakI anya prApta racanAoM meM ullekhanIya haiN| gadya racanAoM meM saptasmaraNa bAlAvabodha ke alAvA karmagraMtha TabbA, kAyasthiti bAlAvabodha 1623 mahimanagara aura doSApahAra bAlAvavodha Adi upalabdha haiN|' 15vIM zatAbdI meM bhI eka anya sAdhukIrti prasiddha lekhaka ho gaye haiM jinhoMne matsyodara kumAra rAsa aura vikramacaritrarAsa Adi likhA thaa| prastuta sAdhukIti kharataragacchIya matibardhana> merutilaka> dayAkalaza>amaramANikya ke ziSya the| inakI kucha racanAoM kA vivaraNa-uddharaNa prastuta kiyA jA rahA hai / sattara bhedI pUjA (saM0 1618 zrAvaNa zukla 5, aNahilapura) kA Adi jyoti sakala jaga jAgatI hai sarasati sumarasumaMda, sattara suvidhi pUjA taNI, pabhaNisu paramANaMda / gAhA navaNa vilevaNa batha juga, gaMdhArohaNa ca puSparohaNyaM, mAlAruhaNa vannayaM vannaya, cunnaM paDAgAya AbharaNe / anta aNahalapura zAnti zAnti saba sukhadAI, so prabhu navanidhi sidhi baajai| zrI jinacaMda sUri guru Saratarapati, dhari manavacana tasu rAja / dayAkalasa guru amarimANikya guru, tAsa pasAi suvidhii hu~ gAjai, kahai sAdhukIrati karata jina saMstava, savilIlA savi sukha sAjai / 2 'ASAr3ha bhUti prabandha'-187 kar3I saM0 1624, vijayadasamI [yoginIpura, dillii| / aMta kharataragacha vAcaka thayau mativardhana nAma, merutilaka tasusIsaje guNagaNa abhirAma / 1. zrI agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 73 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 49-50 (dvitIya saMskaraNa) Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhukIrti upAdhyAya tAsu vinaya guNI achara dayAkalaza muNIsa, tAsu sIsa raMgai kahai sAdhukIrati jagIsa / nemirAjarSi caupaI saM0 1633 bhAdra zukla 5 nAgaura meM likhI gaI thI / guNasthAnaka vicAra caupaI (46 kar3I) kA Adi dekhiyepaNamiya jiNavara caubhiya bheya, samari goyama labdhi sameya, cauda guNaThAMNA taNai vicAra, saMkhepai hUM bolisa sAra / ' guNaThANA no oha vicAra, je jANai te tarai saMsAra, vAcaka sAdhukIrati ima kahaiM, te nizcai sAsaya sukha lahai / zatruJjaya athavA puNDarIka stavana (16 kar3I) Adi anta paya praNamI re jiNavaranA zubha bhAva lai, puNDaragiri re, gAisugurusupasAulai / anta ima karIya pUjaya thAje gahi saMgha pUjA Adarai, sAhammivacchala karai bhaviyAM bhavasamudra lIlA taraiM / prabhAtI ( 4 kar3I) kA Adi Aja RSabha ghari Ave, dekho mAI / ---- anta uttamadAna amRtarasa Upama sAdhukIrti guNa gAve / 2 sphuTa racanAoM meM maunaekAdazI stotra 16 kar3I 1624 alavara, vimalagiri stavana 13 kar3I, AdinAtha stavana 11 kar3I, sumatinAtha stavana 18 kar3I, puNDarIka stavana 13 kar3I, nemi stavana, timarI pArzva stavana Adi bhaktiparaka racanAyeM prApta haiM / sthUlibhadra rAsa 31 gAthA aura nemigIta sarasa laghukAvya kRtiyA~ haiM / aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM jinacandrasUri gItAni zIrSaka ke antargata kula 21 gIta haiM jinameM se tIsarA gIta sAdhukIrti kA racA huA hai isakI antima paMkti isa prakAra hai ciranaMdau jiNacaMda munIzvara sAdhukIrti imabolai / 531 1. zrI harIza pR0 92 96, aura DaoN0 premasAgara jaina - hindI jaina bhaktikAvya 121 2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 219, bhAga 3 pR0 699, bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1595 ( prathama saMskaraNa ) bhAga 2 pR0 49-58 ( dvitIya saMskaraNa) tathA rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 174 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nemistava kI prArambhika paMkti dekhiye zRMgAra hAra suhAmaNA maMDaNa kaMkaNa sAra,. dUsare nemistava kA prArambha isa prakAra hai toraNa pazu dekhikari caDiyo jaba giranAra / nemi gIta kI prathama paMkti yaha hai rAjala rANI priya prati ima bhaNai / nemi ke lokapriya caritra para AdhArita kaI stavana evaM gIta Apane sarasa aura prasAda guNa sampanna bhASA meM likhA hai| isa prakAra 17vIM zatAbdI ke kharataragacchIya jaina lekhakoM meM ApakA sthAna mahatvapUrNa hai / guNa aura parimANa donoM hI dRSTiyoM se ApakA sAhityasarjana ullekhanIya hai| ataH ApakI carcA prAyaH sabhI AlocakoM ne apanI itihAsa kRtiyoM meM kiyA hai| sAdhuraMga-kharataragacchIya jinacaMdrasUri, puNyapradhAna>sumatisAgara ke Apa ziSya the| Apane saM0 1685, ahamadAbAda meM dayAchatrIsI kI racanA kI, isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM - dayA dharama moTau jinazAsaNa bhAkhyau zrI bhagavaMta jI, ima bhava parabhava sukhIya thAyaI pAlai je puNyavaMta jii| anta dayA chatrIsI iNi paridAkhI sAkhI rAkhI graMtha jI, saddavahajyo bhaviyaNa! mana mAMhe; sAMca o sivapaMtha jii| zrI jinacaMdasUri sIsa garuA, puNyapradhAna uvajhAya jI, sumatisAgara tasu sIsa siromaNi, pAmI tAsu pasAyajI, sAdhuraMga manaraMgai bolai, Atama para upagAra jI, saMvat sola paccAsI varasai ahamadAbAda majhAra jii|' sAraMga-zrI agaracaMdra nAhaTA inheM maDAhaDagacchIya padmasundara kA ziSya batAte haiN| jabaki zrI mo0 da0 desAI inheM maDAharagaccha ke 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1026 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 260-61 (dvitIya saMskaraNa) 2 zrI agaracanda gaTA-paraMparA pR0 77 . Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAraMga 533 jJAnasundara > padmasundara ke gurubhAI govinda kA ziSya kahate haiM / ' inhoMne saM0 1678 meM kRSNa rukmiNI rI beli kI saMskRta TIkA 'subodha maMjarI' nAma se likhI hai| yaha TIkA mUlabeli ke sAtha hindustAnI akAdamI se prakAzita ho cukI hai / marugurjara meM bhI Apane kaI racanAyeM kI haiM unameM vilhaNa paMcAsikA caupai gAthA 412 saM0 1639 jAlaura, bhojaprabandha caupai saM0 1651 jAlaura, vIrAMgada caupai sa N0 1645 aura bhAvazatatrizikA saM0 1675 jAlaura (saMskRta TIkA sahita ) mukhya haiM / inake atirikta jagadambA stuti aura anya kaI laghu racanAyeM bhI ApakI upalabdha haiM / bhojaprabandha caupai saM0 1651 zrAvaNa vadI 9 jAlora ko antima paMktiyA~ isa prakAra haiM bhojaprabandha taNI cauSai, solaikAvana vacchari huI / bar3agaccha zAkhA caMdravicAra, maDAhaDagaccha gaccha siNagAra / X X X padmasundara nAmai paragaDu dhura lagi jAsu anopama dhaDu, gurubhAI tasu chai govinda, puri jAlori pragaTa ANaMda / tAsu sIsa sAraMga suvANi, vimala kiu nRpa bhoja baSANa, zrAvaNa vadi navamI kujavAra, prakaTa kIu kRpA pracAra / * isase zrI desAI ke kathana kA samarthana hotA hai aura kavi sAraMga govinda ke ziSya siddha hote haiM / vilhaNa paMcAsikA caupai ( 412 gAthA saM0 1639 jAlaura yA jAbAlipura) meM kavi ne jJAnasAgara kA smaraNa kiyA hai, yathAzrI mannAhaDa gachavara vidyamAna jayavaMta, jJAnasAgara sUrI achai guhira mahAguNavaMta / racanAkAla - e guNacyAlai vachari upari saila sola, sudI ASAr3hI pratipadA kIuM kavita kallola / isakA prArambha isa prakAra huA hai praNamu sAmiNi sAradA, sakalakalA supasiddha, brahmA kerI veTaDI, Ave avikala buddhi / nArI nAmu sasikalA teha taNu bharatAra, kavi vilhaNa guNa varNavaM sIla taNai adhikAra / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 303 (prathama saMskaraNa ) 2 . vahI Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sIla savai sukha saMpajai, sIla saMpatti hoi, iha bhavi parabhavi sukhalahai sIla taNai phala joi / ' kathA sunane kA phala batAte hue isa prakAra kavi ne likhA hai-- virahI taNA viraha dukha Talai, manamagatI rasa ramaNI milai / samajhai zrotA catura sujANa, mUrikha ma lahai bhAga ajANa / ' sAhiba- Apa vijayagaccha ke AcArya guNasAgara sUri ke praziSya evaM devacanda ke ziSya the| Apane saM0 1678 vadI 6 somavAra ko 'saMgrahaNI vicAra caupaI' nAmaka racanA kI, jisakA Adi nimnAthita hai sakala jiNesara pAi namuM RSabha anta vardhamAna, caudaha sai bAvana savai gaNahara namuM sugyAna / saMghayaNi sUtra thI uddharu karuM caupahI chaMda, saMtinAtha sAnidhi karo caMpAvatI AnaMda / aMta zrI vijaigacha guNasAgarasUrijJAnakiripA kari chai bharipUri, tAsa thivara munivara devacaMda, tAsa siSya sAhiba ANaMda / kalA udadhi bAna ana vitta, saMvata uttama aha pavitta, kRSNa pakSa chaThi naMdA tithai, somavAra joga ravi chatai / saMghayaNi sUtra vicAra a carI guru parasAdai meM uddhrii| svApara samajha na kAja apAra, racA aha cATasU majhAra / bhaNai suNai anubhavai vicAri, sadahai te nara samakita dhAra / sAhiba kau sAhiba nara teha, ratnatraya bhArAdhai jeha / 3 ApakI bhASA sarala evaM prasAda guNa yukta marugurjara hai| kAvyAtra sAmAnya koTi kA hai| 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstramaNDAra kI grantha sUcI bhAga 5 pR0 485 2. vahI 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 946 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR. 212 (dvitIya saMskaraNa ) Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnasAgara sthAnasAgara-AMcalagacchIya puNyacanda> kanakacandra> vIracandra ke Apa ziSya the| Apane saM0 1685 Aso kRSNa 5, maMgalavAra ko khaMbhAta meM apanI racanA 'agaDadattarAsa' (772 kar3I) 39 DhAloM meM Abaddha kI; isake prArambha meM kavi ne jinendra evaM sarasvatI kI vaMdanA kI hai, yathA-- zrI jinapada paMkaja namI, samarI sarasati mAya, vINA pustaka dhAriNI, praNamai suranara pAya / haMsagAminI haMsavAhinI Apo buddhi vizAla, je nara sarasati pariharyA te nara kahIi bAla / mUla grantha mAMhi kariu adhyayana cauthai jeha, agaDadattanRpa keraDo carita suNo dharineha / racanAsthAna khaMbhAta kI prazaMsA karatA huA kavi likhatA hai nayarI traMbAvatI jANIi alakApurIya samAna, devabhuvana sobhaibhalAM jaNa hoi indra vimAna / yaha racanA khaMbhAta ke zreSThi sAvatthAsuta nAmajI ke Agraha para likhI gaI thii| racanAkAla -tAsa taNa supasAya lahInai carita raciu manabhAya, thAnasAgara munivara ima jaMpai, bhavijana saNau cittalAya / saMvata zazi rasa jANIi, siddhitaNI valI saMkha, mahAvrata pada Agali gharau samakarI guNo savi aMka / Azvani mAsi manamohaka pUrNa tithi valI jANi, asita paMcamI o sahI, bhUsuta vAra vaSANi / aMta aha carita je sAMbhalai, teha ghari lIlavilAsa, sAdhu taNA guNa gAitAM pUrai ho taNI Asa / ' isa racanA ko zrI desAI ne kalyANasAgara kI kRti batAyA thA, kintu navIna saMskaraNa meM sudhArakara parimAjita kara diyA gayA kyoMki kavi kI svayaM kI hastalikhita prati meM racanAkAra kA nAma aura prati kA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 528-30 (prathama saMskaraNa) aura bhAma 3 pR0 264-266 (dvitIya saMgkaraNa) Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa __ "saMvat 1685 varSe jyeSThamAse sitapakSe trayodazyAM, ravivAsare likhitaM rAyadhanapure muni sthAnasAgareNa pravAcanAya" yaha kavi kI svayaM likhita prati hai| isa prAmANika prati meM kavi ne racanAkAla saM0 1685 hI batAyA hai, arthAt yaha prati bhI usI varSa kI hai / siddhi sUri-Apa bivaMdaNIka (dvivandanika) gaccha ke devagupta sUri ke praziSya evaM jayasAgara ke ziSya the| devagupta sUri ke pratimAlekha saM0 1567, 70, 72, 93 aura 99 taka ke prApta haiM jinameM unheM [siddhAcArya saMtAnIya kahA gayA hai| siddhisUri ne saM0 1606 vaizAkha kRSNa 4 ravivAra ko apanI kRti 'amaradatta mitrAnaMda rAsa' (523 kar3I) ko UMjhA meM pUrNa kiyA thaa| isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM sakala guNanidhi sakala guNanidhi sakala jinarAya / payapaMkaja praNamI karI, bhale bhAve bhAratI namevIya, sahi guru caraNe zira namI, akacitte kavirAya sevIya / karmakalA phala jANavA mitrAnaMdacaritra, bolisi bahu buddhikarI suNayA sahu ikacitta / yaha racanA karma siddhAnta kA mahatva mitrAnanda ke caritra ke mAdhyama se ujAgara karane ke lie likhI gaI hai| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai kuNa saMvatsara kehe mAsa racyo rAsa te kahuM vimAsa, saMvata solA chiottarA jANa, zAke coda bahattari bakhANa / badi vaizAkha cothi tithisAra, mUla nakSatra nirmala ravivAra, teNe dine nipAyo rAsa, sAMbhalatA savi puhace Asa / isameM dohA, caupAI milAkara kula 'zatapaMcaka bIvAsA' chaMda kavi ne batAyA hai| guruparaMparA -bevaMdaNIka gacche sahigaru sAra, sakala kalA kero bhaMDAra; zrI devagupta vaMdU sUrIsa, karajor3I kahe tehano sIsa / saMgha kathana thayA UlaTa ghaNo, racyorAsa mitrAnaMda taNo, kuthu jiNesara taNe pasAya, racI caupai UMjhA mAMhi / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'siddhisUri 537 yaha rAsa pahale devagupta sUri ziSya ke nAma se darzAyA gayA thA, bAda meM isakA karttA siddhisUri ko mAnA hai|' siddhisUri ne apanI anya do racanAoM-siMhAsana battIsI aura kuladhvaja kumAra rAsa meM apane ko jayasAgara kA ziSya batAyA hai| yaha sambhava hai ki devagupta sUri ziSya aura siddhi sUri eka hI vyakti hoM, kintu isakI adhika saMbhAvanA hai ki mitrAnaMdarAsa ke kartA devaguptasUri ziSya koI anya vyakti rahe hoN| astu, Age siddhisUri kI anya do racanAoM kA vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai| siMhAsana battIsI - (kathA athavA rAsa athavA caupAI) saM0 1616 baizAkha kRSNa 3 ravivAra ko ahamadAbAda ke nikaTa bAreja nAmaka sthAna meM likhI gaI thI / isakA Adi dekhie vizva jananI vizvajananI pAya paNamevI, sakala vizva sakha karaNI, mugdhajana buddhidAtA, kaviyaNa mana AnaMdanI jagatra mAhi tUM hI vikhyAtA, karajor3I tumha vInavaM dIyo mujha niramala bhatti, kahaM kathA vikrama taNI te suNajo ekacitta / ' je che saMskRta kathA prabaMdha, te kahyo bhoja taNo sambaMdha, prApta rasa adhiko jANIi, teha kAraNi aha bkhaanniii| aMta gujjaradeza deza mAMhi sAra, zrI ahammadapuravara suvicAri, tAsa pAsa bAreja bhalaM, teha bakhAMNa karuM ketlN| tihAM zrI saMgha taNe upadeza, racI caupai dharamavizeSa, kavi karajor3I kaheM oNI pare, kahuM divasa tevaTi na vistare / racanAkAla-saMvata sola solotara jANi, zAka cauda vyAsIo bakhANi / vadi vaizAkha trIja tithisAra, mUla nakSatra nirmala ravivAra / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 200 ( prathama saMskaraNa ) aura pR0 205-07 vahI tathA bhAga 3 pR0 673-74 aura 677-80 (prathama saMskaraNa) 2. vahI bhAga 2 pR0 27-32 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI bhAga 2 pR0 27-32 (dvitIya saMskaraNa) Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 maru-gura jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isameM kavi ne devagupta ke bAda jayasAgara kA apane guru ke rUpa meM smaraNa kiyA hai, yathA vivaMdaNIka gacche sahi gurusAra, zrI debagupta sUrivaMdU gaNahAra tAsa sIsa paMDita guNanilo, zrI jayasAgara nAme bhalo, tAsa sIsa karajor3I karI, siddhi sUri pabhaNe ehacarI / inhoMne kuladhvaja kumAra rAsa, zivadatta rAsa Adi anya kaI racanAyeM bhI marugurjara meM racI haiN| kuladhvaja kumAra rAsa saM0 1618 zrAvaNa vadI 8 ravivAra ko pUrNa huA thaa| isake prArambha meM sarvaprathama vastu. caupai aura usake bAda yaha dUhA hai pahilaM sarasati paya namI leigiruyA guru nAma, kuladhvaja rAsa taNAM sahI bolesa guNagrAma / sIlavaMta mAMhi dhurI, guNanidhi je gaMbhIra, kulamaMDana kulatilaka je basuhAM te bar3abIra / teha taNAM guNa bolasuM, ANI mani ulhAsa, sajana sahUja sAMbhalu jima puhucI savi Asa / racanAkAla-saMvat 1618 rotarai o mA0 zrAvaNa mAsa rasAla, vadi AThama tithi jANIi o mA0 ravivAsara suvizAla / ' zivadatta rAsa (athavA prApratyaka no rAsa 295 kar3I saM0 1623 caitra 6, ravivAra) Adi sarasa suvacana sarasa dIuM sarasati, zubhamati diu mujha sAradA, dharIya dhyAna jinarAya kelaM, suguru AMNa ahanizi bahu karu kavitta UlaTi naverasa / isameM bhI kavi ne jayasAgara ko apanA guru svIkAra kiyA hai| racanA kA nAma isa prakAra batAyA hai prApati yAno rAsa udAra, guNatAM bhaNatAM hui sAra, je bhAvai bhaviyaNi nitubhaNai, nitusukhasaMpati hui tehtnni| saMkaTa sayala teha ghari Talai, sahI manavAMchita aphalA phalai / antima paMktiyAM isa prakAra hai, isameM racanAkAla bhI hai / kuNa saMvata naiM kIhai mAsi, kahI kathA mananaiM ulhAsi, saMvata sola trevIse jAMNi, cauda aDhayAsI zake bakhANi, 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 27-32 (dvitIya saMskaraNa) Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgha yA siMhavijaya 539. cittaharaNa vAru caitra mAsa, sevaka kahai janakI pUrai Asa / nivu vasaMta vaNarAjI kaMtha, aNai mAsi raciu a grantha / ' racanAoM kI saMkhyA aura unake AkAra vistAra se ye eka sakSama kavi pratIta hote haiN| siMhapramoda -Apa tapAgacchIya somavimalasUri kI paraMparA meM udayacaraNa pramoda > kuzala pramoda > viveka pramoda ke ziSya aura lakSmIpramoda ke gurubhAI the| Apane saM0 1672 (1602?) pauSa zukla dvitIyA ravivAra ko 'vetAlapacIsI' nAmaka kathAkAvya kI racanA kii| isakA racanAkAla zaMkAspada hai| kavi ne racanAkAla isa prakAra batAyA hai-- saMvata sola viDottarai, poSa mAsa sudha bIja ravi dini / zrI mo0 da0 desAI ne 'sola vIDottara' kA artha saM0 1602 lagAyA hai kintu somavimalasari kI ziSya paraMparA meM cauthe sthAna para Ane vAle kavi kI racanA saM0 1602 kI nahIM ho sakatI ata: bahuta sambhava hai ki yaha racanA saM0 1672 kI ho| vetAlapacIsI kI kathAyeM paryApta lokaprasiddha haiM / yaha racanA usI para AdhArita hai| ___ saMgha yA siMhavijaya loMkA mata kA tyAga kara meghajI RSi ne saM0 1628 meM hIravijayasUri se dIkSA lI thii| unake sAtha 28 anya logoM ne bhI dIkSA lI thii| unameM mukhya ziSya kA nAma guNavijaya rakhA gayA thaa| inhIM guNavijaya ke ziSya siMhavijaya yA saMgha the / eka saMghavijaya hIravijaya ke ziSya bhI the| inakA gRhastha nAma saMghajI thA, dIkSita hone para unakA nAma saMghavijaya par3A thaa| ye donoM saMghavijaya eka hI vyakti the yA do yaha kahanA kaThina hai| prastuta kavi kA nAma siMhavijaya yA siMghavijaya honA sambhava hai| ye saMghavijaya se bhinna vyakti pratIta hote haiN| Apane saM0 1669 Aso sUdI 3 ko zrI RSabha devAdhideva jinarAja stava (71 kar3I) likhA hai| isakA maMgalAcaraNa 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 27-32 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 965 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 174 (dvitIya saMskaraNa) Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -540 nimnavat hai- anta maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sarasati bhagavati bhAratI, kavijana kerI mAya, amRta vacana nija bhagatanai, Apo karI pasAya, zAsanadevI citi dharU praNamu nija guru pAMya, prathama tIrthaMkara varNavu, zrI risahesara rAya / saMvat sasi rasakAya nidhAna, a saMvatsara kahyo paradhAna, Aso mAsi tRtIya ujalI, kartuM tavana pUraNa manarulI / ' inakI dUsarI kRti 'amarasena vairasena rAjarSi AkhyAnaka' saM0 1679 mArgazIrSa zukla 5 ko likhI gaI / isameM guruparaMparA batAte hue kavi ne hIravijaya sUri kI samrAT akabara se mulAkAta kA bhI ullekha kiyA hai paTTa paraMpara vIra no, kramai havo yugahapradhAna, zrI hIravijaya sUrIzvara akabara nRpa dIiM mAna / meghajI RSi dvArA luMkAmata tyAga kara hIrajI ke pAsa Ane kA varNana nimna paMktiyoM meM draSTavya hai sola aThAvIsaiM AvIyA meghajI RSi udAra, luMkAmata mUMkI karI, kumati kIu parityAga / guruparaMparA isa prakAra batAI gaI hai / meghajI kA nAma udyotavijaya * pdd'aa| inake ziSya guNavijaya ke ziSya saMghavijaya the, yathAfreo guNavijaya gaNi guruANa vahaI nija sIsa, tasa vinatI vagatA vivudha saMghavijaya pabhaNaMti / 2 racanAkAla - candrakalA udadhi nidhi varase mRgasira mAsa, sudi paMcamI uttarAMravi pUraNa racIu rAsa / - Apa bhI acche kavi the aura siMhAsanabattIsI tathA vikramasena zanizcara rAsa Adi lokapriya granthoM kI racanA kI hai jinakA saMkSipta ullekha kiyA jA rahA hai / siMhAsana battIsI - ( 1547 kar3I saM0 1678 dUsarA mAgasara -sudI 2) meghajI dvArA isameM bhI luMkAmata tyAgakara tapAgaccha meM Ane 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 474-477, bhAga 3 pR0 951-954 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 152 - 158 (dvitIya saMskaraNa) / 2. vahI bhAga 3 pR0 152 - 158 (dvitIya saMskaraNa) Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhana harSa kA ullekha hai, yathA kumati tajI sumati bhajI sAryAAtamakAja, udyotavijaya vibudha pada dIu dhanadhana hIragururAja / racanAkAla-saMvat 16 aThotare, dvitiyA mAgasira mAsa, zukla pakSa mUlArake pUraNa raciyo rAsa / saMghavijaya kaviyaNa bhaNe, sarasati sAnidhi kIdha, sadguru pAya pasAuleM taNe pAmi sadbuddhi / vikramasena zanizcara rAsa (saM0 1688 kArtika vadI 7 guruvAra) Adi siddhanAmA udAra dhuri, jJAna teja ananta / sukhamaya paramANaMda pada, pAmyA zrI bhagavanta / racanAkAla-zazikalA saMvata harirAma, kArtika bahulA gurupuNya abhirAma, sAtami amRta siddhi saviyoga, vIsa vasAdhika milyo saMyoga / siMhAsanabattIsI aura vikramasena zanizcara rAsa meM avaMti ke rAjA vikramAditya kI paraMparAprApta kathAprabandha ke rUpa meM prastuta kI gaI hai| mIna rAzi ke zani ne rAjA vikrama ko bhayAkrAnta kiyA kintu vaha apane caritrabala se antataH sukhI huaa| isakI antima paMktiyAM isa prakAra haiM iya suNI vikkama cariyaM bahu bhakti siMha vibuheNa, je par3hai guNai nisuNai, graha pIr3A na kuNaitAsa / ' isa prAkRtAbhAsa chaMda meM kavi ne batAyA hai ki isa kathA ke par3hane se zani graha kI pIr3A se mukti milegii| isakI kathA kautUhala varddhaka, bhASA prasAda guNa sampanna aura zailI kAvyatvapUrNa hai / sudhana harSa- Apa tapAgaccha ke prasiddha AcArya hIravijayasUri kI paraMparA meM dharma vijaya ke ziSya the| Apane saM0 1677 makarasaMkrAnti posa sudI 13 ko 'jaMbUdvIpavicAra stava' likhaa| isakA Adi isa prakAra hai1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 152-158 (dvitIya saMskaraNa) Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '542 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI jina caubIsai praNamInai, vali praNamI guru pAI re, brahmANInai karIa vInatI, mujhanai tUso mAI re / jaMbUdvIpa vicAra likhesyuM kiMpi jANavA kAmire, yathA prakAsyo vIra jiNiMda, pUchai gautama svAmi re / racanAkAla-saMvata sola satyotarai o, saMkrAnti makara ravi saMcarai o, posa bahula ravi tirasio, bali daza bAjI mUli vsio|' hIravijaya sUri aura akabara kI mulAkAta kA ullekha ina paMktiyoM meM kiyA gayA hai zrI humAU suta nRpokabbaro, teNi jasa kIti jina zravaNi nisuNI, darzanArtha samAkArito yo guru nija samIpe bhvaaNbhodhitrnnii| dharma upadeza gurumukha thIM sAMbhalI, pApa kI vAsanA bahuta TArI / parva pajasaNiM sakala nijadesa mAM, tiNinapa jIva hiMsA nivaarii| teha guru hIranA ziSya sohAkarA, 'dharma vijayAbhidhA vibudhacaMdA / tAsu zizu ima kahai kSetra suvicAra a, bhAvi bhaNatAM sudhana harSavandA / bhaNatalAM suNatalA punnyvRndaa-hiirjii|| devakurukSetra vicAra stavana kI prArambhika paMktiyAM isa prakAra haiM-- Agama savi tujha thI huA, valI o vedapurANa, dekhAvai savi artha tuM sahasakiraNa jima bhANa / jinavara vimala mukhAMbuji dIsai tAharo vAsa, viSNu brahma zaMkara namai, suranara tAharA dAsa / 'maMdodarI rAvaNa saMvAda'--isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-- 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR. 504-505 aura bhAga 3 pR0 99. (prathama saMskaraNa) 2. vahI Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -sudhanaharSa mahAsena vadanA himakara hari vikrama napa saMvatsara, jema madhu (caitra) nAmi mAsa kahI jai, tethI guhamuha mAsa lahIjai / / tithi sakhyAtrika vargijANe, yamIjanaka balivAra bakhANe ziti pakSi uDu yAmaka lahaye, siddhiye gate mATai kahaye / guru paraMparA--hIravijaya sUrIsara kero, dharma vijaya budha ziSya bhalero, tasa zizu sudhanaharSa imi kahavai, dharmathakI sukhasampada lahavai / dhanaharSa yA sudhana harSa ne saM0 1681 ? meM tIrthamAlA nAmaka eka racanA UnA meM kI jisake prathama chaMda meM guru vaMdanA, dvitIya meM sarasvatI vaMdanA aura tRtIya meM UnA yA unnatapura kA ullekha saMskRta 'bhASA chaMdoM meM huA hai, yathA-- natvA zrI vidyA guru ramya zrI vijayasena sUrIMdAna, zrI dharmavijaya budhAna gurUna guru nivdhiyaasmaakaan| racanAkAla-izAM baka vasU vali kahare, darzana mAhava nAri re, se saMvatsara mai kahyo re, paMDita tu manidhAri re / isameM bhI samrATa akabara aura hIravijayasUri kI bheMTa kA ullekha hai, yathA zrI vijayadAna sUriMda paTTodhara sUri guru hIravijayAbhidhAnA, nagara gaMdhAra thI jeha taDAviA sAhi zrI akabaradatta maanaa| kavi ne apane guru dharma vijaya kI abhyarthanA ke pazcAt anta meM likhA hai tAsa pada yugma aMbhoja madhukara samo, tAsa zizu vibudha dhanaharSa bhASai, paMca a zrI jinAdhIza saMskRti thakI, pragaTa huaM puNya rasa sudhA cAkhai / ' kavi apane ko kahIM sudhanaharSa, kahI dhana harSa likhatA hai kintu isake kAraNa koI bhrama nahIM honA caahiye| ye donoM nAma eka hI vyakti ke haiN| inakI uparokta cAra racanAoM ke vivaraNa-uddharaNa 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 505 (prathama saMskaraNa) Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa upalabdha haiN| ye kRtiyAM sAmAnyatayA acchI haiN| inameM se tIna to stavana hI haiN| 'maMdodarI rAvaNa saMvAda' saMvAda zailI meM prabhAvotpAdaka DhaMga se likhI gaI viziSTa racanA hai| anta sudharmaruci-zubhavarddhana ke Apa ziSya the| Apako do racanAoM kA vivaraNa prApta ho sakA hai (1) ASAr3habhUtimuni rAsa aura (2) gajasukumAla RSi rAsa / donoM do RSiyoM ke Adarza tapaH pUta caritra para AdhArita racanAyeM haiM / prathama racanA kA prArambha dekhiye zrI zAMti jiNesara bhavaNadiNesara pAya praNamI, bahubhagatiiM gAyasau riSirAya / ASAr3ha munIzvara jaso jugaha pradhAna, nAcata nAcatAM pAyau kevalanANa / bhuvanasundara jayasundarA rUpai mohanakaMda re, koI ketalAdAna tihA rahau ASAr3habhUtamuNeMdure / zrI zubhavarddhana guru tamha taNA re calaNe avicala vAsare, nAmai navanidhi pAmIi, phalai mana thI Asare / 'gajasukumAla RSi rAsa' (17 DhAla saM0 1669 se pUrva) ina donoM racanAoM meM kavi ne racanAkAla nahIM diyA hai kintu prastuta kRti kI prati posa sudI 3, saM0 1669 kI prApta hai isaliye yaha racanA kucha usase pUrva kI hogI / Adi desasoraTha dvArApurI navamo tihAM vAsudevo re, daseMdha dasArasaurAjiu vaMdhava thI valadevo / jIre jIre svAmI samosaryA haraSii gopIno nAtha o, nemivaMdaNa alajyo alajau yAdava sAtha / aMta zrI zubhavarddhana gururAya mai praNamI tehanA pAya, gAyu gajasukumAla muNida, jasa bhaNatAM huI ANada / zrI gajasukumAla je gAI, te sarva vaMchita phala paaii| anai duriduHkRta savi jAi, valI avicala pada thaaii|' ASAr3ha bhUti rAsa meM yaha paMkti thor3I zaMkA utpanna karatI hai ki racanA sudharmaruci kI hai yA unake ziSya kI ? vaha paMkti isa prakAra hai1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 407 (prathama saMskaraNa) Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sundaradAsa kevala lahi mugatI gayu, zrI sudharmaruci guru sIsa re, pAMcasai parIvArai parIvara u, tehanA saMgha AsIsa re / isase lagatA hai ki yaha racanA sudharmaruci guru ke kisI ziSya kI hai| yaha vicAraNIya hai / sundaradAsa-hindI sAhitya ke itihAsa granthoM meM santa dAdU ke do ziSyoM kA nAma sundaradAsa milatA hai| eka bar3e, dUsare choTe sundara dAsa kahe jAte haiN| choTe sundaradAsa hI adhika prasiddha haiN| ye jahA~gIra aura zAhajahA~ ke samakAlIna the| inakA janma jayapura rAjya ke dyausA nAmaka sthAna meM saM0 1653 meM huA thaa| inake pitA paramA yA paramAnaMda khaMDelavAla vaizya the| sandaradAsa kI mA~ kA nAma satI batAyA jAtA hai| inhoMne sundara vilAsa nAmaka grantha likhA hai| yaha AdhyAtmika padoM kA saMgraha hai| DA0 premasAgara jaina ne jaina kavi sundaradAsa ko saMtasundaradAsa se pRthak kavi batAyA hai aura dillI ke par3osI pradeza bAgar3a ko inakA janma sthAna batAyA hai, tathA sundarasatasaI, sundaravilAsa, sundara zRGgAra aura pAkhaMDa paMcAsikA nAmaka cAra granthoM kA unheM kartA batAyA hai, para yaha kathana ThIka nahIM lagatA kyoMki vahIM ve sundaravilAsa ko saMtasundaradAsa kI racanA bhI batA cuke haiN| aba dekhanA hai ki kyA sundara zRGgAra ke lekhaka jaina kavi ho sakate haiM / nA0 pra0 patrikA 1901 saMkhyA 3 meM likhA hai ki isa graMtha ke prArambha meM zrI jinAya namaH likhA hai| sAtha hI zrI gaNezAya namaH aura sarasvatI Adi kI bhI vaMdanA hai| yaha sambhava hai ki isa grantha kI hastaprati ke lekhaka jaina rahe hoM aura unhoMne prArambha meM zrI jinAya namaH likha diyA ho, para mUla lekhaka jaina na hoM kyoMki zrI mo0 da0 desAI ne sundara zRGgAra ke lekhaka sundaradAsa ko 'janetara vipra' batAyA hai| yaha tathya graMtha ke pATha se bhI pramANita hotA hai, yathA1. hindI sAhitya kA vRhad itihAsa bhAga 4 pR0 198-201, prakAzaka nAgarI pracAriNI sabhA, vaaraannsii| 2. DA0 prema sAgara jaina-hindI jainabhakti kAvya aura kavi pR0 161 164 taka 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 2154-55 (prathama saMskaraNa) 35 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546. maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vipra gvAliyara nagara kau, vAsI hai kavirAja, jAsauM sAhi mayA kareM sadA garIba nivAja / isa racanA kA nAma sundara zrRMgAra batAyA gayA hai sundara kRta zRGgAra hai, sakalarasaniko sAru, nAUM dharmo yA grantha ko yaha sundara zrRMgAra / yaha zRMgAra rasa kI racanA hai isalie isakA racayitA koI jaina kavi zAyada hI ho, adhika sambhAvanA hai ki vaha jainetara hI hogA / yahI zrI desAI ne likhA bhI hai / isakA racanAkAla saM0 1688 batAyA gayA hai, yathA saMvata solaha varasa bIte aThayAsIti, kArtika sudI SaSThI gurau racyo grantha kari prIti / patA nahIM DaoN0 premasAgara jaina ne inheM kaise bAgar3a nivAsI likha diyA hai jabaki grantha meM svayaM kavi apane ko gvAliyara nivAsI batAtA hai / DA0 premasAgara ne apane kathana ke pakSa meM koI pramANa bhI nahIM diyA hai / ve ye saba bAteM kevala kAmatA prasAda jaina ke pramANa para likhate haiM / isa racanA meM kavi ne samrATa zAhajahAM kI prazaMsA kI hai aura likhA hai prathama diyo kavirAya pada bahuri mahAkavirAya arthAt pahale kavirAya, bAda meM mahAkavirAya pada zAhajahA~ ne inheM pradAna kiyA aura bahuta dAna-sammAna kiyAsAhijahA~ tina guni kau dIne aganita dAna, tina maiM sundara sukavi ko kiyo bahU sanamAna / isase spaSTa hai ki sundara kavi zAhajahA~ dvArA sammAnita sundara zrRMgAra ke lekhaka vipra the aura gvAliyara ke the ataH jaina kavi sundara kI racanA sundara zrRMgAra nahIM pramANita hotI hai / sundarasatasaI bhI inhIM kI racanA ho sakatI hai / sundara zRGgAra kI do pratiyoM kA ullekha nAgarI pracAriNI patrikA meM kiyA gayA hai / DA0 premasAgara ne eka tIsarI prati ( saM 1811 ) ko mevAr3a rAjakIya pustakAlaya meM surakSita batAyA hai aura usase do paMktiyA~ uddhRta kI haiM nagara Agaro basata hai jamunAtaTa subhathAna, tahA~ pAtisAhI kara baiTho sAhijihAna / " 1. DA0 prema sAgara jaina-bhakti kAvya aura kavi pR0 162 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sundaradAsa inhIM paMktiyoM ko zrI desAI ne bhI uddhRta kiyA hai devI pUjyau sarasutI pUjyo hari ke pAya, namaskAra kara jor3i ke kahai mahAkavirAya / nagara Agaro basata hai jamunAtaTa subhathAna Adi / spaSTa hI donoM vidvAn eka hI suMdara zRMgAra kA vivaraNa de rahe haiM jisake lekhaka suMdara ko eka bAgar3a kA jaina, dUsarA gvAliyara kA vipra batAtA hai| antarsAkSya zrI desAI ke pakSa meM hai aura vahI mAnya hai| lagatA hai binA paryApta chAnabIna ke DA0 premasAgara jaina ne kAmatA prasAda jaina kI sAkSI para sundara kavi aura santa sudaradAsa ko milAjulA diyA hai| DA0 motIlAla menAriyA saMta suMdaradAsa ke pitA kA nAma cokhA batAte haiM jaba ki nAgarI pracAraNI sabhA se prakAzita hindI sAhitya ke vRhad itihAsa meM unake pitA kA nAma paramA diyA gayA hai| ___DA0premasAgara jaina dvArA ullikhita jaina kavi suMdaradAsa ke cAra graMthoM meM se tIna to santa sundaradAsa aura mahAkavirAya sundara ke lagate haiM / eka racanA 'pAkhaNDa-paMcAsikA' kA lekhaka koI jana kavi sundaradAsa ho sakatA hai jo bAgaDa pradeza kA rahA ho / yaha racanA jayapura ke bar3e maMdira meM guTakA naM0 120 meM nibaddha hai| isameM bAhya karma aura dharma ke nAma para pracalita DhoMga pAkhaMDa kI nindA kI gaI hai| DA0 jaina ne inheM yogIndu aura rAmasiMha kI paramparA kA kavi batAyA hai| jo ho, maiMne mUla racanA nahIM dekhI, isalie ise kisI jaina kavi sundaradAsa kI kRti mAna letA huuN| 'dharma sahelI' nAmaka eka racanA bhI inhIM jaina kavi sundaradAsa kI ho sakatI hai jo dIvAna baghIcaMda ke mandira jayapura ke guTakA naM0 51 meM nibaddha hai| isameM kevala 7 padya haiN| isa prakAra sundaradAsa nAmaka tIna kaviyoM kA ghAlamela DA0 premasAgara jaina ke vivaraNa meM ho gayA lagatA hai| eka santa sundaradAsa choTe, dUsare mahAkavirAya sundara jo daravArI kavi the, tIsare jaina kavi sundrdaas| kintu isa viSaya para jaba taka pUrNa chAnabIna na ho jAya, aMtima rUpa se kucha kaha pAnA kaThina hai| do kA vivaraNa to DA0 jaina ne diyA hI hai, saMta sundaradAsa aura jaina kavi sundaradAsa kA, lekina vaha bhI aspaSTa hai| zrI kAmatA prasAda jaina ne likhA hai ki sundara vilAsa aura sundara satasaI kI pratiyA~ jasavaMtanagara ke digambara jaina maMdira ke eka guTake meM Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nibaddha haiM jisa guTake ko svayaM sundaradAsajI ne mallapura meM vi0 saM0 1678 meM likhA thA / lagatA hai ki DA0 prema sAgara jaina ne svayaM ukta guTake ko dekhe binA hI kA0 pra0 jaina kI bAta yathAvat svIkAra kara lI hai isalie kAphI ghapalA ho gayA hai / sundara zrRMgAra nAyakanAyikA varNana kA grantha hai / yaha kavi darabArI hai / zAhajahA~ dvArA mahAkavirAya padavI prApta aura sammAnita hai, yaha santa kavi sundaradAsa aura jaina kavi sundaradAsa se avazya bhinna hogA / kA0 pra0 jaina ko bhI sundaradAsa jI bAgar3a pradeza ke nivAsI vidita hote haiM / para kaise ? yaha nahIM batAyA hai / unhoMne jo padya uddhRta kie haiM unake sambandha meM bhI ve nizcita nahIM haiM balki likhate haiM ki vaha sundara vilAsa ke ho sakate haiN| mujhe lagatA hai ki ye padya sundaravilAsa ke nahIM varan jaina kavi sundaradAsa ke sphuTa padya haiM / udAharaNArthaM kucha paMktiyA~ dekhiye jIvadayA pAlai nahIM cAhai susukha apAra, bo bIja babUla kauM paNiso kyoM phalati anAra / nitaprati citavai AtmA kare na jar3a kI Asa, tinako kavi sundara kahai mukatipurI hoi bAsa / inake eka pada kI do paMktiyAM aura prastuta haiM- jIyAmere chAMr3i viSaya rasa jyoM sukha pAvai, saba hI vikAra taji jiNa guNa gAvai / yaha paMkti spaSTa hI jiNa yA jina kA guNa gAna karane kI ora nirdeza karatI hai aura kisI jaina kavi kI racI lagatI hai / likhatA hai -- Age gharI gharI pala-pala jiNa guNa gAvai, tAtai caturagati bahuri na Avai / jo nara nija Atamu cita lAve, sundara kahata acala pada pAvai / ---- isalie kavi sundara avazya koI jaina kavi the jinakI racanAyeM aura sphuTa pada, padyAdi prApta haiM, aura ve saMbhavataH bAMgar3a nivAsI rahe 1. zrI kAmatA prasAda jaina - hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 127-128 2 vahI pR0 128 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sumatikIrti 549 hoM para ve sundara vilAsa, sundara zRgAra, sundara satasaI ke racayitA nahIM the| subhadra--ApakI eka racanA 'rAjasiMha caupAI' kA ullekha zrI desAI ne kiyA hai jo saM0 1683 jyeSTha zukla 11 ko racI gii| isa racanA tathA racanAkAra kA anya koI vivaraNa upalabdha nahIM hai|' sumatikallola-Apa kharataragacchIya AcArya jinacaMdrasUri ke ziSya the| Apane mRgAputra sandhi saM0 1661 mahimanagara, zukarAja caupaI 1662 bIkAnera, ratnasArakumAra rAsa catuSpadikA 1679 mulatAna, bIkAnera RSabhastavana, zaMkhezvara stavana aura gItA Adi grantha race haiN| Apane harSanaMdana ke sAtha milakara 'sthAnAMga sUtra' para saMskRta vRtti 1705 meM likhA thaa| ___ kavi ne zukarAja caupai kA samaya 'doya rasa kAya zazi' likhakara saM0 1662 batAyA hai| mRgA putra saMdhimI (109 gAthA) saM0 1662 ke ASAr3ha kRSNa 11 ko mahimAnagara meM pUrNa huii| zrI desAI ne ina racanAoM kA koI uddharaNa nahIM diyA hai| 'aitihAsika jaina kAvya saMgraha' meM jinacaMdra sUri gItAni' ke antargata chaThAM gIta sumatikallola kRta hai / isakI antima paMkti isa prakAra hai-- zrIvaMta sAha malhAra sumati kallola sukhkaar| sumatikoti-sarasvatIgaccha ke jJAnabhUSaNasUri Apake praguru aura prabhAcaMda guru the / Apane saM0 1625 meM dharma parIkSA caupai, trailokyasAra 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1009-10 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 253 (dvitIya saMskaraNa) 2. zrI agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 82 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 891 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 17 (dvitIya saMskaraNa) Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa caupai athavA dharmadhyAna rAsa saM0 1627 meM aura lokAmata nirAkaraNa caupai kI racanA kii| zrI mo0 da0 desAI ne inheM jJAnabhUSaNa ke ziSya prabhAcandra kA ziSya batAyA hai / DA0 kAsalIvAla tathA DA. harIza inheM jJAnabhUSaNa kA hI ziSya siddha karate haiM ataH do vidvAnoM kI rAya svIkArate hue inheM jJAna bhaSaNa kA ziSya mAna lenA cAhiye kintu yaha guru paraMparA pATha ke anusAra ucita nahIM lagatI hai| kavi ne jJAna bhUSaNa ke pazcAt prabhAcandra ko barAbara sAdara smaraNa kiyA hai| jo pustakoM ke vivaraNoM ko dekhane se spaSTa ho jAyegA, ataH prabhAcaMda ko hI inakA guru mAnanA yukti yukta lagatA hai| dharma parIkSA rAsa saM0 1625 mAgasara zudI 2 hAMsoTa kA prArambha dekhiye-- caMdraprabhasvAmI namIi, bhAratI bhuvanAdhAra tu / mUlasaMgha mahIyali mahIta, balAtkAragaNasAra tu| isameM guru paraMparAntargata vidyAnaMdI, mallibhUSaNa, lakSmIcaMda, vIracaMda aura jJAnabhUSaNa kI vaMdanA hai aura ina pAMcoM ke pazcAt prabhAcandra kA smaraNa-vaMdana kiyA gayA hai, yathA-- lakSmIcanda zrI guru namU dIkSAdAyaka aha, vIracanda bAeM sadA sISAMdAyaka teha / teha pATi paTTodharu jJAnabhUSaNa gururAya, AcArija pada ApIyU tehanA praNamU pAya / teha kulakamala divasapati prabhAcanda yatirAya, guru gachapati pratapo ghaNu merumahIdhara jAMva / sumatikIrati sUrI racyo dharma parIkSA rAsa, zAstra ghaNo joIkarIkIdhu bahu prakAza / racanAkAla tathA sthAna-- paMDita he preryA ghaNuvaNAyaga nivAradAsa, hAMsoTa nayari pUro karyo dharmaparIkSA rAsa / saMvatasola paMcavIsa bi mArgasira sudi bIjA vAra, rAsa ruDo raliyAmaNo pUrNahavochI sAra / 1. zrI agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 92 2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 227-28, bhAga 3 pR0 710-11 tathA bhAga 3 khaMDa 2 pR0 1509-10 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 144-147 (dvitIya saMskaraNa) Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 551 sumatikIrti trailokyasAra caupai athavA dharmadhyAna rAsa saM0 1627, isameM kavi ne racanAkAla nahIM diyA hai| isameM bhI guruparaMparA dikhAte samaya jJAna bhUSaNa ke pazcAt prabhAcanda kA ullekha hai-- jJAnabhUSaNa tasa pATi caMga, prabhAcanda vAdo mnrNgi| trailokyasAra caupaI aura dharmadhyAnarAsa eka hI racanA ke do nAma haiM na ki do racanAyeM haiM jaisA ki zrI nAhaTA jI ne darzAyA hai, yathA-- sumatikIrati yativara kahi sAra, trailokyasAra dharmadhyAna vicAra / isake prArambha meM kavi ne loka-aloka kA varNana isa prakAra kiyA hai-- sarasati sadguru sevu pAya, sumatinAtha paMcamo jinarAya, trailokyasAra graMtha joI kahuM teha vicAra suNo tame sahu / alokAkAsa mAMhi chi loka, adho madhya Urdhvai chi thoka, dravya cha bharyo lokAkAsa, aloka mAMhi kevala AkAsa / loMkAmata nirAkaraNa caupaI saM0 1627 caitra zukla 5 ravivAra ko dAdAnagara meM likhI gaI eka sAmpradAyika racanA hai| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA hai saMvata sola satAvIsa ki caitra mAsa vasanta, sudipakSe pAMcamI racau racyo rAsa mahaMta / isameM lokAmata kA khaMDana hai, yathA-- aNahillapura pATaNa gujarAta, mahAjana vasai caurAsI nyAta, laghuzAkhI jJAte poravAr3a , loko soThi lihA chi dhAla / graMtha saMkhyAnai kAraNo baDhyo, jainamati sa bahu ciubhiddyo| loke lInhe kIdhA bheda, dharma taNA upajAyA cheda / ' isameM bhI guru paraMparA vahI dI gaI hai, yathA-- jJAnabhUSaNa paTTitilo prabhAcandayatirAya, sumati kIrati munivara kahirayaNabhUSaNasavipAya / DA0 kastUracanda kAsalIvAla kA kathana hai ki sumatikIrti nAmaka . do santa eka hI samaya hue, eka jJAna bhUSaNa aura dUsare zubhacandra ke ziSya the| dUsare sumati kIrti ko sakalabhUSaNa ne upadeza ratnamAlA 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 144-147 (dvitIya saMskaraNa) Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (saMvat 1627) meM apanA gurubhAI aura zubhacandra kA ziSya batAyA hai| prastuta sumatikIrti jJAna bhUSaNa ke ziSya the ye bhaTTAraka nahIM balki brahmacArI yA anya pada dhArI rahe hoNge| isIlie inhoMne jJAnabhUSaNa ke pazcAt prabhAcanda kA nAma ginAyA hai| DA0 kAsalIvAla ne jisa prakAra sakala bhUSaNa, devendrakIti aura brahma kAmarAja kI sAkSI dekara dUsare sumatikIrti ko zubhacandra kA ziSya pramANita kiyA hai vaise prastuta samatikIrti ke lie jJAna bhUSaNa kA ziSya siddha karane kA koI pramANa nahIM diyA hai| isalie antakSyi ke AdhAra para hama inheM jJAna bhUSaNa ke ziSya prabhAcanda kA ziSya hI mAnane ko vivaza haiN| prastuta sumatikIti ne prAkRta paMcasaMgraha TIkA meM bhI likhA hai bhaTTArako suvikhyAto jIyAchI jJAna bhUSaNaH / tasya mahodaye bhAnuH prabhAcadro vaconidhiH / saMskRta meM Apane karmakAMDa TIkA bhI likhI hai| hindI (marugurjara) meM uparokta tIna pustakoM ke alAvA jinavara svAmI vInatI, jihvAdaMta saMvAda, vasaMtavidyA vilAsa Adi anya choTI racanAoM ke alAvA aneka sphuTa pada aura gIta Adi bhI prApta haiN| ___ ApakI prasiddha racanA dharmaparIkSA rAsa kA vivaraNa rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI granthasUcI bhAga 5 pR0 121 aura bhAga 2 pR0 70 para bhI upalabdha hai| isa racanA kA vivaraNa paM0 paramAnanda ne apane prazasti saMgraha pa0 74 para bhI diyA hai| isase pramANita hotA hai ki ukta racanA vizeSa mahatvapUrNa evaM lokapriya rahI hai| logoM kA dhyAna vAstavika dharma kI ora AkRSTa karane ke lie aura logoM ko mUr3hatA ke cakkara se bacAne ke lie inhoMne apanI mahatvapUrNa kRti dharmaparIkSA rAsa kI racanA kI thii| isameM amita gati dvArA varNita dharmaparIkSA kA sArAMza sundara DhaMga se prastuta kiyA gayA hai| isa rAsa kA vivaraNa DA0 kastUracanda kAsalIvAla ne digambara jaina agravAla mandira, udayapura meM surakSita prati ke AdhAra para diyA hai / jinavara svAmI vInatI meM 23 chanda haiN| eka paMkti dekhiye dhanya hAtha te nara taNA je jina pUjanta, netra saphala svAmI havAM je tuma nirapaMta / Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 553 sumatimuni jihvAdaMta saMvAda 11 chaMdoM kI laghukRti hai| yaha sarala bhASA meM saMvAdazailI meM racita hai, do paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM kaThina ka bacana na bolIyi rahyAM ekaThA doya re, paMcalokA mAMhi ima bhaNI, jihvA kare yane hoyre|' vasaMtavilAsa gIta meM 22 chaMda haiM jinameM neminAtha ke vivAha kA prasaMga varNita hai| yaha eka sarasa racanA hai| DA0 kastUracanda kAsalIvAla ne sumatikIti kA jo vivaraNa diyA hai usI ke AdhAra para DA0 harIza zukla ne bhI saMkSepa meM inakA vivaraNa apanI thIsisa meM de diyA hai| ve bhI inheM mUlasaMgha balAtkAragaNa sarasvatI gaccha ke jJAnabhUSaNa kA ziSya batAte haiM anya koI navIna sUcanA nahIM dete| sumatimuni-ye tapAgacchIya harSadatta ke ziSya the| inhoMne saM0 1601 kArtika zukla 11 ravivAra ko apanI racanA 'agaDadatta rAsa' (137 kar3I) pUrNa kii| Apane apanI guruparaMparA batAte hue candragaccha ke somavimalasUri ko namana kiyA hai aura likhA hai - agaDadatta muni taNai caritra, bhaNatAM gaNatAM hui pavitra, paMDita harSadatta sIsa ima kahai, bhaNai gaNai te saba sukha lahai / isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai - saMvata sola aMka kAtI mAsI, sumati bhaNaiM mai kariu ulhAsI, zukla igyArasi AdityavAra, a bhaNatAM hui haraSa apAra / racanA kA prArambha isa prakAra huA hai Adi jiNesara praNamI pAya, samaru sarasati sAmiNi mAya, karajor3I jai mAMgu mAna, sevakanai deje varadAna / 1. DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla--- rAjasthAna ke jaina saMta pR0 113-117 aura DA0 harIza zukla-jaina gurjara kavioM kI hindI kavitA ko dena pR0 97 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tujha nAmaI hui niramala jJAna, tujha nAmaI vAdhai savivAna, tujha mukha sohai pUnima caMda, jANe jIha amInau kaMda / tumha guNa kahaitA na lahuM pAra, sevakanai deje AdhAra, sArada nAmii racau prabaMdha, suNijyo agaDadatta saMbaMdha / ' kAvya kI dRSTi se racanA sAmAnya koTi kI hai aura bhASA marugurjara hai| sumatisAgara-Apa digambara paramparA ke bhaTTAraka abhayanandi ke ziSya the aura unhIM ke sAtha rahate the| unake svargavAsa ke pazcAt ye bhaTTAraka ratnakIrti ke sAtha rahane lage, ata: inhoMne donoM bhaTTArakoM ke stavana meM gIta likhe haiM / inake eka gIta ke anusAra bhaTTAraka abhayanandi saM0 1630 meM bhaTTAraka gaddI para baiThe the| ve Agama, kAvya, chandazAstra aura pUrANa Adi ke marmajJa the, yathA--- saMvata solasA trisa saMvaccha ra, vaizAkha sUdI trIja sAra jI, abhayanandi goru pATa thApyA, rohiNI nakSatra zanivAra jii.| Agama, kAvya, purANa, sulakSaNa, tarka nyAya garu jANe jI, chaMda nATaka piMgala siddhAnta, pRthaka pRthaka bakhANe jI / 2 / / sumatisAgara kI prAyaH dasa racanAoM kA vivaraNa prApta hai, unake nAma haiM : sAdharamI gIta, hariyAla beli 1 aura 2, ratna kIti gIti 1 aura 2, abhayanandi gIta 1 aura 2, gaNadhara vInatI, ajhArA pArzvanAtha gIta aura nemivaMdanA / nemivaMdanA kI kucha paMktiyA~ namUne ke rUpa meM prastuta kI jA rahI haiM -- Ujala pUnima candra sama, jasa rAjImatI jagi hoI, Ujala sohai abalA, rUpa rAmA joii| Ujala mukhavara bhAminI, khAye mukha tambola, Ujala kevalanyAna jAnU, jIva bhava kllol| Ujala rUpAnu bhallu kari sUtra rAjuladhAra, Ujala darzana pAlatI, dukhanAsa jaya sukhakAra / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 181-82 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 10-11 (dvitIya saMskaraNa) 2. DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla--- rAjasthAna ke jaina saMta pR0 191 3. vahI pR0 192 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sumatisindhu cUMki inhoMne abhayanandi aura ratnakIrti donoM kA zAsanakAla dekhA thaa| ataH inakA samaya lagabhaga' saM0 1600 se 1665 taka ke AsapAsa honA caahie| DA0 harIza zukla ne bhI isI ke AdhAra para sumatisAgara kA saMkSipta paricaya apanI racanA jaina gurjara kaviyoM kI hindI kavitA ke pR0 83-84 para diyA hai| sumativijaya-aitihAsika jaina kAvyasaMgraha meM zrI jinarAja sUri savaiyA evaM 'jinarAjasUri gItam' zIrSaka se kucha racanAyeM jinarAjasUri kI stuti meM saMkalita haiM jinake lekhaka kavidAsa, sahajakIrti aura sumativijaya haiN| sumativijaya kA gIta isameM chaThAM hai| isakI do paMktiyA~ nimnAMkita haiMzrI jinarAja sUrIsara gaccha dhaNI re, __ mAnI majhanI aradAsa re, sumativijaya kahi caturvidha saMghanI re, pUjajI saphala karau hiva Asa re / ' racanA kA kAvyaguNa sAmAnya hai aura bhASA sarala marugurjara hai| sumatisindhu (sindhura)-Apa matikIrti ke ziSya the| Apane saM0 1696 mahAsuda 8 ko 'goDI pArzvanAtha stavana' (20 kar3I) kI racanA kI, jisakI prArambhika paMktiyA~ nimnalikhita haiM puruSAdeya udayakaru zrI goDI prabhupAsa / aura antima paMktiyA~ ye haiMsaMvata sola chayANavai, mAhA he AThami dIha udAra ki bheTavA he goDIpAsa jI dukha bheTavA he bhavanAsaccA he pAraki / serIsai saMkhesarai khaMbhanayarai he jagahathaMbhaNa pAsa ki, grAma nagara raTTaNa purai rahevA pUrai he nija bhagatAnI he Asaki / 2 isa racanA meM kavi apanI guruparaMparA meM kevala matikIrti kA nAmollekha kiyA hai, yathA1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 173 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 313 (dvitIya saMskaraNa) Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ima Asa pUrai pAsa gauDI samariu sAnidhi karai, zubha vAsa khAsa nivAsa Apai dukha dUrai prihri| pAThaka matikIrati prasAdai, sIsa sumatisiMdhura kahai, je karai jAtrA bhalai bhAvai manavaMchita phala te lhi|' uparokta uddhRta aMza meM kavi kA nAma sumatisiMdhura diyA gayA hai| zrI agaracanda nAhaTA bhI yahI nAma likhate haiM kintu zrI mohanalAla dalIcaMda desAI inakA tAma sumatisiMdhu yA sumatisiMdhura donoM likhate haiN| sumatihaMsa-Apa kharataragaccha kI AdyapakSIya zAkhA ke AcArya 'jinaharSa sUri ke ziSya the| Apane gadya aura padya meM paryApta sAhitya likhA hai| gadya meM kalpasUtra bAlAvabodha aura kAlakAcArya kathA kI racanA kI hai| padya meM meghakumAra caupAI saM0 1686 pIpAr3a, caubIsI saM0 1697 jayasena lIlAvatI rAsa--vinodarasa saM0 1691 jodhapura, caMdanamalayAgiri caupAI saM0 1611 ? burahAnapura, vaidarabhI caupai saM0 1713 jayatAraNa, rAtribhojana caupai saM0 1723, jayatAraNa Adi kI racanA Apane kI hai| zrI mo0 da0 desAI ne inheM kharataragacchIya jinacandasUri > harSakuzala kA ziSya batAyA hai / meghakumAra caupai ko kucha paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM saMvata solai saya chayAsIyai re vijayadazami suprakAza, rAjai zrI jinacanda sUri rAjavI re Sarataragaccha siNagAra / vANI sarasa sudhArasa upadisai re; ima goyama avatAra, tAsa sIsa sadA gaNagaNanidhi re zrI haraSyakuzala suSakAra / vAdIgana paMcAnana sAri sAre rupai madanakumAra tAsa sIsa lavalesa karI kahai re sumatahaMsa matisAra / vAmAnaMdana pAsa pasAhulai ne zrI pIpADi majhAri, sadguru zrI jinakuzala sUrIsanI re sAMnidhi saMgha majhAra, parama pramoda udaya ANaMda sure, naMdau sahi parivAra / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 574-75 (prathama saMskaraNa) 2. zrI agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 88 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 275 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 1 pR0 546 (prathama saMskaraNa) Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUracandagaNi 557. sUjI- Apa loMkAgacchIya RSi ratanasI ke ziSya the| Apane saM0 1648 vaizAkha kRSNa 13 ko tAla nagara (mevAr3a) meM 'zrI pUjya ratnasiMha rAsa' kI racanA kI jisakA prArambha isa prakAra hai sarasati sAmaNi dyau mati mAya, haMsagamaNi gati Apayo bhAya / gUNa gIruyAM taNAM gAyasyU gupati akSara AThAyo ThAya tu, gaNaratanAgara gaaysuu| saMvata sola ar3atAli jI jANi, mAsa visAkha te sagUNa vakhANi / tihAM vadi terasa jAMNayo, ratanasI RSi dharyo saMyamabhAra tu / saMbhavataH yaha tithi ratanasI ke dIkSA ke samaya kI hai / yadi isI avasara para yaha rAsa racA gayA ho to isakA yahI racanAkAla bhI hogaa| zrI mohanalAla desAI ne yahI isakA racanAkAla mAnA hai| racanA sthAna Age ina paMktiyoM meM batAyA gayA hai tAlanagara mevAr3a majhAri pratapi jI saMghalarAva kheMgAra, sevaka sUjI vInavai, racyau rAsa atihi sukhakAra / isakI antima (44vIM) kar3I isa prakAra hai saMgha caturvidha dIya chI asIsa, ratanasI jIvajyo koDi varIsa / koDyA to Upari jANayo, anukrami vasayo mugati majhAri / ' sUracanda gaNi--Apa kharataragacchIya jinasiMha sUri>cAritrodaya >vIrakalaza ke ziSya the| zrI agaracanda nAhaTA ne inake vyaktitva evaM kRtitva para eka paricayAtmaka lekha jainasiddhAnta bhAskara meM prakAzita kiyA hai| usase patA calatA hai ki Apa saMskRta, prAkRta, hindI evaM rAjasthAnI ke acche vidvAn the| Apane saMskRta meM sthUlibhadra 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 246 (dvitIya saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 789-90 (prathama saMskaraNa) Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guNamAlA caritra nAmaka mahAkAvya saM0 1680 sAMgAnera meM likhA / paMcatIrthI zleSAlaMkAra citrakAvya aura zAntilaharI Adi kAvyakRtiyoM se inakI vidvattA evaM kavitvazakti kA paricaya milatA hai / jainatatvasArI saupajJa TIkA ApakI prakAzita saMskRta racanA hai / gadya meM Apane caumAsI vyAkhyAna yA cAturmAsika vyAkhyAna bAlAvabodha saM0 1694 meM likhA thA / padaikaviMzati nAmaka saMskRta racanA meM prasaMgAnusAra maru - gurjara meM likhe kaI sundara varNanAtmaka sthala milate haiM / mahagurjara padya meM Apane zRGgAra rasamAlA saM0 1659 nAgaura, jina siMhasUri rAsa saM0 1668, jinadattasUri gIta aura varSa phalAphala saMjjhAya Adi likhe haiM / ' racanAoM kI sUcI se spaSTa ho gayA hogA ki Apa saMskRta aura marugurjara ke gadya aura padya meM racanA karane meM pravINa the / Age ApakI kucha racanAoM kA saMkSipta paricaya evaM uddharaNa diyA jA rahA hai / zRGgAra rasa mAlA ( 41 gAthA) saM0 1659 vaizAkha zukla 3, budhavAra ko nAgora meM likhI gaI / isakA racanAkAla kavi ne isa prakAra sUcita kiyA hai nava sara rasa sasi vacharai, AkhatIja budhavAra, nAgapurai siMgAra rasa mAlA gUMthI sAra / hIrakalasa AgrahakarI, caturAraMjaNa cAha, sUracaMda iNaparikahai, ANI adhika uchAha / jina siMhasUra rAsa - ( 65 kar3I) saM0 1668 se pUrva racita racanA kA Adi zrI zAMtisara sevayai, solamajinavarasAra, cakkIsarapaMcamapragaTa sayalasaMgha sukhakAra / vAgvANI vara sarasatI samarI sadguru pAya, zrI bar3akharataragaccha dhaNI yugavara jiNacaMdarAya / tAsa sIsa sobhAganidhi suguNasiromaNisAra, zrI jinasiMhasUrIsa guru sevaka sukhadAtAra / tAsa guru guNa gAisuM karisyu' kavita kallola, akamanAM thai sAMbhala ubhagati bhaviyaNa rola / 1. zrI agaracanda nAhaTA -- paraMparA pR0 81 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 890-91 ( prathama saMskaraNa ) Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ somavimalasUri antima -tAM lagi zrI jinasiMha guru a, cirajIvau jayavaMta, cAritra udaya vAcakavaru a, tAsa sIsa guNavaMta, bIra kalasa gaNi sundaru o, padakaMja madhukara tAsa, sUracaMda gaNi ima bhaNai zrIsaMgha pUrai Asa / ' zrI jinasiMhasUri para aneka prazastigIta samayasundara, rAjasamudra, harSanandana Adi ne likhe haiM, jinameM se kucha aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM prakAzita haiN| Apake jinasiMha rAsa aura jinadatta gIta meM ina sUriyoM se sambandhita aneka aitihAsika mahatva kI sUcanAyeM upalabdha haiN| isa prakAra Apane sAhityika evaM sAmpradAyika dRSTiyoM se uttama racanAyeM saMskRta aura marugurjara bhASAoM meM gadya tathA padya meM likhakara sAhitya tathA sampradAya kI uttama sevA kI hai| somavimalasUri-Apa tapAgacchIya hemavimalasUri ke praziSya evaM saubhAgyaharSa sUri ke ziSya the| Apa tapAgaccha ke 58veM paTTadhara the| ApakA janma khaMbhAta nivAsI samadhara maMtrI ke vaMzadhara rUpavaMta kI patnI amarAde kI kukSi se huA thaa| ApakA janma nAma jasavaMta thaa| saM0 1574 vaizAkha zukla 3 ko Apane hemavimalasUri se dIkSA lI thii| saubhAgyaharSasUri ne inheM sirohI meM paMDita aura bIjApura meM upAdhyAya kI padavI pradAna kii| saM0 1597 meM AcArya evaM saM0 1605 meM Apako khaMbhAta meM gacchanAyaka kA pada pradAna kiyA gyaa| isI avasara para inake ziSya Ananda soma ne 'somavimalasari rAsa' likhA jo aitihAsika gurjara kAvya saMcaya meM prakAzita hai| usI ke bhAdhAra para yaha vivaraNa diyA gayA hai| ___ Apane marugurjara meM paryApta sAhitya likhA jinameM se kucha pramukha kRtiyoM kA saMkSipta paricaya evaM uddharaNa prastuta kiyA jA rahA hai / ApakA janma aura kucha kRtiyoM kI racanA 16vIM zatAbdI meM hI ho cukI thii| isalie ApakA saMkSipta vivaraNa 16vIM zatAbdI meM hI diyA jA cukA hai| zreNikarAsa, dhammilarAsa, caMpakaSThirAsa aura chulla kakumArarAsa ke uddharaNa-vivaraNa die jA cuke haiN| yahA~ kevala una kRtiyoM ke vivaraNa die jA rahe haiM jinheM prathama khaNDa meM chor3a diyA gayA thaa| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 890-91 (prathama saMskaraNa ) Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kumaragiri maMDaNa zrI zAMtinAtha stavana (38 kar3I) Adi sarasa vacana diu sarasatI, santi jiNesara rAya, bhagatiiM bhAkhaM vInatI, pAmI zrI gurupAya / ' aMta sA(Da)trIse dUhe karI, vInaviU aMti jiNaMda, zrI somavimalasUri ima bhaNai, kumaragiriiM ANaMda / paTTAvalI saMjjhAya saM0 1602 meM likhI gaI jo paTTAvalI samuccaya bhAga 2 meM prakAzita hai| jaina sAhitya meM nemicarita itanA AkarSaka hai ki isa viSaya para pratyeka kavi kucha na kucha likhe binA nahIM raha paataa| Apane bhI 9 kar3I kI eka choTI racanA 'nemagIta' nAma se likhI hai| usakI kucha paMktiyA~ dekhiye kapUra hui ati niramalure, valIya anopama gaMdha, tuhi mana bhaNI re mirIyAM sarIkhu baMdha re / jehanai jeha suraMga te te zukaraisaMga, tehanai gamai bIju cNgre| rAjImatI sakhI prati kahai re jukAlu neminAtha, tuhima me Adayu re bhavibhavi ahanu sAtha re / rAjula ujaligirimilI re puhutAM mananAM koDa, somavimala sUri imabhaNai anu avihaDa joDire / ' zreNikarAsa kI aneka pratiyA~ prApta hotI haiM / digambara jaina mandira bar3A bIsapaMthI, dyausA kI prati meM racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai bhavana akAza himakiraNa mA, saM0 1603 iNi ahinANi sU, bhAdava mAsa sohAmaNai e mA par3e vica caDiu pramANi / 3 1. DA0 ziti kaNTha mizra-AdikAlIna hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa khaMDa 1 pR0 527 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 359-60 (dvitIya saMskaraNa) evaM bhAga 2 pR0 2 se 9 (dvitIya saMskaraNa) bhAga 1 pR0 183-188 tathA 602, bhAga 2 pR0 593 aura bhAga 3 pR0 648-52, bhAga 3 khaMDa 2 pR0 1596 (prathama saMskaraNa) 3. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI __ grantha sUcI bhAga 5 pR0 643-44 aMta Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saubhAgyaharSa sUri ziSya somavimalasUri ziSya- somavimalasUri ke isa ajJAta-nAma ziSya ne saM0 1637 se pUrva sambhavataH saM0 1618 ? mAha zukla 5 pATaNa meM amaradatta mitrAnanda rAsa (402 kar3I) kI racanA caupai aura dUhA meM kI hai| somavimalasUri kA svargavAsa saM0 1637 meM huA thA, ataH yaha racanA usase pUrva kI hI hogii| isakA prArambha isa prakAra huA hai zAMti jinavara zAMti, jinavara pAya praNameva paMcama cakravarti jAMNIi, solasamo kahi jiNesara, sahi guruseva niti karU, dharU rIdaya sarasatiniraMtara / kara jor3InI vInavU dIu mujha vacana vilAsa, amaradatta mitrAnaMdano, suNyo bhaviyaNa rAsa / anta zrAvaka vrata pAli khaMrA pAMmi saraganI vAsa, zAMtinAtha nAcarita thakI, kIdho chi e rAsa / racanAkAla-saMvata iMdurasa jANIyai, dina vasube sAra, mAgha sukala paMcamI, bharatadIpa jANo udAra / guruparaMparA-tapagacha nAyaka dIpato, zrI somavimala sUriMda, rUpijIto ratipati, mukha jAso pUnimacaMda / ' saubhAgyaharSa sUri ziSya-saubhAgyaharSa sUri ke isa ajJAta-nAma ziSya ne zrIgaccha nAyaka paTTAvalI saMjjhAya athavA somavimalasUri gIta (51 gAthA) saM0 1602 jyeSTha zukla 13 ko likhaa| saubhAgyaharSa sUri ke ziSya somavimalasUri ne bhI saM0 1602 meM paTTAvalI saMjjhAya likhA hai| racanAoM ke nAma aura racanAkAla kI ekatA ko dekhate hue yaha zaMkA nirAdhAra nahIM hai ki saMbhavataH ye donoM eka hI racanA hoN| AvazyakatA thI ki donoM kA mUla pATha milAyA jAtA kintu somavimalasari kRta pAvalI saMjjhAya se koI uddharaNa bhI upalabdha nahIM ho pAyA, ataH prastuta racanA kA prApta uddharaNa dekara hI santoSa karanA par3a rahA hai| isakA Adi isa prakAra hai 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 718-19 (prathama saMskaraNa) evaM bhAga 2 pR0 111.112 (dvitIya saMskaraNa) Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 bharu-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sarasati dumati mujha ati ghaNI, huM chauM sevaka nija teha bhaNI, gAisu vIra jiNesara pATa, jAsu nAma huI gahagATa / saMvata sola vIDottari o racI paTTaparaMparA, vara jeTha mAsi mana ullAsi, terasi sasi sukhkraa|' anta saubhAgyamaMDana -Apa tapAgacchIya vinayamaMDana ke ziSya the| vinayamaMDana ke eka anya ziSya jayavaMta sUri yA guNasaubhAgyasUri hue jinake sambandha meM zrI desAI ne jaina gurjara kavio ke bhAga 1 pR0 193-98 aura bhAga 3 pa0 666 se 672 para vivaraNa diyA hai| ApakI muruparaMparA isa prakAra hai-vidyAmaMDana > jayamaMDana > vivekamaMDana > ratnasAgara >saubhAgyamaMDana / vinayamaMDana pAThaka yA upAdhyAya the na ki paTTanAyaka / saM0 1587 vaizAkha vadI 6 ravivAra ko karmAzA ne zajhuMjaya para RSabhanAtha aura puMDarIka kI mUrtipratiSThA karAI thI usa pratiSThA mahotsava meM vinayamaMDana pAThaka bhI upasthita the| inake ziSya vivekadhIra gaNi aura jayavantasari prasiddha the| jayavanta sari ne gurjara meM zRMgAramaMjarI kI racanA saM0 1614 meM kI thii| isakA vivaraNa yathAsthAna diyA jA cukA hai| . saubhAgyamaMDana ne saM0 1612 meM 'prabhAkararAsa' likhA jisakI nimna paMkti se prakaTa hotA hai isake racayitA mahirAja haiM, yathA teha taNai sAnidhi karI kahai paMDita mahirAja / aisI sthiti meM zrI mo0 da0 desAI ne ise saubhAgyamaMDana kI racanA kyoM batAyA ? jaina garjara kavio(dvitIya saMskaraNa) ke sampAdaka ne bhI isa zaMkA kA samAdhAna karane kA prayatna nahIM kiyA hai / __ saMyamamUti--Apa vinayamUrti ke ziSya the| Apane saM0 1662 se pUrva 'udAI rAjarSi sandhi' kI racanA kI jisakI antima paMktiyAM isa prakAra haiM1. jaina gurjara kavigo bhAga 3 pR0 647 prathama saMskaraNa) evaM bhAga 2 pR0 2-11 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 675 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 66 (dvitIya saMskaraNa) Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAmI udAya munivara guNa niti matidharai, sAdhu suzrAvaka suSate annusri| aNasarai bahu suSa teha ahanisi je riSi guNa gAvai, zrI bIra vANI kharI jANI dhyAyai te suSa pAvai / uvajhAya zrI vinayamUrati sIsa saMjima ima kahai, je bhaNai bhAvai ridaya pAvai sayala sukha sampati lahai / ' ApakI eka anya racanA 24 jina vRhattattva ( caubIsI) kA bhI ullekha milatA hai| Apa somasundara > vizAlarAja > megharatna ke ziSya aura 'upadezamAlA vivaraNa' ke kartA saMyamamUrti se bhinna haiM jisakA paricaya pahale diyA jA cukA hai| saMyamasAgara - Apa bhaTTAraka kumudacandra ke ziSya the| ApakA nizcita samaya jJAta nahIM hai| Apa brahmacArI aura kavi the| kAvyaracanA meM apane guru kI sahAyatA bhI karate the| inake kaI pada aura gIta upalabdha haiM jo sAmpradAyika itihAsa kI dRSTi se mahatvapUrNa haiN| Apane bhaTTAraka kumudacandra gIta, pada (Avo sAhelaDI re sahUmilisaMge), pada (sakala jina praNamI bhAratI samarI), nemigIta, zItalanAtha gIta aura gurAvalI gIta Adi kI racanA kI hai / ina racanAoM kA vivaraNa aura uddharaNa nahIM prApta ho sakA hai parantu yaha nizcita hai ki Apa 17vIM zatAbdI (vikramI) ke kavi aura jaina sAdhu the| harajI-biMbadaNika gaccha ke siddhasUri >kSamAratna > lakSmIratna Apake guru the| Apane saM0 1624 (44) Aso zukla 15 ko urNAka nagara meM 'bharaDaka battIsI rAsa' likhaa| kavi ne isakA racanAkAla isa prakAra batAyA hai jisase saM0 1624 aura 1644 donoM artha ghaTita ho sakate haiM, yathA veda yuga rasa caMdra syu saMvatsara joi, vAma gati gaNayo sahU aMkataNIpari soi / 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 462 aura bhAga 3 pR0 938 (prathama saMskaraNa) tathA bhAga 3 pR0 3-4 (dvitIya saMskaraNa) 2. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaina saMta pR0 192-193 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isameM yuga kA artha 'do' aura cAra donoM laga sakatA hai kyoMki satayuga Adi cAra yuga mAne jAte haiN| ataH 24 aura 44 donoM varSa ho sakate haiN| sthAna aura guruparaMparA se sambandhita paMktiyA~ dekhiye nayara urNAka mAMhi ulhAsi, mIDibhaMjaNa jiNezvara pAsa, vivadaNIka gacha giruo sAra, zrI siddhasUri guru guNabhaMDAra / tAsa sIsa sUra samAna, vAcaka lakSmIratna abhidhAna / kara jor3I kahe tehano sIsa, suNayo aha kathA nisadIsa / kavi kI saMskRta bhASA meM bhI gati mAlUma par3atI hai| 83vIM kar3I ke pazcAt eka paraMparita zloka kucha parivartana ke sAtha rakhA gayA hai yadakSara padabhraSTaM svaravyaMjana vajitaM, tatsarva kSamyatAM deva prasIda paramezvara / taM mAtA taM pitA caiva taM guruM taM ca devatA, vidyAdAna pradAnAya paMDitAya namonamaH / isake prArambha kI kar3iyAM isa prakAra haiM praNamya deva devasya zrI guruzca tathA zrutaM, dvAtriMzata bharaTakAnAM kartavyaM kautukAna myaa| isake bAda yaha dUhA hai kamalanaMdana tasa sutA, praNamUtehanA pAya, jima mujha manavaMchita phalo, Ape acala pasAya / anta kI caupAI isa prakAra hai bharaDaka battIsI kathA me jANi, atale pUrNavatrIsa vaSANi / munivara harajI kahe manarage, bhaNatAM suNatAM ANaMda aNge|' 'vinoda cautrIsI kathA athavA rAsa' 34 kathA (1900 kar3I) saM0 1641 Azvina zukla 15 guruvAra ko likhI gii| isakA Adi isa prakAra hai pAsa jiNavara pAsa jiNavara pAya praNameva, Asa pUri sahuko taNI buddhi siddhi nava nidhi Api, tribhovanatAraNa o sadA kRpAkarI sevaka nija thApi / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 711-16 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR. 169-144 (dvitIya saMskaraNa) Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 hariphUlA kavi vizvAsapUrvaka kahatA hai ki vaise siMhAsana battIsI Adi aneka kathAyeM haiM, kintu isa vinoda kathA aisI sarasa anya koI kathA nahIM hai, yathA zuka bahuttarI kathA achI, nItizAstra valI jANi, kathA valI vetAlanI, bhArathakathAbakhAMNi / siMhAsana batrIsI joi, aneka avara kathA valI hoi| vinoda kathA sarakhI ko nahIM, je suNatAM sukha upajI shii| racanAkAla -suNayo kathA racI chI jeha, mAsa saMvacchara kahuM savi teha, candra veda rasa aMka hoya, azvana mAsa manohara joya / / tithi pUnama ani muruvAra, nakSatra azvinI Avyu sAra / tiNi dina racI cupai aha, suNatAM durmati nAThI cheha / ' guruparaMparAntargata kavi ne siddhasUri aura lakSmIratna ke bIca kSimAratna kA bhI ullekha kiyA hai, yathA-- chimAratna te paMDita jANi, dina prati haM karuM praNAma, jayavaMta vicare tasa sIsa, vAcaka lakSmIratna jagIsa / isakI antima paMktiyAM isa prakAra haiM dUhA gAthA zloka caMpai, zata ogaNIzani bhAjani thai / suNatAM zravaNe saMkaTa TalI, bhaNatAM navanidhi AvI mlii| vinoda ca trIsI aha je kathA, kahi kavitA ache je yathA, munivara harajI kahi manazuddhi, bhaNatAM suNatAM lahIiM buddhi / haraSajI-Apane saM0 1639 se pUrva 'puNyapAparAsa'3 nAmaka kAvya grantha rcaa| isa racanA kA vivaraNa-uddharaNa prApta nahIM hai| hariphUlA--ApakI eka racanA 'siMhAsana battIsI' digambara jaina khaMDelavAla teraha paMthI maMdira dyausA se prApta huI hai| yaha racanA saM0 1636 meM kI gii| isakA maMgalA caraNa dekhiye-- 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 139-144 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI 3. vahI bhAga 1 pR0 240 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 175 (dvitIya saMskaraNa) Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 563 maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsA ArAhI zrI riSabhaprabhu jugalAdharmaM nivAri, kathA kahoM vikramataNI jAsa sAkau vistAra | sAvayo varatyo dAnathIdyana bar3au saMsAri, vali vizeSa jiNa sAsaNo bolyA paMca prakAra / prazasti zrI kharatara re guNahara guru goyama samau, nita uThi re zrI jinacaMdra sUri paya namI / ina paMktiyoM se spaSTa hai ki kavi kharataragacchIya jinacandra kA bhakta hai kintu yaha spaSTa nahIM ki unakA hI ziSya hai yA kisI anya kA / isameM racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai- saMvata solaha sau chattIsa se bIsa AsU vadi kathA, tihi kahiya siMghAsana batrIsI kahI hari suNI jathA / " harSakIrti -- Apa rAjasthAna ke jainasanta aura AdhyAtmika kavi the / Apane rAjasthAna meM adhikatara vihAra kiyA aura vahA~ kI sAhityika evaM sAMskRtika jAgRti meM yogadAna kiyA / Apane marugurjara meM kaI racanAyeM kI haiM jinameM 'caturgati beli' atyadhika lokapriya racanA hai / yaha racanA saM0 1683 meM kI gaI / isake atirikta Apane nemirAjula gIta, nemizvara gIta, moraDA, karmahiNDolanA, paMcagati veli Adi kaI anya AdhyAtmika evaM sarasa racanAyeM bhI kI haiM / inake likhe kucha sphuTa pada bhI prApta haiM jo abhI taka aprakAzita haiM / Apane saM0 1684 meM 'trepanakriyA rAsa' likhA / 'chaha lezyA kavitta' nAmaka inakI anya prApta racanA ke sambandha meM DA0 kastUracanda kAsalIvAla ne likhA hai ki yaha kAvyaguNa sampanna hai aura prastuta harSakIrti kavi banArasIdAsa ke samakAlIna the / rAjasthAna ke zAstra bhaMDAroM meM inakI kRtiyA~ acchI saMkhyA meM milatI haiM jinase inakI lokapriyatA kA anumAna hotA hai / inakI guruparaMparA aura inakI kRtiyoM kA uddharaNa upalabdha nahIM ho pAyA, phira bhI jo thor3A vivaraNa prApta hai, vaha Ame prastuta kiyA jA rahA hai / 2 3 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI grantha sUcI bhAga 5 pR0 503 2. yahI ' rAjasthAnI padya sAhityakAra' rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 209 3. vahI rAjasthAna ke jaina santa pR0 206 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtiri 567 paMcagati beli ( saM0 1683 ) isameM pA~ca indriyoM se sambandhita viSayoM kA varNana kiyA gayA hai jinameM pha~sakara jIva nigoda meM jAtA hai, ataH usakA karttavya hai ki vaha indriyoM kA dAsa na banakara bhagavAna meM dhyAna lagAye, isako prati paMcAyatI mandira dillI aura digambara jaina mandira jayapura meM upalabdha hai / 'nemirAjula gIta' meM kula 68 pada haiM / 'morA' meM bhI nemirAjula ko AdhAra banAkara bhagavat viSayaka rati kA varNana kiyA gayA hai / isakA Adi dekhiye mhAro re mana moraDA tU to giranAra yA uThi Aya re, mijI syoM yuM kahijyo rAjamatI dukkha ye sau se / mokSa gayA jiNa rAjai prabhugar3ha giranAri majhAra re, rAjala tau surapati huvI svAmI harSakIrti sukArI re|" nemizvara gIta meM 69 padya haiM / yaha bhI nemi kI bhakti meM racita gItakAvya hai / bIsa tIrthaMkara jakhar3I aura caturgati beli kI pratiyA~ vadhIcanda digambara jaina mandira jayapura meM upalabdha hai / 'karma hiMDolanA' meM 181 padya haiM / isakI prati bhI digambara jaina mandira jayapura meM hai / chaha lezyA kavitta aura bhajana va padasaMgraha kI prati lUNakarajI mandira jayapura meM guTakA naM0 18 meM nibaddha hai / inakI racanAoM kI saMkhyA paryApta hai aura ve lokapriya bhI haiM ataH Apa acche santakavi rahe hoMge para ApakI racanAoM ke vistRta uddharaNa nahIM upalabdha ho sake / anta -- harSa koti sUri nAgaurI tapAgacchIya ratnazekhara kI paraMparA meM jayazekhara > somaratna > rAjaratna > candrakIrti ke Apa ziSya the / ye candrakIrti bAgaDa kI bhaTTAraka gAdI se sambandhita bhaTTAraka ratnakIrti ke ziSya candrakIrti se bhinna haiM / inhIM candrakIrti sUri ke ziSya harSakIrti sUri haiM jo isase pUrva varNita svAmI harSakIrti se bhinna haiM / Apane apane guru ke nAma para sArasvata vyAkaraNa kI TIkA, navasmaraNa kI TIkA, sindUra prakara TIkA, zAradIya nAmamAlA koza, dhAtutaraMgiNI, yogacintAmaNi, vaidyakasAroddhAra, vaidyakasAra saMgraha, zrutabodha vRtti aura bRhat zAMtivRtti Adi aneka grantha saMskRta meM likhe haiM jinase 1. DaoN0 prema sAgara jaina - hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 174 176 2. DaoN0 agaracanda nAhaTA -- rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 58 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ApakA saMskRta, prAkRta, hindI ( marugurjara ) bhASAoM kA jJAna tathA kAvya, zAstra, vaidyaka Adi viSayoM ke gambhIra adhyayana kA anumAna hotA hai| marugurjara meM Apane 'vijayazeTha vijayA zeThANI svalpa prabandha' nAmaka 24 kar3I kI eka racanA kI hai jo saMjjhAyamAlA (lallabhAI) aura 'prAcIna stavana saMjjhAya saMgraha' meM prakAzita hai| isameM kavi ne guruparaMparA isa prakAra batAI hai nAgori tapagacha AcAraja sUrirAya, zrIcandrakIrati sUri praNamutehanA pAya, zrI harSakIrti sUri pabhaNe tAsa pasAya / ' isakA prArambhika padya nimnAMkita hai praha uThI re paMca parameSThi namau, mana sudhye re tehane caraNe haM nmu| dhuri tehane re arihaMta sIddha bakhANII, AcAraja re upAdhyAya mana aanniiii| anta-(kalaza) ima kRSNapakSe zuklapakSe jeNi ziyala pAlyo niramalo, te daMpatinA bhAva zuddhe sadA zubhaguNa saaNbhlo| jema durita dohaga dUri jAya sukha thAye bahupare, sakala maMgala manaha vaMchita kuzala nitya ghare avatare / Apa kavi se adhika TIkAkAra aura vividha zAstroM ke jJAtA vidvAn sUri the| marugurjara meM ApakI kisI anya racanA kA ullekha nahIM miltaa| harSakuzala -Apa kharataragacchIya samayasudara ke praziSya evaM meghavijaya ke ziSya the| Apane saM0 1660 se 'bIzI' kI racanA 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 469-70, bhAga 3 pR0 944 (prathama ____ saMskaraNa) bhAga 3 pR0 116-18 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harSanaMdana kii|' ApakI dUsarI prApta racanA sImaMdhara stavana kI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM caMdaliyA jiNa jI sukahe morI vaMdaNA re jiNavara, jaMgama sImaMdhara sAmI re, cita thI tau eka ghar3I navi vIsare re, mujha rAti divasi jAsu nAma re / caMdaliyA viharamANa jiNa vIsamau re, zrI devaridhi iNa nAmi tUjapa japa jiNavaru a, haraSakuzala gaNi vInavai tUhi ja deva pramANa / isake anta meM tarja ke lie kavi ne batAyA hai 20mA devaddhi jina stava / kumara bhalaI AvIyau a DhAla / aMta harSanaMdana -Apa kharataragacchIya mahopAdhyAya samayasundara ke ziSya sakalacanda ke ziSya the| Apa apane samaya ke viziSTa vidvAn, kavi aura sAhityakAra the| Apa zAstrArtha meM paramaniSNAt the ataH 'vAdI' upAdhi se vibhUSita the| Apane saMskRta uttarAdhyayana RSimaMDala Adi granthoM kI bRhat-TIkAyeM likhI haiM aura madhyAnya vyAkhyAna paddhati Adi maulika grantha bhI race haiN| marugurjara meM Apake aneka stavana evaM gItAdi prApta haiM jinameM se kucha 'aitihAsika jaina kAvya saMgraha' meM saMkalita-prakAzita haiM, Apake aneka ziSya vidvAn aura sAhityakAra the jaise jayakIti aura praziSya rAjasoma, samaya'nidhAna Adi / aitihAsika jaina kAvya saMgraha ke 25 veM kramAMka para 'zrI jinacaMdasUri gItAni' zIrSaka ke antargata 31 vIM racanA dhanyAzrI rAga meM nibaddha harSanandana kRta eka gIta hai jisakI prArambhika paMktiyAM isa prakAra haiM-- 1. zrI agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 79 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1039 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 280 (dvitIya saMskaraNa) Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa namo sUri jiNacaMda dAdA sadA dIpatau, dIpa tau durajaNa jaNa vizeSa, riddhi navaniddhi sukhasiddhi dAyaka sahI, pAdukA praha samaya uThi dekha / anta harSanandana kahai catuHvidha zrIsaMgha, dinadina daulati ema dIjai, isameM kula 4 kar3I haiN| gIta geya aura sarala bhASA meM nibaddha hai| isI saMkalana meM 27 veM krama para 'zrI jinasiMha sari gItAni' zIrSaka ke antargata 11 vA~, 12 vAM gIta bhI ApakA hI hai| 11 vA~ gIta hai gacchapati pada prApti gIta / yaha jinasiMha sUri ke gaccha pada prApti se sambandhita sUcanAyeM detA hai| 12 vA~ nirvANa gIta DhAla nilaMdarI meM 12 kar3I kA hai| apane guru samayasudara upAdhyAya kI vaMdanA meM bhI vAdI harSanandana ne kaI gIta likhe haiM jo zrI samayasudara upAdhyAnAM gItam zIrSaka ke antargata aitihAsika jaina kAvya saMgraha ke pRSTha 137 para saMkalita haiN| unameM se prathama gIta kA prArambha dekhiye sAcA sAco re sadguru janamiyA re rupasI jIrAnaMda, navayauvana bhara saMyama saMgrahyau jI saIhatha zrI jinacaMda / mahopAdhyAya samaya sundara lAhaura meM apane pAMDitya aura kAvya kauzala se akabara ko prasanna karake vAcaka padavI prApta kiyA thA usakA ullekha nimna paMktiyoM meM hai, yathA-- lAhAura akabara raMjiyo re AThalAkha aratha dikhAr3a vAcaka padavI paNa pAmI tihAM re, paragaDa vaMza porvaadd'| yaha sAta kar3I kI racanA hai / isakI antima kar3I isa prakAra hai vAlho lAge caturvidha saMghane re sakalacaMda gaNi sIsa, vaDavaravatI vAdI sadA re, harSa naMdana sujagosa / isake alAvA isI saMgraha meM jinasAgara sari avadAta gIta nAma se pA~ca gIta harSanaMdana kRta saMkalita haiN| eka gIta kI do paMktiyA~ prastuta haiM-- nAnhA moTA kyuM nahIM guNa avaguNa vaMdhANa, jiNasAgara sUri cirajayaure, harSanaMdana guNa jANa / ' 1. aitihAsika kAvyasaMgraha pR0 203 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harSa ratna 57.1 isa prakAra Apane kharataragacchIya AcArya jinacaMda sUri, jinasiMha sUri, samayasundara aura jinasAgara Adi ke prati ina gItoM dvArA apanIbhakti bhAvanA kI abhivyakti bar3e kuzala DhaMga se kI hai / harSakula -- aitihAsika jainakAvya saMgraha meM saMkalita mahopAdhyAya puNyasAgara gurugItam chaha chaMdoM kI choTI racanA rAga sUhaba meM nibaddha hai / isakI kucha paMktiyA~ bhASA ke namUne ke rUpa meM prastuta haiMbimalavadana jasu dIpatau, jimapUnamana ucaMdajI, madhura amRta rasa pIvatA, thAi paramANaMdajI / 1 zrI jinahaMsa sUri sarai sai hathi dIkhiya zIsa jI, haraSI haraSakula ima bhaNai guru pratapau koDi varIsa jI / puNyasAgara jinahaMsa sUri ke ziSya the aura unhoMne saM0 1604 meM 'subAhu saMdhi' nAmaka racanA kI thI arthAt puNyasAgara 17vIM zatAbdI ke prathama caraNa ke vidvAn AcArya the / ataH unake ziSya harSakula bhI isI ke Asa-pAsa vidyamAna rahe hoNge| zrI mo0 da0 desAI ne harSa - kalaza ko harSakula batAyA hai / harSakalaza hemavimalasUri ke praziSya evaM kulacaraNa ke ziSya the aura saM0 1557 meM basudeva caupaI likhI thI / prastuta harSakula ne isa gIta meM svayaM ko jinahaMsa kA praziSya aura puNyasAgara kA ziSya batAyA hai ataH ye donoM (harSa kalaza aura harSakula) eka nahIM ho skte| inakI koI anya racanA mere dekhane meM nahIM AI / anta harSa ratna - tapAgacchIya rAjavijayasUri> hIraratnasUri > labdhiratna-sUri > siddhiratna ke ziSya the / Apane saM0 1696 vijayAdazamI guruvAra ko 183 kar3I kI racanA 'nemijinarAsa' athavA 'vasaMtavilAsa' ko pUrNa kiyA jisakI prArambhika paMktiyA~ nimnAti haiMsakala jinamana mAha dharuM, karuM sadgurunaI huM praNAma re, RSabhAjita saMbhavAbhinaMdana, sumati padmaprabha guNadhAma re / nemijI jina guNa gAii pAii paramAnanda ho / majI vasaMta vilAsa racuM jimahoi harSa ANaMda ho / nemajI jina * 1. aitihAsika kAvya saMgraha pR0 203 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gura jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanA kAla-saMvata sola kalA jasA nirmalA tamha guNasAra, graha Agali valI rasa jANIi vijayAdasamI guruvAra / o saMvatsara rAsa racyuhRdi dhari harSa apAra, zrI rAjavijaya sUrIzvara karuM saMghanI jayajayakAra / rAsa ke anta meM guruparaMparA isa prakAra batAI gaI hai zrI nemi jinavara sakala sukhakara ! bhavabhAvaThi dUri karo, zrI ratnavijaya sUrIMda pATi, zrI hIraratna suuriishvro| tAsa ziSya ziromaNi labadhiratna siddhiratana haraSakaro, tAsa ziSya harSa ratana ima kahi nemijina mNglkrau|' harSarAja-pUrNimAgacchIya udayacandasUri ke ziSya municaMdrasUri hue haiM, unake zidhya vidyAcandra the| inhIM vidyAcaMdrasUri ke ziSya labdhirAja ke Apa ziSya the| Apane saM0 1613 jyeSTha zukla 2 zanivAra ko marugurjara bhASA zailI meM 'surasenarAsa' nAmaka kAvya kI racanA ahamadAbAda meM kii| isakA Adi isa prakAra hai pAsa jiNesara dhuri praNamIne, praNamI zrI gurupAMya re, suviha saMgha pasAyalahIne, gAyasu kSatrIyarAya re / surasena nAme te jAMNu dayA viSai jasa bhAva re, dayA thikI savi vaMchita lahIi, jAi bhavanA pAva re / -guruparamparA-pUnimapakSi giruA gachanAyaka zrI udayacaMda sUrIMda re, tasu pATi zrI municaMda sUrIzvara, solakalA jimacaMda re / tAsa pATi vidyA guNa bharIA, zrI vidyAcaMdra sUrIsa re, saMprati te guru pAya pasAi, pabhaNai harSa munIsa re / racanAkAla-saMvata sola terotai o (1613) jyeSTha mAsa suvizAla, sudi pakSi dina bIjAnu zanivAra raca rAsa rasAla / sthAna ahamadAbAda nagara mAMhi o vijaya muhUrata abhirAma, harSarAja paMDita bhaNai o, sIjhai vaMchita kAja / 2 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1065-66(prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 314 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 1 pR0 204, bhAga 3 pR0 675-76 aura bhAga 2 pR0 68-69 (dvitIya saMskaraNa) Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haSavallabha 573 isa rAsa meM surasena kI kathA dvArA dayA kA mAhAtmya darzAyA gayA hai| zrI harSarAja ne surasenarAsa ke alAvA eka anya sAmpradAyika racanA 'loMkA para garabo' bhI kI hai| yaha racanA saM0 1616 meM huii| isakA uddharaNa nahIM upalabdha ho sakA hai| harSalAbha-Apa aMcalagacchIya gajalAbha ke ziSya the| Apane aMcalamata carcA nAmaka eka sAmpradAyika pothI saM0 1613 se pUrva likhii| yaha aJcalamata ke AcArya gajalAbha para AdhArita racanA hai| isakI prati para saM0 1613 phAlguna zukla 11 bhaumavAra likhA hai| patA nahIM yaha pratilipikAla hai yA racanA kAla / racanA isa tithi se kucha pUrva kI ho sakatI hai|' harSavallabha-kharataragacchIya prasiddha AcArya jinacaMdra sUri Apake guru the| Apane marugurjara padya meM mayaNarehA caupai (377 gAthA) saM0 1662, mahimAvatI meM likhA tathA gadya meM 'upAsakadazAMgabAlAvabodha" kI racanA saM0 1692 meM kii| mayaNarehA caupai (377 kar3I saM0 1662, mahimAvatI) kA prArambha isa prakAra hubhA hai jiNavara cauvIse namudhuri zrI Adi jiNaMda, zAMtikaraNa jinasolamo, namI se nemijiNaMda / purusAdANI paragaDo, thaMbhaNa goDI pAsa, phalavadhivIra jiNesaru, pUre manacIAsa / guru paramparA ke antargata jinadattasUri, jinakuzala sUri, mANikyasUri aura jinacandra sUri kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai| isa rAsa meM mayaNarehA satI ke Adarza zIla kA varNana kiyA gayA hai| kavi ne likhA hai sara opai pANI bharyo vAse opai phUla, nagara opai mAnaveM, mAnavasIla amUla / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1595-96(prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 66 (dvitIya saMskaraNa) 2. zrI agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 82 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa arthAt mAnava kI zobhA zIla se hai jaise sugandhi se puSpa kI, pAnI se tAlAba kI hai| mayaNarehA ne nAnA kaSTa uThAkara bhI zIla kI rakSA kI, yathA manavacane mAyAkarI kimahinakhaMDyo sIla, mayaNarehA saMkaTepaDyA, pAlyu sIla salIla / racanAkAla--nayanarasa ripunu sasimita varasai, mahimAvatI nagarI mana harase, caMdra prabhusupasAi isameM jinacandra sUri aura samrATa akabara kI mulAkAta kA bhI ullekha kiyA gayA hai, yathA pratibodhI akabara nara nAyaka, sakala jaMtu ne abhayadAyaka, jinacandra sUri vijayarAje, kavi ne apane ko jiNacandra kA ziSya kahA hai yuga pradhAna jinacaMdrasUrIsa, haraSavallabhadAkhe tasusIsa / suNatAM mNglcaar| yaha racanA cAra khaNDoM meM vibhakta hai| aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM 'jinarAjasUri gItam' ke antargata harSavallabha kRta eka gIta 9 chaMdoM kA saMkalita hai jisakA Adi isa prakAra hai gachapati vaMdana manaralI re, garuo guNaha gaMbhIra, zrI jinarAjasUrIsarure, savigacha kai siri hIra re / isa gIta ke anusAra jinasiMha sUri ke ziSya jinarAja sUri kA paTTa mahotsava saM0 1674 meM huA thaa| ___ isakI antima kar3I isa prakAra hai-- dharamasInaMdana dinadinai re, dIpai jima ravicaMda haraSa vallabha vAcaka kahai re, Apai paramANaMda / ' isa gIta racanA ke samaya taka kavi ko vAcaka padavI prApta ho cukI thii| 1. aitihAsika jaina kAvyasaMgraha 'jinarAja sUri gItam' Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harSasAgara ApakI gadya racanA 'upAsaka dazAMga bAlAvabodha (saM0 1692) kI prArambhika paMktiyA~ prastuta haiM praNamya zrI mahAvIra jagadAnaMdadAyaka, upAsakadazAMga vakSye bAlAvabodhakaM / zrI jinacandra ziSyeNa harSavallabha vAdinA, saptabhAMgasyaTavArtho vihito jJAnahetave / isakI antima paMkti isa prakAra hai-- dannaMda caMdrAbde zrI rAjanagare kRtA, svacche kharataregacche harSavallabha vAcakaiH / / isa balAvabodha kI marugurjara gadya zailI kA namUnA nahIM upalabdha ho skaa| harSavimala-tapAgacchIya ANaMda vimala ke ziSya the| inhoMne saM0 1610 se pUrva hI 'bAravrata saMjjhAya' nAmaka kAvya kI racanA kI thii| isa laghukRti kI antima cAra paMktiyAM namUne ke rUpa meM prastuta kI jA rahI haiM--- tapagacchamaMDaNa jANIi a, mA0 ANaMda vimala sUrIMda, tasU pATai goyama samA o, mA vijayadAna muNiMda / zrI ANaMda vimala taNuo, mA0 harSavimala gaNIsa, sIsa kahai bhaNatAM huI a, mA0 navanidhi tasu nisadIsa / ' isameM kula 65 kar3iyAM haiN| harSasAgara I-Apa tapAgacchIya prasiddha AcArya vijayadAna sUri ke ziSya the| vijayadAna sUri kA samaya saM0 1587 se saM0 1632 taka 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 602, bhAga 3 pR0 892-94 tathA bhAga 3 khaNDa 2, pR0 1608-9(prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 8-10 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 1 pR0 190 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 46 (dvitIya saMskaraNa) Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nizcita hai| harSasAgara kA samaya bhI isI ke AsapAsa hogA, nizcita samaya jJAta nahIM hai| Apane saM0 1622 ke lagabhaga 'nava tatva nava DhAla' nAmaka 153 kar3I kI eka racanA kI hai jisakA Adi isa prakAra hai maMgalakamalA kaMdu DhAla Adi jiNaMda namevi o, navatatva kahuM saMkhevi a, jIva taNAM dasa prANa a, paMca indrI paMca prANa / triNi vala maNa, vaca kAca a, sAsa nIsAsa saMjAi o, AUravA siu dasa hui a, prANa vijogii puNa marii / aMta iya navatattva vicAratA adhikI UchI bhAbha re, bolI hui ajANa vai te khAmaDaM saMgha sAkhi re / tapagacha moha siri guru, zrIvijayadAnamuNiMda re, haraSa sAgara munivara kahai, pabhaNatAM ANaMda re|' rAjakoTa bar3e saMgha ke zAstra bhaNDAra meM vidyA vizAla gaNi likhita isa racanA kI eka prati saMkalita hai| sAdhAraNa koTi kI racanA hai| sAmpradAyika siddhAntoM kA vivecana padyabaddha DhaMga se kiyA gayA hai| isI samaya eka abhya harSa sAgara bhI ho gaye haiM jinakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai| harSasAgara II-pUrNimAgacchIya padmazekhara sUri>jinaharSa sUri> ratnasAgarasUri ke Apa ziSya the| Apane saM0 1638 Aso sudI 11, ravivAra ko lADola meM 471 kar3I kI vRhad racanA 'dhanadakumAra rAsa" pUrNa kii| isakA Adi dekhiye sarasati sAmiNi karo pasAya, praNamuM gacchapati sahi guru rAya, zrI ratnasAgara sUri caraNe rahu~, sarasa kavitta kathArasa kahuM / guruparamparA-pUnima pakhi dhuraMdhara dhIra, paya praName bhUpati vIra, zrI padmazekhara sUri rAya, jehano jaga moTo jasabAya / isake pazcAt jinaharSa aura ratnasAgara sUri kA ullekha kiyA gayA hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 738 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 135 (dvitIya saMskaraNa) Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrakalaza racanAkAla -- zrI ratnasAgara sUrIsa, kahe harSasAgara tasa sIsa, saMvata candra- nidhAna, agni vasu karIya pradhAna / sthAna -- lADula nayarI udAra, jihAM vase zrAvaka suvicAra | dhana-dhana mana ulhAsi cha munisiuM rahiyA caumAsi, Aso sudi AdityavAra, akAdazI tithi udAra, racIu dhanadaharAsa, bhaNatAM savi pUjai Asa / ' zrI mo0 da0 desAI ne harSasAgara ko ratisAgara kA ziSya batAyA hai jo ratnasAgara kA azuddha rUpa pratIta hotA hai / racanAkAla saM0 1938 bhI azuddha pratIta hotI hai / yaha bhrama 'nidhAna' kA artha nidhi (9) lagAne ke kAraNa huA hogA jabaki candra nidhAna eka hI zabda hai aura vaha candramA kI 16 kalAoM kA vAcI hai / desAI ne kavi kI hastalikhita prati jo saM0 1638 kI likhita hai, kA ullekha kiyA hai ataH yaha nizcita hai yaha racanA 17vIM zatAbdI kI hai aura kavi 20vIM zatAbdI kA kadApi nahIM ho sakatA / saca to yaha hai ki jaina gurjara kavio ke kramAMka 605 aura kra0 725 vAle harSasAgara eka hI vyakti haiM aura ve 17vIM zatAbdI ke lekhaka the / 577 hIrakalaza - kavivara hIrakalaza kharataragacchIya harSa prabha ke ziSya the / Apa adhikatara bIkAnera aura nAgaura meM rahe / saM0 1621 meM Apane nAgaura meM jyotiSasAra ( joisa hIra) kI racanA prAkRta bhASA meM kI / marugurjara meM bhI joisa hIra nAmaka 905 kar3I kA eka mahatvapUrNa graMtha Apane saM0 1657 meM likhA thA / yaha grantha sArAbhAI nabAba, ahamadAbAda dvArA prakAzita karAyA jA cukA hai / inake sambandha meM zrI agaracanda nAhaTA kA eka lekha zodha patrikA bhAga 7 aMka 4 meM chapA hai jisameM saM0 1615 se lekara saM0 1657 ke bIca likhI inakI prAya: (50) pacAsa racanAoM kA ullekha kiyA gayA hai / unakI eka sUcI yahA~ dI jA rahI hai -- kumati vidhvaMsana caupai saM0 1617 karaNapurI, munipati caupai saM0 1618 bIkAnera, aThArahanAtA caupai (52 gAthA) saM0 1616, noraMgadesara, solaha svapna saMjjhAya saM0 16223 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 385 aura 742-43 (prathama saMskaraNaM ) tathA bhAga 2 pR0 174 - 175 (dvitIya saMskaraNa ) 37 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rAjaladesara, samyaktva kaumudIrAsa saM0 1624 Deha, ArAdhanA caupai saM0 1623, nAgaura, jambU caupai, saM0 1632 Deha, motI kapAsiyA saMvAda saM0 1632, ratanacar3a caupai saM0 1636, siMghAsana battIsI saM0 1636 meDatA, jIbhadAMta vAda saM0 1643, bIkAnera, hIyAlI saM0 1643 bIkAnera, mukhavastrikAvicAra saM0 1615, paMcAkhyAnagata vakanAlikera kathAnaka saM0 1649, paMcasati draupadI caupai saM0 1656, rAjasiMha ratnAvalI saMdhi saM0 1619 jhaMjheDa, gurvAvalI saM0 1619 jhaMjher3a ityAdi / ___ ApakI racanAoM meM guruparaMparA ke antargata sAgaracaMdra> mahimarAja> dayAsAgara> jJAnamaMdira> devatilaka> harSaprabha kA ullekha milatA hai| ApakI pramukha racanAoM kA vivaraNa-uddharaNa Ame diyA jA rahA hai kumati vidhvaMsana caupai saM0 1617 jyeSTha zukla 15 budhavAra, knkpurii| yaha zuddha sAmpradAyika khaMDana-maMDana paraka racanA hai| isameM loMkAmata ko kumati mAnakara usakA khaMDana kiyA gayA hai, isakA prArambha dekhiye baMdu caubIse jiNarAya, samarI sarasati sAmaNi pAya, Agama vacana kahU caupai, sAMbhalajyau nizcala manadharI / aMga igyAraha bAra upAMga, cheda graMtha SaTajJAna sUcaMga, dase painnA mala vicAra, naMdI ne anuyoga dvaar| iNa pari Agama paitAlisa, vartamAna varata sujagIsa, tAsa bhaNaNa vidha kahIya jinesa, te tumha suNau kahUM lvles| Age lokAzAha para vyaMga karate hue kahate haiMjinazAsana jina pratimA namai, sivazAsana harimaMdira ramai, musalamAne mAnai mahirAva, pUcho lUkA tumha kuNa jAba / racanAkAla-solaha se satarottara vAsa karNapurI nayarI ulhAsa / zrI agaracanda nAhaTA isakA racanAkAla saM01617, zrI mo0 da0 desAI saM. 1607 yA 1617 aura premasAgara jaina saM01677 batAte haiM, kintu 1607 aura 1677 donoM tithiyAM kaI kAraNoM se galata mAlUma 1. zrI agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 75 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 33-42 (dvitIya saMskaraNa) Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrakalaza par3atI haiN| saM0 1615 ke pUrva aura saM0 1657 ke pazcAt racI unakI koI racanA upalabdha nahIM hai ataH yaha racanA saM0 1617 kI hogii| kavi ne lukAmata ke pracalana ke viSaya meM likhA hai saMvata panaraha sai AThotarai jina pratimA pUjA parahara, Agama aratha avara pariharai, iNapari mithyAmati saMgrahai / lakhamasIha tasa maliyo sIsa, vakramatI nai bahulA rIsa, viu milI niSedhai dAna, vinaya viveka ANa dhyAna / ' aMta meM apane guru kA ullekha karate hue likhA hai-- guru zrI devatilaka upajhAva, harakha prabhu tasu sIsa kahavAi tiNa sahaguruno Ayasa lahI, hIrakalasa a copai khii| munipati caritra caupAI (pada saMkhyA 733) saM0 1618 mAha vadi 7, ravivAra, biikaaner| isameM RSi munipati kA caritra citrita kiyA gayA hai| racanA munibhakti se ota prota hai / isakA Adi isa prakAra hai-- jina caubIse payanamI sarasatI (samarI mAya), (varNavu) munipati carIya, sArada mAta pasAya / racanAkAla--saMvatasola aTharottare o mA0, mAha vadi sAtami jANi, vAra ravi hasta nakSatra siu mA0, caupai bar3I pramANa / aMta iti zrI munipati riSi carIyai o mA0, zrI bIkAnayara majhAri, risaha jiNaMda pasAulai se mA0, raciyau caritra udAra 733 / 2 18 nAtarA (riztA) sambaMdhI saMjjhAya 52 kar3I saM0 1616 zrAvaNa zukla navaraMgadesara / jaina kathA sAhitya meM jina 14 nAtarAbhoM (riztoM) kA ullekha kiyA hai, unhIM kA isameM varNana hai| Adi vIra jiNesara paya namIya, zAradA hiyai gharevi, je kaviyaNa Age hUyA teha namau karakhevi / racanAkAla - saMvata solahasai solottara sukula sAMvaNa jANa a, zrI jinacaMdra sUrIsara pasAyai harikalasa bakhANa me| 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 33-42 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 1 pR0 234-40, bhAga 3 pR0 725-29 aura bhAga 2 pR0 33-42 (dvitIya saMskaraNa) tathA bhAga 3 pR0 1510 (prathama saMskaraNa) Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa caMdragupta 16 svapna saMjjhAya ( gAthA 20 ) saM0 1622 bhAdra zukla 5, rAjaladesara / garbha meM Ane se pUrva tIrthaGkara kI mA~ 16 svapna dekhatI haiM, unhIM kA isameM varNana hai / I 580 racanAkAla - saMvata solaha sai bAvIsa, bhAdrava sudI paMcamIya jagIsa rAjaladesara saMdhAgrahai aha sinjhAya hIra kavi kahai / ArAdhanA caupaI - isameM 24 tIrthaMkaroM kI prArthanA hai / DaoN0 premasAgara jaina isakA racanAkAla saM0 16131 aura zrI desAI saM0 1623 mAha zu0 13 mu0 nAgaura batAte haiM, yathA- saMvata bhavaNa nayaNa, riti zizi, joNe nipuNa hiyai o kizI, mAha sukula guru puSya saMjoga, terasa tithi tema ravi joga / aMta kharatara gaccha jiNacaMda sUrIsa, tAsu rAji harSa prabhu sIsa, hIrakalasa muni pAsa pasAi, kahi ArAdhana ahipura mAMhi / samyaktvakaumudI rAsa - - ( 693 kar3I) saM0 1624 mAha zukla 15. budhavAra, savAlakha / DA0 premasAgarajaina isakI padya saMkhyA 1050 batAte haiM / isa rAsa meM aneka saMtoM ke caritra citrita haiM / bhASA meM laya aura bhaktibhAva kI vizeSatA hai / isameM AdyAnta caupAI chanda ka prayoga kiyA gayA hai / namUne ke lie kucha paMktiyA~ lIjie saMvata solaha sai cauvIsa, mAhI pUnama budha sarIsa, puSya nakSatraI leha, deza savAlakha nayarI neha, dharma taNaujilAM vAyu neha, tihAM kIi caupai jeha / iti zrI samakita kaumadi carIya, mai saMSepai a ahariya, vistari gurumukha vANi, bhai guNai je suNai aho nizighari baiNa tasuthAi savi basi, riddhi vRddhi kalyANI / siMhAsana batrIsI saM0 1636 Aso vadI 2, savAlakha mer3atA / isakI kula chaMda saMkhyA 3500 hai / isameM dohA, caupAI chandoM kA prayoga kiyA gayA hai aura vikramAditya bhoja kA caritra varNita hai / isa bIpI meM bhoja ke dRSTAnta se dAna kI mahimA batAI gaI hai / yaha racanA siddhasena kI siMghAsaNa kathA para AdhArita hai / 5. DA0 premasAgara jaina - hindI jaina bhaktikAvya aura kavi pR0 122 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 581 hIrakalaza 581 yathA-- pUrave zrI siddhasena guru, vikrama guNa saMbaMdha, kIdhI siMghAsaNakathA vatrIse parabaMdha / isake pazcAt dhArA nagarI ke nRpati bhoja se kathA prAraMbha kI gaI hai-- ArAhi zrI RSabha prabhu yugalA dharma nivAra, kathA kahi sUvikramataNI jasu sAkau vistAra / / racanAkAla--vasudhA tilau tasa sIsa bolai saMghanai Agraha karI, desai savAlaSa meDeha nayarA sadAjaya ANaMda bharI / saMvata sole sai chatrIsai bIjA bhAdo badi kathA, tiha kahiyasiMhAsaNabatrIsI hIrakalaza suNI yathA / jIbhadAMta saMvAda-(gAthA 41) saM0 1643, bIkAnera / racanAkAla-sola trayAlai magasiri, bIkAnera majhAri; hIrakalaza rasaNadasaNa, joDikari jasukAri / jyotiSa sAra (joisa hIra) kA prArambha isa prakAra huA hai sadguru sAnidhi sarasatI, samarI suvacana sAra; joisanA dUhA kahisa, bAlabodha hitakAra / tithivAra nakSatra graha rAzi mahUrata yoga, o sAte iti jyotiSe kahi saMkhepe bhoga / sahaja bhuvaneM krUra savi, bhAI Ape hANa, hIrakahe somAsave, AyA kare kalyANa / Apane vividha viSayoM para saMskRta, prAkRta aura marugurjara hindI meM aneka racanAyeM karake apanA bahumukhI pAMDitya prakAzita kiyA hai; yadyapi uddharaNoM ke AdhAra para kAvyatva ko pramANita karanA kaThina hai kintu ApakI racanAoM kI saMkhyA Apako mahAkavi pramANita karane ke lie paryApta haiM / ApakI racanAoM ke vivaraNa zrI agaracanda nAhaTA aura DA0 premasAgara jaina ne die haiM kintu uddharaNa prAyaH nahIM die haiM / zrI mo0 da0 desAI ne uddharaNa avazya die haiM kintu ve prAyaH Adi, aMta, racanAkAla aura guruparaMparA Adi se hI sambandhita haiN| kAvya kalA kI dRSTi se uddharaNa unhoMne bhI nahIM die, ataH Apake kAvyakSamatA kI talAza ke lie svatantra prayAsa kI apekSA hai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 33.42 (dvitIya saMskaraNa) anta Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hIrakuzala-tarAgacchIya vimala kuzala ke ziSya the| Apane saM0 1640 meM 'kumArapAla rAsa' kI racanA akkamapurI meM kii| isakI prArambhika paMktiyA~ ye haiM paya paMkaja jasa praNamatA pAMmIjI surariddhi, trizalAnaMdana duba harai nAmamAtri bahu siddhi / gajagati sarasati samaratA lahIi vacana rasAla / kavI koTi sevA karI nimilyaatmsaal| nija gurunA hRdaye dharI vimalakuzala supavitra, hIrakuzala kahe kavi ji suNIu kumArapAla caritra / aMta- zrI somasundara sUri sIsa vAcakavaru, teNi kariu kumara nRpanau caritra / teha Upari raciu saMvat solottarai, varSa cyAlIsa akkamapuri pavitra / ' guru paraMparA ke antargata Apane hIravijaya, jayavijaya, vijayasena aura vimalakuzala kA vaMdana kiyA hai| isakA antima chanda isa prakAra hai sakala sIddha kamali ramai bhamara pari, vINi makaraMda pIi manaha raMgi, hIrakuzala kahi kumaranRpa kerauM, rAsa bhaNatAM hui ANaMda aMgi / isameM gujarAta ke prasiddha solaMkI rAjA kumArapAla kA caritra citrita kiyA gayA hai| hIracaMda-tapAgacchIya bhAnucandra upAdhyAya Apake guru the / bhAnucaMdra prasiddha jaina vidvAn the jo akabara ke samakAlIna the aura usake putra jahA~gIra ke zikSaka bhI the| hIracaMda ne karmavipAka (prathama karmagraMtha) para balAvabodha likhA jisakA prArambha isa prakAra huA hai zrI bhAnucandra vAcaka zizunopAdhyAya hIracandreNa, karmagraMthasyArthoM likhitoyaM lokabhASAbhiH / / isakI lokabhASA kA namUnA nahIM prApta ho skaa| 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 253 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 185-86 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1603 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 164 (dvitIya saMskaraNa) Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIravijayasUri 583 hIranaMdana -Apa kharataragacchIya jinasiMha sUri ke ziSya the| Apane saM0 1670 se 74 ke bIca 'harizcandra caupAI' kI racanA kii| isakA Adi dekhiye zubhamati Apo sAradA, sarasa bacana sarasati, brahmANI sahu vighana hari, bhalau karai bhArati / cauvIse jinavara catura nAma huvau nata nidhi, zrI gautama gaNadhara sadhara sadAkaro sAMnidhi / xxx kharatara gachanAyaka baro jaMgama jugaparadhAna, zrI jinasiMha sUrIsaru namIyai suguNa nidhAna / vinayavaMta vidyA nilo gaNi hIranaMdana gAya, guru supasAyai gAyasuM raMgai haracaMdarAya / ' isa prati ke aMtima patra khaMDita haiM, ataH isake racanAkAla aura racanA sambandhI anya vivaraNa nahIM upalabdha ho paaye| horavijaya sUri -jisa prakAra bhagavAna mahAvIra ne magadharAja zreNika (biMbasAra) ko, hemacandrAcArya ne jayasiMha aura kumArapAla ko, usI prakAra vikrama kI 17vIM zatAbdI meM hIravijayasUri ne samrATa akabara ko prabhAvita kara dharma kI prabhAvanA meM mahAna yogadAna kiyaa| sUri jI isa zatAbdI ke na kevala mahAn prabhAvaka dharmAcArya apitu zreSTha kavi, sAhityakAra evaM santa the| zrI mohanalAla desAI ne isa zatAbdI ko inake nAma para hairaka yuga kahA hai| isa nAmakaraNa para cAhe sarvasammati bhale na ho kintu itanA to nirvivAda spaSTa hai ki Apa isa avadhi meM tapAgaccha ke sarvAdhika mahAn puruSa the / Apake vyaktitva evaM kRtitva ke sambandha meM aneka jaina vidvAnoM ne apanI racanAoM meM kAphI likhA hai - jisase inakA tatkAlIna yuga para prabhAva spaSTa prakaTa hotA hai| aise graMthoM meM saMskRta meM likhita padmasAgara kRta 'jagat guru kAvya' saM0 1646, dharmamAgara kRta tapAgaccha paTTAvalI saM0 1656-48, zAnticaMdra kRta 'kRpArasakoza', devavimala kRta hIrasaubhAgya mahAkAvya (isakA upayoga apanI 1. jaina gurjara kavi o bhAga 1 pR0 481-82 (prathama saMskaraNa) Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58.4 maru - gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paTTAvalI meM dharmasAgara ne kiyA hai, ataH yaha racanA paTTAvalI se kucha pUrva hI likhI gaI hogI / ) dayAkuzalakRta 'lAbhodayarAsa' 1649, vivekaharSakRta 'hIravijaya sUri nirvANa saMjjhAya' 1652, kuMvara vijayakRta' zaloko, vidyANaMdakRta 'zaloko', jayavijayakRta 'hIravijayasUri puNyakhAni' aura RSabhadAsa kRta hIravijayasUri rAsa saM0 1685 Adi ullekhanIya haiN| gujarAtI bhASA meM racita 'sUrIzvara ane samrAT' isa prakAra kI sarvAdhika prAmANika kRti hai / jIvanavRtta - pAlaNapura (gujarAta) ke kuMrA nAmaka osavAla inake pitA aura nAthI inakI mAtA thIM / inakA janma saM0 1583 mAgasara zukla ( 9 ) navamI ko huA thA / inakA bacapana kA nAma hIrajI thA / nAthI ko inase pUrva tIna putra aura tIna putriyA~ thIM / 13 varSa kI avasthA meM apanI bahana bimalA ke yahA~ jAte samaya rAste meM pATaNa meM inhoMne vijayadAna sUri kA pravacana sunA aura usase bar3e prabhAvita hue aura saM0 1596 meM unhIM se dIkSita hue| hIra harSa se vidyAbhyAsa kiyA / dharma sAgara ke sAtha devagiri meM bhI Apane zAstrAbhyAsa kiyA / saM0 1607 meM paNDita, saM0 1608 meM vAcaka aura saM0 1610 saM0 1628 meM sAtha jAkara meM Apako sirohI meM sUripada prApta huA / AcArya pada kA mahotsava jaina maMtrI cAMgA ne kiyA / cAMgA ne hI rANakapura ke prasiddha prAsAda kA nirmANa karAyA thA / saM0 1621 meM vijayadAna sUri ke svargavAsI hone para hIravijaya tapAgaccha ke gaccheza hue / lokAgaccha ke megha jI RSi apane 28-30 sAthiyoM ke inake anugAmI ho gaye, tabase inakA prabhAva khUba phailane lagA / tatkAlIna sthiti--saM0 1628-29 meM hI akabara ne gujarAja para vijaya prApta kI thI / usa samaya gujarAta meM subedAra aura sthAnIya hAkimoM kI nabAbI cala rahI thI / khaMbhAta ke hAkima sitAba khA~ se haradAsa nAmaka kisI gRhastha ne cugalI kI ki hIravijaya ATha sAla ke bacce ko sAdhu banA rahe haiM / usane inheM pakar3ane kA hukma jArI kara diyA / isake kAraNa kaI dinoM inheM guptavAsa karanA pdd'aa| isI prakAra vorasada ke jagamala vAle prakaraNa meM bhI inheM kaI dinoM taka guptavAsa karanA par3A thaa| eka bAra kisI ne zikAyata kara dI ki hIravijaya ne barasAta roka dI hai / zitAba khA~ ne inheM pakar3ane ke lie sipAhI bheja diyA / rAghava aura somasAgara ne kisI prakAra bIcabacAva karake chur3AyA / isI jhaMjhaTa meM dharmasAgara aura zrutisAgara para Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIravijayasUri 585 akAraNa mAra par3a gii| sArAMza yaha ki usa jamAne meM niyama kAnUna aura suvyavasthA nAmaka koI vastu nahIM thI, jisake kAraNa sAdha-santoM taka ko bar3I yAtanAyeM bhoganI par3atI thii| dhIre-dhIre gujarAta meM suvyavasthA sthApita haI aura jaina sAdha apane kaThora saMyama aura tapa ke kAraNa zAsakoM kI dRSTi meM bhI sammAnita samajhe jAne lge| samrATa akabara se bheMTa--hIravijayasUri ne aneka saMgha yAtrAoM kA netRtva kiyaa| mandiroM kA nirmANa aura mUrtiyoM kI pratiSThA karavAI / dUra-dUra taka vihAra karake hajAroM logoM ko jaina dharma ke prati zraddhAvAn bnaayaa| dhIre-dhIre inakI kIrti phailatI gaI aura caMpA nAmaka zrAvikA-jo thAnasiMha kI mAM thI, ke chaha mahIne ke upavAsa ke pAraNA kA julUsa dekhakara tathA apane karmacArI kamarU khA~ se yaha sunakara ki campA itanA lambA upavAsa apane guru hIrajI kI kRpA se kara pAI, akabara ko bhI inase milane kI icchA huI / nimantraNa bhejA gyaa| sarijI apane 67 sAdhuoM ke sAtha gAndhAra se paidala calakara saM0 1639 meM sIkarI pahuMce to akabara bar3A prabhAvita haa| Apa jagata mala kachavAhA ke mahala meM ThaharAye gaye / thAnasiMha inakI AgavAnI meM gaye the| abulaphajala ko inakI Avabhagata meM rakhA gayA thaa| jyeSTha kRSNa 13 saM0 1639 meM prathama bheMTa hone para bAdazAha ne inheM bahuta kucha bheMTa meM denA cAhA para inhoMne kucha nahIM svIkAra kiyA, kevala hiMsA banda karane kI icchA prakaTa kI to bAdazAha ne jIva hiMsA kI roka aura jajiyA kI mAphI Adi se saMbaMdhita pharamAna nikaalaa| isase na kevala jaina jagata meM balki samagra bhArata meM inakI kIrti phaila gii| akabara kI dharma sabhA ke 140 sadasyoM meM inakA 16vAM nAma thA / saM0 1639 meM samrATa inase tIna bAra milA aura khUba vicAra vinimaya kiyaa| inheM jagadguru kI padavI dI aura vijaya sena ko savAi viruda se sammAnita kiyaa| racanAyeM-inhoMne saikar3oM ziSya banAye jinameM meghajI RSi kA nAma mahatvapUrNa hai| inake samakAlIna santoM meM vijayasenasUri, vijaya. deva sUri, Ananda vimalasUri ke alAvA dharmasAgara aura vivekaharSa 1. samrATa akabara se sUrijI saM0 1639 jyeSTha vadI 13 ko phatehapura meM prathama bAra mile / zrAvaNa badI 10 ko vahI dUsarI bAra mile aura bhAdra sudI 6 ko vahIM tIsarI bAra mile / Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi ullekhanIya haiN| gRhasthoM meM mahArANA pratApa, mantrI bhAmAzAha, unake putra jIvAzAha Adi bhI inase zraddhA rakhate the| isase ye eka prabhAvaka AcArya aura yugapuruSa avazya pramANita hote haiM / marugurjara meM racita ApakI tIna kRtiyoM kA ullekha milatA hai| unakA vivaraNauddharaNa prastuta kiyA jA rahA hai| __ dvAdaza jalpavicAra athavA hIravijayasUri nA 12 bola saM0 1646 pauSa zukla 13, zukravAra / yaha racanA jaina prabodha pustaka ke pR0 300 para prakAzita hai / isakI prathama paMkti hai 'ajaba jyoti mere jina kii|' anta hIravijaya prabhu pAsa zaMkhesara, AzA pUro mere mana kii| antarikSa pArzvanAtha stava ke alAvA jai0 gu0 ka0 bhAga 1 meM inakI cAra kRtiyoM-- zAntinAtharAsa, dvAdazajalpavicAra, mRgAvatI aura prabhAtiu kA ullekha hai| navIna saMskaraNa ke sampAdaka ne likhA hai ki ye saba racanAyeM inakI nahIM pratIta hotI / zAntinAtharAsa saMbhavataH rAmavijaya muni kI racanA hai| isI prakAra mRgAvatI sakalacaMda kI kRti mAlama par3atI hai| antarikSa pArzvanAtha stava aura dvAdazajalpa vicAra inakI racanAye ho sakatI haiN| prabhAtiu ke kartA hIravijaya spaSTa hI arvAcIna haiM aura prastuta hIravijayasUri se bhinna haiN| jisa prakAra kisI bhASA sAhitya ke itihAsa meM itanI kama racanAoM ke AdhAra para usake nAma para usa yuga kA nAmakaraNa atizayoktipUrNa lagatA hai usI prakAra unakA ullekha hI na karanA anyAyaparNa lagatA hai| zrI agaracaMda nAhaTA, DA0 kastUracaMdakAsalIvAla, DA. premasAgara jaina aura DA0 harIza zukla Adi vidvAnoM ne apane graMthoM meM inakI carcA bhI nahIM kI hai| yadi racanAyeM saMkhyA meM kama hote hue bhI kAvya dRSTi se kAphI uccakoTi kI hoM to bhI isa prakAra kA nAmakaraNa ucita laga sakatA hai kintu ApakI jo docAra racanAyeM haiM ve itanI mahatvapUrNa nahIM haiM ki unake AdhAra para 1. jaina gurjara kaviyo bhAga 1 pR0 241 aura bhAga 2 pR. 239-240 (dvitIya saMskaraNa) Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAnanda mukIma 587. ke kisI yuga kA nAmakaraNa saMbhava ho / vastutaH zrI desAI ne 17vIM ( vi0) zatAbdI kA nAma 'hairakayuga' rakhane kA prastAva usI guNa AdhAra para kiyA hogA jisa guNa ke kAraNa AcArya mahAvIra prasAdaH dvivedI ke nAma para hindI sAhitya ke itihAsa meM san 1900 se 1920 taka kI avadhi ko dvivedI yuga kahA gayA hai / A0 dvivedI jI ne jisa prakAra sAhitya aura sAhityakAroM kA mArga-darzana kiyA usI prakAra apane samaya meM saMgha aura samAja kA netRtva hIravijayasUri ne avazya kiyA thA / isalie jaina sAhitya ke itihAsa meM unakA nAma yuga puruSa, yuga pradhAna ke rUpa meM hamezA yAda kiyA jAyegA / akabara ne isI jagadguru kI padavI dI thI / hIrAnanda mukIma -- Apa jagata seTha ke putra osavAla zrAvaka the / ' Apa AgarA ke sarvazreSTha jauhariyoM meM the / mahAkavi banArasIdAsa ne arddha kathAnaka meM likhA hai ki ApakA zAhajAdA salIma se ghaniSTha. sambandha thA aura Apake pAsa aparimita sampatti thI -- sAhiba sAha salIma ko hIrAnanda mukIma / osavAla kula jauharI vanika vittako sIma || ' Age banArasIdAsa ne vahIM likhA hai ki inhoMne saM0 1661 caitra sudI 2 ko prayAgapura se sammeda zikhara ke lie saMghayAtrA nikAlI thI / banArasIdAsa ke pitA khaDgasena bhI isa saMghayAtrA meM nimaMtrita hokara gaye the / isa yAtrA meM kaI loga bImAra par3e aura kucha mara bhI gaye the / khaDgasena bhI bImAra hokara lauTe the / isa yAtrA kA vivaraNa dene vAlA eka hastalikhita guTakA zrI agaracanda nAhaTA ko milA thA jisakA nAma hai -- vIra vijaya sammeta zikhara caitya paripATI' / isake anusAra kharataragacchIya zraddhAluoM kA yaha saMgha AgarA se calA / zAha hIrAnanda kA saMgha ilAhAbAda se calakara banArasa meM isa saMgha se milA aura darzana-pUjana ke pazcAt vApasa lauTA 1 zrI nAhaTA ne eka lekha : 'zAha hIrAnanda tIrthayAtrA vivaraNa aura sammetazikhara caitya paripATI ra nAma se likhA thaa| DaoN0 harIza zukla inake pitA kA nAma kAnha 2 1. nAthUrAma premI - arddhakathAnaka pR0 25 2. zrI agaracanda nAhaTA - anekAnta varSa 14, kiraNa 10 pR0 300-301. Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aura guru kA nAma vijayasena sUri batAte haiN| isakA AdhAra inakI racanA 'adhyAtma bAvanI' kI nimnAMkita paMktiyA~ ho sakatI haiM--- munirAja kahai maMgala karau, saparivAra zrIkAnha sua, bAvanna barana bahu phala karahu, saMghapati hIrAnanda tua / abataka unakI yahI eka racanA upalabdha hai jo yaha pramANita karatI hai ki ve jaina tIrthoM ke prati bhaktibhAva rakhane vAle mAtra uttama zrAvaka hI nahIM, eka kavi the| ___ adhyAtma bAvanI kI racanA saM. 1668 ASADha zukla 5 ko haI aura usI varSa lAbhapUra meM mojiga kisanadAsa sAha venIdAsa ke putra ke paThanArtha likhI gii| isakI prati upalabdha hai / isa kAvya meM 52 akSaroM ko lekara 52 padyoM kI racanA kI gaI hai| sabhI padya AdhyAtmika bhAva se otaprota haiN| saMtakAvya kI bhA~ti mohagrasta jIvako saMbodhita karake kavi kahatA hai UkAra sarupuruSa iha alaSa agocara, aMtarajJAna vicAri pAra pAvai nahi ko nara / dhyAnamUla mani jAgi ANi aMtara ThaharAvau, Atama tatt anapa rUpa tasu tataSiNa pAvau / ima hIrAnaMda saMghavI amala aTala ihu dhyAna thiri, suha surati sahita manamaha dharau yugati mUgati dAyaka pavara / ' aMta bAvana akSara sAra vividha varanana kari bhASyA, cetana jar3a saMbaMdha samajhi nijacitamai raakhyaa| jJAna taNau nari pAra sAra me akSara kahiyai, nava nava bhAMti bakhANa sutau paMDitapai lahiyai / yaha racanA to hIrAnanda saMghavI kI lagatI hai kintu jaisA 'pahale kahA gayA ki usakI aMtima paMkti meM AyA 'munirAja kahai' pada zaMkAspada hai| kintu yahA~ munirAja kahai zabda kA artha muni ne unhe AzIrvAda diyA hai| inakI eka racanA vikramarAsa ko saM0 1700 se pUrva likhita zrI mo0 da0 desAI ne batAyA hai / isakA koI vivaraNa-uddharaNa nahIM diyA hai| 1. DA0 harIza zukla -jaina gurjara kaviyoM kI hindI kavitA pa0 122 2. DA0 premasAgara jaina --hindI jaina bhaktikAvya aura kavi pR0 154-156 3. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 92 (dvitIya saMskaraNa) . Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIro ng hIro -- vijayasena sUri ke zrAvaka ziSya hIro bhI hIrAnanda saMghavI ho sakate haiM / inakI eka racanA dharmabuddhirAsa athavA upadeza rAsa upalabdha hai / 173 kar3I kI yaha kRti saM0 1664 meM navalakhA meM likhI gaI / jai0 gu0 ka0 bhAga 1 pR0 467, bhAga 3 pR0 939-40 para bhI desAI ne isa racanA kA karttA hIrAnaMda ko mAnA thA, lekina navIna saMskaraNa ke saMpAdaka zrI jayanta koThArI hIro aura hIrAnaMda ko eka mAnane meM kaThinAI kA anubhava karate haiM aura unhoMne isa racanA ko hIro ke nAma se alaga darzAyA hai / yaha racanA bhImasiMha mANaka dvArA jinadAsa kRta vyApArI rAsa ke sAtha prakAzita kI gaI hai / isameM lekhaka aura racanA kAla kA vivaraNa ina paMktiyoM meM diyA gayA hai- sola cosiThA varSa mahAparva teNi rAsa saMpUraNa nIyano o, navalakhA nayari majhAri suvidhi pasAuli harakhiM hIro vInavai a / 2 guruparaMparA -- avarata jo savidaMda tapagaccha Adaro avadhi kisI dIsai nahi o, jagaguru viruda savAi sAhiba sahu nami vijayasenasUri dIpatA o / kavi ne ise 'dharma buddhi rAsa' kahA hai, yathA huM vijANuM zAstra buddhi ghaNI nahi 'dharmabuddhi rAsa' mikarmo a, bhaNatAM suNatAM rAsa saMpatti bahu milai manavaMchita saghalAM phalai o / isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai- - 589 sakala sumati Apo mujha mAta, sarasati sAmiNi jaga vikhyAta, chatI vAcani mAMgai koya, nA kahivAnI nIti na hoya / yadi hIro aura saMghavI hIrAnanda eka hI vyakti hoM to hIrAnanda mukIma eka zreSTha kavi bhI siddha hoMge anyathA unakI eka hI racanA zeSa bacegI / isa sambandha meM vizeSa zodha kI apekSA hai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 90 (dvitIya saMskaraNa ) 2 . vahI Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hemaratnasUri-zrI agaracanda nAhaTA' ne inheM pUrNimAgacchIya jJAnatilaka sUri kA ziSya batAyA hai kintu zrI moda0 desAI ne inheM jJAnatilaka sUri ke ziSya padmarAja gaNi kA ziSya batAyA hai jo ataH sAkSya ke AdhAra para sahI lagatA hai| zrI nAhaTA ne inake -sambandha meM eka lekha 'zodhapatrikA' bhAga 2 aMka 3 meM likhA hai jisake anusAra inakI agrAGkita racanAyeM upalabdha haiN| amarakumAra caupai zIlAvatI yA lIlAvatI caupaI, sItAcaritra, mahipAla caupaI, jagadambA bAvanI, gorAbAdalakathA athavA padminI caupai Adi / antima racanA paryApta prasiddha hai / usakA vivaraNa pahale diyA jA rahA hai : gorA bAdala kathA athavA padmaNI caupaI saM0 1647 caitra kRSNa 14 guruvAra, sAdar3I / isameM padminI ke pati ratanasiMha kI rakSA karane vAle tathA unheM alAuddIna ke kaida se chur3Ane vAle do prasiddha rAjapUta vIroM-gorA aura bAdala kI kathA varNita hai| isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai sakala suSadAyaka sadA siddhi buddhi sahita guNeza, vighana vidAraNa ridhakaraNa, pahilI tujha praNameza / brahma viSna ziva sai mure, nitu sabharai jasa nAma, tiNa devI sarasati taNe, padajuga karUM praNAma / ' isa racanA meM kavi ne vIra, zRGgAra Adi rasoM kA yathAsthAna prayoga kiyA hai, yathA - vIrArasa zRGgArarasa, hAsarasahitaheja, sAMbhidhrama vidhi sAMbhalI, jyubAdhai tanateja / isameM padminI ke zIlapAlana kA sundara citraNa kiyA gayA hai, kavi kahatA hai sIla sAca jagi bhASIi, jasuprasAdizuSa hoi, padamaNijiNaparipAliyau, sAMbhaliyo sahukoi / -guruparaMparA-pUnimapakSa giruA gaNadhAra, devatilakasUri suSakAra, gyAMnatilaka sUrIzvaratAsa, prata pATeM buddhinivAsa / 1. zrI agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 77 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 13-18 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI bhAga 1 pR0 207-11, bhAga 3 pR0 680-82 (prathama saMskaraNa) Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemaratnasUri 591 padamarAja vAcaka paradhAna, puhavI pragaTa sakala guNavAna / tAsa sIsa manaraMgai ghaNe, hemaratana vAcaka ima bhaNe / ' ina paMktiyoM se spaSTa hai ki Apa pUrNimAgaccha ke devatilaka kI paramparA meM padmarAja vAcaka ke ziSya the| racanAkAla 'saMvata solaha sai saitAla, zrAvaNa sudipAMcimAsuvizAla' kahA gayA hai| yaha racanA bhAmAzAha ke anuja tArA caMdra ke Agraha para kI gii| zIlAvatI aura lIlAvatI caupai saMbhavataH eka hI racanA ke do nAma haiN| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai ki usakA artha saM0 1603 aura 1673 donoM laga jAtA hai, yathA saMvatasola trirottare pAlI nayara majhAri, sIlakathA sAMcI racI pravacana vacana vicAra / isakI guruparamparA meM jJAna tilaka kA nAma diyA hai, yathA pUnimagachapatiguNanilo zrI nyAnatilakasUrIsa, jasa pada paMkaja sevatAM pUjye sakala jagIsa / tasa payapaMkaja sara sama zrI hemaratana sIda, sIlakathA tiNiakahI pratayo jAM ravicaMda / isameM jJAnatilaka aura hemaratna ke bIca padmarAja kA nAma nahIM hai| mahIpAla caupaI--gAthA saM0 696, saM0 1636, isakA uddharaNa upalabdha nahIM hai / 'amarakumAra caupaI' kI racanA Apane saM0 1638 meM bIkAnera ke prasiddha maMtrI karmacanda bacchAvata ke Agraha para kI thii| isakA bhI vivaraNa-uddharaNa aprApta hai| sItA caritra ApakI dUsarI prasiddha racanA hai / isameM sAta sarga haiN| isameM dohA-caupAI chaMda kA prayoga kiyA gayA hai| isameM rAma aura sItA ko bhI jaina dharma meM dIkSita karAyA gayA hai| prati apUrNa hone se isakA racanAkAla evaM anya vivaraNa nahIM prApta ho sakA hai| isakI prArambhika paMktiyAM isa prakAra haiM-- zrI risahesara paDhama jiNa solama saMti jiNaMda, pAsa jiNaMda (mahAvIra ne) namuM adhika ANaMda / 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 13-18 (dvitIya saMskaraNa) Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhada itihAsa samaruM sarasati sAMmiNI jAsa pasAI kavi rAjahaMsa ratha rUr3ha, moTAje (hotA) mUr3ha huA 1 isameM bhI kavi ne apane ko padmarAja vAcaka kA hI ziSya batAyA hai 592 padamarAja vAcaka supasAi, padmacaritra grahI mana mAMhi, hemasUri ima jaMpai bAta, trIjA saraga taNo avadAta / ' antima arthAt sAtaveM sarga kI kucha paMktiyA~ namUne ke rUpa meM uddhRta haiM- sItArAma taNauM niravAMNa, puNyayogi caDIu parimANa, sItA puhaMtI suSa suM saraga, avatarai hui saptam sarga | pUnimagacha giruu gaNadhAra, zrI devatilaka sUrIsara sAra, tasa paTi nyAMnatilaka sUrIsa, japatAM, pUjai sayala jagIsa, tAsa sIsa sUrIsara sAra, hemaratna ima kahai vicAra, sIla taNai phala sItAcaritra, je suNatAM hui puNya pavitra / sItA caritra aura gorA bAdala kathA ApakI prasiddhi kI do AdhArabhUta racanAyeM haiM / padminI ke zIla aura gorA bAdala ke svAmI dharma se saMbaMdhita tathA cittaur3a kI eka vikhyAta aitihAsika ghaTanA aura usase sambandhita do mahAn vIroM para AdhArita hone ke kAraNa gorA bAdala ko paryApta loka-prasiddhi milii| sItA caritra to pahale se hI atizaya pracalita aura lokapriya thA, isalie isa para AdhArita racanA ko prasiddhi to svayaM hI prApta honI thI / kavi ne ina donoM caritroM kA citraNa bhI sundara DhaMga se kiyA hai / hemarAja - vi0 17vIM aura 18vIM zatAbdI meM pA~ca hemarAja milate haiM, jinameM paraspara kucha sambandha haiM aura kucha sAhityakAroM ne inake bhramapUrNa vivaraNa die haiM / inameM pAMDe hemarAja bahuta prasiddha haiM ataH sarvaprathama unakA vivaraNa diyA jA rahA hai pAMDe hemarAja I- - Apa AgarA meM rahate the / inhoMne mahAkavi banArasI dAsa ke mitra kaurapAla ke nimitta 'caurAsIbola visaMvAda* likhA thA; yathA 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 17 (dvitIya saMskaraNa) 2 . vahI bhAga 2 pR0 18 ( dvitIya saMskaraNa) Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemarAja 593 nagara Agare meM base, kaurapAla sajJAna, tasa nimitta kavi hema ne, kie kavita parimAna / ' (vikrama) 17vIM zatAbdI meM digambaroM aura zvetAmbaroM meM paraspara vivAda huaa| isa silasile meM yazovijaya upAdhyAya ne 'caurAsI digapaTa bola' likhA thaa| pAMDe hemarAja ne usI ke pratyuttara meM 'caurAsI bola visaMvAda' kI racanA AgarA meM kI thii| mahAkavi daulatarAma jaba AgarA gaye the taba unakI bheMTa pANDe hemarAja se huI thI aura unhoMne inakI prazaMsA meM likhA-- hemarAja sAdharmI bhaleM, jinavaca mAni asubha dalamala, adhyAtama carcA niti kara, prabhu ke carana sadA ura dharai / gadya meM Apane pravacanasAra, paMcAstikAya, nayacakra aura gommaTasAra para bAlAvabodha likhe| inakI gadya zailI para Agare kI bhASAzailI ke sAtha paMDitAUpana kA prabhAva bhI dikhAI detA hai, yathA-- dharma dravya sadA avinAsI TaMkotkIrNa vastu hai / yadyapi apaNe agura laghu guNani kari SaTaguNI hAni vRddhi rUpa pariNavai hai| pariNAma kari utpAda vyaya saMyukta hai tathApi apane dhrauvya svarUpa so calatA nAhI, dravya tisahI nAma hai jo upaje vinasa thira rahai / "2 Apa gadya sAhitya ke lokapriya lekhaka the, pravacanasAra aura paMcAstikAya kI bhASATIkAyeM svAdhyAya premiyoM meM bahuta lokapriya rahI haiN| hemarAja II--vi0 18vIM zatAbdI meM eka hemarAja nAmaka bhinna kavi ho gaye jinhoMne saM0 1725 meM 'dohAzataka' kI racanA kI hai| inakA janma sAMgAnera meM haA thaa| ye AgarAvAsI hemarAja se bhinna haiN| inhoMne pAMDe hemarAjakRta 'pravacanasAra' kA padyAnuvAda kiyA hai| isalie pravacanasAra kA kartA samajha kara kaI bAra ina donoM ko eka mAnane kA bhrama bhI ho jAtA hai| ina donoM meM racanAkAla kA antara bhI bahuta mAmUlI hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1097 89 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 346 (dvitIya saMskaraNa ) / 2. DA0 hukumacanda bhArilla--'rAjasthAnI gadya sAhityakAra' nAmaka lekha, rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 248 para saMkalita / 3. rAjasthAnI jaina mAhitya pR0 216 (gaMgArAma garga kA lekha) 38 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 17vIM zatAbdI meM do anya hemarAja nAmaka kaviyoM kA ullekha milatA hai| - hemarAja III-jIvarAja ke ziSya the| inhoMne saM0 1609 meM dIpAvalI ke dina 'dhannArAsa' ko pUrNa kiyA jisakI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM a carama jinavara saMgha jaikara bhAvasiu guru gAiyA, karmakaThina cUrinyAna pari ananta sukha te pAiyA / jIvarAja RSi ziSya suNa munivara hImarAja vaSANIiM, raciu teha sAnniddha dharIya guNa buddhi haraSa hiyaDai aanniiii| suta nehAlI dina dIvAlI saMvata sola navotarai, naranArI samakitadhArI gAi bhavasamudralIlAtarai / ApakI dUsarI racanA 'buddhirAsa' (gAthA 55) saM0 1630 zrAvaNa meM racI gii| - hemarAja IV-zrI desAI ne hemarAja vAcaka kA ullekha kiyA hai jo vijayakIti ke ziSya kahe gaye haiN| inhoMne saM0 1609 meM hI kharataragacchIya jinamANikya ke samaya vikramanagara meM kAlikAcArya kI kathA likhI / yadyapi dhannArAsa ke lekhaka aura kAlikAcArya kathA ke lekhaka hemarAja hI haiM aura saM0 1609 meM hI donoM racanAyeM kI gaI isalie saMbhAvanA yaha bhI hai ki ye donoM eka hI vyakti hoM, basa guruparamparA ko lekara zaMkA hai, yadi isakA samAdhAna ho jAya, to ye donoM lekhaka eka ho sakate haiN| jo ho, ye donoM 17vIM zatAbdI (vikramIya) ke lekhaka haiN| hemarAja V-eka anya hemarAja 18vIM zatAbdI meM aura ho gaye haiM jo kSemakIrti zAkhA ke sAdhu lakSmIkIrti ke ziSya the| bAda meM ina hemarAja kA dIkSoparAnta nAma lakSmIvallabha ho gayA thaa| ye 'rAjakavi' upanAma se kavitAyeM karate the| inakI bhI aneka racanAyeM upalabdha haiM 1. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 202, bhAga 3 pR0 674 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 44-45 (dvitIya saMskaraNa) Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemavijaya yapi 595 jaise hemarAja bAvanI, dUhA baavnii'| patA nahIM 18vIM zatAbdI ke dohA-zataka ke lekhaka aura dUhAvAvanI ke lekhaka bhI eka hI vyakti haiM yA do bhinna kavi haiM ? ina pAMca hemarAjoM meM pANDe hemarAja sarvaprasiddha aura vikhyAta sAhityakAra haiN| zeSa cAra meM se do 17vIM aura do 18vIM zatI ke ke lekhaka haiN| 17vIM zatAbdI ke hemarAjoM se 18vIM zatAbdI ke hemarAjoM kA pRthakatva dikhAne ke lie hI unakA nAmollekha (18vIM zatAbdI vAle) kara diyA hai, pUrNa vivaraNa 18vIM zatAbdI ke sAtha hI diyA jaayegaa| hemavijaya gaNi-Apa tapAgacchIya kamala vijaya ke ziSya the / Apane apane guru kI stuti meM 'paM. kamalavijaya rAsa' likhA hai jo aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 3 (saMzodhaka zrI vijayadharmasUri) pR0 137-138 para chapA hai| kamalavijaya kA saM0 1661 ASAr3ha kRSNa 12 ko mahesANAM meM svargavAsa huA thA ataH yaha racanA bhI usI varSa aura usI sthAna meM kI gaI hogii| rAsa ke anusAra kamalavijaya kA janma mAravAr3a sthita droNAU nAmaka sthAna meM govindazAha kI patnI golama de kI kukSi se haA thaa| inake bacapana kA nAma kelharAja thaa| 12 varSa kI avasthA meM pitA kA svargavAsa ho jAne para amaravijaya nAmaka sAdhu ke upadeza se inheM vairAgya huA aura dIkSita hue, saM0 1614 meM vijayadAnasUri ne inheM gAndhAra meM paNDita pada pradAna kiyaa| yaha rAsa kula 108 kar3I kA hai| rAsa ke anta meM kavi ne likhA haijasa vairAgya bara vAnagI vAsanA zaravara, suvihita jatI ridaya raakhii| jasa saMvega rasa sarasa savi pAchilA, sAdhu guNarAsino huu saakhii| rUparekhA dharo asama samarasa varo sAha, goviMda suta sAdhu siiho| 1. rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 275 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kahata kavi hema thira pema o, zrI guro hoU maha muhakaro amiya jI ho|' isakI prArambhika paMktiyA~ dekhiye . sarasa vacana rasa varasatI, sarasati kaviaNa mAya, __samariya niyaguru gAyasyu paMDita praNamiya pAya / kavi me likhA hai ki vaha isa rAsa meM 'niaguru' apane guru arthAta kamalavijaya kI kIrti kA gAna kara rahA hai / Age likhA hai kamalavijaya kovida tilaka suvihita sAdhu siMgAra, tAsa rAsa raliAmaNo, bhaNatAM jaya jayakAra / nemijina caMdrAvalA-(44 kar3I) isameM bhI kavi ne apane ko kamala vijaya kA ziSya kahA hai| ApakI guruparamparA isa prakAra hai tapAgacchIya Ananda vimalasari kI parampadA meM zubhavimala> kamalavijaya ke Apa ziSya the| inheM zrI nAthUrAma premI ne hIravijaya kA praziSya aura vijayasenasUri kA ziSya batAyA thaa| usI AdhAra para DA0 premasAgara jaina aura DA0 harIza Adi ne bhI vijayasena kA ziSya likhA hai| hemavijaya ne vijayasena sUri kI prazaMsA meM 'vijayaprazasti' nAmaka eka racanA saMskRta meM likhI hai| inhoMne hIravijayasari kI stuti meM bhI kaI stuti, stavana saMskRta meM likhe haiN| inameM se eka zatraJjaya pahAr3a ke zilAlekha meM TaMkita hai| isameM 67 zloka haiN| inhIM sabake AdhAra para inheM vijayasena kA ziSya mAna liyA gayA hogaa| vastuta. hIravijayasUri aura vijayasenasari atyanta prabhAvazAlI sari the| ANaMdavimala ko koI paramparA nahIM clii| isalie inhIM donoM kA nAma adhika pracalita ho gyaa| hIravijaya se saM0 1639 meM 1. aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 3 pR0 137-138 aura jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 395 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 1-2 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI 3. zrI nAthUrAma premI-hinda jaina sAhitya kA itihAsa (1917) pR0 48 4. DA0 premasAgara jaina--hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 156 157 5. DA0 harIza zukla --- jana gurjara kaviyoM kI hindI sevA pR0 123 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemavijaya gaNi 597 do bAra samrATa akabara milA aura jagadguru kI padavI dI, isI prakAra vijayasena se bhI saM0 1650 meM milA aura 'savAI' viruda pradAna kiyaa| isalie inakA prabhAva gaccha meM atyadhika bar3ha gayA thaa| hemavijaya ne saMskRta ke atirikta marugurjara meM bhI ina donoM para kaI stuti-stavana likhA thaa| mizra bandhu vinoda meM inake saM0 1666 ke banAye kucha aise padoM kA ullekha milatA hai|' nemijina caMdrAvalA kA antima chanda isa prakAra hai-- tapagacha maMDaNa hIralore, hIravijaya munirAja, nAma japatAM jehanUre sIjhe sagalA kAja / sIjhe sagalA kAja, sIjhesagalA kAja nI koDI, tehane name sadA kara jodd'ii| paMDita kamalavijayano sIsa, hemavijayamuni dyo AsIsa / ' Apa netrahIna the ataH sUradAsa kI taraha Apake padoM meM mArmika svAnubhUti jhalakatI hai udAharaNArtha neminAtha pada kI nimna paMktiyA~ dekhiye ghanaghora ghaTA unayI junaI, itatai utatai camakI bijalI, piyure piyure papihA vilalAti, ju mora kiMgAra karaMti milii| bica vindu pare dRga AMsu jhare, duni dhAra apAsa isI niklii| muni hema ke sAhaba dekhana , ugrasena lalI su akelI clii| isa para kRSNa bhakti kI zRGgArI rIti kA prabhAva spaSTa dikhAI par3a rahA hai aura rItikAla ke eka prasiddha savaiye se yaha paryApta mela khA rahA hai| prasiddha kavi RSabhadAsa ne apanI racanAoM-hIravijaya rAsa, kumArapAla rAsa Adi meM inako sAdara smaraNa kiyA hai / ata: Apa eka pratiSThita aura sthApita kavi siddha hote haiN| Apa saMskRta evaM marugurjara (hindI) ke acche kavi-sAhityakAra the| eka anya hemavijaya (ii) ne, jo kalyANa vijaya ke ziSya kahe gaye haiM, kathAratnAkara kI racanA dasa taraMgoM 250 gAthAoM meM saM0 1. mizrabandha-mizravandhu vinoda bhAga 1 pR0 367 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR. 92 (dvitIya saMskaraNa) Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1657 meM kii| inake guru ke sambandha meM kahIM vijayasena, kahIM kalyANavijaya aura kahIM-kahIM kamala vijaya nAma bhI milatA hai| isalie yaha saMbhava hai ki kathAratnAkara' ke lekhaka hemavijaya aura kamalavijayarAsa ke lekhaka hemavijaya eka hI vyakti hoN| yadi aisA ho to Apa acche kavi aura zreSTha kathAkAra bhI mAne jAyeMge kintu isa dizA meM paryApta zodha kI apekSA hai| * hema zrI (sAdhvI)-baDatapagacchIya dhanaratna ke ziSya amararatna aura praziSya bhAnumeru the| Apa inhIM bhAnumeru ke ziSya nayasundara kI ziSyA thii| Apane saM0 1644 vaizAkha kRSNa 7 maMgalavAra ko 367 kar3I kI vistRta racanA 'kanakAvatI AkhyAna' likhA, jisakI prArambhika paMktiyA~ nimnavat haiM-- sarasati sarasasakomala vANI re, - sahi guru kerI sevA pAMmIre / zrI jInacaraNe sIsa ja nAmI re, sevaka Upari bahu hIta ANI re|' sevApAMmI sIsa nAMmI gAMU manai UlaTa ghaNai, kathA sarasa prabaMdha bhaNasu, sUjana manai ANaMda nii| kanakAvatI nI kathA rasIlI caturanAM cataraMjanI, vaidyaka rasa kasa guNI nara je tehanAM mnmohnnii| isameM uparokta guruparaMparA dI gaI hai| racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai-- saMvata solaha cuAlai saMvacchari, vaizASa vadi kujavAra, sAtamai dani sUbha muharatai yogai, racau AkhyAna se saar| bhaNai guNai sAMbhali je nari, teha ghari maMgalacyAra, hema zrI haraSai te bolai, sUkha saMyoga sUsAra / ' jIna, (jina), hIte, (hita) cata (cita), dani (dina), sUbha (zubha) sUjana (sujana) Adi azuddha prayogoM kI bhASA meM bharamAra hai| racanA sAmAnya koTi kI hai| kanakAvatI kI kathA ke mAdhyama se nArI ke zIla kA mAhAtmya darzAyA gayA hai| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 882 (prathama saMskaraNa) 2. jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 286, bhAga 3 pR0 777(prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 230-231 (dvitIya saMskaraNa) anta Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 599 hemasiddhi -- Apane 'lAvaNyasiddhi puhataNI gotam' aura 'somasiddhi nirvANa gItam' nAmaka do racanAyeM kI haiM / prathama gIta ke anusAra lAvaNyasiddhi vIkarAja kI patnI gUjara de kI kukSi se paidA huI thI aura Apa putaNI ratnasiddhi kI paTTadhara thI / dvitIya gIta ke anusAra somasiddhi nAhara gotrIya narapAla kI patnI siMghA de kI kukSi se paidA huI thii| ApakA bacapana kA nAma saMgArI thA aura ApakA vivAha jeNAsAha ke putra rAjasI ke sAtha huA thA / 18 varSa kI avasthA meM vairAgya ho gayA aura dIkSoparAnta ApakA nAma somasiddhi par3A / Apane lAvaNyasiddhi se vidyAbhyAsa kiyA aura unakI paTTadhara thI / donoM racanAyeM aitihAsika jainakAvya saMgraha meM prakAzita haiM / unakI kucha paMktiyA~ namUne ke rUpa meM prastuta haiM / lAvaNyasiddhi putaNI gItam kI prArambhika paMktiyA~ dekhiye hemAnanda Adi jiNesara paya namI, samarI sarasati mAta, guNa gAi guruNI taNAM tribhuvana mAMhi vikhyAta / isase lagatA hai ki hemasiddhi lAvaNyasiddhi kI ziSyA rahI hoMgI / saMvata sorahasai vAsaTTi pahutI, saraga majhAri, jaya jaya rava suragaNa karaI dhana guruNI avatAra / dUsarI racanA somasiddhi nirvANa gautama kA Adi isa prakAra hai sarasa vacana mujha Apijyo, sArada kari supasAyo re, saha guraNI guNa gAisuM manadhari adhika umAho re / ina paMktiyoM se pratIta hotA hai ki somasiddhi hemasiddhi kI sahaguruNI thIM / isa gIta kI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM candra sUraja upamA dIjai (adhika) ANaMdo re, pahutINI hemasiddhi ima bhaNai, dejyo paramANaMdo re / ' hemAnanda - kharataragacchIya harSaprabha ke ziSya hIrakalaza ke Apa ziSya the / Apane aMga phurakaNa caupAI (saM0 1639), vaitAla pacIsI caupas (saM0 1646 ) bhoja caritra caupaI (saM0 1654 bhadANai ) aura 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 49 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anta Adi maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dazAraNabhadra bhAsa (gA0 560) saM0 1657, rahavaDiyA nAmaka racanAyeM kI haiM / ' inakA saMkSipta vivaraNa Age prastuta kiyA jA rahA hai-- aMgaphurakaNa caupAI' 22 kar3I, saM0 1636, dshraa| Adi zrI haraSaprabhu gurupaya baMdi, joDisa hU~ caupai chaMda, naranArI nA aMga upaMgA phurai, tAsu phalAphala cNg| saMvata naMda bhavaNa rasa caMda, dasarA hai dina hemAnaMda, kahI bAta pharakaNa taNI, Agama bANa jisI grubhnnii|' vaitAlapacIsI caupAI saM0 1646 indrotsava / praNamya devadevaM ca vItarAgaM surAcitaM, lokAnAM ca vinodAya, kariSye'haM kathAmimAM / natvA sarasvatI devI zvetAbharaNabhUSitAM, padmapatravizAlAkSI nityaM padamAsane sthitA / isameM vikramAditya aura vaitAla se sambandhita 25 kathAyeM haiN| 25vIM kathA ke anta meM kavi ne likhA hai iti vetAla paMcisIya vikrama nai vaitAla, kathA kahI paMcavIsamIhemANaMda rasAla / isakA ravanAkAla antima prazasti meM isa prakAra diyA gayA hai-- iti zrIya vikraya vaitAla hI kahi aha vAta pacIsa a, tiNa vighaha solesaiM chapAsa indra utsava dIsa o| guru hIrakalasa pasAya kari nai hemANaMda muNi uttamapurI, tiha racIya vAta vinoda nI te sayala sajjana suSakarI / 'bhojacaritra rAsa yA caupAI' (5 khaMDa 1021 kar3I, saM0 1654 kArtika prathama divAlI, bhadANA) Adi samariya sarasati sugurupaya, vaMdiya jiNacaMdasUri, kahisu kathA huM bhoja nRpa, ANI ANaMda pUri / isameM dharma pUrvaka dAna kA mAhAtmya bhojacaritra ke mAdhyama se dikhAyA gayA hai| 1. agaracanda nAhaTA paraMparA, pR0 75 2. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 243 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI bhAga 2 pR0 240-243 (dvitIya saMskaraNa) Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 601 hemAnanda yathA-- jinasAsaNa zivasAsaNai, dharamahiM dAna udAra, dIdhau jiNa pari tiNa parai saphala karai saMsAra / isameM kharataragaccha ke AcArya jinamANikyasari evaM yugapradhAna jinacaMdrasUri kA tathA unakI samrATa akabara se bheMTa kA aura usa bheMTa ke madhyastha maMtrI karmacanda Adi kA varNana kiyA gayA hai| isalie isakA aitihAsika mahatva hai| akabara aura jinacaMdrasUri kI mulAkAta kA sandarbha nimna paMktiyoM meM draSTavya hai-- pAti sAhi zrI akabara rAji, karamacaMdra maMtrI tasu kAji, lAbha dekhi lAhaura bulAi, pAtisAha siu liyo milAi / solaha sai guNa (pa)cAsai vAsa, vadi dasamI ne phAguNa mAsa, yuga pradhAna teha padavI dei, phAguNa sudi tima bIja lahei / mAnasiMha zrI jI bhAiyau, AcArija padavI ThAiyau, zrI jinasiMha sari dyaunAma, karamacaMda tiha kharacyA dAma / juga pradhAna AcArija bive, udayavaMta huiyo saMgha save / racanAkAla, guruparaMparA evaM racanA sthAna se sambaddha paMktiyA~ nimnAMkita haiM-- haraSa prabhu nAmai muNirAi, hIrakalaza tasu sIsa kahAi, sIsa tAsu muni hemANaMda, tiNi mani AMNI adhika ANaMda, saMvata solaha se caupanai, kAtiya prathama divAlI dinai / gAma madANe vAMna varIsa, vasudhA vara dhAru maMtrIsa, tAsa pATi maMtrI gopAla, dAnapUNya te adhika rasAla, tiNi vayaNe bhojaprabaMdha, kahiu saMkSepe caupai baMdha / ' dazArNabhadra mAsa (56 kar3I saM0 1658 phAlguna zukla 15 rauvaDIA) racanAkAla-suguru Adesai vicaratA sola aThAvana vAsa re, bhaviyaNa taNai Agraha karI,rahavaDIA rahiyA cumaasre| mAsa kAtiga sudI pUnamai, hIrakalaza suguru sIsare, bhAsa hemANaMdamuni kahI, pravacanavacanajagIsa re / 2 1. jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 240-243 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, bhAga 1 pR0 288-289 aura bhAga 3 pR. 780-783 (prathama saMskaraNa) Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 anta maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aha riSi zrAvaka guNa thuNai, cha paya Avasyaka sAji re, maMgalakAraka tiNi bhaNI, riddhi nai vRddhisiddhi kAji re, zrI kharataragachi rAjiyau zrI jiNacaMdrasUrIsa re, zrI jinasiMhasUri tasupATaiM, vijaya rAjai nisidIsa re| haMsabhuvanasUri-Apake sambandha meM adhika vivaraNa nahIM upalabdha ho sakA hai| Apane saM0 1610, chavIAra meM 46 kar3I kI eka racanA 'pArzvastava' nAma se kI jisakA prArambha isa prakAra hai zAsanadevI manadharI a, gAUM pAsa jiNaMda, zaMkhezvarapura maMDaNo a, dIThe paramANaMda / racanAkAla--saMvat (1610) soladasottare the, tavana racIyUsAra, zrI saMbhavanAtha pasAule ae chavIAra nayara majhAra / anta traNekAla pUje sadA a, saMkhezvara zrI pAsa, zrI haMsabhuvana sUri oma bhaNe o, pUre mananI Asa / / kalaza kI do paMktiyA~ je jana ArAhe zyAma dhyAye pApa jAdhe bhava taNAM, haMsabhuvana sUri ima jaMpe zAzvatA sukha de ghaNAM / ' haMsaratna--biMbadaNIka gaccha ke siddhisUri Apake praguru aura haMsarAja guru the| ApakI kRti kA nAma ratnazekhara rAsa athavA paMcaparvI rAsa hai / isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai-- sarasati diumujha vANI, sAkara amiya samANI, hUM ati mUr3ha ainANa, sahiguru karuMa praNAma / Age biMbadaNIka gaccha aura siddhisUri kI stuti kI gaI hai| isakI antima paMktiyA~ nimnavat haiM goyama lavadhi gaNadharu mA0, paMDita zrI haMsarAja, mithyA tAva nivAriu amA0, sAriumAharu kaaj| 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 662 (prathama saMskaraNa), aura bhAga 2 g.. 47-48 (dvitIya saMskaraNa) Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haMsarAja anta nara nArI nita je guNai mA0, ratnazeSara nRpa rAsa, navanidhi teha dhari saMpajai amA0, sarasati pUrao Asa / sAsanadeviya sAnadhi amA0, bolai haMsaratana, pUri manoratha manataNA o mA0 thaMbhaNa pAsa prasanna / ' ApakI kisI anya racanA kA patA nahIM cala pAyA hai / haMsarAja I--Apa tapAgacchIya hIra vijayasari ke ziSya the / ' ApakI do racanAyeM prakAzita haiM, 1. (mahAvIra) vardhamAna jina (paMcakalyANaka) stava (100 kar3I saM0 1652 se pUrva) Adi--. . sarasati bhagavati diu mati caMgI, sarasa suraMgI vANi, tujha prasAde mAya cittadharahUM jinaguNa rayaNanI khANi / / giruA guNa vIrajI gAisa tribhuvanarAya, jasa nAmeM ghari maMgalamAlA citta dhareM bahu sukhathAya / iya vIra jinavara sayala sukhakara nAmeM navanidhi saMpaje, ghareM Rddhi vRddhi siddhi pAmeM, aeNkamana jinavara bhaje / tapagaccha ThAkura guNa virAgara hIravijaya sUrIzvara, haMsarAja vaMde mana ANaMde, kahe dhana mujha aha guru / / yaha racanA 'caitya Adi saMjjhAya' aura anyatra bhI prakAzita haiN|" ApakI dUsarI racanA 'hIravijayasUrilAbha pravahaNa saMjhAya 72 kar3I kI hai aura khaMbhAta meM racI gaI thii| yaha 'janayuga' pustaka saMkhyA 5. jyeSTha-zrAvaNa saM0 1987 aGka meM prakAzita hai| isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM prathama jiNesara mani dharuM samarUM sarasati mAya, guNa gAUM tapagachapatI, jAsa nAmi sukha thaai| khaMbhanagaranu saMgha vairAgara, paMcavidhi dAnadAtAra, kanakacIra sonaharI gaMThoDA, varasai jima jaladhAra re, jihAM jihAM gurunI AjJA varatai, tihAM tihAM utsava thAvai,. dina dina car3hatai raMga sohAvai, haMsarAja guNa gAvai re / / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1506-7 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 177 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 805-6 (prathama saMskaraNa)' aura bhAga 2 pa0 277 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI anta Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ApakI donoM racanAyeM tIrthaGkara aura guru bhakti kI bhAvanA se ota-prota haiN| yaha bhaktikAla kA vyApaka prabhAva thA jisake phalasvarUpa usa kAla kI jaina racanAoM kA bhI pradhAna svara bhaktibhAva pUrNa thaa| haMsarAja II--Apa kharataragacchIya varddhamAnasari ke ziSya the / 'jJAna bAvanI' ApakI prasiddha racanA hai jisakI aneka pratiyA~ rAjasthAna aura gujarAta ke jJAna bhANDAroM meM upalabdha haiN| bhakti evaM vairAgya bhAva se paripUrNa 52 padyoM kI yaha sundara ra canA hai| bhASA sarala evaM pravAhapUrNa hai, yathA-- oMkAra rUpa dhyeya geya na kachu jAne, para paratata mata mata chaha mAMhi gAyo hai| jAko bheda pAve syAdavAdI aura kaho jAne, mAne jAte ApA para urajhAyo hai|' ApakI isa racanA kA samaya evaM Apake sambandha meM adhika 'vivaraNa nahIM jJAta ho sakA hai kintu zrI mo0 da0 desAI ne inheM 17vIM zatAbdI kA lekhaka batAyA hai aura inakI eka gadya kRti kA udAharaNa bhI diyA hai jisase inakA padya ke sAtha gadya lekhaka honA bhI pramANita hotA hai| inakI gadya racanA kA nAma hai 'dravya saMgraha bAlAvabodha' / yaha pustaka saM0 1709 se pUrva likhI jA cukI thI ataH nizcaya hI yaha 17vIM zatAbdI kI racanA hogii| yaha racanA mUlataH digambara vidvAn nemicandra kI kRti 'dravya saMgraha' kA bAlAvabodha (TIkA) hai| isake prArambhika zloka se lekhaka haMsarAja II hindI ke sAtha saMskRta ke bhI jJAtA pratIta hote haiM, yathA-- dravyasaMgraha zAstrasya bAlAbodho yathAmati haMsarAjena muninA paropakRtaye kRtaH / paurvAM paurva viruddhaM yallikhitaM mayakA bhaveta, vizodhyaMdhImatA sarvatadAdhnAya kapAM mayi / kharatara gacchana bhogaNataraNInAM varddhamAna sUrINAM, rAjye vijayaniniSTA nItoya sahasi mAseva / / 1. harIza zukla-jaina gurjara kaviyoM kI hindI sAhitya ko dena pR0 2. jaina gurjara kavio bhAga 3 khaNDa 2 pR0 1624 (prathama saMskaraNa) Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta kaviyoM dvArA racita kRtiyA~ 605 ajJAta kaviyoM dvArA racita kRtiyoM kA vivaraNa 'nAgila sumatirAsa'-(107 kar3I saM0 1640) kA prArambha vIra jiNesara pAanamI, pUchai goyama svAmI, kima sumati bhava mAMhi bhamyo, nAgila kimasivaThANi / kuguru saMga sumati kiu, tU bhava bhamyo ananta, nAgila te puNa parihariu, juo pAmyo bhava anta / racanAkAla--saMvata solacyAlai valI rAsa racyu udAru re, bhaNai guNai je sAMbhalai teha lahI sukhadAru re / ' 'dharmabuddhi pApabudhi caupAI' (saM0 1608 se pUrva) __ isakA koI uddharaNa upalabdha nahIM ho skaa| 'mAlavI RSinI saMjhAya athavA gIta' (saM0 1616 bhAdra 5, devAsa) Adi goyama gaNahara gyAnavaMta, munivara caudasahasa RSi mUla gule, tAsa taNA payaanamI krodha lobha, upazamI a kavitti iNdrbhuutiuulguuo| racanA sthAna evaM samaya mAlava deza mAdhya devAsa gAma, nidhi jehanI parasiddhi jaNIi a, tehanau desaghaNI Rddhi chai jAMsa ghaNI, zillAdIna rAya vakhANIi / saMvata re sola valI solottarai re gAyu bhAdrava mAsi, paMcamI dinai re, bhaNatAM re suNatAM sukha savi saMpajai re, zrI saMghanai jaikara, akaimaniire / ahavaugiru u re mAlavI RSivara rAjiure / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 50 653 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 18 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 659 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 42 (dvitIya saMskaraNa) Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.6 maru-gurjara jaina sAhitya kA vRhad itihAsa jehanai malarAja mAnIi savi kAji, jayavallabha guru rAjIi / cauda vidyA nidhi bhogavai rAjaridhi, guNanidhi guruaDi gAjIu / ' 'dhannA zAlibhadra rAsa' (raMgavI saMghavI kA putra) yaha racanA kadAcita RSabhadAsa kI ho| racanAkAla--saMvata sola cauvIsAsAra, Aso sUda 7 AditavAra, raMgavI saMghavI no suta ja boli, aha saraloka merunitoli / jaina gurjara kavio bhAga 110 241 para RSabhadAsa ke pitA sAMgaNa saMghavI kA ullekha hai| saMbhava hai ki yahA~ sAMgaNa ke sthAna para 'sagavI' zabda pATha doSa yA lipi doSa se A gayA ho aura samaya 1624 na hokara 2044 =80 arthAt 1680 hoto yaha racanA RSabhadAsa kI ho sakatI hai| sItA prabandha--(zIlaviSayaka) 349 kar3I, saM0 1628 raNathaMbhaura / isakA 'Adi' isa prakAra hai sakala manoratha sidhavara, praNamIya zrI vardhamAna, sIla taNAM guNa varNavauM, pahuvI prasiddha pramANa / isameM zIla kA mahatva darzAyA gayA hai, yathA sIla prabhAvi agni TalI, thApai niramala nIra; sItA jima prabhAvi huyau, kahisuu te vara dhIra / sItArAma kI jinadIkSA ke sambandha meM kavi likhatA hai-- tava te rAma ni sItA beya, vairAgi jina dRkhyA leya, japa tapa saMyama pAliu, kharau rAmi karmakSaya karyau / racanAkAla--saMvata sola aThavIsA varSe, gar3ha raNathaMbhara atihi jagIsai / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 676-677 (prathama saMskaraNa) aura __bhAga 2 pR0 42 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 2 pR0 139 (dvitIya saMskaraNa). Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta kaviyoM dvArA racita kRtiyA~ sAha cokhA kahaNathA kIyau, sevaka janani sivasukha dIyau / ' zrIdatta rAsa ( 230 kar3I saM0 1641, dhanaterasa ) Adi maMgala maMgala karaNa siddhAyaga a vIraha vIra taNI rakhavAli, ke suvacana saMpada dAyakA o sundara rUpanI Alike, maMgalakaraNa siddhAyakA a 1 racanAkAla - saMvata zAMtimita eka tAlai raciu, mAsa dIpAlikA dvitIya pakSa, divasi dhanaterasa pUraNa manarasi vAra te vANIu jANi dakSa / anta zrI datta caritavara bhAva syU racita the, khacita vairAgya rayaNe susAraM, je suNai nArinara mana karI tatapara, ajara amara lahi pada udAraM / 2 zrIdatta ke caritra ke dRSTAnta dvArA isa racanA meM vairAgya kA bhAva puSTa kiyA gayA hai / sadayavacchavIra caritra (saM0 1652 se pUrva ) harSavarddhana gaNi ne saMskRta meM 'sadayavatsa' kathA likhI thI / yaha usI para AdhArita eka marugurjara racanA hai / isakI hasta prati saM0 1652 kI likhita upalabdha hai / ataH usase pUrva kisI samaya likhI gaI hogI parantu racanAkAla nizcita nahIM hai / 607 AdityavAra kathA (158 kar3I ) kavi saMbhavataH digambara rahA hogA / isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM SANG 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 729-30 (prathama saMskaraNa ) bhAga 2 pR0 154-55 (dvitIya saMskaraNa ) 2. vahI bhAga 3 pR0 764 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 2 pR0 191-192 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI bhAga 1 pR0 481 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 118 (dvitIya saMskaraNa) Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa risahanAha praNamoM jiNaMda, prasanna citta hoi ANaMda, praNamu ajita paNAsai pApa, dukhadAlidra bhaya harai tApa / ' Udara rAso (gAthA 65 saM0 1680 ke pazcAt) yaha kavi kharataragacchIya pratIta hotA hai| isane gaNezavaMdanA bhI kI hai, yathA-- zuDAlA umayAsutana mukha dantUsala meka kahai jimatau tUTha kahAM, udara rAso aka / racanAkAla--saMvata sola azI au samai udara huA aneka, - mAraNa kajina hui minI, huau na aharu aka / 2 isakI bhASA para rAjasthAnI kA prabhAva adhika hai| sarasvati athavA 'bhAratI' athavA 'zAradA chaMda' (44 kar3I, saM01684, Azo suda 15, guruvAra) Adi sakala siddhi dAtAraM, pArzva natvA stavAmyahaM, varadAM zAradA devI, sukha saubhAgya kaarinniiN| racanAkAla--saMvata candakalA ati ujjala, sAyara siddhi Aso sudi nirmala, panima sUru guruvAri udAra, bhagavati chanda racyo jayakAra / jaisA ki isa kRti ke nAma se hI spaSTa hai, isameM sarasvatI kI vaMdanA kI gaI hai, jaise-- sArada nAma japo jaga jANaM, sArada nAma gAu suvihANaM, . sArada AyaI buddhi vinANaM, sArada nAmaI koDi kalyANaM / ' manohara mAdhava vilAsa athavA 'mAdhavAnala' (199 kar3I, saM0 1689 ___ se pUrva) 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 984-85 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 213 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 989-90 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR. 233 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI bhAga 3 pR0 1015-16 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 259 (dvitIya saMskaraNa) . Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta kaviyoM dvArA racita kRtiyA~ 6.5 mAdhavA nala kAmakaMdalA kI prasiddha kathA para yaha kRti AdhArita anta nyAi bhoga saMbhogavI, nizcainArI raMga, ra tipati iNi pari pUjIi, cauviha mAhava aMga / ' sAdhukula (19 kar3I, 17vIM zatAbdI) Adi vaMdI vIrajinezvara pAya, moha taNu jiNi pheDiu vAya / bolu sAdhu asAdhu guNa kevi, nisuNu bhavIA kAna dharevi / / yaha sAdhu asAdhu kA lakSaNa batAne vAlI laghukRti hai| AdinAtha stavana-kavi saMbhavataH digambara hogaa| Adi tuma taraNatAraNa bhavanivAraNa bhavika muniyAnaMdano, zrI nAbhinaMdana jagatanaMdana AdinAtha // 3 'haMsAulo (pUrvabhava) rAsa pAMcamo khaMDa (45 kar3I) caupaTa caMpAnagarI sAra, kSitri triNi vasai udAra, mAho mAMhi avaDI prIti, aMka akana iM cAlai cIti / jaMbUsvAmI belI (27 kar3I) Adi kara jor3I prabhavau bhaNai jaMbukumAra avadhAri, viSayasukha bhogavi bhalA raMgiipaMca prakAri / caubIsI (37 kar3I taka apUrNa prApta hai) 37vIM kar3I isa prakAra hai kaMthunAtha zrI sama gaNIsa, sAThi sahasra vAMdU prabha sIsa, gaNadhara guruA vara pAMtrIsa, tasa pAme nita nAmusIsa / 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1038 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 3 pR0 280 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR0 357 (dvitIya saMskaraNa) 3. vahI 357-58 (dvitIya saMskaraNa) 4. vahI 5. vahI 6. vahI bhAga 3 pR0 360-361 39 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rAga dhanyAsI kAnaDInu pArzva stavana (saM0 1608) aMta saMvata sola 1608 aThotari saMvatsari kI tribhavana ulAsa, nayara baDodari rAjapUra mAhiM sakalamUrati zrI pAsa bhavIyaNa kutAri / inakI dUsarI racanA 'rAga kAnaDonuM stavana' khaMDita rUpa meM prApta hai| jIva pratibodha saMjjhAya (40 kar3I) Adi tUM syANAM tUM syANAM ve jIyar3e, tUM syANAM 2 ve jIyaDe / anta taji pandraha paramAda viSasukha nijjara karahu sayANA be, dharma sakala dhari dhyAna anUpama, lahi nija kevalanANA be|' bArabhAvanA saMjjhAya (12 kar3I) aura tamAku saMjjhAya (15 kar3I) bhI ajJAta kavi kRta racanAyeM haiM jinakA racanAkAla Adi bhI ajJAta hai, basa ve kevala 17vIM zatAbdI kI racanAyeM haiN| RSabhadeva namaskAra Adi jagadAnaMda canda catura cihu haMsi tuM ca upaTa, paramesara kharavaSa lakhyagu koDi paragaTa / ' AdinAthastavana (31 kar3I) aura amarasena vayarasena caupAI Adi prApta racanAyeM haiN| inameM 'zreNika abhayakumAra carita' (342 kar3I) bar3I racanA hai / isakI prArambhika do paMktiyAM isa prakAra haiM-- sohAvA zrI vIra jinapAya paMkaja praNamesu, zrINI abhayakumAra mita huM saMkSepa kahesi / prArAdhanA (65 kar3I) aura navakArarAsa bhI ullekhanIya racanAyeM haiN| navakAra rAsa 'jaina prAcIna saMjjhAya saMgraha' meM prakAzita hai| isakA Adi isa prakAra hai-- 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 360-361 2. vahI 3. vahI bhAga 3 pR0 379 (dvitIya saMskaraNa) 4. vahI bhAga 3 pR0 383 (dvitIya saMskaraNa) Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta kaviyoM dvArA racita kRtiyA~ 611 pahilau jI lIjai zrI arihaMta nAma, siddha savinai jI karU praNAma / kirAsa bhaNisi navakAra anta puhakavara teha dIpa majhAri, bharataSetra tihA chai re vicAra, siddhavaTa paravata DhukaDo vAsa, indrapurai mAhi tihAM riSa rahau caumAsa / ' aitihAsika jaina kAvya saMgraha kA 30vA 'bhAvaharSa upAdhyAya gIta' ajJAta kavi kI racanA hai| isameM bhAvaharSa kA itivRtta diyA gayA hai| ve zAha kor3A aura unakI patnI kor3ama de ke putra the| kharataragacchIya sAgaracaMdrasUri zAkhA ke sAdhu tilaka ke Apa praziSya evaM kulatilaka ke ziSya the| Apane kharataragaccha kI sAtavIM zAkhA "bhAvaharSIyazAkhA' kA pravartana kiyA jisa kI gaddI bAlotarA meM hai| isako prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM--- zrI sarasati mati diu ghaNI, suhaguru kAu pasAya, haraSa karI hUM bInavU zrI bhAvaharSa uvajhAya / surataru jima sohAmaNA manavaMchita dAtAra, harSa Rddhi sukha sampadA taru zrAvaNa jala dhAra / ina paMktiyoM meM rUpaka alaMkAra kI zobhA draSTavya hai| kavi sahRdaya evaM kAvyazAstra se paricita pratIta hotA hai| bhASA prAMjala marugurjara hai / isameM kula 15 chaMda haiM / rAga soraThI meM racanA nibaddha hai| ___isI prakAra jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya (saM0 muni jinavijaya) meM kisI ajJAta kavi kI racanA 'tejaratnasUri saMjjhAya' saMkalita hai jisameM tejaratnasUri kA vivaraNa diyA gayA hai| Apa aMcalagacchIya vidhi pakSa ke AcArya the| ApakA janma gujarAta meM ahamadAbAda ke nikaTa rAjapura ke nivAsI zrImAlI vaNika rUpA kI patnI kuMvari kI kukSi se huA thaa| bacapana kA nAma tejapAla thA / . bhAvaratnasUri ke upadeza se vairAgya huA aura saM0 1629 ASAr3ha zukla 10 ko dIkSita hue| saM0 1625 meM gaccha nAyaka pada para pratiSThita hue aura ApakA nAma tejaratnasUri pdd'aa| isakI prArambhika paMktiyA~ nimnavat haiM1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 385 (dvitIya saMskaraNa) 2. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 136 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 maru-gurjara jaina sAhitya kA vRhad itihAsa sayala jiNesara payana mevi sarasati samarevi, gaNahara goyama sAminAtha nita citta dharevi / sobhAga sundara nita puraMdara suragaNe jina alaMkariu, tima japu tejaratna munipati sayaNa saMgha parivariu / ' anta gadhasAhitya vi0 17vIM zatAbdI ke gadya lekhakoM meM eka ora marugurjara ko prAcIna bhASA-zailI ke prayoga aura dUsarI ora khar3I bolI kI navIna bhASAzailI ke prayoga ke prati rujhAna samAna rUpa se dikhAI par3atI hai| ina donoM zailiyoM meM vraja bhASA ke bar3hate prabhAva ke kAraNa usake zabdaprayoga bhI mile-jule milate haiN| yaha zatAbdI gadya lekhana kI dRSTi se bhI jaina sAhitya kA sampanna kAla hai| isa yuga ke prasiddha kaviyoM meM se kucha ne gadya bhI likhA hai| unakI gadya racanAoM kA vivaraNa yathAsaMbhava unakI padya racanAoM ke sAtha hI isa khaNDa meM dene kA prayatna kiyA gayA hai, phira bhI kucha ajJAta lekhakoM kI acchI gadya racanAoM tathA kucha jJAta lekhakoM kI bhUlI-bhaTakI racanAoM kI carcA chUTa gaI hai, unakA vivaraNa yathAkrama Age prastuta karane kA prayatna kiyA jA rahA hai| prasiddha kavi banArasIdAsa ke gadya meM ukta donoM zailiyoM kA namUnA mila jAtA hai| inakI racanAoM meM khar3I bolI ke vipula prayoga pAye jAte haiM, yathA - barasa eka jaba pUrA bhayA, taba banArasI dvAra gayA ! yaha tukabaddha gadya bhI hai aura padya bhii| isa bhASA zailI ko samRddha banAne ke lie bIca-bIca meM muhAvaroM, kahAvatoM, lokoktiyoM kA prayoga bhI kiyA gayA hai, yathA-- jaisA kAte taisA bunai, jaisA bovai taisA lunai / athavA zuddha gadya kI yaha paMkti, 'kahate banArasI tathApi maiM kahU~gA kucha, sahI samajhege jinakA mithyAtva muA hai| isameM kartA, kriyA aura sarvanAma Adi khar3I bolI ke prayukta haiN| inakI prAcIna zailI kA eka namUnA paramArtha vacanikA se dekhiye -atha paramArthavacanikA 1. jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya (saM0 jinavijaya muni) pR0 211 / / 2. kAmatA prasAda jaina -hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 140 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya likhyate', eka jIva dravya vAke ananta guNa anaMta paryAya / eka-eka guNa ke asaMkhyAta pradeza, eka-eka pradesani viSa ananta karmavargaNA, eka-eka karma vargaNA viSa ananta ananta pudgala paramANu, eka eka pudgala paramANu viSa ananta guNa ananta paryAya sahita virAjamAna / ' gadya bhASA meM kramazaH lazkara yA urdU kI zabdAvalI prabeza pA rahI thii| banArasIdAsa kI bhASA meM gunAha, khatA Adi aneka aise zabda prayukta isa yuga kI eka gadya racanA 'pradyumna carita' kI prati saM0 1698 kI likhita jaina mandira seTha kauMcA, dillI ke zAstrabhaMDAra meM surakSita hai| yaha gadya racanA 72 pannoM kI hai| yaha prAcIna gadya bhASA zailI kI racanA hai| khar3I bolI meM uda mizrita navIna gadya zailI kI eka pustaka kutubazataka yA 'kutubadIna kI bAta' kI saM0 1633 kI likhita prati bhI prApta hai jisakI kucha paMktiyAM Age namUne ke rUpa meM dI jA rahI haiM dillI sahara suratANa peroja sAhi thAnA, bIbIyA~ lAja lojai bNdhaanaa| bAr3IyAM beliyA~ nayaNe dikhAvaI, sahijAdA Agai sarakaNai na pAvaI / isakI bhASA para 'dakkhinI' bhASA zailI kA prabhAva dekhA jA sakatA hai| sahajakuzala kRta 'siddhAnta huNDI' aura merusundara kRta zIlopadeza bhASA bAlAvabodha Adi kucha anya racanAoM meM ina zailiyoM kA namUnA DhUr3hA jA sakatA hai| isa zatAbdI meM bAlAvabodha aura TabbA Adi gadyarUpoM ke atirikta kucha maulika gadya racanAyeM praznottara zailI meM likhI gaI jaise jayasoma upAdhyAya kRta do praznottara grantha aura harSavallabha upAdhyAya kRta aMcalamata carcA Adi / sAdhukIrti kRta saptasmaraNa saM0 1611, somavimalasUrikRta dazavaikAlika aura kalpasUtra bAlAvabodha tathA padmasundarakRta pravacanasAra bAlAvabodha Adi kucha aisI racanAyeM haiM jinakA ullekha inakI padya racanAoM ke sAtha nahIM ho skaa| isa zatI meM saMskRta aura prAkRta granthoM para bAlAvabodha va TabbA bar3I 1. hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 136 2. zrI agara canda nAhaTA- rAjasthAna. meM racita hindI sAhitya pR0 111 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 marugurjara jaina sAhitya kA bRhat itihAsa saMkhyA meM likheM gaye, yathA-kuzalabhuvanagaNikRta saptatikA bAlAvabodha 1601 vi0, somavimalakRta kalpasUtra aura dazavakAlika bAlAvabodha, pAvacandra ziSya samaracaMdrakRta saMstAra prakIrNaka payannA bAlAvabodha, kuzala vardhana ziSya nagarSi gaNi kRta saMgrahaNI bAlAvabodha, kanakakuzala kRta varadatta gaNamaMjarI bAlAvabodha, megharAjakRta samavAyAMga, aupapAtika, uttarAdhyayana, navatatvaprakaraNa, kSetrasamAsa para bAlAvabodha, zratasAgarakRta RSi maNDala bAlAvabodha, ratnacaMdragaNikRta samyakatva ratnaprakAza (jo samyakatva saptati para likhA bAlAvabodha hai), saM0 1694 meM dharmasiMha ne 27 sUtra kA gurjara gadya meM TabbA likhA / ye (dharmasiMha) lokAzAha se alaga eka zAkhA ke saMsthApaka the aura inhoMne sUtroM kI svatantra vyAkhyA kI hai| inhoMne aneka mahatvapUrNa kRtiyoM para TIpa, bAlAvabodha aura TabbA Adi likhA hai| matisAgara ne laghujAtaka nAmaka jyotiSa grantha para vacanikA likhI aura bhAnucanda ke ziSya siddhicaMda ne saMkSipta kAdambarI kathA prAcIna gadya zailI meM maulika DhaMga se likhii| isako bhASA sarasa hai, aura akabarakAlIna marugurjara zailI kA zuddha namUnA prastuta karatI hai| inake alAvA kucha prasiddha lekhakoM kI gadya racanAoM kA nAmollekha mAtra kiyA jA rahA hai jaise merusundarakRta zIlopadeza (saM0 1608), puSpamAlA prakaraNa aura karpUra prakaraNa Adi / vijayatilakakRta vicArastava bAlAvabodha 1611, somavimalakRta kalpasUtra, dazavakAlika vipAkasUtra aura gautamapRcchA para likhita bAlAvabodha, kanakakuzalakRta guNamaMjarI kathA, saubhAgyapaMcamI aura jJAnapaMcamI kathA para bAlAvabodha saM0 1655, zrIpAla RSikRta dazavaikAlika sUtra, nandIsUtra para bAlAvabodha saM01664, dhanavijayakRta karmagrantha bAlAvabodha, padmasundarakRta bhagavatI sUtra bAlAvabodha, sUracaMda kRta caturmAsI vyAkhyAna bAlAvabodha, zrIsArakRta guNasthAnaka bAlAvabodha aura muNabijayakRta alpabahutva bAlAvabodha tathA rAjahaMsakRta dazavakAlika bAlAvabodha Adi isa kAla kI anya ullekhanIya gadya racanAyeM haiN| jaina sAhityakAra prAyaH sAdhaka aura santa rahe haiN| inake lie sAhitya vizuddha kalA kI vastu kabhI nahIM rhaa| ataH jaise padya meM vaise hI gadya meM bhI camatkAra yA alaMkaraNa kI pravRtti nahIM milatI apitu abhivyakti kI saralatA, subodhatA aura sahajatA kA sadaiva Agraha dikhAI par3atA hai| ye sAdhu lekhaka apane nAma, yaza ke lie nahIM Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya 615 varan lokopakAra ke lie likhate the isalie aneka kRtiyoM meM unake racayitAoM meM nAma-pate bhI nahIM haiN| esI kucha ajJAta gadyakRtiyoM ke gadyanamUne Age die jA rahe haiN| 'vivekavilAsa bAlAvabodha'- isake kartA kA nAma ajJAta hai : mUlakRti jinadattasUri kI hai| isakA prArambha isa prakAra huA haiatha TIkA bhASA likhyate / paramAtmanai namaskAra / kisyaM paramAtmA / zrI zAsvata niraMtara AnandarUpa chi| je andhakAra tehanA stoma samUha / teha nasADavAnai / oka sUrya samAna chai / sarvajJa sarvabhUta bhAvi jANai chai / ' yaha marugurjara gadya kA zuddha namUnA hai| 'SaSTizataka bAlAvabodha'-mUlakRti nemicaMdra bhaNDArI kI hai jinakA paricaya prathama khaNDa meM diyA jA cukA hai| isa kRti kA apara nAma siddhAMta pagaraNa 'yA upadeza siddhAnta ratnamAlA' hai / isakA Adi'namo arihaMtANaM' / ghuralI gAthAi cyAri bola sArabhUta chai te kahIi chai arihaMta deva / arihaMta kihavA chai / aThAra doSa rahita / te aThAra doSa koNa / anANa, koha, maya, mANa, mAya, lobha, rati, arati, nidrA, zoka, alIkavacana, corI, machara, bhayAI, prANavadha, premakrIr3A, pasaMga, hAsAya o aThAra doSa thI rahita / 2 vAkya choTe-choTe aura sarala haiM / eka TabArtha kA namUnA prastuta hai| racanA kA nAma hai- 'jJAtAdharmakathA TabArtha' lekhaka kA nAma ajJAta hai| bhASA zailI kA namUnA nimnAMkita hai 'veya / kahatAM Agama lokIka lokotara tehanA jANa / naya / kahatA sAta nayakA bheda 700 tehanA jaann| niyama / kahatAM vicitra abhigraha vize tehanA kAraNahAra / soy| kahatAM bhAvathI atIcAra rahita / " isI prakAra jJAtAdharma kathATabArtha, uttarAdhyayana sUtra TabArtha, anuttaropapAtikadaza TabArtha, nirayAvalI sUtra TabArtha aura aMtagaDasUtraTabArtha Adi aneka TabA prApta haiM jinake lekhakoM kA nAma ajJAta hai| prajJApanA sUtra TabArtha ke madhya kI kucha paMktiyA~ namUne ke rUpa meM prastuta haiM mera parabata Upari je bAi chai tisa mAhi jema chaha hi te marInai naraki jAhi tihu lokanai karasahi teNa kAraNi ahe 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 386 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI, pR0 387 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa loo tiri jaMbadvIpa samudra mAhi paMcidrI naraka jAhi pratara dvaya pharasai / ' navatatva bAlAvabodha ke anta kI do paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM-teha jA malAi ji bIjA AkAza pradeza anukramiI levA anta muhUrtai samyaktanu pariNAma Avai tu aha pudgala parAvartanA addhaiM ji mokSi jaai| ___'pavayaNA' sAroddhAra avacari' kI bhASA sarasa aura sAhityika hai yathA-dharmarUpa pRthivI adhArivA bhaNI mAhabarAha samAna isA jinacandrasUri tehanA zISya zrI AmradevasUrinA pagarupiyA kamalanai parAga sarISA zrI vijayasena gaNadhara kaniSTha lahuDau jasodeva sUrinau yeSTha vaDau ziSya zrI nemacandrasUri tiNai vinaya sahita ziSyai a zAstra kahau / (1646)3 kSetra samAsa bAlAvabodha ke anta kI do paMktiyA~ prastuta haiM aka candramAnau nakSatra graha tArAnau mAna karai, aTThAvIsa nakSatra aTThAsI graha, chAsaThI sahassa navasai pacahattari tArAnI koDAkoDI oka candramAna u parivAra jANIvau / isa zatAbdI kI kAvya racanAoM ke bIca-bIca meM bhI gadya prayoga usI prakAra dekhe jAte haiM jaise hindI kI prasiddha prArambhika kRtiyoM -- pRthvIrAjarAso aura kIrtilatA Adi ke bIca meM yatratatra gadya ke namUne upalabdha hote haiN| vidyAvilAsa mUlataH saMskRta meM likhI prasiddha jaina kRti hai isake bIca-bIca meM gadya ke kucha aMza upalabdha haiM jaise "vAra causaThi dhAnukaraNA vidyA Avai / sarasvatI jANu / bAraha lagamAta mAhi te tinni lagamAta havale bolahi / / te kavaNu / vinnA kanne / pichuDI2 lahuDa3 a tinni havale bolahi te laghu kahahi / ka.ki kuH / nava lagamAta bhArI bolahiM / te kavaNa / kA, kI kU ke kai ko kau kaM kaH o nava lagamAta guru kahAvahi / " 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 390 (dvitIya saMskaraNa) 2. vahI 3. vahI, pR0 393 (dvitIya saMskaraNa ) 4. vahI, pR0 394 (dvitIya saskaraNa) 5. vahI pR0 391 (dvitIya saMskaraNa) Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya sAhitya 617 1 anta - pahilI bratamAdaMsaNa dhArahu / bIjAvrata nimmalau / tIjA tihuM kAle samAika / cauthI posaha sivasukhadAyaka !... ekAdasamI paDimA iha pari riSi jouM lei likhyA paradhara phiri / ' kucha ajJAta lekhakoM kI gadyakRtiyA~ bhI mahatvapUrNa haiM kyoMki unakI pratiyA~ adhikatara jJAnabhaNDAroM meM milI haiM / inameM zraddhApratikramaNa bAlAvabodha, vicAragrantha bAlAvabodha, kalpasUtra bAlAvabodha, *pavayaNA sAroddhAra avacUri ( bAlA0 ), kSetrasamAsabAlAvabodha, daMDakanAbIsabola ( bAlAvabodha ), ekabIsa sthAnaka Tabo, saMthAraga painnA bAlAvabodha, sUyagaDAMga bAlA0, paMcAMgIvicAra Adi kA saMkSipta paricaya zrI desAI ne jaina gurjara kavio meM diyA hai / unameM do tIna uddharaNa dekara yaha prakaraNa sampUrNa kiyA jA rahA hai / eka TabA kA namUnA dekhiye - eka bIsa sthAnaka Tabo kI prArambhika *paMktiyA~ isa prakAra haiM tIrthaMkara akavIsa sthAnaka likhIvai chai / je vimAna thakI cavyA te vimAna nAma (1) nagarInAma ( 2 ) pitAnAma (3) nAma ( 4 ) -- / ityAdi -- paMcAMgI vicAra kI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM 'paMcAMgI vicAra | oka ima kahai : sUtra, vRtti, niryukti, bhASya, cUNa, a paMcAMgI kahIyai / oka ima kahai : sUtra artha grantha niryukti saMgrahaNI a pNcaaNgii..|" 1. jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 391 (dvitIya saMskaraNa ) 2 vahI, pR0 394 3. vahI, pR0 395 (dvitIya saMskaraNa ) Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra kisI sAhitya kA itihAsa likhate samaya lekhaka ko yaha dekhanA Avazyaka hotA hai ki usa sAhitya kA jIvana kI svAbhAvika saraNiyoM, vyakti kI vividha anubhUtiyoM aura samAja kI bhinna-bhinna avasthAoM se koI sambandha hai athavA nhiiN| hindI jaina sAhitya para vicAra karate samaya hameM santulita dRSTikoNa apanAnA cAhie aura use pUrNatayA sAmpradAyika zikSA mAtra mAna kara zuddha sAhitya kI koTi se eka bAragI khArija nahIM kara denA caahie| yadyapi yaha bhI kucha hada taka ThIka hai ki hindI jaina sAhitya kA itihAsa likhate samaya isa bAta kI AzaMkA adhika hai ki vaha korA itivRtta saMgraha bana kara raha jAya aura 'itihAsa' kI saMjJA kA adhikArI na bana pAye kyoMki hindI jaina sAhitya kA sambandha nirvivAda rUpa se jaina dharma ke sAtha hai| vaha kisI bhI yuga meM dharma, darzana, adhyAtma kA pallA nahIM chodd'taa| saca pUchA jAya to jaina sAhitya kI nIMva hI dharma para TikI hai| isane usa samaya bhI dharma kA pallA nahIM chor3A jaba prAyaH samasta bhAratIya bhASAoM ke sAhitya para rasarAja zRGgAra kA Adhipatya ho gayA thaa| hindI meM deva jaise kavi niHsaMkoca ghoSaNA kara rahe the 'joga hU~ te kaThina saMjoga para nArI ko|' hindI meM rIti kAla kI do sau varSoM kI avadhi kA sAhitya zRgAra rasa, nAyaka-nAyikAbheda, nakha-zikha varNana yA rAdhAkRSNa ke bahAne parakIyA prema ke prasaMgoM se bharA par3A hai| zRMgArarasa kI amaryAdita dhArA bhakti aura maryAdA ke kUloM ko tor3atI huI samAja ko kutsita vAsanA se sarAbora kara rahI thii| ise hama kisI mAnadaNDa para svastha sAhitya nahIM kaha skte| bhaktikAla hindI sAhitya kA svarNakAla hai jisakA dharma, darzana, adhyAtma se pragADha sambandha hai| saca pUchA jAya to dharma, darzana kA sAhitya se avicchedya sambandha hai, kintu kevala dharma, darzana aura adhyAtma hI sAhitya nahIM hotaa| use sarasa, lokaraMjaka bhI honA Avazyaka hai| isa dRSTi se vicAra karane para samagra hindI jaina sAhitya ko zuddha sAhitya kI sImA meM rakhanA saMbhava nahIM lagatA, phira bhI itanI pracura racanAyeM upalabdha haiM jinameM sAhityika tattva bharapUra Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 619 upasaMhAra mAtrA meM milate haiM aura jinake AdhAra para use korA sAmpradAyika sAhitya kaha kara zuddha sAhitya kI koTi se alaga nahIM kiyA jA sktaa| jaina sAhitya kA mukhya lakSya vyakti aura samAja kA unnayana, udAttIkaraNa aura unameM sukha, zAMti aura saMyama kA saMcAra karanA hai| 17vIM zatAbdI kA hindI jaina kavi rItikAlIna azlIlatAoM se bacate hue sadAcAra, saMyama aura Atmabala tathA mukti kA saMdeza jana-jana taka pahu~cAne kA prayatna karatA huA dikhAI par3atA hai| isakA yaha tAtparya nahIM ki jaina sAhitya ne paraloka kI cintA ke Age ihaloka kI upekSA kI aura yugIna bhAvanAoM, AkAMkSAoM aura samasyAoM kI tarapha se sarvathA udAsIna rhaa| ina jaina saMta. kaviyoM kI racanAoM meM dhArmika kaTTaratA, sAmpradAyikatA, azlIlatA tathA anya sAmAjika kurItiyoM ke viruddha joradAra AvAja uThAI gaI, sAtha hI zAsakoM ke atyAcAra, nirIha prajA ke zoSaNa-utpIr3ana ke khilApha bhI sazakta DhaMga se likhA gyaa| sArAMza yaha ki inakA adhyAtmavAda vaiyaktika hote hue bhI bahujanahitAya kI bhAvanA se achUtA nahIM hai| isalie zalAkApuruSoM kA zreSTha carita, AcaraNa kI pavitratA aura AdhyAtmika jIvana kA saMdeza jaina sAhitya kA pramukha pratipAdya viSaya rahA hai| inhIM viSayoM kI abhivyanjanA meM jaina kaviyoM ne apanI kalA kA paricaya diyA hai / niHsaMdeha inameM adhikatara upadeza vRtti kI pradhAnatA dikhAI par3atI hai aura jahA~ lekhaka kavi na hokara mAtra upadezaka raha gayA hai vaha racanA sAhitya ke mAnadaNDoM kI dRSTi se cintya hai aura isIlie prAyaH jaina sAhitya ke adhikatara itihAsa grantha itivRtta saMgraha bana kara raha gaye haiM kyoMki unameM yugAnurUpa bhinna-bhinna pravRttiyoM kA paricaya na milane se kAla vibhAjana Adi kA koI Thosa AdhAra nahIM mila pAyA hai, kintu, bhAratIya itihAsa, sAmAjika rIti-rivAja, vividha vargoM kI Arthika sthiti aura rAjanIti sattA parivartana Adi kA prAmANika vivaraNa ina racanAoM meM upalabdha hone ke kAraNa ye itihAsa kI dRSTi se bar3I mahatvapUrNa hai sAtha hI purAnI hindI, jUnI, gujarAtI aura marubhASA ke bhASA vaijJAnika adhyayana kI dRSTi se inakA adhyayana anivArya hai| hameM yaha nahIM bhUlanA cAhie ki vyakti aura samAja ko hitopadeza kI sadaiva AvazyakatA rahI hai aura hindI jaina sAhitya ne isa dAyitva kA nirvAha bakhUbI kiyA hai| AcArya rAmacandra zukla svayaM yaha mAnate haiM Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 maru gurjara jaina sAhitya kA vRhad itihAsa ki mAnavatA caritra aura dharma kI maryAdA para TikI hai| zraddhA aura bhakti nAmaka apane prasiddha nibandha meM unhoMne isa tathya ko pUSTa kiyA hai| dharma se loka aura paraloka donoM ko sudhArA jA sakatA hai isalie hindI jaina sAhitya yadi laukika jIvana meM sadAcAra kA pAlana karate hue para loka sudhArane kA saMdeza detA hai to use tyAjya kaise kahA jA sakatA hai| sAmpradAyika sAhitya meM dhArmika kaTTaratA, bAhyADambara, rUr3higrAhitA, kriyA kANDa aura anya dharmoM-sampradAyoM kA khaMDana Adi pradhAna rUpa se hotA hai kintu karmavAda, anekAntavAda, ahiMsA, aparigraha Adi apane siddhAntoM ke kAraNa jaina lekhaka ina durAgrahoM se prAyaH mukta rahe haiM isalie unakA sAhitya kahIM nIrasa, zuSka bhale ho sakatA hai para ekAdha apavAdoM ko chor3akara kaTTara sAmpradAyika kadApi nahIM kahA jA sktaa| vizAla jaina sAhitya jaina darzana ke pramukha cAra stambhoM-karmasiddhAnta, anekAnta yA syAdvAda, cAritrya aura ahiMsA para TikA hai| karma siddhAnta kI spaSTa ghoSaNA hai ki jIva ko sukha-dukha, bandhana-mukti saba usake karmAnusAra hI prApta hotA hai| ve kisI aise Izvara ko nahIM mAnate jisake bharose hAtha para hAtha "rakha kara baiThe rahane aura usakI kRpA kI yAcanA karane mAtra se sabhI phala prApta ho jAya / jo jaisA karatA hai vaisA acchA yA burA phala avazya pAtA hai| yaha siddhAnta manuSya ko ajagarI yA paMchi vatti se ubArakara puruSArthI, svAzrayI aura karmavAdI banAtA hai| pariNAmataH pratyeka vyakti satkarma aura satcaritra ke prati saceSTa hotA hai| isase samAja meM zrI, zAMti aura sukha kI vRddhi hotI hai| jaina samAja isakA udAharaNa rahA hai| ____ ahiMsA meM aTUTa vizvAsa hone ke kAraNa jaina sAdhu vANI se bhI kisI kI hiMsA nahIM karanA cAhate / isalie ve ekAntavAdI, durAgrahI, kaTTarapanthI nahIM hote| ve durAgrahapUrvaka apanI bAta para ar3e rahakara use hI sahI aura parapakSa ko galata siddha karane ke lie vANI kA durupayoga karane meM vizvAsa nahIM krte| isa prakAra ahiMsA ke mUla tatva para AdhArita ve anekAnta, syAdvAda aura saptabhaMgI Adi siddhAMtoM kA anugamana karate haiN| sadAcAra, dayA, tyAga, karuNA, maitrI, aparigraha Adi kA pAlana karate hue nirjarA aura saMvara kI sthitiyoM ko pAra kara muktAvasthA taka pahu~cane kA prayatna karate haiN| darzana ke ina siddhAntoM ko kAvyAtmaka rUpa dene ke lie jaina sAdhu-kavikoM ne kathA, . Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 621 kahAnI, AkhyAna kA sahArA liyA aura zAlibhadra, dhannA, zreNika jaise udAra carita vAle zreSThiyoM, zrAvakoM, zrImaMtoM aura samrAToM kI kathAoM ko dRSTAnta rUpa meM vividha chaMdoM, alaMkAroM, DhAloM, rAga-rAganiyoM se sajA kara sarasa rUpa meM prastuta kiyaa| isa prakAra unhoMne korA siddhAnta kathana karane ke bajAya sAhitya racanA kA saphala prayAsa kiyaa| yaha avazya hai ki unakI racanAoM meM prAyaH sarvatra zAntarasa pradhAna rasa hai aura pradhAna caritra AdhyAtmika yA dhArmika puruSa hI haiN| ___ adhikatara jaina kavi sAdhu haiM, thor3e se zrAvaka aura gRhastha bhI haiM kintu ve bhI rItikAlIna kaviyoM kI taraha darabArI yA Azrita kavi nahIM haiN| isalie ve kisI AzrayadAtA kI kutsita yA vikata ruci ke Agraha para azlIla sAhitya kI racanA meM pravRtta nahIM hae haiM aura unhoMne apanI racanAoM dvArA sAhitya kI aisI dhArA pravAhita kI jisane deza ke naitika svAsthya ko patita hone se bacAne meM mahatvapUrNa yogadAna kiyaa| saMpUrNa janasAhitya jina AcAryoM, sAdhuoM dvArA nirmita haiM ve paJcaparameSThiyoM meM Ate haiN| arhat, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarvasAdhu-ye paJcaparameSThI mAne gaye haiN| inameM se arhat aura siddha to sakala paramAtmA aura muktAtmA hI hote haiN| ve tIrthaMkara yA mokSa meM virAjamAna siddha hote haiN| ye donoM sarvocca parameSThI haiN| zeSa tIna parameSThiyoM-AcArya, upAdhyAya aura sarvasAdhuoM ne hI apane pravacana, bihAra aura sAhitya sRjana dvArA arhat aura siddhoM kA sandeza sarvatra phailAyA hai| AcArya 36 mUla guNoM kA pAlana karane vAle prAyaH saMgha pramukha hote haiM, ve svayaM vratoM kA pAlana karate aura anyoM se karavAte haiN| upAdhyAyoM kA pramukha kArya zAstrAdhyayana karanA - karAnA hai, ve saMgha meM zikSaka kA kArya karate haiN| upAdhyAya vahI sAdhu ho sakatA hai jo sAdhu carita kA pUrNa rUpa se pAlana karatA ho| jinadIkSA meM pravRtta aura 28 mUla guNoM kA pAlana karane vAle sarva sAdhU hote haiN| isa taraha ina AcAravAna sAdhuoM dvArA hI adhikatara jainasAhitya nirmita haiM aura ve sAhitya ke mAdhyama se janasAdhAraNa meM Adarza jIvana caritra ke nirmANa kI preraNA meM hI pravRtta dikhAI par3ate haiN| inhoMne sadaiva lokakalyANakArI aura dharma pravaNa sAhitya kI racanA loka bhASA aura loka prayukta DhAloM, deziyoM yA rAgarAganiyoM tathA sarasa chaMdoM aura padyoM meM kI hai| unhoMne sAhitya ko loka bhASA ke bahate nIra meM prakSAlita kara use sadaiva Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '622 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhan itihAsa zuddha, svastha aura lokopayogI banAne kA prayatna kiyA hai| unakI racanAoM ke mAdhyama se bhAratIya Arya bhASAoM ke kramavikAsa kA bhASA vaijJAnika adhyayana sumama aura saMbhava huA hai| unake zAstrabhaNDAroM meM surakSita pAMDulipiyA~ bhASAyI ghAlamela se achUtI rahI aura lupta hone se bacI rhiiN| hameM isa dRSTi se jaina sAhityakAroM aura zAstrabhaNDAroM kA kRtajJa honA cAhie ki unhoMne deza kI prAcIna bhASA sampadA aura sAhitya ko yatnapUrvaka rakSA kI hai aura aba use vRhattara samAja ko adhyayanArtha kramazaH arpita bhI karane lage haiN| yaha to pahale hI vistArapUrvaka kahA jA cukA hai ki ina logoM ne prAyaH purAnI hindI yA marugurjara meM racanAyeM kI haiN| hindI, gujarAtI aura rAjasthAnI kA vikAsa zaurasenI ke nAgara apabhraMza se huA hai|' eka hI udgama hone ke kAraNa tInoM bhASAoM kA vikAsa 13vIM se 16vIM zatAbdI (vikramIya) taka itanA milA-jUlA hai ki unheM eka -dUsare se alaga karanA kaThina hai / isI milI-julI bhASA ko purAnI hindI, jUnI gujarAtI yA marugurjara Adi nAma die gaye haiN| prathama khaNDa meM isa para vistAra se likhA jA cukA hai| yahA~ prasaMgataH itanA hI saMketa karanA hai ki 17vIM zatAbdI meM bhI bhASA kA vahI 'milAjulA rUpa jaina sAhityika kRtiyoM meM dikhAI par3atA hai yadyapi isa samaya taka hindI, gujarAtI kA alaga vikAsa bhI hone lagA thaa| jaina lekhakoM ne bhASA-stara para samanvaya kA Adarza prastuta kiyA hai| merI terI bhASA ke AdhAra para Aja alaga pradezoM kI mAMga karane vAloM ko inase kucha udAratA kI zikSA lenI caahie| gujarAtI ke prasiddha vaiyAkaraNa zrIkamalAzaMkara prANazaMkara trivedI ne kahA hai ki gujarAtI hindI kA prAntika rUpa hai| cAlukya rAjadUta use kAThiyAvAr3a le gaye jahA~ vaha hindI kI dUsarI boliyoM se alaga par3a jAne se dhIre-dhIre svatantra bhASA bana gaI / arthAt gujarAtI kA vikAsa aura hindI kA vikAsa eka jaisA hai aura eka hI mUlasthAna se hai| rAjanItika yA anya jo bhI kAraNa raha hoM jinake calate hindI, gujarAtI aura rAjasthAnI alaga ho gaI para jaina kaviyoM ne yaha alagAva Adhu'nika kAla se pUrva kabhI svIkAra nahIM kiyA aura ve marugurjara yA 1. DA0 dhIrendra varmA-hindI bhASA kA itihAsa 2. zrI ka0 prA0 trivedI-gujarAtI bhASAnu vRhad vyAkaraNa pR0 21 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 623 purAnI hindI meM lagAtAra sAhitya sRjana karate rhe| inameM se adhikatara kavi saMskRta, prAkRta, apabhraMza ke acche jJAtA the kintu unake mana meM kisI vizeSa bhASA ke prati bhatikti moha nahIM thaa| ve adhikatara "purAnI hindI yA marugurjara arthAt loka bhASA meM hI sAhitya racanA karate rahe aura prAntavAda ke jhagar3e meM kabhI nahIM pdd'e| hindI kSetra ke mahAkavi kezavadAsa ko 'bhAkhA' meM kAvya racane se jhijhaka ho rahI thI aura likhA 'bhAkhA boli na jAnahI jinake kula ke dAsa' usa kula meM kezavadAsa matimanda huA jisane bhAkhA kAvya kI racanA kI / para jainakavi aura santa jaise muni rAmasiMha Adi ne 10-11vIM zatI se hI purAnI hindI meM likhanA zurU kiyA aura 19vIM zatI taka lagAtAra usI meM racanAyeM karate rhe| ina logoM kA hindI prema zlAghya hai / digambara sampradAya kI bhASA to adhikatara hindI hI rahI hai aura sakalakoti, brahmajinadAsa, Adi ne pacAsoM racanAyeM hindI meM kI haiN| jaina sAdhuoM kA bihAra kSetra adhikatara gujarAta, rAjasthAna, pazcimottara pradeza, bihAra Adi hindI bhASI kSetra hI rahe haiM, isalie hindI meM likhanA, bolanA inake lie sugama aura svAbhAvika bhI thaa| gujarAta aura rAjasthAna kA vyApArI varga samasta bhArata meM phailA hai| inheM antantiIya bhASA ke rUpa meM apanA kArobAra adhikatara hindI meM karane kI AvazyakatA par3atI hai isalie bhI zreSThiyoM aura zrAvakoM ko lakSya karake likhA gayA sAhitya hindI meM hI likhA jAnA jyAdA upayogI thaa| jaina sAhitya meM sAmAjika, Arthika, dhArmika, sAhityika aura aitihAsika racanAoM ke sAtha-sAtha loka AkhyAnaka kAvyoM kA vizAla bhaNDAra sammilita hai| prAyaH samasta jaina kAvya loka gItoM, deziyoM aura DhAloM meM Abaddha hone ke kAraNa atyanta lokAgrahI hai. sAtha hI unhoMne jina caritroM aura kathAnakoM para AdhArita kAvya racanAyeM kI haiM ve bhI lokaprasiddha aura loka priya haiM jaise rAmAyaNa kI vividha kathAoM tathA caritroM para AdhArita sItArAma caupAI, sItA AloyaNA, lavAMkuza chappaya aura hanumanta kathA, mahAbhArata para AdhArita pANDavapurANa, draupadI caupAI aadi| jaina tIrthaGkaroM, gaNadharoM aura anya mahApuruSoM zreSThI-zrAvakoM ke udAtta caritroM para AdhArita racanAyeM jaise jagaDU caritra, vastupAla tejapAlarAsa, mahAvIra, neminAtha, pArzvanAtha, zAMtinAtha kalyANaka, stavana Adi anekAneka Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kRtiyA~ atyadhika lokapriya haiN| ye racanAyeM paurANika, aitihAsika aura kAlpanika AkhyAnoM para AdhArita haiN| lokavArtAmUlaka kathAkahAniyoM para AdhArita kAvya racanAoM kI saMkhyA bhI paryApta hai jaise naladamayantI, vikramAditya, vaitAla Adi se sambaddha kAvyakRtiyoM meM paryApta sarasa, kAvyAtmaka sthala upalabdha haiM inake alAvA zalAkApuruSoM kI jIvaniyA~, paMcakalyANaka, stuti stotra, devavaMdana-stavana, guru, sarasvatI kI stuti, pUjAsaMgraha Adi, parantu gurvAvalI, paTTAvalI jaisI aneka zuSka racanAyeM bhI kama nahIM haiM jinameM chanda yA padya ko chor3akara anya koI sAhityika lakSaNa nahIM milatA, kintu unakA jaina dharma ke itihAsa kI dRSTi se mahatva hai| inake sAtha hI aneka bhAva pradhAna gIta, pada, sulalita subhASita Adi bhI pracura mAtrA meM likhe gaye haiM jinheM par3hakara koI sahRdaya rasa vibhora ho sakatA hai| ye vividha viSayaka racanAyeM zatAdhika kAvyarUpoM-prabandha, caritra, rAsa, caupAI, cauDhAliyA beli, vivAhalo, maMgala, saloka, pada, bIsI, caubIsI bAvanI, zataka, bArahamAsA, phAga Adi meM likhI gaI haiM jina para prathama khaNDa meM saMkSipta prakAza DAlA jA cukA hai ataH unheM duharAne kI AvazyakatA nahIM hai| kahanA itanA hI hai ki 17vIM zatAbdI ke kaviyoM ne bhI una kAvya rUpoM kA bar3I kuzalatA pUrvaka apanI racanAoM meM upayoga kiyA hai| 17vIM zatAbdI meM bhI jaina sAhitya lekhana kI paramparAoM kA pUrNarUpa se pAlana hotA rhaa| inameM grantha lekhana aura pratilipi karAne kI paramparA ullekhanIya hai| isase lipikAroM kI AjIvikA ke sAtha hI vibhinna sAhitya-bhaNDAroM aura saMgrahAlayoM kI bhI samRddhi hotI rhii| isase anusaMdhitsuoM vizeSatayA pATha vijJAna ke zodhAthiyoM ko kAphI subhItA huaa| ina kaviyoM ne apanI racanAoM ke prArambha yA anta meM apanI guruparaMparA, racanAkAla, sthAna, tatkAlIna zAsaka Adi ke sAtha sAmAjika jIvanacaryA, dharma, paramparA, rItinIti Adi para bhI paryApta prakAza DAlA hai, udAharaNArtha prasiddha kavi samayasundara kI racanA 'satyAsIyA duSkAla varNana chattIsI' ko dekhA jA sakatA hai / paramparita kathAoM aura kAvyarUr3hiyoM kA pAlana karate hue bhI ina lekhakoM ne yathA zakti apanI maulika kSamatA kA paricaya diyA hai aura apane uddezya kI maulikatA ke AdhAra para eka hI pAtra yA kathAnaka ko alaga-alaga kRtiyoM meM navIna rUpa se prastuta kiyA hai| Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 625 jaina racanAkAroM ne apanI kRtiyoM ke mAdhyama se kevala dharma-darzana kA hI AkhyAna nahIM kiyA apitu vyAkaraNa, vaidyaka, gaNita, chanda, alaMkAra, jyotiSa Adi nAnA viSayoM para na kevala padyabaddha balki gadyabaddha sAhitya bhI prabhUta parimANa meM racA hai / hindI jaina sAhitya meM 16vIM 17vIM zatI (vikramIya) se hI pracura mAtrA meM gadya sAhitya bAlAvabodha, TabbA, vRtti, TIkA Adi nAnA rUpoM meM upalabdha haiN| gadya sAhitya kA vivaraNa prathama khaNDa meM to svatantra adhyAya meM de diyA gayA hai kintu isa khaNDa meM ( 17vIM zatI) gadya kI racanAoM kA paricaya padya racanAoM ke sAtha hI die gaye haiM / kucha chUTI racanAyeM gadya - sAhitya ke antargata tIsare adhyAya meM de dI gaI haiM / hindI gadya sAhitya ke aneka prAcIna rUpa aura vidhAyeM isameM upalabdha haiM jinake AdhAra para hindI gadya sAhitya kA itihAsa kAphI prAcIna siddha hotA hai aura usake punaH lekhana kI apekSA hai / jaina sAhityakAroM ne yathA rAjA tathA prajA ke pracalita vicAroM ko nakArate hue apanI racanAoM ko tatkAlIna mugala samrAToM, sAmantoM kI vilAsI manovRtti se mukta rakhA jabaki anya bhASAoM ke sAhitya tathA sambaddha kalAoM para tatkAlIna vilAsI saMskRti kA gaharA prabhAva sarvatra dekhA jA sakatA hai / yadyapi jainadharma isa kAla meM mukhyarUpa se rAjasthAna aura gujarAta ke vaizyavarga ke alAvA anya sthAnoM meM adhika pracalita nahIM thA kintu inake zrAvaka aura sAdhu apanI jIvanacaryA tathA racanAoM meM AcAra-vicAra kI pavitratA aura dhArmika niSThA akSuNNa rakhane meM sakSama rahe / isa kAla kA sAhitya prAyaH adhyAtma, bhakti, dharma darzana se otaprota hai / yaha yuba 17- 18vIM zatAbdI (vikrama) hindI jaina sAhitya kA zreSTha yuga hai, svarNakAla hai / maiMne prastAva kiyA hai ki ise hindI jaina sAhitya ke itihAsa kA bhaktikAla kahA jAnA cAhie / AcArya hajArI prasAda dvivedI ne 10vIM se 18vIM zatAbdI taka kI avadhi ko bhAratIya itihAsa kA madhyakAla mAnA hai / unakA kathana hai ki 10vIM zatAbdI ke Asa-pAsa Ate-Ate deza kI dharmasAdhanA bilakula naye rUpa meM prakaTa hotI hai tathA yahA~ se bhAratIya manISA ke uttarottara saMkocana kA Arambha hotA hai / yaha avasthA 18vIM zatAbdI taka calatI rahI / ' 1. AcArya hajArI prasAda dvivedI - madhyakAlIna dharmasAdhanA pR0 9-10 40 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa AcArya rAmacaMdra zukla ne apane hindI sAhitya ke itihAsa meM 13vIM se 18vIM zatAbdI taka ko madhyakAla mAnA hai aura usakA do upavibhAga-pUrvamadhyakAla yA bhaktikAla (13-16vIM vikramIya) aura uttaramadhyakAla yA rItikAla (17-18 vIM) kara diyA hai| cUMki jaina hindI sAhitya meM rItikAla nAmaka koI kAla vibhAga nahIM ho sakatA isalie isa kAlAvadhi ko hindI jaina sAhitya kA bhakti kAla mAnanA hI upayukta hai| isa madhyakAlIna bhakti yuga meM dharma, adhyAtma, bhakti kI pradhAnatA nirvivAda rUpa se prApta hai| DA0 zazibhUSaNa dAsa gupta kA kathana vicAraNIya hai ki 'sabhI adyatana bhAratIya bhASAoM ke sAhitya kI aitihAsika pragati kI ekarUpatA kA kAraNa yaha hai ki tatkAlIna sabhI bhAratIya Arya bhASAoM ke sAhitya kA vikAsa eka jaisI aitihAsika avasthA meM huA thaa|'' ___AcArya hajArI prasAda dvivedI kA bhI mata hai ki yadi bhArata meM musalamAna na bhI Aye hote aura rAjanaitika pRSTha bhUmi bhinna prakAra kI hotI to bhI adhyAtma pradhAna bhaktibhAva kI racanAyeM sabhI bhAratIya Arya bhASAoM meM avazya hotI aura honA prArambha bhI ho cukA thaa| dakSiNa ke AlavAroM, vArakariyoM kA sAhitya isa kathana kA pramANa hai| vahA~ taba taka na musalamAnoM kA AkramaNa huA thA aura na uttara bhArata jaisI rAjanItika pRSThabhUmi thii| isalie yaha yuga sabhI bhAratIya Arya bhASAoM aura draviNa bhASAoM ke sAhityetihAsa meM adhyAtma aura bhaktibhAva kI sAhityika racanAoM kA yuga hai, phira jaina sAhitya kA to yaha pradhAna svara hI rahA hai, aisI sthiti meM isa yuga kI jaina hindI sAhitya kI racanAoM meM bhakti kA prAdhAnya svAbhAvika thA aura isalie isa yuga ko kisI vyaktivizeSa ke nAma se jor3ane ke bajAya bhakti yuga kahanA hI samIcIna hai| sAtha hI yaha vi vAra bhI zatapratizata sahI nahIM hai ki samasta hindI jaina sAhitya korA upadezAtmaka, sAmpradAyika aura nIrasa hai| grantha meM ullikhita racanAoM kA avalokana karane se yaha kathana svayaM spaSTa ho jAyegA ki inameM se aneka kRtiyAM kAvyAtmaka tatvoM se bharapUra sAhityika racanAyeM haiM aura unakI saMkhyA itanI vipula hai ki unake AdhAra para jaina bhakti kAla svarNa kAla kI upAdhi kA ucita adhikArI hai| 1. DA0 zazibhUSaNa dAsa gupta Obscore Religions Cult, Page 831 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 627 isa kAla ke sAhitya ko protsAhana aura saMrakSaNa dene kA kArya tatkAlIna jaina zreSThI, zrAvaka aura saumanta loga karate the, ataH kucha jaina sAdhuoM dvArA svAntaH sukhAya aura kucha zrAvakoM aura sAmAnya janoM dvArA anyoM ke protsAhana para paryApta sAhitya racA gayA, aura pratilipiyA~ karAI gaI tathA unake bhaNDAraNa kI samucita suvidhA upalabdha karAI gii| ina saba kAraNoM se tatkAlIna yuga meM uccakoTi kA sAhitya racA gayA aura Aja ke pAThakoM ke lie surakSita raha skaa| Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa jaina kaviyoM dvArA racita kAvyaracanAoM kA paricaya taba taka adhUrA rahegA jaba taka 'DhAla' yA dezI kA paricaya na diyA jAya kyoMki prAyaH samasta jaina kAvya sAhitya DhAloM yA desiyoM meM sambaddha hai| balaNa, cAla, dezI Adi DhAla ke hI alaga-alaga nAma haiN| DhAla una lokapriya lokagItoM ke rAga yA laya tathA tarja para DhAle gaye haiM jo atyadhika janapriya rahe haiN| jaina kavi apanI kAvya racanAoM ko unhIM kI cAla para layabaddha karake unheM geya, madhura tathA lokapriya banAne kA yatna karate haiN| kanakasundara ne saM0 1697 meM racita haridacaMdra rAsa ke anta meM likhA hai rAga chatrIse jUjuA, navi navi DhAla rasAla, kaMTha binA zobhe nahIM, jyu nATaka viNatAla / DhAla catura ! ma cUkajo, kahe jo saghalA bhAva, rAga sahita alApa jo, prabandha puNya prabhAva / jaina kaviyoM ne kabhI-kabhI eka hI racanA meM bIsoM DhAloM kA prayoga kiyA hai : kucha logoM ne to apanI racanAoM kA nAmakaraNa hI DhAloM ke AdhAra cauDhAliyA, DhAlasAgara Adi rakha chor3A hai| zrI mohanalAla dalIcaMda desAI ne apanI racanA jaina gurjara kavio meM 2328 dezI yA DhAloM kI eka ati mahatvapUrNa anukramaNikA dI hai| AvazyakatA hai ki ina lokadhunoM kI surakSA kI jAya anyathA philmI dhunoM kI teja AMdhI meM inake lupta ho jAne kA khatarA upasthita ho gayA hai| ina DhAloM meM kucha itanI adhika loka prasiddha haiM ki unakA kaI kaviyoM ne kaI racanAoM meM upayoga kiyA hai jaise RSabhadAsa kRta kumArapAla rAsa (saM0 1670) tathA hIravijaya rAsa (saM0 1685) meM meM prayukta DhAla 'ati dukha dekhI kAminI' kaI sthAnoM para prayukta huI hai| yaha kedArArAga meM Abaddha haiN| isakA prayoga kavi nayasundara ne bhI .. apanI racanA 'surasundarI rAsa' meM navIM DhAla ke rUpa meM kiyA hai / Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa isI prakAra DhAla-'atiraMga bhIne ho raMgabhIne ho mohaNalAla' jo rAga kedAru meM Abaddha haiM, kaI samartha kaviyoM dvArA kaI sthAnoM para prayukta haiM, ise samayasundara ne apanI racanA naladavadaMtI rAsa meM, jJAnameru ne kuNakaraMDarAsa meM aura zAMti vijaya ne caubIsI zAMtibhAsa meM kiyA hai / isI prakAra ke aneka udAharaNa die jA sakate haiN| zrI desAI ne vizeSa mahatvapUrNa DhAloM kI ekAdhika paMktiyAM yA kahIM-kahIM sampUrNa rUpa se uddhRta kiyA hai| ye sampUrNa DhAla unheM zrI agaracanda nAhaTA ke saujanya se prApta hue the| isa prakAra isa mahatvapUrNa kArya ke sampAdana meM donoM vidvAnoM kA yugapata sahayoga rahA hai| ina sabhI DhAloM ko dekhane se lagatA hai inameM sarvatra adhyAtma kA hI prAdhAnya nahIM hai varan lokagItoM, vyaJjanAoM aura sAmAnya bhAvanAoM kI bhI abhivyanjanA huI hai jaise-- Aja rayaNi basi jAUM, prItama sAMvare / yA tana kA piMjarA karuM re, te maiM rAkhu tohi, jabaha piyA ! tuma gamana karoge, muiM suNoge mohi / prItama sAMvare / yaha rAga sAraMga meM Abaddha eka lokapriya gIta hai / isI prakAra Aja sakhI supano lahyo, gharI AMgaNa Abo morIyo, merI aMkhiyAM pharake ho| aho ghara avaMNahArA nAha ho, merI aMkhiyAM pharake ho|' isa DhAla kA prayoga ANaMdasoma ne apanI racanA somavimala sUrirAsa (saM0 1610) meM kiyA hai| ___ina DhAloM meM se kucha to hindI pradeza meM bhI ati lokapriya haiM jaise jamaNDala deza dikhAvo rasiyA', braja maNDala ko Acho nIko pANI, gorI gorI nAri sudhaDi rasiyA / yA 'vADI phUlI ati bhalI mana bhamarA re / ityaadi| jyAdAtara DhAla lokAkhyAnoM, lokavArtAoM para AdhArita haiM / 1..jaina gurjara kavio (prathama saMskaraNa) Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 jaise yA mere pIU kI khabara ko lAve mere vaMbhanA / yugI re kara ko kaMganA / yA maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa valada bhalA soraThA re, vAhaNa bIkAnera re haThIlA vairI, marada bhalA cheM meDate re lAla, kAmiNI jaisalamera re haThIlA isa DhAla kA prayoga samayasundara ne caMpaka copAI (saM0 1695 ) aura jayaraMga ne kayavannA caupaI meM kiyA hai / kucha DhAla dhArmika mahApuruSoM yA dhArmika sthaloM para AdhArita haiM jaise pANI ramajhama varase, mone jAMNA gar3ha giranAra / kucha DhAla rAjasthAnI vIroM aura rAjasthAnI jana-jIvana kA saMketa karate haiM, jaise -- karahA cAla utAvalo, pagar3e chai gaNa gorajI, budhasiMha hAr3AjIro karahalo / udayapura rA vAsI / gar3ha jodhANa mevAsI / ho jorAvara jodhA, mujaro lIje mhAMrInAtha / isa prakAra ina DhAloM meM rAjasthAna gujarAta ke jana-jIvana, lokagIta, lokavArtA aura lokAkhyAnoM kA mArmika smaraNa hotA rahatA hai / ina DhAloM ke kAraNa jaina kaviyoM kI racanAoM meM mATI kI jo mahaka A gaI hai usase prAyaH naI upadezaparaka racanAyeM bhI grAhya bana gaI haiM / Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-anukramaNikA akabara sAhi zRMgAra darpaNa 283 aniruddha haraNa athavA USAharaNa, akalaMkayati rAsa 155 382-384 agar3adatta rAsa 43, 78,91, anekArtha mAlA 318 107, Tha8, 131, 135, 502, argalapura jinavandanA 319 535, 553 aMgaphurakaNa caupaI 599 agar3adatta caupaI 117 aMcala mata carcA 573, 613 aghaTakumAra copaI 333, 334 / aMcalamata svarUpa varNana caupaI aghaTita rAjarSi caupai 330, 331 131, 135 aghana karAsa 507 aJjanAsundarI prabandha 133 ajAkumArarAsa 53, 56 aJjanAsundarI rAsa 131 ajAputra caupaI 276 aJjanA rAsa 268 ajAputra rAsa 434,50 aJjanAsundarI rAsa 301,481, 2 ajhArApArzvanAtha gIta 554 aJjanAsatI rAsa 491, 358, aThAraha (18) nAtA saMjjhAya 271 344, 330, 332 / aThAraha nAtA caupaI 577, 579 aMjanAsUndarI saMvAda 450 atizayastavana 81 aMjanAsundarI caupaI 353 atIta anAgata vartamAna jinagIta antaraGga phAga 422 95, 204 antaraMga rAsa 271 arddhakathAnaka 27, 307, 311, 2, aMtarIkSa pArzvanAtha stavana 325. 327 418 ambaDa kathAnaka caupaI 369-370 adhyAtmakamala mArtaNDa 392 ambaDa kathAnaka caupaI 368 adhyAtma bAvanI 95, 443, 588 abhayakumAra caupaI 276, 277 adhyAtma saMjjhAya 519 abhayakumAra rAsa 53, 63 anAdi saMvAda zataka 95 abhimanyunu ojhANu 225 anathAmI kathA 319 amarakumAra caupaI 590 anAthI saMdhi 119 amarakumAra rAsa 93 anAthI sAdhu saMdhi 485 amaraguptacaritra athavA amarataraMga anitya paMcAzaka 209, 210 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gujara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa amarabattIsI 97 AtmAnaMda prakAza 170 amaradatta mitrAnanda rAsa 155, AtmAnuzAsana gIta 448 427, 261, 227, 536 AdinAtha stavana 609, 610 amaradatta mitrAnaMda caupaI 274 / / AdinAtha vivAhalo 274 amarasena rAsa 204-06 AdityavAra kathA 226, 322, amarasena vayarasena rAsa 83 319, 607 amarasena vayara saMdhi 428 Adityabrata rAsa 319 amarasena caupaI 295, 353 AdinAtha vinatI 474, 349 amarasena rAjaSi AkhyAnaka 540 AdinAtha vivAhalo 103 ambikA kathA 458, 459 AdinAtha stavana 319, 531 ayamattAkumAra rAsa 271 AdIzvara AloyaNA vijJapti ayamantA muni saMjjhAya 429 stavana 55 arjunamAlI sandhi 257 AdIzvara phAga 23 arhannaka rAsa 485, 486 AdIzvara vivAhalA 24 arahadAsa sambandha 345 Ananda kAvya mahodadhi (mauktika alpabahutva stavana 150 alpavicAra garbhita stavana 251 ATha) 57, 181, 307, 221, 108, 261, 263, 64, 65, alavicAra bAlA0614 aSTaprakArI pUjArAsa 292 164, 514, 364 aSTasiddhi 20 Anandaghana kA rahasyavAda 43 aSTalakSI 523, 512 Anandaghana pada saMgraha 41 aSTApada stavana 223 Anandaghana bahattarI 40 aSTottarazata pAvastavana 34, Anandaghana apTapadI 373 Ananda zaMkara dhruva smAraka graMtha aSTottarI snAtra 172 321 AjJA saMjhAya gIta 75 Ananda zrAvaka sandhi 499 AThakarma rAsa 429 AbUyAtrA stavana 430 AThadaSTi saMjjhAya 375 ArAmazobhA caupaI 401, 400, ANaMdasAra saMgraha 441 ArAmazobhA caupaI 294, 507 AtmakhyAti TIkA 309 ArAdhanA gIta 458, 459 Atmapratibodha kulaka 261, 266 ArAdhanA gIta 610 Atmabodha gIta 501 ArAdhanA caupaI 578 AtmazikSA 303 ArdrakumAra dhamAla 73, 74 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-anukramaNikA 36 ArdrakumAra rAsa 53 upadeza ratnamAlA 506 AloyaNA chattIsI 57 upadhAna stavana 476 Avazyaka bAlAvabodha 480 upazama saMjjhAya 278, 282 ASADhabhUti prabandha 520 upAsaka dazAMga bAlA0 573, ASAr3habhUti dhamAla 73, 74 575, 490 ASADhabhUti mUni rAsa 544 uvasargahara stotra bAlA0 223 icchA pariNAma Tippar3a 509 Undara rAso 608 indudata 477 RSabha janma 366 iryApathikA AloyaNa saMjjhAya 292 RSabhadeva namaskAra 610 ilAcI kevalI rAsa 246 RSabhadeva rAsa 53 ilAputra rAsa 121 zrI RSabhadevAdhideva jinarAja ilAprakAra caityaparipATI 35 stavana 539 iSakAra adhyayana saMjjhAya 465, RSabha vivAhalo 175, 24 529 RSabha samatA taralatA stavana 505 IsAnacaMdra vijayA caupaI 279, . RSidattA gItam 519 280 RSidattA rAsa 498, 464, 167 uttamakumAra caupaI 177 RSidattA caupaI 224, 131, uttamakumAra rAsa 434, 435 190, 133 uttamacarita RSirAjacarita RSimaMDana vAlA0 614, 503 caupaI 461 akabIsa prakArI pUjA 503, 504 utpattinAmA 345 ekabIsa sthAnaka Tabo 617 uttarAdhyayana chattIsI gIta 345 aitihAsika jaina-kAvya saMgraha 611, uttarAdhyayana RSi maNDana TIkA 599, 555, 88, 90, 92 43, 76, 549, 574, 569, uttarAdhyayana sUtra bAlA0 363 402, 185, 190, 125, uttarAdhyayana 123 522, 107. 226, 234, uttarAdhyayana bAlA0 78, 36 242, 276, 299, 382, uttarAdhyayana vRtti 430 432, 162, 119, 399, udAI rAjarSi saMdhi 562 404; 122, 133, 136, udayapura gajala 152 155, 437, 470 upadezamAlArAsa 53, 59 aitihAsika jaina gurjara kAvya saMcaya upadezamAlA vivaraNa 563 468, 101, 88 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aitihAsika rAsa saMgraha 158, karmakANDa TIkA 552 159, 132. 129, 339, karmavipAka rAsa 344 340, 222, 214 karma hiDolanA 567 aitihAsika saMjjhAya mAlA 124 kayavannA caupaI 135, 472, 1316 aupapAtika sUtra bAlA0 363 kayavannA cauDhAliyA 186 auSTrika matotsUtra dIpikA 20 kayavannA rAsa 252 441, 462,. kayavannA RSi saMjjhAya 446 kaivannA caupaI 507 kayavannA sandhi 131 kaTukamata paTTAvalI 85, karakaMDa cariya 506 kathAkoza 282, 283 kathAcUDa caupaI 279, 281 kalpadIpikA 166 kathAratnAkara 597 kalpasUtra bAlA0 556, 617, kathA saritsAgara 232 613, 494, 495, 509, 73 kandarpacaNAmaNi 20 kalyANaka mandira stotra 31 kanakaratharAsa 279, 282 kalyANa vijayamaNi no rAsa 164 kanakaveSThi rAsa 324 kalAvatI caupaI 523, 469, 134 kanakAvatI AkhyAna 598 kalAvatI rAsa 525 kapila kevalI rAsa 232 kavipriyA 98 karpUra prakaraNa 614 kAdambarI 21 karpUramaJjarI rAsa 337, 338, kAnaDItu pArzvastavana 610 kAnhaDa de prabandha 232 / / kabIrA parva 225 kApar3aher3A tIrtharAsa 429 karmagrantha TavvA 530 kApar3aher3A rAsa 214, 215 karmaghaMTAvalI 66, 64 kAmalakSmI vedavicakSaNa mAtR putra karmagrantha bAlA0 614, 503, kathA caupaI 160 karmacanda vaMzAvalIrAsa 131 kAmAvatI vArtA 496 karmagraMtha vaMdhasvAmitva bAlA. 335 kAyasthiti bAlA0 530 karmacaMda vaMzotkIrtana 172 kAlakAcArya kathA 195, 556, kamalavijaya rAsa 595, 594, 494, karmachattIsI 517 kAvya kalpalatA vatti makaraMda 445 karmaprakRti vidhAna 310 kAvya kalpalatA makaraMda 497 karmabattIsI 183 kAvyaprakAza 512, 122 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya-anukramaNikA kIrtidhana sukozala prabandha 345, kRSNa rUkmiNI beli bAla0 155 353 kokakalA 260 kIrtidhana sukozala sambandha 358 kokakalA zAstra 198 kIrtiratnasUri gIta 430 kokakalA maJjarI 40 kIrtiratna sUri vivAhala 90 kocara vyavahArI rAsa 127, 128. kukar3A mArjArI rAsa 453 kSamA chattIsI 517 kuguru chattIsI 195, 196 kSullaka RSi caupaI 514 kuguru saMjjhAya 375 kSullaka kumAra caupaI 345, 346,. kuMDarika puNDarika rAsa 271 363 kutubadIna kI bAta 613 kSallakakumAra rAsa 502, 503 kuberadattA caupaI 257 kSullakakumAra rAjarSi caritra yA kumati khaMDana 10 mata stavana 375 prabandha 276, 277 kumati kanda kudAla 62 kSetrapAla gIta 170 kumati vidhvaMsana caupaI 577, 578 kSetraprakAza rAsa 59, 53 kumArapAla rAsa 57, 597, 582, kSetrasamAsa bAlA0 51, 117,, 353, 53 616, 614 kumAra munirAsa 295 kSetravicAra taraMgiNI 256 kuladhvaja rAsa 112 kSetra bAvanI 116 kuladhvaja kumAra rAsa 37.537 kusumAnjali 511 kUrmAputra caupaI 161, 160 khaTolanA gIta 419, 422 kevalI svarUpa stavana 361 khaNDa prazasti subodhinI TIkA 20. kezI pradezI sandhi 257 khaMghakakumAra sUri caupaI 223.. kezI pradezI prabandha 517 224 kRtakarma rAsa 430 khaMdhaka sari saMjjhAya 290 kRtakarma rAjarSi caupai 433 khaMbhAta caitya paripATI 199 kRtapuNya (kayavannA) rAsa 137, kharatara gurvAvalI gIta 150 138 kharatara gaccha gurvAvalI 133 kRpArasa koza 20, 583 kharatara gaccha paTTAvalI 512, kRpaNa jagAvana kathA 141 401 kRSNa rUkmiNI beli TavvA 494, khAparAcora rAsa 1 495 khicar3I rAsa 319 kRSNa rUkmiNI beli TIkA 499 khemA haDAliyAno rAsa 129. Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -636 -baDazIti ( cautho karma grantha) bAlA0 335 ga gaja bhaJjana caupaI 360 gajasiMha kumAra 99 -gajasukumAla caupaI 334, 332, 385, 448, 500 - gajasukumAla RSi rAsa 554 ...gajasukumAla rAsa 399, 181, 181 gajasukumAla sandhi athavA caupaI 362 gaNadhara sAra zataka TavvA 480 gAyakavAr3a soriyanTala sIrIja 106 gaNadhara vAsa stavana 505 * gaNadhara vInatI 554 gaNadhara sAra zataka laghuvRtti 275 guru chaMda 163 gyAraha (11) aMganI saMjjhAya 305 (gyAraha ikyAvana ), 1151 stavana maMjUSA 326 giranAra uddhAra rAsa 261, 265 giranAra caitya paripATI 424 gIta paramArthI 419, 421 guNa ThANA vivaraNa caupaI 73 guNadharma kanakavatI prabandha 68, 69 guNadharma rAsa 335, 337 guNa bAvanI 49 guNamaMjarI kathA bAlA0 614 guNamaMjarI varadatta caupaI 130 yA saubhAgya paJcamI yA jJAna paMcamI maha - gurjara jaina sAhitya kA bRhada itihAsa guNasundarI caupaI 101, 472, 131 guNasthAna kramAroha vAlA0 499 guNasthAnaka bAlA0 614 guNa sthAna vicAra copaI 530 guNasthAnaka garbhita vIra stavana 528 guNaprabhasUri prabandha 522 guNasundarI puNyapAla caupaI 135 guNAvalI caupaI athavA guNa karaMDa guNAvalI rAsa 195, 196 gurjara jaina kaviyoM kI hiMdI sAhitya ko dena 33 gurugIta 247 gurugItam 519 guru guNa chattIsI saMjjhAya 140 guru putra chattIsI stavana yA saMjjhAya 434, 437 guru ( gurukula vAsa ) svAdhyAya 351 gurvAvalI 578 gUr3ha vinoda 254, 256 gor3I pArzva stavana 96, 204 gor3I pArzvanAtha sArddha zatAbdI smAraka grantha 492 gomaTTa sAra bAlA0 593 gomaTTa sAra 418 gorA bAdala kathA 1 gorA bAdala rI bAta 154, 152 gorA bAdala kathA athavA padminI caupaI 590 gor3I stavana 172, 184 gautama kulaka vRtti 191 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-anukramaNikA gor3I pArzva stavana 292 gor3I pArzvanAtha stavana 492,555 gor3I pArzvanAtha chaMda 106 gautama praznottara stavana 53 gautama pRcchA stavana 498 gautama pRcchA 257, 258 gautama pRcchA caupaI 514, 506 gautama svAmI chada 257, 258 gha ghI sajhAva 445, 446 ca caturapriyA 97 catura vanajArA 318 caturgati beli 566 caturdaza svapna 509 caturdaza guNasthAna vacanikA 31 caturmAsI vyAkhyAna vAlA0 614 caturvizaMti jina sakalabhava varNana stavana 251, 252 catuvizaMti jina gIta 399 caturviMzati jina stavana 98 catuvizaMti jina gIta stavana ( caubIsI ) 181, 182 catuHsmaraNa prakaraNa saMdhi 150 caritra cunar3I 146 caMdana bAlA beli 33, 34 caMdana malayAgirI cau0 556, 320, 88 caMdana malayAgirI rAsa 1 caMda rAjA cau0 463, 335 caMda rAjA rAsA 439, caMdana rAja rAsa 83 637 caMdragupta ke solaha svapna 407 417 caMdragupta solaha svapna saMJjhAya 577, 580 caMdralekhA cau0 463 caMdrazataka 210, 211 caMdrasena caMdradyota nATakIyA prabaMdha 216, 217 caMdA gIta 35 caMdrAulA 522 caMdrAyaNo rAsa 220 , caMpakasena rAsa 350, 335 caMdrAvatI zIla kalyANaka 390 caMpakasena caupaI athavA vRddhadaMta sudhadaMta rAsa 186, 187 caMpakavatI cau0 yA zIla patAkA caupaI 244 caMpaka zreSTha caupaI 514,515. caMpaka zreSThi rAsa 44 cAra pratyeka buddha caupaI 514 cArudatta prabandha yA rAsa 89 citta nirodha kathA 314, 315. citta lalitAMga rAsa 333 citta saMbhUti rAsa 190 citta saMbhUti saMdhi 122 cittaur3a gajala 152 citrasena padmAvatI caupaI 48 citrasena padmAvatI rAsa 89, 478 citralekhA caupaI 217 citAmaNi jayamAla 407, 417 cihuMgati caupaI 26 cUnar3I 24 cUnar3I gIta 170, 171 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa cetana gIta 178, 179 caurAsI bola visaMvAda 593,592 celanA satI gItam 519 caurAsI lAkha jIvayoni vinatI caitya Adi sanjhAya 130, 603 146 caitya vaMdana 260 caityavaMdana bhASya 244 caitya stuti stavanAdi saMgraha 140, chakarma graMtha bAlAvabodha 237 233 chaha lezyA kavitta 566 (caudaha)14 guNasthAna baMdhavijJapti cha Avazyaka stavana 476 ( pArzvanAtha stabana) 180, 182 jaitapada beli 76, 73, 174 (caudaha) 14 guNasthAnaka vIra stavana 476 jagaDU carita 623, cauparavI cau0 507 jagata guru kAvya 583, 20 caubIsa jina aMtarAkAra stavana jagadambA bAvanI 590 160 jagadambA stuti 533 caubIsa jina AMtarA stavana 162 janma prakAzikA 97 caubIsa jina gaNadhara saMkhyA stavana jayakumArAkhyAna 146, 147 172 jayacaMdra rAsa 127 caubIsa jina gIta 325, 326 jayatihuaNa stavana bAlAvabodha caubIsa jina namaskAra 101 135 caubIsa jina vahattatva caubIsI jayatihuaNa vRtti 515 jayatihuaNa bAlAvabodha 480 caubIsa jina bola 241 jayavijaya caupaI 499, 246 caubIsa jina sAta bola vicAra jayasena lIlAvatI rAsa 556 gabhita stavana 490 jayAnaMda rAsa 306 caubIsa jina stavana 427, 187 jalagAlana kriyA 141 caubIsI 474, 429, 509, 519, jasavaMta muni rAsa 243 556, 260, 257 jasavilAsa 273 caubIsa stavana (caubIsI) 40 jasodhara gIta 170 caubIsI 90, 93, 174, 609, jaMbU kumAra rAsa 391 381, 375, 190 jaMbU carita 283 caurAsI digpaTa bola 593 jaMbU caupaI 578, 48, 79 caubIsI tathA bIsI saMgraha 326 jaMbU dvIpa pannati vRtti 3.1 S . Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 grantha anukramaNikA jaMbUdvIpa vicAra stavana 541,238 jina pratimA chabIsI 257 . jaMbUdvIpa rAsa 131, 134 jina biMba sthApanA stavana 176 jaMbU svAmI gItam 519 jinavara svAmI vInatI 552 jaMbU svAmI caritra 178, 179 jinaraMga sUri gItAni 78 jaMbU svAmI beli 609, 314 jinarAja stuti 64, 66 315 jinarAja caupaI 155 jaMbU svAmI cau0 330, 332, jinarAja sUri rAsa 499, 183, 407, 417 155 jaMbU svAmI rAsa 259, 392, jina rAja sari gItam 574 206, 208 jinalADU gIta 407, 416 jaMbU svAmI rAsa (paMcama caritra) jina sahasra nAma varNana 375 jinasAgara sUri avadAta gIta jaMbU svAmI brahmagItA 377 185, 570 jina AMtarA 314, 315 jinasAgara sUri nirvANa rAsa 185 jina guNaprabha sUri prabaMdha athavA jinasAgara sari rAsa 184, 241, dhavala 185 242 jinacaMda sUri akabara pratibodha jinasiMha sUri sapAdASTaka 512 rAsa 430, 483, 92 jinasiMha sUri rAsa 558 jinacaMda sUri gIta 73 jinahitA TIkA 20 jinacaMda sUri nirvANa rAsa 507, jihvAdaMta saMvAda 552 508 jIbhadAMta vAda 578, 581 jinacaMda sUri rAsa 430, 433 / / jIrAvalI pArzvanAtha stavana 89 jinacaitya paripATI stavana 112 jIva utpatti nI saMJjhAya (yA) jina caubIsI 50 (taMdula veyAlI sUtra saMJjhAya jinatilaka sUri stuti 187 yA garbhAvAsa saMJjhAya yA jinadatta rAsa 382, 383, 384 vairAgya saMJjhAya 501) jina pAlita jinarakSita cauDhA- jIvakAyA gItam 519 liyA 424 jIvadayA rAsa 471 jina pAlita jinarakSita rAsa 73, jIvapratibodha gItam 519 74, 360, 190 jIvapratibodha saMjjhAya 610 jina pAlita saMJjhAya 70, 68 jIvata svAmI rAsa 53 jina pAlita jinarakSita saMdhi jIvaMdhara caritra 206 107; 108 jovaMdhara rAsa 206 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jIvaMdhara caMpU 206 jaina siddhAMta bhASkara 557 jIvaMdhara prabandha 206 jogIrAsa 317, 199 jIvavicAra TavvA 345 jodhapura maMDana pArzva stavana 480 jIvavicAra bAlAvabodha 480 jyotiSa sAra yA joisa hIra jIvavicAra rAsa 53, 57 577 jIvasvarUpa caupai 131, 134 jyotiSa sAra 318 jekhar3I 178, 179 jJAtAdharma ogaNIsa adhyayana jyeSTha jinavara kathA 407, 410 saMjjhAya 445, 446 jaina aitihAsika gurjara kAvyasaMcaya jJAtAdharmakathA TavvArtha 615 124, 132, 164, 165, 45, jJAtA satra bAlAvabodha 464,68 212, 489, 612 jJAtAdharmakathA bAlAvabodha 71 jaina aitihAsika gurjara kAvya saMgraha / jJAtAdharma sUtra 19 adhyayana para 97, 173 saMjjhAya 363, 365 jaina aitihAsikarAsamAlA 164,94 jJAnabAvanI 604, 310 jaina gurjara kavio 139, 160, jJAnapaMcamI 212 113, 33, 34, 181, 302, (nemijinastaba) 303, 299, 301, 288, jJAnasaryodaya (nATaka) 457 268, 195, 401, 358, jhaMjharapUra yA samyaktva stavana 321, 243, 229, 220, 362 bAlAvabodha 157 jaina gurjara kaviyoM kI hindI jhAMjhariyA muni saMjjhAya 492 kavitA ko dena 267, 148 jaina jJAna stotra ane kevalI svarUpa . TaMDANA rAsa 318 stavana 361 jaina prakAza 329, 313 ThaMDhaNa kumAra caupaI 385 jaina prabodha 363, 303 DaNDaka bAlAvabodha 480 jaina prAcIna pUrvAcAryoM viracita DhAlasAgara (harivaMza) 137 ___stavana saMgraha 213 TholA mArU rA dUhA 106, 108, jaina yuga 196 110,1 jaina rAmAyaNa 183 jaina rAsa saMgraha 220, 482 tarkabhASA vArtika 445, 497 jaina saMjjhAya saMgraha 305 tatva taraMgiNIvRtti 20 jaina satya prakAza 202 tatvasAra dUhA 26 jaina sAhitya aura itihAsa 459 tatvArthasUtra bhASA 289 jaina sAhityano saMkSipta itihAsa tapA ikAvana bola caupai 131, 33, 20, 502 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-anukramaNikA tapa chattIsI 143, 144 tapAgaccha paTTAvalI 583 taruNa bhArata granthAvalI 154 timarI pArzva stavana 531, 363 tIrthaMkara caubIsanA chappaya 268 tIrthaMkara vinatI 89 tIrthaM catyaparipATI 430 tIrthamAlA 238, 279, 304, 543 tIrthamAlA stavana athavA pUrvadeza caitya paripATI stavana 212 214 tetalIputra rAsa 509, 93 tejasAra rAsa 107 tejaratna sUri saMjjhAya 611 teraha kAThiyA saMjjhAya 246, 247 traNa prAcIna gujarAtI kRtiyoM 266 da dayA chattIsI 517, 532 davadaMtI satI gItam 519 dasalakSaNa rAsa 319 dazavidha yatidharmagIta yA dharmagIta 67 68, 71 tIrthamAlA trailokya bhuvana pratimA dazavaikAlika sUtra bAlAvabodha saMkhyA stavana 157 tIrthamAlA chattIsI 517 613-614, 391, 403, 499 dazavaikAlika TabbA 480 dazazrAvaka gIta 499 dazAraNabhadra mAsa 600, 601 dazArNabhadra navaDhAliyA 507 traNamitra kathA caupai 463 triloka sundarI maMgala kalaza caupar3a 4 425 triSaSTizalAkA stavana 223, 224 trizada utsUtra nirAkaraNa kumati matakhaMDana 135 trepanakriyA 141 trepanakriyA vinatI 104 zaTha zalAkA puruSa vicAra garbhita stotra 213 trailokya sAra caupai athavA dharmadhyAna rAsa 550, 551 41 tha thAvaccA sukozala caritra 73, 75 thAvaccA sutta RSi caupai 514, 515 641 dazAzruta skandha 20 daMDaka stavana 79 daMDaka nA bIsa bola bAlAvabodha 617 daMDakAvacUri 251 dAnazIla tapa bhAvanA rAsa 292 dAnazIla tapa bhAvanA o hareka adhikAra para dRSTAMta kathArAsa 434, 435. dAnazIla tapa bhAva saMvAda 517 dAnazIla tapa bhAva taraMgiNI 92 dAmanaka caupai 122 dAmanaka rAsa 386 dikpaTa caurAsI bola 374 dIpaka chattIsI 97 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 589 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dupadI saMbaMdha 523 dhammilakumAra rAsa 44 durjanasAla bAvanI 94 dharmadatta caupai athavA rAsa 162 dUhA bAvanI 595 dharmadatta dhanapati rAsa 160 devakumAra caupai 443, 445 dharmanAtha stavana yA laghu upamiti devakUmAra caritra 323 / bhava prapaMca stavana 476 devako cha putra rAsa 448 dharmanIta yA yatidharma gIta 427 deva kurukSetra vicAra stavana 542, 238, 239 dharmaparIkSA caupai 548, yA rAsa devacanda rAsa 486 552 devatilakopAdhyAya caupai 275 dharmabuddhi pApabuddhi caupai 145, . devadatta caupai 353, 355 605 devadatta rAsa 70,71, 68 dharmabuddhi caupai 26 devarAja vaccharAja copai 26, 284 dharmabaddhi rAsa 333, 334, 335, 523, 525 (haMsarAja vaccha rAja caupai) devarAja vaccha rAja prabadha 427 dharmabuddhi mantrI caupai 467 dharmamaMjarI cau0 509 dravyaguNa paryAya rAsa 372, 374 / / dharma mUrti guru phAgu 81, 80 dravyasaMgraha bhASA TIkA 100 dravyasaMgraha bAlAvabodha 604 dharma sahelI 343, 547 dharmasAgara 30 bola khaMDana 135 draupadI caupai 54, 56, 423, dhanyavilAsa yA dhannA zAlibhadrarAsa 472, 177 draupadI rAsa 303, 64, 65, 176 doSApahAra bAlAvabodha 530 dhAtu taraMgiNI 567 dohA zataka 593 dhyAna chattIsI 141 dhyAna svarUpa (nirUpaNa) caupai 325 dhvajabhujaMga AkhyAna 48 dhaMdhANI stavana 440 dhanadakumAra rAsa 576 dhanadatta caupai 514, 516 nagarakoTa AdinAtha stavana 73 dhanadeva padmaratha caupai 353, 355 nayakaNikA 473 dhanavijaya panyAsa rAsa 305 nayacakra bAlAvabodha 593 / / dhannA caritra 295, 297 nayaprakAza rAsa 302, 301 dhannA zAlibhadra rAsa 606 narmadAsundarI gItama 519 dhannA zAlibhadra caupai 131, 135 narmadAsundarI caupai 84 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gran:-anukramaNikA 643 narmadAsndarI rAsa 396, 397, nAgila mati rAsa 605 nAnAdeza dezIbhASA maya stavana narmadAsundarI prabaMdha 83 285 naradeva caupada 523 nAmamAlA 308, 309 naravarma caritra 467 nArada caupai 434 naladamayaMtI rAsa 363, 364, 271 nArIgIta 506 naladamayaMtI rAsa athavA nalAyana- nItizAstra paMcAkhyAna caupai rAsa 261, 262, 265 - athavA rAsa 451 naladamayaMtI caMpU 131 nidhi carita 199 naladamayaMtI saMbodha yA rAsa 518, nirdoSa saptamI kathA 407 523, 511 nizcaya vyavahAra vivAda 375 naladamayaMtI prabaMdha 131 nemigIta nemIzvara gIta 247 naladamayaMtI caupai 514,518 nemi caMdrAvalA 197 nalAkhyAna 518 nemicarita 139, 459 navakAra gIta 122 nemicarita phAga 120 navakAra chaMda 106.110 nemicarita yA nemigIta 560 navakAra rAsa 483 nemicaritra mAlA 139 navagraha stavana 89 nemijina caMdrAvalA 596 navatatva caupai 80, 228 nemijina phAga 124 navatatva bAlAvabodha 616, 480, nemijina bhAva 474 78 nemijina rAsa athavA vasaMtavilAsa navatatva joDi 490 navatatva navaDhAla 576 nemijina stavana 220, 221 navatatba rAsa 53 nemidUta 131, 62 navarasa 310 navavADa gIta 187 neminAtha gahUMlI 427 navavADI gIta 74 neminAtha gIta 170, 171 navavADI 249 neminAtha dvAdasa mAsa 445, 447 naMdana maNiyAra rAsa 445 neminAtha navabhava rAsa 353, 357 naMdiSeNa caupai 223 neminAtha bAramAsa 474 naMdIsena phAga 191 neminAtha vArahamAsA 103, 379 nAgalakumAra nAgadatta rAsa 329 neminAtha phAga 379, 160 nAtA saMjjhAya 160 neminAtha bhramara gItA 474 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa neminAtha rAsa 223, 419, 421 pannavaNA vicAra stavana 472 64, 314, 315 pada mahotsava rAsa 212, 213 neminAtha rekhatA 141 padmAvatI padmazrI rAsa 353 neminAtha vinatI 380 ...... pa.mahaMsa cau0 407, 415 neminAtha samazaraNa vidhi 349. paramahaMsa saMbodha caritra 257 neminAtha stavana 84, 200 paramArthI dohA zataka 26 / neminAtha vRhad stavana 424 paramparA 107, 34 neminirvANa 407, 417 . pavanaMjaya aJjanAsundarI suta nemiphAga 73, 75 . . ___ hanumaMta caritra rAsa 297. nemirAjarSi gIta 307 .. 301 .. .. .. nemirAjarSi caupai 530, 531 pavanadUta 457, 459 . nemirAjImatI rAsa 507 pavanAbhyAsa caupai.43 . . . . nemirAjula gIta 567, 103 pavayaNA sAroddhAra avacUri 616 . nemirAjula bArahamAsA 167, paJcakalyANaka 23 168, 441 paJcakalyANaka gIta 170 nemirAjula dhamAla 353, 357 , paJcakalyANAbhidha jinastavana nemirAjala phAga 348 . . . 436 nemirAsa 241, 294 - paJcakAraNa stavana 476 nemirAsa yAdava rAsa 299 .. paJcagati beli 567 nemivaMdanA 554 paJcaguru kI jayamAla 407, 416 nemivivAhalA 348 paJcatantra 451 nemIzvara gIta 567 paJcatIryozleSAlaGkAra 550 - . nemIzvara caMdrAyaNA 269 paJcaparvI rAsa athavA ratnazekhara nemistavana 38.531, 503, 271 rAsa 602 nemisAgara rAsa 94 paJcapANDava saMjjhAya 93 nemIzvara rAsa 407 paJcamI brata kathA 313 nemIzvara hamacI 103 paJcavaraNa stavana 270 naiSadhIya TIkA 180 paJcasatI draupadI caupaI 570 paJcasamavAya stavanam 473 pauma cariu 514 paJcAkhyAnagati vakanAlikera paTTAvalI saMjjhAya 560, 474 kathAnaka 570 pakkhi sUtra bAlAvabodha 480 paJcAkhyAna athavA paJcatantra paDikamaNa stavana 481 caupai 381 Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-anukramaNikA paJcAkhyAna caupai athavA kathA- pratikramaNa vidhi stavana 480 kallola paJcakAraNa rAsa pratikramaNa hetu garbhita svAdhyAya 388 375 paJcAzaka vRtti 380 pratibodha rAsa 261 paJcAstikAya bAlAvabodha 593 / / pratyekabuddha caupai 135 paJcopAkhyAna 1 pradyamna kathA 235 pA~cabolano micchAmI dokar3o pradyumna kumAra caupaI 80 __ bAlAvabodha 498 pradyumna carita 613 pAMca pAMDava saMjjhAya 509. . pradyumna rAsa 411, 407 pAkhaNDa paJcAsikA 547. . padyumna paradavaNa rAsa 410 pATaNa caitya paripATI 439 . . . pradezI caupaI athavA kesI pradezI pANDava purANa 506, 458, 459 rAjA rAsa 190 pApapuNya caupai 323 prabandha ciMtAmaNi 353 pAvacandra stuti ayavA salokA prabhAkara rAsa 562 363 pAvadhavala 330 prabhAtiu 586 pArzvanAtha guNaveli 399, 181, prabhAvatI caupai 284 prabhAvatI (udAyana) rAsa 261, 182 pArzvanAtha caritra 283, 20 pravacana sAroddhAra bAlAvabodha 275 pAzvanAtha dasabhava stavana 186 : 278 pArzvanAtha dasabhava bAlAvabodha 275 pravacanasAra 403, 404 pAva purANa 459 pravacanasAra bAlAvabodha 593, 613 pArzvanAtha phAga 507 pArzvanAtha rAsa 499, 77, 89 praznottara kAvya vRtti 301, 333 pArzvanAtha saMkhyA stavana 380 / praznottara rUpa saMvAda 335 pArzva stavana 177, 602 praznottara mAlikA athavA pArzva candra mata dalana caupaI 135 pArzvacaMdra sUrinA 47 dohA 159 prasannacaMdra rAjarSi rAsa 397 pArzva purANa 23 prastAva savaiyA chattosI 517 pArzva laghustavana 333 prAkRta chanda koSa 20 prakaraNAdi vidyA gabhita stavana prAkRta paJca saMgraha TIkA 552 saMgraha 326 prAcIna chaMda saMgraha 492 prajJApanA sUtra bAlAvabodha 240 prAcIna jaina rAsa saMgraha 191 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 prAcIna tIrthamAlA saMgraha 164, 380 prAcIna tIrtha saMjjhAya 492 prAcIna phAgu saMgraha 475, 395, 356, 87, 71 prAcIna madhyakAlIna bAramAsA 292 prAcIna stavana saMjjhAya saMgraha 568 prAcIsa stavana ratnasaMgraha 292 prAstAvika dohA 201 piMgalasAra vRtti 20 piMgala ziromaNi 107 fis vizuddhi dIpikA 20 priyaMkara caupai 194, 192 priyaMkara nRpa caupaI 127 prIta chattIsI 97 pRthvIcaMda kumAra rAsa 228, 229 puJja RSi caupai 514 puJja muni no rAsa 220 puNya chattIsI 517 puNya pApa rAsa 565 saMgraha 168, 159 premavilAsa 152 prAcIna saMjjhAya tathA padasaMgraha premavilAsa premalatA caupai 154 proSadha vidhi 20, poSadha vidhi prakaraNa TIkA 175 posInA pArzvanAtha stavana 479 puNya prakAza stavanam 473 puNyapAla no rAsa 405 puNya prazasA rAsa 53 pUjyabhASa gIta 75 puNyasAra caritra caupai 514, 518 puNyasAra rAsa 202, 294, 359 puNyasAra caupai 427 puNyasAgara guru gItam 571 purandara caupai 353, 354 puroSodaya dhavala 448 maha - gurjara jaina sAhitya kA bRhada itihAsa puSpamAlA prakaraNa 614 pUjASTaka vArtika 78 pUjAvidhirAsa 53, 61 premalatA caupai 152 premalAlakSI rAsa athavA canda carita 200, 221 ba baMkacUla rAsa 322, 204, 205, 143 ast maMDana baMdha hetu garbhita vIrajina vinati stavana 251, 253 bar3A kakkA 343 bandI nu sUtra TavvA 469 bandha hetu gabhita vIra stavana 112 battIzI 342 banArasI vilAsa 318, 310, 24 baradatta guNadatta maJjarI kathA 67 balibhadra nI vinatI 380 balkalacorI copai 514 vasudeva caupai 571 bArabhAvanA adhikAra 176 bAra vrata joDi 125 bAra brata rAsa 82, 131,290 bAra vrata saMjjhAya 35 bAra vrata grahaNa rAsa 172 bAraha bhAvanA sandhi 172 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-anukramaNikA 647 bAraha bhAvanA gItam 519 betAla paJcavIsI rAsa 231 bAraha bhAvanA saMjjhAya 503, 505 betAla pacIsI 539 bAra bhAvanA saMjjhAya 610 baikuNTha paMtha 329 bAraha vrata kulakam 519 bAraha vrata rAsa 38 bhaktAmara avacari 529 vAra vrata no rAsa 176 bhaktAmara stotra 31 bAra vrata saMjjhAya 471 bhaktAmara stotra vRtti 407 bAlacaMda battIsI 313 bhaktAmara stotra subodhinI vRtti bAvanI 185, 152 517 bAvIsa parIvaha caupaI 192 bhagavatI gItA 461 vAsupUjya jina puNya prakAza rAsa bhagavatI sAdhu vandanA 288 503, 504 bhagavanI sUtra bAlAvabodha 614 bAhubali gItam 519 bAhubali veli 314 bhagavatI mahAvIra rAsa 452 bhajana chattIsI 49 bAhubali saMjjhAya 480 bIkAnera RSabha stavana 549 bhamarA gIta 358 vIrAMgada caupaI 533 bharaDaka battIsI rAsa 563 vIra vilAsa phAga 314 bharata bAhubali rAsa 53, 58 - bharata bAhubali chanda 104, 103, bIsa viharamAna jinagIta 399 / ..458 bIsa viharamAna jina stavana yA bharata bAhubali caupai 330, 331 bIsI 519 bharata bAhubali saMjjhAya 446 bIsa viharamAna bola saMyukta 170 bhaviSyadatta caritra 283, 305 jinanAma stavana 290 bhaviSyadatta caupai 407, 414, 34 bIsa viharamAna jinagIta (bIsI) bhAratI stotra athavA ajArI 181, 182 sarasvatI chaMda 492 bIsa viharamAna stava 528 bhAvazataka 512, 20, 523, bIsI 91, 568, 375, 443, bhAvazata trizikA 533 445, 474. 507 bhAvaharSa sUri caupai 34 biharamAna jinagIta athavA bIsI bhImasena caupai 469 184 bhUpAla caubIsI 31 brahma gItA 375 bhoja paritra caupai 599 bRhacchAnti stotra 21 bhoja prabandha 353 buddhirAsa 594 bhoja prabandha caupai 533 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mahAvIra stavana 375 matsyodara kumAra rAsa 530 mahAvIra gIta 380 matsyodara caupai 294, 296 mahAvIra sattAisa bhava 422 matisAgara rasika manohara caupai mahAvIra sattAisa bhava stavana 228 mahAzataka zrAvaka sandhi 244 madachattIsI 295 mahipAla caupai 590, 511 / / madanakumAra rAjarSi rAsa athavA maMgalakalaza rAsa 73, 122, 373 caritra 217, 218 __ maMgalakalaza caupai yA phAgu 75 madana narindra caritra 217, 218 maMgala gIta prabandha yA paJcamaMgala madana zataka 218 419, 421 madhu kumAra mAlati kumAri caritra mandodarI rAvaNa saMvAda 542, yA madhumAlatI rI vArtA 148 544, 238, 240 . ., ... madhyAhna vyAkhyAna paddhati 569 mAdhavAnala kAmakaMdalA 1, 106, manakarahA rAsa 317 107 manarAma vilAsa 341 mAlazikSA caupai 353 manoratha gItam 510 mAlavI RSinI saMjjhAya 604 . manohara mAdhava vilAsa athavA mAlIrAsa 179, 180 . . mAdhavAnala 608 mitracADa rAsa 479 mayaNarehA caupai 573 mizrabandhu binoda 41, 351, 597 marudevI gItam 519 mukti prabodha 100 mallinAtha rAsa 53 mukhavastrikA vicAra 578 mallinAtha stavana 249 mugatimaNI cUnarI 316 / mahApurANa kAlikA 201, 493 .. munipati caupai 577, 579, 257 mahAbala rAsa 441 munimAlikA 149 mahAvIra nirvANastavana (dIpa- munIzvaro kI jayamAla 179 mAlikA mahotsava 140 multAna pArzva stavana 386 mahAvIra svAmI nu 27 bhava stava mUladeva kumAra caupai 134 . 444497 mUladeva caupai 131 mahAbhArata 225 . mRgAMka kumAra caupai 291, 292 mahAvIra pAraNA 353 mRgAMka padmAvatI rAsa 353 mahAvIra paJca kalyANaka stava mRgAMka padmAvatI caupai 241, 243 mahAvIra lorI 353 mRgAMka lekhA carita 318 353 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-anukramaNikA mRgAGka lekhA rAsa 425, 488 mRgadhvaja caupai 275 mRgAputra caupai 499 mRgAputra sandhi 549, 427 mRgAputra 119 120 mRgAvatI mRgAvatI AkhyAna 503, 504 mRgAvatI caritra caupai yA mohana bela 517 mRgAvatI caritra copai 515 mRgAvatI caupar3a 83 meghakumAra saMjjhAya 503 meghakumAra caupai 555 meghakumAra gIta 66 metArI RSi caupai 345 meghadUna 35, 122, 458 moha chattIsI 295 297 mohanaveli caupai 72 mainA sundarI 287 412 motI kapAsiyA saMvAda 578 motI kapAsiyA chanda 499, 500 moha viveka yuddha 308, 310 mauna ekAdazI stotra 531 mauna ekAdazI stavana 434, 435 443, 445, 530 moraDA 567 ya yati ArAdhanA 517 yazodhara carita 254, 458, 459 yazodhara caritra athavA rAta 161 yazodhara caritra 343, 190 yazodhara caritra rAsa 234 649 yazodhara carita rAsa 101, 480 481, 160 yazodhara nRpa caupai 261, 262, 264 yAminI bhAnu mRgAvatI caupai 145 yoga ciMtAmaNi 567 yogadRSTi samuccaya 375 yoga bAvanI 345 yogI rAsA 178, 179 ra raMga ratnAkara rAsa 76 raghuvaMza TIkA 131 raghuvaMza 122 ratanasI RSi nI bhAsa 143 ratnakIrti gIta 554 ( bhaTTA0 ) ratnakIrti pUjA gIta 17, 171 ratnagurunI joDa yA sajjhAya 28 ratanacDa caupai 578 ratnapAla caupai 386 387 ratnamAlA rAsa 279, 281 ratnavatI caupai 388, 389 ratna samucya ane rAmavilAsa 150 ratnasAra kumAra rAsa 549 ravivrata kathA 155 rasamaJjarI 345 rasaratna rAsa 158 rasikapriyA 98 rAjagRha yAtrA stavana 478 rAjacandra pravahaNa 363, 364 rAjapraznIya upAMga bAlAvabodha 363, 365 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rAtribhojana caupai 556 rUpasena catuSpadI 443, 445 rAjaprasenI sUtra copai 177 rUpasena rAsa 294, 296, 70, 68 rAjamatI nemi sura DhamAla 318 172 rAjasiMha kathA (navakAra rAsa) 51 rUpasena kumAra rAsa 117 rAjasiMha caupai 549, 177 rogApahAra stotra 342 rAjasiMha ratnAvalI sandhi 578 rohaNiyAmuni rAsa 57, 63 rAjasthAna kA jaina sAhitya 31, rohaNI vrata prabaMdha 455 50,51 rohiNI vrata rAsa 319 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva 33 laghuzAMti vRtti TIkA 244 rAjula gItam 512 laghu sItA satu 316, 317 rAmakapNa caupai 448 laghu kSetra samAsa bAlAvabogha 363 rAmacaritra caupai 204 365 rAmacarita mAnasa 115 laghu vatti prapA 494 rAmayazorasAyana rAsa 114 laghubAhubali beli 89 rAmarAso 351 lavakuza rAsa, yA rAmasItArAsa rAmasItA rAsa 251, 252 yA zIlapravaMdha 397 rAyacanda sUri rAsa 481 / / lavakuza chappaya 349 rAyacanda sUri guru bAramAsa 159 lATI saMhitA 392 rAyapaseNI caupai 523 lAbhodaya rAsa 6, 584 rAyamallAbhyudaya 283 lAla pachabar3I gIta 247 rAvaNa maMdodarI saMvAda 498 lAvaNyasiddhi puhataNI gItam 599 rAvaNa ne maMdodarI apela upa- lAhaura gajala 152 deza 468 lakA mata nI svAdhyAya 398 ripumardana bhuvanAnaMda cau0 430, laMkA khaNDana pratimA maNDana rAsa 432 82 ripumardana rAsa 187 lumpaka mata tamodinakara caupai rukmiNI haraNa 382, 384 135 rUpakamAlA kI vyAkhyA 513 lumpaka matotthApaka gIta 334 rUpacaMda RSirAsa 204 lokanAla bAlAvabodha 528, 260 rUpacaMda kuMvara rAsa 261, 263 lokanAlikA bAlAvabodha 377 rUpasena rAjarSi caupai 192 lokanAla gabhita stavana 499 rUpasena RSi rAsa 327 loka prakAza 477 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 651 grantha-anukramaNikA lokA zAha nau saloko 115 vAsupUjya manorama phAga 86 lokA para garavo 573 vAsupUjya kI dhamAla 35 lokA mata nirAkaraNa caupaI 550, vyApArI rAsa 589 551 vikrama khAparA cora rAsa 368 locana kAjala saMvAda 167, 168 vikrama carita 1 lodrabA gIta 177 vikramacaritra 339 laukika granthokta dharmAdharma vicAra vikrama paMcadaNDa caupaI 353, 355 sUcikA catuHpadikA 117 vikramarAya caritra 457 vikramasena zanizcara rAsa 540, vacharAja devarAja caupaI 90, 150 541 vaNajArA gIta 419 vikramAditya kumAra caupaI 442 vardhamAna jinastava (paMcakalyANaka) vicAra grantha bAlAvabaudha 617 vicAra causaThI 256 varddhamAna purANa bhASA 269 vicAra maMjarI 151 vaMbhana vADa maMDana mahAvIra phAga vicAra stava bAlAvabadha 614 vijayatilaka sUri rAsa 210 / 126, 124 vayarasvAmI caupai 172 / vijayaprazasti 596, 101, 20 varakANA yAtrA sta0 241 vijaya seTha vijayA seThAnI rAsa varadatta guNamaMjarI bAlAvabodha 614 in athavA kRSNapakSIya zuklavarSaphalAphala saMjjhAya 558 pakSIya rAsa 396 vasaMta vidyAvilAsa 552 vijaya seTha caupaI 404 vasudeva prabandha 155 vijaya seTha vijayA seThAnI svalpa vastupAla tejapAla rAsa 623, prabandha 568 __305, 514, 515 vijaya seTha vijayA zeThAnI rAsa vratavicAra rAsa 53 406 brahma rAyamalla evaM bhaTTA0 tribha- vijaya seTha vijayA seThAnI prabandha vana kIti : vyaktitva evaM 195 kRtitva 208 vijayasiMha sUri rAsa 124, brahmavilAsa 24 212 vyasana sattarI 525 vijayasiMha sUri rAsa yA vijaya. vAgbhaTTAlaMkAra vRtti 121 prakAza rAsa 127 vArttArAsa 321 vijayasenasUri nirvANa svAdhyAya vAravrata saMjjhAya 575 124, 468 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vijayasena sUri nirvANa saMjjhAya vaitAla paccIsI 1, 368 468, 99 vaitAla paccIsI caupaI 599 vijayasena sUri nirvANa rAsa vaidarabhI caupaI 556 466, 468 vaidyakasAra ratnaprakAza caupaI 436 vijayasena sUri rAsa-lAbhodaya vaidyakasara sagraha 367 rAsa 211 vaidyakasArodvAra 567 vidyAvilAsa caupaI 45, 186 vaidyaka mahotsava 256 vidyAvilAsa rAsa 400 vaidya vinoda 310 vidhi kandalI 257 vaidya virahiNI prabandha 50 vidhi rAsa 246 vaira svAmo saMjjhAya 503 vinayadevasUri rAsa 339, 340 vairAgya gIta 358, 183 vinaya vilAsa 474 vairAgya bAvanI 443 vinoda cautrIMsI kathA athavA rAsa vairAgya vinati 527 564 - za bimalakIti guru gItam 43 zaMkita vicAra stavana bAlAvabodha bimala prabandha 232 150 vimalAcala stavana 117, 110 zakuna dIpikA caupaI 164 vividhapUjA saMgraha 365 zaMkhezvara stavana 549 viveka caupaI 141 zaMkhezvara pArzvanAtha stava 497 viveka vilAsa bAlAvabodha 615 zaMkhezvara pArzvanAtha stavana 262, viSApahAra stotra 31 265 vizeSanAma mAlA 529 zakhezvara pArzva stavana 325, vilhaNa paJcAsikA caupaI 533 326 bRhadgacchIya guvabilI 353 zatruJjaya uddhAra rAsa yA vimalavRhajjina vANI saMgraha 179 giri uddhAra rAsa 261, 264 vRhatmajarI 232 zatruJjaya tIrthoddhAra kalpa 344 vRhatzAMti vRtti 567 zazuJjaya caitya paripATI stavana vRhat stotra vidhi 275 135, 131 vIra jiniMda gIta 318 zatruJjaya tIrtha paripATI 228 vIrasena rAsa 53 zatruJjaya athavA puNDarIka stavana vIrasena saMjjhAya 290 vIrAgaMda caupaI 352, 353, zatruJjaya mAhAtmya rAsa 523, 354 524 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-anukramaNikA 126 zatrujaya yAtrA stavana 490, zivajI AcArya ko saloko 38 107 zivajI AcArya rAsa 247 zatruJjaya rAsa 514, 515, 472, zivadatta rAsa 5380 zItala jina stava 530 zatraJjaya stavana bAlAvabodha 331 zItalanAthanI vinatI 170 zatrajaya stavana yA zatraJjaya zItalanAthanI stavana 121 tIrthamAlA rAsa 305 zIlakumAra rAsa athavA mohana zAntinAtha caritra 366 beli rAsa 248 zAMtijina vinati rUpa stavana zIla chattIsI 517 athavA chanda 138 zIlataraMgiNI 297 zAMtijita stavana 325, 326 zIla phAga athabA zIla viSaye zAMtinAtha kalyANaka 623 kRSNa rukmiNI caupaI 433 zAMti vivAhalau 523 zIlavatI caupaI 230 zAMti stavana 34, 191, 203, zIla battIsI 357, 183, 124, 424, 187 zAMtinAtha purANa yA carita 201 zIla bAvanI 357 zAMtinAtha rAsa 586, 424 zIla ratna rAsa 460 zAMtinAtha stavana 262, 265, zIla rAsa 523, 524 319, 428 zIla zikSA rAsa 261 zArdUla risarca insTrITayUTa 97 (vijaya vijayA kathA gabhiMta)zIla zikSA rAsa 265 zAmbapradyamna caupaI 514, 176 zAradIya nAmamAlA koza 567 / zIla sundarI prabandha 155 zAlibhadra gItam 519 zIlAvatI yA lIlAvatI caupaI zAlibhadra caupaI 500 zAlibhadra muni catuSpadikA 399, zIlopadeza 614 335, 337 zuka bahottarI athavA ramamaJjarI zAlibhadra muni catuSpadikA yA 388, 389 rAsa yA caritra athavA zukarAja caupaI 549 zAlibhadra dhannA caupaI 181 zobhana stuti TIkA 166 zAzvata jina stava bAlAvabodha 73 zraddhA pratikramaNa vAlAvabodha 617 zAzvatAzAzvata jina athavA vRddha zrAvaka guNa catuSpadikA 509 caityavaMdana 362 zrAddha pratikramaNa vRtti 20 zikSA chattIsI 346 zrAddha vidhi rAsa 53 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrAvaka vidhi rAsa athavA zuka.. rAja rAsa 365, 326 Sadravya varNana 209 zrAvakAcAra caupaI 117 SaTsAdhunI sajjhAya 248 zrIgacchanAyaka paTTAvalI saMjjhAya paDAvazyaka bAlAvabodha 155 ___ athavA somavimala sUri gota SaTasthAna prakaraNa saMdhi 561 SaDAraka (6 ArA) mahAvIrastotra zrIdatta caupaI 279, 282, 607 233 zrI dhannA anagAra gItam 519 SaSTizataka bAlAvabodha 615 zrIpAla AkhyAna 458 zrIpAla caritra 286, 287 zrIpAla caupAI 123, 385 sakozala RSi DhAla 231 zrIpAla rAsa 402, 372, 412, sagara prabandha 268 476 sagAla sAha capaI 69 zrIpAla caupaI rAsa 279, 281 sagAla zA zeTha caupaI 456 zrIpAla stuti 64, 66 / / sagAla sAha rAsa 68 zrI pUjya vAhaNa gIta 106, satarabhedI pUjA stavana 499. 122 107 sattara bhedI pUjA 503, 504, zro pUjya ratnasiha rAsa 557 365, 257, 529, 530, 38, zra maMdhara stava 441 490 zrI zAMtijina stavana 375 zrI sammeta zikhara rAsa 164 sattarI bAlAvabodha 449 sanatkumAra rAsa 47, 298, 276 zrI sAra caupAI yA rAsa 279 sanatkumAra rAjaSi rAsa 100, 280 113 zrI sujasabeli bhAsa 371 saptavyasana gIta 104 zRgAra maJjarI yA zIlavatI saptavyasana caupai 388, 390 caritra 166, 562 saptasmaraNa bAlAvabodha 529 zRGgAra rasamAlA 558 saptasmaraNa 613 zrutabodha vRtti 567 . saptatikA bAlAvabodha 614 zrutapaJcamI 293 satya kI caupai yA sambandha 353, zrataskaMdha 206 358 zreNika prabandha 89 satyAsiyA duSkAla varNana chattIsI zraNika rAsa 560, 44, 53, 61 512, 517, 624 271, 272, 273, 328 sadayavaccha vIra caritra 607 Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-anukramaNikA sadayavaccha sAvaliMgA caupai 97 samakita battIsI 100 samakita zIlasaMvAda rAsa 33 samakita sAra rAsa 59 samabasundara rAsa paJcaka 518, 515 samaya svarUpa rAsa 53 samakatva ratnaprakAza bAlAvabodha 614 samayasAra 24, 270, 418 samayasAra (nATaka) 308, 309 samyaktva saptati bAlAvabodha athavA samyaktva ratnaprakAza 381 sarasvatI athavA zAradA chaMda 608 savattha beli 530 samayasAra kI TIkA 392, 393 samayasAra pAhur3a 309 523 samayasundara vyaktitva evaM kRtitva saMkaTahara pAzvaMjina gIta 170 saMkSipta kAdambarI kathA 614 sakhezvara stavana 441 saMgrahaNI TavvArtha 252 saMgrahaNI bAlAvabodha 195, 192, samakita sAra rAsa 53 samakita no SaSTa sthAna svarUpa nI caupai 375 samavayAMga sUtra bAlAvabodha 363 samavazaraNa pATha yA kevala jJAna kalyANa carcA 418, 419 samavazaraNa stotra 141 samudra bahANa saMvAda 374 sameta zikhara yAtrA stavana 478 sammeta zikhara tIrtha mAlA 465 sammeta zikhara tIrtha mAlA stavana 529, 160 sammeta zikhara rAsa yA pUrva deza caitya paripATI 162, 165 samyakatva kaumudI rAsa 450, 577, 580 samyaktva kaumudI 163 655 rAsa caupaI samyaktva mUla bAravrata saMjjhAya 139 614 saMgrahaNI DhAla bandha 337 saMgrahaNI vicAra caupai 534 saMgrAmapura kathA 381 saMdhAraNa painnA bAlAvabodha 617 saMghapati mallidAsa no gIta 170 saMghaTTaka vRtti 529 sabapati somajI beli 518 saMjjhAya pada aura stavana saMgraha 373 saMjjhAyamAlA aura moTU saMjjhAya mAlA 528 saMtiNAha cariu yA zAMtinAtha carita 493 santoSa chattIsI 517 saMthAra payanA bAlAvabodha 118 saMpati saMjaya sandhi 123 saMbodha sattANu 314-315 saMbodha saptati TIkA 131 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 maru-gurjara jaina sAhitya kA vRhad itihAsa sambhava stavana 172 siddhapura jinacatyaparipATI stavana saMyamaratna sUri stuti 250 251, 252 saMyamazreNi vicAra stavana 375 siddhAMtazrata haMDI 526 saMstAra prakIrNaka payannA bAlAvabodha siMdara prakara 21 614 siMhalasuta priyamelakatIrtha caupaI sAgara zreSThi nI kathA 387 514, 517 sAgaTharaseTha caupaI yA sAgarazraSThi siMhalasUta priyamelakatIrtha prabandha kathA 523, 525 517 sA~cAre maNDana zItalanAtha stavana siMhAsana battosI 537, 1.540, 174 354, 368, 563, 578, sAtasaubIsa (720) jinanAma stavana 124 siMhAsana battIsI kathA 443 sAdharamI kulaka TavyA 507 sItA caritra 590, 591 sAdharamI gIta 554 sItA prabandha 606 sAdhukIrti jayapatAkA gItam sItArAma caupaI 514 174 sItA viraha 37 sAdhukula 609 sItA zIla patAkA guNa veli sAdhuguNa stavana 150 155, 156 sAdhuguNa vaMdanA 99, 116, 300, sItA satI caupaI 506 517, 329 374 259, 172 sItA satI saMjjhAya 305 sAdhu samAcArI 363, 365, 509 sImaMdhara nA caMdraulA 167 sAdhumamAcArI bAlAvabodha 241 sImaMdhara jinastotra 289 sAdhusamAdhi rAsa 319 sImaMdhara svAmI gIta 314, 315 sAmAyaka saMjjhAya 124, 127 sImaMdhara svAmI zobhAtaraMga 202 sAmAyika saMjjhAya 248 sImaMdhara vijJapti rUpa stavana 79 sAmyazataka 374 sImaMdhara svAmI stavana, 375, sa rabAvanI 499. 501 sAvaliMgA rAsa 1 sImaMdharera stavana 503 sAsvata caitya stavana 150 sIlabattIsI 216 sitapaTa caurAsI bola 374 strI guNa savaiyA 153 siMdUraprakara TIkA 567 strI gajala 152, 153 siddhadatta rAsa 236 strI caritra rAsa 189, 192 siddhadhula 380 sukozala gIta 469 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha anukramaNikA sukozala saMjjhAya 229 sukha dukha vipAka sandhi 245 suguru svAdhyAya 375 sudarzana carita 254, 255 sudarzana caupaI 97, 472, 523 sudarzana caritra bhASA 188 sudarzana rAsa 411, 462, 407 sudarzana saMjjhAya 446 sudarzana zreSThI rAsa 525 sudarzana gIta 506 sudevaccha mAliMgA 116 sudharma svAmI rAsa 299 sundara vilAsa 545 sundara satasaI 546 sundara zrRMgAra 546 sunandarAsa 47 subAhu sandhi 299,571 subodha maMjaro, kRSNa rukmiNI rI beli kI saMskRta TIkA 533 subhadrA satI caupaI 467 sumatinAtha stavana 531 sumitrarAsa 466 sumitra rAjarSirAsa 55, 53 surapatikumAra caupaI 229 surapAla rAsa 487 surapriya carita rAsa 162 surapriya rAsa 160, 429 surasundara copaI 353 surasundara sundarI caupaI 478 surasundarI rAsa 261, 265 surasena rAsa 572 sulocanA carita 459 ( muni) suvrata purANa 206 42 657 sUkhar3I 35 sUyagaDAMga sUtra adhyayana 16 mAnI saMjjhAya athavA jaMbu pRcchA saMjjhAya 198 sUyagaDAMga bAlAvabodha 617 suryapura caitya paripATI 476 sUryasahasranAma stotra 21 sUrIzvara ame samrAT 441, 95 stambhana pArzva stavana 109 stavana gItama Adi 519 stavanAvalI 325, 181 sthAnAMga dIpikA 251 sthAnAGga vRtti 180 sthUlabhadra gIta 137 sthUlabhadra battIsI 106 sthUlabhadra rAsa 93, 55, 53, 530, 422, 510 sthUlabhadra madana yuddha 143 sthUlabhadra premavilAsa phAga 167, 168 sthUlabhadra mohanabeli 167, 168 sthUlabhadra svAdhyAya 44, 45 sthUlabhadra guNamAlA caritra (saMskRta) 558 sthUlabhadra dhamAla 353, 355 syAdvAd bhASA sUtra vRtti 445 syAdvAda bhASA sUtra 497 svarodaya 370 sena prazna no saMgraha 445 somacaMdra rAjA caupaI 478 soma vimala sUri rAsa 44, 559 somasiddhi nirvANa gIta 599 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 658 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa solasatI bhASa athavA saMjjhAya harizcandra rAsa yA caupaI 443, 363, 365 sola sattavAdI 119, 120 / harizcandra rAjA no rAsa 67 solahakaraNa rAsa 146 harizcandra caupaI 583 saubhAgya paJcamI caupai 78 harizcaMdra rAjA rAsa 72 saubhAgya paJcamI stuti 288 hariSeNa zrISeNa rAsa 237 hita zikSA gItam 519 saubhAgya paJcamI athavA jJAna hita zikSA rAsa 53, 60 64 paJcamI stava 436 / hiNDolanA gIta 104 hindI jaina sAhitya 95 haMsAulI rAsa 609 hindI pada saMgraha 104 haMsAgIta yA haMsabhAvanA haMsA- hindI sAhitya kA AdikAla tilakarAsa 32 108 haMsarAja vaccharAja rAsa 186, hindI sAhitya kA vRhad itihAsa 187 201 haMsarAja vaccharAja caupai 345, hIyAlI 578 hIravijaya puNyakhAni 488 haMsarAja vaccharAja prabandha 460, hIravijaya sUri nirvANarAsa 488 horavijaya sUri nirvANa saloko hanumAna carita 198 480 hanumaccaritra 33, 32 hIravijayasUri nirvANa svAdhyAya hanumantarAsa 407, 409 hanumanta kathA 28 hIravijaya sUri nirvANa 284 harikezI sandhi 73,74 hIravijaya sUri sUrino vArabola rAsa 62, 53 harikezI balacaritra 47 harinI saMvAda 231 hIravijaya sUri puNyakhANisaMjjhAya 164 haribala caupaI 214, 215, 448 haribalI sandhi 73 hIravijaya sUri nA 12 bola hariyAlI 375, 376 harirasa 46 hIravijaya sUri rAsa 165, 166, harivaMza purANa 494 6, 62, 53, 597, 285, harizcandra rAsa 523, 524 101 472 586 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natha-anukramaNikA hIravijaya sUri lAbha pravahaNa hemarAja bAvanI 595 ____saMjjhAya 603 haimavyAkaraNa vRhadvRtti dIpikA zrI hIravijayasUri saloko 101 237 / / hIra saubhAgya mahAkAvya 101 haimalaghu prakriyA 477 583 holikA caupai 199, 200 hIra saubhAgya kAvya 17 holI kI kathA 150 hIra saubhAgya 21 holI gIta 422 haMDI stavana 375 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti - nAmAnukramaNikA a akabara 2, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 55, 65, 66, 99, 101, 102, 130, 131, 211, 175, 176, 178, 221, 227, 234, 239, 240, 283, 286, 293, 312, 344, 393, 402, 430, 431, 528, 583, 584, 601 akkhA 19, 53 akhayarAja ( zrImAla ) 31 agaracaMda nAhaTA 31, 34, 49, 73.84, 97, 104, 122, 144, 160, 176, 181, 184, 202, 204, 214, 223, 235, 253, 293, 299, 300, 308, 401, 403, 404, 424, 428, 430, 482, 507, 511, 517, 519, 532, 588, 577 agasta RSi 76 ajitadeva 20 ajita sUri 33 ajita nAtha 17 ajita brahma 32 anaMtakIrti 34, 407 anaMtahaMsa 3435, 324 aniruddha 383 abula phajala 9, 11, 12, 14, 16, 18, 19 abdula samada 18 abhayacaMda 35, 36, 120, 121 (bhaTTA0 ) abhayacaMda ii 247 abhayadeva 66 abhayadeva sUri 509, 401 abhayadharma 112, 106 bhaTTA0 abhayanaMdi 554, 555% 377 abhayavarddhana 198 abhayasAgara 202 abhaya sundara 36, 509, 78, 408 amaracaMdra 36 amaramANikya 20, 73, 119, 174, 423, 529 amararatna 263, 598 amarasiMha 100 amarasUmarA 111 amarAde 198 amapAla 435 amRtacaMda 309, 394 ayodhyAprasAda 154 arkakIrti 147 arjunajIvarAja 314 arjunamuni 223 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti-nAmAnukramaNikA arhata (nagaraseTha) 208 uttama 405 alAuddIna khilajI 154 uttama canda 47 ahamadazAha 71 uttama de 299 ANaMda 38 udadhimAlA 410 ANaMdavarddhana sUri 43 udayakarNa 47 ANaMdavijaya 290, 291, 43 udayacaraNa pramoda 539 ANaMdavimala sUri 292, 284, udayacanda sUri 572 575 udayamaMdira 48 ANadasoma 44 udayaratna 48,338 Adi jiNasara 322 udayarAja udo 49 ajita 322 udayazIla 231 AdinAtha 11, 23 udayasAgara 368, 217, 323 AdilazAha 5 udayasAgara sUri 51 AnaMdakIrti 38 udayasiMha 5, 20, 49, 299 AnaMdacanda 38 udayasena 206 AnaMdaghana (lAbhAnaMda) 1, 22, 25, udyotavijaya 540 28, 39, 40, 41, 100; udayabhUSaNa 396 372, 373 ubhayalAvaNya 396 AnaMdameru 283 Ujalakavi 51 AnaMdaratna 368 AnaMdavimala sUri 585, 596 etayAda khA~ 11 AnaMdavimala 174, 175, 172, aikvAbIna 13 424 R AnaMdodaya (AnaMda udaya) 45 AryarakSita 298 Rddhivijaya 427 Asakarana 204, 205, 206 RSabhadAsa 511, 466, 353, 166, 597, 606, 63, 101, 6, 24, 52 ibrAhIma lodI 2 RSabhadeva 63, 147 IzvarabAroTa 46 RSabhanAtha 168 IsaradAsa 1 aMjanA 409 ugrasena 408 (DaoN.) aMbAzaMkara nAgara 199 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 ka kakkasUri 256, 339 kaDavA zAha 9 kaDuvA 132 karNaRSi 441 kanaka II 267 kanakakIrti 64, 67 kanakakuzala 72, 67 614 kanakacanda 535 kanakaprabha 79, 67, 68 kanakaraMga 116 kanakalAbha 78 kanakavijaya 11, 79, 124, 126, 127 ( vijayasiMha sUri) 128, 129 kanakasiMha 347 kanaka sundara (gaNi) 67, 71 kanakasundara I 68 kanakasundara II 72, 73, kanakasuMdara 456 kanakasoma 67, 73, 422, 423 174 kanakasaubhAgya 76 kapUracanda (brahma) 77 kapUracanda copar3A 1 kabIra 42, 380 kamalakalaza 267 kamalakIti 78, 206, 497 kamalade 158 kamalaprabha 439 kamalaratna 190 kamalalAbha 245, 404 maru- gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kamalavijaya 595, 598, 129, 127125 kamala vijaya I 79, 124, 223 kamalazekhara (vAcaka) 80 kamalasAgara 81 kamalasoma gaNi 82, 83 kamala harSa 83 kamalodaya 83 kammA ( sAhu ) 212, kammAzAha 125 karamacaMda yA karmacaMda 12, 83, 92, 131, 132, 175, 293, 335, 431, 529 karmasAgara 301 karmasiMha 84 karmAzA 9 kalyANa yA kalyANa sAha 85 kalyANakamala 88 kalyANakalaza 88 kalyANakIrti 88 kalyANakuzala 211 kalyANacaMdra 89 kalyANadeva 90 kalyANadhIra 244 kalyANadhIra (vAcaka) 246, 247 kalyANamala 12, 307, 131, 132 kalyANa muni 84 kalyANaratna 20 kalyANavijaya 237, 238, 371, 374, 445, 90, 164, 497, 597, 598 kalyANasAgara 535, 47 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti-nAmAnukramaNikA 663 kalyANasAgara sUri 487, 48, (bhaTTA0) kumudacandra 563, 120, 236, 217, 327 121, 102, 24, 35, 36, kalyANasAgara II 92, 91 378 kalyANasiMha yA kalyANamalla 293 kulacaraNa 571 kaviyaNa 93, 94, 92, 518,430 kulatilaka 611 kaviyaNa (labdhikallola) 484 kuMvarajI 248, 313, 99 kastUracaMda kAsalIvAla 31, 33, kuMvarajI II 100 104, 234, 268, 289, kuMvarajI gaNi yA kuzalasAgara 113 295, 341, 300, 302, kuMvarapAla 29, 308, 320, 328 311, 319, 321, 393, 421, 100, 101 394, 407, 411, 506, kuvara vijaya 158, 488, 130 101. kAdira badAyUnI 9, 15 kuzalakallaula 430, 433 kAnajI 99 kuzala pramoda 539 kAMti vijaya 371 kuzalabhavana gaNi 614 kAlasaMvara 410 kuzala mANikya 526 kAmatAprasAda jaina 320, 394, / (vAcaka) kuzalalAbha 106, 108, 1,29 (brahma) kAmarAja 552 kuzalavarddhana 251, 252, 112 kAlidAsa 35, 457, 379 kuzalavijaya 259 kizanadAsa agravAla 316 kuzalasAgara 112 kItiratnasUri 204, 437, 95, kezava 38 96, 97, 114, 1.5 kezava (RSi) 99 kIrtivarddhana yA kezavamuni 97, kezavajI 248 115 98, 116 kezavadAsa 98, 1, 418 kIrtivijaya 99, 371, 473 kezava muni 1 kItivimala 429, 98 kezavavijaya 98, 116 kIratisiMha 141 kesarAja 114, 256 kutalU khA~ 234 ke. ema jhAberI 39 kudakuda 394, 309 kocara 129 kumArapAla 583 kor3amade 35, 212 546 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 kozA 356 kaurapAla 592 kRpAsAgara 94 kRSNa 410, 383 kRSNadAsa 94, 84 brahmakRSNadAsa 206 kSamAraMga 385 kSamAratna 563 kSamAsAgara sUri 341 kSamAsAgara 114 kSamAsAdhu 199, 200, 201 kSamAhaMsa 116 kSitimohana sena 39, 40 kSema trA khema 117 kSetrasiMha yA khetasI 119 kSemakalaza 117 kSemakIrti 333, 188, 189 (sukhe makIrti) kSemakuzala 117 kSemarAja 118 kSemasoma 467 khapati 119 khaDagasena 307 khImezA 359 khurrama 16 khusaro 16 khetala 152 khema 119 khemAhaDAliyA 9 khvAjA muinuddIna ciztI 5 gaNeNa 35 ga maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kavi gaNeza 377, 378, 102 brahma gaNeza yA gaNezasAgara 120, 105 gajalAbha 573 gajasAgara 573 gajasAgara sUri 298 gajasAgara sUri ziSya 120 (rAjA) gajasiMha 500 guNakIrti 163, 367, 455, 235 guNacanda 427 ( bhaTTA0 ) guNacandra 316 guNacandra gaNi 325 guNanandana 121 guNanidhAna 461, 431, 202 guNaprabhasUri 122, 177, 185, 186 guNapramoda 145 guNamAlA 207 guNamUrti 192 guNa merU 337, 338, 388 guNaraMga 448 guNaratna 386 vAcaka guNaratna 122 guNarAja 83 guNa vijaya ( gaNa ) 127, 128, 129, 130, 11, 93, 37, 20 guNa vinaya upA0 20, 132, 130 320, 333, 539, 175, 172, 237, 124 guNavimala 151 guNazekhara 257, 485 guNasAgara sUri 534, 406, 191 92, 114, 11 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti-nAmAnukramaNikA guNasAgara stri II 139, 137 guNasAgara yA guNasAra 139 guNasiMha 340 guNasUri 343 guNasena guNaharSa 434, 435, 140 guNaharSa ziSya 140 gunila sAha 198 gurudAsa RSi 141 (brahma) gulAla godho (govarddhana) 143 govinda 533 gautama 382 gautama gaNadhara 103, 258 gaga 9, 15 gaMgadAsa 313 gaMgAdhara 234 ghanAnanda 40 ca caturbhuja 101, 283 caturbhuja kAyastha 148 caturbhujadAsa 308, 320 caturavijaya 487 caMdamahattara 1 caMdanabAI 254 caMdrakIrti sUri 20, 244, 145 144, 146,567 candraprabha 322 candraratna 396 ( muni) caMdrasAgara 511 caMpAbAI ( zrAvikA ) 11 caraNadharma 245 caraNodaya 90 cAMgA (maMtrI) 584 cA~da bIbI 8 caritrazIla 231 caritra siMha 149 caritrodaya 557 cArukIrti 150 cArudatta (seTha) 89 cArudharma 139 cAvA RSi 271 cimanabhAI DAhyAbhAI dalAla 166 caitanya 19 cha chItara 150 choTAlAla maganalAla 292 ja jagajIvana 310 jagatasiMha 297 jagaccandra 44 (rANA) jagatasiMha 332 jagajIvana dayAla modI 232 jagar3a sAha 9 jagadIzacaMdra 394 ( mahA0 ) jagabhUSaNa 141, 494 jagatamalla kachavAhA 11 jagannAtha 18 jagamala 441, 442 jagARSi 159 665 jagusAha 94 jaTamala 152, 153 jamazeda 18 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jaMbUkumAra 134, 208 jalha 174, 119 jayakalyANasUri 429 jazasoma 174 jayakIrti (vAcaka) 155, 569, jasakIrti 189 507, 402, 184 jasavaMta siMha rAThaura 77 jayakumAra 147 jasavaMta 84 ( jinakuzala ) jayakuzala/jayakula jasavaMta kumAra 371 426, 156 jasavijaya (yazovijaya) 377 jayacaMda 157 jasasundara 331 jayacanda sUri 157, 159 jahA~gIra 242, 254, 334, 5, 2, jayatilaka sUri 186, 188, 187 65, 66, 15, 141, 176, jayanidhAna 160 185, 222, 399, 499 jayamalla 163 jAvaDa bhAvar3a 9 jayamaMDana 562 jAvar3a sA 158 jayaMta koThArI 83, 230, 241, jitavijaya yA jItavijaya 371, 333, 344 374 jayamaMdira 64 jinakuzala 296 jayaratna 396 jinakuzala sUri 573 jayaraMga 352 jinacanda sUri 1, 9, 12, 13, (brahma) jayarAja 20, 21, 36, 64, 65, 66, jayavijaya 465 75, 90, 122, 130, 131, jayavijaya II 164, 488, 582 132, 136, 144, 115,176 jayavaMta sUri yA guNasaubhAgya sUri jinacanda sari II 177, 178, 562, 166 180, 184, 185, 186, jayavimala 292, 125, 172 190, 214, 215, 226, jayazekhara 567 241, 260, 331, 360, jayasAra 172 382, 401, 404, 423, jayasAgara 170, 171, 537, 430, 431, 469, 509, 536, 538, 378, 105,121 512, 532, 573, 601 jayasiMha sUri 186, 125, 583, 298, 75 jinatilaka sUri 186, 45, 363 jayasoma (upA0) 172. 173, jinadatta sUri 65, 615 573 175, 130, 431, 133, jinadAsa 589 613, 333 (brahma,jinadAsa 623, 206, 319 Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti-nAmAnukramaNikA pAMDe jinadAsa 178 jinasiMha sUri (mAnasiMha athavA jinadevasUri 276 mahimarAja) 512, 242 jinadharma 186 jinasundara 284, 301 jinasena 494 jinaprabhasUri 506 jinahaMsa sUri 299, 300, 277 jinabhadra sUri 230, 196, 245, binaharSa sUri 556, 576, 477 257, 529, 423 98, 214, 215, 216 jinamANikyasUri 245, 246, jinezvara sUri 401, 185, 177 247, 386, 76, 20, 176, 178, 122 594, 601 jinodaya sUri (AnaMdodaya) 186 jinameru 185, 186 188, 363 jinaraMga sUri 190, 404, 332, jIvajI 313 jIvarAja 359, 243, 248 297 jIvarAja RSi 273, 99 jinarAja sUri 242, 296, 320, jIvaMdhara 207 321, 335, 336, yA rAja jIvasundara 284 samudra 180, 181, 2, 3, 4, jIvAzAha 586 399, 405, 360, 185, jetasiMha 157 196, 230, 145 485, jainada 188 115, 499, 500 jaunazAha 307 jinalAbha sUri 176 jyotiprasAda jaina 115 jinavallabha sUri 73, 20, 401 jJAna 189 (muni) jinavijaya 168, 262, jJAnakIti 189, 145 353, 427 jJAnakuzala 190 jinazekhara sUri 122, 186 jJAnatilaka 21, 191, 278 jJAnatilaka sUri 590 jinasAgara sUri 125, 48, 190 jJAnadharma 243 296, 242, 243, 184, 185 jJAnadAsa 191 jinasiMha sari 583, 185, 184 jJAnanaMdI 330, 331 360, 399, 360, 334 335. jJAnapadma 503 336, 331, 443, 175, 12 jJAnapramoda 121 38, 12, 38, 65, 472 (mahA.) jJAnabhUSaNa 23, 382, 557, 132, 499 384, 367, 235 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jJAnabhUSaNa sUri 549, 457 tejaratna sUri 97, 95, 96, 263 jJAnamUrti 192, 195 6.1 jJAnameru 95 tejaratnasari ziSya 204 jJAnaratna 368, 503 tejavijaya 203 jJAnaratna sUri 249 tejasiMha 283 jJAnavimala 20, 40 tejasI 425 jJAnavimalasari 385 tejAbAI 120 jJAnavilAsa, jJAnavizAla 448 taimara 4 507 tribhuvanakIti 206, 188, 189 jJAnasAra 40 (bhaTTA0) tribhuvanakIrti 254, (brahma) jJAnasAgara 198, jJAnasAgara 533, 197 tribhuvana caMda 209 jJAnasundara 533, 198 trIkama muni 204 jJAnasoma 198 trailokyasundarI 75 jJAnAnaMda 199 dayAkamala 230 ToDaramala 10, 178 dayAkalaza 423, 174, 226 ToDArAma siMha 416 53. (zAha) ThAkura 201 dayAkuzala 6, 584, 214, 215 ThAkura 493 216 Dugara 199, 200, 201 dayAratna 97, 90, 214, 215, DholA 110 216 dayAzIla 216 dayAsAgara 217, 219, 236 tAnasena 10, 14, 18 tApasa kamaTha 77 dayAsAgara yA dAmodara 217, 210 tukArAma 1 turasama khA~ 132 dalazAha 267 tulasIdAsa 1, 19, 106, 308, dallabhadra 220 312, 513 darzana vijaya yA darzanamuni 220, tejacaMda 202 222 tejapAla 132, 85, 86, 359, (saMta) dAdU 545 202 dAniyAla 8, 16 219 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti-nAmAnukramaNikA dAnavijaya 223 dAmarSi 280 dAmodara 35, 36 dArA 19 dIpAzAha 178 durgAdAsa 223 durgAvatI (rAnI) 8 durjanasAla 95 duryodhana 410 durasA ADhA 1 burlabha rAya 401 deda 225 delha 225. 226 deva 618 devakamala 119, 226 devakalaza 478 devakallola 84 devakIrti 330, 88 devagupta sUri ziSya (siddhasUri) 226 devagupta sUri ziSya 537 devacada 227, 89, 229, 534 devacaMdA 229, 230 devatilaka upA0 279, 275 578 (50, devadatta 307 devadatta sUri 536, 538 devamuni 247 devaratna sUri 68, 230, 263 devarAja 231, 268, 343 devavijaya 164 devavimala gaNi 17, 21, 583 devazIla 231 devasAgara 23, 47, 232 devasundara maNi 84 devIdAsa (kavi) 511, 234, 377 devIdAsa dvija 12, 33 devendrakIrti 244, 170, 235 devendrakIrti 234 devendrakIrti ziSya 226 dezalaharA 129 daulatarAma 593 dha dhanaMjaya 309 dhanajI 236 dhanapAla 305 dhanaratna 69, 71, 598, 463 323 dhanaratna sUri 261, 323 dhanarAja (maMtrI) 51 dhanavarddhana 43 dhana vijaya II 237, 614 dhanavimala 240 dhanaharSa yA sudhanaharSa 238, 239 dharmabIrti 155, 360, 184, 241 dharmaghoSa sUri 298 dharmacaMda 244 dharmadatta 75 dharadAsa yA dharamasI 100 dharmadAsa 308, 320, 141, 114, 101, 283, 243 dharmanidhAna A0) 241 dharmapramoda 244 dharmabhUSaNa 244 dharmamaMdira 243 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 dharmamUrti sUriziSya 246 dharmamUrti 192, 461, 81, 385, 365, 362, 527, 246 dharma meru 434, 245 dharmaratna 246 dharmavarddhana 119 dharmavijaya 541, 543, 238 dharmasAgara ( upA0 ) 503, 121, 105, 20, 35, 62 dharmasAgara sUri 390, 391, 222 (brahma) dharmasAgara 247, 584, 583 dharmasiMha 172, 247, 248, 291, 292, 614 dharma sI 152 dharmasundara 223 dharmasundara sUri 391 dharmasundara gaNi 82 dharmahaMsa II 250 dharmahaMsa 249 dharmaharSa 144 na nagarSi gaNi (nagA RSi) 251, 252, 614 naMda 356 naMda kavi 254, 256 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nayaratna ziSya 261 nayavijaya gaNi 370, 371, 374 nayavijaya 101, 259 nayavimala 466, 259 nayavilAsa 260 nayasAgara upA0 260 nayasundara 60, 598, 261, 262, 266 naMda dAsa 1 nannasUri 256 nabudAcArya (narmadAcArya) 267 nayana kamala 64 nayanasukha 256 nayanadi 188 nayaraga 400, 40, 485, 257 nayanasundara 266 narasiMha rAva 69 narendra kIrti 268 nala 110 navalarAma 269 nAthI 101 nAthUrAma premI 39, 90, 310, 312, 395, 418, 459, 596 nAnajI 191,270 nAniga 91 nAgila de 93 nAnU godhA 189 nAbhAdAsa 19 nAmAdAsa 19 nArada 410 nArAyaNa bhaMDArI 215 nArAyaNa bhaMDArI I 271 nArAyaNa bhaMDArI II 273 nipuNA dalAla 167 nobo 274 nusarata zAha 3 nUno 1 nemi 208 nemakumAra 408 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti-nAmAnukramaNikA 671 307 nemicaMdra 394 paramA 283 nemicaMdra bhaMDArI 615 paramAnanda 284, 552, 488 nemidAsa 205 paramAnanda II 284, 285 (brahma) nemidAsa 268, 269 paramAnanda III 285 neminAtha 65, 171, 247, 274, parimala (parimalla) 286, 288 - 322, 357, 396, 386 padmAbAI 102 nemIzvara 28 pAlhA 328 pArvacandra 47, 157, 339, 340, 363, 450, 481, 498 pakarAja 84 pArzvanAtha 9, 17, 34, 215, padmakumAra 275 padmatilaka sUri 391 piMgala (rAjA) 110 padmadevarAja yA devarAja 343 pIdhA 32 padmanaMdI 382, 310, 235, 497 pujarAja 220 padmanidhAna 330, 331 pujA RSi 294, 157 padmamadira 275 puNarIka 168 padmameru 283 puNyakIrti 294 padmameru (vAcaka) 423 puNyacaMdra 202, 535 padmaratna 276 padmarAja 191, 276, 278, 301, pUrNacandra 275 pUrNacandra sUri 30 340 puNyatilaka 467 padmarAja gaNi 590 padmavijaya 279 puNyadeva 84 puNyapradhAna 190, 532 padmazekhara sUri 576 padmasAgara 137, 114, 406, 583 puNyaprabha 439, 186 padmasiMha 371 puNyabhuvana 301, 302, 297 (padmavijaya) 371 puNyamaMdira 48 padmasundara 613, 614, 532, 533 puNyaratna sUri 298, 299 padmasundara gaNi 84 (maho) puSpasAgara 191, 276, padmasundara gaNi 1 279 ___277, 278, 284, 571 padmasundara gaNi II 279, 281 upA0 puNyasAgara 299, 301, padmasundara gaNi III 283 302 (muni) padmasUri 231 puSpadaMta 254 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 maru-gurjara jaina sAhitya kA vRhad itihAsa pethar3a 9 badAyUnI 8, 11, 19 (rANA) pratApasiMha 5, 20, 294, banavArI 305 586 banArasI dAsa 1, 22, 23, 24, pradyumna 410 25, 26, 27, 29, 32, 100, prabhasevaka 288 101, 209, 270, 307, prabhAcandra 289, 382,549, 457 308, 341, 395, 410, pramAnaMda 518 421, 566, 577, 612 pramodamaMDana 286 ballAla 353 pramodamANikya 333, 467 valhapaMDita ziSya 453 pramodamANikya gaNi 172 basAvana 18 pramodazIla 231 bahAdurazAha 267, 3 pramodazIla ziSya 289 bAjabahAdura 19 prItivijaya 290 bArTolI (pAdarI) 10 prItivimala 291 bANa 21 (paM0, pRthvIpAla 293 bAnaraRSi 20 pRthvImalla 465 bAnA zrAvaka 306 pRthvIrAja 1,156 bAbara 2, 3 pRthvIrAja rAThaur3a 293 bAlacaMdra 313 premamuni 303 bAlavinaya 265 premavijaya 305, 303 bAsakavi 69 premasAgara jaina 27, 379, 405, bAhubali 103 545, 546, 578, 596 / bibasAra 21, 61 premAnaMda 53, 514, 19 bihArI dAsa 341 bihArI mala 11 bIpA 468 phaijI 9, 14, 15, 19 bIracaMda 382, 314, 550 pharrukhavega 18 phArvesa 17 bIrabala 6. 10, 14, 15, 10 pheru 284 bIrabhadra 20 bIra vijaya 490 vIrazA 359 baccharAja 1, 450, 186 bIrasiMha 32 vaNavIra 204, 205 buddhisAgara 351, 352, 119, badaruddIna mu0 akabara 4 174, 529, 76, 40, 41 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti-nAmAnukramaNikA bullA zAha 19 bhAnubhaTTa 370 bUrA 243 bhAnumaMdira 223 becara dAsa 199 bhAnumaMdira ziSya 323 belarAja 80 bhAnumeru gaNi 263, 261, 590 belAmuni 490 bhAnulabdhi 365 baijU bAvarA 19 bhAmAzAha 5, 9, 586 brajarAya desAI 69 bhAramala (bihArImala) 5, 393, brahmakuvara 340 394 brahma zAMti 366 bhAva yA (ajJAta) 323 brahmasAgara 101, 121 bhAvadeva sUri 352 bRddhicaMdra 202 bhAvaratna sari 611, 324 bhAvavijaya 21, 487, 325 bhAvazekhara 327 bhagautIdAsa 101 bhAvaharSa upA0 34 bhagavatI dAsa (bhaiyA) 22, 23, bhAvaharSa sUri 186, 107, 328, 24, 25, 26 424, 425, 611 bhagavatI dAsa 308, 320, 316, bhIma 225, 301 319, 320 bhImabhAvasAra 328, 330 bhagavAnadAsa tivArI 90, 95, bhImamuni 329, 330 393 bhImaratna 217 bhajanalAla dalapata rAma jozI bhImarAja 343 bhImasiMha mANika 72, 60 bhadrabAhu 417 bhavanakIti 441 bhadrasAra 49 bhuvanakIrti gaNi 330, 333, bhadrasena 1,320 235, 367 bharata 147, 103 bhuvanaprabha 439 bhaMvaracaMda nAhaTA 511, 353 bhUdharadAsa 23 bhavAna 322 bhairava 205 bhAgyacaMdra 132 bhoja 354 bhAnu 283 bhAnukIrti gaNi 322 maganalAla jhaberacaMda zAha 130 bhAnucaMda 308, 21,9,13, 222, maMgalamANikya 1, 360 227,582 maNiratna 472, 460 . Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 matikIrti 333, 555 maticaMda 335 matibhadra 149 matilAvaNya 267 mativarddhana 530, 423 matisAra 83, 181, 335, 336 matisAgara 336, 337 matisAraII 337, 338, 614 matisiMha 347 mathurAmala 141 maMdodarI 317 mahezvara sUri ziSya 350, 33 madhusUdana vyAsa yA madanasUdana 339 mANikya sUri 503, 265 manacaMda (mAna) 347 mANikya sundara 279 manajI RSi athavA mANekacaMdra 339, 340 manarAma 341, 342 manasukhalAla rajanIbhAI mehatA 39 manoharadAsa 343 mammaTa 512 mAlajI 313 (zrI) mallajI 313 mallibhUSaNa 457, 550, 382 mallidAsa 343 mallideva 344 mahamUda khilajI 3 mahAnaMda maNi 344, 345 mahAvata khA~ 371 mahAvIra 21.61, 179, 268, 270, 322, 396 mahAvIra prasAda dvivedI 587 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mahimasiMha yA mAnakavi 345 mahimasundara 348, 195 mahimAmeka 348, 298, 296 mahimA siMha 347 mahimAsena 347 (bhaTTA0 ) mahIcaMdA 349 mahendrasiMha 298 mahendra sena 316, 320 maheza upAdhyAya 72 mahezadAsa 14 mAdhavadAsa 351, 225 mAnakIrti 478 mAnacaMda 202 mAnasAgara 351 mAnasiMha ( jinasiMha sUri ) 93, 6, 10, 12, 150, 189, 201, 286, 346, 347, 493 mAravaNI 110 mAladeva 1, 107, 283, 352, 353 mAlamuni 358 mAlavaNI 110 mAhamaaMgA 8 mAhAvajI 359 mIrA 380 mukuMda 18 mahimarAja 139,578 mukuMdarAma 19 mahimasiMha 21 yA jinasiMha sUri muktisAgara sUri 139, 361 484 mu Mja 353 uM Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti-nAmAnukramaNikA munikIrti 359 municandrasUri 572 municandra 471 muniprabha 360 muniratna 368 munivijaya 220, 221, 222 munivinala 325, 326 munizIla 360 murAda 16 mUladAsa 307 mUlAvAcaka 362 mRgA de 242 meghajI 117, 102 meghajI RSi 539, 540, 584 meghanidAna 363 megharatna 563 megharAja (vAcaka) 363 (brahma) megharAja I meghamaMDala 366, 367 megharAja II 365, 614 meghavijaya 79, 568 ( maho0 ) meghavijaya 100 maMrutilaka 530, 423 mehasundara 614 mehamuni 211, 214 maharSi 380 meharunnisA 16 675 160, 170, 181, 195, 202, 214, 220, 229, 232, 223, 224, 204, 225, 241, 265, 266, 268, 278, 295, 299, 301, 309, 325, 335, 344, 354, 358, 401, 403, 428, 429, 434, 511, 519, 529, 532, 583 20, 139, ya yazaH kIrti 188, 206 yazavanta 18, 72 yazolAbha 140 yazovijaya upA0 22, 39, 370 371, 372, 373, 473, 593 ra raMgakuzala 67, 76, 422 raMgamaMDana RSi 340 raMga vijaya 405 raMgavimala 423 raMgasAra 424 ratana RSi 248 (DA0) motIlAla menAriyA 110 ratanasI 270 547 ratanasena 154 molhA 283 (bhaTTA0 ) ratnakIrti 377, 379, mohanadAsa kAyastha 373 mohanalAla dalIcaMda desAI 380, 102, 170, 554-55 ratnakIrti 120, 407, 567, 23, 88, 93, 120, 146 raghU 206 ratanajI 313 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ratnakuzala 380 (bhaTTA0) ratnacaMda 381 ratnacandra gaNi 614 ratnacandra 21 ratnacandra II 361 ratnacaritra 481, 450 ratnanidhAna 175, 382, 431 ratnapAla 359 ratnaprabha 362 ratnaprabha ziSya 385 ratnabhUSaNa sUri 382, 344, 324 ratnalAbha 385 ratnavimala 386 ratnavizAla 386 ratnazekhara 567 ratnazekhara sUri 20 ratnasamudra 117 ratnasAra 387, 526 ratnasAgara 562, 260 ratnasAgara sUri 576 ratnasiMha sUri 71 ratnasiMha 323 ratnasiMha gaNi 271 ratnasundara 388 ratnasundara sUri 363 (muni) ratnasari 369, 370 ratnaharSa 304, 499 ratnAkara 99 ramaNalAla zAha 517, 519 cimanabhAI 134 ratisAgara 577 raviSeNa 409 ravisAgara 197 rasakhAna 1,513 rahIma 9, 14 (muni) rAjacanda 390, 363 rAjacanda sUri 391, 481 (kavi) rAjamala 393, 394 rAjamalla pAMDe 392, 394,309 308 rAjamUrti gaNi 456 rAjaratna 567 rAjaratna gaNi 396 rAjavijaya sUri 571 rAmavijaya muni 586 rAjavimala 220, 222 rAjasamudra 185 rAjasAgara 398, 100, 112, 113, 361, 362. 397 rAjasAra 242, 461.472 rAjasiMha 499, 400, 284, 283 rAjasundara 401 rAjasoma 511, 507, 569, 402, 242 rAjahaMsa 509, 36, 614 rAjahaMsa I 403 rAjahaMsa II 404 rAjahaMsa gaNi 190 rAjArAmadAsa 512 rAjImatI 408, 28, 378 rAjula 171 rAjula de 268 rANAprasAda 4 rAghava 378 (DA0) rAdhAkamala mukharjI 5, 10 14, 15, 18 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti-nAmAnukramaNikA 677 rAmakIti 235 lakSmIcaMda 550, 35. 132, 457, (AcArya) rAmacandra zukla 619, 382 307 (bhaTTA0) lakSmIcaMda 314 rAmadAsa 1 lakSmIprabha 427, 76, 67, 231 rAmadAsa RSi 405 lakSmI pramoda 539 rAmadeva 35 lakSmImUrti 420 (paM0) rAmavijaya 222 lakSmIratna 429, 563, 428 (muni) rAmasiMha 623 lakSmI ruci 471 rAmAnaMda 14 lakSmI vimala 429 rAyacandra maNi 160 lakSmI sAgara 35 (bhAI) rAyacandra 72 lakSmI sAgara sUri 396, 301 rAyasiMha yA rAyamalla 92, 431 labdhi sAgara 323 12, 131, 132, 293 labdhi kallola 430, 431, 432, rAjamalla yA rAyamalla (rAyacaMda) 437, 113, 144, 145 158 upA0 labdhi muni 511 (brahma) rAyamalla 22, 28, 157 landhiratna sUri 571 158, 283, 395, 407, labdhi ratna yA landhirAja 434 406 labdhirAja 572 riMDozAha 227 labdhi vijaya 434 rukmiNI 410 labdhizekhara 437 rUpacaMda 101, 23, 205, 313 / / labdhi sAgara 361 rUpacaMda pAMDe 418, 209, 308 lalitakIrti 467 320 lalitaprabha sUri 439 rUpa RSi 99, 248, 270 lAla (jainetara) 442 273, 405 lAbhavijaya gaNi 371, 374 rUpasiMha 512 lAbhazekhara 80 lAbhodaya 441 laiyA RSi ziSya 441, 442 lAlacaMda 443 lakhapata 425 pa0 lAlacaMda 294 lakhamasI 335 lAlajI 98 lakSmI kIrti 594 lAlavijaya 445, 477 lakSmI kuzala yA lakSmI kula 156 / / lAvaNyakIrti 448 lakSmI kuzala 426, 427 lAvaNyabhadra gaNi ziSya 449 la Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 bharu-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa lAvaNya samaya 144 vijayadeva sUri 13, 53. 77, 90, lIlA devI 512 125, 126, 129, 140, laNa sAgara 450 165, 202, 222, 274, lokAzAha 9, 614 340, 371, 434, 4:5, 460, 473, 491 vaccha 132 vijayapAla 116 varddhamAna sUri 604 vijayaprabha sUri 371 varddhamAna kavi 452 vijayamuni 51 varasiMha 243, 244, 84, 328 vijayameru 460 vijayarAja 343, 279, 275 vastiga 174 vijaya RSi 117 vastupAla 205, 367 vijaya vimala 89 vastupAla (vAcaka) 454 vijaya sIla 216, 461 (brahma) vastupAla 455 vijaya zekhara 462 vasu-vAso yA vasto 456 vAdicaMda 457, 459, 349, 314 vijaya sAgara 465, 529 vAdibhaSaNa 268 vijayasiMha sUri 212, 125, 126, (mahA0) vAdibhUSaNa 189, 235, 374, 473 452 vijayasundara 263 vikrama 2.4, 62, 459, 354 vijayasena 12, 13, 20, 51, 53, vikramAjIta 307 55, 56, 67, 76, 77, 79, vikramAditya 368 90, 98, 102, 112, 117, vijayakIrti 594, 367, 497 125, 126, 127, 129, vijayakuzala ziSya 460 197, 206, 221, 227, vijayacaMdra sUri 444, 455, 166, 237, 252, 259, 285, 101 291, 292, 303, 344, vijayatilaka 614, 203 / 351, 352, 435, 466, vijayatilaka sUri 53, 201, 582, 585, 598 222, 223 vijayAnaMdasUri 53, 130, 326 vijayadAna sUri 62, 81, 101, vijayANaMda 203 151, 229, 233, 290, vijayANaMda sUri 221, 222,223, 292, 398, 424, 435, 306, 307 466, 469, 490, 503, vidyAkamala 467 575, 584, 595 vidyAkIrti 467 Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti-nAmAnukramaNikA vidyAcandrasUri 572 vidyAcanda 466, 468 vidyAnaMdI 457, 550, 382, 32 vidyAprabha 439 vidyAmaMDana 562 vidyAratna 68, 69, 71 vidyAvija 274, 124,9 vidyAzIla 360 vidyAvizAla gaNi 576 vidyAsAgara 229, 230, 465,94 vidyAsAgara II 469 vidyAsiddhi 470 vidyAharSa 344 vijayakallola 145 vinayakIrti 235, 339 vinayakuzala 471, 491 vinayacanda 24, 471,511 vinayadeva 339, 340 vinayadeva brahmamuni 20 vinayaprabha 60 vinayabhUSaNa 324 vinayamaMDana 562 upA0vinayamaMDana 166 vinayamUrti 562 vinayameru 250, 472 vinayaraMga 437 vinayarAja 301 vinayavijaya 371, 473 vinayavimala 240 vinayazekhara 462 vinayasamudra 386, 122, 478 (maho, vinayasAgara 511, 477 vinayasundara 478 vinayasoma 479 vinayaharSa 303 vimala 479 vimalakIrti 485, 480 vimalakuzala 582, 471 vimalacandra 157 . vimalacaritra 481 vimalacaritra sUri 482 vimalatilaka 480, 481 vimalaprabhasUri 397. 391 vimalamaMDana 386 vimalamUrti 192 vimalaraMga 143, 430, 433, 144 145, 92 vimalaraMga ziSya (labdhikallola) 483 vimala ratna 480 vimalavinaya 400, 401, 485 vimalasAgara sUri 51 vimalasoma 426 vimalaharSa 303, 325, 326, 11 vibudha vijaya (yA) vijaya vibudha vivekakIrti 20 vivekacaMda I 486 vivekacanda II 487, 227 vivekadhIragaNi 562 vivekapramoda 539 vivekamaMDana 562 vivekameru 360 vivekaratna 396 vivekavijaya 487 vivekazekhara 327, 462 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vivekahasa 490 zAlivAhana 494 vivekaharSa 488, 285 zAlauTekAujI 266 viSNudAsa 1 zAhajahA~ 16, 17, 78, 546, (kavi) viSNudAsa 313 509 viSNu zarmA 451 zivajI 99 vizAlakIrti 349, 493, 201 zivajI gaNi 38 vizAlarAja 563 zivajI RSi 240 zivanaMdana 230 vizAlasoma sUri 241, 240, zivanidhAna 347 zivanidhAna upA0 494 (50) vizvamAthaprasAda mizra 110 zivadAsa (janetara) 40 zivasundara (pAThaka) 330 vIrakalaza 557 zihAbuddIna muhammada khAM 11 vIracanda 535, 457 zIladeva 354 vIrajI 283 zIlavijaya 78 vIramade 129 vIravijaya 212 zubhacandra 551, 235, 206, 455, 367, 506, 497 vaMdozAha 129 bhaTTA0 zubhacandra 314 zubhavardhana 544 zakaDAlala 356 zubhavijaya 445, 446, 497, zaktiraMga 163 487 zaharamAra 13 zubhavimala 596 zAMtikuzala 491 zekha alI 4 zAMticandra gaNi 20 zera khA~, zerazAha sUrI 3 zAMticandra 36, 583, 381 zobhanamuni 67 zAMti jinezvara 69 zravaNa RSi 363 zAMtidAsa zeTha 157 zravaNa (saravaNa) 498 zAMtidAsa 89, 178 zrIdhara (janetara) 498 (brahma) zAMtidAsa 234 zrIpata 283, 284 zAMtideva 323 zrIpati RSi 151 zAMtinAtha 396, 201, 35 zrIpAla RSi 499,614 zAMtisAgara 276 zrIpAla 35 zAmalajI 243 zrImallajI 99 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti-nAmAnukramaNikA zrIratna 396 zrIvaMta 176 zrIsAra (pAThaka) 499, 502, 614, 155, 180, 183 zrI sundara 502 zrIharSa 503, 180 zrutisAgara 584, 614, 503 zreNika 179, 208, 272, 323 sa sakalakIrti 235, 269, 270, 330, 367, 623 sakalacanda 94, 202, 227, 316, 381, 503, 512, 569, 586 sakalabhUSaNa 268, 551 bhaTTA0 sakalabhUSaNa 506 sakalaharSa sUri 428 satyanArAyaNa svAmI 511, 519 satyabhAmA 75, 410 satyazekhara 462 (DA0 ) satyendra 411 sadAphala 102 sadhArU 411 samaMtabhadra 394 samadhara 132, 44 samayakalaza 139 samaya kIrti 145 243 samaya pramoda 360, 507 samayarAja 404, 509, 360 samayarAja upa0 36, 78 681 samayasundara 1, 9, 12, 20, 60, 93, 94, 132, 155, 175, 185, 233, 234, 242, 243, 402, 431 maho0 samayasundara 511, 519, 520, 521, 568, 569, 570 samayasundara (kaviyaNa ) 509 samaracanda sUri 38, 157, 271, 363, 381, 450, 481, 614 samarAditya 88 samarA zA 9 saravara muni 223 salIma (zAhajahA~) 587, 16, 13 salIma sultAnA 8 sarvadeva sUri 256 ( maho0) sahajakIrti 499, 523, 555 sahasrakIrti 349 sahajakuzala 526, 36 sahajala de 377 sahajasAgara 465, 11 sahajasAgara ziSya 529 sahajasundara 523 samayadhvaja 596, 257 saMgrAma 131 samayanidhAna 569, 523, 507, saMgrAmasiMha 3 sahajaratna (vAcaka) 527, 528, 51 saMgrAmasiMha vacchAvata 529 saMgha yA siMhavijaya 539 saMghacAritra 482 saMgharAja jI 99 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihApha saMbhUtivijaya 356 siMha pramoda 539, 1 saMyamamUrti 562 siMha vijaya 1 saMyamaratna sUri 251 siMha vimala 11 saMyamasAgara 105, 563, 121 sItA 317 samayaharSa 434 sukhadeva 351 sAgaracandra 578 sukhanidhAna 348 sAgaracanda sUri 118, 139, 160 sujAna 40 sAgaratilaka 506 sudhanaharSa yA ghanaharSa 541, 543 (upA) sAdhukIrti 20, 73, 76, sudharmaruci 544 119, 174, 195, 196, sudharmAcArya 209 226, 340, 480, 529, sudharmA svAmI 134, 66 530, 613 sundaradAsa 545 sAdhatilaka 611 sundaradAsa 308, 312 sAdhujI 72 subhadra 549 sAdhumadira 144,430 samatikalaza 477 sAdharaMga 532 samati kallola 360, 469, 549 sAdhulAbha 139 sumatikIrti 163, 549, 382, sAdhusundara 21, 485, 481 384, 367, 455, 235, sAdhasoma 245 314 sAMgaNa 52 samati gaNi 243 sAraMga 532 sumati dhIra 176 sAha vacchA 242 sumati muni 553 sAhiba 534 sumativallabha 185, 243 sthAnasAgara 91, 535 sumatisAgara sUri 298, 532, sikandara sara 3 554, 555, 190, 191 sitAba khAna 584 sumatisAdhu 426 siddhicada 614, 21 sumatisiMdhu siMdhara) 555 siddhAMtaruci 245 sumati sUri 129 siddhiratna 571 sumati haMsa 556 siddha sari 563, 428 suraratna 69, 71 siddharAja jayasiMha 21, 68 surendrakIrti 32 siddhasena 185 sulocanA 147 siddhi sUri 536, 602, 84 suhamasvAmI 424 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti-nAmAnukramaNikA 683 sUjI 557 haraSajI 563 sUra 23, 380, 1, 513 haranArAyaNa zarmA 308 sUracaMda 614, 227 haraprasAda 20 sUracaMda maNi 557 (kuMvara) hararAja 107 sUravijaya 149 harinandana 443 sUrajasiMha 156 haribhadra sUri 375 sthUlabhadra 208 harajI 565 sevaka 202 harSakanaka 396 sobhA 283 harSakalaza 571 somakIrti 206 harSakallola 144, 145 somaprabha 83 harSakIrti 566, 20 somamUrati 89 harSakIrti sUri 567 somaratna 567 harSa kula 571 somavimalasUri 44, 174, 231, harSakuzala 214, 216, 568, 556 322, 426, 482, 539, 553, 559, 561, 613, harSacandra 296, 294, 359, 360, 497 somasiddhi 599 harSatilaka 403 somasiMha 386 harSadatta 553 harSadharma 437, 430 somasundara 139, 563. somasUri 57 (vAdI) harSanaMdana 242, 243, saubhAgyamaMDana 562 155, 549, 234, 185, 569, 402, 511 saubhAgyaratna sUri 388 saubhAgyasAgara sUri 397 harSaprabha 599, 577 saubhAgyasundara 338 harSapramoda 359, 360, 296,294 saubhAgyaharSa sari 231, 386, harSa ratna 571 426, 44, 482, 559, 561 harSarAja 572 harSalAbha 573 harSalAvaNya 396 A0 hajArIprasAda dvivedI 108, harSavallabha 360, 613, 573 111, 511 harSavimala 575, 502 hanumAna kavi 20 harSavizAla 144, 437, 430 hamIdA urpha mariyama 4 harSasamudra 478 614 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ./N4. . 4. 684 maru-gurjara jaina sAhitya kA bRhad itihAsa harSasAgara gaNi 494 497, 539, 541, 582, harSasAgara I 575 583, 596, 603 harSasAgara II 576 hIrahaMsa 324 (upA0)harSasAgara 81, 100, 398 hIrAnanda mukIma 587 harSa sauma 174, 175 hIrAnanda 443 harSANaMda 284, 285, 488 hIro 589 harizcandra hukumacanda bhArillA 31 hariphalA 565 humAyU 3, 4, 283 harivaMza 18 hemacandra (AcArya) 21, 372, (DA0) harIza gajAnana zukla 33, 392, 583 91. 106, 171, 266, 316, maladhArI hemacandra sUri 139 ma 345, 407, 596 hemadharma 472, 460 haMsabhuvana gaNi 602 (vAcaka) hemanandana 523 haMsarala 602 hemamaMdira 38 haMsarAja ! 603, 602, 81, 527 hemaratnasUri 249, 590, 1 haMsarAja II 604 (paM0) hemarAja 374 hApA 405 hemarAja II 593 hAMsala de 81 527 hemarAja III 594 hiMdAMla 4 (pAMDe) hemarAja 593, 592, 100 hIrakalaza 443, 577, 599 hemarAja IV 594 hIrakuzala 582 hemarAja V 594 hIracada 582 (lakSmIvallabha-dIkSAnAma hIranaMdana 583 rAjakavi-upanAma) hIramuni 454, 455 / hemavijaya gaNi 20, 595, 597 hIraratna sUri 571, 429 hemavijaya sUri 28, 371, 11 hIrarAja 220 hemavijaya II 559 hIravijayasUri 1, 9, 11, 12, hemavimala sari 44, 35, 426, 20, 21, 55. 62, 79 93, 422, 324, 559, 571 95, 101, 11,117, 131, hemazIla 461 164, 165, 175, 220, hemazrI (sAdhvI) 598 221, 211, 213, 239, hemasiddhi 599 240, 251, 279, 283, 292, 344, 352, 371, 4. 371. hemasoma 330, 331, 426 423, 424, 435, 442, hemAnada 599 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- _