Book Title: Damyanti Katha Champu
Author(s): Vinaysagar
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004071/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lA. da. zreNI: 149 rasasiddha kavIzvara-zrItrivikramabhaTTa-praNItA damayantI- kathA - campU: mahopAdhyAyazrIguNavinayagaNisandRbdhayA sArasvatIvivRtyA sambhUSitA pradhAna sampAdakaH jitendra bI. zAha: * lAla bhAratIya dalapatabhAI saMskRti vi ahamadAbAda THIER* sampAdakaH mahopAdhyAya vinayasAgara : lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira ahamadAbAda For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasasiddha-kavIzvara-zrItrivikramabhaTTa-praNItA damayantI-kathA-campU: mahopAdhyAyazrIguNavinayagaNisandRbdhayA sArasvatIvivRtyA sambhUSitA pradhAna sampAdakaH jitendra bI. zAhaH sampAdakaH sAhityavAcaspati mahopAdhyAya vinayasAgaraH taratAyama lapatabhAza vidhAmaMdira mahamaTAyA bAda prakAzaka lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira ahamadAbAda For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lA. da. zreNI : 149 damayantI-kathA-campUH sArasvatIvivRtyA samullasitA sampAdakaH sAhitya vAcaspati mahopAdhyAya vinayasAgaraH pradhAna sampAdakaH jitendra bI. zAha prakAzakaH jitendra bI. zAha niyAmaka lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira, ahamadAbAda (c) lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmandira, prathama AvRtti : 2010 prata : 500 ISBN 81-85857-31-8 mUlya : ru.. 950/ For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya rasasiddha kavIzvara zrItrivikramabhaTTa praNIta damayantIkathAcampU kA prakAzana karate hue hameM atyanta prasannatA ho rahI hai / prastuta graMtha meM mahopAdhyAya zrI guNavinayagaNikRta sArasvatI vRtti bhI saMmilita hai / isa grantha kA sampAdana mahopAdhyAya vinayasAgarajIne kiyA hai / mahopAdhyAya vinayasAgarajI saMskRta, prAkRta, apabhraMza Adi bhASAoM ke evaM jaina darzana tathA sAhitya ke prakANDa vidvAn hai / unhoMne kaI graMthoM kA saMpAdana kiyA hai / prastuta graMtha kA saMpAdana bhI unhoMne bar3e zrama se paripUrNa kiyA hai / ataH saMsthAna unakA AbhArI hai / hameM AzA hai ki prastuta graMtha saMskRta sAhitya ke jijJAsuoM ko upayogI siddha hogA / isa graMtha ke prakAzana meM evaM prupha rIDIMga meM sahayoga dene vAle sabhI kA hama AbhAra mAnateM haiM / ahamadAbAda For Personal & Private Use Only jitendra bI. zAha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. kati 1-15 15-21 22-38 39-50 51-54 4. damayantIkathAcampUviSayapratipAdanam prathama ucchAse 1-105 pRSThAni purAtanakavivarNanam kavivaMzavarNanam AryAvarte niSadhadezaH ityAkhyAnam niSadhabhUpanalavarNanam nalamantrizrutazIlavarNanam nalopabhogavarNanaprasaGge prAvRDvarNanam mRgayAvanapAlakamukhena sUkarakRtavanavinAzaM zrutvA vanagamanodyato nalaH sasainyo bAhukasenApatinAnItamazvamArUDhavAniti kathanam sUkaramRgayAvarNanam tatraiva vane dakSiNadezAdAgatapAnthasya mukhena nalanikaTe vArtAlApaprasaGge damayantIrUpavarNanam, damayantInikaTe'pi kazcitpAnthastava nalasya saundayaM varNayannAsIditi vacanAnantaraM pAnthasya gamanam mUlapAThasya pAThAntarANi 7 54-67 ) 67-71 8. 71-78 79-100 9 101-105 2. va 106-120 120-125 125-136 _ dvitIya ucchavAse 106-173 pRSThAni 1. kiMnaramithunagAnenotkaNThitasya nalasya vanagamanaprasaGgena tatsuSamAvarNanam vanavihAraprasaGge nalasya tatrAyAtarAjahaMsagrahaNam haMsakRtanalopazlokanam, tena rAjJa Azcaryam, tato haMsanirodhena kupitAyA haMsyA vakroktayaH / tato nalaH zleSavAkyena haMsIhaMsayoH praNayakalahaM cakAreti varNanam 4. AkAzavANyA haMsasya damayantIpralobhanAya dUtatvapratipAdanam 5. haMsaM prati keyaM damayantIti nalasya praznaH, tato haMsadattadamayantIpari cayaH, dakSiNasyAM dizi vidarbhadeze kuNDinapuravarNanam kuNDinAdhipasya rAjJo bhImasya, tatpradhAnamahiSyAH priyaGgamaJjaryAzca varNanam 7. sApatyakapikuTumbinIdarzanenotkaNThitayostayorapatyArthaM mahezvaraprasAdanam, candrikAvarNanaM ca mUlapAThasya pAThAntarANi 136-138 139-149 149-157 157-169 170-173 For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174-184 184-197 197-204 204-217 217-237 238-241 tRtIya ucchvAse 174-241 pRSThAni harazcandramaNDalAdavatIrya priyaGgamaJjaryai pArijAtamaJjarIM dattvA prAtastava nikaTe damanakamunireSyati sa tavAnugrahaM kariSyateti provAceti rAtrau priyaGgamaJjaryAH svapnavilokanam, prAta:kAle priyaGgamaJjarIkRtA savitRstutiH, rAjJo bhImasyApi svapne zaGkaradarzanam, purohitena tayoH svapnayoH phalakathanam tava kanyAratnamapatyaM bhaviSyatIti bhImAya rAjJe damanakamunivara kathanam 3. kanyAvarapradAnenAsuntaSTAyA priyaGgamaJjaryA damanakamuniM prati vakrokrayaH, tato damanakamunermahiSIM prati zleSeNa prativacanam, damanakamunigamanaM ca 4. rAjJo bhImasya snAnAhArAdivarNanam priyaGgamaJjaryA garbhadhAraNam, tataH prasavavedanAnte kanyAratnotpattiH, tasyAH kanyAyA damayantIti nAmakaraNa, tacchaizavavarNanaM tadvidyAkalAzAsrajJAnazikSAvarNanaM tattAruNyavarNanaM ca mUlapAThasya pAThAntarANi caturtha ucchvAse 242-306 pRSThAni haMsamukhAd damayantIsaundaryazravaNena rAjJo nalasyautkaNThyam 2. haMsasya kuNDinapure gamanam, tato damayantInikaTe nalaguNavarNanam, gaurImahotsave yAntyA damayantyA pAnthamukhAcchutasya punarnalasya smaraNAm 3. haMsaM prati nalaparicayaviSayako damayantIpraznaH / niSadhadeze vIraseno rAjA haramapatyArthamArarAdheti kathanam / tato vIrasenadharmapatnyA rupavatyA garbhadhAraNam, tataH putrotpattivarNanam, tasya "nala' ityAkhyAkaraNa nalasya vidyAkalAbhyAsaH tattAruNyavarNanam, vIrasenamantriNaH sAlaGkAyanasya putraH zrutazIlo nalasya mitraM mantrI ceti vacanam 5. ekadA nalaH svapiturnikaTe gatastanmantriNaM sAlaGkAyanaM na praNanAmeti kupitasya sAlaGkAyanasya nalAya zleSagarbho nItyupadezaH rAjJo vIrasenasya sAlaGkAyanIyanItyupadezAnumodanam, nalasya yauvarAjyamahotsavavyatikaraH, vanitAsahAyasya rAjJo vIrasenasya vAnaprasthAzramagrahaNaM ca mUlapAThasya pAThAntarANi .242--247 247-251 251-262 262-268 268-285 285-302 303-306 For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchavAse 307-414 pRSThAni 1. evaM haMso nalaguNAnuvAdaM kRtvA punardamayantI prati tadIyaguNAmRtamazrA- 307-318 vayat / tato damayantyA niSadhagamanodyatahaMsadvAreNa nalAya hAralatApreSaNam gate haMse damayantyA autsukyavarNanam, haMsasya nalasamIpagamanam, 318-335 hAralatArpaNaparyantaM damayantIvRttAntakathanam, nalAya hAralatArpaNam, hAralatAvarNanam, haMsasya svadezagamanaM ca naladamayantyorvipralambhavarNanam, damayantIsvayaMvaropakramaH, udIccanarapa- 335-349 tinimantraNAya prasthitaM dUtaM prati zliSTA damayantyAH suktiH, uttaradizAta AgatAd dUtAnnalavRttAnta zravaNaM ca nalasya sasainyasya vidarmadezagamanavarNanam, nalasya zrutazIlapradarzita 350-367 vanasuSamAvilokanam narmadAtIre sainyAvAsanirmANam indrAdilokapAlAgamanam 367-377 indrAdInAM damayantIdautye nalaniyojanam, damayantImalambyotsukasya 377-387 nalasya devadautyena cintA, zrutazIlasya taccintAnirasanaM ca zrutazIlasahitasya nalasyaikAnte manovinodArthaM gamanam, tatra kirAta 387-407 kAminIdarzanaM ca, pradezAntaradarzanavyAjena nalasya kirAtakAminIbhyaH zrutazIladvArA parAGmukhIkaraNam, revAnadIpradezavilokanaM ca, nalasya zibirAgamanaM sandhyAvandanaM ca mUlapAThasya pAThAntarANi 408-414 SaSTha ucchavAse 415-506 pRSThAni prAta:kAle nalakRtA nArAyaNastutiH, vidarbhadezavartmani 415-441 pAnthasammelanam, damayantIdUtaH puSkarAkSanAmAhaM kiMnaramithuna midamidaM ca lekhapatraM tathA prahitamiti tatpAnthavAkyam nalasya damayantIpatravAcanam, pAnthaM prati tatkathApraznazca, tato madhyAhne 442-450 sati tatraiva payoSNItIre senAnivAsaH 3. payoSNIvelAtatsthamunivarNanam 450-457 4. damayantIprahitakiMnaramithunena saha paricaya: kiMna ramithunagItam, 457-478 rAtrau punaH sundarakavihaGgavAgurikAkhyakiMnaramithunasya damayantIvarNanAtmakaM gItam / puSkarAkSeNa saha kuNDinaM gacchato nalasya vane gajadarzanam, gajavarNanaM 479-505 ca, vindhyAcalavarNanam () kuNDinapurIyapradezasthavastuvarNanam mUlapAThasya pAThAntarANi 502-506 For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. saptama ucchvAse 507-599 pRSThAni nalasamIpe vidarbhezvarAgamanam, vinayapradarzanam, tato vidardhAdhipasya svabhavane gamanaM ca damayantIprahitAnAM saprAbhRtAnAM kubjavAmanakirAtakanyakAnAM nalanikaTe Agamanam gRhItakuzalavRttAnAM tAsAM damayantInikaTe pratyAvarttanaM ca nalo damayantInikaTe puSkarAkSeNa saha parvatakaM preSitavAniti pratipAdanam nalasya senAyAzca vidhidhAnna bhojanavarNanam kuNDitanapurasuSamAM vilokayato nalasya nikaTe parvatakasya pratyAgamanam, parvatakakRtaM kanyAntaH puravarNanaM damayantIvarNanaM ca damayantI bhavato devadautyaM zrutvA paraM viSAdamApadyateti parvatakavAkyam candrodayavarNanam, purandaravarapradAnAdadRzyamAnarUpasya nalasya kanyAntaHpure damayantIvilokanam, kanyAntaHpure tatsakhIbhiH saha parihAsaM kurvato nalasya kathamiyama manyArthe prArthyeteti nalacintA indrAdayo lokapAlA manmukhena tvAM vRNvantIti damayantIM prati nalAdezaH, damayantyA "devAn patitve na svIkariSyAmIti" prativacanam, nalasya svIyagRhAgamanaM, granthasamAptizca 9. vivRttinirmAtuH paricayaH mUlapAThasya pAThAntarANi prathamo pariziSTaH nalacampUsthazlokAnAmakAradikrameNAnukramaNikA / dvitIya pariziSTa TIkAkArodbhRtapadyAnAM granthAnusAreNAnukramaNikA tRtIyo pariziSTaH damayantIcampUsthacchandAnAM vargIkaraNam For Personal & Private Use Only 507-525 525-533 534-534 535-345 545-556 556-566 566-590 590-598 591-593 594-599 600-606 607-625 629-630 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSA : vaitAlikaH = ( nalasevakaH) / avasarapAThakadvayam= (rAjJo bhImasya nalasya ca zrutazIlaH = (sAlaGkAyanaputro nalamantrI) / sevakam) / sAlaGkAyana:= (vIrasenamantrI) / sundaraka: = (damayantIkiMnaraH) / sUpakArA:= (damayantIprahitAH) / sUpakArAH (bhImasya rAjJaH sevakAH) / somazarmA:= (svayaMvaramantraNAyottaradiggantA) haMsa:= (nalasya damayantIpralobhako dUtaH) / striya : nalacampUsthapAtrasUcI | indraH = (damayantIsvayaMvare samAyAtaH) / kubera: = ( damayantIsvayaMvare samAyAtaH) / daNDapAzika:= (bhImasya rAjJaH sevakaH) / damanakamuniH= (asyaiva prasAdAt damayantI janma lebhe / nala:= (caritranAyakaH) / nArada:= (RSiH) / parvataka:= (nalasevakaH) / pAntha:= uttarAzAtaH samAgata: ) / pAntha:= (dakSiNAzAtaH samAyAtaH) / puruSa: = (dikpAlAnucaraH) / purodhAH = (rAjJo bhImasya ) / puSkarAkSa:= (damayantIdUta:) pratIhAraH = ( nalasevakaH) / prastAvapAThakaH = ( nalAnuyAyI) / bAhuka: (nlsenaaptiH)| brahmarSayaH = ( nalAbhiSekArthamAgatAH) / = kakkolikA= (damayantIceTI) / kalikA = ( damayantIceTI) / kirAtakAminya = (narmadAtIrasthA: ) / kundA= (damayantIceTI) / gopI = (vidarbhAtIrasthA) / gaurI= (damayantIceTI) / cakorI = (damayantIceTI) / caGgI = (damayantIceTI) / candanA = (damayantIceTI) / bhadrabhUtiH = ( naladauvArikaH) / candraprabhA= (damayantIceTI) / bhImarAjA:= (kuNDinapurAdhIzo damayantIpitA) / candravadanA= (damayantIceTI) | mRgayAvanapAlakaH= (nalasevaka: ) / munayaH = ( payoSNItIracAriNa: ) / mauhUrtikaH= (rAjJo vIrasenasya) / yamaH = ( damayantIsvayaMvarAyAgataH) / varuNa: = (damayantIsvayaMvarAyAgata: ) / vIrasena: = (niSadhAdhipo nalapitA) / candrI = ( damayantIceTI) / campA= (damayantIceTI) / damayantI = (caritranAyikA) / nandinI = ( damayantIceTI) / parihAsazIlA = ( damayantIceTI) / For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyaMvadikA = ( damayantIceTI) / priyaGgumaJjarI= (bhImapatnI damayantImAtA) / majjanakAminya= (bhImasya rAjJaH sevikA:) mAlatI = (damayantIceTI) / rUpavatI= (vIrasenabhUpastrI nalamAtA) / lavaGgikA= ( nalasarorakSikA) / lavaGgI = (damayantIceTI) / vihaGguvAgurikA = ( damayantIkiMnarI) / sArasikA= (nalavanapAlikA) / sundarI = (damayantIceTI) / sUpakArAGganA= (bhImasya rAjJaH sevikA: ) / haMsI = (damayantIceTI) / haMsI = ( naladUtasya haMsasya patnI) / strIpuruSobhayam kiMnaramithunam = (damayantyA nalasya bhImasya ca rAjJa: sevakam) / X For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kAvya-sarjanA / padya racanA karanA sAmAnya janoM kA kArya nahIM hai / kAvya-racanA meM bhI pratibhA aura puruSArtha kA prayoga Avazyaka hai / muktaka kAvya, khaNDa kAvya aura kAvyoM kI racanA karate hue kavi praur3hatA ko prApta ho jAtA hai aura mahAkAvyoM kI racanA kara mahAkavi kA viruda bhI prApta kara letA hai| mahAkavi banane meM atizaya pratibhA, pUrva saMskAra aura daivIya varadAna sammilita hote haiM | atizaya vyaJjanA ke sAtha kAvya meM camatkAra mahAkavi hI paidA kara sakatA hai| 1 'gadyaM kavInAM nikaSaM vadanti' ukti ko caritArtha karate hue gadya meM likhanA yaha pUrva pratibhA kAhI camatkAra hai| mahAkavi subandhu, mahAkavi bANabhaTTa, mahAkavi daNDi Adi kA isa kSetra meM nAmollekha unakI ajarAmara kIrti ko dyotita karatA hai / gadya aura padya donoM meM sAdhikAra racanA karanA unake viziSTa vyaktitva ko dedIpyamAna karatA hai / usameM bhI sabhaMga aura abhaMga zloSoM kA AdhAra lekara sahaja bhAva se sulalita zabdoM meM rasAsvAda ko akSuNNa rakhate hue racanA karanA to viziSTa pratibhAzAlI kA hI kArya hai aura mA~ bhagavatI sarasvatI kRpA bhI anivArya hai / gadyapadyamayI sAGkA socchvAsA campUH kAvyazAstriyoM dvArA nirdhArita lakSaNoM ke anusAra damayantI kathA campU/nalacampU gadya-padya mizrita sarvaprathama evaM prAcIna campUkAvya hai| zleSa pradhAna hote hue bhI mahAbhAratakAlIna nala-damayantI kI kathA ke kucha aMzoM ko sabhaMgazleSa yukta sAlaMkArika chaTA ke sAtha hRdayAhlAdaka rUpa meM varNana karane kA zreya racanAkAra rasasiddha kavIzvara trivikrama bhaTTa ko hI hai / trivikrama bhaTTa kA paricaya trivikrama bhaTTa campU - kAvya ke pathikRt mahAkavi haiM / kavi ne granthArambha meM apane gotrAdi ke viSaya meM jAnakArI dI hai| tadanusAra ye zANDilya gotra meM utpanna hue the| inake pUrvaja yajJAdi kAryoM kA anuSThAna karate the / isa vaMza meM zrIdhara ke putra devAditya hue / unake putra trivikrama bhaTTa the| kahIM-kahIM devAditya kA nAma nemAditya bhI milatA hai / itane hI paricaya se kavi ke viSaya meM pUrI jAnakArI nahIM mila paatii| ye mAnyakheTa ke rASTrakUTavaMzIya kRSNa dvitIya ke pautra, jagattuGga ke putra indrarAja ke sabhA - paNDita the / indrarAja tRtIya vikramI saMvat 972 meM phAlguna zuklA saptamI ko mAnyakheTa meM apane rAjyAbhiSeka utsava ke lie kuruNDaka nAmaka gA~va ko gaye / abhiSeka ke uparAnta kiye gaye suvarNatulAdAna kA tAmralekha navasArI grAma meM prApta huA hai| usake rAjyAbhiSeka For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI sUcanA dene vAlA eka dUsarA lekha hattittUra grAma (dhAravADa) meM 973 vikramI saMvat kA milA hai| indrarAja ke pitA kI mRtyu ho gaI thii| ataH usane rAjyAdhikAra sIdhe kRSNarAja se prApta kiyA thaa| ataeva trivikrama bhaTTa kRSNarAja (dvitIya) ke sabhA-paNDita rahe hoNge| trivikrama bhaTTa ke putra bhAskara bhaTTa ko bhojarAja ne vidyApati upAdhi se vibhUSita kiyA thaa| bhAskara bhaTTa kA putra govinda huaa| usase sUrya kI taraha tejasvI prabhAkara utpanna huaa| prabhAkara kA putra sajjanoM ke liye pUrNakAma manoratha huaa| usake putra kavisamrATa mahezvarAcArya utpanna hue| jyotirvid bhAskarAcArya inhIM ke putra the| isa prakAra bhAskarAcArya trivikrama bhaTTa ke vaMzaja the-isa bAta ko DaoN0 bhAudAjI ne nAsika ke samIpa prApta eka tAmralekha se pramANita kiyA hai| tAmralekha kA kucha aMza isa prakAra hai zANDilyavaMze kavicakravartI, trivikramo'bhUttanayo'sya jaatH| yo bhojarAjena kRtAbhidhAno, vidyaaptirbhaaskrbhttttnaamaa|| 16 // tasmAd govindasarvajJo jAto govindsnnibhH| prabhAkaraH sutastasmAt prabhAkara ivaaprH|| 17 // tasmAnmanoratho jAtaH satAM puurnnmnorthH| zrImAnmahezvarAcAryastato'jani kviishvrH|| 18 // tatsUnuH kavivRndavanditapadaH sadvedavidyAlatAkandaH kaMsaripuprasAditapadaH srvjnyvidyaasdH| yacchiSyaiH saha ko'pi no vivadituM dakSo vivAdI vacit, zrImAnbhAskarakovidaH samabhavat stkiirtipunnyaanvitH|| 19 // lakSmIdharAkhyo'khilasUrimukhyo, vedaarthvittaarkikckrvrtii| RtukriyAkANDavicArasAro, vizArado bhaaskrnndno'bhuut|| 20 // sarvazAstrArthadakSo'yamiti matvA puraadtH| jaitrapAlena yo nItaH kRtazca vibudhaagrnnii|| 21 // tasmAtsutaH siMhaNacakravartI, daivajJavaryo'jani cnggdevH| zrIbhAskarAcAryanibaddhazAstra-vistArahetoH kurute maThaM yH|| 22 // bhAskararacitagranthAH siddhaantshiromnniprmukhaaH| tavaMzyakRtAzcAnye vyAkhyeyA manmaThe niytm|| 23 // zrIsoidevena maThAya dattaM, hemAdi vA kinycidihaapraishc| bhUmyAdi sarvaM paripAlanIyaM, bhaviSyabhUpairbahupuNyavRddhyai // 24 // For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasti zrIzake 1128 prabhavasamvatsare zrIzrAvaNe mAse paurNamAsyAM candragrahaNasamaye zrIsoidevena sarvajanasannidhau hastodakapUrvaM nijagururacita- mahAyAgrasthAnaM dttm| vAsanAvArttikakAra nRsiMha ke gaNitAdhyAya ke prathama zloka kI vyAkhyA ke anusAra bhAskarAcArya 1114 I0 meM utpanna hue| inakA gotra zANDilya thaa| aura saptAdri ke nikaTa karNATa prAnta ke bAjIpura meM rahate the| trivikrama ke vaMzaja anantadeva yAdavavaMzIya siMhaNarAja ke guru the| inakA likhA huA zilAlekha khAnadeza ke bahAlA nAmaka gA~va meM milA hai| ina pramANoM ke AdhAra para trivikrama bhaTTa kI vaMza-paramparA isa prakAra saGkalita kI gaI hai zrIdhara (zANDilyagotrI) nemAditya (yA devAditya) trivikrama bhAskara bhaTTa govinda prabhAkara manoratha mahezvara bhAskarAcArya zrIpati lakSmIdhara gaNapati caGgadeva anantadeva mahezvara For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ina pramANoM se yaha to vidita hotA hai ki trivikrama bhaTTa ke pUrvapuruSoM kI khyAti vedajJa aura karmakANDI ke rUpa meM rahI hai, parantu aisA koI pramANa nahIM hai ki ve rAjyAzraya meM rahate the| usake vaMzaja avazya hI rAjyAzraya meM rahe aura sabhI vidvAn hue / 13vIM zatI IsvI ke prAkRta vyAkaraNa ke praNetA trivikrama damayantIcampUkAra se koI bhinna vyakti the / ' trivikrama ne apane pUrvavartI guNADhya aura bANabhaTTa kA ullekha kiyA hai| isI taraha dhArezvara bhoja ne sarasvatI-kaNThAbharaNa meM damayantIcampU ke chaThe ucchvAsa kA zloka uddhRta kiyA hai| isase yaha nizcita hai ki trivikrama bANa ke paravartI aura mahArAjA bhoja ke pUrvavartI the / indrarAja (tRtIya) ke samaya (vi0saM0 972 ) se isa mAnyatA meM virodha nahIM AtA, ataH trivikrama bhaTTa kI tAmralekhoM meM saGketita samayAvadhi ko prAmANika mAnA jA sakatA hai I damayantIcampUkAra ne AryAvarta aura niSadha deza, vidarbha aura kuNDinanagara kA varNana bar3e hI vistAra se kiyA hai| ina donoM prakAra ke varNanoM kI tulanA karane para kavi kI abhiruci vidarbha meM adhika jJAta hotI hai jisakA unheM bhalI prakAra se paricaya - jJAna hotA hai| isase yaha anumAna lagAnA ucita jJAta hotA hai ki trivikrama dakSiNa- bhArata ke vizeSata: vidarbha-maNDala ke nivAsI rahe hoNge| dakSiNa dizA ke mukhatilaka dakSiNa deza, vahA~ ke zrIparvata, kAberI tIra, gandhamAdana parvata kI bhUmi, kuNDinaMnagara, varadA, payoSNI, mahAvarAha mandira Adi kA trivikrama atyanta AtmIyatApUrvaka smaraNa karate haiM / aisI AtmIyatA akAraNa nahIM ho sakatI / payoSNI ke varNana meM unhoMne apanI kavikuzalatA kA carama rUpa pradarzita kiyA hai| isase zrI kailAsapati tripAThI ne yaha niSkarSa ucita hI nikAlA hai ki ve payoSNI taTa ke nivAsI hoMge / 10 trivikrama bhaTTa ne damayantIcampU meM ziva aura kArtikeya kI upAsanA kI ora vizeSa pakSapAta dikhAyA hai| vidarbha meM svAmI kArtikeya kI upAsanA pracalita hone se unheM kArtikeya ke upAsaka mAnanA bhI ucita jJAta hotA hai / 11 trivikrama bhaTTa ke viSaya meM eka kiMvadantI kA ullekha bhI milatA hai / vaha damayantIcampU ke apUrNa raha jAne se sambaddha hai / vaha isa prakAra hai "kisI samaya samasta zAstroM ke niSNAta devAditya nAmaka rAjapaNDita the / unakA lar3akA trivikrama thA / prArambha se hI usane kukarma hI sIkhe the, kisI zAstra kA abhyAsa nahIM kiyA thaa| eka samaya kisI kAma se devAditya dUsare gA~va cale gye| taba unakI anupasthiti meM eka amarSI vidvAn rAjA ke pAsa AyA aura bolA- 'rAjan ! mere sAtha kisI vidvAn se zAstrArtha karAiye, anyathA mujhe jayapatra diijie|' rAjA ne dUta bhejakara devAditya ko bulAyA / devAditya ke bAhara cale jAne kI bAta sunakara rAjA ne trivikrama ko hI bulA liyaa| trivikrama bar3I cintA meM pdd'aa| zAstrArtha ke nAma se vaha ghbraayaa| antataH usane sarasvatI kI prArthanA kI- ' mA~ bhAratI, mujha mUrkha para kRpA karo / yahA~ Aye hue mahApaNDita se Aja tumhAre bhakta kA yaza kSINa na ho jaay| maiM usase zAstrArtha meM vijaya For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA sakU~ aisI zakti pradAna kro|' pitR-paramparA se pUjita karuNAmUrti sarasvatI ne use vara diyA-- 'jaba taka tumhAre pitA nahIM lauTate, maiM tumhAre mukha meM nivAsa kruuNgii|' vara kI mahimA se rAjasabhA meM trivikrama ne vipakSI ko parAjita kara diyA aura rAjA se paryApta sammAna prApta kiyaa| ghara Akara usane socA ki sarasvatI kI kRpA usa para pitA ke lauTane taka hI rhegii| ataeva taba taka kisI prabandha ko likha ddaale| yaha socakara usane nala ke caritra ko gadyapadya meM likhanA zuru kiyaa| sAtaveM ucchvAsa kI samApti ke dina pitA ke lauTa Ane para usake mukha kI sarasvatI antarhita ho gaI aura isa prakAra damayantIcampU apUrNa raha gyaa|" isa kiMvadantI kI prAmANikatA ke viSaya meM kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| isase kevala itanA hI siddha hotA hai ki trivikrama ko damayantIcampU kI racanA meM atyanta saphalatA milI hai, isalie logoM meM yaha vizvAsa jama gayA thA ki sarasvatI kRpA ke binA aisI ucca koTi kI racanA saMbhava hI nahIM hai| zrIharSa ke viSaya meM bhI cintAmaNi-mantra dvArA sarasvatI ko prasanna karane kI bAta prasiddha hai| yaha sacamuca Azcarya meM DAlane vAlI bAta hai ki saMskRta kI utkRSTa kRtiyA~'kumArasambhava, naiSadhIyacarita, kAdambarI, rasagaGgAdhara, damayantIcampU Adi apUrNa hI haiN| isake pIche kyA isa bAta ko mAnanA hogA ki saMskRta ke atyanta saphala kRtikAra apanI kRti ko apekSAkRta pUrNa kI ora pahu~cAkara apUrNa chor3a dete the kyoMki unako vizvAsa thA ki unakI racanA kA isase sammAna kama nahIM hogaa|12 __ vastuta: aisA mAnane meM koI kAraNa dikhAI nahIM pdd'taa| ina racanAoM ko apUrNa mAnanA hI kadAcit bhUla hai| vidyut kI taraha kSipragati se kathAnaka kA AviSkAra aura samApana racanA kI kalAtmakatA ko vyaJjita karatA hai| jinako kathA ke tathyoM se paricita honA hai ve purANAdi meM inheM par3ha sakate haiN| kavikarma paurANika-kathAoM kA punarAkhyAna mAtra nahIM hai| kathA meM kalAtmakatA kA abhiniveza karane ke lie kavi usameM yathocita parivartana karane ke lie svatantra nahIM hai, vaha kathA meM mArmika-sthala ko saMvedanA jagAne kA carama-bindu banAkara kathA kI sAGketika iti bhI kara sakatA hai| isI dRSTi se ina racanAoM ko samajhanA cAhie aura kalAtmaka dRSTikoNa se ina racanAoM ko pUrNa mAnanA caahie| jaisA ki anyatra kahA gayA hai-damayantIcampU kI kathA sAGketikatA lie hue apanI dRSTi se pUrNa hai| yadyapi ApAtataH yaha kathA duHkhAnta pratIta hotI hai, parantu vyaJjanA kI dRSTi se yaha sukhAnta hI kahI jA sakatI hai| kavi kA kAma to pAThaka ko usa bhAvabhUmi meM pahu~cAnA hai jahA~ usakA nirNaya kavi kI bhAvanA se anukUlatA prApta kara le| damayantIcampUkAra ko isa dRSTi se pUrNa saphalatA milI hai| nala kI kathA to sabhI ko vidita hai| kavi kA kAma to una kaThinAiyoM kA ullekha karanA hai jo prema ke sIdhe-sarala mArga taka meM bhI A jAtI hai aura isase adhika usa dRr3hatA kA varNana karanA hai jo sacce premiyoM ko pralobhanoM aura vipattiyoM meM avicalita banane meM kAraNa banatI hai| For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama kI eka anya racanA 'madAlasA campU' kahI jAtI hai| yaha bhI praNaya-gAthA hai| isameM nAyaka kuvalayAzva aura nAyikA madAlasA hai| kAvyasauSThava aura bhASAgata praur3hatA kI dRSTi se yaha kRti damayantIcampU ke sAmane phIkI dikhAI par3atI hai| sambhava hai yaha trivikrama bhaTTa kI prArambhika kRti ho| pro0 kailAsapati tripAThI13 ne nimna kAraNoM se madAlasA campU ko zANDilyagotraja nemAdityaputra trivikrama bhaTTa kI racanA nahIM mAnA hai1. damayantIcampU kI taraha granthArambha meM kavi ne vaMza-paricaya nahIM diyaa| 2. damayantIcampU kI vizeSatA hai-shlessbndh| madAlasA campU meM zleSa kA vizeSa prayoga nahIM huaa| damayantIcampU ke ucchvAsoM ke anta meM haracaraNasaroja kA aGka diyA huA hai, madAlasA campU meM aisA koI aGka nahIM hai| 4. damayantIcampU kA vibhAjana ucchvAsoM meM huA hai jaba ki madAlasA campU kA ullAsoM meN| 5. damayantIcampU meM prArambha meM zliSTa zabdArtha-yojanA kA saGkalpa kiyA gayA hai| madAlasA campU meM aisA nahIM huaa| na vaha kaThina racanA hI hai| yadyapi madAlasA campU ke racanAkAra trivikrama bhaTTa the yA nahIM isa viSaya meM idamitthaM nahIM kahA jA sakatA, parantu kevala uparyukta kAraNa hI kisI sthApanA ke lie paryApta nahIM haiN| navInatA kI dRSTi se eka kavi kI do racanAoM meM vibhAjana kI zailI aura varNana meM bheda ho sakatA hai| vaMza-paricaya sthAyIkIrti kI kAraNabhUtA racanA meM denA kavi ko rucikara laga sakatA hai| sAGka-lekhana kI bAta bhI kavi ko bAda meM sUjha sakatI hai| zleSabandha meM subandhu kI kIrti ko bhI tiraskRta kara dene vAlA kavi saralazailI kI racanA karake apanI sAmarthya kA dUsarA pahalU bhI prakaTa kara sakatA hai| ina sabhI saMbhAvanAoM ko dRSTigata rakhate hue madAlasA campU meM kisI anya racayitA ke viSaya meM dhAraNA banA lenA ucita nahIM jJAta hotaa| jaba taka anya pramANa namileM taba taka isa calI AtI huI mAnyatA ko asvIkAra karane meM koI kAraNa nahIM hai ki 'madAlasA-campU' trivikrama bhaTTa kI hI racanA hai| kintu kAvya kI isa apekSAkRta vidhA ko praur3hatA ke carama bindu taka pahu~cA kara unako pathikRt mahAkAvya ke rUpa meM pratiSThita karane vAlI racanA damayantIcampU hI hai, isameM koI saMdeha nahIM ho sktaa| campUkAvya kA svarUpa kavi kI kRti hI kAvya hai| kavi apane saMvedanazIla hRdaya se deza aura kAla kI preraNA ko anubhava kara letA hai aura use smaraNIya rUpa meM abhivyakti detA hai| vaha indriyagrAhya-saundarya ko mAnasa-grAhya banA detA hai| kavi-karma ko 'rasAtmaka vAkya'14 yA 'ramaNIyArtha pratipAdaka-zabda'15 se paribhASita kAvya kahA jAtA hai| kavi abhivyakti ke lie manuSya kI saundaryAnubhUti ke do pramukha For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmoM-darzana aura zravaNa kA pRthak-pRthak rUpa se upayoga karatA hai| tadanusAra hI usakI kRti darzana-dharmAtmikA aura zravaNadharmAtkiA bana jAtI hai| sAhitya- zAstriyoM ne inako kAvya kI dRzya aura zravya vidyA kahA hai| dRzya vidyA meM pAThana-sAmagrI ke sAtha geya va abhineya sAmagrI bhI saMyukta hAtI hai| zravya vidyA meM dRzyAnubhUti ko bhI kavi pAThana-sAmagrI meM praviSTa karA detA hai aura dRzya kAvya meM jo Ananda maJca para abhinaya dekhakara darzaka letA hai use zravya kAvya meM kalpanA-jagat meM pratyakSIkaraNa karake letA hai| saundaryAnubhUti kI prakriyA donoM sthAnoM para samAna hotI hai| kAvya ke gadya aura padya ye do bheda hote haiN| 'gada' dhAtu kA sambandha bolane se hai| isIlie bolane yogya kAvyAbhivyakti gadya kahalAtI hai| padya ke anusAra nRtya meM pAdanyAsa aura abhinaya meM padana (gati) kiyA jA sakatA hai| padya zabda gatyarthaka 'pada' dhAtu se niSpanna hai| nATaka meM prAyaH donoM kA sammizraNa hotA hai, parantu pravRtti ke anusAra vaha padya-pradhAna hotA hai| zravya kAvya meM bhI padya aura gadya kA mizraNa huA, parantu usameM prAyaH gadya-pradhAnatA rahatI hai| gadya-pradhAna gadya-padyamizrita racanA ko sAhityazAstra meM campUkAvya kahA jAtA hai| campU kAvya meM padya kA upayoga nATakIyatA utpanna karane ke lie hotA hai| __varNana-prakriyA kI dRSTi se kAvya vizeSa-bandha ko svIkAra karake prabandha kAvya bana jAtA hai| jisake mahAkAvya aura khaNDakAvya do bheda ho jAte haiN| bandha-rahita racanA muktaka kahalAtI hai| kavi aise AkhyAnakAvyoM kI racanA bhI karate rahate haiM, jinakA pATha karane ke sAtha abhinaya aura gAna bhI kiyA jA sakatA hai|16 maharSi vAlmIki ne rAmAyaNa kI racanA vizeSa parizrama karake AkhyAnaka kAvya ke rUpa meM kI hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki kAvya kI eka vidhA ko apanAne vAlA kavi bhI anya vidhAoM ke mahattva ko svIkAra karatA huA unakI vizeSatAoM ko apanI kRti meM samAviSTa karane kA prayatna karatA hai| hindI sAhitya meM santa mahAkavi tulasIdAsa ne rAma kA guNagAna karane ke lie vividha kAvyazailiyoM ko apanAkara dakSatA prakaTa kI hai| Adhunika kAla meM maithilIzaraNa gupta aura jayazaMkara prasAda ne bhI vividha zailiyoM dvArA apane kavi-kauzala kA paricaya diyA hai| campUkAvya prAyaH isI pravRtti ke pariNAma svarUpa vikasita huA hai| campUkAvya jahA~ pravRtti ke anusAra gadya-padya-mizrita kAvya hai, vahA~ varNana-prakriyA ke anusAra kabhI khaNDakAvya kI aura kabhI mahAkAvya kI sthiti ko apanAtA hai| muktaka kI svacchandatA usameM nahIM hotI hai| prabandha kAvya ke sabhI bandhoM ko svIkAra kara ke calanA campUkAvya kI niyati hai| isa rUpa meM campUkAvya se paravartIkAla meM 'khyAla' nAmaka kAvyavidhA kA vikAsa huA hai| jIvana meM sAmAnyabhAvoM kI abhivyakti gadya ke mAdhyama se kI jAtI hai| isalie gadya kAvya jIvana ke adhika samIpa hotA hai| parantu sAmAnya gadya se kAvyAtmaka gadya bhinna hotA hai| padya jaisI saMvedanazIlatA gadya meM bhI dekhI jA sakatI hai| hRdayapakSa kI prabalatA aura kalpanA kI ur3Ana kA For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasara gadya meM bhI utanA hI hotA hai jitanA padya meM / gadya kI isI kSamatA ke kAraNa use kaviyoM kI kasauTI kahA gayA hai-'gadyaM kavInAM nikaSaM vdnti'| padya kI saMgItAtmakatA na hote hue bhI gadya ko saundaryAnubhUti ke kSetra meM vahI kArya karanA hotA hai jo padya ko| gadya kI yahI vizeSatA use padya se adhika kaThina banA detI hai ! ___ padya kI ramaNIyatA pada meM nihita hotI hai to gadya meM vaha vAkyavinyAsa se AtI hai| paripakva vAkyaracanA ke lie sukavi ko bhI abhyAsa karanA par3atA hai-'satatamabhyAsavazata: sukaveH vAkyaM paakmaayaati| padanivezaniSkampanA paakH|18 zAbdI arthaniSThA hI vAkya ko paripakva banAtI hai| gadya chanda jaisI laya ko jhalakAtA ho to use vRttagandhi kahate haiN| Adhunika kavitA isakA udAharaNa hai jo gadyaprAya hote hue bhI laya aura pravAha kI dRSTi se padyabaddhakavitA kI chaTA upasthita karatI hai| agara aisI laya na ho to sAdhAraNa gadya vRttagandhojjhita kahA jAtA hai| kAvyAtmaka gadya kI do zailiyA~ hotI haiM1. cUrNaka-jisameM sAdhAraNa samAsa yukta zailI hotI hai| saralatA aura arddhagambhIratA isake pramukha guNa haiN| 2. utkalikAprAya-isa prakAra ke gadya meM dIrghasamAsayukta padAvalI prayukta hotI hai| subandhu, bANabhaTTa Adi gadyakAroM ne isI zailI kA prayoga apane kAvya meM kiyA hai| jahA~ gadya hogA vahA~ prAyaH gadya kI eka yA adhika vizeSatAe~ avazya mila jAtI haiN| campUkAvya ke gadya bhAga meM bhI inheM dekhA jA sakatA hai| Upara kahA jA cukA hai ki kAvya kI eka vidhA ko apanAne vAlA kavi kAvya kI anya vidhAoM kI ora bhI AkRSTa hotA hai aura campUkAvya isI kA pariNAma hai| gadya aura padya kA mizrita rUpa honA to usakA atyanta sthUla lakSaNa hai| vaha prabandha kAvya yA gadyakAvya kI vividha vidhAoM meM se kisI kA rUpa dhAraNa kara sakatA hai| nAyaka aura varNana-zailI kI dRSTi se usake svarUpa kA avadhAraNa kiyA jA sakatA hai| mizrita zailI rUpakoM meM bhI hotI hai, parantu ve dRzyakAvya hone se campUkAvya kI zreNI meM nahIM A skte| isI taraha mizrita zailI honA mAtra hI campUkAvya kA lakSaNa nahIM hai| campU ke atirikta mizrazailI kI anya racanAe~ bhI prasiddha haiN| yathAkarambhaka-isa prakAra kI racanA meM vividha bhASAoM meM prazasti hotI hai / 19 sAhityadarpaNakAra 'prazastiratnAvalI' ko karambhaka mAnate haiN| viruda-gadya-padya-mizrita zailI meM rAjastuti viruda20 kahalAtI hai| isake udAharaNa svarUpa kaI virudAvaliyA~ dekhI jA sakatI haiN| ghoSaNA yA jayaghoSaNA-sumatIndra kavi ne 'sumatIndrajayaghoSaNA' nAmaka apanI kRti meM zAhajI kI jayaghoSaNA kI hai| kavi ne svayaM jayaghoSaNA kA lakSaNa likhA hai : For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadyaH pratyekapadhAntaiH catubhirvarNayet krmaat| avadhitvena pUrvAdi cturdiksiimprvtaan|| tataH saptavibhaktyaGgaiH sptbhirgauddriitikaiH| padya-gadyadvayaM sarve janAH zRNuta mdvcH|| zauryAdiguNavAneSa eveti bhuvi ghussytaam| ghuSyatAmiti zabdAntairnetuH zauryAdayo gunnaaH|| ghuSyante yatra sATopaM sA bhvejyghossnnaa| asyAmAdyantayoH kAryaM padyamAzI: smnvitm|| dizi yasyAmayaM netA tAmArabhyaiva ghossyet| neturnAmAGkitaH zloko nAyako'tra mhiiptiH|| AjJApatra yA dAnapatra-tAmrapatroM yA zilAlekhoM meM aGkita mizritazailI ke dAna-patra yA AjJApatra kAvyAtmaka chaTA lie hue hone se pRthak vidhA ke rUpa meM parigaNita kiye gaye haiN| campUkAvya mizritazailI kA hote hue bhI apane viziSTa guNoM se hI pRthak vidhA ke rUpa meM svIkRta huA hai| campU zabda curAdigaNa ko 'capi' dhAtu se vyutpanna hai-'campayati campati iti vA cmpuuH|' 'capi' dhAtu gatyarthaka hai| gati, gamana, jJAna, prApti yA mokSa arthoM kI sUcaka hotI hai| isase jo racanA mokSa-sahodara Ananda prApta karAye usako campU kahate haiM / 21 haridAsa bhaTTAcArya ne campU kI vyutpatti isa prakAra kI hai-'camatkRtya punAti sahRdayAn vismitIkRtya prasAdayati iti cmpuu:|' isase yaha siddha hotA hai ki campU-kAvya kI racanA meM camatkAra-priyatA vizeSa rUpa se dekhI jAtI hai| sarvazreSTha campUkAvya damayantIcampU se yaha bAta bhalI prakAra siddha ho jAtI hai| campU kI kucha paribhASAe~ isa prakAra hai gadyapadyamayI kAciccampUrityapi vidyte|22 gadyapadyamayI sAGkA socchvAsA cmpuu:|23 hemacandra ne kadAcit campU kA lakSaNa damayantIcampU ko dRSTi meM rakhakara hI kiyA hai kyoMki sAGka aura socchvAsa hone kA lakSaNa usameM to mila jAtA hai, parantu saMskRta ke anya bahusaMkhyaka campUkAvyoM meM nahIM miltaa| anya campU sAGka bhI nahIM hai aura unakA vibhAjana bhI stabaka, ullAsa, kANDa, taraGga, sarga, vilAsa, manoratha, pariccheda Adi meM nahIM hai| ataH yaha mAnanA hogA ki campUkAvya ke spaSTa lakSaNa nirdhArita nahIM ho paaye| campU gadya-padya-mizrita hone ke sAtha sabandha haiM, sAlaMkRta haiM aura rasasikta haiN| ata: campUkAvya kA yaha lakSaNa upayukta jJAta hotA hai gadyapadyamayaM sarvaM sabandhaM bhuvrnnitm| sAlaMkRtaM rasaisiktaM cmpuukaavymudaahRtm||24 For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaM trivikrama bhaTTa ne apane campU ko udAtta nAyaka se yukta, prasAda, oja, mAdhuryAdi guNoM se samanvita gadya-padyAtmaka racanA kahA hai udAttanAyakopetA, gunnvvRttmuktkaa| ___ campUzca hArayaSTizca kena na kriyate hRdi||25 ina paribhASAoM ko AdhAra mAnakara kahA jA sakatA hai ki gadya-padya-mizrita vaha zravya kAvya, jo vistRta va bandhayukta ho, jisameM alaMkRta-varNana kI ora vizeSa ruci pradarzita kI jAya, jisameM prasAdAdi guNoM kA yathocita samAveza ho, jo rasasikta ho, campU kahA jAtA hai| kisI bhI kathA ko campU kA rUpa diyA jA sakatA hai, parantu usameM uparyukta vizeSatAoM kA samAveza avazya ho jAnA caahie| nala damayantI kathA - campUkAvya ke rUpa meM mahAkavi trivikrama bhaTTa ne apanI kRti ko damayantI kathA campU yA damayantIcampU nAma diyA hai| isase spaSTa hai kavi ise gadyakAvya kI viziSTa vidhA 'kathA' ke rUpa meM likhanA cAhatA thA aura zailI tathA anya vizeSatAoM kI dRSTi se use campU-kAvya bhI banAnA cAhatA thaa| isakA eka kAraNa yaha bhI thA ki isake pahale campU-kAvya likhane kA pracAra nahIM thaa| yadyapi aitareyabrAhmaNa meM harizcandropAkhyAna aura kaThopaniSad meM naciketopAkhyAna mizra-zailI meM hI likhe gaye haiN| jAtaka bhI mizrazailI meM racita hai| udyotanAcArya kRta kuvalayamAlA kahA bhI mizrazailI meM grathita hai| hariSeNa kI samudragupta-prazasti bhI gadya-padya-mizrita zailI kA udAharaNa hai| to bhI alaMkRta-kAvya-zailI kA Azraya lekara utkRSTa-bandha ke rUpa meM campU-kAvya-zailI kI prathama racanA damayantI kathA yA damayantIcampU hI hai| isake bAda to isa zailI meM prabhUta racanAe~ dekhane ko milatI haiN| aba taka 245 campU prApta ho cuke haiN|26 ___dhIra-prazAnta nAyaka kI sabhI bhASAoM meM nirmita gadya yA padya kI kahAnI ko 'kathA' kahA gayA hai|27 vizvanAtha ke anusAra kathA gadya meM hI likhI huI honI caahie| bIca-bIca meM AryA, vaktra yA apavaktra chanda kA prayoga ho sakatA hai| Arambha maMgalAcaraNa aura duSTavRtta-kIrtana se honA cAhie28-, kathAyAM sarasaM vastu gadyaireva vinirmitm| kvacidatra bhavedAryA kvacid vktraapvktrke|| Adau padyainamaskAraH khlaadervRttkiirtnm| damayantI kathA meM prArambha meM iSTadevatA kI prArthanA karake maMgalAcaraNa kiyA gayA hai| isake bAda khaloM kI vandanA kI gaI hai jisase ve kisI kArya meM bAdhaka na bneN| satkArya ke lie preraNA dene vAle mahAkaviyoM kI vandanA bhI kI gaI hai| kathA-vastu sarasa hai aura mukhyatayA gadya meM nibaddha For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| kevala bIca-bIca meM jo chanda prayukta hue haiM ve kaI prakAra ke haiM, AryA, vaktra yA apavaktra mAtra hI nhiiN| damayantIcampU kI kathA sAta ucchvAsoM meM vibhAjita hai| pratyeka ucchvAsa ke anta meM 'haracaraNasarojAGka' AyA hai| yaha alaMkRta-zailI kI utkRSTa racanA hai| zliSTa-pada-bandha meM trivikrama bhaTTa subandhu se bhI Age bar3ha gaye haiN| isa prakAra isa racanA meM gadya-padya-mizrita hone ke sAtha campU-kAvya ke kucha viziSTa lakSaNa bhI milate haiN| gadya-padya kA mizraNa campU ko ekarasatA se bacAtA hai| isIlie damayantIcampU atyanta sarasa racanA ho gaI hai| yaha eka utkRSTa prabandha-kAvya hai| bhAravi aura mAgha ne choTe se kathAnaka ko lekara use prabhUta-vistAra dete hue alaMkRta zailI meM mahAkAvya likhane kI paramparA calAI thii| usI paramparA meM damayantIcampU ko samajhanA caahie| prema kI sadAzayatA aura udAttatA kA utkRSTa citra upasthita karanA hI kavi kA pramukha uddezya rahA hai| isalie usane apane kAvya kA mukhya rasa zRMgAra mAnA hai| DaoN. bholAzaMkara vyAsa ke anusAra campU-kAvyoM kA sambandha jitanA zailI se hai utanA viSaya se nhiiN|29 yadyapi trivikrama bhaTTa ne damayantIcampU meM samAsa-pradhAna utkRSTa zailI kA udAharaNa prastuta kiyA hai, parantu viSaya kI dRSTi se bhI yaha uccakoTi kI racanA hai| damayantIcampU meM damayantI kI ukti hai bhUpAlAmantraNe tAta tathA saJcAryatAM ythaa| nalopyAgamabuddhiH syAt prArthyase kimataH prm||30 isake uttara meM brAhmaNa kA uttara hai kariSyAmyAgamasyArthe rabhasena nlNghnm||31 isa zliSTa padAvalI ko damayantIcampU para ghaTita karake kahA jA sakatA hai ki nala kI udAtta premakathA kA Azraya lene para bhI kavi ne Agamabuddhi kA kahIM lopa nahIM hone diyA hai| damayantIcampU meM gadya kI mAtrA adhika hai| padyoM kA prayoga yathAvasara kiyA gayA hai| ye avasara ve haiM jaba atyadhika saMvedanazIla hokara kavi padya ke atirikta apane bhAvoM ko prakaTa hI nahIM kara paataa| padya meM bhAvalahariyoM ko chandita kiyA jA sakatA hai gadya meM nhiiN| isalie padyaprayoga meM svAbhAvikatA kA honA trivikrama bhaTTa kI bahuta bar3I saphalatA hai| gadya aura padya donoM damayantIcampU meM apanI-apanI sAmarthya ke anusAra kathA-sUtra ko Age bar3hAne meM sahAyaka hue haiN| eka vizeSatA isa campU meM yaha bhI hai ki gadya meM varNita bhAvoM kI punarAvRtti padya bhAga meM nahIM ho pAI hai, jaisI ki anya campU-kAvyoM meM milatI hai| isase pada-pada meM navInatA, jo ki ramaNIyatA kA lakSaNa hai, dikhAI par3atI hai| yaha soddezya racanA hai| varNana-vistAra kI ora kavi kI ruci vizeSa rahI hai, parantu aisA karake kavi ne rasAtmakatA For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ko vistAra hI diyA hai| kahIM nIrasatA nahIM A pAI hai| padya aura gadya kA samAna adhikAra pUrvaka prayoga kavi kI sarvAtizAyinI pratibhA ko ghoSita karatA hai / varNya-vastu sImita hote hue bhI kavi ne use vistAra dekara mahAkAvya kA rUpa de diyA hai| mahAkAvya ke kaI lakSaNa isa para ghaTita hote haiM / sargabaddha honA mahAkAvya kA lakSaNa hai, parantu Adi-kAvya kANDoM meM vibhAjita hai / isa taraha ucchvAsoM meM vibhAjita hone para bhI damayantIcampU kI mahAkAvyatA para koI A~ca nahIM aatii| Adi-kAvya rAmAyaNa meM 6 hI kANDa batAye jAte haiM / damayantIcampU meM 7 ucchvAsa haiM / isameM nAyaka nala aura nAyikA damayantI ke jIvana ke eka khaNDa kAhI citra hai, parantu vistAra kI dRSTi se ise khaNDa kAvya ke sthAna para mahAkAvya kI ora hI jhukA huA mAnA jAnA caahie| isameM kathA kI dhArA avicchinna-rUSa se calatI rahatI hai| campUkAvyakAra bhoja ne campUrAmAyaNa meM campUkAvya ko prabandha kAvya hI mAnA hai / 32 damayantIcampU kI kathA-vastu eka ghaTanAzrita hai| isameM koI prAsaGgika kathA nahIM AI hai| varNana meM kautUhala utpanna karane ke lie cakravAka-krIDA, zabariyoM kA narmadA snAna Adi varNita hai / ye varNana avAntara-kathA kA rUpa nahIM dhAraNa kara pAte / autsukya - varddhana ke lie kavi ne ghaTanA krama ke antargata hI varNana - vaicitrya dvArA vyavasthA kI hai| damayantI - campU kI varNana zailI anya puruSAtmaka hai / 33 isakA gadyabhAga padyabhAga se adhika alaMkRta haiN| kadAcit gadyakAroM kI isI abhiruci ko dhyAna meM rakhakara 'gadyaM kavInAM nikaSaM vadanti' ukti pracArita huI ho / damayantI - campU kA anta Akasmika huA hai / isIlie ise apUrNa mAnA jAtA hai| yadi yaha apane isI rUpa meM pUrNa ho to isake anta ko kalAtmaka sAGketikatA lie hue mAnA jAnA caahie| isakA nAyaka dhIralalita hai| phalAgama kI sthiti taka pahu~cane se pahale hI kathA kI samApti gaI hai| isase patA calatA hai ki kavi ko apanI kRti kA uddezya phalAgama kI sthiti kI vyaJjanA karanA mAtra abhISTa thA / kavi ne saMdezavAhaka haMsa, pathika, kinnaradampatI Adi kI ka kalpanA kara ke nATaka meM saMvAdoM dvArA nATakIyatA utpanna karane kI ceSTA bhI kI hai| isameM kavivaMzAnukIrttana, khalanindA, sajjanaprazaMsA Adi ke varNana para gadyakAvyoM kA prabhAva bhI par3A jJAta hotA hai| yadyapi yaha gadya kI dRSTi se gadya-kAvya kI ora jhukA huA hai, parantu samagra dRSTi se isameM mahAkAvya kI ora jhukAva dekhA jA sakatA hai| trivikrama saMskRta ke sarvapradhAna zleSa - kavi haiN| damayantIcampU meM jaise sarasa tathA prasanna zleSa pAye jAte haiM, utane ramaNIya tathA camatkArajanaka zleSa itanI adhika mAtrA meM anyatra samupalabdha nahIM hote| isameM sabhaMga-zleSa kA prayoga hai| isI zailI meM kavi ne sundara prakRti-varNana kiyA hai| prakRti zrRMgAra rasa kI sahacAriNI hai - yaha yahIM siddha hotA hai / - sAre kAvya meM kavi kA prauDha- pANDitya prakaTa huA hai / kavi kA bhASA para asAdhAraNa For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra hai| tabhI pracalita zabdoM kA prayoga karate hue bhI zleSa kA nirvAha karane meM kavi ko saphalatA milI hai| campU kI saccI sAmarthya trivikrama ke damayantIcampU dvArA hI vyakta huI hai| sabhI dRSTiyoM se damayantIcampU ko eka saphala campU-kAvya mAnA jA sakatA hai / damayantIkathAcampU-kathAsAra prathama ucchAsa damayantIcampU ke prArambha meM kavi trivikrama bhaTTa ne candrazekhara bhagavAn zaMkara tathA amRtavarSI kaviyoM ke vAgvilAsa kI zubhAzaMsA kI hai| taduparAnta saMsAra ko utpanna karane vAle kAmadeva aura vidvAnoM ke Ananda-mandira sarasvatI ke madhura pravAha ko namaskAra kiyA gayA hai| Age asat uktiyoM tathA abhadra goSThiyoM kI nindA aura sUktiyoM tathA satkaviyoM kI prazaMsA kI gaI haiN| kavi ne sabhaMgazleSa se sampanna ukti-vaicitrya kI ora apanI ruci dikhAte hue apane vaMza kA paricaya diyA hai| isa prasaGga meM Age mAtRbhUmi AryAvarta kI mahimA kA gAna bhI huA hai, jisameM niSadhA nAma kI nagarI hai| yaha nagarI samagra sAmAgrI se maNDita hone ke kAraNa svarga kI suSamA se spardhA karatI hai| niSadhAnagarI meM atyanta pratApI rAjA nala rahate haiN| unake mantrI kA nAma zrutizIla hai| vaha samasta vidyAoM kA AdhAra stambha aura nala kA dvitIya prANa hI hai| nala apanA sArA kAryabhAra maMtrI para chor3akara vihAra, AkheTa, vinoda-goSThI Adi meM lIna rahatA hai| varSAkAla meM eka bAra vanapAlaka ne rAjA ko sUcanA dI ki vihAra- vana meM koI bhayaMkara sUkara A gayA hai| yaha sunakara rAjA usakA zikAra karane ke lie utkaNThita ho gyaa| senApati bAhuka ne zikAra kA prabandha kara diyaa| vaha eka ghor3e para baiTha kara claa| vana meM usakI muThabher3a sUkara se huii| anta meM nala ne use parAjita kara diyaa| rAjA thaka kara vizrAma karane lgaa| usI samaya yahA~ eka pathika aayaa| usane rAjA kI maMgala kAmanA kI aura rAjA se abhinandana kiye jAne para pathika ne kahA ki 'vaha dakSiNa dizA meM sthita zrIzaila parvata para svAmI kArtikeya ke darzana karane gayA thaa| vahA~ se lauTate samaya eka baragada ke nIce vizrAma kara rahA thA ki vahA~ eka adbhuta sundarI rAjakanyA aaii| usake saundarya aura atimAnavIya saubhAgya kA varNana karanA asambhava hai| usa kanyA ko eka uttara se Ane vAle pathika ne batAyA ki, kAmavijayI rAjA ko dekhane vAlI A~kheM dhanya haiM aura tuma bhI kAmamaJjarI ke samAna ho| vaha rAjA tumhAre lie upayukta hai| aisA kathana sunakara maiM bhI utkaNThita ho gayA, parantu usa kanyA kA nAma mujhe jJAta nahIM ho skaa|' pathika kI bAteM sunakara rAjA kAmajvara se pIr3ita ho gyaa| vaha usa sarvAtizAyinI sundarI ko dekhane ke lie utkaNThita ho gyaa| rAjA ne usa pathika ko vividha upahAra dekara sammAnita kiyaa| vahA~ se vApasa apane rAjabhavana meM lauTa Ane para bhI usake mana meM udAsI hI chAI rhii| varSAkAla usane pathikoM se usa sundarI ke viSaya meM samAcAra pUchate hue hI bitaayaa| For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 dvitIya ucchvAsa varSA ke bAda zarad Rtu aaii| prakRti kA rUpa hI badala gyaa| kinnara-mithunoM ke gItoM ke svara se nala ke mana kI utkaNThA aura bhI bar3ha gii| vanavihAra karate hue usane apane sAmane hI utaratI huI haMsoM kI pA~ta dekhii| kautukavaza nala ne usameM se eka haMsa ko pakar3a liyaa| haMsa ne spaSTa zabdoM meM rAjA ko AzIrvAda diyaa| usakI nirbhIkatA ko dekhakara rAjA Azcarya meM par3a gyaa| usane samajhA ki haMsa avazya hI pakSI rUpadhArI devatA hai| ataH usane haMsa kA svAgata kiyaa| haMsa ko pakar3A huA. dekhakara haMsapatnI rotI huI AtI hai aura rAjA ko aneka ulAhane detI hai| nala ne bhI zliSTa-vacanoM meM use uttara diyaa| haMsa ne bhI vArtAlApa meM yoga diyaa| tabhI AkAzavANI huI-rAjan, haMsa ko chor3a do| yaha damayantI ko tumhArI ora AkRSTa karane meM sahAyaka hogaa| damayantI kA nAma sunakara nala romAJcita ho gyaa| usane haMsa se damayantI ke viSaya meM jAnakArI caahii| bolA-kalyANamitra! yaha damayantI kauna haiM? kaisI sundarI hai? aura isakA janma kahA~ huA hai? haMsa bolA-rAjan, godAvarI ke pravAha se pavitra dakSiNa deza hai| usakA mahatvapUrNa bhAga vidarbhamaNDala hai, jisameM atyanta zobhAzAlI kuNDina nAma kA nagara hai| vahA~ kA rAjA bhIma hai| nArI zreSTha priyaMgumaJjarI usakI patnI hai| inake koI santAna nahIM thii| eka dina vana-vihAra karate samaya bandara ke bacce ko dekhakara apanI santAnahInatA para bar3I duHkhI huii| anta meM rAjA aura rAnI ne bhagavAn zaMkara kI upAsanA karane kA saMkalpa kiyaa| pati kI AjJA se rAnI zaMkara kI bhakti meM tallIna ho gii| tRtIya ucchAsa rAtri meM priyaMgumaJjarI ne svapna dekhA ki bhagavAn zaMkara usakI bhakti se prasanna ho gae haiN| candramaNDala se utarakara zaMkara ne kahA-vatse, lo yaha paarijaatmnyjrii| Daro mt| merI AjJA se damanaka muni AyeMge aura tumheM anugRhIta kreNge| rAnI ne bhagavAn kA prasAda - pArijAtamaJjarI le lI aura unakI stuti karane lgii| itane meM prAta:kAla ho gayA aura usakI nIMda khula gii| prAta:kAla saMdhyA vandana kara ke purohita sahita rAjA bhIma apanI patnI ke pAsa phuNce| rAnI meM isa dina vizeSa dIpti dikhAI par3a rahI thii| rAjA ne isa navInatA kA kAraNa pUchA to rAnI ne sArA svapra kA vRttAnta sunA diyaa| rAjA ne batAyA ki usane bhI svapna meM kArtikeya aura gaNeza ke sAtha ziva-pArvatI ke darzana kie haiN| purohita ne svapna kA phala batalAyA ki 'yazasvI santAna hogii'| isI samaya AkAza se eka muni utre| ye tejasvI damanaka muni the| aba rAjA aura rAnI ko svapnoM kI saccAI ke viSaya meM pUrA For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvAsa ho gyaa| Adara satkAra kiye jAne ke uparAnta muni rAjA se bole ki 've zaMkara kI AjJA se Aye haiM aura zaMkara kI kRpA se usake yaza kA vistAra karane vAlI eka kanyA utpanna hogii|' putra-kAmanA karane vAlI rAnI kanyA-janma kI bAta ko sunakara bar3I duHkhI huii| zliSTavAkyoM se usane muni kI prazaMsA ke bahAne se nindA kii| muni ne bhI vaisA hI zliSTa uttara diyaa| anta meM rAnI ne muni se kSamA mAMga lI aura muni ko aneka upahAroM se sammAnita kiyaa| muni ne unameM se kucha bhI nahIM liyA aura ve AkAza mArga se ur3a gye| ___kucha samaya bAda priyaMgumaJjarI garbhavatI huI aura pUrNa samaya hone para usakI kukSi se kanyAratna kA janma huaa| isa samaya sAre rAjya meM utsava manAyA gyaa| damanaka muni ke varadAna se utpanna hone ke kAraNa isa kanyA kA nAma damayantI rakhA gyaa| damayantI amRta se sIMce aMkura kI taraha baDhane lagI aura zIghra hI usane vidyA aura kalAoM meM nipuNatA prApta kara lii| usake zarIra meM kAlakrama se yauvana kA saMcAra huaa| isa anupama sundarI ko prApta karake koI bhI vyakti dhanya ho jaayegaa| itanA kahakara haMsa cupa ho gyaa| caturtha ucchvAsa haMsa kI bAtoM se rAjA ko romAJca ho gyaa| use nizcaya ho gayA ki damayantI hI vaha sundarI hai jisake viSaya meM vaha pahale pathika se suna cukA hai| aisA socakara usane utkaNThita hRdaya se haMsa se kahA-'mitra, Aja ke dina Apake vacana sunane ko mile| maiM saubhAgyazAlI huuN| aba sandhyAvandanAdi kA samaya ho gayA hai, isaliye mujhe AjJA deN| Apa sarovara meM vihAra kreN|' haMsa yaha socakara ki kahIM rAjA use phira na pakar3avA le, vahA~ se apane sAthiyoM ke sAtha ur3a claa| ur3atI huI haMsoM kI pA~ta vidarbha deza meM kuNDinanagara ke rAjodyAna ke sarovara ke taTa para phuNcii| damayantI kI saheliyA~ haMsoM ko pakar3ane lgiiN| damayantI ne thor3e hI parizrama se usa haMsa ko pakar3a liyaa| haMsa ne damayantI ko nala ko pati-rUpa meM pAne kA AzIrvAda diyaa| damayantI Azcarya meM par3a gaI aura usane anumAna lagA liyA ki pahale pathika ne bhI nala ke saundarya kA hI varNana kiyA thaa| usane utkaNThita hokara pUchA-'haMsa kisa nala kI bAta kara rahe ho?' haMsa bolA-"niSadha deza ke samrAT vIrasena bar3e pratApI haiN| unakI patnI kA nAma rUpavatI hai| bhagavAn ziva kI kRpA se una dampatI ke sarvalakSaNasampanna tejasvI bAlaka nala kA janma huaa| dampatI ko atIva prasannatA huii| bar3A hokara vaha bAlaka rUpa aura yauvana se sampanna ho gyaa| usane sabhI vidyAyeM prApta kara liiN| vIrasena ke mukhyamaMtrI sAlaMkAyana kA putra zrutizIla nala kA abhinna sakhA hai| eka bAra nala ne rAjA vIrasena ko to praNAma kiyA, parantu sAlaMkAyana ko nahIM kiyaa| isa vyavahAra se du:khI hokara sAlaMkAyana ne nala ko rAjadharmaviSayaka aneka mahattvapUrNa bAte btaaiiN| For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 unhoMne striyoM aura duSTa - sahAyakoM kA vizvAsa na karane kI bAta bhI khii| sAlaMkAyana kI bAtoM kA samarthana rAjA vIrasena ne bhI kiyaa| I rAjasabhA ne nala ko vaya :- prApta aura sarvaguNasampanna dekhakara usake rAjyAbhiSeka kA nizcaya kiyA / tadanusAra vIrasena ne avilamba rAjyAbhiSeka kA upakrama kiyA / vahA~ eka muniyoM kA dala AyA, jinake pAsa rAjyAbhiSeka ke lie Avazyaka sabhI sAmagrI vidyamAna thii| ise zubha zakuna mAnakara rAjA ne harSollAsa ke vAtAvaraNa meM nala kA rAjyAbhiSeka kara diyaa| rAjA putra, bAMdhava aura prajA se vidA lekara vana meM tapa karane ke lie prasthita huA / sAlaMkAyana ne bhI rAjA aura rAnI kA anugamana kiyA / nala pahale to duHkhI huA phira prajApAlana ke gurutarabhAra ko uThAne meM pravRtta ho gyaa|" paJcama ucchvAsa damayantI kI sakhI ne damayantI kA bhAva jAnakara haMsa se kahA - 'mahAnubhAva, ApakI kathA se hamArI tRpti nahIM huI / isa viSaya meM kucha aura sunAyeM / ' haMsa ne nala ke jIvana kI anya aneka ghaTanAoM kA ullekha kiyA aura anta meM vahA~ se calane lie taiyAra ho gayA / damayantI ne apanA kaNThahAra haMsa ke gale meM DAla diyaa| haMsa ne kahA'sundarI, isa muktAvalI ke bahAne nala ke sAmane Apake viSaya meM varNana kA kArya bhI maiM hI kruuNgaa|' aisA kahakara vaha vahA~ se ur3a claa| haMsa ke cale jAne para damayantI kAma - jvara se pIr3ita ho gii| svAsthya lAbha ke sAre upacAra usa para vyartha ho rahe the / idhara haMsa sAthiyoM sahita niSadhanagarI ke upavana meM pahu~cA / vahA~ kI sarovarapAlikA ne rAjA haMsa ke Agamana kA samAcAra sunaayaa| rAjA ne Akara haMsa kA svAgata kiyA aura usakI yAtrA viSaya meM puuchaa| haMsa ne sArI bAta sunAI aura damayantI ke muktAhAra ko nala ko samarpita kara diyaa| anta meM rAjA kI anumati lekara haMsa vahA~ se cala diyA / usake jAne para nala kI dazA cintanIya ho gaI / damayantI kA bhI yahI hAla thA / damayantI kI dazA dekhakara bhIma ne svayamvara kA Ayojana kiyaa| kaI rAjAoM ko Amantrita kiyA gayA / uttara kI ora jAne vAle dUtoM se damayantI ne zliSTa padAvalI meM nala ko avazya lAne ke lie khaa| bhIma kA nimantraNa pAkara svayaMvara meM bhAga lene ke lie aneka rAjA kuNDinanagara meM upasthita ho gye| rAjA nala bhI zrutizIla ko sAtha lekara mArga ke saundarya kA darzana karatA huA kuNDinanagara prasthita huaa| mArga meM narmadA taTa para rAjA ne eka cakravAkI ke premI aneka cakravAkoM ko dekhaa| usI samaya vahA~ AkAza mArga se indra Adi lokapAla Aye / indra ke saGketa se kubera ne kahA ki- 'he rAjan, hama damayantI ke svayaMvara meM bhAga lene jA rahe haiN| Apa hamArI ora se damayantI ke pAsa dUta banakara jAyeM aura usase kaheM ki vaha hama meM se hI kisI kA varaNa kre|' devoM ne usako For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 siddhi pradAna kI jisase koI use dekha na ske| rAjA bar3A duHkhI huaa| zrutizIla ne use dhairya dhAraNa karane kI salAha dI aura prayatnazIla hone kI preraNA dii| nala phira bhI azAnta banA rhaa| zrutizIla ne prAkRtika saundarya dikhA kara usakA manoraMjana kiyaa| rAtri bhI manovinoda meM hI biitii| SaSTha ucchvAsa prAta:kAla sandhyA-vandana kara ke rAjA hAthI para ArUr3ha hokara Age claa| tApI nadI ke kinAre rAjA ko eka pathika milA jisane batAyA ki, vaha damayantI kA saMdeza lekara AyA hai| vaha bATa dekhatI huI isa mArga kI ora khulane vAlI khir3akI meM baiThakara ApakI pratIkSA kara rahI hai| pathika ne nala ko damayantI kI bhojapatra para likhI huI eka ciTThI bhI dii| damayantI ne isa ciTThI meM apanI utkaNThA aura kAmavedanA kA ullekha kiyA thaa| patra ke bhAvoM ko samajha kara nala atyanta prasanna huaa| usane dUta se aneka prazna kiye| anta meM dupahara ho jAne se rAjA vizrAma karane lgaa| dainandina kArya kara ke vaha idhara-udhara vicaraNa karane lgaa| usI samaya damayantI dvArA preSita kinnara-dampatI vahA~ aaye| unhoMne damayantI kI mudrikA aura vastroM kA jor3A nala ko bheMTa kiyaa| rAjA ne kRtajJatA prakaTa kI aura damayantI se milane ke lie utkaMThita ho gyaa| sandhyA ho gii| kinnarI ne aneka gIta sunA kara nala kA manovinoda kiyaa| kinnara ne gIta ke bhAvoM kA sambandha damayantI se sthApita kiyaa| kinnarI ne gIta ke doSa batAye aura damayantI ke guNoM ko gIta meM vyakta bhAvoM se kahIM adhika btlaayaa| usane damayantI kI samAnatA vedavidyA se btlaaii| prAta:kAla Age calane para hasti-dampatI ko krIr3A karate hue dekha kara nala kA premabhAva aura bhI uddIpta ho gyaa| vindhyAcala pAra karake kuNDinanagara pahu~ca gyaa| rAjA ke senApati bAhuka ne yathAsthAna par3Ava DAla diyaa| tambU tAna diye gye| daNDapAzika ne ghoSaNA kI-'niSadharAja nala A gye| nala ke rUpa meM bhagavAn zaMkara kA AzIrvAda lekara svayaM kAmadeva hI A gayA jJAta hotA hai|' saptama ucchvAsa mahArAja bhIma ke rAjabhavana se eka vRddha pratIhAra AyA aura nala ko praNAma karake bolA'zrIman ! kuNDinanagara ke loga ApakA svAgata karane ke lie pratIkSA kara rahe haiN| udhara vidarbharAja bhIma Apase milane ke lie A rahe haiN|' nala ne bhIma kI agavAnI ke lie apane parijanoM ko Adeza diyaa| ghor3e para Ate hue bhIma kA usane svayaM Age bar3ha kara svAgata kiyaa| donoM eka sAtha muskraaye| eka sAtha donoM ne eka dUsare ke prati namana kiyaa| donoM gale mile| aparimita sneha prakaTa kiyA gyaa| siMhAsana para baiTha kara donoM ne eka dUsare se kuzala pUchI aura bhIma usake Agamana ko ahobhAgya mAna kara use sArA rAjya aura jIvana taka samarpita karane ke lie tatpara ho gyaa| For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nala ne rAjyAdi se adhika bhIma ke darzana ko hI mahattva diyA aura atizaya bahumAna pUrvaka use lauttaayaa| damayantI ne bhI aneka upahAra apanI dAsiyoM ke sAtha bheje| nala ne unheM svIkAra kara liyA aura dAsiyoM ko aneka upahAra dekara lauttaayaa| dopahara meM damayantI ne nala aura usake sAthiyoM ke lie susvAda bhojana banAkara bhejaa| priyA ke hAtha ke bhojana se nala tRpta ho gyaa| thor3I dera meM damayantI ke bheje hue pahale dUta ne Akara batAyA ki 'damayantI Apa meM hI anurakta hai| jaba usane sunA ki Apa devatAoM ke dUta bana kara use devoM kA varaNa karane ke lie sammati denA cAhate haiM, tabhI se vaha viSaNNa hokara mauna ho gaI hai|' damayantI kI mana:sthiti ke viSaya meM jAnakara nala cintAtura ho gyaa| dUsare dina usakI kAmavedanA aura adhika tIvra ho gii| phira bhI usane devatAoM ke saMdeza ko damayantI taka pahu~cAne kA nizcaya kara liyaa| indra dvArA pradatta zakti se vaha rAjabhavana meM damayantI ke kakSa meM jA phuNcaa| vahA~ use koI nahIM dekha pA rahA thaa| bAda meM usane svayaM ko prakaTa kara diyaa| antaHpura meM Aye hue nala ko dekhakara damayantI Azcarya meM par3a gii| nala ko Asana pradAna kiyA gyaa| nala aura damayantI eka dUsare ko dekha kara lajjita ho rahe the aura mana hI mana saundarya kI prazaMsA kara rahe the| pahale to nala kAmasantapta hokara dUta-kArya ko bhUla gayA; kintu tatkAla usane mana ko dRr3ha kara liyA aura indra kI AjJA damayantI ko batalA dii| damayantI ne saMketa se batalAyA ki vaha gurujana aura devatAoM kA Adara karatI haiM; parantu unase DaratI hai| nala ne phira Agraha kiyA ki vaha indra Adi kisI amRtabhojI devatA kA varaNa kara ke svarga sukha kA upabhoga kre| nala ke isa kathana se damayantI marmAhata ho gii| usakA mukha sUkha gyaa| A~kheM sajala ho gii| usakI isa dazA ko dekha kara usakI sakhI ne usake nirNaya ko spaSTa kara diyA ki anurAga guNa vizeSa kA kAraNa nahIM hotaa| koI bhI kisI ke citta ko curA sakatA hai| lokapAloM kA Adeza kucha bhI ho| damayantI unake vaibhava se AkRSTa nahIM ho sktii| nala sakhI ke mukha se damayantI kA nizcaya jAna kara anta:pura meM adhika dera taka ThaharanA ucita na samajha kara vahA~ se apane zivira meM lauTa aayaa| nala damayantI ke rUpa ko dekha kara abhibhUta ho gayA thaa| vyagra manodazA meM usane bar3I kaThinAI se ziva ke caraNoM kA dhyAna karate hue rAtri vyatIta kii| kathA aura usakA aucitya damayantIkathAcampU ke kathAnaka ko dekhakara yaha spaSTa ho jAtA hai ki kathA adhUrI raha gaI hai| adhUrI rahane kA kAraNa kavi ko mile hue sarasvatI ke varadAna kI samApti batAyA jAtA hai| isa kiMvadantI para vizvAsa na kiyA jAya to anya kAraNa bhI ho sakate haiN| For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 nalopAkhyAna atyanta prAcIna hai aura isa para AdhArita aitihAsika mahAkAvya, nATaka, campU Adi vividha sAhityika vidhAoM ko dekhA jA sakatA hai| purANoM meM nala kI kathA AI hai| mahAbhArata aura vAlmIki rAmAyaNa meM bhI nala-damayantI ke Adarza prema kI ora saMketa kiyA gayA hai / nala kI kathA para AdhArita zrIharSa kA naiSadhIyacaritam, lakSmIdhara kA nalavarNana kAvya, zrInivAsa dIkSita kA naiSadhAnanda Adi pramukha racanAe~ haiN| nala - vilAsa, damayantI kathA, nalAyanam Adi aneka jaina kaviyoM kI kathA kRtiyA~ bhI milatI haiN| bRhatkathAmaJjarI aura kathAsaritsAgara meM bhI nala - kathA kA varNana hai / guNADhya ne bRhatkathA meM avazya hI vistAra se isakA varNana kiyA hogA / damayantIcampU meM yadyapi nala kI yaha suparicita kathA adhUrI hI AI hai, parantu kavi ne kathA meM bar3e hI kauzala se nala-damayantI ke vivAha aura sukhI dAmpatya-jIvana kI ora saMketa kara diyA hai / yadi vaha vivAha prasaMga taka varNana kara ke kathAnaka ko sukhAnta banAne kA avasara pAtA to eka to vyaMjanA kA yaha camatkAra dikhAI nahIM par3atA aura nala ke jIvana meM AI huI Age kI vipatti kA varNana kiye binA phira bhI kathA adhUrI hI raha jAtI hai| saMbhava hai zRMgAra rasa ke citere isa kavi ko premiyoM ke jIvana kI kaThinAiyoM ko citrita kara ke prema ke atirikta anya bhAva pAThakoM meM jagAne meM ruci hI na rahI ho aura isIlie kathAnaka ko autsukya ke carama kSaNa meM samApta kara ke virAma le liyA ho / damayantIcampU meM kavi ne do taraha se apane abhISTa premabhAva ko jagAne kI ceSTA kI haiprathamata: damayantI ke dvArA devatAoM ke saMdeza ko ThukarA dene aura isa prakAra samRddhi aura svargasukha se bhI Upara anurAga kI pratiSThA kara diye jAne se yaha saMketa mila jAtA hai ki vaha apane premamArga meM bar3e se bar3e pralobhana ko bhI nirAkRta kara sakatI hai, sAdhAraNa vipatti kI to bAta hI kyA ? dUsarI ora antima zloka se vyakta hotA hai ki prema-vedanA se grasta nala ne vipatti kI rAtri ko ziva kI kRpA se vyatIta kara lI iti vividhavitarkAvezavidhvastanidraH, sajalajaDimamIlatpakSmacakSurdadhAnaH / haracaraNasaroja-dvandvamAdhAya citte nRpatirubhayasaGgIsa triyAmAmanaiSIt / devakArya usane sampanna kiyA aura mAnasika dvandva kI sthiti samApta ho gii| aba vaha ekaniSTha hokara damayantI se prema kara sakatA thA / isa duvidhA kI samApti hI usakA rAtri-vyatIta karanA hai / pralobhanoM se Upara damayantI kA nala - viSayaka anurAga aura duvidhA se mukta kAmadeva dvArA atizaya uddIpta nala ke zIla-garbhita prema kA pariNAma kyA ho sakatA hai - yaha socanA pAThaka kA kAma hai| kavi to pAThaka ko usa mano'vasthiti meM pahu~cA kara, jisameM vaha anAyAsa hI prema kI For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArvabhauma-vijaya ke pakSa meM nirNaya karane meM samartha ho sakatA hai, apane kArya se virAma le letA hai| damayantIkathAcampU kI kathA kA AdhAra mahAbhArata ke vanaparva meM varNita nalopAkhyAna hai| kavi kA uddezya kathA kahanA mAtra na hokara usameM kalAtmakatA kA abhiniveza karanA thaa| isalie usane apanI kRti ko saMvedanA ke carama-bindu para pahu~cA kara pUrNa kara diyA hai, cAhe vaha kathA kI dRSTi se apUrNa hI raha gaI dikhAI par3atI ho| damayantIcampU zRMgArika racanA hai aura isameM prema ke aucitya para kavi kI dRSTi sarvatra kendrita rahI hai| kavi ne nala aura damayantI ke hRdaya meM utpanna premavRtti ko 'dvija' ke rUpa meM prastuta kiyA hai kyoMki usakA prathama aMkura pathika se guNazravaNa karane para utpanna huA hai aura haMsa ke saMdeza ne usameM pariSkRti lA dI hai|35 isase prakaTa hai ki kavi prema kI sarva-sAmAnya manovRtti ko udAttIkRta rUpa meM prastuta karanA cAhatA thaa| udAttIkaraNa kI isa pravRtti ne zRMgAra aura premodgAra ke kavi kAlidAsa ko bhArata kA sAMskRtika-mahAkavi banA diyA hai| trivikrama bhaTTa isa ora dRSTi nikSepa karake bhArata kI jAtIya vizeSatA ko apane kAvya meM saMyojita kara rahe the| ___kavi ne na kevala bhAva-citraNa meM hI aucitya para dhyAna diyA hai apitu ghaTanA ke saMyojana meM bhI usakA dhyAna isa ora rahA hai| bhIma kI putraiSaNA ko damanaka mani ke Agamana aura svapnoM kI smRti se sArthaka gati milI hai| premAMkura utpanna hone aura usake vikasita hone ke lie yathocita ghaTanAoM kA saMyojana kiyA gayA hai| pathikoM aura dUtoM Adi ke Agamana aura vArtAlApa ke kAraNa kathA meM nATakIyatA kA samAveza ho gayA hai| bIca-bIca meM svAbhAvikatA lAne ke lie kucha sahaja aura Akasmika ghaTanAoM kI kalpanA kI gaI hai, yathA-bandarI kA putra ke sAtha Agamana aura vAtsalya-pradarzana, haMsa-haMsinI kA sAhacarya, hastimithuna aura cakravAka-cakravAkI kI premakeli aadi| ___ kavi ne caritropasthApana meM bhI aucitya kA dhyAna rakhA hai| premavRtti kA citraNa karate hue pAtroM ko kAmI aura lampaTa ke rUpa meM bhI dikhAyA jA sakatA hai; parantu damayantIcampUkAra usake maryAdita rUpa para hI dhyAna kendrita karatA hai| tadanukUla hI vaha pAtroM kA cAritrika vikAsa dikhAtA hai| damayantI kI lajIlI prakRti aura nala kA kAma-santapta hone para bhI cAritrika dRr3hatA aucitya kA hI pariNAma hai| ___ alaMkAroM kA prayoga karate samaya bhI kavi ne aucitya kA dhyAna rakhA hai| damayantI ko vedavidyA se upamita karanA aucitya kA hI pariNAma hai| kinnarI ke gIta grAmya-prabhAva lie hue haiM; parantu ve premoddIpana ke kAraNa hone para bhI azlIla nahIM ho paae| jahA~ hAsa-vilAsa kI ora kavi kI dRSTi jAtI hai vahA~ zleSa se vaha zIla aura ciMtana kI udAttatA kI ora bhI saMketa kie binA nahIM rhtaa| aisA jJAta hotA hai ki kavi ne zleSabaMdha ko svIkAra hI isIlie kiyA hai ki use uddIpana ke kSaNoM meM bhI sAmAjika maryAdA kI ora saMketa karane kA paryApta avasara mile| nala kI For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 ucchRMkhala vRtti ko vaha tatkAla sAlaMkAyana ke upadeza se saMyata karane kI ora dhyAna die binA nahIM rhtaa| ina saba bAtoM ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki kavi kI dRSTi aucitya para bhI kendrita rahI hai| pAtra evaM caritra citraNa trivikrama ne damayantIcampU meM choTe se kathAnaka kA vistAra se varNana kiyA hai| kathA ko vistAra dene meM kavi ne atirikta pAtroM kA samAveza karane kA sahArA bhI liyA hai| isIlie itane choTe kathAnaka meM bhI pAtroM kI saMkhyA adhika ho gaI hai; parantu sArI kathA nala aura damayantI ko hI kendra banAkara gati karatI hai / inakA caritra damayantIcampU meM vistAra se varNita avazya hai; parantu caritra kA vikAsa inakA bhI nahIM dikhAyA gayA hai / kevala caritra ke thor3e se aMza ko hI Akasmika rUpa se ghaTita ghaTanAoM ke mAdhyama se citrita kiyA gayA hai| nala damayantIcampU kA nAyake nala hai / yaha dhIralalita nAyaka hai| campUkAra ne isake caritra ke katipaya viziSTa guNoM kA bar3e hI vistAra se citraNa kiyA hai| campUkAra svayaM nala ko dhIrodAtta nAyaka ke rUpa meM hI prastuta karanA cAhatA hai / 36 ghaTanAtmaka AdhAra para to vaha aisA nahIM kara sakA; parantu usane svayaM usake udAtta guNoM kI ora saMketa avazya kiyA hai| lekhaka ke anusAra nala pratAparAjahaMsa thaa| sArI pRthivI para usakI vijaya ke sUcaka kIrtistambha khar3e the, vaha aneka prakAra se yuddha karane meM samartha thA, brAhmaNoM ko prabhUta dAna detA thA, lakSmI kA Azraya sthAna thA, zatru usake nAma se hI kA~pate the, nyAya karane meM vaha dakSa thA aura dUsaroM ke kalyANa meM lIna rahatA thaa| use kavi ne vasiSTha, janmejaya, parazurAma, rAma Adi ke samAna batAyA hai 37 / vaha saundarya sampatti se yukta thA, himAcala ke samAna puNyabhAgI, agragaNya rathI thA, yAcakoM ke lie vaha cintAmaNi thA, vaha Adarza adhyApaka, dArzanika, zauryopadezaka aura vidvAnoM meM zreSTha thA38 / nala kI bhujAe~ samasta bhumaNDala kA bhAra dhAraNa karane meM samartha thiiN| duSToM ke lie to vaha dAvAgni hI thA 39 / usake guNa candra, kunda yA kumuda se nirmala the, logoM ke kAnoM ke priya atithi the aura vidhiracita brahmANDa meM samA nahIM pA rahe the / usake rAjya meM saba Anandita the / vaha to dUsarA lokapAla hI thA / vaha devatAoM se bhI bar3hakara thA / nala niSpApa hRdaya vAlA thA / vaha paropakArI thA aura usakA dAna koTiguNa yukta thA / usakA mana bhrama se rahita thA / kavi ke anusAra himAcala bhI guNoM meM nala kI samAnatA nahIM kara sakatA thA sadAhaMsAkulaM bibhranmAnasaM pracalajjalam / bhUbhRnnAtho'pi no yAti yasya sAmyaM himAcalaH // 41 For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 vaha kalAvijJa thaa| yAcakoM ko vaha sadA saMtuSTa kiyA karatA thaa| vividha RtuoM ke anukUla usakI dinacaryA thii| nala prakRti se krUra nahIM thaa| sUkara kA AkheTa karane meM vaha lokahita kI dRSTi se hI pravRtta huaa| isake atirikta vaha prakRti-premI hone ke kAraNa bhI vana meM gyaa| nala ke vIradarpa kA citraNa sUkara se saMgharSa karate samaya huA hai| nala meM cakravartitva ke sabhI lakSaNa the| usake nizcala mana meM damayantI- guNazrAvaNa mAtra se sneha kA aMkura udbhUta ho gyaa| usakA mana asthira ho gyaa| dhIra hone para bhI usakA mana kAmAgni ke paravaza ho hI gyaa| ___nala ne damayantI ke viSaya meM thor3I vistRta jAnakArI haMsa se prApta kii| nala catura saMvAdI kI taraha haMsinI se vArtAlApa karatA hai| haMsa nala ko 'vaidagdhyadhurandhara, dhUrtAlApa paMDita, prajJAbhAra guru, cAturyAcArya' Adi sambodhanoM se sambodhita karatA hai43| ___ kavi ne-'sAptapadInaM sakhyaM, utpannakatipayapriyAlApA prItiH, prayojananirapekSaM dAkSiNyaM, akAraNapraguNaM vAtsalyam, animittasundaro maitrIbhAvaH satAM lakSaNam 44 kaha kara isa zaMkA ko nirasta kara diyA hai ki nala kA prathama guNazravaNa mAtra se damayantI kI ora AkRSTa honA usakI kAmuka-pravRtti kA dyotaka hai| nala ko haMsa ne 'zRMgAra-rasa-zRMgAra'45 kahA hai| haMsa se damayantI ke saundarya kA varNana sunakara usakI premavedanA bar3ha gaI, parantu dhairya ne usakA sAtha nahIM chodd'aa| usane kahA maMDalIkRtakodaNDaH kAmaH kAmaM vicesstttaam| na vyathiSye sthitaH sthairye dhairya dhAmavatAM dhnm||46 usane prakRti ke saundarya ko dekhakara apane manobhAvoM ko zAnta kara liyaa| usake janma se rAjyazrI samucchasita huI, premIjana prasanna hue, nAgarika nAcane lage aura dveSI vidIrNa ho ge| usake janma kA prabhAva kavi ne ina zabdoM meM vyakta kiyA hai avRssttinssttdhuuliikmshrnnirmlaambrm| apItamattalokaM ca jgjnmotsve'bhvt||47 nala ne apane nAma ke artha ko (dharmapUrvaka arjita sajjanoM kI sampatti ko na legA-na lAsyati dharmadhanAnyeSa sAdhubhyaH) apane AcaraNa dvArA pramANita kara diyaa| cakravartI ke sabhI lakSaNa nala meM vidyamAna the| usane sabhI darzanoM, zAstroM, vidyAoM, kalAoM, nItiyoM, bhASAoM meM gati prApta kara lii| usakI samatA koI nahIM kara pAtA thA rase rasAyane granthe zastre zAstre klaasvpi| nale na lebhire lokAH pramANaM nipuNA api||48 For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nala ke saundarya kA varNana kavi ne ina zabdoM meM kiyA hai AsyazrI: sannibhendoH samadavRSakakubaMdhuraH skandhasaMdhiH, snigdhA rukkuntalAnAmanuharati dRshordvdvmindiivrsy| sthAnaM vakSo'pi lakSyAH , spRzati bhujayugaM jAnunI, vRttaramye, jaMghe, kSAmo'valagnaH, kimu niSadhapateH zlAghanIyaM na tasya // 49 sAlaMkAyana ko praNAma karane meM usakI bAlasulabha uddaNDatA vyakta huI hai| sAlaMkAyana se nIti aura dharma kA upadeza sunakara vaha aisI bhUla Age na karane kI nizcitatA ko prApta huaa| usake lokottara prabhAva ko dekhakara hI divyaloka se muniyoM aura devatAoM ne bhI rAjyAbhiSeka ke samaya use AzIrvAda diyaa| pitA ke vana meM prasthAna karane para vaha atyanta duHkhI ho gyaa| usake bhAva ina zabdoM meM draSTavya haiM tattAtasya kRtAdarasya rabhasAdAhvAnanaM dUratastaccAMke vinivezya bAhuyugalenAzliSya sNbhaassnnm| tAmbUlaM ca tadardhacarvitamatipremNA mukhenArpitaM pASANopama hA kRtaghna hRdaya smRtvA na kiM diiryse||50 haMsa ke zabdoM meM usake guNoM ke sAmane vaMzI aura vINA kI dhvani bhI madhura nahIM lagatI, saMbhASaNa meM sarasvatI bhI tattvahIna pratIta hotI hai, jisase paricaya pAkara amRta bhI prazaMsanIya nahIM raha jAtA aura usake sAtha rahane para candramA bhI utanA Ananda nahIM de paataa| usake guNoM kA Atizayya haMsa ne isa prakAra prakaTa kiyA bhavati yadi sahastraM vAkpaTUnAM mukhAnAM nirupamamavadhAnaM jIvitaM cApi diirghm| kamalamukhi tathApi mApatestasya kartuM sakalaguNavicAraH zakyate vA na veti||51 haMsa ke lauTa kara Ane para vaha bar3I utkaMThA se damayantI ke viSaya meM pUchane lgaa| haMsa se damayantI kI ratnAvalI pAkara vaha premottApa se jala utthaa| usane use aise pahana liyA jaise hRdayastha damayantI ko dikhAnA cAha rahA ho| haMsa ke sAtha damayantI ke guNoM kA kIrtana karate hue usakA sArA dina vyatIta ho jAtA thaa| haMsa ko vidA karane ke uparAnta usakI premavedanA atyadhika bar3ha gii| use dakSiNa dizA amRtapaMka se lipI huI aura AnaMda-kandala se spRSTa lagatI thI52 / svayaMvara ke lie nimaMtrita karane ke liye Ane vAle dUta ko usane puraskRta karake vidA kiyA aura zIghratApUrvaka vaha vidarbha kI ora cala diyaa| usakI dakSiNa yAtrA kA varNana kavi ne bar3I hI rucipUrvaka kiyA hai| mArga meM vanya pradeza ko dekha kara usakI prema-vedanA aura tIvra hotI jAtI hai| For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 indra, yama, varuNa, kubera Adi devatAoM kA vaha bahuta hI AdarapUrvaka svAgata karatA hai aura svayaM lAkara unheM svarNasiMhAsana para biThAtA hai / vaha svayaM ko kIrtanIya zreyoM kA bhAjana samajhatA hai53| devoM ne use 'vaidagdhyavizeSoktikovida' mAnakara dUta banAnA cAhA / ' itaH vyAghra itastaTI, ito davAgnirito dasyavaH, ito daNdazUka itopyandhakUpaH ' yaha pratikriyA huI sarvaprathama nala pr| vaha na to avinayI ho sakatA thA aura na devAjJA kA ullaMghana karane meM samartha thA / usake lie'anucchvAsavirAmaM maraNam, amohaM mUrcchanam, arogamaMgavyathanam, azalyapravezamantaHzUlaM, adAridryo nidrAvighAta: ' kI sthiti utpanna ho gyii| aMta meM zrutazIla kI salAha se usameM nae sAhasa aura anurAga kA udaya huA / mArga meM vArtika se damayantI kA patra pAkara vaha damayantI ko dekhane ke lie vyAkula ho gayA aura pakSiyoM kI taraha pa~khayukta hokara ur3ane kI kAmanA karane lagA 54 / Age use damayantI preSita kinnaramithuna ne damayantI kI a~gUThI pradAna kI aura mahIna zilkavastroM kA jor3A tathA karNabhUSaNa die / rAjA ne mudrikA ko prapaMcamAtra va vastroM ko punarukti mAtra smjhaa| vaha to svayaM tIvra premavedanA kA anubhava kara rahA thA / kinnaroM ne usakI premAgni ko aura bhI prajvalita kara diyaa| kuNDinapura pahu~cane para usane apane sainikoM ko Adeza diyA ki ve deva- maMdiroM meM praveza na kareM aura muniyoM kI kuTiyAoM ko hAni na pahu~cAveM / 55 usakI senA atyanta anuzAsita thI / nala Agamana ke avasara para kuNDinanagara meM utsava manAyA gyaa| bhIma se milana meM nala kI zAlInatA prakaTa hotI hai| use bhAgya avizvasta banAtA hai; parantu vaha puruSArthI hai, puruSArtha meM use vizvAsa hai kA nAma tatra cintA prabhavati puruSasya pauruSaM yatra / vAGmanasayoraviSaye vidhau ca cintAntaraM kimiha // 56 usane bar3e hI kauzala se devoM kA dUta karma nibhaayaa| usake zIla kI anazlIlatA, anAhArya - audArya, avaMcaka vacana, adainya dAna kI sabhI prazaMsA karate the / yaha jAnakara use hArdika vedanA huI ki damayantI usake dautyakarma ke viSaya meM sunakara vivarNa ho gaI hai| phira bhI vaha damayantI ke sammukha jA pahu~cA / damayantI use dekhakara vismaya - vimugdha ho gii| damayantI ne rAjA ke viSaya meM isa prakAra anubhava kiyA dhanyA kApyuparodhitAdritanayA yasyAstvamAhlAdayan muktAhAra iva prasAritabhujaH kaMThe viloThiSyasi / dhAtastAta tavApi dhanyamamunA sRSTena manye zramaM mAtarmedini vandyase kimaparaM yasyAstavAyaM patiH // 57 For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA ne devatAoM kA sandeza atyanta saMyamapUrvaka damayantI se kaha diyaa| damayantI ke manobhAvoM ko jAnakara vaha mana hI mana prasanna thA aura rAtri meM ziva kI prArthanA karatA huA usa prAta:kAla kI pratIkSA karane lagA jaba damayantI usakI apanI pariNItA hogii| vaha sauMdarya, premAcAra aura nItiyukta vyavahAra meM anupama hai, tabhI devoM kI tulanA meM damayantI ko usI meM prIti huii| damayantI damayantI campU kI nAyikA hai| isI ke nAma para isa kRti kA nAma 'damayantI kathA' bhI hai| kavi ne usake zArIrika sauMdarya aura premaraMjita mana kA bar3e hI manoyoga pUrvaka varNana kiyA hai| gati meM vaha sindhuravadhU ko bhI tiraskRta karatI thii| usake sauMdarya ko dekhakara sAmAnya pathika bhI mugdha hokara socane lagA kiM lakSmIH svayamAgatA muraripordevasya vakSaHsthalAtkopAtpatyurutAvatAramakarod devI bhavAnI bhuvi| zyAmAbhbhojasadRkSapakSmalacalanetrAmimAM pazyato, dhAtastAta karoSi kiM na vadane cakSuHsahasraM mm|58 usakA mukha candramA ke sauMdarya ko prastuta karatA thA, A~kheM kamala se spardhA karatI thIM, bAla yamunA ke samAna the| saubhAgya guNoM kI sAgara usakI navIna yauvana lakSmI kA kyA varNana kiyA jAe? vaha to kAmadeva kI vaijayantI hai59| zeSanAga apanI 2000 jihvAoM se bhI usakI mahimA kA varNana karane meM samartha nahIM hai60 / kavi ne use manmathamaMjarI taka kaha diyA hai|61 usako utpanna karake brahmA kA zilpa-parizrama zlAghanIyatA ko prApta ho gayA sargavyApArakhinnasya bahoH kaalaadvidherpi| AsIdimAM vinirmAya zlAghyaH zilpaparizramaH // 62 isakA damayantI nAma damanaka muni ke AzIrvAda se prApta hone ke kAraNa rakkhA gayA thaa| zaizavakAla meM hI usameM praur3hatA dikhAI par3atI thI api reNukRtakrIDaM nare'Nu kriiddyaanvitm| tasyAH prauDhaM zizutve'pi vayo vaicitrymaavht||63 usane zIghra hI buddhivikAsa se zIghra hI puNyakarmoM meM nipuNatA prApta kara lii| vividha kalAoM meM hI vaha pravINa nahIM huI, apitu usane anAthoM aura rogiyoM kI cikitsA karane meM bhI caturatA prApta kara lii| koI vidyA yA kalA aisI nahIM thI jisameM usane buddhikauzala nahIM dikhAyA ho na tatkAvyaM na tannATyaM na sA vidyA na sA klaa| yatra tasyAH prabuddhAyA buddhirnaiva vyajRmbhata // 64 For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIghra hI vaha yuvAvasthA ko prApta ho gii| usake yuvA-rUpa kA varNana kavi ne isa prakAra kiyA hai tattasyAH kamanIyakAntavijitatrailokyanArIvapuH, zrRMgArasya niketanaM samabhavatsaMsArasAraM vyH|| yasminvismRtapakSmapAlicalanA: kAmAlasA dRSTayo, no yUnAM punarutpatanti patitAH pAze zakuntA iv||65 haMsa ne damayantI ke zarIra ko sarvadevamaya aura sarvanakSatramaya kahA hai66| usameM alaukika sauMdarya prasphuTita huA thA lAvaNyAtizayaH sa ko'pi madhurAste ke'pi dRgvibhramAH, sA kaacinnvkndliimRdutnostaarunnylkssmiirpi| saubhAgyasya ca vizvavismayakRtaH sA kApi saMpadyayA, lagnAnaMgamahAgrahA iva kRtAH sarve yuvAno jnaaH||67 usakI zaizavAvasthA ko yuvAvasthA ne tarjita karake apanA prabhAva dikhalAnA prAraMbha kara diyA dUrAbhogabhareNa bhugnagatinA zliSTA nitambasthalI, dhatte svarNasarojakuDmalakalAM mugdhaM stndvNdvkm| AlApAH smitasundarAH paricitabhUvibhramA dRSTaya stasyAstarjitazaizavavyatikaraM ramyaM vayo vartate // 68 pahale pathika se aura phira haMsa se nala ke sauMdarya aura guNoM kA varNana sunate hI vaha nala meM anurakta ho gyii| vaha kahatI hai-'nAmApyAlAdajanakaM nlsy|' usake lie to nala anala ho gayA thaa69| nala ke parivAra kA sArA vRttAnta jAna kara damayantI ke hRdaya meM nala ke prati prema aura adhika bar3ha gyaa| damayantI ke hRdaya meM prema do bAra guNazravaNa se utpanna huA thA isalie kavi ne use 'dvijanmA' kahA hai| isa vizeSaNa se usake prema kI pavitratA vyaMjita hotI hai| yadyapi isake uparAnta usa para kAmadeva ne pUrI taraha se prabhAva DAla diyA; parantu usane dhairyazIlatA ke kAraNa apanI mano'vasthA ko prakaTa nahIM hone diyaa| vaha haMsa ke nirapekSa pakSapAta, svabhAvaja saujanya, akRtrima snehabhAva, anupacarita upakAritva, aparicayA prIti, anabhyAsa sauhArda aura adRSTapUrvA maitrI se abhibhUta thii| vaha haMsa ke prati bar3e hI saujanya kA pradarzana karatI hai| usane nala ke lie upahAra ke rUpa meM hAra pradAna kiyA aura sAtha hI apanA premabhAva bhI prakaTa kara diyaa| usakI utkaMThA ina zabdoM meM dekhI jA sakatI hai tAta tAvanmamApyevaM na vidhatse prjaapte| pakSau pakSivaduDDIya yena pazyAmi tnmukhm||70 For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 vaha bAra-bAra ina zabdoM ko duharAtI thI vizrAmyanti na kutracinna ca punarmuyanti mArgeSvapi, prottuMge vilaganti naantrtrushrenniishikhaapNjre| khidyante na manorathAH kathamamI taM dezamutkaMThayA, dhAvantaH pathi na skhalanti viSame'pyAste sa yasmin priyH||1 use na nRtya suhAtA thA na viinnaa| candanarasa se yukta karpUra jala bhI use asahaya ho gayA thaa| kevala priyakathA hI use ramaNIya lagatI thii|72 usane viyoga-sAdhanA prAraMbha kara dI thI73 / svayaMvara ke lie uttara dizA ke rAjAoM ko nimaMtrita karane vAle dUtoM se usane nala ko avazya lAne ke lie kahA bhUpAlAmaMtraNe tAta tathA saMcAryatAM ythaa| nalopyAgamabuddhiH syAtprArthyase kimataH prm||74 aMta meM nala ke Agamana kA samAcAra pAkara vaha saMtuSTa ho gyii| usane svayaMvara ke lie Ate samaya nala ke pAsa aneka vArtAhara bheje aura vaha nala ke sakuzala Agamana kI kAmanA karatI rhii| nala ko usane vArttika se patra bhejA nalo'pi mAM pratyanalo'si yattadbhavAdRzAM naiSadha naiSa dhrmH| tathAbalAnAM balavad grahItuM na mAnasaM maansmudryuktm|| nipatati kila durbaleSu daivaM tadavitathaM nanu yena kaarnnen| balavati na yathA tathAbalAnAM prabhavati kRSTazarAsano mnobhuuH|| kadA kila bhaviSyanti kunnddinodyaanbhuumyH| utphullsthlpdmaabhbhvccrnnbhuussitaaH||5 damayantI kI dazA kA varNana puSkarAkSa ne isa prakAra kiyA hai tvaddezAgata vAyasAya dadatI dadhyodanaM piNDitaM, tvannAmnaH sadRze dRzaM nidadhatI vanye'pi mugdhaanle| tvatsaMdezakathArthinI mRgayate tAn rAjahaMsAnpunaH, krIDodyAnataraMgiNItarutalacchAyAsu vApISu c|76 tathA tvaddezAgatamArutena mRdunA saMjAtaromAMcayA, tvadrUpAMcitacArucitraphalake nirvApayantyA dRshm| tvannAmAmRtasiktakarNapuTayA tvanmArgavAtAyane, nIcaiH paMcamagItigarbhitagirA naktaMdinaM sthiiyte||77 For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI dvArA bheje hue kinnara-mithuna kA varNana puSkarAkSa ne isa prakAra kiyA hai kAlamiva kalAbahulaM sarvarasAnupravezi lvnnmiv| tava nUpa sevAM kartuM kinnarayugalaM tayA prhitm||78 kinnara-mithuna ne damayantI kI utkaTa premAvasthA kA varNana ina zabdoM meM kiyA hai saMgItikA tvadautsukyAttvAM smarantI smuurcchnaa| kiM tu tasyAstvayi svAmillayabhaMgo na dRshyte||79 damayantI kI gIti se upamA dI aura use gIti se bhI viziSTa btlaayaa| use sarasvatI ke samAna btlaayaa| damayantI ne svayaM bhojana banA kara nala ke lie bhejaa| yaha jAna kara ki nala devatAoM kA dUta bana kara AyA hai vaha tUSNIbhAva ko prApta huI; parantu use apane dRr3ha prema meM pUrNa vizvAsa thaa| vidhAtA ne use sarvaguNa sampanna banAyA thA dagdho vidhirvidhatte na sarvaguNasundaraM janaM kmpi| ityapavAdabhayAdiva hariNAkSI vedhasA vihitaa||1 yA usako kisI aura hI brahmA ne dUsare hI saundaryAMkaNa lekara banAyA hai| damayantI ke manobhAvoM ko sakhI ne ina zabdoM meM vyakta kiyA hai 'deva, zrutaM zrotavyaM, avadhIrito devaadeshH| kiM tu na svataMtreyaM, IzvarecchayA pravRttinivRttayo yataH prANinAm, anaalocngocrshcaaymnuraago'nggnaajnsy|' usakA kahanA thA-na khalu guNavizeSaH premabaMdhaprayoge / usane isa prakAra apane vyavahAra se hI nala meM anurakti ko vyakta kara diyaa| premayoginI damayantI kA caritra kavi ne bar3e hI manoyoga se citrita kiyA hai| usakA prema dhIre-dhIre vikasita huA hai aura pratyeka kasauTI para kharA utarA hai| devatAoM kI tulanA meM bhI usane eka mAnava ko prAthamikatA dekara prema kI mahattA ko yuga-yuga ke lie pratipAdita kara diyA hai| sAlaMkAyana vIrasena kA mitra aura maMtrI hai| vaha vicakSaNa vidvAn aura vyavahAra kuzala vyakti thaa| usameM AtmasammAna kI bhAvanA utkaTa rUpa se vidyamAna thii| rAjasabhA meM jaba nala ne usako praNAma nahIM kiyA to use bar3A krodha aayaa| usane apanI mUMchoM para hAtha phiraayaa| bhauhoM kI vakratA se usakI mukhamudrA bhayaMkara ho gyii| kuddha hone para bhI usane nala ko snehapUrvaka nIti aura vyavahAra-kuzalatA ke viSaya meM smjhaayaa| usane jo upadeza diyA vaha kAdambarI ke zukanAsopadeza ke samAna mahattvapUrNa hai| usane nala ko puruSArthI, nirahaMkArI, vinamra, nItijJa, saMyamI, sthitabuddhi, suzIla banane For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura guNoM ko arjita karane kA upadeza diyaa| usane kalAoM kA abhyAsa karane, jar3atA ko tyAgane, mukharatA chor3ane, svabhAva se madhura banane, viparIta AcaraNa ko tyAgane tathA strI aura zrI kA vizvAsa na karane kA bhI upadeza diyaa| lakSmI kA upayoga dAna aura upabhoga ke mAdhyama se karanA caahie| lobhavRtti ko tyAga denA caahie| prajApAlana rAjA kA pramukha kartavya hai| prajApAlaka kSatriya pApoM meM lipta nahIM hotaa| samRddhi pAkara guNoM kA dveSI nahIM bananA caahie| usane kahA tathA bhava yathA tAta trailokyodrdrpnne| vishessairbhuussitstaistairnitymaatmaanmiikssse||4 kavi ne sAlaMkAyana ko 'vAcaspatisama' kahA hai| vIrasena ne sAlaMkAyana kI vANI ko pade pade'rthasamarthA mRdvayo mRSTAH zliSTAzca vAcaH kahA hai| vIrasena ke anusAra uttama maMtrI kA kArya hai saMgrahaM nAkulInasya sarpasyeva karoti yH| sa eva zlAghyate maMtrI samyaggAruDiko ythaa||5 sAlaMkAyana aisA hI maMtrI thaa| usane nala ke rAjyAbhiSeka ke samaya svarNadaNDa vAlA chatra dhAraNa karake apane mana ke utsAha ko vyakta kiyaa| vIrasena ke prati anurakta sAlaMkAyana ne aMta meM vana jAte hue vIrasena kA anugamana kiyaa| zrutazIla vIrasena ke maMtrI sAlaMkAyana kA putra tathA nala kA abhinna sakhA thaa| vaha rAjanIti kI kiraNoM ke lie indu thaa| samasta kalAMkura-kalApa kA mUla thaa| puruSocita guNoM kA sAgara thaa| rAjalakSmI rUpa hastinI ke bAMdhane kA AlAna thaa| vaha samasta zrutiyoM, zAstroM aura zAsanavidyAoM kA prazasti stambha, puNyakarmoM ke aMkuroM kA vaTavRkSa aura samasta sundara vyavahAra rUpI ratnoM kA Akara thaa| sukha aura duHkha donoM meM vaha darpaNa kI taraha prAMjala thaa| vaha nala se svAbhAvika prIti rakhane vAlA, pavitra aura satya se pavitra vANI kA uccAraNa karane vAlA thaa| nala ke lie to vaha jIvana ke samAna hI thA, prANoM ke samAna thA, hRdaya ke samAna thA aura zarIra se bhinna hone para bhI dUsarI AtmA ke samAna hI thA / vaha nala kA mitra, maMtrI, priya, suhRt-kyA nahIM thA mitraM ca maMtrI ca suhRtpriyazca vidyAvayaHzIlaguNaiH smaanH| babhUva bhUpasya sa tasya vipro vizvaMbharAbhArasahaH shaayH|| nala ne rAjya kA sArA bhAra zrutazIla para hI DAla diyA thaa| zrutazIla nala kA maMtrI se adhika mitra thaa| vaha chAyA kI taraha nala ke sAtha rahatA thaa| svayaMvara meM jAte samaya mArga meM khinna aura viraha vedanA se grasta apane mitra ke mana ko usane vividha prakAra se bhlaayaa| devatAoM dvArA dUta banane ke lie kahane para zrutazIla ne use devAjJA mAnane kI ucita salAha dI aura damayantI ke dRr3ha For Personal &.Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 prema para vizvAsa rakhane ke lie khaa| usake anusAra kvacidapi kAryAraMbhe'kalpaH kalyANabhAjanaM bhavati / na tu punaradhikaviSAdAnmandIkRtapauruSaH puruSaH // 88 vaha bar3I buddhimAnI se rAjA kA mana eka viSaya se dUsare kArya meM lagA diyA karatA thA / zrutazIla ke caritra kA nala ke caritra ke vikAsa kI dRSTi se atyanta mahatva hai / vIrasena nala kA pitA hai| vaha atyanta dayAlu prakRti kA hai| samara meM usakI zUratA apratima rahatI AI hai| usakI vizAla vAhinI usake vyaktitva se prabhAvita hone se hI susaMgaThita thI / nAriyoM ke prati zRMgAra pradarzita karanA, vairiyoM ke prati vIratA pradarzita karanA, parastrI ko agrAhya mAnanA, dveSiyoM ke prati krodha prakaTa karanA, zaraNAgatoM para dayA dikhalAnA usake pramukha guNa haiN| usakI patnI anupama rUpa vAlI rUpavatI thii| donoM ne ziva kI ArAdhanA karake parama tejasvI saMtAna ko prApta kiyaa| isakA nAma unhoMne nala rkhaa| nala ke janma ke samaya rAjA ko atIva Ananda huA / usane prabhUta dAna dvArA apane mana ke AhlAda ko vyakta kiyA / nala ke samajhadAra ho jAne para apanI vRddhAvasthA ko dhyAna meM rakhate hue virakti kA anubhava karake usane nala se kahA etAH prApya paropakAravidhinA nItAH zriyaH zlAghyatAmApUrvAparasindhusIni ca nRpAH svAjJAM ciraM grAhitAH / bhUbhArakSamadoryugena bhavatA jAtA vayaM putriNastatsaMpratyucitaM yadasya vayasastatkarma kurmo vane // 89 vIrasena ne tatkAla maMtriyoM, purohitoM Adi ko bulAkara nala kA rAjyAbhiSeka kara diyA / usake ullAsa kA anumAna isase lagAyA jA sakatA hai ki usane putra - sneha ke kAraNa hAtha meM svarNadaNDa lekara pratIhArI kA kArya sampanna kiyA / aMta meM hArdika prasannatA ke vAtAvaraNa meM usane putra ko goda meM biThA liyA aura sneha pradarzita karake vana meM prasthAna kiyaa| vIrasena ke cale jAne para nala atyanta duHkhI ho gyaa| pitA ke prati nala kI zraddhA bhAvanA kA vikAsa dikhAne ke lie hI nala - campU meM vIrasena ke caritra ko citrita kiyA gayA hai / vIrasena ke caritra meM pravRtti aura nivRtti kA sundara samanvaya huA hai| damanaka muni divyaloka vAsI muni damanaka ziva kI AjJAnusAra nala aura priyaMgumaMjarI para kRpA karane ke lie sUryamaNDala se utara kara Ae the / ve atyanta tejasvI aura karuNAbhAvopeta the / ve viSNu aura ziva ke bhakta the / ve apara viSNu, zaMkara, buddha yA mahAvIra hI the| sauMdarya meM ve kanakagiri ke samAna For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| ve tejasvitA meM komala, avasthA meM taruNa,tapasyA meM vRddha, yaza meM mahAna, prazaMsanIya zreSThatA meM sthita sadAcAroM ke bhavana, zrutiyoM ke Azraya, kSamAMkuroM kI bhUmi, maitrIsudhA ke pAtra, prasAdaguNa ke prAsAda aura sAdhutA ke siMdhu the|91 / Asana para baiThakara ve sumeru parvata para AsIna brahmA ke samAna suzobhita hue12 / rAjA ke zabdoM meM ve una muniyoM meM anyatama the jo rAjAoM ko dhUli, strIvRnda ko tArA, saMpatti ko mRtyu, bhoga ko roga tathA lakSmI ko rAjayakSmA samajhate haiM93 / ____ damanaka vAgvaidagdhya meM kisI se pIche nahIM the| unhoMne rAnI priyaMgumaMjarI dvArA zliSTa zabdoM meM kI gaI niMdA kA yathocita uttara diyaa| damanaka nirlobha pravRtti ke the| unhoMne rAjA aura rAnI dvArA die gae puraskAroM ko lauTA diyaa| ve naiSThika brahmacArI the aura nityakarmoM meM kabhI vyatikrama nahIM Ane dete the| damanaka ke caritra se nAyikA damayantI ke mAtA-pitA ke cAritrika guNoM ke pradarzana meM yoga milA hai| haMsa haMsa pakSI yoni kA hone para bhI nala-damayantI ke premopacAra meM mahattvapUrNa bhUmikA kA nirvAha karatA hai| usake Azcaryamaya rUpa, madhura vANI, pragAr3ha buddhi, udAratAyukta artha prakAzana aura gaMbhIratApUrNa varNoccAraNa Adi guNoM ne nala ko prathama darzana meM hI anurakta kara liyaa| vaha atyanta vinayazIla hai| vaha apanI priyA haMsinI ko apanA hRdaya, jIva, ucchAsa, prANa aura saMsAra-sukhasarvasva hI mAnatA hai| premI jIva hone se hI vaha nala ko premaprapaMca nATaka kA nAyaka banAne ke lie kRtasaMkalpa ho gyaa| usane bar3e hI manoyogapUrvaka bhIma, priyaMgumaMjarI aura unakI saMtAna damayantI ke vyaktitva kA paricaya kraayaa| usameM pakSI sulabha caMcalatA hai; parantu vicArazIlatA kA abhAva nahIM hai| usane damayantI ko AzIrvAda diyA kandarpasya jgjaitrshstrennaashcrykaarinnii| rUpeNAnena rambhoru dIrghAyuH sukhinI bhv||5 ___ eka ora jahA~ usane damayantI ke prati nala ko utkaMThita kiyA vahA~ dUsarI ora usane damayantI meM bhI nala ke prati praNaya kA aMkura utpanna karane kI dizA meM mahattvapUrNa bhUmikA kA nirvAha kiyaa| damayantI ne usake darzanIya rUpa, AzcaryapUrNa tathA viziSTa arthoM vAlI vANI, saMskRtavicArazakti, saujanya tathA niSkAraNa-upakAra-dhAtrI maitrI Adi kI prazaMsA kI hai| usane damayantI ke sAmane nala ke anupama guNoM kA bakhAna karake usake premAMkura ko pravRddha kara diyaa| damayantI se muktAvalI lekara usane nala ko punaH damayantI kI anurakti kI sUcanA dii| isa prakAra vaha donoM ke jIvana ke lie avismaraNIya upakArI bana gyaa| nala-damayantI ke prema ko uddIpta karane vAle kuzala dUta ke rUpa meM damayantIkathAcampU meM haMsa kA mahattva hai| For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 32 rAjA bhIma damayantI kA pitA bhIma lokottara guNoM kA puMja hai| vaha vIratA kI kasauTI hai| zaurya pradarzana meM vaha sabase Age rahatA hai| usakI kIrti aparimita hai| vaha satyavAdI hai aura vedAnusAra jIvanayApana karane vAlA hai| vaha tejoM meM viziSTa teja, dhIratA kA AdhAra, pauruSa kA pura, zreya, zrI aura zruti kA Azraya hai| usake prabhAva se usakI prajA samRddha aura zreyomArgI thii| usake Azrita usase dhana, sammAna pAte the, baMdhana nhiiN| vaha zreSTha puruSoM ke guNoM meM anurakta rahatA thaa| usake dvArA kabhI koI apamAnita nahIM hotA thaa| vaha dakSiNa dizA kA mukhatilaka thaa| rAnI ko saMtAna ke abhAva se duHkhI jAnakara vaha bhI ziva kI ArAdhanA meM dattacitta ho gyaa| usake lie sArI prakRti hI zivamayI ho gyii| ziva dvArA bheje hue damanaka muni kA usane yathocita satkAra kiyaa| muni ke anusAra sajjana kA svabhAva isa prakAra hai upakartuM priyaM vaktuM kartuM snehmkRtrimm| sajanAnAM svabhAvo'yaM kenenduH shishiriikRtH|| yathA cittaM tathA vAco yathA vAcastathA kriyaa| citte vAci kriyAyAM ca saadhuunaamekruuptaa|| vivekaH saha sampattyA vinayo vidyayA sh| prabhutvaM prazrayopetaM cihnmetnmhaatmnaam||18 ye saba guNa damanaka muni ke anusAra bhIma meM vidyamAna the| vaha atyanta pariSkRta ruci vAlA thaa| bhojanoparAnta vaha vividha vinoda-goSThiyoM meM bhAga liyA karatA thaa| usakI rAtri-caryA bhI vilAsitA yukta thii| damayantI ke utpanna hone para use atIva prasannatA huI aura usakI yuvAvasthA ko dekhakara usane apane kulakrama ke anusAra svayaMvara kA Ayojana kiyaa| bhIma atyanta vinayI thaa| nala ke kuNDinapura Ane para vaha svayaM usakA svAgata karane ke lie phuNcaa| ghor3e se utara kara Age bar3ha kara usane nala kA abhinandana kiyaa| nala ke sAtha hI usane apanA sira jhukAyA aura nala kA AliMgana kiyaa| kavi ke zabdoM meM donoM kA milana aisA thA jaise uttara ke dikpAla kubera aura dakSiNa ke dikpAla dharmarAja mile hoN| usane kahA adyAsmatkulasaMtatiH sukRtinI dhanyAdya digdakSiNA, puNyaprApyasamAgamAtithijanA jAtAH kRtArthAH shriyH| zlAghyaM janma ca jIvitaM ca nijamapyadyaiva manyAmahe, yatrAsmatsukRtodayena bahunA yUyaM gRhaanaagtaaH||9 usane nala ko aneka upahAra pradAna kie| usane apane prANa, rAjyAdi ko bhI nala ko samarpita kara diyaa| nala ne bhI bahumAnapUrvaka bhIma ko sammAnita kiyaa| tAmbUla samarpaNa karake prema prakaTa kiyaa| bhIma ke guNoM kA nala ne isa prakAra mUlyAMkana kiyA For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 aho vAtsalyaM, aho paramaudAryaM, aho lokavRttakauzalaM, aho vAgvibhavavaidagdhyam, aho prazrayo'sya vidarbharAjasya / 100 bhIma ne nala ke lie susvAdu vyaMjana banAkara bheje| sabhI prakAra usane bhIma ko ratnAkara se upamita mAnA hai|101 priyaMgumaMjarI damayantI kI mAtA priyaMgumaMjarI bhIma kI priya patnI thii| vaha apane sauMdarya se devaramaNiyoM kI sauMdarya-sampatti ko tiraskRta karatI thI / usakI yauvanazrI patAkA kI taraha sarvocca thii| vaha svayaM zRMgAra kA bhavana, ramaNI - sulabha vibhramAMkuroM kI bhUmi, premavRttanRtta kI raMgabhUmi thI 102 / usakI vANI atyanta madhura thI / kavi ke zabdoM meM usake sauMdarya kA varNana draSTavya hai tasyAH kAntiniruddhamugdhahariNIlIlAcalaccakSuSastAruNyasya bharAdanAlasalasallAvaNyalakSmIrasaH / lubhyallokavilocanAMjalipuTai: pepIyamAno'pi sanaMgeSveva na mAti sundarataro raMgastaraMgairiva // 103 santati ke abhAva ke kAraNa usake mana meM asIma vAtsalya saMcita ho gayA thA, jo avasara pAkara vAnarI ko dekha kara prakaTa ho gayA / vaha santati pAne ke lie candramauli ziva kI upAsanA meM pravRtta ho gyii| usakI bhakti ko dekha kara ziva ne use svapna meM Akara varadAna diyA / vaha putra cAhatI thii| damanaka muni se kanyA - janma kI bAta sunakara vaha atyanta kruddha aura duHkhI ho gayI / usane damanaka muni kI zliSTa vANI meM nindA bhI kI / anta meM usane ise bhagavatprasAda mAna kara saMtoSa kara liyA aura damanaka se kSamA mA~ga lii| garbhavatI priyaMgumaMjarI kA varNana kavi ne ina zabdoM meM kiyA hai tena ca vikacacUtamaMjarIva komalaphalabaMdhane baMdhuraramaNIyAkRtiH, candrakaleva kalApravezenopacIyamAnaprabhA, prabhAtavelevonmIladaMzumAlimaNDalenAnandyamAnA, ratnAkarataraMgamAlevAntaHsphuranmANikyakAntikalApenodbhAsamAnA, garbhasaMdarbhitena lAvaNyaparamANupuMjena vyarAjata rAjamahiSI / 104 usane kanyAratna ko vaise hI janma diyA jaise pRthvI ne kisI puNyatIrtha ko utpanna kiyA hoamandAnandaniSyandamapAstAnyakriyAkramam / jagajjanmotsave tasyAH piitaamRtmivaabhvt||105 damayantI ko sauMdarya aura svabhAvaudArya priyaMgumaMjarI se hI milA thaa| isakA caritra damayantI ke caritra ke vikAsa meM sahAyaka huA hai| For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 damayantIcampU meM rasa-citraNa damayantIcampU eka zRMgArika racanA hai| yaha eka zleSabaMdhayukta racanA hai| pratyakSara zleSamayI racanA karane kA saMkalpa kara ke subaMdhu ne vAsavadattA kA nirmANa kiyA thA, jisane bANabhaTTa ke anusAra sabhI kaviyoM kA darpa dalana kara diyA-kavInAmagalad darpo nUnaM vAsavadattayA parantu isa kSetra meM trivikama bhaTTa ne subandhu ko bhI parAjita kara diyaa| alaMkRti kI ora abhiruci ne trivikama bhaTTa ko nIrasa nahIM bnaayaa| unhoMne pada-vinyAsa kI maMjulatA kA sadaiva dhyAna rakhA aura apracalita zabdoM ke prayoga se svayaM ko bacAyA jisase kahIM rasa paripAka meM bhASA bAdhaka na bana jaae| camatkAra priyatA kI ora AkRSTa ho jAnA to yuga ke prabhAva kA dyotaka mAnA jA sakatA hai; parantu yaha kavi kI kuzalatA kA hI pariNAma hai ki usakI racanA apanI AtmA-rasa se pRthak nahIM huI aura usameM sarvatra jIvana banA rhaa| aucitya kA abhAva hI rasa-bhaMga kA kAraNa hotA hai-anaucityAdRte nAnyadrasabhaMgasya kaarnnm| anyatra kahA jA cukA hai ki kavi ne aucitya kA dhyAna sarvatra rakhA hai| nala aura damayantI ke mana meM sahaja rUpa meM uge hue premAMkura ko dhIre-dhIre vikasita hote hue dikhAnA damayantIkathAcampU kA uddezya hai| premoddIpana ke lie kavi ne kaI svAbhAvika ghaTanAoM kI kalpanA kI hai, yathA- cakravAkacakravAkI kI premakrIr3A, zabara-dampatiyoM kI kAmakeli, dUtoM dvArA lAe gae saMdeza aadi| prema-varNana kI kAvya meM cAra pramukha praNAliyA~ pracalita haiM1. vivAha ke bAda vikasita hokara jIvana ke vikaTa se vikaTa patha meM pAtheya banane vAle prema kA varNana vAlmIki ke AdikAvya meM huA hai| 2.. dUsare prakAra kA prema vivAha ke pUrva hotA hai| vivAha usI kA pariNAma hotA hai| saMsAra ke vistRta kSetra meM kahIM strI aura puruSa milate haiM, eka-dUsare kI ora AkRSTa hote haiM aura aMta meM dAmpatya baMdhana meM baMdha jAte haiN| bhAratIya paramparA ke anusAra puruSa hI strI ko pAne ke lie prayatnazIla hotA hai| yadyapi milanecchA nArI meM bhI hotI hai; parantu lajjAvaza vaha vyakta karane meM kaThinAI anubhava karatI hai| abhijJAnazAkuntala, vikramorvazIya Adi meM aise hI prema kA varNana hai| kumArasambhava meM prayatna pArvatI kI ora se prArambha hotA hai| 3. tIsare prakAra ke prema kA udaya rAjAoM ke anta:pura, raMgodyAna Adi meM hotA hai| isameM vilAsitA prema se adhika hotI hai| mAlavikAgnimitra, priyadarzikA, karpUramaJjarI Adi kA prema varNana aisA hI hai| 4. caturtha prakAra kA prema, guNazravaNa, citradarzana, svapnadarzana Adi se baiThe biThAe hotA hai aura nAyaka yA nAyikA ko saMyoga ke lie prayatnazIla banAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 damayantIcampU meM caturtha prakAra ke prema kA varNana hai| pahale nala aura damayantI eka dUsare ke guNazravaNa se utkaMThita hote haiN| bAda meM eka dUsare ke nAmoM se paricita hote haiM aura viyoga kI bhAvanA kA anubhava karate hue atyanta santapta ho jAte haiN| saMyoga ke lie vizeSa prayatna damayantI kI ora se hue haiM; parantu bhAratIya nArI kI lajjAzIlatA ko dRSTi meM rakha kara kavi ne svayaMvara ke samAja-svIkRta Ayojana ko mAdhyama banA diyA hai| prema kI utkaTatA ke uparAnta bhI nala saMyata banA hai| vaha binA nanu naca kie devoM kA dautyakarma nibhAne ke lie bhI taiyAra ho jAtA hai| damayantI tUSNIbhAva kA Azraya lekara vedanA ko sahana karane kI dRr3hatA dikhAtI hai| kavi ne zrRMgAra kI utkaTatA kA varNana karate hue bhI prema ko samAja-sApekSa banAne kA saphala prayAsa kiyA hai| viSama paristhitiyoM meM kharA utarane vAlA prema hI jIvana-yAtrA kA pAtheya banatA hai| gUDha zRMgArika bhAvoM kI vyaMjanA karane ke lie kavi ne apanI zleSabaMdhatA kI ruci kA sahArA liyA hai| zleSa dvArA vaha anAyAsa hI mAnasika aura zArIrika prema ke ekAnta kSaNoM kI vyAkhyA kara detA hai aura zliSTa zabda dvArA saMketita dUsare artha kI sannidhi ke kAraNa aise varNanoM ko azlIla bhI nahIM hone detaa| ise kavi kI bahuta bar3I saphalatA mAnanA caahie| yadyapi kavi kA mukhya uddezya zrRMgAra-varNana hI hai parantu prAsaMgika rUpa se usane anya rasoM kA bhI citraNa kiyA hai| vAtsalya-varNana ke lie kavi ne prasaMga kalpita kara liyA hai| vAtsalya kI vyaMjanA vIrasena ke dvArA nala ko rAjya dekara vana ko jAte samaya kahe gae vacanoM se hotI hai| vAtsalya kA viyogapakSa pitA ke vanagamana ke uparAnta nala dvArA anubhUta bhAvanAoM meM dikhAI detA hai tattAtasya kRtAdarasya rabhasAdAhvAnanaM dUratastaccAGke vinivezya bAhuyugalenAzliSya smbhaassnnm| tAmbUlaM ca tadardhacarvitamatipremNA mukhenArpitaM, pASANopama hA kRtaghnahRdaya smRtvA na kiM diiryse|| 4/31 saMtAna ke abhAva dvArA hRdgata vAtsalyabhAva kI vyaMjanA karAne meM bhI kavi ko saphalatA milI hai| priyaMgumaMjarI ke mana meM saMtAna ke abhAva kI bhAvanA paidA kara ke aura isa prakAra usake antastha vAtsalya ko prasphuTita karane meM bandarI aura usakA baccA hI kAraNa bana gyaa| yaha yahAM uddIpana bana gayA hai| Age ni:saMtAna dampatI ke vAtsalya ke Alambana damayantI ko zrRMgAra rasa kA AdhAra banA diyA gayA hai 'cirAducitAzrayalAbhamuditamanasA sphUrjitamiva shRnggaarrsen|' svAbhAvokti ke rUpa meM damayantI kI bAla-krIr3A kA varNana bhI milatA hai jo vAtsalya ke uddIpana ke rUpa meM svIkAra kiyA jA sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra, bhayAnaka aura raudra rasoM kA varNana AkheTa prasaMga meM dekhA jA sakatA hai| zAnta rasa kI vyaMjanA Azrama varNana meM huI hai| ye saba rasa mukhya rasa-zRMgAra ke aMga banakara Ae haiN| kavi ne saba se adhika ruci prakRti varNana kI ora dikhAI hai| isameM kavi ne itanI tallInatA dikhAI hai ki Adhunika AlocakoM dvArA kI gaI prakRti rasa ko mAnane kI sthApanA kA aucitya dikhAI par3atA hai| trivikama bhaTTa ke varNana para dRSTi DAlane se yaha bhI saMketa milatA hai ki bhakti-Andolana bhale hI tIvra na huA ho; parantu logoM ne usameM ruci lenA prAraMbha kara diyA thaa| kavi ne prema-bhAvanA ke vikAsa meM pada-pada para ziva kI bhakti ko isa prakAra chA diyA hai ki kAvya-racanA ke uddezya ke viSaya meM punarvicAra karane kI bhI AvazyakatA ho sakatI hai| aisA jJAta hotA hai ki laukika-prema kI pRSThabhUmi meM sUtra-rUpa meM bhakti ko piro kara kavi bhakti ko jIvana meM pratiSThita karanA cAhatA hai| svayaMvara ke pahale kI rAtri ko zaMkara kI kRpA se bitA kara Age ke lie sukhada aMta kI kalpanA ko pAThaka para chor3akara kavi kadAcit bhakti kI mahimA ko kathA meM saMyojita karanA cAhatA thaa| zRMgArika rati se bhakti viSayaka rati ko bhinna mAna kara bhakti-rasa kI kalpanA kI gaI hai| damayantIcampU ko bhakti-rasa kI dRSTi se bhI praur3ha racanA mAnA jA sakatA hai| Age ke bhaktiAndolanakAroM ne zrRMgAra kI pRSThabhUmi meM bhakti ko pratiSThita karane kA aisA hI prayatna kiyA hai| - rasa-citraNa kI dRSTi se damayantIcampU ko atyanta saphala racanA mAnA jA sakatA hai| yaha avazya hai ki camatkAra-priyatA ke kAraNa rasa ke pUrNa paripAka kA avasara kavi ko sarvatra nahIM milaa| isalie vaha rasa-paripAka meM vyaMjanA dvArA hI saphalatA pAne kI ceSTA karatA rahA hai| isa rUpa meM vaha rasa-siddha kavi hai| use zliSTa-kAvya kI racanA meM hI rasAnubhUti huI hai| vaha mAnatA hai ki prasAda guNa yukta komala bhAvoM vAle Amraphala ke samAna madhura kAvya aura zliSTa kAvya ke rasa meM racanA-cAturI ke vaiziSTya se aMtara A hI jAtA hai kAvyasyAmraphalasyeva komalasyetarasya c| _baMdhacchAyAvizeSeNa raso'pyanyAdRzo bhvet| 1/17 usane yaha bhI kahA hai ki sabhaMga-zleSa se vANI meM thor3I kaThinAI avazya A jAtI hai; parantu isase udvigna nahIM honA cAhie kyoMki kavi ke lie rasa eka hI nahIM hai vAcaH kAThinyamAyAti bhnggshlessvishesstH| nodvegastatra kartavyo, yasmAdeko rasaH kveH||1/16 kavi ne rasa citraNa meM saphalatA apane hI dRSTikoNa se pAI hai| apanI kRti kI uttama rasayuktatA ko kavi ne svayaM svIkAra kiyA hai For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 saGgatA surasArthena ramyA meruciraashriyaa| nandanodyAnamAleva svasthairAlokyatAM kthaa||1/24 kavi ne sabhaMga zleSa ke atirikta vibhAvanA, asaMgati, virodhAbhAsa, apahnati, utprekSA, rUpaka, upamA, yamaka, anuprAsa, vyAjastuti, vyAjanindA, atyukti, parisaMkhyA Adi vividha alaMkAroM kA prayoga kara ke bhI apanI vANI ko inase bojhila nahIM banAyA hai aura usakI ruci sadaiva rasAtmakatA meM hI kendrita rahI hai| damayantIkathAcampU meM vastuvarNana damayantIcampU kA kathAnaka mahAbhArata se liyA gayA hai| vanaparva meM nalopAkhyAna AyA hai| damayantIcampU meM kavi ne usakA eka hI aMza liyA hai; parantu use usane apanI pratibhA ke bala para vistAra dekara campUkAvya ke rUpa meM nibaddha kiyA hai| vastu-vistAra ke lie kavi ne prakRti-varNana kA sahArA liyA hai| prakRti ke manorama citra upasthita kara ke kavi ne apanI prakRti-priyatA kA paricaya diyA hai| prakRti mAnavI-prakRti kI sahayoginI rahI hai| kahIM vaha mAnavabhAvoM ko uddIpta karatI hai aura kahIM vaha usakI sauMdarya-lipsA ko tRpti pradAna karatI hai| trivikama ne anta:prakRti aura bAhya prakRti kA sundara sAmaMjasya prastuta kiyA hai| zliSTa padAvalI meM kavi ko aisA karane kA aura bhI adhika avasara milA hai| prAtaHkAla-varNana prakRti ke citere kavi ne prAta:kAla kI suramya chaTA kA varNana bar3e hI manoyoga pUrvaka kiyA hai| prAta:kAla hote hI rAta candramaNDala kA cA~dI kA ghar3A lekara pazcima samudra ke taTa para utarane lgii| kamala vanoM meM kamaliniyoM ke kuDmalanayana khilane lge| unameM kAjala rekhA se bhaMvaroM kI pAMte ullasita hone lgiiN| dIrghikAoM ke alaMkAra haMsa paMkhoM ke phar3aphar3AhaTa kI vAyu se pUrNa vikasita kamaloM ko caMcala banAne lge| sArasoM kI coMceM cakravAkoM ko milAne ke lie cAMdI kI jhAlara sadRza sarasa keMkAra karane lge|106 pUrva dizA ko kesara ke gAr3he ghola se sIMcA jAne lgaa| jaise tArakAsura ko kumAra kArtikeya ne samApta kiyA vaise hI sukumAra kiraNeM tArakoM ko miTAne meM lagI haiN| aMzumAlI pUrvAcala para car3ha kara saMsAra kA maMgalArambha karane vAlA kalaza bana gyaa|07 prAcI ke kapola kuMkuma sUrya ne kamalinI vana kI Alasya rAzi ko samApta karane kA vrata le liyaa|108 bhagavAna sUrya kI kiraNoM ko hAthiyoM ke kumbhasthala para dekha kara mahAvata siMdUra kI bhA~ti se chUte haiN| kirAta-patniyA~ vRkSoM ke AlavAla meM par3I huI kiraNoM ko pallava kI bhA~ti se cuna rahI haiM tathA ramaNiyA~ hAthoM meM par3I huI kuMkuma samajha kara poMcha rahI haiM / 109 For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ___ aise aneka sundara citra damayantIcampU meM milate haiN| damayantIcampU kI kathA rAtri kI samApti ke sAtha hI pUrI ho gaI hai yadi usake Age tRtIya ucchAsa ke isa prAta: varNana ko jor3a diyA jAe to kathA kI agalI dizA ko samajhanA sarala ho jAegA aura isa prakAra kavi kI kalA kA eka anya camatkAra dekhane ko milegaa| sandhyA -varNana sandhyA kA zliSTa citra dvitIya ucchvAsa meM dekhA jA sakatA hai| sUrya thaka kara vAruNI nAyikA kA cumbana karane ke lie ratha ko nIce utAra rahe haiN| pati kA parakIyA prema dekhakara prAcI zoka magna ho gii| per3oM kI chAyA use Azvasta karane ke lie daur3a rahI hai| zukoM se hare aura vAnaroM se ghire hue jaMgala se gomaNDala lauTa gyaa| vanadevatA ne raktacandana kA arghya pradAna kara ke cakravAka-dampatI ke viraha-krandana ke bahAne dinapati ko rokanA caahaa| dizA rUpI nAyikA ne kRSNAguru se patra racanA kii| nAcate hue mayUroM kI zikhAoM se zilAkhaNDa kAle ho ge| bhavana kI dIvAreM kajjala-citroM se kAlI ho giiN| virahiNiyoM ke ni:zvAsa kI dhUma se pathikoM kA mArga kAlA ho gyaa| vilAsagRhoM meM kastUrI chir3aka dI gii| AkAza-lakSmI ne kAlI kaMcukI pahana lI aura aMdhakAra rUpI hAthI ke kumbhasthala ko bhedane ke lie sone ke tIkhe bhAle ke samAna dIpaka jala ge|110 candrodaya-varNana sandhyAkAla bItane para rAtri ke zrRMgAra candramA kA udaya hotA hai, usakA bhI sundara varNana damayantIcampU meM huA hai| candramA kA udaya hote hI kauA bhI haMsa jaisA dikhAI dene lagA11 / sArA saMsAra cUte hue caMdana kI taraha phailane vAlI candrakAMti se zveta ho gyaa| dina samajha kara kauA jAga uThA aura apanI priyA ko DhU~DhatA huA krandana karane lgaa| use sAmane baiThI huI kAkI dikhAI nahIM pdd'ii|12 gopa-bAlakoM ne candra-jyotsanA ko dUdha samajha kara gAyoM ke thana ke nIce ghar3A rakha diyaa| ramaNiyoM ne nIlakamala ko zvetakamala samajha kara kAnoM meM lagA liyaa| zabarI ne baira ko muktAphala samajha liyaa| kisako candra kI candrikA ne bhrAMta nahIM kiyA?113 mAno AkAza se kapUra ke kaNa cUne lage athavA manomugdhakArI candana-bindu yA amRta-bindu ke jharane haiN|14 ___udIyamAna candramA samudra ke taTa se prasthita rAjahaMsa kI taraha hai, udayAcala kI guphA se nikala kara andhakAra rUpI hAthiyoM kA pIchA karane vAle siMha-zAvaka kI taraha hai, kAma ke maMgala ke lie saje hue sphaTika ke pUrNakalaza kI taraha hai, airAvata ke kuMbhasthala kI taraha hai, kailAsa parvata ke TUTe hue gaNDazaila kI taraha hai, pUrva dizA ke mukha ke sImanta-mauktika ke samAna hai athavA dUdha ke phena ke gole ke samAna hai|115 For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 candramA ke udaya hone para sabhI parvata kailAsa bana ge| vRkSa zveta chAte kI taraha lagane lge| paMka dahI kI taraha dikhAI pdd'aa| samudra-jala dUdha bana gyaa| latAeM muktAmAlA sI pratIta huiiN| bela phala zaMkha jaise lge| saba pakSI haMsa, hAthI airAvata aura caTTAneM rajatarAzi lagane lge|16 candramA dvArA vikIrNa sauMdarya-rAzi nala ke lie to dAhaka ho gaI thii| razmiyAM use agnivat pratIta hone lgiiN|117 __prema meM jo vastu saMyoga meM sukha kA kAraNa banatI hai viyoga meM vaha utanI hI vedanA utpanna karatI dikhAI detI hai| madhyAhna-varNana kavi kA mana kevala prakRti ke komala pakSa kA varNana karane meM hI nahIM rmaa| usane prakRti ke bhISaNa pakSa kA varNana karane meM bhI apanA kauzala dikhAyA hai| madhyAhna kI bhISaNa sUrya-kiraNoM aura unake prabhAva kA citraNa bhI kavi ne apanI lekhinI se tallInatA pUrvaka kiyA hai| madhyAhna meM haMsa kamalanAla kA khAnA chor3akara apane zarIra ko sUrya kI prakhara kiraNoM se bacAne ke lie kamalapatroM kI chAyA kA Azraya lete haiN| bhramara puSpoM kA AsvAdana karanA chor3akara patra-samUha meM ghUsa jAte haiN| sArasa va mayUra apanI pyAsa bujhAne upavana ke araghaTToM ke samIpa Ate haiM, kalaviMka pakSI ku~oM ke khokhale sthAnoM meM praviSTa ho gae haiN|118 ___ asahya dhUpa pakSiyoM ko mArga se skhalita kara detI hai| pyAsa se vyAkula hokara jaMgalI jAnavara hA~phate hue jalAzaya kI ora bar3hate haiN| vana-vihAra karane vAle hAthI, sUara aura bhaiMse nadI taTa para kIcar3a ko mardana karane lge| pakSI koharoM meM chipa ge|19 Rtu-varNana trivikama bhaTTa ne bhArata kA vividha rUpa se zrRMgAra karane vAlI SaD RtuoM kA varNana bhI kiyA hai| varSA aura nAyikA ke sauMdarya kA zliSTa-varNana kavi ne prathama ucchvAsa meM kiyA hai| payodharoM se dhArAe~ gira rahI haiN| varSA ke Agamana se kamala prasanna haiN| suracApa dikhAI dene lagA hai, vidyut camaka rahI hai, bAdala garajate hI rAjahaMsa mAnasarovara kI ora ur3a gae haiN| rAjA ko dekhane ke lie varSA advitIya zrRMgAra kara ke dharatI para utara rahI hai|120 varSA nahIM jaise kAma kA abhiSeka ho rahA hai, mayUra dhvani mRdaMga haiM, bAdaloM kA garjana nagAr3e kA kAma kara rahe haiM, aMkuroM ke bahAne bhUmi romAMcita ho rahI hai aura prasannatA ke mAre zilIndhradhvajoM ko dhAraNa kara rahI hai|121 / kavi kI lekhinI se varSA kI koI vizeSatA nahIM chUTI hai| varSA-nAyikA ke vRddhA ho jAne para nala kA manoraMjana karane ke lie zarad taruNI kA Agamana huA hai-kalahaMsa ke rUpa meM jisakA For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAsa prakaTa huA hai| usake Ate hI gRhadIrghikA meM haMsa mAMgalika mRdaMga kI taraha dhvani karane lge| vana meM bandhUka khila gae jaise pathikoM ke hRdaya-sthala para kAmabANoM ke ghAva hoM! AkAza meM zukapaMkti usake svAgata meM vandanamAlA bana gii| dhAna kI dekharekha karane vAlI bAlikAe~ gIta gAne lagIM jaise kAmavijaya kI ghoSaNA ho rahI ho| nIlakamala zarallakSmI ke kRpA kaTAkSa se khila rahe the|122 AkAza ko AcchAdita karane vAlI varSA kAza-puSpa se suzobhita zarad ko dekhakara kauna utkaMThita nahIM ho sakatA? prAvRSaM zaradaM cApi bhudhaakaashhaarinniim| vilokya notsukaH kaH syAnnaro niirjsnggtaam||123 sarvartunivAsa nAmaka vana meM sArI RtuoM ko kavi ne ekatra saMyojita kara diyA hai|124 ina sArI RtuoM ke vAtAvaraNa ne nala ke premabhAva ko atizaya uddIpta kara diyaa| aisI mano'vasthA meM haMsa kA milana usakI utkaMThA ko aura adhika bar3hAne vAlA pramANita huaa| pradeza-varNana kavi ne AryAvarta aura dakSiNa deza kA bahuta sundara varNana kiyA hai| vaha AryAvarta ko AryamaryAdA ke upadeza kA AcArya-bhavana aura sAre bhUmaNDala kA mukhamaNDala kahatA hai| sabhI puNyakarmAoM kA yaha zaraNasthala hai, dharma kI bhUmi hai aura maMgaloM kA Azraya sthAna hai|25 yahA~ ke logoM ko kabhI vipatti nahIM jhelanI pdd'tii| yahAM ghara-ghara meM gauravarNa kI striyA~ haiM, pUrA loka mahezvara hai, hari zrIyukta haiM, koI vinAyaka nahIM haiN|126 / / ___ kavi ne dakSiNa deza aura vidarbha kA varNana bhI kiyA hai| vidarbha ke varNana meM kavi kI atyadhika AtmIyatA jhalakatI hai| ataH sambhavata ve isI kSetra ke nivAsI hoNge| dakSiNa deza ko kavi ne vistIrNa bhUmaNDala kA bhUSaNa, parvata, nagara, grAma, vihAra aura udyAnoM se ramaNIya, sItA sahita rAma ke caraNoM se punIta jaMgaloM vAlA, gaMgA-godAvarI ke pavitra jala-taraMgoM se durita aura vanAgni ke prasAra ko rokane vAlA, sabhI dezoM meM zreSTha kahA hai, jisameM aneka devAyatana haiN|127 usameM vaidarbha-maNDala dakSiNa deza ko bhI alaMkRta karane vAlA hai aura usakI zobhA hai-kuNDinapura dezAnAM dakSiNo dezastatra vaidrbhmnnddlm| tadApi varadAtIramaMDalaM kuNDinaM purm||128 nagara-varNana trivikama ne niSadhApurI aura kuNDinanagara kA varNana bar3I hI kuzalatA se kiyA hai| niSadhApurI gaurI ke samAna pavitra kahI gaI hai|129 usakI gaganacumbI cahAradIvArI nIlamaNi se banI huI thI jisa para par3atI huI sUrya kiraNe atyanta manohara lagatI thI, jaise aMkura nikala Ae hoM jinheM khAne kI icchA se sUrya ke ghor3e dopahara ko nIce utaranA cAhate haiN| vahAM AMgana sphaTika maNi For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 kI caTTAnoM se bane hue haiM jinameM ghUmatI huI striyoM ke alaktakayukta caraNoM kA pratibiMba lAla kamala bana kara bhramaroM ko AkRSTa karatA rahatA hai| AvAsa-bhavana bhI vividha maNiyoM se bane hue haiM jinameM apanA pratibiMba dekhakara striyA~ apane patiyoM se mAna karane lagatI haiN| vahAM ke mArga svarga sadRza haiN| nagarI meM hastizAlAe~, saMgItazAlAe~ aura kamaloM se bhare hue krIr3A-sarovara haiN| devAyatanoM kI kamI nahIM hai| kavi-goSThiyA~ vahAM nirantara calatI rahatI haiN| sAre bhUmaNDala kI sampatti vahAM ekatra ho gaI hai|130 isI taraha kuNDinapura iMdrapurI se spardhA karane vAlA hai| yaha khAiyoM aura upavanoM se ghirA huA hai| isameM gaganacumbI bhavana, agnihotrI brAhmaNa, sanmArgastha gRhastha, atithisevIjana, vyavasAyakuzala vaNik, vividha zilpajJa, svAstika cihna aura bAlakoM se suzobhita gRhadvAra, hastizAlA, azvazAlA, catuzcaraNa, devakula Adi vidyamAna haiN|131 AkheTa-varNana kavi ko rAja-darabAra kI paramparAoM aura rAjAoM kI dinacaryA kA pratyakSa paricaya prApta thaa| usI ke AdhAra para usane nala ke AkheTa kA sundara varNana kiyA hai| sUkara kI bhayAnakatA kA varNana ina zabdoM meM draSTavya hai kiM syAdaJjanaparvataH sphaTikayodvaMdva dadhadIrghayorambhomeduramegha eSa kimuta zliSyad blaakaadvyH| zUnyaH kiM nu kareNa kuJjara iti bhrAntiM samutpAdayan, daMSTrAdvaMdvakarAlakAlavadanaH kolaH kutopyAgataH // 132 kavi ne AkheTa meM prayukta hone vAle jAla, pAza Adi upAdAnoM ko lekara kuttoM ke sAtha calane vAle AkheTaka, azvArUr3ha rAjA Adi kA zliSTa zabda citra bar3I hI kuzalatA se aMkita kiyA hai| prahAra-kuzala rAjA, caMcala azva aura bacAva karane vAle sUkara meM se pratyeka ke Upara kavi mugdha hai; vaha kisakI prazaMsA kare : kimazvaH pArzveSu plavanacaturaH kiM nu nRpatiH, shraanmunycnnuccaishcltrkraakRssttdhnussH| kimAlolaH kolaH parihRtazaraH zauryarasiko, na jAnImasteSAM ka iha paramo varNyata iti // 133 nala aura sUkara ke ghAta-pratyAghAta ko sUrya bhI apanA ratha roka kara dekhane lage134 / kavi ko vIra, zrRMgAra aura raudrarasa ko citrita karane kA avasara isI prasaMga meM milA hai| vindhyATavI-varNana prakRti ke bhayaMkara rUpa kA varNana kavi ne vindhyATavI-prasaMga meM kiyA hai| kavi ne vindhyATavI For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko sahasroM yugoM ke parivartana kI sAkSI, tapolIna brahmarSiyoM dvArA pUjita zivaliMgoM se ghirI huI, devaramaNiyoM se sevita taTIya latA-maNDapa vAlI, vanya hAthiyoM ke mada se sugandhita jalataraMgoM vAlI, abhinava gaMgA, samudra kI dUsarI patnI, mekalaputrI narmadA ke nikaTa vividha vRkSoM kI saghanatA se yukta kahA hai| isameM kaI prakAra ke pakSI aura siMha jaise hiMsra jantu vicaraNa karate haiN| isameM niSAdoM, kirAtoM aura zabaroM kI bastiyA~ basI huI haiN| isa kaNTakAkIrNa bhUmi meM aneka prakAra kI dhvaniyA~ sunAI par3atI haiN| kApAlikoM ke kAraNa yaha aura bhI bhayaMkara dikhAI par3atI hai| niDara grAmavAsI aise bhayAnaka sthAna meM gAya, baila aura bher3eM carA rahe haiN| hAthI sallakI vRkSoM kA sparza kara rahe haiN| pahAr3I zikharoM para bandara krIr3A kara rahe haiN| aise vindhya ke prAntar ko nala kA maMtrI zrutizIla sevanIya mAnatA hai|135 jalakrIr3A-varNana ___ damayantIcampU meM snAna kA bhI atIva sundara varNana hai| rAjA kA snAna to sundara surakSita majjana-bhavana meM hI ho sakatA hai| nala majjana-bhavana meM pahu~ce to vahA~ jala-pUrNa droNI samudra kI taraha bharI huI thii| vahA~ kalaza aura dhaulapaTTa rakhe hue the| snAnapITha para baiTha kara hI snAna kiyA gyaa| sundara yuvatI sevikAe~ usake zarIra ko mala rahI thIM, zarIra para sugandhita taila lagAyA gayA thA aura kumbhavAri se zarIra kA abhiSeka kiyA gayA thaa| rAjA ko vaha snAna kI suvidhA kahA~, jo unmukta jIvana bitAne vAle vanya logoM ko sahaja hI meM prApta ho jAtI hai| snAnArthI kirAtakAminiyoM ke varNana se isakI tulanA kI jA sakatI hai| ve pAtAla se AI huI nAgamadahAriNI nAgapatniyoM ke samAna thiiN| unake aMga tamAlAMkura sadRza komala the| unhoMne gajamuktA kI mAlAe~ pahana rakhI thiiN| kAnoM meM hAthI dA~ta ke karNAbhUSaNa pahane hue thiiN| vidyullatA sI karaghanI pahane hue ve vindhya-zikharoM para maMDarAne vAlo meghamAlA sI laga rahI thiiN| unake kAnoM meM azoka-puSpoM ke gucche lage hue the| unhoMne veNiyoM meM mayUrapuccha gUMtha rakhe the| ve jora-jora se tAliyA~ bajA kara nRtya karatI jAtI thiiN| nUpuroM kI dhvani se ve haMsoM ko AkRSTa kara letI thiiN| gItalaharI se haMsoM ke mAnasa ko taraMgita kara detI thiiN| ve chAtI-bhara pAnI meM utriiN| usa samaya kurara pakSI aura sArasa bola rahe the| ramaNIya haMsa hrada kI zobhA bar3hA rahe the| ve candrakiraNoM se nirmala jala ko pIne lagIM, kamalatantu khAne lagIM, jala meM tairane lagIM aura hAthoM se pAnI kI dhArA girAne lgiiN| unake stanoM se TakarA kara pAnI taraMgita hone lgaa| rAjA unakI rUpazrI ko dekha kara socane lagA ki jahA~ sundara jAti hai vahA~ netrotsavakAriNI rUpa-racanA nahIM hai aura jahA~ sauMdarya-lakSmI hai vahA~ prazaMsanIya kula nahIM hai jAtiyatra na tatra rUparacanA netrotsavArambhiNI, rUpazrIrapi yatra tatra sulabhaH zrAdhyo na jnmodyH|136 sthAnArthI kirAta-ramaNiyoM ko bhramara taMga kara rahe the For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 karNamUlaviSaye mRduguJjanpANipallavahato'pi htthen| eSa SaTpadayuvA hariNAjhyAzcambati priya ivaasysrojm||137 kirAta-yuvatiyoM ke ina vividha vilAsoM ko dekhakara nala ko romAMca ho gayA evaM usakI prema-vedanA aura bhI bar3ha gii| nakhazikha-varNana damayantIkathAcampU meM rItigranthoM kI taraha kA nakha-zikha varNana to nahIM milatA; parantu pAtroM ke zArIrika sauMdarya kA varNana zliSTa padAvalI meM bar3e hI sundara DhaMga se huA hai| nala ke sauMdarya kA varNana karate hue kavi ne use alaukika zakti sampanna, prazasta aMgoM vAlA aura prabhAvazAlI vyaktitva vAlA citrita kiyA hai, usakI samAnatA himAlaya bhI nahIM kara sakatA hai|138 rAjA ke sauMdarya se sambaddha eka zloka draSTavya hai abjazrIsubhagaM yugaM nayanayoaulimahoSNISavAnUrNAromasakhaM mukhaM ca zazinaH pUrNasya dhatte shriym| padmaM pANitale gale ca sadRzaM zaMkhasya rekhAtrayaM, tejopyasya yathA tathA sajaladheH kopyeSa bhartA bhuvaH // 139 isI taraha damayantI ke sauMdarya kA varNana karatA huA kavi kahatA hai-vaha padavinyAsa ke sauMdarya se sindhuravadhU kI gati ko mAta karatI thii| caMvara kI vAyu se usakI alaka-vallarI nAca rahI thii| kAnoM meM kamala kA bhUSaNa pahane hue thii| sundara caraNoM meM nUpura dhAraNa kie hue thii| saMgIta-prayoga meM dakSa thii| vakra bhauMheM kAmadeva kA dhanuSa hI thiiN|140 anyatra usake mukhaprAnta kI zobhA kA varNana isa prakAra milatA hai AbadhnatpariveSamaNDalamalaM vaktrendubimbAbahiH, kurvccmpkjRmbhmaannklikaakrnnaavtNskriyaam| tanvaDyA parinRtyatIva hasatIvotsarpatIvolbaNaM, lAvaNyaM lalatIva kAJcanazilAkAnte kpolsthle||41 dayamantI ke sarvadevamaya zarIra kA varNana dRSTavya haisutArA dRSTiH, sakAmAH kaTAkSAH, sukumArAzcaraNapANipallavAH, sudhAkAnti smitaM, aruNo dantacchadaH, bhAsvanto dantAH, sukRSNAH kezAH, prabuddhA vANI, gaurI kAntiH, guruH stanAbhogaH, pRthvI jaghanasthalI, surabhirni:zvAsaH, sugandhavAhaH prasvedaH, suzrIkaH sklaanggbhogH|142 For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 vipralambha-varNana saMyoga ke uparAnta hI viyoga kI sthiti AtI hai; parantu damayantIcampU meM jisa prakAra ke premavarNana kI paddhati apanAI gaI hai usameM guNazravaNa ke uparAnta hI nala aura damayantI meM eka dUsare ke prati anurAga kA bhAva jagA diyA thaa| kSaNa-kSaNa meM parivartamAna prakRti ke uddIpaka svarUpa aura vArtAharoM ke varNanoM se unakA anurAga uddIpta hotA calA gayA aura ve tIvra viraha-vedanA se grasta ho ge| guNazravaNa kara ke nala meM pUrvarAga utpanna huA, vaha binA jvara kI asvasthatA, binA durgati kI asthiratA, aviSAsvAdanajanita mUrchA, binA bur3hApA Ae jar3atA, anindhana jvAlA Adi kahA gayA hai|43 damayantI kI ratnAvalI ko pAkara nala ne use apane hRdaya para dhAraNa kara liyA jaise hRdayasthita damayantI ko use dikhAnA cAhatA ho|144 haMsa ke saMdeza dekara cale jAne para nala kI jo dazA huI usakA varNana ina zabdoM meM huA hai AvirbhUtaviSAdakandamasamavyAmohamIlanmanazcintottAnitanirnimeSanayanaM niHshvaasdgdhaadhrm| jAtaM sthAnakamutsukasya nRpatestattasya yasminnabhUt, preyAnpaJcamarAga eva ripavaH zeSAstu sarve rsaaH||145 use dakSiNa dizA hI Ananda-aMkura ke sparza sI lagatI thI liptevAmRtapaMkena spRssttevaanndkndlaiH| AsId digdakSiNA tasya karNayormanaso dRshoH||146 damayantI kI bhI yahI dazA thii| use na nIMda AtI thI aura na prakRti kA sauMdarya hI lubhA pAtA thaa| usakI dazA kA varNana dekhie lAsyaM pAMsukaNAyate nayanayoH zalyaM zrutervallakI, nArAcAH kucayoH sacandanarasA: krpuurvaaricchttaaH| tasyAH kApyaravindasundaradRzaH sA nAma jajJe dazA, prANatrANanibandhanaM priyakathA ysyaambhuutkevlm||147 garbhAvasthA-varNana trivikrama ko lokAcAra kA pUrNa jJAna thaa| isI kA pradarzana karane ke lie usane damayantIcampU meM do bAra garbhAvasthA kA varNana kiyA hai| bhIma kI patnI priyaMgumaMjarI nissaMtAna thii| vaha eka vAnarI ko bacce ko peTa se saTAe hue dekhakara hI santAnahInatA kI asahayavedanA se duHkhI ho gyii| usane sabase pahale ziva ko svapna meM prasanna hokara pArijAtamaMjarI dete hue dekhaa| bAda meM damanakamuni ko AyA huA dekhakara hI usane svapna ke prabhAva ko satya hotA huA pA liyaa| pahale vaha damanaka se kanyA-janma kI bAta sunakara duHkhI huI; parantu zIghra hI prakRtistha ho gyii| usane kaTu-vacana kahane ke lie maharSi damanaka se kSamA mAMga lii| For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 garbhiNI hone para priyaMgumaMjarI atIva sundara pratIta huii| loka meM mAnyatA hai ki kanyA garbha meM ho to garbhiNI kA sauMdarya bar3ha jAtA hai / kavi isa mAnyatA se paricita pratIta hotA hai / khilI AmramaMjarI jaise komala phalabaMdha manohara pratIta hotI hai vaise hI kavi ke anusAra rAnI manohara pratIta hone lagI / candrakalA tathA ratnAkara kI taraMgamAlA ke samAna sauMdarya rAzi ke kAraNa vaha rAnI suzobhita huii| usake payodhara nIlamaNi ke kalaza ke samAna suzobhita hue / unnata cUcukoM meM zyAmatA A gii| pratikSaNa garbhabhAra se AkrAnta hone se usakI khinnatA bar3ha gaI / usameM dohrada icchA hone lgii| vaha candrakalAMkura ke upabhoga kI icchA karatI thI, Amravana meM vihAra karanA cAhatI thI, makarandataraMga yukta malayavAta use bhAtI thI, cAroM samudroM ke sauMdarya rasa kA vaha upabhoga karanA cAhatI thI aura bhara peTa amRtapAna karanA cAhatI thI / lakSaNoM kI mRdutA se yaha pratIta ho jAtA hai ki usake garbha meM kanyAratna vikasita ho rahA hai / icchAnusAra kArya sampanna ho jAne se usakI kAnti bar3ha jAtI thii| usake kapolamaNDala para kastUrI - patraracanA aura adhika sundara laga rahI thI / vaha jyeSThA striyoM se ghirI rahatI thii| aisA isalie kiyA jAtA thA ki ekAnta meM vaha duHkhI na ho athavA kisI kAraNavaza vaha Dara na jAe, kyoMki garbhastha bAlaka para isakA viparIta prabhAva par3atA hai| priyaMgumaMjarI sagarbhA hokara rAjA ko vaisA hI Ananda pradAna karatI thI jaisA ASAr3ha kI varSA pRthvI ko karatI hai148 / rAjA usakI saba AkAMkSAoM ko pUrNa karatA thaa| parijana saMketa mAtra se usakI AjJA kA pAlana karate the| prasava pIr3A kA anubhava karane ke uparAnta usane kanyA ko janma diyA jaise pRthvI ne kisI puNyatIrtha ko utpanna kiyA ho| 149 trivikrama ne vIrasena kI patnI rUpavatI kI garbhAvasthA kA varNana bhI kiyA hai| ziva ke vara se hI vaha garbhavatI huI thI / aisA jJAta hotA thA ki jaise usakA garbha sampUrNa saMsAra ke padArthoM se nikale kAntikaNoM se nirmita ho| rUpavatI brahmA ke adhiSThAna ko utpanna karane vAlI nArAyaNa ke nAbhideza ke samAna yA navIna pallava ko utpanna karane vAlI kalpavRkSa kI latA ke samAna suzobhita ho rahI thI / 150 I usake stana - cUcuka mRgalAMchanayukta candramA ke samAna suzobhita ho rahe the| vaha vasaMta, kAmadeva aura candramaNDala ke rasa se svayaM ko lipta karanA cAhatI thI / vaha ratnamaya darpaNa ke sthAna para apane mukhakamala ko zANayukta talavAra meM hI dekhanA cAhatI thI / vaha nIlakamala ke sthAna para siMha ke kezara ke gucchoM ko karNabhUSaNa banAnA cAhatI thI / vaha kastUrI lepa ke sthAna para matavAle hAthI ke madapaMka se apanI bAhuoM para patraracanA karanA cAhatI thI / ye saba lakSaNa parAkramI I janma kI sUcanA dene vAle haiN| usane uttama samaya meM vaise hI parAkramI nala ko janma diyA jaise AkAza meM sUrya, meghoM meM vidyut yA araNiyoM meM agni utpanna hotI hai / kavi ne ina varNanoM meM lokavizvAsa ko AdhAra banAyA 1 putra For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 dinacaryA kA varNana nala aura bhIma ke varNana meM kavi ne unakI dinacaryA ko bhI sthAna diyA hai| lakSaNagranthoM meM aSTayAma varNana kI paramparA calI AtI hai / vaisA hI isa varNana ko mAnanA caahie| prAtaH kAla hI rAjA loga baMdIjanoM kI stuti se jAgate the / uThate hI dainandina zauca kriyA se nivRtta hokara ve kamalapuSpoM se sUrya ko arghya dete the aura sandhyA vaMdana karate the| taduparAnta purohita ke sAnnidhya meM pArivArika yoga-kSema jAna kara prajApAlana meM pravRtta hote the| dopahara kA nagAr3A bajane para rAjA snAnAgAra meM jAkara snAna karatA thaa| svaccha vastra pahana kara bhojana-sthAna vedI para bhojana ke lie AsIna hotA thA / svarNapAtroM meM bhAta, miThAiyA~, modaka, zAka Adi parose jAte the| vaha bhojyapadArthoM kA bhojana karatA, leyoM ko cATatA, susvAdu padArthoM kA AsvAdana karatA, peyoM ko pItA aura cUsane yogya ko cUsatA thaa| isake bAda Acamana kara ke dhUpa-dhUma ko sUMgha kara, tAmbUla-dala kA bhakSaNa karatA thA / vinodAsthAyikA - sthAna meM vinoda goSThI meM sammilita hokara vaha naToM, kaviyoM, kinnaroM, vilAsiniyoM Adi kI kalA kA Ananda letA huA aparAhna bitAtA thA / sandhyA hone para sandhyAnuSThAna sampanna karatA thA / rAtri vaha apanI patnI ke sAnnidhya meM bitAtA thA / 151 isI prasaMga meM zivira ke anubhavoM kA bhI ullekha kiyA jA sakatA hai / kavi ne tambU lagA kara rAtri vyatIta karane, prAta:kAla punaH calane kI taiyArI karane, dopahara bitAne ke lie vRkSoM kI chAyA meM par3Ava DAlane aura calate samaya mArga kI suramya prakRti kA darzana karane kA bar3A hI sundara varNana kiyA hai| bhojana karane kI sUcanA zaMkha bajAkara dI jAtI thI / saba se pahale brAhmaNoM ko bhojana parosA jAtA thaa| gAyoM ko gogrAsa diyA jAtA thA / kAkabali dene aura dIna, anAtha, bhikSukAdi ko bhojana karAne aura bali vaizvadeva se nivRtta hone ke bAda rAjA bhojana karane baiThatA thA / 152 damayantI ne nala aura usake sahayogiyoM ke lie bhojana taiyAra karake bhejA usakA varNana dekhie - AjyaprAjyaparAnnakUrakavalairmandAM vidhAya kSudhAM, cAturjAtakasaMskRto nu zanakairikSo rasaH pIyatAm / saMsAraspRhaNIyatemanarasAnAsvAdya kiJcittataH, snigdhastabdhadadhidraveNa sarasaH zAlyodano bhujyatAm // ' 153 pakvAnnoM ke Dhera laga gae the, bhAta kI rAziyA~ thIM, dAla kA Dhera thA, ghI ke jharane the, madhu ke sAgara the, cInI kI rAziyA~ thIM, dUdha-dahI kI dhArAe~ thIM, tarakAriyoM ke Dhera the, phala rasoM kA pravAha thA / saba ko yatheSTa bhojana karavA kara, ghI se cikane hAthoM para candana kA ubaTana dekara, nAgarakhaNDa se bane hue pAna die gae the| 154 For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava-prakRti kA varNana trivikrama kevala bAhya prakRti kA citraNa karane meM hI siddhahasta nahIM thA usane mAnava-prakRti kA bhI sundara varNana kiyA hai| aprApya vastu meM anurAga ho jAyA karatA hai - yaha bAta usane nala ke caritra se pramANita kara dii| damayantI kI prApti se pahale hI kathA ko samApta kara ke usane isa anurAga ko carama sImA taka vikasita hotA huA dikhA diyA / strI meM saMtAna - kAmanA atyadhika hotI hai, yaha saMtAna - vatsalA bandarI ko dekhakara priyaMgumaMjarI ke mana meM jage hue bhAvoM dvArA kavi ne prakaTa kiyaa| sAmAnyatayA samAja meM kanyA se putra kA janma prazasta samajhA jAtA hai| priyaMgumaMjarI ne isI bAta ko lekara kanyA - janma kI sUcanA dene vAle damanaka muni ko kharI-khoTI sunA dii| damayantI svataMtra jIvana jIne vAle pakSiyoM ko sarAhatI hai 47 uDDIya vAJchitaM yAnto varamete vihaGgamAH / na punaH pakSahInacAt paGguprAyaM kumAnuSam // nArI kA bhAvuka mana viraha vedanA ko anubhava karake atyadhika viSaNNa ho jAtA hai| nArI kI bhAvukatA kA darzana damayantI ke ina zabdoM meM kiyA jA sakatA hai-- 2. sundaratA kI ora AkRSTa honA, kAma-krIr3AoM ko dekha kara viraha vedanA kA tIvra ho jAnA, prasaMgavaza priyA kA nAma suna kara utkaMThita ho jAnA, priyAmilana ke lie prayatnazIla honA Adi bAteM mAnava mAtra meM dekhI jA sakatI haiN| nala se sambaddha sArI kathA ina bAtoM ko lekara hI Age bar3hatI hai| nimna uktiyoM meM mAnava prakRti ke sUkSma staroM kA udghATana karane kI ceSTA dikhAI par3atI hai-- 1. vizrAmyanti na kutracinna ca punarmuhyanti mArgeSvapi, prottuGge vilaganti nAntarataruzreNIzikhApaJjare / khidyante na manorathAH kathamamI taM dezamutkaNThayA, dhAvantaH pathi na skhalanti viSamepyAste sa yasminpriyaH // 156 bhavati hRdayahArI kvApi kasyApi kazcina khalu guNavizeSaH premabaMdhaprayoge // " ,157 155 kA nAma tatra cintA prabhavati puruSasya pauruSaM yatra / vAGmanasayoraviSaye vidhau ca cintAntaraM kimiha // 158 3. durlabheSvanurAgaH puMsAm / 159 4. saMsArasukhasarvasvaM prANinAM hi priyo janaH / 160 5. sAptapadInaM sakhyaM, utpannakatipayapriyAlApA prItiH, prayojananirapekSaM dAkSiNyaM, akAraNapraguNaM vAtsalyaM, animittasundaro maitrIbhAvaH satAM lakSaNam / 161 For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. dhairya dhAmavatAM dhnm|162 7. sarvaMsahA suuryH|163 8. jAnanti hi guNAnvaktuM tadvidhA eva taadRshaam|164 9. jAnAti hi punaH samyak kavireva kaveH shrmm|165 10. upakartuM priyaM vaktuM kartuM snehmkRtrimm| sajjanAnAM svbhaavo'ym|166 11. vivekaH saha sampattyA vinayo vidyayA sh| prabhutvaM prazrayopetaM cihnmetnmhaatmnaam||167 12. socchAsaM maraNaM niragnidahanaM niHzrRMkhalaM bandhanaM, niSpaMkaM malinaM vinaiva narakaM saiSA mhaayaatnaa| sevAsaMjanitaM janasya sudhiyo dhikpAravazyaM yataH, paMcAnAM savizeSametadaparaM SaSThaM mhaapaatkm||168 aisI sUktiyoM se samakAlIna loka vizvAsa aura AcAra-dharma kI ora saMketa kiyA gayA hai| aisI sUktiyA~ una sUtroM meM badala jAyA karatI haiM jo samAja kI cintana va AcAra-paramparA ko prabhAvita karane vAlI kahAvateM kahalAtI haiN| anta:prakRti aura lokAcAra kA samanvaya hameM sAlaMkAyana ke upadeza meM dekhane ko milatA hai jo bANabhaTTa ke zukanAsopadeza ke samakakSa rakhA jA sakatA hai| damayantIkathAcampU meM varNita samAja yadyapi damayantIcampU kA kathAnaka paurANika hai parantu yaha svAbhAvika hI hai ki usameM samakAlIna samAja kA saMzliSTa citra bhI prastuta huA hai| anya kAvya-kRtiyoM se tulanA karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki bhAratIya samAja bar3I dhImI gati se parivartita huA karatA hai| isalie yaha AzA karanA vyartha hI hogA ki trivikrama ne kisI krAntikArI sAmAjika parivartana ko saMketita kiyA ho| trivikrama ke anusAra usa samaya varNAzrama dharma kA vyApaka pracAra thaa| rAjA cAturvarNya vyavasthA kA rakSaka mAnA jAtA thaa| loga pApa se Darate the| logoM kI samRddhi kA patA kavi dvArA varNita vilAsa-ceSTAoM se lagatA hai| sauMdarya aura samRddhi devakRpA ke phala mAne jAte the| nala aura bhIma prAtaH aura sAyaM sandhyAnuSThAna karate the| samAja meM ziva, kArtikeya, viSNu Adi vividha devatAoM kI pUjA pracalita thii| sthAna-sthAna para devAyatana bane hue the| pUjA Adi ke lie purohita hote the| purohita rAjya-parivAra ke yoga-kSema ke rakSaka hote the| loga chandaHzAstra, Ayurveda, gAndharvavidyA, kAvya-racanA, vyAkaraNa, purANa-vidyA, veda-vidyA, jyotiSa-vidyA Adi ke jJAtA hote the aura inakA jIvana meM niyamita rUpa se abhyAsa kiyA jAtA thaa| For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 dakSiNa deza meM aneka vedapAThI dvija the / purANapuruSa viSNu kI upAsanA maMtrapATha kara ke kI jAtI thii| mahAbhArata aura rAmAyaNa kA pATha hotA thA / yajJAdi anuSThAna bhI hote the / gRhastha sanmArgastha the| ve vaivAhika jIvana bitAte hue bhI brahmacarya kA pAlana karate the / vaNik vyavasAyakuzala aura dharmabhIru huA karate the / prAyaH sabhI loga nirmala prakRti ke hote the / rAjA aparAdhiyoM ko daNDa detA thA; parantu vaha vedamArga kA ullaMghana nahIM karatA thaa| aparAdha karane vAloM kI saMkhyA prAyaH nahIM sI hotI thii| zAMti kA samaya thA / yuddha na hone ke kAraNa rAjA AkheTa meM hI apanA zastra - kauzala pradarzita karate the / ghara-dvAra svastika cihnoM aura citroM se sajAe jAte the| sAdhana-sampanna vyaktiyoM ke bhavana rAjasI ThAThabATa se yukta hote the| unake bhavya dvAra para yAcakoM kI bhIr3a lagI rahatI thI / bhittiyA~ aura AMgana vividha prakAra ke raMgIna pattharoM se sajAe jAte the| dvAra para khelate hue bAlakoM se ghara kI zobhA bar3hI huI mAnI jAtI thI / anta: pura kI striyA~ zuddha aura sAtvika jIvana bitAyA karatI thiiN| ve sauMdarya se hI nahIM guNoM se bhI prazaMsA kI adhikAriNI banatI thiiN| strI-zikSA kA pracAra thA / vividha zAstroM aura kalAoM kA abhyAsa kara ke ve parivAra ke kalyANa ke lie saceSTa rahatI thIM / kanyA - janma ko acchA nahIM mAnA jAtA thA parantu kanyA para mAtA-pitA kA sneha kama hotA ho, aisA nahIM kahA jA sktaa| unako pati cunane kI svataMtratA thI / svayaMvara prathA meM vizvAsa thaa| samAja meM vezyAe~ bhI hotI thiiN| vezyAgamana ko anucita nahIM samajhA jAtA thA; parantu kulInatA ke AcaraNa meM vezyAgamana sammilita nahIM thA / zabara, kirAta, kinnara jAti kI striyoM kI svacchanda prakRti kA varNana kavi ne bar3e hI sundara DhaMga se kiyA hai| rAja-parivAroM meM prAtaHkAla hote hI maMgala vAdya bajane lagate the / prahara bItane kI sUcanA bhI nagAroM kI dhvani se dI jAtI thii| rAjabhavana meM vividha kakSa hote the / antaHpura nArI - avarodha ke kendra nahIM the / damayantI apane gavAkSa meM se uttara se Ane vAle pathikoM ko dekha sakatI thI aura vArtAharoM se vArtAlApa kara sakatI thI / phira bhI striyA~ avizvasta samajhI jAtI thIM / bhoga ko roga, sampatti ko mRtyu, rAjapada ko dhUli, lakSmI ko rAjayakSmA aura strIvRnda ko tRNa-sama samajhane vAle muniyoM kA rAja - parivAroM meM paryApta svAgata hotA thA / satsaMgati kI mahimA samAja aura rAja-parivAra saba meM vyApta thI 1 rAjabhavana meM zayana, vinoda, krIr3A, snAna Adi ke lie pRthak pRthak AsthAna niyata the| rAjA inameM jAkara apanI dainaMdina kriyAe~ sampanna karate the / ve kavi goSThI, saMgIta goSThI, brAhmaNa goSThI Adi meM bhI bhAga liyA karate the / rAjA vividha vidyAoM aura kalAoM kA jAnakAra hotA thA / samAja meM utsava manAe jAte the / eka sthAna para purohita dvArA nadIyAga (SaSTha ucchvAsa, 11 veM zloka se Age) sampanna karAyA gayA thA / yaha kUpamaha, vRkSamaha Adi vividha makhoM meM se eka For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadImaha thaa| isase patA calatA hai ki aise vividha anuSThAna samAja meM pracalita the| kavi ne gaurImahotsava kA bhI varNana kiyA hai jo gaNagora pUjana kA tatkAlIna rUpa hogaa| samAja meM netra, dukUla Adi mahAgha vastra pahanane kA pracAra thaa| vividha prakAra ke bhojya, leya, poSya, peya vyaMjana banAe aura upayoga meM lie jAte the| sAmUhika bhoja bhI hote the| bhojana-sthAna vedI para, atithi, brAhmaNa, yAcaka Adi ko bhojana dekara, saMtuSTa kara ke, gogrAsa nikAla kara, kAka bali dekara aura balivaizvadeva kriyA karake bhojana kiyA jAtA thaa| bhojanoparAnta tAmbUla-bhakSaNa karane aura dhUmapAna karane kI prathA bhI thii| vividha prakAra kI krIr3Ae~ pracalita thiiN| bAlaka dhUla meM krIr3A karate the| kanduka krIr3A meM unheM vizeSa ruci hotI thii| svarNima AbhUSaNa pahanane kA pracAra bhI thaa| krIr3A sarovara meM krIr3A karane ke lie loga jAyA karate the| krIr3A-vApI aura krIr3A-zaila bhI the| logoM kA jIvana bar3A hI samRddhiyukta aura Anandamaya thaa| pati-patnI ke ekAnta-samAgama ke sthAna ko citrazAlikA rAja.-'catarasAra' kahA jAtA thaa| gharoM ke bAhara 'bAhyAlI' nAmaka vizrAmagRha hotA thaa| yaha Aja kala ke 'DrAiMga rUma' kI taraha hotA hogaa| vidvaccarcA kA dhautapaTTa vAlA zrotriya bhavana hotA thaa| samAja meM sauMdaryaniSThA aura saMskAraniSThA kA adbhuta samanvaya thaa| kavi ke vyaktitva kI jhalaka damayantIcampU meM kavi ne apane vaMza kA paricaya to diyA hI hai sAtha hI pratyakSa rUpa se kucha bhI na kahane para bhI usake vyaktitva kI jhalaka isa kAvya meM bhalI prakAra mila jAtI hai| rAjAoM kI bhavyatA kA varNana karane ke kAraNa yaha kahA jA sakatA hai ki kavi atyanta rAjabhakta thA aura apane AzrayadAtA ke parAkrama, dAnazIlatA Adi guNoM para mugdha thaa| vaha zivabhakta thA, yadyapi use anya devatAoM kI bhakti se bhI virodha nahIM thaa| usane prArambha meM hI ziva kI stuti kI hai| sAre kAvya meM kahIM para, koI bhI kriyA ho, kavi ne ziva kA smaraNa kie binA use varNita nahIM kiyaa| rAtri kA aMdhakAra bhI use aMdhaka-vijetA ziva kA smaraNa karAtA hai| dakSiNa kI ziva aura kArtikeya bhakti-paramparA se kavi suparicita rahA hai| kavi kA vizvAsa hai ki ziva, viSNu Adi kI bhakti meM adIkSita dvija ko pakar3a lene meM pApa nahI hai- 'na dIkSite dvijanmani nigRhIte'pi garIyaH paatkmsti|169' isase yaha bhI saMketa milatA hai ki dIkSita dvija ko daNDa nahIM diyA jAtA thaa| vaha surApAna nahIM karatA thA kyoMki dvijoM ke lie surApAna avihita samajhA jAtA thaa| vaha camatkArapriya kavi thaa| vaha mAnatA thA ki kavi kI ukti sunakara hRdaya para camatkArapUrNa prabhAva honA Avazyaka hai For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 kiM kavestena kAvyena kiM kANDena dhanuSmataH / 170 parasya hRdaye lagnaM na ghUrNayati yacchiraH // vaha sajjanoM kI sajjanatA kA kAyala thA kintu durjanoM se akAraNa vaira-bhAva mola lene ko bhI anucita samajhatA thA / vaha nirdoSa aura komala bhAvanAoM se ramaNIya kAvya-racanA ko prazasta mAnatA thA, parantu yuga ke prabhAva se 'zleSazlAghizlokokti' kI ora usakA rujhAna adhika thaa| kAvya kA uddezya usake anusAra manoraMjana hI thA / bhaMga-zleSayukta vAkya-racanA ko kaThina mAnakara bhI vaha usameM pravRtta huA hai bhaGgazleSakathAbandhaM duSkaraM kurvatA mayA / durgastarItumArabdho bAhubhyAmambhasAM patiH // 171 apanI racanA ko usane aucitya sampanna, sarasa aura manohara kahA hai saMgatA surasArthena ramyA merucirAzrayA / nandanodyAnamAleva svasthairAlokyatAM kathA // 172 damayantIcampU kA adhyayana karane para yaha bhI patA calatA hai ki trivikrama bahuzruta vyakti thA / vaha veda, upaniSad, purANa, yoga, sAMkhya, vedAnta, nyAya, vaizeSikAdi darzanazAstra, Ayurveda, hastividyA, azvavidyA, gAruDikavidyA, lokaparamparA, zastrAstravidyA, gandharvavidyA, svapnavidyA, kalpasUtra, chanda:zAstra, vyAkaraNa, nirukta, jyotiSa, rAjanIti, nRtya, vAdya Adi kalAoM kA jAnakAra thaa| usane apane isa jJAna kA upayoga zliSTa pada-racanA kuzalatA prakaTa karane meM kiyA hai / vaha vividha grAmya-kathAoM kA bhI jAnakAra thA / vaha vyaktigata saMskAraniSThA se sampanna thaa| lokadarzana meM usakI vizeSa ruci thI / isIlie usane ghar3A lekara jAne vAlI panihArinoM aura kirAta-kAminiyoM kI jala-krIr3A kA sundara varNana kiyA hai| paM. baladeva upAdhyAya ne ThIka hI kahA hai ki damayantIcampU meM kAlidAsa kI kavitA kI taraha na to naisargika maMjula padavinyAsa hai aura na bhavabhUti kI racanA kI taraha zabdArtha kA manorama snnivesh| phira bhI damayantIcampU kI kavitA meM kucha aisI vizeSatA dikha par3atI hai jo kavi kI apanI sampatti kahI jA sakatI hai / 173 damayantIkathAcampU meM bhaugolika varNana damayantIkathAcampU meM bhAratavarSa ke vizeSatayA dakSiNa bhArata ke sthAna, parvatoM, nadiyoM Adi kA varNana huA hai| aisA jJAta hotA hai ki inameM se kaI sthAnoM ko kavi ne dekhA hai aura vahAM kI vizeSatAoM se vaha suparicita hai| kucha sthAnoM kA kavi ne nAmollekha mAtra kiyA hai| aise sthAnoM se kavi kA pratyakSa - paricaya nahIM huA jJAta hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 kAvya meM bhaugolika sthaloM kA nAmollekha mAtra nahIM hotA, una sthaloM kA prAkRtika vizeSatAoM aura vahAM ke nivAsiyoM kI sabhyatA evaM saMskRti kI ora bhI saMketa kiyA jAtA hai| damayantIcampU meM aisA hI varNana milatA hai| ise sAMskRtika-bhUgola nAma diyA jA sakatA hai| damayantIcampU meM Ae hue kucha bhaugolika sthala isa prakAra hai 1. aMga-damayantI ke svayaMvara meM Ae hue rAjAoM kA ullekha karate samaya aMga deza kA nAma AyA hai| dazaratha kA mitra romapAda aMga deza kA zAsaka rahA hai| isakI rAjadhAnI campA thii| bhAgalapura ke eka bhAga kA nAma campAnagara prasiddha hai| yahAM karNagaDha bhI hai| isase mahAbhArata kI duryodhana dvArA karNa ko aMga kA rAjya die jAne kI bAta puSTa hotI hai| aMga kA vistAra vaidyanAtha se purI taka batAyA gayA hai|174 2. ayodhyA-nala kI rAjadhAnI niSadhA ko ayodhyA (avijeya) kahA gayA hai (prathama ucchvaas)| vahIM zliSTa padAvalI dvArA niSadhA ko ayodhyA se upamita kiyA gayA hai| ayodhyA ke rAjA dazaratha, rAnI sumitrA, dAzarathi rAma, bharata Adi kA bhI isI prakAra ullekha huA hai| yaha nagara itihAsa prasiddha raghukula kI rAjadhAnI rahA hai aura phaijAbAda jile meM avasthita hai| madhyakAla meM yaha bauddhoM kA kendra bana gayA thaa| cInI yAtrI hvenasAMga ne ayodhyA kI yAtrA kI thii| 3. AryAvarta-damayantIcampU ke Arambha meM hI AryAvarta kA varNana milatA hai| kavi ne ise samasta bhUmaNDala kA tilaka aura svarga kI taraha sevanIya kahA hai| manusmRti ke anusAra pUrva aura pazcima samudra ke bIca tathA himAcala aura vidhyAMcala ke bIca ke bhUbhAga ko AryAvarta kahate haiN| manusmRti ke TIkAkAra kullUka bhaTTa ne AryAvarta zabda ke AdhAra para isakI vizeSatA batalAI hai___ 'jisameM Arya bAra-bAra utpanna hote hoM-AryAH asmin Avartante punaH punriti|' kavi ne AryAvarta kI gaMgA aura candrabhAgA nadiyoM kA ullekha bhI kiyA hai| kavi ke anusAra AryAvarta meM cAturvarNya vyavasthA meM kabhI koI vikAra nahIM aataa| kavi ke anusAra AryAvarta saMsAracandra kA sAra, puNyazIloM kA zaraNa-sthala, dharma kA dhAma, sampattiyoM kA sthAna, maMgaloM kA niketana, sajjanoM ke vyavahAra rUpI ratnoM kI khAna aura Arya-maryAdA ke upadeza kA AcArya-bhavana hai| purANoM meM sampUrNa bhAratabhUmi kA nAma AryAvarta hai| 4. karNATa-damayantIcampU meM rAjA bhIma ko 'karNATakAntAkucakrIDAzailamRgaH' kahA hai| rAmanAtha se zrIraMga taka kA bhUbhAga karNATa deza kahA gayA hai| zilAlekhoM se maisUra se vijayapura taka ke bhAga ko karNATa kahA jAnA siddha hotA hai|175 isa karNATa ke nivAsI karNATa jAti ke kahe gae haiN| karNATa kI striyA~ sundara aura supuSTa zarIra vAlI hotI hoNgii| 5. kaliMga-damayantI ke svayaMvara meM kaliMga kA rAjA bhI AyA thaa| kaliMga uttara-pazcima meM indrAvatI nadI kI zAkhA goliyA se godAvarI ke madhya taka thaa|176 yaha uttara meM utkala se milatA hai| kaliMga prAcIna bhArata kA atyanta samRddha bhUbhAga thaa| yahAM ke loga dUra-dUra ke dezoM se For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 samudrI vyApAra karate the| 6. kAMcI-nArI-sauMdarya kA varNana karate hue damayantIcampUkAra ne 'kAMcI pradeza' kA varNana kiyA hai| (prathama ucchvAsa) / isa zabda kA artha zleSa se kAMcIpuraM bhArata kI sAta prasiddha nadiyoM meM se eka hai aura dakSiNa bhArata meM sthita hai| 7. kAmarUpa- nArI-sauMdarya ke prasaMga meM hI use 'kAmarUpadhAriNI' kaha kara kavi ne 'kAmarUpa' kI ora saMketa kiyA hai| yaha AsAma pradeza kA prAcIna nAma hai| vartamAna kAla meM kAmarUpa AsAma kA eka jilA hai| gohATI kAmarUpa kA bar3A nagara hai| kadAcit isa pradeza meM mukhauTe pahana kara rUpa badalane kI prathA thii| isI kAraNa isakA nAma kAmarUpa ho gyaa| 8. kuNDinanagara-vidarbha kI rAjadhAnI kuNDinanagara kA varNana damayantIcampU meM AlaMkArika zailI meM huA hai| (dvitIya ucchvaas)| suravatI jile ke kauNDinyapura ko kuNDinanagara mAnA jAtA hai| kucha loga loNAra ko bhI kuNDinanagara mAnate haiM / 177 Dausana ne kuNDinanagara ko amarAvatI (barAra) se 40 mIla pUrva meM mAnA hai|178 trivikrama ne kuNDinanagara ko varadA nadI ke tIra para sthita batAyA hai dezAnAM dakSiNaM dezastatra vaidrbhmnnddlm| tathApi varadAtIramaNDalaM kuNDinaM purm||179 varadA tIra para kauNDinyapura hI basA huA hai| loNAra eka choTI nadI varadA (vartamAna gaMgA bhogavatI) ke taTa para hai| yahA~ eka prAcIna kuNDa hai jisase kuNDinapura kA nAma par3A batAyA jAtA hai| vidarbhA nadI khaDkapUrNA nadI mAnI jAtI hai jo pArthapura (pAtharI) meM godAvarI se milatI hai| loNAra yahA~ se 6 mIla dUra hai| loNAra ke pazcima meM bhArgava Azrama ke bhagnAvazeSa bhI haiM jisakA ullekha damayantIcampU meM hai| isakI chata meM rukmiNI-haraNa se sambaddha dRzya bhI utkIrNa haiN| ina saba bAtoM ke AdhAra para pro. kailAzapati tripAThI ne ThIka hI kahA hai ki kauNDinyapura yA vardhA vAlI bAta bahupracalita, bahusammata aura uccAraNa sAmya Adi AdhAroM para pramANita hai| loNAra vAlA pakSa bhI yuktiyukta hai aura isa pakSa meM antaraMga aura bahiraMga pramANoM kI bhI pracuratA hai|180 kuNDinanagara indrapurI se spardhA karane vAlA kahA gayA hai| vahA~ karmaTha brAhmaNa, sanmArgagAmI gRhastha, vastuoM ke guNoM ke vizeSajJa vaNik, U~cI-U~cI patAkAoM vAle bhavana, bhavya maMdira aura vividha zilpiyoM se yukta haiN| payoSNI nadI usI ke pAsa bahatI huI batalAI gaI hai| bhArgava Azrama usase pazcima meM thaa| vahA~ kisI ko vipatti nahIM vyApatI thii| sarvatra sarovara kamaloM se bhare hue the| sAre strI-puruSa nirmala citta vAle the| 9. kuntala-kuntala kA nAma bhI nArI-sauMdarya ke prasaMga meM bAloM ke lie aura zleSa se pradeza vizeSa ke lie AyA hai| dakSiNa mahArASTra meM kRSNA nadI ke dakSiNa meM kuntala roDa nAmaka relave sTezana hai| saMbhavata: mahAbhArata meM dakSiNa kuntala kI rAjadhAnI yaha kuntala nagarI hI thii|181 For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 10. kurukSetra - damayantIcampU meM tApI nadI kA varNana karate hue kavi ne use sUrya kI putrI, rAjA saMvaraNa kI patnI aura kuru kI mAtA yamunA kahA hai / kuru isakA putra thA / 182 karSita bhUmi kA nAma kurukSetra ho gayA / 183 yahI vaidika devayajana kSetra hai / sthANIzvara ko hI kurukSetra mAnA jAtA hai| 184 kurudvArA 11. gurjara -- damayantIcampU meM bAlazAlavana ko 'gurjarakUrcAmivAkhaNDita - pravAlam' kahA gayA hai| gurjara pradeza bar3audA, kher3A aura jAvarA jile se rAjapUtAnA kI dakSiNa sImA taka thA / 185 yahA~ ke loga binA kaTI huI dAr3hI rakhate the / 12. tripuSkara - damanaka muni kA varNana karate hue kavi ne tripuSkara kA ullekha kiyA hai| unake zarIra para yajJopavIta ke tantu aise suzobhita the jaise tripuSkara snAna ke samaya zarIra meM kamalatantu ke saTe hue kuNDala hoM / puSkara ajamera ke pAsa prasiddha tIrtha hai / yahA~ jyeSTha, madhyama aura kaniSTha tIna hrada haiN| ise tIrtharAja kahA jAtA hai / 13. nAsikya - nArI - sauMdarya varNana ke prasaMga meM nAsikA kI prazaMsA karate hue nAsikA (vartamAna nAsika) sthala kI ora saMketa hai| yaha mahArASTra pradeza meM hai / 14. niSadha - niSadha deza aura niSadhApurI kA varNana damayantIcampU meM bar3e vistAra se kiyA gayA hai| isameM bar3e-bar3e bhavana the, krIr3A sarovara the aura vividha raMga - zAlAe~ thIM / niSadha ko bara ke uttara-pazcima meM aura mAlavA ke dakSiNa meM mAnA jAtA hai| 15. pArasIka - pArasa deza bhArata ke pazcima meM hai| tRtIya ucchvAsa meM trivikrama ne pArasa se pAlane ke lie kapota pakSI lAne kA ullekha kiyA hai 'pArasIkopanItapArAvatapatattripaJjarasanAthe / ' -- 16. prabhAsatIrtha - dvArakA ke pAsa prabhAsa prasiddha tIrtha sthAna hai| mahAbhArata meM kahA gayA hai| ki prabhAsa meM snAna karane se rAjayakSmA naSTa ho jAtA hai / trivikrama ne zleSa dvArA priyaMgumaMjarI ke kanyA -janma ko pRthvI dvArA puNyakSetra prabhAsa ko utpanna karane se upamita kiyA hai| 17. bhojakaTa - kuNDinanagara ke pazcima meM bhArgava Azrama kA varNana milatA hai / bhArgava ko 'bhojakaTakUpajanmA' kahA gayA hai| caNDapAla (TIkA meM) bhojakaTakUpa sthAna kA nAma mAnatA hai| yaha sthAna vidarbha meM hI thA / viSNupurANa aura mahAbhArata meM bhI isI sthAna kA ullekha milatA hai| 18. magadha - svayaMvara meM magadha kA rAjA bhI AyA thA / isI prasaMga meM isa pradeza kA ullekha hai / magadha prAcIna bhArata kA prasiddha rAjya thA jisakI rAjadhAnI puSpapura meM thI / 19. madhyadeza- nArI-sauMdarya kA varNana karate samaya kaTi kA ullekha karate hue zleSa se madhyapradeza kI ora saMketa kiyA gayA hai| sarasvatI ke vinazana kSetra se prayAga taka aura himAcala se vindhyAcala taka kA bhUbhAga madhyadeza hai| 18 186 For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. mahArASTra-nala ke rAjyAbhiSeka ke samaya godAvarI kA puNya jala bhI lAyA gayA thaa| godAvarI meM mahArASTra kI ramaNiyA~ snAna karatI thiiN|187 kavi ne mahArASTra ko vIra-puruSoM se yukta tathA varadA aura vidarbhA nadiyoM se siMcita kahA hai vIrapuruSaM tadetadvaradAtaTanAmakaM mhaaraassttrm| dakSiNasarasvatI sA vahati vidarbhA nadI yatra // 188 21. laMkA-laMkA kI ora damayantIcampU meM zleSa prasaMga meM saMketa-mAtra hai| yaha siMhala kA hI nAma jJAta hotA hai| laMkA meM yAtudhAna rahate the isa kiMvadantI meM kavi kA vizvAsa thaa| 22. baMga-svayaMvara meM baMga kA zAsaka bhI AyA thaa| isI prasaMga meM isa pradeza kA nAma AyA hai| padmA aura brahmaputra se siMcita bhUbhAga hI baMga pradeza kahalAtA thaa| 23. vidarbha-dakSiNa deza meM kavi ne vidarbha kI sthiti mAnI hai| kuNDinanagara isakI rAjadhAnI thii| isakA varNana kavi ne bar3I hI AtmIyatA pUrvaka kiyA hai| yaha narmadA se dakSiNa meM mAnA gayA hai| 24. vizeSaka-nArI-sauMdarya ke varNana ke prasaMga meM tilaka (vizeSaka) ke sAtha zleSa se vizeSaka nAmaka sthAna bhI saMketita haiN| isa sthAna kI sthiti ke viSaya meM koI saMketa nahIM miltaa| 25. tApI-damayantIcampU meM ise yamunA yA kAlindI bhI kahA gayA hai| yaha kalindagiri se nikalane ke kAraNa kAlindI kahalAtI hai| ise bhAnusutA bhI kahA gayA hai / 189 26. narmadA-narmadA ko mekalakanyA bhI kahA gayA hai| kuNDinanagara jAte samaya nala ne ise pAra kiyA thaa| yaha amarakaNTaka se nikala kara khambhAta kI khAr3I meM giratI hai| narmadA ke kinAre zaMkara kA smaraNa karate hue nIti-sampanna muni vicaraNa karate the| usake nikaTavartI vanoM meM hAthI bhI rahate the| usake taTa kI zobhA atyanta ramaNIya thii| 27. kAverI-kAverI dakSiNa kI prasiddha nadI hai| kurga ke brahmagiri nAmaka pahAr3a meM candratIrtha sote se yaha nikalatI hai| isake taTa para kalama (dhAna) ke kheta, sarasa Ama tathA kAraskara nAmaka vRkSa the| 28. godAvarI-godAvarI brahmagiri se nikalatI hai jo nAsika ke pAsa hai| trivikrama bhaTTa ne godAvarI taTa ko svarga-sampatti se spardhA rakhane vAlA kahA hai|39deg isake jala ko kavi ne bhagavAna zaMkara kI jaTA se girA huA kahA hai|191 nala ke rAjyAbhiSeka ke samaya godAvarI kA jala bhI lAyA gayA thaa| ____29. payoSNI-yaha nadI kuNDinanagara ke pAsa bahatI thii| isakA Adhunika nAma pUrNA hai| kavi ke anusAra yaha pApa-samUha ko dUra karane vAlI, gaMgA kA upahAsa karane vAlI aura svarga-mArga For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI sIr3hI hai| kavi ne yaha bhI likhA hai ki payoSNI nadI mahAvarAha ke pasIne se nikalI hai| isakI taraMgeM svarga kI sImA taka pahu~cane vAlI sIr3hiyoM ke samAna hai|192 30. mandAkinI-nala ke rAjyAbhiSeka ke samaya mandAkinI kA jala bhI lAyA gayA thaa| yaha gaMgA kA nAma hai| 31. varadA-Adhunika vardhA nadI kA prAcIna nAma varadA thaa| kucha loga ise gaMgA bhogavatI mAnate haiN| bhagavatazaraNa upAdhyAya varadA ko vardhA se bhinna mAnate haiN|93 mahArASTra isake taTa para sthita mAnA gayA hai| 32. vidarbhA-mahArASTra meM bahane vAlI yaha dUsarI nadI thI jise dakSiNa kI sarasvatI kahA gayA hai| yaha godAvarI kI sahAyaka nadI khaDkapUrNA hai| 33. gandhamAdana-ise trivikrama ne svAmI kArtikeya kA adhiSThAna mAnA hai| kArtikeya dvArA krauMcabhedana kI ora bhI saMketa haiM / 194 yaha kailAza parvata ke dakSiNa meM thaa| mahAbhArata aura varAhapurANa ke anusAra badarikAzrama kI sthiti isI parvata para hai| 34. malaya parvata-malaya parvata mAlAbAra ke pAsa hai| yaha candana kI udbhava bhUmi hai| malaya parvata kI ora se Ane vAlI zItala, maMda aura sugandha guNayukta dakSiNa pavana (malaya-mAruta) kA ullekha sAhitya meM prabhUta rUpa se milatA hai| 35. meru (kAJcanAdi)-kAJcanAdri se guNoM meM nala ko vizeSa batAyA gayA hai| yaha gar3havAla kA rudra-himAcala mAnA gayA hai| padmapurANa ke anusAra gaMgA nadI isI se nikalatI hai| 36. vindhyAcala-Aja bhI yaha isI nAma se jAnA jAtA hai| nala ne damayaMtI svayaMvara meM jAte samaya ise pAra kiyA thaa| vindhya prAnta meM bhIloM ke gAMva base hue the| dhava nAmaka vRkSa adhika the| isa pradeza meM hAthI vicaraNa kiyA karate the| 37. himavAn-trivikrama bhaTTa ne maharSi vyAsa ko himavAn ke samAna vandanIya mAnA hai, jinhoMne mahAbhArata kI jaise himavAn ne gaurI ko janma diyA vaise hI racanA kii| vyAsaH kSamAbhRtAM zreSTho bandhaH sa himvaaniv| sRSTA gaurIdRzI yena bhave vistAri bhaartaa|| 38. zrIzaila-vidarza deza kI prazasti zrIzailaparvata ke kAraNa mAnI jAtI hai| usa para bhagavAna zaMkara nivAsa karate haiM isalie vaha kailAza parvata kI kIrti ko bhI tiraskRta karatA hai| yaha kAverI taTa ke samIpa sthita kahA gayA hai| Upara ke varNana se spaSTa hai ki kucha sthaloM kA kavi ne vistAra se varNana kiyA hai aura kucha kA kevala nAma-saMketa mAtra diyA hai| dakSiNa ke sthAnoM se kavi kA pratyakSa paricaya thA parantu uttara ke kaI nAmoM ko usane sunA mAtra thaa| For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantIkathAcampU meM chandaH-yojanA isa campU kA adhyayana karane para yaha spaSTa pratibhAsita hotA hai ki chandaH zAstra para bhI trivikrama kA pUrNa adhikAra thaa| rasAnukUla chandaH yojanA isakI viziSTatA kI paricAyaka hai| isameM mAtrika 2, varNika 16 aura ardhasama 1 chandoM kA prayoga huA hai| sAtoM ucchvAsoM meM 19 chandoM kA prayoga karate hue 377 padyoM kI racanA huI hai| ucchvAsoM ke anusAra padyoM kA vargIkaraNa isa prakAra 1. AryA - 2. skandhaka 3. anuSTap (ucchvAsa 1) 29, 30, (u0 2) 15, 16, 17, (u0 3) 19, (u0 5) 6, 7, 55, 56, 66, 67, (u0 6) 29, 31, 32, 33, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 63, 65, 66, (u0 7) 7, 19, 20, 21, 23, 35, = 33 (u0 4) 5, (u06) 34, (u0 1) 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 31, 33, 42, 59, (u02) 1, 2, 3, 7, 8, 10, 14, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 28, 31, 32, 33, (u0 3) 1, 2, 4, 5, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 20, 23, 24, 25, 26, 27, 28, (u0 4) 1, 2, 3, 6, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 17, 19, 20, 29, 30, (u0 5) 3, 4, 13, 19, 22, 23, 24, 26, 27, 29, 30, 45, 46, 47, 53, 57, (u0 7) 14, 29, 30, 34, 44, 46, = 115 (u0 1) 37, (u0 2) 20, (u0 6) 19, 30, = 4 (u0 2) 27, (u0 4) 15, (u0 6) 15, 26, = 4. (u0 1) 38, (u0 2) 5, (u0 6) 28, = 3 (u0 1) 39, (u0 1) 43, (u0 5) 63, (u0 6) 74, = 3 (u0 4) 18, 28, = 2 (u0 5) 14, 62, = 2 (u0 6) 68, (u0 3) 3, (u0 5) 10, 11, 12, 14, 64, 65, 68, (u0 4. upendravajrA - - indravajrA 6. upajAti zAlinI ) 8. drutavilaMbita ___ 9. vaMzastha - - - - - - 10. svAgatA 11. kAmadattA 12. vasaMtatilakA __ For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 13. mAlinI 14. maMdAkrAntA 15. zikhariNI 6) 13, 18, 64, (u0 7) 22, 40, = 13 (u0 1) 1, 2, 32, 36, 50, 51, 64, (u0 2) 4, 6, 9, 11, 13, 39, (u0 3) 8, 18, 21, 35, (u0 4) 22, 23, 32, (u0 5) 1, 8, 9, 15, 33, 50, 51, 52, 61, 70, 72, 73, 77, (u0 6) 1, 12, 44, 45, 47, 54, 55, 56, 58, 73, 75, 76, 77, 80, (u0 7) 27, 42, 47, 50 = 51 (u0 1) 19 (u0 4) 4, (u0 5) 39, 76, (u0 6) 17, 25, 60, 67, = 8 (u0 1) 49, (u0 4) 24, 25, 26, (u0 5) 48, (u0 6) 24, (u0 7) 17, 25, 32, = 9 (u0 5) 43, 44, (u0 6) 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 36, (u0 7) 33, = 12 (u0 1) 15, 34, 35, 40, 41, 44, 45, 46, 47, 48, 52, 53, 54, 55, 56, 58, 60, 61, 62, 63, (u0 2) 29, 30, 34, 35, 36, 37, 38, (u0 3) 6, 7, 30, 31, 32, 33, 34, (u0 4) 7, 9, 21, 27, 31, (u0 5) 2, 5, 16, 17, 20, 21, 25, 31, 32, 34, 36, 37, 38, 49, 57, 58, 59, 71, 74, 75, (u0 6) 2, 16, 22, 23, 61, 62, 69, 70, 71, 72, (u0 7) 1, 2, 3, 4, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 18, 24, 28, 31, 36, 37, 38, 39, 41, 43, 45, 48 = 16. pRthvI 17. zArdUlavikrIDita - 95 18. sragdharA - (u0 1) 57, (u0 3) 22, (u0 4) 16, (u0 5) 35, (u0 6) 27, 78, 79, (u0 7) 26, = 8 (u0 2) 12, (u0 3) 29, (u0 5) 28, 40, 41, 42, 69, (u06) 20, 59, (u0 7) 5, 49, = 11 19. puSpitAgrA - paravartI kaviyoM dvArA uddhata damayantIkathAcampU ke padya Aja ke samAna usa yuga meM dUra-saMcAra, pracAra-prasAra ke viziSTa sAdhana na hone para bhI evaM yAtAyAta ke mArga bhI atyantaM dUra hone para bhI tatkAlIna samaya meM damayantIcampU kA adhyayana adhyApana aura pracAra-prasAra vizeSa rahA hogA, aisA pratIta hotA hai| Aja bhI vibhinna saMgrahAlayoM meM isa campU kAvya kI zatAdhika hastalikhita pratiyA~ prApta hotI haiN| damayantIcampU kI racanA ke kucha samaya pazcAt For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 hI dhuraMdhara alaMkAra-zAstriyoM evaM kaviyoM ne apane-apane granthoM meM isa damayantIcampU ke katipaya udAharaNa diye haiM jo isakI sArvabhaumikatA ko prakaTa karate haiN| kucha udAharaNa prastuta haiM1. dhArezvara bhoja (samaya I0 1010 se 1055) ne sarasvatIkaNThAbharaNa paricaya-4, udAharaNa padya 192 meM zabdaikAvalI alaMkAra kA udAharaNa dete hue nimna padya uddhRta kiyA hai parvatabhedipavitraM jaitraM narakasya bhumtngghnm| harimiva harimiva harimiva vahati payaH pazyata pyossnnii|| damayantIkathAcampU 6/29 2. rudraTIya kAvyAlaMkAra kI TIkA meM nami sAdhu (racanA samvat 1125) ne adhyAya 7, padya 30 meM jAti alaMkAra ke udAharaNa meM nimna padya prastuta kiyA hai| valkIvalkapinaddhadhUsarazirAH skandhe dadhad daNDakaM, grIvAlambitamRnmaNiH parikuthatkaupInavAsAH kRshH| ekaH ko'pi paTaccaraM caraNayorbadhvA'dhvagaH zrAntavAnAyAtaH kramukatvacA viracitAM bhikssaaputtiimudvhn| damayantIkathAcampU 1/52 3. vAgbhaTa (samaya caudahavIM zatAbdI) ne kAvyAnuzAsana kI svopajJa TIkA meM nimna ullekha kiye haiM(ka) campU kA udAharaNa dete hue - yathA vAsavadattA damayantI vA nirNayasAgara saMskaraNa pRSTha 19 / (kha) zabda-doSoM kA udAharaNa dete hue - trivikramasya yathA sarita iva gAva: pIvarodhasaH, atra pIvarodhya iti praapnoti| nirNayasAgara saMskaraNa pR0 20 (ga) padazleSa kA udAharaNa dete hue pRSTha 51 para likhA hai jananItimuditamanasA satataM susvAminA kRtaanndaa| sA nagarI nagatanayA gaurIva manoharA bhaati| damayantIkathAcampU 1/30 4. vizvanAtha ne sAhitya-darpaNa meM do udAharaNa diye haiM(ka) saptamapariccheda padya 17 para For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parvatabhedipavitraM jaitraM narakasya bhumtngghnm| harimiva harimiva harimiva vahati payaH pazyata pyossnnii| damayantIkathAcampU 6/29 (kha) dazama pariccheda padya 36 para bhrAntimAn alaMkAra kA udAharaNa mugdhA dugdhadhiyA gavAM vidadhate kumbhAnadho ballavAH, karNe kairavazaMkayA kuvalayaM kurvanti kAntA api| karkandhUphalamuccinoti zabarI muktAphalAzaMkayA, sAndrA candramaso na kasya kurute cittabhramaM cndrikaa|| damayantIkathAcampU 2/36 padya racanA - lakSmaNa bhaTTa aMkolakara, sampAdaka kedAranAtha vAsudeva zarmA, kAvyamAlA gucchaka 89, nirNayasAgara saMskaraNa, san 1908 tRtIya vyApAra padya 33 nirmAMsaM mukhamaNDale parimitaM madhye laghu karNayoH skandhe bandhuramapramANamurasi snigdhaM ca romodgme| pInaM pazcimapArzvayoH pRthutaraM pRSThe pradhAnaM jave, rAjA vAjinamAruroha sakalairyuktaM prshstairgunnaiH|| 1/47 // caturtha vyApAra padya 14 pariharati vayo yathA yathA'syAH sphuradurukandalazAli baalbhaavm| draDhayati dhanuSastathA tathA jyAM spRzati zarAnapi sjynmnobhuuH|| 3/29 // paMcadaza vyApAra padya 81-82 kiM kavestena kAvyena kiM kANDena dhnussmtH| parasya hRdaye lagnaM na ghUrNayati ycchirH||1/5|| utphullagallairAlApAH kriyante durmukhaiH sukhm| jAnAti hi punaH samyakkavireva kaveH shrmm|| 1/23 // damayantIkathAcampU kI TIkAe~ isa graMtha para aneka TIkAoM kA aneka vidvAnoM ne samaya-samaya para ullekha kiyA hai jo isa prakAra hai DaoN. hIrAlAla ne apane sUcIpatra meM kramAMka 2147 para pA~ca TIkAoM se yukta damayantI kathA kA ullekha kiyA hai kintu kisI prakAra kA vivaraNa na hone se yaha spaSTa nahIM hai ki pA~coM TIkAeM kauna sI haiM, ina TIkAkAroM ke kyA nAma haiM aura ina TIkAoM kI racanAeM kaba huI haiM? For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 ApeTa ke sUcIpatra meM kramAMka 211 para eka ajJAta kartRka TIkA kA ullekha kiyA hai kintu kisI prakAra kA vivaraNa nahIM hai| ____1. caNDapAla kRta viSamapadaprakAza vyAkhyA-isa vyAkhyA ke 3 saMskaraNa nikala cuke haiM-1. nirNayasAgara saMskaraNa, 2. kathAbhaTTa nandakizora zarmA sAhityAcArya sampAdita saMskaraNa aura 3. kailAzapati tripAThI sampAdita sNskrnn| TIkAkAra caNDapAla ke sambandha meM Age vicAra kiyA gayA hai| ___2. dAmodara kRta TIkA-isa TIkA kA ullekha nirNayasAgarIya saMskaraNa kI bhUmikA meM kiyA gayA hai aura likhA hai ki isakI prati jayapura ke rAjaguru zrI narahari zarmA ke saMgraha meM thii| 3. bRhaTTIkA-nirNayasAgara saMskaraNa ke anusAra isakI prati jayapura ke rAjavaidya zrIkRSNarAma zarmA ke saMgraha meM thii| TIkAkAra kA nAmollekha nahIM hai| saMbhava hai ApaiTa kI ullikhita ajJAtakartRka TIkA aura yaha bRhaTTIkA eka hI ho! 4. nAgadeva kRta TIkA-DaoN. barnela ke sUcIpatra meM kramAMka 159e para isakA ullekha hai kintu anya koI vivaraNa prApta nahIM hai| 5. TippaNaka-isakA guNavinaya gaNi ne vivRti TIkA kI prazasti padya 14 meM ullekha kiyA hai| 6. guNavinayopAdhyAya kRta 'vivRti' nAmaka TIkA-TIkAkAra ne sarvatra 'vivRti' nAma hI pradAna kiyA hai kintu prAnta puSpikA meM 'sArasvatI' nAmnI vRtti kA ullekha hai ata: isa TIkA kA hI dUsarA nAma sArasvatI TIkA hai, pRthak nahIM hai| prastuta TIkA evaM TIkAkAra ke sambandha meM vistRta vicAra Age prastuta hai| 7. mahAdeva paTavardhana putra mudgalasUri somayAjI kRta padaprakAza TIkA-senTrala lAyabrerI bar3audA meM isakI prati hai| kramAMka 11388 hai| patra 117 hai| zloka parimANa 4000 hai| sAtavAM ucchAsa apUrNa hai| 8. nandakizora zarmA sAhityAcArya kRta bhAvabodhinI TippaNI-isa TippaNI kI racanA saM. 1989 meM huI hai| svargIya naMdakizora jI jayapura ke nivAsI the aura rAjaguru-kathAbhaTTa the| yaha TippaNI caNDapAla kRta TIkA ke viSama sthaloM para prakAza DAlatI hai| yaha caukhambA saMskRta sIrija, banArasa se saM. 1989 meM nalacampU ke nAma se prakAzita ho cukI hai| 9. kailAsapati tripAThI kRta hindI vyAkhyA-kailAsapati tripAThI ema.e., vyAkaraNAcArya evaM sAhityAcArya, bhAgalapura vizvavidyAlaya meM saMskRta vibhAga ke prAdhyApaka the| mUla evaM caNDapAlIya viSamapadaprakAza para yaha vyAkhyA na hokara hindI anuvAda hai| yaha cAaukhambA saMskRta sIrija banArasa se prakAzita huA hai| For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 bhramapUrNa paramparA-sva. zrI nandakizora jI ne apane upoddhAta pRSTha 10 para likhA hai-'atra viSamapadaprakAze 143 pRSThe vivRti nAmaka TIkA nirdezo vartate, kintu nAyaM vijJAyate yadiyaM vivRtiH kena kadA nirmiteti|' isI kA anusaraNa karate hue kailAsapati tripAThI ne nivedana pR.5 para likhA hai-'AcArya caNDapAla ne apane viSamapadaprakAza meM eka vivRti nAmaka TIkA kA ullekha kiyA hai|' vastutaH vivRti TIkA kA ullekha caNDapAla ne nahIM kiyA hai kintu nirNayasAgara saMskaraNa ke sampAdaka ne pRSTha 143 para TippaNI rUpa meM guNavinaya kRta 'vivRti' (ucchAsa 5 padya 52 ke bAda gadya bhAga kI TIkA) kA uddharaNa diyA hai jo prastuta saMskaraNa meM pR. 143 para draSTavya hai| yaha uddharaNa TIkA-pATha meM na hokara TippaNI rUpa meM hote hue bhI sva. naMdanakizorajI ne ise caNDapAla kA uddharaNa kaise samajha liyA vicAraNIya hai ! tripAThIjI ne bhI vicAra-vimarza kie binA isI mata kA anusaraNa kiyA hai| maiM samajhatA hU~ tripAThI jI bhaviSya meM isakA saMzodhana avazya kara deNge| caNDapAla aura viSamapadaprakAza vyAkhyAkAra caNDapAla prAgvATavaMzIya yazorAja kA putra hai| isake bar3e bhAI kA nAma caNDasiMha hai jo mahAkAvya praNetA hai| lUNiga caNDapAla kA guru (vidyAguru) hai zrIprAgvATakulAbdhivRddhizazabhRcchrImAnyazorAja ityAryo yasya pitA prabandhasukaviH shriicnnddsiNho'grjH| zrIsArasvatasiddhaye gururapi zrIlUNigaH zuddhadhIH, so'kArSId damayantyudAravivRtiM zrIcaNDapAlaH kRtii|| isa vyAkhyA meM agraja caNDasiMha racita caNDikAcarita mahAkAvya ke do sthAna para uddharaNa bhI die haiN|95 isake atirikta caNDapAla ne svayaM ke sambandha meM kucha bhI nahIM likhA hai| vyAkhyA meM zrIharSa racita naiSadhIyacaritam196 kA ullekha hone se tathA 15vIM zatAbdI kI isa vyAkhyA kI prAcIna prati197 prApta hone se yaha nizcita hai ki caNDapAla kA samaya vaikramIya 1290 se 1400 ke madhya kA hai|' pro. hari dAmodara velhaNakara 98 evaM bhAvabodhinI TippaNIkAra zrInandakizora zAstrI ne caNDapAla ko jaina mAnA hai jo sambhavataH prAgvATavaMzIya (poravAla) hone se tathA vyAkhyA meM sarvatra siddhahemazabdAnuzAsana vyAkaraNa ke sUtroM kA ullekha hone se likhA hai| caNDapAla jAti se bhale hI jaina hoM, kintu saMskAroM se vaidika dharmAnuyAyI hI haiM joki vyAkhyA ke maMgalAcaraNa Adi se spaSTa ___ yahAM yaha ullekha kara denA anucita na hogA ki caukhambA saMskaraNa meM nandakizora zAstrI 99 ne vyAkhyAgata siddhahemazabdAnuzAsana ke sUtroM ke sthAna para pANinIya vyAkaraNa ke sUtroM kA prayoga kiyA hai aura isakA kAraNa batalAte hue likhA hai For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 "caNDapAlo'yaM jainaH svIyaTIkAyAM jainavyAkaraNasUtrANyeva prmaanntvenopnystvaan| tAni sUtrANi dUrIkRtyAsmAbhiH sarvopayogIni pANini- vyAkaraNa- sUtrANi sarvatra nihitaani|" upodghAta pR.9. sarvopayogitA kI dRSTi se zAstrI jI jaina vyAkaraNa sUtroM ke Age koSThaka meM pANinIya sUtroM ko de sakate the, kintu vaisA na karake sampAdana zAstra kI dRSTi se maulikatA kA rakSaNa nahIM kiyA hai| tAjika-tantrasAra ke praNetA samarasiMha bhI pragvATavaMzIya haiN| prazasti meM samarasiMha ne apanI pUrvaja paramparA caNDasiMha se milAI hai| caNDasiMha ko kisI rAjA kA saciva likhA hai| paramparAprazasti padya nimna hai trailokyakSitipAlamaulisakalavyApArapAraGgamaH, prAgvATAnvayabhUrbabhUva sacivaH shriicnnddsiNhaahvyH| zrImAn zobhanadeva ityabhijane tasyAbhavat sajanaH, zrIsAmanta iti prshaantsumtistsmaadbhuudnggbhuuH||10|| tasyAtmajaH samajaniSTa kumArasiMhaH, nAmA pramANitagurugarimAyagehaH / tatsUnunA gaNaka,gamude smareNa, gandhobhyudaMghriyata taajikpdykoshaat||11|| yadi yaha caNDasiMha aura caNDapAla kA bhrAtA, caNDikAcarita mahAkAvya kA praNetA caNDasiMha eka hI hai to isakA vaMzavRkSa isa prakAra banegA yazorAja caNDasiMha caNDapAla zobhanadeva. sAmanta kumArasiMha samarasiMha caNDasiMha kahA~ kA saciva thA, ullekha nahIM hai| saMbhava hai jAlora yA gujarAta ke kisI prAnta ke zAsaka kA saciva ho| caNDikAcarita bhI anupalabdha hai anyathA caNDapAla yA inake pUrvajoM ke sambandha meM kucha aitihAsika sAmagrI avazya prApta hotii| For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 'viSamapadaprakAza' nAma se hI spaSTa hai ki damayantIcampU meM bhaMgazleSa kI pradhAnatA hone se viSama- padoM para yaha TIkA likhI gaI hai| 200 samAsa, kAraka Adi sugama hone se ina para vyAkhyA nahIM kI gaI hai / 201 vyAkhyA zailI meM caNDapAla ne pahale upameya kA vivecana kiyA hai bAda meM upamAna kaa| isI prakAra pahale virodha upasthita kiyA hai aura bAda meM samyak rIti se virodha kA parihAra kiyA hai| 202 kuzAgra buddhi vAloM ke lie yaha racanA hone se sAmAnyataH yaha vyAkhyA durbodha avazya ho gaI hai| caNDapAla ne isa vyAkhyA meM nimnAMkita lekhakoM evaM graMthoM ke uddharaNa die haiM-- 203 abhidhAnakAra amarakoza ajaya kavirahasya kAvyaprakAza caNDasiMha cANakya dhanika naiSadhIyacarita prazastapAda bharata pR.158 pR.17 pR.77 pR. 24 pR.6 pR. 21 pR. 106 pR. 191 pR. 106 pR. 50 pR.163 bhavabhRti bhAravi malhaNa mAgha mudrArAkSasa meghadUta mukuTatADita vizvaprakAza vyAdi zivamahimnastotra dhyAtvA sarasvatI devIM vibudhAnandadAyinIm / suvarNA puNyarUpAM tAmalaGkAravirAjitAm // 1 // damayantIkathAcampU-vivRti : eka paricaya vivRtikAra guNavinaya ne damayantIkathAcampU kI TIkA kA nAma vivRti rakhA hai / jo pratyeka ucchvAsa kI prAnta puSpikA se spaSTa hai / vivRtikAra ne 5 padyoM meM maMgalAcaraNa kiyA hai| prathama padya meM zleSagarbhita sarasvatI devI kI stuti kI hai| dUsare padya meM phalavardhI pArzvanAtha kI, tIsare aura cauthe padya meM yugapradhAna jinadattasUri aura jinakuzalasUri kI stuti kI hai / pA~caveM padya meM likhA hai ki zrI caNDapAla ne kucha padoM kI anindayA vRtti kI racanA kI hai| zeSa padoM kA artha prakAzana karate hue maiM vyAkhyA kara rahA hU~ pR.120 pR.213 pR.113 pR.176 pR.31 pR. 165 pR. 185 pR.10,31 pR. 10 For Personal & Private Use Only pR.163 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAdAbjAGgalisatkanirmalanakhAdarzeSu lokatrayI, nizzeSApratibimbitAntaramudA yasyA namantI prbhoH| aprAptAparabhAgasaMsRtibhayAllIneva dInA satI, taM pArzva phalavarddhikezvaramahaM ntvopsrgaaphm|| 2 // prauDhaM prauDhayugapradhAnapadasAmrAjyaM pratItaM purA, devoktyA bhuvi nAgadevabhavikazrAddhasya saakssaatpurH| yoginyo'pi ca yena mantramahimAprAgalbhyato jigyire, stutvA zrIjinadattasUrimanaghaM tiivrprtaapaarunnm||3|| jinakuzalaM kRtakuzalaM praarbdhvishessshaastrsiddhikrm| praNidhAya manasi mAnasamiva zucihRdayaM mhaamaanm||4|| zrIcaNDapAlo'tra kiyatpadAnAM yadyapyanindyAM vivRtiM ckaar| tathApi taccheSapadArthasArthaprakAzanAttAM vivRNomi cmpuum||5|| vivRtikAra ne racanA prazasti meM apanI guru-paramparA Adi kA paricaya dete hue likhA haikharataragaccha meM navAMgI-vRttikAra zrI abhayadevasUri hue aura unhIM kI paTTa paramparA meM zrI jinamANikyasUri aura yugapradhAna jinacandrasUri hue| isI kharataragaccha kI paramparA meM kSemazAkhA meM pAThaka kSemarAja ke cAra ziSya hue-pAThaka zivasundara, pAThaka kanakatilaka, pAThaka dayAtilaka, pAThaka prmodmaanniky| pAThaka pramodamANikya ke cAra ziSya hue-guNaraMga, dayAraMga, jayasoma, kssemsom| pAThaka jayasoma ke mukhya ziSya guNavinaya haiN| pANinIya vyAkaraNa, hemacandraracita anekArthasaMgraha Adi mukhya granthoM ke AdhAra se caNDapAla racita viSamapada prakAzaka TippaNaka kA AdhAra lekara maiM (guNavinaya) isa campU kI vizeSa vRtti kI racanA kara rahA huuN| vikramapurAdhIza (bIkAnera nRpati) zrI rAyasiMha aura maMtrIvara karmacandra ke zAsanakAla meM vikrama samvat 1647 meM jinacaitya se suzobhita serunnaka (seruNA) nAmaka nagara meM maiMne isa vivaraNa kI racanA kI hai| Adhunika vidvAna kI racanA samajha kara vidvadgaNa isa TIkA kI upekSA na kreN| zrI phalavardhI pArzvanAtha, zrI jinadattasUri aura zrI jinakuzalasUri kI kRpA se yaha TIkA par3hane vAloM ke lie zubhadAyI ho| vyAkaraNazAstra ke dhuraMdhara vidvAna zrI ratnanidhAnopAdhyAya ne isa vRtti kA saMzodhana kiyaa| __ isake pazcAt 9 padyoM meM gaurakSA meM dakSa, sarva-dharma-bhAvanA se ota-prota samrATa akabara ke vijayarAjya meM akabara ke rAjyAbhiSeka ke samaya se (vikrama samvat 1612) 35veM varSa (vikrama samvat 1647) meM lAbhapura (lAhaura) meM rahate hue maiMne (guNavinaya ne) isa TIkA kI racanA pUrNa kI hai| isa TIkA kA granthAgrantha arthAt zloka parimANa 11,000 hai For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 zrImatkharataragacche svacche'bhUvannavAGgavRttikarAH / zrImadabhayadevAkhyAH purA varAcAryaguNamukhyAH // 1 // teSAM krameNa paTTe vikhyAtA lakSasaMkhyaguNadakSAH / rejurjaladhigabhIrAH zrIjinamANikyasUrivarAH // 2 // tatpaTTe vizadaprabhAkarakarasphUrjapratApoddhurAH, vAdaprAptajayA dharApatisadaH pIThe sadA sundarAH / tattatkRtyavidhAnato bhuvi camatkAraM vizAM cakrire, cetaHsu prathamAgamAdhigamato labdhapratiSThAzca ye // 3 // yugapradhAneSu mahAbhAva - zriyo nidhAneSu vizuddhabuddhiSu / virAjamAneSu janeSu teSu stutyeSu sacchrIjinacandrasUriSu // 4 // zrIkSemazAkhAsu sudhAtizAyi - rasapravezAsamavAgvilAsAH / zrIkSemarAjaH bhuvipArijAta - phalopamAH paatthklkssmilkssmaaH|| 5 // jayantu teSAM ca varA vineyAH, sadbhAgadheyAH svaguNairameyAH / catvAra Asan vimalaprabodhA vidhernu vedA iva mUrttimantaH // 6 // zivasundaranAmAno vilasatsaMvegakanakatilakAhvAH / pAThakapadapradhAnA ubhaye'pi prAptakIrttibharAH // 7 // sadayodayAstRtIyAH sadayAssatataM dayAtilakagaNayaH / vAgguravo vAgguravasturyAH ziSyAzca vijayante // 8 // zrImatpramodamANikyanAmadheyAH susAdhuvRttadharAH / bhAgyAbhyadhikAsteSAM vidyante'mI punaH ziSyAH // 9 // catvAropyambudhivadgambhIrAkSobhyatAdiguNayuktAH / na ca jaDasaGgatibhAjo bhavanti ye'smin mahIpIThe // 10 // vAgguruguNaraGgAkhyA raGgad gurubhaktibhAgdayAraGgAH / zrIjayasomAssomAnanAstathA kSemasomAhvAH // 11 // tatra zrIjayasomakalpataravo'meyaprabhAzemuSI zAkhAlIDhavarAgamAmbaratalAH satpAtrazobhAvahAH / kIrttiprAptaphalAH kalottarakalAH santIha matpAThakAH, zrImanto guravo ravoditarasaiH samprINitaprANinaH // 12 // teSAM ziSyo mukhya guNavinayAkhyo vimRzya zAstrANi / satpANinIya hai mAnekArthoNAdimukhyAni // 13 // For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIcaNDapAlaracitaM durgpdprkttnaiksitkkssm| zrIcampUTippanakaM punaH sahArda smupjiivy||14|| shriivikrmvNshodbhvsdvikrmraajsiNhnRpraajye| satkarmakarmacandrAbhidhadhIsakhadhuryasaMdhArye // 15 // zrImadvikramabhUpateH svarasarasvattarkazakraprabhA-(1647) khyAtAyAM zaradi prmodvisrbhraajissnnupauraakule| zrIserunnakanAmnibhadranagare'rhaccaityazobhAdhare, cakre zrIdamayantyudAracarite TIkA mahA* sudhiiH|| 16 // sarasvatyAM praNItAya zrIcampvAM kRtsNvidi| yanmayA vitathaM proktaM matimAnyena vaa'nythaa|| 17 // sadvyAkhyAM kurvatA santo'nugrahaM mayi dhiidhnaaH| tatkRtvotsArayantvAryA mAvajAnantu kinycn|| 18 // yugmm| gacchataH skhalanaM kvApi bhavatyeva prmaadtH|| hasanti durjanAstatra samAdadhati sjjnaaH|| 19 // AdhunikabudhavinirmitametadvyAkhyAnamiti vimRshyeh| mA'vajJAM kuruta budhA granthAn saMvIkSya ydRbdhm||20|| shriiphlvrddhikpaarshv-shriimjindttkushlsuuriinnaam| saumyadRzA paThatAmiha zubhArthadA vRttireSA staat|| 21 // vaiyAkaraNaviziSTaiH ziSTaiH sdsdvivekmtipussttaiH| rtnnidhaanairvaackmukhyairdkssrshodhiiym|| 22 // nayeSu dezeSu viziSTadharma-vArtApi karNAtithitAM bbhaaj| yena prajApAlanatatpareNa pravartitasteSu vishuddhdhrmH||1|| anAryA api dezAH sddhrmbhaavnyaanyaa| yenAryA vihitA yattilAH puSpaiH suvaasitaaH||2|| doSApahArAttamaso vinAzAnAt, prakAzanAnyAyapathasya bhuutle| zrIsUryasevAkaraNAnuSaGgiNA, zrIsAhinA yena kRtaM mhaadbhutm||3|| gavAdiprANisaMghAtaghAtasya prtissedhnaat| yena kAntA dayAkAntA saubhaagyaikmtiikRtaa||4|| For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svapne'pi sajanAH sarve yasyemAmAziSaM dduH| tvaM pAlaya cirAd rAjya yatkRpAvArivAridhiH / / 5 // yasya rAjJaH prasattyAmI dharmaM kurvanti saadhvH| tasmAd yadvijayo nityaM yato dharmastato jyH||6|| yasya nAmni virAjante vissnnubrhmmheshvraaH| tenA'trA'kabaretyAkhyA khyAtA srvtrbhuutle||7|| vibudhazreNivirAjita savidhe varanandanazriyA mudite| kRtagorakSe dakSe zubhanayana iva tridivnaathe||8|| akabaranRpAdhinRpatI vijayini zarabhuvanasammite (35) varSe / zrImallAbhapurIyaM prAkAzi parA purssudhiyaam||9|| rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jodhapura, granthAMka 29994 (antima patra prApta na hone se) kI prati meM patra 164 racanA prazasti ke 19 padya hI prApta haiN| rAjaguru kathAbhaTTa zrI nandakizora sampAdita nala-campU (caukhambA saMskRta sIrija, banArasa, san 1989) kI bhUmikA pRSTha 12 meM padya 16 ke pazcAt 17veM padya ke rUpa meM nimna padya prApta hai akabaranRpAdhinRpatau vijayini zarabhuvanasammite (35) varSe / zrImallAbhapurIyaM prAkAzi parA purssudhiyaam||9|| anUpa saMskRta pustakAlaya, bIkAnera grantha saMkhyA 3210 (lekhana samvat 1653) kI prati meM racanA prazasti ke padyAMka 20 se 22 evaM 1 se 9 adhika prApta haiN| pUrNa racanA prazasti kA avalokana karane para do bAteM vizeSa rUpa se jJAta hotI haiN| padya 16 meM TIkA racanA kA samaya 1647 aura sthAna serunaka batalAyA hai| vahIM zrI nandakizorajI zarmA ne evaM anUpa saMskRta pustakAlaya kI prati ke padyAMka 9 meM akabara samvat 35 kA ullekha karate hue lAbhapura meM isakI racanA kA saMketa kiyA hai| eka hI grantha kA racanAkAla aura sthAna alaga-alaga ullekha karane kA kyA abhiprAya hai? merI mati ke anusAra guNavinaya ne 1647 kA cAturmAsa serunnaka meM karate hue isa TIkA kA lekhana kArya pUrNa kiyaa| tatpazcAt samrATa akabara ke atyanta Agraha pUrNa anurodha ko dhyAna meM rakhakara dAdAguru jinacandrasUri jAlaura se jaba lAhora padhAre to AcAryazrI ke Adeza ko dhyAna meM rakhakara guNavinaya bhI serunnaka se vihAra kara jinacandrasUri ke sAtha ho gaye the| jisa samaya zrI jinacandrasUri lAhora meM samrATa akabara se mile, usa samaya unake sAtha meM vAcaka jayasoma, kanakasoma, vAcaka mahimarAja, vAcaka ratnanidhAna, guNavinaya aura samayasundara Adi praur3ha vidvAn 31 sAdhugaNa sAtha meM the| vAcaka ratnanidhAna vyAkaraNa zAstra ke diggaja vidvAn the| ata: guNavinaya gaNi For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 ne isa TIkA kA saMzodhana inhIM se lAhora meM karavAyA, jisakA racanA prazasti padya 22 meM spaSTa ullekha hai| vaha samaya akabara kA rAjyakAla kA 35 vA~ varSa thA / yahI kAraNa hai ki racanA prazasti meM racanAkAla kA samvat aura sthAna tathA saMzodhana kA sthAna bhinna-bhinna diyA hai| caNDapAla kRta TIkA caNDapAla ne apanI vyAkhyA meM maMgalAcaraNa padya 6-7 meM likhA hai ki kuzAgra buddhi vAle vidvAn bhaMga zleSa racanA meM samAsa, kAraka Adi sugama hone ke kAraNa ve svayaM artha-yojanA karane meM samartha haiM, ata: viSama zabdoM kI vyAkhyA hI maiM saMkSepa meM kara rahA hU~ / kathAbhaTTa rAjaguru nandakizora jI ne isa vyAkhyA kA nAma viSama-pada- prakAza TIkA rakhA hai / vyAkhyAkAra guNavinaya ne maMgalAcaraNa padya 4 meM likhA hai ki caNDapAla ne apanI vyAkhyA meM kucha padoM kI anindaya / prazasta vyAkhyA kI hai| racanA prazasti padya 14 meM likhA hai ki caNDapAla ne durga/kaThina padoM kI vizuddha vyAkhyA Tippanaka ke rUpa meM kI hai| apanI vyAkhyA meM guNavinaya gaNi ne isako Tippanaka ke rUpa meM svIkAra kiyA hai TippanakAreNa tu prasArA iti pAThamadhikRtya vyAkhyAyi, prasAra:- ladhvApaNo vistArazceti / 1. - damayantIkathAcampU prathama ucchvAsa padya 31 ke pahale kA gadya bhAga 2. 'nidrAmIlita' iti pAThamadhikRtya TippanakavyAkhyeyam - " parabrahmAlokanasamayasamullAsitasAndrAnaMdamaya iva / rasasya hi tattvaM parabrahmAsvAdasodaratvaM pUrvAcAryairvyacAryata / sukhamaya iva nidrAnimIlita iva AsIdityubhayatrApi iva zabdo yojyaH / athavA sukhamayaH san nidrAmIlita ivetIvazabdAM bhinnakrame // " damayantIkathAcampU 6 ucchvAsa padya 47 kI vyAkhyA ke pUrva kA gadya bhAga kI vyAkhyA meM likhA hai " agrahAro dvijagrAma" iti viSamapadaparyAyagranthe / yaha pATha caNDapAla kI TIkA meM prApta nahIM hai / viSamapadaparyAya nAma kA koI svataMtra hI grantha hai| vivRti kI racanA zailI damayantIkathAcampU bhaMga zleSa pradhAna racanA hai / zliSTapadoM kI artha-yojanA karanA sAmAnya vyakti ke adhikAra ke bAhara hai / aneka vyAkaraNoM kA jJAtA aura anekArtha koSoM kA jAnakAra hI saphalatA ke sAtha zliSTapadoM kI samyak artha-yojanA/vyAkhyA kara sakatA hai| guNavinaya gaNi ne bhI vyAkaraNa, anekArtha, koSa, rasazAstra ke grantha aura kAvya grantha ityAdi aneka granthoM ke uddharaNa dekara isa vyAkhyA ko zreSThatama banAyA / katipaya granthoM ke nAma isa prakAra haiM --- For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa granthoM meM--ujjvaladattIya uNAdisUtra savRtti, kAtantra vRtti paMjikA, jinendrabuddhi kRta kAzikAvRtti - vivaraNa - paMjikA, kriyAkalApa, kriyAratnasamuccaya, prakriyAkaumudI saTIka, liMgAnuzAsana, siddhahemacandrazabdAnuzAsana dhAtupAThasahita, pANinIvyAkaraNa dhAtupAThasahita / anekArthakoSoM meM--anekArthatilaka, hemacandrIya anekArthasaMgraha - kairavAkarakaumudI TIkA sahita, gauDa, nAnArtharatnamAlA, nAnArthasaMgraha, vizvaprakAza, zabdaprabheda, halAyudha koSa Adi / koSa granthoM meM - abhidhAnacintAmaNi- nAmamAlA, amarakoSa-kSIrasvAmI TIkA, ziloJchanAmamAlA, zeSa saMgraha aadi| alaMkAra granthoM meM- kAvyaprakAza, kAvyaprakAza TIkA, bhAmahakRta kAvyAlaMkAra, rudraTakRta kAvyAlaMkAra-nami sAdhu TIkA sahita, vAmana racita kAvyAlaMkAra, dazarUpaka, dhvanyAloka, nATyazAstra aadi| kAvya - nATaka granthoM meM- kirAtArjunIya, raghuvaMza, zizupAlavadha, meghadUta, naiSadhIya TIkA, mukuTatADitaka nATaka, uttararAmacarita, khaNDaprazasti, kavirahasya, AnandalaharI TIkA Adi / inake atirikta bhI granthanAma diye binA hI pacAsoM granthoM ke uddharaNa prApta hote haiN| isase pratibhAsita hotA hai ki guNavinaya gaNi samasta sAhitya zAstra ke dhuraMdhara vidvAn the / zleSa pradhAna campU kI vyAkhyA karate hue guNavinaya gaNi bhI zliSTa racanA karane meM nahIM cuuke| unhoMne vyAkhyA ke maMgalAcaraNa meM sarasvatI kI tIna artha garbhita stuti bhI zleSAlaMkAra meM kI hai-- dhyAtvA sarasvatIM devIM vibudhAnandadAyinIm / suvarNAM puNyarUpAM tAmalaGkAravirAjitAm // 1 // 70 artha sarasvatIM devIM vANIM nadIM ca / devIpakSe - vibudhA: - devAsteSAmAnandadAyinIM, vA vibudhA:paNDitAsteSAmAnandadAyinIm / nadIpakSe - viSu budhA-haMsAsteSAmAnandadAyinIm / devIpakSe-zobhano varNaH-zarIracchaviryasyAH sA tAM vA zobhanAkSarAm / nadIpakSe - zobhanAzcatavarNAM / devIpakSe - puNyaM rUpamAkAro ysyaastaaN| vANIM puNyAni rUpANicchando granthaprasiddhAni yasyAM sA / nadIpakSezucisvarUpAM AryajanapadeSu bhUmerupari vahanAt mlecchajanapadeSu ca bhuumyntrvhnaat| devIpakSealaGkArAH-sauvarNabhUSaNAni tairvirAjitAM, vA alaGkArAH-zabdArthAlaGkArA alngkaargrnthprtiitaastaiH| nadIpakSe - alaM - atyarthaM kasya - jalasya Ara :- prAptiH tena virAjitAm // 1 // tulanA kariye - trivikramabhaTTa kRta damayantIcampU maMgalAcaraNa padya 3- agAdhAntaH parispandaM vibudhAnandamandiram / vande rasAntaraprauDhaM strotaH sArasvataM vahat // 3 // - vivRti kI racanA khaNDAnvaya zailI meM kI gii| vizeSya-vizeSaNa, upameya - upamAna kI vyAkhyA karate hue zleSa padoM kI vyAkhyA kI gaI hai / jahA~ kahIM bhI zabda - siddhi yA artha-siddhi meM durUhatA hai vahA~ vyAkaraNa evaM anekArtha koSoM se siddha kara arthAnusaMdhAna kiyA gayA hai| kucha udAharaNa prastuta haiM For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 campU ucchvAsa 3, padya 7 ke pahale kA gadya / gadya meM prayukta 'saumyayA' zabda kI vyAkhyA dekheM nanu sAsyadevatA ityadhikRtya somAyaNiti vidhAnAt kathamiha saumyayA ityucyate? somadevatA hi tRptiheturataH sundare'pi vastuni tRptihetutvA- dupacArAt saumymityucyte| tathA cAmarasiMhaH "saumyaM sundare somadaivate" iti| "dhAroSNaM tu payo'mRtam" iti shessokteH| tathA "peyUSo'bhinavaM payaH" ityabhidhAnacintAmaNivAkye, "peyUSamapi pIyUSaM" iti ziloJchoktezca tatparyAyasya sudheti padasyA'pi tyoriv| kSIrArthatA zrIcaNDapAlena vyAkRtA ityvsiiyte| itarathA sudhAsindhoriti zabdasya kSIrAbdhiparyAyatA durghaTeti dhyeym| caturtha ucchvAsa zloka 27 meM Agata 'vaktrasarasI' zabda kI vyAkhyA sarasIti "SidgaurAdibhyazca" iti saraH zabdasya gaurAdipAThAt ddiip| "mahAnti sarAMsi sarasyaH" iti jinendrbuddhiH| sarasIzabde pippalAditvAnmahattve strIpratyaya iti kecit| amarasiMhastu "kAsAraH sarasI saraH" iti nirvishessmuuce|| 27 // campU saptama ucchvAsa padya 19 ke gadya bhAga meM Agata 'surAsuraiH' zabda kI vyAkhyA surAsurairiti "virodhAvivakSayaikavadbhAvAbhAvaH zAzvatikavirodhAbhAvAt" iti tu upAdhyAyaH prakAzavarSaH / yeSAM ca virodhaH zAzvatikasteSAmeva dvndvaikvdbhaavH| yathA ahinakulaM azvamahiSaM kAkolUkamityAdi, eSAM ca na zAzvatiko jAtyA virodhaH kintu kAryakRtastena naikvdbhaavH| tathA ca bhAravi:-"surAsurairambunidhirmamantha'" iti| yadi vA surasahitA asurA iti "zAkapArthivAditvAt" ttpurussH| campU paMcama ucchvAsa zloka 53 ke pUrva gadya meM Agata 'daitya' zabda kI vyAkhyA daityeti "dityadityAdityapatyuttarapadANyaH" iti prAgdIvyatIyArtheSu nnyH| atra padasaMskArapakSAzrayaNAd daityapadasya vizeSaNatvaM boddhavyaM, anyathA asurAditi danujAH ityabhidhAnakoSaprAmANyAt, ubhayoH paryAyarUpatvenaikatrayugapadupanyAse'nyatarasya vaiyrthymaapdyet| campU saptama ucchvAsa padya 22 ke bAda gadya meM prayukta "paropakAravratadharmANaH'' kI vyAkhyA yadvA, paropakAro astyeSAmiti paropakArAH "abhrAditvAdaH" vratameva dharmo yeSAM te vratadharmANaH, paropakArAzca te vratadharmANazceti samAso ato "dharmAdanic kevalAd" iti yogena kathaM anic pratyaye na bhavitavyaM kevalopapadAbhAvAditi praastm| nanvevaM sati vizeSyapadasya paropakArakoTitvaM na vizeSaNarUpavratapadasya tatkathamayaM samAsa iti cet? na "savizeSaNe hi vidhiniSedhau vizeSaNamupasaMkramata" iti nyAyena vrata eva propkaarkottitvpryvsaanaat| For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 campU prathama ucchvAsa padya 44 meM Agata "daMSTrAdvandvakarAlakAlavadanaH" kI vyAkhyA hastino daMSTrAdvayamastyevAtastadaMSTopamAnakalpanA na kRtA, aJjanamegha- yozca sUkaradaMSTropamAnasya prakRtyA asatvAt tatparikalpanA kRteti| kolasya meghakuJjarayorupamAnaM dNssttryorblaakaadvykridntyorupmaanm| atra yugmapade dvandvazabdaM kazcit paThati, tdyuktN| sphaTikayordvandvamityatra kathitasya dvandvapadasya punaH prayoge punaruktatA syAt, tena daMSTrAyugmeti pAThaH shraaysH||44|| campU prathama ucchvAsa padya 45 meM Agata 'bhAyayan' kI vyAkhyA bhAyayannityatra bhayotpattau pUrvoktabhedanAdikriyANAM karaNatAM adhyaahaaryaa| yadvA, ghaNTAlAlAnyAyena pUrvArthasambaddhayA mandaralIlAyAH karaNatA yojyaa| na tu kolasya bhayahetutvaM ato bibheterhetu bhaye ityaatvm| AtmenapadaM ca na bhvti| muNDo bhAyayate ityaadivt||45|| campU prathama ucchvAsa padya 46 kI vyAkhyA atrAsmAbhirarthavazAd vibhaktipariNAmaM vidhAya vyAkhyA vydhaayi| sUtrakRtA tu yuSmadasmadoryugapadyoge avyavadhAnAcca puruSavizeSa iti vacanAdasmatprayoga evokta iti| praur3ha pANDitya kA pradarzana maMgalAcaraNa padya 6 kI vyAkhyA meM spaSTataH darzanIya hai: apragalbhAH padanyAse jnniiraaghetvH| santyeke bahulAlApAH kavayo bAlakA iv||6|| apragalbhA ityaadi| eke kavayaH bAlakA iva snti| kimbhUtAH kavayaH? padanyAse-vibhaktyantaM padaM teSAM nyAse-naiyatyaprayoge apragalbhA:-anipuNAH, tathA janAnAM-lokAnAM nIrAga-rAgAbhAvastatra hetavaH kAraNaM, na hi tAhazaM kAvyaM zrutvA rasikAnAM kaJcaccamatkAra : sNjaayte| tathA bhulaalaapaaH| etena ni:sArasvat kRtvoktiH|| 1 / / . bAlakapakSe - padanyAse-caraNakSepe apragalbhAH , tathA jananyA:- mAtU rAgahetavaH-anurAgakAraNaM, tathA bahvIM lAlA-niSThIvanajalaM pibantIti bhulaalaapaaH| yadvA, baDhyo lAlA-apsvarUpA yeSu te| RkpUrabdhUH pathAmanakSa iti apratyayaH smaasaantH|| 2 / / atra gaMbhIrArthatvAt kavibhiranye'pyarthaM utprekssynte| tadyathA eke kavaya abAlakA:- jarAjarjaritadehA iva te'pi azaktatvAt padanyAse apragalbhA eva / tathA janAnAM yuvatilokAnAM nIrAgaM rAgAbhAvastatra hetvH| na hi jaraddehe yuvatijano'nurajyata iti| tathA nidrAlasyAdyAdhikyena abahula AlApo yeSAM te tthaavidhaaH|| 3 / / yadvA, eke-kecana kavayaH- jalapakSiNa iva santi, ke-jale vayaH kvyH| kimbhUtAH? araNaM Ara:, "Rgatau" ye gatyarthAste prAptyarthA iti vacanAt Ara:-prAptirAra eva ArakaH, svArthe kaH, ralayoraikyAn apsu AlakaH prAptiryeSAM tthaa| ataeva padanyAse apsu pragalbhA aprglbhaa:-bkaadyH| For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 zleSe akSaracyutizravaNAdayaH palopaH / nIraJca Agazca nIrAgau ajanau janarahitau nIrAgau sthityAdyarthaM hetU yeSAM te tathA ekAntasajala - vanasthAyina ityarthaH / tathA araNaM Aro vihA yo gatirbahulasya ApaH prAptiyeSAM te bahulAlApAH / zleSe ralayorekatva zravaNAt, sapakSatvena bahulanabhogatayaH / / 4 / / yadvA, eke kavayaH bAlaka hrasvA bAlA bAlakA, alpAkhyAyAM kan cUrNakuntalA iva santi / te kimbhUtA padanyAse-veNIlakSaNasthAnaracanAyAM apragalbhA :- asamarthA asaMskAryatvAt tena janAnAM - yuva lokAnAM rAgAbhAvajanakAH, apuSpamAlaveNIvinyAsena baddhA eva kezArAgajanakA iti / tathA alInAM samUha AlaM, padminImukhavarttitvena karNotpalanikaTavarttitvena vA bahula : Alasya-bhramarasamUhasya ApaHprAptiryeSu te, padminImukhasya karNotpalasya ca surabhitvAt / yadvA, bahulADe - dezavizeSe Apa :- prAptiryeSAM te, taddeze hi adIrghA eva kezAH syuriti / DalayoraikyAd bahulAlApAH / / 5 / / eke abAlakA:- paNDitAH kasya brahmaNo vaya:- pakSiNo rAjahaMsA iva santi kimbhUtA rAjahaMsA:? padanyAse-brahmacaraNanyAse pragalatIti pragal, na pragal apragal, evaM vidhA akSarA bhA-prabhA yeSAM te| brhmvaahntvaat| ataeva janeSu nizcitaM rAjante iti jananIrA:, "cacit" DaH ! tathA go-gamanaM tatra hetavaH vidhergamane kAraNaM / tathA "lal vilAse" lalanaM lAla :- vilAsaH bahulalasya-lIlAvizeSasya -prAptiryeSu te bahulAlApAH / / 6 / / ApaH yadvA, he a ! - kRSNa ! tava eke kavayaH abAlakA:- prauDhA iva santi / tava ityatra zleSAdvisargalopaH / he pragalbhAH / padanyAsapragalbhaM dhRSTaM prakaraNAd baliM asyati- pAtAle kSipatIti pragalbhAH, IdRgvidhaH padanyAsaH - kramakSepo yasya sa tasya sambodhanam / tathAi :- kAmastasya jananIlakSmIstasyAM rAgo yasya sa iz2ananIrAgastasya sambuddhau ijananIrAga!, na vidyate bahulasya prabhUtasya Alasya anarthasya aapH-vyaaptiryessute| " Ap tRdvyAptau " / abahulAlApA etatkavivizeSaNam / / 7 / / yadvA, eke kavaya abAlakA iva santi / kimbhUtAH kavayaH avat-viSNuvat pragalbhAH / kva padanyAse-padaracanAyAM, yathA tena padatrayeNa vizvatrayaM vyAptaM tathA kavibhiH svavacanaracanayA, "nIJ prApaNe " janAnnayanti-sukhaM prApayantIti janasya:- rAjAnasteSAM rAgahetavaH / tathA bahu - atyarthaM lAnti arthAt yazo gRNantIti bahulA, evaMvidhA AlApA yeSAM te bahulA - lApAH / / 8 / / yadvA, ekAma ! tava ke kavayaH bAlakA iva santi, na ke'pi tvAM stotu sarve'pi prauDhA eveti bhAvaH / he ApadanyAse apragalbha ! ApadAM samUha ApadaM tasya nyasanaM - nyAsaH sthApanaM tasmin apragalbha, srvsmpnnidaantvaat| zleSAdvisargalopaH / tathA he jananIrAga / janAnAM kAmukalokAnAM nizcito rAgo yatreti, dRSTikAmasnehabhedena rAgasya trividhatvAt / bahula:- sambhoga - vipralambhAdiviSaya AlApo yeSAM te bahulAlApA iti kavivizeSaNam / / 9 / / -- guNavinaya kI isa vyAkhyA meM damayantIkathA campU mUla ke pAThabheda / pAThAntara bahuta kama dRSTigocara hote haiN| campU tRtIya ucchvAsa padya 3 ke bAda gadya meM Agata 'dIrghikAmaNDanamuNDamAlAsu' kI vyAkhyA 'dIrghikAmaNDanamuNDamAlAsu' iti pAThe dIrghikANAM maNDanAya yA muNDamAlAH kapizIrSANi tAsu-kAraNDavamaNDalISu hiNDamAnAsu satISu / For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ campU caturtha ucchvAsa padya 6 meM Agata 'jagajjaitra' kI vyAkhyA he rambhoru ! tvaM dIrghAyuH - ciraJjIvinI sukhinI ca bhava / kimbhUtA tvam? kandarpasya jagajjaitraM- jagajjayanazIlaM zastraM AyudhaM tena jagajjaitra- zastreNa, anena - pratyakSeNa rUpeNasaundaryeNa AzcaryaM karotItyevaMzIlA AzcaryakAriNI / 'jagajjaitrazastreNAzcaryakAriNA' iti pAThe tu - he rambhoru ! tvaM anena rUpeNa sukhinI dIrghAyuzca bhava / kimbhUtena rUpeNa ? AzcaryakAriNeti vyAkhyeyam // 6 // vinaya gaNi racita yaha vivRti / vyAkhyA zloka parimANa kI dRSTi se atyanta vizAla hote hue bhI ati sarala, sugama aura subodha hai| adhyayanazIla pAThakoM ke lie yaha atyanta upayogI/ upAdeya hai| rAjaguru kathAbhaTTa zrI naMdakizora zarmA ne bhI damayantIcampU kI caNDapAla kRta TIkA kA sampAdana karate hue isakA upayoga kiyA hai| yaha vivRti avazya hI prakAzana yogya hai / maiMne san 1965 meM isakA sampAdana kArya prArambha kiyA thA / mUla kRti ke 3 prAcIna pratiyoM se pAThAntara, isa TIkA kI prAcIna prati rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura aura anUpa saMskRta pustakAlaya, bIkAnera ( samvat 1653 kI likhita evaM saMzodhita) kI prati se pAThAntaroM evaM pariziSToM ke sAtha pANDulipi taiyAra kI thI, kintu durbhAgya hai usakA prakAzana Aja taka na ho skaa| isa TIkA kI kucha hI pratiyA~ upalabdha hai| 74 damayantI kathA campU ke varNya viSaya evaM vyAkhyAoM ke sambandha meM vizleSaNa karane ke pazcAt vivRtikAra mahopAdhyAya guNavinaya kA vyaktitva evaM kRtitva paricaya, ziSya paramparA aura sAhitya sarjanA ke sambandha meM parizIlana karanA Avazyaka hai, vaha parizIlana agale adhyAya meM prastuta hai| TippaNiyA~ - 1. 2. 3. 4. 5. damayantIcampU 1/19 damayantIcampU (kAzI saMskRta sIrIja) bhUmikA pR0 5 jarnala bAmbe brAMca rAyala eziyATika sosAyaTI, 18 bhAga, pRSTha 243, 257, 261 iNDiyana eNTIkverI bhAga 12, pR0 224 epigrAphiyA iNDikA 1, pR0 341 6. damayantIcampU (nandakizora saM0) bhUmikA pR0 4 7. epigrAphiyA iNDikA, bhAga 3, pR0 112 8. iNDiyana eNTIkverI bhAga 40, pRSTha 216 damayantIcampU 1/14 9. 10. kailAsapati tripAThI: damayantIcampU bhUmikA, pR0 17 11. kailAsapati tripAThI: damayantIcampU bhUmikA, pR0 17 For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 12. kailAsapati tripAThI: damayantIcampU bhUmikA, pR0 12 13. damayantIcampU bhUmikA, pR0 18 14. vAkyaM rasAtmakaM kAvyam-sAhityadarpaNa 15. ramaNIyArthapratipAdakaH zabdaH kAvyam-rasagaMgAdhara 16. AkhyAnakasaMjJA tallabhate yadyabhinayan paThan gAyan grAnthika ekaH kathayati-hemacandrAcArya, kAvyAnuzAsana 8/8 17. DaoN. badrIprasAda paMcolI-rAmAyaNa eka AkhyAna kAvya-vedavANI 14/12 18. kAvyamImAMsA, a0 5 19. karambhakaM tu vividhAbhirbhASAbhirvinirmitam / sAhityadarpaNa-6/336 20. gadyapadyamayI raajstutirvirudmucyte| sAhityadarpaNa 6/336 dekheM, ma0 vinayasAgara : vRttamauktika, prakaraNa-9 21. kailAsapati tripAThI: damayantIcampU bhUmikA, pRSTha 19 22. daNDI-kAvyAdarza 1/31 23. hemacandrAcArya-kAvyAnuzAsana 8/9 24. DaoN. chavinAtha tripAThI-campUkAvya kA AlocanAtmaka evaM aitihAsika adhyayana, pR0 251 25. damayantIcampU 1/25 26. chavinAtha tripAThI-campUkAvya kA AlocanAtmaka evaM aitihAsika adhyayana, pa0 251 27. 'dhIrazAntanAyakA gadyena padyena vA sarvabhASA kathA' hemacandra-kAvyAnuzAsana, 8/8 28. sAhityadarpaNa 6/332, 333 29. saMskRta kavi-darzana, pR0 516 30. damayantIcampU 5/22 31. damayantIcampU 5/23 32. campU rAmAyaNa 1/3 33. campUkAvya kA AlocanAtmaka evaM aitihAsika adhyayana, pR0 45 34. paM0 baladeva upAdhyAya-saMskRta sAhitya kA itihAsa, pR0 327 35. kRtottarAsaMgena dvijanmanA zrutAnurAgeNa, damayantIcampU u0 5 36. damayantIcampU 1 / yahA~ lekhaka ne campU kA nAyaka dhIrodAtta mAnA hai| 37. damayantIcampU 1 / 33 ke bAda kA varNana drssttvy| 38. vhii| 39. vhii| 40. damayantIcampU 1 / 35 ke bAda kA vrnnn| 41. damayantIcampU 1 / 36 42. damayantIcampU 1 / 63 43. damayantIcampU 2 / 20 ke bAda kA vrnnn| 44. damayantIcampU 2 / 24 ke bAda kA vrnnn| 45. damayantIcampU 2 / 25 46. damayantIcampU 4 / 3 47. damayantIcampU 4 / 13 48. damayantIcampU 4 / 14 49. damayantIcampU 4 / 16 50. damayantIcampU 4 / 31 51. damayantIcampU 5 / 1 52. damayantIcampU 5 / 19 53. damayantIcampU 5 / 53 54. damayantIcampU 6 / 21 ke bAda kA vrnnn| 55. damayantIcampU 6 / 77 ow mmmm m For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 83. 85. 56. damayantIcampU 7 / 7 57. damayantIcampU 7 / 36 58. damayantIcampU 1 / 56 59. damayantIcampU 1 / 57 60. damayantIcampU 1 / 58 61. damayantIcampU 1 / 60 62. damayantIcampU 3 / 26 . 63. damayantIcampU 3 / 27 64. damayantIcampU 3 / 28 65. damayantIcampU 3 / 31 66. damayantIcampU 3 / 32 ke bAda kA varNana 67. damayantIcampU 3 / 33 68. damayantIcampU 3 / 34 69. damayantIcampU 4 / 8 70. damayantIcampU 5 / 3 . 71. damayantIcampU 5 / 5 72. damayantIcampU 5 / 20 73. damayantIcampU 5 / 21 ke bAda kA vrnnn| 74. damayantIcampU 5 / 22 75. damayantIcampU 6 / 19-21 76. damayantIcampU 6 / 22 77. damayantIcampU 6 / 23 78. damayantIcampU 6 / 37 79. damayantIcampU 6 / 50 80. damayantIcampU 6 / 53 damayantIcampU 7 / 21 82. damayantIcampU 7 / 22 damayantIcampU 7 / 47 84. damayantIcampU 4 / 17 damayantIcampU 4 / 20 86. damayantIcampU 1 / 37 ke bAda kA vrnnn| 87. damayantIcampU 1 / 38 88. damayantIcampU 5 / 55 / 89. damayantIcampU 4 / 21 90. damayantIcampU 4 / 26 ke bAda kA varNana damayantIcampU 3 / 6 ke bAda kA vrnnn| 92. damayantIcampU 3 / 8 damayantIcampU 3 / 12 ke bAda kA vrnnn| 94. damayantIcampU 2 / 21 damayantIcampU 4 / 6 96. damayantIcampU 2 / 28 ke bAda kA vrnnn| 97. damayantIcampU 2 / 29 98. damayantIcampU 3 / 14-16 damayantIcampU 7 / 1 100. damayantIcampU 7 / 4 ke bAda kA vrnnn| 101. damayantIcampU 7 / 19 102. damayantIcampU 2 / 29 ke bAda kA vrnnn| 103. damayantIcampU 2 / 30 104. damayantIcampU 3 / 22 ke bAda kA vrnnn| 105. damayantIcampU 3 / 25 106. damayantIcampU 3 / 1 107. damayantIcampU 3 / 3 ke bAda 108. damayantIcampU 3 / 5 109. damayantIcampU 3 / 7 110. damayantIcampU u0 3 zloka 30 se Age 111. damayantIcampU 2 / 34 112. damayantIcampU 2 / 35 113. damayantIcampU 2 / 36 114. damayantIcampU 2 / 38 115. damayantIcampU 7 / 26 se Age kA vrnnn| 116. damayantIcampU 7 / 28, 29 117. damayantIcampU 7 / 32 118. damayantIcampU 3 / 18 se Age kA vrnnn| 119. damayantIcampU 6 / 23 se Age kA varNana / 91. For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 120. damayantIcampU 1 / 39 se Age kA varNana / 121. 122. damayantIcampU 2 / 1 124. damayantIcampU 2 / 13 se Age kA varNana / 126. damayantIcampU 1 / 27 se Age kA varNana / 128. damayantIcampU 2 / 28 129. 130. damayantIcampU 1 / 30 se Age kA varNana / 131. 132. damayantIcampU 1 / 44 133. 134. damayantIcampU 1 / 50 135. 136. damayantIcampU 5 / 57 138. damayantIcampU 1 / 36 140. damayantIcampU 1 / 55 ke Age kA varNana / 142. damayantIcampU 3 / 32 se Age kA varNana / 144. damayantIcampU 5 / 14 ke bAda kA varNana / 146. damayantIcampU 5 / 19 148. damayantIcampU 3 / 23 150. damayantIcampU 4 / 7 ke bAda kA varNana / 152. damayantIcampU 7 / 11 ke pahale kA varNana 154. damayantIcampU 7 / 13 156. damayantIcampU 5/5 158. damayantIcampU 7 / 7 160. damayantIcampU 2 / 21 123. 125. 127. damayantIcampU 1 / 40 damayantIcampU 2 / 3 damayantImpU 1 / 25 se Age kA varNana / damayantIcampU 2 / 25 ke Age kA varNana / damayantIcampU 1 / 30 damayantIcampU 2 / 27 se Age kA varNana / damayantIcampU 1 / 49 damayantIcampU 6 ThA ucchAsa 137. 139. 141. 143. 145. 147. 149. 151. 153. 155. 157. 159. 161. 162. damayantIcampU 4 | 3 163. 164. damayantIcampU 1 / 18 165. 166. damayantIcampU 3 / 14 167. 168. damayantIcampU 7 / 45 169. 170. damayantIcampU 1 / 5 171. 173. saMskRta sAhitya kA itihAsa, pR0 328 172. damayantIcampU 1 / 24 174. kailAsapati tripAThI - damayantIcampU bhUmikA, pR0 81 para zakti saMgamatantra paTala 7 kA zloka draSTavya 175. The Encyclopaedia Indica by N.N. Barn, Vol. IV P. 136. 176. Ancient India (Cunningham ), P. 164. 177. kailAsapati tripAThI - damayantIcampU bhUmikA pR0 85 178. Classical Dictionary, IV Edition, Page 171. 179. damayantIcampU 2 / 28 180. 181. nagendranAtha sampAdita - hindI vizvakoSa, bhAga 6, pR0 65 182. damayantIcampU 6 / 15 183. damayantIcampU 5 / 62 damayantIcampU 1 / 53 damayantIcampU 3 / 32 damayantIcampU 1 / 62 ke bAda kA varNana / damayantIcampU 5 / 16 damayantIcampU 5 / 20 damayantIcampU 3 / 24 damayantIcampU tRtIya ucchvAsa damayantIcampU 7 / 12 damayantIcampU 5 / 4 damayantIcampU 7 / 47 damayantIcampU 1 / 62 se Age kA varNana / damayantIcampU 2 / 23 ke bAda kA varNana / damayantIcampU 1 / 15 damayantIcampU 1 / 23 damayantIcampU 3 | 16 damayantIcampU dvitIya ucchAsa damayantIcampU 1 / 22 damayantIcampU bhUmikA pR0 87 mahAbhArata - zalyaparva 53 / 2 For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ___78 184. kAlidAsa kA bhArata, bhAga 1, pRSTha 119 185. hindI vizvakoSa, bhAga 11, pR0 432 186. manusmRti 2 / 21 187. damayantIcampU 4 / 25 188. damayantIcampU 6 / 66 189. damayantIcampU 6 / 15 190. damayantIcampU 1 / 55 191. damayantIcampU 4 / 25 192. damayantIcampU 6 / 26 193. kAlidAsa kA bhArata bhA0 1, pR0 45 194. damayantIcampU 1 / 55 se Age 195. damayantIcampU caukhambA saMskaraNa pR0 21 196. damayantIcampU pR0 106 197. rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna jodhapura, kramAMka 19601 / yaha prati 15vIM zatAbdI se bhI prAcIna pratIta hotI hai| 198. jinaratnakoSa pR0 166 199. damayantIcampU caukhambA saMskaraNa upodghAta pR0 saM09 200. viSamapadaprakAza TIkA maMgalAcaraNa padya 4 201. damayantIcampU padya 6 // 202. damayantIcampU padya 5 " 203. damayantIcampU caukhambhA saMskaraNa, upodghAta, pR0 10-11 For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantIkathAcampU- TIkAkAra : mahopAdhyAya guNavinaya zramaNa saMskRti ke purodhA munigaNa vizuddha jIvanacaryA kA pAlana karate hue svAdhyAya - dhyAna, paThana-pAThana aura zAstra - saMrakSaNa meM sarvadA / pratisamaya datta - citta rahate the aura AdhyAtmika UrjA va jJAna kI sarvocca sImA ko prApta karane kA prayatna karate rahate the / paThana-pAThana ke sAtha navya sAhitya kA nirmANa bhI karate the| jaina Agama aura jaina sAhitya ke atirikta vizAla dRSTi sampanna hone se sAhitya kI pratyeka vidhA aura zailI para navya-navya sarjana bhI karate the / phalataH sAhitya kI koI bhI vidhA unase achUtI na rahI / nyAya - darzana, vyAkaraNa, koSa, alaMkAra, kAvya, chanda, gaNita, Ayurveda aura jyotiSa Adi samasta viSayoM para nUtana - sarjana ke atirikta vyAkhyA granthoM kA praNayana bhI karate the| jainetara sAhitya para bhI vyAkhyA/ TIkA ke rUpa meM unhoMne vipula sAhitya kA nirmANa kiyaa| satrahavIM zatAbdI ke dhuraMdhara vidvAnoM meM mahopAdhyAya sAdhukIrti, mahopAdhyAya jayasoma, mahopAdhyAya puNyasAgara, jJAnavimalopAdhyAya, samayasundaropAdhyAya, zrIvallabhopAdhyAya, guNavinayopAdhyAya, jinarAjasUri, sAdhusundara, sUracandra aura jJAnapramoda Adi ke nAma agrima paMkti meM rakhe jA sakate haiN| inhIM udbhaTa vidvAnoM meM mahopAdhyAya guNavinaya eka hai| damayantI kathA campU ke vivRtikAra hone se inake vyaktitva aura kRtitva para yahA~ prakAza DAlanA abhISTa hai| guru- paramparA TIkAkAra guNavinaya gaNi ne apanI guru-paramparA kA paricaya dete hue damayantIkathAcampU TIkA kI prazasti meM likhA hai kharataragaccha meM navAGgI TIkAkAra abhayadevasUri kI paramparA meM zrIjinamANikyasUrijI ke paTTadhara gacchanAyaka, yugapradhAna padadhAraka zrI jinacandrasUrijI vidyamAna haiN| isI kharataragaccha kI kSemazAkhA meM kSemarAja upAdhyAya hue| inake cAra ziSya hue - 1. zivasundaropAdhyAya 2. kanakatilakopAdhyAya 3. dayAtilakopAdhyAya evaM upAdhyAya pramodamANikya / pramodamANikya ke cAra ziSya hue - 1. guNaraMga, 2. dayAraMga, 3. jayasomopAdhyAya aura 4. kSemasoma / jayasomopAdhyAya kA maiM ( guNavinaya) mukhya ziSya hU~ / yahI paramparA TIkAkAra ne apane praNIta samagra granthoM meM dI hai / udAharaNa ke taura inakI prathama For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 kRti khaNDaprazasti TIkA kI prazasti uddhRta kI jA rahI hai zrI matkharataragacche shriimjincndrsuurivre||1|| vijayini vijitaanekodbhttkttumdvaadivaadisNdohe| suurishriijinmaanniky-pttttpuurvaaximaartnndde|| 2 // AsaJchrIkSemazAkhAsu sudhaatulphlopmaaH| abhiSekapadaprauDhAH kSemarAjAH ytiishvraaH||3|| zrIbhAratIpratimasanmatisadvicArAH, shaastraarthsaarthvrniirdhilbdhpaaraaH| prApuH pradIptapadavImapi yadvineyAH, zrIpAThakIM nipunnvaadibhirpyjeyaaH|| 4 // zivasundaranAmAnaH kanakAhvAzca sttmaaH| yanmukhAmbhojamAsAdya kamalA mumudetraam||5|| sAdhavyA vAcanA bhavyA azobhanta shubhodyaaH| zrIdayAtilakAzcAtra vairaagyrssaagraaH|| 6 // pramodamANikyagaNipradhAnAH, ziSyAH punrvaacktaabhidhaanaaH| rAjanti teSAM karuNAvadhAnAstacchiSyadakSA viditaarthliinaaH||7|| mAdhuryasArairvacanaprakArairjigyuH surAcAryamapIha taaraiH| jayantu te zrIjayasomaziSTAH, supAThakA me guravo grisstthaaH|| 8 // isI guru-paramparA kA ullekha karate hue guNavinaya ke guru zrI jayasomopAdhyAya karmacandravaMzotkIrtana kAvya meM likhate haiM zrIkarddhamAnatIrthe sudhrmsaudhrmgnndhraamnaaye| udyotanasUrigururjajJe shaasnkRtodyotH|| 503 // zrIsUrimantrazuddhiyairvidadhe suvihitaagrimairgryaa| dharaNAdhipasAnnidhyAttatpaTTe vrddhmaanaaste|| 504 // vasatinivAsaH prAduzcakre yaishcaityvaasino'paasy| jAtAstato jinezvaraguravo durlbhnRptisdsi|| 505 // tatpaTTe sambhUtAH zrIjinacandrAH vikaasimukhcndraaH| saMvegaraGgazAlAprakaraNakArAH sdaakaaraaH|| 506 // yairabhinavA navAGgIvivRtirvidadhe vishuddhdhiinidhibhiH| For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 zAsanasurIprasAdAddevA abhayAdimAstadanu // 507 // zrIjinavallabhasUristato'bhavad vrtdhuraikdhaureyH| caNDApi hi cAmuNDA yatsAnnidhyAdacaNDAbhUt // 408 // tatpade'bhUccatuH SaSTiyoginInAM prasAdhakaH / yugapradhAnatAmAptaH sUriH zrIjinadattarAT // 409 // naramaNimaNDitabhAlAstatpaTTe namadanekabhUpAlAH / jinacandrA gaNapAlA vAJchitadAne vibudhazAlAH // 511 // zrIjinapatigurupAdAH SaTtrizadvAdalabdhajayavAdAH / sthApitagaNamaryAdAstato'pramAdA jayantyAdyAH // 512 // tadanu jineshvrgurvssmbhuuvnnemicndrkulcndraaH| tadanu prabodhasUripravarAstatpaTTasavitAraH // 513 // kalikAlakevalIti khyAtiprAptAstatazca jinacandrAH / bodhitabhUpacatuSTayakRtasevA rAjagacchAkhyAH // 514 // zrIjinakuzalamunIndrAstatpaTTe vighnakaraTipArIndrAH / viSamapathe janamArgitajaladAyaprathitapRthuyazasaH // 515 // tatpadapadmamadhuvratakalpA jinapadmasUrinAmAna: / avadhAnakarA rAjatkUrcAlasarasvatI virudAH // 516 // zrIjinalabdhiyatIndrA labdhinidhAnapradhAnaguNakalitA / zrIjinacandrA guravastadanu jayanti pratApADhyAH // 517 // kRtajainazAsanodayavibhavAH zrImajjinodayAstadanu / zrIjinarAjagaNoditamArgaratAstadanu jinarAjAH / / 518 // zrIjinabhadrayatIndrAstato virejuH kriyAsu niSNAtAH / tatpaTTodayabhUdharasUrA jinacandranAmAnaH // 519 // sadguNarAzisamudrAH samudrasUrIzvarAstadanu jaataaH| taccaraNakamalahaMsAH zrIjinahaMsA lasadvaMzAH // 520 // zrImajjinamANikyA: sUrivarAH prAptasuguNamANikyAH / pravrAjanaguravo mama saJjAtAstadanu vikhyAtAH // 521 // tatpaTTapUrvAcalacUlikAraviH, sapatnazailAvalipakSasatpaviH / jagajjanAmodakRdAnanacchaviH, smygyshovrnnnsaarvaakkviH|| 522 // yugapradhAnatvapadapradAnAjjalAladIsAhivareNa satkRtaH / prauDhapratApo jinacandrasUrivirAjate sadvijayI mahItale // 523 // taccaraNAmbujahaMsAH zrIjinasiMhAH pratApajitahaMsAH / For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpyante zucivaMzAH samastajanapUritAzaMsAH / / 524 // // jinapadmasUri jinalabdhisUri + zrIjinakuzalAmnAye zrImacchrI kSemakIrttizAkhAyAm / zrI kSemarAja - ziSya- pramodamANikyagaNiziSyaiH // 529 // zrIjayasomairvihitA / ina prazastiyoM ke AdhAra se isa paramparA kA vaMzavRkSa isa prakAra banatA hai udyotanasUri | varddhamAnasUri 82 // jinezvarasUri ( kharataraviruda prAptakartA ) | jinacandrasUri (saMvegaraMgazAlA ke praNetA) jinavallabhasUri (mAlavapati naravarmapratibodhaka) guNavinaya gaNi ne apane samagra granthoM meM yugapradhAna jinacandrasUri ke na kevala dharma - sAmrAjya + yugapradhAna jinadattasUri | abhayadevasUri (navAMgI TIkAkAra) | jinezvarasUri | janaprabodhasU maNidhArI jinacandrasUri | jinapatisUri jinacandrasUri + jinakuzalasUri maho0 vinayaprabha + upA0 vijayatilaka For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinacandrasUri vA0 kSemakIrti (kSemazAkhA pravartaka) . jinodayasUri vA0 kSemahaMsa (kAvyatrayI ke TIkAkAra) somadhvaja jinarAjasUri vA0kSemadhvaja jinabhadrasUri (jesalamera jJAnabhaMDAra ke saMsthApaka) jinacandrasUri vA0 kSemarAja gaNi bhAvarAja jinasa ra u0 zivasundara u0 kanakatilaka u0 dayAtilaka u0 pramodamANikya jinahaMsasUri guNaraMga dayAraMga u0 jayasoma kSemasoma jinamANikyasUri puNyatilaka yu0 jinacandrasUri vijayatilaka vidyAkIrti jinasiMhasUri u0 guNavinaya vijayatilaka puNyAta kA hI ullekha kiyA hai apitu sarvatra guNagAna-yazogAna kiyA hai, jisakA kAraNa hai ki inakI dIkSA, pada-prApti Adi hI nahIM apitu AcAryazrI ke sAnnidhya/naikaTya meM rahane kA bhI inheM atyadhika avasara prApta huA hai, ata: yaha Avazyaka hai ki inakA paricaya dene ke pUrva yugapradhAna jinacandrasUri kA vihaMgama dRSTi se paricaya diyA jaay| yugapradhAna jinacandrasUri jinacandrasUri zrIjinamANikyasUri ke ziSya haiN| inake mAtA-pitA vIsA osavAla zrIvaMta aura siriyAde khetasara (mAravAr3a) ke nivAsI the| inakA janma vi0saM0 1595 meM huA thA aura inakA bAlyAvasthA kA nAma thA sultaan| AcArya zrIjinamANikyasUri ke upadeza se prabhAvita hokara 9 varSa kI alpAvasthA meM inhoMne saM0 1604 meM dIkSA grahaNa kI aura usa samaya inakA dIkSA nAma rakhA gyaa--'sumtidhiir'| saM0 1612 bhAdrapada zuklA 9 guruvAra ko jesalamera ke rAula mAladevajI ne AcArya-padArohaNa kA mahotsava kiyA aura begaDagaccha (kharataragaccha kI hI eka zAkhA) ke AcArya guNaprabhasUri ne inako AcArya pada pradAna kara tathA jinacandrasUri nAma prakhyAta kara gacchanAyaka ghoSita kiyaa| saM0 1614 caitra kRSNA saptamI ko bIkAnera meM samAja meM pracalita zithilAcAra ko dUra kara inhoMne kriyoddhAra kiyaa| saM0 1617 meM pATaNa meM jisa samaya tapAgacchIya vidvAn kadAgrahI upAdhyAya dharmasAgara ne For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaccha-vidveSoM kA sUtrapAta kiyA, usa samaya usakA AcAryazrI ne zAstrArtha ke liye AhvAna kiyA aura usake upasthita na hone para, anya tatkAlIna samagra gacchoM ke AcAryoM ke sanmukha dharmasAgara ko utsUtravAdI ghoSita kiyA thaa| samrATa akabara ke AmantraNa se AcAryazrI saM0 1648 phAlguna zuklA 12 ke divasa (25 disambara 1552 I0) vAcaka jayasoma, vAcaka ratnanidhAna, paM0 guNavinaya aura paM0 samayasundara Adi 31 sAdhuoM ke parivAra sahita lAhora meM samrATa se mile aura svakIya upadezoM se akabara ko prabhAvita kara AcAryazrI ne tIrthoM kI rakSA evaM ahiMsA pracAra ke liye anekoM pharamAna prApta kiye| saM0 1649 phAlguna kRSNA 10 ke divasa lAhora meM samrATa akabara se hI 'yugapradhAna' pada bhI prApta kiyA jisakA vizAla mahotsava savA karor3a rupaye vyaya kara bIkAnera ke mahAmantrI karmacandra bacchAvata ne kiyaa| isI pada-pradAna mahotsava ke samaya vAcaka mAnasiMha (mahimarAja) ko AcArya pada dekara akabara kI icchAnusAra hI jinasiMhasUri nAma rakhA tathA vAcaka jayasoma aura vAcaka ratnanidhAna ko upAdhyAya pada evaM paM0 guNavinaya aura samayasundara ko vAcanAcArya pada diyA gyaa| saM0 1670 Azvina kRSNA dvitIyA ko bilADA meM inakA svarNavAsa huaa|" AcAryazrI ne jinavallabhasUri racita pauSadhavidhiprakaraNa para vRtti kI racanA saM0 1617 vijaya dasamI ko pATaNa meM kii| TIkA bahuta hI praur3ha evaM prAJjala hai, zloka parimANa 3558 hai| isa kRti ke antima dvipadIpadya kI vyAkhyA upAdhyAya jayasoma ne kI hai tathA isa TIkA kA saMzodhana tatsamaya ke pratiSThita gItArthaziromaNi mahopAdhyAya puNyasAgara, upAdhyAya dhanarAja aura mahopAdhyAya sAdhukIrti ne kiyA thaa| stavanAdi ke atirikta ApakI sarjita koI bar3I kRti prApta nahIM hai| AcAryazrI dvArA pratiSThita saikar3oM maMdira aura hajAroM mUrtiyA~ prApta haiN| upAdhyAya jayasoma ___ jayasoma kahA~ ke nivAsI the, mAtA-pitA kA kyA nAma thA, kisa saMvat meM janma huA, Adi praznoM ke sambandha meM koI ullekha prApta nahIM hai| saM0 1605 kI prazasti'deg meM inakA dIkSA pUrva kA nAma jayasiMha (jesiMgha) prApta hotA hai, ata: dIkSA samaya bhI saM0 1605 se 1612 ke madhya meM sambhava hai kyoMki dIkSA gacchanAyaka zrIjinamANikyasUri ne svayaM ke karakamaloM se pradAna kara upAdhyAya pramodamANikya gaNi kA ziSya banAyA thaa| inako vAcanAcArya pada kaba prApta huA, isakA bhI koI ullekha prApta nahIM hai| inakI prathama kRti IryApathikI-TviMzikA hai isameM svayaM ke liye jayasomeNa aura isI kI svopajJa TIkA meM (saM0 1641) jayasomanAmnA kA hI ullekha hai aura pauSadhaSaTtriMzikA mUla (saM0 1643) meM gaNiNA jayasomanAmeNaM tathA isI kI svopajJa TIkA (ra0saM0 1645) meM jayasomagaNinAmnA kA prayoga kiyA hai ata: nizcita hai ki saM0 1641 aura 1643 ke madhya meM inako vAcanAcArya pada prApta huA hai| For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM0 1643-1646 ke madhya meM bIkAnera meM maMtrIzvara karmacandra bacchAvata ne inhIM se (jayasoma gaNi se) gyAraha aMga12 (zvetAmbara samAja ke pramukha Agama grantha) zravaNa kiye the| saM0 1648 phAlguna zuklA dvAdazI ko AcArya jinacandrasUri samrATa akabara ke AmantraNa para lAhora Aye, usa samaya ye bhI (jayasomagaNi) bhI sAtha meM the| akabara ke putra zAhajAdA salIma (jahAMgIra) ke mUlanakSatra ke prathama caraNa meM kanyA utpanna huI jo jyotiSiyoM ke matAnusAra aniSTakAraka thii| isaliye akabara ne anuSThAna krvaaye| akabara kI sadicchA se jaina-vidhi se bhI aSTottarI snAtra karavAyA gyaa| isakA sArA vyaya maMtrI karmacandra ne vahana kiyA aura vidhi-vidhAna jayasoma gaNi ne krvaayaa|13 saM0 1649 phAlguna zuklA dvitIyA ko yugapradhAna jinacandrasUri ne lAhora meM akabara kI sAnnidhyatA meM inako upAdhyAya pada pradAna kiyaa| akabara kI sabhA meM inhoMne kisI vidvAn ko zAstrArtha meM parAjita bhI kiyA thaa| zrIguNavinaya racita aMjanAsuMdarI caupAI racanA saM0 1662 meM 'zrIjayasoma mahAuvajhAya' mahopAdhyAya pada kA prayoga hone se spaSTa hai ki saM0 1662 se pUrva hI Apa gaccha meM vayovRddha evaM gItArtha hone se mahopAdhyAya pada se abhihita hone laga gaye the| saM0 1675 vaizAkha zuklA trayodazI ko zatruJjaya tIrtha kI pratiSThA ke avasara para ye bhI zrIjinarAjasUri ke sAtha maujUda the15 / saM0 1675 ke pazcAt inake sambandha meM koI ullekha prApta nahIM hotA hai ata: saMbhava hai 1680 ke lagabhaga ApakA svargavAsa ho gayA ho| __ AcArya jinacandrasUri racita pauSadhavidhi prakaraNa TIkA kA inhoMne punaH avalokana, saMzodhana, parimArjana kara saMzodhita prati likhI thii| antima dvipadI padya kI vyAkhyA bhI inhoMne hI kI thii| isa prazasti meM svayaM ke liye upAdhyAya 6 vizeSaNa kA prayoga kiyA hai ata: yaha saMzodhana 1649 ke pazcAt kA hI nizcita hai| jayasomajI jaina-siddhAntoM ke diggaja evaM prauDha vidvAn the evaM inakA prAkRta, saMskRta aura rAjasthAnI bhASA para bhI pUrNa adhikAra thaa| praznoM ke uttara dene meM bar3e vivekazIla evaM tArkika the| tatkAlIna sAhitya ko dekhane se aisA pratIta hotA hai ki usa samaya AgamoM para, gaccha kI sAmAcArI Adi para jo bhI AkSepa yA prazna utpanna hote the unakA kharatara gaccha kI ora se prAmANika pratyuttara dene kA bhAra inhIM ke skandhoM para thaa| yahI kAraNa hai ki usa samaya ke ratnanidhAnopAdhyAya jaise vidvAn bhI Apa se saiddhAntika viSayoM meM praznottara kiyA karate the| mahopAdhyAya samayasundara jI ne Apake liye jo 'siddhAntacakracakravartI 18 vizeSaNa kA prayoga kiyA hai vaha upayukta hI pratIta hotA jayasoma dvArA nirmita sAhitya (vartamAna samaya meM prApta) kA saMkSipta paricaya isa prakAra hai1. karmacandravaMzotkIrtanakAvya-yaha eka aitihAsika ghaTanApradhAna caritra kAvya hai| isameM bIkAnera ke mahArAja kalyANamalla aura rAyasiMha ke maMtrIzvara karmacandra bacchAvata ke pUrvajoM kA, karmacandra ke sukRta-kalApoM tathA zaurya kA jIvantavarNana hai| isakI racanA saM0 1650, akabara ke For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjyadina se 38veM varSa 9 vijaya dasamI ke divasa lAhora (lAbhapura) meM huI hai| anuSTap aura AryAchada meM 537 padya haiN| saMskRta meM racanA hote hue bhI sarala evaM subodha hai| yaha grantha mahAmahopAdhyAya gaurIzaMkara hIrAcaMda ojhA dvArA hindI anuvAda saha mudraNa ho cukA thA kintu prakAzana na ho sakA siMghI jaina granthamAlA sIrIja meM bhAratIya vidyA bhavana, muMbaI se prakAzita ho cukA hai| 2. IryApathikISaTtriMzikA svopajJa vRtti saha-isakA mUla prAkRta bhASA meM hai aura nAmAnusAra 36 AryA chanda meM hai, mUla kI racanA2deg saM0 1640 meM huI hai aura TIkA kI racanA svayaM ne 164121 meM kI hai| TIkA saMskRta bhASA meM prauDha evaM vistRta hai| isa grantha meM dharmasAgarIya IryApathikISaTtriMzikA kA 60 granthoM ke pramANoM ke AdhAra se khaNDana karate hue kharataragacchIya sAmAcArI ke anusAra sAmAyika meM sAmAyika daNDakasUtra ke pazcAt IryApathikI kA siddhAnta svIkAra kiyA hai| yaha grantha jinadattasUri jJAna bhaNDAra, sUrata se prakAzita ho cukA hai| 3. pauSadhaSaTtriMzikA svopajJavRtti saha-isakA mUla prAkRta bhASA meM 36 AryAoM meM hai aura TIkA saMskRta meM hai| mUla kI racanA 1643,22 TIkA kI racanA saM0 164523 zrAvaNa zuklA 5 ko huI hai| grantha kI racanA AcArya jinacandrasUri ke Adeza se huI hai| isa grantha meM 75 granthoM ke AdhAra se kharataragaccha kI mAnyatAnusAra zrAvaka ko pauSadha kaba karanA cAhie, isakA pratipAdana hai| yaha grantha jinadattasUri jJAna bhaNDAra, sUrata se prakAzita ho cukA hai| 4. sthApanA SaTtriMzikA-anupalabdha hai, kevala uddharaNa24 prApta hai| 5. praznottara catvAriMzat zataka-yaha grantha rAjasthAnI gadya meM hai| tapAgacchIya upAsakoM ne kharataragaccha kI paramparA evaM mAnyatAoM ke saMbaMdha meM chadmarUpa se jo 140 prazna25 kiye the unakA isameM 130 granthoM ke pramANoM ke AdhAra se uttara dete hue apane gaccha kI samAcArI kA viveka pUrNa paddhati se sthApana kiyA hai| isa grantha kI racanA jinacandrasUri ke Adeza se huI hai| lekhaka ne racanA saMvat kA ullekha nahIM kiyA hai kintu jinacandrasUri ke liye 'yugavara'26 kA prayoga hone se spaSTa hai ki isakI racanA saM0 1650 ke bAda kI hai| yaha grantha sva0 buddhimunijI kRta gujarAtI anuvAda ke sAtha mahAvIra svAmI jaina TrasTa, pAyadhunI, muMbaI se prakAzita ho cukA hai| 6. SaDviMzati praznottarANi-yaha grantha rAjasthAnI gadya meM hai| isameM mulatAna nivAsI golavacchA gotrIya sA0 ThAkurasI27 ne jo 26 prazna likhita rUpa meM kiye the unakA yugapradhAna jinacandrasUri ke dharmasAmrAjya meM, yuvarAjAcArya jinasiMhasUri ke Adeza se lAhora meM rahate hue lekhaka ne 76 granthoM ke pramANoM ke AdhAra se uttara pradAna kiyA hai| bhASA sajIva evaM prAJjala hai| isa grantha meM lekhaka ne apanI laghutA ke sAtha vicArazIlatA pradarzita karate hue likhA hai "maiMne ina praznoM ke uttara kevala dRSTirAga (gacchAnurAga) se nahIM diye haiM kintu jaisA AgamoM evaM paramparA dvArA mAnya siddhAnta hai, vaisA hI likhA hai| athavA gaccha kA anurAga kisako nahIM hotaa| ata: anurAga ke kAraNa bhI yadi kucha maiMne mithyA kahA ho to maiM 'mithyAduSkRta' karatA huuN|"28 For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 isakI racanA bhI saM0 1650 ke Asa-pAsa kI hI hai| zloka parimANa 580 hai| isakI 17vIM zatAbdI kI 14 patroM kI zuddha prati vardhamAna jaina jJAna bhaNDAra (bar3A upAsarA), bIkAnera meM prApta hai, kramAMka 186 hai| 7. aSTottarI snAtravidhi-jaisA ki Upara kahA jA cukA hai ki zAhajAdA salIma (jahAMgIra) ke mUlanakSatra ke prathama caraNa meM kanyA utpanna hone ke kAraNa isa doSa ke zAntyartha akabara kI icchAnusAra lAhora jaina mandira meM jaina vidhi se aSTottarI snAtra kiyA gayA thaa| yaha vidhAna jinacandrasUri ke netRtva meM jayasoma gaNi ne kiyA thaa| isI vidhi ko AcAryazrI ke Adeza se jayasoma ne upAdhyAya29 banane ke pazcAt arthAt 1650 lAhora meM rAjasthAnI gadya meM likhita rUpa pradAna kiyaa| isakI 19vIM zatAbdI kI jJAnabhakti likhita 10 pannoM kI prati dAnasAgara jJAna bhaMDAra, bIkAnera, kramAMka 542 meM hai| 8. bAhara bhAvanA sandhi-rAjasthAna padya meM bAraha DhAloM meM bAraha bhAvanA kA pratipAdana kiyA hai| 12 bhAvanAyeM ye haiM-anitya, azaraNa, bhavasvarUpa, ekatva, anyatva, azucitva, Asrava, saMvara, nirjarA, lokadharma, suloka aura bodhidurlbh| isakI racanA saM0 1646 bIkAnera3deg meM zrI jinacandrasUri ke rAjya meM huI hai| isakI anekoM pratiyA~ prApta haiN| 9. bArahavratagrahaNa rAsa-AcArya zrIjinacandrasUri ne zrAvikA koDA31 aura zrAvikA lAchaladevI ne 1647 vaizAkha zuklA tRtIyA ko zrAvikA ke 12 vrata grahaNa kiye the| isa vrata grahaNa kA rAsa rAjasthAnI padyoM meM lekhaka ne banAyA hai| isakI 17vIM zatI meM likhI huI pratiyA~ zrI abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM hai, kramAMka 1595 evaM 1596 haiN| 10. vayarasAmI prabandha ( vajrasvAmI caupaI)-isa prabandha meM Avazyaka sUtra kI bRhavRtti ke AdhAra se dazapUrvI zrI vajrasvAmI kA caritra rAjasthAnI padyoM meM likhA gayA hai| isakI racanA saM0 1659 zrAvaNa zuklA 4 ko jodhapura32 meM huI hai| bhASA meM pravAha evaM lAlitya hai| padya 146 haiN| isakI 17vIM zatAbdI kI likhita 6 patroM kI prati dAnasAgara jaina jJAna bhaNDAra, bIkAnera meM prApta hai jisakA kramAMka naMbara hai 1237 / 11. guruparvakrama-yaha kharataragaccha kI aitihAsika guru-paramparA arthAt paTTAvalI hai| isakI racanA kA kAraNa batalAte huye likhA hai ki 'chidragrAhI aura veSadhArI loga paramparA aura AmnAya se anabhijJa vyaktiyoM ko bhrama meM DAla dete haiM ataH una alpajJa bhavyoM ke upakArArtha, gaNAdhipa jinacandrasUri kI AjJA se maiM isa guruparvakrama ko likhatA huuN|' zrImatkharatarasvacchagacche suurirgnnaadhipH| zrIvIrAnukramAyAtaH jincndrgurogiraa|| 2 // For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAramparyamajAnAtirAmnAyA bhaavto'dhikm| bhrAmitA ye jnaacchidrgraahibhirvessdhaaribhiH|| 3 // tAnalpamedhaso bhavyAnugrAhya ythaakrms| guruparvakramaH so'yaM jysomairihocyte||4|| anta meM prazasti na hone se isakI racanA kA kAla nizcita nahIM kiyA jA sakatA kintu anta meM "tatpaTTe zrIjinacandrasUri; rIhaDa gotrIyaH" tathA svayaM ke liye kisI pada kA prayoga na hone se yaha racanA saM0 1640 ke Asa-pAsa kI mAnI jA sakatI hai| prArambha meM Avazyaka pIThikA, kalpasUtra sthavirAvalI aura nandIsUtra sthavirAvalI ke AdhAra para devardhigaNi kSamAzramaNa taka kI paramparA dete hue inhIM kI zAkhA-prazAkhAoM se ni:sRta kRSNarSi, brahmANa, harSapura (maladhAra), ukeza, koraMTa, citravAla, bRhadgaccha kI utpatti dI hai| vicArAmRtasaMgraha aura dharmaratnaprakaraNa vRtti ke AdhAra se tapAgaccha kI devendrasUri taka kI paramparA dI hai| isake pazcAt aneka paTTAvaliyoM aura anyagacchIya sAmAcArI ke AdhAra se sudharmasvAmI se lekara yu0 jinacandrasUri taka kharataragaccha kI paramparA kA vizadatA ke sAtha Alekhana kiyA hai aura isa gaccha kI zAkhAoM kI utpatti ke kAraNa bhI diye haiN| isa parvakrama meM kaI navIna jJAtavya bAteM likhI haiM jo mukhyatayA nimna haiM1. svAtisUri aura umAsvAti eka hI vyakti haiN| 2. varddhamAnasUri ko 'gAjaNAditrayodazasuratrANachatroddAlaka caMdrAvatInagarIsthApaka' likhA hai| 3. rudrapallIya kharatarapaTTAvalI ke AdhAra se abhayadevasUri ke 10 ziSyoM (AcAryoM) se 9 zAkhAyeM huI haiM-1. kaDahaTTiyA, 2. chatrAvalA, 3. DugarauMcA, 4. mahuecA, 5. aMbAsaNA, 6. uMbarasejA, 7. naMdAsaNA, 8. TimbANiyA, 9. dhvlkkiyaa| mUla paramparA meM paTTadhara jinavallabhasUri hue| sAtha hI devabhadrAcArya ko kaDahaTTiyA zAkhA kA saMsthApaka mAnA hai| 4. jinakuzalasUri kA svargavAsa saM0 1385 phAlguna zuklA pUrNimA ko devarAjapura meM huaa| parvakrama gadya evaM padya donoM meM likhita hai| padya 63 haiM aura avazeSa gadya saMskRta hai| isakI pratiyA~ bhAMDArakara oriyanTala risarca insTrITayUTa, pUnA kra0 naM0 617 patra 23; kezariyAnAtha jJAna bhaMDAra, jodhapura DAvaDA naM0 15 prati naM0 104 patra 12-kucha hissA guNavinaya gaNi likhita va saMzodhita prati, tathA ambAlA jJAna bhaMDAra naM0 1127 patra 4 kI apUrNa prati prApta 12. pArzvajinastavaH-'kevalAkSaramaya'-padya 5, isakA Adipada hai-'janavanavanadhara dhrnndhr'| 13. pArzvajinastava:33-'hAracitramaya'-padya 5, Adi pada-'vande subhAvasu saMghakaraM shmokN'| For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 14. pArzvajinastavaH - ' zRMkhalAcitramaya ' padya 5, Adi pada - ' lasatpaMkajAmoda - ni:zvAsasAraM ' / 15. pArzvajinastava:- - padya 5, Adi pada-'santoSazarmasadanaM sadanandyasAraM ' / 16. timarI - grAmastha pArzvastavaH - padya 5, Adi pada-' bhvikbhaavuksNgmkaarm'| inake atirikta bhASA ke kaI stavana, pada Adi bhI prApta haiM / upAdhyAya guNavinaya - vahA~ ke nivAsI the, kaba janma huA, mAtA-pitA kA kyA nAma thA, svayaM kA dIkSA pUrva kyA nAma thA, kaba dIkSA grahaNa kI, gaNi pada tathA upAdhyAya pada kaba prApta huA, aura kaba svargavAsa huA Adi ke sambandha meM koI ullekha prApta nahIM hai / svapraNIta granthoM ke AdhAra para kucha anumAna kiye jA sakate haiN| pradhAna jinacandrasUri sthApita naMdI sUcI ko dekhate hue 'vinaya' naMdI AThavIM hai / 'rAja' naMdI dasavIM hai| mahimarAja (jinasiMhasUri) kA dIkSA samaya 1623 hai / ata: 1612 se 1323 taka dasa naMdiyA~ sthApita huIM, arthAt prativarSa eka naMdI sthApita huI / ataH vinaya naMdI kA samaya 1620 aura 1621 kA mAnA jA sakatA hai| aisI avasthA meM yaha anumAna kara sakate haiM ki guNavinaya ka dIkSA 1620 yA 1621 meM huI hai| dIkSA ke pUrva kama se kama bhI 8-9 varSa kI avasthA kA anumAna kiyA jAya to inakA janma saMvat 1612 yA 1613 svIkAra kiyA jA sakatA hai / inake (guNavinaya) praNIta bhASA ke granthoM ko dekhane se spaSTa hai ki ina para rAjasthAnI bhASA kA pUrNa prabhAva hai, ataH ye rAjasthAna prAnta ke hI nivAsI the, mAnA jA sakatA hai| dIkSA grahaNa karane ke pazcAt inakA adhyayana jayasomopAdhyAya ke sAnnidhya meM hI huA hai| khaNDaprazasti TIkA meM 'supAThakA meM guravo gariSThAH 34 aura damayantI kathA campU TIkA meM 'santIha :35 zabdoM se lekhaka ne spaSTa kara diyA hai ki mere vidyAguru aura guru jayasoma hI haiM / matpAThakAH vinayajI ne apanI prathama kRti khaNDaprazasti kI TIkA 1641 aura pratyeka avatAra kI TIkA kI prAnta prazasti meM svayaM ke liye ' zrIguNavinaya - viracitAyAM' kA prayoga kiyA hai aura nemidUta kI TIkA (ra0saM0 1644) meM svayaM ke liye 'guNavinayagaNisudhiyA '36. kA prayoga kiyA hai / ataH spaSTa hai ki inako gaNi pada saM0 1641 aura 1644 ke madhya meM prApta huA hai| saM0 1648 taka khaNDaprazasti, nemidUta, damayantIcampU aura raghuvaMza Adi granthoM para TIkAyeM racakara guNavinaya jI kAphI pratiSThA aura prasiddhi prApta kara cuke the / yahI kAraNa hai ki inakI pratibhA aura asAdhAraNa yogyatA dekhakara hI AcArya jinacandrasUri samrAT akabara ke AmantraNa para jaba saM0 1648 phAlguna zuklA 12 ko lAhora padhAre usa samaya inako bhI sAtha le gaye the / saM0 1649 phAlguna kRSNA 10 ko lAhora meM yugapradhAna -pada-pradAna mahotsava ke samaya samrAT akabara kI upasthiti meM yugapradhAna jinacandrasUri ne sva - karakamaloM se inheM vAcanAcArya pada pradAna kiyA thA / 37 For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 upAdhyAya pada-guNavinayajI ne svayaM ke liye pAThaka pada kA prayoga sarvaprathama 1663 meM zatrujaya tIrtha stavana (Adi pada-DUMgara bhalai bheTyau zrI serjeja taNau) gA0 14 meM 'saMthuNiyau pAThaka guNavinaya' kiyA hai| pazcAt 1665 utsUtrodghaTTanakulakakhaNDana (kumatimatakhaNDana) meM 'pAThakavaraguNavinayaiH' (padya 7) kiyA hai| ataH yaha nizcita hai ki 1663 ke pUrva hI yu0 jinacandrasUri jI ne inheM upAdhyAya pada pradAna kiyA thaa| kavirAja-guNavinaya ke ziSya matikIrti ne saM0 1676 meM racita niyukti-sthApana nAmaka grantha (padya 5) meM likhA hai ki 'campU (damayantIcampU) raghu (raghuvaMza) Adi pramukha kAvyoM ke TIkAkAra hone se tathA naye-naye kavitva (kAvya) sarjana karane ke kAraNa jinhoMne jahAMgIra se 'kavirAja' pada prApta kiyA' campUraghumukhyAnAM vivaraNAttayA jhaaNgiiraat| navanavakavitvakathanairavApta kviraajiraajpdaaH||5|| matikIrtti ke isa kathana se spaSTa hai ki jahAMgIra ne inheM 'kavirAja' pada dekara sammAnita kiyA thaa| yaha samaya saM0 1650 se 1655 ke madhya kA ho sakatA hai| sAtha hI isa kathana se do naye tathya sAmane Ate haiM-1. saM0 1649 ke pazcAt guNavinayajI kA jahAMgIra se varSoM taka samparkasambandha banA rahA aura 2. guNavinayajI ne nUtana kAvyoM kA nirmANa kiyaa| kintu duHkha hai ki vartamAna meM prApta guNavinayajI ke sAhitya meM Aja taka koI navIna kAvya prApta nahIM huaa| saMbhava hai kinhIM bhaMDAroM meM baMda hoM yA naSTa ho gaye hoN| ___ bhramaNa-guNavinayajI racita stavana-sAhitya meM evaM granthoM meM jina nagaroM ke nAmoM kA ullekha huA hai ve ye haiM-phalaudhI, jodhapura, serUNA, pAlI, bApar3Au, mAlAsara, bIkAnera, jaisalamera, amarasara, laudravA, bADamera, sAMgAnera, mAlapurA, AgarA, lAhora, sadharanagara, tosAmanagara, mahimapura, hisAra, khaMbhAta, rAjanagara (ahamadAbAda), navAnagara, benAtaTa, rADadrahapura, vizAlA, bhaDakuli, zatrujaya, giranAra aadi| isase spaSTa hai ki ApakA vihAra-vicaraNa kSetra sindha, paMjAba, uttarapradeza, rAjasthAna aura gujarAta rahA hai| ____ saM0 1644 meM bIkAnera se zatrujaya tIrthayAtrA ke liye yAtrI saMgha nikalakara saMghapati somajI ke saMgha ke sAtha zatrujaya gayA usameM guNavinayajI bhI sammilita the aura usa saMgha kA varNanAtmaka stavana bhI inhoMne 'zatrujaya caityaparipATI' ke nAma se banAyA thaa| saM0 1663 phAlguna zuklA 3 ko bhI inhoMne girirAja kI yAtrA kI thI tathA saM0 1675 vaizAkha zuklA 13 ke dina saMghapati rUpajI kArita zatrujaya tIrtha para bRhatpratiSThA mahotsava ke samaya bhI Apa upasthita the|38 ____ iSTa-guNavinayajI ko apane jIvana meM tIrthaMkaroM meM phalavarddhi pArzvanAtha kA adhika iSTa pratIta hotA hai jo ki inake granthoM ke maMgalAcaraNoM se spaSTa hai| sAtha hI isase bhI adhika dAdA jinadattasUri aura dAdA jinakuzalasUri kA inheM iSTa thaa| yahI kAraNa hai ki inhoMne apane grantha For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI prazastiyoM meM dAdA dvaya kA bar3I zraddhA aura bhakti ke sAtha smaraNa kiyA hai| sAhitya-sarjana-guNavinayajI jainAgama, jaina sAhitya, vyAkaraNa, sAhitya, koza aura lakSaNa-zAstra ke dhurandhara evaM apratima vidvAn the| gaccha aura sAmAcArI kI carcAoM ke prasaMga meM vAdIbha paMcAnana kI taraha prAmANika evaM tarkapUrNa sacoTa uttara dene meM siddhahasta the| prAkRta, saMskRta aura rAjasthAnI bhASA para inakA ekAdhipatya thaa| ye na kevala vidvAn hI the apitu lekhinI ke bhI dhanI the| inakA sAhitya-sarjana kAla 1641 se 1675 ke madhya kA hai| isa kAla meM inake dvArA sarjita sAhitya vipula parimANa meM Aja bhI prApta hai| isa sAhitya ko hama 7 vibhAgoM meM bAMTa sakate haiM-1. saMgraha grantha, 2. anekArtha sAhitya, 3. saMskRta TIkAyeM, 4. rAjasthAna gadya meM bAlAvabodha, 5. rAjasthAnI padya meM rAsAdi, 6. khaNDana-maNDanAtmaka grantha aura 7. sphuTa saahity| inakI pratibhA aMkana karane hetu kevala granthoM kI sUcI mAtra na dekara granthoM kA saMkSipta paricaya denA Avazyaka hai jisase hama inake vyaktitva aura kRtitva kA kucha anumAna kara skeN| sarjita sAhitya kA vibhAga ke anusAra saMkSipta paricaya isa prakAra hai 1. saMgraha grantha 1. vicAraratnasaMgraha-isakA prasiddha nAma 'huNDikA' hai| isameM Agamika, prAkaraNika, dArzanika, vaisaMvAdika, pAramparika evaM sAmAcArika 1065 praznoM (adhikAroM) ke uttara diye gaye haiN| isakI zailI khaNDana-maNDanAtmaka na hokara vizuddha vicArAtmaka zailI hai| bhASA saMskRta hai| samaya-samaya para hisAra, mahimapura aura jesalamera Adi ke zrIcandra, maMtri devA, sAraNadAsa, sUjA, meghA, udayakarNa, DUMgara Adi zrAvakoM39 ne pramodamANikyagaNi, jayasomopAdhyAya aura ina se prazna kiye the, una praznoM kA saMkalana kara isameM uttara diyA gayA hai| aNahilapurapattana aura jesalamera ke prasiddha jJAna bhaNDAroM kA avalokana kara uddharaNa diye gaye haiN| isa grantha kI pUrNAhUti saM. 1657 meM seruNA nAmaka nagara meM huI hai| isa grantha kA bIjaka (viSaya sUcI) svayaM guNavinayajI dvArA saM0 165242 kA likhita prApta hai| isa bIjaka meM praznoM ko 'adhikAra' ke nAma vyavahRta kiyA hai| ___ yahA~ yaha prazna vicAraNIya hai ki prApta prazasti meM racanA saMvat 1657 (munizararasazazimAne) diyA hai aura bIjaka meM 1652 / isakA nirNaya prAcIna prati ko dekhe binA karanA asaMbhava hai| saMbhava hai prAcIna prati meM 'muni' ke sthAna para anya saMkhyA vAcaka zabda ho| ___ isa grantha meM lagabhaga 230 granthoM ke uddharaNa dete hue praznoM kA samAdhAna kiyA gayA hai| granthoM kI tAlikA ko dekhate hue aisA pratIta hotA hai ki guNavinayajI ne jesalamera aura pATaNa bhaMDAra kA pUrNa rUpa se maMthana kara uddharaNa saMgraha nikAlA ho! uddhRta granthoM kI akArAnukrama se tAlikA nimnalikhita hai anuttaropapAtikadazAsUtra TIkA saha, anuyogadvArasUtra cUrNi-TIkA saha, antakRddazAMgasUtra For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA saha, aSTa kaprakaraNa jinezvara sUrikRta TIkA saha, AcAra-dinakara, AcAra pradIpa (ratnazekharasUrikRta), AcArAMgasUtra cUrNi-niyukti-TIkA saha, AlocanA vidhi (jIrNA, pUrvAcAryakRta), Avazyaka-saptatikA (municandrasUri kRta), Avazyaka sUtra cUrNi-niyukti-bRhadvRtti (hAribhadrIya)-TippaNaka saha, Avazyaka bAlAvabodha (hemahaMsagaNikRta), uttarAdhyayana sUtra cUrNi, uttarAdhyayana TIkA (azoka kRta 184), uttarAdhyayana sUtra bRhavRtti (zAntyAcAryakRta), upadezapadaTIkA (vardhamAnasUrikRta), upadezamAlA TIkA, upadezasaptatikA (somadharmagaNikRta), upAsakadazAsUtra TIkA saha, oghaniyukti TIkA saha, aupapAtika sUtra TIkA saha, kathAkoSa (jinezvarasUrikRta), karmasthiti prakaraNa, kalpabhASya, kalpanirukti (vinayacandrasUrikRta), kalpavRtti, kalpasUtra TIkA saMdehaviSauSIdha (jinaprabhasUrikRta), kalpAvacUri (kulamaNDanasUrikRta), kAlikAcArya kathA (bhAvadevasUrikRta), kAlikAcArya kathA (kasyAMzcit), kAlasaptatikA (dharmaghoSasUrikRta), kSetrasamAsa, gacchAcAraprakIrNaka, gaNivijAprakIrNaka, guNasthAnavRtti, gurutattvapradIpa, gommaTasAra karmakANDa TIkA saha, gautamapRcchA TIkA saha, caturviMzatiprabandha (rAjazekhasUrikRta), carcarI (jinadattasUrikRta), cirantanagAthA (47), caityavandanakulaka TIkA saha, caityavandana bhASya TIkA saha, jambUdvIpaprajJaptisUtra TIkA saha, jItakalpasUtra TIkA saha, jIrNoddhAraprakIrNaka (120), jIvasamAsaprakaraNa TIkA saha, jIvAnuzAsana TIkA saha, jIvAbhigamasUtra TIkA saha, jJAtAdharmakathAsUtra TIkA saha, jyotiSkaraNDaka TIkA saha, ThANA vRtti (devacandrasUrikRta), tattvArthasUtra bhASya-TIkA, tapAgacchIya bRhatsAmAcArI, tIrthodgAraprakIrNaka, dazavaikAlika sUtra cUrNi-bRhadvRtti saha, dazAzrutaskandha sUtra cUrNi saha, dikpaTIgranthaH (165), dinacaryA, duHSamAkAla- zramaNasaMghastotra (225), dharmaprabhasUri (46), dharmabinduprakaraNa TIkA saha, dharmaratnaprakaraNa bRhadvRtti saha, naMdIzvaracaityastava (jinavallabhIya) TIkA (sAdhusomakRta) saha, nandIsUtra cUrNi-laghuvRtti-bRhadvRtti saha, namaskArAvalI (125), navapadaprakaraNa laghuvRttibRhadvRtti saha, nizIthasUtra bhASya-cUrNi saha, paMcakalpa bhASya-cUrNi saha, paJcavastu prakaraNa TIkA saha, paJcasaMgraha, paJcAzaka prakaraNa cUrNi (yazodevasUrikRta 114)-vRtti (abhayadevasUrikRta) saha, parigrahaparimANakulaka (jinavallabhasUri kRta 226), paryuSaNAkalpa, Tippanakadvaya (devasenagaNikRta 86, pRthvIcandrasUrikRta), pAkSikasUtra cUrNi-vRtti saha (363), pAkhaNDikavicAragarbha vIrastotra (217), piNDaniyukti TIkA saha, prajJApanA sUtra TIkA saha, pratyAkhyAna bhASya-cUrNi saha, pravacanasAroddhAra TIkA saha, prazamarati prakaraNa TIkA saha, pratyAkhyAna bhASya-cUrNi saha, pravacanasAroddhAra TIkA saha, prazaparati prakaraNa TIkA saha, praznavyAkaraNasUtra TIkA saha, bRhatkalpasUtra niyukti-bhASya-cUrNi-vRtti saha, bhagavatI sUtra TIkA saha, bhaktaprakIrNaka, manusmRti, maraNavibhaktiprakIrNaka, mahAnizItha sUtra, munisuvratacaritra (padmaprabhasUrikRta), yatijItakalpa bRhadvRti saha, yogabindu TIkA (municaMdrasUrikRta) saha, yogavidhiprakaraNa (ajitadevasUri kRta), yogazAstra bRhadvRtti-bAlAvabodha (somasuMdarasUrikRta) saha, yogasaMgraha (90), ratnakoza (242), For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnasaMcayaprakaraNa (237), rAjapraznIya sUtra TIkA saha, lalitavistarA, vandAruvRndArakavRtti, vasudevahiNDI, vAsupUjya-caritra, vicAragrantha (147, 148), vicArasAra (merusundarakRta), vicArAmRtasaMgraha (kulamaNDanasUrikRta), vijaya caritra, vipAkasUtra TIkA saha, vizeSakalpa-bhASyacUrNi saha, vizeSAvazyaka bhASya, viSNupurANa, vIracariyaM (guNacaMdra gaNi kRta), vIracaritra (hemacandrAcArya kRta), vyavahArasUtra niyukti-bhASya-cUrNi-TIkA saha, zataka TIkA, zataka-laghu TIkA, zatapadI, zatruJjayamAhAtmya, zAntinAtha caritra, zAzvata-caityajinabimba-svarUpa-nirUpaka stotra (taruNaprabhasUrikRta 235), zrAddhajItakalpa TIkA saha, zrAddhadinakRtya laghuvRtti saha, zrAddhavidhiprakaraNa TIkA saha (ratnazekharIya), zrAvakadharmaprakaraNa (jinezvarIya) TIkA (lakSmItilaka kRta) saha, zrAvaka prajJapti TIkA saha, zrAvakapratikramaNacUrNi (vijayasiMhAcArya kRta), SaTsthAnakaprakaraNa TIkA saha, SaDazIti TIkA saha, SaDAvazyaka TIkA (jinezvarasUrikRta 142), SaDAvazyaka vRtti (namisAdhukRta), SaDAvazyaka vRtti (zrIcandrasUrikRta), saMgrahaNI vRtti saha, saMghapaTTaka bRhadvRtti, citrakUTIyaprazasti, saMghAcAra TIkA saha, saMdehadolAvalI TIkA saha, samayasAra TIkA saha (78), samavasaraNastavAvacUri, samavAyAMga sUtra TIkA saha, sarvajIvazarIrAvagAhanA stava (jinavallabhasUri kRta), sAdhudinacaryA vRtti (matisAgarIya), sAmAcArI (vasudevasUri kRta), siddhaprAbhRta, siddhasenadivAkara (36), sUkSmArthavicArasAroddhAra TIkA (dhanezvarasUrikRta) saha, sUtrakRtAMga sUtra cUrNi TIkA saha, sUryaprajJapti TIkA saha, sUraprabhAcArya (105), sthAnAMga sUtra TIkA sh| ___ isa grantha kA zloka parimANa lagabhaga 13000 hajAra hai| isakI 19vIM zatI kI likhita prati rAjendrasUri jJAna bhaMDAra, Ahora meM prApta hai, isI prati ke sAtha svayaM guNavinaya dvArA likhita bIjaka (sUcI) bhI hai| isI zatAbdI kI pratilipiyA~ bIkAnera bar3e jJAna bhaMDAra aura jinaharisAgarasUri jJAna bhaMDAra, lohAvaTa meM upalabdha hai| vicAra-vimarza kA yaha mahattvapUrNa grantha prakAzana yogya hai| 2. anekArtha-sAhitya 2. savvattha-zabdArtha-samuccaya-prazasti meM racanA saMvat kA ullekha na hone se isakI racanA kaba huI nizcita rUpa se to nahIM kahA jA sakatA, kintu prazasti meM "zrIjayasomagaNi-ziSyapaNDita-guNavinayagaNibhiramI arthAH" guru jayasoma ke liye va svayaM ke liye 'gaNi' zabda kA prayoga hone se yaha nizcita hai ki isakI racanA saM0 1649 ke pUrva ho cukI thii| pANinIya, siddhahema vyAkaraNa aura anekArtha evaM ekAkSarI koSoM ke AdhAra se 'savvattha' zabda ke subhaTa, gaNadhara, acchuptA devI, bhUpAla, guru, vRSabha, yoga Adi 117 artha kiye haiN| 115 veM aura 116 ke artha meM gacchanAyaka jinacandrasUri, guru jayasoma aura svayaM ke nAma kA grahaNa kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 udAharaNa ke taura para donoM artha uddhRta haiM "zAvA:-bAlA: zAvetyupalakSaNaM tena taruNapravayasAmapi grahaNaM, te vidyante yasmin gacche sa zAvI - zrImabRhatkharataragaccha : tasya pAlane AsthA - yatno yeSAM te zAvyAsthA: - zrIjinacandrasUrayaH, hrasvaH saMyoge (siddha0 8-1-84) iti hrsvH|| 115 // " setyanena vItyanena ca svaguru - kavinAma sUcitaM, tatra setyanena tulAdaNDa- madhyagrahaNanyAyena ubhayapArzvasthayorjayo (rmayo) grahaNaM, tathA ca 'jayasomA' ityaagtm| teSAM ziSyeNa vItyanena ca tannyAyenaiva guNanayayorgrahaNaM, tathA ca 'guNavinaya' iti siddham / tena guNavinayena prarUpitA ye arthAste savyarthAH tattvodbodhakA bhavanti // 116 // zailI aura bhASA prauDha evaM prAJjala hai| yaha grantha 'anekArtharatnamaMjUSA' nAmaka grantha meM devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa, sUrata se prakAzita ho cukA hai| 3. saMskRta TIkAyeM 3. khaNDaprazasti subodhinI TIkA-kavi hanUmAn racita khaNDa-prazasti nAmaka laghu kAvya para 'subodhinI vivRti' nAmaka yaha TIkA hai| isa khaNDa kAvya meM daza avatAroM kI stuti hone se ise 'dazAvatAra stotra' bhI kahate haiN| isa TIkA kI racanA saM0 1641 meM huI hai|43 saMvat ke AdhAra se guNavinayajI kI yaha prathama racanA hai| prathama kRti hone para bhI bhASA meM nikhAra hai aura vyAkhyA bhI hRdygraahy| TIkA meM gaNijI ne sUktAvalI, ratnAvatArikA, zAradAtilakavRtti Adi 19 granthoM ke uddharaNa diye haiN| jambU zabda kA hrasva prayoga zuddha hai yA nahIM, isa para cAndra jaisI aprasiddha vyAkaraNa kA bhI uddharaNa diyA hai| padya 147 kI TIkA meM zIladevasUri5 kA ullekha kiyA hai, inakI kauna sI kRti hai? anveSya hai| padya 13 kI TIkA meM pUrvavRttikRtA' zabda se isakI prAcIna TIkA kA ullekha kiyA hai| yaha TIkA kisakI hai? zodhya hai| ___ isa TIkA kI anekoM prAcIna pratiyA~ rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura, zAkhA kAryAlaya bIkAnera, bRhadjJAna bhaNDAra bIkAnera Adi meM prApta haiN| yaha TIkA mere dvArA sampAdita hokara rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna jodhapura se san 1975 meM khaNDaprazastiH TIkA dvaya sahita prakAzita ho cukI hai| 4. nemidUta TIkA-sAMgaNa suta vikrama praNIta meghadUta ke caturtha caraNa kI pAdapUrti rUpa kAvya para saM0 1644 meM bIkAnera meM mahArAjA rAyasiMha jI aura mantrIzvara karmacandra bacchAvata6 ke rAjyakAla meM isa TIkA kI racanA huii| padya 54 meM kavi dvArA prayukta 'viracata' zabda ko TIkAkAra ne cintya mAnA hai| TIkA prauDha evaM paThanIya hai| prazasti meM TIkAkAra ne svayaM ke liye aura guru ke liye 'gaNi'47 pada kA prayoga kiyA hai| isakI svayaM (guNavinayajI) dvArA likhita prati rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, zAkhA kAryAlaya bIkAnera, motIcaMda khajAMcI saMgraha meM prApta hai| isa prati kA For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 prathama patra aprApta hai| yaha TIkA mere dvArA sampAdita hokara sumati sadana, koTA se prakAzita ho cukI 5. damayantI-kathA campU TIkA-trivikrama bhaTTa racita isa campU kA dUsarA nAma damayantIcampU bhI hai| isa TIkA kA nAma vivRti hai| anUpa saMskRta lAyabrerI, bIkAnera Adi kI pratiyoM meM isa TIkA kA nAma 'sArasvatI'48 likhA hai| isa TIkA kI racanA saM0 1647,49 akabara ke rAjyakAla se 353deg varSa, bIkAnera ke mahArAja rAyasiMha jI evaM maMtrIzvara karmacandra bacchAvata51 ke zAsana meM seruNaka (seruNA) nAmaka nagara meM huI hai| isakA saMzodhana ratnanidhAnopAdhyAya52 ne kiyA hai| zloka parimANa gyAraha hajAra hai| isa TIkA kI vizeSatA ke sambandha meM pahale prakAza DAla cukA huuN| isa TIkA kI saM0 1653 kI likhita prati anUpa saMskRta lAyabrerI, bIkAnera kramAMka 3210 meM prApta hai tathA TIkA racanA ke Asa-pAsa kI prati rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura meM prApta hai| 6. raghuvaMza 'vizeSArthabodhikA' TIkA-isa TIkA kI racanA saM0 164653 meM akabara54 ke. sAmrAjya meM, vikramanagara (bIkAnera) meM, mahArAjA rAyasiMhajI tathA bIkAnera ke mukhyamaMtrI zrI karmacandra55 ke rAjyakAla meM, yugapradhAna jinacandrasUri56 ke dharmasAmrAjya meM huI hai| viziSTa ziSyoM57 (sAmAnya abhyAsiyoM ke liye nahIM) ke paThanArtha isakI racanA kI gaI hai| TIkA kA zloka parimANa 9000 hai| yaha TIkA nAmAnurUpa hI vizeSArthadyotaka hai, prauDha evaM vidvadbhogyA hai| TIkA ke prArambha meM hI maMgalAcaraNa padyoM meM TIkAkAra ne kahA hai ki-"dinakara, vallabha, cAritravarddhana, janArdana Adi kaviyoM (TIkAkAroM) dvArA likhita raghuvaMza kI TIkAoM kA upajIvya hokara, gurucaraNoM ke Adeza se ziSyaprabodhanArtha, navya evaM bhavyArthadIpanapaTvI TIkA kI maiM racanA karatA huuN| yadyapi pUrva kI TIkAyeM viziSTa evaM doSarahita haiM tathApi maiM una sabhI TIkAoM kA isa TIkA meM sAmaJjasya sthApita karane kA prayAsa kara rahA huuN| merA yaha prayatna saphala ho|" dinakara-vallabha - caaritrvrddhnaagrim-jnaardnaabhikhyaiH| kavibhirvihitAH svahitAstavRttI: prthmmupjiivy||5|| kurve zrIraghuvRttiM navyAM bhvyaarthdiipnpttissttaam| prAptazrIgurucaraNAdezaM shissyprbodhkRte||6|| yadyapyavadyarahitAH pUrveSAM vRttayo vishessyutaaH| tadapi tadekIkaraNAdatrAyAso'stu me sphlH||7|| guNavinayajI kA yaha ekIkaraNa karane kA AyAsa kevala garvokti mAtra nahIM hai, apitu TIkA kA AloDana karane para spaSTa hai ki TIkAkAra apane isa prayatna meM pUrNarUpeNa saphala huA hai| kahIM kisI TIkAkAra ke mantavya ko svIkAra kiyA hai, to kahIM use siddha kara sAmaJjasya sthApita karane (arthasaMgata banAne) kA prayatna kiyA hai, to kahIM usameM dUSaNa dikhalAkara usa artha ko tyAjya mAnA For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| janArdanI TIkA kA jarnAdana ke nAma se itane sthAnoM para prayoga kiyA hai :-sarga 4-padya 53, 12-91, 13-7, 13-72, 14-9, 19-16, 19, 50 TIkA meN| vallabhIya TIkA kA vallabha ke nAma se itane sthAnoM para prayoga huA hai :-sarga 1, padya 27, 1-29, 1-41, 1-73, 4-6, 412, 4-53, 5-67, 8-69, 11-75, 13-2, 15-9, 15-48, 17-12, 17-34, 18-5 kI TIkAoM meM / mahopAdhyAya mallinAtha kolAcala kI TIkA kA saMjIvinI ke nAma se tIna sthAnoM para ullekha kiyA hai :-sarga 1, padya 14, 1-33 aura 2-52 kI TIkA meN| dinakara aura cAritravarddhana kI TIkAoM ke mantavya kA nAmoM se kahIM ullekha najara nahIM aataa| "paurANikAH TIkAkRtaH, kazcit, kecana, kecit, cintyaM" zabdoM se pUrvavartI TIkAkAroM ke matoM kA saikar3oM sthAnoM para ullekha kiyA hai| udAharaNa ke taura para 3-4 uddharaNa prastuta kara rahA hU~ : "kecana haviSe dIrghasatrasyetyasya zlokasyopayogArthaM mAM ca prasUtiM ca samAhAre dvandvasamAsa iti vyAcakSate, tadasat naMpusakatvaprasaMgAt, anyathA etatkathanAnantaraM santAnArthaM dhenoH samArAdhanasyaiva vaktumucitatvAt surabhevaruNAlayasthitivarNanamakANDatANDavitaM bhvet| vayaM tvasya upayogamanyathA brUmaH-yA mAmazapat sA gauH samprati vAste, tAmahamaparAdhadUrIkaraNAya varivasyAmIti rAjJo'bhiprAyaM vitayaM haviSe dIrghasatrasyeti varNanaM yuktamato mama prasUtiriti vyAkhyAnaM yuktmiti| yadvA rAdherhetumaNijaMtAtko lyap tathaiva rAdheH prayojanakI prajeti na bhinnakartRvvaM matprasUtimanArAdhya matprasUterArAdhanamakArayitvA prajA na bhvissytiiti|" -sarga 1, padya 79 "kSetrasyeti kSatazabdopapadAt trAyaterAtonupasarge ka ityatra yogavibhAgAt kapratyayaH Ato lopaH kSatrAn gha iti sUtrakAravacanAt pRSodarAditvAditi kazcit, yadvA kSaNu hiMsAyAmityasmAt dhAto ve kvipi paMcamalope nugAgame ca kSataH kSatAt trAyata iti kSatraM / atra vyAkhyAne kSatAdityarthakathanaM na tu vigrahaH etena ekAtapatraM tadrakSeti zlokadvayaM nirstm|" __ -sarga 2, padya 53 "nanu kathaM raJjanAditi yAvatArajakarajanarajaH sUpasaMkhyAnamityanenAnunAsikalopena bhAvyaM, ucyate, rajaH sAhacaryAd rajanazabdasyauNAdika sya tatra grahaNamatra tu raMjanazabdo lyuTpratyayAnto'to na dossH| atha raJjanAd rAjA paurANikIvyutpattiH, adyatanAstu rAz2a dIptAvityasya vyutpattiM pratipannAH, vallabhastu raJjanazabde raJjadhAtoH, NyantAdbhAve lyuTa, mRgaramaNAbhAvAcca nalopAbhAva iti|" -sarga 4, padya 11 "nanu puro'grato'greSu sarteriti kvippratyaye ekArAntanipAtanAdaruNAgrasaramiti cintyaM / kecit purogratogreSu sarteriti saptamIbahuvacanArthamekArAntatvaM na nipAtajamiti sAdhutvamAcakSate tanna prAmANyadhuramadhigacchati, kAzikAnyAsakAramahAbhASyAdiviruddhatvAt, vayaM tu saratIti sara iti pacAdyac, agrasya saro'grasara iti samAdhAnaM kurmH|" -sarga 9, padya 6 For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 kAlidAsa dvArA prayukta katipaya zabdoM ko bhI yathAsambhava vyAkaraNa dvArA siddha karane kA prayatna kiyA hai, saMbhava na hone para una zabdoM ke liye 'cintyaM' zabda kA prayoga kiyA hai aura sarga 7 padya 25 kI TIkA meM 'asabhyapAThaH' zabda se ullekha kiyA hai| pAThAntara-pAThabheda kI dRSTi se bhI yaha TIkA mahattvapUrNa hai| pacAsoM padyoM ko 'kSepo'yaM, kSepakaH' kSepaka mAnA hai aura saikar3oM pAThabheda dekara unakI yuktisaMgata vyAkhyA kI hai, arthasaMgata na hone para 'cintyaM' kahakara nirasta bhI kiyA hai| TIkAkAra ne vyAkaraNa kA to pada-pada para khulakara prayoga kiyA hai| kAzikA, nyAsa, mahAbhASya, aSTAdhyAyI, paribhASAvRtti, cAndravyAkaraNa, siddhahemazabdAnuzAsana, liGgAnuzAsana, prakriyAkaumudI aura kAtantra vyAkaraNa ke sUtroM kA ullekha karate hue pratyeka zabdoM ko siddha karane kA prayatna kiyA hai| udAharaNArtha sarga 3 padya 4 meM Agata bhokSyate' zabda kI vyAkhyA dekhiye : "yadvA, bhujo bhakSye iti karttavye'navanagrahaNamupabhogavRttAvapi tathA syAditi rakSakoktatvAt saadhuH| puruSottamadevastvanavanamupabhogamAtmasAtkaraNaM vA vyAjahAra, candragomI tu bhujo bhakSye ityevAstu sUtratvAttatpakSe cintymett||" vyAkhyA ko prAmANikatA kI koTi meM rakhane hetu TIkAkAra ne isa TIkA meM lagabhaga 80 granthoM ke nAmollekha karate hue vipula parimANa meM uddharaNa uddhRta kiye haiN| granthoM kI tAlikA akArAnukrama se isa prakAra hai : anekArthasaMgraha TIkA saha (hemacandrakRta), anekArthatilaka, abhidhAnacintAmaNinAmamAlA, amarakoSa, uNAdisUtravRtti, kaNThAbharaNa, kandalIkAra (nyAyakandalI), kAmatantra, kAmazAstra, kAmandakaH (kAmandakIya nItisAra), kAvyaprakAza, kRSNabhaTTa, kezavasvAmI (kalpadrumakoSa), kaiyaTa (mahAbhASyapradIpa), kauTilya (arthazAstra), kSIrataraMgiNI, kSIrasvAmI (amarakoSa TIkA), rAjazAstrakAra, gRhyasUtra, candragomi (cAndravyAkaraNa), cANakya, janArdana (raghuvaMza TIkA), jinendrabuddhi (kAzikAvivaraNa paJjikA), jyotiSazAstra, trilocanadAsa ( ), dakSiNAvarta ( ), daNDI (kAvyAdarza), dantila ( ), durghaTavRttikAra ( ), devala ( ), dharaNi ( ), damayantIcampU, nATyAlocana, naiSadhakAvya, parAzara, paribhASAvRtti (puruSottamadevakRta), pAlaka ( ), purANa, paurANikA: TIkAkRtaH (raghuvaMzaTIkA) prakriyAkaumudI, prabhAkara TIkA, bAlakAvya, bhagavadgItA, bhaTTikAvya, bharata (nATyazAstra), bhaviSyapurANa, bhAravi (kirAtArjunIya kAvya), bhoja (sarasvatIkaNThAbharaNa) manusmRti, mahAbhASyakAra (pAtaJjala mahAbhASya), yAjJavalkyasmRti, yAdava ( ), ratirahasya, rAmAyaNa, rudra ( ), rudraTa (kAvyAlaMkAra), laghustavavivaraNa, liGgAnuzAsana TIkA saha, vallabha (raghuvaMza TIkA), vAgbhaTAlaMkAra, vAmana (kAzikAvRtti), vAmanapurANa, vAsavadattA, vikrama ( ), vizvaprakAza, viSNupurANa, vRttaratnAkara, vRttikAra (raghuvaMza TIkA), vaijayantIkoSa, For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAzvata (anekArthasamuccaya), zizupAlavadha, zrutiH, sajjana ( ), saMjIvinI (raghuvaMza TIkA), siddhahe mazabdAnuzAsana, siddhAnkaumudI, surezvarAcArya ( ), halAyudha (abhidhAnaratnamAlA) aadi| bhASA kI prauDhatA, prAJjalatA aura zailI kI vilakSaNatA kA rasAsvAdata karane ke liye prathama padya kI vyAkhyA meM Agata 'pArvatIparamezvarau' zabda para pArvatI zabda pahale kyoM grahaNa kiyA? isa para TIkAkAra kA UhApoha prastuta hai ___ "nanu abhyarhite'bhyarhitasya pUrvanipAtabalAt paramezvarasyaiva pUrvanipAtatvamucitaM, kathaM pArvatIzabdasya pUrvanipAtaH? ucyate, bahvacaH pUrvaM alpAcaH pazcAnnirdeza: lakSaNahetvoH kriyAyA iti jJApakAt sAmAnyena pUrvanipAtaprakaraNA'nityatvaM prtypaadi| yadvA, prayoktrApekSayA'bhyarhitatvaM grAhyaM, na tu tadanyArAdhakApekSayA, teneha granthakArasyAbhISTatvAt pArvatyabhyarhitA, yataH sa kAlidAsa iti| yadvA, pArvatyA jananItvena nirUpaNAt jananyAzca jnkaadbhyrhittvN| tathA ca thAjJavalkya :- 'ete mAnyA yathA pUrvamebhyo mAtA griiysii|' anyatrApi proce-"patitA guravastyAjyA mAtaraM na kthnycn| garbhadhAraNapoSAbhyAM bhavenmAtA griiysii'| yadvA, pitarAvityatra pUrvaM mAtrabhidhAnAdatrApi yathAkramanyAyena pUrva pArvatyeva ghaTate mAtRkalpatvAt tsyaaH| apare tvanyathA vyAcakSate- "pArvatI pAti-rakSatIti pArvatIpa:IzaH, ramAyAH-lakSmyA IzvaraH, prmeshvrH-kRssnnH'| yadvA, pArvatI pipartti-pAlayatIti pArvatIparaH-haraH, pR pAlanapUraNayoriti dhAtusAmarthyAt, mAyA-lakSmyA Izvaro mezvara:haristato dvandvastau vnde| nanvetayoH pakSayoH pitarAviti na ghaTate ubhayorapi puMstvAt, ucyatesamAsAntarakaraNAnna doSastathA ca pitA ca pitA ca sarUpANAmekazeSe pitarAviti vyAkhyeyaM, ubhayorapi pitRkalpatvaM harerjagatpAlanAt harasya ca brahmarUpeNa jgtsRssttikaaritvaat|" vastuta: yaha TIkA raghuvaMza kI TIkAoM meM sarvazreSTha hai| kheda hai ki vaiziSTya pUrNa isa TIkA kA Aja taka prakAzana nahIM huA hai| sAhitya saMsthAnoM se merA nivedana hai isa TIkA kA susampAdita saMskaraNa avazya prakAzita kreN| isa TIkA kI pratiyA~ rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura kramAMka 28768 tathA zAkhA kAryAlaya bIkAnera meM upAdhyAya jayacandrajI ke saMgraha meM do pratiyA~, varddhamAna jaina jJAna bhaNDAra, bIkAnera kramAMka 106 evaM dAnasAgara jaina jJAna bhaMDAra, bIkAnera kra0 570 meM prApta haiN| 7. vairAgyazataka TIkA-pUrvAcArya praNIta isa grantha kA aparanAma bhavavairAgyazataka hai| mUla grantha prAkRta meM hai| isa TIkA kI racanA saM0 1647 meM AcArya jinacandrasUri ke dharmasAmrAjya58 meM huI hai| isa TIkA meM prAkRta vyAkaraNa, siddhahemazabdAnuzAsana, AcArAMga sUtra, bhagavatI sUtra, Avazyaka niyukti, uttarAdhyayana sUtra, dazavaikAlika sUtra, dharmaratnaprakaraNavRtti evaM bhartRhari zataka ke uddharaNa dete hue, katipaya kathA-prasaMgoM ke sAtha granthakAra ke Azaya ko bar3I vizadatA ke sAtha For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 pratipAdita kiyA hai / yaha TIkA 'saTIka-vairAgyazatakAdigranthapaJcakam' meM devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa, sUrata evaM sanmArga prakAzana, ahamadAbAda se prakAzita ho cukI hai| 8. sambodhasaptati TIkA - mUla grantha prAkRta bhASA meM aMcalagacchIya zrIjayazekhasUri racita hai / isa para TIkA kI racanA saM0 1651 meM huI hai / pratipAdya viSaya kA vizadatA ke sAtha pratipAdana kiyA hai| yaha TIkA sahita zrI jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara se prakAzita ho cukI hai| 9. karmacandravaMzotkIrtanakAvya TIkA - jaisA ki pahale likhA jA cukA hai ki isa aitihAsika prabandha kAvya ke karttA jayasomopAdhyAya haiN| guru jayasomopAdhyAya ke Adeza 9 se yugapradhAna jinacandrasUri evaM yuvarAja jinasiMhasUra ke vijaya rAjya meM saM0 1656 caitra zuklA 8 zanivAra puSyanakSatra meM, mantri karmacandra bacchAvata kArita tosAmapura ke jinakuzalasUristUpa 11 (dAdAbAr3I) ke sAnidhya meM isa TIkA kI racanA huI hai| isa TIkA meM kavikalpadruma, kriyAkalApa, kriyAratnasamuccaya, ratnamAlA, dhanvantarI, aSTAMgahRdaya, siddhAntakaumudI, siddhahema, anekArthasaMgraha Adi granthoM ke uddharaNa diye haiM / padya 13 kI TIkA meM yugapradhAna dAdA jinadattasUri racita 'mUlavidyA' - mantrazAstrasambandhI grantha kA uddharaNa diyA hai, yaha grantha anupalabdha hai| isa TIkA kA zloka parimANa 3151 hai / TIkA vizada evaM paThanIya hai| TIkAkAra ne karmacandra ke pUrvajoM ke nAmoM tathA unase sambandhita grAmoM ke nAmoM ko yathArUpa meM hI rakhA hai arthAt kucAmaNa kA stanamaNipura, sojhata kA zuddhadantipura kI taraha saMskRta na kara mUla rUpa meM rakhakara bar3A acchA kiyA hai / 62 isI prakAra prazasti padya 8 meM TIkAkAra ne jayasoma ke liye akabara kI sabhA meM kisI vidvAn para vijaya prApta karane kA ullekha kiyA hai kintu vidvAn kA nAma aura kisa saMvat kI ghaTanA hai isakA nirdeza nahIM kiyA hai, jabaki isa mahattvapUrNa ghaTanA ke liye yaha Avazyaka thaa| isa grantha meM yaha khaTakane vAlI bAta avazya hai ki kAvyakAra aura TIkAkAra ne karmacandra tathA unake pitA ke sukRta kAryakalApoM ke varNana ke sAtha saMvatoM kA nirdeza nahIM kiyA hai, jabaki samakAlIna hone se kara sakate the| yadi isameM saMvatoM kA ullekha hotA to isakI aitihAsikatA meM adhika abhivRddhi hotI / isa TIkA kA prakAzana muni jinavijayajI kara rahe the / lagabhaga 30 varSoM bAda bhAratIya vidyA bhavana, bambaI se prakAzita ho cukA hai| 10. laghu zAntistava TIkA - isa stotra ke mUlakarttA zrImAnadevasUri haiN| padya saMkhyA 19 hai| guru jayasomajI ke Adeza se saM0 1659 meM bilvataTapura ( bilADA ) meM isa TIkA kI racanA huI / 13 isa TIkA meM bhI khaNDaprazasti, bhAgavata, rudraTa kRta kAvyAlaMkAra, siddhahema evaM anekArtha kozAdi ke uddharaNa diye haiM / prazasti padya 2 meM guru jayasoma kI prazaMsA karatA huA TIkAkAra kA kavi hRdaya kahatA hai ki 'bhAratI, nArI svabhAvagata cApalya hone para bhI unake adbhuta kIrttiguNoM " For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 se AkarSita hokara inakA pArzva nahIM chor3atI hai|" padya draSTavya hai yatpAdyaM mumucurna cAdbhutaguNaiH zobhAratI-bhAratI, yatkIrttiH sakalAmilAmalamayAsInnirmalApi priyaa| svairaM yata pramadA svabhAvasulabhaM strIcApalaM ko janaH zakto vArayituM bhaved bhuvi bhvaaniishopmaadhaaryaapi|| isa TIkA kI prati zrI abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM prApta hai jisa kA kramAMka naM0 5405 hai| 4 patra haiN| 16vIM zatAbdI kI likhita hai| 11. indriyaparAjayazataka TIkA-pUrvAcArya praNIta yaha zataka prAkRta bhASA meM hai| isa TIkA kI racanA saM0 1664 meM huI hai| jina ratnakoza pR0 40 ke anusAra isa TIkA kI pratiyA~ pra0 kAntivijayajI saMgraha, bar3odA Adi meM prApta hai| sanmArga prakAzana, ahamadAbAda se prakAzita ho cUkI haiM / 12. laghu ajitazAntistava TIkA-isa stotra ke mUla praNetA AcArya jinavallabhasUri haiN| prAkRta bhASA meM 17 padya haiN| isa para TIkA kI racanA kaba huI? anveSaNIya hai| jaina granthAvalI pR0 288 ke AdhAra se isakI prati pATaNa ke bhaMDAra naM0 5 meM prApta hai| 13. RSimaNDala prakaraNa avacUri (TIkA)- yaha prakaraNa RSimaNDala-sUtra ke nAma se prasiddha hai| mUla prAkRta bhASA meM hai aura mUlakAra haiM dharmaghoSasUri / prazasti meM racanA samvat na hone se isakI racanA kaba huI, nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA, kintu 'zrIjayasomopAdhyAyaziSyavAcanAcAryaguNavinayaiH' svayaM ke liye 'vAcanAcArya' kA ullekha hone se nizcita hai ki upAdhyAya pada prApti pUrva saM0 1645 se 1663 ke madhya meM isakI racanA huI hai| isa prakaraNa kI bRhadvRtti, laghuvRtti64 aura bhuvanatuMgasUri65 racita TIkAoM kA avalokana kara isa avacUri kI racanA kI gaI hai| kahIM-kahIM para maharSiyoM kI saMkSepa meM kathA avazya dI hai| isa prakaraNa meM sanatkumAracakravartI kA ullekha na hone se do padya svopajJa TIkA sahita prakSepa rUpa se sammilita kara diye haiN| "zrIsanatkumAracakriNo'trAntare prakSeparUpe svopajJe ime vRttagAthe paThitavyesarUvahANiM suNiUNa mAyA, diyANanAo ya snnNkumaaro| chakkhaMDasAmiccamuvikkha dikkhaM, giNhittu patto sa snnNkumaare||11|| vAsasayasatta sahiA laddhisamiddheNa veyaNA jenn| uggANaM rogANaM taM namimo muNivaraM NiccaM // 12 // " avacUri vizada evaM zreSTha hai| isakI 17vIM zatAbdI meM yu0 jinacandrasUri ke praziSya zrIdharmanidhAnopAdhyAya ke ziSya zrIdharmakIrtigaNi likhita 19 patroM kI prati bhuvanabhakti jaina jJAnabhaMDAra, bIkAnera kramAMka 33 meM prApta hai| For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 14. zIlopadezamAlA laghuvRtti - mUla granthakAra jayakIrttisUri haiM / bhASA prAkRta hai| isa para yaha laghuvRtti hai / isa laghuvRtti kI prati AtmAnanda jaina sabhA, bhAvanagara meM prApta hai / 15. bhAvavivecanam -- isa laghuvRtti meM bhAvoM para vivecanA kI gaI hai aura pAkSikasUtra vRtti AdhAra se kathAnaka bhI diye gaye haiN| sAtha hI 'tavasuttavigayapUyA' isa padya kI vyAkhyA karate hu upadezamAlA, jIvAnuzAsanavRtti evaM tattvArthasUtra vRtti ke AdhAra se 4 kathAyeM bhI dI haiM / bhAvavivecanA ke anta meM lekhaka ne likhA hai 44 'tata upadizyate zrIyugapradhAna zrIjinacandrasUribhiH zrIjinadharmarataM labdhvA ekAgraM manasaM kRtvA tadbhAvanAyAM prAvarttitavyaM yathottaraM maGgalamAlA pravartate / zrIguNavinayopAdhyAyairvinirmito'yaM bhAvo lezataH / " isameM upAdhyAya pada kA ullekha hone se yaha racanA saM0 1663 ke pazcAt kI hI hai| isakI jIvakIrttigaNi likhita 17vIM zatAbdI kI 4 patroM kI prati zrI abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera kramAMka 2587 meM prApta hai| 4. rAjasthAnI gadya meM bAlAvabodha 16. bRhatsaMgrahaNI bAlAvabodha - yaha grantha jinabhadragaNi kSamAzramaNa racita prAkRta bhASA meM hai / isa para rAjasthAnI gadya meM vArttArUpa meM bAlAvabodha saMjJaka TIkA kI racanA kI gaI hai| maMgalAcaraNa ke pA~caveM padya meM likhA hai trailokyadIpikAyA vyAkhyAM vArttAvinodavikhyAtAm / vitanomi saMgrahiNyA zrImadguNavinayagaNireSaH // 55 // isakI ekamAtra apUrNa prati anantanAtha jinAlaya bhaNDAra, bambaI meM prApta hai / - 17. AdinAtha stavana bAlAvabodha -- zrIvijayatilaka racita yaha stavana apabhraMza bhASA meM hai / vistAra se rAjasthAnI bhASA meM isakA bAlAvabodha arthAt bhASA TIkA hai| 18 NamotthuNaM bAlAbodha - isakA dUsarA nAma praNipAta daNDaka bhI hai| isa para yaha bhASA meM bAlAvabodha saMjJaka TIkA hai| isakI 18 vIM zatI kI likhita eka patra kI apUrNa prati zrI abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM prApta hai, jisakA kramAMka 8253 hai / isakA maMgalAcaraNa nimna hai praNipAdaNDakavara- vyAkhyA bAlAvabodharUpeyam / kriyate gaNiguNavinayaiH zreyorthaM vAcanAcAryaiH // 1 // isameM vAcanAcArya kA prayoga hone se isakI racanA 1649 ke pazcAt kI hai / 19. jayatihuaNastotra bAlAvabodha - navAMgavRtikAraka zrI abhayadevasUri racita yaha stotra apabhraMza bhASA meM hai / padya 30 haiM / isa bAlAvabodha kI racanA saM0 1650 ke lagabhaga lAhora For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 meM huI hai|66 rAjasthAnI gadya ke udAharaNa svarUpa padya 30 veM kA bAlAvabodha prastuta hai "aho deva-svAmI eha mAharI yAtrA ehija snAtra mahotsava je tumhArau analIka - satya guNagrahaNa kahatAM stavana kryo| puNi kehavau chai stavana! munijananaiM - yatijananaiM aniSiddha kahatAM niSedhyau nthii| bIjai pApI rAjAdikanA guNagrahaNa yatInaI niSedhyA chai, paraM sAmI tAharA guNagrahaNa sAdhunai niSedhyA nthii| ehavaI thakai prasanna thaao| aho zrI pArzvanAtha! stambhakapurasthita! ehavai prakArai munivara - sAdhunaI viSai zreSTha zrI abhayadeva navAMgIvRttinau karaNahAra vInavai-AMpaNI vInatI kri| aho anindita! triloka lokanai viSai zlAghA prApta, e zrI pArzvanAtha nau vishessnn|| 30 // " __isakI 17vIM zatAbdI meM likhita patrAMka 6 se 13 kI apUrNa prati rAmacandra jaina jJAna bhaNDAra, bIkAnera kramAMka 119 meM prApta hai| 20. kalpasUtra bAlAvabodha-isa bAlAvabodha saMjJaka rAjasthAnI TIkA ke kaI patra svayaM guNavinayajI dvArA likhita rAyabahAdura zrI badrIdAsajI saMgraha, kalakattA meM prApta hai| 'sAdhu samAcArI' jo ki isa kalpasUtra kA tIsarA adhikAra hai, isakA bAlAvabodha bhI svayaM (guNavinayajI) likhita 19 patroM kI prati zrIpUjya zrIjinacAritrasUri saMgraha-rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, zAkhA kAryAlaya bIkAnera kramAMka 267 para prApta hai| isa prati kA antima patra prApta na hone se isakA racanA samaya nirdhArita nahIM kiyA jA sktaa| maMgalAcaraNa meM pAThaka (upAdhyAya) pada kA ullekha hone se isa bAlAvabodha kI racanA 1665 ke pazcAt kI sambhava hai| sAdhu samAcArI kA maMgalAcaraNa isa prakAra "zrIjayasomagurUNAM shissyairgunnvinypaatthkaiH| sAmAcArI sAdhorviviyate vArttayA kinycit||1|| jIyai samAcArI rUpa mahAnidhAna pragaTa karivA nimitti maMgala rUpa zrIvadhamAna svAminA cha kalyANaka kyaa| tadanantara zrIpArzvanAtha, zrIneminAtha, tadantarAlakAla, RSabhadeva carita, zrIsthavira bhagavaMta nAmoccAra kiiyaa| te hiva yati rI aTThAvIsa samAcArI kahIyai ch||" 21. bhaktAmara stotra bAlAvabodha rUpa avacUri-zrImAnatuMgasUri praNIta vasantatilakA chanda meM padya 44 haiN| isa para yaha vistRta bAlAvabodha-anuvAda na hokara saMkSipta gadyAnuvAda hai isaliye ise bAlAvabodha rUpa avacUri kI saMjJA dI hai| bhaktAmarastavasyAvacUrireSa viracyate nvyaa| zrIguNavinaryaibAlAvabodharUpA parasyArthe / bhASA meM saMkSipta anuvAda ko stabaka-TabbA kahate haiN| prazasti meM 'zrIjayasoma-mahopAdhyAya For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 ziSya-zrIguNavinayopAdhyAyairvyaracyate' guru ke liye 'mahopAdhyAya' pada kA prayoga hone se isakI racanA 1663 ke Asa-pAsa kI saMbhava hai / gadya kA zloka parimANa 237 hai| isakI 17vIM zatAbdI kI likhita prati zrI abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM prApta hai, kramAMka 9095 hai / 22. caraNasattarI karaNasattarI bheda-caraNa arthAt cAritra ke 70 bheda aura karaNa arthAt kriyA ke 70 bhedoM kA digdarzana isa kRti meM huA hai| 5. rAjasthAnI padya - rAsAdisaMjJaka racanAyeM 23. kayavannA sandhi - AvazyakasUtra kI bRhadvRtti ke anusAra dAna dharma ke mAhAtmya para kavayannA zreSThi kI kathA hai| isa saMdhi kI racanA saM0 1654 zrAvaNa zuklA 5 ko mahimapura meM bha0 ajitanAtha evaM zAntinAtha ke prasAda se yugapradhAna zrIjinacandrasUri ke dharmasAmrAjya meM huI hai / 67 padya 173 haiN| isakI 1706 kI likhita 10 patroM kI prati bhuvanabhakti jaina jJAna bhaNDAra, bIkAnera kramAMka 263 meM prApta hai / 24. karmacandravaMzAvalI rAsa- isa rAsa kI racanA saM0 1655 mAgha kRSNa 10 guruvAra anurAdhA nakSatra meM tosAma nagara meM, jahA~ maMtrI karmacandra bacchAvata ne dAdA jinakuzalasUrijI kA stUpa nirmANa karAyA thA vahA~ bhagavAn saMbhavanAtha evaM dAdA jinakuzalasUri ke prasAda se, guru jayasoma pAThaka ke Adeza se evaM maMtrI karmacandra tathA zrIsaMgha ke Agraha se huI hai / 68 isa samaya meM to sAmanagara kA zAsana bhI karmacandra ke karoM meM thA / isa rAsa meM maMtrI karmacandra ke pUrvajoM kI pUrNa vaMzAvalI dete hue, pUrvajoM tathA karmacandra kA rAjAoM ke sAtha sambandha, una rAjAoM kI pUrva - paramparA, karmacandra evaM pUrvajoM dvArA kiye hue saMgrAma, unakI tIrthayAtrAyeM, pratiSThAyeM, padamahotsavAdi sukRtakalApoM kA sAMgopAMga evaM aitihAsika varNana diyA hai| I yaha rAsa jayasomopAdhyAya racita karmacandravaMzotkIrtanakAvya kA rAjasthAnI padyAnukaraNa hai yaha kRti aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 3 meM sArAMza sahita mudrita ho cukI hai| aneka DhAloM meM grathita isakI padya saMkhyA 299 hai I 25. aJjanAsundarI prabandha-zIla mAhAtmya para hanumAna kI mAtA aJjanAsundarI kI kathA isa prabandha meM vistAra ke sAtha kahI gaI hai| isakI racanA yugapradhAna jinacandrasUri evaM yuvarAjAcArya zrIjinasiMhasUri ke sAmrAjya meM, mahopAdhyAya jayasoma ke anugraha se saM0 1662 caitra zuklA trayodazI budhavAra raviyoga meM huI / 69 prazasti meM jayasomajI ke liye 'mahA uvajjhAya' mahopAdhyAya pada kA ullekha hai aura likhA hai ki jinakI vANI se aneka nRpati raMjita hue haiM aura akabara kI sabhA meM vijaya (kisI vidvAn para) ke kAraNa jinakI kIrti dasoM dizAoM meM phailI huI hai| sAtha hI apane gurubhrAtA vijayatilaka kA bhI ullekha kiyA hai / padya 206 haiM / isakI svayaM (guNavinaya ) likhita 7 patroM kI prati zrI pUjya zrIjinacAritrasUri saMgraha - rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, zAkhA kAryAlaya bIkAnera meM prApta hai| kramAMka naM0 2031 hai / For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 26. bAraha vrata rAsa - saMvat 1655 meM jIu nAma kI zrAvikA ne guNavinayajI se bAraha vrata grahaNa kiye the| usI ke nimitta kavi ne 56 padyoM meM isakI racanA kI hai| isakI prati saMgha bhaNDAra, pATaNa meM hai| Adyanta prazasti jaina gurjara kavioM bhA0 2 pR0 829 para prakAzita hai| 27. RSidattA caupAI - zIlavrata mAhAtmya para RSidattA kathAnaka kI racanA saM0 1663 caitra zuklA 9 ravivAra raviyoga ko khaMbhAta meM jahA~ zivA somajI ne anekoM bimba bharAye haiM aise stambhanaka pArzvanAtha ke prasAda meM, jinacandrasUri evaM jinasiMhasUri ke sAmrAjya meM, guru jayasoma kI AjJA se71 huI hai| gAthA (padya) 268 hai / saM0 1663 navAnagara (jAmanagara) meM likhita 8 patroM kI prati zrI abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM prApta hai, kramAMka 3515 hai / isa prati meM patrAMka 3, 4 evaM 7 svayaM guNavinayajI likhita haiN| 28. jIvasvarUpa caupAI - jIva kA mUla svarUpa kyA hai, vaibhAvika pariNati prApta kara kisa prakAra bhava samudra meM paribhramaNa karatA rahatA hai, zuddha dazA prApta karane ke liye kyA prayatna karane cAhiye, Adi kA varNana vistAra ke sAtha isa catuSpadikA meM kiyA gayA hai| vastutaH kRti kathAcaupaI na hokara, saiddhAntika evaM aupadezika caupaI hai| isakI racanA saM0 1664 meM rAjanagara (ahamadAbAda) meM huI hai| padya 247 hai, zloka parimANa 400 haiM / udAharaNArtha 3 padya prastuta haiM 72 mata tiNamai jiu jAI paDau, te char3a vAsa atahi saMkaDau / bhU jala jalaNa pavaNa patteya, vaNa nigoha bAyara nA bheya // 23 // sAgara sattari koDAkoDi, tihAM huM bhamyau suNau riNa choDi / bi ti cauriMdi paNai jiu jANi, vacchara saMkha sahastra vakhANi // 24 // bAyara pajja jeha egiMdi, bhaNiyA je vali bi ti cauriMdi / tehanI kAya sthiti saMbhalau, karamai hUi bhUMDA sAMphalau // 25 // isakI 17vIM zatAbdI kI 10 patroM kI prati zrI abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM prApta hai 1 kramAMka 8557 hai| isa prati kA prathama patra nahIM hai / isakI dUsarI prati bhAMDArakara oriyanTala risarca insTrITayUTa, pUnA meM prApta hai I 29. guNasundarI catuSpadikA - zIlavrata ke mAhAtmya para satI guNasundarI kA kathAnaka hai| isakI racanA saM0 1665 meM navAnagara meM huI hai 3 / padya 140 haiM / isakI saM0 1743 qI likhita 7 patroM kI prati zrIpUjya jinacAritrasUri saMgraha, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna zAkhA kAryAlaya, bIkAnera meM prApta hai| kramAMka 2663 hai / 30. nala-damayantI prabandha - nala damayantI ke prasiddha kathAnaka kI racanA saM0 1665 Azvina kRSNA 6 somavAra, mRgazirA nakSatra, siddhi - raviyoga meM navAnagara 4 meM huI hai / padya 350 haiM, zloka parimANa 521 hai / isakI 17vIM zatAbdI meM mAlapurA meM jIvakIrtti gaNi likhita 14 patroM For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 kI prati abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM prApta hai / kramAMka 3764 hai / isa prati ke prArambha ke do patra nahIM haiN| 31. jambUsvAmI caupAI - antima kevalI jambUsvAmI ke kathAnaka kI racanA saM0 1670 zrAvaNa zuklA 10 zukravAra anurAdhA nakSatra maM, bADamera sthita bhagavAn sumatinAtha evaM dAdA jinakuzalasUri ke prasAda se yugapradhAna jinacandrasUri ke vijaya rAjya meM huI hai| DhAla 49 haiM, padya 1009 haiM / isakI 17vIM zatAbdI kI likhita 33 patroM (64 - 96 ) kI prati zrI abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM prApta hai| kramAMka 3668 hai / 32. kalAvatI caupAI - isakI racanA saM0 1673 zrAvaNa zuklA 9 ko sAMgAnera meM bhagavAn padmaprabha evaM dAdA jinakuzalasUri ke prasAda se 6 AcArya jinasiMhasUri ke sAmrAjya meM huI hai| padya saMkhyA 242 haiM / jaina gurjara kavio bhAga 2, pR0 837 ke anusAra isakI prati pAdarA ke bhaMDAra meM naM0 62 para prApta hai| 33. mUladeva caupAI - isakI racanA saM0 1673 jyeSTha kRSNA trayodazI zukravAra ko sAMgAnera meM huI hai77| padya saMkhyA 170 hai / 17vIM zatAbdI meM jIvakIrtti gaNi dvArA subhaTapura meM likhita 7 patroM kI prati mukanacaMdajI saMgraha meM yati jayakaraNa jI, bIkAnera meM prApta hai| presakaoNpI zrI abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM prApta hai| 34. dhannAzAlibhadra caupAI - dAna dharma ke mAhAtmya para isa catuSpadI kI racanA saM0 1674 kArtika zuklA pUrNimA ko jahAMgIra ke zAsana kAla meM, mahopAdhyAya jayasoma ke AzISa se AgarA nagara meM huI hai|78 isa samaya gacchanAyaka jinasiMhasUri kA dharmasAmrAjya thA jinheM samrAT jahAMgIra ne yugapradhAna pada pradAna kiyA thaa| AgarA nivAsI zrImAlavaMzIya, pApaDa gotrIya veNIdAsa kA pautra, jiNadAsa kA putra madanasiMha ke Agraha se evaM zrIsaMgha kI umaMga bharI preraNA se kavi isakI racanA meM pravRtta huA thA / isakI pUrNAhuti kArtikI pUrNimA ko AgarA nagara sthita bhagavAn vimalanAtha evaM dAdAdvaya ke sAnnidhya se huI thI aura mArgazIrSa 10 ko zrIsaMgha ke sanmukha yaha prakaTa kI gaI thii| isakA zloka parimANa 2000 hai / isakI 48 patroM kI prati mahimA bhakti jJAna bhaNDAra, bIkAnera meM prApta hai / kramAMka 593 hai / pratyeka patra svayaM guNavinayajI dvArA saMzodhita evaM parivarddhita hai| 35. agaDadatta rAsa -- isakA kevala eka patra zrI abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM prApta hai| maMgalAcaraNa ke 9 padya jaina gUrjara kavio bhA0 2, pR0 839 meM mudrita haiN| maMgalAcaraNa meM bhagavAn sumatinAtha, dAdAdvaya, gurujayasoma ko namaskAra kara, bhAvanidrA tyAga ke mAhAtmya para agaDadatta caritra kahane kI pratijJA kI hai / For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ___36. dumuha pratyekabuddha caupAI-isakA kevala prathama patra mahopAdhyAya rAmalAlajI saMgraha, bIkAnera meM prApta hai| 37. nami rAjarSi prabandha-isa prabandha kI racanA saM0 1660 meM dhanerA pura meM huI hai| padya 160 haiN| isakI prati Agama prabhAkara muni zrIpuNyavijayajI saMgraha, ahamadAbAda meM prApta hai| guTakA naM0 39 meM patrAMka 23 se 42 taka svayaM guNavinayajI dvArA likhita haiN| 6. khaNDana-maNDanAtmaka sAhitya 38. utsUtrodghATanakulakakhaNDanam-isakA dUsarA nAma 'kumatimata-khaNDana' bhI hai| isameM tapAgacchIya AcAryoM dvArA kaI bAra daNDita evaM bahiSkRta u0 dharmasAgara praNIta utsUtrodghATanakulaka kA yukti pUrvaka khaNDana kiyA gayA hai| dharmasAgarajI ne jo kharataragaccha kI paramparA evaM samAcArI ke sambandha meM AkSepAtmaka 30 prazna kiye the una praznoM kA Agama, prakaraNa evaM dharmasAgarajI ke pUrvajoM Adi ke lagabhaga 60 granthoM ke pramANoM se khaNDana karate hue gaccha kI zuddha samAcArI kA vistAra ke sAtha pratipAdana kiyA hai| isa grantha kI racanA yugapradhAna jinacandrasUri ke vijaya rAjya meM, yuvAcArya zrIjinasiMhasUri ke Adeza se, guru mahopAdhyAya zrI jayasomajI ke sAtha zAstrIya vicAra-vinimaya karake pAThaka guNavinaya ne saM0 1665 ko navAnagara meM kI hai| isakA zloka parimANa 1250 hai| grantha saMskRta bhASA meM hai| yaha grantha jinadattasUri jJAna bhaNDAra sUrata dvArA mudrita ho cukA hai| 39. praznottaramAlikA-isakA prasiddha nAma 'pArzvacandramatadalana caupaI' hai| isa grantha meM pArzvacandrasUri gaccha kI Agama, paramparA evaM samAcArI viruddha mAnyatAoM kA khaNDana kiyA gayA hai| isakI racanA saM0 1673 meM sAMgAnera meM zrIsaMgha ke Agraha se evaM ziSya matikIrti kI sahAyatA se huI hai| yaha rAjasthAnI padya meM hai| isakI 17vIM zatAbdI meM likhita prati kharataragaccha jJAna bhaMDAra, jayapura meM tathA vIjApura jaina jJAna mandira naM0 582 meM prApta hai| 40. lumpakamatatamodinakara caupAI-isa caupAI meM lumpakamata ke pravartaka lokAzAha dvArA pratipAdita 'mUrtipUjA azAstrIya hai, 32 Agama hI mAnya haiM' Adi mAnyatAoM kA 138 adhikAroM meM Agamika pramANoM se khaNDana karate hue, mUrtipUjA evaM paMcAMgI kI vaidhAnikatA kA vizadatA ke sAtha sthApanA karate hue, loMkA ke mata ko anucita batalAyA hai| TIkA meM loMkAzAha dvArA mAnya 32 AgamoM ke paMcAMgI (mUla, bhASya, niyukti, cUrNi, TIkA) sahita uddharaNa diye haiN| sAtha hI oghaniyukti, lalitavistarA, pravacanasAroddhAra TIkA, zataka TIkA, saMghapaTTaka aura sahasrIvRtti (46) ke pramANa bhI uddhRta kiye haiN| mUla rAjasthAnI padya meM hai aura TIkA saMskRta meN| mUla ke 574 padya haiM aura TIkA kA zloka parimANa anumAnata: 3000 hai| bIjaka (viSayasUcI) bhI sAtha meM saMlagna hai| isakI racanA saM0 1675 zrAvaNa kRSNA 6 zukravAra, raviyoga meM, sAMgAnera meM jahA~ zrIpadmaprabha bhagavAn kA mandira hai tathA dAdA jinakuzalasUri kA stUpa hai vahA~ zrI jinarAjasUri For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 evaM yuvarAja zrI jinasAgarasUri ke rAjya meM ziSya matikIrti kI sahAyatA se huI hai| isakI prAcIna prati kharataragaccha jJAnabhaMDAra, jayapura evaM 2014 kI likhita arvAcIna prati bar3A jJAna bhaMDAra, bIkAnera meM prApta hai| 41. aJcalamata-svarUpa varNana-isa caupAI meM aMcalagaccha kI Agamaviruddha mAnyatAoM kA yuktiyukta khaNDana kiyA gayA hai| isakI racanA saM0 1674 bhAdrapada zuklA 6 ko mAlapurA meM huI hai| isakI 17vIM zatI meM hI likhita prati thAharu zAha jJAna bhaNDAra, jesalamera meM prApta hai| 42. ekapaJcAzadvicArasAra catuSpadikA-isakA prasiddha nAma 51 bola caupAI hai| tapAgacchiyoM dvArA dveSabhAva se kiye AkSepoM ke pratyuttara svarUpa yaha grantha racA gayA hai| isameM 51 praznoM (boloM) para vicAra kiyA gayA hai| mUla grantha rAjasthAnI 361 padyoM meM hai, isa para saMskRta gadya meM hI svopajJa TIkA hai| TIkA meM TIkAkAra ne lagabhaga 70 granthoM ke pramANa dete hue kharataragaccha kI vizuddha samAcArI kA pratipAdana kiyA hai| isa caupAI kI racanA saM0 1676 meM rADadrahapura meM huI hai| isa samaya gacchanAyaka zrIjinarAjasUri the| isa prazasti meM bhI jayasomajI ke liye 'mahopAdhyAya' pada kA prayoga kiyA hai| isakI 17vIM zatAbdI kI likhita 40 patroM kI prati zrI pUjya zrIjinacAritrasUri saMgraha-rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna zAkhA kAryAlaya, bIkAnera meM prApta hai| kramAMka 1778 hai| isa prati ke prArambha ke 5 patra prApta nahIM haiN| isa grantha ke AdhAra se nirmita eka aura grantha 'tapoTa laghu vicArasAra' nAma se prApta hai| isameM kartA kA nAma nahIM hai| anta meM likhA hai ki "evaM ekapaJcAzadvicArasAracatuSpAdikAvRttigata kiyad vicArA lezata: samuddhRtAH vizeSArthinA tu sA eva savRttirvilokyA iti|'' isakI prati mahimA bhakti jaina jJAna bhaNDAra, bIkAnera meM prApta hai| kramAMka 2275 hai| sandehahAspada grantha 1. gItAsAra TIkA ___ 'nala-campU' ke upodghAta pR0 14 meM naMdakizora zarmA sAhityAcArya ne guNavinaya praNIta granthoM kI tAlikA dete hue 'gItAsAra TIkA (skanda- purANAntargata-gItAsArAbhidhauGkAramAhAtmya TIkA)' kA ullekha kiyA hai kintu yaha prati kahA~ prApta hai, isakA ullekha nahIM hai| ataH grantha ko dekhe binA nirNaya asaMbhava hai ki yaha kRti guNavinaya kI hai yA anya kii| 2. tapagaccha carcA AtmAnanda sabhA, bhAvanagara ke saMgraha meM 8 patroM kI prati hai, praNetA guNavinaya likhA hai| grantha dekhe binA nirNaya nahIM kiyA jA sktaa| phira bhI merA anumAna hai ki 'tapoTalaghuvicArasAra' jaisA hI koI uddhRta grantha hogaa| astu. For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 7. stavanAdi sphuTa sAhitya isa vibhAga meM saMskRta bhASA meM jinezvaroM ke stotra, rAjasthAnI bhASA meM gumphita caitya paripATiyA~, stavana, gIta, dhamAla, pada, svAdhyAya (sajjhAya) Adi kI sUcI dI jA rahI hai| prastuta sUcI meM 108 laghukRtiyA~ haiM, zodha karane para aura bhI prApta ho sakatI haiN| nAma Adipada padyasaMkhyA vizeSa 15 1672 >> 39 vitanute tanu te tanutezvara anupamaguNagaNayutamahimAnaM nayati nayati jAtA jAtakIrtiH jayati jagati pArzva: puNya0 zrIpArzvanAthaM prabhumIzvarANAM vidyamAnaM jinaM vande atinirmalarocirmaNDala jesalagiri mukha maMDaNau sakala sArada taNA pAya0 DUMgara bhalai bheTyau zrI puNDaragiri bheTIyai risaha jiNa suhakaraNa0 siri risaha sAmi nAma0 32 1644, gaNi 14 1663, pAThaka 15 gaNi, kra0 1. zaMkhezvara pArzvanAtha stotra phalavarddhi pArzvanAtha stotra pArzvanAtha stotra pArzvanAtha stotra jaisalamera pArzvastotra DhAlabaddha 6. sImandharajinastotra 7. bhAratI stotra 8. jesalamera caitya paripATI 9. zatruJjayatIrtha caitya paripATI 10. zatruJjayatIrtha caitya paripATI 11. zatruJjayatIrtha stavana 12. mAlAsara RSabhajinastavana 13. zerapura AdinAtha paMca kalyANaka stavana 14. ajita jina gIta 15. sAMgAnera-padmaprabha jina stavana 16. vizAlA - vimalanAtha stavana 17. zAntinAtha stavana 18. rAjanagara - zAntinAtha gIta 19. bIkAnera - naminAtha stavana 20. nemIzvara dhamAla 21. neminAtha stavana 22. neminAtha gIta 23. neminAtha gIta 24. pArzvanAtha gIta 25. pArzvanAtha stavana 26. gauDI pArzvanAtha stavana 27. gauDI pArzvanAtha gIta 28. gauDI pArzvanAtha stavana uvajjhAya pAThaka 19 9.9 gaNi gaNi sakala ajita jina bhajau0 jayau jayau jinavaru re0 vimala maidAyagaM0 saMtIsara jiNarAya saMbhali0 varadAI re varadAI re prabhu0 namai jehanA pAya nararAyaH ugrasena kI kumArI bhaNai0 zrI nemIsara ima kahai re0 lAlana merA ho kyA tujha0 nemIsara piurA mAnIyai0 vAmAnandana vandIyai0 prabhu pAsakumara khelai vasaMta prabhu pAsa sahasaphaNa pragaTa puNya zrI gauDI prabhu pAsu e0 mayA dauDIya gauDIya pAsa0 1 9 3 9 uvajjhAya uvajjhAya For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 vAra0 29. jesalamera - pArzvanAtha gIta jesalagiri ralIyAmaNau0 24 1657, vAcaka 30. jesalamera - pArzvanAtha stavana jinajI ho gaDha jesalagiri0 pAThaka 31. nIMbAja - pArzvanAtha stavana zrI nIMbAji juhArivA0 uvajjhAya, 1676 32. nAkor3A - pArzvanAtha stavana jina namuM mahimA guNagaNi vAcanAcArya 33. pAlI - pArzvanAtha stavana pAlIpura prabhu pAsajI0 vAcaka 34. phalavarddhi - pArzvanAtha chanda sAsanasurI taNI parabhAvai0 pAThaka 35. phalavarddhi -- pArzvanAtha gIta sAmi kara nAmi nave nidhi pAI0 muni 36. phalavarddhi - pArzvanAtha stavana pAsa jiNesara sevIyai0 muni bhaDakuli - pArzvanAtha gIta zrIbhaDakali prabhu pAsu e0 pAThaka 38. laudravA-sahasraphaNA pArzvanAtha sta0 prabhu pAsa sahasaphaNa pragaTa0 39. laudravA-sahasraphaNA pArzvanAtha sta0 / jiNi dina nayaNi nihAluM0 40. stambhana-pArzvanAtha gIta thaMbhana pAsa pragaTa paramesara0 41. stambhana-pArzvanAtha gIta ati anUpa bhuvana bhUpa0 42. stambhana-pArzvanAtha gIta zrIthaMbhana pAsajI pUjIyai ju0 43. stambhana-pArzvanAtha gIta cheka janAvana bhava bharathana dhana0 44. mahAvIra gItam prahasami samarau zrI mahAvIra0 45. jaisalamera-mahAvIra stavana sAsana nAyaka sevIyai0 11 vAcaka 46. rADadrahapura-mahAvIra stavana vIra jiNiMda juhArIyaie0 47. vIrajina mUrttigItam mUrti zrIjinavIra kI re lAla0 48. sImandhara svAmI gItam je maI pApa kie paramAdai0 49. aSTaprakArI pUjA gItAni karIjai nhavaNa jinezvara0 uvajjhAya, 50. aSTaprakArI pUjA gIta kari dhotI dhUnI dhurai e. 51. guruparamparA-gurvAvalI gItam praNamuM pahilI zrI varddhamAna0 31 gaNi 52. gautamasvAmI gItam zrI gautama prahasami dhyAvau0 53. rAjanagara-dAdA gurudvayagItam rAjanagari gurucaraNa bheTivA0 54. rAjanagara-dAdA gurudvayagItam suguru kau darasaNa dina prati kIjaI0 3 55. sUrata - dAdA gurudvayagItam sadaguru bheTaNi Avahu mAi0 56. amarasara-jinakuzalasUri gItam dAdA pUri ho mana vAMchita morA0 57. amarasara-jinakuzalasUri gItam siri amarasari gururAja sohai0 4 58. rADadrahapura-jinakuzalasUri gItam zrIrADidrahapuravaraie0 59. sAMgAnera-jinakuzalasUri gItam parabhAtai UThI karI re0 60. jinakuzalasUri aSTaka jinakuzalasUrIsara sevai0 61. jinakuzalasUri gItam mukaTa upama dhari Ana jAna0 62. jinakuzalasUri gItam pUnami pUnami gurujInI pUjA0 63. jinakuzalasUri gItam udaya karau dAdA udaya karau0 64. jinakuzalasUri gItam unai megha ghaTAkarI 7 pAThaka unm GK pAThaka gaNi G For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65. jinakuzalasUri gItam 66. jinakuzalasUri gItam 67. jinakuzalasUri setubandha soraThA 68. yugapradhAna jinacandrasUri hiMDolanA 69. yugapradhAna jinacandrasUri gItam 70. yugapradhAna jinacandrasUri gItam 71. yugapradhAna jinacandrasUri gItam 72. jinasiMhasUri padasthApanA gItam 73. jinasiMhasUri gItam 74. jinarAjasUri gItam 75. jinarAjasUri gItam 76. jinarAjasUri gItam 77. jinarAjasUri gItam 78. jinarAjasUri gItam 79. jinarAjasUri gItam 80. jinarAjasUri gItam 81. vajrasvAmI gItam 82. ASADhabhUti gItam 83. anAthI RSi gItam 84. zukla - kRSNapakSI sAdhu gItam 85. cAra maMgalagItam 86. jIvapratibodha gItam 87. jIvapratibodha gItam 88. jIvapratibodha gItam 89. vairAgya gItam 90. prabhu vInatI gItam 91. paJca indriya gItam 92. saptavyasanavAraka gItam 93. cArakaSAyanivAraka gItam 94. cArakaSAyanivAraka gItam 95. dAnazIlatapabhAva gItam 96. dAna gItam 97. zIla gItam 98. zIla gItam 99. AlocanA gItam 100. 88 caubIsa jina stavana 110 darasaNa dAdA e apanau dasa disai dAdA dIpato siMdha kAbila aMga baMga kaliMga nija rUpa kari jimi mayana jItau zrIkharataragaccha maMDaNau garuau zrIjinacandrasUri guru baMdau rAula zrI bhIma ima kahaijI subha dina Aja badhAI zrIjinasiMghasUriguru mAi0 zrIjinarAjasUriMdanA paya vaMdau zrI vradhamAna jiniMda jI sobhAgI guru mAharau dina dinai darasana tAharau sakhi morI dhari ucharaMga he sakhI zrIjinarAjasUri gachadhaNI ludravai paTTaNi deharai naMdana nAca rIyA munivara suNi ho sakhI 4 2 4 For Personal & Private Use Only 5. 7 5 8 3 4 5. 8 6 4 5. 8 9 12 14 33 31 44 4 zIla sudRDha pAlai jiko ho pahilau maMgala mani dharIre jiurA kari niraMjana dhyAna mere jIu ma kari kari merA jIva kachu bUjhayai re jaga mai bharosau kisakau mai paramAdi sAhiba kaisai pAMce indriya vase karau jI sAta visana tUM chAMDike jIvar3A kaDuA cyAri kasAya e vArau ho jIva vicArI nai karau re sahua dharama mAhe vaDau zrI vradhamAna jiNesaraijI dAna vaDau jagamai kahayau jI sIlai savi sukha pAmIyai (apUrNa) 12 gurumukha AloyaNa jIu cauvIsama zrIvIrajinezvara 4 8 3 5 12 28 15 17 18 25 uvajjhAya gaNi gaNi pAThaka pAThaka pAThaka apUrNa 1660, rAudraha muni pAThaka vAcaka vAcanAcArya apUrNa vAcaka pAThaka pAThaka apUrNa vAcaka apUrNa pAThaka, mAlapura Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 101. bUMdIpurI mahAvIra gItam jagataguru bUMdIpurI prabhu jAgai 102. gautamasvAmI gItam gautamalabdhinidhAna kAu rI 103. jinakuzalasUri gItam dAdA pUri ho mana Asa 104. 8 rAudrahapura-jinakuzalasUri gItam zrIjinakusalasUrIsaru 105. kIrtiratnasUri gItam zrIkIrtiratanasUri ke paya0 106. 90pATaNa jinakuzalasUriMgItam jIho tribhuvana mai jasa0 107. navAnagara jinakuzalasUrigItam jIho mahIyali mahimA0 108. kaMsArI pArzvanAtha stavana paratikha pAsa juhAriyai vAcaka vAcaka vAcaka 14 1. zAntinAtha gItam1 saMtikara sAMti jina seviyai 2. munisuvrata jina stavana 2 15 jodhapura 1659 3. neminAtha gItam merau nemi nagInau 4. gauDI pArzvanAtha stavana sayala sukha saMpadA sAMmi0 5. phalavarddhi pArzvanAtha stavana zrIphalavadhipura sira tilau e 6. zaMkhezvara pArzvanAtha stavana paNamu pAsa saMkhesaraie 7. jinakuzalasUri gItam calau dAdA kai darabArai 8. vANIsudhA savaiyA muhavaMga mRdaMga upaMga kara ina laghukRtiyoM meM kavi ne kevala 6 kRtiyoM ke anta meM racanA saMvat diyA hai| yathA-kRti kramAMka 9-ra0saM0 1644, kramAMka 29-ra0saM0 1657, kramAMka 85-ra0saM0 1660, kramAMka 10ra0saM0 1663, kramAMka 5-ra0saM0 1672 aura kramAMka 31-ra0saM0 1676 / katipaya kRtiyoM ke anta meM nAma ke sAtha muni, gaNi, vAcaka, pAThaka pada kA prayoga hone se evaM tatsamaya ke prasaMgoM ke AdhAra se nimnAMkita kRtiyoM kA AnumAnika racanA samaya nirdhArita kiyA jA sakatA hai, jo isa prakAra hai(1) laghu kRti kramAMka - 35, 36 evaM 86 meM 'muni' pada kA prayoga hone se ye racanAyeM saM0 1625 se 1643 ke madhya kI haiN| (2) kramAMka - 9, 12, 19, 20, 51, 62, 69, 71 meM gaNi pada kA prayoga hone se 1644 se 1649 ke madhya kI haiN| (3) kramAMka - 29, 32, 33, 45, 91, 92, 94, 98 meM vAcanAcArya evaM vAcaka pada kA prayoga hone se 1650 se 1663 ke madhyakAla kI haiN| (4) kramAMka - 10, 15, 16, 26, 27, 30, 31, 34, 37, 49, 59, 64, 67, 75, 81, 82, 88, 95, 96 meM pAThaka evaM upAdhyAya pada kA prayoga hone se vi0saM0 1663 ke pazcAt kI For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 (5) kramAMka 68 jinacandrasUri hiMDolanA kI racanA 1645 ke pUrva kI hai evaM 70, 72 aura 73 kI racanAyeM 1649-1650 kI haiN| (6) kramAMka 74 se 80 jinarAjasUri ke gIta saM0 1674 ke pazcAt ke haiM kyoMki jinarAjasUri saM0 1674 phA0zu0 7 ko gaNanAyaka bane the| (7) kramAMka 38, 39 kA racanA samaya 1675 kA hai kyoMki laudravA meM sahasraphaNA pArzvanAtha kI pratiSThA saM0 1675 vai0zu0 13 ko huI thii| kavi kI muni pada vAlI prArambhika racanAoM meM, zabda cayana evaM bhAva sauSThava kI dRSTi se jIva pratibodha gIta nAmaka 86vIM laghukRti udAharaNArtha prastuta hai jiurA kari niraMjana dhyaan| dekhi apanau athira jIvita, ma hari parahA praan||1|| rAja ramaNi vilAsa parijana, dekhi bhayau hyraan| eha jagamahi sabahI caMcala, kaisai karata gumaan|| 2 // mAi mAi kuna sagAi. kahAM rAcai aayaan| jAni jagi nahI kou kisakau, aisai citi kari gyAna eha apanau ihu virAnau, sabahI kau piihiicaan| vadati muni guNavinaya apanai, bhAvi bhaji bhgvaan|| 4 // laghu kRtiyoM ke antargata prAJjala racanAoM meM bhAratI stotra ke do padya evaM yamakAlaMkArazleSAlaMkAramaya zaMkhezvara pArzvanAtha stotra ke do padya draSTavya haiM atinirmalarocirmaNDalakuNDalamaNDitagaNDAM guNamAlA, dadhatIM hRdi mAlAmiva zubhamAlAmapahRtajAlAM shbdaalaam| vilasansuramaNDala-mukhyAkhaNDala-namyA khaNDaglaubhAlAmabhimatamatidAtrI mahimApAtrIM naumi savitrI bhuruupaam||1|| lalitAmala-karatala-lAlita lohita-caraNA caMcalasitapakSAM, madabandhura-sindhura-ramaNIbandhura-mantharagamanAM sitpkssaam| vidalitaduritAM lAGkAlitakAlA komalatAlAM guNapakSAmabhimatamatidAtrI mahimApAtrIM naumi savitrI bhuruupaam|| 2||-bhaartii stotra vitanute tanute tanutezvara ! prazamabhAsvarabhAsvarabhAzvara ! vimalamAlaya lakSaNalakSaNa ! priyamalaM yamalaM ymlmpdm||1|| racitamAlatamAlatamAlabha ! stutamahezamahezamahezada ! suramudAramudAramadAyuta ! drutamudAramudAramudArada ! // 2 // -zaMkhezvara-pArzvanAtha stotra For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 isa zatAdhika laghukRtiyoM kI presakaoNpI zrI agaracandajI nAhaTA dvArA karAI huI zrI abhaya jaina granthAlaya meM hai| svargavAsa-saMvatollekha vAlI kRtiyoM meM saM0 1676 ke pazcAt kI guNavinayajI kI koI kRti prApta nahIM hai ataH anumAna hai ki vi0saM0 1676 ke pazcAt 2-4 varSoM meM hI Apa isa nazvara deha ko chor3akara svarga kI ora prayANa kara gaye hoN|| __ ziSya-paramparA zrIguNavinayajI ke svahasta dIkSita anekoM ziSya hoMge kintu matikIrtti ke atirikta kisI kA nAmollekha prApta nahIM hai| vaise inakI paramparA 19vIM zatAbdI ke anta taka calatI rahI hai| isake pazcAt paramparA calI yA nahIM, jJAta nahIM hai| inakI prApta ziSya-paramparA kA vaMzavRkSa isa prakAra hai mahopAdhyAya jayasoma u0 guNavinaya u0 matikIrti vijayatilaka tilakapramoda bhAgyavizAla u0 sumatisindhura u0 kanakakumAra gaNi nayanapramodagaNi kIrtivilAsa u0 kanakavilAsa vA0 muniraMga labdhivilAsa gopAlajI gopAlajI kamalasaubhAgya kamalasaubhAgya vA0 kSamAnandana sUjojI dayAmarti khIbojI u0 dharmakalyANa dayAmUrti paM0 vardhamAna u0 kanaka sAgara varddhamAna jIvaNajI u0 ratnavimala devakumAra kSamAdharma rAjakIrti guptidharma kSamAdhIra mayAkuzala For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 upAdhyAya matikIrtti-yu0 jinacandrasUri sthApita nandiyoM meM kIrtti naMdI kA kramAMka 40vAM hai| kIrtti nAmAMkita sahajakIrti dvArA saM0 1661 meM racita sudarzana caupAI, puNyakIrtti dvArA saM0 1662 meM racita puNyasAra rAsa, vimalakIrti dvArA saM0 1665 meM racita yazodhara rAsa Adi kRtiyoM ke AdhAra para yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki 'kIrti' nandI kI sthApanA saM0 1652-55 ke lagabhaga huI hogI! ata: matikIrti kA dIkSAkAla bhI yahI hai| guNavinayajI ke sahayogI ke rUpa meM inakA ullekha sarvaprathama saM0 1671 meM milatA hai| nizIthacUrNi prati kA saMzodhana guNavinayajI ne matikIrti kI sahAyatA se kiyA thaa| ullekha isa prakAra hai "saMvat 1671 jaisalameradurge zrIjayasomamahopAdhyAyAnAM ziSya zrIguNavinayopAdhyAyaiH zodhitaM svaziSya paM0 matikIrttikRtasahAyakairnizIthacUrNi dvitIya khnndd|" - thAharuzAha bhaMDAra, jesalamera saM0 1673 meM praNIta prazrottaramAlikA meM tathA saM0 1675 meM racita lumpakamatatamodinakara caupAI meM guNavinayajI ne matikIrtti kA sahAyaka ke rUpa meM ullekha kiyA hai| ___matikIrti-praNIta sAhitya kA avalokana karane se spaSTa hai ki ye jainAgamoM ke prauDha vidvAn the, zAstrIya carcA meM bhI guru guNavinayajI kI taraha agragaNya the| vyAkaraNAzAstra ke bhI ye acche abhyAsI the, aura rAjasthAnI bhASA para bhI inakA acchA adhikAra thaa| inakA sAhitya-sarjana kAla saM0 1674 se 1697 ke madhya kA hai| inakI praNIta 12 kRtiyA~ prApta haiM, jo nimnAMkita hai1. dazAzrutaskandhasUtra TIkA-dazAzrutaskandhasUtra cheda grantha hai| isa para niyukti, cUrNi aura brahmarSi kRta TIkA (zloka parimANa 5000) prApta hai| isa TIkA ke atirikta vistRtArtha vivecanA yukta TIkA prApta nahIM hai| isI grantha para inhoMne 18000 zloka parimANa kI bRhat TIkA kI racanA kI hai| isakI racanA saM0 1697 meM101 huI hai| isakI saM0 1738 meM likhita 281 patroM kI eka mAtra prati jaina zAstramAlA kAryAlaya, ludhiyAnA meM prApta hai| TIkA mahattvapUrNa evaM prakAzana yogya hai| mahopAdhyAya samayasundarajI ne apane kathAkoSa meM isakA uddharaNa bhI diyA hai| 2. niyuktisthApana-isakA prasiddha nAma 'praznottara-zAstra' hai| Avazyaka niyukti ke visaMvAda pUrNa vaktavyoM ko 10 praznoM ke mAdhyama se AgamoM ke pramANoM dvArA siddha evaM sAmaMjasya sthApita karane kA prayatna kiyA hai| isakI racanA saM0 1676 meM lAvaNyakIrti ke Agraha para huI hai102 / zloka parimANa 1231 hai| isakI prati mahimAbhakti jaina jJAna bhaNDAra, bIkAnera meM prApta hai| kramAMka 1007 hai, patra 48 haiN| 3. 21 praznottara- isameM sAdhu lakhamasI kRta 21 praznoM ke pratyuttara diye gaye haiN| uttaroM meM AgamAdi 50 granthoM ke pramANa uddhRta kiye haiN| isakI racanA gacchanAyaka zrIjinarAjasUri ke Adeza se huI hai|03| racanA saMvat nahIM hai kintu gaNi pada kA ullekha hone se saM0 1676 ke pazcAt kI hI For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 hai| bhASA rAjasthAnI gadya hai, zloka parimANa 1553 hai / isakI 17vIM zatAbdI kI likhita 28 patroM kI ekamAtra prati mahimA bhakti jaina jJAna bhaNDAra, bIkAnera meM prApta hai| kramAMka 1002 hai / 4. bhASyatraya bAlAvabodha - caityavandana, guruvandana aura pratyAkhyAna bhASya para saMskRta TIkA ke anusAra rAjasthAnI gadya meM bAlAvabodha saMjJaka TIkA hai| isakI racanA saM0 1677 meM jaisalamera meM bhaNasAlI gotrIya sA0 sthirapAla (thAharu sA0 ) ke Agraha se huI hai 104 / prazasti meM likhA hai ki - thirapAla ne bahuta sA dravya vyaya karake anekoM siddhAntoM kI pratilipiyA~ karavAkara bhaNDAra sthApita kiyA aura laudravA tIrtha kA uddhAra kara cintAmaNi pArzvanAtha mandira kI pratiSThA karavAI, Adi 105 / isakI 27 se 31 patroM kI apUrNa prati guru bhaNDAra, jhaNDiyAlA meM prApta hai / zloka parimANa 2000 hai| 5. samyaktvakulaka bAlAvabodha - bAlAvabodha saMjJaka rAjasthAnI gadya meM TIkA hai| isakI saM0 1755 meM vAcaka kanakavilAsa likhita 4 patroM kI prati maharacaMda jJAna bhaMDAra, bIkAnera meM prApta hai kramAMka 233 hai / I 6. guNakitvaSoDazikA - nAma se hI spaSTa hai ki guNa aura kit para vivecanA hone se vyAkaraNa kA grantha hai| mUla ke 16 padya haiM aura svayaM kI hI isa para TIkA hai| isakI ekamAtra prati kharataragaccha jJAna bhaMDAra, jayapura meM prApta hai / presa kaoNpI mere saMgraha meM hai / 7. aghaTakumAra caupAI - isa catuSpadI kI racanA saM0 1674 meM AgarA meM samrATa jahAMgIra ke rAjya meM evaM jinasiMhasUri ke dharma sAmrAjya meM huI hai / 106 padya saMkhyA 272 hai / isakI prati pAdarA jJAna bhaMDAra meM prApta hai / kramAMka 62 hai / / 8. dharmabuddhi subuddhi caupAI - jaina gUrjara kavio bhAga 2 pR0 1069 ke anusAra isakI prati pAdarA jJAna bhaMDAra meM hai aura aghaTakumAra caupAI ke sAtha hI likhita hai| isakI racanA saM0 1697 rAjanagara meM huI hai| 9. lalitAMga rAsa - isa rAsa kI 17vIM zatAbdI meM likhita 7 patroM kI apUrNa prati zrI abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM prApta hai / kramAMka 4012 hai / 10. lumpakamatotthApaka gIta - isameM loMkAzAha ke mata kA khaNDana kiyA gayA hai| padya 66 haiN| isakI prati zrI abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM prApta hai / 11. paJca-kalyANaka-stava bAlAvabodha - pUrvAcArya praNIta prAkRta bhASA meM grathita 13 padyoM ke isa stotra kA rAjasthAnI gadya meM artha hai / isakI prati thAharUsAha bhaNDAra, jesalamera meM prApta hai| 12. saptasmaraNa stabaka - isakI apUrNa prati rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura ( 26036) meM prApta hai| For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra zrI guNavinayopAdhyAya sarjita sAhitya kA avalokana karane para yaha spaSTa pratibhAsita hotA hai ki zrI guNavinayajI jainAgamoM aura jaina sAhitya ke to praur3ha vidvAn the hI, sAtha hI ve inakI (kharataragaccha kI) paramparA para asadAropa/AkSepa aura jinAgama viruddha prarUpraNA karane vAloM ke lie durdharSa vAdI the| vyAkaraNa, koSa, alaMkAra, sAhityazAstra Adi ke apratima vidvAn the| dharmAbhilASI samAja ke lie bhI loka bhASA meM vipula sAhitya kA nirmANa kara unako bhI inhoMne lAbhAnvita kiyA hai| stotra va gIti sAhitya ko par3hane se aisA pratIta hotA hai ki guNavinaya jI hRdaya se bhakta kavi bhI the| inhIM ke ArAdhya bhagavAn pArzvanAtha aura dAdA yugma-yugapradhAna zrI jinadattasUrijI aura yugapradhAna zrI jinakuzalasUrijI ko namana kara yaha abhilASA karatA hU~ ki mahopAdhyAya guNavinaya ke mahattvapUrNa sAhitya para vyApaka zodha ho aura zodha karane vAloM ke lie yaha lekhana mArgadarzaka ho| prastuta sampAdana trivikrama bhaTTa kRta damayantI kathA campU aura damayantIcampU eka hI kathAcampU ke pRthakpRthak nAma haiM, kRti eka hI hai| mUla kI pratyeka jJAna bhaNDAra meM anekoM pratiyA~ prApta hotI haiN| rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura meM hI lagabhaga 18-20 pratiyA~ haiN| zAkhA kAryAlayoM meM aura bhI hoNgii| bhANDArakara oriyanTala risarca insTITyUTa pUnA meM bhI 6-7 pratiyA~ haiM / maiMne isake mUla pATha ke pAThAntara lene meM eka hastalikhita prati aura 3 mudrita pratiyoM kA upayoga kiyA hai| jinakA paricaya isa prakAra hai: pu. saMjJaka prati - yaha prati rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna jodhapura saMgrahAlaya kI hai| hastalikhita hai| granthAMka 1965 hai| isa prati kI sAIja 26410.5 se.mI. hai| patra 54 hai| pratyeka patra meM paMkti 15-15 hai| akSara saMkhyA 50 ke lagabhaga hai| yaha prati TippaNa sahita zuddha aura parimArjita prati hai| isakI lekhana prazasti isa prakAra hai: 'zazirasavedazazipramite varSe (1461) / bAhulabahulapakSasaptamIdine' dhiSaNavAre pratiriyamalekhi zrImad riNIpuravaro (re)| vA0 zrIguNaraGgagaNi-tacchiSya jnyaanvishaalen|| paM0 hemasomagaNiziSya jJAnanandipaThanArthaM / / zubhaM bhavatu lekhkpaatthkyoH| zrIstAt / / ni0 saMjJaka - nirNayasAgara presa, mumbaI dvArA prakAzita yaha mudrita dvitIya saMskaraNa thaa| isameM caNDapAla kRta viSamapadaprakAza vyAkhyA bhI dI gaI thii| isake sampAdaka paNDita zivadatta the| san 1903 meM yaha saMskaraNa nikalA thaa| nipA0 saMjJaka - ukta nirNayasAgara presa, mumbaI dvArA prakAzita pustaka meM jo pAThAntara die gae haiM, unako yahA~ sammilita kiyA gayA hai| isa saMskaraNa meM 9 pratiyoM ke AdhAra se pAThAntara die gae haiN| isa saMskaraNa meM sampAdaka ne do TIkAoM kA ullekha bhI kiyA hai jisameM dAmodara kRta For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 TIkA- rAjaguru maithila zrInaraharizarmA ke saMgraha meM hai tathA guNavinayakRta bRhad TIkA - vaidya zrI rAmakRSNajI ke saMgraha meM hai| yaha donoM saMgraha Aja aprApta haiN| cau0 saMjJaka - yaha saMskaraNa san 1989 meM caukhambhA saMskRta sIrija banArasa se prakAzita huA hai| isameM bhI caNDapAla kRta viSamapada vyAkhyA dI gaI hai tathA isake sampAdaka nandanakizorajI zarmA sAhityAcArya (jayapura) ne bhAvabodhinI TippaNI dekara isakA sampAdana kiyA ___ ina cAroM ke pAThAntara maiMne grantha ke anta meM prathama pariziSTa ke rUpa meM die haiN| vastuta mUla kA pATha maiMne zrI guNavinayopAdhyAya kRta TIkA ke AdhAra se hI rakhA hai| isameM parivartana nahIM kiyaa| TIkA ke pAThAntara rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura saMgrahAlaya granthAMka 29994 para guNavinayopAdhyAya kRta TIkA kI prati prApta hai| isakI sAIja 26411 se.mI. hai| patra kI saMkhyA 164 hai| pratyeka patra kI eka tarapha kI 17 paMkti hai aura prati paMkti 64 akSara hai| lekhanakAla kA anumAnata: TIkA racanA ke samaya kI hI hai| prati zuddhatama hai| saMzodhita evaM padaccheda yukta hai| isa prati meM mUla pATha nahIM diyA gayA hai| kevala pratIka mAtra diyA gayA hai| katipaya sthaloM para hAMsie meM harI tAlikA yA kAlI syAhi se = cihna aMkita hai evaM usI sthala para madhya meM zabdoM ke Upara = cihna hai| saMbhavataH pratilipikAra yA saMzodhaka ko kucha likhanA abhiSTa ho yA kucha paMktiyA~ chuTa gaI hoM to use likhanA cAhatA ho| isI ko Adarza prati mAnakara maiMne TIkA pATha diyA hai| antima patra arthAt 165veM patra ke abhAva meM TIkAkAra kI ke prazasti padya 20, 21, 22 nahIM hone se anya pratiyoM se lie gae haiN| sAtha hI akabara ke rAjyakAla 35veM varSa meM ratnanidhAnopAdhyAya dvArA saMzodhita hone para yaha prati likhI gaI thii| usake 11 padya bhI isameM nahIM hai| ata: yaha nirNaya kara pAnA kaThina hai ki jodhapura vAlI prati saMvat 1647 kI hai yA saMvat 1650 ke bAda kii| saMbhavata: yaha prati saMvat 1647 meM hI likhI gii| kyoMki isameM ratnanidhAnopAdhyAya evaM samrATa akabara kI prazasti padya nahIM hai| isa prati ke AdyantapatroM kI phoTokaoNpI prAdamma meM dI gaI hai / bIkAnera meM rahate hue san 1967 meM isa TIkA kI tIna pratiyA~ anUpa saMskRta lAibrerI (rAjakIya saMgrahAlaya) bIkAnera meM dekhii| unake kramAMka 3209, 3210, 3211 hai| kramAMka 3211 kI prati 60 peja kI hai aura usakA prArambha aura anta nahIM hai| kramAMka 3209 kI prati 336 patra kI hai| lekhana saMvat 1754 hai aura kramAMka 3210 kI prati 187 patra kI hai, lekhana saMvat 1653 hai| isakA lekhana saMvat pratilipikAra ne saMvacchikhizaredukalAmite (1653) varSe likhA hai| isI prati ke maiMne pAThAntara die haiN| isa prati ke pAThAntara maiMne mUla-TIkA ke sAtha diye haiM / kramAMka 3209 kI prati saMvat 1754 kI likhita hai| kramAGka 3209 apUrNa hone ke kAraNa aura 3011 azuddha hone ke kAraNa inakA pAThAntara meM upayoga nahIM kiyA gayA hai| isI prakAra eka prati agaracanda bhairUMdAna seThiyA pustakAlaya meM bhI vidyamAna hai| jisakA For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 granthAMka 758 hai| sAija 2644411 se.mI. hai| patra 150, paMkti 19 tathA prati paMkti akSara 50 hai| isakI lekhana prazasti isa prakAra hai:"iti zrI campUvRttiH samAptaM graMnthAgraMtha 11000 sArasvatIti nAmnI vRttiriya saMvat 1762 varSe / kaartikmaase| kRssnnpksse| 13 tithu| guruvaare| aagraangre| zAke 1627 pravRttamAne pU. sthvir| puujy| RSi zrI puu| jhaaNjhnnjii| tcchissy| sthivr| pUjya RSi zrI puu.gdraajjii| tcchissy| puujy| RSi zrI puu| iNdraajjii| tcchissy| RSi zrI puu| manoharajI liSataM Rssi| hrjii| Rssi| puurii|" yaha prati bhI azuddha hone ke kAraNa yatra-tatra isake pAThAntara lie gae haiN| san 1965 meM maiMne isakA sampAdana kArya prArambha kiyA thaa| san 2008 arthAt 43 varSa pazcAt isakA prakAzana ho rahA hai| isakI mujhe hArdika prasannatA hai| TIkA kI viziSTa prati prUpha saMzodhana kArya pUrNa ho jAne para isa TIkA kI eka viziSTa prati zrI saMjaya zarmA myUjiyama, ThaTheroM kI galI, caur3A rAstA, jayapura se mere sanmitra zrI rAmakRpAlu zarmA ke yahA~ surakSita hai / nirantara ekaniSTha lagana se aura apane bhujopArjita dravya se isa prakAra kA vilakSaNa aura abhUtapUrva saMgraha karanA yaha zarmAjI jaisoM kA hI kArya hai / isa prakAra ke saMgrahAlaya deza meM ginecune hI prApta hote haiM / isa prati ke kramAMka saMskRta sAhitya 768 hai aura isake patra 198 haiM / isameM lekhana saMvata nahIM dayA hai kintu lekhana prazasti avazya prApta hai, vaha nimna hai: "saarsvtiitinaamniivRttiriym| vA0pramodamANikyagaNibhyaH sAUsaMkhAgotrIya sA0 kammAkena sA0 jayatasI pramukhaputrayutena pradattA pratiriyaM / / vAcyamAnA cirNndyaat|| shriiH|| zrIjayaso mopAdhyAyai vAcaka guNavinayagaNikRtA zrIcaMpUTIkAzrIratnanidhAnopAdhyAyAnAM pravartanAya praadaayi| shriilaabhpure|" isa prAnta puSpikA se yaha spaSTa hai ki yaha prati lAbhapura arthAt lAhora meM pradAna kI gaI hai| lAhora kA samaya yugapradhAna jinacandrasUri kA samaya hai jabaki AcAryazrI phAlguna zuklA bArasa saMvat 1648 ke dina guNavinaya ke sAtha samrATa akabara se mile the| usI samaya isa prati kA vyAkaraNa kI dRSTi se saMzodhana zrI ratnanidhAnopAdhyAya ne kiyA thaa| jaisA ki prazasti zloka saMkhyA 22 se spaSTa hai| saMvat 1649 meM jinacandrasUri ko samrATa ne yugapradhAna pada diyA thA aura ratnanidhAnopAdhyAya ko upAdhyAya pada diyA thaa| ataH yaha grantha saMvat 1650 ke lagabhaga likhita hai| __dUsarI bAta, isa lekhana prazasti prAnta puSpikA se yaha bhI spaSTa hai ki guNavinayopAdhyAya ke dAdA guru pramodamANikya ke lie sAUsaMkhAgotrIya zAha kammA ne apane parivAra sahita yaha prati unako bheMTa dii| For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 tIsarI bAta, guNavinaya ke guru jayasomopAdhyAya ne isakI eka prati zrI ratnanidhAnopAdhyAya ko pravartana ke lie arthAt ziSya-praziSyoM kI paramparA meM isakA adhyayana ho, pracAra ho isa dRSTi se unako pradAna kI / ataH isa prati kA antima pRSTha kA phoTo hamane isa grantha ke prArambha meM diyA hai| saMzodhana meM usakA upayoga nahIM kara sakA / patra 197bI TippaNa meM likhA hai :- " rAjJaM prasatyAmI dharmaM kurvanti sAdhavaH tasmA" / ise dekhane se aisA pratIta hotA hai ki sambhavataH yaha paMkti guNavinayopAdhyAya ke dvArA hI likhI gaI hai| arthAt guNavinaya ne svayaM hI isakA saMzodhana kiyA hai| pariziSTa isa grantha meM katipaya pariziSTa bhI die gae haiM / mUla aura TIkA ke sAtha TippaNa meM do prakAra kI TippaNiyA~ dI gaI haiM / prAcya vidyA pratiSThAna kI prati meM kinAre para jo TippaNa likhe hue the ve yahA~ kramAGka rahita die gae haiM aura TIkA ke pAThAntara kramAGka se die gae haiM / isI prakAra mUla grantha ke pAThAntara pratyeka ucchvAsa ke anta meM die gae haiM / isa kAraNa mUla evaM TIkA ke pAThAntaroM ko pariziSTa meM sammilita nahIM kiyA gayA hai / prathama pariziSTa isameM damayantIkathAcampUstha zlokoM kA akArAnukrama diyA gayA hai / jisameM ucchAsa, mUla zloka kA Adipada aura zloka saMkhyA dI gaI hai / dvitIya pariziSTa isa pariziSTa meM TIkAkAra dvArA uddhRta gadya-padyoM kI granthAnukrama se anukramaNikA dI gaI hai / jina granthoM ke sandarbha prApta ho gae haiM unakA saMketa kara diyA gayA hai / jina granthoM ke saMketa prApta nahIM hue hai, unake Age rikta koSThaka de diyA gayA hai / tRtIya pariziSTa isameM damayantI kathA campUgata chandoM kA akArAnukrama se vargIkaraNa kiyA gayA hai / chandoM ke nAma dekara pratyeka ucchAsa kA kramAMka diyA gayA hai / AbhAra saccAritraniSTha mere paramArAdhya parama pUjya guru zrI jinamaNisAgarasUrijI mahArAja kA amogha AzIrvAda evaM kRpA kA phala hai ki maiM sAhitya sevI bana sakA aura nirantara sAhitya sevA ke patha para agrasara rahA / prastuta pustaka ke sampAdana meM hastalikhita granthoM ko prApta karane, pratilipi karane aura TippaNI Adi dene meM rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura aura anUpa saMskRta lAibrerI, bIkAnera kAryakarttAgaNa dhanyavAda ke pAtra haiN| jina prakAzita saMskaraNoM kA maiMne sahayoga liyA hai una sabhI ke sampAdaka aura prakAzaka dhanyavAda ke adhikArI haiN| guNavinayopAdhyAya ke sambandha meM jo For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 hastalikhita sAmagrI samaya-samaya para prApta hotI rahI, usake lie svargIya zrI agaracandajI nAhaTA aura bha~varalAlajI nAhaTA kA atyanta RNI huuN| * zrI lAlabhAI dalapatabhAI saMskRti mandira, ahamadAbAda ke nidezaka DaoN. jitendra bhAI bI. zAha se san 1989-90 se merA pragAr3ha sambandha rahA hai / DaoN. jitendra bhAI ko jaba yaha jJAta huA ki guNavinayopAdhyAya racita damayantI kathA campU TIkA kI presakaoNpI zrI vinayasAgarajI ne taiyAra kara rakhI hai| taba unhoMne mere se anurodha kiyA ki isa presakaoNpI ko Apa hameM bheja diijie| hama ela.DI. insTITyUTa, ahamadAbAda se prakAzita kreNge| kucha varSoM pUrva inake anurodha para maiMne prastuta grantha kI sAmagrI mudraNArtha bhejI thI kintu kArya bAhulya ke kAraNa isa grantha ke mudraNa ko ve apane hAtha meM na le ske| aba yaha grantha pAThakoM ke sanmukha prastuta karane kA sArA zreya DaoN. jitendrabhAI bI. zAha ko hI jAtA hai / ata: ve bhUri-bhUri sAdhuvAda ke prAtra haiM / isake sampAdana, prUpha saMzodhana aura kampoja Adi meM jina-jina mahAnubhAvoM ne sahayoga diyA hai, usake lie ve saba dhanyavAda ke pAtra haiM / san 1965 meM purAtattvAcArya munizrI jinavijayajI ke Agraha para maiMne isa grantha kA sampAdana kArya prArambha kiyA thA aura yaha kArya san 1967 taka nirantara calatA rhaa| usa samaya meM isake prakAzana kI vArtA bhI calI kintu samaya paripakva nahIM huA thA isIlie yaha grantha yathAvat par3A thaa| sAhitya sevA ke prati upekSA aura svayaM ke kArya zaithilya ke kAraNa yaha kArya 43 varSoM taka adharajhUla meM laTakA rhaa| aba isakA samaya paripakva ho jAne se isa grantha ko pAThakoM ke samakSa rakhate hue mujhe hArdika prasannatA hai / apane jIvanakAla meM yaha grantha pAThakoM ke samakSa prastuta ho yaha sambhAvanA na hone se maiMne isakI bhUmikA san 2003 meM prakAzita kI thI / yaha prakAzana prAkRta bhAratI akAdamI ke saMsthApaka mAnanIya zrI DI.Ara. mehatA aura ema. esa. pI. esa. jI. ceriTebala TrasTa ke menejiMga TrasTI zrI maMjula jaina ke sahayoga se prakAzita huI thI / ataH unake prati bhI maiM AbhAra vyakta karatA hU~ / prastuta pustaka meM yaha bhUmikA tanika parivartana ke sAtha yathAvat dene kA prayatna kiyA gayA hai| AyuSmAna maMjula - nIlama jaina, putra vizAla, pautrI titikSA aura pautra varddhamAna kA jo nirantara isa kArya ke prati sahayoga rahA hai, usake lie maiM unheM bahuta - bahuta AzISa pradAna karatA hU~ / saMskRta sAhitya ke anusaMdhitsuoM, adhyApakoM evaM adhyetAoM ke lie TIkA sahita yaha grantha atyanta upayogI siddha hogA / isa bhAvanA ke sAtha.... / * * * For Personal & Private Use Only ma. vinayasAgara Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 TippaNiyA~1. vA0 kSemarAja praNIta upadezasaptatikA, zrAvakavidhi caupaI, ikSukAra caupaI, pArzvanAtha rAsa Adi choTI-moTI 21 kRtiyA~ prApta haiN| 2. gaNi bhAvarAja-zivasudara racita sacitra svarNAkSarI kalpasUtra lekhana prazasti padya 82 ke AdhAra se| zivasundara-upAdhyAya kSemarAja ke upadeza se saM0 1555 meM zrImAlavaMzIya bahakaTAgotrIya, mAMDavadurga ke saMghanAyaka jasadhIra kI bhAryA kumarI ne sacitra evaM svarNAkSarI kalpasUtra likhavAkara vAcanAcArya somadhvaja ko pradAna kI thii| isa kalpasUtra kI vividha chandoM meM 42 padyoM meM itihAsa se paripUrNa evaM mahattvapUrNa lekhana prazasti saM0 1555 meM upAdhyAya zivasundara ne likhI hai| isakI svarNAkSarI evaM sacitra 11 patroM kI prati nAharajI saMgraha, kalakattA meM prApta hai| isa kRti ke atirikta lumpakamata nirloDana rAsa, gautamapRcchA bAlAvabodha evaM pArzvastotra bhI prApta hai| karmacandravaMzotkIrtanakAvya padya 442 se 489 5. karmacandravaMzotkIrtanakAvya padya 437-438 karmacandravaMzotkIrtanakAvya padya 463 7. vizeSa paricaya ke liye dekheM, agaracaMda bhaMvaralAla nAhaTA-likhita yugapradhAna jinacandrasUri 8. munyaikaiNAMkakalApramite vrsse'nnhillpurngre| babhAsi vijayadasamIdivase satpuNyasampUrNe // 20 // puNyadhanasAdhuvarNitametajjayakAraNaM bhUyAt // 2 // 10. yugapradhAna jinacandrasUri pR0 198 11. karmacandravaMzotkIrtanakAvya padya 520 karmacandravaMzotkIrtanakAvya padya 315 kI TIkA 13. karmacandravaMzotkIrtanakAvya padya 358 se 363 kI vyaakhyaa| 14. akabara sAhi sabhA mahi jehanau, sujasa thayau asamAno jI // 1218 // - guNavinaya kRta, dhannAzAlibhadra caupaI zrI jayasomaguruNA saahisbhaalbdhvijykmlaanaam|| - karmacandravaMzotkIrtana-kAvya-TIkA-prazasti padya 7 15. jinavijayaH prAcIna jaina lekha saMgraha, bhA0 2, lekhAMka 17, 'zrIjayasoma-mahopAdhyAya-zrIguNavinaya mahopAdhyAya-zrI dharmanidhAnopAdhyAya---'lekhAMka 19 meM bhI 'mahopAdhyAya' zabda kA prayoga hai| 16. etad dvipadIvyAkhyA likhanAdavalokanAcca guruvcsaa| jayasomopAdhyAyAH etatkRtyopayogino vihitaaH||1|| - pauSadhavidhiprakaraNa TIkA prazasti 17-18.yugapradhAna jinacandrasUri pR0 198 19. zrI jainacandrasuguro rAjye vijayini vipkssbljyini| kramato nRpavikramataH khabhUtarasazazimite (1650) varSe / / 526 // saahishriimdkbbrraajydinaadkhilloksukhhetoH| aSTAtriMze saMvati lAbhakRte lAbhapure nagare / 527 // 20. evaM laddhajayANaM jiNacaMdagurUNa gurupmoyaannN| For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nahanIrahirasasasaharavarise lahiUNa uvaesaM // 35 // 21. candrAbdhisaccandrakalAmitAbde (1641) samarthitA vRttiriyaM sukhena // 1 // 22. lihiyaM sihijalanihiguhamuhavihivarise (1643) suhariseNaM // 35 // 23. svopajJasya vivaraNaM kRtavAniha pauSadhaprakaraNasya / bhUtAbdhirasendumite ( 1645) varSe zrInemijanmadine // 5 // 24. karmacandravaMzotkIrtanakAvya TIkA padya 462 25. 44 isa grantha kI racanA kA uddezya dikhAte hue granthakAra ne upodghAta meM likhA hai'zrIahammadAbAda mAMhe zrIjesalameru vAstavya boharA gotrIya sAha sUjai saMvat 1629 varSe jyeSTha sudi 5 dine amhArA guru vAcanAcArya zrIpramodamANikya gaNi ne zrImukhi amhaja samIpi carcA karI, 16 zrAvakAM sAthi samajhI zrIjinapratimA mahAmahocchava pUrvaka juhArI / pachai valI 48 bola zrIkharataragacchaM sAmAcArI nA sarvagacchanA gItArtha yatiyAM naI siddhAMta naI nyAyeM pUchI tathA carcA karI, RSi meghajI pramukha 28 luMkA yatiyAM sAthi zrIkharataragacchanI sAmAcArI sarvazAstrasammata jAMNI AdaratAM thakAM luMkARSi meghajInai pothAnai malai luMkA zrAvakAM 35 sAthi pothAnA jhagar3A karavAnai nimitti tapeI jhagaDAnA bola kabUla kI thakai zrIkharatarasaMghanAyaka satyavAdI zrIsAraMgadhara muhaMtai niSedhatAM luMkA RSi meghajI 28 ThANai tapA mAMhi gyaa| pachai 16 zrAvakAM sAthi zrIkharataragacchanI sAmAcArI baharai sUjai AdarI / hive teha baharA sA0 sUjAnA putra sA0 rAjasI tiNai puNi carcA karI zrIjinapratimA juhArInai zrIkharataragacchanI sAmAcArI bhAvaI AdarI kharatara thyaaN| pachI mulatAna mAMhi kiNa ekai meli kharatara zrAvakAM sAthi mana aNamilatAM tapA zrAvakAMnai Adarai aNacarcyA khuNasai tapAnI sAmAcArI mulatAna mAMhi te bhaiyai AdarI / pachI etalA bola likhI karI zrIlAhori tapAnAM zrAvakAMnaI kharatarAM bhaNI pUchivAnai kAji mUMkyA / lAhora madhye te bola kiNahI carcyA nahIM, pUchyA nahIM, imaji likhyA rahayA / pachI te bola ApaNai hAthi AvyA, paraM te bola likhitAM dveSanai bAi ghaNA asaMbaddha bola likhyA chai, te bola na likhAyai / hivai zrIjinacandrasUri yugapradhAnajInai Adezai, AcArya zrIjinasiMhasUrijInaI kathani ApaNai kAji UtarasetI te prazna rA bola likhIyai chII / " praznottara catvAriMzat zataka, pR0 3 26. yugavarajinacandrANAM vAkyAjjayasomanAmAnaH // 5 // maMgalAcaraNa 27. bRhatkharataragacchanAyaka-yugapradhAna - jinacandrasUrirAjye AcArya zrIjinasiMhasUrINAmAdezena lAbhapure zrIjayasomopAdhyAyaiH : mulatAnavAstavya golavacchAgotrIya sA0 ThAkurasI likhita SaDviMzatipraznAnAmuttarANi vArttikavRttyA likhitAni / AgamaparamparAbhyAM yadavagatamatIvamandamatinA'pi / tallikhitamihAsti mayA, na kevalaM dRSTirAgeNa // 2 // athavA gaNAnurAgo bhavati na kasyAnurAgayuktasya / tasmAnmithyAduH kRtamihApi mithyoditasyAstu // 3 // prazasti 29. zrIjinacandragurUNAmAdezAllAbhapuravare likhitA / 28. 30. jayasomopAdhyAyaiH snAtravidhiH puNyavRddhikRtA // 1 // maMgalAcaraNa rasa-vAridhi-rasa-sasiharavarase (1646) bIkAnera nayara mana harase / zrIjinacandrasUrigururAjai, iha vicAra bhaNyo hitakAjai // 2 // prazasti For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 31. zrIjinacandrasUri zrImukhaI, zrAvikA koDAM eha / Adarai bAraha vrata isA, zubha divasa re mana harSa dhareya // 18 // solahasai saitAla samai, vaizAkha sudi dina tiij| ima DhAla baMdhai guMthiyA, zrAvaka vrata re jiha samakita bIja // 19 // jinadattasUri guru sAnidhai, jinakuzalasUri supsaai| jayasoma gaNi iNi para kahai, subha bhAvai re dina dina sukha thaai|| 20 // dUsarI prati meM 'zrAvikAM koDAM eha' ke sthAna para 'zrAvikA lAchala devi'| 32. Avazyaka anusAri carita iNi pari kahayau re| upasama rasa saMvega sudhArasa kari bhasyau re|| 142 // solahasaya guNasaTThihi vacchari zrAvaNai re| nemi janama dina jAMNi hIyai haraSai ghaNai re|| 144 // jodhanayari jayasoma suguru guNa saMthuNai re| vAcaka zrIparamoda prasAda thavI bhaNaI re|| 145 // rAjai jugavara zrIjinacandrasUrIsanai re| bhaNatAM kusalasUrIsa karai sukha dina dinai re|| 146 // 33. kramAMka 12 se 15 ke pA~coM stotra 'pauSadhaSaTtriMzikA' meM prakAzita ho cuke haiN| 34. khaNDaprazasti TIkA prazasti padya 8 35. damayantIcampU TIkA prazasti padya 12 36. damayantIcampU TIkA prazasti padya 11 37. "guNavinayagaNizca campU-raghuvaMza-khaNDaprazasti-nemidUta-vairAgyazataka sambodha-saptatikAdigranthavivaraNakartA, samayasundaragaNizca rAjAno dadate saukhyaM, ityekapadasya yena bhUyAMso'rthAH pratipAditAstau vAcanAcAryoM kRtau|" karmacandravaMzotkIrtana kAvya TIkA padya 462 / 38. jinavijayaH prAcIna jainalekha saMgraha bhA0 2 lekhAMka 19 39. hisAra-mahima-jesalamereSu carcAzrameNa vikhyaataaH|| 7 // zrIcandra-mantridevA saarnndaasaadivibudhsaamgryaa| nAnAgranthavicArA vyAkhyAkaraNAcca saMyatya // 4 // kharatara-sAmAcArI-vicAraNa-pravaNa-mAnasaiH sdbhiH| sUjA-meghodayakarNa-DUMgarAdyaiH prishrmitaaH|| 6 // 40. annhillpttn-jeslmerusthitsmykoshviikssaayaaH| samavasitagopyagambhIrA bhaavshrutnikrsnycaaraaH|| 5 // 41. vikramato munizararasazazimAne (1657) vatsare vijayamAne / guNavinayastacchiSya: seruNAnAmni varanagare // 11 // 42. "zrIjayasomopAdhyAya-ziSya-zrIvAcanAcAryazrIguNavinayagaNibhiH svahuNDikA pustakabIjakaM vidadhe mediniittte| shriirstu| saMvat 1652 shriimediniittte|" 43. vidhuvAridhirasazazidharamitavarSe (1641) vikrmaarkbhuubhrtuH| For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zrImatkharataragacche zrImajjinacandrasUrivare // 1 // (prazasti) padya 124 kI vyaakhyaa| 45. "paramArthatastu sadasi sthitAnAM zrotRNAM pureH zrI rAmapratApamAhAtmyakathanaM zrIzIladevasUre uktiriym|" padya 147 kI ttiikaa| __ yugayugarasazazivarSe (1644) vikramato vikramAkhya vrngre| zrIrAjasiMharAjye, mantrIzvara-karmacandrADhye // 1 // (prazasti) 47. zrIjayasomagaNInAM, ziSyeNeyaM vinirmitA vRttiH| kAvyasya nemidUtAbhidhasya gunnvinygnni-sudhiyaa|| 11 // (prazasti) 48. 'sArasvatInAmnI vRttiriym'| patra 186 49. zrImavikramabhUpate: svarasarasvattarkazakraprabhA (1647) khyAtAyAM zaradi prmodvisrbhraajissnnupauraakule| zrIserunakanAmni bhadranagare'rhaccaitya zobhAdhare, cakre zrIdamayantyudAracarite TIkA mahA* sudhiiH|| 16 // 50. akabaranRpAdhinRpatau vijayini zarabhuvana (35) sammite varSe / 51. zrIvikramavaMzodbhava sdvikrm-raajsiNh-nRpraajye| satkarma karmacandrAbhidhadhIsakhadhuryasaMdhArye // 15 // 52. vaiyAkaraNaviziSTaiH ziSTai: sdsdvivekmtipussttaiH| ratnanidhAnairvAcakamukhyairdakSairazodhIyam // 22 // 53. vikramato rasaharibhujarasazazivarSe 1646 janotsavotkarSe / zrImavikramanagare vinirmitA vimlmtigmyaa|| 12 / / shriimdkbbr-raajaadhiraaj-lbdhprsaad-saubhaagye| rAjyaM zAsati janatA''nandakare nyAyavRtidhare // 10 // 55. zrIrAjasiMhabhUbhuji nijbhujblnirjitaarinRpraajau| sandhyAdiguNA vicakSaNamantrIzvarakarmacandravare // 11 // teSAM paTTe vizadayazaso dezanAvAgvilAsairjahnaH zveto vitatamatibhRcchrotRvargasya samyak / ye zrImanto vibudhanikarabhrAjitodyopakaNThAH, saubhAgyAptyA prakaTamavanau rAjamAneSu teSu // 4 // sakalAgamatattvAnAmadhigantRtvAd yugprdhaanessu| guNamaNidhAriSu sUriSu zrIjinacandrAbhidhAneSu // 5 // teSAM ziSyeNeyaM vipulAvRttirviziSya shissyaannaam| paThanAyA'zaThamanasAM rucirA gunnvinygnnisudhiyaa|| 9 // zrIgurukharataragacche shriimjincndrsuuriraajaanaam| rAjye virAjamAne munivArdhirasendumitavarSe (1647) // 1 // prazasti pAThakapadapradhAnAn zrIjayasomAn gurUn manasi dhRtvaa| prApya tadAdezamahaM vivRNomi vibhAvya nijabuddhyA // 4 // maMgalAcaraNa 60. prauDhapratApatapanaM zrIjinacandraM gurukviprnnutm| For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 budhakRtamaMgalalIlaM kroDIkRtasAdhakaM dhyAtvA // 2 // zrIjinasiMhamunIndraM candrapratimaM kumudvikaashkRte| samupazlokya kRpAluM prnnmdbhuupaalbhuupaalm|| 3 // maMgalAcaraNa 61. rasabANadarzanendupramite 1656 varSe vlkssmdhupksse| vikramanRpato'STamyAM zanivAre puSyanakSatre // 5 // zrItosAmapure vrvaaNchitdaanprdhaansurvRksse| zrImantrirAjakArita jinkushlstuupsurvRksse||6|| prazasti 62. atha granthe katicillaukikarUDhyApi santi naamaani| na ca yatra zabdazAstrApekSArthe hArdamatra kveH||6|| maMgalAcaraNa 63. teSAmAdezavazAd vRttimimAM samadRbhadvarAM sugmaam| vAcaka-gaNi-guNavinayo yathAmati prhithetoH|| 1 // prazasti iti zrIvAcanAcArya zrIpramodamANikyagaNiziSya-zrIjayasomopAdhyAyaziSya-vAcanAcArya zrIguNavinayaiH zrIbilvataTapure saM0 1659 varSe yugapradhAnazrImajjinacandrasUrivijayarAjye AcAryazrIjinasiMhasUri-pallavitasAdhusAmrAjyaprAjye viraciteyaM shriishaantistvvttiH| (prazasti) bRhRvRtti-laghuvRttivilokya (prazasti) 65. padya 25 kI vyAkhyA - 66. "zrIjayasomopAdhyAyaziSyavAcakazrIguNavinayaiH zrIlAbhapure kRtm|" prazasti 67. yugapradhAna jinacandrasUri rAjai, guru atisaya kari adhika viraaji| veda bANa rasa sasadhara 1654 barasai, nemijanama kalyANaka divsi|| 169 // vAcaka zrIguNavinaya viseSi, ThANAvazyaka vivaraNa dessi| eha saMdhi prabhaNai sukhakAjai, mahimapuraiM mahimA kari rAjai // 171 // jihAM zrI ajita zAMti guNabhariyA, jANe caMda sUra avtriiyaa| bhavya jIvanA tamabhara harivA, jana ANaMda rayaNi dini krivaa|| 172 / / - prazasti 68. solahasai paMcAvana taNai, guru anurAdhA yogai re| mAha vadI dazamI dinai, maMtrI vacana prayogai re|| zrI0 293 // rAja karamacandra maMtravI, sadharanagara tosAmai re| saMbhavanAtha pasAulai, jihAM savi vAMchita pAmai re|| zrI0 294 // jihAM jinakuzala suguru taNo, karama maMtrI karAyo re| thUbha sakala saMpatti karai, dinaprati je jasavAyo re|| zrI0 295 // pAThaka zrIjayasomajI, suguru jihAM caumAsai re| zrIsaMghanai Agraha thakI, nivasyA citta ullAsai re|| zrI0 296 / / tasu Adeza lahI karI, dekhI vaMsa prabandho re| vAcaka zrIguNavinaya kIyo, eha sarasa saMbaMdho re // zrI0 297 // prazasti 69. zrIkharataragachi pragaTa paDUrI, yugapradhAna zrIjinacandrasUri / For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 vijayamAni zrIjinasiMhasUri, AcArija pada sAhi hari // 200 / / zrI jayasoma mahA uvajhAya, vacana rasai raMjiya nararAya // 202 // akabara sAhi sabhAmaiM jAsu, dasa disi huau. vijaya vikaasu| tAsu ziSya dui achai vinIta, guNavinaya vijayatilaka suvadIta // 203 / / tihAM vAcaka guNavinayai dIThau, pUrva prabaMdha jisau madhu miitthu| solahasai bAsaTThA barasai, caitra sudi terasinai divasai / / 204 // 70. saMvata sola paMcAvana varasai, zrAvikA jIu niya mana hrsi| zrIguNavinaya vAcakavara pAsai, suNIu Agama mani ulAsaI // 55 // kIdhau bAraha vrata uccAraha, aNajANai nahI dUSaNa bhaar| bhaNasai guNasai eha adhikAra, tehi ghari maMgala jayakAra // 56 // 71. saMvata guNarasarasasasi varasaI (1663) caitra sudai navamInai divasai // 262 // navamai raviyogai vahamAnai, ravimeSai ravivAri prdhaani| zrIkhaMbhAyati thaMbhaNa pAsa, dharaNa pauma paratakhi jasa pAsi // 263 // zrIkharataragaNa gagananabhomaNi, abhayadevasUri prakaTita surmnni| dhana kharacI bahubiMba bharAviya, sAha zivA somajIya karAviya // 264 // yugapradhAna jinacaMdrasUri rAjai, zrIjinasiMghasUri kari rAjai // 266 // zrIjayasoma sugurunai sIsai, AjJA kusumamAlA dhari siisi| vAcaka guNavinayai guNakAraNa, DhAlabaMdhi prabhaNyau bhavatAraNa // 267 // 72. ambudhi-kAya-rasAvani 1664 barasai, zrIsaMgha kerai harakhai jii|| 245 // uvajhAya zrI jayasoma sugurunai, sIsai mati anusaariijii| zrI vAcaka guNavinayai. prabhaNyau, rAjanagari sukhkaariijii|| 247 // 73. bANa-kAya-darasana-sasi varasai (1665), zrInavAnagara pavari mana hrsi|| 136 // guNavinaya vAcaka guNa jala vAvi, zrIjinakuzalasUra anubhaavi|| 139 // . 74. iNa vidhi guNanidhi zrIdavadaMtI, carita bhaNyau bhvvndvdNtii| solahasai paisaTThi varaSi, zrInavAnagara pavari mana hrssi|| 344 // AsUvadi chaThi sasadhara vArai, mRgasira siddhi raviyoga udaari|| 345 // uvajhAya zrI jayasoma sudhAkara, sIsai mohatimira bhr-dinkr| zrIguNavinayai zIlanI lIlA, dekhi na huvai jiNa thI hIlA // 346 // 75. dhana dhana bAhaDameru kahANA, jahAM zrI sumati suhANA ve|| 997 // sattari adhika solasaibarase, vadhatai mana kahai haraSai ve|| 1000 // yugapradhAna jinacaMdasUri rAjai, adhika divAjai virAjai ve // 1001 / / zrI jayasoma mahA uvajhAyA, jinakA lahiya pasAyA ve|| 1003 // zrIguNavinayai e parabaMdha, prabhaNyA subha saMbaMdhA ve|| 1004 // zrAvaNa sudi dasamI kavivArai, rAdhA uDu saMcArai ve // 1005 // zrIjinakuzala dhuMbha jihAM jAcA, dyai mana vaMchita vAcA ve|| 1007 // For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 76. suddhi kriyA jehanI jagi kahIye, te kharataragaccha puNyai lhiiyi| tasu prabhu zrIjinasiMhasUri rAjai, dasa disi jehanau sujasa virAjai // 234 // saMvata sola tihattarA varasai, zrAvaNa sudi navamInai divsi| navamai raviyogai zanivArai, pUrva-prabandha taNai anusArai // 235 // zrIpadamaprabha jinahara maMDita, jehanI AnyA achai akhNddit| jihAM bahu zrIjinakusalanI sobha, jiNi kIdhI kharataragaccha thobha // 236 // zrI sAMgAnayarai jihAM zrAvaka, kharatara udayavaMta suprbhaavk| gurumukhi je zruta suNivA tarasai, jaladhara jima je ghanajala varasaI // 237 // sAhisabhA mahi jiNa jasa lIdhau, prativAdyAMnaiM uttara diidhu| pATai vijayamAna manu sobha, uvajjhAya zrIdhara jayasoma // 240 // pAThaka guNavinayai tasu sIsai, pragaTa kIyau jasu kauna sriisi| zrIkalAvatIya carita sunidhAna, jehanau achai adhika jagivAna // 241 // 77. guNa-muni-rasa-sasi (1673) varasai cAru, mUladeva saMbaMdha vicaaru| zrIsAMgAnayarai mana harasai, jeTha prathama terasinai divasai // 167 // bhRguvArai sidhayoga udArai, pUrva prabandha taNai anusaari| zrIpadamaprabha puNya pasAyai, rAjamAni jinasiMhasUri rAjai / / 168 // uvajhAya zrI jayasomanai sIsai, AnyA mAla dhari nija siisi| uvajhAya zrI guNavinayai baMdhura, prabhaNyau dhari dharamA maie dhura // 169 // zrImAlI mahi paragaTa pApaDa, veNIdAsa dhrmraagiijii| arahaMta deva suguru paya sevA, karivA jasu mati jAgI jI // 1210 // tasu jiNadAsa vRddha suta tasu suta, madanasiMha iNa naamiNjii| garuau dhana-saMbaMdha karAvivA, vInati karIya suThAmai jii|| 1211 // tehanai Agrahai saMgha sahunai, suNivA hUa umAhA jii| viNu prayAsi navi vaMchai kahau, kuNa ehavA puNya nA lAhA jI / / 1212 // tasu paTi vijayamAna jinasiMhasUri yugapradhAna pada lAdhau jii| jiNi jahAMgIra sAhi thI sAcau, dini dini tejai vAdhau jii|| 1217 // akabara. sAhi sabhA mahi jehanau, sujasa thayau asamAno jii| zrI jayasoma mahA uvajhAyA, zAstravicAri savAyA jii|| 1218 // tasu sIsai sadaguru AsIsai, zrIguNavinayai hrsijii| solahasai cauhattari varisai, kArtika pUnimi divasaijI // 1219 // zrI jahAMgIra sAhinai rAjai, AgarA nagari virAjai jii| dhannA zAlibhadra je parasidha, jagi tehanau sukha kAjai jii|| 1220 // e sambandha amRta sama dekhi, dui sahasu parimANai jii| pUrava puNyanai pUrai pUrau, jeha caDhyau supramANai jI // 1221 // zrI jinadattasari sakala kasalakara zrI jinakuzala prsaadijii| avicala nirmala vimala jinezvara sAMnidhi lahI aprmaadijii| magasira dasamIyai dasamai, ravivara yogai mananaiM raagijii| For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 siddhiyogai parakAsyau suMdara, zrIkharatara saMgha AgaijI // 1220 // gagana-kAya-rasa-sasahara (1660) varasai. sadhana dhanerApari mana hrsi| zrI kharataragachi adhika virAjai, yugapradhAna jinacandrasUri rAjai // 155 // zrIparamodamANikaguru sIsa, uvajhAya zrI jayasoma ytiis| tAsu ziSya vAcaka padadhAra, zrIguNavinaya achai aNagAra / / 156 // AsU suci chaTThi kaviyogai, mUla nakhatri chaTThai rvijogi| baMdhyau e saMbaMdha subaMdhai, mUlasUtra racanA anubaMdhai / / 159 // zrIjinadattasUri parasAdai, zrIjinakuzalasUri subhbhaavi| eha carita suNatAM mani dharatAM, saMpajau sukhasaMpada nitu bhaNatAM // 160 // 81. iti tapAdharmasAgaropAdhyAyavihitotsUtrodghaTTa nakulakakhaNDanaM viracayAJcakre zrImajjinasiMhasUriva ropadezAcchrIjayasomamahopAdhyAya-ziSya-pAThaka-zrIguNavinayaiH shriinvyngre| 82. vikramataH zararasarasazazivarSe (1665) labdhasampadutkarSe / vijayini yAmamahIbhuji nItipathAnItapuSTaduSTajane // 2 // zrImatsAhinarendracandraracita zrIpAdapadmAhaNA, sambhAre vijayinyudAracarite mugdhairvidagdhainaraiH / svAkhyAte ca yugapradhAnapadavIM bibhratyudArairguNaiH, zrImacchrIjinacandrasUri savitaryudyatpratApoddhare // 3 // zrIjinasiMhagurUNAmAdezamavApya kaaynindyphlaa| utsUtrakAlakUTe dharmAdyasarasvadudbhUta // 4 // AgamaviSApahAri pravaramahAmantrasaMsmRteH prsbhm| nirvIryatA vitene yathA na mohastato bhavati // 5 // zrIjayasomagurUNAM kalpatarUNAM jayo saphaladAnAt / cAruvicAraprasavaprasavAcca vicArya kila shissyaiH||6|| pAThakavara-guNavinayairvizodhyamathamathitasaMzayairetat / khaNDanamathavA teSAmeSA vijJaptiriha mauDhyAt // 7 // 83. iti kSemazAkhAyAM kSemarAjamahopAdhyAya-ziSya-vAcanAcArya-pramodamANikyagaNiziSya-jayasomamahopAdhyAya ziSya-zrIguNavinayopAdhyAyaiH paM0 matikIrttigaNikRta-yuktighaTanAsahAyakaiH saMgrAmanagare vikramato guNamuni-rasa-zazi varSe (1673) zrIsaMghAgra hAt kRtacaturmAsikai ra neka zAstraku sumavATikAta: samutthitavacanaku su mAnyuccitoccitya grathitA pra zrottara mAlikA svabuddhiguNena dhri yatAM svknntthkndle'lNkrnnaay| 84. vaktavyAni aSTatriMzadadhikazatasaMkhyAni zAstrebhya uddhRtya lilikhire shriigunnvinyopaadhyaayaiH| solahasai pacahattari varasai, jihAM jaladhara jala bhara kari vrsi| prabhava nAmi sAvaNa vadi chaTTai, visama raviyogai ukkitttti|| 565 // zrI sAMgAnayarai kavivArai, zrIpadmaprabha prabhutA dhaari| jihAM zrAvaka jasu sevA sArai, pratidina je ati sobha vadhArai / / 566 // zrIjinakuzalasUri guru nirakhau, dhuMbha rUpa jihAM surataru srikhu| For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 manavaMchita phala devA jeha, sukha aMkUra vadhArivA meha // 567 // tiNa gaccha taNo dhaNI jinarAja, vIrane vaMsai shriijinraaj| sUrIsara Ayau siratAja, kumata kuraMgabhaMgi mRgarAja // 570 // tehanai rAji vadana jasu vArija, zrIjinasAgara jihAM aacaarij| yuvarAjai rahyau je chai Arija, pratibodhai vali jeha anArija // 571 // tasa paTi zrI jayasoma mahAyati, maha uvajhAya vRhaspati sama mti| tasu sIsai e bhAva prakAsyA, ravikara pari tama dUra prnnaasyaa|| 573 // zrIguNavinayai kariya prayAsa, bUjhau joi dhari mana aas| tiNa thI matikIrati suvilAsa, vAdhai dini dini sukha nivAsa // 574 // zrIkharataragaccha samAyArI, parakAsI hrkhi| zAstrabhAva dekhi uvekhi, Alasa utaka rkhi|| 356 // vikkama thI rasa-muni-pajjatti-zazi (1676) parimita varasai // 357 // tiNi gacchanau thaMbhu yugapradhAna jinraajsuuriisr| tasu rAjai jinasiMhasUri pATai sobhAkara // 359 // tasa paTi vAcaka zrIpramodamANika saMyamavaru ! tasu paTi zrI jayasoma mahA uvajhAya kalapataru // 360 // zrI guNavinayai tAsu sIsi rADidraha purvri| zrIjinadatta jinakusalasUri parabhAvai subha pri|| 361 // 87. AcArya jinarAjasUri-bIkAnera nivAsI bohitthirA gotrIya zreSThi dharmasI ke putra the| mAtA kA nAma dhAralade thaa| inakA janma nAma rAjasiMha thaa| saM0 1656 migasara sudi 3 ko inhoMne jinasiMhasUri ke pAsa dIkSA grahaNa kii| dIkSA nAma thA raajsmudr| inako saM0 1668 meM upAdhyAya pada jinacandrasUri ne pradAna kiyaa| jinasiMhasUri ke svargavAsa hone para saM0 1674 vaizAkha zuklA 6 ko mer3atA meM ye gaNanAyaka AcArya bne| isakA paTTa-mahotsava mer3atA nivAsI copaDA gotrIya saMghavI AsakaraNa ne kiyA thaa| ahamadAbAda nivAsI saMghapati somajI kArita zatrujaya kI kharataravasahI meM saM0 1675 vaizAkha zuklA 13 zukravAra ko 500 mUtiryoM kI Apane pratiSThA kI thii| bhANavaDa tIrtha ke sthApaka bhI Apa hI the| saM0 1677 jeTha vadi 5 ko mer3atA nivAsI copaDA AsakaraNa kArApita zAntinAtha Adi mandiroM kI Apane pratiSThA kI thI; (dekheM, merI sampAdita, 'pratiSThA lekha saMgraha prathama bhAga'); jesalamera nivAsI bhaNasAlI gotrIya saMghapati thAharu zAha kArita, jainoM ke prasiddha tIrtha laudravAjI kI pratiSThA bhI saM0 1675 mArgazIrSa zuklA 12 ko Apane hI kI thI aura Apa kI hI nizrA meM saM0 thAharu ne zatrujaya tIrtha kA saMgha nikAlA thaa| ApakI pratiSThApita saikar3oM mUrtiyA~ Aja bhI upalabdha haiN| saM0 1699 ASADha zuklA 9 ko pATaNa meM ApakA svargavAsa huA thaa| Apa nyAya, siddhAnta aura sAhitya ke udbhaTa vidvAn the| ApakI racita nimna kRtiyA~ prApta haiM1. sthAnAMgasUtra vRtti (aprApta, ullekha mAtra prApta hai) 2. naiSadha mahAkAvya TIkA 'jainarAjI' zlo0 saM0 36000, pUrNa prati bhA0o0ri0i0 pUnA meM evaM 10 sarga kI prati mere saMgraha meM hai| 3. dhannA zAlibhadrarAsa ra0saM0 1678 4. guNasthAnavicAra pArzvastavana ra0saM0 1665 For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 5. pArzvanAtha guNavelI stavaH ra0saM0 1689 6. gaja sukumAla rAsa ra0saM0 1699, ahamadAbAda 7. praznottara ratnamAlikA bAlAvabodha Adi vizeSa paricaya ke liye dekheM, 'jinarAjasUri-kRti-kusumAJjalI' 88. jai.gU.ka.bhA. 2, pR0 843; 101, 102, 103, 105 puNyavijayajI saMgraha guTake meM 89. 104, abhaya jai0 gra0 bIkAnera, kra0 2654, svayaM li0 / 90. 106-108 ajamera kharataragaccha jJAna bhaMDAra, jagatkIrti li01 patra / 91. zrI pUjyajI saMgraha, rA0prA0pra0 bIkAnera 3100 92. 2, 7 zrI puNyavijayajI saMgraha guttkaa| . 93. 3, 4, 5, 6 abhaya jai0 gra0 bIkAnera 4121, 4119 94. 8 presakopI abhaya jai0 gra0 bIkAnera / 95. sumatisindhura racita nimnakRtiyA~ prApta haiM-1. pArzvastava (ra0saM0 1696), 2. giranAra neminAtha stava (ra0saM0 1698), 3. aSTottarazatapArzvastava (ra0saM0 1703), 4. laudrava pArzvanAtha stava (ra0saM0 1715) / 96. bhAgyavizAla praNIta guNAvalI caupAI prApta hai| 97. kanakakumAra kI 2 racanAyeM prApta haiM-1. jesalamera 8 jinAlaya stotra (ra0saM0 1716) aura 2. neminAtha stava (ra0saM0 1725) 98. kanakavilAsa kI 4 kRtiyA~ prApta haiM-1. devarAja vaccharAja caupAI (ra0saM0 1738 jesalamera), 2. pradezI sandhi (ra0saM0 1741 bADamera), 3. AyudehamAna aMtarakAla stavana (ra0saM0 1743), 4. uttamakumAra catuSpadI (ra0saM0 1734 akabarAbAda), svalikhita prati rAprAvipra0 jodhapura 25956 para hai| ratnavimala kI 5 kRtiyA~ prApta haiM-1. puraMdara caupaI (ra0saM0 1827 kAlAUnA), 2. maMgalakalasa caupAI (ra0saM0 1832 benAtaTa), 3. ilAputra rAsa (ra0saM0 1839 rAjanagara), 4. tejasAra caupAI (ra0saM0 1839 bAvar3Ipura), 5. amarateja dharmabuddhi raas| 100. rAjakIrti kRta kalpasUtra bAlAvabodha prApta hai| 101. muni-zevadhi-rasa-zazahara (1667) mitavarSe vikrmaarkbhuubhrtuH| zrImatkharataragacche zrImajinarAjasUrivare // 1 // isa TIkA ke sambandha meM vistRta paricaya ke liye dekheM, devAnanda suvarNaka meM zrI agaracanda jI nAhaTA kA lekha-'matikIrti racita dazAzrutaskandhavRtti' 102. rasamunirasazazivarSe (1676) harSeNa vicaarsaarsmpnnm| prazrottarAbhidhAnaM zAsraM kumtaandhtmsrvim||8|| vidvallAvaNyakIrttinAmAgrahAd grathitaM myaa| paThyamAnaM sukhazrIdaM bhavatAd bhavyajantuSu // 9 // 103. iti sAdhulakhamasIkRta praznAnAmekaviMzatyuttarANi bhaTTAraka-zrIjinarAjasUri-sUri-rAjAdezamAsAdya zrIjayasomamahopAdhyAyaziSya-zrIguNavinayamahopAdhyAya-tacchiSya-ziSyANu-matikIrtigaNibhiH svaparopakArahetave zrIjinAgamAtsamuddhRtya likhitaani| 104. zrI jesalamerau meroriva vsuvilaassaarpure| For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 zrIpArzvanAthacaraNAmbujabhajanAkAra nrnikre||1|| vikramato muni-muni-rasa-zazi (1677) zaradi vicaarsaarbhaassyaannaam| pUrvAcAryakRtAnAM madbhaktyAdighaTitAnAm // 3 // avabodho bAlAnAmapi bhavati yatastadarthavIkSAtaH / vidadhe puNyazrIbharasAha-sthirapAlavacanena // 4 // 105. pratayaH siddhAntAnAM svadravyadAnena yena sunyen| baDhyo lekhayata tathA hAri vihAraH samuddadhe // 5 // zrI cintAmaNipArzvanAthaprabhoH pratiSThApi tasya nijavitaiH / sAdharmikairadattaiH luudrvpttnvre'kaari||6|| 106. ambudhi-muni-rasa-sasihara (1674) varasai, e saMbaMdha bhaNyau mana hrsi| jehanai saMbhalivA budha tarasai, jiNa dhAvai sahUAM mana srsi|| 268 // yugapradhAna zrIjinasiMhasUri, rAjai rAjai je guNa bhuuri| jihAM jahAMgIra sAhi saba roja, nayamahi prajA pAlai jima bhoja // 269 // AgarA nayara khemavara zAkhai, jehanI suMdaratA savi aakhi| uvajhAya khemarAya mahaMta, huA kharataragachi guNavaMta // 270 // vijayamAna tasa sIsa siromaNi, zrIgaNavinayai achai jima dinmnni| tasu sIsai matikIrati eha, nija mati sArai kIrati geha // 272 // For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInemAdityasUnumahAkavizrItrivikramabhaTTapraNItA damayantI-kathA-campUH mahopAdhyAyazrIguNavinayagaNigrathitA 'sArasvatI' vivRtyupetA prathama ucchvAsaH [ vRttikRnmaGgalAcaraNam ] dhyAtvA sarasvatI devIM vibudhAnandadAyinIm / suvarNAM puNyarUpAM tAmalaGkAravirAjitAm* // 1 // pAdAbjAGgulisatkanirmalanakhAdarzeSu lokatrayI, nizzeSApratibimbitAntaramudA yasyA namantI prabhoH / aprAptAparabhAgasaMsRtibhayAllIneva dInA satI, taM pArzva phalavaddhikezvaramahaM natvopasargApaham // 2 // artha:- sarasvatIdevIM vANI nadIM ca / devIpakSe-vibudhAH-devAsteSAmAnandadAyinI, vA vibudhAH-paNDitAsteSAmAnandadAyinIm / nadIpakSe-viSu budhA haMsAsteSAmAnandadAyinIm / devIpakSezobhano varNa:-zarIracchaviryasyAH sA tAM, vA zobhanAkSarAm / nadIpakSe-zobhanAzca tavarNAm / devIpakSepuNyaM rUpamAkAro yasyAstAm / vANI-puNyAni rUpANi cchandogranthaprasiddhAni yasyAM sA0 / nadIpakSezucisvarUpAM AryajanapadeSu bhUmeruparivahanAt mlecchajanapadeSu ca bhUmyantarvahanAt / devIpakSe-alaGkArAHsauvarNabhUSaNAni tairvirAjitAm, vA alaGkArAH-zabdArthAlaGkArA alaGkAragranthapratItAstaiH / nadIpakSe-alaMatyarthaM kasya-jalasya AraH-prApti: tena virAjitAm // 1 // For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: prauDhaM prauDhayugapradhAnapadasAmrAjyaM pratItaM purA, devoktyA bhuvi nAgadevabhavika zrAddhasya sAkSAtpuraH / yoginyo'pi ca yena mantramahimAprAgalbhyato jigyire, stutvA zrIjinadattasUrimanaghaM tIvrapratApAruNam // 3 // jinakuzalaM kRtakuzalaM prArabdhavizeSazAstrasiddhikaram / praNidhAya manasi mAnasamiva zucihRdayaM mahAmAnam // 4 // zrIcaNDapAlo'tra kiyatpadAnAM yadyapyanindyAM vivRtiM cakAra / tathApi taccheSapadArthasArthaprakAzanAttAM vivRNomi campUm // 5 // kvacitpure vareNyapuNyamatibhAk drAkprabodhitasakalazAstropaniSatkamalo vimalo dhvastasamastatama:prasara Aditya iva nemAdityo dvijo babhUva / tasya sutastrivikramaH paThanAnyakarmavihitavikramassamajaniSTa gariSThaH / anyadA hi svapitari svabandhuvivAhAdi - prayojane bahirgrAmaM gate, samAjagAma matimAn kazcidaparastatpure vidvAn / tena ca randhrAnveSiNAvasaraM prApya [nRpasadasi ] proce - rAjan ! mayA sArddhaM na ko'pi vAdaM kartumalaM / yadi punaH zrImatAM pure kazcidvipazcit syAt tadA mayA samaM samantAt kRtpratipakSApavAdo vAdaH kAryatAM, vAryyatAM vAdidvaitazaMkApizAcikA / tato rAjJA nemAdityagRhe svAnucaro mumuce / [tena cAgatyoce'] nemAdityo bhUdhavenA''hUyata iti / tatastadgRhavAsibhiravAdi - sampratyasau bahirgrAmaM jagAmeti / tatastatputra evA''hUtastenAcintyetAvantamanehasaM mayA satyapi svatantre sutantre svapitari vitari pAThakenA'dhyAyi / atha bAlizo'lasaH kiM karomi ? na hi balavati parabale samupasthite kizorA: zikSayituM zakyante / na hi saritpUre'dUre prabhUte'tithIbhUte prabhuNA'pi pAlibandhaM kartuM prabhUyate / tato'nanyagatyA'vamatya dainyaM surAsuranikarapraNatAM svagRhAdhidevatAM bhAratIM praNanAma / vihitasvapakSasphUrtaye kAmitapUrta tatastena mAtarbhAratI" adyA'sau vAvadUko vAdI samupasthitastena saha vAdaH kartuM yujyate / na mama ca kAcicchaktiryuktibalena taM jetum / tataH prasadya sadyastvadbhaktamukhe nivasetyuke provAca paramezvarI - are ! nirbhAgyatvAt tvAM prati na prasIdAmi paraM madbhaktiH kRtA viphalA na sampadyate / bhavatAM kule'hamaharnizaM pUjyA cA'to yAvat tvatpitA'tra nAgacchettAvadahaM tvanmukhamuSitvA' pravakSyAmi / mA cintAM vidhatsva, svacchamatiM vidhRtya kuruSva vAdaM tena 1-2. koSThAntargattapATho nAsti Adarzapratau ' 3 pAlibandhaH anU0 / 4. zrIbhAratIM anU0 se. / 5. bhArati anU0 / 6. mukha uSitvA anU0 / zuddhacetasaM pakSe pavitramadhyam / mAnazcittonnati: pakSe mAnaM - pramANam / For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH 3 samaM, matprasattyAsattyA satyAyAtaM vidyAmadonmAdinaM vAdinaM jeSyasItyukte sa harSotkarSaH, sa samAjagAma guNagrAmAbhirAmo dharAdhavasya sadasi / tato helayA vividhavacazcAturIvihitavAsavejyaghRNayA aprameyaprameyajJAnaprarUpaNayA nijitya taM bhUpasamakSaM vipakSam / taddAnopaDhaukitakanakAdivastUpAdAya ca rUpanijitamadano vikasitavadano rAjarAjadattamattabandhurasindhuraskandhAdirUDhaH prauDhavArAGganAvIjyamAnapradhAnAtimAnaprakIrNakayugalassamiyAya mahAmahaprAcurya prAya-sundaraM nijamandiraM / tato'cintayat citte-yAvat pitA naiti tAvat paramezvarI mama sannidhatte / tenA'haM pitrA''gamanAdarvAk yazo'rthaM kaJcit kAvyagranthaM grathanAmi tadA cAru / yata uktam "yataH kSaNadhvaMsini sambhave'smin, kAvyAdRte'nyat kSayameti sarvam / ato mahadbhiryazase sthirAya, pravartitaH kAvyakathAprasaGgaH // " [kAvyAlaGkAra a.1. pa.22] kAvyaprakAzepyuktam kAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide zivetarakSataye / __ sadyaH paranirvRtaye kAntAsammitatayopadezayuje // [kA0pra0 1/2] kAlidAsAdInAmiva yazaH, zrIharSAderdhAvakAdInAmiva dhanaH, rAjAdigatocitA''cAraparijJAnamAdityAdermayUrAdinAmivAnarthanivAraNamityAdi vicArya cAturyasambaddhAM naladamayantIya-kathAM5 kartumudyatavAn / nalasya puNyazlokatvena* prakAzatvAt / tato'nudinaM sadbhAratIlAlityamanusaratA tatkathAvilAsasAgaraM taratA tena tatkathAyA anyUnAH saptocchAsA yAvatA vinirmamire tAvatA pitA tadgrAmAdAjagAmA''tmagRhadvAram / tataH zrIbhAratI pratizrutaM kArya nirvAhya svAvAsamalaJcakAra / tata etAvatyeveyaM campUkathA sthiteti zrIgurupravAdaH / atha sakalamaGgalakAraNaM pratyUhavyUhanivAraNamabhidheyAdhupayogi ca nizcayena zAstrAdau kavinA kimapi praNeyaM tadetanmanasi nidhAyAbhISTadevatApraNatipUrvameva sAdhyamArambhaNIyamiti ziSTAcArAnullaMghanena sUktajalanidhirapi jalairalabdhamadhyo vicitrapadapaMktisaritpAthovIthisaMghaTTaH zrItrivikramabhaTTaH pratipAdanIyasarvarasakathopakrame sadA zRGgAritvAdindrAdInekAntakAntazAntarasAplutatvAdvItarAgaprabhRtIMzcApahAya sarvarasAtmakaM surezvaraM zaGkarameva stuvannAha 1 satyA ' nAsti anU0 / 2. 'jJAna' nAsti anU0 se. / 3. vArAGganAraGga0 se. / 4. prAcurya ' nAsti anUpa. se. / 5. se0 damayantIkathAM / 6. vinimmire anU0 / karkoTakasya nAgasya damayantyA nalasya ca / rituparNasya rAjarSeH kIrtanaM kalinAzanam // [ * ArdIbhUtatvAn / For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: jayati girisutAyAH kAmasantApavAhinyurasi rasaniSekazcAndanazcandramauliH / tadanu ca vijayante kIrtibhAjAM kavInAmasakRdamRtabindusyandino vAgvilAsAH // 1 // jayatItyAdi / candramauli:-sudhAMzuzekharo jayati-sarvotkarSeNa vartate / nanu namaskAra eva vighnanirAsakatvena prasiddhastataH kathaM taM parityajya jayatIti prayoga: ? ucyate-jayatIti padena sarvotkRSTatA pratipAditA bhavati / sarvotkRSTazca namaskArya eva / yatra sarvotkRSTatvaM tatra namaskAryatvamityavinAbhAvAdato jayatIti padena namaskArapratipattiH / namaskAreNa ca prabandhakartRvyAkhyAtR zrotRNAmiSTaphalasampattiH / kimbhUtazcandramauli: ? girisutAyA:himaduhituH1 pArvatyAH sambandhini kAmasantApaM vahatItyevaMzIlaM kAmasantApavAhi tasmin kAmasantApavAhini manobhavaprabhavapIDAM dadhAne urasi-hRdaye candanasyAyaM cAndano rasaniSeka iva santApaharaNAdrohaNadrumarasAbhiSeka iva yaH saH / yathA candanarasasekastaptasya zAntikRdbhavati tathA'yamapi kAmAbhitaptagirijAhRdayasya zAntikRt / rasA niSicyante'sminniti rasaniSeko rasAdhAra ityapyekadezena pratipattavyam / rasAzca-zRGgArAdayo nava, tAMzca kavaya eva vyaktIkartuM bhaviSNavaH2 / atastadanu tasya rasAdhArasya bhagavato anupazcAd rasavyaktikAraNabhUtAnAM kavInAM-vAlmIkivyAsakAlidAsaprabhRtInAM vAcAM vilAsA vAgvilAsA:-vaco vaicitryo vijayante / kimbhUtAnAM kavInAM ? kIrti-yazo bhajantIti kIrtibhAjasteSAM yazasvinAm / kimbhUtA vAgvilAsAH ? asakRd-ajasraM amRtabindUn tatsamAnAn rasAtirekAn syandante-sravantIti amRtabindusyandina:-nirantararasAviSkAriNaH / asau hi bhagavAn jagatkartRtvAt jagato'pyAdiralaukikapadamadhyAste / atastasya pazcAd ye laukikabhAvA ramyasvabhAvAstadapekSayaiva vAgvilAsAnAM vizeSajayaH / athavA vAgvilAsA vijayanta iti sa eva bhagavAn zabdabrahmasvarUpaH sakalasyA'pi jagato'sakRdamRtabindusyanditvAdvizeSeNa jayati / yato mUrtayA ekasyA eva gauryA urasi tathA cAndana eva rasaniSeka iti vyatirekaH / atra ca prathamArddhapratipAditenArthena vakSyamANaprabandhArtho dyotyate / tathAhi-giriH-bhImaH "girirbhImanRpe sUrye svabhAve parvate jale" [ ] ityuktestasya sutAyA-damayantyAH durvArasmAravikArasantapte urasi nalazcandanarasaniSeko bhaviSyati, sa ca candravaMzyAnAM mauli: 1. himAcaladuhituH anU0 / 2. prabhaviSNava: anU0 se. / 3. alokikaM anU. / 4. mUrta se. / For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH mukuTAyamAna iti / yadyapi "pUraNaguNa0" [pA0sU0 2 / 2 / 21] ityAdinA SaSThIsamAsaniSedhAttadanvityatra samAsazcintyastathApi tadanu taduparItyAdayaH zabdAH sasamAsAH mahAkavinibaddhatvAtsAdhavaH / yadyapyanyataragrahaNe'pyabhISTasiddhistathApi strIpuMsarUpayordvayorgrahaNaM, kAvyasya zRGgArarasanirbharatvadyotanArthaM, atrAsyaiva vizeSeNa vakSyamANatvAt / mAlinI // 1 // yazca jagataH zivatAtibhyAM* zivAbhyAmapi kenApyatarkeNa hetunA svIkRtaH, sa kiM sahAyaH ? kiM mUlaM ? kimupakaraNazca ? ityAha jayati madhusahAyaH sarvasaMsAravallIjananajaraThakandaH ko'pi kandarpadevaH / tadanu punarapAGgotsaGgasaJcAritAnAM, jayati taruNayoSillocanAnAM vilAsaH // 2 // jayati madhvityAdi / ko'pyadbhutavaibhavaH kandarpadevo jayati / kimbhUtaH ? madhusahAya:-vasantasakhaH, na hi sakhAyamantareNa kazcinmahAkAryakaraNAya pravartate, etasyApi kRtsnaM jagatsAdhyamato madhu mitramakarot / punaH kimbhUtaH ? sarvA yA saMsAravallI uttarottaravRddhimatvAd bhavasya vallyupamAnam / tasyA jananAya-utpAdanAya jaraThakandaH-kaThinakandaH, kaThinakandAdbhi avicyutA vIrudvRddhiH, tadanu-kandarpadevAnantaraM tadutpAdyastadutpAdakazca punaHpuna:-muhurmuhuH, apAGgotsaGge-netropAntapradezakoDe saJcAritAnAM-kAmukajanalakSIkaraNAya pravatitAnAM taruNayoSillocanAnA-navavayaHsundarInetrANAM vilAsa:-kaTAkSAdivibhramo jayati / punaHzabdo muhuHzabdavat advirukto dvirukto vA'bhyAsavRttivacanaH / athavA sakalajagajjantujAtIyAbhipretatvAt navasvapi raseSu zRGgAro mukhyastasya cAdhiSThAtA kandarpadevo jayati / tasya cotpAdyotpAdakatvenAvinAbhUtatvAt kAntAnayanavilAso jayati / punaHvizeSeNetyarthaH / puna:zabdo vizeSe / yathA "ni:kandAmaravindinI sthapuTitoddezAGkazerusthalI, jambAlAvilamambukartumitarAsUte varAhIsutAn / daMSTrAyAM punararNavormisalilairAplAvitAyAmiyaM, yasyA eva zizoH sthitA vasumatI sA potriNI putriNI // " / __ [khaNDaprazasti pa-21] mAlinI // 2 // 1. kimupakaraNazca kAma anU0 / 2. kandarpadevAdanantaraM anU0 / ___ zivatAti:-zivaGkaraH / // nimnonnattoddezAm / / For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: atha yadavAdi 'tadanu ca vijayante vAgvilAsAH' iti tadguNAneva zlokatrayeNAha agAdhAntaH parispandaM vibudhAnandamandiram / vande rasAntaraprauDhaM srotaH sArasvataM vahat // 3 // prasannAH kAntihAriNyo nAnAzleSavicakSaNAH / bhavanti kasyacitpuNyairmukhe vAco gRhe striyaH // 4 // kiM kavestena kAvyena kiM kANDena dhanuSmataH / parasya hRdaye lagnaM na ghUrNayati yacchiraH // 5 // agAdheti / ahaM sarasvatI-bhAratI nadIvizeSazca tasyA idaM sArasvataM srota:-pravAha vande-namaskurve stuve vA / "vadi abhivAdanastutyoH" [pA0dhA0-11]% iti dhAtvarthanirdezAt / nadIpakSe-pravAhasya taddharmatvAnna kiJcid durghaTaM param / bhAratIpakSe-anyadharmasyAnyatrAropaNalakSaNasamAdhinA girAM nairantarye'pi srotaH zabdo, yathA-"unmimIlakamalaM sarasInAM kairavaJca nimimIlamuhUrtAt" [ ] ityatronmIlananimIlane netradharmAvapi kamalakumudayorAropite / kiM kurvat ? vahat, bhAratIpakSe-pravartamAnaM sadasyAnAM puraH sadodIryamANatvAt / nadIpakSe-prasarat kuNDAdibhiravyAhatatvAt / punaH kimbhUtaM ? bhAratIpakSe-agAdhaH-mahArthatayA alabdhamadhyo'ntaH-madhye prakaraNAnmanasi parispandazcetanazcamatkArI sphUtivizeSo yasya tat / nadIpakSe-agAdhaH-gambhIraH, antarmadhye parisamantAt spandaH-calanaM AvartavizeSo yasya tat / tathA gI:pakSe-vibudhAnAM-devAnAmAnandamandiraMharSasthAnaM vibudhAnandamandiraM, bhAratIvilAsena surANAmapi pramodaH sampadyate / yadvA, vibudhAnAM-paNDitAnAmAnandasthAnam / nadIpakSe-vInAM-pakSiNAM budhAH-rAjAhaMsAsteSAM harSasthAnam / punarbhAratIpakSe-rasAnAM zRGgArAdInAM antaraM-vizeSastatra tena vA prauDhaM-pragalbham / nadIpakSe-rasAyA:- bhUmerantare-madhye pravahatismeti prauDhaM, kartari ktaH / sarasvatI kila mlecchadeze nyagbhUya tadante punarudbhavatIti lokazrutiH / kAlidAsopyUce-"nadimivAntaH salilAM sarasvatIM" [raghuvaMza 3 / 9] iti / yadvA, sara:-payo'syAstIti kRtvA sarasvatIzabdo nadImAtravacanaH / yadanekArthaH"sarasvatI saridbhidi / vAcyApagAyAM strIratne, govAgdevatayorapi / " [4/134] sarastoyataDAgayoH // " [sa0 tR0 35] __% abhivAdanaM pAdayoH praNipAta: stutirguNaiH prazaMsA / For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchvAsaH "" iti tu vizvaprakAzaH | ataH sArasvataM nAdeyaM sroto vande / kimbhUtaM ? vahat - prasarat, punaH vibudhAnAM devAnAM jalakrIDAdibhi: pramodasadanaM etAvatA svargamArgapravRttaM / taduktam - "tathA rasAyAM vasudhAyAM tathA antare ca' [ ] zvabhre - arthAtpAtAle prakarSeNoDhaM ityasAdhAraNavizeSaNasAmarthyAt tripathagAsrota ityarthaH / prauDhamiti " prAdUhoDha0 " [ ityAdinA vRddhiH // 3 // prasannA iti / kasyacid viziSTabhAgyasya puMsaH - puruSasya puNyaiH - zreyobhirIhagguNA mukhe vAcaH - vANyaH, gRhe ca striyo bhavanti - sampadyante saMjAyante / kIdRzo ? vAcaH ? nAneti padaM sarvatrA''kRSyate / nAnA - anekadhA prasannA:- prasAdaguNopetAH subodhA ityarthaH / zabdaguNaH prasAdaH ojo mizritazaithilyAtmA, arthaguNastu prasAdo vaimalyaM jhagiti avabodhagocaratvamiti yAvat / tathA cAha kAvyaprakAzakAra: "zrutimAtreNa zabdAnAM yenArthapratyayo bhavet / sAdhAraNaH samagrANAM sa prasAdo guNaH smRtaH // " [kA0 pra0 8 / 102] iti / yadvA, prasannAH - samAsarahitAH / uktaJca--- "mAdhuryamabhivAJchantaH prasAdaM ca sumedhasaH / samAsavanti bhUyAni na padAni prayuJjate // ' [ bhAmahaH kAvyalaGkAra 2 / 1] anyatrApyuktam 7 "bahusamAsavatIvRtirojaH, asamAsavatIvRtiH prsaadH"| [ iti / tathA nAnA - anekadhA kAntyA-kAntiguNena hartuM - manovazIkartuM zIlaM yAsAM tAH kAntihAriNyaH / zabdaguNaH - kAntiraujjvalyaM grAmyAdibhiranatiprayuktamiti yAvat / arthaguNastu-kAntirdIptarasatvaM, tathA nAnA - anekaprakAraM zabdaguNArthaguNazabdAlaGkArArthAlaGkArarUpaM caturdhA zleSaM vizeSeNa vakSyata iti, nAnAzleSavicakSaNAH / zabdaguNo masRNatvaM zleSaH, arthaguNastu zleSo ghaTanA, zabdakRtaH zabdAlaGkArazleSaH, arthakRtastu arthAlaGkArazleSaH / Aha ca kAvyaprakAzakAra: zleSalakSaNam-kramakauTilyAnulvaNatvopapattiyogarUpaghaTanAtmA zleSaH / For Personal & Private Use Only [kA0 pra0 sUtra 8/10 ] iti / striyastu prasannA:- toSAnvitAH, tathA kAntyA vapuSo guNavizeSeNa manojJA:, 1. kIdRzyo anU0 / 2. bhUyAMsi anU0 / 3. prayuktatvamiti anU0 / 4. zabdAlaGkAraH anU0 | 5. arthAlaGkAraH anU0 / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH tathA vividhe AzleSe-AliGgane vicakSaNAH- dakSAH / AliGganAnyamUni dvAdaza - spRSTaka 1, viddhaka 2, uddhRSTa 3, pIDana 4, latAveSTaka 5, vRkSAdhirUDha 6, tilataNDula 7, kSIranIra 8, rUpagUDha 9, jaghanopazleSa 10, stanAliGgana 11, lalATikAkhyAni ||4|| 8 kiM kaveriti / kaMvestena kAvyena kim ? dhanuSmataH- dhAnuSkasya tena kANDena - zareNa kim ? na kiJcidityarthaH / teneti kena ? yatkAvyaM kANDaM ca parasya - anyasya zrotuH zatrozca hRdaye - manasi vakSasi ca lagnaM camatkRtaM marmapraviSTaM ca sat zira:- mUrddhAnaM na ghUrNayati-na bhramayati / ziroghUrNanaM ca harSavyathayorAdhikyAd bhavati / "hRdayaM mAnaso raso " [yatR. 68] iti vizvaprakAzaH / atra ca kAvyasambandhAt kANDasambandhAcca dvayorapi kavidhanuSmatorupahAsaparatayA prayogaH / atra kiM zabdaH kutsArthaH / yadanekArtha :- "kiM prazne kutsane'pi ca / " [ pari0 92 ] kAvyaM sargabandha: 2 // 5 // atha kukavinindAvyAjena viparItagirAmagrAhyatvamAha apragalbhAH padanyAse jananIrAgahetavaH / santyeke bahulAlApAH kavayo bAlakA iva // 6 // apragalbhA ityAdi / eke kavayaH bAlakA iva santi / kimbhUtAH kavayaH ? padanyAse-vibhaktyantaM padaM teSAM nyAse - naiyatyaprayoge apragalbhAH - anipuNAH, tathA janAnAM - lokAnAM 3 nIrAgaH - rAgAbhAvAstatra hetavaH - kAraNaM / na hi tAdRzaM kAvyaM zrutvA rasikAnAM kazciccamatkAraH saMjAyate / tathA bahulAlApAH / etena niHsAravat kRtvokti: // 1 // bAlakapakSe - padanyAse - caraNakSepe apragalbhAH tathA jananyA :- mAtU rAgahetava:anurAgakAraNaM, tathA bahrIM lAlAM - niSThIvanajalaM pibantIti bahulAlApAH / yadvA, bahvayo lAlA-apsvarUpA yeSu te / "RkpUrabdhUH pathAmanakSe" [pA0 sU0 5 / 4/74] iti apratyayaH samAsAntaH // 2 // atra gabhIrArthatvAt kavibhiranyepyarthA utprekSyante / tadyathA eke kavaya abAlakAH - jarAjarjaritadehA iva te'pi azaktatvAt padanyAse apragalbhA eva / tathA janAnAM-yuvatilokAnAM nIrAgaM-rAgAbhAvastatra hetavaH / na hi jaraddehe yuvatijano'nurajyata iti / tathA nidrAlasyAdyAdhikyena abahula AlApo yeSAM te tathAvidhAH ||3|| 1. 'manasi' nAsti anU0 / 2. sargasambandhaH anU0 / 3. vidvallokAnAM anU0 / 4. bahula AlApo yeSAM te bahulAlApAH anUH / For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchavAsaH yadvA, eke-kecana kavayaH-jalapakSiNa iva santi, ke-jale vayaH-kavayaH / kimbhUtAH ? araNaM AraH"R gatau" [pA0 dhA0 12] ye gatyarthAste prAptyarthA iti vacanAt AraH-prAptirAra eva ArakaH, svArthe kaH, ralayoraikyAt apsu AlakaH prAptiryeSAM te tathA / ataeva padanyAse apsu pragalbhA apragalbhA bakAdayaH / zleSe akSaracyutizravaNAdayaH palopaH / nIraJca agazca nIrAgau ajanau-janarahitau nIrAgau sthityAdyarthaM hetU yeSAM te, tathA ekAntasajalavanasthAyina ityarthaH / tathA araNaM Aro vihA yo gatirbahulasya Apa:1 prAptiryeSAM te bahulAlApAH / zleSe ralayorekatvazravaNAt, sapakSatvena bahulanabhogatayaH // 4 // yadvA, eke kavayaH vAlakA:-hasvA vAlA vAlakA "alpAkhyAyAM" [pA0 sU0 5/ 4/136] kan, cUrNakuntalA iva santi / te kimbhUtAH ? padanyAse-veNIlakSaNasthAnaracanAyAM apragalbhA:-asamarthA asaMskAryatvAt tena janAnAM-yuvalokAnAM rAgAbhAvajanakAH, sapuSpamAlaveNIvinyAsena baddhA eva kezA rAgajanakA iti / tathA alInAM samUha AlaM, padminImukhavartitvena karNotpalanikaTavartitvena vA bahula: Alasya-bhramarasamUhasya ApaHprAptiryeSu te, padminImukhasya karNotpalasya ca surabhitvAt / yadvA, bahulADe-dezavizeSe ApaHprAptiryeSAM te, taddeze hi adIrghA eva kezAH syuriti / ulayoraikyAd bahulAlApAH // 5 // eke abAlakA:-paNDitAH kasya-brahmaNo vayaH-pakSiNo rAjahaMsA iva santi / kimbhUtA rAjahaMsAH ? padanyAse-brahmacaraNanyAse pragalatItire pragal, na pragal apragal, evaM vidhA akSarA bhA-prabhA yeSAM te / brahmavAhanatvAt / ataeva janeSu nizcitaM rAjante iti jananIrAH, "kvacit"DaH / tathA go-gamanaM tatra hetavaH vidhergamane kAraNaM / tathA "laDa vilAse" [pA0 dhA0 383] lalanaM lAla:-vilAsaH bahurlAlasya-lIlAvizeSasya ApaHprAptiryeSu te bahulAlApAH // 6 // yadvA, he a !-kRSNa tava eke kavayaH abAlakA:-prauDhA iva santi / tava ityatra zleSAd visargalopaH / he pragalbhAH / padanyAsapragalbhaM dhRSTaM prakaraNAd baliM asyati-pAtAle kSipatIti pragalbhAH, IdRgvidhaH padanyAsaH-kramakSepo yasya sa tasya sambodhanam / tathA i:kAmastasya jananI-lakSmIstasyAM rAgo yasya sa ijananIrAgastasya sambuddhau ijananIrAga !, na vidyate bahulasya-prabhUtasya Alasya-anarthasya Apa:-vyAptiryeSu te / "Aplu vyAptau" [pA0 dhA0 1342] / abahulAlApA etat kavivizeSaNam / / 7 / / yadvA, eke kavaya abAlakA iva santi / kimbhUtAH kavayaH ? avat-viSNuvat pragalbhAH / kva ? padanyAse-padaracanAyAM, yathA tena padatrayeNa vizvatrayaM vyAptaM tathA kavibhiH 1. Arasya ApaH anU0 / 2. yadvA eke anU0 / 3. sati pragalatIti anU0 / For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: svavacanaracanayA, "NIJ prApaNe" [pA0 dhA0 967] janAnnayanti-sukhaM prApayantIti jananyaH-rAjAnasteSAM rAgahetavaH / tathA bahu-atyarthaM lAnti arthAt yazo gRhNantIti bahulA, evaM vidhA AlApA yeSAM te bahulAlApAH // 8 // ___yadvA, he ekAma ! tava ke kavayaH bAlakA iva santi na ke'pi, tvAM stotuM sarve'pi prauDhA eveti bhAvaH / he ApadanyAse apragalbha ! ApadAM samUha ApadaM tasya nyasanaM nyAsa:sthApanaM tasmin apragalbha, sarvasampannidAnatvAt / zleSAdvisargalopaH / tathA he jananIrAga ! janAnAM-kAmukalokAnAM nizcito rAgo yatreti, dRSTikAmasnehabhedena rAgasya trividhatvAt / bahula:-sambhogavipralambhAdiviSaya AlApo yeSAM te bahulAlApA iti kavivizeSaNam // 9 // atha kAraNaM vinA'pi kecit parotkarSamasahiSNavastatastAneva kSudrAn kAvyapravRttibhaGgahetUn zabdamAtreNa gauravayannAha akSamAlApavRttijJA kuzAsanaparigrahA / brAhmIva daurjanI saMsadvandanIyA samekhalA // 7 // akSeti / duHnindAyAm, duSTA:-kRtyAkRtyabhavyAbhavyavizeSavivekavikalA janA durjanAsteSAmiyaM daurjanIsaMsat-sabhA vandanIyA-namaskAryA ityupahAsavAkyam / zleSatastu vande, guptau karaNIyA vandanIyA / keva ? brahmaNAM-viprANAmiyaM brAhmI-saMsadiva-dvijasameva, yathA dvijasamA vandyate tathA durjanasaMsadapi vandyA / kimbhUtA daurjanIsaMsat ? akSamayA-ruSA ya AlApaH-sambhASaNaM tasya vRtti-vyApAraM jAnAtIti akSamAlApavRttijJA-kopollApayukvAkprasarA, tathA kuzAsanasya-kutsitazikSaNasya parigrahaH-svIkAro yasyAH sA kuzAsanaparigrahA, tathA same sAdhAvapi khalA pratipakSabhUtA / asAdhau yadi khalA bhavati tadA bhavatu, paraM sAdhAvapi khaletyanaucityavismayamizrasamuccayArtho'pi zabdaH pratIyate / kimbhUtA dvijasabhA ? akSamAlAyA:-japamAlAyA apavRtiH-bhramaNaM tAM jAnAtIti / tathA kuzasyadarbhasya AsanaM-viSTarastasya parigrahaH-svIkAro yasyAH sA / pavitrasya pavitratvAt tadAsanameva tasyA ucitam / punaH kimbhUtA ? saha mekhalayA-mauMjyA vartata iti samekhalA / brAhmIti "tasyedaM" [pA0 sU0 4/3/120] ityaN / brahmaNa ityantyasvarAdi lopaH / "brahmA tu tapasi jJAne vede'dhyAtme dvije vidhau Rtvigyogabhido" cetyanekArthaH [2/279] / "samaM sAdhvakhilaM sadRg" ityanekArthaH [2/344] // 7 // 1. 'tataH' nAsti anU0 / For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH rohaNaM sUktaratnAnAM vRndaM vande vipazcitAm / yanmadhyapatito nIcaH kAco'pyuccairmaNIyate // 8 // rohaNamiti / ahaM vipazcitAM-viduSAM vRndaM-samUhaM vande-namasyAmi / kimbhUtam ? zobhanAni-nirdoSasaguNasarasasAlaGkArANi uktAni-kathitAni sUktAni-subhASitAni tAnyeva ratnAni teSAM sUktaratnAnAM rohantyasminniti rohaNaM-utpatisthAnam / tannamaskaraNe hetumAha-yasya vipazcidvandasya madhye patita:-gato yanmadhyapatitaH san kAcobandhaH-prakaraNAt kAvyabandho nIco'pi-atAdRzo'pi uccaiH-utkRSTo maNirivAcarati svaprabandhakartAraM bhUSayanmaNIyate / vipazcito hi kaviparizramaM jAnanto'tAdRzamapi prabandhaM vyAkhyAnaprAgalbhyAdanugRhyotkarSa lambhayanti / kacabandhe-kacyante badhyante "anenArthA asminni"ti vA ghatri [ghani ca bhAvakaraNayoH, pA0sU0 6 / 4 / 27], kAcaH-prabandhaH / atha ca rohaNaM-mANikyazailaM staumi, yasya madhye patitaH kAcaH kSAramRdvikAro nIco'pi-nikRSTo'pi ratnasAMnidhyAnmaNIyateratnAyate // 8 // AstAM sajjanadurjanayoH zIlena sAmyaM yAvanmUrtyApi mahadantaramiti nirUpayannAha atrijAtasya yA mUrtiH zazinaH sajjanasya ca / kva sA vai rAtrijAtasya tamaso durjanasya ca // 9 // atrIti / atrimuninetrajanmatvAdavijAtasya zazinaH-zazAGkasya, ca-punaH, na tribhirjAtasyetyatrijAtasya arthAtkulInasya sajjanasya sato yA mUrtiH-zarIraM avairA jaganmaitrI parAvartate, sA mUrtiH vai-sphuTaM rAtrijAtasya-nizAsambhUtasya tamasaH-andhakArasya durjanasya ca trijAtasya-akulInasya kva vartate ? na kvApIti / yato durjanasya mUttirvairAvairahetuH / atra .zleSoktyA talopaH / athavA zazitamasoH sajjanadurjanayozca sahajaM vairamiti, vairAddhetordurjanasya kva sA mUrtiriti / athavA durjanasya mUrtiH kva avairA ? apitu sarvatrA'pi savairetyarthaH / "mUrtiH punaH pratimAyAM kAyakAThinyayorapi" ityanekArthaH [2 / 191] // 9 // nizcitaM sasuraH ko'pi na kulInaH same'matiH / sarvathAsurasambaddhaM kAvyaM yo nAbhinandati // 10 // nizcitamiti / suSTha rasAH- zRGgArAdayo yatra tat IdRgvidhaM baddhaM-racitaM kAvyaMkAvyagranthaM yo nAbhinandati-nAbhipraiti na stautItyarthaH / sa nizcitaM-dhruvaM saha surayA vartata For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 12 iti kRtvA sasura:-madyapaH ko'pi na kulInaH - nAbhijAtaH / punaH sarvathA sarveNA'pi prakAreNa same-sAdhAvamatiH sarvathA sAdhuviSayAM matimicchAM sevanAdirUpAM na karotItyarthaH / atha ca asuraiH sambaddhaM militaM asurasambaddhaM kAvyaM - zukramabhilakSIkRtya yo na nandati-na hRSyati sa sura:-devaH ko'pi / tathA na kau - bhUmyAM lInaH - AzliSTaH svarga eva tasyAvasthAnAt / tathA mA- lakSmI:, i: - kAmastAbhyAM saha vartata iti same: viSNustatra sevanAya matiryasya sa samematirviSNupakSIya ityarthaH // 10 // samprati vAgvilAsAdhArAnudArAn vAlmIkiprabhRtIn katicit kavIn varNayannAha-- sadUSaNApi nirdoSA sakharApi sakomalA / tasmai namaH kRtA yena ramyA rAmAyaNI kathA // 11 // sadUSaNeti / tasmai zrIvAlmIkimunaye namaH / tasmai iti kasmai ? yena - kavinA ramyA-zabdArthadoSarahitatvAd ramaNIyA rAmAyaNIkathA caturviMzatisahasrapramANA kRtA -vidadhe / kimbhUtA kathA ? dUSaNakharau rAkSasau, saha dUSaNena vartata iti sadUSaNA, tathA nirdoSAdoSarahitA / puna: saha khareNa vartata iti sakharA, dUSaNakharayoratra vadhyatvena praNItatvAt / tathA saha komalatvena-mRdutvena vartata iti sakomalA-mAdhuryaguNopetetyarthaH, api:-virodhe / sa ca dUSaNakharayordoSArthakaThinArthatve bhavet, kathaM yA sadUSaNA - sadoSA bhavati sA nirdoSAapagatadUSaNA kathaM syAt ? tathA saha khareNa - kharatvena vartata iti sakharA, yA sakharA bhavet sA sakomalA kathaM bhavediti virodhaH / samAdhistu prAgevoktaH / komalazabdaH kharazabdazca jalalavaNAdivat bhAvapradhAnatvena grAhyAH / ihAnukto'pi vAlmIkiH pratIyate / prauDha : 2 vizeSaNaprayogAdvizeSyapratipattiriti vacanAt / kiJcAsau bhagavAn martyaloke kAvyasRSTiprathamavedhA nirupamarAmAyaNIyakarAmAyaNanirmANapravINatayaiva nirdizyamAnaH prakRSyate, natvitarasAdhAraNasaMjJAmAtranirdezena / ata eva kavinotkarSacamatkRtena vAkyasamAptiM pratIkSitumakSameNa trivikrameNa vAkyagarbhe'pi tasmai namaH iti bhaktiprakarSaprakAzanamuktam / ardhayorvyatyAsapAThe tu garbhitadoSazaGkhaiva na syAt / namastasmai kRtentyapadadvayasyAdAvupanyAse sadUSaNetyAdidalanasya cAnte nyAsena taddoSasambhava iti bhAvaH / nama iti padasya pUrvameva nyAsAt rAmo'yyate-jJAyate 'syAmiti rAmAyaNI / "adhikaraNe lyuT, svarAtkRtazca" iti Natvam // 11 // 1. na ca anU0 / 2. prauDha anU0 / For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uddAsaH kiJca vyAsaH kSamAbhRtAM zreSTho vandyaH sa himavAniva / sRSTA gaurIdRzI yena bhave vistAri bhAratA // 12 // vyAsa iti / sa vyAsa:- kRSNadvaipAyanAkhyo namaskArya: / sa iti kaH ? yena kavinA IdRzI-sarvatrakhyAtA bhave- saMsAre gau:- vAk sRSTA - nirmitA / kimbhUtA ? vistAri - vistaraNazIlaM bhArataM yasyAM sA vistAribhAratA / kimbhUto vyAsa: ? kSamAbhRtAM - kSamAM bibhratIti kSamAbhRtasteSAM kSAntAnAM madhye zreSTha: - atizayena prazasyaH / ka iva ? himavAniva, yathA himavAn vandyate gaurIpitRtvAt / sa ca kIdRza: ? kSamAbhRtAM - bhUdharANAM madhye zreSThaHzreyAn, tathA yena himavatA bhave - zive ratA - anuraktA IdRzI vizvavikhyAtA gaurI - pArvatI nirmitA / kIdRzI ? vistAriNI bhA - dIptiryasyAH sA vistAribhA / bharatAn-bharatavaMzodbhavAn yudhiSThirAdInadhikRtya kRtaM zAstraM bhArataM sapAdalakSapramANam / "kSamA zAntiH 2 kSoNI ca " [ane0 2/321] "bhavaH sattAptijanmasu / rudre zreyasi saMsAre" ityanekArthaH [2/545] / "gaurudake dRzi / svarge dizi pazau razmau, vajre bhUmAviSau giri" ityanekArthaH [1/6] // 12 // karNAntavibhramabhrAntakRSNArjunavilocanA / karoti kasya nAhlAdaM kathA kAnteva bhAratI // 13 // 13 karNAnteti / bhAratI - bharatAnvayasambhUtayudhiSThirAdivRttasambaddhA kathA kasya na AhlAdaM-AnandaM karoti ? apitu sarvasya karotItyarthaH / kimbhUtA bhAratIkathA ? karNasyarAdheyasya ante - vinAze sati vibhrameNa - vismayena ve:-pakSiNo garuDasya bhrameNa vA atilAghavena bhrAntA-vicarituM pravRttAH kRSNArjunavilocanA - vAsudevapArthadhRtarASTrA yasyAM sA karNAntavibhramabhrAntakRSNArjunavilocanA teSAM tatra prabandhenAkhyAnAt / keva ? kAntevasundarIva, yathA kAntA sarvasyA''hlAdaM karoti / kimbhUtA ? karNAnte - zravaNaparyante yo vibhramaH-vilAsastena bhrAnte sAcivilokanAya sphurite kRSNArjune - zyAmavalakSe vilocane- netre yasyAH sA tathAvidhA / yadvA, karNAnte - zravaNaparyantagAminI vibhrame bhrAnte kRSNArjune ca vilocane yasyAH bharatAnadhikRtya kRtA bhAratI / " adhikRtya kRte " granthe" [pA0 sU0 4 / 3 / 87] ityaN ||13|| 1. vandyaH-namaskAryaH anU0 / 2. kSAntiH anU0 / 3. sarvasyApi anU0 / 4. vibhramabhAnte anU0 / .5. 'kRte' nAsti anU0 / For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 damayantI-kathA-campU: zazvadbANadvitIyena namadAkAradhAriNA / dhanuSeva guNADhayena niHzeSo raJjito janaH // 14 // zazvaditi / guNADhyena-bRhatkathAkAreNa niHzeSaH-sarvo'pi jano raJjitaHAvajitaH pramodaM prApitaH / kimbhUtena ? bANaH kavirdvitIyo yasya sa tena / pUrvaM guNADhyena pazcAd dvitIyena bANena ceti bhAvaH / punaH kimbhUtena ? zazvat-nirantaraM na madAkAraMstabdhatadirUpaM dharatItyevaM zIlo madAkAradhArI tena madAkAradhAriNA kintvagarveNa / "anityaH samAsavidhiH" iti vacanAdatra natrA na samAsaH / keneva ? dhanuSeva, yathA dhanuSA bANaH-zaro dvitIyo yasya tattena AkRSTabANena zazvad anizaM araM-atyarthaM niHzeSaH-sakalo janaH pratipakSaloko jita:2 / kimbhUtena ? guNa:-jyA tena ADhyena-samRddhena AropitapratyaJcenetyarthaH / tathA naman ya AkArastaddhAriNA tadvibhratA, anyathA bANamukteH // 14 // idAnIM kavivarNanaM saMkSipannAha itthaM kAvyakathAkathAnakarasaireSAM kavInAmamI, vidvAMsaH paripUrNakarNahRdayAH kumbhAH payobhiryathA / vAco vAcyavivekaviklavadhiyAmIgvidhA mAdRzAM, lapsyante kva kilAvakAzamathavA sarvaMsahAH sUrayaH // 15 // itthamiti / itthaM-uktaprakAreNa eSAM-vAlmIkiprabhRtInAM kavInAM kAvyaM-sargabandhaH vicitravistIrNavasturasagrathitA vRttotpAdyA vA kathA / mahApuruSapratibaddhamupadezarUpaM saMkSiptavRttagrathitaM kathAnakaM teSAM ye rasAH-zRGgArAdayastaiH kAvyakathAnakarasaiH, amI-aidaMyugInA vidvAMsaH karNau ca hRdayaJca karNahRdayam / "dvandvazca prANitUryasenAGgAnAM" [pA0 sU0 2 / 4 / 2] iti dvandvaikavadbhAvaH / paripUrNa-sAmastyenAbhitaM karNahRdayaM yeSAM te paripUrNakarNahRdayAH santi / ato vAcyasyArthasya viveke-sadasavyaktau viklavAH adhIrA dhI:-buddhiryeSAM te teSAM, abhidheyaviracanavidhurazemuSINAM mAdRzAM-atattvajJAnAM IdRzAzcetazcamatkArakaraNApaTavo vAca:-vANyaH kila kvAvakAzaM lapsyante-prApsyanti sthAnAbhAvAt / kva kiletyasambhAvane / girAM hyavakAzaH karNayorhadaye vA, tacca dvayamAdyakavivacobhirevobhitamataH kvAvakAzaH / kaiH ke iva? payobhiH kumbhA iva, yatA payobhiH paripUrNakaNThodarAH kumbhA netarasya pAnIyasyAva-kAzaM labhante / ivArthe yathAzabdaH / tarhi kiM kathAgrathanaprayatnenetyA 1. sarvo anU0 / 2. jita: parAbhUtaH anU0 / 3. IdRgvidhAH anU0 / For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uchAsaH 15 zaMkyAha-athaveti upAyasmaraNagarbhe, pakSAntare sUrayaH-vidvAMsaH sarvaM sahante iti sarvaMsahAH tasmAdasmAdRzAmapi giraH sahiSyante, asmAd giro'pi karNahRdaye'vakAzaM lapsyanta ityarthaH / auddhatya-parihAro'yaM / sarvaMsahA iti pU: "sarvayordArisahoH" [ ] iti sarvazabde sahe: khac, khitvAnmumAgamaH // 15 // bhaGgazleSamuktivizeSaNaM saMvRNvannAha vAcaH kAThinyamAyAnti bhaGgazleSavizeSataH / / nodvegastatra kartavyo yasmAnnaiko rasaH kaveH // 16 // vAca iti / vAcaH-giro bhaGgazleSavizeSataH-bhaGgazleSAtizayena kAThinyaM-kArkazyaM AyAnti-prApnuvanti / tato'ntarAntarA nibadhyamAne, tatra bhaGgazleSe nodvegaH kartavyaHnodvijitavyam / yasmAddhetoH kave:-kAvyakartuH naiko rasa:-naikA ruci: prasattilakSaNAvyutpattilakSaNApyasti // 16 // nanu prasattimArgeNa komalameva kAvyaM nibadhyatAM kimitareNa vyutpattimArgeNa bhaGgazleSakRtakAThinyenodvegahetunA ? ityAha kAvyasyAmraphalasyeva komalasyetarasya ca / bandhacchAyAvizeSeNa raso'pyanyAdRzo bhavet // 17 // kAvyasyeti / komalasya-prasannasya itarasya-vyutpannasya ca kAvyasya bandhacchAyAvizeSeNa-racanAcArutvena raso'pi-zRGgArAdirapi ananyarUpopyanyAdRzo'nyarUpo vyutpatticarcayA sotkarSaH syAt / itarabhAjanasthakSIrAd-ratnabhAjanasthakSIravat / api: saMbhAvane / kasyeva ? Amraphalasyeva, yathA Amraphalasya komalasya-apariNatasya itarasya ca-pariNatasya bandhasyavRttasya chAyAyAzca-nIlapItAdirUpAyA vizeSeNa yAvad rasaH svAdo'pyanyAdRk syAt / AstAm AkAravaisadRzyaM / AkAravaisadRzyaM tu bandhacchAyAvizeSeNa bhavatyevetyarthaH badhyate aneneti kRtvA bandho vRttaM / yadvA phalArambhakarasakaNikArUpo bandhaH / kAvyapakSe bandhaHracanA // 17|| atha granthakRtsvAnvayavarNanAmAha asti samastamunimanujavRndavRndAraka vandanIyapAdAravindasya bhagavato vidhervizvavyApivyApArapAravazyAdavatIrNasya saMsAracakre kratukriyAkANDa For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: zauNDasya zANDilyanAmno maharSavaMza:1 / zrUyante ca tatra zravaNocitAzcandanapallavA ivaH kecidanUcAnAH zucayaH satyavAco5 viraJcivarcaso'rcanIyAcArA brahmavido brAhmaNAH / puNyajanAzca na ca ye laGkApuruSAH, sasUtrAzca na ca ye lampaTAH, prasiddhAzca na ca ye lampAkAH, kAmavarSAzca na ca ye laGganAH sanmArgasya, navavayaso'pi na ca ye lambAlakAH, mahAbhAratikAzca na ca ye raGgopajIvinaH, sevitA'psaraso'pi na ca ye rambhayAnvitAH / kimbahunA ___ asti samastetyAdi / zANDilyanAmno maharSe vaMza:-anvayo'sti-vidyate ityanvayaH / kimbhUtasya maharSeH ? samastA ye munayaH-vAcaMyamAH manujAnAM-manuSyANAM yad vRndaM-kadambakaM vRndArakA:-devAstato dvandve samastamunimanujavRndavRndArakAsteSAM vandanIyenamaskaraNIye pAdAravinde-caraNAbje yasya sa tathA tasya / tathA bhagavataH-samagraizvaryAdiguNayuktasya vidhe:-brahmaNo vizvavyApI-jagadvyApanazIlo yo vyApAra:-karaNaprayatnastasya yatpAravazyaM-pAratantryaM tasmAd vizvavyApivyApArapAravazyAt, saMsAracakre - bhUmaNDale avatIrNasya-prAptajanmanaH / tathA kratukriyANAM-yajJakarmANAM yat kANDa-kalApastena zauNDa:vikhyAtastasya kratukriyA-kANDazauNDasya / yajJazca lokAnAM zAntikR dasau ca yajJakriyAkalApaprasaktastato'yaM prajAzAntyai prajAsRjA sRSTa iti bhAvaH / "kANDaM nAle'dhame varge" ityanekArthaH [2 / 113] / "zauNDo vikhyAtamattayoH" ityanekArthaH [2 / 130] / tatra-zANDilyanAmno* maharServaze kecit anucAnA:-zrotriyAH sAGgavedazAstrAdhyetAro brAhmaNA:-brahmamukhodbhavAH zrUyante / kimbhUtAH ? zravaNe-AkarNane ucitA:-yogyAH puNyarUpatvAtteSAM nAmApi zrotavyamiti bhAvaH / ka iva ? candanapallavA iva / te'pi zravaNocitA:-karNayoravataMsIkaraNAya yogyAH / punaH kimbhUtAH ? zucayaH-janmakarmAdibhiH pavitrAH, tathA satyaM-avitathaM vaco yeSAM te satyavacasaH-sUnRtabhASiNaH tathA viriJce:brahmaNo varcaH-tejo yeSu te viriJcivarcasaH, brahmaNaH samudbhUtatvAt / "varcastu tejasi / grathe rUpe" ityanekArthaH [2 / 103] varcas zabdasya lokAnugRhItatvAcchivaliGgAdivannAzlIlatvam / punaH kimbhUtAH ? arcanIyaH-abhyarcya AcAraH-anuSThAnaM yeSAM te arcanIyAcArAH / punaH brahma-adhyAtma vidantIti brahmavidaH / yadanekArtha:-"brahmA tu zANDilyasyApatyaM zANDilyaH, "gargAditvAd ghaJ" "zANDilye sAdhurvA" ityanekArthavRttau / For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchvAsa: tapasi jJAne vede'dhyAtme dvije vidhau / Rtvigyogabhidozceti / " [2 / 279] atha teSAmeva varNanaprakrame virodhamukhena tAn stuvannAha kimbhUtAste ? puNyA:- pavitrA janA:- lokAH puNyajanAH, alaM- atyarthaM na ca ye kApuruSA:-kutsitapuruSAH, satpuruSA ityarthaH / na ceti sAmudAyiko niSedhArtho nipAtaH / tathA saha sUtreNa - upavItena vedapAThena vA vartanta iti sasUtrAH, na ca ye lampaTA:-lAlasAH, atitRSNArahitA ityarthaH / " lampaTaM lAlasaM viduH " [ 2 / 353 ] iti halAyudhaH / tathA prasiddhAzca-lokavikhyAtAH, na ca ye lampAkA :- lampaTAH / "lampAko lampaTe deze" ityanekArthaH [3 / 90] / tathA kAmaM - abhilaSitaM varSanti - dadatIti kAmavarSA - IpsitadAyinaH, na ca ye sanmArgasya laGghanAH, laGghayanti - atikrAmantIti laGghanAH, sanmArgapravartakA ityarthaH / tathA navaM-tAruNyalakSaNaM vayaH - avasthA yeSAM te navavayasastathAvidhA api na ca ye lambA:dIrghAH alakA:-kacA yeSAM te lambAlakAH, yAyajUkatvena teSAmadIrghA eva kezA bhavanti / tathA bhArataM-vyAsoktazAstraM vyAkhyAnAvasare Ahuriti bhAratikA, mahAntazca te bhAratikAzcamahAbhAratikAH / Ahetyarthe prabhUtAdibhya upasaMkhyAnam [Ahau prabhUtAdibhyaH, pA0 vA0 270] Thak / tathAvidhAzca na ca ye araM - atyarthaM gopa:- nRpastena jIvanti-vRttiM kurvantIti gopajIvinaH nRpadattapratigrahadhanenAjIvikAM kurvate / nRpAt pratigraho doSAya / yaduktam"yo rAjJaH pratigRhNAti lubdhAducchAstravartinaH / sa yAti narakAn ghorAn sa putrapazubAndhavaH / " [ 17 ] tathA appradhAnAni sarAMsi apsarAMsi sevitAni apsarAMsi yaiste sevitApsarasastathAvidhA api na ca ye araM - atyarthaM bhayAnvitAH - samayAH / iti teSAM stutipakSaH / atha virodho darzyate-ye puNya nAH - rAkSasAste kathaM na laGkodbhavAH ? apitu laGkodbhavA eva te syuH / tathA ye sahasUtreNa - tantunA vidyanta iti sasUtrA: te alaM- atyarthaM kathaM na paTA:- vAsAMsi apitu paTA eva, tanmayatvAt teSAM / tathA ye prakarSeNa siddhA: - agnisaMskAreNa niSThAM prAptAH pUpAdyAste kathaM alaM na pAkA:- pacyante smeti pAkAH, "karmaNi ghaJ " / tathA ye kAmena - icchayA varSanti - pAnIyaM kSaranti ye te kAmavarSAste kathaM alaM- atyarthaM ghanA:- meghA na bhavanti / tathA ye navavayasaste kathaM na alambAlakAHzizavaH / tathA ye bharataH - nATyabhedaH zilpameSAmiti bhAratikAH, mahAntazca te bhAratikAzca mahAbhAratikAste kathaM na raGgaH - nRtyabhUmistena upajIvantIti raGgopajIvinaH, nRtyabhUmau nRtyakaraNenaiva teSAM vRtteH / tathA ye sevitA-mukto apsarasaH - devAMganA yaiste sevitApsarasaste kathaM na rambhayAnvitAH - rambhAkhyApsaronvitAH / apsaraH zabdo jAtivacano jAtyA ca / For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 18 rambhApi vyApteti niSidhyate / iti virodhastatparihArastu pUrvapakSavyAkhyAna evokta iti / evaM te sakalaguNagariSThAH ziSTA AkarNyante / kimbahunA - kiM bahUktyA / asmAdRzAsteSAM kiyato guNAn vaktuM kSamA bhavantItyarthaH / yataH jAnanti hi guNAnvaktuM tadvidhA eva tAdRzAm / vetti vizvambharA bhAraM girINAM garimAzrayam // 18 // jAnantIti / hi:-nizcayena tadvidhA eva tattulya guNA eva, tAdRzAnAM tattulyaguNAnAM anUcAnAM guNAn vaktuM jAnanti - vidanti, na tu mAdRzA atattulyaguNAH / etadeva dRSTAntena draDhayati-garimNa:- durvahatvasya Azrayo garimAzrayastaM, girINAM parvatAnAM bhAraM vizvambharaiva vetti-jAnAti, nAnyaH / vizvambhareti vizvaM bibhartIti sAbhiprAyaM padam ||18|| teSAM vaMze vizadayazasAM zrIdharasyAtmajo'bhUnnemAdityaH svmtireviksdvedvidyaavivekH / utkallolAM dizi dizi janAH kIrttipIyUSasindhu, yasyAdyApi zravaNapuTakai: kUNitAkSAH pibanti // 19 // teSAmiti / teSAM - anUcAnAM vaMze zrIdharasya - zrIdharAcAryasya Atmaja:- - putro nemAdityo'bhUt / kimbhUtAnAM teSAm ? vizadaM nirmalaM yazaH kIrttiryeSAM te teSAM vizadayazasAm / kimbhUto nemAdityaH svamatau-svabuddhau vikasan-ullasan vedavidyAnAMvedazAstrANAM viveka:-'svapakSanikSepaNalakSaNaM vivecanaM yasya sa svamativikasadvedavidyAvivekaH / yasya nemAdityasya janA adyApi dizi dizIti- sarvadikSu utkallolAMullAsavatIM kIrttireva pIyUSasindhuH - sudhAsarit aujjvalyaprasAritvasAmyAt tAM kIrttipIyUSasindhuM zravaNAnyeva - zrotrANyeva puTakA: - pAnapAtrANi tai: zravaNapuTakaiH kUNitAkSA:zravaNasukhAt kiJcinmIlitanetrAH pibanti - dhayanti / adyApi lokAstadyazaH shRnnvntiityrth:| sindhurutkallolA UrdhvavIciH puTakai pIyata eveti chAyArthaH / mandAkrAntA // 19 // atha damayantIkathAkarttA kaviH svanindAgarbhitaM svAbhidhAnamAhataistairAtmaguNairyena trilokyAstilakAyitam / tasmAdasmi suto jAto jADyapAtraM trivikramaH // 20 // 1. svasvapakSa: anU0 / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH taistairiti / tasmAt-nemAdityAt asmi-ahaM trivikramAkhyaH suto jAtaH-abhUvam / kimbhUto'ham ? jADyasya-mUrkhatvasya pAtraM-AdhAro jADyapAtraM, AviSTaliGgo'yam / tasmAditi kasmAt ? yena-nemAdityena taistaiH-adbhutaiH, AtmanaH-svasya guNAH gambhIratvAdayastairAtmaguNaiH, trayANAM lokAnAM samAhArastrilokI tasyAstilakamivAcaritaM tilakAyitam / guNaiH kRtvA sarveSvapi mukhyo jAta ityarthaH / "asmItyavyayamasmadarthAnuvAde" iti trilocanadAsaH [kAtantravRttipaMjikA] / asmItyavyayaM ahamityarthe * ahamityasmatprayogo'nukto'pi grAhyastato'haM jAto'smIti prayogaH2 / atra jAto'smIti "dhAtusambandhe pratyayA" [pA0 sU0 3 / 4 / 1] iti vartamAne ktaH3 // 20 // so'haM haMsAyituM mohAd bakaH paGa guryathecchati / mandadhIstadvadicchAmi kavivRndArakAyitum // 21 // sohamiti / yathA mohAd-ajJAnAd gatimAnapi bakaH svabhAvasubhagagateha~sasyApekSayA paGguriva paGa guH / athavA devAt kathaJcidbhagnacaraNatvAt paMguH haMsa ivAcarituM haMsAyituM icchati-vAJchati / yathA haMso lIlayA gacchati tathA'hamapi yAmItyevaM mohAdvaSTi, tadvat pagubakavat so'haM-jADyapAtraM trivikramaH mohAt mandadhI:-alpabuddhiH san kaviSu vRndAraka iva-zreSTha ivAcarituM kavivRndArakAyitumicchAmi / jADyapAtrasya mama tatsAmyamapi duHprApam, kva punastacchreSThatvam / paraM tadicchAyAM mohavilasitameva bIjam / atraikakriyAyA dviprayogo na doSAya bhinnAdhikAritvAt / "vRndArako manorame / surazreSThe" [4 / 34-35] ityanekArthaH // 21 // bhaGgazleSakathAbandhaM duSkaraM kurvatA mayA / . durgastarItumArabdho bAhubhyAmambhasAM pati:1 // 22 // bhaneti / mayA-trivikrameNa duSkaraM-kartumazakyaM bhaGgazleSeNa pradhAno ya: kathAbandhaHkathAracanA bhaGgazleSakathAbandhastaM, kurvatA-vidadhatA duHkhena gamyate'treti durgo gantumazakyo ambhasAM pati:-samudraH bAhubhyAM-bhujAbhyAM tarItuM-laMghayitumArabdhaH / yathA bAhubhyAM dustaraH * atrAyaM bhAvo vizeSyAya, asmIti AkhyAtapadavAcyAyAH kriyAyAH prAdhAnyAt svakAla evAvasthAvizeSaNabhUtAyAstu kriyAyA upalakSaNabhAvenopAdAnAd bhAvibhUtavyapadezaviSayatApratipAdanAjjAta ityasyA vartamAnatvavyapadeza ityarthaH / 1. yadvA ahaM anU0 / 2. kriyAprayogaH anU0 / 3. 'iti vartamAne ktaH' sthAne iti bhUte laTa sAdhuH anU0 / For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: samudrastathA bhaGgazleSakathAbandho'pi duSkaraH, ityaupamyAvastusambandhaH / "abhavadvastusambandha upamA parikalpakaH" [kAvyaprakAza 10 / 97] // 22 // atha khalAnAM nindAbhidhAnapurassaraM svakRtakAvyasya bahvAyAsasAdhyatvamAha utphullagallairAlApA: kriyante durmukhaiH sukham / jAnAti hi punaH samyakkavireva kaveH zramam // 23 // utphulleti / duSTamukhaiH-durmukhai mukharaiH, utphullau-duSTakathanAya vikasitau utkaTau vA, gallau-gaNDau yeSAM te utphullagallAstaistathAvidhaiH sadbhiH sukhaM lIlayA AlApAH kimetat kRtaM kAvyaM stUyate ? ta eva bhaGgazleSAd yA anyatrA'pi dRzyante'taH paragRhasarvasvametadityevaMrUpANi nindAkarANi vAkyAni kriyante / hi:-yasmAt puna:-vizeSeNa kavirevakAvyakatraiva kaveH zramaM-cittAdyAyAsaM samyak-sAdhuvRttyA jAnAti, kAvyaM kurvataH kaveryaH zramaH sampadyate sa tathAvidhaireva kavibhiH paricchettuM zakyate, na tu durjanairiti bhAvaH / "durmukho mukhare nAgarAje vAjini vAnare" [3 / 111] ityanekArthaH / ullApA iti pAThe kAkubhASitAni castarIrUpANi / atra gallazabdo grAmyastathA ca kAvyaprakAzakAraH "tAmbUlabhRtagallo'yaM bhallaM jalpanti mAnuSaH / karoti khAdanaM pAnaM sadaiva tu yathA tathA // [kA0 udA0 245] "atra gallAdayaH zabdAH grAmyA iti / " [ ] paraM grAmyopyatra durmukhANAmakavInAM grAmyANAM nindAbhidhAne prayuktaH samucita eva / tenAtra na doSazaGkA // 23 // atha kaviSu kathAsamAptyanantarakAryasvakIyavinayamAha-yadvA, mohahetuM mano'sthairya niSedhayannAha saMgatA surasArthena ramyA merucirAzrayA / nandanodyAnamAleva svasthairAlokyatAM' kathA // 24 // saMgateti / rucira:-ramya AzrayaH-nalopAkhyAnalakSaNo yasyAM sA rucirAzrayA nalasambandhinI me-mama kathA svasthaiH-avyagrairAlokyatAM-vimRzyatAm / svasthe hi citte buddhayaH sambhavantIti / kimbhUtA kathA ? zobhano rasaH zRGgArAdiryatra, tathoktena arthena 1. yasyAH anU0 / For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchvAsaH saGgatA- ucitA, aucityaM hi rasasya paramarahasyam / taduktam "anaucityAdRtenAnyadrasabhaGgasya kAraNam / prasiddhaucityabandho hi rasasyopaniSatparA // " [ punaH kimbhUtA ? ramyA - bhaGgazleSoktibhirmanoharA / kathA keva ? nandanodyAnasyanandanavanasya mAlA-paMkti: seva / yathA nandanodyAnamAlA svasthaiH 1 - svaH - svarge tiSThantIti sva: sthAstaiH svargavAsibhirAlokyate - vIkSyate / kimbhUtA nandanodyAnamAlA ? surANAM sArtho vRndaM tena saGgatA-kRtasaGgA, tathA ramayatIti ramyA - sundarA, "kRtyalyuTo bahulam " [pA0 sU0 3|3|113] iti karttaryyaco yac / tathA meruH - suragiriH sa eva ciraM bahukAlamAzrayaHAdhAro yasyAH sA merucirAzrayA, tatraiva tasyAH sadbhAvAt / svasthairiti pUrvapakSe, "aghoSastheSu zaSaseSu vA lopam" [ ] iti visargalopaH ||24|| atha kaviH sotkarSaM svakIyagranthAbhidhAnamabhidadhAti udAttanAyakopetA guNavadvRttamuktakA / campUca hArayaSTizca kena na kriyate hRdi // 25 // udAtteti / IdRgvidhA ca campU:- gadyapadyamayIkathA, hArayaSTizca - muktAhAralatA kena sakarNena hRdi-citte vakSasi ca na kriyate na dhriyate ? | kimbhUtA campU: ? udAtta:-mahAtmA nAyakaH-svAmI prastAvAt nalastena upetA - sahitA, tasyAtra stavyatvena nibaddhatvAt / punaH kimbhUtA ? guNavat - ojaH prasAdAdiguNayuktaM yat vRttaM - chandasA baddhaM, abaddhaM tu muktakaM gadyaM, tato dvandvaste yasyAM sA guNavadvRttamuktakA / kimbhUtA hArayaSTiH ? udAtta:- mahArtho nAyakaH hAramadhyaratnaM yasyAM sA, tathA guNaH - tantuH sa vidyate yAsu tA guNavatyaH IdRgvidhA vRttamuktAvartulamauktikAni yasyAM sA guNavadvRttamuktakA / " zeSAdvibhASA" [pA0 sU0 5|4|154] iti kapratyaye " anyatarasyAM " [ ] iti vA hasva: / ikArastu na zaMkanIyastasya pAkSikatvAt / campUriti "capa sAntvane, [pA0 dhA0 426 ] dRbhi cape: svarAnnoMtazca" ] iti caperUpratyaya:, campUH kathAvizeSa ityuNAdivRttau / vizeSatvaM tu gadyapadyamayatvena haracaraNeti padAGkitocchvAsAntattvena ca bodhyam / yadanekArthavRttiH "gadyapadyamayI campU: sAGkocchvAsA ca varNyate" [ ] iti // 25 // atha prakRtanalabhUpatikathAM taddezanagaryAdikathanadvAreNa prastAvayannAha - 1. svaH sthaiH / anU0 21 For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: asti samastavizvambharAbhoga'bhAsvallalAmalIlAyamAnaH, samAnaH sevyatayA nAkalokasya, grAmyakavikathAbandhaH iva nIrasasyamanohArI3, bhIma iva bhAratAlaGkArabhUtaH, kAntAkucamaNDalasparza ivAgraNIH sarva-viSayANAM, anadhItavyAkaraNa ivAdRSTaprakRtinipAtopasargalopavarNavikAraH, pazupatijaTAbandha' iva vikasitakanakakamalakuvalayocchalitarajaHpuJjapiJjaritahaMsAvataMsayA5 pracuracalaccakoracakravAkakAraNDavamaNDalImaNDitatIrayA bhagIrathabhUpAlakIrtipatAkayA svargagamanasopAnavIthIyamAnaraGgattaraGgayA gaGgayA puNyasalilaiH plAvitazcandrabhAgAlaGkRtaikadezazca, sAraH sakalasaMsAracakrasya , zaraNyaH puNyakAriNAma, ArAmo rAmaNIyakakadalIvanasya, dhAma dharmasya, AspadaM sampadAm, AzrayaH zreyasAm, AkaraH sAdhuvyavahArANAm , AcAryabhavanamAryamaryAdopadezAnAmAryAvarto nAma dezaH / yasminnanavaratadharmakarmopadezazAnta samastavyAdhidegdegvyatikarAH puruSAyuSajIvinyaH sakalasaMsArasukhabhAjaH prajAH / astIti / AryAvarto nAma-prasiddho dezo'sti / "nAma prakAzakutsayoH / sambhAvyAbhyupagamayoralIke vismaye adhi" ityanekArthaH [pari0 46-47] / "himavadvindhyayormadhyaM yat prAgvinazanAdapi / pratyageva prayAgAcca AryAvarttaH sa ucyate // " [ ] / kimbhUto dezaH ? samastA yA vizvambharA-bhUstasyA ya AbhogaH-parINAhastatra abhAsvallalAmalIlAvAn bhAsvallalAmalIlAvAn bhavan bhAsvallalAmalIlAyamAnaHbhAsvattilakazobhAyamAno yaH sa samastavizvambharAbhogabhAsvallalAmalIlAyamAnaH, sarvapRthivyAM mukhyabhUta ityarthaH / lIlAyamAna ityatra lIlAzabdAt "tadvati vartamAnAdAyiH" [ ] / tathA nAkalokasya-svargalokasya sevyatayA-AzrayaNIyatayA samAnaH-samaH / yathA nAkalokaH sevyate tathA'yamapi sevya ityarthaH / tathA nIrasasyamanohArI nIreNa-jalena sasyena ca dhAnyena ca manAMsi-nivAsijanacetAMsi harati-vazIkarotItyevaMzIlaH / ka iva ? grAmya:grAmINo yaH kavistasya yaH kathAbandhaH sa iva / so'pi nIrasasya-arasikasya manoharo, na tu rasikasya / tathA bhAratAlaGkArabhUtaH bhArataM-bharatakSetraM tasya alaGkArabhUtaH-maNDanopamaH / ka iva ? bhIma iva, so'pi bhAratasya-vyAsoktazAstrasyAlaGkArabhUtaH / "bhUtaM styopmaanyoH| prApte'tIte pizAcAdau pRthvyAdau jantuyuktayoH" ityanekArthaH [2 / 186-187] / tathA sarvaviSayANAM-samastadezAnAmagraNI:-mukhyaH, ka iva ? kAntAnAM kuca-maNDalayo: For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchvAsaH 23 payodharayoH sparza iva- AzleSa iva / so'pi sarvaviSayANAM sakalendriyArthAnAM mukhyo bhvti| tathA adRSTaprakRtinipAtopasargalopavarNavikAraH, nipAtaH - svasvapadAtpatanaM, upasargaHdhanApahArAdirupadravaH, lopaH - devadAyabrahmadAyApAlanaM, varNavikAra:- balAd brAhmaNasya zUdrIkaraNaM, zUdrasya ca brAhmaNIkaraNamityAdirUpA cAturvarNyAvyavasthA, pazcAt dvandve nipAtopasarga-lopavarNavikArAH, na dRSTAH prakRtInAM prajAnAM nipAtopasargalopavarNavikArA, yatra saH, ka iva ? anadhItavyAkaraNa iva-na adhItaM paThitaM vyAkaraNaM - zabdazAstraM yena saH / so'pi na dRSTA - na jJAtAH prakRtayaH dhAtavo - bhvAdayaH, nipAtA:- cAdayaH, upasargAH-prAdayaH, lopa:-akArAdernAzaH, varNavikAra:-akSaravikRtizca yena saH / punaH kimbhUto deza: ? pazupatijaTAbandha iva-zambhujaTAjUTa iva, gaGgayA - mandAkinyA puNyasalilai :- pavitrAmbhobhiH plAvita: - prakSAlitaH / kimbhUtayA gaGgayA ? vikasitAni - praphullAni yAni kanakakamalAni-svarNAmbhojAni kuvalayAni ca - nIlotpalAni tebhya ucchalitaH - udbhUto yo raja:puJja:-parAgasamUhastena piJjaritA:- piGgalIkRtA ye haMsAsta eva avataMsaH - zekharo yasyAH sA tayA tacchirovasthitatvena teSAM zekharAyamANatvAt / punaH kimbhUtayA ? pracurA:- bhUyAMsazcalanto ye cakorAzca- calacaJcavaH, cakravAkAzca rathAGgAH, kAraNDavAzca- - muralAsteSAM yA maNDalIzreNistayA maNDitaM - bhUSitaM tIraM taTaM yasyAH sA tayA / tathA 'bhagIrathabhUpAlasyajahnusUnunRpasya kIrteH patAkA iva yA sA tayA / tenaiva svavaMzyAnAM sagaraputrANAM narakAduddhartuM surasaritpravAhasya AnItatvAdata eva tannAmnA bhAgIrathIti prasiddhirgaGgAyAH / patAkopamAnaM cojjvalyasAmyAt / tathA svargagamanAya sopAnavIthIyamAnA:- ArohaNamArga iva AcaramANA raMgantaH-vilasantastaraGgaH - vIcayo yasyAH sA tayA / tatsnAnAt svargAvApteH svargacchatAM tadvIcayo manye sopAnavIthIva / zambhukapardo'pIdRgvidhayA gaGgayA dhauto bhavati / tathA candrabhAgayA nadyA alaGkRta ekadezaH - viSayAMzo yasya sa candrabhAgAlaGkRtaikadezaH / pazupatijaTAbandho'pi candrasya bhAga:- aMzastenAlaGkRtaH - bhUSita ekadezo yasya sa Igvidha bhavati / tathA sakalasaMsAracakrasya- samastasaMsRtimaNDalasya sAra:- pradhAnam / tathA puNyakAriNAM-puNyakartRRNAM zaraNAya sAdhuH zaraNyaH, etaddezAdhAreNa dhamiNo dharmaM kurvantIti / tathA ramaNIyasya-manoharasya bhAvo rAmaNIyakam / "yopadhAdgurUpottamAd vuJ " [pA0 sU0 5|1|132] / tadeva kadalIvanaM - rambhAkhaNDaM tasya ArAma: - kRtrimavanam / yathA A rambhAvanaM tiSThati tathA'trApi cArutvaM tiSThatItyarthaH / tathA dharmasya - puNyasya dhAma -gRham / tathA sampadAM RddhInAM AspadaM - sthAnam / tathA zreyasAM - kalyANAnAM AzrayaH- AdhAraH / tathA sAdhavaH-bhavyAH ye vyavahAra:- pravartanAni teSAmAkaraH - ravAniH / tathA AryA ramyA yA 1. bhAgIratha anU0 / For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: maryAdA-idaM karttavyaM, idaM na karttavyamityevaMrUpA vyavasthA tasyA ye upadezA:-kathanAni teSAM AcAryabhavanaM-adhyApakagRham, yathA''cAryagRhe sAdhumaryAdopadezAH prApyante tathA 'trApi / yasminnAryAvarttadeze IdRgvidhAH prajAH-lokAH santIti gamyate / kimbhUtA ? anavarataM-ajasraM dharmakarmopadezena-puNyakRtyaprarUpaNena zAntaH-dhvastaH samasto vyAdhivyatikaro-rogasamparko yAsAM tAH / tathA puruSAyuSaM varSANAmaSTottarazataM jIvantItyevaM zIlAH puruSAyuSajIvinyaH, yaddeze nAkAle lokA mriyanta ityarthaH / puruSAyuSamiti "acatura-" [pA0 sU0 5 / 4 / 77] ityAdinA ajanto nipAtyate / tathA sakalAni yAni saMsArasukhAnivaiSayikasaukhyAni tAni bhajante yAstAH sakalasaMsArasukhabhAjaH / dharmakarmaNeti pAThe yasmindeze dharmakarmaNA nIrujo bahvAyuSaH sukhinyaH prajAH / dharmakarmaNeti vyastameva tribhiH prajAvizeSaNaiH sambaddhaM syAt / atha sarvasukhabhAktaM prajAnAM darzayannAha tathAhi-kuSThayogo' gAndhikApaNeSu, sphoTapravAdo vaiyAkaraNeSu, sannipAtastAleSu, grahasaMkrAntiotiHzAstreSu, bhUtavikAravAdaH sAMkhyeSu, kSayastithiSu, gulmavRddhirvanabhUmiSu, galagraho matsyeSu, gaNDakotthAnaM parvatavanabhUmiSu', zUlasambandhazcaNDikAyataneSu dRzyate na prajAsu / ___yatra caturagopazobhitAH saGgrAmA iva grAmAH, tuGgasakalabhavanAH sarvatra nagA iva nagarapradezAH, sadAcaraNamaNDanAni nUpurANIva purANi, sadAnabhogAH prabhaJjanA iva janAH, priyAlapanasArANi yauvanAnIva vanAni, viTapihitAzceTikA iva vATikAH, nirvRtisthAnAni sukalatrANIvekSukSetrasattrANi', jalAvilakSaNAH pazupuruSA ivApramANAstaDAgabhAgAH, kupitakapikulAkulita liGkezvarakiGkarA iva bhagnakumbhakarNaghanasvApAH kUpAH, pIvarodhasaH sarita iva gAvaH, satIvratApadoSA: sUryadyutaya iva kulastriyaH / yatra ca manohArisArasadvandvAstatpuruSeNa dvigunA cAdhiSThitAH kAdambarIgadyabandhA iva dRzyamAnabahuvrIhayaH kedArAH / kiM bahunA tathAhIti / idamidameSveva varttate na prajAsviti vaktuM parisaMkhyAmAha-'kuSTheti' kuSThaMauSadhavizeSastasya yogaH sambandho gAndhikApaNeSu-gAndhikahaheSu dRzyate, na prajAsu, kuSThasya For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH 25 tvarogavizeSasya yogaH-sambandho dRzyate iti kriyA'gre'pi svayaM yojyA / "kuSThaM bheSajarogayoH" ityanekArthaH [2 / 106] / tathA sphuTyate-vyajyate'rtho'neneti sphoTaH vaiyAkaraNaprasiddha zabdabrahma, sa ca vAkyasphoTaH padasphoTazceti dvidhA nityazca, tanmate tasya prakarSaNa vAda:-kathanaM sphoTapravAdaH, sa ca vaiyAkaraNeSu-zAbdikeSu, na prajAsu sphoTasya-piTakasya pravAdaH-kathanaM na sphoTakAH kasyacijjAyanta ityarthaH / tathA tAlA: caJcatpuTAdayasteSveva sannipAtaH-ubhayahastayojanaM / yaduktam-"zasyAM dakSiNahastena tAlaM vAmena yojayet / ubhayorhastayorpAtaH sannipAtaH sa ucyate // " [ ] na prajAsu sannipAtaH-vAtapittazleSmaNAmekatrayogaH, sannipAto rogavizeSaH / tathA jyotiHzAstreSu grahAH-sUryAdayasteSAM meSAdirAzau saMkrAntiH-saMkramaNaM, na prajAsu grahasaMkrAntiH, graha:-bandhanaM tasya saMkrAnti / na kazcidanyAyaM kurute yo badhyetetyarthaH / tathA bhUtapradhAnAkhyaM tattvaM mUlaprakRtistato mahAn tasmAdahaGkAraH, ahaGkArAcca paJca tanmAtrANi 'zabdatanmAtrAdini / tatra zabdatanmAtraMmadhurAdizabdavizeSaH, rUpatanmAtraM-zuklakRSNAdirUpavizeSaH, rasatanmAtraM-tiktAdirasavizeSaH, gandhatanmAtraM-surabhyAdigandhavizeSaH, sparzatanmAtraM-mRdukaThinAdisparzavizeSaH / evamaSTau, tata ekAdazendriyANi paJcabhUtAni ceti SoDazavikArAH / evaM caturvizati tattvAni paJcaviMzazca puruSaH / tathA mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta, SoDazakastu vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH, iti sAMkhyA: / tatazca teSveva bhUtavikAravAdaH-bhUtAnyeva vikArAsteSAM vAdaH-pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapanna: pakSapratipakSaparigraho vAdaH, na prajAsu bhUta-pretastasya vikAraH-upadravastasya vAgaHuktirbhUtavikAravAdaH / na bhUtena kazcidabhibhUyata ityarthaH / tathA tithiSu-karmavATISu kSayo dRzyate, adya tithipAto jAta iti, na prajAsu kSayaH-vinAzaH / tathA vanabhUmiSu gulmavRddhiHgulma:-stambastasya vRddhiH-vardhanaM, na prajAsu gulma:-rugvizeSastasya vRddhiH / tathA matsyeSu galagraha:-gale grahaH-grahaNaM galagraha: mahAn matsyo'lpIyAMsaM matsyaM gale gRhNAtIti, baDizaprayogeNa vA galagraho, na prajAsu 'garagrahaH' garasya-viSasya graha:-grahaNaM / na kazcid bhakSaNArthaM garaM gRhNAtIti bhAvaH / zleSe ralayorekatvazravaNAt / yadvA, galagraha:-galahastaH / tathA parvatavanabhUmiSu-adinikuJjeSu gaNDakotthAnaM gaNDakAH-khaDginasteSAmutthAnaM-udayaprAptiH, na prajAsu gaNDakAH-hasvasphoTakAsteSAmutthAnaM-udbhavaH / "hasvA gaNDA gaNDakAH" [ ] "alpAkhyAyAM" [pA0sU0 5 / 4 / 136] kan / yadvA, gaNDako'ntarAyastasyotthAnam / yadanekArtha:-gaNDako vighne vidyAyAM saMkhyAvacchedakhaGgiSu" [3 / 34] "vidyeti vidyAvizeSaH, saMkhyeti saMkhyAbhedazcatvAraH, kapaIkAH, avacchedaH parvateti" tava'tau / 1-1. 'zabdatanmAtrAdIni' Arabhya 'sparzavizeSa:' pATho nopalabhyate anU0 / For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: [ane0 TIkA0 3 / 34] tathA caNDikAyataneSu-caNDikAgRheSu zUlasambandhaH-zUlasyAyudhavizeSasya sambandhaH-saMyogaH tAbhiH svahaste tasya gRhItatvAt, na prajAsu zUlasyarogavizeSasya sambandhaH, lokAnAM tanau vAtAdhikyAbhAvAttadabhAvaH / aparaM yatra deze ete padArthAH / tadyathA __ grAmAH saMgrAmA iva vartanta iti kriyA sarvatrA'dhyAhAryA / kimbhUtAH grAmAH ? 'caturagopazobhitA:' yatra pariSanmaNDapeSu grAmavRddhA upavizanti te caturAstaistathA gopaiHvallavairupazobhitAH-vibhUSitAH / yadvA, cutaraiH-dakSaiaupaiH-pAzupAlyajIvibhirupazobhitAH / gozabdasya pazumAtravacanatvAt / saMgrAmapakSe-yatra ceti chedaH, te ca kimbhUtA: ? turagaiHazvairupazobhitAH / aparaM yatra sarvatra nagA iva-adraya iva nagarapradezA:-pauravibhAgAH / kimbhUtAH nagarapradezA: ? 'tuGgasakalabhavanAH' tuGgAni-uccAni sakalAni-samastAni sampUrNAni vA bhavanAni-gRhA yatra te / kimbhUtA nagAH ? saha kalabhaiH-ibhaDimbaiH vartata iti sakalabhaM, IdRgvidhaM yadvanaM tat sakalabhavanaM, tuGgaiH-punnAgairupalakSitaM sakalabhavanaM yatra te punnAgakaripotayutakAnanA ityarthaH / yadvizvaprakAza:-"tuGgaH punnAganAgayoH tuGgaH syAdunnate'nyavat" [gAntadvika0 2 / 16] / tathA yatra nUpurANIva purANi / kimbhUtAni purANi ? sat-zobhanamAcaraNaM-AcArastadeva maNDanaM-bhUSA yeSAM tAni sadAcaraNamaNDanAni / kimbhUtAni nUpurANi ? sadA-nityaM caraNa:-aMhistasya maNDanAni / tatraiva teSAM vibhUSAyai nibadhyamAnatvAt / tathA yatra deze prabhaJjanA iva-samIraNA iva janAssanti / kimbhUtA janAH? saha dAnabhogAbhyAM vartanta iti sadAnabhogAH, yairlakSmIrdIyate'rthibhyaH svayaM ca bhujyata iti / kimbhUtAH prabhaJjanAH ? sadA-zazvannabhasi-vyomni gacchantIti nabhogA:AkAzagAminaH / tathA yatra yauvanAnIva-tAruNyAnIva vanAni, kimbhUtAni vanAni ? priyAlaM-rAjAdanaM panasaM-vRkSavizeSamiyati-prApnuvanti yAni tAni priyAlapanasArANi, arteraNa, rAjAdanapanasasahitAnItyarthaH / kimbhUtAni yauvanAni ? priyANAM-dayitAnAmAlapanena-sakAmollApena sArANi-pradhAnAni / tathA yatra ceTikA iva-dAsya iva vaattikaaH| kimbhUtA vATikAH ? viTapibhyaH-tarubhyo hitaaH-truvRddhikaarinnyH| kimbhUtAzceTikAH ? viTaiH-SiGgaiH pihitAH-veSTitAH viTapihitAH / na tatpArzva viTAH muJcantItyarthaH / tathA yatra sukalatrANIva-bhartRbhaktastriya iva ikSukSetrasatrANi, ikSukSetreSu yAni satrANi-dAnazAlAstAni ikSukSetrasatrANi2 / nirvRttisthAnAni nirvRtyA-vRtterabhAvena svacchandaM sthIyate eSviti / kimbhUtAni sukalatrANi ? nirvRttiH-sukhaM tasyAH sthAnAni-padAni 1. bhUSAyai anR0 / 2. kimbhUtAni ikSukSetrasatrANi anU0 / For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uddAsaH nirvRtisthAnAni / tathA yatra pazUnAM rakSakAH puruSAH pazupuruSA:- jAvAlAste iva taDAgabhAgA:sarasIpradezAH / kimbhUtAstaDAgabhAgAH ? 'jalAvilakSaNAH' jalAvilA:- jalArthibhiH sadA sevyamAnatayA jalapicchilAH, kSaNAH- avatArAditIrapradezA yatra / yadvA, jalairAvilA:nIrandhrAH pUrNAH kSaNAH / khAtakAni yatra / punaH kimbhUtA: ? apramANAH-agAdhAH / kimbhUtA: pazupuruSA: ? jaDA:- mUrkhAH, punaH vilakSaNA: - vyapetalakSaNazAstrAH / yadvA, avibhi:- meNDhairlakSyante - jJAyanta iti avilakSaNAH / yadvA, avIn lakSayantisudRzAnapyupalakSayantIti avilakSaNAH, pazcAtkarmadhArayaH / tathA apramANA:- pratyakSAdipramANarahitAzca / tathA yatra kupitakapikulA - kupitalaGkezvarakiGkarA iva kupitaM sItApaharaNAt kruddhaM yatkapikulaM hanumadAdivAnarasamUhastena AkulitAH vyAkulIkRtAH ye laGkezvarakiGkarAH - rAvaNAnucarAste iva kUpAH santi / kimbhUtAH kUpA: ? bhagnAH kumbhakarNA yatra te bhagnakumbhakarNAH-sphuTitaghaTakaNThAstathA ghanAH - pracurAH svA: - svakIyAH pAtAlamUlotthA na tu pravAhAdinA praviSTA ApaH - pAnIyAni yeSu te ghanasvApAH / yadvA, ghanasvA: - bahudravyA Apo yeSu iti, vApIkUpAdau hi prAyo jIrNoddhArArthaM nidhirbhavatIti khyAtistataH karmadhArayaH / kimbhUtAH kupi0 ? bhagnaH zrIrAmAgamanakathanena kumbhakarNasya - rAvaNAnujasya ghana: - pracura: SaNmAsAvadhikaH svApaH- zayanaM yaiste bhagnakumbhakarNaghanasvApAH / rAmaH samAgata' ityuktyA taistannidrA tyAjiteti / tathA yatra sarita iva - nadya iva gAvaH dhenavaH / kimbhUtAH gAva: ? pIvaramUdhaM-ApInaM yeSAM te pIvarodhasaH / atra go zabdo dhenvartho'pi "strInaraliGgitaH" iti vyADi: [ ] / tata: puMstvAt pIvarodhnyaH iti na syAt / yadvA, pIvaraM ca tadUdhazca pIvarodhastasmAtpIvarodhaso hetorgAvaH sarita ivetyevamarthaghaTanA vidheyA / etatpakSe dhenvartho go zabdaH strItva eva / kimbhUtAH sarita: ? pIva - sthUlaM rodhaH - taTaM yAsAM tA: pIvarodhasaH / tathA yatra sUryadyutaya iva - ravidIptaya iva kulastriyaH - sadvaMzotpannaramaNyaH / kimbhUtAH kulastriyaH ? satI - sAdhvI tasyA vrataM - ekapatikAtvaM, pativratAdharma ityarthastena apagatA - naSTA doSA:- kalaGkA yAsAM tAH satIvratApadoSAH / kimbhUtAH sUryadyutayaH ? saha tIvratApadoSairvartanta iti satIvratApadoSAH / yadvA, saha tIvratayA - ugratayA vartanta iti satIvratAstathA apagatA doSA - rAtriryAbhyastA apadoSAstataH karmadhArayaH / - 1. sevyatayA anU0 / tathA yatra ca kAdambarIgadyabandhA iva kAdambaryAH kathAvizeSasya gadyabandhAHchando'nibaddhAmutkalAvAkyaracanAste iva kedArAH santi / kimbhUtAH kedArA : ? manohArINirucirANi sArasAnAM dvandvAni - dampatIrUpANi yugmAni yeSu te manohArisArasadvandvAH / punaH - For Personal & Private Use Only 27 www.jalnelibrary.org Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 damayantI-kathA-campU: kimbhUtAH? dvigunA-goyugayuktena tatpuruSeNa-tatsvAminA'dhiSThitA:-AzritAH, dviguneti copalakSaNaM tena bahugoyuktenA'pi, cakAro'pyartho dvigunA'pi tatpuruSeNAdhiSThitAH / tathA dRzyamAnA bahavo vrIhayA yeSu te dRzyamAnabahuvrIhaya iti bhUmeH sasyasampadguNaH / pakSe kimbhUtAH kAdambarIgadyabandhAH ? manohAriNa: sArAH zreSThAH sadvandvAH-dvandvasamAsasahitAstataH karmadhArayaH / punaH tatpuruSeNa dvigunA ca samAsenAdhiSThitAH, tathA dRzyamAnabahuvrIhisamAsAH, tathA ca dvandvatatpuruSadvigubahuvrIhisamAsabahulA ityarthaH / / kimbahunA-kiM bahu varNyate tasya dezasya tadevAha nAsti sA nagarI yatra na vApI na payodharA / dRzyate na ca yatra strI navApInapayodharA // 26 // nAstIti / yatra-AryAvarttadeze sA kA'pi nagarI nAsti yatreti yasyAM na vApI-na dIrghikA / tathA sA nagarI nAsti yasyAM na payodharA-na payaHpradhAnA bhUmiH / tathA sA nagarI nAsti yasyAM na ca strI-kAntA dRzyate / etattrayamapi krameNa caturthapAdena vizinaSTikimbhUtA vApI ? "Nu stutau" [pA0 dhA0 1110] navaM stutimApnutaH, abhISTamiti' na vApinI, tathAbhUte inapayasI-svAmijale dharatIti navApInapayodharA / sa dhanyo yeneyaM vApI kAriteti stutimattatkartRdharA susvAdatayA stavyajaladharA cetyarthaH / kimbhUtA payodharA ? vapantyavazyamiti vApina:-karSakAsteSAM inAH-AjIvahetutvAt svAminaH payodharA:-meghA yasyAM sA vApInapayodharA, pazcAnnaJ sambandhaH, meghAnapekSyasasyasaMpattimatItyarthaH / kimbhUtA strI ? navA-taruNI, tathA 2pInapayodharA-pInastanI ca yasyAM nagaryAM dRzyate saiva nagarI yatra deze'sti / athavA yatra deze sA nagarI nAsti, yasyAM nagaryAM vApI ca na dRshyte| kIdRzI vApI ? na na payodharA-apitu payodharA, navayasya prakRtArthasUcakatvAt / tathA yatra nagaryAmevaM vidhA strI ca na dRzyate / kimbhUtA ? navA-taruNI tathA pInapayodharA / sarvAsvapi nagarISu payodharA-vApyaH, taruNyaH-pInastanyazca striyo dRzyanta iti bhAvaH // 26 // punardezaM vyAvarNayannAhaapi ca bhavanti phAlgune mAsi' vRkSazAkhA vipallavAH / jAyante na tu lokasya kadApi ca3 vipallavAH // 27 // 1. abhIkSNamiti anU0 / 2. pInastanyazca anU0 / For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH api ceti punaH / bhavantIti / phAlgune mAsi vRkSANAM-tarUNAM zAkhA:-zAlA: vRkSazAkhA vigatA pallavA yAbhyastA vipallavA yatra bhavanti-jAyante / atra bhUdhAtuH prAdurbhAvArthaH / yaduktam sattAyAM maGgale vRddhau nivAse vyAptisampadoH / abhiprAye ca zaktau ca prAdurbhAve matau ca bhUH // [ ] iti / janasya tu kadApi ca vipadAM-ApadAM lavA:-lezA api ca na bhavanti / api cetyubhayatra sambadhyate / mAsIti, mAsasya zasAdau vAto lopaH // 26 / / ____yatra' saurAjyaraJjitamanasaH sakalasamRddhivardhita mahotsavaparamparArambhanirbharAH, satatamakulInaM kulInAH, prAptavimAnamaprAptavimAnAH3, katipayavasuvirAjita manekavasavaH, samupahasanti svargavAsinaM janaM janAH / yatreti / yatra deze saurAjyena-zodhananRpatibhAvena raJjitaM-AvajitaM pramoditaM mano yeSAM te saurAjyaraJjitamanasaH / tathA sakalA:-samastA yA samRddhi:-sampat tayA vaddhitAvRddhi prApitA yA mahotsavaparamparA-kSaNaparipATI tasyA ya ArambhaH-upakramastena nirbharAHbhRtAH janAH-lokAH svargavAsinaM-svargiNaM janamupahasanti-nyakkurvanti / kathamityAhakimbhUtA janAH ? kulInAH-abhijAtAH / tathA na prApto vimAno bhAvapradhAnatvAnnirdezasya vimAnatA tiraskAro rAjAdikRto yaiste aprAptavimAnAH / tathA anekAni-bahUni vasUnidhanAni yeSAM te anekavasavaH / kimbhUtaM svargavAsinaM janam ? satataM-nirantaraM na kau-dharAyAM lIna:-AzritastaM akulInam / tathA prAptaM vimAnaM-devayAnaM yena saH prAptavimAnastaM / tathA katipayairaSTasaMkhyaiH-vasubhiH dhruvAdibhirdevaivirAjitaH katipayavasuvirAjitastam / nyakkArastu tulyArthe vyAkhyeyaH, sa cetthaM janAH kulInA:-abhijAtA: svargivAsi janastu na kulIna:nAbhijAta ityAdirUpa: / tathA kathaM ca sa svargAn na viziSyate / yatra gRhe gRhe gauryaH striyaH, mahezvaro lokaH, sazrIkA harayaH, pade pade dhanadAH santi lokapAlA: / kevalaM na surAdhipo rAjA / na ca vinAyakaH9 kazcit / .. yatra calatAsambandhaH kalikopakramazca pAdapeSu dRzyate na puruSeSu10 / 1. aprAptavimAnabhaGgAH anU0 / For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 damayantI - kathA -- campUH yatra camarakavArttA paramahimopaghAtazca tuhinAcalasthalISu zrUyate na prajAsu / yazca nItimatpuruSAdhiSThito'pyanItiH savaTopyavaTasaMkula: 1, kArUpayuto'pyagatarUpazobhaH / yatra ca guruvyatikramaM nakSatrarAzayaH, mAtrAkalahaM lekhazAlikAH, mitrodayadveSamulUkAH, apatyatyAgaM kokilAH, bandhujIvavighAtaM grISmadivasAH kurvanti na janA: ' I kimbahunA / [ sa dezaH kathaM ca svargAn na viziSyate - nAdhiko bhavati / " karmma karttari yak " ] | vaiziSTyameva darzayati yatra deze gRhe gRhe-pratigRhaM gaurya:- gaurAMgyaH zuddhobhayAnvayA vA striyaH santIti kriyA yathAsambhavaM sarvatra yojyA / tathA yatra mahAnIzvaraH - atisamRddho mahezvaro loka:- sarvo'pi jn:| tathA yatra saha zriyA - zobhayA vartanta iti sazrIkA harayaH - azvAH / tathA yatra pade padepratisthAnaM lokapAlA:-rAjAno dhanaM dadAtIti dhanadAH, svarge tu naivam / ekasminnevezvaragRhe gaurI - u - umA, tathA svarge eka eva mahezvara:- zivaH / tathA salakSmIkaH - harirviSNureka eva na bahava: / tathA svarge ekasminneva sthAne eka eva dhanadaH - kubero lokapAlastathA ca kathaM svargAnnAyaM dezo'dhiko bhavediti / kevalaM svargalokAdayaM vizeSa:- atra deze surAdhipaH- rAjA na, adhi-Adhikyena pibatIti adhipaH surAyAH - madyasya adhipaH surAdhipaH / tathA na ca kazcit-ko'pi virud nAyako vinAyakaH, sarvo'pi sunAyaka ityarthaH / surAmadhipibatIti tu vAkye "karmaNyam" [pA0 sU0 3 / 2 / 1] iti sUtreNa aN prasaktyA gosaMdAyavat surAdhipAya ityaniSTaM syAt, tena pUrvokta eva samAso vidheyaH / surA prapAvat / svarge tu surANAmadhipaH-rAjA indraH, vinAyaka : - gaNezazca | tathA yatra deze latAnAM - vallInAM sambandha: - yogo latAsambandhaH, kalikAyAHkorakasya upakramaH-prArambhaH kalikopakramazca pAdapeSu dRzyate, na puruSeSu / calatA-laulyaM tasyAH sambandhaH-saMga: calatAsambandhaH, acaJcalA ityarthaH / puruSapakSe calatAsambandha iti samuditaM padam / tathA kaliH - kalahaH, kopa:- krut tayoH kramaH -pAramparyaM kalikopakramaH sa ca dRzyate, na ko'pi pUrvaM kaliM kurute pazcAt kopamiti bhAvaH / For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uchAsaH 31 tathA yatra deze camarakANAM-govizeSANAM vArtA-kathanaM, yathA tatra camarakAssantItyevaM rUpA, tathA paramaM-utkRSTaM hima-tuhinaM tenopaghAtaH-upadravaH paramahimopaghAtaH, sa ca tuhinAcalasya-himAdreH sthalISu-bhUbhAgeSu zrUyate, na prajAsu / atra pakSe caH-bhinnaH1 maraka:maraNabAhulyaM tasya vArtA-kimvadantI, tathA parasya-svavyatiriktasya mahimA-mAhAtmyaM tasyA upaghAta:-vinAzaH paramahimopadhAtaH sa ca zrUyate / na kvApi marakavArtA zrUyate / na ca ko'pi parakIyAM mahimAmasahiSNutayA upahantItyarthaH / tathA yazca dezaH nItimadbhiH-nayopagataiH puruSairadhiSThito'pi Azrito'pyanItiH, apivirodhe, sa ca tulyArthavyAkhyAyAm / kathaM yaH nItimatpuruSAdhiSThito bhavati sa kathaM anItiH ? na vidyate nItiryasmin sa anItiH, sa ca anItirna bhavati kintu sa nItirbhavet / ayaM virodhaH, tatparihArastu-na vidyate ItiH-upadravo yasminityanItiH / evamagre'pi virodhatatparihArau dyotyau / tathA yo dezaH saha vaTaiH-nyagrodhairvartata iti savaTastathAvidho'pi navaTaiH saMkula:-tyApta iti virodhastatparihArapakSe tu-avaTaiHkUpairga bhirvA saMkula avaTasaMkulaH / tathA kArUpayuto'pi-kutsitamISadvA rUpaM kArUpaM tena yuto'pi-sahito'pi na gatA-na bhraSTA rUpazobhA yasya sa agatarUpazobhaH, ayaM virodhaH, tatparihArastu-kAravAH-zilpinastairupayutastathA agaiH-nagaistarubhizcopazobhA yasyeti / tathA yatra ca deze idamidamete kurvanti na janAstathAhi-nakSatrarAzaya:-azvinyAdibhapaMktayaH guroH-bRhaspateH vyatikrama-ullaMghanaM guruvyatikramaM kurvanti, azvinyAdayaH zIghracAritvena gurumullaMghya yAntItyarthaH, paraM na janAH gurUNAM pitRRNAM pUjyAnAM vA vyatikrama kurvanti / tathA yatra mAtrAvarNAvayavastasyAH kalaha-anyoktAnabhyupagamarUpaM lekhazAlAyAM paThanAya niyuktA lekhazAlikA:-lekhanazikSakA bAlAH kurvanti / "tatra niyuktaH" [pA0 sU0 4 / 4 / 69] saptamyantAt iti niyukte'rthe Thak / yatropavizya paTTAdiSu varNavinyAsaM zizava: zikSante sA lekhazAleti, na janAH mAtrA-jananyA saha kalahaM kurvanti / tathA ulUkA:pecakAH mitrasya-sUryasya udaye-udgame dveSa-IrSyA kurvanti / kimityasAvudita iti, na janA mitrasya-suhRda udaye-aizvaryaprAptau dveSaM kurvanti / tathA yatra kokilA:-pikya apatyasyanijasantAnasya tyAgaM-kAkanIDeSu mocanaM kurvanti, na janA apatyatyAgaM kurvanti, sadvRttapravRttatvena jArajAtAdyabhAvAt / tathA yatra grISmadivasAH-uSNatudinAni bandhujIvAnAMbandhUkAnAM vighAtaM-mlAnatAM kurvanti, gISmadinamadhyaMdineSu teSu teSAM zoSAt na janA, bandhUnAM svajanAnAM jIvavighAtaM-prANacyAvanaM kurvanti, dhanAdyalubdhatvAt / 1. bhinnastena anU0 / 2. 'mocanaM' nAsti anU0 / For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: kiMbahunA-kiM bahUktyA ? dezaH puNyatamoddezaH kasyAsau na priyo bhavet / yukto'nukrozasampannairyo janairiva yojanaiH // 28 // deza iti / asau-AryAvarto dezaH kasya-janasya priya':-vallabho bhavet / kimbhUto dezaH ? puNyatamA-atizayena pavitrA uddezA:-vanAdibhUbhAgA yasya sa puNyatamoddezaH / asAviti kaH ? yo dezaH anukrozena-dayayA sampannaiH-yuktairjanairyukto bhRtaH / janaiH kairiva ? yojanairiva / kimbhUtairyojanaiH ? anugatA:-parasparaM sambaddhAH krozA:-gavyUtAni anukrozAstaiH sampannAni anukrozasampannAni taiH // 28 // dezavarNanAmabhidhAya atha tadekadezIyadezAkhyAkhyAnapUrvakaM saprapaJcaM tanmadhyabhAgavartinagarIvarNanAmAha tasya viSayasya madhye niSadho nAmAsti janapadaH prathitaH / tatra purI puruSottamanivAsayogyAsti niSadheti // 29 // tasyeti / tasya viSayasya-AryAvartAkhyadezasya madhye niSadho nAma janapado nIvRtprathitaH-vikhyAto'sti / tatra niSadhAkhyajanapade niSadhA iti purI asti / kimbhUtA ? puruSottamasya-viSNonivAsayogyA-avasthAnAyocitA atizreSThatvAt / yadvA, puruSeSu uttamAH puruSottamA:-pradhAnapuruSAsteSAM nivAsayogyA // 29 // jananItimuditamanasA satataM susvAminA kRtAnandA / sA nagarI nagatanayA gaurIva manoharA bhAti // 30 // janeti / sA-2niSadhAnagarI satataM-nirantaraM manoharA-ramyA bhAti-zobhate / kimbhUtA nagarI ? susvAminA-suprabhuNA kRtaH-vihita AnandaH-harSo yasyAH sA kRtAnandA / kimbhUtena ? janAnAM nItyA-svasvamaryAdAnullaMghanena muditaM-hRSTaM mano yasyA'sau jananItimuditamanAstena, yadA janAH svasvanItyA pravartante tadA rAjA'pi hRSyati / punaH kimbhUtA ? na gataH-bhraSTo nayo yasyAH sA nagatanayA-na tyaktanyAyA apitu sanayA / yata eva na bhraSTanayA ataeva jane nItimattvam / keva ? gaurIva-pArvatIva / yathA gaurI satataM bhAti tatheyamapi / 1. na priyaH anU0 / 2. 'niSadhA' nAsti anU0 / For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH kimbhUtA gaurI ? jananI-mAteti hetormuditamanasA-hRSTena ataeva zobhanena-harSocittAkRtisundareNa svAminA-kAtikeyena kRta Anando yasyAH sA, svaputrAvalokanAdumAyA api harSotpattiH / puna: kimbhUtA ? nagasya-himAdrestanayA-putrI nagatanayA / tathA manasi haraH smaryamANatayA yasyAH sA manoharA // 30 // yasyAma_lihendranIlazAlazikharasahasranisRtAMzujAlabAlazAdvalAkurAgragrAsalAlasA2: 3skhalantaH khedayanti3 madhyandine sAdinaM ravirathaturaGgamAH / yasyAM ca sphaTikamaNizilAnibaddhabhavanaprAGgaNagatAsu saJcaradgRhiNIcaraNAlaktakapadapaMktiSu patanti nirmalasalilAbhyantaratarattaruNAruNakamalakAGkSayA mugdhamadhupapaTalAni / yasyAM ca vividhamaNinirmita vAsabhavanabhavyabhittiSu svacchAsu svAM chAyAmavalokayantyaH kRtAparastrIzaGkA kathamapi pratyAnIyante priyaiH priytmaaH| yasyAM ca divyadevakulAlaGkRtAH svargA iva mArgAH, satatamapAMsuvasanAH sAgarA iva nAgarAH, samattavAraNAni vanAnIva bhavanAni, surasenAnvitAH svargabhUpA iva kUpAH, adhikandharoddezamudbhAsayanto hArA iva vihArAH / ___yasyAM ca bahulakSaNA:10 sudhAvanto dRzyante'ntaH pracurA:11 prAsAdA12, bahizca vAraNendrAH / suzobhitaraGgAH samAlokyante'ntaH saGgItakazAlA 3, bahizca krIDAkamaladIrghikAH / bahudhAnyaniruddhAH kathamapyabhigamyante'ntaH paNyastriyo, bahizca kSetrabhUmayaH / nAnAzukavibhUSaNAH zobhante'ntaH sabhA bahizca sahakAravanarAjayaH / saugandhikaprasaro14 virAjante15-'ntavipaNayo, bahizca, salilAzayA:16 / kimbahanA17 yasyAM ca nagaryAM skhalantaH-gativighAtaM kurvanto raveH-sUryasya rathaturaGgamAH For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: syandanAzvA ravirathaturaGgamA madhyandine-madhyAhne sAdinaM-aruNasArathiM khedayanti-khinnaM kurvanti, yata eva skhalanti, ataeva tasya punaH-punastatpreraNAyAM pravRtteH khedaH / azvaskhalane kAraNamAha-kimbhUtA ravirathaturaGgamAH ? abhraM lihAni-AkAzaM zliSyanti yAni indranIlazAlazikharANi-indranIlamaNighaTitaprAkArakapizIrSANi teSAM yAni sahasrANi tebhyo niHsRtaM-nirgataM yadaMzujAlaM-kiraNasamUhastadeva bAlA:-pratyagrotpannAH zAdvalA:-haritA ye aGkurAsteSAM yadagraM tasya grAse-bhakSaNe lAlasAH-lampaTAH dhRtAbhilASAH ye te tathAvidhAH / ayaM bhAvaH, indranIlamaNikiraNAn nIlatRNatulyAn jighatsavaH saptasaptisaptayaH skhalanti, tataH sArathinaM khedayantIti / tathA yasyAM nagaryAM sphaTikamaNizilAbhinibaddhAni-khacitAni yAni bhavanaprAGgaNAni-gRhAjirANi teSu gatAH-prAptAH saMkrAntA ityarthastAsu saJcarantyaH-gacchantyo yA gRhiNyaH-vadhvastAsAM yA caraNAlaktakasya tadAnImevArdralAkSArasaraJjitatvAt padapaMktayaHpadaracanAstAsu mugdhAH-aprauDhA ye mabhupAsteSAM paTalAni-samUhAH patanti, anyata Agatya tatra tiSThanti / kayA ? nirmalaM yat salilaM tasyAbhyantare-madhye taranti-vilasanti yAni taruNAruNakamalAni-navaraktAmbhojAni teSAmAkAMkSayA-vAJchayA, te mugdhatvAdidaM jAnanti, sphaTikaprAGgaNagatAH strINAM caraNAlaktakapadapaMktaya imA na bhavanti kintu svacchAmbhasi raktAmbhojAnyamUnIti / sphaTikasya salilaM, padapaMktezca kamalamupamAnam / tathA yasyAM ca nagaryAM svacchAsu-nirmalAsu vividhamaNibhiH-nIlapItAdibhedabhinnai ratnanirmitA-racitA yA vAsabhavanAnAM-zayanIyagRhANAM bhavyabhittayaH-cArukuDyAni tAsu priyatamA:-vilAsinyaH svAM chAyAM-svapratibimbaM avalokayantyaH-vIkSamANAH kRtA aparastrINAM-sapatnInAM zaGkAyakAbhistAH kRtAparastrIzaGkAH, kathamapi-kRcchreNa priyaiH-bhartRbhiH pratyAnIyante-anunIyante prasAdyante / gRhabhittiSu svapratibimbaM pazyantyo mugdhAH sapatnIH zaMkaMte, tata: priyatamairmahatA kaSTena tAH pratibodhyante, yadutaitAH sapatnyo na bhavanti kintu bhavatInAM pratibimbamiti / tathA yasyAM ca puryAM svargA iva mArgAH santi / kimbhUtA mArgAH ? divi bhavairiva divyairdevakulaiH1 devagRhairalaGa kRtAH divyadevakulAlaGa kRtAH / kimbhUtAH svargAH ? divyaiHsvarNodbhavaiH kalpadrumAdibhistathA devAnAM kulaizca-samUhairanvayairvA alaGa kRtAH / tathA yasyAM sAgarA iva abdhaya iva nAgarA:-paurAH / kimbhUtAH nAgarAH ? satataM-sadA apAMsu-reNurahitaM vasanaM-vastraM yeSAM te apAMsuvasanAH / "paMserdIghazca, [ ] pasi nAzane' [pA0 dhA0 1. divyaiH-ramyairdevakulaiH anU0 / For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH 1736] ityasmAdupratyayo dIrghazca bhavati pAMsuH / pakSe, kimbhUtAH sAgarAH ? apAM-ambhasA suSTha vasantyeSviti suvasanAH / apAmiti "kartari SaSThI" [ ] jalavAsA ityarthaH / tathA yatra vanAnIva bhavanAni-gRhANi / kimbhUtAni bhavanAni ? saha mattavAraNaiH-mattAlamvanti iti samattavAraNAni / kimbhUtAni vanAni ? saha mattavAraNaiH-samadagajaivartanta iti smttvaarnnaani| tathA yatra svargabhUpA iva-zakrA iva kUpAH / kimbhUtAH kUpAH ? surasenazobhanajalena anvitAH-yutAH / pakSe, svargabhUpAstu surasenayA-tridazasainyenAnvitAH / tathA yatra hArA iva-muktAvalya iva vihArA:-caityAni santi / kimbhUtA vihArAH ? adhikaM-sotkarSa yathA bhavati tathA dharoddezaM-1pRthivIpradezaM udbhAsayantaH-vibhUSayantaH / pakSe, kimbhUtA hArAH? kandharoddeza-zirodhipradezaM adhikRtya adhikandharoddezaM grIvAmityarthaH / vibhUSayantaH vibhaktyarthe'vyayIbhAvaH / tathA yasyAM ca nagaryAM antaH-nagarImadhye pracurAH-bahulAH prAsAdAH-devabhUpagRhAH, bahizcaH vAraNendrAH-gajAH, IdRgvidhA dRzyante / kimbhUtAH prAsAdAH ? bahulAH kSaNA:-utsavA bhUmikA vA yeSu te bahulakSaNAH / "kSaNaH kAlavizeSa syAt parvaNyavasare mahe" ityAdyanekArthaH [2 / 136] / punaH kimbhUtAH ? sudhA-lepavizeSaH sA vidyate yeSu te sudhAvantaH / kimbhUtA vAraNendrAH ? bahUni lakSaNAni yeSAM te, tathA suSThu dhAvantaH-vegena gacchantaH / tathA yasyAM puryAM anta:-madhye saGgItakazAlA:2 prekSaNanimittaprayuktagItanRtyavAdyatrayaM saGgItaM tadeva saMgItakaM tasya zAlA:-gRhAH, bahizca kamalairupalakSitA dIrghikA:-vApya: kamaladIrghikAH, krIDArthaM kamaladIrghikA:-krIDAjalAdhArAH samAlokyante / kimbhUtAH saGgItakazAlA: ? suzobhita:-atizayena zobhAyukto raGgaH-nRtyasthAnaM yAsu tAH / kimbhUtA dIrghikAH ? suzobhinastaraGgA yAsu tA: suzobhitataraGgAH / tathA yatra anta:-madhye kathamapi mahatA kaSTena paNyastriyaH-vArAGganA abhigamyante-prApyante, bahizca kSetrabhUmayo'bhigamyante-atikramyante / kimbhUtAH paNyastriyaH ? bahudhA-anekaiH prakAraiH, anyaiviTainiruddhA-veSTitA, ataeva duHprApAH / kimbhUtA: kSetrabhUmayaH ? bahubhirdhAnyaniruddhAH, ata eva duratikramaNIyAH / tathA yatra anta:-madhye sabhA, bahizca sahakAravanarAjayaH-AmrakAnanapaMktayaH zobhante / kimbhUtAH sabhAH ? nAnA-anekavidhA ye AzukavayaH zIghrakavayasta eva vibhUSaNaM-maNDanaM yAsAM taaH| kimbhUtA AmravanarAjayaH ? nAnA-anekavarNAH ye zukAHpakSivizeSAstaivibhUSyante yAstA: nAnAzukavibhUSaNAH / tathA yatra antaH-purImadhye vipaNayaHhaTTAH, bahizca salilAzayA:-jalAdhArA virAjante / kimbhUtA vipaNayaH ? sugandhIni dravyANi paNyameSAmiti saugandhikAH-vaNijasteSAM prasaraH-praNayo yeSu te / "prasarastu saGgare praNaye 1. pRthvIM anU0 / 2. saMgItakalAH anU0 / For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 36 jave" ityanekArthaH [3 / 607 ] | pakSe, kimbhUtAH salilAzayAH ? saugandhikAnAM kalhArANAM prasaraH-pravRttiryeSu te / TippanakakAreNa tu prasArA iti pAThamadhikRtya vyAkhyAyi, prasAra:laghvApaNo vistArazceti / kimbahunA - kiM bahu vyAvarNyate tasyAH sakalasamRddhimattvAt / bhUmayo bahirantazca nAnArAmopazobhitAH / kurvanti sarvadA yatra vicitravayasAM mudam // 31 // 1 bhUmaya iti vRttam / yatra - yasyAM nagaryAM bhUmayo bahi: - bAhyabhAge nAnA - anekavidhairArAmairupazobhitAH- vibhUSitAH satyaH, tathA antazca - madhye nAnA - anekavidhAbhirlaghutaruNIvRddhAbhI rAmAbhiH - strIbhirupazobhitAH satyo vicitravayasAM - vividhapakSiNAM / pakSe, vicitraM vayaH-tAruNyaM yeSAM te teSAM ramyavayasAM yUnAM ca sarvadA - zazvat mudaM - harSaM kurvanti / bahirArAmopazobhitA bhUmayaH pakSiNa Anandayanti, antarbhUmayo rAmopazobhitA: yUna AhlAdayantIti bhAva: / "vayastAruNye bAlyAdau khage" ityanekArthaH [22603] ||31|| yasyAM ca bhaktabhAjo? devatAyataneSu devatAH sasannidhAnA dRzyante haTTeSu vaNigjanAH / akSarasAvadhAnAH kavigoSThISu kavayo vilokyante dyUtasthAneSu dyUtakArA: / kAntArAgapriyAH kariNo rAjadvAreSu saJcaranti 4vezyAGgaNeSu bhujaGgAH / yasyAM ca caturudadhivelAvirAjitasakaladharAcakracUDAmaNau maNikarmanirmita harmyaramyatayA " surapatipurIparAbhavakAriNyAm / avyayabhAvo 6 vyAkaraNopasargeSu na dhaninAM dhaneSu / dAnavicchittirunmAdyatkarikapolamaNDaleSu na tyAgigRheSu / bhogabhaGgo bhujaGgeSu na vilAsilokeSu / snehakSayo rajanivirAmaviramatpradIpapAtreSu na pratipannajanahRdayeSu / kUTaprayogo gItatAnavizeSeSu na vyavahAreSu / vRttikalaho vaiyAkaraNacchAtreSu na svAmibhRtyeSu / sthAnakabhedazcitreSu na satpuruSeSu / kimbahunA ! tathA yasyAM ca-nagaryAM devatAyataneSu - devakuleSu devatAH, haTTeSu vaNigjanA IdRgvidhA For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchvAsaH dRzyante / kimbhUtA devatA: ? bhaktA: - 1 -bhaktimantastairbhajyante - sevyanta iti bhaktabhAjaH ! punaH sasannidhAnAH bhaktAnAM naikaTayabhAjastatkSaNaM kRtasAnnidhyA ityarthaH / kimbhUtA vaNigjanAH ? bhaktaM-annaM bhajantIti bhaktabhAjaH / kAdambikA hi ApaNe bhaktaM kRtvA vikrINantIti / tathA saha satA-pradhAnena nidhAnena' iti sasannidhAnA:- samyaknidhiyuktAH / "bhaktamanne tatpare ca " ityanekArthaH [2 / 185] / tathA yatra puryAM kavigoSThISu - vidvatparSatsu kavayo, dyUtasthAneSu - durodaramandireSu ca dyUtakArA IdRgvidhA vilokyante / kimbhUtAH kavayaH ? akSareSu varNeSu yuktAyukta vicAraNe sAvadhAnAH / kimbhUtA dyUtakArAH ? akSaH prAsakaH, akSarase - pAzakarAge sthitamavadhAnaM-cittaikAgryaM yeSAM te tathAvidhAH / tathA yatra rAjadvAreSu kariNaH - gajAH, vezyAGgaNeSu bhujaGgAH-gaNikApatayazca saJcaranti-krIDanti / kimbhUtAH kariNaH ? kAntArevane agAH-sallakyAdayaste priyA - iSTA yeSAM te kAntArAgapriyAH / kimbhUtA: bhujaGgAH ? kAntAsu - strISu yo rAga :- anurAgaH sa priyo yeSAM te tathAvidhAH / / 37 punaH purIM varNayitumupakramate yasyAM ceti / caturNAmudadhInAM velA - maryAdA tIraM jalavRddhirvA tayA virAjitaM yatsakaladharAcakraM-samastabhUmaNDalaM tatra cUDAmaNi: - ziromaNiriva yA sA tasyAM sakalabhUvalayamaNDanabhUtAyAmityarthaH / " velA budhastriyAM kAle sImanIzvarabhojane / akliSTa - maraNe'mbhodhestIranIravikArayoH" ityanekArthaH [2 / 522-23] / tathA maNikarmaNAsphaTikAdiratnaracanayA nirmitAni - kRtAni yAni harmyANi - dhaninAM gehAni teSAM ramyatayAcArutayA kRtvA surapate : - indrasya yA purI - amarAvatI tasyAH parAbhavanti-tiraskAraM karotItyevaMzIlA yA sA, indrapuryyA apIyamadhikazobhAvatItyarthaH / tathAvidhAyAM yasyAM ca nagaryAM vyAkaraNe - zabdazAstre ye upasargA:- prAdayo viMzatisteSu avyayabhAvaH - avyayatvaM dRzyate / " nipAtAzcopasargAzca avyayasaMjJakAH 4" ] iti vacanAt / dhaninAM dhaneSu dAnAdinopayogaH-vyayastasya bhAvaH sattA vyayabhAvaH, na vyayabhAvo avyayabhAvaH sa na dRshyte| dAtRtvena dhanino dhanAni dAnAdiSu niyojayanti tena dhanAvyayabhAvo nAlokyate / tathA yasyAM puryAM unmAdyantaH - madonmattA ye kariNa: - hastinasteSAM kapolamaNDaleSu-gaNDasthaleSu dAnavicchitti:-madazobhA dRzyate, na tyAgigRheSu, dAtRmandireSu dAnasya - tyAgasya vicchitti:6 chedo na dRzyate, sadA dhanaM dadAtItyarthaH / tathA yatra nagaryAM bhujaGgeSu - phaNiSu bhogasyasarpavapuSo bhaGgaH- AmarddanaM kuNDalIkaraNaM iti yAvat dRzyate, na vilAsilokeSu-kAmukajaneSu 1. nidhAnena vartanta anU0 / 2. yA velA anU0 / 3. tathAvidhAyAM sthAne ' tathA ' anU0 / 4. avyayIbhAvasaMjJakAH anU0 / 5. yojayanti anU0 / 6. vicchedo anU0 / 7. 'na' nAsti anU0 / For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: bhogasya - vilAsasya bhaGgaH - vyAghAto dRzyate / tathA yatra rajanyA virAme - atyaye viramanta:niHprabhIbhavanto ye pradIpAsteSAM pAtreSu tailAdhAreSu snehasya - tailAdeH kSayaH - vinAzo dRzyate, caturyAmocitatailasya tatpAtreSu kSiptatvAt tadvirAme tasya kSayo bhavatyeva na pratipannAni - parasparapratItAni ca tAni janahRdayAni ca pratipannajanahRdayAni teSu snehasya - premNaH kSayo dRzyate, snehalajanacitteSu na snehakSayo vIkSyata ityarthaH / viramaditi "vyAGaparibhyo ramaH " [pA0 sU0 1 / 3 / 83] iti parasmaipade laTaH zatrAdeza: / tathA yatra gItasya tAnA dvaye - eke kUTAkhyA: paJcatriMzat, anye ca zuddhAkhyAzcaturdaza, evaM ekonapaJcAzat teSAM vizeSeSu vibhedeSu kUTAnAM - tAnavizeSANAM prayogaH - vyApAro dRzyate, na vyavahAreSu vaNikkarmasu kUTasya-kapaTasya prayogaH - vyApAro dRzyate / yatra na ke'pi vaNijaH kamapi grAmyaM vyApAre chalayantItyarthaH / tathA vaiyAkaraNacchAtreSu zabdazAstrAdhyayanapravRttaziSyeSu vRtiH - zAstravivaraNaM tayA kalahaH-eke chAtrAH paThanti idamasyAM vyAkaraNavRttau vyAkhyAtamasti, apare vadanti nedamityAdirUpo vRttikalaho dRzyate, na svAmizca bhRtyAzca - sevakAH svAmibhRtyAsteSu vRtteHAjIvikAyAH kalaho dRzyate / svAmino vadanti naitAvaddeyamuktaM bhRtyAzca vadantyetAvaduktamityevaMrUpo vRttigata: kalaho na jAyata ityarthaH / svAmibhiH pratizrutadeya dhanadAnAt, bhRtyaizca tadadhikAgrahaNAditi / tathA yatra citreSu nAnAvarNakaracitanAnArUpeSu sthAnakabhedo dRzyate / tatra sammukhaM parAGmukhaM vA sampUrNAvayavaM pArzvAgataM, tato bhAgadvayena ekataH patatA anyatra ca vaTatA krameNa Rju - RjvAgata- dvyarddha-akSa- - ardhaRjusaMjJAni ceti sthitisthAnakAni paJca, gamanamAlIDhaM tvaritaM tribhaGgamityAkhyAni catvAri gacchat sthAnakAnIti, evaM sthAnakAnAM navAnAM bhedastriSviti / na satpuruSeSu sacivAdiSu sthAnakasya rakSaNIyanagarAderbhedaH-upajApo dRzyate / nAnyaiH pratipakSabhUpaiH saha sandhi vidhAya nRpabandhAdinA tebhya etannagaraM samarpayantIti bhAvaH satpuruSatvAt / 38 kimbahunA - kiM bahu vyAvarNyate'syAH sarvasyApyatrAvasthitasya vastuno vyAvarNanIyatvAt / tridivapurasamRddhispardhayA bhAnti yasyAM 1, surasadanazikhAgreSvAgrahagranthinaddhAH / nabhasi pavanavellatpallavairullasadbhiH, paramamiha vahantyo vaibhavaM vaijayantyaH // 32 // 1. svAminazca anU0 / 2. 'ca' nAsti anU0 / 3. 'deya' nAsti anU0 / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uchAsaH 39 tridiveti vRttam / iha-niSadhadeze yasyAM-nagaryAM surANAM sadanAni-prAsAdA vimAnAni ca teSAM yAni zikharAgrANi-kUTAgrabhAgAsteSu vaijayantyaH patAkA bhAnti-zobhante / kimbhUtAH ? AgRhyante ebhiriti AgrahA:-aMkuTakAsteSu ye granthayastairnaddhAH-baddhAH / utprekSyate-tridivapurasya-amarAvatyA yA samRddhiH-sampattasyAH sparddhayA iva-saMharSeNeva / anyo'pi yaH sparddhate sa kila patAkAM badhnAtIti sthitiH / kimbhUtA vaijayantyaH ? nabhasi .. ullasadbhiH-rAjamAnaiH pavanena-marutA vellanta:-calanto ye pallavA:-aJcalAstaiH paramaMutkRSTaM vaibhavaM-mAhAtmyaM zobhAtizayaM vahantyaH-dadhatyaH / luptotprekSA // 32 // punarnagarIvarNanamAhaapi ca cArvI sadA sadAcArasajjasajjanasevitA / nagarI na garIyasyA sampadA sA vivarjitA // 33 // __ api ceti / sA nagarI-niSadhA garIyasyA-utkRSTayA sampadA-samRddhyA vivarjitArahitA na, kintu atizayena sampadA sahitetyarthaH / niSedhamukhena vidhipratItistatsAtizayatvaM dyotayati / kimbhUtA ? cArvI-manojJA, tathA sadA-ajasraM sadAcArasajjA:-sAdhvAcArapravaNA ye sajjanAH-sAdhavastaiH sevitA-AzritA / / 33 / / evaM nagarIvarNanAmamidhAya tadadhIzvarapravaranalavarNanAM kartumupakramate yasyAmAsInnijabhujayugalabalavidalitasakalavairivRndasundarInetranIlotpalagaladbahalabASpapUraplavamAna pratAparAjahaMsaH, sakalajalanidhiHvelAvananikhAtakIrtistambhabhUSitabhuvanavalayaH, vasundharAbhoga' iva bahudhAraNakSamaH, prasAda5 iva navasudhAhArI, ravirivAnekadhAmAzrayaH / danujaloka iva sadAnavaH strIjanasya, vasiSTha iva vizvAmitratrAsajananaH, janamejaya iva parIkSitanayaH, parazurAma iva parazubhASitaH, rAghava ivAlaghukodaNDabhaGgaraJjitajanakaH, sumeruriva jAtarUpasampattiH, tuhinAcala iva puNyabhAgIrathIsahitaH, cintAmaNiH praNayinAM, agraNIH sAnAmikANAM, Adarzo darzanIyAnAM, upAdhyAyo'dhyayanavidA, AcAryaH zauryazAlinAM, upadezakaH zastrazAstrasya, parivRDho dRDhaprahAriNAM, agragaNyaH puNya For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: , kAriNAM apazcimo vipazcitAM apAzcAtyastyAgavatAM, acaramazcAturyAcAryANAM, aparyantabhUbhArAdhArastambhabhUtabhujakANDakIlitazAlabhaJjikAyamAnavijayazrIH, zrIvIrasenasUnuH, samastajagatprAsAdazira:zekharIbhUtakAntakIrttidhvajo, rAjA, rAjyalakSmIkareNukAcApalasaMyamanazRGkhalaH, nalo 10 nAma / 40 , yasyAmiti / yasyAM-nagaryAM vIrasenasya- vIrasenanAmno rAjJaH sUnuH - Atmajo nalo nAma iti prasiddho rAjA AsIditi saMTaGkaH / kimbhUto nalaH ? nijabhujayugalabalenaAtmabAhudvayasAmarthyena vidalitaM-vidhvastaM yatsakalavairivRndaM samastArikadambakaM tasya yA sundaryaH-vadhvastAsAM netranIlotpalebhyo galan - zravan yo bahala :- niviDo bASpapUra:azrupravAhastasmin plavamAna:- taran pratApa eva rAjahaMso yasya sa: / etAvatA sarvavairivinAzena pratApAdhikyaM tasya darzitam / tathA sakalajalanidhInAM velAvaneSutIrakAnaneSu sakalamaNDala - vijayAt nikhAtA- nikSiptA yatkIrttistabhbhAH-jayastambhAstaivibhUSitaM - zobhitaM bhuvanavalayaM - bhUmaNDalaM yena saH / velApadenaivAbdhitIraprAptau jalanidhIti padaM karikalabhAdivaduktapoSakatvAnna duSTam / punaH kiviziSTa: ? bahudhA - anekazo raNakSama:saGgrAmakuzalaH / ka iva ? vasundharAyA: - dharAyA " Abhoga iva paripUrNatA iva, so'pi bahUnAM giryAdInAM dhAraNe kSamaH samarthaH / "AbhogaH paripUrNatve varuNe chatrayatnayoH ' ityanekArthaH [3 / 115] / tathA navasudhAM arthAt devadvijasambaddhAM haratItyevaMzIlaH vasudhAhArI / ka iva ? prasAda e iva-nRpamandiramiva sa ca navayA sudhayA-lepavizeSeNa hArI - ramya: / tathA anekadhA-saptAGgatvAt bahudhA yA mA - rAjyalakSmIstasyA AzrayaH - AdhAraH, "svAmyamAtyaH suhRtkozo rASTradurgabalAni ca / rAjyAGgAni prakRtayaH " [ ] iti rAjyasaptAGgamucyate / ka iva ? raviriva, sa ca anekasya - pracurasya dhAmna: - tejasa Azrayo bhavati / tathA sadAnityaM strIjanasya-ramaNIlokasya ramyatayA navaH - apUrva iva / ka iva ? danujaloka iva, sa ca dAnavaiH saha vartata iti sadAnavo bhavati / punaH kimbhUto nalaH ? vizveSAM - samastAnAmamitrANAM-zatrUNAM trAsaM bhayaM janayatIti vizvAmitratrAsajananaH / ka iva ? vasiSTha iva ! sa ca kIdRk ? vizvAmitrasya - gAdheyasya trAsajanana:- bhayakRt / trizaGku-nAmnaH kSatriyasya vizvAmitreNa satraM kAritamAsIt / tato yAjyayAjakatvena tasmai kuddho vasiSThaH svanirvAsaM tasya nivAritavAn ityAgamaH / punaH kimbhUto nalaH ? 'parIkSitanayaH' parIkSitaH-vicArito naya:- SADguNyaM yena saH / ka iva ? janamejaya iva - nRpavizeSa iva / sa 1. ye anU0 / 2. prAsAda anU0 / For Personal & Private Use Only - Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH ca kIhak ? parIkSiterabhimanyornRpasya tanayaH-sutaH parIkSitanayaH / tathA 'parazubhASitaH' parAsmin-utkRSTe zubhe-kalyANe Asita:-sthitaH / yadvA, pareSAM-janAnAM zubhAya AsitaH / ka iva ? parazurAma iva / sa ca kIdRk ? parazunA-kuThAreNa bhAsitaH-dIptaH / punaH kimbhUto nala: ? alaghuka:-gauravArhastathA daNDasya-vadhasya pariklezArthalakSaNasya bhaGgena-muktyA raJjitAH-AvarjitAH, pramoditA janA eva janakA / yena saH / yadvA, daNDa:-garvastasya bhaGgaH-apanayanaM vinaya ityarthastena raJjito janaka:-pitA yena saH / yadvA, daNDa:caturthopAyastasya bhaGgena-mocanena raJjitalokaH / "daNDaH sainye dame yame / [121] mAnavyUhagrahabhedeSvaSve'rkAnucare madhi / prakANDe laguDe koNe caturthopAyagarvayoH / " ityanekArthaH [2 / 121-122] / ka iva ? rAghava iva-rAma iva / sa ca kIdRka ? alaghukodaNDasya-zAmbhavabRhaddhanuSo bhaGgena raJjitaH-haSito janaka:-janakAkhyanRpo yena saH / puna: kimbhUto nala: ? 'jAtarUpasaMpatti:' jAtA-sambhUtA rUpasampatti:-saundaryasamRddhiryasya sa: / "rUpaM tu zlokazabdayoH / pazAvAkAre saundarye nANake nATakAdike / [301] granthAvRttau svabhAve ca / " ityanekArthaH [2 / 301-302] / ka iva ? sumeruriva-meruriva / sa ca kIdRk ? jAtarUpaM-suvarNaM sampattiH-sampat yasya saH / punaH kIdRk nalaH? puNye bhajatItyevaM zIla puNyabhAgI, tathA ratho'syAstIti rathI-rathavAn, tathA saha hitaiHsukhakAribhirmitrairvati iti sahitaH / ka iva ? tuhinAcala iva-himAdririva / sa ca kIhak ? puNyA-pavitrA yA bhAgIrathI-gaGgA tayA sahita:-anvitaH / punaH kimbhUtaH ? praNayinAM-athinAM cintAmaNiriva-cintitaprado maNiriva / yathA cintAmaNizcintitaM sarvaM datte tathA so'pi / tathA saGagrAmAya prabhavantIti sAMgrAmikA:-sAMyugInAsteSAM madhye agraNI:mukhyaH, mahAsAGgrAmika ityarthaH / santApAdibhyazcaturthyantebhyaH prabhavatItyarthe [tasmai prabhavati santApAdibhyaH [pA0 sU0 5 / 1 / 101] / tathA darzanIyAnAM-darzanArhANAM vastUnAM madhye Adarza iva-darpaNa iva yaH saH / yathA AdarzaH sutarAM darzanIyo bhavati vighnavinAzakatvAt / "AdarzadarzanAdeva sarve vighnAH pralIyante" [ ] iti vacanAt / tathA'yaM nalo'pi sutarAM darzanIya iti bhAvaH / tathA adhyayanaM-paThanaM vidantIti adhyayanavidasteSAM madhye upAdhyAyaHadhyApakaH, pradhAno'dhyayanavidityarthaH / tathA zauryazAlinAM-zUrANAM madhye AcAryaH-mukhyaH / tathA zastrazAstrasya-dhanurvedasya upadezaka:-upadeSTA kathakaH / tathA dRDhaM-sasthAma praharantItyevaMzIlA dRDhaprahAriNasteSAM dRDhaprahAra-dAtRRNAM madhye parivRDhaH-svAmI / tathA puNyakAriNAMdharmakAriNAM madhye agre gaNyata iti agregaNyaH, mukhya ityarthaH / tathA vipazcitAM-viduSAM madhye apazcimaH-pradhAnaH / tathA tyAgavatAM-dAtRNAM madhye apAzcAtyaH-prathamaH / tathA 1. praharati anU0 / For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: cAturyAcAryANAM-dakSatvazikSakANAM madhye acaramaH-pravaraH, paramazcAturyavinetetyarthaH / tathA aparyantaH-pracuro yo bhUbhArastasyAdhAre-dharaNe stabhbhabhUte-stambhopame AyatattvaM sAmyAd ye bhujakANDe-bAhudaNDe 2 tayoH kIlitA-nyastA zAlabhaJjikevAcarantI zAlabhaJjikAyamAnA vijayazrI:-jayalakSmIryena saH / anyApi putrikAstambhe kIlyata iti chAyArthaH / punaH kimbhUtaH ? samastaM jagadeva prAsAdaH-saudhaM tasya zirasi zekharIbhUta:-avataMsatayA jAta: kAnta:-manojJa: kItireva dhvajaH-patAkA yasya saH / yasya kIrtirjagati sarveSAmapyupari vijRmbhitetyarthaH / jagataH prAsAdaH kIrtezca dhvaja upamAnam / tathA rAjyalakSmIreva kareNukA:hastinI tasyAH yaccApalaM-cAJcalyaM tasya saMyamane nivAraNe zRGkhaleva yaH saH / yathA zRGkhalayA kareNukAcApalyaM niSidhyate tathA yena rAjyazrIcApalyaM niSiddhaM / rAjyazrIstaM vihAyAnyatra na yAtIti bhAvaH / atha nalIyaguNavarNanA cikIrSayA Aha yasyendukundakumudakAntayaH sakalalokakarNapriyAtithayo guNAH satatamekabrahmANDasampuTasaGkIrNanivAsavyasanaviSAdinaH punaranekabrahmANDakoTighaTanAmabhyarthayamAnA' iva bhagavato vizvasRjaH kamalasambhavasya karNalagnAH2 svarlokamadhivasanti sma / yasmiMzca rAjani janitajanAnande nandayati medinIm, gIteSu jAtisaGkarAH, tAleSu nAnAlayabhaGgAH, nRtyeSu viSamakaraNaprayogAH, vAdyeSu daNDakaraprahArAH, puNyakarmArambheSu prabandhAH, zAridyUteSu pAzaprayogAH, puSpitaketakISu hastacchedAH, nyagrodheSu5 pAdakalpanAH, kaJcukamaNDaneSu netravikartanAni6, 7Asan / na prajAsu / yasyeti / yasya-nalasya: guNA:-zauryaudAryadhairyAdayo bhagavataH-aizvaryayuktasya vizvaM sRjatIti vizvasRT tasya vizvasRjaH kamalasambhavasya-brahmaNaH karNalagnAH-vijJApanArthaM nikaTIbhUtAH svarlokamadhivasanti sma-nivAsaMcakuH / "upAnvadhvAvasaH" [pA0 sU0 1 / 4 / 48] iti vasaterAdhAraH karmasaMjJaH syAt / kimiti ? te tatra jagmurityata Aha-satataMnirantaraM ekasminneva brahmANDasampuTe saGkIrNaH-Akulo yo nivAsaH-avasthAnaM sa eva vyasanaM-vipattistena viSIdantItyevaMzIlAH, prAcuryAdekasmin brahmANDe amAnta ityarthaH / 1. AyatatvapInatvasAmyAd anU0 / 2. bAhudaNDau anU0 / 3. ityAha anU0 / For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchvAsaH punaranekA yA brahmANDakoTyastAsAM sA ghaTanA- nirmANaM tAmabhyarthayamAnA iva / anyo'pi svanivAsa-bhUmisAMkIrNye svasvAmyarthaM bahubhUmyarthaM prArthayamAnastatkarNayovijJaptiM kurute, tathA guNA api svanivAsasthAnanirmApaNavijJaptaye brahmakarNalagnA: bahubrahmANDaghaTanAM kArayantIvetyarthaH / svargibhirapi tatra tadguNA varNyanta iti bhAvaH / kimbhUtA guNA: ? induzca kundazcapuSpavizeSaH kumudAni ca - zvetakamalAni indukundakumudAni tAnIva ujjvalasAmyAtre kAntiH - zobhA yeSAM te / tathA sakalalokAnAM karNayoH priyAtithaya iva - vallabhAbhyAgatA iva ye te tathA / yathA priyAtithaya: sabahumAnaM pravezyante tathA yasya guNA api sAbhilASaM zrUyanta ityarthaH / 43 "1 tathA yasmiMzca janito janAnAmAnando yena sa tasmin janitajanAnande rAjani - nalanRpe medinIM bhuvaM nandayati-samRddhi kurvANe sati gItAdiSveva jAtisaGkarAdIni Asan, na prajAsu / tathAhi--gIteSu - gAneSu jAtayaH - nandayantIprabhRtayo'STAdaza tAsu saGkarAH- mizrapratItayaH, na prajAsu jAtayaH - viprAdyAstAsAM saGkarAH - anucitasambandhena viplavAH / tathA tAleSu-caJcatpuTAdiSu nAnA - aneka svaravizeSaviziSTA layAH - drutamadhyavilambitalakSaNAsteSAM bhaGgA:- vicchittayaH, na prajAsu nAnA - anekavidhA AlayA:-gRhAsteSAM bhaGgA:vinAzAH, aparAdhAkaraNAt / tathA nRtteSu viSamANi kartuM duHzakAni yAni karaNAni - talapuSpapaTAdIni aSTottarasaMkhyAni teSAM prayogAH - vyApArA:, na prajAsu / viSama eva viSamakaH, "svArthe kaH / raNaH- - yuddhaM tasya prayogAH - pravRttayaH, na ke'pi parasparaM yudhyanta ityarthaH / tathA vAdyeSu - AtodyeSu daNDaH - koNo vAdanopakaraNaM karaH-pANistayo prahArA:AghAtA:, na prajAsu daNDaH - vadhAdiH karaH - rAjadeyAMzaH 4 prahAraH - ghAtanaM pazcAd dvandvaH daNDakaraprahArA: / tathA puNyakarmaNAM - dharmakarttavyAnAM ye ArambhA:- upakramAsteSu puNyakarmArambheSu prabandhAH - sAtatyAni, nityaM janaiH puNyakarmANyeva kriyanta ityarthaH, na prajAsu prakRSTabandhAH rajvAdibhiH / tathA zAridyUteSu pAza: - bandhastasya prayogAH, zArayo hi dAyairbadhyante / akSArthastu pAzaka eva pratItaH / na prajAsu pAza: - bandhanarajjustasya prayogAH, na ko'pi rajjubhi: kamapi badhnAtItyarthaH / tathA puSpitaketakISu hastaH- ketakIgarbhastasya chedA:vipATanAni, na prajAsu hastayozchedAH kalpanAni cauryAdyakaraNAt / tathA nyagrodheSu - vaTeSu pAdasya-mUlasya kalpanA: - racanA:, na prajAsu pAdayoH - caraNayoH kalpanA:-karttanAni / tathA kaJcukamaNDaneSu-kaJculikAvibhUSAsu netraM - vastravizeSastasya vizeSeNa - hRdayapramANena karttanAni - chedanAni, na prajAsu netrayoH - nayanayorvikarttanAni-khaNDanAni / T 1. tAmabhyarthayamAnA iva - prArthayamAnA iva anU0 / 2 svasvAminaM anU0 / 3. aujjvalyasAmyAt anU0 / 4. rAjadeyoMza: anU0 / For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: punarnalaM varNayitukAma Aha yazca ko'pyanyAdRza eva lokapAlaH / tathAhi-apUrvo vibudhapatiH, adaNDakaro dharmarAjaH1, ajaghanyaH pracetA, anuttaro dhanadaH / yena ca pracaNDadordaNDamaNDapamaNDalIvizrAntavijayazriyA zravaNotpaladalAyamAnamAninImAnaluNTAkalocanena pRthvI priyA ca kAmarUpadhAriNI sA tena muktA / yasyAH sakalajanamanohArivizeSakam, pRthulalATamaNDalam, abhilaSaNIyakAntayaH kuntalAH, zlAghanIyo nAsikyabhAgaH, bahulavalIkaH saromAlikAlaGkArazca madhyadezaH, prakaTitakAmakoTivilAsaH kAJcIpradezaH / kimbahunA ! yasyAH kRSNAguru candanAmodabahulakucAbhogabhUSaNA nRtyatIvAGgaraGge ramaNIyatayA nirupamA navA yauvanazrIH / kiJcAnyat / anya eva navAvatAraH sa ko'pi puruSottamo yo na mInarUpadUSitaH, nAGgIkRtavizvavizvambharAbhAro'pi kUrmIkRtAtmA, na varAhavapuSA klezena pRthvIM babhAra, na ca narasiMhaH samucchinna hiraNyakazipuH, na balirAjabandhanavidhau vAmano dainyamakarot, nA'pi rAmo laGgezvarazriyamapAharat, nA'pi buddhaH kalkikulAvatArI ! kimbahunA ! yazceti ? yazca-nalaH ko'pi apUrvo vismayahetorloka-jagat pAlayanti ye tebhyo'nyAdRza eva' lokaM-prajAM pAlayatIti lokapAlaH / tathAhItyAdinA svoktameva draDhayati / yato vibudhAnAM-devAnAM patiH-indraH sapUrvaH-pUrvadigyuktatvAt, nalastu apUrva: 1. anyAdRza eva-visadRza eva anU0 / For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 prathama uvAsaH utkRSTo vibudhAnAM-paNDitAnAM patiH / tathA anyo hi dharmarAjaH-yama: daNDa kare yasya sa daNDakara:-daNDapANiH, nalastu na daNDaH-vadhAdiH karazca-rAjadeyoM'zo yasmAdityadaNDakaraH / tathA dharmapradhAno rAjA dharmarAjaH dharmavijayitvAt / trividho hi rAjA-dharmavijayI, lobhavijayI, asuravijayI ceti / yo hi sevayA daNDamAtreNa ca tuSyati sa dharmavijayI / yo hi pareSAM zriyaM bhuvaM ca gRhNAti sa lobhavijayI / yaH zriyaM bhuvaM prANAMzca gRhNAti so'suravijayIti vizeSaH / tathA anyo hi pracetA-varuNaH saha jaghanyayA-pazcimayA vartata iti sajaghanyaH, nalastu ajaghanyaH-akutsitaH, tathA prakRSTacetA-udAramAnasaH / "jaghanyaM carame zizne jaghanyaM garhite'nyavat" [vizva0 tR0 yAnta0 82] / tathA anyo hi dhanadaHkuberaH saha uttarayA dizA vartata iti sottaraH, nalastu na vidyate uttaraH-utkRSTo yasmAdityanuttaraH, tathA dhanaM dadAtIti dhanadaH / aparaM yena ca-nalena sAtena-sukhena pRthvI priyA ca bhuktA-niviSTA tatphalAsvAdanena anubhUtetyarthaH / kimbhUtena yena ? pracaNDadordaNDa eva-dIrghabhujaprakANDameva maNDapamaNDalIzobhanamaNDapastasyAM vizrAntA-zrAntimapanItavatI vijayazrI:-jayalakSmIryasya saH, anyApi yA zrAntA bhavet sA maNDapamaNDalyAM vizrAmyatIti chaayaarthH| maNDalIzabdastanuyaSTyA - divaccho bhaavaackH| punaH kimbhUtena ? zravaNotpaladalamiva-vizAlatvanIlatvasAmyAt karNotpalapatramiva AcaratI zravaNotpaladalAyamAne, tathA mAninyAM' mAnaM luNTataH-corayata ityevaMzIle mAninImAnaluNTAke, ye dRSTvA mAninyA mAno galatItyarthaH / IdRgvidhe locane-netre yasya sa tena / "jalpabhikSakuTTaluNTavRddhaH SAkan" [pA0 sU0 3 / 2 / 155] iti zIlArthe luNTa: SAkan / sAteneti yadamarasiMha:-"zarma sAta sukhAni ca" iti [amara0 1 / 4 / 25] / kimbhUtA pRthvI ? kAmarUpA:-prAgjyotiSAkhyadezastAn dharatItyevaMzIlA kAmarUpadhAriNI / tathA yasyAH-pRthvyA: sakalajanamanAMsi haratItyevaMzIlaM vizeSakaM-dezavizeSaH / tathA pRthulaM-vizAlaM lATamaNDalaM-dezavizeSaH pRthulalATamaNDalaM / tathA yasyA bhuvaH kuntalA:dezavizeSAH / kimbhUtAH ? abhilaSaNIyA-spRhaNIyA janAnAM kAntiH-zobhA yeSu te / tathA yasyAH nAsikyasya-dezavizeSasya bhAga:-madhyapradeza:2 zlAghanIyaH / tathA yasya bhUmerIdRgvidho madhyadeza: / kimbhUto ? baDhyo lavalya:-latAvizeSA yasmin sa bahulavalIkaH / "navRtazca" [pA0 sU0 5 / 4 / 153] iti bahuvrIhau kap / tathA sarasAM mAlikAzreNi: saiva alaGkAraH-maNDanaM yasya saH / tathA yasyA bhuva IdRgvidhAH kAJcyA:-dezavizeSasya pradezo vibhAgaH / kimbhUtaH ? prakaTita:-prakAzitaH kAmakoTinAmnyA devyA vilAsaH 1. mAninyA anU0 / 2. madhyAdipradezaH anU0 / For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: abhilaSitArthapUraNalakSaNo yasmin saH / kimbhUtA priyA ? kAmyata iti kAmaM-abhilaSaNIyaM rUpaM dharantItyevaMzIlA / yadvA, kAma-atizayena rUpadhAriNI / tathA yasyAH-kAntAyAH sakalajanamanohArivizeSakaM-tilakam / tathA yasyAH pRthuH-vistIrNa lalATamaNDalaM alikam / tathA yasyA ramaNyAH abhilaSaNIyA kAntiH-kRSNasnigdhacchAyA yeSAM te, tathAvidhAH kuntalA:-kezAH / tathA yasyAH nAsikAyAM bhavo nAsikyaH bhAgaH-pradezaH zlAghanIyaH-varNanIyaH / tathA yasyA:-priyAyA IdRgvidho madhyadezaH-udaram / kIdRk ? bahulavalya:-udararekhAyatra sa bahulavalIka: / punaH kIdRk ? saha romAlikAlaGkAreNaromapaMktilakSaNamaNDanena vartata iti saromAlikAlaGkArazca / tathA yasyAH-priyAyA IdRzaH kAJcIpradeza:-zroNitaTaM, kIdRk ? prakaTita:-dazita: kAmakoTe:-anaGgotkarSasya vilAso yena saH prakaTitakAmakoTivilAsaH / kimbahunA tasyAH bhUmeH kAntAyAzca kiM bahu vyAvarNyate ! sarvasukhakAraNatvAt tadeva vakti yasyA iti / yasyAH-pRthivyA ane-aGgAkhyadeze eva raGge-nartanasthAne nirupamAna:zaityamAndyasaurabhAkhyaguNatrayayuktatvena pradhAno yo vAyustasmin nirupamavAyau sati vanazrIHkAnanalakSmI ramaNIyatayA-cArutayA nRtyatIva-krIDatIva, atra vAtataralanameva nartanam / kimbhUtA vanazrI: ? kRSNA-pippalI agurucandanau-vaMzikamalayajau teSAmAmodaHparimalastathA bahUnAM lakucAnAM Abhoga:-vistArastau bhUSaNaM yasyAH sA / pakSe, yasyAH priyAyA aGga-zarIrameva raGgaH-nRtyabhUmistasmin nirupamA navA-pratyagrA yauvana zrI:tAruNyalakSmI ramaNIyatayA nRtyatIva, yUnaH prekSyakaTAkSAdivilAsakaraNAt / kimbhUtA yauvanazrIH ? carcAvazAt kRSNAgurucandanayo:-kAlAguruharicandanayorAmodena surabhiNA-gandhena bahula:-vyApta: kucAbhoga eva-stanavistAra eva bhUSaNaM-maNDanaM yasyAH sA tathAvidhA / kiJcAnyat-asya kiJcidanyadapyadbhutaM varNanIyamasti / tathAhi ko'nyaparicchedyamahimA, tathA navaH-pUrvavilakSaNo avatAra:-janma yasya sa tathAbhUtaH / yadvA, "Nu stutau" [pA0 dhA0 1110] ityasya navA:-stutayo'vatAryante'sminniti navAvatAraH-stavAspadaM, sarvorvIpatibhyo'nyo'sAdhAraNa eva sa-nalo rAjA puruSeSu uttamaH puruSottamaH / tathA amaH-rogo'syAstIti amI, nAmI anamI-nIrogaH / yadi vA namayati zatrUnavazyamiti kRtvAnamI, pratApAkrAntAricakra ityarthaH / punaH kimbhUtaH ? na rUpeNakutsitA kRtyA dUSita:-kalaGkitaH / tathA aGgIkRto vizvavizvambharAyAH-samastapRthivyA 1. dharati anU0 / For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchvAsaH 47 bhArasta-ccintAlakSaNo vIvadho yena saH, svIkRtadharAdhuro'pi kutsitA UrmiH -pIDA yasya sa kUmiH, akUmiH kUmiH kRtaH kUmrmIkRta AtmA - zarIraM yasya saH, tathAvidho na, aGgIkRtabhAro hi pIDAvAn bhavati / ayaM ca bhUbhAraM bibhradapi na pIDAM dhatte / ityAdhikyamasya niveditam / "UrmimaH pIDA javotkaNThA bhaGgaprakAzavIciSu" ityanekArthaH [2 / 320] / tathA varo-dhiko ya Ahava:- saMgrAmastaM puSNAtIti varAhavapuT tena varAhavapuSA klezenazarIrAyAsena na pRthvIM babhAra, raNakaraNamantareNaiva vairiNo jitvA sukhenaiva bhuvaM dadhre ityarthaH / tathA nareSu siMhaH zauryAt hiraNyaM dhanaM kazipuzca - bhojanAcchAdau samucchinnau - naSTau hiraNyakazipU yasmAtsa IdRgvidho na ca / tathA balinAM - balavatAM rAjJAM bandhanavidhau - balAd grahaNaM vidhAne vAmano-dainyaMkathametAn grahISyAmIti cetasi vaiklavyaM na akarot darpiSThabhUpatInapyabadhnAdityarthaH / tathA rAma: - sundaraH tathA alaM - atyarthaM 'kezvarazriyaM' kasya -brahmaNaH Izvarasya ca-zambhoH zriyaM-dravyaM nA'pi na cA'pAharat - hRtavAn, sarvadevasvApahArinityarthaH / brahmezau devAnAmupalakSaNam / tathA buddha:- vidvAn, punaH kalkaM - pApaM vidyate yeSu tAni kalkIni, IdRgvidhAni yAni kulAni teSu avatAraM janma karotItyevaMzIlaH kalkikulAvatArakArI, IdRgvidho na, na pApi - kulotpanna ityarthaH / - tathA anya eva purANapuruSAt dazAvatArAt visadRza eva navAvatAro navasaMkhyAvatAraH, ko'pyayaM puruSottamo viSNurityuktilezaH / anyo hi puruSottamo dazAvatAro bhavati, ayaM ca navAvatAraH / anyo hi viSNurmInarUpadUSito bhavati, ayaM ca na mInarUpadUSita ityAdi tulyArthe virodhodbhAvanA kAryA / viSNuH kIdRk ? mInarUpeNa - mInAvatAreNa dUSitaH / tathA vizvambharAbhAradharaNe kUrmmAkRtAtmA - kUmrmmAvatAraH / tathA varAhavapuSA - varAhAvatAreNa klezena bhuvaM adadhat / tathA narasiMhAvatAraH samucchinna: - nihato hiraNyakazipuzcedibhUbhRd yena sa tathAvidhaH / tathA balirAjasya - daityavizeSasya bandhanavidhau vAmanaH - vAmanAvatAraH / tathA rAma:-dAzarathiH laGkezvarasya - rAvaNasya zriyaM - rAjyalakSmIM jahAra / yadvA rAmaH -parazurAmaH so'pyasya viSNoravatArastatpakSe - alamiti bhinnaM ku-ISat IzvaraH kezvaraH sahasrArjuno jamadagnihomArjunImAtRharaNAtpratipakSo jAtastatastasya zriyamaharat / yadvA rAmaH -- kena - vAyunA ISTe Izvaro bhavati, pavanAzanatvAt / yadi vA kasya - pAnIyasya yamunAhUdalakSaNasya Izvara:- svAmI kezvaraH - kAliya sarvastasya zriyamapajahAra / tathA buddha:- buddhAvatAra: / tathA kalkikule'vatIrNazca / viSNu - mIna - kUrma - varAha - narasiMha - vAmana - rAma- buddha-kalkino :- kRSNastadA 'vatArA: / kimbahunA - kimbahUktyA ! For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: dhanyAste divasAH sa yeSu samabhUd bhUpAlacUDAmaNirlokAlokagirIndramudritamahIvizrAntakIrtinalaH / lokAste'pi cirantanAH sukRtinastadvaktrapaGkeruhe, yairvisphAritanetrapatrapuTakairlAvaNyamAsvAditam // 34 // dhanyA iti / te divasA dhanyAH-prazastAH, yeSu divaseSu vyAvarNitAdbhutaizvaryo nalaH samabhUt-jAtaH / kimbhUtaH ? bhUpAleSu cUDAmaNiriva yaH sa tathA, sarvanRpatipradhAna ityarthaH / punaH kimbhUtaH ? lokAlokagirIndreNa mudritA-lAJchitA yA mahI-bhUstasyAM vizrAntAavasthitA kIrtiryasya saH / te cirantanA:-pUrvakAlInA lokA api sukRtinaH-puNyavantaH, yaiH-lokaistasya-nalasya vaktrapaGkeruhe-vadanapaGkaje visphAritAni-adbhutAvalokanAd vikAsitAni yAni netrANi tAnyeva patrapuTakAstairlAvaNyaM-saundaryaM AsvAditaM-pItam, locanaistadrUpaM dRSTamityarthaH / parNAnAM nAvAkRtyA nyasanaM patrapuTakaH // 34 // api ca ye kundadyutayaH samastabhuvanaiH karNAvataMsIkRtA, yaiH sarvatrazalAkayeva likhitairdigbhittayazcitritAH / yairvaktuM hadi kalpitairapi vayaM harSeNa romAJcitAsteSAM pArthivapuGgavaH sa mahatAmeko guNAnAM nidhiH // 35 // ya iti / teSAM mahatAM guNAnAM sa pArthivapuGgavaH-nRpazreSTha eka:-advitIyo nidhiHnidhAnam / teSAmiti keSAm ? ye guNAH samastabhuvanaiH-tribhuvanalokaiH karNayoravataMsIkRtA:-karNapUrIkRtAH zrutA ityarthaH / kimbhUtAH ? kundavat-puSpavizeSavat dyutiryeSAM te kundadyutayaH, yata eva kundadyutayastata eva karNAvataMsIkaraNamiti chAyArthaH / tathA yairguNaiH sarvatra digbhittayaH-dikkuDyAni citritA:-vilikhitAH, dikprAnte'pi tadguNAH zrUyanta ityarthaH / utprekSyate, guNaiH, kairiva ? zalAkayA likhitairiva, anyadapi lekhanAccitritaM bhavati / tathA yairguNairvaktuM hRdi kalpitairapi-hRdaye nyastairapi vayaM harSeNa romAJcitAHpulakitAH // 35 // yasya ca yudhiSThira iva' na kvacidapArtho vacanaka maH, marumaNDalamivApApaM mAnasam, mahAnasamiva sUpakArasAraM karma, kArmukamiva For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchvAsaH satkoTiguNaM dAnam, dAnavakulamiva dRSTavRSaparvotsavaM rAjyam, rAjIvamiva bhramarahitaM sarvadA hRdayam / yazca yuktaH / 49 paramahelAbhirato'pyapAradArikaH 1 / zAntanutanayo'pi na kurUpa kimbahunA ! tathA yasya ca nalasya na kvacit - kutrApi vacanakramaH - vAkparipATI apArtha:arthAdapetaH kintu sArthaH / ka iva ? yudhiSThira iva, so'pi na kvacidapArtho bhavati, pRthvyA apatyaM pArthaH-arjunastad rahito na bhavati, sarvatrApyarjunasahita eva syAt tathA yasya mAnasaM-cittaM apApaM-niH pApaM / kimiva ? marumaNDalamiva, tadapi apApam, apetA Apo yasmAt tat apApaM, "RkpUrabdhUH pathAmanakSe" [pA0 sU0 5|4|74] iti bahuvrIhau apratyayaH samAsAntaH / tathA yasya karma - kAryaM suSThu upakAreNa sAraM pradhAnaM sUpakArasAraM / kimiva ? mahAnasamiva-pAkasthAnamiva, tadapi sUpakArai:- sUdaiH sAraM ruciram / tathA yasya dAnaM satpAtravitaraNAt zobhanaM, tathA koTiguNaM - koTisaMkhyA' phalakaraNAt / kimiva ? kArmukamiva / tadapi santau prakRSTau koTiguNau - aTanijye yatra tat tathAvidhaM bhavati tathA yasya rAjyaM dRSTavRSaparvotsavaM vRSa:- dharmaH parva :- paurNamAsyAdiH utsava :- putrajanmavivAhAdi: te dRSTA:-anuSThitA yatra tat tathAvidham / kimiva ? dAnavakulamiva - daityakulamiva, tadapi dRSTo vRSaparvanAmnaH daityasya utsava : - maho yatra tattathArUpaM bhavati / tathA yasya hRdayaM sarvadA bhramarahitaM bhramaH- saMzayastena rahitaM sarvazAstreSu pragalbhamatitvAt / kimiva ? rAjIvamivakamalamiva, tadapi bhramarebhyo hitaM sukhakAri bhavati / tathA yazca-nalaH 'paramahelAbhirato'pi paramA helA - zRGgAraceSTA tasyAmabhirataHAsaktaH / yadvA, paraH- utkRSTo mahaH - utsavo yasyAM sA paramahA, IdRgvidhA yA ilAbhUmistasyAM rataH, rAjanvatI hi mahI sadutsavA bhavati / tathA apAradArikaH-na parastrIlampaTa:, apiH-virodhe, yaH pareSAM yAH mahelAH striyastAsu abhirata:-Asakta:, sa kathaM apAradArikaH ? kintu pAradArika eva bhavati, parihArastUta eva / paradArAn gacchatIti pAradArikaH, pazcAnnaJsamAsaH "gacchatau paradArebhyaH " [ ] iti Thak / tathA 'zAntanutanayo'pi' nutaH-stuto naya: - nItiryasya sa nutanayaH, zAntazcAsau nutanayazca zAntanutanayaH, tathA na kutsitarUpayuktaH, api:- virodhe, yaH zAntanunRpasya tanayo - gAGgeyo bhavati sa kathaM 1. saMkhya anU0 / For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 na kurUNAM - kSatriyANAmupayukta:- upayogI ? api tu kurUNAmupayogyeva / kimbahunA -kimbahUktyA ? damayantI - kathA - campU: sadAhaMsAkulaM bibhranmAnasaM pracalajjalam / bhUbhRnnAtho'pi no yAti yasya sAmyaM himAcala: 1 api ca sadeti / himAcala:- himAdriryasya nalasya sAmyaM - sAdRzyaM no yAti / kimbhUta: ? 'bhUbhRnnAthopi' bhUbhRta:- girayasteSAM nAtho'pi svAmyapi yathA nala: bhUbhRtAM nRpANAM nAthastathA'yamapi bhUbhRnnAthaH paraM tathAvidho'pi tattulyatAM nApnotItyarthaH / kathaM ? yataH sa nalaH sadA'haM sakhedaM-sAkulaM vyagraM pracalat - kampamAnaM jaDaM - vyAmUDhaM mAnasaM ceto na bibharti / ayaM cedRgvidhaM mAnasaM bibhradastIti, ataH kva tulyamAsAdayediti / siddhAnte tu, mAnasaM - saraH sade ti bhinnam / kimvidham ? haMsairAkulaM - vyAptaM, tathA pracalat - vAyunA kampamAnaM jalaM yatra tatpracalajjalam / Akulazabdo bhAvapradhAno yathA - " tiSThanti ca nirAkulau " [279] iti mAghe ||36|| api ceti / punarnalasya merurapi sAmyaM nApnotItyAha // 36 // nakSatrabhUH kSatrakulaprasUteryukto nabhogaiH khalu bhogabhAjaH / sujAtarUpo'pi na yAti yasya samAnatAM kAJcana kAJcanAdriH ||37|| nakSatreti / yasya nalasya kAJcanAdriH - meruH kAJcana - kaJcidapi samAnatAM - tulanAM no yAti / kimbhUtaH ? sujAtarUpo'pi suSThu jAtarUpaM - suvarNaM yatra tathAvidho'pi / yathA nala: suSThu jAtaM-utpannaM rUpaM - saundaryaM yasya sa tathAvidhastathA'yamapi sujAtarUpaH paraM sAmyaM nApnoti / kathamityAha - yato nA'yaM kSatrAdbhavati sma, tathA bhogairna yuktaH / kimbhUtasya ? yasya kSatrakule prasUtiH - janma yasya sa tasya, tathA khalu-nizcitaM bhogAnzabdAdIn bhajatIti bhogabhAk tasya / ataH sAmye niSedhaH / siddhAnte tu, nakSatrANAM bhU:- sthAnaM, tathA nabhasi gacchanti ye te nabhogAH - devAstairyuktaH / kimaH sarvavibhaktyantAnvitacanau prayojyau / bhUzabdaH sthAnamAtravacana:, yathA "uTajAGgabhUmiSu" [ ] ityatra bhUmizabda iti / indravaMzA ||37|| For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uchAsaH ___ 51 tasya ca mahAmahIpate rasti sma prazastistabhbhaH2 sakalazrutizAstrazAsanAkSaramAlikAnAm, nyagrodhapAdapaH puNyakarmaprarohANAm3, AkaraH sAdhuvyavahAraratnAnAm, induH pArthivanItijyotsnAyAH, kandaH sakalakalAGakurakalApasya, sAgaraH samastapuruSaguNamaNInAm AlAnastambhazcapalarAjyalakSmIkareNukAyAH, sakalabhuvanavyApArapArAvAranaukarNadhAraH4, sudhAmbhonidhiDiNDIrapiNDapANDurayazaHkuzezayakhaNDamaNDitasaMsArasarAH5, sarAgIkRtasamasta pArthivAnujIvI, jIvitasamaH, prANasamaH, hRdayasamaH, . zarIramAtrabhinno dvitIya ivAtmA, kulakramAgataH9, saGakrAntidarpaNaH sukhaduHkhayoH, svabhAvAnurakta:, zuciH, satyapUtavAk10, kRtajJaH, brAhmaNaH sAlaGkAyanasya sUnuH11 zrutazIlo nAma mahAmantrI / tasya ca mahAmahIpateH-mahAnRpasya zrutazIlo nAmeti prasiddho mahAmantrI-bRhatsacivo astisma-AsIt / kimbhUtaH zrutazIlaH ? sakalA:-kRtsnAH yAH zrutayaH-vedAH zAstrANi ca-vyAkaraNAdIni tAnyeva zAsanAkSaramAlikA:-AdezavarNapaMktayaH, itthaM vidheyaM, itthaM na vidheyamityAdirUpAstAsAM prazastistambhaH / yathAM prazastistambhe likhitA zAsanAkSarapaMktiravicyutA bhavati tathA yasya hRdaye zrutizAstrANi smRtivazAdavinazvarANi santIti bhAvaH / tathA puNyakarmANyeva prarohA:-aGkurAsteSAM nyagrodhapAdapaH-vaTavakSaH / yathA nyagrodhapAdapAd bahavastadaGakurA utpadyante tathA'smAtpuNyakarmotpattiriti / tathA sAdhUnAM-satAM ye vyavahArAH, yadvA, sAdhavo ramyA ye vyavahArA:-vyApArAsta eva ratnAni teSAmAkaraHkhAniH / yathA AkarAd ratnAni jAyante tathA'smAt sadvyavahArA iti bhAvaH / tathA pArthivanItiH-nRpasatkavyavahAraH sa eva jyotsnA-kaumudI tasyA induH-candraH / yathendau jyotsnA vilasati tathA'sminnRpANAM nItayaH iti nRpanItivideva, kila nRpANAM sannyAye pravartanaM kArayediti / tathA sakalakalA eva aGkurakalApaH-prarohavRndaM tasya kandaH / yathA kandAt prarohANAmutpattistathA tasmAt sakalakalAnAmiti / tathA samastA ye puruSaguNAHzauryAdayasta eva maNayasteSAM sAgaraH / yathA sAgare maNayaH prApyante tathA'smin puruSaguNA iti / tathA capalA-anyatra gatvarI2 yA rAjyalakSmIH saiva kareNukA-hastinI tasyA AlAnastambhaH-bandhanastambhaH / yathA''lAnastambhena baddhA kareNurnAnyatra yAti tathA yena rAjyalakSmIH susUtritA nalaM vihAyA'nyaM nRpaM na saGakrAmatIti / tathA sakalA ye 1. tAsAM nAsti anU0 / 2. gatvarA anU0 / For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH bhuvanavyApArA:-bhUvyavahArAsta eva pArAvAra : - samudrastatra naukarNadhAra :- nAvikaH / yathA nAvikenA'bdhistIryate tathA yena bhUvyavahArAH sarve'pi tIrNAstatparicchedAt / karNadhArapadenaiva nAvikatve prApte nauzabdo hayaheSitAdivaduktapoSakaH / 'sakalabhuvanavyApAranaukarNadhAra' iti pAThe sakalabhuvanavyApAra eva nau:- beDA tatra karNadhAra iva yaH saH / yathA karNadhAreNa naurvyApAryante tathA yena bhUvyApArAH sarve'pi vyApAryante smeti bhAvaH / punaH kIdRk ? sudhAmbhonidhiH - kSIrAbdhistasya ye DiNDIrapiNDAH - phenarAzayastadvat pANDuraM yadyazastadeva kuzezayakhaNDaM - kamalavanaM tena maNDitaM - bhUSitaM saMsArasya ca sara upamAnaM, etAvatA'sya sarvatrA'pi yazo'stIti dyotitam / tathA sarAgIkRtAH - svasminnanurAgiNaH kRtAH samastAH pArthivasya nalasya anujIvina:- sevakA yena saH, sarve'pi nalasevakA asminnanurajyanta ityarthaH / tathA tasya nalasya 'jIvitasamaH prANasamaH' ubhayatrApyekArthaprayogeNAdhikyaM dyotyate, adhikaM nalajIvitatulya ityarthaH / tathA hRdayasamaH-cittatulyaH / kiM bahUcyate, zarIramAtreNa - kevalaM zarIreNa bhinnaH - pRthak dvitIya ivAtmA, vastutastayoreka evAtmA, paraM zarIrabhedena dvitIya iva pratibhAsate / eko nalaH zarIrAntargato dvitIyo'yaM zrutazIladehAntargato nalasyaivAtmetyarthaH / etAvatA tayoH parasparAnukUlatvaM dyotitam / tathA kulakrameNa-nalIyavaMzaparipATyA AgataH - prAptaH, nalavaMze pUrvamapyasyaiva pUrvajA mantriNa Asanniti / tathA nalasya sukhaduHkhayo: saGkrAnterdarpaNa:- AdarzaH / yathA darpaNe abhimukhyapadArthagata-yathAvasthitarUpasaGkrAntirbhavati tathA'sya hRdi nalIyasukhaduHkhayoH saMkramo jAyate / yadA nalasya sukhaM tadA'syApi sukhaM, yadA tasya duHkhaM tadA'syApi duHkhamiti bhAvaH / tathA svabhAvena-prakRtyA nale'nuraktaH - anurAgavAn, kadAcittatprAtikUlyAcaraNena nale sAnuzayo'pi vastutastasminnanurajyata evetyarthaH / tathA zuciH zuddhaH / tathA satyA - avitathA pUtA- nirdoSA vAk yasya saH / tathA kRtaM jAnAtIti kRtajJa: - parakRtopakAravettA / tathA brAhmaNa:-dvijavaMzotpannaH / tathA sAlaGkAyanasya mantriNaH sUnuH-putraH / 52 mitraJca mantrI ca suhRtpriyazca vidyAvayaH zIlaguNaiH samAnaH / babhUva bhUpasya sa tasya vipro, vizvambharAbhArasahaH sahAyaH // 38 // mitramiti / sa vipraH - zrutazIlanAmA tasya - bhUpasya nalasya mitraM ca babhUva, Apadi rakSakatvAt / tathA mantrI ca babhUva, sadbuddhidAyakatvAt / tathA suhRtbabhUva, sarvarahasyoktisthAnakatvAt / tathA priyazca babhUva, atyantarakSaNIyatvAt / tathA vidyAbhiH-zAstraiH, vayasA 1. saMsAra eva saro yena saH yazasaH kuzesayakhaNDaM saMsArasya' anU0 / 2. ekArthapadaprayogeNAdhikyaM anU0 For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uchvAsaH 53 ca-tAruNyena, zIlena ca-sadAcAreNa, guNaizca-audAryAdibhiH samAna:-tulyaH / yAdRzA nalasya vidyAdayastAdRzAH zrutazIlasyApyAsan / tathA vizvambharAyAH-bhuvo bhAraM-cintArUpavIvadhaM sahata iti vizvambharAbhArasaha: / IdRgvidhaH sahAyaH-sahacaraH / yathA nalo bhUbhAraM dhatte tathA'sAvapi // 38 // api ca api ceti punarvirodhadvAreNa mantriNaM vyAvarNayannAhabrahmaNyo'pi brahmavittApahArI strIyukto'pi prAyazo viprayuktaH / sadveSo'pi dveSanirmuktacitaH1, ko vA tAdRg dRzyate zrUyate vAre // 39 // brahmeti / brahmaNe-brAhmaNAya hito brahmaNyaH, "prANyaMgabrahmarathayavakhalatilamASavRSAd yaH" [si0 he0 sU0 7.1.37] yadanekArtha:-brahmaNyA brahmaNo hite / zanaizcare" [3 / 533] iti / brahmANaM vedaM vetti brahmavit, tathA tApaM-santApaM haratItyevaMzIlastApahArI / tathA striyA yuktaH, tathA prAyaza:-bAhulyena vipraiH-dvijairyuktaH / tathA sat-zobhano veSa:Akalpo yasya sa sadveSaH, tathA dveSAt-krodhAnnirmuktaM-doSarahitaM cittaM yasya sa dveSanirmuktacittaH / apiH-virodhe / yo brahmaNyo bhavati sa brahmavittApahArI-brahmasvApahartA kathaM syAt ? tathA yaH strIyuktaH sa kathaM viprayukta:-viyuktaH ? tathA yaH sadveSaH-dveSayuktaH sa kathaM dveSanirmuktacittaH ? iti, ttprihaarstuuktmev| tAdRk zrutazIlasama: anya: ko vA dRzyatevIkSyate' zrUyate vA ? na ko'pi, sa eva prakRSTaguNayukta ityarthaH / zAlinI // 39 // atha sa pArthivarestasminnamAtye parijanaparivaDhe prauDhapremaNi5 4nigUDhamantre mantriNi tRNIkRtastraiNaviSayarase saurAjyarAgajanane jananIyamAne janasya, sarvopadhAzuddhabuddhau nidhAya rAjyaprAjyacintAbhAramabhinavayauvanArambharamaNIye ramyaramaNIyajananayanahRdayapriye priyaGgubhAsi jitamadanamahasya-. pahasitasurAsurasaubhAgyayazasi vismApitasamastajanamahasi lasallAvaNyapuJja parAjitasamudrAmbhasi10 krAntikaTAkSitacandramasi vayasi vartamAno mAninImAnasarvasva:11 svayamanavarataM12 sakalasaMsArasukhasandohamanvabhUt / tathAhi 1. vIkSyate nAsti anU0 / For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: atha-anantaraM sa pArthivaH-nalastasmin amAtyaparijanasya-sacivalokasya parivRDhaH-svAmI tasmin zrutazIle mantriNi rAjyasya prAjya:-prabhUto 'yazcintAbhArastaM rAjyabhAraM nidhAya-nivezya / evaM vidhe vayasi-tAruNye vartamAnaH svayaM-AtmanA anavarataMajasraM sakalo yaH saMsArasukhasandoha:-viSayasukhAtizayastamanvabhUt-siSeve / kimviziSTaH pArthivaH? mAninyA:-mAnavatyAH striyo mAnasyA'haMkRteH sarvasvaM-sarvadhanamiva yaH saH, yaM dRSTvA mAninyA mAno'payAtItyarthaH / kimbhUte tasmin ? prauDhaM-pragalbhaM premaH-sneho yasmin sa prauDhapremA tasmin / tathA nigUDhaH-parairaparicchedyo mantraH rahasyAlocanaM yasya sa nigUDhamantrastasmin / tathA tRNIkRta:-tRNavadasAraH kRtaH2, strINAmayaM straiNo viSayarasa:-viSayarAgo yena saH tasmin, strISvanAsakta iti bhAvaH / straiNeti "strIpuMsAbhyAM naJ-snaau" [pA0 sU0 4 / 1 / 87] iti strIzabdAnaJ / tathA saurAjye-sunRpatibhAve yo rAgaH-anurAgastaM janayatIti saurAjyarAgajananastasmin / anena mantriNA tathA sacchikSA pradIyate, yathA rAjJaH sunRpatitve rAgassaMjAyate, rAjA sunRpo bhavatItyarthaH / tathA janasya-lokasya jananIvadAcaran3-jananIya-mAnastasmin / yathA jananI sutaM sAdhutayA pAlayati tathA'yaM janAniti / tathA amAtyAnAM bhayadharmArthakAmaizca yA parIkSA sA upadhA, sarvAbhirupadhAbhiH-mantriparIkSAbhiH zuddhA buddhiryasya sa tasmin / evambhUtaprabhUtAmAtyaguNopetetyarthaH / atha vayo vizeSaNAni, kimbhUte vayasi ? abhinava:-navyo yo yauvanArambhastena ramaNIye-ramye / tathA ramyo yo ramaNIjana:-strI-lokastasya hRdayanayanayoH priyaM-iSTaM yattat tasmin / tathA priyaGgaHphalinIlatA tadvadbhAH-kAyakAntiryasmistat priyaGgubhAstasmin / tathA jitaM - rUpasaundaryAnnijitaM madanasya maha:-tejo yena tat jitamadanamahastasmin / tathA apahasitaMtiraskRtaM surAsurANAM saubhAgyarUpaM yazo yena tat tasmin, tatsaubhAgyAt asmin saubhAgyamadhikamityarthaH / tathA vismA-pitAni-sAzcaryANi kRtAni samastajanamanAMsi yena tattasmin / tathA lasan-ullasan yo lAvaNyapuJjaH-lavaNimasamUhastena parAjitaM-jitaM samudrAnto yena tat tasmin / lAvaNyaM lavaNabhAvaH saundaryaJca / tathA kAntyA kaTAkSitaMnirAkRtaM / candramahaH-vidhujyotsnA yena tat kAntikaTAkSitacandramahastasmin / atra vayasaH zarIrApRthagbhUtatvAt zarIravizeSaNAnyapi vayasyupacaryante / atha sukhAnubhavanaprakAzan darzayati-tathAhIti / kadAcidanutpannaviSamaraNabhayo' garuDa ivAhitApakArI harivAhanavilAsamakarot / ___1. cintAbharaH anU0 / 2. tRNavadavasArIkRta: anU0 / 3. jananIvadAcarati anU0 / For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uchAsaH 55 kadAciccandramauliriva madanabANAsanAtimuktazarasaJchAditAyAM parvatabhuvi vijahAra / kadAcidacyuta iva zizirakamalAkarAvagAhanotpannapulakakorakitatanuranantabhogabhAksukhamanvatiSThat / kadAcinnalinayoniriya rAjasabhAvasthitaH prajAvyApAramacintayat / kadAcinmayUra iva kAntonnamatyayodharamaNDalIvilAsena harSamabhajat / kadAcinnakSatrarAzirivAzcinyA senayA sahitaH1 mRgAnusArI bahuzaSyavanamArga2 babhrAma / kadAcidAJjaneya ivAkSavinodamanvatiSThat / kadAcid vAnarezvara iva sugrIvo vaidehIti bruvANasyAlaghukAkutsthasyArthinaH prArthanA kriyatAM saphaleti vAnarapuGgavAnAdideza / kadAcinmakaraketana iva sumanaso mArgaNAn vidhAya svasyaguNaM3 karNapUrIcakAra / kadAcidambhonidhirivoccaiHstananAbhiramyAH, kRtAnimiSanayanavibhramAH4, sakandarpAH siSeve velAvilAsinIH / kadAciddazaratha ivAyodhyAyAM puri sthitaH sumitropeto ramamANarAmabharataprekSaNena kSaNamAhlAdamanvabhUt / evamasya sakalajIvalokasukhasantAnamanubhavato yAnti dinAni / kadAcit-kasmizcit kAle nalo 'harivAhanavilAsaM' hariH-azvastasya vAhanaMvAhyAlIpravarttanaM tadeva vilAsastaM akarot / kimbhUtaH ? na utpannAH-saJjAtA viSamA-ugrA raNabhI:-yuddhabhayaM yasya saH / tathA ahitAnAM-zatrUNAM apakArI-apakartA / ka iva ? garuDa iva / yathA garuDa:-tAryo hare:-viSNorvAhanavilAsa:-vAhanalIlAM taM karoti, vAhanatvaM bhajata ityarthaH / kimbhUtaH ? na utpannaM viSAnmaraNabhayaM yasya saH / tathA ahInAM-sarpANAM tApaMsantApaM karotItyevaMzIlo-'hitApakArI, tadbhakSakatvAt / For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: tathA kadAcinnalaH parvatabhuvi-girikSoNyAM vijahAra-cikrIDa / vipUrvo haratiH krIDAyAM varttate, yaduktaM kriyAkalApe-"krIDati viharati ramate khelati khelayati ceti khelArthA" [ ] iti / kimbhUtAyAM parvatabhuvi ? madana:-sikuko roDhA' dhattUro vA, bANaHvRkSavizeSaH, asana:-priyakaH, atimuktaka:-vAsantI, zaraH-muJjastato dvandve taiH samyakchAditAyAM-AvRtAyAM / ka iva ? candramauliriva zambhuriva / yathA zambhuH parvatAd bhavati smeti parvatabhUstasyAM parvatabhuvi gauryAM viharati-krIDati / kimbhUtAyAM parvatabhuvi ? madana:kAmastasya bANAsanaM-dhanustena atimuktA eva, atimuktAH, "svArthe kaH" [ ] pratikSiptA ye zarAH-bANA unmAdana-mohanAdayastaiH saMchAditAyAM-vidhuritAyAM madanAkulAyAmityarthaH / tathA kadAcinnalaH zizirA ye kamalAkarA:-sarAMsi teSAmavagAhanena-avaloDanena utpannA ye pulakAH-romAJcAstaiH korakitA-kuDmalitA tanuH-zarIraM yasya, IdRgvidhaH san anantAn-bahUn bhogAn-vilAsAn bhajatIti anantabhogabhAk sukhaM-AnandamanvatiSThatakarot, vaiSayikasukhaM babhAjetyarthaH / yathAre kamalAnAmAkaraH-vanaM / ka iva ? acyuta ivaviSNuriva / so'pi anantasya-zeSasya bhogaM-ahikAyaM bhajatIti anantabhogabhAk sukhamanutiSThati / kimbhUto'cyutaH ? ziziraH-zItalaH samudrotpannatvAt kamalAyAHkorakitA tanuryasya sa tathAvidhaH / / tathA kadAcinnalo rAjasabhAyAM-nRpasadasyavasthitaH prajAvyApAra-prakRtivyavahAraM acintayat, janAnAM satyAsatyAdivivekamakarot / ka iva ? nalinayoniriva-brahmeva, so'pi rAjasabhAve-rajo guNe sthitaH san prajAvyavahAraM-lokanirmANaM cintayati / / tathA kadAcinnalaH kAntAnAM-aGganAnAM unnamantI-yauvanabharAduccairjAyamAnA yA payodharamaNDalI-stanapaMktistasyA vilAsena-upabhogena harSa-pramodamabhajat / ka iva ? mayUra iva, so'pi kAntA-kAmyA unnamantI-varSaNAya praguNI bhavanti yA payodharamaNDalI-meghamAlA tasyA avalokane yo vilAsaH-nRtyaM tena harSaM bhajati / / __tathA kadAcinnalaH azvAH-santyasyAmiti azvinI tayA senayA sahitaH-yuktastathA mRgAn anulakSIkRtya saratIti mRgAnusArI-mRgAnugAmI san bahUni zaSpANi-bAlatRNAni yatredRgvidhaM vanamArga-vanapathaM babhrAma-abhrAmyat / ka iva ? nakSatrarAziriva-bhapaMktiriva, so'pi bahuza:-bahuprakAraM pavanamArga-nabho bhramati / kimbhUtaH ? azvinyA nakSatreNa sahitaH / kimbhUtayA azvinyA ? saha inena-raviNA vartata iti senA tayA / punaH kimbhUtaH ? mRgaM 1. sikuko reDDa anU0 / 2. yasya sa anU0 / 3. yadvA anU0 / 4. samudrotpannAyAH / For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH 57 mRgazIrSa anusaratIti mRgAnusArI / atra pakSe, pakArAtprAk visarjanIya upadhmAnIyo vA, zaSpapade tu SakAra eva, tadevaM rUpabhede'pi zrutisAmyAnna doSa iti kavisamayaH / tathA ca caNDasiMhakRte zrIcaNDikAcarite mahAkAvye puSpAdapAmiha sadAdhigame samRddhyA''puH pAdapAH phalabharAcca vinamrabhAvam / puSpAdapApi dadhato munivatsujanmA puSpAdapAti madhusAdhumadhuvrataughAH // [ ] apAM-jalAnAmadhigame-prAptau satyAM puSpAt-kusumAt phalabharAcca-phalAtizayAt yA samRddhistayA pAdapAH-taravo vinamrabhAvamApuH ! samRddhau hi namratA syAt, jalAdhigamaH puSpaphalAnAM hetuH, tAni ca samRddhaH sA ca namratAyA iti / tathA puSpANAM at-bhakSaNaM tayA apApi-pAparahitaM zobhanaM janma yathA munayo dadhati tadvadeva ete'pi madhuvrataughAH sujanma dhArayantaH santo madhuH-makarandamapuH-pibanti sma / pAdaiH-aMhibhiH pAdeSu-mUleSu vA patantyabhIkSNamityanena madhuprAcuryoktiH / / atrAyukpAdayoH SakAra eva, yukpAdayozca visarga upadhmAnIyo vA na tu SakAraH, paraM zrutisAmyAdadoSaH / evaM visargajihvAmUlIyaSakAreSvapi, yathA "ye sahajaniSkalaGkAcArA api bhAnti nistri kUTagamAt / sudhiyaH kASThAdazakandharAdhikaM sapadi te'znuvate // " [ ] sahajaH-akRtrimo niHkalaGka:-nirdoSa AcAro yeSAM tathoktAH sudhiyaH kASThAdazakaM digvatkandharaiH parvatairadhikamaznuvate-prApnuvanti / strINAmabhAvo nistri kUTa-chadma tasya gamaH-bhraMzaH kUTagamaH, nistri ca kUTagamazca nistrikUTagamamiti samAhAradvandvaH / etena jitendriya-yatvoktiH / apiH-virodhe / yeSAM kila sahajasvarNAyAM laGkAyAM cAraH-gatiH, te kathaM trikUTAcalagamanAbhAvena bhAnti, dazakandharaH-rAvaNaH kASThA:-dizaH / atra svArthe niSkazabde Sa eva, ni:kalaGkapakSe jihvAmUlIyavisargau / tathA kadAcinnalaH akSaiH-prAsakaivinodaM-krIDAmanvatiSThat-akarot / ka iva ? aJjanAyA apatyaM AJjaneyaH-hanumAn sa iva / so'pi akSasya-rAvaNAtmajasya vinodaM-vadhaM cakAra / tathA kadAcit sugrIvaH-zobhanA grIvA yasya sa nalaH vaiH-sphuTaM dehIti bruvANasya 1. eva nAsti anU0 / 2. tasya nAsti anU0 / For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 damayantI-kathA-campU: kathayataH, tathA A-samantAt ladhvyAM kAkau-bhinnakaNThadhvanau tiSThatIti AlaghukAkutsthastasya yAJcAvazAt svarabhedavato'rthita:-yAcakasya prArthanA saphalA kriyatAM, ityamunA prakAreNa narapuGgavAn narazreSThAnAdideza:-AdiSTavAn / vA-samuccaye / ka iva ? vAnarezvara iva / yathA vAnarezvaraH-kapIzaH sugrIvaH-AdityasUnuH he vaidehi ! sIte' ! iti bruvANasya pralapataH alagho:-guroH kAkutsthasya-rAmasyArthinaH-saprayojanasya prArthanA saphalA kriyatAmiti vAnarapuGgavAn-kapimukhyAn niyuktavAn / kAkutsthetyatra zleSatvAd varNalopo na doSAya / ___ tathA kadAcinnalo mArgaNAn-yAcakAn iSTArthasampAdanena sumanasa:-saumanasya yuktAn vidhAya svasya guNaM tyAgAkhyaM jagato'pi ko-pUryete aneneti karNapUraH, akarNapUraM karNapUraM kRtavAniti karNapUrIcakAra / sarvasyApi jagato mArgaNaiH svaguNaM zrAvayAmAsetyarthaH / ka iva? makaraketana iva-manmatha iva / yathA makaraketanaH sumanasa:-puSpANi mArgaNAn-zarAn vidhAya svaguNaM-nijajyAM karNapUrIkaroti-AkarNAntamAkarSati / tathA kadAcinnala uccaiH-atizayena unnatAbhyAM stanAbhyAM-payodharAbhyAM nAbhyAM ca rmyaaH| tathA kRtA animiSA-nirnimeSA nayanavibhramA-netralIlA yAbhistAH / tathA sakandarpAH-sakAmA velAyAM-vArake vilasanti bhogAya upatiSThanta ityevaMzIlA velAvilAsinyastAH siSeve / ka iva ? ambhonidhiriva-abdhiriva / so'pi velA-ambhovRddhI: sevate / kimbhUtAstAH ? uccaiH-adhikAH tathA stananena-zabdanenAbhiramyAH3 / tathA kRtamanimiSANAM matsyAnAM nayanaM-prApaNaM yaistathoktAH vividhA bhramA-AvartA yAsu tAH / tathA kaM-jalaM tasya darpaNa-mokSeNa saha vartanta iti sakandarpAH / dRpermocanArthatvAt / "kaM ziro'mbu sukheSu syAttatraiva ca kamavyayam" ityekAkSaramAlA [rAghava0 ekAkSarakANDa21] / tathA vilasantyabhIkSNamiti vilAsinyastAH / ___ tathA kadAcinnala: na paryoddhaM zakyA ayodhyA tasyAM niSadhAyAM puristhitaH, tathA sumitraiH-zobhanasuhRdbhirupetaH-sahitaH san ramamANA-vilasantyo rAmAvilAsinyo yatredRgvidhaM yadbharataprekSaNaM-bharatoktasaGgItaM tena krIDAvizeSeNa kSaNaM-muhUrtaM AhlAdanaM-pramodamanvabhUtanubabhUva / ka iva ? dazaratha iva / yathA dazaratha ayodhyAyAM-ayodhyAnAmnyAM nagaryAM sthitaH, tathA sumitrayA-lakSmaNamAtrA sahitaH san ramamANau-krIDAM kurvANau yau rAmabharatau tayoH prekSaNena-avalokanena AhlAdamanubhavati sma / evaM-amunA prakAreNa asya-nalasya saphalaM yajjIvalokasya sukhaM-viSayasaukhyaM tasya 1. sIte nAsti anU0 / 2. manmatha iva nAsti anU0 / 3. zabdena abhiramyA: anU0 / For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uchAsaH santAnaM-pravAhamanubhavataH-nirvizato' dinAni yAnti-gacchAti / "santAno'patyagotrayoH / saMtatau devavRkSe ca" ityanekArthaH [3 / 459] / santati:-pravAhaH / ___ atha kadAcidunnamatpayodharAntarapataddhArAvalIvirAjitAH, kamaladalakAntanayanAH, suracApacakravakrabhuvaH, vidyunmaNimekhalAlaGkAradhAriNyaH, zijAnAmuktAhaMsakAH1, prauDhakareNusaMcArahAriNyaH, kamrakandharAH, tiraskRtazazAGkakAntikalApoccamukhamaNDalAH sakalajagajjegIyamAnaguNa2mimamanupamarUpalAvaNyarAzirAjitaM rAjAnamavalokayitumivAvataranti sma varSA:3 / atha-anantaraM kadAcit-kasminnapi samaye imaM rAjAnaM-nRpaM nalamavalokayitumivaIkSitumiva varSA avataranti sma / varSAzabdagatastrItvena varSANAM sAkSAt strItvamadhyavasitaM / tatazcobhayatra zleSaH / kimbhUtA varSAH ? unnamantaH-varSaNAya praguNIbhavanto ye payodharAHmeghAsteSAmantare-madhye patantI yA dhArAvalI-jalapAtazreNistayA virAjitAH / striyaH kIdRzyaH? unnamantau yau payodharau-stanau tayorantare-madhye patantI-krIDanti yA hArAvalImuktAlatAzreNistayA virAjitAH / yadvA, unnamatpayodharayoranta:-madhye apatanta atisaMhatonnatatvAt / apravizanto hArA yAsAM tAH / tathA valIbhiH-udaralekhAbhirvirAjitAH, tataH karmadhArayaH / tathA kimbhUtA varSAH ? kamaladalAnAM kAntaM-iSTaM nayanaM-ativAhanaM yAsAM tAH / punaH kimbhUtA varSAH ? suracApacakraM-indradhanurmaNDalaM tadeva vakre-dhruvau yA sAM tAH / strIpakSesuracApacakravat vakre-kuTile bhruvau yAsAM tAH / punaH kimbhUtAH ? vidyudeva maNimekhalA yAsAM tAH / tathA'laM-atyarthaM kasya-jalasya AraM-vegaM dhArayantIti / yadvA, karasya samUhaH kAraM tasya rAjadeyAMzavRndasya dhAriNyaH / yadvA, kAra iti rAjadeyAMza nAma, yadanekArthaH"kAro balau vadhe yatne himAdrau nizcaye yatau" [2 / 412] iti / varSA hi sasyAdyutpattisAdhakatvAt kArasyApi sAdhanaM bhavati / pakSe, striyaH kimbhUtAH ? vidyotamAnamaNikAJcIbhUSaNadhAriNyaH / punaH kimbhUtA varSAH ? ziJjAnA:-garjantyaH tathA muktA-mAnasaM pratisthApitAre haMsAyakAbhistAH / yadvA, haMsebhyo muktAni muktahaMsAni-haMsarahitAni / niSThAntaM prAkprayujyate / IdRgvidhAni kAni-jalAni yAsu tAH, tatsamaye haMsAnAM mAnase gamanAt / pakSe, striyaH kimbhUtAH ? ziJjAne-zabdAyamAne Amukte-baddhe haMsake-caraNAbharaNe yAsAM tAH / punaH kimbhUtA varSAH ? pravahati smeti prauDhaM "kartari ktaH" [ ] / pravAhApannaM yat 1. nirvizamAnasya anU0 / 2. nRpaM nAsti anU0 / 3. prati prasthApitA anU0 / For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 damayantI - kathA - campUH kaM- jalaM tena reNusaJcAraM - rajaH prasaraM harantyabhIkSNamiti prauDhakareNusaJcArahAriNyaH / pakSe, kimbhUtAH striyaH ? prauDhA - pragalbhA yA kareNuH - hastinI tasyAM saJcAravad-gamanavat saJcAreNa-gamanena hAriNyaH - manojJAH / " zAkapArthivAditvAt" [pA0sU0vA0 178 ] madhyamapadalopIsamAsaH / tathA kaM- jalaM dharanti kandharAH - meghAH kamrAH - ramyAH kandharA, yAsu tAH kamrakandharAH / pakSe, striyaH kIdRzyaH ? kamrA - manojJA kandharA - grIvA yAsAM tAH / punaH kimbhUtA varSA : ? tiraskRtA - AcchAditA zazAGkakAntiH- candrarociryAbhistAH / tathA kAyapAnIyAya lApAH kalApA:- kuTumbIjanagIyamAnarAsakAstairuccamukhA- meghAvalokanAyonmukhA maNDalA-dezA yAsu tA:, pazcAt karmadhArayaH / pakSe, striyaH kimbhUtAH ? tiraskRtaH -nirjitaH zazAGkakAntikalApa:-candrakAntisamUho yena tat / IdRzaM uccaM - utkRSTaM unnatakapolaM vA, mukhamaNDalaM- mukhabimbaM yAsAM tAH / kimbhUtaM rAjAnam ? sakalajagatA- -samastalokena jegIyamAnA- atizayena rAgavad- dhvaninoccAryamANA guNA yasya sa tam / punaH kimbhUtaM ? anupama:-adbhuto yo rUpalAvaNyarAziH-rUpasaundaryasamUhastena rAjitastam / punarvarSAvarNanamevAha-- yatra - 1 AkarNya smarayauvarAjyapaTahaM jImUtanUladhvaniM', nRtyatkekikuTumbakasya dadhataM mandrAM mRdaGgakriyAm / unmIlannavanIlakandaladalavyAjena romAJcitA, harSeNeva samucchritAnvasumatI dadhe zilIndhradhvajAn // 40 // api ca yatreti / yatra varSAsu / AkarNyati / zArdUlavikrIDitavRttam / vasumatI - bhUH samucchritAn-uccAn zilIndhrA- bhUmisphoTA eva dhvajA:- patAkAstAn dadhre - dhArayAmAsa / utprekSyate - harSeNeva - mudeva, anyo'pi yo hRSTo bhavati sa samucchritAn dhvajAn dhatte / kiM kRtvA ? jImUtasya - meghasya nUtaH-stuto yo dhvanistaM ghanagarjitaM AkarNya - zrutvA / "NUt stavane" [pA0 dhA0 1488] / kimbhUtaM ghanagarjitaM ? yuvA cAsau rAjA ceti yuvarAjastasya bhAvo yauvarAjyaM, smarasyakAmasya yauvarAjye paTaha iva yaH sa tam / kAmasya taruNarAjatvapaTahopamaM rAjyAbhiSeke hi paTahavAdanamucitaM / tathA nRtyatkekinAM vitatakalApakaraNapravRttakalApinAM yatkuTumbakaM For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 prathama ucchvAsa: putrakalatrAdi tasya mandrAM - gabhIrAM mRdaGgakriyAM - mRdaGgavAdanavidhiM dadhataM - dadhAnaM, nRtye kila mRdaGgadhvaninA bhAvyam / kimbhUtA bhU: ? unmIlanti - vikasanti yAni navAni - nUtanAni nIlAni - haricchavIni kandalAni ca - prarohAH dalAni ca - patrANi navanIlakandaladalAni teSAM vyAjena chalena romAJcitA - pulakitA // 40 // api ceti / punarvarSAvarNanamevAha parNaiH karNapuTAyitairnavarasaprAgbhAravisphAritaiH, zRNvanto madhuraM dyumaNDalamilatmeghAvalIgarjitam / zAkhAgragrathamAnasaurabhabharabhrAntAlipAlidhvajAstoSeNeva vahanti puSpapulakaM dhArAkadambadrumAH // 41 // atha krameNa parNairiti / zArdUlavikrIDitam / dhArAkadambadrumAH puSpameva pulakaM- romAJcaM vahantidhArayanti / utprekSyate--toSeNeva - harSeNeva, anyo'pi, harSeNa pulakito bhavati / dvividhA ha kadambA:- eke 1dhUlikadambA, apare dhArAkadambAstatra ye vasante puSpanti te dhUlikadambakA: 2, ye punarvarSAsu puSpanti te dhArAkadambA iti / atha harSahetumAha- kiM kurvanto dhArAkadambA: ? karNapuTAyitai:- karNapuTopamaiH patraiH kutvA madhuraM - mRSTaM dyumaNDale - nabhastale milantI-niviDIbhavanti yA meghAvalI - ghanapaMktistasyA garjitaM stanitaM zRNvanta:AkarNayantaH / kimbhUtaiH parNai: ? navarasaprAgbhAreNa nUtanajalasamUhena visphAritAnivikAsitAni yAni tAni tathA tai:, anyo'pi navarAgaprAgbhAravisphAritena karNapuTena dyumaNDalAt-svargamaNDalAt milatyA yoSitaH zabdaM zRNotyeveti chAyArthaH / kimbhUtA dhArAkadambadrumAH ? zAkhAgre grathamAnA milantaH tathA saurabhabharAt - saugandha prAcuryAt bhrAntAHupari paryaTantazca te alayazca ta eva pAlidhvajAH - prasiddhacihnAni yeSAM te 'grantha bandhane " [pA0 dhA0 1970] iti yau caurAdikAdvikalpena grathituM zIlA iti " zAnaci" grathamAnAH / yatkavirahasye gAthAM grAthayati grathatyavirataM zlokAMzca lokottarAn, gadyaM granthayati sphuTArthalalitaM yo nATakaM granthati / 1. dhUlI anU0 / 2. dhUlIkadambA: anU0 / 3. saugandhya anU0 / For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 damayantI-kathA-campU: granAti zrutizAstrayovivaraNaM granthAnanekAMzca yaH, svacchaM yasya manaH svabhAvasaralaM no granthate kutracit // [ asmAdAtmanepadamapi / tathA ca ] "vahati jalamiyaM pinaSTi gandhA-niyamiyamudgrathate srajo vicitrAH / muzalamidamiyaM ca pAtakAle, muhuranuyAti kalena huGktena" // 41 // [ ] atha krameNa yajjAtaM tadAha nIraM nIrajanirmuktaM nIrajaskaM bhuvastalam / jAtaM jAtilatApuSpagandhAndhamadhupaM vanam // 42 // nIramiti / zlokaH / nIraM-jalaM nIrajanirmuktaM-ambhojavihInaM jAtaM / tathA bhuvastalaM bhUtalaM nirgatAni rajAMsi yasmAttannIrajaskaM-ni:pAMzujAtam / tathA vane? jAtilatApuSpANAM-mAlatIkusumAnAM yo gandhaH-saurabhyaM tena andhAH-AkulA madhupA:-alayo yatra tattathAvidhaM jAtam / / 42 / / api ca dhutakadamba kadambakaniSpatannavaparAgaparAgamamantharAH / hRtatuSAratuSAre ratirAgiNAM, priyatamA maruto maruto vavuH // 43 // api ca / dhuteti / drutavilambitavRttam / maruta:-parvatAt maruto-vAyavo vavu:vAnti sma / kimbhUtA marutaH ? dhutA:-kampitA ye kadambA:-taruvizeSAsteSAM yatkadambakasamUhastasmAnniHpatan-ni:saran yo navaH parAga:-pauSpaM rajastasya para:-prakRSTo ya Agama:saGgamastena mantharA:-mandAH, bhArodvahane hi mandagatireva syAt / etAvatA vAyUnAM saurabhyaM mAndyaM coktam / punaH kimbhUtAH ? hRtAH-UDhAH tuSArANAM-zIkarANAM tuSA:-kaNAH yaiste tathAvidhAH, etAvatA zaityamasUci / tathA ratau-surate rAga:-abhilASo vidyate yeSAM te ratirAgiNasteSAM priyatamA-atidayitA: tajjanyazramAya netRtvAt / "ratiH smarastriyAM rAge rate" ityanekArthaH [2 / 194] / maruta iti "paJcamyAstasil" [pA0 sU0 5 / 37] "maruH parvatadezayoH" ityanekArthaH [2 / 458] // 43 // 1. vanaM anU0 / For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uchvAsaH tatazca tiraskRtataraNitviSi, vigaladvArivipuSi, zAntacAtakatRSi, nirvANavAravapuSi, mAninImAnagrahagranthimuSi, janitajavAsakazuSi, vidhavavadhUvidviSi', vardhitamaNDUkahaSi, mudritacandramasi, nidrANapaGkajasarasi2, svAdhInapriyapreyasi3, proSitakalahaMsavayasi , naSTanakSatramaNDalamahasi, mecakitanabhasi, niSpatannIparajasi, sphuTatkuTajarajaHpuJjapiJjaritASTadigbhAgabhAsi', bhAsurasuracApacakrabhRti, mayUramadakRti, mahiSazoSahati, vistaratsariti, zAdulahariti6, vidyotamAnavidyuti, vahanmandameghaGkara maruti, hRSyatkRSANayoSiti, puSyatketakIgandhapAnamattamadhukRti, prodbhUtabhUruhi, daridranidrAdruhi, sagarvagoduhi, kadambastambAlambimadhulihi, muditamadanAdRhAsAyamAnaghananAdamuci, 'pacyamAnajambUphalazyAmalitavanAntararuci, racitapAnthasArthazuci, zrUyamANamadamadhuramayUravAci, vinidrakozAtakIzAlini, yUthikAjAlini, navamAlikAmAlinI, kandalabhAji, pacyamAnajambUtaruvanarAjibhrAji, bhikSAkSaNakSapita parivrAji, zAntasAraGgaruji, nIDanirmANAkulabalibhuji, sAndrendragopayuji, zcyotattamAladhArAgRhasadRzi, zyAmAyamAnadazadizi, divApi zrUyamANarajanizaGkAkula11cakravAkacakrakruzi11, zakaTasaJcArarudhi, pallavitavIrudhi, vizrAntajiSNukSmApAlayudhi, kSINokSakSudhi, kSIrasamudranidrANabANabAhucchidi, sindhurodhobhidi, davadahananudi, virahimanastudi12, janitajanamudi, tApicchacchAyAnucchedini, channakuTImadhyabadhyamAnavAjini, vikasitabakulavanavirAjini13, sIrasImantitagrAmasImani, vijayamAnamanojanmani, jAte jagajjIvini, jImUtasamaye kadAcidanambhasi14 divase mRgayAvanapAlakaH pravizya rAjAnaM vijJapayAmAsa15 / tatazca [iti] / tataH-anantaraM evaMvidhe jImUtasamaye-meghavarSaNakAle jAte-sati kadAcit-kasmiMzcit anambhasi-pAnIyavarSaNarahite divase mRgayAvanaM-AkheTakakAnanaM pAlayati-rakSatIti mRgayAvanapAlakaH pravizya-rAjyasabhAntargatvA rAjAnaM-nalaM vijJapayAmAsa For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 damayantI-kathA-campU: vijJaptavAn / kimbhUte jImUtasamaye ? tiraskRtAH-AcchAditAstaraNitviSaH-ravikAntayo yena sa tasmin / tathA vigalantyaH-sravantyo vArivipuSaH-ambha:kaNA yasmin sa tathA tasmin / tathA zAntA-nivRttA cAtakAnAM tRT-tRSA yasmin sa tasmin, tathA nirvANAni-zAntAni vAraNAnAM-hastinAM vapUMSi-tanavo yasmin sa tasmin, kariNAM tadaiva dehadAhanivRtteH / tathA mAninyA:-mAnavatyA yo mAnagraha:-priyAnabhimukhapravRttiH sa eva granthistaM muSNAti-haratIti mAninImAnagrahagranthimuT tasmin, varSAsamaye hi mAninyo mAnaM parityajya priyAnukUlA bhavantIti / "priyAparAdhasUcikA ceSTA mAnaH" [ ] iti AnandalaharIvRttau / tathA zoSaNaM zuTa kvip, janitA javAsakAnAM-tarubhedAnAM zuT-zoSaNaM yena sa tasmin / tathA vidhavAnAM-mRtabhartRkANAM vadhUnAM-strINAM vidviT-ahito vidhavavadhUvidviT tasmin, tadAnI tAsAM priyaviraheNa duHkhotpatteH / tathA vardhitA-vRddhi prApitA maNDUkAnAM-bhekAnAM hRT-harSo yena sa tasmin, kvip pratyayAntaH / tathA mudrita:-AvRtazcandramA yena sa tasmin / tathA nidrANAni-naSTAni paGkajAni yatregvidhAni sarAMsi yasmin sa tathA tasmin, tadAnIM kamalAnAmanutpatteH / tathA svAdhInAH-svavazAH priyA:-striyo yeSAM te IdRgvidhAH preyAMsa:bhartAro yasmin sa tasmin, tadAnIM virahavaiklavyamasahiSNubhiH priyaiH svapriyA vazaM nIyante ityarthaH / yadvA, svAdhIna: priyANAM sannihitanArIkANAM preyAniSTo yaH sa tasmin / tathA proSitAni-mAnasaM prati gatAni kalahaMsavayAMsi-rAjahaMsapakSiNo yatra sa tasmin, tadAnIM pAnIyakAluSyAt / tathA naSTaM-gataM nakSatramaNDalasya-uDuvRndasya maha:-tejo yasmin sa tasmin / tathA mecakitaM-kRSNIkRtaM nabho yena sa tasmin, tadAnIM meghAnAM kAryAt / tathA niSpatan-niHsarannIpAnAM-taruvizeSANAM rajaH-parAgo yasmin sa tasmin, tadAnIM hi te puSyantIti / tathA sphuTanti-vikasanti yAni kuTajAni-kuTajapuSpANi teSAM yo rajaHpuJjaHparAgarAjistena piJjaritA-piGgalIkRtA aSTadigbhAgeSu bhAH-chaviryasmin sa tasmin / tathA bhAsuraM-dIpyamAnaM yatsuracApacakra-indradhanurmaNDalaM tadbibhartIti bhAsurasuracApacakrabhRt tasmin, tadAnImeva tasyotpatteH / tathA mayUrANAM madaM-harSa karotIti mayUramadakRt tasmin / "madoretasyahaMkAre madye harSebhadAnayoH" ityanekArthaH [2 / 234] / tathA mahiSANAM zoSaM-tApaM haratIti mahiSazoSahRt tasmin / tathA vistarAH-pAnIyapracurAH sarita:-nadyo yatra sa tasmin / tathA zAdvalA-nIlA haritastRNAni yatra sa tasmin / tathA vidyotamAnA-jalaprAcuryAdbhAsabhAnA vidyuto yatra sa tasmin / tathA vahanvAn mandaH-zanairmeghaGkaraH-jaladavarSaNAnukUlo marutvAyuryatra sa tathA tasmin / "meghartibhayeSu kRJaH" [pA0 sU0 3 / 2 / 43] iti khac rivatvAnamumAgamaH / tathA hRSyantya:-pramodaM prApnuvantya:2 karSakANAM-kRSIbalAnAM ghoSita: 1. hRSyatyaH anu0 / 2. prAptavatyaH anU0 / For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uchAsaH striyo yatra sa tasmin / tathA puSpantyaH-vikasantyo yAH ketakyastAsAM gandhapAnena saurabhyagrahaNena mattA-hRSTAH madhukRto layo yatra sa tasmin / tathA prodbhUtAH-saJjAtA bhUruhaH-taravo yatra sa tasmin / tathA daridrANAM-akiJcanAnAM nidrAyai druhyatIti daridranidrAdruT tasmin, tadAnIM teSAM dAridryopahatatvenA''cchAditagRhAbhAvAt kutaH zayanamiti / tathA sagarvAH-dRptAH goduhaH-gopAlA yatra sa tasmin / tathA kadambastambAn-kadambagucchAn Alambante-Azrayanta iti kadambastambAlambinaH, IdRgvidhA madhuliha:-madhupA yatra sa tasmin / tathA muditaH-hRSTo yo madana:-kAmastasya aTTahAsa ivAcaran aTTahAsAyamAno yo ghananAdaH-meghadhvanistaM muJcatIti muditamadanATTahAsAyamAnaghananAdamuk tasmin, tadAnIM kAmasyAdhikyAt asau megho na garjati, manye-madana eva dRpto'TTahAsaM vidhatta iti bhAvaH / tathA pacyamAnAni-paripAkaM gacchanti yAni jambUphalAni taiH zyAmalitA-mecakitA vanAntarANAM-vanamadhyabhAgAnAM ruk-kAntiryasmin sa tasmin, tatphalAnAM kRSNatvAt / tathA racitA-kRtA pAnthasArthasya-pathikasamUhasya zuk-zoko yena sa tasmin, priyAvirahitatvAt / tathA zrUyabhANAH-AkarNyamAnA madena-harSeNa madhurA-mRSTA mayUravAcaH-kekA yatra sa tasmin / tathA kozAtakyAH-paTolikAyAH phalAni kozAtakyaH, vinidrA-vihasitA yAH kozAtakyastAbhiH zAlayate-zobhate'vazyamiti vinidrakozAtakIzAlI tasmin / "zal Dak zlAghe" [ ] harItakAdibhyazca [pA0 sU0 4 / 3 / 167] iti phalapratyayasya lup / tathA yUthikAnAMmAgadhInAM jAlaM-samUho vidyate yasmin sayUthikAjAlI tasmin / "ati ini Thanau" [vA0 pA0 sU0 5 / 2 / 115] / tathA navamAlikAnAM saptalAlatAnAM mAlA-paMktividyate yasmin sa navamAlikAmAlI tasmin / "vrIhyAditvAt iti" [pA0 sU0 5 / 2 / 116], tathA kandalAniprarohAn bhajatIti kandalabhAk tasmin / "kladu rodanAhvAnayo" [si0 hai0 dhA0 317] "mRdikandikaNDi" [ ] ityAdinA kanderalaH / tadAnIM kandalotpateH / tathA pacyamAnApariNatimAsAdayantI bahulIbhavantI yA jambUtaruvanarAjistayA bhrAjate-zobhata iti pacyamAnajambUtaruvanarAjibhrAT tasmin / pacyamAneti "karma kartari yak" [ ] / tathA bhikSAkSaNe-bhikSAvasare bhikSArthaM kSapitA:-itastataH preritA: parivrAjo yena sa tasmin, tadAnIM hi teSAM bhikSAdurlabhA varSAdhikyAt / "kSapaNa preraNe," [pA0 dhA0 2093] caurAdikaH / tathA zAntA-nivRtA sAraGgANAM-hariNAnAM ruk-rogo yasmin sa tasmin, tadAnImeva teSAM tRSAnivRtteH / tathA nIDAnAM-kulAyAnAM nirmANe-niSpAdane AkulA-vihastA balibhujaHkAkA yatra sa tasmin / tathA sAndrA:-ghanA ye indragopA:-kSudrAraktajantavastAn yunakti-taiH 1. hRSTA anU0 / For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 damayantI-kathA-campU: sahito bhavati yaH saMsArendra gopayuk tasmin / tathA zcyotat-kSarat tamAlAnAM sambandhi yaddhArAgRha-jalayantragRhaM tena sadRk tasmin, tamAlAnAM dhArAgRhasya kRSNAbhatvAjjalakSaraNAcca sAmyaM jImUtasamayasya / tathA zyAmAyamAnAH-zyAmI bhavantyo dazasaMkhyA: diza:-harito yatra sa tasmin / tathA divApi-dinepi zrUyamANA-AkarNyamAnA rajanizaGkayA AkulA-vyagrA ye cakravAkAzca cakravAkyazca "pumAMstriyetyekazeSe / " [pA0 sU0 1 / 2 / 67] cakravAkAHrathAGgAsteSAM yaccakraM-vRndaM tasya kruTa-virahazabdo yatra sa tasmin, tadAnIM meghAvRtatvena dinepi teSAM rAtribhrAntirutpannA, ataeva virahitAH parasparaM Ahvayanta iti bhAvaH / krozanaM kruTa kvibantaH / tathA zakaTAnAM-rathAnAM saJcAraM-saJcaraNaM ruNaddhIti zakaTasaJcArarut tasmin, bhuva: paGkilatvAt, tadAnIM manasAM gaterasambhavaH / tathA pallavitA:-saJjAtakizalayA vIrudho yatra sa tasmin / pallavita iti "tArakAditvAt" itac" [tadasya saJjAtaM tArakAdibhya itac [pA0 sU0 5 / 2 / 36]] / tathA vizrAntA-nivRtA jayanazIlA:jiSNavo ye kSamApAlA:-rAjAnasteSAM yut-saMgrAmo yatra sa tasmin / tathA kSINA-naSTA ukSNAMbalIvardAnAM kSut-bubhukSA yatra sa tasmin / tathA kSIrasamudre-kSIrAmbhoghau nidrANa:-zayitaH bANabAhucchit-viSNuryasmin sa tasmin / tathA sindhUnAM-nadInAM rodhAMsi-taTAni bhinattividArayatIti sindhurodhobhit tasmin / tadAnIM payaHpUreNa taTabhedaH sampadyate / tathA davadahanaMvanavahni nudati-prerayatIti davadahanut tasmin, tadAnIM varSaNAt tacchAnteH / tathA virahiNAM manAMsi tudati-pIDayatIti virahimanastut tasmin / tathA janitA janAnAM mut-harSo yena sa tasmin / tathA tApicchAnAM-tamAlatarUNAM chAyAM-zobhA anucchinatti-anukarotIti tApicchacchAyAnucchedI tasmin, tamAlAnAM chAyA kila kRSNA bhavati tathA jaladasamayasyApIti / tathA channA-tRNAdibhirAcchAditA yA kuTI tasyA madhye badhyamAnAHsaMyamyamAnA, vAjinaH-azvA yatra sa tasmin / tathA vikasitAni-vihasitAni yAni bakulavanAni-kesarakAnanAni tairvirAjate-zobhate'vazyamiti vikasitabakulavanavirAjI tasmin, tadAnImeva teSAM vikasanAt / tathA sIreNa-halena sImantite-dvidhAkRte grAmasImAnaugrAmamaryAde yatra sa tasmin, tadAnIM karSakaiH sIreNa grAmasImA kriyate, iyamasmAkamiyaM bhavatAmiti / sImanta iti kezavinyAse, anyatra sImAnto grAma iti kAtantracandrikAyAm / sImantaM karoti sImantayati tatkarotIti Nic, tataH karmaNi niSThA / yadyapi sImantazabdo dviphAlabaddheSu kezeSu antarA-mArga ucyate, tathApyatraupacAriko'vaseyaH / tathA 1. sAsAdendra anU0 / For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH 67 vijayamAnAH-prakarSeNa vartamAno manojanmA-kAmo yatra sa tathA tasmin / tathA jagat-vizvaM jIvayati-vartayatIti jagajjIvI tasmin, tadAnIM sasyAdyutpateH / atha vijJaptimAha deva ! kiM syAdaJjanaparvataH sphaTikayordvandvaM dadhaddIrghayorambhomeduramegha eSa kimuta zliSyadbalAkAdvayaH / zUnyaH kiM nu kareNa kuJjara iti bhrAnti samutpAdayandaMSTrAyugma karAlakAlavadanaH kolaH kuto'pyAgataH // 44 // ttshcaasau| deveti / he deva !-nRpa ! "devastu nRpatau toyade sure" ityanekArthaH [2 / 538] / kiM syAditi / zArdUlavikrIDitavRttam / IdRgvidhaH kolaH-sUkaraH kuto'pikasmAccid vanAdAgataH-AyAtaH / kimbhUtaH ? daMSTrAyugmena karAlaM-uccaM kAlaM-kRSNaM vadanaM-mukhaM yasya saH / karAleti' "DubaMga karaNe" [si0 he0 dhA0 888] "RkRbhRvRtani"-ityAdinauNAdika Alapratyaya: [si0 he0 475] / kiM kurvan ? iti bhrAnti-sandehaM janayan-utpAdayan / itIti kim ? dIrghayoH-AyatayoH sphaTikayordvandvaM dadhat-bibhrat, kimiti vitarke, aJjanaparvataH syAt / tadvapuSaH kRSNatvAt aJjanagirisAmyaM, daMSTrayoH zvetatvAt sphaTikayugmopamAnam / uta-athavA ki zliSyadlagad balAkAdvayaM yasya sa, IdRgvidha ambhobhirmeduraH pIvaro-bhRto yo megha: ambhomedurameghaH sa eSa vartate balAkAdvayAnvitaH sajalo jalada iti bhrAntirutpadyata ityarthaH / nu:athavA'rthaH / athavA kareNa zuNDayA zUnyaH kiM kuJjaraH-hastI vartate / hastino daMSTrAdvayamastyevAtastadaMSTropamAnakalpanA na kRtA, aJjanameghayogazca sUkaradaMSTropamAnasya prakRtyA asatvAt tatparikalpanA kRteti / kolasya meghakuJjarayorupamAnaM daMSTrayorbalAkAdvayakaridantayorupamAnam / atra yugmapade dvandvazabdaM kazcit paThati, tadayuktaM / sphaTikayordvandvamityatra kathitasya dvandvapadasya punaH prayoge punaruktatA syAt, tena daMSTrAyugmeti pAThaH zreyasaH // 44 // 1. karAleti nAsti anU0 / For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 damayantI-kathA-campUH tatazca tataH-anantaramasau kiM kiM kurute ? tadAhabhindankandakazerukandalabhRtaH snigdhapradezAn bhuvo, bhaJjannaJjanazailazRGgasadRzaH phullallatAmaNDapAn / mandaM mandaralIlayAbdhisadRzaM manaMzca lIlAsaraH, kroDaH krIDati bhAyayanniva bhavatkrIDAvane rakSakAn // 45 // rAjA tu tadAkarNya cintitavAn bhindanniti / zArdUlavikrIDitavRttam / kroDa:-zUkaraH krIDati-ramate / kiM kurvan ? bhuvaH-pRthivyAH kandAzca:-sUraNA: kazeruNi ca-kandavizeSA:* / kandalAni ca-prarohAstAn bibhratIti kandakazerukandalabhRtastAn snigdhapradezAn-sajalabhUbhAgAn bhindan-daMSTrAbhyAM vidArayan / tathA aJjanazailazRGgaH-aJjanagirizikharaiH sadRza:-samAnA: aJjanazaila-sadRzastAn uccatvena nIlatvena ca tatsadRkSAn phullallatAnAMvikasavIrudhAM maNDapAn-AzrayavizeSAn bhaJjanAmardayan / tathA ca punarmandaMzanairbhayAbhAvAt mandarasya-meroryA lIlA-vilAsastayA abdhisadRzaM krIDAsarasIM mananviloDayan / yathA meruNA kSIrAbdhirmathitastathA'yamuccatvAt merutulanAM prApya bhavallIlAsaro'bdhisadRk manan vartata iti bhAvaH / etAdRzIbhivividhaceSTAbhirbhavatkrIDAvane rakSakAn-goptRn bhAyayanniva-bhayamutpAdayanniva / bhAyayannitpatra bhayotpattau pUrvoktabhedanAdikriyANAM karaNatA adhyAhAryA / yadvA, ghaNTAlAlAnyAyena pUrvArthasambaddhAyA mandaralIlAyAH karaNatA yojyA / na tu kolasya bhayahetutvaM ato bibheterhetu bhaye ityAtvam / AtmanepadaM ca na bhavati / muNDo bhAyayate ityAdivat // 45 // rAjA tu tadvarAhAgamanamAkarNya-zrutvA cintitavAn-vicAritavAn / kiM cintitavAn ? ityAha acchAcchaiH zukapicchagucchaharitaizchannA vanAntArestRNaiH, sevyAH samprati sAndracandrakikulairuttANDavairmaNDitAH / yeSu kSIravipANDu palvalapayaH kallolayanto manAg, vAtA vAnti vinidraketakavanaskandhe luThantaH zanaiH // 46 // 1. lIlAsaraH krIDAsarasIM anU0 / kazerukaruNI klIbe pulliGge'pi ca dRzyate / kiM kurvatAvarAheNa khAdyante hi kazeravaH // iti prakriyoNAdau / For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH ___ acchAcchairiti / zArdUlavikrIDitam / samprati-adhunA tRNairharidbhizchannA:-AcchAditAste vanAntAH-vanAni sevyA:-AzrayaNIyA / atra antazabda: svarUpArthaH / yadanekArthaH"antaH svarUpe nikaTe prAnte nizcayanAzayoH" [2 / 159] iti / kimbhUtaistRNaiH ? 'acchAcchaiH' ekArtho dviruktaH zabdastasmAt sAtizayatvaM dyotayatIti vacanAt / atizayena vimalaiH rajonavaguNThitairityarthaH / yadvA, acchavat-sphaTikavadacchai:-nirmalaiH1, ataeva zukAnAM yaH piccha:-guccha:-pakSakadambakaM tadvat haritaiH-nIlaiH, ekasya tatpicchasya nIlatvaM tathAvidhaM na pratibhAsate tena samUhArthaM picchagucchetyuktam / vRndArthA'nyazabde vartamAne'pi yadasyopAdAnAM tadanuprAsarasikatveneti / yadvA, zukapicchAni-kIrapatrANi gucchAHstabakAstadvat haritAni taiH / "accho bhallUke sphaTike'male" iti, [2 / 62] "guccho gucchaM hArakalApayoH" ityanekArthaH [2 / 64] / kimbhUtA vanAntAH ? 'uttANDavaiH' utkRSTaM tANDavaM-nRtyavizeSo yeSAM te tairnRtyaM kurvANaiH sAndrANi-bahalAni yAni candrakikulAnimayUrakuTumbakAni tairmaNDitA:-bhUSitAH / yeSu vanAnteSu vinidrANi-vikasitAni ketakAniketakIpuSpANi yeSu, IdRzAni yAni vanAni teSAM skandhe-pRSThe luThanta:-parivartamAnA vAtA:vAyavaH zanaiH-mandaM vAnti-vahanti / etena vAyoH saugandhyamAndyoktiH / vAtAH kiM kurvantaH? palvalapayaH-akhAtasaraH pAnIyaM manAk-ISat kallolayantaH-taraGgayantaH zanaiH zanairvAtAtpayasAM taraGgIkaraNaM, anena tasya zaityoktiH / kimbhUtam ? kSIravat-dugdhavad vipANDuH-ujjvalam / ketaketi kvacinnetivacanAt puSpapratyayasya na lup // 46 // mAdyanti ca eteSu samprati prothinaH / tadyujyate vihartuM ityavadhArayannAhUya bAhukanAmAnaM senApatimAdideza / bhadra ! drutamanuSThIyatAmre, samAdizyantAM kRtavairivipattayaH pattayaH, paryANyantAM manasturagAsturagAH, sajjIkriyantAM nijaveganirjita mAtarizvAnaH zvAnaH, samAropyantAmapanItAhitAyUMSi dhanUMSi, gRhyantAM nirmathitaprothiyUthapAzAH pAzAH, iti / atha maulimaNDalamila nmukulitakarakamalayugalena senApatinA yadAjJApayati devaH ityabhidhAya tvarayA tathA kRte sati / 1-1. pATho nAsti anU0 / For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH eteSu vanAntareSu ca samprati prathitaH - sUkarA mAdyanti - madonmattA bhavanti / tattasmAddhetorvihartuM banAntareSu krIDituM yujyate - ghaTate / "yuji samAdhau devAdikaH " [pA0 dhA0 1254] / iti avadhArayan - manasi vikalpayan bAhukanAmAnaM senApatimAhUya-AkArya Adideza- AdiSTavAn / 70 bhadra ! - kalyANin ! drutaM zIghramiti vakSyamANaM anuSThIyatAM kriyatAm / ita kim ? kRtA vairiNAM zatrUNAM vipattiH- Apad yaiste kRtavairivipattayaH IdRzA: pattaya:pAdacAriNaH samAdizyantAM - puro gamanAya Adezo dIyatAm / tathA mana iva turA:- zIghrA gacchanti manasturagA:-azvAH paryANyantAM - sapalyayanAH kriyantAm / paryANaM karotyazvAnAM " tatkaroti tadAcaSTe" [ ] iti Nici, paryANayati azvAn pratyaye utpanne sambandho nivartate / kriyAsambandhAttu dvitIyaiva na tu SaSThI vyAkaraNaM sUtrayati, trilokIM tilakayatItyAdivat / tathA zvAna:- gRhamRgAH sajjIkriyantAM - praguNIkriyantAM / yadA tu sajyantAmiti pAThastadA sajjazabdaH kAritAntaH / kimbhUtAH zvAna: ? nijavegena - AtmarayeNa vinirjitaH parAbhUto mAtarizvA - vAyuryaiste nijavegavinirjitamAtarizvAnaH, vAyorapyadhikavegatvAt / tathA dhanUMSi samAropyantAM - saguNIkriyantAM / kimbhUtAni ? apanItaM - dUrIkRtaM ahitAnAM - vairiNAM AyuryaistAni taiH zaraprayogeNa pratipakSANAM hananAt / tathA pAzA - mRgapakSyAdibandhanAni gRhyantAM-kare kriyantAm / kimbhUtA: ? nirmathitAH - vidhvastAH prothiyUthapAnAM - varAhayUthapatInAM AzA-icchA yaiste taiH kRtvA teSAM bandhanAt / " athAdeza zravaNAnantaraM maulimaNDalamastakatale milat - saMyujyamAnaM mukulitaMsaJjAtakuDmalAkRtiM karakamalayugalaM yasya sa tena senApatinA devaH - nRpo yadAjJApayati tatkariSyamItyabhidhAya-uktvA tvarayA - vegena tathA kRte sati - rAjAdeze vihite sati / rAjA yazcakAra tadAha svayamapi nirmAsaM mukhamaNDale parimitaM madhye laghu karNayoH, skandhe bandhuramapramANamurasi snigdhaM ca romodgame / pInaM pazcimapArzvayoH pRthutaraM pRSThe pradhAnaM jave, rAjA vAjinamAruroha sakalairyuktaM prazastairguNaiH 1 // 47 // svayamapIti / AtmAnA'pi / For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchvAsa: 71 nirmAMsamiti / rAjA-nala evaM vidhaiH sakalaiH samastaiH prazastairguNaiyuktaM vAjinaMazvamAruroha-ArUDhavAn / atha vizeSaNaguNAnAha' - kimbhUtaM vAjinam ? mukhamaNDalevaktradeze nirmAMsaM - mAMsarahitamityarthaH / tathA madhye kaTibhAge parimitaM - zAstroktaparimANopetaM / tathA karNayoH-zrotrayorlaghum, laghukarNatA hi hayasya prazasyA / tathA skandhe - aMse bandhuraMramyam / tathA urasi-hRdaye apramANaM-vizAlamityarthaH / tathA ca punA romodgame - tanUruhodbhede snigdhaM-cakacakAyamAnam / tathA pazcimapArzvayoH - apAnabhAgayoH pInaM- mAMsalam / tathA pRSThetanozcaramabhAge pRthutaraM-atizayena vizAlaM / tathA jave- vege pradhAnaM, javo hi bhUSaNaM vAjina iti vacanAn / zArdUlavikrIDitam // 47 // Aruhya ca krameNa kArdamikakarpaTAvanaddhamUrdhajairdaNDakhaNDapANibhiH krUrakarmocitAkArairvAgurAvAhibhiranantaiH kRtAntadUtairiva pAzahastaiH pAparddhikairanugamyamAnaH dUrAdunnamitakamrakandharaiH 3 stabdhordhva karNasampuTairakANDoDDInaprANairiva vanaprANibhirAkarNyamAnaharSitahayaheSAravaH, pavanaprakampita taruzAkhAgrapallavavyAjena dUrAdevotkSiptahastAbhiruDDIyamAnazakunikulakolAhalacchalena bhayAnnivAryamANa iva vanadevatAbhiH, abhimukhAgatairunmiSattaru puSpaprakaramakarandabinduvAhibhirvanavinAzazaGkitairargha mivopAdayadbhiruparudhyamAna iva vanamArutaiH, unnidrasAndrakusumakesarAGa kurajAlajaTilAbhirbhayAdudgata1deg romAJcaprapaJcAbhirivodbhrAntabhRGgarava gadgadaruditena niSidhyamAna iva vanavIrudbhiH, udbhinnabhAsvada 12 mandakandalAvalokanenAnandyamAnaH zvAnugato'pyazvAnugataH sagajamapyagajaM tadvanamAsasAda / atha rAjA evaM vidhaguNopetaM azvamAruhya ca krameNa - kiyatA kAlena tadvanaM yatra vane sa sUkarastatkAnanamAsasAda - prApa / kimbhUtaH ? anantai:- bahubhirvAgurAvAhibhiH- mRgabandhanadhAribhirvAgurikaiH pAparddhikaiH-mRgayAkAribhirapyanugamyamAnaH - anusriyamANaH rAjJaH pazcAntairgamyata ityarthaH / kimbhUtaiH ? ubhayairapi kardamena- nIlIlohamalAdinA rakta: kArdamikaH, "sakalakardamAvA" [ ] itIkaN / kArdamikena karpaTena veSTanena avanaddhAH-baddhAH mUrdhajAH - kezA yaiste tai:, vanyAnAM tirazcAM manuSyabhramanivRttyarthaM tathAvidho veSavidhiH / tathA daNDasya khaNDaH-zakalaM pANau yeSAM te daNDakhaNDapANayastaiH / tathA krUrakarmANAM - 1. vizeSaNadvAreNa guNAnAha anU0 / 2. mAMsarahitaM kRzamityarthaH anU0 / For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 damayantI-kathA-campUH ugrakarmakAriNAmucitaH-yogya AkAro yeSAM te tathAvidhaiH / yadvA, krUraM-ugraM yatkarmavadhabandhAdilakSaNaM tasmai ucita AkAro yeSAM te taiH / punaH kimbhUtaiH ? kRtAntadUtairivayamadUtairiva pAza:-bandhanarajjurhaste yeSAM te taiH, yamadUtA api pAzahastA bhavanti / punaH kimbhUto rAjA ? vanaprANibhiH-kAnanatiryagbhiH AkarNyamAna:-zrUyamANo harSitahayAnAMpramuditAzvAnAM heSAravaH-heSAdhvaniryasya sa tathAvidhaH / kimbhUtaiH ? dUrAt-dUrata eva unnamitA-UrvIkRtA kamrA-manojJA kandharA yaiste tathAvidhaiH / tathA stabdhA-heSAravazravaNAya nizcalA UrdhvaM karNasampuTA yeSAM te taiH / utprekSyate, vanaprANibhiH, kairiva ? akANDeaprastAve bhayAduDDInaprANairiva-vigatajIvitairiva, gataprANA api stabdhordhvakarNasampuTA bhavanti / punaH kimbhUtaH ? vanadevatAbhiruDDIyamAnaM-utpatat yacchakunikulaM-pakSisamUhastasya yaH kolAhala:-kalakalastasya chalena-dambhena bhayAt rAjJaH prANivadharUpAnnivAryamANa ivaniSidhyamAna iva / zaGke, khagAravadambhena bhayAt vanadevatAbhirucyate bhavatA'tra nAgantavyamiti / kimbhUtAbhirvanadevatAbhiH ? pavanena prakampitA:-cAlitA ye taruzAkhAgreSu pallavA:kisalayAni teSAM vyAjena dUrAdeva utkSiptau-UrvIkRtau hastau yAbhistAstAbhiH / anyo'pi yo vArayati sa utkSiptahasta uccaiH svareNa pUtkaroti tathaitA apIti / punaH kimbhUtaH ? vanamArutaiH-kAnanavAyubhiruparudhyamAna iva-anugrahaM kAryamANa iva / punaH kimbhUtaH ? abhimukhAgataiH-sammukhamAyAtaiH, tathA unmiSanti-vikasanti yAni tarUNAM puSpANi teSAM yaH prakara:-samUhastasmin ye makarandabindavaH-madhupRSatAstAn vahantItyevaMzIlA: unmiSattarupuSpaprakaramakarandabinduvAhinastaiH / ataeva taiH kimbhUtaiH ? vanasya yo vinAzastasyA zaGkA-bhayaM jAtA yeSAM te vanavinAzazaGkitaH, "tArakAditvAt itac" [ tadasya saJjAtaM tArakAdibhya itac, pA0 sU0 5 / 2 / 36] arghamiva-pUjAvidhimiva upapAdayadbhiH-prApayadbhiH / anyo'pi yo'nugrAhyate tasmai abhimukhaM gatvA arko dIyata eva, tathA vanamarudbhirabhigamya makarandabindava evA'?nugrAhaNArthaM prAdIyata, mA vanavinAzaM vidhattAmiti / punaH kimbhUto rAjA ? vanavIrudbhiH-vanalatAbhi udbhrAntA:-kolAhalazravaNAduDDInA ye bhRGgAsteSAM ya AravaH sa eva gadgadaruditaM-sakaruNAvyaktavarNaM kranditaM tena niSidhyamAna iva-nivAryamANa iva / kimbhUtAbhirvanavIrudbhiH? unnidrANi-vihasitAni sAndrANi-bahalAni yAni kusumAni teSAM ye kesarA:-kiJjalkAni aGkurAzca-prarohAsteSAM yajjAlaM-vRndaM tena jaTilAbhiH-vyAptAbhiH / ataeva utprekSyate, bhayAt-rAjopadravazaGkayA udgata:-sambhUto romAJcaprapaJcaH-pulakavistAro yAsAM tAstathAvidhAbhiriva / anyenA'pi yadA kazcid balI nivAryate tadA gadgadaruditaM kriyate, bhayAt pulakitena ca bhUyate, tathA vanavIrudbhirapi kezarAGkurANAM udgataromAJcopamAnaM-bhRGgAravasya ruditopamAnamiti / punaH kimbhUtAH ? udbhinnAni-ni:sRtAni bhAsvanti For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH 72 cakacakAyamAnAni amandAni-alaghUni yAni kandalAni-prarohAsteSAmavalokanena-vIkSaNena AnandyamAnaH-AnandaM prApyamANaH / punaH kimbhUtaH ? zvabhiH-zvAnairanugataH-anuyAtaH zvAnugataH, purato rAjA pazcAt zvAno yAntItyarthaH / yadvA, zunAmanugataH zvAnugataH zvapRSThayAyItyarthaH / tathA azvairanugataH azvAnugataH, agrato rAjA pazcAdazvA ityarthaH / apiHvirodhe / yaH zvAnugata: sa azvAnugataH kathaM bhavet kintu zvAnugata eva syAt ? tatparihArastUkta eva / kimbhUtaM tadvanam ? sagajaM-gajopetaM, tathA agaH-parvataH tatsamIpadezo'pyagaH tatra jAtaM agajaM / apiH-virodhe / yatsagajaM tadgajarahitaM kathaM syAt ? parihArastUkta eva / tatazca kecidudyatparazvadhA' gaNapatayaH, kecid dRSTasiMhikAsutavikramAH zazadharAH, ke'pi pAzapANayo jambukadikpAlAH, kecit harimArgAnusAriNo balabhadrAH, ke'pi cakrapANayo madhusUdanAH, ke'pi zivAgamAnuvartino raudrAH, ke'pyAhitAgnayo vipralokAH, ke'pi khaNDitAJjanAdharapallavAH5 prabhaJjanAH, ke'pyutkhAtadantidantamuSTayo nistriMzAH, tasya pRthvIpaterAkulitazvApadAH padAtayo vanaM rurudhuH / tatazca / tataH-anantaraM tasya-nalasya pRthvIpateH-bhUpasya IdRzAH padAtayaH-pattayo vanaM rurudhuH-veSTayAmAsuH / kimbhUtAste ? kecit padAtayaH udyantaH-palAyamAnAH pare-utkRSTAH ye zvAnastAn dadhati-dhArayantIti udyatparazvadhAH / IdRzA gaNasya-senAvizeSasya patayaH-svAmino gaNapatayaH / yadanekArthavRtiH-"tribhirgulmai gaNastaizca vAhinI tribhiriSyate" [ ] | pakSe, gaNapataya:-herambAH / te kimbhUtAH ? udyantairudgIryamANatvAt UrdhvaM gacchan parazvadhaHparazuryeSAM te tathAvidhAH / tathA kecit pattayaH zazaM-mRdulomakaM dharantIti zazadharAH / kimbhUtAH ? dRSTaH siMhikAsutasya-kezarikizorasya vikrama:-zaktisampad yaiste tathAvidhAH / pakSe, zazadharA:- candrAste kimbhUtAH ? dRSTaH siMhikAsutasya-rAhovikramaH-grasanalakSaNo yaiste / tathA ke'pi pAzaH pANau yeSAM te pAzapANayaH, IdRgvidhAH santo jambukAnAM-zRgAlAnAM dizaM pAlayaMti taddizi gacchatastAn rakSantIti jambukadikpAlAH / pakSe, jambukadikpAlAHvaruNAH / yadvizvaprakAza:-"jambukaH pherave nIce pratIcI-dikpatAvapi" [ka0 tR0 141] / te'pi pAzapANayaH / tathA kecit mRgANAM samUho mArgaM hariM-sihaM mArga-mRgakadambakaM ca anusaranti-pazcAd gacchantyabhIkSNamiti harimArgAnusAriNiH tathAvidhAH santo balena sthAmnA bhadrA:-pradhAnAH zaktA ityarthaH / pakSe, hareH-viSNormArgaH-adhvAnaM anusarantyavazya For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 damayantI-kathA-campU: miti / harimArgAnusAriNo balabhadrA:-baladevAH / tathA ke'pi pattayaH cakraM pANau yeSAM te, tathA madhu:-kSaudraM sUdayanti-ni:pIDayantiIti madhusUdanAH / pakSe, cakraM-sudarzanaM pANau yeSAM te cakrapANayo madhusUdanA:-viSNavaH, madhuM-daityavizeSaM sUdayanti-mArayantIti madhusUdanAH / "SUdaktvAzrutihatyoH" [ ] / tathA ke'pi zivA-zRgAlI tasyA gamaH-gatistamanuvartante-anusarantIti zivAgamAnuvartinaH, yatra zRgAlI yAti tatra pazcAt te'pi grahaNAya yAntItyarthaH / tathA raudrAH-bhISaNAH, pakSe-rudrasya-zambhorime bhaktA raudrA:-zaivAH / te kimbhUtAH ? zivasya-harasya ye AgamAH-zAstrANi tAnyanuvartante-teSAmanusAritayA pravartanta iti zivAgamAnuvartinaH / tathA ke'pi padAtayaH Ahita:-gRhIto agniryaiste AhitAgnaya:tathAvidhAssanto vIn-zakuntAn pralokante-vIkSanta iti vipralokAH / pApaddhikA hi kapotAdipAcanAya tarUNAmadhastAt tApanIsaMjJAM agniSTikAM kurvanti / pakSe, Ahita:sthApitaH kuNDeSu agniryaiste AhitAgnayaH-sAgnihotrAH vipralokA:-brAhmaNajanAH / tathA ke'pi pattayaH khaNDitAH-lumbitA:1 aJjanasya-mecakapakSiNodharapravAlA:-pucchA'dhaHpicchAni yaiste / yadvA, khaNDitAH aJjanazAkhino'dhaH pallavA yaiste, tathAvidhAssantaH prakarSeNa bhaJjanti / pakSe, dehAvayavAn vRkSazAkhAdIn veti prabhaJjanAH / pakSe, prabhaJjanA:vAtAH, te kimbhUtAH ? khaNDito aJjanAkhyAyAH-priyAyA adharapallava:-oSThapallavo yaiste tathoktAH / tathA ke'pi padAtayaH utkhAtA:-unmUlitA dantidantAH yaiste tathAvidhA, muSTayaHsaMgrahAH / karAGgulinyAsavizeSA yeSAM te, tathAvidhAssanto nistriMzA:-krUrakarmANaH / pakSe, nistriMzAH-khagAH, te kimbhUtAH ? utkhAtaH-utkSipto yo dantidantastatpradhAno muSTiH-tsaruryeSu te tathAvidhAH / tatazca taiH kriyante vikalabhA vananikuJjAH kuJjarAzca, dhriyante'nekadhArayApAtinaH1 khaGgAH khaGginazca, kRSyante'nukUjantaH2 kodaNDadaNDA gaNDakAzca, vikSipyante paritaH zarAH zarabhAzca, bhajyante taravastarakSavazca / tatazca / tato vanarodhanAnantaraM taiH padAtibhiH vananikuJjA: vikalabhAH-vigatAH kalabhA yai vyapagatakaripotAH kriyante / kuJjarAzca vigatA kalA-madasundarA bhAkAntiryebhyaste vikalabhAH-vikalakAntayaH kriyante, bhayAditi zeSaH / tathA taiH padAtibhiH khagAH-asayaH anekayA dhArayA patantyabhIkSNamiti pAtinaH, IdRgvidhA, dhriyante khaDginazcagaNDakAH, anekadhA-anekaprakAreNa rayeNa-vegena Apatanti-gacchantyavazyamiti rayApAtina 1. luMcitA anU0 / For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchvAsaH stathAvidhA dhriyante-gRhyante / tathA taiH padAtibhiH anukUjantaH karSaNAt-anuTaNatkAraM kurvANAH kodaNDadaNDAH - dhanUMSi kRSyante - AropitapratyaJcAH kriyante, gaNDakAzca anukUjanta:-grahaNAdanucItkAraM kurvANAH kRSyante / ye udbhinnazRGgAH prauDhAste khaGginaH, ata eva rayApAtinaH ta eva bAlakA gaNDakAH, ataeva kUjanta iti vizeSa: / tathA taiH pattibhiH parita:- sarvataH zarAH - bANA vikSipyante - mucyante / zarabhAzca - zvApadavizeSA vikSipyantetatsthAnAdbahirniSkAsyante / tathA taiH pattibhiH taravazca-vRkSAstarakSavazca-citrakA yA bhajyante troTyante / evaM padAtiSu mRgayAM vidadhatsu kSaNena ca - muhUrtena ca yajjAtaM tadAha kSaNena ca patanti pIvarA varAhAH, sIdanti dantinaH, virasaM rasanti sAtaGkA raGkavaH, prakAzailaM zailaM bhayAdArohanti rohitAH, zarasaGghAtaghUrNitA' yAnti mahIM mahiSAH, durgasaMzrayaM saMzrayantire taralitanetrAzcitrakA : 4, tvaritataraM tarantIvotpatanto nabhasi nijajavavinirjita' turaGgAH kuraGgAH / pIvarA:-medurA varAhAH patanti - nihatAssanto bhUmisaGgatA bhavanti / tathA dantina:hastinaH sIdanti-viSaSNA bhavanti / tathA raGkavaH-mRgavizeSAH sAtaGkA:- sabhayA: santo virasaM-du:svaraM rasanti-zabdAyante / tathA rohitA: - zvApadavizeSAH bhayAt zailaM - parvataM Arohanti - Azrayante / kimbhUtaM zailam ? prakAzAH - prakaTA elA-latA yatra tam / tathA mahiSAH zarasaGghAtena-bANasamyakprahAreNa ghUrNitA- ghUrNAyamAnA mahIM yAnti - patanti / tathA taralite-bhayAditastata: calite netre yeSAM te tathAvidhA citrakA: - zvApadavizeSAH durga:-viSamo yaH saMzrayaH-Azrayo garttAdistaM saMzrayanti / tathA kuraGgAstvaritataraM - atizayena satvaraM nabhasi - vyomni utpatanta:-'utplavamAnastarantIva unmajjantIva / kimbhUtA ? nijajavena svavegena vinirjitAsturaGgA:-azvA yaiste tathAvidhAH / tatra ca vyatikare jAtAkasmikavismayaiH kimidamityAkarNyamAnaH suraiH, saMtrAsojjhitakarNatAlacalanAndigdantinaH kampayan / jantUnAM janitajvaraH sa mRgayAkolAhalaH ko'pyabhUd, yenedaM sphuTatIva nirbharabhRtaM brahmANDabhANDodaram // 48 // 1. yebhyaste anU0 / 75 For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 damayantI-kathA-campU: tasmiMzcAvasare: jAteti / zArdUlavikrIDitavRttam / sa mRgayAkolAhala:-AkheTakakalakala: ko'pyadbhuto'bhUt / yena-kolAhalena nirbharabhRtaM-atizayena pUritaM sat idaM brahmANDameva bhANDaM2-bhAjanaM tasyodaraM-madhyaM sphuTatIva-dvidalIbhavatIva / kimbhUto mRgayAkolAhalaH ? jAta:-utpanna AkasmikaH-akasmAdutpanno vismayaH-AzcaryaM yeSAM te tathAvidhaiH suraiH kimidam-kiM jAtamidamiti AkarNyamAna:-zrUyamANaH / kiM kurvan ? saMtrAsena-bhayena ujjhitaM-tyaktaM karNatAlayozcalanaM-kampanaM yaiste, tathAvidhAn digdantinaH-diggajAn kampayanvepayan / punaH kimbhUtaH ? jantUnAM-prANinAM janito jvaraH-tApo yena sa janitajvaraH / "bhANDaM mUlavaNik vitte turaGgANAM ca maNDane / nadIkUladvayImadhye bhUSaNe bhAjane'pi ca // " ityanekArthaH [2 / 126-127] // 48 // rAjApyekazaraprahArapAtitamattamAtaGgaH sarvato vihAriharihariNazazazambaravarAhahananahelayA vicarannitastatastaruNataratamAla maJjarIjAlanIlodyuSitaskandhakesaramUrdhvastabdhakarNasampuTamazvacakrAyaH krudhyanta mAghUrNitaghoNamanavaratakRtaghanaghoragharghararavamutkSiptapucche gucchamabhimukhamekasminnatisAndrabhadramustAstambabhAji paGkilapalvalapradeze taM zUrasUkara maparamiva davadahanadagdhAdri madrAkSIt / rAjA nalo'pi ekazaraprahAreNa pAtitaH-hato mattaH-dRpto mAtaGgaH-hastI yena sa IdRgvidhaH sarvataH-sarvadikSu vihartuM zIlaM yeSAM te sarvato vihAriNo ye harayazca-siMhAH, hariNAzca-mRgAH zazAzca-zambarAzca mRgavizeSAH, vArAhAzca-kolAsteSAM yA hanane-mAraNe helAvilAsastayA itastato vicaran-bhraman san abhimukhaM-2svasya sammukhaM ekasmin atisAndrA:-atizayena aviralA ye bhadrAH-cAravo mustAstambAstAn bhajati-AzrayatIti atisAndrabhadramustAstambabhAk tasmin mustAstambasaGkale paGkila:-kardamavAn yaH pallavapradezaH-akhAtasaro bhUbhAgastasmin, taM zUrasUkaraM adrAkSIt-apazyat / kimbhUtaM zUrasUkaram ? taruNatarA atizayena navA yAstamAlamaJjayaH-tApicchalatAstAsAM yajjAlaM-vRndaM tadvannIlA:kRSNavarNA ughuSitA:-ucchasitAH skandhakesarA:-skandharomANi yasya sa taM, tathA Urdhva stabdhau-anamrau karNasampuTau-zrotrayugalaM yasya sa taM / karNau samyakpuTAviva kapATAviva 1. tatra ca vyatikare-tasmiMzcAvasare anU0 / 2. bhANDaM nAsti anU0 / 3. svasya sammukhaM nAsti anU0 / For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchvAsaH karNasampuTau / tathA azvacakrAya - vAjivRndAya krudhyantaM - IrSyA kurvANaM / tathA AghUrNitAghUrNAyamAnA ghoNA - nAsikA yasya sa tam / tathA anavarataM - asaktaM kRto ghana:- niviDo ghora:-raudro gharghararavo yena sa tam / tathA utkSipta: - uccaiH kRtaH pucchguccha:-lAGgUlaM yena sa tam / utprekSyate - sUkaraM kamiva ? aparaM dvitIyaM davadahanena - davAgninA dagdho adristamiva / manye, ekastvadriH sannihito vartata eva dvitIyastvayaM davAgnidagdho girirna sUkara iti bhAvaH / sa rAjA' dRSTvA ca racitazarasandhAnalAghavo rAghava iva rAkSasezvarasya tasyopari pariNaddhavividhapattraiH pattrabhirabhyavarSat / tatra ca vyatikare - dRSTvA ceti / taM sUkaraM dRSTvA - avalokya sa rAjA racitaM kRtaM zarasandhAne - jyayA saha bANasaMyojane lAghavaM - tvaritaM yena sa zIghraM bANaM saMyojayannityarthaH / evaMvidhaH san tasya - sUkarasyopari pariNaddhAni - snAyubhirbadvAni vividhAni patrANi yeSu, IdRgvidhaiH 3zarairabhyavarSat-vavarSa / kaH ? kasyeva ? rAghavaH, rAkSasezvarasyeva / yathA rAghava: - rAmo rAkSasezvarasya-rAvaNasyopari zarairavarSat tathA'yamapi / tatra ca vyatikare - tasminbANavarSaNAvasare kimazvaH pArzveSu plavanacaturaH kiM nu nRpatiH, zarAnmuJcannuccairdRDhatara 'karAkRSTadhanuSA / kimAlolaH kolaH 5 parihRtazaraH zauryarasiko, na jAnImasteSAM ka iha nipuNo varNyata iti // 49 // 77 kimazva iti / iha - vedhanAdhikAre teSAM - azvanRpatikolAnAM madhye ko nipuNa: - ko dakSo varNyate - stUyata iti vayaM na jAnImasteSAM naipuNyamevAha - kim-vitarke, pArzveSu - itastato bhUbhAgeSu plavanacaturaH-kUrddanapravaNo'zvo nipuNaH, nuH - vArthaH, athavA uccairatizayena dRDhataraMgADhataraM karAbhyAmAkRSTaM yaddhanustena dRDhatarakarAkRSTadhanuSA zarAn muJcan nRpati: kiM nipuNa: ? athavA zaurye - zUratAyAM rasa: - Asaktiryasya sa IdRgvidha AlolaH - capalaH parihRtaHplavanakauzalena tyaktaH zaro yena saH, aprAptazaraprahAra : kolo nipuNa: ? // 49 // 1. tvaritatvaM anU0 / 2. patrANi - pakSA anU0 / 3. pattribhiH - zaraiH anU0 For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 punarvizeSaM darzayannAha- api ca ajani janitapRthvImaNDalotpAtakampaM, kimapi calitazailaM dvandvayuddhaM tayostat / skhalitaturagavego vismayeneva' yasmin, dinapatirapi zauryAzcaryasAkSI babhUva // 50 // api ceti / ajanIti / mAlinIvRttam / tayo: - nRpatikolayoH kimapi vaktumazakyaM tat dvandvena-yugmena yuddhaM dvandvayuddhaM ajani jAtam / yasmin dvandvayuddhe dinapatirapi - ravirapi zauryasya - zUratvasya yadAzcaryaM tasya sAkSI - lagnako babhUva / kimbhUto dinapati: ? skhalita :- pratihatasturagANAM vego yena saH / utprekSyate - vismayeneva - AzcaryeNeva svabhAvato'pi madhyandine skhalitA'zvavego raviH madhyAhne ghaTikAdvayaM tiSThatItyukteH / tatra kaverayamUhaH / kimbhUtaM dvandvayuddham ? janita: pRthvImaNDale - bhUtale utpAtasya - upadravasya kampo yena tat / tathA calitAH-kampitAH zailA yatra tat tathAvidham // 50 // atha kathamapi nAthaM prothiyUthasya jitvA re jvarita iva vizAlaM sAlasaH zAlamUle / sukhamabhajata rAjA rAjamAnaH zramAmbha:kaNakalitakapolAlolalIlAlakena // 51 // damayantI - kathA - campUH atheti / mAlinIvRttam / atha - anantaraM kathamapi mahatA kaSTena prothiyUthasyavarAhavRndasya nAthaM-svAminaM mahAvarAhaM jitvA - nirjitya jvarita iva - jvaraprApta iva sAlasa:Alasyopeto rAjA-nalaH zAlamUle- zAlAbhidhAnatarostale vizAlaM vistIrNaM sukhamabhajataprApa / anyo'pi zrAntazchAyAmAsAdya sukhamApnotyeva / kimbhUtaH ? zramAmbhaH kaNaiH kalitau - saMyutau yau kapolo tayorAlolaH - capalo yo lIlAlakastena rAjamAnaH-zobhamAnaH / jvarita iva sAlasa ityanena zramAtizayoktiH / anyo'pi jvarito mUlAdIni sevamAnaH svedabindulakSyamANajvarApagamo rAjate // 51 // For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH tatra ca sthitaM zramamukulitanayanAravindaM, andolayantaH2 kusumitatarUn, taralayantaH zikhizikhaNDamaNDalAni, tANDavayantastanutaralatA3pallavanivahAn, vahanto vaha nirjharajalazizirazIkaranikarAn , karAlayantaH5 kuTajakuDmalAni, makarandabindumuco mandamAnandayAmAsuH kampitanIpavanAH pavanAH / ___ tatra ca-zAlamUle sthitaM-niviSTaM nalaM amandaM-atizayena pavanA:-vAtA AnandayAmAsuH-pramodayanti sma / kimbhUtam ? zrameNa khedena mukulitaM-saMkucitaM nayanAravindaM yasya sa tam / kiM kurvantaH pavanAH ? kusumitatarUn-puSpitavRkSAn andolayantaH-cAlayantaH / anena saurabhyoktiH / tathA zikhinAM-bahiNAM zikhaNDamaNDalAni-barhasamUhAn taralayanta:dolayantaH kampayanta iti yAvat / tathA tanutarA:-atizayena laghavo ye latApallavanivahAHvIrutkizalayasamUhAstAn tANDavayantaH-nartayantaH, anena mAndyoktiH / tathA vahantiparvatAnniHsaranti yAni nirjharajalAni teSAM zizirAH-zItalA ye zIkaranikarAHjalakaNajAlAni vahanta:-dhArayantaH, anena shaityoktiH| tathA kuTajAnAM kuDmalAnimukulAni karAlayantaH-pRthU kurvantaH vikAsayanta ityarthaH / "karAlo raudratuGgorughUNataileSu danture' ityanekArthaH [3 / 668] / uru:-pRthulam / tathA makarandabindUn muJcantIti makarandabindumucastadvAhitvAt / tathA kampitAni-dolitAni nIpavanAni yaiste kampitanIpavanAH / anantaramanavarata karAlakauleyakakulakavalanAkulitakolakarikuraGgakaNThIravakizorapRSatpRSThapradhAvite paritaH parijane, janitavividha "mRgavadhUvadhavyAdhInvyAdhA nivArayitumivAntarAntarA prasAritakare madhyasthatAM gatavati bhagavati gabhastimAlini, sahasaMvardhitamRgavinAzazokabharAdiva vanavIrudhAM patatsu puSpalocanebhyo bASpeSviva madhyAhnoSNavilInamakarandabinduSu, zrUyamANeSu vanadevatAnAM vanavimardopAlambheSviva tarukhaNDoDDInavividhavihaGgaviruteSu, "vighaTTitArbhakamRgakuTumbini karuNakUjitavyAjenAnyAyamiva pUtkurvatISu vanasthalISu', itastataH saJcaraccaTulataraturaGga' khurazikhotkhAta dharaNimaNDalAdvanavinAzavArtA gaganacarebhyaH kathayitumivotpatite'mbaratala11makRta12paritrANe ca mUrchita12 iva puna:13 For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH patati bhuvi bhavanapArAvatapatatripatradhUsare dhUlipaTale, 14sakampakapikalApo 15 llalanalulitataruNatarumaJjarI 16 puJjanikuJjAdudddvijite 17 maJju guJjati vanAntaramaparamuccalite caJcalacaJcarIkacakravAle, cakramakrameNa ca 18 sampanne sainyasya zramAvasare tasyaiva saralazAla 19 drumasyAdhastAnniSaNNe zramabhAji 20 rAjani / 80 akasmAt kuto'pi / anantaraM rAjJaH samIpapradeza eva parijane - anucaraloke paritaH sarvataH anavarataMnirantaraM karAlA:- :- raudrA ye kauleyakAH- zvAnasteSAM yatkulaM - vRndaM tasya yat kavalanaM - bhakSaNaM tena AkulitA-vyAkulIbhUtA ye kolAzca - sUkarAH, kariNazca-gajAH, kuraGgAzca-mRgAH, kaNThIravakizorAzca-siMhArbhakAH, pRSatAzca - mRgavizeSAsteSAM yatpRSThaM-pazcAdbhAgastasmin pradhAvite - anudrute sati / punaH kva sati ? bhagavati gabhastimAlini - sUrye madhyasthatAMnabhomadhyabhAgaM gatavati-prAptavati sati / kimbhUte ravau ? antarAntarA- madhye madhye prasAritA:vistAritAH karA:-kiraNA yena sa tasmin / utprekSyate, vyAdhAn- lubdhakAnnivArayitumivaniSeddhumiva / kimbhUtAn vyAdhAn ? janita: - utpAdito vividhamRgavadhUnAM - anekaprakArahariNInAM vadha eva - hananameva vyAdhiryaiste tathAvidhAn / anyo'pi kAruNiko madhyasthatAM gataH kAMzcit kRpaNAn ghnato nistriMzAn prasAritakaro nivArayatyeva / punaH keSu satsu ? vanavIrudhAM - vanalatAnAM puSpANyeva locanAni tebhyaH madhyADroSNena - madhyandinAtapena vilInA:-kSaritA ye makaranda - bindavasteSu bASpeSviva -azruSviva patatsu satsu / utprekSyate, saha-latAbhiH sArddhaM saMvarddhitA: - vRddhi prAptA ye mRgAsteSAM yo vinAzaH tasmAjjAto yaH zokabharastasmAdiva / anyo'pi sahasaMvardhitajanavinAzaM vIkSya zokabharAd rodityeva tathaitA api / "uSNA grISmadakSAtapA'himAH" ityanekArthaH [2|134 ] / tathA ca punaH tarukhaNDAt-vRkSavanAd uDDInA:- saMDInA vividhA: - nAnAprakArA ye vihaGgAsteSAM yAni virutAni - kUjitAni teSu zrUyamANeSu satsu / utprekSyate - vanadevatAnAM vanavimardasyakAnanavinAzasya upAlabhbhA:- AkrozavacanAni teSviva / anyo'pyAtmIyavastuvinAzakAriNaM upAlabhata eva, tathaitA: vanadevatA api uDDInapatattrikUjanavyAjena vanopadravakAriNa upAlabhanta iva, yathA bhavadbhirna sundaraM kRtamityAdi / tathA ca punaH vanasthalISu vighaTitAviyojitA arbhakA:- bAlA yAsAM IdRzyo yA mRgakuTumbinya: - hariNyastAsAM yAni karuNakUjitAni-dayotpAdakarutAni teSAM vyAjena anyAyamiva - anItimiva pUtkurvatISu For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH 81 vyAharantISu satISu / anyasyApi yasya kasyacidvinAzaH kenacit kRto bhavati, sa kila tadanyAyaM pUtkarotyeva / yathA'nenaitadasAdhvanucitamiti tathA vanasthalyo'pi mRgIrutavyAjenA'nyAyaM pUtkarvantIti / pUtkaraNamArttavyAharaNam / tathA dhUlipaTale-rajovRnde itastata:sarvataH saJcaranta:-valgantazcaTulatarA:-atizayena pariplavA ye turagA:-azvAsteSAM khurazikhAbhiH-khurAgra-bhAgairutkhAtaM-utpATitaM yaddharaNI maNDalaM bhUmaNDalaM tasmAtsvargatalamutpatite gate sati / utprekSyate-gaganacarebhyaH-devebhyo vanavinAzasya vArtA vanavinAzavArtA2 tAM kathayitumiva-vaktumiva / tadanu na kRtaM paritrANaM yasya tat akRtaparitrANaM-akRtarakSaNaM, tathAvidhe mUrchita iva-mUrchAla iva punarbhUyo bhuvi patati sati / anyo'pi kazcit parakRtaM svajanavinAzaM dRSTvA kamapyuttamaM puruSa prati tatkRtopadravaM kathayituM yAti, tatastatkRtaM pratIkAraM alabdhvA mUrchitaH punarbhuvi nipatatyeva tathedaM dhUlipaTalamapi / kimbhUte dhUlipaTale ? bhavanasya-gRhasya ye pArApatapatatriNaH-kapotapakSiNasteSAM yAni patrANi-picchAni tadvadhUsare-ISatpANDuni tathA sakampaH-savepathuryaH kapikalApa:-vAnaravRndaM tasya yat ullalanaM-ekAM zAkhAM parityajya anyazAkhAyAM gamanaM:-utplavanamityarthastena lulitA:-kampitA yAstarUNAM taruNA-navAmaJjarya:-vallarayastAsAM ya: puJjaH-vRndaM tasya yo nikuJjaH-gahvaraM tasmAccaJcalaM yaccaJcarIkANAM-alInAM cakravAlaM-samUhastasminudvijite sati-udvegaM prApte sati, ata eva aparaM-dvitIyaM vanAntaraM-vanamadhyaM prati uccalite sati-gate sati, kapikulena tarumaJjaryo dolyante tatastatrasthA bhRGgA udvejitAH santastadvanaM parityajya vanAntaramAzrayantIti / kimbhUte caJcalacaJcarIkacakravAle ? maJjuH-madhuraM guJjati-jhaM kurvati / cakramaNasya-itastataH paribhramaNasya krameNa-paripATyA ca sainyasya zramAvasareparizrAntivelAyAM sampanne sati-sainye zrAnte satItyarthaH / zramaM khedaM bhajatIti zramabhAk tasmin zrAnte, rAjani-nale tasyaiva saralasAladrumasyAdhastAd-adhobhAge chAyAyA niSaNNeupaviSTe sati / akasmAt-akANDa eva kuto'pi-kasmAt videzAt vallIvalkapinaddhadhUsarazirAH skandhe dadhaddaNDakaM, grIvAlambitamRnmaNiH kuTitavat kaupInavAsAH kRzaH / ekaH ko'pi paTaccaraM caraNayorbaddhvA'dhvagaH zrAntavAnAyAtaH kramukatvacA viracitAM bhikSApuTImudvahan // 52 // 1. yaddharaNi anU0 / 2. vanavinAza vArtAnAsti anU0 / For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH vallIti / zArdUlavikrIDitavRttam / eka:- asahAyaH ko'pi - avijJAtajAtinAmA caraNayoH paTaccaraM- jIrNavastrakhaNDaM badhvA adhvagaH - pathika AyAtaH - Ayayau / kimbhUto'dhvagaH ? vallIvalkena - vIrutvacA pinaddhaM - veSTitaM dhUsaraM vartmarajasA ISatpANDuvarNaM ziro yena saH, tathA skandhe - aMze daNDakaM:- yaSTiM dadhat dhArayan, tathA grIvAyAM Alambita:rajjuprayogeNa dhRto mRnmaNi:- pArthivamahAghaTo yena saH / tathA kuTitavatI' - zaTite kaupInavAsasI kakSApaToparivastre yasya saH / parikuthaditi pAThe tu - kutha:-varNakaM balaHrathyA nipatitajaratpaTakhaNDainirmitatvAt sa ivAcaratIti kvipi lupte " zatRGi" samAsaH / tathA kRza:-durbalastathA zrAntavAn khinnaH bahumArgAtilaGghanAt / punaH kramukatvacA - pUgadrumavalkalena viracitAM - nirmitAM bhikSApu - bhikSArtha patramayaM bhAjanaM udvahan-dhArayan / puTazabdastriliGgaH // 52 // Agatya ca rAjAnamavalokya savismayameSa cintayAJcakAra / 82 Agatya ca rAjAnaM-nalamavalokya - dRSTvA savismayaM - sAzcaryaM eSaH - adhvagazcintayAJcakAra-vicAritavAn / abja zrIsubhagaM yugaM nayanayormolirmahoSNISavAnUrNAromasakhaM mukhaM ca zazinaH pUrNasya dhatte zriyam / padmaM pANitale gale ca sadRzaM zaGkhasya rekhAtrayaM, tejo'pyasya yathA tathA sajaladheH ko'pyeSa bhartA bhuvaH // 53 // - abjeti / zArdUlavikrIDitaM vRttam / asya narasya nayanayoryugaM dvandvaM abja zrIvatkamalazobhAvat subhagaM cakSuSAM netrayoH sukhakArItyartha: / tathA asya mauli:- mastakaM uSNISaMuttamAGge lakSaNavizeSaH mahaduSNISamasminnastIti mahoSNISavAn, etaddhi sAmAnyasya na syAditi / asya mukhaM vaktraM pUrNasya- rAkAsambandhinaH zazinaH - candrasya zriyaM - zobhAM dhattedhArayati / kimbhUtam ? UrNA bhrUmadhye zubharomAvarttastasyAM yAni romANi - lomAni teSAM sakhA UrNAromasakhaM-UrNAromasahitamityarthaH / " rAjAhaH sakhibhyaSTac" [pA0 sU0 5|4|91] tatpuruSe / tathA asya pANitale padmaM - kamalalakSaNaM / tathA asya gale ca zaGkhasya sadRzaM - samaM rekhAtrayaM / yathA kamboH kaNThe rekhAtrayaM vIkSyate tathA'syApi / na kevalametAnyeva nRpacihnAni kintu tejo'pi - zarIradhAmApi tathA'sya vIkSyate, yathA sajaladhe:- sasamudrAyAH 1. kupitavatI anU0 / 2. bhikSArthaM anU0 / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 prathama ucchvAsaH bhuvaH ko'pyadbhutavaibhava eSa bhartA - svAmI pRthvIpatirvartate ityartha: / "uSNISaM tu ziroveSTe kirITe lakSaNAntare " iti vizvaprakAzaH [Sa0 tR0 19] | " UrNA meSAdilomni syAdantarAvartite bhruvo: " [ vizvapra0 Na0 dvi0 21] / zaGkhasyetyatra " tulyArthairatulopamAbhyAM tRtIyA'nyatarasyAm" [pA0 sU0 2/3 / 72 ] iti zaGkhasyetyatra "tulyArthairyoge tRtIyASaSThyau sta iti vacanAt sAdRzyayoge SaSThI // 53 // tadevaMvidhAH khalu mahAnubhAvA mahanIyA bhavanti ityevamavadhArayan samupasRtya 3 'svasti svakAntinirjitamakaradhvajAya tubhyam' ityavAdIt / rAjA'pi savismayamanA manAgunnamitamastaka: svAgatapraznenAbhinandya tIrthayAtrika ! kutaH praSTavyo'si / kva ca kiyaccAdyApi gantavyam / upaviza' / vizramya kathaya kAJcidapUrvikA 6 kimvadantIm ? anekadezadRzvAnaH kilAzcaryadarzino bhavantIti / na cAkasmikaM darzanamapUrvaH paricayaH svalpA prItirityekamapyAzaGkanIyam / apUrvadarzane'pi na jAtyA maNayaH svAM svacchatAmapahnuvate / tadehi, muhUrtamekatra' goSThIsukhamanubhavAvaH 1 ityenamavAdIt 10 / - asAvapi apUrvakautukakathAkarNanarasika 11 ! zrUyatAM yadyevaM, ityabhidhAya sukhopaviSTasyAsya samIpe svayamupavizya 12 kathayitumArabhata / tat-tasmAddhetoH evaM vidhA: - sakalalakSaNopetAH khalu nizcitaM mahAnubhAvAHmahAprabhAvAH puruSA mahanIyA: - stavanIyAH stotuM yogyA bhavanti, 1 evaM-uktaprakAreNa'avadhArayan-vicArayan samupasRtya-rAjJaH samIpamAgatya iti avAdIt - abravIt / itIti kim ? tubhyaM svakAntyA svazarIrachavyA nirjitaH - parAbhUto makaradhvajaH - kAmo yena sa tasmai svasti:-kalyANamastu / iti stuti: / "svastyAzIH kSemapuNyAdau" ityanekArthaH [para, 33] / " tanetyAziSi uktAyAM satyAm" / rAjA'pi nalo'pi savismayamanAH ko'yaM kimityAziSaM datte ityAdyAzcaryasahitacetAH manAk-stokaM unnamitaM- uccaiH kRtaM mastakaM ziro yena sa IdRza: san svAgatapraznena - zobhanamAgataM bhavata iti praznena taM adhvagaM abhinandya - stutvA - he tIrthayAtrika ! 1. evamanena prakAreNa anU0 / For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campUH tIrthayAtraiva puNyakSetragamanameva prayojanaM yasyAsau tIrthayAtrikastasya sambuddhau bho tIrthayAtrika ! tIrthagAmin ! tvaM kutaH-kasmAddezAt praSTavyo'si-kasmAddezAd bhavataH AgamanaM jAtamityarthaH / tIrthayAtriketi, prayojanaM tadasyeti "prayojana" [pA0 sU0 5 / 1 / 109] ityarthe prathamAntAt ThaJ / ca-punaH kva-kasmistIrthe tvayA gantavyam ? adyApi kiyadvA gantavyaM ? kiyatIbhUradyApyAkramaNIyA vartata iti / upaviza-muhUrtamekaM niSIda / vizramya-mArgAtikramaNajanyakhedamapanIya kAJcit apUvikAM-apUrvaiva apUvikAM tAM kimvadantI-vArtA kathayavada / kiJca, punaH kileti sambhAvyate, anekAn-bahUn dezAn dRSTavanta iti anekadezadRzvAna:-pathikAH Azcarya-adbhutaM pazyantyavazyamiti Azcaryadarzino bhavanti / dRzvA iti "dRzeH kvanib" [pA0 sU0 3 / 2 / 94] iti bhUte dRzeH kvanibeva syAt / na ca vArtAbhidhAne bhavatA iti vakSyamANamekamapyAzaGkanIyaM-vicAryam / itIti kim ? AkasmikaM akasmAdbhavaM "adhyAtmAditvAd ThaJ" [pA0 sU0 4|3|70-vaa0] darzanaMavalokanaM jAtam / tathA apUrvo nava eva paricayaH-sambandho jAtaH / atha ca svalpA prIti:-prema jAtA / ataH kathaM vArtAM vacmIti na vikalpanIyam / yataH-apUrvadarzane'piabhinavAlokane'pi jAtyA maNayaH-viziSTajAtIyaratnAni svAM svacchatAM-nirmalatAM na apahRvate-apalapanti na / maNayo apUrvamevAsya darzanamabhUdataH kathamasya svIyasvacchatAM darzayAma iti vikalpayanti / tathA bhavatA'pi vArtAkathane apUrvadarzanAdyAzaGkA na vidheyetyarthaH / tattasmAddheto: ehi-Agaccha / muhUrtaM yAvadekatra-ekasmin pradeze sthitvA AvAM goSThImilitayoH parasparaM rahasyakathanarUpa: saMlApastasyAH sukhaM-saukhyaM anubhavAva:AsvAdayAvaH / iti uktaprakAreNa enaM-adhvagaM avAdIt / asAvapi-adhvago'pi apUrvAyAH-adbhutAyAH kautukakathAyA AkarNane-zravaNe rasaH-vidyate yasyA'sau tatsambuddhau he apUrvakautukakathA[karNana]rasika ! yadi cet evaM navyavArtAzravaNe tvadIyA manISA vidyate tarhi zrUyatAmiti abhidhAya-uktvA sukhena upaviSTasya-niSaNNasya asya-nalasya samIpe svayamAtmanA upavizya kathayitumArabhata-vaktuM yatate sma / atha damayantIvarNanAM kartukAmastannivAsapavitritaM dezavarNanAM tAvadAhaasti svargasamaH samastajagatAM sevyatvasaMkhyAgraNIrdezo dakSiNadiGa mukhasya tilakaH strIpuMsaratnAkaraH / 1. 'janya' nAsti anU0 / 2. tAM apUrvikAM anU0 / For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uchAsaH yasmiMstyAgamahotsavavyasanibhirdhanyairazUnyA janairuddezAH spRhaNIyabhAvabharitAH kaM notsukaM kurvate // 54 // astIti / zArdUlavikrIDitavRttam / dakSiNadiGa mukhasya-apAcIkakubvaktrasya tilaka:-vizeSakopama: dezaH asti-vartate / kimbhUto dezaH ? svargeNa sama:-tulyastadvad vRddhisampannatvAt / tathA samastajagatAM-samastaprANinAM sevyatvasya-AzrayaNIyatvasya yA saMkhyA-gaNanA tasyAM agraNI:-mukhyaH / sakalalokasyApi ayaM dezaH sevyaH / ayaM dezaH sevya iti saMkhyAyAM kriyamANAyAM ayaM dezo'tizAyibhogAdhikaraNatvAt sevyatve mukhyatAM labhate, atizayena sevya ityarthaH / tathA striyazca pumAMsazca strIpuMsA "acatura" [pA0 sU0 5 / 477] ityAdinA ajanto nipAtyate / ta eva ratnAni utkRSTatvAt teSAmAkaraH-khAniH; dakSiNasyAM dakSiNAH striyaH pumAMsazca prApyante / yasmindeze spRhaNIyA-abhilaSaNIyA ye bhAvA:-padArthAstairbharitA:-pUrNA uddezAH-bhUbhAgA: kaM-puruSaM sacetanaM notsukaM-notkaNThulaM kurvate, apitu-sarvamapi taddezAvasthAnAya utkaNThitaM kurvantItyarthaH / kimbhUtA uddezAH ? tyAge-dAne mahotsave-indramahAdike vyasanaM-Asaktividyante yeSAM te tyAgamahotsavavyasaninastairdhanyaiH-dhanArjanaiH-lokairazUnyA-ariktA bhRtA ityarthaH // 54 / / kathaM cAsau' na prazasyate / yatra tripurapurandhrirodhratilakahAriNA hariviriJcicUDAmaNimarIcicakracakoracumbitacaraNanakhacandrarucinicayena bhagavatA'sevyate sevyatayA3'pahasitakailAsazrI: zrIzailaH zUlapANinA / yatra ca vikacavividhavanavihArasurabhisamIraNAndolitakadalIdalavyajanavIjyamAnanidhuvanavinodakhedavidrANanidrAludraviDamithunasanAthaparisarAH sarasaghananiculatalacalaccakoracakravAkakulakapiJjalamayUrahArIta hAriNyo nAkalokakamanIyatAM kalayanti kalamakedArasArAH sarasasahakArakAraskarAH kAberItIrabhUmayaH / kimbahunAca-puna, asau dezaH kathaM na prazasyate ?-kathaM na stUyate ? yatra deze bhagavatA-zUlapANinA-IzvareNa zrIzaila:-zrIzailAbhidhAno giriH sevyate, yatra For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campUH deze zambhunA'pi nivAsazcake sa kathaM na varNya: ? ityarthaH / kimbhUtena zambhunA ? tripurasyatripurAbhidhAnadaityasya yAni purANi teSu yA pundhraya:-striyastAsAM rodhratilakaM haratiapanayatItyevaMzIlastripurapurandhrirodhratilakahArI tena / tatra sthitena hi bhagavatA tripurAsuro htH| atastannitambinInAM saubhAgyAdyabhivyaJjakaro,tilakahartA / punaH kimbhUtena ? hariviriJcI-viSNuvedhasau tayozcUDAmaNyo:-ziromaNyoH yanmarIcicakraM-kiraNajAlaM tadeva cakorastena cumbita:-AsvAditaH caraNanakhA eva candrastasya rucinicaya:-kAntivRndaM yasya sa tena / cakoreNa hi candraruci pIyate, haridhAtArau api harapAdayonamaskRtyarthaM patata ityarthaH / kimbhUtaH zrIzailaH ? sevyatayA-AzrayaNIyatayA upahasitA-tiraskRtA kailAsasya zrI:-zobhA yena saH / kailAse kila zambhuH kadAcittiSThati atra tu ciramasthAt, ataH sevyatayA kailAso'pi yena nirjita ityarthaH / tathA ca-punaH yatra-deze kAberItIrabhUmayaH-arddhajAhnavItaTabhUmayaH nAkalokasyasvarlokasya yA kamanIyatA-sundaratA tAM kalayanti-prerayanti tarjayantItyarthaH / "kal kilk nudau" [ ] yadvA, kalayanti-dhArayanti yAdRzI svarlokasya sundaratA tAdRzI etaasaampi| kalayatirdhAraNArtho'pi, tathA ca kriyAkalApe-"dadhate dadhAti dharati ca dhArayati vaharyata kalayati ca" [ ] iti / kimbhUtAH kAberItIrabhUmayaH ? vikacAnipraphullAni yAni vividhavanAni teSu yo vihAraH-vicaraNaM tena surabhiH-sugandhiryaH samIraNa:vAtastena andolitAni-kampitAni yAni kadalIdalAni-rambhApatrANi tAnyeva vyajanAnitAlavRntAni tairvIjyamAnAni nidhuvanavinodena-suratakrIDayA vidrANAni-zrAntAni ataeva nidrAlUni-zayAlUni yAni draviDamithunAni taiH sanAtha:-sahita: parisaraH-naikaTyaM yAsAM tAH / atra vidrANazabdaH prakaraNAt zrAntArthaH / yaduktam "zabdAtprakaraNAlliGgAdaucityAddezakAlayoH / zabdAdarthaM vijAnIyAnna zabdAdeva kevalAt // " [ ] iti / anyathA athaM jAgaritArthe prasiddhatvAnnArthasaMgatimaMgati / punaH kimbhUtAH ? sarasA:-ArdrA ghanA:-niviDA ye niculA:-hijjalAkhyavRkSAsteSAM taleSu adhobhAgeSu calanto ye cakorAzca-cakravAkakulaM ca rathAGgasamUhaH kapiJjalAzca-zvetatittirayaH, mayUrAzcazikhaNDinaH, hAritAzca-pakSivizeSAstairhAriNya:-manoharAH / punaH kimbhUtAH ? kalabhAHzAlivizeSAsteSAM ye kedArA:-kSetrANi taiH sArA:-utkRSTAH / tathA sarasA:-ArdrAH sahakArakAraskarAH-cUtataravo yAsu tAH / 1. varNyata anU0 / For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uchAsaH kimbahunA-kiM bahUktyA ! astu svasti samastaratnanidhaye zrIdakSiNasyai dize, svargaspaddhisamRddhaye hRdayahRdgodAvarIrodhase / yatra trastakuraGgakArbhakadRzaH sambhogalIlAbhuvaH, saukhyasyAyatanaM bhavanti rasikAH kandarpazastraM striyaH // 55 // astu iti / zArdUlavikrIDitam / zrIdakSiNasyai dize svasti astu-kalyANamastu / "namaH svastisvAhAsvadhA'laM vaSaTyogAcca" [pA0 sU0 2 / 3 / 16] iti svastiyoge'tra caturthI / kimbhUtAyai ? samastaratnAnAM nidhiH-nidhAnaM samastaratnanidhistasyai / punaH kimbhUtAyai ? svarga sparddhate-saMhaSyatItyevaMzIlA svargaspardhinI, evambhUtA samRddhiH-sampad yasyAH sA tasyai, svargasampadadhikasampaddhAriNyai ityarthaH / tathA hRdayahRt-manoharaM godAvarIrodhaH-godAtaTaM yasyAM sA tasyai / yatra-dakSiNasyAM dizi striyaH kandarpasya zastraM-AyudhaM bhavanti / tAbhiH kRtvA kandarpaH sarvAnapi jayatItyarthaH / kimbhUtAH? trastAH-bhayAkulA ye kuraGgakArbhakA:-mRgazizavasteSAM dRzAviva dRzau yAsAM tAH / "zAka-pArthivAditvAt" [pA0 sU0 2 / 1 / 60 vA0] madhyamapadalopIsamAsaH / trastakuraGgakArbhakatve-nAtizAyidRzozcAJcalyaM drshitm| tathA sambhogalIlAyA:-suratakrIDAyA bhuvaHsthAnAni, tathA saukhyasya-viSayasukhasya AyatanaM-gRhAH / tathA rasikA:-raso vidyate yAsu tA rasikAH, "ata ini Thano" [pA0 sU0 5 / 2 / 115] zRGgArarasapradhAnAH / ajahalliGgatvAdAyatanaM zastramiti prayogaH // 55 // ____ tatra praNatasurAsuraziraHzoNamaNimarIcicaya bahalakuGa kumAnulepapallavitapAdAravindadvayasya krauJcabhido bhagavata sugandhigandhamAdanAdhivAsinaH skandadevasya darzanArthamito gatavAnasmi / tasmAcca nivartamAnena kvacidekasminnadhvarodhini3 nyagrodhapAdapatale dIrghAdhvazrAntena vizrAmyatA mayA zrUyatAM yadAzcaryamAlokitam / tatra-dakSiNAsyAM dizi bhagavataH skandadevasya kArtikeyasya darzanArthamitaH2asmAddezAdAgatavAnasmItyavyayaM ahamityarthe, tato'yamartho'haM tatra deze prAptavAn / 1. evaM vidhA anU0 / 2. asmAddezAdAgatavAn, asti gato bhavaM, nanu ca gatavAnityatrAtItArthatAyAM asmIti vartamAnArthatA kathaM ghaTeta ? ucyate-dhAtu sambandhe pratyayA iti bhUte laTa sAdhuH / iti se0 pratau / asmAddezAdgatavAnasmi gato bhavaM, nanu gatavAnityatrAtItArthatAyAM asmIti vartamAnArthatA kathaM ghaTeta ? ucyate, dhAtusambandhaM pratyayA iti bhUte laT sAdhuH / anU0 / For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: kimbhUtasya ? praNatA - natA ye surAzca asurAzca teSAM zirastu ye zoNamaNayaH - lohitaratnAni teSAM yo marIcicaya:- aMzujAlaM sa eva bahala:- niviDo ca kuGkumAnulepa:- ghusRNalepastena pallavitaM-kizalayitaM pAdAravindadvayaM yasya sa tasya surAsurA enaM namaskurvanti / teSAM ziraH-zoNamaNikAntistatpAdayoH saMkrAntA, tataH pallavopamatvaM pAdAbjayorjAtamiti / tathA krauJca giriM bhinattIti krauJcabhit tasya krauJcabhidaH / tathA sugandhiH- candanAditarubahulatvAt surabhiryo gandhamAdanAkhyo giristamadhivasatyabhIkSNamiti sugandhigandhamAdanAdhivAsI tasya / 88 tasmAcca-dezAnnivartamAnena vyAghuTyAgacchatA kvacit taddezasya kasmiMzcitbhUbhAge ekasminnadhvAnaM mArgaM AvRtya tiSThatIti adhvarodhi tasmin adhvarodhini, nyagrodhapAdapatalevaTavRkSacchAyAyAM dIrghAdhvanA-laGi ghatabahumArgeNa zrAntaH - khinno dIrghAdhvazrAntastena, vizrAmyatA-vizrAmaM gRhNatA mayA yat AzcaryaM - adbhutamAlokitaM tat zrUyatAM - kathyamAnamiti zeSaH / tadevAha atilalitapadavinyAsasArasAdhu 'sindhuravadhUskandhamadhirUDhA, prauDhasakhIsahAyaprAyA, prAntapata'ccArucAmIkaradaNDacAmara 'marunnartitAlakavallarI, karNakuvalayAlaGkAradhAriNI, rucirarucimaccaraNanUpurA, pura:sarasarAgagAndharvikakaNThakandara viniHsaratsarasagItapreGa kholanaprayogeSu dattAvadhAnA, netre manAGamIlayantI, dhriyamANamAyUrAta 'patramaNDalA, maNDalitamadanacApacakravaka bhU: 5, bhUpAlaputrikA kApi kvApi kuto'pyuccalitA tadaiva nyagrodhacchAyAmaNDapa' mazizriyat / tAM cAvalokya' cintitavAnasmi vismitamanAH / atIti / IdRzI kA'pi adbhutarUpA bhUpAlaputrikA - rAjasutA kvApi kAsmiMzcid ramyapradeze adhikaraNabhUte, kuto'pi kasmAccid rAjAvasavA' duccalitA-gacchantI, tadaiva yadA'haM tatra zrAnta upaviSTo'smi, tatkAla eva nyagrodhachAyaiva maNDapa :- AzrayavizeSastaM 1. rAjAvasathAd anU0 / 2. yadAnImahaM anU0 / For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 prathama ucchvAsaH azizriyat-Azrayati sma / kimbhUtA bhUpAlaputrikA ? atilalitaH - atizayena manojJo yaH padavinyAsaH-padaracanA' anena sArA - rucirA sAdhvI pIvarAGgI yA sindhuravadhUH- hastinIH tasyAH skandhaM pRSThamadhirUDhA - ArUDhavatI / tathA prauDhAH - iGgitAdibhizcittAbhiprAyaparichetryo yAH sakhyaH-vayasyAsta eva sahAyAH - sahacAriNyastAsAM prAyo bAhulyaM vartate yasyAH sA bahvIbhiH prauDhasakhIbhiH parivRtetyarthaH / yadvA, prauDhasakhya eva sahAyaprAyA - anucarasadRzyo yasyAH sA / "prAyo vayasyanazane mRtau bAhulyatulyayoH" ityanekArthaH [2|374 ] / tathA prAntayo:ubhayoH pArzvayoH patantI - vIjanAya pravartite cAruNI - manojJe cAmIkaradaNDe-sauvarNayaSTinI ye cAmare-bAlavyajane tayormarutA - vAtena narttitA - cAlitA alakavallariryasyAH sA / atra vallarizabdAt samAse kRte pazcAdidaM taddvAreNa [ ] IpratyayaH, anyathA "naghRdantAt" [pA0 sU0 5 / 4 / 153] kap syAt / yadvA, " zeSAdvibhASA" [pA0 sU0 5|4|154] iti vA kappratyayastatastadabhAve rUpam / tathA karNayoH kuvalayAlaGkAraM - utpalAvataMsaM dhArayatIti kuvalayAlaGkAradhAriNI / tathA rucirarucinI - zobhAkAntinI caJcatI - dIpyamAne caraNayo:pAdayoH nUpure-tulAkoTI yasyAM sA / punaH kimbhUtA ? pura:- agre sarasa: - mAdhuryavAn rAgaHgAndhArAdiryeSAM te sarasarAgA ye gAndharvikAH - gAyanAsteSAM kaNThakandarAd-galakandarAd vinissaranti-nirgacchanti yAni sarasagItAni - zRGgArarasanibaddhagAnAni teSAM yat preGkholanaMgholanaM tasya ye prayogAH - vyApArAsteSu dattaM avadhAnaM - cittaikAgryaM yayA sA / IdRgvidhA satI netre-locane manAk-stokaM mIlayantI vigalitavedyAntaraM tadAnandarasanirbharatayA saGkocayantI / tathA dhriyamANaM- sakhyA dhAryabhANaM mAyUrAtapatramaNDalaM yasyAH sA / punaH kathambhUtA ? maNDalitaM-AkarSaNAd-valayIkRtaM yanmadanacApacakraM - kAmadhanurmaNDalaM tadvad vakre - anRjvau bhruvau yasyAH sA / tadanantaraM yadabhUttadAha taM ceti / tAM ca- - bhUpAlaputrikAmavalokya asmi - ahaM vismitaM - sAzcaryaM mano yasyAsau vismitamanA:-kautukAkulitacetAH san cintitavAn-vicAritavAn / asmItyavyayaM ahamityarthe / kiM lakSmIH svayamAgatA muraripordevasya vakSasthalAt, kopAtpatyurutAvatAramakarod devI bhavAnI bhuvi / 1. caraNaracanA anU0 / 2. kaNThakandalAd anU0 / For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 damayantI - kathA - campUH zyAmAbhbhojasadRkSapakSmalacalannanetrAmimAM pazyato, dhAtastAta karoSi kiM na vadane cakSuH sahasraM mama // 56 // api ca kiM lakSmIriti / zArdUlavikrIDitavRttam / muraripordevasya - viSNoH vakSaHsthalAtura:sthalAt kiM svayaM lakSmIrAgatA ? uta - athavA bhavAnIdevI - gaurI patyuH - zambhorupari kopAt-praNayakalahAt bhuvi - dharAyAmavatAramakarod-avatIrNA ? martyaloke etAdRgviziSTarUpasyAsambhavAdiyaM kalpanA / imAM - bhUpAlaputrikAM pazyataH - avalokayato mama vadane tAi komalAmantraNe he tAta ! he dhAtaH ! brahman ! cakSuH sahasraM kiM na karoSi - kiM na vidhatse ? locanadvayamAtreNa etaddarzanAtRptyA dhAtAraM locanasahasraM yAcitavAn, bahUni yadi netrANi bhavanti tadA samyagetAmavalokayAmIti / anenAvalokanIyaramyarUpAdyAdhikyaM dyotitam / kimbhUtAmimAm ? zyAmAmbhojasadRkSe - nIlAbjasamAne pakSmale - romavatI calatI-vilAsaM kurvatI netre yasyAH sA tathAvidhAm / pakSmANi romANi yasmiMstatpakSmalaM "sidhmAditvAllaH " [pA0 sU0 5298] // 56 // indoH saundaryamAsyaM kalayati kamalaspardhinI netrapatre, kAlindyAH kuntalAlI tulayati vibhavaM bhavyabhaGgaistaraGgaiH / tasyAH kiM zlAghyate'nyatsubhagaguNanidheH kApyapUrvaiva yasyAH, puSpeSovaijayantI jayati yuvajanonmAdinI yauvanazrIH // 57 // api ca indoriti / sragdharAvRttam / he nRpa ! tasyAH subhagaguNanidhe:-manohArirUpAdiguNanidhAnarUpAyA rAjaputryA anyat - aparaM kiM zlAghyate kiM varNyate ? yasyA:bhUpAlaputrikAyAH AsyaM vaktraM indo:- candrasya saundaryaM - rAmaNIyakaM kalayati-vahati / tathA yasyA netrapatre kamalaM spardhete ? anukuruta ityevaMzIle ye te kamalasparddhinI / tathA yasyAH kuntalAlI-kezakalApaH kAlindyA: - yamunAyA bhavyA bhaGgAH - laghugurutvAdikRtA vicchittayo yeSu te tathAvidhaistaraGgaiH - kallolaiH sambhUtamityadhyAhriyate, vibhavaM - vilAsaM tulayativiDambayati tatsAmyaM prAptotItyarthaH / yathA taraGgeSu vakratvaM tathA tadalakeSvapIti, yadvetthaM yojanA kAryA- yasyAH kuntalAlI kAlindyA vibhavaM tulayati / kimbhUtAyAH, bhavyabhaGgaistaraGgairupalakSitAyAH tulAM ropayati - tulayati / tathA yasyA: kApi vaktumazakyA apUrvaiva For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uchAsaH adbhutaiva yauvanazrI:-tAruNyalakSmIrjayati-sarvotkarSeNa vartate / kimbhUtA yauvanazrIH ? puSpeSoH-kAmasya vaijayantIpatAkA sarvajagajjayAdiyaM kAmena jayapatAkAprAyA nirmitetyarthaH / punaH kimbhUtAH ? yuvajanAn-taruNalokAn unmAdayati-unmattAn karotIti yuvajanonmAdinI // 57 // api ceti / punastasyA eva stutimAhaAkAraH sa manoharaH sa mahimA tadvaibhavaM tadvayaH, sA kAntiH sa ca vizvavismayakaraH saubhAgyabhAgyodayaH / ekaikasya vizeSavarNanavidhau tasyAH sa eva kSamo, yasyAsminnuragaprabhoriva bhavejjihvAsahasradvayam // 58 // AkAra iti / zArdUlavikrIDitam / tasyA:-kumAryAH sa manohara:-manojJa AkAra:AkRtiH / "AkAra iGgitAkRtyoH" ityanekArthaH [3 / 555] / tathA sa mahimA-anubhAvaH; tathA tadvaibhavaM-aizvaryaM, tathA tadvayaH-yauvanaM, tathA sA kAntiH-zarIracchaviH / tathA ca-punaH sa vizvasya samastasya vismayaM-AzcaryaM karotIti vizvavismayakaraH, saubhAgyasya-subhagatvasya bhAgadheyasya ca udayaH-prAdurbhAvaH / eSAmAkArAdInAM madhye ekaikasya kasyacidvarNayitumupakrAntasya AkArAderekasmin vizeSaNasAmastyena varNanavidhau-varNanAkaraNe sa eva kSamaH-sa eva samartho bhavet yasya uragaprabhoriva-zeSasyeva jihvA sahasradvayaM bhavet / yathA uragaprabhorjihvAsahasradvayaM vartate, tathA yasya etAvatyo jihvA bhavanti sa eva varNayituM kSamaH syAt, nAnyaH varNanIyasyAkArAderbahuvizeSamayatvAt / yadA tu 'jihvAsahasraM mukhe' iti pAThastadA sahasrazabdo'mitabahutvavacanaH / yadAhuvRddhA:-"zatasahasrazabdau bhUyasI saMkhyAmaniyatAmAhatuH" [ ] / iti // 58 // sApi yathA tvamidAnI mAmiha pRcchasi tathArdhapathamilitaM kaJcidudIcInapathikaM dakSiNasyAM dizi prasthitamAdareNa pRcchantI muhUrttamiva tatraiva vizramitumArabhata / zrutazcAyaM mayApi tena tasyAH puraH kasyacidudIcyanarapate:3 zlAghyamAnasya kathAzeSAlApaH5 / 1. bhAgyasya bhAgadheyasya anU0 / 2. AkArAderasmin anU0 / For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: sApIti / he mahAnubhAva ! yathA tvamidAnIM mAmiha pradeze adbhutaM pRcchasi tathA sA'pi bAlikA ardhapathe-ardhamArge militaM kaJcit ajJAtajJAtinAmAnaM udIcInaMuttaradiksambhUtaM tataH samAyAtaM vA udIcyaM pathikaM dakSiNasyAM dizi prasthitaM-gantuM pravRttaM saMtaM AdareNa sAbhilASaM pRcchantI muhUrtamiva / atra iva zabdaH zobhAvAcI, muhUrtamekaM tatraivanyagrodhatale vizramituM-khedamapanetumArabhata-yatnamakarot / ca-punarmayA'pi tatraivAvasthitena satA tena-udIcyapathikena tasyAH-bAlikAyA puraH kasyacit-ajJAtanAmadheyasya udIcyanarapateH zlAghyamAnasya-guNaiH stUyamAnasya ayaMvakSyamANaH kathAyAH zeSaH-prAntya AlApa:-vAgvizeSaH1 kathAzeSAlApa zrutaH / anyasyAM vArtAyAmavadhAnaM mayA na dattaM kintu kathAsamAptau pathikoktamidaM vAkyaM zrutam / tasmin smitabhukhe yUni yUpadIrghabhujadvaye / te dhanyA nyapatanyeSAM kandarpasadRze dRzaH // 59 // kimbahunA ! tasminniti / vRttam / tasmin-pUrvavarNitasvarUpe bhUpe yUni-taruNe yeSAM puruSANAM dRzaH-netrANi nyapatan-nipetuH taM yuvAnamadrAkSurityarthaH / te dhanyAH-puNyavantaH / yadanekArthaH-"dhanyaH puNyayute" [2 / 371] iti / kimbhUte tasmin ? smitaM-ISadhAsyopetaM mukhaM yasya sa tasmin / punaH kimbhUte ? yUpavad-yugavaddIrgha-AyataM bhujadvayaM yasya sa tasmin / punaH kimbhUte ? kandarpaNa sadRzaH-samastasmin // 59 // kimbahunA-kimbahUktyA ! sA tvaM manmathamaJjarI sa ya cuvA bhRGgastavaivocitaH, zlAghyaM tadbhavato kimanyadaparaM kiMtvetadAzAsmahe / bhAgyairyogyasamAgamena yuvayormAnuSyamANikyayoH, zreyAnastu vidhervicitraracanAsaMkalpazilpazramaH // 60 // sA tvamiti / zArdUlavikrIDitavRttam / he kumAri ! sA tvaM manmathasya maJjarIvallarirmanmathamaJjarI, sa ca yuvAbhRGgastavaivocitaH-yogyaH / maJjarI kila bhRGgasyaivocitA', 1. vAgvilAsa: anU0 / 2-2. vArtAyAM mayA'vadhAnaM anU0 / 3. kathA nAsti anU0 / 4. yogyA anU0 / For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH 3 tathA sa yuvA tavaivocita iti / tattasmAddheto, aparaM kimanyat vacmaH, kintu bhavatI ca bhavAMzca bhavantau striyA sahokto pumAnekaH ziSyate, tayorbhavatoH zlAghyaM varNyametatvakSyamANamAzAsmahe-AziSa dadmahe / yat yuvayoH-bhavatorbhAgyaiH-puNyairyogyayoH, tvaM tasya yogyA sa ca bhavatyA yogyaH, iti ubhayorucitayoH samAgamena-sambandhena vidhe:-dhAturvicitraracanAyA:vidhinirmANasya yaH saMkalpa:-adhyavasAyaH sa eva zilpaM-vijJAnaM tasya yaH zramaH-khedaH sa zreyAn-atizayena prazasyo'stu, bhavatoH saMyogena vidhernirmANasaMkalpazilpazramaH saphalo bhavatvityarthaH / kimbhUtayorbhavatoH ? mAnuSye-mAnuSyatve bhUSaNabhUtatvAnmANikyamiva yau to mAnuSyamANikyau tayormAnuSyamANikyayoH / nanu damayantyAH pratyakSatve'pi nalasyApratyakSatvAt / kathaM bhavatoriti prayogaH ? ucyate atrApratyakSamapi buddhikalpitaM nalaM pratyakSamiva manyamAno bhavatorityAha // 60 // athAsau pathiko nalaM pratyAha tanna jAne sa kaH sukRtI tena tasyAH 1zravaNAdevollasadbahulapulakAGkurottabhbhitAMzukAyAH puro vistareNaivaM varNitaH / tanna jAna iti / tat iti sAmAnyoktau napuMsakatvanirdezaH / tat-vastu na jAnenAvagacchAmi sa kaH sukRtI-puNyavAn ? yastena udIcyena adhvagena tasyA:-kumAryAH puraHagre vistareNa evaM pUrvoktaprakAreNa varNita:-kathitaH / kimbhUtAyAstasyAH ? zravaNAdeva-tasya yUna AkarNanAdeva ullasantaH-ucchvasanto bahulA:-adabhrAH pulakAH-romAJcA eva uccatvasAmyAt akurAstairuttambhitaM-uccairjAtaM aMzukaM-cInAMzukaM yasyAH sA tasyAH / etAvatA tasmin tasyA rAgAtizayo dyotitaH / uttabhbhiteti "stambhuH [pA0 dhA0 1572] sautro dhAtuH svArthiko Nic ktaH / " ___ atrAntare nala Aha-sA kA ? kasya duhitA ? kva yAsyati ? kuta AgatA ? ityAha na ca mayApi vismayavismRtavivekena keyaM kasyeyaM kutra kuto vA prasthiteti praznAgrahaH kRtaH / kevalamadRSTapUrvarUpotpannAkasmikakautukAtirekAstamitasamastAnyavyApAreNaikAgratayA grahaniruddhanevAndheneva mUkeneva' mUDheneva mUrchiteneva saJjAtasaMtamaseneva viSavighUrNiteneva stobhastambhiteneva gatAyAmapi tasyAM tenAdhvanInena saha tatraiva nyagrodhatarutale sucira For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campUH mAsitamAsIt / tadAyuSmanneSa kathitaH svavRttAntaH / tasyAM dizi tayA sakalajagajjyotsyA, asminnapi deze niHzeSajananayanakumudendunA tvayA' dRSTena, dRSTaM yadraSTavyam / abhUcca me zlAghyaM janma / jAte kRtArthe cakSuSI / sampannaH sakala: paribhramaNaprayAsaH / tadidAnI kimanyat / anumanyasva svaviSayagamanAya mAm, ityabhidhAya vyaraMsIt / rAjA'pi etadAkarNya cintitavAn / na ceti / na ca mayA vismayena-AzcaryeNa vismRtaH-naSTo vivekaH-cAturyaM yasya sa tAdRzena satA, keyaM ? kasya-nRpasya iyaM ? kutra-kasminpradeze kuto vA purAt prasthiteti praznAgrahaH kRtaH / naSTaviveko hi pumAn na kiJcitprastutaM pRcchediti / kevalaM-paraM pUrvaM dRSTaM dRSTapUrvaM, na dRSTapUrvaM adRSTapUrvaM yad rUpaM-AkArastena utpannaM-jAtamAkasmikaM yat kautukaMkutUhalaM tasya ya atireka:-AdhikyaM tena astamitA:-naSTAH samastA anye-avalokanAdapare vyApArA:-calanAdikA yasya sa, tathAbhUtena ekAgratayA-tadpAvalokanadattacittatayA graheNa-pizAcena niruddha:-gRhIto grahaniruddhasteneva, grahaniruddhaH kila na kiJciccetayate / tathA andheneva-gatAkSiNeva tathA mUkeneva-avAkpaTuneva, tathA mUDheneva-mUrkhaNeva, tathA mUchitenevamUrchAleneva mUrchA-mohaH tathA saJjAtaM saMtamasaM-andhakAraM yasya sa teneva "avasamandhebhyaH" [pA0 sU0 5 / 479] iti saMpUrvottamaso'c / tathA viSeNa-gareNa vighUrNita:-dhAritastenevaviSavegAvattita zarIreNeva / tathA stobha:-ceSTAvyAghAtastena saMstaMbhitaH-niruddhakriyasteneva, mayA tasyAM-bAlAyAM gatAyAmapi tenAdhvanInena-pathikena saha tatraiva-tasminneva nyagrodhatarutale suciraM-cirakAlaM AsitaM-avasthitaM AsIt, tatraivAvasthAnaM kRtmityrthH| taditi / yena me adbhutaM pRSThaM tat-tasmAddhetoH he AyuSman !-ciraJjIvin ! eSa:adbhutAvalokanarUpaH svasya vRttAnta:-vArtA kathitaH, mayA ca / tasyAM-dakSiNasyAM dizi sakalajanAnAmAhlAdakAritvAt jyotsneva yA sA tathAbhUtayA tayA-bAlayA dRSTayA asminnapi-udIcye deze nizzeSajanAnAM-samastalokAnAM nayanAnyeva 1. mayApi anU0 / For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uvAsaH kumudAni teSu vikAzakatvAdinduriva yaH sa tena tvayA dRSTena, yadraSTavyaM-prekSaNIyaM tadRSTam, ataH paraM na kiJciccArudRzyamastItyarthaH / dRSTena ityatra arthavazAd vibhakti-pariNAmena dRSTayA ityapi draSTavyam / ca-punarme-mama zlAghyaM janma abhUt / cakSuSI-netre kRtArthe-kRtakRtye saphale jAte / tathA paribhramaNasya-paryaTanasya prayAsaH saphalaH sampannaH, yadbhavatoravalokanaM jaatmiti| tat-tasmAdidAnI-adhunA anyat-aparaM kiM-vacmi ? tena svaviSayagamanAya-svadezayAnAya mAmanumanyasva-anujAnIhi, iti pUrvoktaM abhidhAya-uktvA vyaraMsIt-virarAma maunaM zizrAyetyarthaH / rAjA-nalo'pi etat-pathikoktAkarNya cintitavAn / strImANikyamahAkaraH sa viSayaH pAntho'pyayaM tathyavAgvyApAro'pi vidhervicitraracanastat kiM na sambhAvyate / kintvAzcaryamadRSTarUpavibhavApyAkarNyamAnA satI, kAntetyunnatacetaso'pi kurute nAmnaiva nimnaM manaH // 61 // strImANikyeti / zArdUlavikrIDitavRttam / sa viSayaH-dezaH striya eva mANikyAni-ratnAni teSAM mahAkaraH-mahAkhAniH utpattisthAnaM / tathA'yaM pAntho'pi tathyavAk-satyavacanaH / tathA vidheH-dhAturvyApAro'pi ceSTApi vicitrA racanA-nirmANaM yasmin sa tathAvidhaH, eSAM madhye tat kiM yanna sambhAvyate-na kalpyate / kintu-etadAzcaryaadbhutaM yanna dRSTo rUpavibhavaH-saundaryalakSmIryasyAH, sA adRSTarUpavibhavA IdRgvidhApi kAntA-priyA iti nAmnaiva AkarNyamAnA satI unnataM-dhIraM ceto yasyAsau unnatacetAstebhyaH,1 mama mano nimnaM kurute-abhilASadInatvAllAghavAspadaM vidhatte / unnatasya nimnIkaraNaM duHzakamiti virodhaH // 61 // atha manaso nimnIkaraNamevAhatathAhino netrAJjalinA nipItamasakRttasyAH svarUpAmRtaM', no nAmAnvayapallavo'pi ca mayA karNAvataMsI kRtaH / 1. tasya anU0 / For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 citraM cumbati cumbakAzmakamayo yadvadbalAddUratastadvattarjitadhairyametadapi me tasyAM mano dhAvati // 62 // tathAhIti / no netreti / zArdUlavikrIDitavRttam / tasyA:- bAlAyAH svarUpamevAmRtaM svarUpAmRtaM tat asakRt - vAraMvAraM netre eva aJjaliH - nAvAkRtyA karadvayanyAsastena, no nipItaM-na dRSTaM / atyantAdareNAvalokanaM pAnamucyate, amRtasya hi pAnocittatvAt / tathA ca punarmayA tasyAH nAma ca- abhidhAnaM anvayazca - vaMzastAveva pallava:- kisalayaM so'pi na karNayoravataMsIkRtaH-karNapUrIkRta: / pallavasya karNAvataMsIkaraNamucitaM, adyApi tannAmAnvayau na zrutAvityarthaH / yadvat-yathA aya: - lohaM kartR, cumbakAzmakaM- lohAkarSakamaNi karma, balAddUrata eva cumbati - AzliSyati tadvat-tathA etadapi me mama manastasyAM - bAlAyAM dhAvati-gacchati / citraM- adbhutametat / yadi nAmasvarUpAvalokanena nAmAnvayazravaNe ca mano dhAvettadA kiM citram ? parametadAzcaryaM yadadRSTasvarUpAyAM azrutanAmAnvayAyAmapi mano gcchtiiti| kimbhUtaM manaH ? tarjitaM - tiraskRtaM dhairyaM - dhIratA yena tattarjitadhairyaM tyaktapauruSam // 62 // damayantI - kathA - campUH so'yaM durlabheSvanurAgaH puMsAm, ajvaramasvAsthyam, adaurgatyaM dau:sthyam, aviSAsvAdanamAghUrNanam, asAdhvasaM kampanam, anAtmavikrayaM pAravazyam, ajaraM jADyam, anindhanaM jvalanam, alagnagrahamunmAdanam', avAtyAghAtamudbhramaNam, amaunaM maukyam, ahInazruti bAdhiryam, anaSTadRSTikamandhatvam, askhalitamanorathaM manaH stambhanam, amantra Aveza: / susthitajanadurjanAya manojanmane sarvathA namaH 3, yasyAyamevaM vidho vyApAraH, ityavadhArayannavatArya sarvAGgebhyo bhUSaNAni tasmai sadayamadAt / taistairAlApaiH sthitvA ca kaJcitsamayamimamatha' yathAprasthitaM pAnthaM kathamapi preSayAmAsa / so'yaM durlabheSu-duHprApeSu priyArUpeSu vastuSu anurAga:-abhilASaH puMsAM ajvaraM jvaraM vinA asvAsthyaM - asamAdhiH / jvare sati asvAsthyaM syAdeva paraM jvarAbhAve'pi / so'yamanurAga iti padamagre'pi yojyam / tathA adaurgatyaM dAridryaM vinApi dausthyaM - duHkhenAvasthAyitvaM / anyaddausthyaM akiJcanatvaM daurgatye sati bhavati, iyaM ca tadabhAve'pi / For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchvAsaH tathA aviSAsvAdaM viSabhakSaNamantareNa AghUrNanaM mUrchanaM / viSAsvAde hi AghUrNanaM bhavatyeva, paramidaM viSAsvAdAbhAve'pi / tathA asAdhvasaM bhayaM vinA kampanaM / bhaye sati kampyata eva, paramidaM bhayamantareNA'pi / tathA na vidyate AtmanaH - svasya vikrayaH - vikrINanaM yasmiMstat anAtmavikrayaM pAravazyaM - pAratantryam / anyadbhi pAratantryaM Atmavikraye sati bhavati, idaM cAtmavikrayaM vinA'pi / tathA na vidyate jarA - vayohAniryatra tat ajaraM, jADyaM - mUrkhatvam / anyajjADyaM jarayA bhavati, jarAyAM prAptAyAM buddhyabhAvaH saMjAyate, parametajjarAM vinApi jADyaM yena na kiJciccetaye / tathA na vidyate indhanaM yatra tat anindhanaM jvalanaM - dIpanam / anyajjvalanamindhanena bhavati, idaM ca tadabhAve'pi / tathA na lagno graha: - : - bhUtAdiryatra tat alagnagrahaM, unmAdanaM unmAdaH - unmattatA / anyadunmAdanaM grahe lagne sati syAt, idaM ca alagnagraham / tathA na vidyate vAtyAyAH - vAtasamUhasya AghAtaH- AsphoTanaM yatra tat avAtyAghAtaM, udbhramaNaM-itastato manoMdolanarUpA bhramiH / anyadudbhramaNaM parNAdermaNDalAkRtyA UrdhvagamanaM vAtyAghAtena bhavati, idaM ca vAtyAghAtAbhAve'pi / tathA na vidyate maunaMabhASaNavrataM yatra tat amaunaM, maukyaM - mUkatA / anyanmaukyaM maune sati bhavati, idaM ca maunAbhAve'pi / tathA na hIne - zabdAgrAhake zrutI - karNau yatra tat ahInazruti IdRzaM bAdhiryaM badhiratA / anyasmin bAdhirye zrutI hIne bhavataH, paramidamahInazrutitve'pi / tathA na naSTe dRSTI yatra tadanaSTadRSTikaM, andhatvam / anyadandhatvaM dRSTau naSTAyAM bhavati, paramidaM dRSTeH sadbhAve'pi, "kAmAndho naiva pazyati " [ ] iti vacanAt / tathA na skhalitAH - pratihatA manorathA:abhilASA yatra tat askhalitamanorathaM manaH stambhanaM - anyatra manaso Agamanam / anyanmanaH stambhanaM skhalitamanorathatve bhavati, idaM ca askhalitamanorathetve'pi / tathA na vidyate mantraHmahAbIjAdiryatra sa amantraH, AvezaH - vyantarAdermanasi pravezaH / anyo hi Avezo mantrasmaraNAd bhavati, ayaM tu mantrAbhAve'pi / yadvA, amantra iti na mantragamya ityarthaH / anyohi Avezo mantrasAdhyo bhavati, ayaM tvanurAgarUpaH Avezo na mantraiH zamya iti bhAvaH ? smarAturANAM hi priyAyA aprAptau etA avasthA bhavantyeveti / - 97 susthitAH-svasukhAvasthAyAM sthitA ye janAsteSAM durjana iva duHkhotpAdakatvAt khala iva yaH sa tasmai, manojanmane - manobhavAya sarvathA - sarvaprakAreNa namaH -praNAmosstu durjanasyApi namaskaraNIyatvAt / yasya manojanmana evaMvidhaH - pUrvokto vyApAra:- ceSTA iti manasi avadhArayan-cintayan, sarvAGgebhyaH sakalapratIkebhyo bhUSaNAni - hArAdIni avatAryauttArya tasmai-tadvArttAnivedine pathikAya sadayaM sakRpaM yathAbhavati tathA adAt-dadau / ca-punaH taistaiH-adbhutAvedakairAlApaiH - pAnthaM kathamapi kAlaM sthitvA, atha - anantaraM For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: imaM-tatkathAkathakaM pAnthaM kathamapi mahatA kaSTena prasthitaM-prasthAnamanatikramya yathAprasthitaM yasmai dezAya prasthito'bhUttaM dezaM preSayAmAsa-mumoca / yAhi svairaM svadezamiti / svayamapi tatkAlAntarAlamilitairnakSatrairiva sArdramRgazirohastaiH sazravaNacitrakRttikopaskaravAhibhiH pApaddhikaparijanairanugamyamAno rAjA nijAvAsamayAsIt / tataH prabhRti ca tasmin preSite sati svayamapi rAjA-nalaH tatkAlaM-tatkSaNAdantarAle-adhvamadhye militaiH-samanvitaiH1 pApaddhikaparijanairanugamyamAnaH-anusriyamANaH nijAvAsaM-nijaharmyamayAsIt-agAt / kimbhUtaiH pApaddhikaparijanaiH ? sArdrANi-sAnatvAt zcyotanti mRgazirAMsi-hariNamUrjAnore yeSu tathAvidhA hastA yeSAM te taiH / tathA sazravaNAM-sakarNI citrasya-citrakA yasya kRttikAM-tvacaM upaskaraM ca-mRgayopayogipAzAdi vahanti ye te tathAvidhaiH / Ardrazabdo bhAvavacanaH / ka: kairiva rAjA ? nakSatrairiva / yathA rAjA candro'pi tasmin-jyotiSprasiddha kAle-kalAsamUhe aSTazatIlakSaNe yadantarAlaM tatra militairnakSatrairanugamyamAno nijAvAsaM-vAruNIM gacchati / kimbhUtairnakSatraiH ? saha ArdrayA nakSatreNa vartata iti sArdra, mRgaziro hastazca nakSatraM yeSu tAni taiH / tathA zravaNazca citrA ca zravaNacitraM samAhAradvandvaH / saha zravaNacitreNa vartanta iti sazravaNacitrAstAzca tAH kRttikAzca tAsAmupaskaraM-samavAyaM vahanti yAni tAni tathA taiH / tataH prabhRti ca-yaddine tadvArtA pathikAcchuzrAva taddinAdArabhya hRdyodyAnamaruttaraGgitasarittIre? tarUNAmadhastalpe'nalpasarojinInavadalaprAye'pi khinnAtmanaH / dhIrasyApi manAGmanastRNakuTIkoNAntarAle balA llagno'syeti vibhAvyate paravazairaGgairanaGgAnalaH // 63 // hRdyodyAneti / zArdUlavikrIDitam / dhIrasyApi-dRDhasyApi asya-nalasya mana eva tRNakuTIkoNAntarAlaM-kAyamAnAnaM madhyaM tasmin balAt,-prasahya paravazaiH-asvAdhInairaGgaiHpratIkaiH sAdhanabhUtairanaGga eva anala:-vahniH, anaGgAnalo manAk-stokaM lagna iti 1. samavetaiH anU0 / 2. hariNamUrdhAno anU0 / dain Education intena.1. api nAsti anU0 / 2. prAvRSeNya: anU0 / 3. tatkirITasya anU0 / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchvAsaH 99 vibhAvyate-jJAyate / paravazAMgatve hetumAha- kathambhUtasya asya ? hRdyAni - manojJAni yAni udyAnAni teSAM sambandhI yo marut - vAyustena taraGgitA - utkallolIkRtA yA sarittasyAstIre - taTe tarUNAM-zAkhinAmadha:-adhobhAge analpAni - bahUni yAni sarojinI vanadalAni-padminIkhaNDapatrANi teSAM prAya: - bAhulyaM vidyate yasmiMstattathAvidhe'pi talpe - zayyAyAM khinnaHkhedApanna AtmA-zarIraM yasya sa tasya / tatra zayito'pi na ratiM labhata ityarthaH / anyasyA'pi yasya kasyacidaGge agnirlagno bhavati, sa kila IdRgvidhe zItale pradeze gatvA zete, tathA'syApi manasi kAmAgnirlagna iti sambhAvyate / hRdayasya bandhanaM hRdyam // 63 // evamasya punarapi tadabhijJAnpRcchataH pAnthasArthAn, pratipathamatha yUno yAnti tasya krameNa / haracaraNasarojadvandvamudrAGkamaulermadanamadanivAsA vAsarAH prAvRSeNyAH ||64 // evaM amunA prakAreNa asya nalasya - atheti - ucchvAsa prAnte maGgalArtha:, anantaraM vA / punarapi / bhUyo'pi tAM - damayantImabhijAnantIti tadabhijJAstAn, pAnthasArthAnpathikasamUhAn pratipathaM- mArgaM mArgaM prati damayantIvArttAbhityAhriyate dvikarmakatvAt pRcche:pRcchatastasya-nalasya yUnaH krameNa paripATyA prAvRSeNyAH prAvRSikA varSAkAlInA vAsarA:dinAni yAnti-gacchanti, prAvRSi varSartau bhavaH prAvRSeNyA: 2 / "prAvRSa eNya" [pA0 sU0 4 / 3 / 18] iti eNyapratyayaH / kimbhUtasya tasya ? harasya - zambhoryaccaraNasarojadvandvaM tasya yA mudrA - pratibimbaM saivAGkaH - lakSma sa maulau - kirITe yasya sa tasya zambhupAdapadmadvayapratimAGkitatvAt kirITasya re / kimbhUtA vAsarAH ? madanasya - kandarpasya yo madaH - darpastasya nivAsA:-AvAsAstaduddIpakatvAt taddivasAnAm / mAlinIvRttam ||64|| iti 1zrItrivikramabhaTTaviracitAyAM damayantIkathAyAM haracaraNasarojAGkAyAM prathama ucchvAsaH samAptaH 3 I For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH ucchvAsa iti gadyabandhAntare ucchAsa iti saMjJA / yadanekArtha :- " ucchvAsaH prANane zvAse gadyabandhAntare'pi ca / " [3 / 789] iti / iti vAcanAcArya zrIpramodamANikyagaNiziSya zrIjayasomagaNitacchiSyapaNDitazrIguNavinayagaNiviracitAyAM zrItrivikramabhaTTaviracitazrIdamayantIkathAvivRtau prathama ucchvAsaH samAptaH / 100 For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlapAThasya pAThAntarANi prathama ucchvAsaH pR. 4. 1. 'yA dugdhApi na dugdheva kavidogdhRbhiranvaham / hRdi naH saMnidhalAM sA sUktidhenuH sarasvatI // ' iti zloka : kvacitpratau dRzyate ni0 pA0 pR. 6. 1. 'parispandi' ni0 pA0 / 2. mahat ni0 pA0 / pR. 11. 1. sUktiratnAnAM ni0 pA0 / 2. vRndaM vande cau0 ni0 / 3. yanmadhye pu0 / pR. 12. 1. namastasmai ni0 cau0 / pR. 15. 1. phalasyApi pu0 nipA0 / 2. manujavRndArakavRndaM pu0 / pR. 16. 1. maharSermahAvaMzaH pu0 / 2. yatra ni0 cau0 ; 'tatra' nAsti pu0 nipA0 / 3. iva tatra pu0 nipA0 / 4. sUrayaH nipA0 / 5. satyavacaso pu0, satyavAcitaH nipA0 / 6. susUmAzca pu0 nipA0 / pR. 18. 1. vizadavacasAM nipA0 / 2. devAditya: ni0cau0 / 3. sumati nipA0 / pR. 19. 1. nidhi: nipA0 / pR. 20. 1. ullApAH nipA0 / 2. svasthairAlocyatAM nipA0 / pR. 22. 1. vizvambharAbhogabhAlasthalabhAsvat0 pA0 / 2. kathAprabandha nipA0 / 3. manohara: ni0cau0 / 4. jaTAjUTabandhaH nipA0 / 5. rAjahaMsAvataMsayA pu0 nipA0 / 6. riMgat ni0 cau0 / 7. cakravAlasya pu0 / 8. sAdhuvyavahAraratnAnAM ni0 cau0 / 9. dharmakarmopazAntaM pu0 nipA; dharmAdharmopadeza nipA; dharmakarmaNopazAnta nipA0 / 10. samastAdhivyAdhi pu0nipA; sarvavyAdhi pu0 nipA; sarvavyAdhi nipA0 / pR. 24. 1. kuSThaprayogo nipA0 / 2. parvatabhUmiSu nipA0 / 3. na tu pu0 / 4. caturaMgopazobhitAH nipA0 / 5. ikSukSetrANi nipA0 / 6. kupitakapikulAkulitA ni0 cau0 / 7. ___saMtIvratApadoSAH cau0 / pR. 28. 1. mAse nipA0 / 2. ca nipA0 / 3. na nipA0 / pR.29. 1. yatra ca pu0 nipA0 / 2. "samRddhivRddhivardhita nipA0 / 3. degmaprApRvibhAnamaGgAH cau0 ni0; maprAptavimAnasaGgAH nipA0 / 4. 'rAjitadeg nipA0 / 5. cA sau ni0 cau0 sa nipA0 / 6. svargalokAn nipA0 / 7. sarvatra mahezvaraH nipA0 / 8. santi dhanadalokapAlA: pu0 / 9-9. na vinAyakazca pu0; na vinAyakaH nipA0 / 10. satpuruSeSu nipA0 / pR. 30. 1. savaTopyaTasaMkulaH ni0; saTopyavaTasaMkulaH cau0 / 2. "yukto pu0 / 3. dhAtaM ca pu0 nipA0 / 14-14. nAsti pATha: pu0; na prajAH nipA0 / For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 damayantI-kathA-campU: pR. 32. 1. viSayamadhye cau0 / pR. 33. 1. nibhRtAMzu0 ni0 cau0 / 2. "grAsagrahaNalAlasA: pu0nipA0 / 3. skhalantaH khe khedayanti ni0cau0 / 4. madhye dinaM ni0 cau0 / 5. "turaGgAH nipA0 / 6. "saMgatAsu nipaa| 7. nipatanti pu0 nipA0 / 8. vinirmita pu0; nipA0 / 9. svarbhUpa: nipA0 / 10. bahulakSaNA cau0 pu0 / 11. nAsti pAThaH pu0 / 12. prasAdA cau0 / 13. saMgItazAlA pu0ni0 cau0 / 14. susaugandhikaprasaro pu0; sasaugandhikaprasArA ni0cau0; sasaugandhikaprasarA nipA0 / 15. rAjante nipA0 / 16. jalAzayAH pu0 / 17. nAsti pAThaH pu0 / pR. 36. OM padyaM nAsti pu0 / pR. 36. 1. bhaktibhAjaH nipA0 / 2. saMnidhAnA ni0 cau0 / 3. dyUtasthAneSu ca dyutakArAH pu0 / 4. vezyAGgaNeSu ca bhujaGgAH pu0 / 5. ramyaharmyatayA ni0 cau0 / 6. avyayIbhAvo pu0 nipA0 / 7. vaiyAkaraNopasargeSu pu0 / 8. karikapoleSu pu0 / 9. citrakeSu ni: cau0 / pR. 38. 1. yAnti pu0 / pR. 39-40. 1. tasyAM pu0 ni0 cau0 / 2. "plavaplavamAna nipA0 / 3. jaladhinidhi nipA0 / 4. vizvambharAbhoga ni0 cau0 / 5. prAsAda pu0 ni0 cau0 / 6. danuloka nipA0 / 7-7 upAdhyAyodhyayanavidAM, Adarzo darzanIyAnAM ni0; upAdhyAyodhyayanavidAM, Adarzo darzanAnAM cau0 / 8. zastrazAstreSu nipA0 / 9. agragaNyaH ni0 cau0 / 10. khalavRndakandakandala dAvAnala nalo pu0; khalavRndakandaladAvAnalo nalo ni0 cau0 / pR. 42 1. mabhyaryimAnA pu0 / 2. karNe lagnAH nipA0 / 3. svargalokaM pu0 ni0 cau0 / 4. sAridyUteSu ni0 cau; sAraGteSu nipA0 / 5. nyagrodhapAdapeSu pu0' nipA0 / 6. netrakarttanAni nipA0 / 7-7 na prajAnAmAsan pu0 / pR. 44. 1. dharmarAjA pu0 / 2. 'ca' nAsti ni0 cau0 / 3. 'maNDapa' nAsti cau0 / 4. kRSNAgaru' nipA / 5. nAGgIkRtavizvambharAbhAropi nipA0 / 6. samutsanna ni0 cau0 / 7. na pu0 / 8. kiJca nipA0 / pR. 48. 1. yasya ca yudhiSThirasyeva ni0 cau; yasya yudhiSThira iva nipA0 / pR. 49. 1. paramahelAbhirato'pAradArika: pu0 / pR. 50. 1. himAlayaH pu0 nipA0 / / pR. 51. 1. mahIpate nipA0 / 2. prazastaprazastistambhaH nipA0 / 3. puNyakarmArambhaprarohANAm nipA0 / 4. sakalabhuvanavyApAranaukarNadhAraH pu0 nipA0 / 5. sakalasaMsArakAsAraH ni0pA0 / 6. 'samasta' nAsti pu0 / 7. jIvitasamA pu0 / 8. 'prANasamaH' nAsti pu0 / 9. sakulakramAgata: pu0 / 10. satyavAk nipA0 / 11-11 sAlaMkAyanasUnuH pu0 nipA0 / pR. 53. 1. dveSanirmuktAcetAH ni0 cau0 / 2. 'ca' nipA0 / 3. pArthivaH sa pu0 / 4. amAtye ni0 cau0 / 5. prauDhapremNi pu0 nipA0 / 6-6. gUDhamantriNi pu; gUDhamantre mantriNi nipA0 / For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uchAsaH 103 7. jananIsamAne nipA0 / 8. priyaMgumaJjarIbhAsi nipA0 / 9. vilasat pu0 / 10-10. parAjitasakalasamudrAmmasi ni0 cau0 / 11-11. mAnita-mAninIyauvanasarvasvaH pu; mAnitamAninIjanayau vanasarvasvaH ni0; mAnitamAmAninIjana-yauvanasarvasvaH yA; mAninIyauvanasArasarvasvaH nipA / 12. anavaratasakala nipA / pR. 54. 1. samanvitaH ni0 cau0 / 2. bahuzaSpavanamArge pu0 nipA0 / 3. svaguNaM ni0 cau0 / 4. kRtAnimeSa nayanavibhramAH ni0 cau0 / pR. 55. 1. viSamaraNau cau0 / pR. 59. 1. ziJcAnAmuktakalahaMsakA: ni0 cau0 / 2. guNagrAmaM nipA0 / 3. varSAH striyazca pu0; varSAGganAH nipA0 / pR. 60. 1. yatra ca pu0 ni0 cau0 / 2. jImUtanUtadhvani pu0 / 3. kadambakasya nipA0 / pR. 62. 1. madhukadamba nipA0 / 2. dhRtatuSAratuSA pu0 nipA0 / pR. 63. 1. virahitavadhUvidvipi pu; virahivadhUvidviSi nipA0 / 2. vidrANapaMkajasarasi pu0ni0 cau0 / 3. svAdhInapriyApreyAsi pu0 / 4. sphuTakuTajarajaH ni0 cau0; sphuTakusumaraja: nipA0 / 5. digbhAsi ni0 cau0 / 6. nAsti pAThaH cau0 / 7. "meghAGka nipA0 / 8. kadambastambAlAbhvitamadhulihi pu0 / 9. nAsti pAThaH pu0 / 10. 'kupita nipA0 / 1111. cakravAkakrazi nipA0 / 12. virahitamanasvinImanastudi pu0 / 13. vanarAjinI pu0 / 14. kadAcidambhasi ni0 cau0 / 15. vijJApayAmAsa pu0 ni0 cau0 / pR. 67. 1. daMSTrAdvandvaM pu0ni0 cau0 / 2. kroDa: pu0 / pR. 68. 1. bhApayan pu0 nipA0; bhISayan nipA0 / 1. channAn nipA0 / 2. vanAntAn nipA0 / pR. 69. 1. ca teSu pu0 ni0 cau; vaneSu nipA0 / 2. drutaM madvacanamanuSThIyatAM nipA0 / 3. vinirjita' nipA0 / 4. maulimilat ni0 cau0 / pR. 70. 1. hayAnAM guNaiH nipA0 / pR. 71. 1-1. mRgavAgurAvAhibhi: pu0 / 2. pApaddhikapuruSaiH nipA0 / 3. durAdunnamitakandharaiH pu0 ni0 cau0 / 4. tathordhva ni0 cau0 / 5. pavanakampitaM ni0 cau0 / 6. kolAhalavyAjena nipA0 / 7. "taruNatarudeg pu0 nipA0 / 8. 'binduvarSavAhibhiH pu0 ni0 cau0 / 9. ardhya ni0 cau0 / 10. udbhUta nipA; uddhuta pu0 / 11. bhRgAMganArava' pu0 nipA0 / 12. deganantakanda' nipA0 / pR. 73. 1. kecidudyataparazvadhA pu0; kecidudyatapazva nipA; katicidudyatparazvadhA nipA0 / 2. ke'pi ni0 cau0 / 3. ke'pi pu0 ni0 cau0 / 4. zivAgamAvatino ni0 cau0; / zivAgamAnusAriNo nipA0 / 5. pravAlAH ni0cau0 / pR. 74. 1. anekadhArayAtipAtinaH ni0 cau0 / 2. kUjanta: pu0 ni0 cau0 / pR. 75. 1. prakAzairalaM nipA0 / 2. zarasaMdhAtadhAtadhUrNitAyAM nipA0 / 3. zrayante ni0 cau; zrayanti For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 damayantI-kathA-campU: pu0 / 4. netrAzcitrakA: ni0 cau0 / 5. nirjita' ni0 cau0 / pR. 76. 1. zazaka' ni0 cau0 / 2-2. 'taruNatamAladeg nipA0 / 3. cakrAyopari; cakropari nipA0 / 4. kupyantaM nipA0 / 5. pucchaM nipA0 / 6. stambakadambabhAji nipA0 / 7 paMkilapalvalajalapradeze pu0 / 8. zUrazUkaraM pu0 ni0 cau0 / 9. davadahanadagdhamadriM nipA0 / pR. 77. 1. 'sa rAjA' nAsti pATha: pu0 ni0 cau0 / 2. patatribhiH ni0 cau0 / 3. abhivavarSa nipA0 / 4 calatara pu0 ni0 cau0; drutatara nipA0 / 5. kroDa: pu0 / 6. paramo ni0 cau0| pR. 78. 1. maMDalotpAdakaMpaM ni0 cau0 / 2. vismayenaiSa ni0 cau0 / 3. hitvA nipA0 / 4. sAlamUlaM nipA0 / pR. 79. 1. tatra sthitaM nipA0 / 2. AndolayantaH ni0 cau0 / 3. "tanulatA ni0 cau0; tarulatA' pa0 / 4. vahana nAsti pAThaH nipA0 / 5. kisalayantaH: kalayantaH nipA0 / pR. 79-80. 1. karAlakAlakauleyaka ni0 cau0; karAlakAkakauleya nipA0 / 2. dRSat ni0 cau0 / 3. pRSThadhAvite ni0 cau0; / 4. 'paritaH' nAstipAThaH nipA / 5 mRgavadhAnvyAdhAn pu0; mRgavadhavyadhAn; mRgavadhavyAdhIn nipA0 / 6. nAsti pAThaH cau0 / 7. "ruteSu nipA0 / 8. vighaTTitArbhakakuraGgakuTumbinI ni0 cau0; vighahitArbhakakuraGgakuTumbinI pu0 / 9. vanarAjiSu ni0 cau0 / 10-10 "khurazikharazikhotravAtadeg ni0 cau0 11. ambaratale pu0 / 12-12 pariprANAvamUrchita nipA0 / 13. punaH punaH ni0 cau0 / 14. akasmAtsakaMpaM pu0 / 15. kapikulakalApa nipA0 / 16. tarutaruNamaJjarI ni0 cau0 / 17. udvejite ni0 cau0 / 18. nAsti pu0 / 19. sarasasaralazAla ni0 cau0; sarasazAladeg pu0 / 20. azramabhAji nipA0 / pR. 81. 1. parikuthat pu0 ni0 cau0 / pR. 82. 1. savismayamevameSa ni0 / 2. tathA yathA nipA0 / pR. 83. 1. mahanIyA mahAnubhAvA ni0 cau0 / 2. avadhArya ni0 cau0 nipA0 / 3. upasRtya pu0 nipA0; samabhisRtya nipA0 / 4. pRSTavyosi pu0 / 5. upavizya nipA0 / 6. kAMcidapUrvAM ni0 cau0 / 7. 'svAM' nAsti cau0 / 8. muhUrtamekamatra pu0; muhUrtamekamekatra nipA0 / 9. anubhavAya: nipA0 / 10. evaM ityenamavAdIt pu0 / 11. kathAnakAkarNanarasika nipA0 / 12. svayamapyupavizya pu0 nipA0 / pR. 85. 1. ca nAsau pu0; nAsau nipA0 / 2. 'viraJci ni0 cau / 3. sevyatayA sevyate nipA0 / 4. hArItadeg nAsti cau0 / pR. 87. 1. zoNamarIcicaya ni0 cau; tArazoNamaNimarIcinicaya' nipA0 / 2. "sugandha nipA0 / 3. adhvarodhi pu0 nipA0 / 4. vizramyatA nipA0 / For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ucchvAsaH pR. 88. pR. 91. pR. 92. pR. 93. pR. 94. pR. 95. pR. 96. pR. 98. pR. 99. 105 1 deg vinyAsasAdhu nipA0 / 2-2 cArucAmara' ni0 cau0; 'cAru cAmIkaracAmaradeg ni0 pA0 / 3. 'kandala pu0 / 4. 'mayUrAta pu0 / 5. cApavakrabhrUH nipA0 / 6. tadeva ni0 cau0 / 7. nyagrodhapAdapacchAyAmaNDapaM cau0 nipA0; nyagrodhapAdapatacchAyAmaNDapaM nipA0 / 8. cAlokya ni0 cau0 / 9. vicintitavAnasmi pu0 / 1. yasyAsye uragaprabhoriva bhavejjihvAsahasradvayaM pu0; yasya syAduragaprabhoriva mukhe jihvAsahasradvayam nipA0; yasyAsminnuragaprabhoriva bhavejjihvAsahasraM mukhe nipA0 / 2. madhvagaM ni0 cau0 / 3. 'udIcInanarapate pu0; udIcInaM narapateH nipA / 4. z lAyamAna deg cau0 / 5. kathAvazeSAlAyaH ni0 cau0 1. bhujadvayA nipA0 / 1-1 tatzravaNAddevollasadbahala' pu0 / 2. purataH nipA0 / 3. 'keyaM' iti kvacitpustake nAsti nipA0 / 4. 'mUkeneva' nAsti nipA0 / 5. 'mUDheneva' nAsti pu0 cau0 / 6. saMjAtAndhatamaseneva nipA0; nAsti pATha: cau0 / 7. viSaghUrNiteneva pu0 nipA0 / 8. mohasaMstabhbhiteneva nipA0 / 1. tvayA cAdya nipA0 / 1. pAthaH nipA0 / 2. surUpAmRtaM pu0 / 1. alagnaM grahamunmAdanam nipA0 / 2. ahInazrutirbAdhiryam pu0 / 3. sarvathA namaH susthitajanadurjanAya manojanmane ni0 cau0 / 4. sthitvA sa ca nipA0 / 5. 'atha' nAsti nipA0 / 6. saMpreSayAmAsa nipA0 / 1. sarastIre nipA0 / 2. 'navadalaprAye ni0 cau0 / 1. zrI trakamamaha' cau0; zrI vikramabhaTTa ni0; zrI bhaTTatrivikrama nipA0; samaviSama kavizrI trivikrama nipA / 2. haracaraNasarojAMka: pu0 nipA0 / 3. nAsti pu0 / For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsaH atha dvitIyocchvAsavyAkhyA vidhIyate / atha kadAcidavagaladbahala parimalamiladalikulAkulitakuTajakadambakusumakarNapUrazUnyakAnanAsu,vizrAmyanmadamukharamayUrarasanAvalIkalakvaNitAsu, viralatarataDillatAlalitalAvaNyAsu, vigatahaMsadvijarAjiSu, patatpayodharAsu, kSINazukrAsu, vRddhAsviva gataprAyAsu varSAsu, ratimakurvANo madakalakalahaMsahAsahAriNyAmutsukaraitaruNyAmivAgatAyAM , zaradi dviradamadagandhasandhAnavAsitAsu5 kusumita saptacchadacchAyAsu visphUrjati roSoghuSitakesarakarAlakaNThe kaNThIravakadambake , gRhadIrghikAmRNAlikAkANDakhaNDanavirAmaramaNIyamunnadatsu zaratsamayapravezamaGgalamRdaGgeSviva haMsamaNDaleSu, smarazaranikaranirmathitapAnthaprahAra' rudhiraniSyandabindusaMdoha iva vanasthalIpUnmiSati bandhurabandhUkakusumaprakare, prasarantISu zarallakSmIpravezavandanamAlAsu11 niHzaGkazukakulAvalISu, zrUyamANAsu smararAjarAjyavijayaghoSaNAsu pakvakalamagandhazAlipAlikAbAlikAharSagItiSu, zaracchrI12kaTAkSeSUnmIlatsu nIlanIrajeSu13, kvaNati varSAvadhUprasthAnapaTahe SaTcaraNacakravAle, prabhAta iva ghanatimiravirAmaramaNIye jAte jalanidhizayanazAyizAGginidrAdruhi vinidrasAndrasarasasarojarAjirAjitasarasi zaratsamaye sa mahIpatiH samAsannavanavihAri14kinnaramithunena gIyamAnamidamanazlIlaM For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 dvitIya uvAsaH zlokatrayamazRNot / atheti / atha-anantaramiti sati sa mahIpatiH-nalaH kadAcit samAsannavanenikaTakAnane vihAri-vicaraNazIlaM yat kinnaramithunaM tena gIyamAnaM-rAgavizeSeNoccAryamANamidamiti vakSyamANamanazlIlaM-agrAmyaM zlokatrayamazRNot-AkarNitavAn / "strIpuMsayozca yugmaM mithunaM parirudhyante' sadbhiH" [2 / 700] iti halAyudhaH / kiM viziSTo mahIpatiH? madena-kamaladalAsvAdanotpannagarveNa kalA:-madhurasvarA ye kalahaMsA:rAjahaMsAsta eva hAsastena hAriNyAM-ramyAyAM taruNyAM-abhinavAyAM AgatAyAM-pravRttAyAM zaradizaratkAle utsuka:-utkaH / zaradi kasyAmiva ? AgatAyAM-rAgAt svayaM prAptAyAM taruNyAMyuvatyAmiva utsuka ityatrApi yojyam / kimbhUtAyAM taruNyAm ? madena-kSIbatayA taruNimodrekeNa vA kalakala:-kolAhalo yasyAH sA tathA / abhratvAt2 haMsopamau hAsahArausmitamuktAlate sto'syAmiti matvarthIye karmadhArayaH / varaM, matvarthIyAbahuvrIhiriti prAyikametat, tenA'tra karmadhArayaH / kiM vidadhAna: ?-akurvANaH, kAm ? rati-cittAsaktiM, kAsu ? varSAsu, kimbhUtAsu ? 'gataprAyAsu' gato'tItaH prAyaH-bAhulyaM yAsAM tAstAsu svalpazeSAsu / punaH kimbhUtAsu varSAsu ? avagalan-vistaran bahala:-niviDo yaH parimala:-Amodastena milat-puJjIbhavat yadalikulaM-bhRGgazreNistena AkulitAni-vyAptAni yAni kuTajAzca kadambAzca teSAM kusumAni tAnyeva karNapUrA:-uttaMsAstaiH zUnyAni-rahitAni kAnanAni yAsu tAstAsu / varSodaya eva teSAM puSpaNAt, tadAnIM tu gataprAyatvAt tAsAM tadasambhavaH / tathA vizrAmyat-viramat madena mukharANAM-vAcAlAnAM mayUrANAM yA rasanAvalIjihvAzreNistasyAH kalaM-madhuraM kvaNitaM-zabditaM yAsu / varSodaye hi te kekAyante, na prAnte madAbhAvAt / tathA viralataraM-kvacit kvacidvidyamAnaM taDillatAnAM lalitaM-manojJaM lAvaNyaMsaundaryaM yAsu stokavidyududyotAsu / tathA vigatA-vyapetA haMsadvijAnAM-sitacchadapakSiNAM rAji:- zreNiryAsu / tathA prAntatvAt patanta:- bhrazyantaH payodharA:-meghA yAsu / tathA kSINa:niHprabhaH zukrAkhyo graho yAsu / varSAsu kAsviva ? vRddhAsviva / tadA tAsu ratisambhogamakurvANaH / kimbhUtAsu vRddhAsu ? gataM prakRSTaM ayamiSTaphalaM daivaM yAsAM tAstAsu / tathA kusumaiH-puSpadAmabhiH karNapUraizca zUnyaM-rahitaM kaM-ziraH, AnanaM ca-mukhaM yAsAM tAstAsu / tathA vizrAmyan madamukharamayUkhaM-madhuraravaM rasanAvalyA:-kAJcyAH kvaNitaM yAsu / tathA viralataraM taDillatAvat lalitaM-madhurAGgavinyAsaH, lAvaNyaM ca-locanalehyakamanIyaguNo yAsAM tAstAsu / tathA vyapetahaMsazubhradantarAjiSu / tathA patatkucAsu / tathA kSINaM-garbhasaMbhavAbhAvAt 1. parikathyate anU. / 2. zubhratvAt anU. For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 damayantI-kathA-campU: vinaSTaM zukra-vIryaM yAsu / na punaH kSINaM-nivRttaM vIryaM yAsviti vyAkhyeyam / puMsAM vIrya strINAM raja iti prsiddhH| ata eva na vidyate balaM-vIryaM yAsAmiti abalAH / rasanAzabdaH kAJcIpakSe na paraM tAlavyo dantyopyasti, tathA ca vizvaprakAza:-"rasanA kAJcijihvayoH" [na-tRtIya 30] iti / "rasati tAM rasanA rasakAntau sautraH" ityamaraTIkA'pi [ ] / ____ka sati zlokatrayamazRNodityAha-kusumitA:-puSpitA ye saptacchadAsteSAM chAyAsu kaNThIravakadambake-siMhacchande visphUrjati sati-AsphAlanaM kurvati sati / kimbhUte kaNThIravakadambake ? roSeNa udyuSitA-ucchvasitA ye kesarA:-skandharomANi taiH karAla:raudraH kaNThaH-grIvA yasya tattathA tasmin / kimbhUtAsu chAyAsu ? sandhAnaM-sandhimaitrIsAdRzyamiti yAvat dviradamadagandhasya yatsandhAnaM tena vAsitAsu-sugandhiSu / dviradamadagandhasambandhAvasitAsu iti pAThe dviradamadagandhasya sambandhAdavasitAsu-dviradamadagandho'yamiti pratyabhijJayA jJAtAsu / zaradi saptacchadAH puSpanti te ca madagandhayaH, tato gajabhrAntyA siMhAstatra saroSaM visphUjitaM kurvantIti bhAvaH / punaH keSu satsu ? haMsamaNDaleSusitacchadazreNiSu gRhadIrghikAsu-gRhavApISu yA mRNAlikA:-kamalinyastAsAM yatkANDaM-nAlaM tasya khaNDanAya yo'sau virAmaH-antarAntarA nivRttirarthAnnAdasyaiva / yadvA,2 gRhadIrghikAmRNAlikAkANDakhaNDanasya yo virAmaH-nivRttistena ramaNIyaM-ramyaM yathA bhavati, tathA unnadatsu-kUjatsu satsu / sthitvA sthitvA mRNAlaM carvanti tatkaSAyasaMzuddhakaNThAzca nAdaM kurvantItyarthaH / ata eva kimbhUteSu ? zaratsamayasya-zaratkAlasya praveze-samAgamane maGgalamRdaGgA iva ye te tathA teSu / anyo'pi yadA rAjAdirAgacchati tadA maGgalamRdaGgA vAdyante, tathA zaratsamayasya praveze amI nadanto rAjahaMsA eva maGgalamRdaGgA iti / punaH kasmin sati ? vanasthalISu bandhuraH-manoharo yo bandhUkAnAM kusumaprakaraH-puSpasamUhastasmin unmiSati sati-vikasati sati / utprekSyate-smarasya ye zaranikarA:-unmAdanamohanatApanazoSaNamAraNAkhyAstainirmathitAH-hatA ye pAnthAH-virahiNaH pathikAsteSAM prahArAtkSatasthAnAd yo rudhiranisyandaH-raktakSaraNaM tasya yo bindusandohastasminniva / bandhUkakusumAnAM lauhityAdvirahijanarudhiratvenopamAnam / punaH kAsu satISu ? nizzaGkAHhananAbhAvAnirbhayA ye zukAsteSAM yatkulaM-samUhastasya yA Avalya:-paMktiracanayA zreNayastAsu prasarantISu-pravarttamAnAsu satISu / kimbhUtAsu ? zarallakSmyAH praveze vandanamAlA-toraNopari maGgalyadAmeva yAstAstAsu / anyasyApi nRpAdeH praveze vandanamAlAM bandhyata eva, tathA zarallakSamyAH praveze zukapaMktaya eva vandanamAlAyante / punaH kAsu satISu ? pakvasya 1. siMhavRnde anU. / 2. tena yadvA anu. / For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 dvitIya ucchvAsaH kalamasya zvetazAle gandhazAlezca pAlikA-rakSikA bAlikAstAsAM yA harSagItayaH-pramodAtrAgasambaddhavAgullApAstAsu zrUyamANAsu satISu / kimbhUtAsu ? smararAjasya-kandarpanRpasya rAjye-ekAtapatratve vijayaghoSaNA iva yAstAsu / anyasyApi rAjyaprAptau jayaghoSaNA kriyate, tathA zaradi smareNa rAjyaM prAptaM tatraitad bAlikAgAnaM jayaghoSaNAprAptamiti / punaH keSu, satsu? nIlanIrajeSu-nIlotpaleSu unmIlatsu-vikasatsu satsu / kimbhUteSu ? zaracchriyaHzarallakSmyAH kaTAkSA iva-bhrUvikSepA iva ye te tathA teSu / vikasannIlakamalAni zaracchrIkaTAkSA iva iti / punaH kva sati ? SaTcaraNacakravAle-bhramaravRnde kvaNati satiguJjati sati / kimbhUte ? varSAvadhvaH prasthAnapaTaha iva-uccalanapaNava iva yattattasmin / anyo'pi nRpAdiryadA calet tadA prAsthAnika: paTaho vAdyata eva, tathA varSAvadhUH prasthitA tatrAmI bhRGgAH paTahavAdanakRtyaM kurvantIti / punaH kva sati ? evaM vidhe zaratsamaye jAte sati / kimbhUte zaratsamaye ? ghana eva-megha eva timiraM tasya yo virAma:-apasaraNaM tena ramaNIyaH ramyastasmit / zaradi meghAnAM nivRtteH / kasminniva ? prabhAta iva / kimbhUte prabhAte ? ghanaM-niviDaM yattimiraM-andhakAraM tasya virAmeNa ramaNIyaM tasmin / punaH kimbhUte ? jalanidhireva-abdhireva zayanaM-sthAnaM tatra zete abhIkSNamiti jalanidhizayanazAyI yaH zAI-viSNustasya nidrAyai druhyatIti jalanidhizayanazAyizAGginidrAdhruTa tasmin / zaradi prAptAyAM harerjAgaraNAt prabhAte'pi nidraadrohH| punaH kimbhUte ? vinidrANi-vikasvarANi sAndrANi-ghanAni sarasAni-samakarandAni yAni sarojAni-padmAni teSAM rAjyA-paMktyA rAjitaM saro yasmin sa tathA tasmin / zaradi dhAnyAnAmutpatteH1 prabhAte'pi vinidrasAndrasarojarAjitasarastvaM ca bhavatIti zaratprabhAtayostribhirvizeSaNaiH sAmyaM darzitam / atha zlokatrayamevAha dhanyAH zaradi sevante prollasaccitrazAlikAn // prAsAdAstrIsakhAH paurAH kedArAMzca kRSIbalAH // 1 // namitAH phalabhAreNa namitAH zAlimaJjarI:1 // kedAreSu hi pazyantaH ke dAreSu viniHspRhAH // 2 // prAvRSaM zaradaM cApi bahudhAkAzahAriNIm // vilokya notsukaH kaH syAnnaro nIrajasaGgatAm // 3 // 1. paGkajAnAmutpatte anU. / For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 damayantI-kathA-campU: .dhanyA iti / zaradi-zaratkAle dhanyAH-puNyavantaH paurA:-puranivAsilokAH prAsAdAn-hANi kRSibalAzca-karSakAH kedArAn-kSetrANi sevante-Azrayante / kimbhUtAH santaH ? ubhaye strINAM sakhAyaH-mitrANi strIsakhAH strIbhiH sahitA ityarthaH / "rAjAhaH sakhibhyaSTac" [pA0 sU0 5 / 4 / 91] / kimbhUtAn prAsAdAn ? prollasantyaH-dIpyamAnAzcitrazAlikAH-sAlekhyabhUmikAH yeSu te tAn / kimbhUtAn kedArAn ? prollasantyazcitrA:-bahuvidhAH zAlayo yeSu te tathAvidhAn // 1 // kutaH strIsakhA: ? ityAha namitA iti / anuSTup / hi:-yasmAt kAraNAt zaradi dAreSu-kalatreSu ke niHspRhAH-nirabhilASAH syuH ? apitu na ke'pi, sarve'pi strISu sAbhilASA bhavantItyarthaH / kiM kurvataH ? phalabhAreNa namitAH-vakritAH kuTilIbhUtA na ca mitA:-stokAH, bhviirityrthH| kedAreSu-kSetreSu zAlimaJjarI: pazyantaH-avalokayantaH tadarzanaM hi uddIpanavibhAvaH, ataeva yAminISu sAbhilASatvam // 2 // prAvRSamiti / vRttam / IdRgvidhAM prAvRSa-varSAkAlaM zaradaM ca-zaratkAlaM ramaNIyatvAt bahudhAH-punaH punarvilokya ko naraH-puruSo notsuka:-priyAmilanAya notkaNThitaH syAt ? apitu sarvo'pi / kimbhUtAM prAvRSam ? AkAzaM haratItyevaM zIlA tAM meghaiH kRtvA vyomnastirodhAyinIm / kimbhUtAM zaradam ? kAzaiH-kAzapuSpairhAriNI-manojJAM, tadAnIM teSAmutpatteH / punaH kimbhUtAM prAvRSam ? nIrajasaM-ni:pAMzum / punaH gatAM-atikrAntAm / kimbhUtAM zaradam ? nIrajaiH saGgatAm-pauH anvitAm // 3 // anena mRdumUrchanAtaraGgaraGgitAkSareNa zravaNapathaprathamapriyAtithau zlokatrayeNa viSaviSamaviSayavairasyavratavratatikaThinakuThAre3, dAraparigrahaparAGmukho'pi zRGgArazikharamuttuGgamAropyamANa stadevodyAnamamandamandAramakarandAmodamattamadhukara madhurajhaMkAraramaNIyamupasartumArabhata / __ anena zlokatrayeNa dArANAM yaH parigrahaH-svIkArastasmAt parAGa mukho'pivimukho'pi kaH striya pariNeSyatItyabhiprAyavAnapi nalaH uttuGga-uccastaraM zRGgArazikharaMzRGgAragirizikharaM AropyamANa:-nIyamAnaH zRGgArarasanirbharIkriyamANastadevodyAnaM-yasminnudyAne sa pathiko milita AsIt tadeva vanaM upasartu-gantumArabhata-Arebhe / kimbhUtena zlokatrayeNa ? mRdvyaH-nIcaiH svarA yA mUrdhanA:-galanAlakRtagholanAH svarasAraNAstAsAM ye 1. zRGgArazRGgaM anuu.| For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsaH taraGgAH-paramparAstai raGgitAni - zobhamAnAni akSarANi - varNAH yasmiMstattena / tathA zravaNapathekarNamArge prathamaM - pUrvaM priyAtithiriva - vallabhapathika iva yattattathA tasmin pathiko yathA pUrvaM pathi pravartate tathedaM zlokatrayaM nalasya zravaNapathe pathikavattadAnImeva pravRttaM na tu pUrvaM kadAcit kRtmityrthH| ataeva priyAtithisamAnatvaM teSAM viSavad viSamAH - duHpariNAmA ye viSayAH-zabdAdayasteSAM vairasye- niHsvAdatve yadvrataM etAnna bhokSyaM ityevaM rUpaM tadeva vratati:-vIruttatra kaThina:- tIkSNadhAraH kuThAraH - parazuriva yattattathA tasmin / etasmin zlokatraye zrute viSayaviraktatAvrataM nivartata ityarthaH / kimbhUtamudyAnam ? amandaH - bahulo yo mandAramakarandAnAM-kalpavRkSapuSparasAnAM AmodaH-parimalastena mattA - dRptA ye madhukarAsteSAM yo madhurajhaGkArastena ramaNIyaM- ramyaM, madhupAnamattA madhupA madhuraM tatra guJjantItyarthaH / prathamasammukhapreGkhitena calaccandanAmodanandinAndolana 'vegavitrastakusumitataruzikharasuptasuratazramakhinnakinnarI nibiDataraparirabhyamANakinnaranamaskRtena krIDAkamaladIrghikA taraGgotsaGgataruNatAmarasarasavisarodgArahAriNA yauvanamadaniruddhanaiSadhI 4 dhammillavallarIcalanavilAsa "lAsakena vanamArutenotpulakitatanuH stokamantaramatikramya' 'deva, bhavadvairivadhUvadane vane ca nAraMgatarUpazobhe bhAnti gaNDazailasthalAlaGkAradhAriNyo lodhralatAH, nAgarucitAzcandanapatrabhaGgAH, nAlikeracitastilakaH, navA dRSTipathamavatarati ghanAJjanayaSTikA, nAbhiramyA nIlatamAlakA, nAdharIkRtastAmbUlIrAgaH 7, pallavitametaddddazyatezokajAlam / itazca kAJcanagiririva suracitaH krIDAparvataH / itazca ' gUrjarakUrcamivAkhaNDitapravAlaM bAlazAlavanam / itazca bhavadvairinagaramivAnekavidhavakulasaMkulaM kUpakulam / itazca dhUrjaTijaTAjUTa iva puMnAgaveSTito vApIparisaraH / itazca kuruseneva kRtAzvatthAmahitA ca krIDAsaritpulinapAliH / iti bhaGgazleSoktidakSayA vanarakSikayA 10 kathyamAnAni 11 vanavinodasthAnAnyavalokayAJcakAra / tata IdRgvidhena vanamArutena utpulakitA - romAJcitA tanuryasya sa IdRgvidhaH san nalaH stokaM - alpaM antaraM vanamadhyaM atikramya, deva ! ityAmantrya tavAristrImukhe vane cA'pi idamidamiti bhaGgazleSokti * dakSayA vanarakSikayA kathyamAnAni vanavinodasthAnAni 1. tathA anU. / dvarthasAdhaka zleSaH / 111 For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 damayantI-kathA-campU: kAnanakautukasthalAni avalokayAJcakAra-vyalokayadityanvayaH / kimbhUtena vanamArutena ? prathamaM-pUrvaM sammukhaM-abhimukhaM prekhitaH-valgitaH samAgatastena / tathA calanti-vAyunA kampamAnAni yAni candanAni-gozIrSataravasteSAmAmodena-parimalena nandayati-AnandayatIti calaccandanAmodanandI tena / tathA andolanavegena-tarUNAM vepanarahaMsA vitrastA-bhayAkulA yAH kusumitataruzikhareSu-puSpitavRkSAgreSu suptA:-zayitAH suratazrameNa-sambhogakhedena khinnAH kinnaryaH, ataeva tAbhirniviDataraM-gADhataraM parirabhyamANAH-AzliSyamANAH ye kinnarAstainamaskRtena-praNatena / anAyAsaM tAsAM sambhogavidhAnAd dvayorupakAritvena namaskaraNIyatvam / taruzikhareSu tAH suratazramakhinnA: suptA Asan, tato vAyuvegena bhItAH satya: priyAnAliliGgarityarthaH / tathA krIDA) yA kamaladIrghikAH-sarojavApyastAsAM taraGgotsaGgeSuvIcikroDeSu taruNAni-navAni yAni tAmarasAni teSAM yo rasavisaraH-makarandapaTalaM tasya udgAreNa-udvamanena hArI-manoharastena, tadvahanAt tasyodvamanaM ghaTata eva / tathA yauvanamadena niruddhA-vyAptA yA naiSadhya:-niSadhadezotpannAH striyastAsAM yA dhammilavallayaH-saMyatA: kezAsteSAM yazcalanavilAsaH-itastatoMdolanalIlA tasya lAsaka:-narttakastena / yathA lAsakena nartakI nartyate tathA tena naiSadhIdhammillavallarI nartyata ityarthaH / atha vanapAlikA yadavAdIttatprAha-he deva !-he nRpa ! bhavadvairivadhUvadane-tvadaristrImukhe gaNDazailasthalasya alaGkAraM-maNDanaM kurvanti yAstAH kapolaphalakAlaGkArakAriNyo lodhrasya-vilepanarUpasya latA:-maNDapavallayo na bhAnti-na zobhante / kimbhUte vadane ? araM atyarthaM gatA-naSTA rUpazobhA-saundaryaM yasya tattasmin / tathA agarudraveNa citAHvyAptAzcandanadravasya patrabhaGgAH-patravallyo na bhAnti / tathA alike-lalATe racitastilaka:vizeSako na bhAti / tathA tvadaristrImukhe vA-samuccaye ghanaM-sAndraM aJjanaM-kajjalaM tasya yaSTi:-zalAkAdRSTiH pathaM-locanamArga nAvatarati-nAyAti, locanayo raJjanAya na lagatItyarthaH / tathA abhiramyA:-saMskRtAH nIlatamA:-prakarSeNa nIlA alakA:-kuTilAH kezAH daSTipathaM nAvataranti, snAnasamAracanAdyabhAvAjjaTAjUTIbhUtAssanto vilokyanta ityrthH| tathA bhavadvairivadhUvadane, na tAmbUlaM hetutayA vidyate yasyAsau tAmbUlI 'inantaH', rAgaH-aruNimA adharo asyAstIti adharI-oSThavAn oSThasambaddhaH kRtaH, na tA: bhartRvirahAttAmbUlaM khAdantIti bhAvaH / kramukaphalapatracUrNasaMyogastAmbUlam / tathA tvadaristrImukhe zokAt-sapralApamanodauHsthyAjjAtaM zokajaM etat AlaM-anarthaH pallavitaM-pravRddhaM dRzyate / pallavitazabdo lakSaNayA prabuddhArthaH / vane ca sahajacyutasthUlapASANasthalIbhUSaNA lodhrasya-taruvizeSasya latAH-zAkhA 1. saMyogavidhAnAd anU. / For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsaH 113 bhAnti / kimbhUte vane ? nAraGgatarubhiH kRtazobhe / tathA vane nAgebhyaH-ahibhyo rucitAHabhISTAzcandanataroH patrANAM bhaGgAH-vizeSA bhAnti / tathA vane nAlikeraistarubhizcita:vyAptastilako bhAti / tathA navA-navInA aJjanasya zAkhino yaSTi:-prakANDo dRSTipathamavatarati / tathA vane nIlA:-nIlavarNAH hrasvAstamAlAstamAlakAH hrasvekaH pazcAtkarmadhArayaH, ata eva nAbhiramyA-nAbhidadhnA iti bhAvaH, vIkSyante / tathA vane tAmbUlInAM-nAgavallInAM rAga:-prasakti dharIkRtaH-na hInIkRto dRzyate, sthAne sthAne tAsAM sadbhAvAt / tathA pallavitaMjAtakizalayaM azokAnAM jAlaM-khaNDaM dRzyate / punarAha-he deva ! itazca-asminpradeze suSTha racitaH-nirmitaH krIDAparvataH-kelizailo dRzyate / ka iva ? kAJcanagiririva-meruriva / sa ca kIdRzaH ? suraiH-devaizcita:-vyAptaH / he nRpa ! itazca vIkSasva, na khaNDitAH-troTitAH pravAlA:-pallavA yatra tat, IdRzaM bAlazAlavanaM-navInazAlatarukAnanaM vartate / kimiva ? gUrjarANAM-gUrjaradezodbhavAnAM narANAM kUrcamiva-zmazrU iva / kimbhUtaM tat ? akhaNDitA:-kSurAdinA acchinnA ataeva pravRddhAH bAlA:-kezA yatra tattathAvidhaM bhavati / he deva ! itazca anekavidhaiH-nAnAprakArairbakulaiH saMkulaM-vyAptaM kUpakulaM vIkSyate / kimiva ? bhavato vairiNAM nagaramiva / kimbhUtaM tat ? anekA vidhavAH-mRtabhartRkA yeSu kuleSu tairkulaiH-gotraiH saMkulaM, tadbhartRNAM tvayA hatatvAt / he nRpa ! itazca puMnAgaiH-taruvizeSairveSTitaH-parikarito vApIparisaro vIkSyate / ka iva ? dhUrjaTijaTAjUTa iva-Izvarakaparda iva / sa ca kIdRzaH ? pumAn nAga:-vAsukistena veSTita:udgrathitaH / he deva ! itazca pradeze kRtAH-utpAditA azvatthA:-pippalA yasyAM sA / tathA mahitA ca-cArvI krIDAsarita:-kelinadyA: pulinapAli:-taTaprAnto vartate / atra pAlizabdaH prAntArthaH, tathA cAnekArthaH-"pAliyUkAzripaMktiSu [3 / 508] / jAtazmazrustriyAM prAnte setau kalpitabhojane / prazaMsA karNalatayorutsaGge prasthacihnayoH' iti [2508-509] / keva? kuruseneva-kurukSatriyacamUriva / sA kimbhUtA ? kRtamazvatthAmne-droNasutAya hitaM yayA sA / calaccakoracaJcu caJcalacaJcarIkacaraNacUrNitacampakAGa kuramaricamaJjarIdaladantureNa vanamArgeNa stokamantaramatikrAntastayA punarevaM babhASe / 'deva ! purandarAnandinandanodyAnaspardhino'sya vanasya kiM varNyate3' / yatra trijaTAzrayamanekajaTAH, sphuradekapuSpakamanekapuSpA:4, samudvejitarAmamAnanditarAmAH, samupahasanti laGkezvaraM taravaH / For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH yasmiMzca mattamayUrahAriNi bhadrabhujaGgaprayAte vicitrakrauJcapade chanda:zAstra' iva vaitAlIyaM mAlinI' zikhariNI puSpitAgrA ca dRzyate vividhA jAtiH / 114 yasmiMzca - eka bhImArjunavinirjitAnAkrAntAnekabhImArjunAH, kopi - taikanakulAnAhvAditAnekanakulAH, sahadevenaikena spardhamAnAnanekaiH sahadevaiH saGgatAH na bahu manyante kuruvIrAnvIrudhaH / kiM cAnyadavalokayatu devaH / IdRze vanamArgeNa stokaM kiyat antaraM - avakAzaM vyavadhAnaM atikrAntaHullaMghitavAneSa nalastayA - vanapAlikayA punarbabhASe / kIdRzena vanamArgeNa ? calanto ye cakorA:- calacaJcavasteSAM yAzcaJcavaH - troTayastAbhistathA caJcalAH- capalA ye caJcarIkA:alayasteSAM caraNaizca aMhnibhikSUrNitAH khaNDitA ye campakAGkurAH - hemapuSpakaprarohAstathA maricAnAM maJjaryo dalAni ca - patrANi tairdanturaH - saJcArayogyastena / he deva ! purandaraM - zakramAnandayatIti purandarAnandi yannandanodyAnaM - nandanavanaM tat sparddhate - saMhRSyati tadanukAraM bhajatItyevaM zIlaM yattat purandarAnandinandanodyAnasparddhi, tathAvidhasya asya vanasya kiM varNyate ? - kiM zlAghyate ? sarvasyApyasya varNanIyasvarUpatvAt / tadevAha yatreti / yatra-vane taravaH - vRkSA laGkezvaraM rAvaNaM samupahasanti - tiraskurvanti / katham ? kimbhUtaM rAvaNam ? trijaTA rAvaNasvasA tasyA AzrayaH - AdhAro bhrAtRtvAt yaH sa tam / kimbhUtAstaravaH ? anekAH jaTAmUlAni yeSAM te tathAvidhAH / punaH kimbhUtaM rAvaNam ? sphurad-dIpyamAnamekaM-utkRSTaM puSpakaM vimAnaM yasya sa tam / kimbhUtAstaravaH ? anekAnibahUni puSpANi yeSu te tathAvidhAH / tathA kimbhUtaM rAvaNam ? samudvejitaH - sItApaharaNAt udvegaM prApito rAmaH - dAzarathiryena sa tam / kimbhUtAstaravaH ? AnanditAH - pramoditA ? rAmA:striyo yaiste / tathAbhUtAH hAsastu tulyArthamadhikRtya sa caivaM sati tisRNAM jaTAnAmAzrayaH, amI anekajaTAH / sa sphuradekapuSpakaH - sphuradekakusumaH, amI aneka puSpakAH / sa samudvejita rAmaH pIDitavanita: 3, amI AnanditarAmA iti samAdhipakSastUkta eva / anekajaTA iti ekazabdena saMkhyA upalakSyate tato'nekazabdo asaMkhyAtavacanaH / 1. 'pramoditA' nAsti anU. / 2. sa. anU / 3. pIDitavana: anU. / For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya uccAsaH tathA yasmizca-vane vai-sphuTaM iyaM tAlI-tAladrumaH, iyaM ca vividhA-anekaprakArA jAtirmAlatI dRzyate / dve api vizeSayati / kIdRzI ? mAlA-paMktiH srag vA asyA asti mAlinI, tathA zikhariNI-zikharayuktA, tathA puSpitaM agraM-zikharaM yasyAH sA kusumitAgrabhAgA / kimbhUte vane ? mattAH-tAlIvanAvalokanAnmeghabhrAntyA hRSTA ye mayUrAstairhAri-ramyaM tasmin / tathA bhadraM-manojJaM bhujaGgAnAM-ahInAM viTAnAM ca prayAtaM-gamanaM yatra tattathAvidhe / tathA vicitrA:-vividhA ye krauJcA:-pakSivizeSAsteSAM padaM-sthAnaM tasmin, tatra krauJcAnAM bAhulyAt / kasminniva ? chandaHzAstre iva-yathA chandaHzAstre vaitAlIyaM mAlinI zikhariNI puSpitAgrA ceti chando nAmAni dRzyante / vividhA-anekadhA jAtizcauktAdi utkRtyantA dRzyate / kimbhUte chandaHzAstre ? mattamayUrAkhyena chandasA hAriNi-manohare, tathA bhadraM bhujaGgaprayAtaM yatra, tathA vicitrA krauJcapadA yatra tasmin / __ he deva ! yasmiMzca-vane vIrudhaH-latAH kuruvIrAn-kurukSatriyazUrAn na bahumanyante-na gauravayanti, asmAkaM puraste ke ? ityevaM lAghavayantItyarthaH / atha lAghavaprakAramevAhakimbhUtAn kuruvIrAn ? ekena-mukhyena bhImena arjunena ca-pArthena vinirjitA:-jitAstAn / kimbhUtAH vIrudhaH ? AkrAntAH-adha upari ca AlIDhA aneke-bahavo bhImA-amlavetasA arjunAzca-kakubhA yakAbhistAH / yadvizva:-"bhImo'mlavetase zambhau ghore cApi vRkodre|" [mAntadvi0 15] "arjunaH pArthe, haihaye kekini drume / mAturekasute / " cetyanekArthaH [3 / 581] / drumaH kakubhAkhyaH / punaH kimbhUtAn kuruvIrAn ? kopitaHkaSAyita eko nakula:-pANDavo yaiste kopitaikanakulAstAn bhUtAn / kimbhUtAH vIrudhaH ? AhlAditAH-AnanditA aneke nakulA:-jIvavizeSA yAbhistAstathAvidhAH / punastAn kIdRzAn ? ekena sahadevena pANDavena saha sparddhamAnAn-spardhAkurvANAn / kimbhUtAstA: ? anekaiH sahadevaiH-auSadhivizeSaiH saGgatA-anvitA / lAghavapakSastu tulyArthe evaM vyAkhyeya:te ekena bhImena arjunena ca jitAH, Abhistu aneka bhImArjunA AkrAntA:-parAbhUtAH / tairya eko nakulaH so'pi kopitaH, Abhistu aneke nakulA AhlAditAH / te ca ekenA'pi sahadevena saha spardhante-saMhaSyanti kalahAyante, etAzca anekaiH sahadevaiH saha saGgatA:militAstiSThanti / kiJca, punaH anyat-ramaNIyaM deva:-nRpo avalokayatu-vIkSatAm / paTalamalikulAnAmunnamanmeghanIlaM, bhramadupari tarUNAM puSpitAnAM vilokya / For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 api ca itazca mRdumadakalakekAnirbharo nRtyasakta - 1 staralayati kalApaM mandamandaM mayUraH // 4 // bhrAmyadvirephANi vikAsabhAJji, saMyojya puSpANi zilImukheSu / iha sthitaH sarvajagajjayAya, dhanuHzramaM puSpazaraH karoti // 5 // damayantI - kathA - campUH paTalamiti / mAlinIvRttam / mayUraH- kekI puSpitAnAM kusumitAnAM tarUNAmupari unnaman-varSArthaM kRtaprayatno yo meghastadvannIlaM - kRSNavarNaM bhramat- kusumamadhupAnAya paryaTat alikulAnAM paTalaM-vRndaM vilokya mandaM mandaM - zanaiH zanairnRtyasakta:- tANDavapravRttaH san kalApaM-picchaM taralayati - kampayati, tANDavAya sajjIkuruta ityarthaH / kimbhUto mayUra : ? mRdvI - zrotrasukhAvahA madena kalA - ramyA yA kekA - mayUradhvanistayA nirbhara:-bhRtastAM kurvannityarthaH / taruzikhareSu bhramadalikulaM dRSTvA mayUrasya meghabhrAntirabhavad yadayaM megha iti, tata: kekAyate nRtyati ceti bhAvaH / mayUra iti jAtyekavacanaM / kAlaviruddhanRtye tu madhupapaTale ghanabhrAntireva nibandhanam // 4 // api ca- punaH he deva ! bhrAmyeti / upajAtivRttam / iha-vane sthitaH san puSpazara:- kAmaH sarvajagajjayAyatrilokIvijayAya dhanuSaH zramaM - vyAyAmaM karoti / anyo'pi yo vairijayAya dhanuHzramaM karoti so'pyekAnte vanAdau karoti tathA'yamapi / kiM kRtvA ? puSpANi zilImukheSu - zareSu saMyojya - mIlayitvA, puSpANi bANasthAnIyAni vidhAyetyarthaH / kimbhUtAni puSpANi ? bhrAmyanta:-madhulilikSayA paryaTanto dvirephA yeSu tAni, tathA vikAsaM - praphullatAM bhajanti yAni tAni vikAsabhAJji-vikasvarANi / ihetyudyAnasyoddIpanavibhAvAtizayoktA kAmasya sthitirUhyate / etAvatA surabhikusumasampaduktA // 5 // vanapAlikA punarvinodasthAnaM darzayati itazceti / he deva ! itazca-asminpradeze- hariti hariNayUthaM yUthikAjAlamUle, kusumajamadhubinduspandasaMdohabhAji / madhuramadhukarAlIgItadattAvadhAnaM, likhitamiva na dUrvApallavAnullunAti // 6 // For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsaH 117 ito'pi haritIti / mAlinIvRttam / hariNayUthaM-mRgakadambakaM hariti-zAdvale yUthikAjAlasya-mAgadhIlatAsamUhasya mUle-adhaHpradeze madhuraM-zrotrasukhakAri yanmadhukarAlyAHmadhupapaMktergItaM-jhaGkArAravastasmin dattamavadhAnaM-cittaikAgrayaM yena IdRzaM sat durvApallavAndUrvAkisalayAni na ullunAti-na khAdati / utpekSyate-hariNayUthaM kimiva ? likhitamivaAlekhyabhUmau citritamiva / yathA citritaM hariNayUthaM pallavAn na khAdati tathedamapi / kimbhUte yUthikAjAlamUle ? kusumajA ye madhubindavaH-makarandapRSatAsteSAM yaH spanda:-kSaraNaM tasya saMdohaM-samUhaM bhajati tattattathAvidhe / madhubindusaMdohasambandhAt spRhaNIye'pi gItarasikatayA mRgANAM dUrvAGkarAgrahaNamuktam // 6 // ito'pIti / he deva ! asminnapi pradeze so'yaM krIDAcalo bhavya lobhavyasanavarjita / yasminnAsannasAraGgA sAraM gAyati kinnarI // 7 // rAjate rAjatenAyaM sAnunA sAnunAyakaH / yasminnizamya gAyantaM kinnaraM kiM na raMsyate // 8 // itazca so'yamiti / anuSTupvRttam / he bhavya ! he lobhavyasanairvarjita ! so'yaM krIDAcala:krIDAgirivartate / yasmin krIDAcale kinnarI sAraM-utkRSTaM gAyati / kimbhUtA kinnarI? AsannAHnikaTavartinaH sAraGgAH-mRgA yasyAH sA, gItaprakarSAkRSTatvAt sAraGgANAmAmantratA // 7 // rAjata iti / anuSTa vRttam / ayaM, sAnunAyaka:-giriH rAjate na rajatanirmitena, sAnunA-taTena rAjate / yasmin-girau gAyantaM kinnaraM nizamya-zrutvA kiM na raMsyate ?-tvayA na krIDiSyate ? apitu raMsyata eva // 8 // itazca he deva ! janayati jalabuddhi bAlalIlAmRgANAmayamiha paTukAntiH sphATiko bhittibhAgaH / 1. AsaMgatA anU. / For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 damayantI-kathA-campUH iha haritamaNInAmullasanto mayUkhAH sarasanavatRNAlIlobhamutpAdayanti // 9 // janayatIti / mAlinIvRttam / iha-krIDAparvate ayaM pratyakSeNa vIkSyamANaH sphATika:-sphaTikamaNinirmito bhittibhAga:-kuDyapradeza: bAlA:-arbhakA ye lIlAmRgAHkelihariNAsteSAM jalabuddhi-pAnIyamati janayati-karoti / kimbhUto bhittibhAgaH ? paTvImalAbhAvAdujjvalA kAnti:-chaviryasya sa / tathAvidha zvetAM sphaTikacchaviM vIkSya bAlamRgAH pAnIyamiti matyA pAtuM pravartanta ityrthH| he deva ! iha parvataikadeze haritamaNInAM-nIlamaNInAM ullasantaH-pravardhamAnAH mayUkhAH-kiraNAH bAlalIlAmRgANAM sarasA-svAdavatI navA-sArdrA yA tRNAlI tasyA lobhaM-gAya~ abhilASamutpAdayanti / tanmaNInAM nIlAnaMzUn vIkSyate iti vitarkayanti / yadamI tRNAkurA iti, tatastadbhakSaNAya pravartanta ityarthaH // 9 // iyaM ca gauravaM gauravaMzasya parvataH parvatasthale / bhramarI bhramarINasya kurute'kurutena te // 10 // api ca iyaM ceti / gauravamiti / he deva ! iyaM ca bhramarI akurutena-akutsitazabdena IdRzasya te-tava gauravaM-Agatasya pratipattivizeSaM kurute / anyo'pi dhanyaH kazcit-kutazcid yadAgacchettadA tasya svAgatamityAdi, madhurasvareNa vAcikI pratipattiH kriyate tathA bhRGgacapira vidhatta ityarthaH / kimbhUtasya te ? gaura:-vizuddho vaMzaH anvayo yasya sa tasya / "gauraH zvete'ruNe pIte vizuddhe candramasyapi / " ityanekArthaH [2 / 425] / punaH kimbhUtasya te ? parvatasthale-giristhale parvataH-gacchataH, ata eva bhramaNa-dehavaiklavyena bhramisaMjJena rINasyakhinnasya // 10 // api ca-punaH iha kavalitakandaM kandare kandalinyAM, bhuvi viracitakeliHkrIDati kroDayUtham / iha sarasijagandhabhrAntabhRGga kuraGgAH, sarasi saralayantaH kaMdharAM kaM dhayanti // 11 // 1. gaureti anU. / For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya uTvAsaH 119 iheti / mAlinIvRttam / iha-pArvatIye kandare-daryAM kroDayUthaM-varAhavRndaM krIDatikhelati / kimbhUtaM ? kavalitA:-grastAH kandAH-sUraNA yena tat, tathA kandalinyAMprarohabahalAyAM bhuvi viracitA-kRtA keli:-krIDA yena tat tathAvidham / he deva ! iha sarasi-kAsAre kuraGgAH kandharAM-grIvAM saralayantaH-RjvIkurvantaH santa: kaM-pAnIyaM dhayantipibanti / "dheTa pAne" [ ] / kimbhUte sarasi ? sarasijAnAM gandhena-saurabhyeNa bhrAntAHitastataH paryaTitA bhRGgA yatra tattathAvidhaM tasmin // 11 // iha punaranizaM nizamya bhinna-druma-mukulAni kulAni SaTpadAnAm / zrutisukhakaraNaM raNanti vINAM, tadanuguNAM kvaNayanti' kiMnarendrAH // 12 // iheti / he deva ! iha-krIDAgirau puna:-bhUyaH anizaM-nirantaraM raNanti-jhaM kurvanti SaTpadAnAM kulAni-samUhAn nizamya-zrutvA kinnarendrAstadanuguNAM-bhRGgaraNitasyAnugAminI vINAM kvaNayanti-vAdayanti / kimbhUtAni SaTpadAnAM kulAni ? bhinnAnimukhacaraNaizchidritAni drumANAM mukulAni-kuDmalAni yaistAni / kimbhUtAM vINAm ? zrutyoHkarNayoH sukhakaraNaM-AhlAdakAriNIm / karaNazabda AviSTaliGgaH, kriyAvizeSaNaM vA / raNantIti raNazabde zatRpratyaye rUpam / puSpitAgrA / / 12 // itazca krIDAcalasthalakamaladIrghikAtIratarutalamanusarata devaH / yatra ca itazceti / he deva ! itazca-asminpradeze krIDAcalasthale yAH kamaladIrghikA:sarojavApyastAsAM tIre-taTe ye taravasteSAM talaM-adhobhAgamanusaratu-Azrayatu / bahubhrAntyA zrAntatvAt tarucchAyAyAmupavizatvityarthaH / yatra ceti / yatra ca-tarutale vahati navavikAsollAsikiMjalkalubhyanmadhukarakRtagItA narttayannabjarAjIH / vanakarimadagandhaspardhisaptacchadAlI, kusumajakaNazAraH zAradInaH samIraH // 13 // vahatIti vRttam / he deva ! vanakariNAM-vanyahastinAM madagandhaM sparddhate-saMhaSyati yA sA vanakarimadagandhaspardhinI yA saptacchadAlI-saptacchadavRkSapaMktistasyA ye kusumajakaNAH For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: makarandalavAstaiH zAraH - zabala: samIra : - vAyurvahati - vAti / " zAraH zabalavAtayoH [2 / 473] / dyUtasya copakaraNe" ityanekArthaH [2473-74] / kiM kurvan samIra: ? abjarAjI:- paGkajazreNI: narttayan- kampayan, taralanamevAtra nartanam / kimbhUtA abjarAjI: ? navavikAsena-sarojAnAmabhinavodbhedena ullAsi-vistarad yat kiJjalkaM - kesaraM tasmin lubhyanta:-gArghyamabhilASaM kurvanto ye madhukarA:- bhRGgAstaiH kRtaM gItaM - jhaMkAragAnaM yAsu tAstathAvidhAH / puna: kimbhUtaH samIra: ? zaradi bhavAni zAradAni mudgAdIni tAni vidyante yeSAM te zAradina: - kRSibalAsteSAminaH - svAmI, tatsasyasampattihetutvAt / mAlinIvRttam // 13 // 120 rAjA tu tena tasyAH sakalalalitavanapradeza' prakaTanapriyAlApaprapaJcena paritoSitaH 'sAdhu ! bho sArasike ! subhASitamaJjari, sAdhu ! gRhANa pAritoSikam' ityabhidhAya sarvAGgINAbharaNapradAnaprasannAnanAM tAmakarot / rAjA tu nalaH tasyAH - vanapAlikAyAstena sakalAH- kRtsnAH lalitAH - manojJA ye vanapradezAH-kAnanavibhAgAsteSAM prakaTane-pradarzane yaH priyaH - madhura AlApaprapaJja:vAgvistarastena paritoSitaH - AnanditaH san bho sArasike ! subhASitAnAM - sUktAnAM maJjaririva yA sA tasyAH sambuddhau he subhASitamaJjari ! sAdhu-cAru tvayA bhaNitamityadhyAhriyate / paritoSe bhavaM pAritoSikaM - prItidAnaM vAsanAM sAdhu gRhANa -Adatsve abhidhAya uktvA tAM - sArasikAM sarvAGgANi vyApnuvantIti sarvAGgINAni AbharaNAni ' - hArAdIni teSAM pradAnena prasannaM vikasvaraM AnanaM yasyAH sA tathAvidhAmakarot / pAritoSikamiti "adhyAtmAditvAt ThaJ " [pA0 sU0 4 | 3 |60 ] | sarvAGgINeti "tatsarvAdeH pathyaMgakarmmapatrapAtraM vyApnotIti" [pA0 sU0 5/27] sarvapUrvakAdaMgAt vyApnotyarthe svaH / svasya cenaH / - tatazca saMcaraccaTulabhRGgavihaMgavelladbakula 'campakacUtacandanamandArAmandasyandamAnamakarandabindusaMdohADambaritAkANDaprAvRSi, pralambatAmbUlavallIvalayitanitambanimbakimbajambIra 'jambUstambakakadambake, kusumitakaravIra vIrudhi korakitakaraJjAJjananikuJjaziJjAnazukakapiJjale, jaladasamayanIradanIlatamAla 'talatANDavitazikhaNDini, maNDalitamadakalakalahaMso 1. yAni AbharaNAni anU. / For Personal & Private Use Only - Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsa: ttaMsa' kamalavApImaNDite, maJjaritasinduvArasundarAmode 2 mandataramArutAndolana vilolakakkolakuTmalaphala 'nAlikeralavaGgapUgapuMnAganAraGgaraGgitavihaGge' bhRGgamukhanakharapaJjara'jarjaritakharjUra maJjarIrajaHpuJjapAMsulabhuvi, bhuvo bhUSaNAyamAne, sarvatunivAsanAmani' vane vihartumArabhata / tatazca / tata:-anantaraM nalaH evaM vidhe bhuvaH - bhUmerbhUSaNAyamAne - maNDanopame sarvartunivAsanAmani'-sarvartunivAsAbhidhAne vane vihartuM vicaritumArabhata - prayatnaM kRtavAn / kimbhU vane ? saJcaranta:- madhupuSpaphalAdyAsvAdanAya pravartamAnAzcaTulA:- caJcalA ye bhRGgAzca vihaGgAzca tairvellanta:-kampamAnA ye bakulAzca campakAzca cUtAzca - AmrA: candanAni ca mandArAzca - kalpavRkSAstebhyo amandA: - analpAH syandamAnA:- kSaranto ye makarandabindavaH-kusumajakaNAsteSAM saMdohena-samUhena ADambaritA - ArabdhA akANDe - asamaye prAvRT-varSAkAlo yasmiMstattasmin / yadyapi tadAnIM varSAsamayo nAsti tathApi makarandabinduvRndasyandanena tadAnImasamaye'pi varSAH prAdurAsan iti / " mando mUDhe zanau rogiNyalase bhAgyavarjite / [2 / 235] gajajAtiprabhede'lpe svaire mandarate khale / " ityanekArthaH [ 2 / 235-236] | punaH kimbhUte ? nimbAzca kimbAzca jambIrAzca jambvazca nimbakimbajambIrajambvaH pralambAbhi:dIrghAbhistAmbUlavallIbhirvalayita: - veSTito nitamba :- madhyabhAgo yAsAM IdRgvidhA yA nimbakimbajambIrajambvastAsAM yAni stabakAni-gucchAsteSAM kadambakaM - vRndaM yatra tattasmin / tathA kusumitA:- puSpitAH karavIrANAM - hayamArANAM vIrudhaH - latA yatra tattasmin / tathA korakitA:-kalikAM prAptAH ye karaJjAzca aJjanAzca teSAM nikuJje-kuDaGge siJjAnA:kUjanazIlAH zukAzca kapiJjalAzca pakSivizeSA yasmiMstattasmin / tathA jaladasamayasya yo nIradaH-meghastadvannIlAH kRSNAH ye tamAlataravasteSAM tale jaladabhrAntyA tANDavitA:-nRtyaM kurvantaH zikhaNDina:- mayUrA yatra tattasmin / jaladasamaya iti padaM nIradasya jalabhRtatvaM dyotayati, tadA ca nIlatvaM ghaTata eveti / tathA maNDalitAH - paMktyA vyavasthitA madena-harSeNa kalA:-madhurasvarAH ye kalahaMsAsta evottaMsaH - zekharo yAsAM IdRzyo yAH kamalavApyastAbhirmaNDitaM - bhUSitaM yattattasmin / tathA maJjaritA:- saJjAtamaJjarIkA: ye sinduvArA:-nirguNDItaravasteSAM sundara:- ramya AmodaH - parimalo yasmiMstattasmin / tathA mandatara:-atizayena alpo yo mArutaH - vAyustena yadandolanaM - vepanaM tena vilolAnicapalAni yAni kakkolAnAM - kozaphalAnAM kuDmalAni - mukulAni phalAni ca, tathA nAlikerAzca lavaGgAni ca pUgAzca - kramukAH punnAgAzca nAraGgAzca teSu raGgitA:- krIDitA: vihaGgA 1. 'sarvartunivAsanAmani' nAsti anU. / 121 For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 122 yatra tattasmin / puna: kimbhUte ? bhRGgANAM - dhUmyATapakSiNAM mukhaizca caJcubhiH nakharapaJjareNa ca-nakhajAlena jarjaritA :- khaNDitA yAH kharjUramaJjaryastAsAM rajaHpuJjena - parAgasamUhena pAMsulA - rajasvalA bhUryatra tattasmin / tatra ca vyatikare pralayapracaNDa 'pavanollAlita e tanutuhinAcalagaNDazailalIlAmAkalayantaH, mandamaruttaraGgitatanutarazaradabhravibhramAyamANAH, suravAraNavikSobhitagaganamandAkinIpatatpANDura" DiNDIrapiNDapaTalAni viDambayantaH zakaloditendumaNDalasahastrasaMchAditAmiva gaganamApAdayanto mandara giriparikSepakSubhitakSIravAridhidUrasamucchalitadugdhakallolalIlAM darzayantaH, "zeSAhiphaNacakravAladhavalAH, pramuditaharATTahAsalavA iva mUrtimantaH patantaH, amandamadakalakolAhala' bharitabhuvanAntarAlA, sapadi dharAmaNDalamutphullapANDupaGkajaprakaraprakAreNa maNDayanto nipetuH kuto'pi puNDarIkapANDupakSapatrarAjayo rAjahaMsA : 10 / tatra ca vyatikare - tasmizcAvasare rAjahaMsAH sapadi zIghraM patanasamakAlameva dharAmaNDalaM bhUtalaM utphullAni vikasitAni pANDUni dhavalAni yAni paGkajAni - padmAni teSAM yaH prakaraH-samUhastasya prakAreNa - nirdezasya bhAvapradhAnatvAt prakAratvena sAdRzyena utphullapANDupaGkajaprakara iva maNDayantaH / yathA bhUH pANDUtphullAbjaiH zobhate tathA vibhUSayantaH santaH kuto'pi - kasmAccitpradezAnnipetuH patanti sma / " prakAra: sadRze bhede " ityanekArthaH [3 / 608] / kiM kurvantaH ? pralayasya - pralayakAlasya pracaNDo yaH pavanastena ullAlitAH-ucchAlitAstanava: - laghavo ye tuhinAcalasya - himAlayasya gaNDazailAHgirezcyutasthUlapASANAsteSAM lIlAM -zobhAM AkalayantaH - bibhrataH, manye'mI haMsA na nipetuH kintu pracaNDamarutA ucchAlitAstuhinAcalasya gaNDazailA eveti / tathA mandamarutAalpavAtena taraGgANi jAtataraGgANi upacArAttaraGgAkRtIni tanutarANi atilaghUni yAni zaradabhrANi tadvat vibhramavantaH - vilAsavanto bhavanto vibhramAyamANA ye te mandamaruttaraGgitatanutarazaradabhravibhramAyamANAH / taraGgiteti "tArakAditvAditac" [ tadasya saJjAtaM tArakAdibhya itac [pA0 sU0 5 / 1 / 36 ] ] | tathA suravAraNena - airAvaNena vikSobhitA - gAhitA yA 1. vihasitAni anU. / " For Personal & Private Use Only - Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsaH 123 gaganamandAkinI-nabhaHsurasarit, ataeva tasyAH patanti yAni pANDuraDiNDIrapiNDapaTalAnizvetaphenapiNDajAlAni tAni viDambayantaH-anukurvantaH / tathA zakalAni-khaNDAni uditAniudgatAni yAni indumaNDalAni teSAM yatsahasrAntena saMchAditaM-AvRtamiva gaganaM ApAdayantaHsampAdayantaH, khaNDazazino haMsasadRzA eva bhavantyatasteSAM bhramaH / tathA mandaragirireva-merureva parikSepaH-manthAstena kSubhita:-mathito yaH kSIravAridhi:-kSIrasamudrastasmAd dUre samucchalitAullalitA ye dugdhakallolAsteSAM lIlAM-zobhAM darzayantaH / zaGke, haMsA amI na bhavanti kintu kSIrAbdherucchalitAH payaHkallolA iti / tathA zeSAhe:-zeSanAgasya phaNAH cakravAlavat-sphaTasamUhabaddhavalA: zvetAH / utprekSyate, mUrtimantaH-sadehAH patantaH pramuditasya harasya-zambhoraTTahAsalavA iva, hAsasya zvetatayA varNanamiti kavisaGketaH / punaH kimbhUtA ? amandena-analpena madena-harSeNa kala:-manojJaH kolAhala:-kalakalastena bharitaM-pUritaM bhuvanAntarAlaM-bhuvanamadhyaM yaiste tathAvidhAH / tathA puNDarIkavat-sitAmbhojavat pANDuH-zvetA, pakSapatrarAjiryeSAM te tathAvidhAH / yadyapi pakSapicchayorabhidhAnakRtA na bhedaH pratyapAdi tathApi mahadevAntaraM / yataH-pakSazabdena pakSatI eva, picchazabdena tu tadaMzo'bhidhIyate / / tathAvidhe ca vyatikare vismayavismRtanimeSatayA nirvAtanizcalanIlotpalapalAzazobhAyamAnalocanaH kautukAkUtataralitamanAH saparijano narapatiravalokayannizcala evAvatasthe / tathAvidhe ca vyatikare-yasminnavasare te nipetustasminnevAvasare saparijana:saparicchado narapatiH-nalaH tAn avalokayan-vIkSamANo nizcala evAvatasthe-sthitaH / kimbhUto narapatiH ? vismayena-tatsamAgamanotpannAzcaryeNa vismRtaH-naSTo nimeSa:-netrayonimIlanaM yasya sa tadbhAvastattA, tayA hetubhUtayA nirvAtena-vAtAbhAvena nizcalaM yannIlotpalasya palAzaM-patraM tadvat, azobhAvatI zobhAvatI bhavatI zobhAyamAne-lIlAyamAne locate-netre yasya sa / yAdRg vAtAbhAve nIlotpaladalaM nizcalaM vIkSyate / tathA kautukAkulitatayA nimeSAbhAvena netre nizcale vIkSyate,' ityarthaH / zobhAyamAnetyatra zobhAzabdAttadvati vartamAnAdAyiH / evaM vibhrAyamANetyAdayo'pi vyAkhyeyAH / punaH kimbhUtaH ? kautukAkUtena-kutUhalAbhiprAyeNa taralitaM-caJcalyopetaM mano yasyA'sau tathAvidhaH / atha teSAM kelilIlAmAha 1. vIkSyete anU. / 2. cAJcalyopetaM anU. / For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH " te ca dhArtarASTrA api kRtapANDupakSapAtAH, dvijAtayo'pi surAjitAH, keciduccacaJcupuTavighaTitanikaTabAlasthala 'kalamakuTmalAH 2sarasabisakisalayAni kavalayantaH ke'pyunnamita ra saralagalanAlayo nalinavanavimukhAH khamAlokayantaH 5, kecidutkSiptapakSavikSepapavanakampitakandalA: salIlamutpatantaH, kecinmadamadhuranijaninAdanirjitaziJjAnanUpurA:, puraH puro'sya dhAvanto vicaritumArabhanta / 124 te ca kRSNaizcaraNAnanairyuktA haMsA - dhArtarASTrAH tathA kRtaH pANDupakSANAM - zubhrapakSatInAM pAta:-nyAso yaiste tathAvidhAH, tathA dvijAtayaH - pakSiNaH, tathA suSThu rAjitA: - zobhitAH surAjitAH / apiH- virodhe / ye dhArtarASTrAH kuravo bhavanti te kathaM kRtaH pANDunRpasya pakSapAta:-tatpakSasvIkAro yaiste IdRgvidhA bhavanti, pANDugRhyA na bhavantItyarthaH / tathA ye dvijAtaya:-viprA bhavanti te kathaM surayA - madirayA jitA:- AyattIkRtAstatpAyino bhavantItyarthaH / teSAM madhye keciddhaMsAH uccacaJcupuTena - unnatacaJcusampuTena vighaTitAni - niyojitAni nikaTe - nalasya samIpe bAlAnAM - navotpannAnAM sthalakamalAnAM kuDmalAnimukulAni yaiste, tathAvidhAH santaH sarasAni - AsvAdavanti yAni visAni -mRNAlAni kisalayAni ca - pallavAstAni kavalayanta: - bhakSayantaH / tathA kecit 1 haMsA: khaMvyomamAlokayanta:-vIkSamANAH / kimbhUtAH santaH ? unnamitA - UrdhvakRtA saralA - RjvI galanAli-kaNThakANThaM yaiste tathAvidhAH / punaH nalinavanAdvimukhAH- parAGmukhAH, ataevoDDayanAyAkAzAvalokanaM kurvantaH / tathA kecid-haMsAH utkSiptau - uccaiH kRtau yau pakSau-pakSatI tayorvikSepeNa - vidhUnanena saMjAto yaH pavanastena kampitAni - dolitAni kandalAni - prarohA yaiste, tathAvidhAH santaH salIlaM - lIlayA sahitaM yathAsyAttathA utpatantaHuDDIyamAnAH / tathA kecit unmadena - utkRSTaharSeNa madhuraH - zrotrAnukUlo yo nijaninAdastena nirjitaM ziJjAnaM-raNatkAraM kurvANaM nUpuraM - tulAkoTiryaiste, tathAvidhAH santaH asya nalasya puraH puraH-agrato agrato dhAvanta: - plavamAnA: vicarituM krIDitumArabhanta / rAjApi paridhAvitavihaGgagrahaNAgrahavyagrasamagrajanaparijana: 6 parihAsonmIlanta kAntistabakitAdharapallavo vihasanneva' teSAmanyatamamanuccacaTulacaraNacArIcaryayA cAru saMcarantamISadutkSiptapakSavikSepavilAsa - vihasita' vilAsinIlAsyalIlAmunnamitAgragrIvaM jagrAha helayA haMsam / 1. ke'pi anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 dvitIya ucchvAsa: rAjA'pi nalo'pi vihasanneva teSAM - haMsAnAM madhye anyatamaM haMsaM helayA - vilAsena jagrAha / kimbhUto rAjA ? paridhAvitAnAM - itastataH plutAnAM vihaGgAnAM - arthAddhaMsapakSiNAM grahaNe - svIkAre yaH Agraha: - haThastena vyagraH - vyAkulaH samagraH - nikhila: parijano yasya sa / tathA parihAsena-lIlApUrvakahAsyena unmIlantI - vikasantI yA dantakAntiH - dazanacchavistayA stabakita:-karburita adharapallava:- oSThakisalayaM yasya sa tathA vidhaH zvetAruNavarNayogAt karburitatvam / kiM kurvantaM haMsam ? uccA - unnatA caTulA - capalA yA caraNacArIpAdanyAsastayA yA caryA - gamanaM tayA cAru yathAsyAttathA saJcarantaM - gacchantam / tathA ISatmanAk utkSiptau-uccaiHkRtau yau pakSau tayorvikSepavilAsena vidhUnanalIlayA vihasitA - adharitA vilAsinInAM - ramaNInAM lAsyalIlA - narttanavilAso yena sa tam / tatpakSavikSepalIlAyAH puraH kA vilAsinInAM narttanalIleti ? | punaH kimbhUtaM ? unnamitA - uccaiH kRtA agragrIvA-kandharAgrabhAgo yena sa tam / utkSiptaH sa ca tena raktakamalagarbhavibhramAyamANapANipallave, pANDupadma iva padmarAgazuktitale, kSaNamudayazailazoNamANikyazikharazilAyA 'minduriva, vyarAjata' rAjahaMso mRduvAdyamAnaraupya re ghanaghargharIjarjarasvareNa ca kRtasvastizabdo vispaSTavarNavizeSameSa rAjAnamupa zlokayAJcakAra / tena nalena raktakamalagarbhavat - zoNapadmamadhyavad vibhramavAn-vilAsavAn bhavan vibhramAyamANo ya: pANipallava:- karakisalayaM tasmin, utkSiptaH - uccairdhRtaH sa ca rAjahaMso vyarAjata-zuzubhe / kasmin ? ka iva ? padmarAgamaNe :- lohitamaNeH zuktitale- zuktikAyAM pANDupadma iva-zvetakamalamiva / yathA, padmarAgaH zuktau nihita: pANDupadmo rAjate tathA'yamapi / padmazabdaH punnapuMsake / punaH kasyAM ? ka iva ? kSaNaM - muhUrtaM yAvat udayazaile - udayAdrau zoNamANikyAnAM-lohitamaNInAM yA zikharazilA tasyAminduriva / yathA, indurudayAdrizoNamaNizilAyAM rAjate tathA'yamapi zobhate sma / pANipallavasya padmarAgazukti: zoNamANikyazilA copamAnaM, haMsasya tu pANDupadmaM induzca / pANitalasya raktatvAt haMsasya zvetatvAdiyamupamA / tato gRhItaH san eSa - haMsaH vispaSTavarNavizeSaM - vyaktAkSararacanaM yathAsyAttathA rAjAnaM nalamupa zlokayAJcakAra - zlokairupastauti sma / upazlokayAJcakAreti "satyApapAzarUpavINAtUla zlokasenAlomatvacavarmmavarNacUrNacurAdibhyo Nic" [pA0sU0 3 / 1 / 25] / kimbhUtaH san ? mRdu yathA bhavati tathA vAdyamAnA:- zabdaM kAryamANAH 'raupyA: 1' 2rUpyasya vikAro raupyI kRte samAse pUrvasya puMvadbhAve raupyaghanaghargharIti 1. raupya: anU. / 2. rUpyasya' prArabdha 'hemamudrikAvat' pATho nAsti / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 damayantI-kathA-campU: hemamudrikAvat kaladhautamayyo ghanA-niviDA yA ghargharya:-kiGkiNyastadvat jarjaro yaH svara:dhvanistena ca kRtaH svastizabdo yena sa tathAvidhaH / atha zlokAnevAha pANDupaGkajasaMlInamadhupAlIsamaM galam / yo bibharti vidheyAtte nA kapAlI sa maGgalam // 14 // api ca / ___pANDviti / pANDuH-zvetaM yatpaGkajaM-sarojaM tasmin saMlInA-zliSTA yA madhupAlIalizreNistayA samaM-sadRzaM galaM-kaNThaM yo bibharti-dhArayati sa nA-pumAn kapAlIkapAlamAlI arthAt zivaste tava maGgalaM-kalyANaM vidheyAt-kriyAt // 14 // api ca-punaH saralapriyaM guNADhyaM lambitamAlaM vicitratilakaJca / vanamiva vapustavaitatkathamavanaM nRpa ! janasyAbhUt // 15 // api ca / saraleti / AryAvRttam / he nRpa ! etat pratyakSato dRzyamAnaM tava vapurvanamiva asya janasya-lokasya kathaM avanaM-kathaM vanaM nA'bhavat / avanazabdasya vanapratiSedhArthatvAt / pakSe, avanaM-rakSakamabhUt / kathamiti virodhe / kimbhUtaM tava vapurvanaM ca ? saralA:-akuTilA: priyA yasya tat, tathA guNaiH-zauryadhairyAdibhirADhyaM-samRddhaM, tathA lambitA-lambAyamAnI kRtA mAlA-srak yasya tat / tathA vicitrANi-vividhAni tilakAni-vizeSakA yasya tat tathAvidhaM ca / vanapathe-saralAzca-devadAravaH priyaGgavazca-phalinIlatAstataH samAhAradvandve saralapriyaMgu tena ADhyaM, tathA lambinaH-pralambAstamAlA yatra tat, tathA viziSTAzcitrAHcitrakA yAstilakAzca-vRkSavizeSA yatra tat tathAvidhaM ca // 15 // api ca-punaH varasahakArakaraJjakavIrataro'zokamadanapuMnAga / vividhadrumamaya rAjan ! kathamasi na bibhItakaH kvApi // 16 // For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 dvitIya uvAsaH api ca - vareti / AryAvRttam / he varasahakAraka ! varAH sahakArakAH-sacivAdayo yasya sa tasya sambuddhau he varasahakAraka !, tathA raJjayatIti raJjakastatsambuddhau he raJjaka ! tathA vIrANAM-subhaTAnAmiva taraH-balaM yasyeti tatsambuddhau he vIratara ! sambuddhau na dIrghaH / tathA na vidyate zokaH-zocanaM yasya sa tatsambuddhau he azoka !, etena dhIratvoktiH / tathA madana iva rUpeNa kAma iva yaH sa tatsambuddhau he madana !, tathA he punnAga !-puruSazreSTha ! nAgazabdaH prazaMsAyAm / he vividhadrumamayarAjan ! kathaM kvApi na bibhItakaH kalirnAsi, yo hi vividhadrumamayo bhavati sa bibhItako'pi syAt, tvaM ca tathA nA'si / prakRte tu vizeSeNa bhIto vibhItako bhIrurnA'si / kutsAyAmanukampAyAM vA kaH / vividhadrumamayeti padAd drumArthopyabhyUhyastathA sahakArazca-AmraH, karaJjaH-naktamAla: vIrutaru:-nadIsarjaH / tathA cAmarasiMhaH-"nadIsoM vIratarurindradruH kakubho'rjunaH [2 / 4 / 45] / azoka:-kaGkelliH , madanaH-zalyaH yatphalaM vivAhe vadhUvarapANau badhyate / punnAgaH-suraparNikA iti vividhadrumamayatvaM / kathamiti virodhe // 16 // api ca-punaH bANakaravIradamanakazatapatrakabandhujIvakasujAte / nRpa vividhaviTapi'rUpastathApi viTapaH kathaM nAsi // 17 // bANeti / AryAvRttam / bANaH karavIro damanakaH zatapatrakaM bandhujIvakaM jAtizceti viTapinaH sambodhanapade yojyAH / he nRpa !-rAjan ! asi tvaM vividhaviTapirUpaHvicitratarumayaH zabdato nArthataH, arthatastu bANA:-zarAH kare yasya tatsambuddhau he bANakara ! tathA vIrAn damayatIti vIradamanastatsambuddhau he vIradamanaka ! tathA zatasaMkhyaM patraM-vAhanaM yasya sa tatsambuddhau he zatapatraka !, "zeSAdvA" [pA0 sU0 5 / 4 / 154] iti kaH / tathA bandhUn-svajanAn jIvayasi-upakaroSIti bandhujIvakastatsambuddhau he bandhujIvaka! tathA zobhanA jAti:-kSatrAkhyA yasya tatsambuddhau he sujAte !, tathApi viTapa:-zAkhA kathaM na? yo hi vividhaviTapirUpo bhavati sa kathaM na viTapa: syAt / prakRte tu tvaM na viTapa:-SiDgaH / yadvA na viTAn-pAsIti viTapaH, apAtrabhartA netyarthaH / asItyavyayaM tvamityarthe / kathamiti virodhodbhAvane / "viTapaH pallave stambe vistAre SiGgazAkhayoH / " ityanekArthaH [3 / 475] / vistAro'rthAd vRkSasya / // 17 // 1. tadyathA anU. / For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 damayantI-kathA-campU: rAjA' tu tadAkarNya savismayam 'aho asya dhairyaM manuSyasannidhau2, AzcaryaM rUpe, mAdhuryaM vAci, prAcuryaM prajJAyAm, audAryamarthe , gAmbhIryaM varNavyaktau / prAyeNAhAramaithunanidrAbhayabhramaNamAtravivekAsu kathaM prAgalbhyametatpakSijAtiSu / tadeSa vihaGgavyaJjanaH3 ko'pi kAmacArI bhaviSyati // sarvathA manasApi nAvajJeyAH sarve' prANinaH / "yataH kAmataH karmataH zApato vA saMchannarUpANyapi bhramanti vividhAzcaryabhAJji bhUtAni iti cintayannucitajJastamISadullasitasinduvAramaJjarIbhiriva kundakAntadanta dIptibhirarcayansvAgatamapRcchat / rAjA tu nalastadbhaGgazleSoktirUpaM vAkyaM savismayaM-sAzcaryaM yathA syAttathA AkarNya-zrutvA iti cintayan taM-haMsaM svAgataM sukhAgamanavA apRcchat-papraccha / itIti kim ? aho iti vismaye, asya-haMsasya manuSyasannidhau-puruSasavidhe'pi dhairya-dhIratA / aho iti agre'pi yojyam / tathA asya rUpe-AkRtau Azcarya-adbhutatvaM / tathA vAcivANyAM mAdhuryaM-madhuratA / tathA prajJAyAM-buddhau prAcurya-pracuratA / tathA asya arthe-vyAkhyAyAM audaary-udaartaa| tathA asya varNavyaktau-akSaravivecane gAmbhIrya-gambhIratA, arthadvayAtmakatvAt / prAyeNa-bAhulyena AhAraH-bhakSaNaM maithunaM-kAmake linidrA-svApaH bhayaMparasmAdbhItibhraMmaNaM-itastataH paryaTanaM tanmAtra eva-tasminneva vivekaH-cAturyaM yAsAM tAstathAvidhAsu pakSijAtiSu, kathametat prAgalbhyaM-dhAryam ? tattasmAddhetoH eSa-ko'pi vihaGgena-pakSirUpeNa bAhyAkRtyA vyajyate-jJAyata iti vihaGgavyaJjanaH-vihaGgalakSmA kAmacArI-vidyAdharAdibhirbhaviSyati / "vyaJjanaM zmazrucihnayoH / temane'vayave kAdau" ityanekArthaH [3 / 438] / sarvathA-sarvaprakAreNa manasA'pi prANinaH-jantavo nAvajJeyA-na avagaNanIyA / yato yasmAddhetauH bhUtAni-prANinaH kAmataH-svecchayA, tathA karmata:-kAryAt, tathA zApato vA RSINAM zApAt, saJchannarUpANi-AvRtaprakRtyAkArANi vividhAni AzcaryANi bhajantIti, tAdRzi bhramanti / ebhiH-kAmAdibhiH kAraNaiH svIyaM rUpaM parityajya anyarUpeNa prANinaH paryaTantIti / kimbhUto rAjA? ucitaM-yogyaM yasmin samaye yadvidheyaM tajjAnAtIti ucitajJaH / punaH kundaH-puSpavizeSastadvat kAntA-ujjvalA yA dantadIptayaHdazanacchavayastAbhirarcayan-pUjayan / utprekSyate-tAbhiH kAbhiriva ? ISan-manAk ullasitAH-vikasitAH sinduvArasya-nirguNDyA maJjaryastAbhiriva / anyo'pi ucitajJa 1. cintayan vicArayan anU. / / For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 dvitIya ucchvAsaH AgatamatithiM sinduvAramaJjarIbhirarcayati, tathA rAjA haMsaM dantakAntibhireva sinduvAramaJjarIbhirapUjayat / dantakAntistaccharIre saMkrAntetyarthaH / asAvapi praNayapraNatazirAH zucirociSAM cayena pANDupuSpaprakaraNa' pratipUjayanniva 'deva, bhavadavalokanAhlAditamanaso mamAdya svAgatam' iti bruvANo rAjAnaM raJjayAJcakAra / ___ asAvapi-haMsaH praNayena-snehena praNataM-namra ziro yasyA'sau, IdRzaH zucirociSAMnirmalakAntInAM yazcayaH-samUhastadrUpeNa pANDuH-dhavalo yaH puSpaprakaraH-vikIrNakusumAni tena pratipUjayanniva-pratyarcayanniva rAjAnaM-nalaM raJjayAJcakAra-sAhlAdamakarot / kiM kurvANaH ? he deva ! bhavadarzanena-tvadAlokanena AhlAditaM-hRSTaM mano yasya sa tasya, mama adya svAgataM-zobhanamAgataM AyAtaM yadbhavAn dRSTa iti bruvANaH-vadan / atrAntare trAsataralatAraka makANDADambaritabASpaplavaplavamAnamiva vahantI cakSuH, utkSiptapakSapatrapallavavyAjena saMgRhIte sahacare zAkhoddhAramiva darzayantI, haMsI dUrAdavanipAlamavApya rUpyamayaghaNTA TaMkArakomalayA girA zlokadvayamapaThat / atrAntare-asminnavasare haMsI dUrAd-viprakRSTadezAt avanipAlaM-nRpamavApya rUpyamayI yA ghaNTA tasyA yaSTaGkArastadvatkomalayA-sukumArayA girA-vANyA zlokadvayamapaThat / kimbhUtA ? IdRzaM cakSurvahantI-dhArayantI / kimbhUtam ? trAsena-bhayena taralA tArakAkanInikA yasmistat / utprekSyate-akANDe-asamaye ADambaritaH-Arabdho yo bASpaplava:azrupravAhastasmin plavamAnamiva-majjadiva, anena azrubAhulyoktiH / punaH kiM kurvantI ? sahacare-sahAye haMse saMgRhIte-rAjJA kararuddha kRti sati pakSau ca-pakSatI patrANi ca-picchAni tAnyeva komalatvAt pallavAH pakSapatrapallavA utkSiptA-UrvIkRtA ye pakSapatrapallavAsteSAM vyAjena-miSeNa zAkhoddhAraM-anyAyapUtkAracihna zAkhAgrahaNamiva drshyntii| anyasyA'pi kasyacit kenacit kiJcidparAdhaM bhavati so'pi tadanyAyapUtkAracihna zAkhAgrahaNaM rAjJaH puro darzayati, tatheyamapi haMsI pakSatI uccaividhAya manye zAkhoddhArameva darzayatIti / ayaM bhAvo he deva ! tvayA matpatigrahaNAnmahAnanyAyaH kriyate, ityutkSiptapakSAbhyAM jJApyata iti / zlokadvayamevAha For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 damayantI-kathA-campU: ekAnte sevate yogaM muktAhAraparicchadaH / haMsaH samokSayogyo'pi deva ! kiM vadhyate tvayA // 18 // nIraJjanapade tiSThanvizvasaMsArasaGgataH / / haMsaH kiM badhyate kvApi yasya nAlambanaM priyam // 19 // anyacca / ekAnta iti / asya-viSNorapatyaM i:-iriva, i:-kandarpapratimastatsambuddhau he e ! iti-he deva ! iti ca upacchandayituM sambodhya mumocayiSaH patiM haMsI napamAha he e ! he deva ! muktAhAraH-mauktikahArastadvat paricchadaH-pakSatI yasya zubhratvAt tathoktaH / tathA kasyajalasya ante-avasAne vartamAnaM agaM-drumaM ya: sevate / tathA mokSasya-mocanasya yogyo'piucito'pi sa haMsa:-pakSI tvayA kiM-kimarthaM badhyate, ityekadhArthaH / athavA, ekAnta iti samastaM vijanArthaH, atha ca haMsa:-AtmA puruSaH / he deva ! sa haMsa AtmA mokSayogyo'pinirvANA)'pi kiM badhyate ? na badhyata evetyarthaH / kayA ? tvayA / tvazabdaH sarvanAmagaNamadhye anyArthaH / ataH puruSApekSayA anyayA prakRtyetyarthaH / kasmAnna badhyate ? ityAha-ya ekAnte-vijane, yadvA, a:-kRSNastasmin ekAnte-kamanIye paramAnandasvarUpe tyaktAhAraparivAraH san yogaM-adhyAtmaM dhyAnaM samAdhimiti yAvat sevate / atra pakSe, a ityasmAd viSNuvAcakAt saptamyekavacane e iti rUpam / yadi vA sa mokSayogyo'pIti samaH-samadarzana: zatrumitrasamAnadRSTiH rAgadveSAkaraNAt / tathA akSayogyo'pi indriyasambaddho'pi // 18 // nIramiti / janAnAM pade-sthAne puragrAmAdau atiSThan-avasan yaH sarasa idaM sArasaM, tathA zvasantIti zvasAH, vayaH-pakSiNaH, zvasAH-prANino yatra tattathAbhUtaM nIraM-jalaM gataH sa haMsaH kiM kvApi badhyate ? api tu na badhyata eva / sa iti kaH ? yasya-haMsasya nAlaMtRNasambandhi vanaM-kAnanaM priyaM-abhISTam / nalasyedamitIdamarthe aN / atha ca adhyAtmapakSe-nIraJjanapade-nIrAgapade, tiSThan haMsa:-AtmA kiM kvApi badhyate ? na badhyata eva / yasya vizvebhyaH-samastebhyaH saMsArasaGgebhya AlambanaM-Asaktina priyam / vizvasaMsArasaGgataH iti "paJcamyAstasil" [pA0 sU0 5 / 3 / 7] / yadvA, yasya vizveSu saMsArasaGgeSu AlambanaMAsaktirna priyaM, tatpakSe "sArvavibhaktikastas" [ ] // 19 // anyacca-punarapi For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya uvAsaH 131 rAjan ! jalapakSiNo munaya iva ye mInAhAraM vAJchanti, bahudhAvanavyasanino visAdhArA: / tadalamAgraheNa / he rAjan ! jalapakSiNo munaya iva-yataya iva mIna:-matsyastasyAhAraM vAJchantiIhante / tathA bahudhA vane-atizAyibhramaNe vyasanaM-Asaktirvidyate yeSAM te bahudhAvanavyasaninaH / tathA visaM-padminInAlaM AdhAraH jIvanaM yeSAM te visAdhArAste, [munipakSe-amI munayo na AhAraM vAJchanti tathA bahudhA-anekadhA vanavyasanino vanasthAH, tathA vyapetaH sAdhAraH, anyalokasAdhAraNastithiparvotsavAdiryebhyaH] / lokottaravRttatvAt / visAdanA iti tu pAThe visaM adanaM yeSAM te, pakSe vigataM sAdanaM-pIDanaM yebhyaste apIDyakarA ityarthaH / yata eva tattasmAddhetoH AgraheNa-grahaNahaThena alamiti vAraNe avyayaM, mA gRhANetyarthaH / rAjA tu tena tasyAH zleSazlAghinA zlokoktirasenAnAdyamAno narmAlApalIlayA tAM babhASe / rAjA tu-nalastasyA haMsyAstena zleSazlAghinA-zleSaprakAzanazIlena etena ekAnta ityAdi vacasAM zliSTArthatvamuktaM, zlokoktInAM yo rasa:-mAdhuryaM tena zlokoktirasena AhlAdyamAna:AnandyamAnaH nAlApAnAM-parihAsapUrvakamadhuravAkyAnAM yo lIlAvilAsastayA tAM-haMsI prati bbhaasse| anekadhA yaH kila pakSapAtaM sadA sadambhojagataH karoti / sa haMsikedAravihArazIlo na badhyate kiM bahunAzakuntaH // 20 // kiM cAnyadapi zrUyatAM bandhasya kAraNam / anekadheti / upendravajrAvRttam / he haMsike ! yaH sadA jagato'pi-sarvasyApi sadambhaH-dAmbhikaH, tathA anekadhA ukto'pi praNatipratyupakArAdinA pakSapAtaM-mamatvaM kroti| tathA dAreSu-parastrISu vihArazIla:-krIDApara abrahmacArI, tathA bahUn nAzayatyevaM vidhaH kunto yasyeti hiMsApAparataH sa kathaM na badhyate saMsArakArAyAmiti zeSaH / iti haMsIprativacanaucitye samapakSe vyAkhyA / yadvA, yo dAmbhika: sadA jagato'pi pakSasyamitravargasya pAtaM-nAzaM karoti / tathA jagato'pi dAreSu krIDAparaH, tathA bahughAtakuntAstra: sa mahA'parAdhI vadhyata eva / narmaNaiva haMsIvacaso'nyathAtvaM, tattvatastu prAmANyaM, tadyathA-he haMsi / [kimbahunA] anya kiM bahUktena sadambhoja-satpadmaM gataH-prAptaH san yaH pakSati pAtaM karoti, tathA kedAravihAraM-kSetreSu saJcaraNaM zIlayati-niSevate yaH sa kedAravihArazIlaH sa [ ] koSThakAttaratiyADho anyapratiSu nAsti, kenajaM anU. pratAvenA / For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH zakunta:-pakSI na badhyate, kiM tarhi mucyata eva / tasmAdyuktamuktaM tvayeti vAstavo'rthaH / evaM muttaratrApi // 20 // kiJcAnyadapi, he haMsike ! bandhasya kAraNaM zrUyatAm aparaparibhogapratipAdanerSyayA utkRSTadoSadarzanena ca haMsaM prati haMsI kalahayannAha 132 asti matparigrahe mRNAlikAnAmavananAyikA, sAparAgasthagitamukhakamalApi balAdanena vinAzitA, vinipatyopari jarjaritA nakhaiH khaNDita - madharadalam, dalitamalikAlakamaNDanam, apanItaH sukumArabhAva: / kiM vApIvareNAnena na kRtam / tadeSa yAvanmadhyaM bahudhApAJjarannAvagAhate tAvanme kutaH saMtoSaH / na ca nadIkSite dvijanmani nigRhIte'pi garIyaH pAtakamasti / cakAraH parAbhiprAyAkSepapUrvake vizeSe evaM nAmA'sau durAtmA nirmaryAdo nizaGkazca tena AsatAM lokadArAH, mamA'pi rAjJaH parigrahe - svIkAre mRNAlikAnAM padminInAmavane-rakSaNe nAyikA - svAminI sA, tato aparAgAd - rAgAbhAvAt sthagitaM saMvRtaM mukhakamalaM - vaktrAbjaM yayA sA, IdRzyapi balAt - balAtkAreNa anena tvadbhartrA vinAzitA / vinAzo'tra zIlakhaNDanaM, kathaM vinAziteti ? tadevAha vinipatyeti / upari vinipatya-saMsthAyeyaM nakhairjarjaritA, tathA asyA adharadalaMoSThapallavaH khaNDitaM-sakSataM kRtaM, tathA asyA alikaM lalATaM tasya, tathA alakAnAM cakezAnAM maNDanaM-tilakapuSpAdi dalitaM - luptaM, tathA asyA: suSThu kumArabhAva: arthAt kanyAtvaM apanItaH-udastaH / vA-athavA anena pIvareNa - sthUlena kiM na kRtaM ? apitu pUrvoktaM sarvaM kRtameva / tadityupasaMhAre tasmAddoSo'parAdhI paJjarasya bandhanopakaraNasyedaM pAJjaraM madhyaM bahudhA - anekaprakAreNa yAvannAvagAhate - nAdhyAste me mama tAvat kutaH santoSa: ? athA'yaM dvijanmatvAdanigrAhyaH ? ityata Aha-na ceti / dvAbhyAM sakAzAjjanma yasya sa dvijanmA, na dvijanmA advijanmA tathokte: arthAt trijAte nigRhIte'pi - aparuddhe'pi garIyaH -gariSThaM pAtakaM na ca naivAsti / tasmin kIdRze ? 'na dIkSite' dIkSA - zaucAdimataparigrahaH sA saJjAtA'syeti dIkSitastasmin / etena liGgI trijAtApyavadhya eva / api:-samucyayArtho bhinnakramaH, sa ca dvijanmanItyanena saMyojyaH / tadyathA, dIkSite - vratini dvijanmani ca brAhmaNe nigRhIte pAtakaM na iti na ca pAtakamevetyarthaH / For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya uchvAsaH 133 vAstave tu, matparigrahe mRNAlinA padminI nAmeti sambodhane, vanasya nAyikeva mukhyatvAt, vartate sA mRNAlikA parAgaH-makarandastena channamukhAni kamalAni yasyAH sA, IdRzI balAdapi anena vinA-pakSiNA azitA-bhakSitA / "azerbhojanArthatvAt karmaNi ktaH" [ ] / tathA upari vinipatya nakhairjajaritA, tathA asyA adharadalaM-adhaHpatraM khaNDitaM, tathA asyA alaya eva-bhRGgA eva kAlaM-kRSNaM, kasya-zirasa uparibhAgasya maNDanaM dalitaMluptaM, etadAgamane teSAmuDDayanAt / tathA apanItaH sukumArabhAva:-mRdubhAvaH nakhairjarjaritatvAt / anena-haMsena vApyAM vareNa-pradhAnena maNDanatvAt, kiM na kRtaM ? apitu pUrvoktaM sarvaM kRtameva / tattasmAddhetoreSa tvatpatirapAM-jalAnAM madhyaM jaran yAvat vArddhakAvadhi bahudhA nAvagAhate-na sevate, tAvanme kutaH santoSaH ? / tathA nadyAM kSite-uSite dvijanmani-vihaGge nitarAM gRhIte'pi-snehAtsvIkRte'pi garIyaH-atyarthaM na ca pAtakamasti, zreya evAstItyarthaH / garIya iti kriyAvizeSaNaM / apiH virodhodbhAvane / yadA nigRhyate tadA pAtakaM kathaM na bhavet ? apitu bhavatyeva / gRhItazabdasya daNDitArthatvAt / ayi mugdhe kalahaMsike', tvaM punaH mAnasaGgatApi vimAnanAM sahase', viparItaH khalveSaH / yataH sadvaMzakAntArAgavimukho madhupazreNizrayaNIyAM 3surAjIvinI kAntAM kAmayate / tadalamanena / gaccha vatse, yathApriyam' ityabhihitavati vsundhreshvre| sApi saparihAsaM haMsI 'haMho ! vihaGgabhujaGga, mRNAlikAM tAmarasAntarasAnurAgaraJjitamanAH kAmayase kiM vA pInadehe nIrasevake tvayi na saMbhAvyate' ityAkalitakalahaM kalahaMsamavAdIt / ayIti prazne anunaye vA / he mugdhe ! kalahaMsike ! tvaM mAnena-pUjayA saMgatA'pi vimAnanAM-avagaNanAM sahase ? pakSe, mAnasaM saro gatA-prAptA / tathA viSu-pakSiSu mAnanAMpUjAM sahase / yataH-yasmAtkAraNAt viparIta:-viruddhavRttaH khalu-nizcitameSa-haMsaH / pakSe, vibhiH-pakSibhiH parIta:-parivRtaH, kAdambakadambakezvaratvAt / tathA savaMzasya-sadanvayasya yAH kAntAstAsu yo rAgaH-anurAgastasmAtparAGmukhaH, tathA madhupazreNibhiH-madyapaMktibhiH zrayaNIyAM-sevyAM surayA jIvati yA sA tAM-kAntAM kAmayate-icchati / pakSe, zobhanA vaMzA maskaro yeSu, IdRzAni yAni kAntArANi-vipinAni teSu ye agAH-vRkSAstebhyo vimukhaH, madhupazreNizrayaNIyAM-bhRGgapaMktizritAM suSTha-zobhanAM rAjIvinI-nalinI kAntAM-kamanIyAM kAmayate / tat-tasmAddhetoH anena haMsena alaM-sRtam / he vatse !-haMsi ! yathApriyaM gaccha For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 damayantI-kathA-campU: priyasyAnatikrameNa yathApriyaM priyaH-bharnA iSTapradezazca / vasundharezvare-nRpe iti abhihitavatiityuktavati sati / sA'pi haMsI saparihAsaM-sasmitaM yathA syAttathA ityuktaprakAreNa Akalita:manasAvadhAritaH kalaha:-parasparaM rATiryasmin karmaNi tadyathAsyAttathA kalahaMsamavAdIt / haM ho ! iti praznapUrvAmantraNe, he vihaGga !-haMsa ! bhujaGgavilAsin ! tAM-rAjaniveditAM mRNAlikAM-padminIpAlananAyikAM arasAM-niHsnehAM tarasA-balena nu-kiM rAgeNa-svAsaktyA raJjitaM-hRSTaM mano yasyA'sau, IdRzaH san kAmayase-icchasi ? nuH-kimarthe / na cA'yaM vilAsidharmaH / vastutastu-haM ho ! haMsa ! mRNAlikAM-padminI raJjitamanA-raJjitacittaH kAmayase / he tAmarasAntarasAnurAga ! tAmarasAnte-ambhoje yo rasa:-niryAsastatra anurAgo yasyeti sambodhanam / antazabdaH svarUpArthaH / yadvA, tAmarasasya antare-madhye sAnurAgeti sambodhanam / vA-athavA pInadehe-sthUlAGge nIrase-niHsnehe nirvIrye vA bake-bakaprAye tvayi kiM na sambhAvyate ? apitu sarvaM nRpoktaM sambhAvyata eva / pakSe, tvayi kimbhUte ? vApyazcanadIzca teSvIhA-vAJchA yasya sa tasmin, tathA nIlaM-jalaM sevate yaH sa tasmin, kiM na sambhAvyate, iti sambhAvanA / atra prazaMsAviSayA ekameva hi vAkyaM prakaraNAdaucityAcca prazaMsAM nindAM ca pratipAdayati / tathA tvamasmAkaM kiM kiM na kariSyasIti prasannenoktaM prazaMsA gamayati, duSTena ca nindAm / / so'pi vaidagdhyadhuraMdhara', dhUrtAlApapaNDita, prajJAprArabhAraguro, cAturyAcArya, mA me priyAM prakopaya / sadRzA eva yUyaM vayaM ca rAjahaMsAH / sarasAM zriyamanubhavAmaH / nadInAM pAtreSu sthiti kurmaH / na caraNacaryAyAM na zlAghyAmahe / tatsapakSeSu vipakSo mAbhUH / / atha so'pi-haMsaH iti vakSyamANaM rAjAnaM-nalamavAdIt / itIti kim ? vaidagdhyenacAturyeNa dhurandharaH-sarveSAM madhye mukhyastasya sambuddhau he vaidagdhyadhurandhara ! tathA dhUrtAnAMcastarIvAkyavaktRNAmAlApeSu-vAkyeSu paNDito dhUrtAlApapaNDitastasya sambuddhau he dhUrtAlApapaNDita !, anyathA etAdRzAnAM vAkyAnAM kuta ullApaH / tathA prajJAprAgbhAreNabuddhibAhulyena guruH-gariSTho bRhaspatipratibho vA tasya sambuddhau he prajJAprAgbhAraguro !, tathA he cAturyAcArya !-cAturyazikSaka ! he nRpa ! me-mama mA priyAM-haMsI prakopaya-sertyAM kuru / yato yUyaM vayaM ca sadRzA eva-samAnA eva rAjahaMsA:-rAjamukhyAH / pakSe, lohitaizcaJcucaraNairyuktA haMsA:-rAjahaMsAH / tathA yUyaM sarasAM-janAnurAgakarIM zriyaM-rAjyalakSmImanubhavatha, tathA pAtreSu For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsaH dharmapAtrAdiSu dInAM sthitiM - vyavasthAnaM na kurutha, audAryaM bhajathetyarthaH / tathA raNacaryAyAMraNavidhau na na zlAghyadhve ? apitu zlAghyadhva eva / ca:- samucyaye / vayaM ca sarasAMtaDAgAnAM zriyamanubhavAmaH, tathA nadInAM - saritAM pAtreSu-kUlamadhyeSu sthitiM - avasthAnaM kurmaH / "pAtraM tu kUlayormadhye parNe nRpatimantriNi / " ityanekArthaH [ 2|449 ] / tathA caraNaM caryA-gativizeSastasyAM na na zlAghyAmahe lokairiti zeSaH, apitu zlAghyAmaha eva / tattasmAduktaprakAreNa sapakSeSu - samAnapakSeSu / pakSe, pakSiti sahiteSu asmAsu vipakSa:- viruddhapakSo mA bhUH / atrAsmAbhirarthavazAd vibhaktipariNAmaM vidhAya vyAkhyA vyadhAyi / sUtrakRtA yuSmadasmadoryugapadyoge avyavadhAnAcca puruSavizeSa iti vacanAdasmatprayoga evokta iti / eSA me hRdayaM jIva ucchvAsaH prANa eva ca / saMsArasukhasarvasvaM prANinAM hi priyo janaH 1 // 21 // eSeti / anuSTup / eSA - eSaiva me mama hRdayaM manaH abhinnabhAvatvAt, tathA jIva:jIvitaM tatsadbhAve jIvanAt, tathA ucchvAsaH - zvAsarodhakacintAdiduHkhabharApagamahetutvAt, tathA prANa:- pradhAnabhUto vAyuH dehAdhAratvAt, prANo balamapi / yatprazastapAda:-"prANo'ntaH zarIre rasamaladhAtUnAM preraNAdiheturiti [ ] / hi:-yasmAtkAraNAt prANinAM priya:- jano vallabho lokaH saMsArasukhasya sarvasvaM sarvadhanaM, etasmAdadhikaM saMsArasukhaM na kiJcidastItyarthaH // 21 // tathA 135 rUpasaMpannamagrAmyaM premaprAyaM priyaMvadam / kulInamanukUlaM ca kalatraM kutra labhyate // 22 // rUpeti / zlokaH / IdRzaM kalatraM - strI kena labhyate apiratrAnuktopyarthAd grAhyastena kenA'pi bhAgyavatA janena prApyate, na tu yena kenacidityarthaH / kimbhUtam ? rUpasampannaMrUpasampadupetaM, tathA agrAmyaM - aprAkRtaM, tathA premNA prAyaM - sadRzaM premaprAyaM samasnehamityarthaH / yAdRg mamaitasyA upari snehastAdRgetasyA api mamoparIti / yadvA, premNaH - snehasya prAya:bAhulyaM vidyate yasmistatsnehalamityarthaH / "prAyo vayasyanazane mRtau bAhulyatulyayo: / " ityanekArthaH [2 / 374] / tathA priyamvadaM - madhuravAdi, tathA kulInaM - satkulotpannaM, tathA anukUlaM - anugAmi // 22 // For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 damayantI-kathA-campUH tadalamalIkakalahArambheNa bhavAnapyevaM vidho premaprapaJcanATakanAyako nAticirAdeva yathA bhavati tathA kamapyupakAraM kariSyAmi' iti rAjAnamavAdIt / tat-tasmAddhetoH alIkaH-anyoktikathanarUpo yaH kalahArambhastena alaMalIkakalahArambhaM mA kurvityarthaH / bhavAnapyevaM vidho yathA vayordampatyostathAvidho yaH premaprapaJcaH-snehavistAraH sa eva nATakaM tasya nAyaka: zikSayitA nAticirAdeva-svalpenaiva kAlena yathAbhavati "vartamAnasAmIpye vartamAnavadvA" [pA0 sU0 3 / 3 / 131] iti vacanAdbhaviSyati laTa bhaviSyati / tathA kamapi abhISTaM upakAraM kariSyAmi / kAJcana rAjaputrIM bhavatA saha saMyojayiSyAmIti bhAvaH, ityuvAca / / atrAntare'ntarikSamaNDalAdatispaSTavarNavyaktimanohAriNI vAgazrUyate / atrAntare-asminnavasare antarikSamaNDalAt-AkAzAdatispaSTAtizayena vyaktA yA varNavyakti:-akSaravivecanaM tayA manohAriNI-manojJA vAk zrUyate / tathAhi rAjan ! rAjIvapatrAkSa ! kSipraM haMso vimucyatAm / bhaviSyatyeSa te dUto damayantyAH pralobhane // 23 // rAjaniti / zlokaH / he rAjan ! rAjIvapatravadvizAle akSiNI yasya sa rAjIvapatrAkSastasya sambuddhau he rAjIvapatrAkSa ! ayaM-haMsaH kSipraM vimucyatAm / yasmAdeSa-haMso damayantyAH pralobhane-tvayi sarAgIkaraNe te-tava dUto bhaviSyati / asau damayantI tvayi viSaye rAgiNIM kariSyatIti bhAvaH / / 23 // rAjA tu tena tasyAH somabalAtailapUreNevAGgamutpulakayatA, karNAntaramavatIrNena, damayantIti nAmnA komalataittira'picchasparzasukhamivAnubhavanmanAGamIlitAkSazcintayAMcakAra / rAjA tu-nalastasyA:-nabhovANyA: sakAzAt karNAntaraM-karNamadhyamavatIrNena-prAptena tena damayantIti nAmnA tittireridaM taittiraM komalaM-mRdu yattaittiraM-tittirisambandhi picchaM-patraM tasya sparze-vapuSAzleSe yatsukhaM tadanubhavanniva-AsvAdayanniva manAk-stokaM mIlitesaMkocite akSiNI yena sa IdRzaH san cintayAJcakAra-cintitavAn / kimbhUtena damayantIti nAmnA ? soSma-auSNyasahitaM yat balA-gandhadravyavizeSastasya tailaM tasya yaH pUraH For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 dvitIya uccAsaH pravAhasteneva aGga-zarIramutpulakayatA-romAJcayatA / yathA soSmabalAtailasparzAtpulakAH saMjAyate tathA tannAmazravaNAdeveti / kiM cintitavAnityAha AhlAdayanti saukhyAmbhaHzAtakumbhIyakumbhikAH / kAJcIkalApasazrIkAH' zroNIbimbAH zrutA api // 24 // AhlAdeti / zlokaH / AsatAM dRSTAH spRSTA vA zrutA api tasyAH zroNIbimbA AhlAdayanti-AnandamutpAdayanti / vayaHkRtagurugurutarAdibahuvizeSAttadbahutvam / kimbhUtAH zroNIbimbA: ? saukhyameva ambha:-jalaM tasya zAtakumbhIyA:-sauvarNya: kumbhya iva-kalazA iva yAstAH / saukhyasya sarvAtmanA AdhArabhUtA ityarthaH / punaH kimbhUtAH ? kAJcIkalApena-mekhalAvRndena sazrIkA:-zobhamAnAH // 24 // __ tat kA nAma sA damayantI2, kazcAyamAzcaryabhUto vihaMga:3, kA ceyaM nabhobhAratI, sarvametadvistareNa veditavyam' ityavadhArayannekasyAmutphullapallavitalatAmaNDapacchAyAyAmunnidrakusumamakarandazIkarAsArazizire zilAtale niSadya taM haMsamavAdIt / tat-tasmAddhetoH nAmeti prasiddhA sA damayantI kA ? tathA kazcAyaM AzcaryabhUto mAnuSabhASAbhASakatvena cetazcamatkArakArI vihaGgaH-pakSI ? tathA kA ca iyaM rAjannityAdirUpA nabhobhAratI-vyomavANI ? etat sarvaM vistareNa-prapaJcena veditavyaM-jJAtavyamiti avadhArayanvicArayan, ekasyAM utphullA:-vihasitAH pallavitA:-kisalayitA yA latAvIrudhastAsAmAdhArabhUto yo maNDapaH-AzrayavizeSastasya chAyAyAM unnidrANi-vikasitAni yAni kusumAni teSAM ye makarandazIkarA:-kusumajakaNAsteSAM ya AsAra:-vegavadvarSastena ziziraM-zItalaM tattat tasmin, zilAtale niSadya-upavizya taM haMsamavAdIt-UcivAn / 'bhadra, sAptapadInaM sakhyam, utpannakatipayapriyAlApA' prItiH, prayojananirapekSaM dAkSiNyam, akAraNapraguNaM vAtsalyam, animittasundaro maitrIbhAvaH satAM lakSaNam / / kimavAdItyAha asti ca tatsarvaM bhavanmUrtAvato niHzaGkamabhidhIyase / kathaya keyaM For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 damayantI-kathA-campU: damayantI, kasya sutA', kIdRgrUpam, kutra sA vasati, kazca bhavAnasmAkamupakartumicchati', kA ceyaM divyAvANI ityevamuktaH sa kathayitumArebhe5 / he bhadra !-kalyANin ! idaM satAM-sAdhUnAM lakSaNam / kiM tat ? saptapadAni gamyante ucyante vA yatra sakhye tatsAptapadInaM sakhyaM-maitryam / tathA utpannAH-saJjAtAH katipayekiyanmAtrAH priyAlApA:-madhuravAguccArA yasyAmIdRzI satAM prItiH, premastokaireva vAgullApaiH satAM prItirutpadyata ityarthaH / tathA satAM dAkSiNyaM-anukUlatA prayojanaM-kAryaM tannirapekSaMtadanadhInaM, anyeSAM hi prayojanasApekSaM AnukUlyaM, satAM ca prayojanAbhAvAdapi / tathA satAM vAtsalyaM-vatsalatA snehavattvaM na kAraNena praguNaM-sajjaM, anyeSAM hi vAtsalyaM kAraNena praguNaM bhavati, satAM tu kAraNaM vinA'pi vAtsalyapraguNam / tathA satAM maitryAH-prIterbhAvo'bhiprAyo maitrIbhAvaH, na nimittena sundaraH animittasundaro, anyeSAM hi nimitte-prayojane sati maitrIbhAvo bhavati, satAM tu nimittAbhAve'pi / / asti ca tatsarvaM satAM lakSaNaM bhavanmUrtI-tvaccharIre, ataH kAraNAt tvaM niHzaGkazaGkAbhAvena mayA abhidhIyase-kathyase / yaH sallakSaNalakSitA na bhavati tasya puraH kathanena syAt kimu ? tvaM kathaya keyaM damayantI ? kasya-nRpasya sutA ? kIdRk rUpamAkAraH saundaryaM vA ? "rUpaM tu zlokazabdayoH / pazAvAkAre saundarye nANake nATakAdike / granthAvRttau svabhAve ca / " ityanekArthaH [2 / 301-302] / tathA kutra-dezasannivezAdau sA vasati ? kazca bhavAn-tvaM ? asmAkamupakartuM-upakAraM vidhAtumicchati ? kA ca iyaM divyA vANI ? iti / evaM nalena ukta:-kathitaH san sa-haMsaH kathayituM-vaktumArebhe-kathayAmAsa / zRGgArarasabhRGgAra tasyAH saundaryavIrudhaH / karNamAropyatAM deva vArtAvismayapallavaH // 25 // zRGgAreti / he deva ! zRGgArarasasya-zRGgArarUpajalasya bhRGgAra iva-kanakAlukeva yaH sa, zRGgArarasena pUrita ityarthastatsambuddhau he zRGgArarasabhRGgAra ! nala ! tasyAH saundaryeNa vIrudiva yA sA saukumAryAt saundaryavIruttasyAH saundaryavIrudho damayantyA vArttayA vismayaHAzcarya vArttAvismayaH sa eva pallavo vArttAvismayapallavaH sa karNamAropyatAM-zrotraM nidhIyatAM, tadvA" zrUyatAmityarthaH / zRGgArarasena sicyamAnA saundaryavIrudvarddhate, zRGgAro'pi karNakaNThe nihitena pallavena zobhate / ityubhayasamAgamaucityaukti: / zlokaH // 25 // 1. prayojanAbhAve'pi / For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya uchAsaH 139 atha saprapaJcaM dezavarNanapurassaraM damayantIsvarUpamAha asti vistIrNamedinImaNDalamaNDanAyamAno naganagarapuravihArArAmaramaNIyaH sItAsahAyasaMcaritaraghupatipAdapadmapavitrAraNya: puNyatarataraGgagaGgAgodAvarIvArivAritaduritadAvAnalaprasaraH mandara iva balirAjajanitaparivartanaH, kailAsa iva mahezvaralokakRtavasatiH, merurivasuvarNaprakRtikamanIyo, yaduvaMza iva dRSTazUrapuruSAvatAraH, somAnvaya iva budhapradhAno, vedapATha ivAnekaiH savanairupetaH, parvate parvate sthANubhiH, pure pure purANapuruSaiH2, jale jale kamalodbhavaiH, pade pade devakulaiH, vane vane varuNaiH, sthAne sthAne nandanodyAnaiH, argalaH svargasya, tApIprAyo'pyatApI3 janasya, vindhyAdrimudritAyAM dizi dezAnAmuttaro'pi dakSiNo dezaH / ___ astIti / gadyam / vandhyAdriNA-vandhyAcalena mudritA-lAJchitA yA sA tasyAM arthAd dakSiNasyAM dizi dezAnAmuttara:-mukhyo dakSiNo dezo'sti-vartate / apiH-virodhe, ya uttaraH- uttaradigdezavartI sa kathaM dakSiNa:-dakSiNadezavartI syAt ? uttarazabdasya digdezArthatvAt / kimbhUto dezaH ? vistIrNaM-pRthu yanmedinImaNDalaM-bhUtalaM tasya maNDanamiva-alaGkAra ivA''caran yaH sa tena kRtvA bhUtalaM zobhata ityarthaH / tathA nagAzcaparvatAH nagarANi ca-purANi ca vihArAzca-caityAni ArAmAzca-kRtrimavanAni taiH ramaNIyaHramyaH / nagarapurayozca gurulaghutvakRto vizeSaH / yadvA, purANi-gRhAH, yadanekArthaH-"puraM zarIre nagare gRha-pATaliputrayoH" [2 / 450] iti / tathA sItAsahAyaH-jAnakIsahitaH saJcarita:pravRtto yo raghupatiH-dAzarathistasya pAdapadmena-caraNAmbhojena pavitraM-zuci araNyaM yasya sa tathAvidhaH / tathA puNyatarA:-atizayena pavitrAstaraGgAH-vIcayo yasyAH, IdRzI yA gaGgA ca godAvarI ca tayoryadvAri-jalaM tena vArita:-nivatito duritameva-pApameva dAvAnalaprasaro yasmin sa / jalena hi dAvAgneH zamanamucitaM / tatsaritoH snAnena tadvAsijanAnAM pApatApApagamAt / tathA balinA-balavatA rAjJA-bhImalakSaNena janitaM parisamantAt vartanaMparipAlanaM yasya saH / ka iva? mandara iva-meruriva / sa ca kimbhUtaH ? balirAjena-daityena janitaM parivartana-bhramaNaM yasya saH / punaH kimbhUtaH ? mahAn IzvaraH-samRddho yo lokastena kRtA vasati:-nivAso yasmin sa, samRddhalokairbhUta ityarthaH / ka iva ? kailAza ivarajatAdririva / sa ca kIdRzaH ? mahezvara:-zivastasya lokena-parijanena kRtA vasatiryasmin s| tathA suSThu varNA:-dvijAtayaH prakRtayaH-amAtyAstaiH kamanIyaH-sundaraH / ka iva ? For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 damayantI-kathA-campU: meruriva / sa ca kIdRzaH ? suvarNaprakRtyA-svarNasvabhAvena ramyaH / tathA dRSTaH zUrapuruSANAMvikramazAlinarANAmavatAra:-janma yasmin sa tathAvidhaH / ka iva ? yaduvaMza iva / sa ca kIdRzaH ? dRSTaH zUrapuruSasya-vasudevapituravatAro yasmin sa / tathA budhaiH-paNDitaiH pradhAnaH / ka iva ? somAnvaya iva-somavaMza iva / sa ca kimbhUtaH ? budhena-grahavizeSeNa pradhAnaH, tasya tatputratvAt / tathA sa-dezaH anekaiH-bahubhirvanaiH-kAnanairupetaH-sahitaH / ka iva ? vedapATha iva / sa ca kIhak? anekaiH savanaiH-yajJairupetaH, tatra teSAM prarUpaNAt / tathA yo dezaH parvate parvate sthANubhiH-kIlaiH, tathA pure pure purANapuruSaiH-vRddhanaraiH, [tathA] jale jale kamalodbhavaiH-kamalotpattibhiH, tathA pade pade-sthAne sthAne devakulaiH-devagRhaiH, tathA vane vane varuNaiH-vRkSaH jalairvA, tathA sthAne sthAne nandayati-AnandayatIti nandanAni taiH udyAnaiHvanaiH, kRtvA svargasya-divo argala:-adhikaH / atra sthANvAdayo bahutvaviziSTAH svarge hi ekaika eva sthANvAdiH / tathAhi eka eva sthANuH-IzvaraH, eka eva purANapuruSaH-viSNuH, eka eva kamalodbhavaHbrahmA, ekameva devAnAM kulaM-vRndaM, eka eva varuNaH-pracetA sUryo vA, eka eva nandanamudyAnaM-indravanam / ataH svargAbhyadhiko deza iti / tathA tApI-nadI prAyeNa-bAhulyena yatra sa tApIprAyastathA na tApayatyavazyamiti atApI janasya / apiH-virodhe / sa ca tulyArthaH1 vyAkhyeyaH / tathAhi-yastApI prAyo bhavati bAhulyena janasya tApakRt sa atApI kathaM syAt ? parihArastUkta eva / yatra - 1zAstre zastre vede vaidye ca bharate bhArate ca kalpe zilpe ca pradhAno, dhanI, dhanyo, dhAnyavAn, vidagdho vAci, mugdho mukhe, snigdho manasi, vasati nirantaramazoko lokaH / tathA yatra-deze IdRzo'zoka:-zokarahito loko nirantaraM vasati / kIdRzo lokaH? zAstre-vyAkaraNAdau, zastre-dhanurvedAdau, tathA vede-sAmAdau, vaidye ca-AyurvedAdau, tathA bharatesaGgItazAstre, tathA bhArate ca-mahAbhAratAdau, tathA kalpe-yajJakarmaNAmupadezake zAstre, tathA zilpe ca-vAstukAdizAstre, prakRSTaM dhAnaM-dhAraNaM yasya sa pradhAnaH, zAstrazastrAdIni prakarSaNa dhArayatItyarthaH / evaM sarvatravAcyaliGgatA / mukhyArthasya hi pradhAnazabdasya AviSTanapuMsakaliGgatvAt / tathA dhanI-dhanavAn, tathA dhanyaH-puNyavAn, tathA dhAnyavAn - sasyabahulaH, tathA vAci-vANyAM vidagdha:-caturaH, tathA mukhe mugdhaH-ramyaH, paramarmAnughaTTanAt / 1. tulyArthe anU. / For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsaH yadanekArtha:-"mugdho mUDhe ramye " [ 2249] | tathA manasi snigdhaH-snehalaH / yatra' kruddhadhUrjaTilalATalocanAnalajvAlAkavalanAkula:, trAsAda pAGgAvalokanamAtranirjitaparamezvaramanasAM vilAsinInAmuccakucakumbhayoH zRGgArasarvasvam, adharapallaveSu madhu, bhrUbhaGa geSu dhanuH, kaTAkSeSu puSpabANAnnidhAya nilIno'Ga geSu jaghanasthalasthApitaratirmakaraketanaH / tathA yatra-deze kruddhaH-kupito yo dhUrjaTi :- zambhustasya yo lalATa-locanAnalastasya jvAlAbhiryatkavalanaM-bhakSaNaM tena Akula:- vyAkulo makaraketanaH - kAmo vilAsinInAM - strINAM aGgeSu-kucAdiSvavayaveSu svopakaraNAni zRGgArAdIni nidhAya - sthApayitvA trAsAdbhayAllIna:-nilInaH / kiM kiM kutra kutra nidhAya ? ityAha- uccakucakumbhayo:unnatapayodharakalasayoH zRGgArasarvasvaM zRGgArarUpaM sarvaM dhanaM nidhAya tathA adharapallaveSu - oSThakisalayeSu madhumadyaM - puSparasaM ca nidhAya tathA bhrUbhaGgeSu - bhrUvilAseSu dhanuzcApaM nidhAya, tadAkRtitvAtteSAm / tathA kaTAkSeSu- arddhavIkSaNeSu puSpabANAn nidhAya / kimbhUtaH ? tAsAM jaghanasthale sthApitA ratiH - smarakAntA surataM ca yena sa / nanu kimiti zambhubhayAttatraiva nilInaH ? ityAha-kimbhUtAnAM tAsAm ? apAGge- netraprAnte yadavalokanaM vIkSaNaM tanmAtreNa tenaiva nirjitaM paramezvarANAM - dhanavatAM mano yakAbhistAstAsAm / atha ca paramezvara:- dhUrjaTi: so'pi tAbhirnirjita ityuktilezaH / etena zaraNAgatatrANavaibhavaM, kAmasya jetA zambhu:, zambhozcaitA jaitryastatra etAsAM savidhe gacchan kAmo nirbhayo bhavatyeva jetRjetRkatvAttAsAM / etena taddeze kAmAdhikyaM darzitam / 141 yAsAM tAruNyameva sarvAGgeSu zobhArthamAbharaNam, uttuGgastanamaNDalalAvaNyameva mukhakamalAvalokanAya darpaNaH, tArataranayanakAntireva mukhamaNDalamaNDanAya candanalalATikA, bhrUbhaGgA eva vibhramAya mRgamadapatrabhaGgAH, kaTAkSA eva yuvajanajayAya paramAstrANi, bandhUkakusumakAntidantacchada eva lokalocanamanomohanAya mAhendramaNiH, mukhakamalaparimalAgatamadhukarajhaMkAra eva vinodAya vINAdhvaniH / tathA yAsAM - strINAM tAruNyaM - yauvanameva sarvAGgeSu - sarvAvayaveSu shobhaarthmaabhrnnNmnnddnm| tathA yAsAM uttuGgaM-unnataM yatstanamaNDalaM payodharayugalaM tasya yallAvaNyaM tadeva 1. apAMgena netraprAntena / For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 damayantI-kathA-campUH mukhakamalasya yadavalokanaM-vIkSaNaM tasmai darpaNa:-AdarzaH / tathA yAsAM tAratarA-atizayena ujjvalA yA nayanakAntiH saiva mukhamaNDalamaNDanAya candanasya-zrIkhaNDasya lalATikAlalATabhUSaNam / tathA yAsAM bhrUbhaGgA eva vibhramAya-vilAsAya mRgamadasya-kastUrikAyAH patrabhaGgAH-patralatAH / tathA yAsAM kaTAkSA eva-akSivikUNitAni janajayAyayuvajanavazIkaraNAya paramAstrANi-prakRSTazastrANi / tathA yAsAM bandhUkakusumavadaruNA kAntiryasya IdRzo yo dantacchadaH-oSThaH sa eva lokAnAM yuvajanAnAM locanaM ca manazca tayormohanAya-vazIkaraNAya mAhendramaNi: mAhendraM-indrajAlaM tantrabalena avidyamAnavastuprakAzanamiti yAvat, tadartho maNirmAhendramaNiH / yathA indrajAlikA lokasya locanamohanAya mAhendramaNi prakaTayanti tathaitAsAM dantacchada eva jananetramanomohakRt / tathA yAsAM mukhakamalasya ya: parimala:-Amodastena AgatA ye madhukarAsteSAM jhaGkAra eva vinodAyakautukanimittaM vINAdhvaniH / anyo'pi vINAdhvanirvinodAya kriyate tatra tAsAM mukhasaurabhyalubdhAgatamadhuliTjhaMkAra eva vinodakRt, na vINAdhvaneH prayojanamiti bhAvaH / kiM bahunAkimbahunA-kiM bahUktena tA eva nirvRtisthAnamahaM manye mRgekSaNAH / muktAnAmAspadaM yena tAsAmeva stanAntaram // 26 // tA eveti / anuSTup / ahamevaM manye-sambhAvayAmi tA eva-dakSiNadezIyA mRgekSaNA nirvRteH-zarmaNaH sthAnam / pakSe, nirvRtireva-muktireva sthAnam / katham ? yena kAraNena tAsAmeva-mRgekSaNAnAmeva stanAntaraM-stanamadhyaM muktAnAM-mauktikAnAmAspadaM-AzrayaH / pakSe, muktAtmanAmAspadaM nirvRtihi muktAnAM sthAnaM bhavatyeveti / manye iti sambhAvanArthe tiGantapratirUpakamavyayam / / 26 / / manye ca / tAbhireva vividhanidhuvananidhAnakumbhIbhiH kumbhodbhavo'pi bhagavAn pralobhito bhaviSyati, yenAdyApi na muJcati dakSiNAM dizam / manye ceti / caH-vizeSe / ahaM manye vizeSeNa tAbhireva bhagavAn kumbhodbhavo'piagastimunirapi pralobhita:-raJjito bhaviSyati / yenAdyApi dakSiNAM dizaM na muJcati / kimbhUtAbhiH ? vividhaM-anekaprakAraM karidhenuvyAnatamarkaTAdirUpaM yannidhuvanaM-kAmakeli 1. muktAnAM muktAtmanAM anU / For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya uvAsaH 143 stadeva nidhAnaM tasya kumbhIbhiH, kumbhISu nidhAnasya nikSepAt tadvat suratAspadaM vartanta ityarthaH / athavA - dezo bhavetkasya na vallabho'sau, strIsaMkulaH susthitakAmakoTiH / dagdhaikakAmaM tridivaM vihAya, yasminkumAro'pi ratiM cakAra // 27 // athaveti-pakSAntare deza iti / asau-dakSiNo dezaH kasya na vallabhaH ?-na priyaH ? kimbhUtaH ? strIbhiH saMkula:-vyAptaH / punaH kimbhUtaH ? suSTha sthitA-avasthitA kAmakoTi:-devI kandarpakoTizca yasmin sa / yasmin deze kumAra:-kArtikeyo rati-AsthAM cakAra / kiM kRtvA ? tridivaM-svargaM vihAya-tyaktvA / kimbhUtam ? dagdhaH / eka:-ekasaMkhyaH kAma:manmatho yasmin tat / tridive ya ekaH kAmaH so'pi zambhunA'dAhi / atra tu kAmAnAM koTirapi susthitA, atastatparityAgaH / apiH-virodhe / yaH kumAraH-DimbhaH sa kathaM ratisurataM kurute ? etAvatA yaddeze kAmakoTinAmnyAH devyAH kumArasya ca AyatanamastIti dhvanitam // 27 // ____tasyAntarbhUtaM? vaidarbhamaNDalasyAlaGkArabhUtamanAkulamamarapatipuraspadhiparita: parikhAkrAntiprAntaruDha prauDhahRdyodyAnamAlA valayitamadabhrazubhrAbhraMlihaprAsAdazikharazikhAbhogabhagnaravirathaturaGgavegam, ekatrAgnihotramantrapavitrAhutihatasamastadivyAntarikSabhaumotpAtasaMghAtaiH, kRtamanyubhirapi manyuzUnyaiH, uktasUktaraipi niruktaparaiH, sanmAgairapi gRhasthaiH, sakalatrairapi brahmacAribhiH, abhyastatithibhirapyatithikuzalaiH, sAmaprayogapradhAnairapi daNDAvalambibhiH, zatapathAnusAribhirapyekamArgaH, brAhmaNairadhyAsitam / ekatra kurubhiriva droNapuraHsaraiH, prAsAdairiva tulAdhAribhiH, naiyAyikairivAnumeyAnumAnanipuNaiH, vaizeSikairiva dravyAnuguNakarmavizeSapaNDitaiH, vaiyAkaraNairiva rUpasiddhipradhAnaiH, rudrairivAnekagranthibaddhakapardakaiH, vipaNivagjinairadhiSThitam / ekatra viTakaula dambhadIkSAbhiriva kucarUpalobhitalokAbhiH, kukavikAvyapaddhatibhiriva bhagnayatigaNavRttAbhiH nizA For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 damayantI - kathA - campUH 1 carIbhiriva rajanIrAgiNIbhiH sarvatomukhajaghanacapalAbhirapyanAryAbhiH, karNATaceTIbhirbharitam / ekatra bAlakamiva kulAlAkIrNam / ekatra vRddhimiva kujarAjitam / ekatra citravidyayeva pravardhamAnasakalazizuzobhitayA vinyastasvastikayA sarvatobhadrabhUSaNayA bhavanamAlayAlaMkRtam / ekatra nATakairiva patAkAGkasaMdhisaMgataiH, duSTakirAdairiva dRSTakUTakarmabhiH, zastrairiva sudhAraiH, vicitrairapi sacitra : 2, atulairapi satulairdevakulaiH saMkulam / vizAlamapi zAlAsaMpannam, catuzcaraNasaMyuktamapi caraNarahitam, vidbhRtamapi zucimArgam, sarvatra catvarAdhikamapi sthiraprakRtiH, majjanmahArASTra - kuTumbinImukhamaNDalavidhIyamAnotphullakamalakhaNDazobhAyA "stuGgataraGgaraGgattaruNArjunarAjIvarAjamAnarAjahaMsavirAjitavAre rvaradAstIre kuNDinaM nAma nagaram / tasya-dakSiNadezasya antarbhUtaM - madhyavartti yadvaidarbhamaNDalaM tasya alaGkArabhUtaMmaNDanopamaM, evaMvidhavizeSaNopetam / tuGgataraGgeSu - uccavIciSu raMgati - zobhamAnAni taruNAninavAni arjunAni-dhavalAni yAni rAjIvAni tadvad rAjamAnA ye rAjahaMsAstairvirAjitaM, vAri yasyAH sA tasyAH, varadAyAstIre kuNDinaM nAma nagaraM puraM vartat iti zeSaH / kimbhUtaM kuNDinam ? anAkulaM svaparacakrAdibhiravyAkulaM, tathA amarapatipuraM - amarAvatIM sparddhatesaMhRSyati iti amarapatipurasparddhi, tathA paritaH - catasRSvapi dikSu parikhayA-khAtikayA AkrAnta:-AlIDho yaH prAntaH - avasAnaM tatra rUDhAni - utpannAni prauDhAni - gurUNi hRdyAnihRdayahArINi yAni udyAnAni vanAni teSAM yA mAlA- zreNistayA valayitaM - veSTitaM yasya purasya parita udyAnamAlAzobhata ityarthaH / tathA adabhrANi - bahUni zubhrANi-dhavalAni abhraMlihAninabha AzliSyanti uccAni yAni prAsAdazikharANi teSAM zikhAbhogeSu - agravistAreSu bhagno ravirathaturaGgANAM vegaH-rayoM yatra tat, prAsAdAnAmatyuccatvena antarApatitatvAttadvegabhaGgaH / tathA ekatra - ekasmin pradeze brAhmaNairadhyAsitaM - niSevitaM / kIdRgbhirbrAhmaNaiH ? agnihotrasya - agnihomasya ye mantrAstaiH pavitrA - zuddhA yA Ahuti:- hotavyadravyAhavanaM tayA ita:-dhvastaH samastAnAM divyAnAM divibhavAnAM vyantarAdikRtAnAM mAryyAdInAM, AntarikSANAM caAkAzotpannAnAM avRSTyAdInAM bhaumAnAM ca bhuvi bhavAnAM caurAdikRtAnAmutpAtAnAM upadravANAM saMghAta:-samUho yaiste, tathAvidhaiH AhutihatopadravasaMdhaiH / tathA kRtA manyava: - yajJA yaiste tathAvidhaiH kRtakratubhi:, tathA manyuzUnyaiH - koparahitaiH / apiH - virodhe / ye kRtamanyavaH For Personal & Private Use Only , Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya uvAsaH 145 kRtakopAste kathaM manyuzUnyAH ? iti / tathA uktAni sUktAni-subhASitAni yaiste taiH, tathA niruktaM-granthavizeSastatra paraiH-paThanAdinA sAvadhAnaiH / virodhastu, ye uktasUktA bhavanti te kathaM niruktaM-vacanAbhAvastatparA bhavanti ? kintu vacanaparA eva bhavanti / tathA sanmArgaHsadAcArastasmin lagnAH-pravRttAstaiH, tathA gRhasthaiH-gRhAzramarataiH / virodhastvevaM, ye sanmArgezreSThavartmani lagnA bhavanti-mArge calantItyarthaste kathaM gRhe tiSThantIti ? muktagRhA eva bhvntiityrthH| tathA sakalaM-sarvaM trAyanta iti sakalatrAstaiH, tathA brahma-vedaM caranti avazyaM jAnantIti brahmacAriNastaiH / "brahmacAribhirapi sakalatrairiti pAThe brahmacAribhiniSiddhakAmaiH sakalatrairiti sa evArthaH / virodhe tu ye sakalatrA:-sastrIkA bhavanti te kathaM brahmacAriNa iti / tathA abhyastA-jyoti:zAstrAdhyayanAttithiH-pratipadAdiste tathAvidhaistithirityupalakSaNaM nakSatravArAdInAM, tathA atithInAM-AgantUn kuzAMzca-darbhAn lAnti-svIkurvanti bhojanArthaM zucyarthaM ca ye te atithikuzalAstaiH / virodhe tu ye abhyastatithayo bhavanti te kathaM tithiSu kuzalAH na bhavanti / tathA sAmavedasya prayoge-paThanAdivyApAre pradhAnAni-mukhyAstaiH, daNDa:-ASADhastamavalambante-kare gRhNantItyevaMzIlA daNDAvalambinastaiH / virodhe tu, ye sAmaprayoge-sAMtvanavyApAre pradhAnAni bhavanti te kathaM daNDa:-damanaM tadavalambino bhavanti / tathA zatapathaH-yajurvedastamanucaranti-jAnantIti zatapathAnucAriNastaiH, tathA ekmaargHRjubhiH| virodhe tu, ye zatasaMkhyAH panthAnasteSu anucaranti te ekamArgAH kathaM bhavanti, eko mArgo yeSAM te iti / ___ punarapi ekatra vipaNi vaNigjanairadhiSThitam / kimbhUtaivipaNi vaNigjanaiH ? droNaHmAnavizeSaH sa purassaraH-agresaro yeSAM te tathAvidhaiH / kairiva ? kurubhiriva-kurukSatriyairiva / kimbhUtaiH ? droNa:-kauravaguruH sa purassaro yeSAM te taiH / tathA tulA-sUtrAdimAnaM tAM dhArayantIti tulAdhAriNastaiH / kairiva ? prAsAdairiva / taiH kimbhUtaiH ? gRhAdInAM tiryakdhAraNastambhastulA tAM dhArayantIti taiH / tathA anumeyaM-kaNAdi tasya anumAnaMuddezajJAnaM tatra nipuNaiH-caturaiH / kairiva ? naiyAyikairiva-yogairiva / taiH kimbhUtaiH ? yadanumIyate tadanumeyaM, yena ca anumIyate tadanumAnaM, yathA parvato'yaM vahnimAn dhUmavatvAt ityatra dhUmo'numAnaM varteranumeyaH tayonipuNaiH-dakSaiH / tathA dravyasya-rUpakAderanuguNaH-saMkalanA tatkarmavizeSeSu paNDitA:-vijJAstaiH / kairiva ? vaizeSikairiva / taiH kimbhUtaiH ? dravyAnugatA:dravyasamavetA ye guNAzca karmANi ca vizeSAzca padArthAsteSu paNDitAstaiH / tathA rUpaMTaMkakarUpakAdinANakaM tasya yA siddhiH-niSpattistayA pradhAnAni taiH / kairiva ? vaiyAkaraNairiva-zAbdikairiva / taiH kimbhUtaiH ? rUpANi-zabdAste ca rAmAdayasteSAM yA For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH siddhiH-vibhaktyAdisaMghaTanena yA niSpattistayA pradhAnaiH / " rUpaM tu zlokazabdayoH" ityanekArthaH [2|301] / tathA aneke - bahavo granthiSu baddhAH kapardakA: - varATakA yaiste tathAvidhaiH / kairiva ? rudrairiva - zambhubhiriva / taiH kimbhUtaiH ? anekaiH granthibhirbaddhaH kapardaka:-jaTAjUTo yaiste tathA taiH / 146 tathA ekatra pradeze karNATaceTIbhiH karNATadezadAsIbhirbharitaM - pUritam / kimbhUtAbhi: ? kucayo rUpeNa-saundaryeNa lobhitAH- sAbhilASatvamApAditA lokA yAbhistAstathA-vidhAbhiH / kAbhiriva ? viTA:- SiGgA ye kaulAsteSAM yA dambhadIkSA : - kapaTadIkSAstAbhiriva 2pallavakazAktadambhadIkSAbhiriva / kimbhUtAbhistAbhiH ? kutsitena caruNA - mAMsapAkAdinA upalobhitA lokA yAbhistAstathA tAbhiH / tathA bhagnaM yatigaNasya - munivRndasya vRttaM - zIlaM yAbhistAstathAvidhAbhiH / kAbhiriva ? kukave:- kutsitakAvyakartturyAH kAvyapaddhataya:kAvyapaMktayastAbhiriva / "paddhatirmArgapaMktyozca" ityanekArthaH [3|294 ] / kimbhUtAbhistAbhi: ? yathAvadanyAsAt bhagnA-apAstA yataya:-viratayo gaNAzca-magaNAdayo yeSu IdRzAni vRttAni-padyAni yAsu tAstathAvidhAbhiH / tathA rajanI - haridrA tasyA rAga:- varNAntarAropo vidyate yAsAM tAstathAvidhAbhi:, karNATe hi haridraivAGgarAgAH / kAbhiriva ? nishaacriibhirivraaksssiibhiriv| tAbhiH kimbhUtAbhiH ? rajanI - rAtristasyAM rAga:- Asaktirvidyate yAsAM tAstathA tAbhiH / tathA sarvataH - sarvasminnapi kAle mukhe jaghane capalAH- caJcalAstAbhiH, tathA AryA :- sAdhvyo na AryA anAryAstAbhiH / apiH - virodhe / yA mukhacapalA jaghanacapalAzca bhavanti tAH kathaM AryA - mAtrAvRttabhedaH na AryA anAryA bhavanti, kintu AryA eva bhavanti / tathA ekatra pradeze kulAlaiH- kumbhakArairAkIrNaM vyAptaM / kamiva ? bAlakamiva / taM kimbhUtam ? kutsitalAlayA AkIrNam / tathA ekatra kujai: - tarubhiH rAjitaM / kamiva ? vRddhamiva / kimbhUtaM tam ? kutsitajarayA jitaM - AyattIkRtaM jarayA vyAptamityarthaH / tathA ekatra pradeze IdRzyA bhavanamAlayA - gRhapaMktyA alaGkRtaM maNDitaM / kimbhUtayA ? pravRddhamAnai: - pratidinaM vayastattvAdibhiradhikIbhavadbhiH sakalaiH -kalAvadbhiH zizubhiH - DimbhaiH zobhitA tayA, tathA vinyastAH- racitAH svastikA:-mauktikAdikSodAnvitAzcatuSkA yasyAM sA tayA tathA sarvata: sarvasmin deze bhadrANi - sundarANi vAstuzAstrakhyAtAni bhUSaNAni yasyAM sA tayA / yadi vA svastikavarddhamAnau gRhAvayavavizeSau / kayeva ? citravidyayeva / tayA kimbhUtayA ? prakRSTavarddhamAnasakalazizuzobhitayA, 1. 'yA' nAsti anU. / 2. 'pallabaka' nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 dvitIya ucchvAsaH tathA vinyastaH svastiko yasyAM sA tayA tathA sarvato bhadro bhUSaNaM yasyAH sA tayA / etAvatA zizuH sakalaH svastiko varddhamAnaH sarvatobhadra ityAkhyAni paJcapatrANi bhavanti tAni citrakaravidyAyAM prasiddhAni / tathA ekatra pradeze IdRzairdevakulaiH - devagRhaiH saMkulam / kimbhUtairdevakulaiH ? patAkAdhvajavAsaH saivAGkaH - cihnaM yeSAM tAni, tathA sandhiSu - bhittyAdizleSeSu saMgatAni - militAni avibhAvyasandhInItyarthaH, pazcAt karmadhArayastaiH / kairiva ? nATakairiva / taiH kimbhUtaiH ? mukhyanAyakopari upanAyakacaritaM patAkA, tathA aMka: - prabandhavibhAga:, tathA mukhapratimukhagarbhaavamarzanirvahaNAkhyAH paJcasandhayastaiH saGgataiH - sambaddhaiH / punaH kimbhUtairdevakulaiH ? dRSTaM kUTasya- zikharasya karma - ghaTanAlakSaNaM yeSu tAni tathA taiH / kairiva ? duSTAH ye kirATA:-sindhudezaprasiddhA vaNigjanAstairiva / taiH kimbhUtaiH ? dRSTaM kUTaM kapaTo yeSu tAdRzAni karmANi - krayavikrayAdIni yeSAM te tathA taiH / "kirolazca veti kirAtaH kidATa: pratyayaH kirATaH bhakSyavizeSaH vaNikmlechazca" ityuNAdivRttau [ ] / tathA sudhAMlepavizeSamigrati-prApnuvanti yAni tAni tathA taiH sudhayA liptairityarthaH / kairiva ? zastrairiva-Ayudhairiva / taiH kimbhUtaiH ? zobhanA dhArA - agrabhAgo yeSAM tAni tathA taiH / tathA vicitraiH-anekaprakAreH, tathA sacitraiH - AlekhyasahitaiH / apiH - virodhe / yAni vigatacitrANi bhavanti tAni citrasahitAni kathaM syuriti / tathA na vidyate tulA - sAmyaM yeSAM tAni tathA taiH, anupamairityarthaH / tathA saha tulayA - dhAraNastambhena vartanta iti satulAni taiH / virodhe tu, yAni tulayA rahitAni bhavanti tAni kathaM tulayA sahitAnIti / tathA vizAlaM - vistIrNa zAlAbhirgRhaiH sampannaM- sahitam / apiH - virodhe / yadvizAlaM - zAlArahitaM bhavati tatkathaM zAlAsampannaM syAt / tathA catvArazcaraNA:- RgvedAdayastaiH saMyuktaM, tatpAThakai - radhiSThitatvAt / tathA raNena - yuddhena rahitam / api ceti - virodhe / yat caturbhizcaraNaiH-pAdaiH saMyuktaM syAt tatkathaM caraNaiH rahitaM bhavet / tathA vibhi: - vaizyaiH manuSyairvA bhRtaM pUritaM, tathA zucimArgaM-pavitrapatham / virodhe tu yad vibhi - viSTAbhirbhUtaM bhavati tatkathaM zucimArgaM syaat| tathA sarvatra-sarvasminnapi bhUbhAge catvarai aGgaNaiH catuHpathairvA adhiSThitaM - Azritam / " catvaraM syAt pathAM zleSe sthaNDilAGgaNayorapi " ityanekArthaH [3 / 587] / tathA sthirA:-nizcalAH prakRtayaH - amAtyAdayo yasmiMstattathAvidham / virodhe tu cakArasya - samuccayArthasya, pUrvapAdena yogastadA sarvatra ceti bhinnaM, yattvarAdhiSThitaM-vegAzritaM bhavati tatkathaM sthiraprakRtiH- sthirasvabhAvaM syAt / 1. pUrvapadena anU. / For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: kimbhUtAyAH varadAyA: ? majjantya:- snAnaM kurvantyo yA mahArASTrakuTumbinya:mahArASTradezIyapurandhrayastAsAM mukhamaNDalaiH - vaktrAmbhojairvidhIyamAnA-kriyamANA utphullakamalakhaNDasya-vikasitAbjavanasya zobhA yasyAM sA tasyAH, manye tAsAM mukhAnyamUni na bhavanti, kinvetat praphullakamalavanamiti / vastutaH sariti kamalAnutpattiratastatra tadAropaH / yasya nAtidUre darzanadUrIkRtaduritopaplavA''plavanajanitapAtakabhaGgAM gaGgAmupahasantI svargamArgAzrayaNanizreNI puNyapayAH payoSNI vahati / 148 tathA yasya-kuNDinapurasya nAtidUre- samIpe payoSNI nAmnI nadI vahati / kimbhUtA ? darzanenaiva dUrIkRta:-nirAkRto duritopaplava:- pApopadravo yayA sA, ataeva kiM kurvatI ? Aplavanena-snAnena janitaH pAtakabhaGgo yayA sA, tathAvidhAM gaGgAM surasaritamupahasantItiraskurvantI / gaGgA hi snAnAt puNyahetuH payoSNI tu darzanAdapItyasyA vizeSaH / punaH kimbhUtA ? svargamArgasya AzrayaNe - ArohaNe niHzreNIva - adhirohiNIva yA sA, yathA niHzreNyA prAsAdAderuparyadhiruhyate tathA'nayA svarge gamyata ityarthaH / tathA puNyaM - pavitraM pAnIyaM yasyAH sA puNyapayAH / , yasya ca pazcimapradeze praNatasurAsuramaulinIlamaNimarIcicaJcarIkacakracumbitacaraNAmbhojasya bhojakaTakUpajanmano jarApAtitayayAteH pracaNDadANDikya'daNDanADambaritagaNDapASANavidalitavaidarbhamaNDalasya bhagavato bhArgavasyAzramaH / tathA yasya ca kuNDinapurasya pazcimapradeze - pazcimabhUbhAge bhagavato bhArgavasya- - zukrasya Azramo vartate iti zeSaH / kimbhUtasya bhArgavasya ? praNatAH - pAdayoH patitA ye surAzca asurAzca teSAM ye maulaya :- kirITAni tatra ye nIlamaNayaH - indranIlAdayasteSAM ye marIcaya:kiraNAsta eva caJcarIkacakraM - bhramaravRndaM tena cumbitaM - AlIDhaM caraNAmbhojaM yasya sa tasya / surAsurA api yatpadAbjaM praNatA ityarthaH / punaH kimbhUtasya ? bhojakaTakUpeti-adhiSThAnanAma tatra janmA'syeti / tathA ca zrutiH - " zukro bhojakaTe'bhavat / " kUpAdiprasiddhyA hi adhiSThAnanAmAni dRzyante / tathA ca - "marudeze zivakUpaH kirATakUpaH jAGgalakUpaH" ityAdyadhiSThAnAni / tathA jarAvidyayA pAtitaH zato yayAtiH - nRpatiryena sa tasya / vRSaparvadaityasutAM zarmiSThAM zukrasutAM devayAnIM ca yayAtirnRpatirupayeme / tato'sau zarmiSThA prItyA devayAnImavajAnan tavAGge jarA patatviti zukreNa zaptaH / tathA pracaNDA yA dANDikyadaNDanA 1. payaH pAnIyaM anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsaH dANDikyanRpateH zAsanA tasyai ADambaritA:- pAtitAH ye gaNDapASANA: - parvatacyutasthUladRSadastairvidalitaM-dhvastaM vaidarbhamaNDalaM yena sa tasya / dANDikyo nAma bhojakaTadezAdhipaH zukrasutAmaraJjaH saMjJAM, labdhAvasaraH prasabhAdupayeme / tataH kSatriyaH kila haThAd dvijakanyAM pariNItavAniti / paribhUtaM manyena zukreNa manyunA pAtitagandhazailavRSTinA sa vaidarbhamaNDalo hata: / tadA prabhRti daNDakAraNyamiti khyAtam / yatra ca vipattrAH santi sAdhavo na taravaH 1, vijRmbhamANakamalAni sarAMsi na janamanAMsi, kuvalayAlaMkArAH kamaladIrghikA ? na sImantinyaH, vipadAkrAntAni saritkUlAni na kulAni / yatra ceti / yatra ca-kuNDinapure vipadastrAyanta iti vipattrAH - sAdhavaH santaH - vartante, na taravo vipannA:-viparNAH / tathA yatra vijRmbhamANAni - vikasanti kamalAni yeSu tAni IdRzaM sarAMsi vartante, na janamanAMsi - lokacittAni kutsito vijRmbhamANaH-prasaran malaH-pApaM yeSviti, IdRzi vartante, nirmalAnItyarthaH / yadvizvaH - "malaM kiTTe purISe ca pApe ca kRpaNe mala: [lAnta0 dvi0 8] / " "kutsite" [pA0 sU0 5 / 3 / 74 ] kaH / tathA yatratra - pure kuvalayAnyeva-sarojAnyeva alaGkAra:- maNDanaM yAsAM tA, IdRzyaH kamaladIrghikAH- sarojavApyaH santi, na sImantinya: kutsitavalayAlaGkArAH kintu sauvarNakaGkaNabhUSitakarAH santi / tathA yatra-pure vInAM-pakSiNAM 1 pAdaiH - caraNairAkrAntAni vyAptAni santi nirApadItyarthaH / kiM bahunA - kiM bahunA - kiM bahUktena dezAnAM dakSiNo dezastatra vaidarbhamaNDalam / tatrApi varadAtIramaNDanaM kuNDinaM puram // 28 // 149 dezAnAmiti / anuSTup / dezAnAM madhye dakSiNo dezaH pradhAnamiti gamyate / tatra-deze vaidarbhamaNDalaM pradhAnam / tatrApi - vaidarbhamaNDale'pi varadAtIrasya maNDanaM bhUSaNaM kuNDinapuraM pradhAnamiti // 28 // tatrAsti samastaripupakSakSodakSamadakSiNa kSoNIpAlamaulimANikyanikaSanirmalitacaraNanakhadarpaNazcaturudadhipulina 'cakravAlavAlukAsaMkhya 1. padaiH anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 damayantI-kathA-campU: saMkhyavikhyAtakIrtanIyakIrtisudhAdhavalitavasuMdharAvalayo nijabhujapaJjarAntaraniruddhasArikAyamANaraNaraGgAGgaNArjitorjitajayazrIH, yauvanamadamattakAntakuntalavilAsinInayananIlotpaladalamAlAbhyarcyamAna lAvaNyapuNyapratimaH, raviriva nAsatyajanakaH, puraMdara iva nAkavikhyAtaH, garutmAniva nAgamAdhikSepI, padmakhaNDa iva nAlasahitaH, vyAkaraNaprabandha iva nAmasaMpannaH, dhAma dhAmnAm, AdhAro vIratAyA:2, puraM puruSakArasya, AzrayaH zreyasAM, zriyAM zrutInAM ca, rAjA rANAGgaNeSvagaNitabhIImo nAma / tatra-kuNDinapure evaM vidho bhImo nAma rAjA asti / kimbhUto rAjA ? samastaripupakSANAM-sakalavairipakSANAM kSode-cUrNane kSamAH-samartho ye dakSiNakSoNIpAlA:dAkSiNAtyA anukUlA rAjAnasteSAM mauliSu-kirITeSu yAni mANikyAni-ratnAni tAnyeva nikaSaH-zANastena nirmalitA-nirmajitAzcaraNanakhA eva darpaNAH-AdarzA yasya saH, sarve'pi rAjAnastatpAdayoH patantIti bhAvaH / tatA caturudadhInAM-catuHsamudrANAM pulinacakravAleSudvIpapuJjeSu yA vAlukA:-pAMsavastadvat asaMkhyAni-anekAni yAni saMkhyAni-AyodhanAni teSu jayAdvikhyAtA-prasiddhA kIrtanIyA-stavanIyA yA kIrtiH saiva sudhA-lepavizeSastayA dhavalitaM-pANDuritaM vasundharAvalayaM-bhUmaNDalaM yena saH / tathA nijabhujAveva paJjarAntaraMpaJjaramadhyaM tena niruddhA-nigRhItA sArikAyamANA-sArikopamA raNaraGgAGgaNe-samararUpanRtyabhUbhAgAjire arjitA-labdhA UrjitA-UrjasvalA balavatI jayazrI:-vijayalakSmIryena saH / yaddhajayorjayazrIH krIDatItyarthaH / sArikA hi paJjarAntare nikSipyata iti chAyArthaH / tathA yauvanamadena-tAruNyadarpaNa mattA:-dRptA: kAntA:-kamanIyAH yA kuntalavilAsinya:-kuntaladezIyaH vA nAmadheyasyeti striyastAsAM nayanAnyeva nIlotpaladalamAlA-nIlAbjapatrapaMktistayA abhyarcamAnA-pUjyamAnA lAvaNyameva puNyapratimA-pavitrapratibimbaM yasya saH / pratimA hi kamaladalairarcyata iti yallAvaNyaM tAbhirnetrAbhyAM pIyata ityarthaH / punaH kimbhUto rAjAnaH ? asatyajanaka:-asatyavaktA, ka iva ? raviriva / sa ca kIhak ? nAsatyayoH-devavaidyayorjanaka:-pitA / tathA na akaviSu-kutsitakaviSu khyAtaHpratItaH satkAvyakartRtvAt satkaviSu pratIta ityarthaH / ka iva ? purandara iva-zakra iva / sa ca kIdRk ? nAke-svarge vikhyAtaH / tathA AgamAn-zAstrANi adhikSipati-tiraskarotIti AgamAdhikSepI, tathAvidho na AgamoktaM sarvaM manyata ityarthaH / ka iva ? garutmAniva garuDa 1. vA nAmadheyasyeti nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsaH 151 iva / sa ca kIhak ? nAgAnAM-sarpANAM mAM-lakSmI adhikSipati-lumpati yaH sa tathAvidhaH, teSAM bhakSaNAt / tathA alasebhya:-Alasyopetebhyo hito na / yadvA, Alena-anarthena sahito na / ka iva ? padmakhaNDa iva-sarojakAnanamiva, sa ca kimbhUtaH ? nAlena-kANDena sahita:yutaH / "SaNDaH kAnanaiTcareH" ityanekArthaH [2 / 130] / tathA na Amena-AtaGkena rogeNa vA sampannaH-yuktaH / "Amo'pakve rugbhedarogayoH" ityanekArthaH [2 / 318] / ka iva ? vyAkaraNaprabandha iva-zabdazAstraracaneva / sa ca kimbhUtaH ? nAma-prAtipadikaM tena sampannaH / tathA dhAmnAM-tejasAM dhAma-gRham / tathA vIratAyAH-zauryasya AdhAraH-AzrayaH / tathA puruSakArasya-pauruSasya puraM-nagaram / tathA zreyasAM-kalyANAnAM zriyAM-lakSmINAM zrutInAM cavedAnAM AzrayaH-Aspadam / punaH kimbhUtaH ? raNAGgaNeSu na gaNitA-bhAvitA bhI:-bhayaM yena saH agnnitbhiiH| atha nRpavarNane bahutvaikatvazleSa: yasyAnavaratamutkRSTAlayaH krIDAvanapAdapAH pauralokazca, aparuSo dAyAdA vAgvibhavazca, vimatsarAH sabhAsado dezazca, vikasadrucayo'GgAvayavAH krIDAparvatazca', aparAjayo maNDanamaNayaH senAsamUhazca, agatarujo vane vinAzamanvabhavannitAntaM ripavaH puSpaprakarazca / ____ yasya-nRpateH sambandhinaH IdRzAH, krIDArthaM vanapAdapAH-vanavRkSAH, pauralokazca / kIdRzAH ? krIDAvanapAdapAH anavarataM ajasraM ut-prAbalyena arthAt saurabhyajanitena kRSTAAnItA alayaH-bhramarA yaiste tathoktAH / kIdRzaH pauralokaH ? utkRSTA AlayA:-gRhA yasya sa tathAvidhaH / tathA yasya-nRpasya IdRzA 'dAyAdAH' dAyaM vibhaktavyaM pitRdravyaM AdadategRhNantIti dAyAdAH-bhAgagrAhiNo vAgvibhavazca-vacanavilAsaH / kimbhUtA dAyAdAH ? apagatA ruTa-roSo yebhyaste aparuSaH / kimbhUto vAgvibhavaH ? na paruSa:-rUkSaH, aparuSaH, naJtatpuruSaH, snigdha ityarthaH / tathA yasya-nRpasyedRzAH sabhAsadaH-sabhyA: dezazca / kIdRzAH sabhAsadaH ? vigato matsaraH-paraguNotkarSAsahana yebhyaste tathAvidhAH / kimbhUto dezaH ? vimanti-pakSiyuktAni sarAMsi yasmin saH vimatsaraH / tathA yasya-nRpasyedRzA aMgasyazarIrasyAvayavAH-hastapAdAdayaH krIDAparvatazca / kimbhUtA aMgAvayavAH ? vikasantIullasantI ruci:-kAntiryeSu te tathAvidhAH / kimbhUtaH krIDAparvataH ? vikasatAM druNAMvRkSANAM cayaH-samUho yasmin sa tathAvidhaH / zleSe varNalopo na doSAya / tathA yasya nRpateH IdRzAH maNDanamaNaya:-alaGkAraratnAni senAsamUhazca / kimbhUtA maNDanamaNayaH ? apagatA rAjiH-rekhA yebhyaste aparAjayaH / ekatvapakSe tu-na parAjIyate-paraiH parAbhUyata iti For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 damayantI-kathA-campU: aparAjayaH / tathA yasya-nRpateH na gatA ruk-rogo yebhyaste agatarujaH-agatapIDA, ripavaHzatravaH ita:-prAptaH antaH-maraNaM yatra, tathAbhUtaM viziSTaM nAzaM-nazanaM bhayAdadarzanaM vane anvabhavan-anubhUtavantaH / iNaH kte itaH [ ] iti rUpam / puSpaprakarazca-kusumasamUhazca agataruSu jAyata iti agatarujaH-parvatavRkSasambhUto vane nitAntaM-bhRzaM vinAzaM-pradhvaMsaM anvabhavat-samanubabhUva / anvabhavannitAntamiti hyastanyA bahutvaikatvayoH santi sandhau samAnaM rUpam / ___ tasya ca kaMdarpakamanIyakAntermattAH kariNaH sadAmAno na mAninIlokaH, kRtaviTapAnamanAH krIDodyAnataravo nAvarodhajanaH, kaTakAlaMkRtadoSaH sImantinyo na paripanthikaH / tathA tasyeti / kandarpavat kamanIyA kAnti:-zarIracchaviryasya sa / tathAvidhasya ca nRpateH IdRzA mattA: kariNaH-hastino, na mAninIlokaH / kIdRzAH kariNaH ? saha dAmnAbandhanavizeSeNa vidyanta iti sadAmAnaH / ekatvapakSe, sadA mAnaH-garvo yasya sa sadAmAnaH, IdRzo na / tathA tasya IdRzAH kIDArthamudyAnataravo, na avarodhajana:-antaHpurIlokaH / kimbhUtAH krIDodyAnataravaH ? kRtaM viTapAnAM-zAkhAnAmAnamanaM-nIcaiHkaraNaM yeSAM te tathAvidhAH / avarodhajanastu kRtaM viTAnAM pAne-cumbane mano yena sa, tathAvidho na bhavati / tathA tasya-nRpasya IdRzyaH sImantinyo, na paripanthika:-zatruH / kimbhUtAH sImantinyaH ? kaTakaiH-valayairalaMkRtau-vibhUSitau doSau-bAhU yAsAM tAstathAvidhAH / paripanthI tu na kaTakeprakaraNAnnRpasya skandhAvAre alaM-atyarthaM kRto doSaH-upadravo yena sa tathAvidhaH / yasya zatravo hInabalatvAt kiJcidapyupadravaM kartuM na zaknuvantItyarthaH / yasya ca caraNAmbhojayugalaM' vimalIkriyate namajjanena na majjanena / yaH zRGgAraM janayati nArINAM nArINAm / / yaH karotyAzritasya navaM dhanaM na bandhanam / yo guNeSu rajyate naramaNInAM na ramaNInAm / yasya ca namasyAgrahAreSu zrUyate nalopAkhyAnaM na lopAkhyAnam / yasya ca rAjye sAkSarasya pustakasya bandhaH, saguNasya kArmukasyAkarSaNam', suvaMzaprabhavasya cchatrasya daNDaH, sujAterudyAnavizeSasyot For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsaH khananam', kulInasya kandasyonmUlanArambhaH 2, sanmArgalagnasya punarvasubhAjazcandrasyaiva grahaNAlokanamabhUt / tathA yasya ca-rAjJazcaraNAmbhojayugalaM-pAdapadmadvayaM namatA janena vimalIkiyatenirmalIkriyate, na majjanena na kSAlanena / etena janAnurAgasampattiH / tathA ya:-rAjA nArINAM strINAM zRGgAraM surataM rasabhedaM maNDanaM vA janayati / na arINAM-zatrUNAM zRGgAraM janayati / " zRGgAro gajamaNDane / surate rasabhede ca / " ityanekArthaH [3 / 650] / tathA ya:- bhUpaH Azritasya taccharaNamupAgatasya navaM-navyaM dhanaM sampadaM karoti, na bandhanaM-na grahaNam / tathA ya:-rAjA naramaNInAM - utkRSTamanuSyANAM guNeSu - audAryAdiSu rajyate - anurakto bhavati, tadguNAn bahumanyata ityarthaH / na ramaNInAM - nArINAM guNeSu rajyate, na strIvaza ityarthaH / tathA yasya ca - nRpaternamasyAnAM - pUjyAnAM devadvijAtIyAnAM grAmeSu nalasyopAkhyAnaMbhAratapratItaM vartate, lopasya - vinAzasya upAkhyAnaM kathA naiva / 153 tathA yasya ca - bhUpateH rAjye sAkSarasya - likhitAkSarasya pustakasya bandhaHbandhanamabhUt, na sAkSarasya - adhItAkSarasya janasya bandhaH, anyAyAkaraNAt / tathA yasyanRpasya rAjye saguNasya - jyAsahitasya kArmukasya - dhanuSaH AkarSaNaM karNAntaprApaNaM, na saguNasya-zauryAdiguNasahitasya janasya AkarSaNaM- kezAkezirUpaM yuddham / tathA yasya rAjye suvaMzabhavasya - zobhanavaMzazalAko dbhavasya chAtrasya daNDaH - yaSTiH, na zobhanAnvayajAtasya janasya daNDaH-damanam / tathA yasya nRpateH rAjye zobhanAjAtirmAlatI yatra IdRzasya udyAnavizeSasya utkhananaM-vRkSapuSpapuSTaye AlavAlamArdavAya ca utkRSTaM khananaM govarddhanamiti pratItaM tadabhUt, na zobhanajAterviprAderjanasyotkhananaM - ucchedanam, cANDAlAditayA ApAdanam / tathA yasya-bhUpasya rAjye kau-kSitau lInasya - Azritasya kandasya - sUraNasya unmUlanArambha:- unmUlane udyamo'bhUt, na kulInasya abhijAtasya janasya unmUlane ArambhaH / tathA yasya - rAjJo rAjye sat - vidyamAnaM mRgasyedaM mArgaM lagnaM-saktaM saMyogo yasya sa tasya / yadvA, san- nityatAnvito mArgo arthAnnabhastasmin lagnasya, tathA ca punaH punarvasU - * "punarvasuzabdaH sadA dvivacanAnta: ' nakSatraM bhajatIti punarvasubhAk tasya tathAvidhasya candrasyeva grahaNaM - rAhuyogastasyAvalokanaM 11% ** cihnAntargatapATho nAsti anU. / For Personal & Private Use Only - Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 damayantI-kathA-campU: vIkSaNaM / na sanmArgaH-sadAcArastAsmin lagna:-pravRttastasya / tathA punaH-bhUyaH vasu-dravyaM bhajatIti vasubhAk tasya dhanino janasya grahaNAvalokanaM-dhAraNekSaNaM abhUt iti kriyA sarvatra yojyA / kiM bahunA devo dakSiNadiGa mukhasya tilakaH karNATakAntAkucakrIDAzailamRgaH pratApakadalIkanda:2 sa kiM varNyate / yasyArAtikarIndrakumbharudhiraklinnAsidaMSTrAGa kurA zauryazrIrbhujadaNDamaNDapatale siMhIva vizrAmyati // 29 // kiM bahunA-kiM bahUktena deva iti / zArdUlavikrIDitam / sa devaH-bhImaH kiM varNyate-kiM stUyate vAgagocaraguNamayatvAt / kimbhUtaH ? dakSiNadigeva mukhaM tasya tilaka:-tilakopamaH, yathA tilakena kRtvA mukhaM zobhate tathA tena dakSiNadigiti / tathA karNATakAntAnAMkarNATadezIyaramaNInAM yau kucau tAveva unnatatvakaThinatvasAmyAt krIDAzaila:-krIDAgiristatra mRga iva yaH saH, yathA mRgaH krIDAzaile krIDati tathA tAsAM kucayoH kheltiityrthH| tathA pratApa eva kadalI-rambhA tasyA kanda iva-mUlamiva yaH saH, yathA kandAt kandalyA utpattistathA'smAtpratApotpattiH / yadvA, pratApa eva kadalI tasyA kanda iva-megha iva yaH saH tathAvidhaH / sa iti kaH ? yasya-bhImanapasya bhujadaNDa eva maNDapastasya tale-adhobhAge arAtikarIndrANAM-zatrugajendrANAM yau kumbhau-dvipazira:piNDau tayovidAraNAd yad rudhiraM-raktaM tena klinna:-Az2e asireva-khaDga eva daMSTrAGkaro yasyAH sA, IdRzI zauryazrI:-zUratAlakSmI: siMhIva vizrAmyati-khedamapanayati, yathA siMhI gajadAraNodbhUtaraktaklinnadraMSTrA maNDapatale vizrAmyati tathA yasya zauryazrI jayorvizrAmyatIti / // 29 // tasya ca mahIpaterAtmarUpopahasita samastasurasundarIsaundaryasArasaMpattirakalaGka kulakandakandalIkaMdarpadarpagajendrAvaSTambhastambhayaSTirakhilajananayanakuraGgavAgurA rAmaNIyakapatAkAyamAnodbhinnanavayauvanazrIH, zRGgArasyAgAram, avanirvanitAvibhramAGkurANAm, AbhogaH saubhAgyabhAgyasya', raGgazAlA rAgavRttanRttasya, sarvAntaHpurapuraMdhri pradhAnabhUtA'sti priyA priyaGgamaJjarI nAma / For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsaH 155 tasya ca mahIpateH - bhImasya sarvAsAM antaHpurapurandhrINAM - avarodhajanAnAM madhye pradhAnabhUtA-mukhyA priyaGkamaJjarInAma priyA - ramaNI asti / kimbhUtA ? AtmarUpeNa nijasaundaryeNa upahasitA - tiraskRtA samastasurasundarINAM sakaladevInAM saundaryasya sArasampatti:-pradhAnasampat yayA sA tadadhikasaundaryazAlinItyarthaH / tathA akalaGkakulakandasyaniHkalaGkAnyavayakandasya kandalIvanapraroha iva yA sA, yathA kandAt kandalyA utpattistathA niHkalaGkavaMzAdasyA utpattiriti / kandalazabdastrIliGgaH / "uparAge samUhe ca navAGa kure mRgajAtiprabhede ca / " [ ] "kandalI tu drumAntare " [ ] iti / tathA kandarpadarpa eva gajendrastasyAvaSTambhe-AdhAradAne stambhayaSTiriva yA sA, yathA gajasya stambhayaSTiravaSTambhabhUtA tathA kandarpadarpasyeyamAlambanabhUtA, asyAM kandarpaH khelatItyarthaH / tathA akhilajanAnAM nayanAnyeva kuraGgAsteSAM vAgureva yA sA, yathA vAgurayA - mRgabandhanena mRgAH badhyante tathA'nayA samastajananetrANi svIyarUpe badhyante, anyatra gantu ta dadAtItyarthaH / tathA rAmaNIyakenaramyatvena patAkAyamAnA-patAko pamasarvotkRSTA udbhinnA - ullasitA navayauvanazrIHtAruNyalakSmIryasyAH sA yathA patAkA sarvasyopari rAjate tathA asyA ramyatvena yauvanazrIH patAkAyata iti / tathA zRGgArasya- suratasya rasabhedasya vA agAraM gRhaM, tathA vanitAnAM vibhramA eva-vilAsA eva aMkurAsteSAmavaniH - bhUmiH / yathA bhuvo'Ga kurA utpadyante tathA vibhramA asyA utpadyanta iti / tathA saubhAgyaM ca subhagatvaM bhAgyaM ca diSTaM dvandvaikavadbhAve saubhAgyabhAgyaM tasya AbhogaH - vistAraH, adhikasaubhAgyabhAgyavatItyarthaH / tathA rAga evaanurAga eva vRttaM dRDhaM yannRttaM - nartanaM tasya raGgazAlA - nRttabhUmigRhaM / yathA raGgazAlAyAM nRtyaM pravartate tathA asyAM yuvajanAnAM rAgaH pravartata iti / " vRttaM vRttau dRDhe mRte / caritre vartule chandasyatItAdhItayorvRte / " ityanekArthaH [2] 201] / - athA'syA rUpavarNanaM prathamaikatvadvitvabhyAM strIklIbAbhyAM ca kurvannAha bhramara yasyAH padmAnukAriNI kAntirlocane ca, rambhApratispardhinI rUpasaMpattirurumaNDale ca, sumanohAriNI kezakabarI' bhrUbhaGgacakre ca, kodbhAsinI lalATapaTTikA karNotpale ca, pravAlAnukAriNI? dantacchadacchAyA karacaraNayugale ca / yasyAH suvarNamayaM vacanaM nUpuraM ca pade pade manoharati / yasyAH sumadhurayA vAcA sadRzI zobhate kaNThe kusumamAlikA / alikAlayA'pyalakavallarImAlayA saha virAjate tilakamaJjarI / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 kiM bahunA - 1 yasyAH-priyaGkumaJjaryAH IdRzIrkAnti:- dehacchaviH, IdRgvidhe ca locane / kIdRzI kAnti: ? padmA - zrIstAmanukarotyavazyamiti padmAnukAriNI, yAdRzI padmAyA: kAntistAdRzI asyA api / kIdRze locane ? padmaM - abjamanukuruta: - tulayata ityevaMzIle padmAnukAriNI / tathA yasyA IdRzI rUpasampatti: - saundaryasampat, IdRze ca urumaNDale - sakthinI / kimbhUtA rUpasampatiH ? rambhAM- apsaro'ntaraM pratisparddhane saMhRSyati - tiraskarotIti rambhApratisparddhinI / kimbhUte urumaNDale ? rambhA - kadalIM saukumAryAdhikyAt pratisparddhate ye te rambhApratisparddhinI / tathA yasyA IdRzI kezakabarI - kezavinyAsaH, kabarIpadenaiva kezavinyAse prApte kezapadaM vyarthamiti cet ? Aha - hayaheSitAdivaduktapoSakatvAt kezapadaM na doSAya / IdRze ca bhrUbhaGgacakre - bhrUvilAsamaNDale / kIdazI kezakabarI ? sumanasaH - puSpANi tAbhirhAriNI - manoharA / kimbhUte bhrUbhaGgacakre ? suSThu manohAriNI - manohare / tathA yasyA IdRzI lalATapaTTikA-alikaphalaka:, IdRze ca karNotpale- karNayoravataMsIkRte / kimbhUtA lalATapaTTikA ? bhramarakaM lalATasthamalakaM tena udbhAsate - zobhata ityevaMzIlA bhramarakodbhAsinI / kimbhUte karNotpale ? bhramarakaiH - bhramarairudbhAsete iti bhramarakodbhAsinI / 2 tathA yasyA IdRzI dantacchadacchAyA- - oSThapuTazobhA, IdRze karacaraNayugale - pANipAdadvandve / kIdRzI dantacchadacchAyA ? pravAla:- vidrumastaM raktatvAt anukarotyavazyamiti pravAlAnukAriNI / kIdRze karacaraNayugale ? pravAla:- pallavastamanukuruta iti pravAlAnukAriNI / sarvatra nAntatvAt striyAMI klIbe carI / damayantI- kathA - campUH tathA yasyAH vacanaM-vAkyaM suSThu varNAH - akArAdayaH prakRtA yatra tat suvarNamayaM pade pade manoharati / padaM vibhaktyantaM, tatprakRtavacane mayaT / nUpuraM ca suvarNaM - svarNaM tena nirvRttaM sauvarNamayaM sauvarNaM pade pade manoharati / atra padaM - pAdanyAsaH yasyA iti / atra tRtIyAprathamayoH zleSaH / yasyAH / priyaGkumaJjaryA: vAcA - vANyA sadRzI, kaNThe kusumamAlikA - puSpamAlA zobhate / kimbhUtayA vAcA ? suSThu madhurA zrotrAnukUlA tayA / kimbhUtA kusumamAlikA ? suSThu madhunaH-makarandasya rayaH - prasaro yatra tAdRzI / tathA yasyA alakavallarImAlayA - kezakalApena saha tilakameva maJjarI sA rAjate / kimbhUtayA alakavallarImAlayA ? alivatkAla:varNo yasyA sA tayA, yadA tu alivat kAletikriyate tadA nadAditvAdbhajAdigaNetyAdinA I 1. karNayoravataMsIkRte nIlakamale anU. / 2-2. pATho nAsti anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 dvitIya ucchvAsaH prasajyeteti / kimbhUtA tilakamaJjarI ? alikaM lalATaM Alaya:-sthAnaM yasyAH sA alikA tayA / kiMbahunA - kiM bahUktena tasyAH kAntiniruddhamugdhahariNIlIlAcalaccakSuSastAruNyasya bharAdanAlasalasallAvaNyalakSmIrasaH / lubhyallokavilocanAJjalipuTai: pepIyamAno'pi sanaGgeSveva na mAti sundarataro raGgastaraGgairiva // 30 // tasyA iti / tasyA:- priyaGkumaJjaryAH tAruNyasya - yauvanasya bharAt- -atizayAt sundaratara:- cArutara: A-samantAt alasaH - AlasaH, na AlasaH anAlasaH, IdRzo lasanvilasan yo lAvaNyalakSmyA :- saundaryazriyo rasaH - zRGgArarUpaH lubhyanti tatrAbhilASavanti bhavanti / yAni lokavilocanAni - yuvajananetrANi tAnyeva aJjalipuTAH- hastanyAsavizeSAstaiH : kRtvA pepIyyamAno'pi - atizayena pIyamAno'pi sannaGgeSu zarIrAvayaveSveva na mAti, kintu taraGgai raGgan-vilasanniva / raso hi bharAdajihmo lasati, taraGgaizva raGgati / kimbhUtAyAstasyA: ? kAntyA - svIyanetrazobhayA niruddhe - jite mugdhahariNyAH lIlayA calatItarale cakSuSI yayA sA tasyAH / zArdUlavikrIDitam // 30 // evamanayoH sakalasaMsArasukharasAsvAdamuditamanasoryAnti divasAH / evaM amunA prakAreNa sakalasaMsArasukharasasya AsvAdena - anubhavanena muditaM-sRSTaM mano yayostau, tAdRzayoranayo:- priyaGgamaJjarI bhImayodivasA yAnti - gacchAnti / kadAciJcaTulatarataruNaSaTcaraNacakracumbanAkra maNabharabhajyamAnamaJjarIjAlagaladamandamakarandabindukardamileSu vividhAGgavihaMgavihAravidalitadaladanturAntarAleSu smarabandhusugandhigandhavAhavAji' bAhyAlISu varadAyAH puNyapulinaMpAlipAdapataleSu ramamANayoH pariNatendravAruNAruNakapolakAntiruddhuSitadehapiNDakaNDUyanAkUtataralitakarakisalayA bAlakamekamudaradezalagnaparamapi pRSThapratiSThitamudvahantI kApi kapikuTumbinI dRSTipathamavAtarat / tAM cAvalokyaM 2 cetasyAspadamakarottayoranapatyayorviSamaviSAda For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 vedanAvyatikaraH / kadAcit kasmiMzcitsamaye varadAyA:- nadyAH evaM vidheSu puNyA - pavitrA yA pulinapAli:-taTaprAntastasyAM ye pAdapA:- taranasteSAM taleSu varadAtaTatarutaleSu ramamANayo:krIDatoranayo:-rAjJInRpayoH ko'pi kapikuTumbinI - vAnarI dRSTipathaM - nayanamArgaM avAtarattAbhyAM dRSTetyarthaH / kimbhUteSu ? caTulatarAH - atizayena caJcalAstaruNA - navA ye SaTcaraNA:bhramarAsteSAM yaccakraM-vRndaM tasya cumbanAya - madhupAnArthaM yadAkramaNaM - AzrayaNaM tena yo bhara:bhArastena bhajyamAnaM-namyamAnaM yan maJjarIjAlaM, ataeva tasmAd galantaH-zravanto amandA:analpA ye makarandabindavastaiH kardamileSu-kardamavat "supicchAditvAdilac"[picchAdibhya ilac [ ]] tathA vividhAGgA varNAdibhedAt-anekaprakArazarIrA ye vihaGgAsteSAM vihAreNavicaraNena vidalitAni-khaNDitAni yAni dalAni - patrANi tairdanturaM - saJcArayogyaM antarAlaMmadhyaM yeSAM tAni tathA teSu / tathA smarabandhuH - vasantastena sugandhiH - surabhigandhiryo gandhavAhaHvAyuH sa eva vAjI tasya bAhyAlIva - bAhyavAhanabhUmiriva yAni tAni tathA teSu, yathA vAjino bAhyAlISu krIDanti tathA vAyurapi tarutaleSu bhramatIti / kimbhUtA kapikuTumbinI ? indravAruNyAH-vizAlAyAH phalaM aindravAruNaM pariNataM - pakvaM yadindravAruNaM tadvat A- - ISat aruNA-piGgalA kapolakAntiryasyAH sA / "kvacinneti vacanAt phalapratyayasya na lup / tathA udghuSitaH-ucchvasito deha eva piNDaH - golastasmin kaNDUyane- kaNDUyAyAM yadAkUtaMabhiprAyastena taralitaM-kampitaM karakisalayaM yayA sA / "piNDo vRnde japApuSpe gole bole'GgasilhayoH / kavale" ityanekArthaH [2 / 124 - 125 ] / tathA eka bAlakaM udaradeze lagnaM, aparamapi-dvitIyamapi pRSThe-tanoH pazcAdbhAge pratiSThitaM sthitaM bAlakaM udvahantIdhArayantI / tAM ca - sakuTumbAM kapikuTumbinIM avalokya vIkSya tayoH - rAjarAjJyoranapatyayoHapatyarahitayozcetasi-citte apatyaviSayaH - santAnagocaro yo viSamaH - dussaho viSAdastasya yA vedanA-vyathA tasyAH vyatikaraH - samparka AspadaM - avasthAnamakarot / tAM sApatyAM vIkSya svayaM nirapatyatvAd duHkhinau jAtAvityarthaH / tamevAha karapattradhArAvikartana'duHsahaduHkhadUnamanasorvaimanasya mabhUd bhUmau 3 rAjye jane jIvite ca / kimanenAdhipatyenApatyazUnyena / karapatradhArayA-krakacatIkSNAgreNa yadvikarttanaM-chedanaM tadvad dussahaM - soDhumazakyaM 1. kA'pi anU. / damayantI - kathA - campUH For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya uvAsaH 159 yadukhaM tena dUna-pIDitaM mano yayostau / tayoH-dampatyo mau-kSitau rAjye jane-loke jIvite ca-svIyaM prANadhAraNe vairasya-virAgo'bhUt / vinA'patyaM kimebhiriti| anena sarvathA sarvaprakAreNa Adhipatyena-aizvaryeNa apatyazUnyena kim ? sarvathA 'sakalasurAsurakirITakoTikoNamaNi marIcicaJcarIkacumbitacaraNAmbujamambikApriyaM3 pratipadyAmahe mahezvaramityanyonyamAlocayAMcakratuH / tatastau iti anyonyaM-parasparaM AlocanAcayAJcakratuH-vicArayAmAsatuH / itIti kim ? ambikAyAH priyaM-vallabhaM mahezvaraM zambhuM pratipadyAmahe-2sevAmaGgIkurmahe / kimbhUtaM mahezvaram ? sakalA ye surAzca asurAzca teSAM yAH kirITakoTayaH-bahUni mukuTAni teSAM koNeSu-azreSu maNaya:-indunIlAdyAsteSAM yA marIcayastA eva caJcarIkacakraM tena cumbitaMAlIDhaM caraNAmbujaM yasya sa taM, surAsurairapi praNatamityarthaH / ambujaM hi caJcarIke cumbyata eveti chAyArthaH / koTizabdo bahutvavacanaH / ___atha vipulaviyadvilaGghanaghanazrama prazamanArthamaruNena vAruNI pratipAnArthamivAvatAryamANeSu ravirathaturaMgameSu, aparAsakte divasabhartari zokabharAdiva tamaHpaTalenApUryamANAmAzvAsayitumiva pUrvAM dizamabhidhAvamAnAsu pAdapacchAyAsu, hArItaharitaharihAriNastaraNeraraNyAntarAcca mandamapavartamAneSu gomaNDaleSu, astAcalavanadevatAdattaraktacandanAghasalilaplavaplAvyamAna iva lohitAyati pazcimAzAmukhe, vAravilAsinIbhiH kapolamaNDalImaNDanAya kriyamANeSu pattrabhaGgeSu / bhayeneva pAdapaiH prArabdhe patrasaMkocakarmaNi, vighaTiSyamANacakravAkakAminIkaruNakUjitavyAjena divasabharturastAcalagamanaM nivArayantIbhiriva virahavidhurAbhiH kamalinIbhirvidhIyamAneSu prArthanApraNAmAJjalipuTeSviva kamalamukuleSu, krameNa pazcimAmbhodhitara GgAntararuttaratastaruNatAmarasAnu"kArikesarAyamANarazmimaJjarIjAlajaTila6mavalokya taraNimaNDalamatisaMbhramabhramabhramaranikuramba iva pradhAvamAne dUra timirapaTale, kRSNAgaru paGkapattrabhaGgabhUSyamANeSviva digaGganAmukheSu, 1. kimeteriti anU. / 2. tatsevA0 anU. / For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 - damayantI-kathA-campU: kokilA kalApairAkramyamANeSviva vanAntareSu, vikacakuvalayabahalamecakarucinicayazyAmalIkriyamANeSviva salilAzayeSu, tApicchagucchacchadacchAdyamAnAsviva vanavRttiSu, nRtyatkalApikulakalApaiH kAlIkriyamANeSviva zailaziraHzilAtaleSu, kajjalAlekhya citracarcyamAnAsviva bhavanabhittiSu, virahiNIniHzvAsadhUmazyAmalIkriyamANeSviva pAnthAvasatheSu, kastUrIkAsalilasicyamAnAsviva kAmukavilAsavAsavezmavATISu5, madAndhasindhuranirudhyamAneSviva bhUpabhavanAGgaNeSu kalitakAlakaJcukAyAmiva gaganalakSmyAm, madanazaranikaravidvatadaridraviTaviSAdAnalasphuliGgeSviva raGgatsu jyotiriGgaNeSu, timirakarikumbhabhedabhallISviva nizitAsu pradIpyamAnAsu pradIpakalikAsu, plavamAnapANDupuNDarIkakalmASitakAlindIparisyandasundare'mRtamathanakSaNakSubdhakSIrasAgararasabindustabakitanArAyaNavakSaHsthala iva kAMcidapi zriyaM kalayati tArAvirAjite viyati, viTaGkAntamanusarantISu vezyAsu vezmapArApata patatripaMktiSu ca, bhramarasaMgatAsu kulaTAsu kumudinISu ca, nadIpAlivirahiteSu10 catvareSu cakravAkamithuneSu 1 ca, jAte jaradgavayakAyakAlakAntikAzini nizAvatAre, sa lokezvaraH12 'priye priyaGgamaJjari ! prasAdaya praNatapriyakAriNamabhaGgAnaGgadarpaharaM haram / ahaM ca tadArAdhanAvadhAnamanuvidhAsyAmi, ityabhidhAya yathAvAsamayAsIt / tatazca / atheti / atha-anantaraM sa lokezvaraH-bhImaH itIti jAte * sati, yathA vAsaMsvIyavAsagRhaM ayAsIt-jagAma / kiM kRtvA ? iti abhidhAya-uktvA / itIti kim ? he priye !-priyaGgamaJjari ! praNatAnAM priyaM-IpsitaM karotyavazyamiti praNatapriyakArI taM / anena sveSTasantAnasiddhiH sUcitA / tathA abhaGgaH-ajeyo yo anaGgastasya darpaM haratIti abhaGgAnaGgadarpaharastaM haraM prasAdaya-prasannIkuru / ahaM ca tasya-zambhorArAdhane-sevAyAM ca yadavadhAnaM cittaikAgryaM tat anupRSThalagno vidhAsyAmi-kariSyAmi / itIti darzayati-keSu satsu? aruNena-ravisArathinA vAruNI-pazcimAM prati-lakSIkRtya ravirathasya ye turaGgAsteSu avatAryamANeSu-nIyamAneSu satsu / utpekSyate, vipulaM-mahat viyadvilaMghanaM-AkAzAtikramaNaM For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya uchvAsaH 161 tena ghana:-niviDo yaH zramaH-khedastasya prazamanArtha-zAntyarthaM vAruNI surAM pratipAnArthamiva / zrAntasya khalu surA pAyyate ityabhiprAyeNeva teSAM tatra nayanamiti / punaH kAsu satISu ? pAdapacchAyAsu pUrvAM dizaM abhidhAvamAnAsu-abhimukhaM gacchantISu' / utprekSyate, divasabhartaridinapriye sUrye aparasyAM dizi, pakSe, aparasyAM aGganAyAM, Asakte-lagne sati zokabharAdiva priyAnyAsaktisambhUtAd duHkhAtizayAdiva tamasaH-andhakArasya / pakSe, tamasaHmohasya paTalena-vRndena ApUryamANAM-bhriyabhANAM pUrvAM dizaM / pakSe, pUrvAM-purAGgIkRtAM / striyaM AzvAsayitumiva-dhairyamApAdayitumiva / yathA svasthA bhava punareSyati patiriti / yathA anyA kAcitsakhI bhartari anyAsakte duHkhitAM pUrvAM striyamAzvAsayituM yAti tathaitAzchAyA api / punaH keSu satsu ? taraNe:-sUryAd gomaNDaleSu mandaM-zanairapavarttamAneSu-valamAneSu satsu / kimbhUtAttaraNe: ? hArItA:-zukAbhAH pakSiNastadvat haritAH-nIlA ye harayaH-azvAstairharatigacchatyabhIkSNamiti hArItaharitaharihArI tasmAt / kimbhUtAt araNyAntarAt ? hArItaiHzukAbhapakSibhistathA haritaiH-zAdvalaistathA haribhiH-vAnaraizca hAriNaH-manojJAt / punaH kasmin sati ? pazcimAzAyA mukhe alohitaM lohitaM bhavallohitA yat tasmin sati / "lohitAdiDAjbhyaH kyaSiti [pA0 sU0 3 / 1 / 13] kyaS zatRpratyaye rUpam / utprekSyate, astAcalasya yA vanadevatA tathA datto yo raktacandanAghaH arthAdraveriva tasya salilaplavenapAnIyapravAhena plAvyamAna iva-kSAlyamAna iva, pazcimAzAM gate ravau vAruNIprakRtyaiva raktA bhavati tatra kaviriyamutprekSA / punaH keSu satsu ? vAravilAsinIbhiH-vArAGganAbhiH kapolamaNDalyAH-kapolabimbasya maNDanAya-bhUSaNAya patrabhaGgeSu-vilepanacitreSu patravallIsaMjJeSu parNAnAM bhaJjaneSu ca kriyamANeSu satsu / "maNDalo bimbadezayoH / bhujaGgabhede paridhau zuni dvAdazarAjake" ityanekArthaH [3 / 711] / maNDalazabdastriliGga / punaH kasmin sati? pAdapaiH-vRkSaiH patrANAM-parNAnAM saMkocakarmaNi-nimIlavidhau prArabdhe-vihite sati, rAtrau patrANi saMkucanti / utprekSyate, bhayeneva-bhItyeva, bhIto hi saMkucatyeva / puna: keSu satsu ? kamalinIbhiH-padminIbhiH kamalamukulakeSu-padmakuDmaleSu vidhIyamAneSu satsu, rAtrau teSAM saMkocAt / kimbhUtAbhiH kamalinIbhiH ? utprekSyate, viraheNa-raviviyogena vidhurAbhi:pIDitAbhiH satIbhiH vighaTiSyamANA-viyujyamAnA yA cakravAkakAminI-cakravAkI tasyAH karuNaM-dayotpAdakaM yatkUjitaM tasya vyAjena-dambhena divasabharturastAcalagamanaM nivArayantIbhiriva-niSedhayantIbhiriva, mA yAhi astagirizikharamiti / kimbhUteSu kamalamukuleSu? utprekSyate, prArthanA-mA'smAt muJca ityevaMrUpA yAJcA tadarthaM praNAmAJjalipuTA iva namaskRtaye saMyojitakubjitakarapallavA iva yAni tAni tathA teSu, te'pi etadAkArA eva 1. gacchantISu satISu anU. / For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 damayantI-kathA-campU: bhavantIti / anyApi kAminI virahavidhurA satI karuNazabdena gacchantaM pati nivArayati, agamanaprArthanAyai praNAmAJjalipuTamapi karotIti / punaH kva sati ? krameNa-gamanaparipATyA pazcimAmbhodheryAni taraGgAntarANi-kallolAntarAlAni teSu uttarat-unmajjat taruNaM-navaM yat tAmarasaM-padmaM tasyAnukAri-tadanukaraNazIlaM samudrapraviSTamityarthaH / tathA kesarAyamANaMkiJjalkopamaM yad razmimaJjarIjAlaM-kiraNamaJjarIvRndaM tena jaTilaM-vyAptaM taraNimaNDalamavalokya dUraM-atizayena timirapaTale-dhvAntavRnde pradhAvamAne sati / utprekSyate, atisambhrabheNa-atyAdareNa bhramat-paryaTat yadbhramaranikurambaM-alivRndaM tasminniva / navaM tAmarasaM vilokya bhramaravRndaM paritaH paryaTatyeva tadaM timirapaTalamapi / "saMbhramo bhItau saMvegAdarayorapi" ityanekArthaH [3 / 504] / punaH keSu satsu ? digaGganAmukheSu kRSNAgarupaGkena-kAlAgarukardamena ye patrabhaGgAH-patravallyastaiySyamANeSu iva-maNDyamAneSviva satsu / tamaHpaTalena dizAM tadAnIM kRSNAbhatvAt iyamutprekSA / tathA vanAntareSu-kAnanAntarAleSu kokilAkalApaiH-pikavRndairAkramyamANeSviva-AzriyamANeSviva / tathA salilAzrayeSujalAzayeSu vikacAni-vikasvarANi yAni kuvalayAni-nIlotpalAni teSAM bahala:-niviDo yo mecakarucInAM-kRSNakAntInAM nicayaH-paTalaM tena zyAmalIkriyamANeSviva-tamasA zyAmI kriyante / tatra kavirutprekSante, manye jalAzrayA nIlotpaladalakAntyeva nIlA jAtA iti / tathA vanavRttiSu-kAnanasugahanAsu tApicchAnAM-tamAlAnAM gucchai:-stabakaiH chadaizca-patraiH chAdyamAnAsviva-AvriyamANAsviva, teSAM hi gucchapatrANi kRSNAni bhavanti / tata iyamutprekSA / tathA zailasya-gireH zirasi-zRGge yAni zilAtalAni teSu nRtyat-tANDavayat yat kalApikulaM-barhivRndaM tasya ye kalApA:-picchAni taiH kAlIkriyamANeSviva-zyAmalIkriyamANeSviva, tamasA zilAtalAni nIlAni jAtAni / tatra utprekSyate, nRtyatkalApinAM kalApaireva jAtAnIti / tathA bhavanabhittiSu gRhakuDyeSu kajjalena-aJjanena yAni AlekhyacitrANi-AlekhituM yogyA rUpavizeSAstaizcaya'mAnASvivamaNDyamAnASviva, taccitrANAM kRSNatvAdiyamutprekSA / tathA pAnthAvasatheSu-pathikagRheSu virahiNInAM-viyoginInAM yo viyogodbhavo niHzvAsadhUmastena zyAmalIkriyamANeSviva-vivarNIkriyamANeSviva, tadvirahaniHzvAsadhUmena zyAmAni gRhANi jAtAni na tamasA iti kaverutprekSA / tathA kAmukAnAM vilAsArtha-krIDArthaM yAni vAsavezmAni-AvAsagRhANi teSAM vedISu alaGa kRtabhUmISu kastUrikAsalilena sicyamAnASviva / 2 "vediraGgalimudrAyAM budhe'laMkRtabhUtale / " ityanekArthaH [2 / 237] / tathA bhUpabhavanAGgaNeSu-rAjamandirAjireSu madAndhAH-madAkulA ye sindhurAH-hastinastairnirudhyamAneSviva-vyApyamAneSviva, tatra teSAmavasthAnasyocitatvAnmanye idaM 1. bhavatIti anU. / 2. siccamAnASviva-ukSyamANAsviva anU. / For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsaH 163 tamo na bhavati kintvamI sindhurAbaddhA iti / tathA gaganalakSmyAM-nabhoramAyAM kalita:-dhRtaH kAla: mecakaH kaJcuka:-kaJculikA yayA sA, tasyAmiva satyAm / tathA jyotiriGgaNeSuravadyoteSu raMgatsu-dIpyamAneSu satsu / utprekSyate, madanazaranikareNa-kandarpabANavRndena vidrutAHpIDitA ye daridrAssanto viTA:-SiDgAsteSAM dhanAbhAvena AzAyA apUraNAt viSAda evamanaHpIDaiva anlsphuliNgaa:-agniknnaastessviv| atra analapadaM karikalabhavaduktapoSakatvAt na duSTam / tathA pradIpakalikAsu-dIpAciSu pradIpyamAnAsu-rAjamAnAsu satISu / utprekSyate, nizitAsu-tIkSNAsu timirameva karikumbha:-gajamastakapiNDastasya bhedane-vidAraNe bhallISviva-zastravizeSeSviva / yathA bhallIbhiH karikumbhabhedanaM bhavet tathA dIpakalikAbhistamo bhidyata iti / tathA viyati-nabhasi kAJcidapyadbhutAM zriyaM-zobhAM kalayati-dhArayati sati / kimbhUte nabhasi ? tArAbhivirAjite, ataeva punaH kimbhUte ? plavamAnAni-unmajjanti pANDUni-dhavalAni yAni puNDarIkANi-padmAni taiH kalmASitaHkarburito yaH kAlindIparisyandaH-yamunA-pravAhastadvatsundaraM-ramyaM tasmin / 'kalmASo rAkSase kRSNe zabale'pi' ityanekArthaH [3 / 773] / viyati kasminniva? utprekSyate, amRtamathanakSaNe:-sudhArthamathanAvasare kSubdhaH-mathito yaH kSIrasAgara:-kSIrAbdhistasya ye rasabindavaH-dugdhapRSatAstaiH stabakitaM-zavalitaM yannArAyaNavakSaHsthalaM tasminniva / tatpakSe, zriyaM-abdhiputrIM prApnuvati sati / kAlindI-parisyando nArAyaNavakSazca viyata upamAnaM, pANDupuNDarIkSANi kSIrarasabindavazca tArANAmupamAnam / punaH kAsu satISu ? vezyAsu viTaMbhujaGgaM kAntaM-pati anusarantISu-gacchantISu, ca-punaH vezmapArApatapatattriNAM-gRhakapotapakSiNAM paMktiSu-rAjiSu AvAsayaSTerunnatoMzo viTaMkastasyAM taM samIpaM gacchantISu / rAtrau pArApatAstannivAsayaSTiSu nivasantIti / "kapolapAlI viTaMkaH" iti haimamAlA [476] / tathA kulaTAsu-asatISu bhramaH-bhramaNaM tatra rasastAtparyaM taM gatAsu-prAptAsu satISu / nizIthinyAM andhakAravazAnniHzaGkaM tAH bhramantIti, ca-punaH kumudinISu bhramarAH-bhRGgAstaiH saMgatAsusambaddhAsu, rAtrau candrodaye tAsAM vikasanAt / tathA catvareSu-saMskRtabhUmiSu aGgaNeSu vA neti-niSedhe dIpAlyA-pradIpapaMktyA virahiteSu satsu, dIpAlyA sahiteSvityarthaH / "catvaraM syAt pathAM zleSe sthnnddilaanggnnyorpi|" ityanekArthaH [3 / 587] / sthaNDilaMsaMskRtAbhUmiH / ca:-puna: cakravAkamithuneSu nadInAM pAliH-setustasyAM virahiteSu-viyogiSu satsu, rAtrau zrIrAmazApAtteSAM viyoga iti kavisamayaH / tathA IdRze nizAvatAre-kSaNadAgame jAte sati / kIdRze ? jarata:-vRddhasya gatavayasya araNyakhaNDasya ya: kAyaH zarIraM tasya kAlA-kRSNA yA kAntiH-chavistadvat kAzate-dIpyata ityevaMzIlA jaradvayakAyakAla 1. rAjisu pakSiNaM anu. / 2. gavayasya anU. / / For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 damayantI-kathA-campU: kAntikAzI tasmin / "kA" dIptau" [pA0 dhA0 1238] / 1 tataH-anantaram akhaNDitaprabhAvo'tha pradoSeNAndhakAriNA / tasyAzcitte sthitaH zambhurudayAdrau ca candramAH // 31 // akhaNDIti / vRttam / atheti-maGgale, tasyAH-priyaGgamaJjayazcitte zambhuH sthitaHtaddhyAnalInA'bhavadityarthaH / udayAdrau ca udayAcale candramA:-candraH sthitaH / atha zambhuzazinoH zleSaH / kimbhUtaH zambhuH ? prakRSTadoSeNa andhakAriNA-andhakanAmnA pratipakSeNa na khaNDitaH-vyAhataH prabhAvaH-vaibhavaM yasya sa tathAvidhaH / kimbhUtazcandramAH ? andhatvaM karotyavazyamiti andhakArI tena, atra bhAvapradhAno nirdezaH / yadvA, andhakAramasminnastIti andhakArI tena andhakArayuktena pradoSeNa-rAtrimukhena na khaNDitaH prabhAyAH Ava:-vRddhiryasya sa, na tAmasabhAvaM prApita ityarthaH / atra Ava:-vRddhyarthaH / "ava rakSaNagatikAntiprItitRptyavagamanapravezazravaNasvAmyarthayAcanakriyecchAdIptyavAptyAliGganahiMsAdahana( dAna )bhAvavRddhiSu' [pA0 dhA0 639] iti vacanAnat // 31 // bibhrate hAriNI chAyAM candrAya ca zivAya ca / nabhogarucaye tasmai namaskAraM cakAra sA // 32 // bibhrate iti / anuSTup / sA-priyaGgamaJjarI tasmai candrAya ca zivAya ca-zambhave namaskAraM cakAra / kimbhUtAya candrAya ? hariNasyeyaM hAriNI tAM chAyAM-pratitimbaM, klngkmityrthH| bibhrate-dhArayate / tathA nabhogA-viyadvyApinI ruciH-chAyA yasya sa tasmai / kimbhUtAya zivAya ? hAriNI-cArvI chAyAM-kAntiM bibhrate, tathA bhoga-vilAse ruciHabhilASA yasyA'sau bhogarucistasmai, pazcAnnaJ yogaH / "chAyA paMktau pratimAyAmarkayoSityanAtape / utkoce pAlane kAntau zobhAyAM ca tamasyapi / " ityanekArthaH [2 / 363] // 32 // nityamudvahate tubhyamantaH sAraGgaraJjitam / bhUtipANDura govAha soma svAminnamo namaH // 33 // 1. tathA sakalajIvaloke andhakArabAhulyAt taruNaM-navaM yattamAlakAnanaM-tApicchavanaM tadvizatIva-pravizatIva / tathA aJjanagireH-kRSNavartasya guhAgarbha-kandarAmadhyaM vizatIva / tathA indranIlamahAmaNInAM yanmandiraM gRhaM tasyodaraM-madhyaM vizatIva tamobAhulyAt, lokAnAmadRzyamAnatve iyamutprekSA / anU. pratau / Jain Education Ternational For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsaH nityamiti / anuSTup / he bhUtyA-bhasmanA pANDura-zubhra ! tathA gauH-vRSo vAhanaM yasya sa tasya sambodhane he govAha !, saha umayA-gauryA vartata iti somAstasya sambodhane he somAre ! -he svAmin ! umApate ! tubhyaM namo namaH-namaskAro'stu / kimbhUtAya tubhyam ? antaH-madhye sAraM-utkRSTaM tathA jitaM-nijamahimnA stambhitazaktiM IdRzaM garaM-kAlakUTaM nityamudvahate-bibhrANAya / pakSe, bhavanaM-bhUtirjanma, janmanA pANDuraH svabhAva:-cetastasya sambodhane he bhUti- pANDura !, tathA gAH-kiraNAn vahatItyaNa, govAhastasya sambuddhau he govAha ! he somasvAmin ! candra ! tubhyaM namo namaH / bhUtivat pANDurAzca tA gAvazceti karmadhAraye tu kRte samAsAd durddharastathA ca paramagavavat bhUtipANDuragavavAhaH iti syAt / kimbhUtAya tubhyam ? nityaM-sAraM gau-mRgastena raJjitaM-lAJchitaM anta:-madhyaM udvahate / nanu namo namaH iti paunaruktyaM doSa iti cet ? na, hRtacittaH san yat padamekasminnevA'rthe punaH punarvakti tatra punaruktatvaM doSAya na bhavati, apitu alaGkArAyeti / tathA ca rudraTa:-"vada vadetyAdi,3 tayA vada vadeti harSe, tava tavAsmIti bhaye, citraM citramiti vismaye, hA heti zoke, jaya jayeti stutau, kuru kuru iti tvarAyAM, dhig dhigiti nindAyAM, dizi dizIti vIpsAyAM, sarvasyAM dizItyarthaH / " [kAvyAlaGkAra 6 / 30-31 TIkA] vAraM vAramiti lokaprasiddhamityAdivadatra na paunaruktyadoSaH / yadvA, prakarSerdvivacanam // 33 // evaM ca nAticirAt kSubhyatkSIrasamudrasAndrasalilollolairiva plAvayalokaM locanalobhanaH smarasuhajjAtaH sa candrodayaH / yasminsaMsmRta vairadAruNaraNaprArabhmiNo bhrAmyataH kruddholUkakadambakasya purataH kAko'pi haMsAyate // 34 // evaM ceti / evaM ca-vakSyamANaprakAreNa nAticirAt-stokenaiva kAlena kSubhyaditi / sa dhavalitAzeSabhuvanatalazcandrodayo jAtaH / kimbhUtaH? locane lobhayati-vIkSaNAya lobhavatI karotIti locanalobhana: vinmatolRk iti Nau matuSpratyaye lopaH / yadvA, locane lobhayati-vimohayatIti locanalobhanaH, "lubh vimohane" [ ] / tathA smarasya suhRt-mitraM smarasuhRt, tadudaye tasyodayAt / utprekSyate, candrodaye kSubhyan-kSobhaM prApnuvan yaH kSIrasamudrastasya sAndrANi-niviDAni yAni salilAni teSAM ye ullollA:kallolAstairlokaM plAvayanniva-ApUrayanniva, kSIrasamudrakSobhasya tatsahacaritatvAt / sa iti 1. somaH anU. / 2. soma ! anU. / 3. vada vadetyAdi jaya jayetyAdi anU. / For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 damayantI-kathA-campU: kaH ? yasmin-candrodaye jAte sati bhrAmyata:-kAkahananArthaM paryaTataH / kruddhaM kAkena divATanAt kupitaM yat ulUkakadambakaM-ghUkavRndaM tasya purataH-agre kAko'pi haMsa ivAcarati haMsAyate zvetacandrakAntInAM samparkAt tasyA'pi dhavalatvamabhUt, ataeva haMsabuddhyA tairna hata iti bhAvaH / kimbhUtasya ? saMsmRtaM-pUrvaM kAkena te hatA Asan, ataeva smaraNagocaramAyAtaM yadvairaM-virodhastena dAruNaM-raudraM raNaM prArabhate'vazyamiti saMsmRtavairadAruNaraNaprArambhi tasya / zArdUlavikrIDitavRttam // 34 // api ca zcyotaccandanacArucandrarucibhivistAriNIbhirbharAjjAteyaM jagatI tathA kathamapi zvetAyamAnadyutiH / unnidro dinazaGkayA kRtarutaH1 kAko varAkaH priyA manviSyanpurataH sthitAmapi yathA cakrabhramaM bhrAmyati // 35 // api ca-punaH zcyotaditi / vistAriNIbhiH-vistaraNazIlAbhiH zcyotat dravarUpatvAt kSarat yaccandanaM-gozIrSaM tadvaccArvyaH zItalatvAt, manojJA yAH candrarucayaH-zazikAntayastAbhiH iyaM jagatI-bhUmistathA kathamapi vaktumazakyena, prakAreNa bharAt-atizayena azvetA zvetA bhavantI zvetAyamAnA dyutiH-kAntiryasyAH sA, tathAbhUtA jAtA / yathA varAka:-tapasvI kAkaH purataH sthitAmapi agre vyavasthitAmapi priyAM-kAkImanviSyan-vIkSamANaH san sAtatyabhramaNena kulAlapreritacakravat bhramo yatra, evaM yathA syAttathA bhrAmyati-paryaTati / yadvA, cakra:kokastasyeva bhramo yatra, evaM yathA bhavati tathA so'pi rAtrau samIpavartinImapi priyAmanviSyan bhramati / cakrabhramamiti kriyAvizeSaNaM / 2 candrarucyA dhavalitatvAt kAkyAM haMsIti bhramastata itastatastadanveSaNAya bhramatIti / kimbhUtaH kAkaH ? dinasya yA zaMkA atyaujjvalyAddinaM jAtamityArekA tayA unnidraH-vigatanidraH tathA kRtaM rutaM-kroM kroM iti dhvaniryena saH / zArdUlavikrIDitam // 35 / / api ca - mugdhA dugdhadhiyA gavAM vidadyate kumbhAnadho vallavAH, karNe kairavazaGkayA kuvalayaM kurvanti kAntA api / 1. haMsa iti buddhayA anU. / 2. bhramaNakriyA0 anU. / For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchvAsaH api ceti / api ca-punaH karkandhUphalamuccinoti zabarI muktAphalAkAGkSayA, sAndrA candramaso na kasya kurute citrabhramaM candrikA // 36 // mugdheti / sAndrA- niviDA candramasazcandrikA - jyotsnA kasya citte bhramaM - viparyAsaM na karoti, anyasmin vastuni anyabuddhi kasya na janayatItyarthaH / tamevAha-mugdhA:-acchekA bAlA vallavAH-gopAlAH gavAM-dhenUnAM adhaH dugdhadhiyA - payobuddhyA kumbhAn vidadhatekurvate, te mugdhatvAdidaM na jAnanti yadamI candrakarA iti kintu dugdhaM kSaratIti tatastadadho ghaTAn nyasyantIti / tathA kAntA api karNe kuvalayaM - nIlotpalaM kairavazaGkayA-kumudabhrameNa kurvanti / tathA zabarI - bhillastrI karkandhUphalaM - badarIphalaM muktAphalAnAM - mauktikAnAM AkAMkSA'- - vAJchA tayA uccinoti -Adatte, jAtyekavacanam / amUni karkandhUphalAni na bhavanti kintu muktA iti buddhyA tAni svIkurute / bAlA - gopAlAH, zabaryaH - AraNyakastriyo viparyastA bhavantu, paraM satataM paricitottaMsaracanAH kAntAH - uttamastriyo'pi viparyastA iti / apervismayArthatA / zArdUlavikrIDitam // 36 // yatra ca yatra ca iti / yatra ca candrodaye 167 muktAdAmamanorathena vanitA gRhNanti vAtAyane, goSThe gopavadhUrdadhIti mathituM kumbhIgatAnvAJchati / uccinvanti ca mAlatISu kusumazraddhAlavo mAlikA:, zubhrAnvibhramakAriNaH zazikarAnpazyanna ko muhyati // 37 // mukteti / zubhrAn-dhavalAn vibhramaM - AzaMkAM kurvantItyevaMzIlA vibhramakAriNastAn zazikarAn-indurucIH pazyat kaH - janaH na muhyati - na mUDho bhavati ? apitu sarvo'pi / tatprakAramevAha-vanitA:-striyaH vAtAyane - gavAkSe muktAdAmamanorathena - mauktikamAlAkAMkSayA zazikarAn gRhNanti, yadiyaM mauktikamAleti kRtvA tadgrahaNAya karaM kSipanti / tathA goSThegosthAne gopavadhUH- gopAlakAntA kumbhIgatAn - dharAntargatAn zazikarAn dadhi iti kRtvA mathituM vAJchati / ca- -punarmAlikA:-puSpalAvyo mAlatISu jAtiSu kusumAnAM grahaNe zraddhAvAJchA yAsAM tAH kusuma zraddhAlavaH - tAdRzyaH satyaH zazikarAn uccinvanti - Adadate, amI 1. yA AkAMkSA anU. / For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 damayantI-kathA-campU: zazikarA na kintu puSpANIti / zArdUlavikrIDitam // 37 / / api ca kiM karpUrakaNAH sravanti viyataH kiM vA manonandino, mandAzcandanabindavaH kimu sudhAniSyandadhArA imAH / itthaM bhrAntimamI janasya janayantyaGge lagantaH parA mindoH kundavikAsikuDmaladalatraksundarA razmayaH // 38 // 1 api ceti / api ca-puna: kiM karpUreti / amI-indo-razmayaH-karAH janasya aMge-dehe lagantaH-santaH itthaMamunA prakAreNa parAM-prakRSTAM bhrAnti-bhramaM janayanti-utpAdayanti / tameva prakAramAha'viyataH-AkAzAt kimiti-vitarke karpUrakaNAH-ghanasAralavAH zravanti-kSaranti ? vAathavA kiM mano nandayanti-AhlAdayantIti manonandino mandA:-laghavazcandanasya-dravarUpasya bindavaH-kaNAH zravanti-zItalatvAtteSAmapi / athavA imAH sudhAnisyandanasya-pIyUSakSaraNasya dhArAH satatapAtA iti ! kimbhUtA razmayaH ? kundAnAM-puSpavizeSANAM vikAsInivikasanazIlAni yAni kuDmalAni-mukulAni teSAM yAni dalAni-patrANi teSAM yA srak tadvatsundarA iti / zauklyasaukumAryAtizayArthaH / kuDmaladalaprayogaH jaraThakundasya hi dalAgrANi aruNAni paruSANi ca bhavantIti / zArdUlavikrIDitam // 38 // iti janitamudindoH sinduvArasragAbhaM, kirati kiraNajAlaM maNDale diGa mukheSu / haracaraNasarojadvandvamArAdhayantI, zucikuzazayanIye sA'tha nidrAM jagAma // 39 // iti zrItrivikramabhaTTaviracitAyAM damayantIkathAyAM ____ haracaraNasarojAGkAyAM dvitIya ucchvAsaH // itIti / atha-anantaraM iti-amunA prakAreNa janitA mud-harSe yena tat / tathA sinduvArasragAbhaM-nirguNDIkusumamAlApratimaM kiraNajAlaM-karanikaraM diGmukheSu kirati 1. prakAramevAha anU. / For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 dvitIya uvAsaH vitanvati sati, indormaNDale-candrabimba sA-priyaGgamaJjarI haracaraNasarojadvandvaM-zambhupAdapadma ArAdhayantI-dhyAyantI zuci-pavitraM yat kuzazayanIyaM darbhazayyA tasmin nidrAM jagAmaasvapat / samAdhilayaM gateti bhAvaH / mAlinIvRttam // 39 // iti vAcanAcAryazrIpramodamANikyagaNiziSya-zrIjayasomagaNitacchiSyapaNDitazrIguNavinayagaNiviracitAyAM zrItrivikrama bhaTTaviracita-zrIdamayantIkathAvivRtau dvitIya ucchvAsaH samAptaH / 2 / motIsarAmadhye' / gha / 1. motIsarAmadhye nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlapAThasya pAThAntarANi dvitIya ucchAsaH pR. 106. 1. vigalad' nipA0 / 2. "bahula nipA0 / 3. utsukazca nipA0 / 4. "taruNyAmAgatAyAM pu0 / 5. dviradamadagandhasambandhAnudhAvite ni0 cau0; dviradamadagandhasandhAnudhAvite pu0; dviradamadagandhasandhAnudhAvite nipa0; dviradamadagandhAnusandhAnavAsitAsu nipA0 / 6. vAsitakusumitadeg nipA0 / 7. visphUjite nipA0 / 8. kaNThIravakuTumbake nipA0 / 9. 'iva' nAsti nipA0 / 10. pAnthasArthaprahAra' ni0 cau0; pathikaprahAra' nipA0 / 11. zarallakSmIpravezAnandavandanamAlAsu pu0 ni0 cau0 / 12. zaratstrI nipA0; sara:zrI nipA0 / 13. nIlasarojeSu nipA0 / 14. vihArahAri nipA0 / pR. 109. 1. zAlamaJjarI: nipA0 / 2. kedAreSviha nipA0 / 3. vApi pu0 nipA0 / pR. 110. 1. priyAtithinA pu0 ni0 cau0 / 2. viSamaviSaya nipA0 / 3. "kuThAreNa pu0 ni0 cau0 / 4. zRGgArazuGgizRGgamattaMgaM pu0 ni0 cau0 / 5. samAropyamANaH nipA0 / 6. madhukarakaMkAra pu0 / pR. 111. 1. nandinAmandAndolana nipA0 / 2. zikharasukhasupta nipA0 / 3. kinnarIjana nipA0 / 4. niruddhApAGganaiSadhI'; "ruddhApAGganaiSadhIya nipA0 / 5. "hAsyalAsakena nipA0 / 6. atikramya vanapAlikA rAjAnaM jagAda nipA0 / 7. tAmbUlarAga: nipA0 / 8. gurjara' nipA0 / 9. kuzalayA ni0 cau0 / 10. vanapAlikayA pu0 ni0 cau0 / 11. nivedyamAnAni pu0 ni0 cau0 / pR. 113. 1-1 calaccakoracakrakacakracaJcu ni0 cau0 / 2. sa punareyaM; punareSa: nipA0 / 3. kiM kiM varNyate ni0 cau0 / 4. anekapuSpakA: pu0 / pR. 114. 1. madhyamaNivibhUSite campakamAlAcitre harigItAkarNanaM sukhe zArdUlavikrIDite hariNImanohare sahariNaplute chandaHzAstre nipA0 / 2. zAlinI nipA0 / pR. 116. 1. nRttasaktaH pR. 117 1. varjitaH nipA0 / 2. itazcAsya pu0 ni0 cau0 / pR. 118. 1. sarasijagarbhabhrAntabhRGga ni0 cau0 / 2. bandhanAH nipA0 / pR. 119. 1. guNayanti pu0 ni0 cau0; gaNayanti nipA0 / / pR. 120. 1. sakatalalitapallavitavanapradeza nipA0 / 2. sarvAGgINAbharaNapradAnena prasannAnanAM ni0 cau0 / 3. itastatazca pu0 nipA; anantaraM cetastatazca nipA0 / 4. viTaMgavegavelladvakuladeg ni0 cau0 pu0; vihaMgavegavellallakucalasabakula nipA0 / 5. nimbajambIra pu0 nipA0 / 6. 'stambakadambake ni0 cau0 / 7. kaNavIra pu0 / 8. nIlatamatamAladeg pu0 ni0 cau0 / pR. 121. 1. kalahaMsamaNDalotaMsa nipA0 / 2. "sundarAmodanandinI pu0 ni0 cau0 / 3. Andolita' For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ucchavAsaH 171 nipA0 / 4. kakkolalapanasakuTamalaphaladeg nipA0 / phanasakusuma-kuTamalaphala'; 'kaMkolakuTaphala nipA0 / 5. nAraMgaraMgaraMgitavihaMge pu0 / 6. puJja nipA0 / 7. jarjaritasarjakharjUradeg pu0 ni0 cau0 / 8. nAmni nipA0 / pR. 122. 1. tatra vyatikare nipA0 / 2. pralayakAlakazalapracaNDa nipA0 / 3. pavanollAsita ni0 cau0 / 4. suravAraNendra pu0 ni0 cau0 / 5. pANDu0 pu0 nipA0 / 6. amandamandaragiri' nipA0 / 7. zeSAhikakaNa ni0 cau0 / 8. amandamandrakolAhala ni0 cau0 / 9. dharatalaM pu0 ni0 cau0 / 10. sapadi rAjahaMsA: cau0 / / pR. 123. 1. vilAsavyatikare pu0 / 2. nRpatiH pu0 / 3. evAvatiSThate sma nipA0 / pR. 124. 1. 'bAlazaivAlasthala' nipA0 / 2. sarala' nipA0 / 3. kepyunnataM ni0 cau0 / 4. "saralagalanAlanAlayo pu0 / 5. avalokayantaH nipA0 / 6. samagravyagraparigrahaH ni0 cau0 / 7. amaladanta pu0 ni0 cau0 / 8. vihasanniva nipA0 / 9. pakSavilAsa' ni0 cau0 / 10. "hAsita pu0 / pR. 125. 1. mANikyazikharazikhAyAM ni0 cau0; mANikyazilAyAM nipA0 / 2. virAjito ni0 ____ cau0 / 3. rUpyadeg pu0 / pR. 126. 1. madanazokapunAga nipA0 / pR. 127. 1. viTapa ni0 cau0 / pR. 128. 1. rAjApi nipA0 / 2. manuSyasannidhAvapi nipA0 / 3. vihaMgamavyaJjanaH nipA0 / 4. ke'pi ni0 cau0 / 5 yataH karmata: kAmataH zApataH ni0 cau0; yataH karmata: zApato vA nipA0 / 6. pracchannarUpANi nipA0 / 7. bhavanti pu0 / 8. bhuvibhUtAni nipA0 / 9. kundakAntadIptideg cau0 / pR. 129. 1. pANDupuSpaprakaraprakaraNa pu0 ni0 cau0 / 2. trAsataralataratarattAraka ni0 cau0; trAsataralatarattAratArakadeg pa0: trAsataralataratAraka: trAsataralatAra nipA0 / 3. utkSiprapakSapallavavyAjena nipA0 / 4. rUpyamayaghaNTA ni0 cau; raupyaghaNTA nipA0; rUpyaghaNTA pu0 / pR. 130. 1. kvacit nipA0 / pR. 131 1. visAdanA: pu0 / 2. AgraheNeti nipA0 / 3. zlokoktidvayena nipA0 / pR. 132 1. nigRhe'pi pu0 / pR. 133 1. api tu kalahaMsike nipA0 / 2. sahasi pu0 / 3-3 surAjIvinI kAmayate pu0 nipA0 / 4. niSadhezvare nipA0 / pR. 134 1. vaidagdhadhurandhara cau0 / 2. pAtreSu avAsthiti ni0 cau0; pAtre sthiti nipA0 / 3. zlAghAmahe nipA0 / For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upapala 172 damayantI-kathA-campU: pR. 135. 1. priyAjanaH nipA0 / 2. priyaMvada nipA0 / pR. 136 1. bhavAnapyevaM ni0 cau0; tvApyevaM vidha nipA0 / 2. manoharA nipA / 3. vAgazrUyata ni0 cau0 / 4. rAjA tu tasyAH ni0 cau0 / 5. "tittira nipA0 / 6. nimIlitAkSa: pu0 ni0 cau0 / pR. 137 1. sazrIkaH nipA0 / 2. tatkeyaM damayantI ni0 cau0 / 3. vihaGgama: pu0 / 4. upapannakatipaya nipA0 / 5. asti tatsarvaM nipA0 / pR. 138 1. tanayA pu0 nipA0 / 2. bhavAnkasmAdasmAkaM nipA0 / 3. divyavANI ni0 cau0 / 4. so'tha pu0 nipA0 / 5. Arabhata pu0 / pR. 139. 1. pavitrArAma: nipA0 / 2. puruSaiH nipA0 / 3. tApIprAyo'pyanupatApI ni0 cau0; tApIprAyo'nutApI nipA0 / pR. 140. 1. zastre vA zAstre ca / 2. vaidyake pu0 / pR. 141. 1. yatra ca pu0 / 2. adharapallave nipA0 / 3. madhukaramadhurajhaMkAra ni0 cau0 / pR. 142. 1. dizameva ni0 cau; dakSiNaM dezaM pu0 / pR. 143. 1. tasyAntarbhUta ni0 cau0 / 2. anAkUta nipA0 / 3. amarapatipurapratispardhi pu0 ni0 cau0 / 4. "parikhAprAntarUDha ni0 cau0; parikhAkrAntaM prAntaprarUDha pu0; parikhAprAntamArUDha' nipA0 / 5. 'mAlayA pa0 / 6. zaradabhrAdabhra nipA0 / 7. sanmArgasthairapi ni0 cau0 / 8. dravyaguNakarmasAmAnyasamavAyavizeSapaNDitaiH nipA0 / 9. vikaTakaula' pu0 / pR. 144 1. duSTakirAtairiva ni0 cau0 / 2. sucitraiH pu0 nipA0 / 3. satulairapyatulaiH ni0 cau0 / 4. viTsabhbhRtamapi pu0 ni0 cau0 / 5. kamalazobhAyAH ni0 cau0 / 6. rAmaNIyakarasakuNDaM kuNDinaM pu0 nipA0. ramaNIyakarasakuNDaM kuNDinaM ni0 cau0 / pR. 148. 1. pazcimadeze ni0 cau0 / 2. pracaNDadaNDadANDikya ni0 cau0 / pR. 149. 1. na tu tarava: pu0 ni0 cau0 / 2. krIDAdIrghikA pu0 ni0 cau0 / 3. varadAtIramaNDalaM ni0 cau / 4. samastaripupakSakSodadakSadakSiNa ni0 cau0; samastaripupakSakSodadakSiNa pu0 / 5. caturudadhivelApulina nipA0 / / pR. 150 1. bhAlA~mAna ni0 cau0 / 2. dhIratAyA: ni0 cau0 / pR. 151. 1. krIDAparvatakazca pu0 / 2. nitAntaripava: nipA0 / pR. 152. 1. caraNAmbhojaM nipA0 / 2. pustakasyaiva nipA0 / 3. kArmukasyaiva karSaNa" nipA0 / 4. chatrasyaiva nipA0 / pR. 153. 1. vizeSasyaiva utkhananaM nipA; vizeSasyotkhananaM luNTanaM ca pu0 / 2. kandasyaivonbhUla-- nArambhaH nipA0 / 3. abhUt na tu janasya pu0 / For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 dvitIya ucchvAsaH pR. 154. 1. diGmukhe tilakaH nipA0 / 2. pratApahutabhukpuJjaH nipA0 / 3. AtmarUpApahasita ni0 cau0 / 4. 'sampattikalaGka ni0 cau0 / 5. saubhAgyabhAgasya ni0 cau0 / 6. purandhrikA' ni0 cau0 / pR. 155. 1. kezapAzavallarI; kezapAzakabarI nipA0 / 2. pravAlukAkAriNI ni0 cau0 / pR. 157. 1. 'vAha nipA0 / 2. ca vilokya nipA0 / pR. 158. 1. 'kartana' pu0 ni0 cau0 / 2. vairasyaM ni0 cau0 / 3. bhUmni ni0 cau0 / 4. nijarAjyajane nipA0 / pR. 159. 1. sarvathA sakala' pu0 ni0 cau0 / 2. 'koNazoNamaNi' ni0 cau0 / 3. aSTikApati nipA0 / 4. vilaMdhanazrama ni0 cau0 / 5. taraGgAntaratastaruNataratAbhratAmarasa' ni0 cau0; degtaraGgaraGgAntareSUttarattaruNatAmratAmarasa' nipA0; 'taraGgAntare tarattaruNatAmratAmarasa' pu0 / 6. "jaTilamapyavalokya nipA0 / 7. dUrata: pu0 / 8 kRSNAgurudeg ni0 cau0 / pR. 160. 1. kokila' ni0 cau0 / 2. bahalalagnaSaTpadamecaka nipA0 / 3 'kalApakAlI' pu0 nipA0 / 4. udeSyamANanijanAyakAlokapreSyamANasandhyAvadhUkaTAkSamekIkRteSviva gaganavartmasu kajjalAlekhya' nipA0 / 5. kAmukavilAsavezmavedISu pu0; kAmukavilAsavezbhavedikeSu nipA0 / 6. nRpabhavanAGgaNeSu ni0 cau0 / 7-7 kAJcanISu timirakarikumbha-bhedabhallISviva pu0 ni0 cau; kAJcanISu timirakadikumbhabheda- kAJcanabhallIviva nipA0 / 8. dIpyamAnAsu pu0 / 9. 'pArAvata' ni0 cau0 / 10. virahita pu0 / 11. mithune pu0 / 12. taruNatamAlakAnanamivAJjanagiriguhAgarbha-mivendra nIlamaNimahAmandiro daramiva vizati sakalajIvaloke salokezvaraH pu0 ni0 cau0 nipA0 / pR. 165. 1. 'sambhRta' ni0 cau0 / pR. 166. 1. kRtaravaH nipA0 / pR. 168. 1. nipA0 api ca rUpyasthAne viDAla: kalayati ca karAndugdhabuddhyA sudhAMzoH, pArzvasthAM rAjahaMsaH pariharati vadhUM candrikAvipralabdhaH / preGkhantyA harmyadolAdhvajapaTazikharacchAyayA kuTTimAGge, valgatkUNAhitRSNAtaralitanayano bhrAmyate babhrupotaH // pR. 169. 2. dvitIya ucchvAsaH samAptaH pu0 / For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH tRtIya ucchvAsaH atha tRtIyocchvAsavyAkhyA pratanyate / atha krameNa rajatakumbhamambhobharaNArthamivendumaNDalamAdAya pazcimAmbhonidhipulinamanusarantyAM taruNakapotakandharAromarAjirAjinyAM rajanyAm, akhilakamalakhaNDakamalinInAM vinidrAyamANakamalakuDmalavilocaneSu kajjalarekhAsvivollasantISu bhramararAjiSu, rAjIvarAjipuJjanikuJje ziJjAnamaJjIraravamaJjula munnadatsu zaradbalAhakavalakSapakSavikSepapavanataralitataruNatAmaraseSu dIrghikAvataMseSu, haMseSu, keGkArayati ca cakravAkamithunamelakamaGgalamRdaGga iva raupyaghargharAravasarasaM sArasakule 3, avazyAyajalazizirazIkariNi mandAndolitavinidradrumamaJjarIrajaHkaNakaSAyite tamaH sarpasaMdaSTojjIvitajagannizvAsAyamAne, praskhalati prabhAtasuratazramakhinnasundarIkucamaNDale, maruti, manohArahArItaharitahaye haratitimirapaTalaparTI gaganalakSmyAH, karaparAmRSTapayodhare rAgavati savitari mRgamadamilitabahala'kuGakumamaNDanamaJjarIbhiriva piJjarite purandaradiGa mukhe sukhaprasuptA sA svapnamadrAkSIt / atheti / atha-anantaraM iti - iti sati sA - priyaGgamaJjarI sukhena prasuptA satI svapnamadrAkSIt - dadarza / itIti darzayati- kasyAM satyAM ? krameNa nabhomArgAtikramaNaparipATyA rajanyAM pazcimAmbhonidheH - pazcimAbdheH pulinaM - taTaM anusarantyAM - gacchanyAm / kiM kRtvA ? indumaNDalaM-candrabimbamAdAya - gRhItvA / candramaNDalaM kimiva ? utprekSyate, ambhobharaNArthaM - pAnIyena pUraNArthaM rajatakumbhamiva vRttatvAt zvetatvAcca rUpyakalazopamA / - For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsaH 175 anyApi kAminI kumbhaM zirasi dhRtvA ambhobharaNArthaM ambhodhipulinaM yAti tatheyaM yAminIti / kimbhUtAyAM yAminyAm ? taruNa:-navo yaH kapoto raktalocanastasya yA kandharAyAM-grIvAyAM romarAji:-tanUruhazreNistadvad rAjate'vazyamiti / taruNakapotakandharAromarAjirAjinI tasyAM dhUsarAyAmityarthaH / punaH kAsu satISu ? akhilaM-sakalaM yatkamalakhaNDaM tatra yA kamalinyaH-padminyastAsAM vinidrAyamANAni vikasanti yAni kamalaku DmalAni- padmamukulAni tAnyeva vilocanAni teSu kajjalarekhASvivaaJjanarekhASviva bhramararAjiSu ullasantISu-vilasantISu satISu / padminInAM striya upamAnaM, kuDmalAnAM netropamAnaM, bhramararAje: kajjalarekhopamAnam / tathA rAjIvAnAM-kamalAnAM yA rAji:-zreNistasyA yaH puJjaH-nikarastasya nikuJja gahane haMseSu ziJjAnaM zabdaM kurvad yanmaJjIrahaMsakaM tasya yo ravastadvanmaJjulaM-madhuraM yathA bhavati tathA unnadatsu-kUjatsu satsu / kimbhUteSu haMseSu ? zaradabalAhakavat-zaradabhravadvalakSA-dhavalA ye pakSAH-pakSatayasteSAM yo vikSepaH-cAlanaM tena yaH pavana:-vAyustena tAlitAni-cAlitAni taruNAni-navAni tAmarasAni yaiste tathAvidheSu, tathA dIrghikANAM vApInAM avataMsA iva-zekharA iva vibhUSakatvApyete tathA teSu / ca-punaH sArasakule raupyaH-rUpyamayo yA ghargharyaH-kiGkiNikAH "ghR secane, [pA0 dhA0 938] auNAdika: tathA jhajharaH-vAdyavizeSasteSAM ya Arava:-zabdastadvat sarasaM-madhuraM yathA bhavati tathA keMkArayati-keMkAraM zabdavizeSaM kurvati sati / utprekSyate, cakravAkamithunasya rAtrau viyuktasya melaka:-saMyogastasmin maGgalamRdaGga iva-maGgalArthamaruja iva / yathA vadhUvarayoH saMyoge maGgalamRdaGgo vAdyate tathA viyuktacakravAkyoH saMyoge sArasasakhA eva maGgalamRdaGgA iti / tathA evaMvidhe maruti-vAyau prabhAtasuratazrameNa khinnA:-zrAntAH yAH sundaryastAsAM kucamaNDale praskhalati sati, atyunnatatvAt skhalanam / kimbhUte maruti ? avazyAya jalasya-himAmbhasaH zizirAH zIkarA:-kaNA vidyante yasmin sa tathA tasmin, tathA mandaM-zanairandolitA:-kampitA vinidrA:-vikasvarAH yA drumamaJjaryastAsAM rajaHkaNenaparAgalavena kaSAyitaH-surabhitastasmin, "kaSAyaH surabhau rse| rAgavastuni niryAse krodhAdiSu vilepane / varNe" [tR0 413-414] itynekaarthH| punaH kimbhUte ? tama eva sarpastena pUrvaM saMdaSTaM-bhakSitaM pazcAdujjIvitaM AgataprANaM yajjagat tasya nizvAsa ivAcaran yaH sa tathA tasmin / sarpadaSTo yadojjIvati tadA ni:zvAsAn muJcati, tatheda jagadapi tamo'hinA daSTojjIvitaM sanniHzvAsAn muJcatIva / tathA rAgavati-Arakte savitari-ravau gaganalakSmyAHnabhoramAyAH timirapaTalameva paTI-vAsastAM harati-apanayati sati / kimbhUte ravau ? manohAriNaH- ramyA ye hArItA:-zukAbhAH pakSiNastadvad haritA-nIlA hayA yasya sa tasmin / punaH kimbhUte ? karaiH-kiraNaiH parAmRSTaH-saMspRSTaH payodharaH-megho yena sa tasmin / anyo'pi For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 damayantI-kathA-campUH rAgavAn-AsaktaH kila priyAyAH paTImutsArya stanau spRzati / tathA purandaradikmukheprAcImukhe piJjarite sati-pItarakte jAte sati / utprekSyate, mRgamadena-kastUrikAdraveNa militaM-sampRktaM bahalaM-niviDaM yatkuGkuma-vAlhIkaM tasya yA maNDanamaJjaryastAbhiriva / prAcImukhaM ravikaraiH piJjaritaM na, kintu manye mRgamadayutakuGkumaraseneti / "pItaraktastu piJjaraH" iti vAkyAt, mRgamadamilitakuGkumena piJjaritatvaM cintyam / svapnamAha kila sakalasurAsuraziraHzekharIkRtacaraNakamalaH, kamalAdhivAsena brahmaNA nArAyaNena ca racitarucirastutiH, kRzAnurUpeNa lalATalocanena candramasA ca bhAsamAnaH, vikacaM karNe kuvalayaM5 kare kapAlaM ca kalayan, ahiMsATopaM manasA zirasA ca bibhrANaH, projjvalannayanArcizcitAbhasma ca samudvahan, adhikaGkAlena skandhena kandharArdhena ca virAjamAnaH, sAlasadRzaM bhujavanaM bhavAnI ca dadhAnaH, sarvadAnavavAraM trizUlaM mandAkinI ca dhArayan, devo darpitadanujendranidrAharo harazcandramaNDalAdavatIrya 'patri priyaMgamaJjari ! maJjarImimAM gRhANa / mA bhaiSIH / pratyuSasi maniyogAddamanako nAma mahAmunireSyati sa te'nugrahaM kariSyati' ityabhidhAya svazravaNazekharAntarAdadegmandamakarandasyandasundarAmodamAdyanmadhukararavaramaNIyAM pArijAtakamaJjarI12madAt / ___ kileti vArtAktau / darpitAnAM-dRptAnAM danujAnA-daityAnAM nidrAM haratIti darpitadanujendranidraharastadudvejakatvAt tathA vidho hara:-devaH zazimaNDalAt-candrabimbAduttIrya ityabhidhAya-uktvA zravaNazekharAntarAt-karNAvataMsAntarAlAt IdRzIM pArijAtakamaJjarIkalpavRkSamaJjarImadAt-dadau / itIti kim ? he putri priyaGgamaJjari ! imAM maJjarI gRhANaAdatsva, mA bhaiSI:-mA bhayaM vidhehi / pratyuSasi-prabhAte manniyogAt-madAdezAddamanako nAma mahAmunireSyati, sa te-tava anugraha-prasAdaM kariSyati / kimbhUtAM pArijAtakaJjarI ? amandeH-analpo yo makarandasyandaH-madhukSaraNaM tasmAt sundara:-ramyo ya AmodaHparimalastena mAdyantaH-dRpyanto ye madhukarAsteSAM raveNa-jhaGkAreNa ramaNIyAM-ramyAm / kimbhUto haraH ? sakalaiH-samastaiH suraiH asuraizca zirasi zekharIkRtaM-avataMsIkRtaM caraNakamalaM yasya sa taM, surAsurairyatpAdapadmaM namaskriyata ityarthaH / punaH kimbhUtaH ? brahmaNA nArAyaNena ca racitAkRtA rucirA-cArvI stutiryasya sa tathA vidhaH / kimbhUtena brahmaNA ? kamale adhivAsa: For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya uccAsaH 177 avasthAnaM yasya sa tena, padmAsanatvAt / kimbhUtena viSNunA ? kamalAyA:-zriyodhivAsa:Azrayastena, tatpatitvAt / tathA IdRzena lalATalocanena candramasA ya bhAsamAnaH-dIpyamAnaH / kimbhUtena lalATalocanena ? kRzAnurUpeNa-vahisvarUpeNa / kimbhUtena candreNa ? kRzena-kSAmeNa tatA anurUpeNa-anugatarUpeNa, avinaabhaavsmbddhmuurtinaa| kRzazcAsAvanurUpazceti samAsaH / tathA IdRzaM karNe kuvalayaM-nIlotpalaM, kare kapAlaM ca-naraziro'sthi kalayan-bibhrat / kIdRzaM kuvalayam ? vikacaM-savikAsaM, kapAlaM tu vigatAH kacA:-kezA asmAditi vikacam / tathA manasA ahiMsAyA:-dayAyA ATopaM-AvezaM bibhrANaH-dadhAnaH, zirasA camUrjA ahiM-sarvaM sATopaM-sasphaTa bibhrANaH / tathA IdRzaM nayanAciH-netrajvAlAM citAbhasma ca samudvahan-dhArayan / kimbhUtaM nayanAciH ? projjvalat-dIpyamAnaM, bhasma tu prakarSeNa ujjvalaMzvetam / tathA IdRzena skandhena-aMzena kandarArdhena ca-grIvArdhena virAjamAna:-zobhamAnaH / kimbhUtena skandhena ? adhigataM-prAptaM kaGkAlaM-zarIrAsthi arthAt khaTvAGgaM yena sa tathA tena, kandarArdhena tu kAlena-kRSNaM', sa kAlakUTatvAt, atra pakSe adhikamiti kriyAvizeSaNam / tathA IdRzaM bhujavanaM IdRzIM ca bhavAnI ca dadhAnaH-bibhrat / kIdRzaM bhujavanam ? sAlasadRzaMsAladrumatulyaM, prAMzutvAt / kimbhUtAM bhavAnIm ? sAlase-salIle manthare dRzau yasyAH sA tAm / tathA IdRzaM trizUlaM IdRzIM ca mandAkinI-gaGgAM dhArayan / kimbhUtaM trizUlam ? sarvAn dAnavAn vArayati yattattathAbhUtam / kimbhUtAM gaGgAm ? sarvadA-nityaM navA-avicchA yA vA:pAtho yasyA sA tAm / yadvA, sarvaM dadatItire sarvadA Anayanta iti AnavAH tathoktA vAro'syAH, etena kAmukatvena narmavacanAdAtmajalAnAM stutyatvoktiH / sApi 'prasAdo'yam' ityabhidhAya svapna eva praNAmaparyastamastakA stutimakarot / sA'pIti / sA'pi-priyaGgamaJjarI prasAdo'yamityabhidhAya svapna eva praNAmArthanamaskArArthaM paryastaM-nIcaiH kRtaM mastakaM yayA sA, tathAbhUtA satI stuti-varNanAmakarot / tAmevAha tubhyaM namo namallokazokasantApahAriNe / vyarthIkRtAndhakArAtidambhArambhAya zambhave // 1 // 1. kRSNena anU. | 2. dadAtIti anU. / For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH tubhyamiti / tubhyaM zambhave - haraye namaH / kimbhUtAya tubhyam ? namanto ye lokAsteSAM zokaM - zocanaM santApa:- - kRcchraM tau haratyavazyamiti namallokazokasantApahArI tasmai / tathA vyarthIkRtaH - viphalitaH andhakazcAsAvarAtizca andhakArAtistasya dambhArambha:- kapaTopakramo yena sa tasmai // 1 // 178 vibho ! vibhUtisaMpanna ! pannagendravibhUSaNa ! / namo namoghasaMkalpa' ! tubhyamabhyantarAtmane // 2 // vibho iti / he vibho ! he svAmin ! sarvavyApaka ! vA, tathA vizeSeNa bhUtyA - bhasmanA sampanna:-samRddhastasya sambodhane he vibhUtisampanna ! yadvA, he vibhUtyA - caturdazabhuvanAdhipatyalakSaNayA sampanna ! tathA he pannagendravibhUSaNa ! - vAsukimaNDana ! mogha:niHphala: saMkalpa:-dhyAnaM yasya sa moghasaMkalpaH pazcAnnaJ yogastasya sambodhane he namoghasaMkalpa !-dhyAtRmAnAbhilaSitArthapUrakatvena saphaladhyAna ! tubhyaM namaH / kimbhUtAya tubhyam ? abhyantarAtmane - paramAtmasvarUpAya // 2 // atrAntare taraNikomalakAntibhinna- bhAsvatsarojadaladIrghavilocanAyAH / tasyAH prabodhamakarodrajanIvirAma' - yAmAvasAnamRdumaGgalatUryanAdaH // 3 // atrAntare-asminnavasare asyA:- priyaGgumaJjaryAH rajanyA virAmasya-nivRtteryA yAma:turyapraharastasya avasAne - ante mRduH - madhuro maGgalatUryanAdaH prabodhaM - jAgaraNamakarot / kimbhUtAyA asyAH ? taraNe :- sUryasya abhinavoditatvAt komalA - mRdvI yA kAntistayA bhinnAni - vikasitAni bhAsvanti - dIpyamAnAni yAni sarojAni- padmAni teSAM yaddalaM - patraM tadvaddIrghe - Ayate vilocane yasyAH sA tasyAH // 3 // krameNa ca sicyamAnAyAmiva bahula 'kusumbhAmbhaH kumbhaiH kakubhi, prabhavati tArakocchedanAya sukumAre razmijAle, pUrvAcalasthalImadhirohati jagatprabodhaprArambhamaGgalakalazoM 'zumAlimaNDale, tANDavADambariNi puNDarIkakhaNDe, hiNDamAnAsu dIrghikAkamalamukhamaNDanamuNDamAlAsu 6 kAraNDavamaNDalISu, vizrAmyati zravaNapuTeSu hRdayAnandini bandivRdArakavRndavandanArambharave, raNayatsu vINAveNukoNAnvaiNikavaiNavikeSu, kaNThakuharapreGkholanAlaGkArakuzale tArataraM gAyati grAmarAgaM gAyanajane, jAte For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsaH 179 jarajjapAprasUnabhinnasphuTasphaTika kAntisamaprabhe prabhAtasamaye, sA samutthAya zuci bhUtvAvikacanavanalinagarbhamarghAJjalimavakIrya bhagavataH savituH stutimakarot / krameNa ceti / krameNa ca-paripATyA jarad-vizIrNaM yajjapAprasUna-japApuSpaM tena bhinnaH-pratiphalitatvAdAraktakAntiH sphuTa:-prakaTo nirmalo yaH sphaTikastasya yA kAntistayA samaprabhe-samAnakAntau prabhAtasamaye jAte sati sA-priyaGgamaJjarI samutthAya zucirbhUtvA-pavitrIM bhUya vikacAni-savikAsAni navAni-nUtanAni nalinAni garbhe-madhye yasya sa taM, arghAJjaliM' argha:-pUjAvidhistasmai yA aJjalistaM, avakIrya-vikSipya bhagavataH savituH stutimakarot / kramameva darzayati-kva sati ? prAcyAM kakubhi-dizi tArakANAM-uDUnAmucchedanAya-vinAzAya sukumAre-mRduni razmijAle prabhavati-samarthe jAte sti| pakSe, sukumAraH-zobhanakAtikeyaH sa hi tArakAsurocchedanAya prAbhavat / prAcyA kimbhUtAyAmiva ? utprekSyate, bahulAni-prabhUtAni yAni kumbhAmbhasi tairbhUtA ye kumbhAstaiH sicyamAnAyAmiva-plAvyamAnAyAmiva razmijAlena, pUrvadizo raktatvAdiyamutprekSA / tathA aMzumAlimaNDale-sUryabimbe pUrvAcalasthalI-udayAcalacUlAM adhirohati-AkrAmati sati / kimbhUte ? jagatprabodhasya-jagajjAgaraNasya yaH prArambhaH-upakramastasmin maGgalakalasamivare-maGgalArthakumbha iva / atha jagatprabhotsyate tadarthamidaM bhAnumaNDalaM na, kintu maGgalakalazo'yaM niramAyIti / tathA puNDarIkakhaNDe-zvetakamalavane tANDavaM-nRtyaM tasyeva ADambaro yasya tattasmin praphulle jAte satItyarthaH / tathA kAraNDavamaNDalISumarutapakSizreNiSu hiNDamAnAsu-bhramantISu satISu / atra vakSyamANavizeSaNAn3 yathA anupapattyA dIpikAkamaleSu ityadhyAhAryam / kimbhUtAsu ? dIghikANAM-vApInAM yAni kamalAni tAnyeva mukhAni teSAM maNDanAya-alaGkaraNAya muNDamAlA iva-zIrSazreNya iva yAstAstAsu / yathA zIrSeNa AnanaM zobhate tathA tAbhi: kamalAnIti / 'dIrghikAmaNDanamuNDamAlAsu' iti pAThe dIrghikANAM maNDanAya yA muNDamAlA:-kapizIrSANi tAsukAraNDavamaNDalISu hiNDamAnAsu satISu / tathA zravaNapuTeSu-zrotreSu bandivRndArakAHmAgadhamukhyAstasya yo vandanArambharavaH-stutyArambhazabdastasmin vizrAmyati sati, zravaNapuTaM prApte satItyarthaH / "vadi abhivAdanastutyoH" [pA0dhA0 11] / iti dhAtoryuTi pratyaye vandanamiti prayogaH / kimbhUte ? hRdayaM-mana AnandayatIti hRdayAnandI tasmin / tathA 1. saprabhe anU. / 2. maMgalArthakalasa iva anU. / 3. vakSyamANAn / vizeSaNAn nAsti anU. / 4. mAgadhamukhyAsteSAM yadvandaM-samUhastasya anU. / For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 damayantI-kathA-campU: vaiNikA:-vINAvAdina: vaiNavikA:-veNuvAdinastato dvandvasteSu vINAnAM veNUnAM ca ye koNA:azrAstAn raNayatsu-vAdayatsu satsu / tathA gAyanajane-gAyakaloke tAretyucyadhvaniHatizayena tAra-tAraMtaraM yathA bhavati tathA grAmarAgaM-paJcamasvaraM, yadvA SaDgamadhyamagAndhArAn grAmAn rAgaM ca-bharatoktaM SaDvidhaM zrIrAgAdikaM gAyati sati / kiMviziSTe gAyanajane ? kaNThakuhare-galanAle yat prekholanaM-gholanaM alaGkArAzca-mudritavivRtAnunAsikAdayasteSu kuzalaH-pravINastasmin / atha stutimevAhavAsarazrImahAvalliM pallavAkAradhAriNaH / jayanti prathamArambhasambhavA bhAsvadaMzavaH // 4 // vAsareti / prathamArambhe-sUryasya prathamodgame sambhavantIti prathamArambhasambhavAHabhinavotpannAH bhAsvadaMzavaH-sUryakarA jayanti / kimbhUtA ravikarAH ? vAsarazrIHdinalakSmIreva mahAvallistasyAH pallavAkAraM-kizalayAkAraM dhArayantIti vAsarazrImahAvallIpallavAkAradhAriNaH, manye dinazrIvalleramI pallavA iti raktatvasAdharmyAt / / 4 / / jayatyambhojinIkhaNDakhaNDitAlasyasaJcayam / kauGa kumaM pUrvadiggaNDamaNDanaM maNDalaM raveH // 5 // jytiiti| ravermaNDalaM-bimbaM jyti| kimbhUtam ? kuGkamena-ghusRNadraveNa raktaM, kuGkamasyedaM vA kaukuma pUrvadizaH-prAcyA: gaNDamaNDanamiva-kapolAlaGkAra iva / atra luptotprekSA / punaH kimbhUtam? ambhojinIkhaNDasya-padminIvanasya khaNDitaH-apAsta AlasyasaJcayaH-nidrAsambandho yena tattathAvidhaM, vikasvarIkRtAbjinIvanaM / kauGakumamiti "tena raktaMrAgAt" [pA0 sU0 4 / 2 / 1 / ] iti tRtIyAsamarthAd rAgavAcino raktamityarthe aN // 5 // rAjApi prathamaprabuddhapragItagItadhvani dhvastanidraH4, sAndravidrumaprabhAbhAsi saMdhyAvasare, vidhAya sAndhyaM vidhim, 5adhikRtena dharmakarmaNi tatkAlapuraHsareNa purodhasA saharSa tAmevAnveSTamantaHpuramAjagAma / rAjA'pi-bhIma: prathama-pUrvaM prabuddhA-gatanidrA ye pragItA:-prakRSTagItA-gAthakAsteSAM yo gItadhvaniH-1 rAgavadvAkyoccArastena dhvastA-gatA nidrA yasya sa tAdRzaH san sAndrA 1. gItidhvaniH anU. / For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsaH ghanA vidrumaprabhAvat pravAlacchavivad raktAbhAH - kAntiryasya sa tathAvidhe, sandhyAvasaresAyaMtanasamaye sandhyAyAM bhavaM sAndhyaM vidhi- anuSThAnaM sandhyAvandanAdikaM vidhAya kRtvA yatkarma - kAryaM tasmin adhikRtena adhikAriNA tatkAlaM yasmin samaye rAjA pravRttastatsamayameva purassaraH- agre pravRttastena purodhasA - purohitena saha tAmeva - priyaGgumaJjarI anveSTuM-draSTuM antaHpuramAjagAma / dRSTvA ca vismayamAnaH 1 sphuradaravindasundarAnanAM 'anugRhIteyamindumaulinA' ityavadhArayan, atiharSotkarSamantharagirA tAM babhASe / dRSTvA ca - avalokya vismayamAnaH - vismayaM prApnuvan sa bhImaH sphurad-vikasad yadaravindaM-padmaM tadvat sundaraM AnanaM yasyAH sA tathAvidhAM tAM - priyaGgumaJjarImiyaM priyA indumaulinA - hareNa anugRhItA, asyA upari hareNa prasAdaH kRta ityavadhArayan-manasi cintayan san atiharSotkarSeNa mantharA madhurA yA gIstayA babhASe uvAca / kimAha 181 mugdha re snigdhaniruddhazabdahasitasphArIbhavallocanaM, niryatkAnti kapolapAlipulakaspaSTIkRtAntardhRti / etatte karabhoru ! paGkajasadRgdRSTvA mukhaM me balAduccaiH kiJcidacintyacarcita 'camatkAraM mano hRSyati // 6 // mugdheti / vRttam / he karabhoru ! priye ! te tava etat paGkajasadRk- padmasamAnaM mukhaM dRSTvA me-mama manaH balAt - sahasA uccaiH - utkRSTaM kiJcidanirvAcyaM acintyaHkalpanAtItazcarcitaH-uktazcamatkAro yatra karmaNi IdRzaM yathAbhavati tathA hRSyati - hRSTaM bhavati / "carca jarca jharcaz uktau bhartye ca / " [ ] yadvA, manovizeSaNam / kimbhUtaM manaH ? acintyAdhigatacamatkAraM / kimbhUtaM mukham ? mugdhaM - ramyaM snigdhaM - dantajyotsnyA cakacakAyamAnaM niruddha:- nivRttaH zabdo yatra mAdRzaM yat hasitaM - hAsyaM tena sphArIbhavatIvikasatI locane yasmiMstattathAvidham / "mugdho mUDhe ramye" [2 / 249] ityanekArthaH / tathA niryatI-niHsarantI kAntiryatra IdRzyau ye kapolapAlI - prazastagaNDau tayorye pulakA:romAJcAstaiH spaSTIkRtA- prakaTIkRtA antaH - cittasya dhRtiH - sukhaM yena tatpulakitakapolena mukhena jJAyate / yadetasyAH santAnavaraprAptyA anta:sukhamutpannamiti / atra pAlizabdaH 1. tAdRzaM anU. / 2. prakaTitA anU. / For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 damayantI-kathA-campU: prazaMsArthaH / "dhRtiryogavizeSe syAddhAraNAdhairyayoH sukhe / santoSAdhvaryozcApi" [dvi0 178-179] itynekaarthH| maNibandhakaniSThayormadhyaM karabhastadvad Uru yasyAH sA, tata auG, tasyAH sambodhane rUpaM he karabhoru ! niryaditi iNaH zatRpratyayaH, iNo yaNaH [pA0 sU0 6 / 4 / 81] // 6 // tatkathaya' zaptAsi mamAjJayAre harSavRttAntam ityabhihitA sA smitasudhAnuviddhamugdhavINAM kvaNatkomalAlApena sarvamAditaH svapnadarzanamAcacakSe / ___ taditi / he priye ! yasmAttvaM zaptAsi-dIyamAnazapathAsi' "zapa upalambhane" [pA0 dhA0 1000] upalambhaH-zapathavizeSastathAhi viprAya zapate viprasya zarIraM spRzAmi iti zapathaM kurvANa ityarthaH iti prasAde / zaptAsIti dhAtusambandhe pratyayA iti * vartamAne ktaH sAdhuH, sarvatra tiGantavAcyo'rtho vizeSaH, subantavAcyo'rthastu vizeSaNamiti nyAsokteH / zapteti subantasyAsItyanena sambandhe bhUtArthatAparityAgena vartamAnArthatA bhavati* sAdhuH2 / tattasmAddhetormamAjJayA harSavRttAntaM kathayetyabhihitA sA priyaGguJjarI smitameva sudhA-pIyUSaM tathA'nuviddhaH-vyAptastathA mugdhaH-ramyastathA vINAkvaNat-vINAzabdavat komalA-mRduH pazcAt karmadhArayaH, IdRgvidho ya AlApastena Adita:-yadA zambhudhyAnAyamuktA'bhUt tatkAlAdArabhya sarvaM svapnadarzanaM-svapnAvalokanaM yAvat AcacakSe-kathayAmAsa / kSitipatistu tadAkarNya 'priye, mayApi sa bhagavAn / AtmAnuhAriNA' vinAyakena svAminA ca zaktimatA putreNAnugamyamAno, dagdhakAmaH pUritakAmazca, ekakapardaka Izvarazca, sasomazcAsomaH6, savibhavazcAvibhUtizca , pinAkIcApinAki, dRSTaH svapnAntare taruNArkamaNDalamadhyavartI praNatapriyaMkaraH zaMkaraH / tadeSa brAhmaNaH karot saMvAdinoranayoH svapnayorarthaparAmarza' ityabhidhAya avasthitaM puraH purohitamabhASayat / kSitipatistu-bhIma: tatpriyoktamAkarNya-zrutvA priyAM prati iti-amunA prakAreNa abhidhAya purovasthitaM-agre sthitaM purohitamabhASayat-avAdayat / yadetayoH-svapnayoH phalaM vadeti / itIti kim ? he priye ! mayA'pi svapnAntare-svapnamadhye taruNaM-navoditaM 1. dattazapathAsi anU. / ** cihAntargata pATho nAsti anU. / 2. bhUte laT sAdhuH anU. / For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsaH 183 yadarkamaNDalaM tasya madhye vartituM zIlamasyeti taruNArkamaNDalamadhyavartI, praNatAnAM - kAyavAGmanobhirnamrANAM priyaM karotIti praNatapriyaGkaro bhagavAn zaGkaro dRSTa: / tat-tasmAddhetoH eSa brAhmaNaH saMvadituM zIlaM yayaustau saMvAdinau, tayoH saMvAdinoH parasparasaMgatayoranayoH svapnayorarthaparAmarzaM-phalavicAraNAM karotu / kIdRzaH zambhuradarzItyAha - AtmAnaM anuhartuM - anukartuM zIlamasyeti AtmAnuhArI tena Atmapratimena zaktimatA - sAmarthyavatA vinAyakenaherambeNa zaktizastrabhRtA svAminA ca SaNmukhena anugamyamAna:- anutriyamANa: purataH zambhuH pazcAddherambasvAminau, zivo'pi vigatanAyaka:- sakalalokasvAmI zaktimAMzca-zivazaktyoravinAbhAvasambandhAt, ityAtmasAdRzyam / punaH kimbhUtaH / dagdhaH kAmaH - smaro yena sa dagdhakAmaH, tathA pUrito bhaktAnAM kAma- icchA yena saH / ca zabdo virodhadyotakaH / yo hi dagdhakAmaH sa pUritakAmaH kathaM syAt ? tathA ekaH - mukhyaH kaparda :- jaTAbandho yasya sa ekakapardaH, tathA IzvaraH - bhagavAn / virodhe tu ekaH saMkhyAM kaparda :- varAho yasya sa tathAvidho yo bhavati sa Izvara:-dhanavAn kathaM syAt ? tathA saha somena - indunA vartata iti sasoma:tathA saha umayA vartata iti somaH, na somaH asomaH - pArvatyA rahitaH / virodhe tu yaH somasahito bhavati sa somarahitaH kathaM syAt ? tathA vigato bhavo yebhyaste vibhavAHmuktAtmAna: tai: saha vartata iti savibhavaH, bhagavatsA yogyaM hi muktiriti vRddhAH, tathA vigatA bhUti: - bhasma yasya sa vibhUtiH, na vibhUtiravibhUtiH - bhasmasahita ityarthaH / virodhe tu yaH savibhavaH - sadhano bhavati sa viziSTA bhUtiH - lakSmIstayA rahitaH kathaM syAt ? tathA pinAkaM - dhanurasyAstIti pinAkI, tathA apIti - bhinnaM nAkI - svargI | yadi vA "capa sAntvane" [ ] capayanti sAntvayanti anunayanti avazyamiti cApina:- prasAdakA: nAkino yasya sa cApinAkI / virodhe tu yaH pinAkI bhavati sa pinAkarahitaH kathaM syAt ? atha phalaM kathayannAha so'pi 'deva, diSTyA vardhase / analpapuNyaprApyametattaruNendumaulerAlokanam, cirAda' vApsyati devI sakalarAjacakracUDAmaNikalpamazeSabhuvanabhrAntazubhrayaza: piNDaDiNDimamapatyam' ityanekadhA tayorAzaMsAMcakAra / so'pIti / so'pi - purohitastayo: - dampatyoriti anekadhAphalapUrvakaM AzaMsAMcakAra-kathayAmAsa / itIti kim ? he deva ! -rAjan ! diSTyA - Anandena vardhase, tathA etat taruNa:-nava indumaulau yasya sa tasya taruNendumaule:- zambhorAlokanaM darzanaM analpaiH For Personal & Private Use Only - Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 184 bahubhiH puNyaiH prApyaM-labhyam / tathA devI - rAjJI acirAt zIghraM apatyaM - santAnaM avaapsytilpsyte| kimbhUtamapatyam ? sakalarAjacakrasya - samastanRpamaNDalasya cUDAmaNikalpaMziromaNisadRzaM, sarvebhyopyuttamatvAt / tathA azeSabhuvane trilokyAM bhrAntaH-paryaTitaH zubhrayaza:piNDa eva-dhavalakIrttisamUha eva DiNDimaH - vAdyavizeSaH paTaho yasya tattathAvidhaM, trilokyAmapi prasaratkIrttItyarthaH / DimeH kin DimeH sautrAt DimaH pratyayo bhavati, DiNDimaH-vAdyavizeSaH ityuNAdau / evaMvidhe ca vyatikare ko'pi kAntakArtasvarasvarUpa 'mutphullapANDupuSpamAlayA meruzikharamiva pradakSiNAkSINalagnayA nakSatrarAjyA janitazobhaM jaTAbhAramudvahan, atibahalamalayajarasaracitavicitrapuNDrakamaNDanAmamarazailazilAmiva raGgatrisrotasaM lalATapaTTikAM kalayan, plavamAna ivojjRmbhapaGkajakiMjalkakapilakAyakAntikalloleSu, karuNArasapUrNavakSaHsthaladIrghikAyA ' mantastarantIM bAlakalahaMsapakSipaGktimiva sphArasphATikA' kSamAlikAM bibhrANaH, kuzakaupInavAsAH 6, karakalitakuzakANDakamaNDalumaNDalaiH, tarubhiriva vividhazAkhairvidhRtajaTAvalkalaizca, parvatairiva samekhalaiH sarudrAkSAkSamAlaizca nakSatrairiva samRgakRtrikAzleSaiH sajyeSThASADhaizca, sasammadairapi namadAkAramAkalayadbhiH akrIDairapi ca krIDaparaiH, romazairapi viprabAlakaiH munibhiH parivRtaH, sevitapurANapuruSo'pyajanArdanapriyaH, prapanna zaMkaro'pyanAzritabhavaH; prabuddho'pyabandIkRtajana:, zramaNo'pyajinaparigrahaH, grahagaNa iva navadhAtmako lokAnAm, dhanurdhara iva nAlIkasandhaH, haMsa iva nadAmbhasthAnakapriya : 11, pannaga iva nAkulInaH, sarasvatIsaMnivAsasya mukhamandirasya vandanamAlayeva prathamobhedabhAsinyA daMSTrIkAromarAjirekhayA zyAmalitottaroSThapRSThaH, kalikAlakalaGkazaGkA 12zaraNAgataistribhiH puNyayogairiva 13 susUtrIbhUya dehalagnaiH, tripuSkarasnAnAva saravilagnasarasavisakANDakuNDalairiva 14 bhaktyArAdhitatripuruSaracitarakSAsUkSmarekhAnukAribhiH sitayajJopavItatantubhirbhUSitadehaH, zamI vidrumAbhAdharazrayaH, prajApo viprajApazca sutapAH kutapazzlAdhI ca, vikalatra: sakalatrazca, yamAntAnusArI sakuzalazca vikacanavanalinazaGkayA - For Personal & Private Use Only , 1 , www.jalnelibrary.org Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 tRtIya uTvAsaH milanmugdha madhupamaNDaleneva rudrAkSavalayena virAjitavAmapANipallava:2, na smRtaH smarApasmAreNa, nAGgIkRtaH kRtaghnatayA, nAlokitaH kitavavRttena, nAkalitaH kalinA, na viruddho viruddhakriyAbhiH, atitejasviyA dvitIya iva parabrahmaNaH, tRtIya iva sUryAcandramasoH, caturtha iva gArhapatyAhavanIyadakSiNAgnInAm, paJcama iva dikpatInAm, SaSTha iva mahAbhUtAdhidevatAnAm, saptama iva mUrtartanAm, aSTama iva saptarSINAm, navama iva vasUnAm, dazama iva grahANAm, anavaratahRdayakamalakarNikAntaHsphurajjyotIrUpaparamabrahmakAntikalApeneva bahirnirgacchatAccham, bhasmAnulepena kanakagiririva vimala'candrAtapenApANDuritadehaH6, dIrghasarasabisakANDapANDunA pracaNDapavanenordhvamullAlitena jaTAjUTabandhanapaTaprAntapallavena ziraHpatadviyadgaGgAmbudhArAhAriNI harasya svAmibhaktyA kRtAnukaraNavratacaryAmiva kalayan10, komale mahasi taruNe11 vayasi vRddhe tapasi pRthuni yazasi guruNi zreyasi vartamAnaH, sadaH sadAcArANAm, AzrayaH zrutInAm, mahImahimnaH, prapA kRpArasasya, kSetraM kSamAGa kurANAm, pAtraM maitrIsudhAyAH, prAsAdaH prasAdasya, sindhuH sAdhutAyAH, taruNArkamaNDalamadhyAnmuniravAtarat / ___ evaMvidhe ca vyatikare-yasminnavasare purohitastayoragre phalaM kathayati tasminnevAvasare ko'pi munistaruNArkamaNDalamadhyAt avAtarat-avatatAra / kiM kurvan ? evaM vidhaM jaTAbhAramudvahan-bibhran / kimbhUtaM jaTAbhAram ? kAntaM-kadaM yatkArtasvaraM-svarNa tatsvarUpaMtadvarNaM / punaH kimbhUtam ? utphullAni-vikasvarANi yAni pANDupuSpANi-zvetakusumAni teSAM mAlayA janitA zobhA yasya sa tam / kimbhUtayA mAlayA ? pradakSiNena-pradakSiNAvRttyA akSINaM-avicyutaM yathA syAttathA lagnA-sambaddhA yA sA tayA / jaTAbhAraM kimiva ? utprekSyate, nakSatrarAjyA-nakSatrapaMktyA janitazobhaM meruzikharamiva-kanakAcalakUTamiva / kimbhUtayA nakSatrarAjyA ? pradakSiNaM-anukUlaM akSINaM lagnaM-jyotiSapraNItameSavRSAdirAzyudayo yasyAM sA tayA / kanakapiGgajaTAbhArasya meruzikharaM, puSpamAlAyAzca nakSatrarAjirupamAnam / tathA IdRzIM lalATapaTTikAM-alikaphalakaM kalayan-dhArayan / kimbhUtAm ? atibahalenaatiniviDena malayajarasena-zrIkhaNDadraveNa racitAni-kRtAni vicitrANi-AzcaryakArINi puNDUkamaNDanAni-tilakarUpAlaGkArAH yasyAM sA tAm / 1 utprekSyate, raMgattrisrotasaM 1. tasyAm anU. / For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 damayantI-kathA-campU: vilasadgaGgAM amarazailasya zilAmiva / lalATasya zilopamAnaM tilakAnAM ca gaGgopamAnaM / tathA ujjRmbhANi-vikasitAni yAni paGkajAni teSAM yAni kiJjalkAni-kesarANi tadvat kapilAH-piGgalA ye kAyakAntikallolAH-zarIracchavivIcayasteSu AplavamAna iva-snAnaM kurvanniva, tathA sphArA-vipulA yA sphaTikasya akSamAlikA-japamAlikA tAM bibhrANa:dadhat / utprekSyate, karuNArasena-kRpAkulena' pUrNaM-bhRtaM yadvakSaHsthalaM tadeva dIrghikA-vApI tasyA antastarantI-madhye unmajjantI bAlakalahaMsapakSiNAM paMktimiva-zreNimiva / kRpApUrNavakSaso vApI,2 sphaTikAkSamAlAyAzca3 bAlamarAlapaMktirupamAnam / tathA kuzazca-darbhaH kaupInavAsa:-kakSApaTastau vidyete yasya sa kuzakaupInavAsAH / kimbhUtaH? evaMvidhairmunibhiH parivRtaH-veSTitaH / kimbhUtairmunibhiH ? karAbhyAM-pANibhyAM kalitAni-dhRtAni kuzakANDAnidarbhastambAH kamaNDalumaNDalaM ca-kuNDikAsamUho yaiste tathAvidhaiH, tathA vividhAn5anekaprakArAH zAkhA:-vedAMzA: kaThabaDhacAdayo yeSAM te vividhazAkhAstai / "zAkhAH drumAMze vedAMze bhuje pakSAntare'ntike / " [2 / 27] ityanekArthaH / tathA jaTA-kezaracanA valkalaM ca-tarutvak te vidhRte yaiste / tathA taiH kairiva ? tarubhiriva / kimbhUtaistarubhiH ? vividhAH kAzcillaghvyaH kAzcidgurvyaH zAkhA yeSAM te tathA taiH / tathA jaTAmUlaM valkalaM ca tadeva te vidhRte yaiste tathA taiH / valkalaM ca tarUNAM sahajaM munInAM cAhAryam / tathA saha mekhalayAmaujyA vartanta iti samekhalAstaiH, tathA saha rudrAkSANAM akSamAlayA-japamAlayA vidyante ye te tathA taiH / kairiva ? parvatairiva / kimbhUtaistaiH ? saha mekhalayA-adrimadhyabhAgena vartanta iti mekhalAstaiH, tathA rudrAkSAH akSAzca-taruvizeSAsteSAM mAlA-paMktistayA saha vartanta iti sarudrAkSAkSamAlAstaiH / punaH kimbhUtaiH ? saha mRgakRtikAyAM-mRgatvacaH zleSaNa-saMyogena vidyante iti samRgakRtikAzleSAstaiH, mRgatvacaM paridadhAnaH / ca-punaH jyeSThA ASADhA:prazasyavratidaNDAstaiH saha vidyanta iti sa jyeSThASADhAstaiH / kairiva ? nakSatrairiva / kimbhUtaistaiH? mRgaH-mRgaziraH kRttikA azleSA tAbhiH sahitAni samRgakRttikAzleSANi taiH, tathA jyeSThA ASADhAzca nakSatre tAbhiH sahitAni sajyeSThASADhAni taiH / na sahata iti naJaH sahe: SAceti DhaH [saheH sADaH saH]SAcAsyAdezo bhavati / aSADhAnakSatraM, tatra bhavo daNDaH ASADhaH, bhavArthe saMjJayAmaNa [tatra bhavaH] tathA sasammadaiH-tRSNAkSayAt sAnandaH, tathA na madasya-garvasya AkAraM-stabdhatvarUpaM AkalayadbhiH-bibhradbhiH vinayaparairityarthaH / apiHvirodhe, sa ca tulyArthe vyAyeyaH / kathaM ye saha samyakmadena vartanta iti sasammadAH-sagarvA bhavanti, te madAkAraM kathaM na kalayanti / tathA krIDA-viSayAsaktiH na vidyate krIDA yeSAM 1. kRpAjalena / 2. vApyA anU. / 3. mAlikAyAzca / 4. punaH kiMbhUtaH anU. / 5. vidhAH anU. / 6. tathA nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya uvAsaH 187 te akrIDAstairbrahmacAribhiH, tathA ckrinnH-vissnnoriiddaa-stutisttpraiH| virodhe tu caH-pRthak, ye akrIDA bhavanti te krIDAparAH kathaM syuH? tathA romANi vidyante yeSAM te romazAH "astyarthe romapicchAbhyAM zelAviti zaH"[lomAdipAmAdipicchAdibhyaH zanelacaH[pA0 sU0 5 / 2 / 100] / tathA viprANAM bAlakai :-DimbhaiH / virodhe tu, ye saromANA bhavanti te kathaM vizeSeNa pragatakezA bhavanti ? punaH kimbhUtaH ? sevitAH purANapuruSA:-vRddhA yena saH, tathA na vidyate janAnAmardanaM-pIDA priyaM yasya sa, janAsantApaka ityarthaH / tathA prapannAnAMAzritAnAM zaM-sukhaM karotIti prapannazaGkaraH, tathA na AzritaH-aGgIkRto bhavaH-saMsAro yena saH / tathA prabuddhaH vidvAn, tathA na bandIkRta:-haThena gRhIto jano yena saH / tathA zramaNa:tapasvI, tathA ajinaM-mRgAditvak tasya parigraha:-svIkAro yasya sa ajinaparigrahaH / virodhe tu, sevitaH purANapuruSa:-viSNuryena IdRzo yo bhavati sa na vidyate janArdanaH priyo yasya sa, IdRgvidhaH kathaM syAt ? sa tu janArdana priya eva syAt / tathA prapannaH zaGkaraH-bhavo yena, IdRzo yo bhavati sa anAzritabhavaH-anaGgIkRtazaGkaraH kathaM syAt ? tathA yaH prabuddhaHsugato bhavati sa vandAH-vandakAH bauddhavratasthA na bandIkRto jano yena IdRzaH kathaM syAt ? kintu bandIkRtajana eva syAt / tathA yaH zramaNa:-kSapaNo bhavati sa kathaM na vidyate jinasya arhataH parigraho yasya IdRgvidhaH syAt ? kintu jinAGgIkatraiva bhavet / tathA lokAnAM vadhaH-hiMsA tena sahita AtmA yasyAsau vadhAtmakastathAvidho na, na lokahantetyarthaH / ka iva? grahagaNa iva-grahasamUha iv| sa ca kimbhUtaH ? navadhAtmaka:-navasaMkhyA svarUpa: AdityAdibhedAt / tathA alIkA-asatyA sandhA-pratijJA yasya saH alIkasandhastathAvidho na, satyapratijJa ityarthaH / ka iva ? dhanurdhara iva-dhanuSka iva / sa ca kimbhUtaH ? nAlIkasya-zarasya sandhAnaM yasya sa nAlIkasandhaH / tathA dambhavedino dAmbhA:-mAyikAsteSAM sthAnakaM-AzrayaH priyaM yasya sa, tathAvidho na, amAyisthAnasevItyarthaH / ka iva ? haMsa iv| sa ca kIhak ? nadasya ambha eva sthAnakaM tat priyaM yasyAsau tathA vidhaH / tathA akulIna:-anabhijAto na, ka iva ? pannaga iva / sa ca kIdRk ? nAku:-valmIkastatra lIna:-AzritaH / punaH kimbhUto muniH ? daMSTrikAyAH-dADhikAyA yaH romarAjistasyA yA rekhA-vistArastayA zyAmalitaM-mecakitaM uttaroSThapRSThaM-uparitanAdharoparibhAgo yasya sa / "rekhA syAdalpake chadmanyAbhogollekhayorapi / " [2 / 25] ityanekArthaH / kimbhUtayA daMSTrikA romarAjirekhayA ? prathamodbhavena-pUrvodgamena bhAsate'vazyamiti prathamodbhedabhAsinI tayA, tadAnImeva sA romarAjiniHsRtA'sti, tena bhRzaM bhAsate / utprekSyate, mukhameva mandiraM tasya zobhAyai vandanamAlayeva-toraNasrajeva / kimbhUtasya mukhasya ? sarasvatyAH-bhAratyAH sat 1. apitu anU. / 2. "saMkhya" anU. / For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 damayantI-kathA-campU: zobhano nivAsaH-avasthAnaM yasmistattasya / mukhasya mandiraM, romarAjezca toraNasragupamAnam / atra daMSTrikAzabdena kUrcameva gRhyate, anyathA zyAmalitottaroSThapRSThatvaM kathaM ghaTeta / punaH kimbhUtaH ? sitA:-zvetA ye yajJopavItatantavastairbhUSito deho yasya sa bhUSitadehaH / kimbhUtaiH ? bhaktyA ArAdhitaiH-sevitaiH tripuruSaiH-hariharabrahmabhiH racitA pratyekaM rakSArthaM yA sUkSmarekhAstA anukatuM zIlaM yeSAM te bhaktyArAdhitatripuruSaracitarakSAsUkSmarekhAnukAriNastaiH / manye, sevayA prasannIbhUtaiH hariharabrahmabhiH rakSArthametasya vakSasi tisraH sUkSmA rekhA vihitAH santIti / tripuruSairiti trayaH puruSA yatreti samudAyina eva samudAyAH' iti darzane bahuvacanaM vyatiriktasamudAyapakSastu nehAzrita iti / utprekSyate, susUtrIbhUya-parasparamavirodhaM vidhAya, pakSe susUtrarUpatAzritya dehalagnai:-munivapuH prAptaiH tribhiH puNyayogaiH kRtAdibhiriva / nanu kimarthamatra teSAmAgamanam ? ityAha-kalikAlasya-kaliyugasya yaH kalaGkaH-apavAdastasya yA zaGkA-bhayaM tasyAH zaraNArthamAgatAni taiH kRtayugAdIni trINyapItyacintayan mA'smAkaM kali-kAlApavAdo lagatu tatastadbhItyA manye upavItavyAjena munimAzritAni / anyo'pi bhItaHkasyacit prabhoH zaraNaM gacchatyeva / "kalaGkoGkApavAdayoH / kAloyasamale cApi / " [3 / 17-18 ityanekArthaH] / punarutprekSyate, tripuSkareSu-tripuSkarAkhyatIrthavizeSeSu snAnAvasare-abhiSekasamaye vilagnAni sarasAni-ArdrANi visakANDAnyeva-kamalanAlAnyeva kuNDalAni-valayAstairiva / manye, RSiNA triSu puSkareSu snAnaM vihitaM tatra pratyekamekaika visakANDavalayo lagnastatastrayo'mI teSAM trayANAM tIrthAnAM visakANDavalayA iti / "kuNDalaM valaye pAze tATaGke" [3 / 375] ityanekArthaH / tathA zamo asyAstIti zamIzAntaH, tathA vidrumaM-pravAlaM tadAbhau raktatvAt, tattulyau adharau-oSThau yasya sa vidrumaabhaadhrH| tathA prajAM pAtIti prajApaH kratukRdbhyo hi prajAtrANaM, tathA viprAn jApayati-japaM prApayati viprajApaH / bhadarzanAnvayatvAt / "japa hRduccAre [pA0 dhA0 398] / japaterNic" tathA suSTu tapaH-vratamasyeti sutapAH, tathA kau-bhuvi tapasA-lokottareNa dharmeNa zlAghanIya:-zIlaH kutapaH zlAghI / yadvA, ko tapasA zlAghA asyAstIti kutapaH zlAghI, "vrIhyAditvAdiniH" [ ] "tapazcAndrAyaNAdau syAddharme lokottare'pi ca / " [ ] iti vizvaH / yadA kutapo darbhastadA sutapA ityukto visargAbhAve'pi zrutyAvirodhapratItiH / tathA vikalatraH-vigatakalatraH / tathA sakalaM trAyate iti sakalatraH / tathA ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahAH yamAsteSAM antaM-pAraM anusartuzIlamasyeti yamAntAnusArI, tathA kuzAn-darbhAn lAnti-gRhNanti ye te kuzalA:-dakSAstaiH saha vartata iti sakuzalaH / cazabda:-sarvatravirodhe, tadyathA-yaH zamI nAmA tarurbhavati sa kathaM drumAbhAM dharatIti 1. samudAya anU. / 2. triSu anU. / For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsa: 189 drumAbhIdharaH, viH-naJarthe vidrumAbhAdharo na bhavet ? kintu drumAbhAmeva dharet / tathA yaH sutapA bhavet sa kathaM kutsitatapaH zlAghanIyAzIla: ? / tathA yo vigatakalatraH sa kathaM kalatrasahitaH syAt ? / tathA yo yamasya antakasya antaM - samIpaM anusaratyavazyaM sa kathaM saha kuzalena - kSemeNa vartata iti sakuzala : ? / punaH kimbhUtaH ? rudrAkSavalayena -rudrAkSajapamAlayA virAjito vAma: - savyaH pANipallavo yasya saH / utprekSyate, vikacaM - savikAsaM navanUtanaM yannalinaM tasya zaMkayA-bhrameNa milat- saMyujyamAnaM mugdhaM aprauDhaM yanmadhupamaNDalaM bhramaravRndaM teneva / manye, asau rudrAkSavalayo na bhavati kintu nalinopakaNThamAgatA madhupamaNDalIti / tathA smara eva apasmAra:- grahAvezastena na smRtaH, na smarAdhIna ityarthaH / tathA kRtaM hantIti kRtaghnastadbhAvastattA tayA nAGgIkRtaH, parakRtopacAravettetyarthaH / tathA kitavavRttena - kapaTAcAreNa na AlokitaH - nekSitaH, adambha ityarthaH / tathA kalinA - kalahena na AkalitaH-svIkRtaH, na klahapriya ityarthaH / tathA viruddhakriyAbhiH-asabhyakarmabhiH na viruddha:- vizeSeNa AkrAntaH, satkarmakartetyarthaH / tathA atitejasvitayA-atidIptimattayA paramabrahmaNaH-prakRSTA''tmano dvitIya iva, ekaM tu dIptimatparamabrahmA''sIdeva dvitIyaM tvayameva, atitejasvitvAt / tathA sUryAcandramaso: tRtIya iva, atrApyatitejasvitA hetuH / sUryAcandramasorityatra avAtasahoktasvarANAM dvandva [ devatA dvandve ca pA0 sU0 6 2 26 ] iti diirghH| tathA gArhapatyA havanIyA dakSiNAgnInAM caturtha iva, atrA'pi sa eva hetuH / tathA dikpatInAM-dikpAlAnAM indrayamavaruNakuberANAM paJcama iva prajApAlakatvAt / tathA mahAbhUtAnAM pRthivyAdInAM paJcAnAmadhiSThAtryo devatA - mahAbhUtAdhidevatAstAsAM SaSTha iva, asyA'pi mahAbhUtarakSakatvAt / tathA mUrttA:- sazarIrA ye RtavaH - vasantAdayasteSAM saptama iva, parArthaguNatvAt / tathA sapta ca te RSayazca- ' - " marIciratryaGgirasau pulastyaH pulahaH RtuH / vasiSThazca mahAtejAH saptamaH parikIrttitaH / " [ ] iti teSAM aSTama iva, jitendriytvaat| tathA ca vasUnAM anekArthavRttau 3 " dharo dhruvazca somazca ahazcaivAnilo nalaH / pratyUSazca prabhAsazca aSTau te vasavaH smRtAH / " [ ] ityevaM rUpANAmaSTasaMkhyadevavizeSANAM navama iva / tathA grahANAM - sUryAdInAM navAnAM dazama iva, bhAsvararUpatvAt / atitejasvitayeti vA sarvatra yojyam / punaH kimbhUtaH ? acchaM analaM yadbhasma tasya anulepena-aGgarAgeNa A - ISat pANDurita:- dhavalito deho yasya saH / utprezyate-bahinirgacchatA-bahirniHsaratA anavarataM - satataM hRdayameva kamalaM tasya yA karNikA-bIjakoza: tasyA anta:-madhye sphuraddIpyamAnaM - jyotIrUpaM yatparamabrahma - prakRSTajJAnaM tasya kAnti 1. paramopakAra0 anU. / 2. na nAsti anU. / 3. anekArthavRttau nAsti anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: kalApeneva-dIptisamUheneva / manye, aGgalagnamidaM bhasma na bhavati kintu bahirnirgatA hRdayAntargataparamabrahmakAntireveyamiti, zvetatvasAmyAt / utprekSyate, muniH vimalo yazcandrAtapaHcandrajyotsnA tena ApANDuritadehaH kanakagiririva - meruriva / munermeruH, bhasmanazcandrAtapa upamAnam / punaH kimbhUtaH ? utprekSyate, dIrghaM - AyataM sarasaM ArdraM yad bisakANDaMkamalatantustadvat pANDunA - dhavalena tathA pracaNDapavanena - vegavavAyunA Urdhva-uccairullAlitena - andolitena jaTAjUTasya - jaTAbandhasya yo bandhanArthaM paTastasya yaH prAntapallava:avasAnAJcalastena kRtvA zirasi patantI yA viyadgaGgA- amarasarittasyA yA ambudhArAjalasAtatyapAtastena hAriNaH - manoharasya harasya svAmibhaktyA - prabhusevayA kRtasya - svAmino vihitasya yadanukaraNaM - anuzIlanaM tadeva vratacaryA tAM kalayanniva - dhArayanniva / anyo'pi yo yadbhakto bhavet sa kila tadbhaktyA tadanukaraNavrataM anutiSThati tathA muninA'pi zambhu - bhaktatvAd tadbhaktyA tadanurUpaM vratamanuSThitamiti / jaTAjUTeti, snAnabhasmAdinA rUkSazA jaTAstAsAM jUTa:-bandhavizeSaH munerharaH veSTanapaTaprAntasya gaGgopamAnam / tathA komale - anugre mahasi-tejasi, tathA taruNe - vayasi yauvane, tathA vRddhe zreSThe tapasi lokottare dharme, tathA pRthuni - vistIrNe yazasi tathA guruNi - mahati zreyasi - kalyANe vartamAna iti sarvatra yojyam / tathA sadAcArANAM sAdhukRtyAnAM sadaH sabhA, sadAcArAzrayatvAt / tathA zrutInAM - vedAnAM AzrayaH-AlayaH, tadadhyetRtvAt / tathA mahimna: - anubhAvasya mahIbhUH / tathA kRpArasasyakaruNArUpajalasya prapA-pAnIyazAlA / tathA kSamaiva aGkurA:-prarohAsteSAM kSetraM-kedAraH, yathA kSetramaGkarANAmAzrayastathA kSamAyA muniH / tathA maitrI eva sudhA-pIyUSaM tasyAM pAtraM-amatraM, yathA pAtre sudhAvatiSThate tathA'smin maitrIti / tathA prasAdasya - prasannatAyAH prAsAdaH - mandiraM, sarveSAmapyupari prasIdatItyarthaH / tathA sAdhutAyAH - saujanyasya sindhuH - samudraH / 190 1 rAjA tu dUrata eva tamAyAntamavalokya' vismayavisphAritavilocano 3 harSavaza 'viniH saradbahalapulako ttambhitottarIyavAsa: sasaMbhramamAsanAdutthAya kiyantyapi padAnyabhimukhaM sametya kSititalamilanmaulimaNDalaH praNAmamakarot / rAjA tu-bhImo dUrata eva- viprakRSTata eva taM munimAyAntaM avalokya - dRSTA vismayenaAzcaryeNa visphArite - vikAsite vilocane yena saH / tathA harSavazena - AnandollAsena viniHsaranta:-romakUpebhyo nirgacchanto yo bahalA : - niviDA ye pulakA:-romAJcAstai 1. yo nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsaH 191 ruttaMbhitaM uccairjAtaM uttarIyavAsa:-vaikakSapaTo yasya sa tathAvidhaH san sasambhramaM-sAdaraM yathA syAttathA AsanAt-viSTarAdutthAya kiyantyapi padAni-pAdanyAsAn abhimukhaM-sammukhaM sametyaAgatya kSititale-bhUpIThe milan maulimaNDalaM-mastakaM yasya sa IdRgvidhaH praNAmamakarot / munirapi sadAruNAntayApi saumyayA dRzA vidrumaprabhAbhinnayA sudhAsindhutaraGgamAlayeva plAvayannAziSamavAdIt / munirapi praNAmAnantaraM AziSamavAdIt / kiM kurvan ? sadA aruNa:-rakto antaHprAnto yasyAH sA tayA saumyayA -ramyayA dRzA AplAvayan-prakSAlayan / dRzA kayeva ? utprekSyate, vidrumaprabhayA-pravAlakAntyA bhinnayA-churitayA sudhAsindhoH-kSIrAbdhestaraGgANAM mAlayA iva-paMktyeva raktAntanetratvaM zubhalakSaNaM / apiH-virodhe / tatpakSe, sa iti munivizeSaNaM, yA dAruNAntA-raudraprAntA bhavati sA saumyA kathaM syAt ? dRzaH sudhAtaraGgopamAnaM, raktaprAntasya pravAlopamAnam / nanu sAsyadevatA ityadhikRtya somAdyaNiti vidhAnAt kathamiha saumyayA ? ityucyate somadevatA hi tRptiheturataH sundare'pi vastubhi tRptihetutvAdupacArAt saumyamityutyate / tathA cAmarasiMhaH-"saumyaM sundare somadaivate" [nAnArthavarbha 160] iti / "dhAroSNaM tu payo'mRtam" [martya0 19] iti zeSokteH / tathA "peyUSo'bhinavaM payaH" [3 / 69] ityabhidhAnacintAmaNivAkye "peyUSamapi pIyUSaM" [martya0 28] iti zIloJchoktezca tatparyAyasya sudheti padasyA'pi tyoriv| kSIrArthatA zrIcaNDapAlena vyAkRtA ityavasIyate / itarathA sudhAsindhoriti zabdasya kSIrAbdhiparyAyatA durghaTeti dhyeyam / AziSamevAha sindUraspRhayA spRzanti kariNAM kumbhasthamAdhoraNAH, bhillI pallavazaGkayA' vicinute sAndradrumadroNiSu / kAntAH kukumakAGkSayA karatale mRdvanti lagnaM ca ya ttattejaH prathamodbhavaM bhramakaraM sauraM ciraM pAtu vaH // 7 // sindUreti / tatprathamodbhavaM-prathamata eva sambhUtaM saura-bhAskaraM tejo vaH-yuSmAn ciraMcirakAlaM pAtu-rakSatu / kimbhUtam ? bhramakaraM-bhrAntijanakaM / tamevAha-AdhoraNA:-hastipakAH kariNAM-dantinAM kumbhasthaM yattejaH sindUrAya-nAgajAya yA spRhA-vAJchA tayA spRzanti 1. saumyayA nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 damayantI-kathA-campU: AmRzanti, tejasaH sindUrabhramAt sparzanam / tathA bhillI-zabarI sAndrA-niviDA yA drumadroNaya:-taruzreNayastAsu pallavAnAM-kizalayAnAM yA zaGkA-bhramastayA yattejo vicinuteAdatte, tejasa: pallavA amI iti bhramAduccayanam / "droNirikArAntaH zreNyAmapi" [ ] ityanekArthavRttau / tathA kAntA:-kAminyaH karatale-pANitale lagnaM yattejaH kuGkamakAMkSayA-vAlhIka iva vAJchayA mRdvanti-mradayanti, iti navaravitejaso bhramotpAdakatvam / / 7 / / dattAzIzca? praNAmaparyastakarNapUrapallavaparAmRSTapAdapadmapAMzuravanipAlena svayamAdareNopanItamuccakAJcanAsanamadhyatiSThat / evaM dattA AzIryena IdRzo munizca avanipAlena-bhImena svayaM-AtmanA AdareNa upanItaM-dattaM upaDhaukitaM uccaM kAJcanAsanaM-haimAsanaM adhyatiSThat-AzritavAn / kimbhUto muniH ? praNAmena-nRpatinamaskAreNa paryastaH-patito yaH karNapUraH-karNAvataMsaH sa eva pallava:-vAsaH prAntastena parAmRSTaH-apanItaH pAdapadmayoH pAMzuH-dhUliyasya sa tathAvidhaH / yadvA, karNapUrapallava:-avataMsakisalayaM iti vyAkhyeyam / etena nRpaterapyarcyatvaM munerAveditam / atha narapatidatte prAptasaundaryaniryan, maNimahasi sa tasminnAsane sanniviSTaH / rucirarucisumeroH saMgataH zRGgabhAge, kamalaja iva kAnti kAJciduccairbabhAra // 8 // atheti / atha-anantaraM narapattidatte-bhImopaDhaukite tasmin-Asane sanniviSTaH-sthitaH sa-muni kAJcidapUrvAM uccaiH-atizayena kAnti-zobhA babhAra-dadhe / kimbhUte Asane ? prApta saundaryaM yena tattathAvidhaM niryan-nissaran maNInAM maha:-tejo ysmaatt-ttthaavidhe| utprekSyate, rucirA-manojJA ruci:-kAntiryasyA'sau tathA vidho yaH sumerustasya zRGgabhIge-zikharAgre saGgataHsthitaH kamalaja iva-brahmeva / yathA brahmA meroH zikhare sthitaH kAJcicchobhA bibharti tadvA ayamapi / munebrahmaNa upamAna, siMhAsanasya ca sumerorupa-mAnam // 8 // dattvArghamarhaNIyAya tasmai so'pi mahIpatiH / svahastadhautayorbhaktyA vavande pAdayorjalam // 9 // 1-1. tathA'yamapi anU. / For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya uchAsaH 193 datveti / so'pi mahIpatiH-bhImaH tasmai-munaye arghaNIyAya-pUjyAya arghajalAkSatAdikaM pUjAvidhiM datvA bhaktyA svahastAbhyAM dhautau-kSAlitau yau tau svahastadhautau tayoH pAdayorjalaM vavande // 9 // kRtvAtithyakriyAM samyagvinayaM ca prakAzayan / tasyAgre bhUtalaM bheje nopaviSTaH sa viSTare // 10 // kRtveti / sa-rAjA samyak AtithyakriyAM-caraNakSAlanapuSpAdidAnarUpAM AvarjanAM kRtvA vinayaM ca-aJjaliyojanAdirUpaM prakAzayan san tasya-muneragre viSTare-siMhAsane nopaviSTaH kintu bhUtalaM bheje-zizrAya // 10 // lalATapaTTavinyastapANisaMpuTakuDmalaH / nIcairuvAca vAcaM ca caJcaddazanadIdhitiH // 11 // lalATeti / ca-punaH sa-rAjA nIcaiH-vinayapuraHsaraM vAcaM uvAca / kimbhUtaH ? lalATapaTTe-alikaphalake vinyastaM racitaM pANisampuTarUpaM kuDmalaM-mukulaM yena saH / punaH kimbhUtaH ? caJcantI-dIpyamAnA dazanAnAM-dantAnAM dIdhitiH-kAntiryasya saH // 11 // adya me subahoH kAlAcchlAghanIyamabhUdidam / tvatpAdapadmasaMsparzasaMpannAnugrahaM gRham // 12 // adyeti / he bhagavan ! adya subaho:-atibhUyiSTAt kAlAt me-mama idaM gRhaM zlAghanIyaM-zlAghyamabhUt / kimbhUtam ? tvatpAdapadmasya yaH saMsparzaH-samparkaH sa eva sampannaH-saJjAto anugrahaH-prasAdo yasya tattathAvidham / bhagavadbhiH svapadanyAsena mama gRhasyoparyanugrahaH kRta ityarthaH / // 12 // yataH samasta munimanujavRndavRndArakavandanIya pAdAravindAH,3 paramAnandaparispandabhAjaH pAMsUniva pArthivAn, tRNamiva straiNam, nidhanamiva dhanam / rogAniva bhogAn, rAjayakSmANamiva lakSmIm, AkalayantaH sakalasaMsArasukhavimukhAH kasya bhavAdRzA bhavanamavataranti / yataH-yasmAddhetoH IdRzAH-bhavAdRzAH kasya-puNyavato bhavanaM-gRhaM avataranti / kimbhUtAH bhavAdRzAH ? samastA ye munayaH-yatayastathA manujAnAM yat vRndaM-kadambakaM tathA For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: vRndArakA:-devAstato dvandvasteSAM vandanIyaM - namaskaraNIyaM pAdAravindaM yeSAM te tathAvidhAH / tathA paramAnandasya yaH parispandaH - ceSTA taM bhajanta iti paramAnandaparispandabhAjaH / punaH kiM kurvantaH ? pArthivAn-nRpAn pAMsUniva - dhUlIriva / tathA straiNaM - strINAM samUhaM tRNamiva / "strIpuMsAbhyAM naJ snatrau " [ ] bhavanAditi samUhe naJ / tathA dhanaM nidhanaM - maraNamiva / tathA bhogAn rogAniva / tathA lakSmIM zriyaM rAjayakSmANaM - rogarAjamiva AkalayantaHavadhArayantaH, niHspRhatvAt sakalaM ? yatsaMsArasukhaM vaiSayikaM saukhyaM tasmAd vimukhAHparAGmukhAH / 194 tadahamadyAnavadyasya bhagavannabhUvaM bhUmno yazorAzerbhAjanam, ArUDhaH padaM zlAghArham, bhAgato guNiSu gauravam, upalabdhavAndhanyatAm, saMpanna: puNyavatAmagraNIH, jAto janasya vandanIyaH / tut-tasmAdvetorhe bhagavan ! adya magRhAgamanena ahaM anavadyasya - amalasya bhUmna:pratyayArthA vivakSayA baho: - bahulasya yazorAzeH - kIrttizreNerbhAjanaM - pAtraM abhUvam / tathA a zlAghAIM-zlAghanIyaM padaM sthAnaM ArUDha: - AzritaH / tathA guNiSu - guNavatsu nareSu gauravaM - garimANaM AdhikyamAgataH - prAptaH / tathA svasya dhanyatAM - puNyavattAM upalabdhavAn prAptavAn / tathA puNyavatAM puNyAtmanAM agraNIH- mukhyaH sampanno jAtaH / tathA janasya - lokasya vandanIyaH - stavanIyo jAtaH / taditthamanekaprakAropakAriNAM kiM bravImi kiGkaro'smIti paunaruktayaM sarveSAM svAminAm / kenArthitvamityanucitAdaro niHspRhANAm / idaM me sarvasvamAtmIkriyatAmiti svalpopacAraH, svAdhInASTaguNaizvaryANAM bhavatAm / tathApi praNayena bhaktyA ca mukharitaH kiMcidvijJApayAmi / tat-tasmAditthaM-pUrvoktena anekaprakAreNa yazaH prApakatvAdirUpeNa upakartuM zIlaM yeSAM te anekaprakAropakAriNasteSAM bhagavatAM kiM bravImi / athAnuktiprakAramevAha-bhavatAM kiGkaro'smItyuktau paunaruktyaM - punaruktatA / yataH kimbhUtAnAM bhavatAm ? sarveSAM svAminaHprabhavasteSAM sarvasvAmitve siddhe mama kiGkaratvaM siddhameva / sarvapakSAntarbhUtatvAt mama tataH kiMkaro'smItyuccAre paunaruktyam / tathA bhavatAM kena vastunA arthitvaM- yAcakatA kasya vastuno'rtho vidyata ityuktau na ucitaH - yogya: AdaraH anucitAdaraH / yataH kimbhUtAnAM 1. ataeva sakalaM anU / bhAvapratyayA anU. / * For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsaH 195 bhavatAm ? niHspRhANAM nirAkAMkSANAm / niHspRhANAM bhavatAM puraH kasyArtho vidyata iti vAkyamanucittam / tathA bhavadbhiH idaM me sarvasvaM sarvadhanaM gajAzvakozAdi AtmIkriyatAmAtmasAdvidhIyatAM iti svalpa upacAraH svalpopacAra: - stokA pUjeti / yataH kimbhUtAnAM bhavatAm ? svAdhInaM-svavazaM aSTasaMkhyaguNAnAmaNimAdInAM aizvaryaM yeSAM te tathA teSAM yeSAM hi aSTaguNaizvaryaM bhavati teSAM rAjyapradAnaM kiyanmAtramiti ? tathApi praNayena - premNA bhaktyA ca mukharita:-vAcAlo jAtaH san kiJcit - alpaM vijJapayAmi - kathayAmi / tadevAha idaM rAjyamiyaM lakSmIrime dArA ime gRhAH / ete vayaM vidheyA vaH kathyatAM yadihepsitam // 13 // idamiti / idaM rAjyaM, iyaM lakSmIH, ima pratyakSA dArAH - avarodhajanAH, ime gRhA:prAsAdAH, ete bhagavatAM puraH sthitAH vayaM vidheyA vinayasthAM sma he bhagavan ! kathyatAM iha rAjyAdau yat vaH - yuSmAkaM abhIpsitaM - vAJchitam / etena rAjJo mahAzayatvaM dyotitam / dArazabdo bhUmyeva prayoktavyaH / kvacid ekavacanamapi dRzyate, yathA- "dharmma prajAsampanne dAre nAnyaM kurvIta " [ ] iti / gRhazabdastu punnapuMsakaH // 13 // munirapyavanIzasya vinayamabhinandya snigdhamugdhasmita' sudhAdhavalitAdharapallavamabravIt'- 'ucitametadbhavAdRzAM vaktu kartuM vA / rAjJA evamukte sati munirapi avanIzasya - bhImasya vinayaM -AsanadAnAdikamabhinandya-sAdhuH sAdhuste vinaya iti saMstUya snigdhaM dantajyotsnayA - cakacakAyamAnaM mugdhaM ramyaM yat smitaM-ISadvAsyaM tadeva sudhA - pIyUSaM, tathA dhavalitaH - pANDuritaH adharapallavo yatra karmaNi, evaM yathAsyAttathA abravIt - sahAsyamuvAca ityarthaH / atha yaduvAca tadevA''ha - he rAjan / etad bhavAdRzaM mahAzayAnAM idaM rAjyamityAdirUpaM vAkyaM vaktumucitaM - yogyaM tathA etadAsanapradAnAdirUpamAtithyaM ca kartuM vidhAtuM ucitam / yataH upakartuM priyaM vaktuM kartuM snehamakRtrimam / sajjanAnAM svabhAvo'yaM kenenduH zizirIkRtaH // 14 // upakartumiti / sajjanAnAM - sAdhUnAmayaM svabhAva :- prakRtiH / ka: svabhAva: ? ityAha For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 damayantI-kathA-campU: upakartuM-upakAraM vidhAtuM, tathA priyaM-madhuraM vaktuM, tathA akRmimaM-anaupacArikaM sneha-prema kartuM pravartanta iti kriyA sarvatrA'dhyAhAryA / kathamavagamyate ayaM sajjanAnAM svabhAvaH ? ityAha-induH-candraH kena zizirIkRta:-zItalavihitaH ?? kintu svabhAvAdeva zizira ityarthaH / yathendoH svabhAvata eva zaityaM tathaiSAM sajjanAnAmupakaraNAdikaraNaM svabhAva eveti // 14 // api ca yathA cittaM tathA vaco yathA vAcastathA kriyA / citte vAtri kriyAyAM ca sAdhUnAmekarUpatA // 15 // api ceti / punaridameva darzayati yatheti / sAdhUnAM yathA cittaM saralaM tathA vaco'pi saralAH, yathA vAcaH saralAstathA kriyAH-ceSTAH api RjavaH, tatazcitte vAci kriyAyAM ca sAdhUnAM-satAM ekruuptaatulyruuptaa| avyabhicAritvaM vAci kriyAyAM ceti / jAtyA ekatve'pi bahutvamavaseyaM niSpanno vrIhirityAdivat // 15 // api ca vivekaH saha saMpattyA vinayo vidyayA saha / prabhutvaM praznayopetaM cihnametanmahAtmanAm // 16 // api ca-puna: viveka iti / etanmahAtmanAM-mahatAM cihna-lakSaNaM / tadevAha-sampattyA-sampadA saha vivekaH-sAdhvasAdhuparijJAnaM / kSudrANAM hi sampadi viveko nazyati, mahAtmanAM ca samRddhAvapi viveko na gacchati / tathA vidyayA-zAstraparijJAnena saha vinaya:-mahatAM pUjanam / anyeSAM hi vidyAyAM-satyAM vinayo yAti, mahatAM ca tasyAM satyAmapi vinayavidhAnam / tathA prabhutvaMaizvaryaM prazrayaH-praNayastena upetaM-sahitaM / anyeSAM hi prabhutve jAte laghubhiH saha pUrvakRtapraNayopayAti, mahatAM ca tasmin sampanne'pi na praNayApakarSo jAyate / / 16 // tadetatsarvamasti dIrghAyuSi tvyi| zrUyatAmidAnI prastutam / 1. zItalo anU. / For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya uchAsa: 197 ____ anavaratasurAsuracakracUDAmaNIkRtacaraNarajasazcandracUDAmaNerdevasyAdezenAgatA vayam / avApsyasi sakalajalanidhi jalakallolamAlAlaMkArabhAjo bhuvobharturucitamatimAnyaM dhanyamasAmAnyaM kanyAratnam iti / tadetat-pUrvoktaM sajjanalakSaNaM sarvaM dIrghAyuSi-ciraJjIvati tvayi asti / atha muniryanniyogAdAgAdyaduvAca, tadAha zrUyatAmiti / he rAjan ! idAnIM-prastutaM yadarthamatra mayAyAtaM tatsvarUpaM zrUyatAmvayaM candracUDAmaNerdevasya-zambhorAdezena-AjJayA AgatAH smaH / / kimbhUtasya devasya ? anavarataM-satataM surAsurANAM cakreNa-samUhena cUDAmaNIkRtaMziromaNIkRtaM caraNarajo yasya sa tasya, yatpAdau surAsurairapi namyate ityarthaH / tathA bhuvobhartuH- bhUpaterucitaM-yogyaM atimAnyaM-bhava'rgauravAha~ dhanyaM-puNyavat asAmAnyaMananyasadRzaM kanyAratna-prakRSTaputrI avApsyasi / kimbhUtAyA bhuvaH ? sakalA:-catvAro ye jalanidhayaH-abdhayasteSAM yA jalakallolamAlA-vArivIcipaMktiH saivAlaGkAraM-maNDanaM bhajatIti sakalajalakallolamAlAlaGkArabhAk tasyAH, samudraparyantabhUnAthasyetyarthaH / evamuktavati tasmistapasvini putrArthinI kanyAlAbhaM vipriyaM manyamAnA priyaMgumaJjarI jaranmaJjIraravajarjaravilakSAkSarayA girA kurvANeva krodhaparispandaM nindAstutidharmeNa narmalIlA kalahamakarot / tasmin-damanake tapasvini ityevaM-uktaprakAreNa uktavati-kathitavati sati putrAthinI-putrAbhilASukA priyaGgamaJjarI kanyAlAbhaM vipriyaM-anabhISTaM manyamAnA-jAnAnA satI nindA ca-tadguNagrahaNaM stutizca-tasya varNanA tayordharmaH-svabhAvastena ekatrapakSe nindA, dvitIyapakSe tu stutirityevaM rUpeNa vAgvilAsena narmalIlayA-parihAsavilAsena kalaho narmalIlAkalahastaM akarot-cakAra / "dharmo yamopamApuNyasvabhAvAcAradhanvasu / satsaGkehatyahiMsAdau nyAyopaniSadorapi / " [2 / 330] itynekaarthH| kiM kurvANA ? utprekSyate, jarajjarjarIbhavad yanmaJjIrahaMsakaM tasya yo ravaH ziJjitaM tadvajjarjarANi, vilakSANi ca vIkSApannAni akSarANi-varNA yasyAM sA tathA girA-vANyA krodhasya parispandaM-ceSTAM kurvANeva / manye krodhAnuviddhA vadatIti / 1. sakalajalanidhi: jalakallola0 anU. / For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 atha munernindAstutI nayazobhAjana, kRtakuTIkakuzAstragrAhinnavedanodgAraM kRtavAnasi kvApi / sarvadAnAdeyeSu pratikUlavartiSu jaleSu ratiM kurvANaH pAThInahiMsako dhIvara ivopalakSyase / kuraGgeSu prItiM badhnAsi / kadambaiH 2 kurabakairbahukadalIkaiH palAzaprAyaiH kujanmabhiH saha saMvasasi / damayantI - kathA - campUH kimanyad brUmo vayam / yasya te sadAcAraviruddhaH puSpavatkAntArAga eva priyaH / tadalamanena tApasahitena kanyAvarapradAnena 5 iti / nayeti / yazaso bhAjanaM - pAtraM yazobhAjanaM, pazcAnnayogastasya sambodhane he na yazobhAjana !-ayazasvin ! tathA kRtAni - kRtrimANi na tu vedavat apauruSeyANi, tathA kutsitaTIkAni'-evaM vidhAni kuzAstrANi gRhNAtItyevaMzIlaH kRtakuTIkakuzAstragrAhI tasya sambuddhau he kRtakuTIkakuzAstragrAhin ! yato he avedavedapATharahita ! kvApi - vidvatpariSadi nodgAraM-uccAraM kRtavAnasi - vaktumapi na vetsItyarthaH / tathA sarvadA - nityaM anAdeyeSuazraddheyeSu sarvalokAgrAhyavAkyeSu vA pratikUlavartiSu sadAcAraparAGmukheSu jaDeSu - mUrkheSu ratirAgaM kurvANaH-2vidadhan / " ratiH smarastriyAM rAge rate " [2 / 194] ityanekArthaH / tathA pAThInAn-matsyAn hinastIti pAThInahiMsako dhIvara iva - kaivartta iva upalakSyase-avabudhyase / dhIvaro'pi kila kUlaM- kacchaM prati vartamAneSu nAdeyeSu - nadIsambandhiSu jaleSu - payassu ratiM kurute, pAThInAhAratvAt / tathA kutsito raGgaH - vAsanA yeSAM teSu viSayeSu prItiM prema budhnAsi prItimAn / tathA kadambaiH kumAtRkaiH kutsitA ambAH kadambAH tAzca duzceSTitaiH kurvanti AcakSate vA iti nAmakAritAMtAdaci siddham / bahuvrIhau tu ko: kanna bhavati / tathA kutsito ravo yeSAM te kuravakAstai:, tathA kutsitaM alIkaM kadalIkaM ko: kat bahu-bahulaM kadalIkaM yeSAM te bahukadalIkAstai:, tathA palaM- pizitamaznanti ye te palAzAH-rAkSasAsteSAM prAyai:-sadRzaiH, tathA kutsitaM janma yeSAM te evaMvidhaiH saha saMvasasi - vAsaM vidhatse / kimanyatsvarUpaM vayaM brUmaH, etadupAlambhavacanam / yadyasmAt te - tava puSpavatISurajasvalAsu kAntAsu rAga:- Asaktireva priyaH - iSTaH / kimbhUtastAsu rAgaH ? sadAcAreNasadvRttena saha viruddhaH sadAcAraviruddhaH - kuladharmAnucitaH / tat-tasmAdretorhe tApasa ! 1. kutsitaTIkAni - kuTIkAni anU. / 2. vidadhat anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 tRtIya ucchvAsaH tapasvin ! hi- sphuTaM te tava sambandhinA kanyAvarapradAnena alaM na paryAptaM neSTamapUryata iti yAvat / yato'haM putrArthinIti / athavA tApa:- santApastatsahitena kanyAvarapradAnena alam / iti nindApakSaH / stutipakSe tu - nayazca - nIti: zobhA ca - lakSmIH nayazobhe te janayasIti nayazobhAjanastasya sambodhane he nayazobhAjana ! yagRhamAgato'si tasya nayaM zobhAM ca janayasItyarthaH / tathA kRtA kau - pRthivyAM TIkA - gamanaM yena svargiNApyasmadanujighRkSayA iti zeSa:, tasya sambodhane he kRtakuTIka !, tathA kuza:-darbhaH sa eva astraM tad gRhNAsyavazyaM kuzAstragrAhI, etena adRzyazatrUNAmapi vighAtoktiH, tasya sambodhane he kuzAstragrAhin !, tathA vedanA-duHkhaM tadarthamudgAraH-uccArastaM yena vAkyoccAreNa parasya duHkhaM utpadyate, tathAvidhaM vAkyollApaM kvApi nA'karoH, etena priyamvadatvoktiH / tathA sarvadA - sarvakAlaM nAdeyeSu - nadIbhaveSu kUlaMkUlaM prati vartamAneSu jaleSu - vAriSu rAgaM- AsaktiM kurvANaH / tathA pAThI- pAThavAn, tathA na hiMsaka:-hiMsAzIlaH, tathA dhiyA - buddhyA vara eva avagamyase / atra iva shbdo'vdhaarnnaarthH| etena tIrthasthAsNurjJAnI dayAluzca / tathA kuraGgeSu-mRgeSu prItiM badhnAsi, prIta ityarthaH / tathA kadambaiH-kurabakairbahukadalIkai:- pracurarambhaiH palAzaprAyaiH - palAzabahulai : kau - pRthivyAM janma yeSAM iti kRtvA kujanmAna:- bhUruhastaiH saha saMvasasi / munayo hi mRganagapriyAH vanavAsitvAt he sadAcArazobhanakarman kiM aparaM brUmo vayam / yasya te tava vibhi:pakSibhiH ruddhaH-vyAptastathAvidhaH puSpavAn- kusumito yaH kAntArasya - vipinasya aga:-taruH sa eva priya: / he tApasa ! tat tasmAddhetoH hi: - nizcitaM tena anena kanyAvarapradAnena alaMpUryate, nAnyatprArthanIyamityarthaH / evamabhihitaH so'pi tAM babhASe / evaM-uktaprakAreNa nindAstutirUpeNa vAkyena priyaGgumaJjaryA abhihita:-uktaH so'pimunistAM-priyaGgumajjarIM prati nindAstutirUpeNaiva vAkyena bhASe / 'doSAkaramukhi, kiM mAmupAlabhase / prAyaH prANinAmIzaH zaMbhureva zubhAzubhaM karmAlocya tulAghAra iva tulitaM phalamupakalpayati / doSetyAdi / doSANAmAkaro mukhaM yasyAH sA tasyAH sambuddhau he doSAkaramukhi ! yena etAn munInapi dUSayasIti / pakSe, doSAkaraH - candrastadvanmukhaM yasyAH sA tasyAH sambodhane he doSAkaramukhi ! kiM mAmupAlabhase - upAlambhAn dadAsi tarjayasi / prAya: - bAhulyena prANinAmIzaH-svAmI zambhureva zubhAzubhaM karma Alocya eSAM zubhaM karma, eSAM azubhaM karma For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 damayantI-kathA-campU: ityevaM vicArya tulA-mAnakAryupakaraNavizeSastAM dhArayatIti tulAdhAraH-vaNijaH1 sa iva tulA ropitaM tulitaM-samIkRtaM phalaM-sukhaduHkhAdi upakalpayati-racayati / yathA tulAdhArastulAyAM mAnaM meyaM ca vastu ubhayato nikSipya tattulitaM phalaM deyA'deyAdirUpaM upakalpayati, tathA zambhurjanAnAM zubhamazubhaM ca vIkSya tadanatipAti samaM phalaM sukhaduHkhAdikaM vidhatte, stokasya zubhasya stokaM sukhaM, bhUyasaH zubhasya bhUyaH, evaM azubhasyApi / tathAhiM' yadyAvadyAdRzaM yena kRtaM karma zubhAzubham / tattAvattAdRzaM tasya phalamIzaH prayacchati // 17 // tathAhIti / etadeva darzayati yaditi / yena asumatA yaditi-yannAmakaM, yAvaditi-yAvatpramANaM yAdRzamitiyAdRk svarUpaM zubhAzubhaM karma kRtaM tasya prANinaH taditi-tannAmakaM tAvaditi-tAvatpramANaM tAdRzamiti-tAdRk svarUpaM phalaM sukhaduHkhAdikaM Iza:-zambhuH prayacchati-dadAti // 17 // athavA mattamAtaGgagAmini, yasyAstavApramANAlocanazrIH sA tvaM balisaMzrayAvalagnA kasya nAdhikSepaM janayasi / ___tadalamanenAlApAlasatprapaJcena / gato bhUyiSTho divasaH / samAsanno 'smAkamAhnikasamaya:2 / sIdatyeSA brhmprissd| / "gaganamaNDalamadhyamArohati bhagavAnazeSa"kalyANacintAmaNistaraNiH / aravindAruNavadanena naktaM samayamanupAlayantyamI munayaH / anumanyasva / yAmo vym'| athaveti / pakSAntare / ekaH pakSestu kiM mAmupAlabhasa ityevaM rUpa: / dvitIyastvayaMmatta:-kSIbo yo mAtaGgaH-zabarastadvad gacchati-ceSTate'vazyamiti mattamAtaGgagAminI tasyAH sambuddhau he mattamAtaGgagAmini !, yathA matto mAtaGgaH anucitaceSTaH, tathA tvamapi kSIbA yathA syAttathA vAditvAt, mlecchAbhigamastvanucitatvAttadAkhyeyaH / stutau tu-matto yo mAtaGgaHhastI tadvadgacchatItyevaMzIlA mattamAttaGgagAminI tasyAH sambodhane he mattamAttaGgagAmini !, 1. vANijaH anU. / For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 tRtIya ucchvAsaH tathA yasyAH-bhavatyAH AlocanazrIH-vivekasampat pramANA-pratyakSAdipramANAnupetA sA tvaM balina:-balavato rAjJaH saMzraye-Azraye avalagnA-avaSTabdhA satI kasya-pUjyasya adhikSepaMtiraskAraM na karoSi, sarvasyA'pi karoSyeva / stutau tu-yasyAstava locana zrIH apramANA bhRtyAdi pramANAtiriktA vartate / tathA valayaH-udaralekhAstAsAM saMzrayaH-Azrayo avalagnaMmadhyaM yasyA sA valivibhUSitamadhyA, evaMvidhA sA tvaM-zubhalakSaNA kasya AdhikSepaM AdheHpIDAyA apanodaM na nayasi-na karoSi / tat-tasmAddhetoH he priyaGgamajjari ! alaM-pUryatAm, anena AlApe-saMbhASe Alasyaabhavyasya satazca-bhavyasya prapaJcena-vistAreNa nindAstutirUpeNa vAkyena ityarthaH / prakRtaM prakriyata iti bhAvaH / uktayo hi sapratipakSA bhavantIti / Ala pratiSedhe, sato'pi prtissedhH| tathAhi "santaH saccaritodayavyasaninaH prAdurbhavayaMtraNAH, sarvatraiva janApavAdacakitA jIvanti duHkhaM sadA / avyutpannamatiH kRte na na satA naivAsatA vyAkulo, yuktAyuktavivekazUnyahRdayo dhanyo janaH prAkRtaH // " [ ] athavA AlApasya Alena-avasturUpeNa san yo'sau prapaJcastenAlaM nirarthakatvAt / yaduktam "yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat / " [ ] bhUyiSTha:-pracuro divaso gataH / asmAkaM munInAM AhnikaM-nityakriyA tasya samayaH-avasaraH samAsannaH-nikaTavartI / eSA brahmaNAM-dvijAnAM pariSat-sabhA sIdati-khidyate, bahukAlamavasthAnAt / tathA bhagavAn azeSakalyANAnAM-samastazubhAnAM pUraNe cintAmaNiriva yaH saH tathAvidhastaraNiH-sUryo gaganamaNDalasya yanmadhyaM tadArohati-Azrayati / nayazobhAjana ! pAThInahiMsaketyAdikasya munInAM pratipAdanAt dAruNaM-raudraM vadanaM yasyAH sA tasyA: sambodhane he dAruNavadane ! na araviM-naktaM samayaM, apitu saravi sandhyAsamayaM munayo'pyanupAlayanti sandhyopAsanAdinA prati jAgrati / naktamityanena sandhyA lakSyate / vayamapi munayaH, tato'smAkaM sandhyAsamaya ityabhiprAyaH / stutau tu aravindavat aruNaM-lohitaM vadanaM yasyAH sA tasyAH sambodhane he aravindanayane / naite munayaH sandhyAkAlaM anu-pazcAt pAlayanti, avazyavidheyatvAt tatkAlamevetyarthaH / tasmAt anumanyasva-anujAnIhi vayaM yAmaH / 1. apramANA anU. / 2. aravindAruNavadate anU. / For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 damayantI-kathA-campUH ityabhihitA' sA priyaMgumaJjarI 'maharSe samarSaNIyo'yamekastyakta-3 kulavadhU dharmo narmAparAdhaH / svIkriyantAmetAni vividhAnyu llasanmayUkhamaJjarIracitendracApacakrANyAbharaNAni / gRhyatAmidamindudyutidhavalamanalazaucaM cInAMzukapaTTa paridhAnayugalamiyaM ca kusumamAlikA' ityabhidhAyAsyAnyadapyatithisatkArocitamupaDhaukya prasAdanAya praNAmamakarot / iti abhihitA-uktA sA priyaGgajjarI iti abhidhAya asya-muneranyadapiuktavyatiriktamapi vastu atithisatkArocitaM-AtithyakriyAyogyaM upaDhaukya-upAdAya prasAdanAya-muni harSayituM praNAma-praNati akarot-cakre / itIti kim ? he maharSe !-mahAmune ! ayamekastyaktaH kulavadhvAH-kulakAntAyAH dharma-AcAro yatra IdRzo narmaNA-parihAsena yo aparAdhaH-maMtuH samarSaNIyaH-sahanIyaH / ayaM parihAsAparAdhaH kulastrINAmanucitaH, paraM bhagavadbhiH soDhavyaH / tathA etAni vividhAni-nAnAprakArANi AbharaNAni-alaGkArAH svIkriyantAM-aGgIkriyantAm / kimbhUtAni AbharaNAni ? ullasantI-vilasantI yA mayUkhamaJjarI-kiraNarAjistayA racitaM-vihitaM indracApacakra-surapatidhanurmaNDalaM yaistAni tathA taiH / AbharaNAnAM vividhavarNaratnamayatvAt tacchavirapyanekavidhA ata eva indracAparacanaM teSAm / tathA idaM cInAMzukapaTTasya-cInadezavAsovizeSasya paridhAnayugalaM-adhastanoparitanAcchAdanayugmaM gRhyatAm / kimbhUtam ? indudyutivat-candrakAntivadvavalaM, tathA analenavahninA zaucaM-pavitraM / "cIno dezaiNatantuSu / vrIhI vastre" [2 / 267] ityanekArthaH / capunaH iyaM-kusumamAlikA gRhyatAm / munistu 'gauramukhi'6, vRttamukto'yaM hAraH, doSAlayamaGgadam. jaghanyapadAzrayaM kAJcIdAma, sadApadAdhiSThAnaM nUpuram, alaMkAro bhavadvidhAnAmeva rAjate nAsmAkam / iyaM ca parimalavAhinI mAlA nibaddhamadhukarAlApA cInaM vAsazca tavaivocitam' ityanekadhA zliSTAlApalIlayAtivAhya kAzcitkAlakalAH karakalitakamaNDalumaNDalezvaramApRcchya tAM ca praNatAM priyaMgumaJjarI jaraThatamAlanIlamambaratalamudapatat / / munistu-damanakastAM-evaM vandantIM pratyAha-he gauramukhi !-aruNavadane ! "gauraH zvete'ruNe pIte vizuddhe candramasyapi / " [2 / 425] ityanekArthaH / ayaM hAraH vRttA:-vartulA muktAH-mauktikAni yasmin sa vRttamuktaH, pakSe zIlarahitaH / tathA idaM aGgadaM-keyUraM doSA For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsaH 203 bAhurAlayaH-Azrayo yasya tadoSAlayam / yadvizva:-"doSA rAtrau bhuje'pi ya" [SAntadvi0 7] / pakSe doSA:-avadyAni teSAmAlayo yattat doSAlayam / tathA idaM kAJcIdAma-mekhalA jaghane bhavaM jaghanyaM yatpadaM sthAnaM tadAzrayo yasya tat jaghanyapadAzrayaM, jaghanavibhUSakamityarthaH / pakSe, jaghanyaM-garhitaM yatpadaM tat Azrayo yasya tat, garhitasthAnAvasthitamityarthaH / tathA idaM nUpuraM sadA zazvat pAda:1- pAdAvadhiSThAnaM Azrayo yasya tat sadA padAdhiSThAnam / pakSe, satAmapyApadAM A-samantAt adhiSThAnaM-nagaraM / upasargAt "sunoti suvati syati stauti stobhati sthAse nayase dhasi ca saJjasvaJjAm" [ ] iti / adherupasargAt sthaH[adheruparistham pA0 sU0 6|2|88]ssy SaH / ApadAM-Adhezca sthAnamiti tu vAkye nirupasargatvAt SatvaM durlabhamiti / prakRteralaGkArasya varNanaM, gauNavRttyA dUSaNam / tasmAdevaM doSayukto'laGkAro bhavadvidhAnAM-yuSmAdRzAnAmeva rAjate-bhAti, nA'smAkaM yatInAm / yatayo hi cAritramaNDanAH / narmaNi tu alaM-atyarthaM kAraH- rAjagrAhyabhAgastvAdRzInAmeva rAjapatnInAM saMgacchate nAsmAkam / vanavRttInAM lokasyopakurma eva vayam / na kuto'pi kiJcitprati gRhNIma iti bhAvaH / "kAro balau vadhe yatne himAdrau nizcaye yatau / " [2 / 412] ityanekArthaH / baliH-rAjagrAhyo bhAg / 3 iyaM ca parimalaM-AmodaM vahatItyevaMzIlA parimalavAhinI sugandhiH, tathA nibaddhaH-saJjAto madhukarANAmAlApo yatra IdRzI sabhRGgAlApA mAlA-srak / cInaM vAsazca-aMzukaM tadaiva ucitaM-yuktaM, nA'smAkaM, yatparito malaM-pApaM vahati yA sA parimalavAhinI munInAM hi upAdIyamAnA mAlA pApakAriNI bhogAGgatvAt / tathA nibaddhamadhunA-samavetasurayA karAlA-raudrA evaMbhUtA asau sraka, apAcInaM-nikRSTaM vAsaH / iti anekadhA-anekaprakArayA zliSTAlApalIlayA-saGgazleSoktivilAsena kAzcit kAlakalA:-kiyataH ativAhya-nirgamya kare kalitaH-dhRtaH kamaNDaluH-kuNDikA yena IdRzo muniH jaraThaH-cirotpannatvAt paruSo yastamAlastApicchastadvannIlaM kRSNaM ambaratalaM-gaganaM udapatat-utpapAta / kiM kRtvA? maNDalezvaraM rAjAnaM-bhImaM ApRcchya ca-punastAM praNatAMnamrIbhUtAM priyaGgumajjarImApRcchya / viyati vizadavidyullolalIlAyamAne sphuradurupariveSAkArakAntau munIndre / atha gatavati tasminvismayottAnitAkSaH, kSitipatiravatasthe sthANusandhAM dadhAnaH // 18 // 1. pade anU. / 2. bhAga: anU. / 3. samayAMzAn ativAhya anU. / For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: viyatIti / atha - anantaraM tasmin varapradAtari munIndre damanake viyati nabhasi gatavati sati kSitipati: - bhImo vismayena - AzcaryeNa uttAnite - animIlamuccaiH kRte akSiNInetre yena sa tathAvidhaH san sthANoH - stambhasya sandhA - maryAdA tAM dadhAna:- bibhrat avatasthesthitaH / vismayena nizcalAkRtitvAnnRpasya sthANorupamAnam / niHkriyatvAt manye sthANurevAyamavasthita iti / " sandhA sthitipratijJayo: " [2 / 256] ityanekArthaH / kimbhUte munIndre ? vizadA - amalA yA vidyut-saudAmanI tadvat lolalIlAvAn' - capalavilAsavAn bhavan lolaM lIlAyamAno yaH sa vizadavidyullolalIlAyamAnastasmin yAdRk kSaNiko vidyutjhAtkAro dRzyate tAdRk atitejasvitvAnmunirapi kSaNaM yAvad dRzyate iti bhAvaH / lIlAyamAnetyatra lIlAzabdAt tadvati vartamAnAdAyi: / punaH kimbhUte ? sphurantI - dIpyamAnA urvI - pRthulA pariveSAkArA - paritaH parisarpiNI kAnti: - dehadIptiryasya sa tasmin // 18 // 204 sthitvA ca tatkathAvasthayA 3 kAzcitkAlakalAH kalApikulotkaNThAkAriNi raNati navajaladhararavaramaNIye madhyAhnagambhIrabherIsakhe' zaGkhayugalake 6, vizati bisakANDakavalanamapahAya tIvrataratapanatApa" tAmyattanuni navanalinIchadacchAyAmaNDalamupavanadIrghikAvataMse haMsakule, 'kumudakuvalayAmbhojapatrapuJjapaJjarAntaramanusarati parihRtoSNamadhuni, mukulitapakSapuTe SaTcaraNacakravAle, caTulAgrimakhura'zikharollikhitabhUmaNDaleSu1deg khaNDitakharva 11dUrvAnAla12 nIlaghuraghurAyamANaghoNAkoNeSu vimucyamAneSu pipAsAturaturaMgameSu, gharmavighUrNiteSu 13 sasUtkArakaravimuktasIkarAsAravarSaNA 14rdvitAGgaNeSu majjanAya sajjiteSu sevAgatarAjakuJjareSu, krIDAgirisaritamavatAryamANeSu lIlAmRgamithuneSu payobhiH pUryamANAsu paJjarapakSi15payaHpAnapAtrISu, udyAnAraghaTTataTIM TIkamAnAsu, koyaSTimayUramaNDalISu, krIDAsaraH saratsu saMgItazramakhinnakinnareSu 16 kUpakUlakulAyakoNakUNiteSvAtapAtaGkAkulakalaviGkeSu, bhavanavanavApIpulinapAlipAMsupaTalamuttaptamapahAya zItala 17 zaivalAvaliM zrayati taralitana, kreMkArayati 18 krauJcacakoracakravAkacakre 19, krIDApraropitaprAGgaNaprAntataruzikharamadhye madhyAhnabalipiNDAya piNDite kreMkArayati kAkavayasAM karNakaTu , , 1. alolalIlAvAn lolalIlAvAn anU. / For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsaH 205 kuTumbake, vakavalayavalakSAnkSipati dikSu dIprAndIptidaNDAMzcaNDarociSi, visRjya20 parijanaM rAjA majjanabhavanAyodacalat / sthitveti / kAzcitkAlakalAH katicinsamayAMzAn tasya-muneryA kathAvAkyaprabandhastayA yA avasthA-avasthAnaM tayA sthitvA ca kAJcitsamayaM tatkathAbhirativAhya itIti sati parijanaM-paricchadaM visRjya sva-svamandiraM prati muktvA rAjA-bhImo majjanabhavanAya madhyAhnasnAnasamaye udacalat-pratasthe / kva sati ? bheryAH sakhA bherisakhaM madhyAhne gambhIraM-madhuraM bherIsakhaM-bherIsahitaM yacchaMkhayugalakaM-kambuyugmaM tasmin raNati-dhvanati sati / kimbhUte ? nava:-adRSTatvAt sajalo jaladharaH-meghastasya yo ravaH-gajitaM tadvad ramaNIyaM-zravaNasukhakAri yattattasmin / raNabherIsakhazaGkayugasya navamegharavAnukAritvAt / ataeva punaH kimbhUte ? kalApikulasya-mayUravRndasya utkaNThAM-raNaraNakaM karotItyevaMzIlaM kalApikulotkaNThAkAri tasmin / punaH kva sati ? haMsakule navanalinInAM-navakamalinInAM yAni cchadAni-patrANi teSAM yacchAyAmaNDalaM AtapAbhAvavRndaM tad vizati-pravizati sati / kiM kRtvA visakANDAnAM-kamalanAlAnAM kavalanaM-bhakSaNaM apahAya-tyaktvA / kimbhUte haMsakule ? tIvratara:-atyugro yastapanatApaH-sUryagharmastena tAmyantyaH-glAniM prApnuvatyastanavaH-zarIrANi yasya tattathAvidhe, ataeva chAyAzrayam / punaH kimbhUte ? upavanevanasamIpe yA dIrghikA:-vApyastAsAmavataMsa iva-zekhara iva vibhUSakatvAd yattattathAvidhe / tathA SaTcaraNacakravAle-madhukaravRnde kumudAni ca-zvetotpalAni kuvalayAni ca-nIlakamalAni ambhojAni ca-sAmAnyakamalAni teSAM yaH patrapujjaH-dalasamUhassa eva paJjaraM tasyAntaraMmadhyaM anusarati-gacchati sati / tathA parihRtaM-tyaktaM ravitApayogAduSNaM madhumakarando yena tattathAvidhe / tathA mukulitau-saMkocitau tApabhayAdeva pakSapuTau-pakSitidvayaM yena tattasmin / tathA pipAsAturA:-tRSArtA ye turaGgamAsteSu pAnIyapAnAya bandhanAdi vimucyamAneSu-choTyamAneSu satsu / kimbhUteSu pipAsAturaturaGgameSu ? caTulaiH-caJcalaiH agrimakhurazikharaiH-agrimazaphAgrairullikhitaM-vidAritaM bhUmaNDalaM yaiste tathA teSu / tathA khaNDitaM-vidAritaM akharva-dIrgha yad dUrvAnAlaM tadvannIla:-kRSNo ghuraghurAyamANaH-ghuraghuraravaM kurvan ghoNAkoNa:-nAsAgrabhAgo yeSAM te tathA teSu / "ghurat bhIbhArthazabdayoH idudupAntyAbhyAM kididutau ceti aH pratyayaH sarUpe ca dvairUpe bhavataH" [ ] ityuNAdivRttau / punaH keSu satsu ? sevAyainRpaparyupAstyai AgatA ye rAjakuJjarAsteSu majjanAya-snAnAya sajjiteSu-sAvadhAnIkRteSu stsu| kimbhUteSu rAjakuJjareSu ? gharmena-tApena ghUrNiteSu-ghUrNAyamAneSu "ghuNa ghUrNa bhramaNe" 1. kaMcit anU. For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 damayantI-kathA-campU: [pA0 dhA0 437-438] ghUrNanaM hi vyathA harSodrekAd bhavati / tathA sasUtkAro yaH karaH-zuNDA tenaiva muktA ye zIkarA:-jalakaNAsta. eva AsAra:-vegavadvarSastasya varSaNena ArdritaM-klinnaM aGgaNaM-rAjAjiraM yaiste tathA teSu / tathA lIlArthaM-krIDArthaM yAni mRgamithunAnihariNahariNIlakSaNaM dvandvAni teSu krIDAgireH-lIlArthaparvatasya' yA sarit-nadI tAM avatAryamANeSu-nIyamAneSu satsu / tathA paJjarapakSiNAM-paJjaraniruddhapatatriNAM payaHpAnapAtryaHjalapAnArthakuNDikAstAsu payobhi:-ambhobhiH pUryamANAsu-bhriyamANAsu satISu / tathA koyaSTayaH-jalakakubhA mayUrAzca-bahiNasteSAM maNDalISu-zreNiSu udyAnasya yA araghaTTataTIpAdAvarttatIraM tAM prati TIkamAnAsu-gacchantISu satISu / tathA saGgItazrameNa-gAnAyAsena khinnA:-zrAntA: ye kinnarAsteSu krIDAsaraH-krIDAsarasI prati saratsu-gacchatsu satsu / tathA AtapAt ya AtaGka:-bhayaM tena AkulA:-vyAkulA ye kalaviMkA:-caTakAsteSu kUpakUleSu andhutaTeSu ye kulAyA nIDAni teSAM koNeSu-azreSu kUNitAH-saMkucitAH teSu satsu / "kUNak saMkoce" [pA0 dhA0 1689] "AtaGko ruji zaGkAyAM santApe murajadhvanau / " [38] ityanekArthaH / tathA taralitaH-auSNyayogAt kampito yo nakra:-kumbhIrAkhyamatsyavizeSastasmin zItA-zizirA ye zaivalAvaliH-zaivAlapaMktistAM zrayati sati / nake iti jAtyekavacanam / kiM kRtvA ? uttaptaM-ugrakarakaraprasarAd uSNIbhUtaM bhavanasya-gRhasya vane vApyastAsAM pulinapAliSu-taTaprAnteSu pAMsupaTalaM-dhUlivRndaM apahAya-tyaktvA / tathA krauJcAzca-kruJcaH cakorAzca-viSasUcakAH cakravAkAzca-kAkAsteSAM cakre-vRnde keMkArayatikeMkAraM zabdavizeSaM kurvati sati / tathA kAkavayasAM-balibhukpakSiNAM kuTumbake-parivAre karNakaTu-zravaNaduHkhakAri yathA syAttathA kraMkArayati-krAM krAM iti zabdavizeSaM kurvati sati / kimbhUte kuTumbake ? krIDAyai-kelaye praropitA-uptA ye prAGgaNaprAnte taravaH-drumAsteSAM yat zikharamadhyaM-zAkhAgrAntarAlaM tasmin madhyAhna-madhyaMdine yo balipiNDa:-pUjArthamodanAdikavalastasmai piNDite-samavete sati / madhyAhne hi janailipiNDo dIyate devapUjAye, tatastadbhakSaNArthaM kAkAstaruzikharAgre milantIti / tathA caNDarociSi-ravau dIprAndIpanazIlAn dIptya eva daNDAstadAkRtitvAt sammilitaruci-prapaJcAstAn dikSu kSipatiprasArayati sati / kimbhUtAn dIptidaNDAn bakAnAM-bakoTAnAM yo valayaH-maNDalaM tadvad valakSAn-dhavalAn / dIprAniti "namikampismayajasakamihiMsidIpo raH" [pA0 sU0 3 / 2 / 167] iti dIpo rapratyayaH / 1. lIlAparvatasya anU / For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 tRtIya uccAsaH gatvA ca pRthvIvalayamiva payaHpUrNasamudradroNIkam, kedArodaramiva sakalazAlisthAnam, zrotriyadvija bhavanamiva sakaladhautapaTTam, atiramaNIyaM majjanabhavanamavatAritAbharaNaH snAnapIThe niSasAda / / IdRzaM majjanabhavanaM-snAnagRhaM gatvA ca avatAritAni aGgebhyo'panItAni AbharaNAni yena sa IdRgvidhaH sa-rAjA snAnapIThe niSasAda-niSaNNaH / kimbhUtaM gRham ? payasA pUrNA samudrA-aGkitA droNIjalapAtrI kuNDikA yatra tat payaHpUrNasamudradroNIkaM / snAnIyajalAdiSu mudrA dIyata iti rAjadharmaH / kamiva ? pRthvIvalayamiva-bhUmaNDalamiva tam / kimbhUtaH ? payobhiH pUrNaH samudraH-abdhidroNI ca yatra tam / "naghRtaH" [pA0 sU0 5 / 4 / 153] iti bahuvrIhau kap / droNI dezavizeSaH, yadvizvaH-"droNI syAnnIvRdantare" [NAnta dvi0, 8] / punaH kimbhUtam ? kalazA:-kumbhAsteSAmAliH-paMktistayA saha-yuktAni sthAnAni-pradezA yatra tat / kimiva ? kedArodaramiva-kSetramadhyamiva / tat kimbhUtam ? sakalazAlInAMkalamaprabhRtInAM sthAnaM-padam / punaH kimbhUtam ? saha kaladhautasya-hemnaH paTTena-Asanena vartata iti sakaladhautapaDheM / kimiva ? zrotriyadvijanmanAM-chAndasabrAhmaNAnAM bhavanamivagRhamiva / tat kimbhUtam ? sakalA:-sarve dhautA:-kSAlitAH paTTA:-AsanAni yatra tat / punaH kimbhUtam ? atiramaNIyaM-manoharam / AsannasthitazcAsyAvasarapAThakaH2 papATha // yadA ca rAjA tatra niSasAda tadaiva asya-rAjJaH AsannasthitaH-nikaTapradezasthazca avasarapAThaka:-mAgadha: papATha-uvAca / 'vara rajanIkarakAnte ! citrAbharaNe ! nizAnabhaHsadRze / tava nRpa ! majjanabhavane savitAnAbhAti paramazrIH // 19 // vareti / he vara !-pradhAna ! he nRpa ! tava majjanabhavane-snAnasadane savitAnAsollocA paramazrIH-utkRSTalakSmI ti-dyotate / atha nRpasambodhanAni-rajanIkarasyacandrasyeva kAntirasyeti rajanIkarakAntistasya sambodhane he rajanIkarakAnte !-candradyute ! tathA raNe-yuddhe citraH-vyAghrastadvad AbhA-zobhA yasya sa citrAbhastasya sambodhane he raNe citrAbha ! yathA vyAghraH zUrastathA tvamapi zUra ityrthH| tathA nizAnaiH-tejasvibhiH babhastIti nizAnabhAstasya sambodhane he nizAnabha !-subhaTaramya !, athavA nizAnaM-nirmalaM yathA bhavati tathA babhAsti-zobhate / iti, rbhasali dyutauravaidikaH [pA0 dhA0 1000] / tathA sadRzaH For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 damayantI-kathA-campU: i:-kAmo'syeti kRtvA he sadRze !-kandarpapratima ! athavA he nRpa ! tava majjanabhavane savitA-ravirnA bhAti paraM kevalaM azrI:-niSprabha evetyuktilezaH / yataH kimbhUte majjanabhavane ? nizAyAM yannamastasya sadRze-pradyotanAnudyote heturayam / tathA citrANi-adbhutAni AbharaNAni yatra tattathAvidhe / citraM khe tilake'dbhute / Alekhe kabure" [2 / 430] ityanekArthaH / nabhaHpakSe, citraiva AbharaNaM yasya tattathA tasmin / punaH kimbhUte ? varA-zreSThA rajanI-haridrA tAM kurvanti-saMskurvantIti rajanIkarA:gandhakArakAstaiH kAntaM-kamanIyaM tasmin / nabhaHpakSe tu, varaH-dIptimAn sUryAbhAvAd yo rajanIkaraH-zazI tena kAnte-manojJe // 19 // anantaramuttuGgakanakakumbhazobhAspardhikucamaNDalArdhabaddhauttarIyAMzukaparikarAH, sasmara smitavikArakAriNyaH, darzitasasItkArAGgamalana vinyAsAH, kAzcitsamudravelA' iva samakarotkSiptAmalakAH, kAzcittaruNatarumaJjarIparAjaya iva bhRGgArabharabhugnadehAH, kAzcidanyAyakAriNya iva sabhAjanoddhalanakarAH, kAzcinmalayAcalabhUmaya ivotkRSTagandhadhAritailAH, kAzciddevalokavasataya iva cAmaradhAriNyaH, kAzcitpuraMdarapuraMdhrikA iva savibhramakaGkatikopAntenAkezaprasAdanamAracantyaH, kAzcidvindhyATavya iva darzitavividhapAdapAlikAH, kAzcidrAghavasenA iva kRtaprahastamalanAH, kAzcidvacAkaraNavRttaya iva bAhulatAM saMvAhayantyaH, majjananiyuktAH kAminyo rAjAnaM snapayAmAsuH / anantaramiti / anantaraM-snAnapIThaniSadanAt pazcAt uttuGgau-unnatau yau kanakakumbhausuvarNakalasau tayoH zobhAM-zriyaM sparddhate-saMhyaSyata ityevaMzIle ye kucamaNDale-payodharau tayora. baddhaH uttarIyAMzukena-uparivastreNa parikaraH-paryastikAbhiH stAH, jaghane paTIveSTiM kRtvetyarthaH / majjane-snAne niyuktAH-adhikRtAH kAminyaH rAjAnaM-bhImaM snapayAmAsuHmajjayantisma asnapayan / "parikaraH paryaGkaparivArayoH" [4 / 274] ityanekArthaH / kimbhUtAH kAminyaH ? sasmaraH-samanmatho yaH smitavikAraH-hAsyavikriyA taM kurvantItyevaMzIlAH sasmarasmitavikArakAriNyaH / tathA darzitaH-prakaTitaH sasItkAra:-sItkArasambaddhaH aGgamalanasya zarIramardanasya vinyAsaH-racanA yAbhistAH / tAsAM madhye kAzcitkAminyaH samena-aviSameNa kareNa utkSiptAni-uddhRtAni AmalakAni yAbhistAH / 1. sadRzo anu. / For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 tRtIya uvAsaH IdRzyo vartanta iti kriyA sarvatra yojyAH / AmalakacUrNaM hi snAnIyam / kA iva ? samudravelA iva-abdhijalavRddhaya iva / kimbhUtAH ? makaraiH saha utkSiptaM amalaM kaM-jalaM yakAbhistAH / tathA kAzcit bhRGgArabharabhugnadehAH bhRGgAra:-kanakAlukA tasya yo bhara:bhArastena bhugnaH-kubjIbhUto deho yAsAM tAH / kA iva ? taruNAH-pratyagrAH yAstarumaJjaryastAsAM rAjaya iva / tAH kimbhUtAH bhRGgANAM bhAraH ?-AgamanaM tasmAda yo bharaHbhArastena bhugnaH-avanato deho yAsAM tAH / tathA kAzcit bhAjanaM-pAtraM tatrodbhUlanaMcUrNavizeSastena saha-yuktaH karaH-pANiryAsAM tAH, sacUrNapAtrapANaya ityarthaH / 'sabhAjanodvalana' pAThe tu udvalanaM-udvarttanaM / kA iva ? anyAyakAriNya iva-anItividhAyinya iva / kimbhUtAstA: ? avAcyavacanaiH sabhAjanasyodbhUlanaM-mAlinyaM kurvanti yAstAH / "udvalana" pAThetu sabhAjanAdudvalanaM-apasaraNaM kurvantIti / tathA kAzcit utkRSTAni adbhutAni uddhRtAniutkSiptAni gandhadhArINi-saurabhyayuktAni tailAni yakAbhistAH / kA iva ? malayAcalasya bhUmaya iva / kimbhUtAstAH ? utkRSTagandhA dhAritA-dhRtA etA-auSadhivizeSA yakAbhistAH / tathA kAzcit cAmaraM-prakIrNakaM dhArayantItyevaMzIlAzcAmaradhAriNyaH / kA iva ? devalokasya vasataya iva-gRhA iva / tAH kimbhUtAH ? caH-pRthak amarAn-devAn dhArayantIti amaradhAriNyaH / tathA kAzcit viziSTo bhramaH-calanaM tena saha-yuktA yA kaGkatikAkezamArjanI tasyAH upAntena-prAntena A-samantAt kezAnAM prasAdanaM-viralIkaraNaM AracayantyaH-kurvantyaH / kA Iva ? purandarasya-indrasya purandhrikA iva-striya iva / kimbhUtAstA: ? savibhramaM-savilAsaM kaM-mukhaM yatra evaM yathA bhavati tathA katikopAntekiyatkopavigame nAkezasya-divaspateH prasAdaM kurvantyaH / katIti purandhrivizeSaNaM vA / tatA kAzcitkAminyaH darzitA vividhA pAdapAli:- pAdamardanAvasaro yakAbhistAH / pAliM paryAyAvasaraH / yadajayaH-"pAliH karNalatAyAM syAt pradeze paMkticihnayoH / pRSTazmazrUstriyAmazrau paryAyAvasare krame / " [ ] kA iva? vindhyATavya iva / tA: kimbhUtAH ? darzitAH vividhAH pAdapAnAmAlayaH-paMktayo yakAbhistAH / tathA kAzcit kRtaM prakarSeNa hastamalanaM yakAbhistAH / kA iva ? rAghavasenA iva-rAmacamvA iva / tAH kimbhUtAH / kRtaH prahastasya-rAvaNapratihArasya malanaM-abhibhavo yakAbhistAH / tathA kAzcid bAhulatAM-bhujalatAM saMvAhayantyaH- prayatnena mardayantyaH / "vela vAhna prayatne" [ ] / kA iva? vyAkaraNavRttaya iva / tAH kimbhUtAH ? bAhulatAM-bAhulavaM, saMvAhayantyaHsamyakprApayantyaH / "vaha prApaNe, [pA0 dhA0 1004] sam pUrvakaH" / 1. iva zreNaya iva anU. / For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 kiM bahunA kimbahunA-kiM bahuktena-- - tAstAstaM snapayAmAsuraGganA: kumbhavAriNA / etya yAH syuH prasannena dyulokAtkuM bhavAriNA // 20 // tA iti / bhavasya-saMsArasya ari:- zatruH zivastena bhavAriNA prasannena hetunA dyulokA:svargalokAH kuM-pRthvImetya - Agatya yAH syuH - bhaveyuH / tAstAH- striyaH kumbhavAriNA - kalazodakena taM-rAjAnaM bhImaM snapayAmAsuH - snapitavatyaH / IzvareNa prasAdaM vidhAya svargAd yAdRzyaH surAGganA avatAritA bhavati tAdRzyaH surUpAstAstaM snapayAmAsurityarthaH // 20 // damayantI - kathA - campU: atha vimaladukUla prAntanirnIritAGgaH parihitasitavAsAH svalpamaGgalyabhUSaH / zucirucitavidhijJaH sa svayaM svasthacetA: 2 kuzakusumakaraH 3 sankarma dharmyaM cakAra // 21 // atheti / atha-snAnAnantaraM vimaladukUlaprAntena nirmalakSaumAJcalena nirnIritaMnirjalIkRtaM aGgaM yasya sa / tathA parihitaM samvItaM sitaM - dhavalaM vAsaH - dukUlaM yena saH / tathA svalpA:-stokAH maGgalyabhUSA: - rucirabhUSaNAni yasya sa tathAvidhaH / sa rAjA bhIma, kuza:-darbha: kusumAni ca - - puSpANi tAni nikare yasya sa tathAvidha, san svayaM-AtmanA dharmyaM-dharmAdanapetaM dharmasambandhikarmakriyAM mAdhyAhnikasandhyopAsanAdi cakAra-kRtavAn / yataH kimbhUtaH saH ? zuci- pavitraM rucitaM - abhISTaM vidhi- anuSThAnaM jAnAtIti zucirucitavidhi:, yo hi vidhijJo bhavati sa eva dharmyaM karma kuruta iti / yadvA, zuciH - zuddhaH ucitavidhijJazcayogyakRtyavit / puna: kimbhUtaH ? svasthaM - avyAkulaM ceto yasyA'sau svasthacetAH / "maMgalyo rucire svacche trAyamANe masUrake?" [3 / 530] ityanekArthaH / dharmyamiti "dharmapathyarthanyAyAdanapete" [pA0 sU0 4|4|12] iti yat / / 21 / / anantaramAvarttitAnekasvarNavallabho vallabho janasya bhojanasya samaye sa mayena nirmitayA tayA sadharmANaM dharmasutasabhayA sabhayAgatajanajanitArakSArambho'raM 5 bhojanasthAnavedI6 gatavAn / 1. masUrake bilve anU. / For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 tRtIya uvAsaH anantaraM-vastrAlaGkAraparidhAnaM madhyAhnasamayocitadharmyakarmAdi ca vidhAya pazcAt janasya-lokasya vallabha:-dayitaH sa-nRpo bhojanasamaye-bhojanAvasare bhojanasthAnasya yA vedI-saMskRtAbhUmistAM gatavAn-prAptavAn / kimbhUtaH saH ? AvarttitA-mUSAyAM tApitA ye aneke svarNasya vallA:-taulyamAnavizeSAH tadvad bhA-kAntiryasya saH / punaH kimbhUtaH? sabhayAH-satrAsAH AgatA ye janAstaccharaNaM prapannAsteSAM janitaH-kRto rakSArambhaHpAlanopakramo yena saH / punaH kimbhUtaH ? araM-atyarthaM janAnAM sthAnaM-avasthAnaM vettItyevaMzIlo janasthAnavedI lokasyocitAsanajJaH / kimbhUtAM bhojanasthAnavedIm ? mayenadaityavarddhakinA nirmitayA-kRtayA tayA-pratItayA dharmasutasabhayA-yudhiSThirasaMsadA sadharmANaMsadRzIm / ___ tasyAM ca bahuvistIrNasvarNabhojanapAtrapatrazaGkhazuktisanAthAyAmupaviSTasyAsya krameNa parikaramAbadhya gADhamADhaukanta svasya svasyAnuhAriNo'nnavizeSAnAdAya sUpakArAH sUpakArAGganAzca / tasyAM ca-bhojanasthAnavedyAM upaviSTasya-niSaNNasya asya-rAjJaH sUpakArA:audanikAH suSTha, upakArakAzca sUpakArAGganAzca tatstriyaH parikaramAnadhya-jaghane paTIveSTiM kRtvA krameNa-yathA samayocitabhojyAnayanaparipATyA gADhaM-bhRzaM svasya svasya anuhAriNa:anukAriNaH annavizeSAn AdAya ADhaukanta-prAptAH / yAdRk yAdRk svasya nAma tAdRk tAdRk abhidhAnaM annavizeSaM gRhItvopasthitA ityarthaH / kimbhUtAyAM tasyAm ? bahuvidhAnigurulaghutvabhedAt anekadhA vistIrNAni-pRthUni yAni svargasya-hemno bhojanArthapAtrANi patrANi ca-palAzAdInAM parNAni zaGkhAzca-kambupAtrANi zuktayazca-muktAsphoTapAtrANi taiH sanAthAsahitA tasyAm / atha te kathaM svasvanAmAnukAri bhojyamAnItavantaH ? ityAha - tathAhi - bhaktAstasya bhaktam, mudgA mudgAn, modakA modakAn, azokavartinyo'zokavartIH, samAMsA mAMsam, nAnAzAkAH zAkAni, vyaJjanA vyaJjanAni aparAstu kAzcidakSIrA api kSIram, aghA rikA api ghArikAH pariveSayAmAsuH / For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 damayantI-kathA-campU: so'pyadhIzo bhUbhujAM bhuJjAno bhojyam, lihallehyam, AsvAdayansvAdUn' cUSayaJcuSyANi, pibanyeyAni, AhAramakarot / tathA hIti / tadeva darzayati bhaktAH-prasAdakAstasya rAjJo bhaktaM-odanam / tathA mudaM gacchanti-prApnuvantIti mudgAH, mugAn-haritAn / tathA modayanti-harSa janayantIti modakAH, modakAn-laDDukAn / tathA na zoke vartate'bhIkSNamiti azokavartI-sadAhRSTaH sanIyako yeSAM yAsAM vA, azokavartinyaH-azokavartImaNDikAbhidhapakvAnna: vizeSAn / tathA samo aMsa:-skandho yAsAM tAH samAMsAH, mAMsaM-palalaM / tathA nAnA-anekaprakArA AzA-vAJchA yAsAM tAH nAnAzAkAH, "zeSAdvA" [pA0 sU0 5 / 4 / 154] iti kaH / zAkAni-tandulIyakAdIni / tathA vyaJjanA:-viziSTAJjanAH, vyaJjanAni-temanAni / tathA aparAstu kAzcit akSINi IrayantivibhrabhAt kampayanti yAstA akSIrAstathAvidhAH, kSIraM-dugdham / tathA kAzcit aghasyapApasya arikAH-zatrurUpAH, ghArikA: pariveSayAmAsuriti kriyA. sarvatra yojyA / api zabdo virodhe-yA akSIrA:-kSIrarahitAstAH kathaM kSIraM pariveSayanti / tathA yA aghArikA:ghArikArahitAstAH kathaM ghArikAH pariveSayantIti / tulyArthe virodhaH, pariveSaNaM bhojyasya bhojanotkSepaNam / so'pi bhUbhujAM-zeSarAjAnAM adhIza:-bhImaH bhojyAn bhaktAdIn bhuJjAnaH-khAdan, tathA leA-madhvAdi lihan, tathA svAdUn mRSTAn zarkarAdIn AsvAdayan, tathA cUSyANikamrAmrAdIni cUSayan, "cUSa pAne", [pA0 dhA0 673] tathA peyAni-pAtuM yogyAni drAkSApAnIyAdIni piban AhAraM-khAdanamakarot / anantaramAcamya candanenodvartitapANipallava: zIghramAghrAya dhRpa-dhUmam, Asye nikSipya kastUrikAkuGkamakarpUrakarburANi' kramukaphalazakalAni', AdAya ca vitrastamRgatarNa kapakarNa kamrANi zuktizuklAni tAmbUlIdalAni, tasmAtpradezAdaparamapakIrNa kusumahAri vistIrNAstIrNasvarNamayavaidUryaparyanta paryAGkamAptaiH saha vinodAsthAyikAsthAna degmagAt / anantaraM-bhojanakaraNAt pazcAt Acamya-AcamanaM gRhItvA zucIbhUya candanena udvartitau-AmRSTau pANipallavI yena saH, IdRgvidhaH san rAjA tasmAtpradezAt-bhojanasthAnAt aparaM-anyat AptaiH-yathAbhUtavAdibhiH sevakaiH saha vinodasya krIDAyA yA AsthAnikA For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsa: 213 1 AsthAnamaNDapaH saiva sthAnaM - padaM tat AgAt - Ayayau / kiM kRtvA ? zIghraM dhUpasya - gandha dravyayogavizeSasya dhUmamAghrAya - ziMghitvA, tathA Asye- vaktre kastUrikAkuGkumakarpUradravaiH karburANi - zabalAni kramukaphalAnAM yAni zakalAni - khaNDAni tAni nikSipya - nivezya / capunaH zuktivat zuklAni - dhavalAni tAmbUlIdalAni - ahivallIpatrANi AdAya gRhItvA / kimbhUtAni ? vitrasta: - bhayAkulo yo mRgatarNakaH - mRgazAvastasya yau karNau tadvat kamrANimanojJAni, trastasya hi mRgazAvasya karNau stabdhau bhavataH, tAmbUlIdalAnyapi tAdRzIti bhAvaH / kimbhUtaM vinodAsthAyikAsthAnam ? apakIrNAni - itastato parikSiptAni yAni kusumAni tairhAri ramyam / punaH kimbhUtam ? vistIrNaH - vizAla AstIrNaH - kSaumavAsasA AcchAditaH svarNamaya: haimo vaiDUryaM - vAsavAyajaM 1 paryante yasya sa pazcAt karmadhArayaH, IdRgvidhaH paryaGkaH-palyaGko aGke - utsaGgasthAnIye madhye bhAge yasya tat / tatra ca sakAmakAminIkamalakomalakarapuTapIDyamAnapAdapallavo nartayannATyaparipATIpaTUnnaTAn bhAvayannamRtazrutaH 1 kavivAcaH, vAcayaMzciraMtanakavikathA: 2, zRNvanvINApravINakiMnaramithunagItAni, aalokyNllocnotsvkraarenvilaasiniilaasyvilaasaan, vAdayanmRduvAdyavizeSAn, avadhArayanvAMzika vAdyamAnaveNunikvANAn ", kalagiraH pAThayanpaJjarazukAn, kAntAkucakumbhaNDalAvaSTambhalIlayAparAhnasamayamativAhitavAn / tatra ca - AsthAyikAsthAne sakAmAH - samanmathA yA kAminI tasyAH kamalavatkomalo-mRdU yo karapuTau - pANidvayaM tAbhyAM pIDyamAnau - samvAhyamAnau pAdapallavaucaraNayugmaM yasya sa, IdRgvidhaH sa rAjA evaM evaM kurvan kAntAyA yatkucakumbhamaNDalaM tasya yA avaSTambhalIlA AkramaNavilAsastayA aparAhnasamayaM - madhyAhnAdUrdhvaM yAmadvayaM ativAhitavAn-atikrAmitavAn / kiM kurvan ? nATyaparipATyAM - nRtyadarzanakrame ye paTavaHabhijJAstAn naTAn-narttakAn narttayan - tANDavayan / tathA amRtaM - pIyUSaM avanti-kSarata amRtazrutastAH kavivAcaH - kavigiro bhAvayantadabhiprAyaM gRhNan / atra bhUdhAturabhiprAyArthaH / yaduktam "sattAyAM maGgale vRddhau nivAse vyAptisampadoH / abhiprAye ca zaktau ca prAdurbhAve gatau ca bhUH // 1 // " [ ] tathA cirantanakavInAM-pUrvakavInAM yA: kathA- 2 gadyapadyamayI vAkprabandhAstA vAcayan- pAThayan / 1. vAlavAyajaM anU. / 2. gadyapadyamayA anU. / 3. vAkyaprabandhAH anU. / For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: tathA vINAyAM pravINAni-caturANi yAni kinnaramithunAni teSAM yAni gItAni tAni zRNvanAkarNa yan / tathA locanayorutsavakarAn-harSavidhAyino vilAsinInAM-strINAM ye lAsyavilAsA:-nRtyalIlAstAn Alokayan-vIkSamANaH / tathA mRdu-madhuraM yathA bhavati tathA vAdyavizeSAn-murajAdIn vAdayan / tathA vaMzavAdanaM zilpameSAmiti vAMzikAstairvAdyamAnA ye veNavaH-vaMzAsteSAM nikvANAn-zabdAn avadhArayan-manasA Akalayan / zilpaM-kauzalaM kriyAbhyAsapUrvako jJAnavizeSastasyeti Thak / tathA paJjarazukAn pAThayan / kimbhUtAn paJjarazukAn ? kalA-madhurA gI:-svano yeSAM te tAn / krameNa ca caSakAyamANavikacakamalamadhyamadhupAnamatta iva punarvAruNyAzayAbhibhUtabhAsi madAdiva lohitAyamAne nipatati' muktAMzu 'zumAlini, vanAntarataru ziraHzritAzAkhAzikhareSu3 galabahalakiJjalkapuJjapiJjarAsu maJjarISviva vilambamAnAsu dinakaradIdhitiSu, vistIrNazilAvakAzajaghanAyAmullasallohitAdharapallavAyAmastAcalavanarAjirekhAyAmupari patitamavalokya rAgiNamaharpatimIAroSabharAdiva jAte japApuSpanicayaruci5 pazcimAzAmukhe, mukharayati nabho nijanIDanilayanAkUta kUjitajara daNDajavraje, vrajati saraH saMdhyA vidhividhitsayA dvijanmajanamuninikAye, kAlAguru rasAGgarAga10 iva zyAmalayati gaganalakSmImabhisArikAbandhAvandhakAre, rAjJaH saMdhyAvasaramAveda11yankinnaramithunamidamagAyat / krameNa-nabholaGghanaparipATyA aMzumAlinI-sUrye patati-nIcairgacchati sati / kimbhUte aMzumAlini ? caSakaM-madyapAnapAtramivAcaraccaSakAyamANaM vikacaM-savikAsaM yatkamalaM-pA tasya madhye-antarAle yanmadhumakarandastasya pAnena matta iva punarvAruNyAzayA-pazcimadizA abhibhUtA-parAbhUtA vicchAyA jAtA bhAH-kAntiryasya sa tasmin / punaH kimbhUte? alohitaH-lohitobhavan lohitAyamAnastasmin / kasmAdiva ? madAdiva / "lohitAdiDAjbhyaH kyaS" [pA0 sU0 3 / 1 / 13] iti kyaS / punaH kimbhUte ? muktAH-tyaktA aMzava:kiraNA yena sa muktAMzukastasmin / anyo'pi madhupAnena-madyAsvAdanena mAdyati, punarvAruNyAzayA-madhuvAJchayA abhibhUtabhA:-niHprabhaH syAt, tathA madAt-kSIbatayA AraktaH san muktAMzuka:-nirvastro bhUmau patati / tathA dinakaradIdhitiSu-ravirazmiSu vanAntareSu ____ 1. zilpaM zilpaM anU. / / For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsaH 215 kAnanAntarAleSu ye taravasteSAM zirasi zritAni-avasthitAni yAni zAkhAzikharANizAkhAgrANi teSu vilambamAnAsu-kiJcitkAlakSepaM kurvANAsu satISu / tathA astAcalasyaastagireryA vanarAjirekhA-kAnanapaMktivistArastasyAM / "rekhA syAlpake chadmanyAbho gollekhayorapi / " [2 / 25] ityanekArthaH / uparipatitaM-upariSTAtprAptaM rAgiNaM aharmaNi-sUryaM avalokya-vIkSya IrSyA ca-parotkarSAsahanaM mAtsaryaM yadasAvasyAM vanarAjyAM rakta iti / roSazcabharturevopari kopaH, mAmabhuktvaiva mAM asajaditi rUpaH, bhayaM ca-mA kadAcinnAgacchadapi tato dvandvaikavadbhAve IrSyAroSabhayaM tasmAdiva pazcimAzAmukhe japApuSpanicayavat-japAkusumasamUhavat raktA ruk-kAntiryasya tattasmin jAte sati / kimbhUtAyAM astAcalavanarAjirekhAyAM ? vistIrNazilAvakAzaH pRthuzilAntarameva jaghanaM-zroNI yasyAH sA tasyAM / tathA ullasantaHvilasanto lohitA-raktA adharA:-adhaHsthitA pallavAH-kisalayAni yasyAH sA tasyAm / anyasyA api kAntAyA mukhaM vistIrNazilAvakAzavajjaghanaM yasyAH sA tasyAm / tathA ullasan lohito adharapallava:-oSThakisalayaM yasyAH sA tasyAm / aparakAntAyAmanurAgiNaM uparipatitaM patimavalokya IrSyAdivazAt raktaM syAt / tathA nijanIDeSu-AtmIyakulA yeSu yannilayanaM-avasthAnaM tasya yadA''kUtaM-abhiprAyastena kUjitaH-zabdito jaradaNDajAnAMvRddhapakSiNAM yo vrajaH-vRndaM tasmin nabha:-vyoma mukharayati-sazabdaM kurvati sati / tathA sandhyAvidheH-sAyantanakarmaNaH sandhyAvandanAderyA vidhitsA-kartumicchA tayA hetubhUtayA dvijanmajanA:-brAhmaNalokAH munayazca-yatayasteSAM nikAye-samUhe sara:-sarasIM vrajati sati, snAnapUrvakatvAt sandhyAvidhividhAnasyeti / tathA andhakAre-tamasi gaganalakSmI-nabhaHzriyaM zyAmayati-zyAmalAM kurvati sati / utprekSyate, kAlAgururasasya-kRSNAgurudravasya aGgarAga iva-vilepana iva / kRSNAgururasAMgarAgo hi aGga zyAmalayatyeva / kimbhUte andhakAre ? abhisArikAyAH-saGketasthAnagAminyAH kAminyAH-svairiNyA ityarthaH, bandhuriva-bhrAteva yaH saH tasmin / yathA bhrAturguhe svairaM ramate tathA andhakAre'pi abhisArikAyAH yathecchaM pravRttiriti bhAvaH / "hitvA lajjA bhaye zliSTA madanena madena yA / abhisArayate kAntaM sA bhavedabhisArikA // 1 // " [ ] rudraTepyuktam "abhisArikA tu yA sA dUtyA dUtena vAmasahaikA vA / abhisarati prANezaM kRtasaGketo' yathAsthAnam // 1 // " [kAvyalaGkAra 12 / 42] 1. kRtasaMketA anU. / For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 damayantI-kathA-campU: "bandhurdhAtRbAndhavayoH" [2 / 46] ityanekArthaH / evaMvidhe samaye rAjJaH-bhImasya sandhyAvasaraM-sAyantanasamayaM Avedayat-jJApayat sat kinnaramithunaM idaM vakSyamANaM agAyatrAgavaduccAreNa apaThat / bhogAnbho ! gAGgavIcIvimalitazirasaH prApya zaMbhoH prasAdAnmohAnmohAnabhijJAH kvacidapi bhavata prANino darpabhAjaH / yasmAdyaH smArtaviprapraNatinutapadaH sarvasaMpannabhogo bhAsvAnbhAH svAGgabhUtA api sa pariharannastameSa prayAti // 22 // bhogAniti / bho ! iti AmantraNe / bho prANinaH ! gAGgavIcyA vimalitaM ziro yasya sa tasya gaGgominirmalIkRtottamAGgasya zambhoH-zivasya prasAdAd bhogAn-zabdAdIn viSayAn prApya darpabhAjaH-dRptAssantaH mohAt-ajJAnAt sakAzAt UhAnabhijJAH UhAyAMvicAraNe anabhijJAH-acaturAH, avimarzakAmAt kvacidapi viSaye bhavatAmAyoge'pi sAnubandha-tvAdvidhau paJcamI, yasmAddhetoH smArttavipraiH-smRtipAThakadvijaiH praNatau-praNAmasamaye nute-stute pade-caraNau yasya sa, tathA sarvA sampat yasya sa sakalazrIkaH, tathA nabhoga:viyadgAmI yo bhAsvAn-raviH so'pi svAGgabhUtAH-svazarIraprAptA bhA-dIptI: prihrntyjn| eSa bhavatAM pratyakSo'staM prayAti / sarve sulabhA durlabhAzca sampannAbhogA asyetyuktyA'bhihitaM tasmAdevaMvidhasya mahAtmano raverastaM vilokya zambhorArAdhanAdikArye na pramaditavyamityarthaH / padazabdaH punnapuMsakaH / "bhUtaM satyopamanAyoH / prApte'tIte pizAcAdau pRthvyAdau jntuyuktyoH|" ityanekArthaH [2 / 186-187] // 22 // etadAkarNya narapatiH sAMdhyaM vidhimanvatiSThat / etaditi / etat raverapi evaMvidhAvasthA bhavati tarhi anyeSAM kA vikalpanA ? ityAdi vairAgyagarbhitaM kinnaramithunoktaM vRttaM AkarNya narapati-bhImaH sandhyAyAM bhavaM sAndhyaM vidhi-sandhyAvandanAdikaM anvatiSThat-cakAra / sAndhyamiti "bhartusandhyAderaN" [si0 he0 za0 6 / 3 / 89] ityaN / krameNa ca pracuracalaJcASakulakAlakAnti kAzibhirbahalatamatama:3kallolairAloDite loke lokezvaro vihitavikAlavelAvyApAraH pArasIkopanItapArAvArapArINapArAvata patatripaJjarasanAthe vikIrNavAsadhUlini For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsaH 217 dhUpadhUmamuci vicitracitrazAlini prAntapradIpitadIprapradIpadIpti daNDakhaNDitatamasi sajjitazayye zayyAgRhe gRhItaspRhaNIyAGgarAgo rAgasAgarakallolalolalocanayA tayA priyayA priyaMgumacaryA alIkakalahakopa kuTilabhrama dbhUkoNatarjanajanitasmitaH smaravikArakArikarikalabhakumbhavibhramAyamANo pIvara kucakumbhapIThamAropito rajanImanaiSIt / krameNa ca-tatsamayocitakRtyakaraNaparipATyA pracurA:-bahulAH calanto ye cASA:kikIdivayasteSAM yatkulaM-vRndaM tadvat kAlA-kRSNA yA kAntistayA kAzante-dIpyante'vazyamiti pracuracalaccASakulakAlakAntikAzinastaiH, kRssnncchvibhirityrthH| evaMvidhaiH bahalatamA:-atizayena niviDAH ye tama:kallolA:-andhakAraparamparAstairloke AloDiteavagAhite vyApte sati lokezvaraH-bhIma: vihito vikAlavelAyA:-sandhyAsamayasya vyApAra:karma yena, IdRgvidhaH san evaMvidhe zayyAgRhe-nivAsabhavane rajanImanaiSIt-atyavAhayat / kimbhUte zayyAgRhe ? pArasIkadezAdupanItA:-upaDhaukitAH atizIghragAmitvAt, pArAvArapAragAminaH pArAvArapArINAH ye pArApatapatattriNasteSAM yAni paJjarANi-vItaMsAstaiH sanAthe-sahite / "avArapArAt pantAnukAmaM gAmi" [pA0 sU0 5 / 2 / 11] iti sUtreNa vyastAviparItAcca ityuktatvAt, ravaH khasya cenaH / tathA vikIrNA-vikSiptA vAsadhUli:sugandhicUrNapAMzuryatra tattasmin / tathA dhUpadhUmaM muJcati' dhUpadhUmamuk tasmin, tatra tasya vidhIyamAnatvAt / tathA vicitrANi-vividhAni citrANi AlekhyAni yatra, IdRzI zAlAgRhaikadezo vidyate yatra tat vicitracitrazAli tasmin / "zAlaukastatpradezayoH / skandhazAkhAyAm" [2/523-24] ityanekArthaH / yadvA, vicitrazcitraiH zAlatezobhate'vazyamiti vicitracitrazAli tasmin / tathA prAnte-gRhakoNe pradIpitA:-tailakSepeNa prabhAsvarIkRtA dIprA-dIpanazIlA ye pradIpAsteSAM ye dIptidaNDA-sammilitaruciprapaJcAstaiH khaNDitaM-zakalIkRtaM tamaH-andhakAraM yasmistattasmin / dIptaya eva daNDAH dIptidaNDAH / tathA sajjitA-samAracitA zayyA-zayanIyaM yasmiMstat tasmin / kimbhUto rAjA ? gRhIta:svIkRtaH spRhaNIyaH-abhilaSaNIyaH aGgarAga:-vilepanaM yena saH / punaH kimbhUtaH ? rAgaHviSayAbhilASaH sa eva sAgarastasya ye kallolA:-vividharucivIcayaH, yadvA rAgasAgarakallolA:-anurAgaparamparAstairlole-capale locane yasyAH sA tayA rAgasAgarakallolalocanayA tayA pUrvoktapriyayA-vallabhayA priyaGgamaJjaryA kA alIkakalahAd yaH kopastena kuTila:-vakro bhraman-parAvartamAno yo bhrUkoNa:-bhUprAntastena yattarjanaM tena janitaM utpAditaM 1. muMcatIti anU. / For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 damayantI-kathA-campU: smitaM hAsyaM yasya saH, IdRgvidhaH san smaravikAraM kuruta ityevaMzIlau smaravikArakAriNaumanmathavilAsollAsitau, tathA kalabhakumbhavat-karipotaziraHpiNDavat vibhramavantau?vilAsavantau bhavantau vibhramAyamANau yau tau kalabhakumbhavibhramAyamANau tataH karmadhArayaH, IdRzau pIvarau-pInau yau kucau-kucakumbhau tAveva pIThaM-AsanaM tat karma Aropita:-avasthApitaH / anena rajanyA:-sukhAtikrama uktaH / vibhramAyamANetyatra vibhramazabdAt "tadvati vartamAnAdAyiH" [ ] / zobhAdibhyastadvavRttibhya eva pratyayo bhavatIti vacanAt / evamasya sakalasaMsArasukhaparamparAmanubhavato yAnti divasAH / evaM-anena prakAreNa asya-bhImasya sakalasaMsArasukhAnAM yA paramparA-paripATI tAM anubhavataH-AsvAdayata: sato divasA: yAnti-gacchanti / kadAciccArucAmIkarAcalacaladehAdhidevateva bahudhAnandane suruciravAyauvanArabhbhe suratotsavamanubhavantI patyuH prANapriyA priyaMgumaJjarI garne babhAra / ___ kadAcit-kasmiMzcit samaye suSTha ruciH-icchA ravazca-svare yasyAH sA suruciravA:zobhanAbhilASA: kalabhASiNI ca, patyu:-bhImasya prANebhyo'pi priyA-dayitA priyaGgamaJjarI garbhaM babhAra-dadhe / kiM kurvatI ? bahudhA-anekadhA Anandayati-harSayati yaH sa tathA tasmin, yauvanArambhe tAruNyAdau surata-mohanaM tadeva utsava:-uddharSastaM anubhavantI-AsvAdayantI / priyaGgamaJjarI keva ? cAru:-manojJo yazcAmIkarAcalaH-merustasya calan-vilasan deho yasyA IdRzI adhiSThAtR devatA iva / sA hi bahudhA-anekadhA suSThu atizayena ruciravAyaumRdusurabhimaruti nandanAkhye vanArambhe-vanamukhye suratAyA:-devatvasya utsavaM-harSaM anubhavati / ArambhaNaM ArambhaH, AdirityarthaH / nandanaM hi vanAnAmAdi:-agryaM pradhAnamityarthaH / yadi vA, vanAni Arabhyante aneneti kRtvA vanArambhaH zatAnandena hi prathamaM nandanaM sRSTvA tavRkSAvayavaiH-bIjazAkhAdibhiritaravanAni jagati sRSTAni / tena ca vikacacUtamaJjarIva komalaphalabandhena bandhura ramaNIyAkRtiH, candrakaleva kalApravezenopacIyamAnaprabhA, prabhAtavelevonmIladaMzumAlimaNDalenAnandyamAnA3, ratnAkarataraGgamAlevAntaHsphuranmANikyakAntikalApenodbhAsamAnA, garbhasaMdarbhitena lAvaNyapuNya paramANupuJjena vyarAjata raajmhissii| 1. vibhramavattau vibhramavantau anU. / 2. utprekSyate, cAru: anU. / For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 tRtIya ucchAsaH tena ceti / tena ca-garbheNa saMdarbhita:-racitastena lAvaNyena saundaryeNa puNyaH-pavitro yaH paramANupuJjastena lAvaNyapuNyaparamANupuJjena sA rAjamahiSI-paTTarAjJI vyarAjata-zuzubhe / kimbhUtA sA ? kusumAntarmUDhaH phalArambhakarasakaNikArUpo' bandhaH komala:-abhinavotpannatvAt mRduryaH phalasya bandhastena vikacA-savikAsA yA cUtamaJjarI-AmramaJjarI seva bandhuraramaNIyA-atizayena sundarA AkRti:-AkAro yasyAH sA bandhuraramaNIyAkRtiH / yathA phalabandhayutA''mramaJjarI ramaNIyAkArA bhavati tathA tena sA'pi / bandhuraramaNIyA ityatra ekArtho dviruktaH zabdastasyaiva sAtizayatvaM dyotayati / tathA kalApravezena-kalAntazcAreNa candrakaleva-zaziSoDazAMza iva upacIyamAnA-vaya'mAnA vRddhi nIyamAnA prabhA-dehakAntiryasyAH sA upacIyamAnaprabhA / yathA candrakalA pratipadi vartamAnA satI kalApravezena dvitIyAyAM upacIyamAnaprabhA bhavati, tathA tena garbheNa sA'pi / tathA unmIlat-prAdurbhavat yat aMzumAlimaNDalaM-ravibimbaM tena prabhAtaveleva-prabhAtasamaya iva AnandyamAnA-harSaM prApyamANA / yathA navaravivimbena prabhAtavelA Anandyate tathA tena saa'pi| tathA antaH-madhye arthAttaraGgamAlAyA eva sphuran-dIpyamAno yo mANikyAnAM-ratnAnAM kAntikalApa:-dIptisamUhastena ratnAkarasya-abdhestaraGgamAleva-vIcipaMktiriva udbhAsamAnA-zobhamAnA / yathA antaHsphuradratnakAntivRndena ratnAkaravIcimAlA bhAsate tathA tena sA 'pIti / gacchatsu ca keSuciddivaseSu suvRttatuhinAcalagaNDazailayugalamiva bAlamayUrikrAntam, anaGgasaudhazikharadvayamiva zekharIkRtendranIlakalazam, ujjvalaraupyanidhAnakumbhayugmamiva bhujaMgasaMgatamukham', ullAsihaMsamithunamiva caJcUtkhAtapaGkilakamalakomalakandam , airAvatamastakapiNDapANDuramuccacUcukazyAmalimnA'laMkRtamApUryamANamantaHkSIreNa kSaNaMmakhidyata payodharadvandvamudvahantI / gacchatsu ca keSucidivaseSu garbhAnubhAvAt sA-priyaGgamaJjarI IdRzaM payodharadvandvaMkucayugmaM udvahantI-dhArayantI kSaNaM kSaNaM-muhUrtaM muhUrtaM akhidyata-khedamApa / kimbhUtam ? antaH-madhye kSIreNa-payasA ApUryamANaM-bhriyamANaM / ata eva punaH kimbhUtam ? airAvatamastakapiNDavat-suragajakumbhasthalavat pANDuraM-zvetaM, tathA uccacUcukayoryaH zyAmAlimA-zyAmatvaM tena alaGkRtaM-vibhUSitaM / etAvatA adhaH pANDurA2, upari ca nIlacUcukarAjitamastIti bhAvaH / athaitadAkRtyaivopamAnAnyAha-utprekSyate, bAlamayUrAbhyAmA 1. phalArambharasa0 anU. / 2. pANDuraM anu. / For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: krAntaM-AzritaM suSThu vRttaM - vartulAkAraM tuhinAcalasya - himAcalasya gaNDazailayugalamivaparvatacyutasthUlapASANadvandvamiva / kucayugalasya gaNDazailayugalaM, cUcukadvayasya ca bAlabarhiyugamupamAnam / tathA zekharIkRtau - avataMsIkRtau upari dhRtau indranIlasya - nIlamaNeH kalasau - kumbhau yasmiMstattathAvidhaM, anaGgasaudhasya - kAmamandirasya zikharadvayamiva / atra kucayugasya zikharadvayaM, cUcukadvayasya ca indranIlakumbhadvayamupamAnam / tathA bhujaGgAmyAMkRSNAhimyAM saGgataM-pariveSTitaM mukhaM yasya tattathAvidhaM, ujjvalaM - dIpyamAnaM raupyaM-rUpyaghaTitaM nidhAnakumbhayoryugmamiva / kucayugmasya raupyaghaTadvayaM cUcukadvayasya ca kRssnnbhujgdvymupmaanm| tathA caJcUbhyAM utkhAtau - utpATitau paGkilau - kardamavantau kamalakomalakandau yena tat, IdRzaM ullAsinazIlaM haMsamithunamiva / kucayugmasya haMsamithunaM cUcukadvayasya ca caJcUtkhAtapaGkilakamalakandadvayamupamAnam / 220 atha priyaGgumaJjarI garbhAnubhAvAd yad yad abhilalASa tattadAhababandha ca candrakalAGa kurakavalane spRhAm / abhilASamakarocca'caJcalacaJcarIkakulakalaravaramaNIyavikaca cUtavanavihAreSu / sparzamamanyata bahu bahalamabhyarNAvakIrNa 3vikasitakamalavananiSyandimakarandabindormandatarataraGgasaGgazItala 'malayamArutasya / cintayAMcakAra5 caturudadhilAvaNyarasamAsvAdayitum / abhyavAJchadatucchamazeSa'mamandamandaramanthAnamanthAnotpannamamRtamAtRpti pAtum / babandheti / pUrvakriyApekSayA cazabdaprayogaH / ca:- punaH candrakalAGkurANAM kavalanebhakSaNe spRhAM - vAJchAM babandha - abaghnAt akarodityarthaH / caH- - punazcaJcalacaJcarIkANAM-caTulabhRGgANAM yatkulaM tasya kalarava :- madhurasvara stena ramaNIyaM- ramyaM yad vikacacUtavanaM savikAsAmrakAnanaM tatra ye vihArAH - vicaraNAni teSu abhilASamakarot / tathA mandatarA:-1 zanairzanairvAn tathA taraGgANAM saGgena- samparkeNa zItala:- zIto yo 1. mandatara: anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsaH 221 malayamArutastasya bahalaM-niviDaM sparza bahu amanyata-bahumAnaM AdaramadAt / punaH punaH tatsparza vavAMchetyarthaH / kimbhUtasya mArutasya ? abhyarNe rAjyAH samIpe avakIrNAni kSiptAni vikasitakamalavanebhyo nisyandinaH-kSaraNazIlA makarandabindavo yena sa tathA tasya, kamalamadhubinduvarSiNa ityarthaH / tathA caturNA udadhInAM lAvaNyarasaM-lavaNabhAvasvAdaM AsvAdayituM-anubhavituM cintayAJcakAra-vyAmRzat / yaduta ahaM tallAvaNyarasamAsvAdayAmIti vavAMchetyarthaH / tathA atucchaM-adbhutaM azeSa-samastaM amandaH-analpo yo mandara eva-merureva manthAnaH-manthadaNDastena yanmathanaM-viloDanaM tenotpannaM-jAtaM amRtaM-sudhAM AtRpti-tRptiparyantaM pAtumabhyavAJchat AcakAMkSa / / ityanekadhotpannagarbhaprabhAvAnurUpa dohadasaMpattisaMpannAdhikakamanIyakAntirullasadbahalamRgamadajalalikhitavicitrapatrabhaGgabhavyavipulakapolamaNDalena mukhena zazAGkamantaH sphuratkalaGkamupahasantI dviguNamavanipatestasya priyA priyaMgumaJjarI babhUva / / iti-amunA prakAreNa anekadhA-bahudhA utpannAni garbhaprabhAveNa-garbhAnubhAvena anurUpANi-yogyAni adbhutAni yAni dohadAni-dau<Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 damayantI-kathA-campU: tathAhIti / dviguNaM priyatvameva darzayati seti / sA-priyaGgamaJjarI tasya-pratItasya bhUpateH-bhImasya AhlAdaM-Anandamakarot / yA hyatizayena priyA bhavati saivAnandaM dRSTA satI janayatIti bhAvaH / kimbhUtA sA? samIpe sthitA-avasthitA jyeSThAH-vRddhastriyo jJAtaprasavasvarUpA yasyAH sA / tathA payasA-kSIreNa pUrNI-bhRtau payodharau-stanau yasyAH sA / keva ? agraprAvRDiva-agraM prAvRSo agraprAvRTa-ASADhavarSAH, yathA agraprAvRT bhuvaH paramopakAriNIti bhuvaH patyurAhlAdaM karoti / kimbhUtA agraprAvRT ? samIpe sthito jyeSTha:-zukro mAso yasyAH sA, tathA payasA-jalena pUrNaH payodharaH-megho yasyAH sA // 23 // evamaviratavividhavAJchotsavAvicchedakartari bhartari, saMjJayaivAjJAkAriNyapAre parivAre?, bahubhaGgibhAgyopabhoga krameNAtikrAmati kutracitkAle3, kAlakalAkuzalazlAghanIye pUrNaprAye prasavasamaye, vilInajAtyazAtakumbhabhAsi bhAsvatyudayamArohati, hatatimirAsu dikSu kSaNamekaM sA prasavavedanAvyatikaramanvabhUta / evaM-amunA prakAreNa avirataM-nirantaraM vividhavAJchotsavAnAM-anekavidhAbhilASarupodbhavAnAM avicchedakartA-pUrakastathAvidhe bhartari-priye sati / tathA saMjJayaivabhrUkarAGa gulicAlanAdirUpasaGketenaiva apAre-aparyante parivAre-parijane AjJAM-AdezaM karotItyevaMzIla AjJAkArI tasmin sati, vaktumapi prayAsaM na kArayati, apitu saMjJayaiva sarva AdezaM krotiityrthH| tathA bahubhaGgyA-anekavicchityA bhAgyasya zubhakarmaNo ya upabhoga:-anubhavastasya krameNa-paripATyA kutracit kAle-kasmiMzcitsamaye atikrAmatigacchati sati / tathA kAlakalAsu-kAlavizeSeSu truTilavamuhUrtAdi rUpeSu ye kuzalAHpravINAsteSAM tairvA zlAghanIyaH-prazaMsyastasmin prasavasamaye-janmakAle pUrNaprAye stokamapUrNe sati / tathA bhAsvati-ravau udayaM-udayAcalamArohati-Azrayati sati / kimbhUte ravau ? vilInaM-dravIbhUtaM jAtyaM sadA karotpannaM pat zAtakumbhaM-svarNaM tadvat piGgA-piGgalA bhAHkAntiryasya sa tasmin / "udayaH parvatonnatyoH" [3512] ityanekArthaH / tathA dikSu hatAni-dhvastAni timirANi yatra IdRzISu saprakAzAsu satISu sA priyaGgamaJjarI eka kSaNaMkAlavizeSaM nADikASaSThyaMzaM muhUrtaM vA yAvat prasavavedanAyAH-prasavavyathAyAH vyatikaraMsamparkaM anvabhUta-anubabhUva / For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya uchAsaH 223 tatazca prabhAsaMyogivikhyAtaM yogyaM nAlasyakarmaNaH / pRthvIva puNyatIrthaM sA kanyAratnamajIjanat // 24 // tatazceti / tataH prasavavedanAmanubhUya prabheti / vRttam / sA-priyaGgamaJjarI kanyAratnaM ajIjanat-prAsUta / kimbhUtam ? prabhAyA:-kAnteH saMyogo vidyate yasmistatprabhAsaMyogi dIptimadityarthaH / tathA vizeSeNa khyAtaM-prasiddhaM / tathA nalasya nRpateridaM nAlaM tasya karmaNaH, agaNyapuNyAtmakasya yogyaMucitaM nalasya bhogyamityarthaH / kA ? kimiva ? pRthvI-bhUH puNyatIrthamiva / yathA pRthvI puNyatIrthaM prabhAsAkhyamajanayat / kimbhUtaM puNyatIrtham ? yogibhi:-yogamArgarataivikhyAtaM prasiddhaM, tatra yogina eva yogamabhyasyantIti tasya taiH prasiddhiH / tathA Alasya-asArasya karmaNo na yogyaM kintu sArasyaiva-tapodhyAdeogyAm / athavA Alasya karmaNo na yogyaM, kiM tahi udyamakriyAyA yogyaM tadarthaM kenA'pi na pramaditavyamiti bhAvaH // 24 // ___tatra ca divase 'vikasitakumudakundakAntakIrtisudhayA dhavalAni kariSyatyeSA pravardhamAnAsmanmukhAni2' iti priyAdiva prasannAH samapadyanta daza dizaH / 'mA sma punarasmadguNAneSApahArSIt' ityapahRtaikaikasAraguNAH sabhayA namasyanta iva tasyai kusumAJjalimamuJcazcendrAdayo3 devAH / svakAntisarvasvApahArabhayAdiva divi nanRturapsarasaH / 'kimasyAH samamutpannamanyadapi' kanyAratnam' ityanviSyanta iva paritaH paribabhramuH surabhayaH samAH samIraNAH / tatra ca divase-kanyAjanmadine daza-dazasaMkhyA dizaH prasannAH-sphuTAvakAzAH smpdynt-jaataaH| kasmAdiva ? utprekSyate, vikasitAni-praphullAni yAni kumudAnizvetapadmAni kundAzca-puSpavizeSAstadvat kAntA-vizadA kIrtanIyA-prazaMsanIyA yA kIrtiH saiva sudhA tayA kRtvA eSA-damayantI pravarddhamAnA satI asmanmukhAni dhavalAni kariSyati iti priyAdiva-abhISTAdiva / anyo'pi itaH priyaM? prApsyAmItyAkalayya purA'pi prasanno bhavatyeva tathA etA dizo'pi / tathA ca indrAdayo devAstasyai-kanyAyai kusumAJjali amuJcan-avarSan / utprekSyate, eSA-kanyA punaH-bhUyo asmadguNAn-kalAdIn mA sma 1. priyAM anU. / For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 damayantI-kathA-campU: apahArSIt-mA apaharatu, iti-hetoH apahRtaH-kanyayA gRhItaH ekaikaH sAraguNo yeSAM te, IdRgvidhAH sabhayA namasyanta iva / anyasyA'pi kasyacit kiJcitsAravastu kenacit balavatA'pahRtaM bhavati tadA anyavasturakSAyai sa taM sabhayo namasyan puSpAdibhistatpUjAM kurute tathaite devA api / vastutastu tadbhAgyAdeva nabhasaH puSpavRSTirbabhUva, paraM tatra kaviritthamutprekSAM cakAra-mA sma apahArSIditi / "atra mA zabdena niSedha ucyate, smazabdena trAsa eva dyotyate" iti kriyAratnasamuccaye [ ] / tathA apsarasaH-devAGganAH divi-AkAze nanRtuHanRtyan / utprekSyate, svakAntireva-nijadehadIptireva yatsarvasvaM-sarvadhanaM tasya yo apahAra:apaharaNaM tasya yadbhayaM tasmAdiva mA'smAkaM kAntisarvasvamiyamapaharatu, iti bhItyA nanRtuH / narttanena hi prasannA bhaviSyatIti, tato na apahariSyatIti bhAvaH / tathA surabhayaH-saurabhyavantaH samAH-anukUlAH samIraNAH parita:-sarvata, pribbhrmuH-pribhraantaaH| utprekSyate, kiM asyAH kanyAyA sama-tulyaM, anyadapi kanyAratnamutpannamityanviSyanta iva-vilokayanta iva, kanyAratnA'nveSiNo hi surabhayaH-saurabhyavantaH samAH-sazrIkAzca kAmyA bhavanti / kiM bahunA - amandAnandaniSyandamapAstAnyakriyAkramam / jagajjanmotsave tasyAH pItAmRtamivAbhavat // 25 // kimbahunA-kiM bahUktena amandeti / vRttam / tasyAH-damayantyA janmani utsava:-mahastasmin jagatpItaM-AsvAditaM amRtaM yena IdRzamiva abhavat / pItAmRtatvasyaiva svarUpamAha-kimbhUtaM jagat ? amandaH-atuccha: Anandasya-pramodasya niSpandaH-ceSTA yasya tat / tathA apAstaH-muktaH anyakriyAyAH janmotsavavIkSaNAt aparakarmaNaH krama:-paripATI yena tat / sarvo'pi loke janmotsavameva vIkSyate, tena anyatkarma kuruta ityarthaH / anyo'pi hi yaH pItAmRto bhavati sa amandAnandamayo bhavati / amRtapAnAt anyAM kriyAM ca kAmapi na kurute tathedaM jagadapi // 25 // atha bahoH kAlAdanurUpaprauDhapraharaNaprAptiprItahRdayenAsphoTitamiva sakalajagadvijayavyavasAyasAhasikena kusumasAyakena, cirAducitAzrayalAbha muditamanasA sphUrjitamiva zRGgArarasena, zucikAzakusumahAsyena yogyasahakArikAraNoyalambhapUrNamanorathena valpitamiva vasantamAsena, 1. api nAsti aMnU. / For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 tRtIya uvAsaH nijakarmaNaH saphalatAM manyamAnenocchvasitamiva malayAnilena, cirakAlopalabdhazlAghyAdhAratayA' hasitamiva rUpasaMpadA, vilasitamivara lAvaNyalakSmyA, pranRttamiva samastastrIlakSaNAdhidevatayA, kalakalitamiva kAntikalApazriyA / ___ atha-anantaraM bahoH kAlAt-cirAt anurUpaM-yogyaM prauDhaM-pragalbhaM yatpraharaNaMdamayantIlakSaNamAyudhaM tasya prAptyA prItaM-tuSTaM hRdayaM-mano yasya sa tena, kusumasAyakenakAmena AsphoTitamiva samullasitamiva / anyo'pi yazcirAt kiJcidiSTaM labheta tadA sa samullasati, tathA kAmenA'pi damayantIlAbhAt samullasitam / kimbhUtena kAmena ? sakalasya-samastasya jagataH-vizvasya vijaye-vazIkaraNe yo vyavasAya:-udyamastatra sahasAavimarzAtmakena balena vartata iti / sAhasikastejaH "ojaH sahombhasA vartate Thak" [pA0 sU0 4 / 4 / 27] iti Thak / yadvA, sAhasaM-dhASTyaM vidyate yasyA'sau sAhasI inantastataH "svArthe kaH" [ ] sAhasikastena / tatA zRGgArarasena sphUrjitamiva-vilasitamiva / kimbhUtena ? cirAt-bahunA kAlena ucitaH-yogyo ya AzrayaH-damayantIlakSaNaM sthAnaM tasya lAbhena prAptyA muditaM-hRSTaM mano yasyA'sau tena / yathA'haM damayantImAzrayiSyAmIti hRSTaM manasA / tathA vasantamAsena valgitamiva-kUditamiva / kimbhUtena ? zucIni-dhavalAni yAni kAzakusumAni tadAnImeva teSAM sambhavAt, tAnyeva hAsyaM yasyA'sau zucikAzakusumahAsyastena / puna: kimbhUtena ? yogyaM-svasyocitaM yatsahakArikAraNaM damayantIrUpaM, yathA vasantena kAma uddIpyate tathA damayantyApi AlambanarUpatvAt tasyAH tasya upAlambhaH-2 prAptistena pUrNaH manoratha:-abhilASaH kAmoddIpanarUpo yasya sa tena / mukhyenA'pi kAraNena sahakArikAraNaM vinA kAryabhutpAdayituM duHzakaM, tena damayantIrUpaM sahakArikAraNaM prApya pUrNamanorathaH san vasanto valgatIti / tathA nijakarmaNaH-virahavedanotpAdakatArUpasya saphalatAM-kRtakRtyatAM manyamAnena-jAnatA malayAnilena-malayavAyunA ucchvasitamiva / malayAnilena jJAtaM yadIyaM damayantI samutpannA tarhi asyAH virahavyathAM janayitvA svakarmaNaH sAphalyaM prApsyAmIti ucchvasitam / tathA cirakAlena upalabdhaH-prAptaH zlAghyaH AdhAraHdamayantIrUpo yayA sA, IdRzyA rUpasampadA hasitamiva-rUpasampadA vyaki, iyaM taM anehasaM kA'pi tAdRzyabhUd yAmahaM saMzrayAmi, atheyaM damayantI cejjAtA tarhi ahaM etAmAzrayiSyAmIti harSeNa hasitam / anyo'pi AzrayalAbhAt hRSTaH san hasatIti / tathA lAvaNyalakSmyA-saundaryazriyA vilasitamiva / tathA samastAnAM strIlakSaNAnAM adhidevatayA 1. athA'haM anU. / 2. upalambhaH anU. / 3. ucchvasitimiva-ullasitAmiva anU. / For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH adhiSThAtRdevyA pratRptamiva tANDavitamiva, zubhrAzrayalAbhAt / tathA kAntikalApasya - dIptisamUhasya zriyA - lakSmyA kalakalitamiva - kolAhalita miva / kAntikalApazriyA'citi yadi mAmapyAzrayiSyAmIti harSAt kolAhalazcake / kiM bahunA - 226 sargavyApArakhinnasya bahoH kAlAdvidherapi / AsIdimAM vinirmAya zlAdhyaH zilpaparizramaH // 26 // kimbahunA - kiM bahutena sargeti / vRttam / sargasya-sRSTeryo vyApAraH - karaNaM tena khinnasya - zrAntasya vidherapibrahmaNo'pi bahoH kAlAt - cirAt imAM damayantIM vinirmAya niSpAdya zilpaparizramaH zlAghyaH-varNanIyaH AsIt anyasmin samaste'pi nirmite na vidheH zilpaparizramaH zlAghyo'bhUt asyAM ca niSpAditAyAM sa zlAghyatAmalabhata / yadiyaM vidheH sRSTiH zreyasI yasyAmIdRzI damayantI ajAyateti // 26 // evamasyAH satatavistIrNasvarNapUrNapAtrapUjitapUjyadvijanmani janmani saMpanne nAmakarmasamaye saMmAnya mAnyajanaM janezvaro varapradAnamanusmRtya damanakamuneH 'damayantI' iti nAma pratiSThitavAn / evaM - amunA prakAreNa asyA:- damayantyAH janmani sampanne prApte nAmakarmaNaH samayeabhidhAnadAnaprastAve mAnyajanaM - pUjyalokaM sammAnya- puSpaphalatAmbUlAdibhirabhyarcya janezvaraHrAjA bhIma: damanakamunervaradAnamanusmRtya - vicArya damayantIti nAma pratiSThitavAn- sthApitavAn / kimbhUte janmani ? satataM nirantaraM vistIrNAni vipulAni svarNaiH pUrNAni yAni pAtrANi - bhAjanAni taiH pUjitA:-satkRtAH pUjyA dvijanmAna:- brAhmaNAH yasmiMstat tasmin / yajjanmani viprebhyaH svarNapUrNAni pAtrANi adIyantetyarthaH / krameNa ca pracurAmRtarasasiktA iva sukumArAH prasartumArabhantAGgAvayavapallavAH, cakAra ca caJcaccAmIkararucirucirAGgaNamaNivedikAsu kaizciddivasairanuccacaraNapracAracApalyalIlAH 4, sahAsamakarotparijanaM janayantI bAlake lI : 5, svacchandamAnandayAMcakAra pitaraM taraGgabhaGgiraGgitena 6, jananImajIjanajjAtavismayAM" smitamugdhadugdhasnigdha' darzitadantakAntikunda 1 For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsa: puSpamaniSpannAkSaramalpAlpaM jalpantI / krameNa ca-dinapakSamAsAdyatikramaparipAdyA asyAH sukumArAH - komalA: aGgAvayavapallavAH-zarIrAvayavarUpakisalayAni prasatu varddhituM Arabhanta - pravartante sma / utprekSyate, pracurAmRtarasena siktA iva yathA amRtena jalena siktAH pallavAH varddhante tathA tadaGgAvayapallavA api / tathA kaizciddivasai: - kiyadbhirvAsaraiH caJcat-dIpyamAnaM yaccAmIkaraM svarNaM tasya yA ruciH - kAntistayA ruciraM manojJaM yadaGgaNaM-ajiraM tatkhacitatvAt, tatra yA maNivedikA - maNinibaddhasaMskRtabhUmayastAsu anuccAbhyAMUrdhvamanukSiptAbhyAM caraNAbhyAM yaH pracAra:- gamanaM tasmin yA cApalyalIlA caJcalatAvilAsastAM cakAra / tathA kaizciddivasaiH bAlakelI:- bAlakrIDAH janayantI satI parijanaMtatsevAnuvarttinaM lokaM sahAsaM- hAsyopetamakarot, bAlakeliM vidhAya parijanaM ahAsayadityarthaH / tathA kaizcid divasaiH svacchandaM - svecchayA taraGgabhaGgivat-vIcivicchittivat yad raGgitaM gamanaM tena pitaraM bhImaM AnandayAJcakAra - aharSayat / tathA kaizcid divasaiH jananIMpriyaGgumaJjarIM jAto vismaya:- AzcaryaM yasyA sA tathAvidhAmajIjanat utpAdayAmAsa, AzcaryavantI cakAretyarthaH / kiM kurvatI ? smitena mugdhA - ramyA tathA dugdhavat snigdhA - cikkaNA darzitA - prakaTitA yA dantakAntiH saiva ujjvalatvAt kundapuSpamiva yatra karmaNi, IdRzaM yathA bhavati tathA na niSpannAni - sphuTIbhUtAni akSarANi yatra, IdRzaM avyaktAkSaraM yathA bhavati tathA alpAlpaM- stokaM stokaM jalpatI - bhASamANA / alpAlpamiti ekaM bahuvrIhivaditi pUrvapadesu lopaH / kiM bahunA - api reNukRtakrIDaM nare'NukrIDayAnvitam / tasyAH prauDhaM zizutve'pi vayo vaicitryamAvahat // 27 // kimbahunA - kiM bahUktena apIti / reNunA kRtA krIDA yatra tat, tathA kastavAM pariNeSyati ? tvaM kasmai dAtavyA ? ityAdyuktibhirnareSu puMsi viSaye aNukrIDayAnvitaM - alpakautukakaraM tasyAM sambandhi vaya: zizutve'pi-zaizavepi prauDhaM - pragalbhaM vaicitryamAvahat - dadhau / api :- virodhArthaH, sacetthaM yo reNunA kRtA krIDA yena IdRzo sa reNukrIDayA anvitaH kathaM na bhavet ? kintu reNukrIDAsahita eva bhavet // 27 // 227 For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 damayantI-kathA-campU: evamiyama navaratasvairavihArahAriNi krameNAtiktAmatizaizave vayasi piturniyogAdgurUpadezAtsAdhuvRddhasaMvAsAbuddhivikAsAcca nAticireNa, prAptA naipuNyaM puNyakarmArambheSu, jAtA pravINA vINAsu, nirAkulA kulAcAreSu, kuzalA zalAkAlekhyeSu3, vizAradA zAridAyeSu, saprabandhA' prabandhAlocaneSu, caturA cAturAnAthajanacikitsAsu' / kiM cAnyat - akarodanAlasyaM lAsye, prApa prAdhAnyaM dhanyocitavyavAhareSu, vaicitryaM citreSu, cAturyaM tauryatrike, kauzalyaM zalyoddhAre, pATavaM paTahavAdane, vaimalyaM navamAlyagrathane, prAgItyaM gItyAm, prAkAmyaM kAmakathAyAm / ___ evaM-amunA prakAreNa anavarataM-nirantaraM yaH svairavihAraH-svecchayA vicaraNaM tena hAriNi-manojJe zaizave vayasi krameNa sUryaparispandaparipATyA atikrAmati-gacchati sati piturniyogAt itthaM kuru, itthaM vada, itthaM gacchetyAdirUpAt-preraNAt, tathA gurUNAM-zilpAcAryANAmupadezAt-zikSAvacanena, tathA sAdhubhiH-sabhyairvRddhaiH saha saMvAsAt-avasthAnAt, tathA buddhivikAsAcca-svIyamatyudbodhAt nAticireNa-stokenaiva kAlena puNyakarmaNAM-dAnAdInAM ye ArabhyAH-upakramAsteSu naipuNyaM-prAvINyaM prAptA, puNyakarmArambhe kuzalA jAtetyarthaH / tathA vINAsu pravINA-dakSA jAtA / tathA kulAcAreSu-svAnvayavidheyeSu karmasu nirAkulAavyAkulA, tatra prasaktetyarthaH / tathA zalAkayA-AlekhyakUrcikayA yAni lekhyAni citrANi teSu kuzalA-caturA / tathA zArANAM-chUtopakaraNAnAM yA dAnAni teSu vizAradA-kovidA / "zAraH zambalavAtayo / , dyUtasya copakaraNe" [2 / 473-474] ityanekArthaH / "dAyo dAne yautakAdidhane sollaNThabhASaNe / vibhaktavyapitRvye" [2 / 93] ityanekArthaH / tathA prabandhAnAM-pUrvanRpAdisambandhAnAM AlocaneSu-vimarzaneSu saprabandhA saha prakRSTena bandhena-racanayA vidyata iti saprabandhA, samUlaM tatprabandhAn vicArayatItyarthaH / tathA AturAH-rogAdinA pIDitAH anAthA:-asvAmino ye janAsteSAM cikitsAsu-pratikriyAsu caturA ca-abhijJA / kiJca-punaH anyat-aparaM lAsye-nRtye anAlasyaM-udyamamakarot / tathA dhanyAnAMpuNyavatAmucitA-yogyA ye vyavahArA:-anuSThAnAni teSu prAdhAnyaM prApa, sadvyavahArAnAcaradityarthaH / tathA citre-Alekhye vaicitryaM-vicitratAM prApa / tathA tauryatrike-gItanRtyavAdyatrayarUpe cAturya-pATavaM prApa / tathA zalyoddhAre-nikhAtazalyasyAkarSaNe kauzalyaM-dakSatAM praap| tathA paTahavAdane pATavaM-paTutAM dakSatvaM prApa / tathA navamAlyasya-navyamAlAyA grathane For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsaH 229 sandarbhaNe vaimalyaM-vaizadyaM prAya / tathA gItyAM-gAne pragItA-prasiddhA tasyA bhAvaH prAgItyaM praap| tathA kAmakathAyAM prAkAmyaM-icchAnabhighAtatvaM prApa / kiM bahunA na tatkAvyaM na tannATyaM na sA vidyA na sA kalA / yatra tasyAH prabuddhAyA buddhirnaiva vyajRmbhata // 28 // kimbahunA-kiM bahUktena neti / tatkAvyaM-sargabandho na, tannATyaM-bharatAdizAstraM na, sA vidyA na, sA kalA na, yatra-kAvyAdiSu tasyAH-damayantyAH prabuddhAyA:-jJAtatattvAyAH satyA buddhiH-zemuSI naiva vyajRmbhata-na vikAzaM alabhata / sarvatrA'pi kAvyAdiSu buddhiH prasasAretyarthaH / / 28 // __ evamasyAH zaizava eva nijajaraThaprajJAtajJAtavya vastu-vistarAyAH3 krameNa tilakabhUtaM nUtanacUtavanamiva vasantapravezaprathama pallavollAsena, pratyagradhanasamayamahImaNDalamivAmandavidalatkandalakalApena kesarikizorakaNThapIThamiva navakesarAGa kurodgAreNa, karikalabhakapolasthalamiva prathamamadobhedena, nizAvasAnanabhastalamiva prabhAtaprArambhaprabhAprabhAveNa, saraHsalilamiva vidalita komalakamalakAntisaMtAnena, manohAriNA saMsArasArabhUtenAbhUSyata pradhAnaM vayaH kAntataratAruNyAvatAraprAkprArambheNa / evaM-amunA prakAreNa zaizava eva-bAlyAvasthAyAmeva nijajaraThaprajJayA-AtmIyaprauDhabuddhyA prajJAta:-avabuddhaH jJAtavyavastUnAM-jJeyapadArthAnAM vistara:-prapaJco yayA sA sasyAH, asyAH-damayantyAH krameNa-zaizavAtikramaparipATyA kAntataraM-atizayena kamanIyaM yattAruNyaMyauvanaM tasya yo'vatAra:-prAdurbhAvastasya yaH prAkprArambhaH-prathamopakramastena tilakabhUtaMtilakopamAnaMpradhAnaM vayaH-kAlAvasthA abhUSyata-alaMkriyata2 / kimbhUtena ? manohAriNAcAruNA tathA saMsAre sArabhUtaH-pradhAnabhUtastena / kena ? kimiva ? vasantasya-madhoH praveze Adau yaH prathama:-pUrvaH pallavollAsa:-kisalayodgamastena nUtanacUtavanamiva-navyAmrakAnanamiva / yathA vasantapravezaprathamapallavollAsena nUtanacUtavanaM bhUSyate / tathA amandAnianalpAni vidalanti-vikasanti yAni kandalAni-prarohAsteSAM yaH kalApaH-samUhastena, 1. tilakopamaM anU. / 2. alamakriyata anU. / For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 damayantI-kathA-campU: pratyagraghanasamaye-prathamameghAgamAvasare yanmahImaNDalaM-bhUtalaM tadiva, yathA tena tadbhUSyate / tathA navakesarAGkarANAM saprabhasiMhaskandharomaprarohANAM ya udgAra:-ullAsastena kesariNa:-siMhasya yaH kizoraH-zizustasya kaNThapIThamiva / yathA navakesarAGkarodgAreNa kesarikizora-kaNThapIThaM bhUSyate / "kesaro nAgakesare / turaGgasiMhayoH skandhakezeSu bakuladrume / punnAgavRkSe kiJjalke syAt" [3 / 578-579] ityanekArthaH / tathA prathamamadodbhadenaabhinavadAnanirgameNa karikalabhasya-dantipotasya kapolasthalamiva / yathA prathamamadodbhedena karipotagaNDasthalaM bhUSyate / tathA prabhAtaprArambhe-aharmukhamukhe ya: prabhAyAH-dIpteH prabhAvaHzaktistena nizAvasAne-rAtriprAnte yannabhastalaM tadiva / yathA prabhAtaprArambhaprabhAprabhAveNa nizAvasAnanabhastalaM bhUSyate / "prabhAvastejasi zaktau" [31741] ityanekArthaH / tathA vidalanti-vikasanti komalAni-mRdUni yAni kamalAni teSAM ya: kAntisantAna:zobhApravAhastena sara:salilamiva-sarasIjalamiva / yathA vidalatkomalakamalakAntisantAnena sara:salilamiva-sarasIjalamiva / yathA vidalatkomalakamalakAntisantAnena sara:salilaM bhUSyate, tathA tena tadapi / tatazca - pariharati vayo yathA yathA'syAH, sphuradurukandalazAli bAlabhAvam / draDhayati dhanuSastathA tathA jyAM, spRzati zarAnapi sajjayanmanobhUH // 29 // tatazceti / tata:-anantaram pariharatIti / yathA yathA asyAH-damayantyAH sphurat-vikasat uru-bRhat yatkandalaM-prarohastadvat zAlate-zobhate yattathAvidhaM vayo bAlabhAvaM-zaizavaM pariharati-tyajati tathA tathA manobhUH-kAma: dhanu:-cApaM dRDhaM karoti, dhanuSo draDhayati / atra karmaNyapIti kecid yathA "bhaje zambhozcaraNayoH" [ ] iti prakriyAkaumudIvacanAt karmaNyapi sssstthii| tathA zarAnapi sajjayan-sajjIkurvan san jyAM-pratyaJcAM spRzati / kAmaH prAgalbhyaM prApnotIti bhAvaH // 29 // For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 tRtIya ucchvAsaH api ca - muJcantyAH zizutAM bharAdavatarattAruNyamudrAGkita - sphArIbhUtanitAntakAntavapuSastasyAH kuraGgIdRzaH / unmIlatkucakAJcanAbjamukulaM yUnAM muhuH pazyatAM, bAhvorantaramantarAyasadRzA manye nimeSA api // 30 // api na-punaH muJcantyA iti / zizutAM-zaizavaM muJcatyA:-tyajantyAstasyA, kuraGgIdRzo damayantyAH bAhvorantaraM-madhyaM hRdayaM muhuH-vAraMvAraM pazyatAM-avalokayatAM yUnAM-taruNAnAM nimeSA apiakSisaMkocA api antarAyasadRzA citropamAH1, ahamevaM manye-sambhAvayAmi yadi nimeSA na bhaveyustadA nirantaraM te-tahRdayaM pazyantIti / etAvatA prekSyasya adbhutatvaM niveditam / kimbhUtAyAstasyAH / bharAt-atizayena avataratprAdurbhavat yattAruNyaM tadeva mudrA-lAJchanaM tathA aGkitaM-cihnitaM tathA sphArIbhUtaM-vipulIbhUtaM, tathA nitAntakAntaM-atikamanIyaM pazcAt karmadhArayaH, IdRzaM vapuH-zarIraM yasyAH sA tasyAH / "sphArastu sphurakAdInAM bubude vipule'pi ca" [2 / 479] ityanekArthaH / kimbhUtaM bAhvorantaram ? unmIlatI-vikasatI kucAveva kAJcanAbjamukule-svarNakamalakuDmale yatra tat unmIlatkucakAJcanAbjamukulaM / manye ityavyayaM utprekSAyAm // 30 // tatazca -2 tattasyAH kamanIyakAntavijitatrailokyanArIvapuH, zRGgArasya niketanaM samabhavatsaMsArasAraM vayaH / yasminvismRtapakSmapAlicalanAH kAmAlasA dRSTayo, no yUnAM punarutpatanti patitAH pAze zakuntA iva // 31 // taditi / tasyAH-damayantyAH tadvayaH-tAruNyaM saMsAre sAraM-pradhAnaM samabhavat-jAtam / kimbhUtaM vayaH ? kamanIyakAntyA-sundaradIptyA kRtvA vijitAni trailokyanArINAM vapUMSitanavo yena tat / punaH kimbhUtam ? zRGgArasya niketanaM-gRham / yasmin vayasi yUnAMtaruNAnAM kAmena alasA-mantharA dRSTayaH patitAH satyaH punaH-bhUyo no utpatanti 1. vighnopamAH anU. / For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 damayantI-kathA-campU: noccairbhavanti na nivartanta ityarthaH / kasmin ? ke iva ? pAze-bandhanagranthau zakuntA ivapakSiNa iva / yathA pAze patitAH zakuntA noccairbhavituM zaknuvanti, tathemA dRSTayo'pi / kimbhUtA dRSTayaH ? vismRtaM-tadrUpadarzanarasikatvena naSTaM pakSmapAlyo:-nemaromaprAntayozcalanaM yAsAM tA animiSA ityarthaH // 31 // api ca - AbadhnatpariveSamaNDalamalaM vaktrendubimbAhiH, kurvaJcampakajRmbhamANakalikAkarNAvataMsakriyAm / tanvaGgyAH parinRtyatIva hasatIvonsarpatIvolbaNaM? lAvaNyaM lalatIva kAJcanazilAkAnte kapolasthale // 32 // api ca-puna: Abeti / tanvaGgyAH -damayantyAH kAJcanazilAvat kAnte-kamanIye kapolasthale lAvaNyaM-nayanaleAM snigdhatvaM parinRtyatIva, tathA hasatIva-hAsyaM karotIva, tathA ulvaNaMprakaTaM yathA bhavati tathA utsarpatIva-mUrchatIva, tathA lalatIva-vilasatIva / etAvatA tadAdhikyaM darzitam / kiM kurvat ? alaM-atyarthaM vaktrendubimbAbahiH-paritaH pariveSamaNDalaMkAntiparidhiM Abadhnat-kurvat / punaH kiM kurvat ? campakasya jRmbhamANA-vikasantI yA kalikA tathA yA karNAvataMsakriyA-karNottaMsazobhA tAM kurvat-vidadhat / yathA campakakalikayA karNAvataMsakriyA kriyate tathA lAvaNyenaiva campakakalikAkarNAvataMsakriyA kriyata iti / lAvaNyeNaiva tacchobhA vidhIyata ityarthaH // 32 // ___etadAkarNya rAjA raJjitastkathayA punarudaJcaduccareromAJcakaJcukitakAyastatkAlamevAntaHsphuranmanmathamanorathabharabhajyamAnamAnasastaM haMsamapRcchat // rAjA-nalaH etat-damayantIsvarUpanirUpakaM' haMsoktaM vacanakadambakaM AkarNya-zrutvA tatkathayA-damayantIkathayA raJjitaH-AvarjitaH san punaH-bhUyastaM bhaimIvRttAntaM haMsa prati papraccha-pRSThavAn / pRcchirdvikarmakaH / kimbhUtaH ? udaJcantaH-tadvArtAzravaNAnnirgacchantaH uccA ye romAJcAH-pulakAstaiH kaJcakitaH-parihitakaJcuka: kAyaH-deho yasyA'sau udaJcaduccaro 1. nirUpaka0 anU. / For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 tRtIya ucchvAsaH mAJca kaJcukitakAyaH / tathA tatkAlameva-tatkathAzravaNasamakAlameva antaH-cetasi sphuranta:-vilasanto ye manmathamanorathA:-kAmAbhilASAsteSAM bhareNa-atizayena bhajyamAnaMpIDyamAnaM mAnasaM-antaHkaraNaM yasya saH / "bharo'tizayabhArayoH" [2 / 456] ityanekArthaH / "pakSirAja ! rAjIvavanAvataMsa ! haMsa ! punaH kathyatAM tasyAH saMprati vyovRttvRttaantvytikrH"| ityuktaH punareSa' taM2 babhASe / ___"deva, kimeko'smadvidhaH3 pakSI kSIrataraGgadhavalalocanAM tAM varNayet yasyA: sarvadevamaya ivAkAro vibhAvyate / he pakSirAja ! he pakSizreSTha ! rAjIvavane avaMtasa iva vibhUSakatvAtzekhara iva yaH sa tasya sambodhane he rAjIvavanAvataMsa !-haMsa ! tasyAH-damayantyAH samprati vayasi-yauvane vRttaH jAto yo vRttAntavyatikaraH-vArtAsambandhaH sa tvayA kathyatAm / iti-amunA prakAreNa ukta:-kathitaH / eSa-haMsaH punarbabhASe-uvAca / he deva ! eka:-kevalaH asmadvidhaH-asmatsadRkSaH pakSI kSIrataraGgavat-kSIrodadhivIcivat dhavale locane yasyAH sA tAM kSIrataraGgadhavalalocanAM, tAM-damayantIM kiM varNayet ?kiM stuvIta ? stavanA'zakyatve hetumAha-yasyA:-damayantyAH sarvadevamaya iva AkAra:AkRtivibhAvyate-dRzyate / tathAhi sutArA dRSTiH, sakAmAH kaTAkSAH, sukumArAzcaraNapANipallavA:6, sadhAkAnti smitam, aruNo dantacchadaH, bhAsvanto dantAH, sakRSNAH kezAH, prabuddhA vANI, gaurI kAntiH, guruH stanAbhogaH, pRthvI jaghanasthalI, surabhiniHzvAsaH, sugandhavAhaH prasvedaH, sazrIkaH sakalAGgabhogaH / tathAhIti / sarvadevamayatvameva darzayatiyasyA: dRSTiM sutArA-zobhanakanInikA; pakSe sumeruvat sutArAdevI / tathA kaTAkSA: For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 damayantI-kathA-campU: apAGgadarzanAni sakAmA:-'pAbhilASAH, pakSe kAmaH-smaraH samyakkAmo yebhya iti sakAmAH / "tumaH samazca kAmamanasoH"[tumazca manaH kAme] malopaH / tathA caraNapANillavAH sukumArA:-sukomalAH, pakSe mahendravat kArtikeyo'pi sukumAraH / tathA sudhAvat kAntirasyeti sudhAkAnti:-zubhaM smitaM-hAsyaM, pakSe sudhAkAnti:-candraH / tathA dantacchadaH-oSThaH aruNaH-AraktaH, pakSe aruNaH-ravisArathiH / tathA bhAsvantaH-dIpyamAnA dantAH, pakSe bhAsvAn-raviH / tathA yasyAH kezAH suSTha-atizayena kRSNA:-mecakAH, pakSe kRSNaH-viSNuH / tathA prabuddhA-vyutpannA vANI, pakSe buddhaH-sugataH / tathA gaurI-pItavarNA kAnti:-dehacchaviH, pakSe gaurI-pArvatI / tathA guru:-vizAlaH stanAbhogaH-payodharaparipUrNatA, "AbhogaH paripUrNatve varuNe chatrayatnayoH'' [3 / 115] ityanekArthaH / pakSe guru:bRhaspatiH / tathA pRthvI-vipulA jaghanasthalI, pakSe pRthvI-bhUH / tathA surabhiHsugandhinizvAsaH, pakSe surabhi:-vasantaH / tathA zobhanaM gandhaM-parimalaM vahatIti sugandhavAha: "karmaNyam" [ ] prasvedaH-dharmaH, pakSe gandhavAhaH-vAyuH / tathA yasyAH sakala:-samasto aGgabhogaH-aGgavistAraH saha zriyA-kAntyA vartata iti sazrIkaH, pakSe zrI:-lakSmIH / etAvatA sarvadevamayI tasyAstanulatA varNitA / atha nakSatramayatvaM tasyAM varNayati ki cAnyatnakSatramayIva sA' vinirmitA vidhinA / tathAhi - bhadrapadA jyeSThA suhastA pUrvottarA sArdrahRdayA' mUlaM kaMdarpasya / kiM bahunA - kiJcAnyaditi / kintu punaH anyat zRNusA-damayantI vidhinA-vedhasA nakSatramayI vinirmitA-niSpAditA / tathAhIti bhaNitvA svoktameva draDhayatibhadraM-sundaraM padaM-pAdanyAso yasyAH sA bhadrapadA / tathA jyeSThA-prathamApatyaM / tathA 1. pRthulA anU. / For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 tRtIya ucchvAsaH zobhanau hastau yasyAH sA suhastA / tathA pUrvaM - utkRSTaM uttaraM - prativaco yasyAH sA pUrvottarA / tathA sArdraM-aniSThuraM hRdayaM yasyAH sA sArdrahRdayA / tathA kandarpasya kAmasya mUlaM kAraNam / pakSa - bhadrapadA, jyeSThA, hastA, pUrvottarA, ArdrA, mUlaM nakSatrANi / kimbahunA - kiMbahUktena lAvaNyAtizayaH sa ko'pi madhuraste ke'pi dRgvibhramAH 1 sA kAcinnavakandalImRdutanostAruNyalakSmIrapi / saubhAgyastra ca vizvavismayakRtaH sA kApi saMpadyayA, lagnAnaGgamahAgrahA iva kRtAH sarve yuvAno janAH // 33 // lAvaNyeti / vRttam / navakandalIvat - navavRkSavizeSavat mRdvI-sukumArA tanuryasyAH sA tasyA: damayantyAH sa ko'pi vArtAmagocaro madhuraH - manoharo lAvaNyAtizayaH saundaryAdhikyaM vartata iti kriyA sarvatrAdhyAhAryA / tathA te ke'pi adbhutA dRSTivibhramA:dRgvilAsA: / tathA sA kAcit sakalajanasya spRhaNIyA tAruNyalakSmIrapi / ca-punaH vizvasya-samastasya vismayaM - AzcaryaM karotIti vizvavismayavRt tasya vizvavismayakRta:jagaccamatkArakAriNaH saubhAgyasya cakSuSmatAyA: sA kApyadbhutA sampat, yayA saubhAgyasampadA sarve yuvAnaH- taruNA janAH lagna: anaGga eva - manmatha eva mahAgraho yeSAM te / IdRgvidhA iva kRtA: sakAmA jAtA ityarthaH / "triliGgamuparAge'pi kalApe ca navAGkure / mRgajAtiprabhede ca kandalI tu [ ] drumAntare / " iti gauDaH // 33 // rAjA - tatastaH / haMsaH - tatastasyAH punaridAnIM rAjA-nalaH tataH-tataH kim ? ityuvAca - tato haMso bravIti-he rAjan ! tasyAH - damayantyAH punaridAnIm - dUrAbhogabhareNa bhugnagatinA zliSTA nitambasthalI, dhatte svarNasarojakuDmalakalAM mugdhaM" stanadvandvakam / AlApAH smitasundarAH paricitabhrUvibhramA dRSTayastasyAstarjitazaizavavyatikaraM ramyaM vayo vartate // 34 // For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 damayantI-kathA-campU: dUreti, vRttam / tasyAH-damayantyAH tarjitaH-apAkRtaH zaizavavyatikaraHbAlatvasambandho yena IdRzaM ramyaM vayaH-yauvanaM vartate / atha vayaso ramyatvamevAha-tasyAH dUraMatizayena Abhogena-vistAreNa yo bharaH-bhArastena nitambasthalI zliSTA-AzritA, bRhadArohavatI jAtetyarthaH / kimbhUtena dUrAbhogabhareNa ? bhugnA rugNA-kubjIbhUtA gatiH-gamanaM yena sa tathA tena / bhugneti "bhujo bhaGge" [rujo bhaMge, bhujau kauTilye pA0 dhA0 1509-1510] "Aditazca" [pA0 sU0 8 / 2 / 16] iti niSThAnatvam / tathA mugdhaM-ramyaM hrasvaM stanadvandvaMstanadvandvakaM "alpAkhyAyAM kan" [pA0 sU0 1 / 4 / 136] svarNasarojasya-hemapadmasya kuDmalakalAM-mukulakalanAM dhatte-bibharti / "kalA syAt kAlazilpayoH / kalane mUlarai vRddhau SoDazAMze vidhorapi / " [2 / 488-489] ityanekArthaH / tathA smitena-ISadhAsyena sundarA-manoharA AlApAH-saMbhASaNAni, tathA dRSTayaH-darzanAni paricitA-abhyastA bhrUvibhramAH-bhrUvikSepA yAbhistAH paricitabhrUvibhramAH / dRSTipadenAtra nare cakSurgRhyate tasyA / dvitvena-bahutvAsambhavAt, tena darzanaM dRSTiriti ktyantaM rUpaM sAdhyate / / / 34 / / .. tadeSa tasyoH sakalayuvajanamanomayUravAsayaSTeH samastasaMsArasArasaundaryAdhidevatAyAH kathito vRttAntaH // kimanyat / yasmAt tvayA pRSThaH tattasmAddhetormayA tasyAH-damayantyA eSa vRttAntaH kathitaH / anyadaparaM kiM vacmi ? kimbhUtAyAstasyAH ? sakalayuvajanAnAM-samastataruNalokAnAM mana eva mayUraH-bIM tasya vAsayaSTiriva yA sA tasyAH / yathA mayUro vAsayaSTau ramate tathA yuvajanAnAM mano asyAM krIDatItyarthaH / tathA samastaM yatsaMsAre sAraM- zreSThaM saundarya-lAvaNyaM tasya adhidevateva-adhiSThAtRdevateva yA sA tasyAH / yathA adhiSThAtRdevyAH sarvamAyattaM bhavati tathA sarvamapi saundaryaM tadAyattamastItyarthaH / / haracaraNasarojArAdhanAvAptapaNyaH, paramasukRtakando vandanIyaH sa ko'pi / api jayatu sa yastAM durlabhAM lapsyate'smi niti kathitakathA sanso'thare haMso vyaraMsIt // 35 // iti zrItrivikramabhaTTasya kRtau damayantIkathAyAM haracaraNasarojAGkAyAM' __ tRtIya ucchvAsaH samApta : // 1. syAdaMzazilpayoH / 2. 'na' nAsti an. / For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 tRtIya uvAsaH __ hareti / haracaraNasarojArAdhanena-zambhupAdapadmasevanena avAptaM-labdhaM puNyaM yena saH / tathA paramasukRtasya-utkRSTapuNyasya kanda iva utpattikAraNatvAt / tathA kandaH kandalAnAM kAraNaM tathA so'pi paramasukRtAnAM kAraNaM, IdRgvidhaH sa ko'pi puruSaH vandanIyaHstavanIyaH / apizcArthaH / ca-punaH sa jayatu-paramotkarSeNa vartatAm / sa iti kaH ? yaH asmin saMsAre durlabhAM-duHprApAM tAM-damayantI lapsyate-prApsyati / iti-amunA prakAreNa kathitA-uktA kathAvRttAnto yena IdRgvidhaH san sa-haMsaH atha-anantaraM vyaraMsIt-virarAma tUSNImabhajadityarthaH / / 35 / / iti vAcanAcArya-zrIpramodamANikyagaNiziSyazrIjayasomagaNitacchiSyapaNDita zrIguNavinayagaNi-viracitAyAM zrItrivikramabhaTTaviracita zrIdamayantIkathAvivRtau tRtIya ucchvAsaH samAptaH / 1. hareti vRttam anU. / For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 174 pR. 176 1. 'bhUta' nipA0 / 2. kamalAdhivAsinA pu0 nipA0 / 3. viracita nipA0 / 4. lalATalocana - candramasA nipA0 / 5. kuvalayaM karNe pu0 / 6. nAsti pu0 / 7. reSyatyuSasi pu0 / 8. damanakanAmA ni0 cau0 / 9. mahAmuniH pu0 / 10. svazravaNa - zikharAdantarAd ni0 cau0; zravaNazikharAntarAd pu0 / 11. bindusyanda' nipA0 / 12. pArijAtamaJjarI ni0 cau0 / 1. praNAmAvanamitamastakA nipA0 / pR. 177 pR. 178 pR. 179 pR. 180 mUlapAThasya pAThAntarANi tRtIya ucchvAsaH 1. atha ca nipA0 / 2. 'maJjIramaJjula ni0 cau0 / 3 - 3 kreMkArayatsu madhuraravabharitabhuvaneSu cakravAkamithunamelakamaMgalamRdaGgeSviva raupyaghargharI RrakhasarasaM sArasakuleSu; kArayati cakravAkamithunamelakamaMgalamRdaGga iva bharitabhuvane raupyaghargharIgharghararavasarasaM sArasakuleH nipA; kreMkArayati ca cakravAkamithunamelakamaMgalamRdaGga iva raupyagharghararavasarasaM sArasakule ni0 cau0; kreMkArayati ca cakravAkamithunamelaka-maMgalamRdaGga iva raupyaghargharIRRrarkhaDavasarasaM sArasakule pu0 / 4. 'bahula' pu0 nipA0 / pR. 181 1. sasmayamAnA: pu0; sa vismayamanAH nipA0 / 2. mantharayA girA nipA0 / 3. mugdhe pu0 / 4. niryatkAnti' pu0 cau0 / 5. 'vadha' nipA0 / pR. 182. 1. 'tatkathaya' nAsti pu0; 'tat' nAsti ni0 cau0 / 2. ' mamAjJayA' nAsti pu0 / 3. pulakitaharSavRttAntaM pu0 / 4. 'mugdhamukhavINA ni0 cau0 / 5. AtmAnukAriNA nipA0 / 6. asomazca pu0 nipA0 / 7. savibhavo'vibhUtazca pu0 / 8 ityavadhAya pu0 / 9. tAM tamavasthitaM ni0 cau; tamavasthitaM pu0 nipA0 / 10. abhASata pu0 nipA0 / 1. avazyaM ni0 cau0 / 2. AzaMsayAMcakAra ni0 cau0 / pR. 183 pR. 184 1. namostvamoghasaMkalpa nipA0 / 2. 'turIya' nipA0 / 3. 'ca' nAsti nipA0 / 4. bahala ni0 cau0 / 5. tArakodayavinAzanAya pu0 / 6. dIrghikAmaNDanamuNDabhAlAsu pu0 ni0 cau0 / 1. sphaTika0 ni0 cau0 / 2. saprabhe nipA0 / 3. bhUtvA zuciH ni0 cau0 / 1. 'mahAvallI0 ni0 cau0 / 2. pUrvadikgaNDamaNDanaM nipA0 / 3. " gAyanagIta nipA0 / 4. nirastanidraH ni0 cau0 / 5. kRte'dhika-dharmakarmaNi nipA0 / 6. samaM nipA0 / 1. "bhAsvararUpaM pu0; "bhAsurasvarUpa'; 'bhAsvarasvarUpaM nipA0 / 2. tripuNDraka nipA0 / 3. "maNDalA" pu0 / 4. kamaladIrghikAyAM nipA0 / 5. 'sphATika' ni0 cau0 / 6. 'kopInavAsAH ni0 cau0 / 7. sarudrAkSamAlaizca nipA0 / 8. namadA kAlayadbhiH pu0 / 9. prasannadeg ni0 cau0 / 10. suzramaNo nipA0 / 11. sthAnapriyaH nipA0 / 12. "zaMkayA' nipA0 / 13. puNyayugairiva pu0 ni0 cau0 / 14. kANDakandalairiva nipA0 / pR. 185 1. milanmuktamugdha' ni0 cau0 / 2. virAjitapANipallavaH nipA0 / 3. niruddho ni0 cau; For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsaH 239 ruddho pu0 nipA0 / 4. atitejastayA ni0 cau0 / 5. virala ni0 cau0 / 6. "pANDuritadeha: pu0 nipA0 / 7. ullAsitena ni0 cau0 / 8. bandhanaprAntapallavena nipA0 / 9. `patadgaganagaladgaGgA ni0 cau0; patadgagane galadgaGgA nipA0 / 10. Akalayan pu0; AkArayan nipA0 / 11. taruNe ca nipA0 / pR. 190 1. rAjApi dUrAdAyAntaM pu0 / 2. Alokya nipA0 / 3. 'locano pu0 / 4. harSavazAt nipA0 / pR. 191-92 1. dRzA saumyayA pu0 / 2. pallavalIlayA pu0 / 3. dattAzIMzca pu0 / 4. pAdapAMsu ni0 cau0 / pR. 192 1. prazasta nipA0 / 2. munimanujavRndArakavRndavandanIya ni0 cau0 / 3. caraNAravindA: pu0 / pR. 194. 1. sarvasvAminA ni0 cau; sarve svAminAM pu0 / pR. 195. 1. snigdhasmita' pu0 nipA0 / 2. pallavastamabravIt nipA0 / 3. ucitameva pu0 / 4. upakartuM ca nipA0 / pR. 196. 1. kriyA: pu0 nipA0 / 2. ekarUpatA: pu0 / 3. prazrayopetA pu0 / 4. satAM mataM nipA0 / 5. tadetatsamastamasti tvayi dIrghAyuSi pa0 ni0 cau0; tadidaM sarvamasti dIrghAyuSi tvayi nipA0 / pR. 197 1. devasya candracUDAmaNeH pu0 / 2. AdezAt pu0 / 3. avApsyasi ca pu0 / 4. jaladhi ni0 cau0 / 5. kanyAlAbhamalAbhaM manyamAnA nipA0; kanyAlAbhaM manyamAnA vipriyaM ni0 cau0 / 6. jarjaritAkSaravilakSayA nipA0 / 7. vAcA nipA0 / 8. narmalIlayA pu0 / pR. 198 1. upalakSase pu0 / 2. kadambakai: pu0 / 3. 'vayaM' nAsti pu0 / 4 tadalaM pu0 / 5. kanyAvararatnapradAnena pu0 / pR. 199 pR. 200 1. ukta: nipA0 / 2. karmAlokya ni0 cau0 / 3. tulAdhara ni0 cau0 / 4. anukalyati nipA0 / 1. api ca pu0 / 2. mAdhyAhikasamayaH nipA0 / 3. brAhmI pariSat nipA0 / 4. gaganamaNDalImadhyamadhirohati pu0; gaganamadhyamArohati nipA0 / 5. bhagavAneSa nipA0 / 6. "locane nipA0 / 7. 'na' nAsti pu0 / pR. 202. 1. iti nAsti pu0 / 2. marSaNIyo pu0 ni0 cau0 nipA0 / 3. asmAkamayamekaH nipA0 / 4. 'vividhAni ' nAsti nipA0 / 5. 'paTTa' nAsti pu0 / 6. gauravamukhi ni0 cau0 / 7. praNatA nAsti ni0 cau0 / pR. 203-04. 1. lIlAyamAna nipA0 / 2. sthANusaMsthAM pu0 ni0 cau0 / pR. 204 3. kathayA pu0 / 4. 'raNati' nAsti nipA0 / 5. bherIsakhe ni0 cau0 / 6. 'yugale pu0 / 7. tApArte pratananalinI pR. 205 nipA0 / 8. kuvalayakumuda pu0 / 9. caTulAgranakha pu0 / 10. ' dharaNimaNDaleSu pu0 ni0 cau0 / 11. khaNDitakharva ni0 cau0 / 12. dUrvAGakura, dUrvAcaya. nipA0 / 13. dharmavighUrNiteSu ni0 cau0; mahAgharmavirghRNiteSu nipA0 / 14. varSeNa' ni0 cau0 / 15. 'patri' pu0 / 16. saMgItazrabhasvinnakhinnakinnareSu pu0 ni0 cau0 / 17. zItala ni0 cau0 / 18. kreMkAramati ca pu0 / 19. kauMcacakravAkacakre nipA0 / pR. 205. 20. visarjya ni0 cau0 / pR. 207. 1. dvijajana nipA0 / 2. AsannasthitasyAsya prastAvapAThaka: pu0 / For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 damayantI-kathA-campU: pR. 208. 1. maNDalArddhAvanaddho pu0 / 2. sasmera nipA0 / 3. darzitasItkAra' ni0 cau0 / 4. valana nipA0 / 5. samudravela ni0 / 6. taruNamaJjarI nipA0 / pR. 210. 1. 'mAGgalyabhUSaH ni0 cau0 / 2. svasthacittaH ni0 cau0 / 3. kusumakuzakaraH nipA0 / 4. svadharmANaM ni0 / 5. janitArambho'raM ni0 cau0 / 6. janasthAnavedI ni0 / pR. 211. 1. vyaJjanaM ni0 cau0; vyaJjanA pu0 / pR. 212 1. svAdu ni0 cau / 2. candanodvartita nipA0 / 3. vikSipya pu0 nipA0 / 4. kastUrikAkuMkumacandanakarpUrakarburANi pu0; kastUrikAkarpUrakarburANi nipA0 / 5. kramukaphalAni pu0 / 6. "tarNa ni0 cau0 / 7. zuktizubhrANi pu0 / 8. avakIrNa ni0 cau0 pu0 / 9. vaidUryamaNiparyantadeg pu0 / 10. vinodasthAnaM nipA0 / pR. 213 1. amRtasruvaH pu0 / 2 kathAM pu0 / 3. locanonmAdakarAn pu0 / 4. vAdyaveNu ni0 cau0 / 5. nikvaNAn pu0 nipA0 / pR. 214. 1. nipatati ni0 cau0 / 2. tarUcchita nipA0 / 3. ziraH zAkhA zikhara pu0 / 4. pragaladbahalakiJjalkapuJjapiJjarAsu maJjarISviva vilambamAnAsu pu0 nipA0; galabahalakialkapuJjapiJjarAsu maJjarISviva vilambamAnAsu ni0 cau0 / 5. rucirucire nipA0 / 6. 'nilayanAkula' nipA0 / 7. kUjitavatijarad pu0 nipA0; kUjitairjaraddeg nipA0 / 8. sAndhya pu0 / 9. kAlAgarudeg pu0 / 10. sAJjanarAga ni0 cau0 / 11. AvedayituM nipA0 / pR. 216-217 1. 'ca' nAsti ni0 cau0 / 2. "kulakAnti nipA0 / 3. bahalatamaH ni0 cau0 / 4. pArAvata ni0 cau0 / 5. "dIpadIpti ni0 cau0 / 6. kallolalocanayA ni0 cau0 / 7. anayA pu0 ni0 cau0| 8. kalahakelikopa' pu0 / 9. vibhramAyamANottuGgapIvara ni0 cau0 / 10. kulakumbhakaNThapIThamAropitakaraH nipA0 / pR. 218 1. bandhurA' nipA0 / 2. aMzunAMzumAlideg nipA0 / 3. maNDalena maNDyamAnA pu0 / 4. 'puNya' nAsti ni0 cau0| pR. 219. 1. 'mayUrikAkrAntaM ni0 cau0; mayUrakrAntaM pu0 / 2. bhujaMgasaMgataM nipA0 / 3. ullasat pu0 / 4. "kamalakandaM ni0 cau0 pu0 / 5. pANDumuparimadalubhyatbhramadalikulAlaMkRtamucca' pu0; piNDamevopari madalubhyabhramadalikulAlaMkRtaM pANDuramucca nipA0 / 6. 'kSaNaM' nAsti nipA0 / pR. 220 1. 'ca' nAsti pu0 / 2. bahulaM nipA0 / 3. "vikIrNa pu0 / 4. taraMgazItala nipA0 / 5. cintayAMcakAra ca ni0 cau0 / 6. abhyavAJchadacchamazeSa pu0; abhyavAMchadatucchamacchamazeSa ni0 cau0; abhyavAMchadacchamacchamazeSa nipA0 / 7. manthotpanna ni0 cau0; "mathanotpanna nipA0 mu0 / pR. 221. 1. prabhAvAdanurUpa" ni0 cau0 / 2. zazAGkamaGka pu0 nipA0 / For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ucchvAsa: 241 pR. 222. 1. parijane nipA0 / 2-2 aGgabhogyopabhoga nipA0 / 3. katicitkAle pu0 / 4. kSaNabhava pu0 nipA0 / pR. 223 pR. 224 pR. 225 pR. 226 1. 'kAnti' pu0 nipA0 / 2. pravarddhamAnA zazvadasmanmukhAni pu0 nipA0 / 3. candrAdayo pu0 ni0 cau0 / 4. samaM samutpannaM pu0 ni0 cau0 / 5. anyadapi kApi pu0 / 1. 'niSpanda' ni0 cau0 / 2. 'lAbha' nAsti pu0 / 3. zucikAsahAsya yogya pu0; svavikAsahAsayogya nipA0 / 1. zlAghyAdhAratayA ni0 cau0 / 2. vikasitamiva ni0 cau0 / 1. 'janmani' nAsti ni0 cau0 / 2. sAmAnya jano janezvaraH nipA0 / 3. pracurAmRtasaMsiktA ni0 cau0 / 4. pracAracArucApalyalIlAH pu0 ni0 cau0 / 5. bAlakeli' ni0 cau0 / 6. tarattaraGgariGkitena nipA0 / 7. 'janitavismayAM pu0 / 8. 'dugdhasnigdha' nAsti ni0 cau0 / 9. kAntijitakunda nipA0 / pR. 228. 1. evamiyaM pu0 ni0 cau evamasyAH nipA0 / 2. vihArAhAriNi ni0 cau0 / 3. prabuddhA ni0 cau0 / 5. catugAturAnAthajanacikitsAsu nipA0 / kauzalaM ni0 cau0 / 8. zalyoddhAreSu nipA0 / 9. kAmakathAsu zilAkA lekhyeSu pu0 / 4. 6. citreSu ni0 cau0 / 7. pu0 ni0 cau0 / pR. 234 pR. 229 1 . vijRbhbhate nipA0 / 2. 'prajJAtavya' nipA0 / 3. 'vastuvyatikara - vistarAyA: pu0 / 4. 'prathama' nAsti pu0 / 5. vigalat nipA0 / 6. prabhAtaprabhAprArammaprasareNa nipA0 / 7. vidalita' ni0 cau0 / 8. vaya: pu0 nipA0; vapuH ni0 cau0 / pR. 231. 1. mudrAGkita ni0 cau0 pu0 / 2. tatazca pu0 ni0 cau0; api ca nipA0 / 3. vapuH nipA0 / pR. 232 1. ujjvalaM nipA0 / 2. tadAkarNya nipA0 / 3. 'ucca' nAsti nipA0 / pR. 233. 1. punarevaM nipA0; 2. 'taM' nAsti pu0 nipA0 / 3. kimekamukho madvidhaH pu0 / 4. tasyAH pu0 / 5. lakSyate ni0 cau0 / 6. kusumArazcaraNapallavAH nipA0 / 7. adharapallavaH nipA0 / 8. sakalAGgabhogaH ni0 cau0 nipA0 / - 1. 'sA' nAsti ni0 cau0 / 2. nirmitA ni0 cau0 pu0 / 3. 'tathAhi' nAsti pu0 / 4. ArdrAhRdaye pu0 / pR. 235 1. dRgvibhramAH ni0 cau0 2. 'tataH ' nAsti pu0 / 3. spRSTA pu0 nipA0 / 3. 'kuDmalatulAM nipA0 / 5. mugdhadeg pu0 / pR. 236 1. 'sAra' nAsti ni0 cau0 / 2. jayati nipA0 / 3. so'pi ni0 cau0; yo'tha nipA0 / 4. bhaTTaviracitAyAM pu0 / 5. 'sarojAGkaH pu0 / For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH caturtha ucchvAsaH atha caturthocchvAsavyAkhyA pratanyante / evametadAkarNya rAjA tatkAlamApUrNitamAzcaryeNa, Akulitamautsukyena, AmantritamutkaNThayA, kaTAkSitaM? kaMdarpeNa, abhivAditaM raNaraNakena, jyotkAritamAgrahagraheNa pRSTha kuzalamakAlataralatayA, svIkRtamasvAsthyena, AlokitaM madena', AlocitaM cintayA cetaH svaM svayameva svasthIkRtya vitarkitavAn / 1 evamiti / evaM amunA prakAreNa etat haMsoktaM AkarNya - zrutvA rAjA - nalaH svaM cetaH svayameva svasthIkRtya-samAdhau saMsthApya vitarkitavAn-vicAritavAn / kimbhUtaM ceta: ? tatkAlaM-damayantIkathAzravaNasamakAlameva AzcaryeNa - adbhutena ApUrNitaM bhRtaM, sAzcaryaM jAtamityarthaH / tathA autsukyena - raNaraNakena AkulitaM - vyAkulIbhUtam / tathA utkaNThayAvAJchayA AmantritaM-abhimukhIkRtaM damayantIM pratyabhilASukaM vihitamityarthaH / tathA kandarpeNa-smareNa kaTAkSitaM - ardhavIkSitaM, sasmaraM jAtamityarthaH / tathA raNaraNakena - autsukyena abhivAditaM-namaskRtaM, tAM prati sotsukaM jAtamityarthaH / tathA Agraha : - haThastasya yo graha:grahaNaM tena jyotkAritaM praNataM, tasyAM sAgrahaM jAtamityarthaH / tathA akAle - asamaye yA taralatA-caJcalatA tathA pRSThaM kuzalaM yasmai tatpRSThakuzalaM, caJcalaM jAtamityarthaH / tathA asvAsthyena-asamAdhinA svIkRtaM - AyattIkRtaM, asvasthaM jAtamityarthaH / tathA madena-harSeNa AlokitaM - vIkSitaM, samadaM jAtamityarthaH / tathA cintayA tanmilanavikalpena AlocitaMvitarkitaM sa cintaM jAtamityarthaH / cetaH svAsthyaM vidhAya kiM vicAritavAnityAha For Personal & Private Use Only 1 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha ucchvAsaH prAyaH saiva bhavedeSA pAnthAdazrAvi yA mayA / yugAyitaM vinidrasya yatkRte me triyAmayA // 1 // prAya iti / vRttam / yatkRte yadarthaM me mama vigatA nidrA yasyA'sau vinidrastasyaapagatatandrasya triyAmayA - rAtryA yugenevAcaritaM yugAyitaM, yA ca mayA pathikAt zrAvizrutA saivaiSA - iyaM haMsenApi kathitA prAyo bhavet / yugaM kRta yugAyitam / triyAmayeti trisaMkhyAmitaprahararAtri. vAcakatvena sAbhiprAyaM / prAyaH zabdo vitarke // 1 // tadetanme tadvArtAmRtapAnArthi bhUyo'pi zravaNendriyam / tRpyate kena vAnandakande kAntAkathAnake // 2 // tadetanme-mama taditi / vRttam / zravaNendriyaM bhUyo'pi - punarapi tasyAH - damayantyA vArtaiva amRtaMsudhA tasya yatpAnaM-atyantAdareNa zravaNaM tat arthayate-abhilaSatItyevaM zIlaM / tadvArttAmRtapAnArthi vartate / punarapi tadvArtAM zRNomi yena tRptaM syAmityabhilASukamastItyarthaH / veti-pakSAntare, vA-athavA Anandasya kanda ivotpAdakatvAt yattat AnandakandaM tasmin Anandakande kAntAkathAnake kena tRpyate - prIyate ? apitu na kenA'pi // 2 // tatkimenaM punaH pRcchAmi / nedaM nAyakasthAnam' / 243 tat kiM enaM - haMsa punaH pRcchAmi tadvArttAmiti zeSaH / nedaM nAyakasya - pradhAnasya sthAnaM-sthitiraucityaM nAyakasthAnakaM, dhairyaM hi nAyakapadaM paramaM vadanti / yadi punaH pRcchAmi tadA nAyakatvaM prayAti / nAyakalakSaNaM ca rudraToktamidam-- "ratyupacAre caturastuGgakulo rUpavAnaruk mAnI / agrAmyojjvalaveSo'nulvaNaceSTaH sthirapravRtiH // subhagaH kalAsu kuzalastaruNastyAgI priyaMvado dakSaH / gamyAsu ca visrambhI tatra syAnnAyakaH khyAtaH // " [ kAvyAlaGkAra 27,8] For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 damayantI-kathA-campUH ataH samprati maNDalIkRtakodaNDaH kAmaH kAmaM viceSTatAm / na vyathiSye sthitaH sthairye dhairya dhAmavatAM dhanam'3 // 3 // ataH asmAddhetoH samprati-adhunA maNDalIti / vRttam / maNDalIkRtaH-AropitaH kodaNDa:-dhanuryena IdRzaH kAmaHsmaraH kAmamiti-yathepsitaM viceSTatAM-svakarmaNi vyApriyatAm / ahaM sthairye-sthiratAyAM sthita:-avasthitaH, san na vyathiSye-na vyathAmanubhaviSyAmi / yato dhAmavatAM-tejasvinAM dhairyameva-dRDhataiva dhanaM-svaM / tena mamA'tra dhairyameva kartuM zreyaH / // 3 // iti vitaLa vihasanhaMsamAbabhASe-sAdhu bhoH ! subhASitAmRtamahodadhe ! sAdhu / zrutaM zrotavyam / idAnIM bhadra bhUyiSTho divasaH / tadvayaM vayasya, samAsannAhnikasamaye samucitavyApAraM sAdhayAmaH / iti vitaLa-vicArya hasat1-hAsyaM kurvan san haMsaM AbabhASe-uvAca / subhASitemevAmRtaM-pIyUSaM tasya mahodadhiriva yaH sa tasya sambuddhau bhore subhASitAmRtamahodadhe ! sAdhu sAdhu-cAru cAru, zrotavyaM-zravyaM zrutam / idAnIM bhadra ! gato bhUyiSThaH-pracuro divasaH tattasmAddhetoH he vayasya !-mitra ! vayaM samAsannaH-nikaTo ya AhnikasamayaHnityakriyAvasarastasmin samucitavyApAraH-3 devArcanAdistaM sAdhayAmaH-kurmaH / bhavatA'pi etAH sAndradrumatalacalaccakravAkIcakorAH, krIDAvApIparisarabhuvaH sthIyatAM svecchayeti / yatronmIlatkamalamukulAnyAzrayantyAH kuraGgyo, bhRGgazreNyAH zravaNasubhagaM gItamAkarNayanti // 4 // bhavatA'pi etA iti / mandAkrAntA vRttam / etAH krIDAvApyAyAH parisarabhuvaH-tIrabhUmayastA vartante, bhavatA'pi-tvayA'pi svecchayA svairaM sthIyatAmiti / kimbhUtAH krIDAvApIparisarabhuvaH ? sAndrAH-niviDA anantaraprarUDhA: ye drumAsteSAM talesu-chAyAsu cakravAkyazca 1. vihasat / 2. he anU. / 3. samucito yogyo yo vyApAraH anU. / For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha uchAsaH 245 cakorAzca-cakravAkIcakorAzcalantazcakravAkIcakorA yAsu tAH / yatra krIDAvApIparisarabhUSu kuraGa gya:-mRgya: unmIlanti-vikasanti yAni kamalamukulAni-padmakuDmalAni tAni AzrayantyAH-avalambamAnAyAH bhRGgazreNyAH zravaNayoH-zrotrayoH subhagaM-sukhakAri gItaMjhaGkArAravaM AkarNayanti / mRgINAM hi gItaM priyaM, tatra ca svacchAH satyastAH bhRGgAraravaM zRNvantIti / etena vApItIrabhuvo'bhigamyatvamuktam // 4 // api caatilalitataraM taraGgabhaGgairidamapi tRDbharavAri vAri vApyAH / bhramadalinivahaM vahanti yasminmahimakaraM makarandasAmbujAni // 5 // api ca-puna: atIti vRttam / yasmin vAriNi mahimakaraM-mAhAtmyakaraM tathA bhramansaurabhyAtizayAt paritaH paryaTan alinivahaH-bhRGgagaNo yatra IdRzaM makarandaM-rasaM ambujAnipadmAni vahanti-dhArayanti / tadidaM vApyA vAri "taraGgabhaGgaiH-vIcivicchittibhiH atilalitataraM-aticArutaraM vartate / kiMviziSTaM vAri ? tuDbharaM-tRSNAtizayaM vArayatichinatti yattat tRDbharavAri / pUrvavRttakrIDAvApIbhUkathanApekSayA apizabdo'tra samuccaye // 5 // tvamapi bhadre vanapAlike, kRtakamalamAlAnitambakakrIDamimamAdAya bhuktAvasAnAsthAnagoSThIsthitasya mama samIpameSyasi ityabhidhAya rAjA rAjabhavanamayAsIt / ____ gate ca rAjani rAjIvinInAM jIvitasamAH samAsvAdayansvAdukomalamRNAlakandalIH, dalayanda lAni, kavalayanbahalamadhurasnigdhamadhumukulAni2, anuzIlayazItalazaivalAvalI:, vilAsena sa haMsasarasastaraGgAntareSu ciraM cikriidd| .. cintitavAMzca tena rAjJA 'kRtakamalamAlAnitambakakrIDamimamAdAya matsamIpameSyasi' iti zliSTArtha mivAdiSTA vanapAlikA / tanna yuktamiha ciraM sthAtumiti / ityasthAna5 evAzaGkamAnaH saha tena rAjahaMsakadambake nAmbaratala mudapatat / 1. jhaMkArArAvaM anU. / For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 damayantI-kathA-campU: ityabhidhAya-uktvA rAjA-nalo rAjabhavanamayAsIt-jagAma / itIti kim ? he bhadre vanapAlike! tvamapi kRtA kamalamAlA yA nitambake-jaghanaprAye madhyapradeze krIDA yena sa taM, imaMhaMsamAdAya -gRhItvA bhojanaM-bhuktaM tasyAvasAne-prAnte AsthIyate yasyAM IdRzI yA goSThI-parSat tasyAM AsthAnagoSThya sthitasya mama samIpaM eSyasi / mAlAzabdagatastrItvena kamalamAlAyAH sAkSAt strItvAdhyavasAyAt / nitambazabda stryavayavo'pi tadarthamAtre prayuktaH / rAjati-nale ca svavAsabhavanaM gate sati haMsaH1 vilAsena lIlayA sarasa:-sarasyA yAni taraGgAntarANi-taraGgAntarAlAni teSu ciraM-cirakAlaM cikriidd-akriiddt| kiM kurvan ? rAjIvinInAMpadminInAM jIvitasamAH-prANopamAH vallabhA ityarthaH, svAdUni-mRSTAni komalAni-mRdUni yAni mRNAlAni-visAni tAnyeva kandalya:-navaprarohAstA: samAsvAdayan-anubhavan / AsvAdaH sakarmakAditi ApUrvAt svadateH, sakarmakAt Nij bhavati na punarakarmakAt / AsvAdayati yavAgUmityAdivat, atrApi Nic / tathA dalAni-patrANi dalayan-vidArayan / tathA bahalaMniviDaM madhu-makarando yatra ataeva snigdhAni-ArdrANi yAni madhumukulAni-madhUkapuSpakuDmalAni tAni kavalayan-abhyavaharan / "madhuzcaitrartudaityeSu jIvAzAkamadhUkayoH / madhukSIre jale madye kSaudre puSparase'pi ca / itynekaarthH|" [2 / 247-248] tathA zItalA:-zizirA, yA zaivalAvalya:zaivAlapaMktayastA anuzIlayan-upacaran / ca-punaH sa-haMsa iti cintitavAn / tathA tena rAjJA kRtakaM-kRtrimaM kApaTikaM tathA alaMatyarthaM AlAnitaM-baddhaM, tathA bakavat krIDA yasya tAdRzamimaM-haMsaM AdAya-gRhItvA5 matsamIpamAyAsyasi iti-amunA prakAreNa zliSTArthamiva yathA bhavati tathaiva vanapAlikA AdiSTA / rAjAbhiprAyastu kRtA kamalamAlAyA nitambake krIDA yena ityevaM rUpaH, haMsena tu evaM pratItaM yathA kRtkmityaadi| tat-tasmAddhetoH iha sthAne ciraM sthAtuM na yuktaM iti-amunA prakAreNa asthAna evadoSAnavakAza eva AzaGkamAnaH-kRtakamityAdi zaGkA kurvan tena-pUrvoditena rAjahaMsa-kadambakena saha ambaratalaM-gaganaM udapatat-uDDInaH / "sthAnaM sthityavakAzayoH / sAdRzye santiveze c|" [2 / 292] ityanekArthaH / tatra ca vyatikare divApi sphArasphurattArAmaNDalamiva, vikacanavakuvalayavanagahanamiva', antarAntaronidrakumudakhaNDamuDDInAste kSaNamazobhayanta nabhastalam / 1. sa haMsaH anU. / 2. nAsti anU. / 3. upacaran bhajan anU. / 4. cintitavAn vicAritavAn anU. / 5. nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha uchvAsa: tatra ca vyatikare-tasmizcAvasare tata uDDInAste - haMsA: kSaNaM yAvannabhastalaM azobhayanta- abhUSayan / kathaM kimbhUtaM nabhastalam ? utprekSyate, divA'pi - dine'pi sphArANi-vizAlAni sphuranti - dIpyamAnAni tArAmaNDalAni yatra IdRzamiva / manye, amI haMsA na bhavanti kintu dine'pi tArAmaNDalAnyuditAnIti, teSAM zvetatvAdiyamutprekSA / punarutprekSyate, antarAntarA - antarantaH unnidraM - vikasvaraM kumudakhaNDaM - dhavalakamalavanaM yatra IdRzaM vikacAni-savikasAni yAni navakuvalayavanAni - nIlAbjakhaNDAni teSAM gahanamivagahvaramiva, nIle nabhasi zvetA haMsA iti bhrAnti janayanti / manye, idaM nabho na bhavati kintu kuvalayavanaM vidyate, tatra cAbhI haMsA na bhavanti kintu antarantaH prarUDhaM kumudakhaNDamiti / avilambitAzca na cirAda' vAyurvedarbhamaNDalamaNDanaM kuNDinapuram / avateruzca cakitacalaccakravAkAlokyamAna kRtAndhakAravibhramabhramadbhramarabharabhajyamAnAmbhojabhAji rAjabhavanAsannakanyAntaHpurodyAnakrIDAsarasi / sarabhasa' pradhAvitena sarastIravihAravyasaninA kanyakAjanena niveditAMstAMnavalokayitumatikautukena damayantI kanyAntaH purAtpurANamadirAruNAyatAkSI 6 kSipramAjagAma / 247 avilambitAzca vilambaM - kAlakSepaM akurvANAste-haMsA na cirAdeva - stokenaiva kAlena vaidarbhamaNDalasya-vaidarbhadezasya maNDanamiva-vibhUSakatvAd yattathAvidhaM kuNDinapuraM avApuH-prApuH / avateruzca-avatIrNA, nabhaste / bhUmaNDalaM damayantI sarabhasaM saharSaM yathA bhavati tathA pradhAvitena-samAgatena tathA sarastIre yo vihAra:- vicaraNaM tatra vyasanaM -Asaktirvidyate yasya sa tena sarastIravihAravyasaninA kanyakAjanena niveditAn - kathitAn tAn-haMsAn atikautukena kutUhalAtizayena avalokayituM kanyAntaHpurAt rAjabhavanasya - nRpamandirasya AsannaMnikaTaM yat kanyAntaHpurodyAnaM - rAjakanyakAnAM krIDAvanaM tasya yat krIDAsaraH tasmin kSipraM - zIghraM AjagAma-AyAsIt / kimbhUte krIDAsarasi ? cakitA: - bhayAkulAzcalantaH-itastataH paryaTanto ye cakravAkAstairAlokyamAnA vIkSyamANA, yataH kRta andhakArasya vibhramaH - bhrAntiryaiste, tataH karmadhArayaH IdRzA bhramanto ye bhramarAsteSAM bhareNa bhAreNa bhajyamAnAnikubjIbhavanti yAni ambhojAni tAni bhajati yat tat tasmin kRSNacchavIn bhRGgAn vIkSya / cakavAkANAmandhakArabhramo'bhavat tatazcakitAssantastAn vIkSanta iti / kimbhUtA damayantI ? purANamadirAvat-jIrNasurAvat AruNe - ISadkte Ayate - vizAle akSiNI yasyAH sA purANamadirAruNAyatAkSI / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 Agatya ca caTulataracaraNacaJcUprahAravidalitAravindakandalAnunnAlabAlanalinI' vanavihAriNastAngrahItumekekazaH sakhIjanamAdideza / svayaM ca calavalaya 'cAruravavAcAlitaprakoSThena savilAsaM vismayakaraM3 karapallavena taM rAjahaMsaM rAjaputrI 'muccikSepa' / Agatya ca sA-damayantI tAn-haMsAn grahItuM ekaM ekaM prati iti ekaikazA vIpsAyAM sa, pRthak pRthak sakhIjanaM Adideza - AjJaptavatI / kibhUtAn tAn ? caTulatarANAM - aticaJcalAnAM caraNAnAM caJcUnAM ca prahArai:-AghAtaiH vidalitAni - khaNDazaH kRtAni aravindakandalAni - abjaprarohA yaiste tathAvidhAn / puna: kimbhUtAn ? unnAlAni-UrdhvamRNAlAni yAni bAlanalinIvanAninavapadminIkhaNDAni tatra vihartuM zIlaM yeSAM te unnAlabAlanalinIvanavihAriNastAn / '"nAlaM kANDe mRNAle ca / " [2 / 506] ityanekArthaH / damayantI - kathA - campUH svayaM ca-AtmanA sA - rAjaputrI karapallavena - pANikisalayena savilAsaM - savibhramaM yathA bhavati tathA vismayaM AzcaryaM karotIti tathAvidhaM taM rAjahaMsa yo rAjahaMso nalaM prati etadvArttaM acakathat taM- marAlaM uccikSepa-uddadhre / kimbhUtena karapallavena ? calantikaracAlanAt kampamAnAni yAni valayAni - karakaGkaNAni teSAM yo ravaH - svanastena cAru yathA syAttathA vAcAlita : - mukharitaH prakoSThaH - kalAcikA yasya sa tathA tena / pANipaGkajasthita eva so'pyabhimukhIbhUya vibhAvya ca cetazcamatkArakAraNa`masyAH kAntivizeSa mAziSamadAt / so'pi-haMsaH pANipaGkajasthita eva abhimukhIbhUya - sammukho bhUtvA asyA:damayantyAMzcetazcamatkArakAraNaM kAntivizeSaM vibhAvya - vilokya AziSaM adAt-dadau / kaMdarpasya jagajjaitrazastreNAzcaryakAriNI' / rUpeNAnena rambhoru dIrghAyuH sukhinI bhava // 6 // kandarpeti / vRttam / he rambhoru ! tvaM dIrghAyuH - ciraJjIvinI sukhinI ca bhava / kimbhUtA tvam ? kandarpasya jagajjaitraM - jagajjayanazIlaM zastraM- AyudhaM tena jagajjaitrazastreNa anena pratyakSeNa rUpeNa - saundaryeNa AzcaryaM karotItyevaMzIlA AzcaryakAriNI / 'jagajjaitrazastreNAzcaryakAriNA' iti pAThe tu he rambhoru ! tvaM anena rUpeNa sukhinI dIrghAyuzca bhava / kimbhUtena rUpeNa ? AzcaryakAriNeti vyAkhyeyam // 6 // 1. kara nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 caturtha ucchvAsaH api ca nirmAya svayameva vismitamanAH saundaryasAreNa yaM, svavyApAraparizramasya kalasaM vedhAH smaaropyt| kaMdarpa puruSAH striyo'pi dadhate dRSTe ca yasminsati, draSTavyAvadhirUpamApnuhi patiM taM dIrghanetre nalam' // 7 // api ca-punarAha nirmAyeti / he dIrdhanetre ! taM nalaM patimApnuhi / kimbhUtaM tam ? draSTavyAvadhidarzanIyeSu paramakASTAprAptaM rUpaM-AkRtiryasya sa taM, prakRSTAkAramityarthaH / tamiti kam ? yaMnalaM saundaryasya sAra:-niSkarSastena svayameva nirmAya-niSpAdya vedhAH-vidhiH vismitaM-sAzcarya mano yasyA sa vismitamanA: IdRgvidhaH san svavyApArasya-jagatsRSTikaraNasya yaH parizrama:vyAyAmastasya kalasaM samAropayat-asthApayat, yathA devakulaM niSpAdyopari sauvarNaH kalaso nidhIyate tathA dhAtA yaM nirmAya svavyApArazramasya kalasasthAnIyamakarot, ataH paramutkRSTo na kazcidastItyarthaH / ca-punaH yasmin-nale dRSTe sati puruSAH kandarpa-ahaGkAraM dadhate-puSNanti na kamapItyarthaH, sarvairapi saundaryAdibhirmadasthAnaiH svatastasminnAdhikyadarzanAt / yasmin dRSTe striyaH punaH kandarpa-manmathaM dadhate-dhArayanti, sakAmAH jAyanta ityarthaH / apiH-punararthe samuccaye vA // 7 // damayantI tu tasminkSaNe 'kva pakSiNo vivakSitavAcazca' iti vismayaM5 bhayaM ca, nAmApyAhlAdajanakaM nalasya' iti vapuSi vepathu cadeg romAJcaM ca hRdaye'nurAgamautsukyaM ca, samakAlamullolAyamAnamudvahantI cintayAMcakAra / damayantI tu tasmin kSaNe pakSiNa:-vihagA: kva vaktumiSTA vivakSitA, IdRzyo vAcazca kva ? kvazabda atyantAsAMgatyasUcakau iti hetovismayaM-AzcaryaM bhayaM ca-bhIti, tathA nalasya nAmA'pi-abhidhAnamapi AsA tAM darzanasparzane AlAdajanakaM-prItyutpAdakaM iti hetoH vapuSi vepathu ca-sAtvikabhAvAtkampaM romAJcaM ca-pulakaM, tathA hRdaye-cetasi anurAgaM-nalaM pratyabhilASaM autsukyaM ca-utkaNThAM, etatsarvaM samakAlaM-yugapat ullolAyamAnaMkallolavadAcaramANaM udvahantI-dadhatI satI cintayAJcakAra-vitarkitavatI / For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 so'yaM yastena pAnthena yAntyA gaurImahotsave / nalo'pyanala evAsIdvarNito me puraH purA // 8 // so'yamiti / vRttam / yaH - nalastena - pAnthena gaurImahotsave yAntyA - gacchantyA me mama puraHpurA-pUrvavarNitaH-stuta:, so'yaM nalopyanala eva AsIt / apiH- virodhe, yo nalo bhavet sa kathaM analaH ? parihAre tu anala: - vahni : smarasantApahetutvAt // 8 // athAsyAH parihAsazIlA nAmasakhI nAmnaiva nalasyodbhinnabahalapulakAGa kurAmimAmavalokya narmAlApamakarot / damayantI - kathA - campUH atha-anantaraM asyAH - damayantyAH parihAsazIlA nAmeti prasiddhA sakhI imAMdamayantIM nalasya nAmnaiva udbhinnA - udgatA bahalA:- niviDAH pulakAGakurA:- romAJcaprarohA yasyAH sA, tathAvidhAmavalokya - dRSTvA narmAlApaM-parihAsasambhASaNamakarot / tadyathA koSNaM kiM na niSicyate tava balAtailaM sakhi zrotrayorantastittiripakSipatramathavA mandaM mRdu bhrAmyati / yenAGgeSu nikhAtamanmathazaraprasphAra repicchacchavirnIlImecakitoccakaJcukarucaM romNAM vahatyudgamaH // 9 // koSNamiti vRttam / sakhItyAmantraNe he sakhi ! nu iti vitarke tava zrotrayo:karNayorantaH-madhye kiM ku-ISad uSNaM koSNaM balA - auSadhivizeSastasya tailaM niSicyatenikSipyamANaM vartate ? athavA mRdu- sukumAraM tittiripakSiNaH patraM - picchaM mandaM - zanairbhrAmyati ? kathametadavagamyate ? yena hetunA aGgeSu zarIrAvayaveSu nikhAtA:- nimagnA ye manmathazarA:kAmabANAsteSAM prasphArANi - vipulAni yAni picchAni - patrANi tadvacchavi :- zobhA yasya sa tathokto romNAM-tanUruhANAmudgama:- prAdurbhAvo nIlyA - auSadhivizeSeNa mecakitasyazyAmalitasya uccakaJcukasya rucaM-kAntiM vahati - dhArayati' / prasphAratvaM hi picchAnAmapravezo hetu:, anyathA zareSu praviSTeSu puGkhapicchAnyapi kathaM na pravizanti, tena picchacchaviriti kavirAcaSTe / yena romodgamaH saJjAto'sti tenAvagamyate / kiM te karNayorbalAtailaM niSicyate ? kiM vA mRdutittiripicchaM bhramadasti ? balAtailaniSeke tittiripicchabhrame ca romNAmudbhavAt / / 9 / / 1. dadhAti anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 caturtha ucchvAsaH damayantI tu tasyAH savailakSa smitamevottaraM kalpayantI zanai:2 ziraHkampataralitAvataMsotpalA salajjA caladvilocanAntena tAmatarjayat / avAdIcca taM rAjahaMsam-aho mahAnubhAva, sarvathAzcaryaheturasi / tathAhi draSTavyAnurUpaM rUpam, mahAzcaryagarbhAH prapaJcitavAcyA vAcaH, sUcitasaMskArAtireko vivekaH, saujanyAzrayaH prazrayaH, niSkAraNopakAradhAtrI maitrii| tattvamanekadhA janitavismayo bahu praSTavyo'si / kiM tu prastutaM pRcchAmaH / kathaya ko'yamAtmarUpasambhAvitakaMdarpadarpadAvAnalo nalo nAma / yasyaitAni mandaramathana kSaNakSubhitakSIrasAgarataraGgabhramabhrAnti:5 bhramanti yazAMsi / damayantI tu tasyA:-koSNamityAdivAdinyAH sakhyA: vilakSa-vIkSApannaM anayA'pi mama smaravikArAvagamAt tasya bhAvo vailakSyaM tena saha-yuktaM yat smitaM-ISaddhAsyaM tadeva uttaraM-prativacaH kalpayantI-racayantI abruvANaiva zanaiH-mandaM ziraHkampena taralitaM-andolitaM avataMsotpalaM-zekharIkRtakamalaM yayA sA, IdRzI salajjA-tadvAkyazravaNAt hINA satI calan yo vilocanAnta:-netraprAntastena tAM-sakhImatarjayat-nirabharsyat / ca-punastaM-haMsamavAdIt / aho-vismaye, he mahAnubhAva !-mahAprabhAva ! sarvathAsarvaprakAreNa tvaM Azcaryasya hetu:-kAraNamasi, bhavatA darzanAdAzcaryaM jAyata ityarthaH / tathAhIti / uktameva dRDhIkaroti he haMsa ! tava rUpaM-AkAraH draSTavyasya-draSTuM yogyasya vastunaH anurUpaM-sadRzaM, yathA anyadapi draSTavyaM vastu sAbhilASaM vIkSyate tathA tvadrUpamapi / tathA tvadIyAH prapaJcitaMvistAritaM vAcyaM-vaktavyaM yAbhistA IdRzyo vAco mahAzcaryagarbhAH-mahat AzcaryaM garbhe-madhye yAsAM tAstathAvidhAH santi / tathA sUcitaH-darzitaH saMskArasya-bhAvanAkhyasya mAnasakarmaNo vA atireka:-AdhikyaM yena IdRzastava viveka:-sadasadvivecanam / yadanekArthaH-"saMskAraH 1. anyeSu anU. / For Personal & Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH pratiyatne'nubhave mAnasakarmmaNi / guNabhede" [ 3 / 652 - 653 ] iti / tathA tava prazraya:praNayaH saujanyasya-sujanatAyAH AzrayaH / tathA tava maitrI - suhRttA niHkAraNaM-kAraNaM vinA'pi upakAraM dadhAti-puSNAtIti ni: kAraNopakAradhAtrI / 252 tat-tasmAddhetoH he haMsa ! tvaM anekadhA - bahubhirprakAraiH janito vismayo yena IdRgvidhaH san bahu- pracuraM praSTavyo'si, kintu prastutaM - prAkaraNikaM pRcchAmaH / tvaM kathaya ko'yaM nalo nAmeti prasiddha: ? kimbhUtaH ? AtmarUpeNa sambhAvitaHsadRkrUpatayA' jJAto yaH kandarpastasya darpa eva davaH - vanaM tatra anala iva - agniriva yaH sa, tadadhikarUpavatvAt / yo hyadhiko bhavati sa svasparddhino darpaM spheTayatyeva / tathA nalo'pi yasya etAni mandareNa - meruNA yanmathanaM - viloDanaM tasya kSaNe - avasare kSubhito yaH kSIrasAgara : - kSIrAbdhistasya ye taraGgAH - vIcayasteSAM yo bhramaH - bhramaNaM tasya bhrAnti - sandehaM kurvanti yAni tAni IhaMzi yazAMsi bhramanti manye amUni yazAMsi na bhramanti kintu kSIrAbdheramI taraGgA eva bhramantIti / yazasaH zvetatayA varNanamiti kavisamayaH / ityevamuktaH so'pi 'sundari, yadyevamupavizyatAm / avadhIyatAM manaH / zrUyatAM savizrabdham' ityabhidhAya kathayitumArabdhavAn / "" ityevaM damayantyA uktaH - kathitaH so'pi - haMsa uvAca - he sundari ! yadyevaM tadvArttAzravaNe mano vidyate tarhi upavizyatAM sthIyatAM, tathA manaH avadhIyatAM ekAgrIkriyatAM, anyasthAnAnnivartyatAmityarthaH / tathA savizrabdhaM - vizrambhaNaM vizrabdhaM " bhAve ktaH [ ] tena sahitaM savizrabdhaM - savizvAsaM yathA bhavati tathA zrUyatAM AkarNyatAM iti abhidhAya kathayitumArabdhavAn / 'asti samastasurAsuralokakarNapUrIkRtakAntakIrtikundakusumaH, kusumAyudharUparamaNIyadehaprabhaH, prabhAvayukto viprabhAvazca, zuciranupatApakArI ca, ghanAgamasamayo na vAribahulazca zizirasvabhAvo na jADyayuktazca, rAmaH kuzalavayorAmaNIyakena, janako vaidehabhAgena, naiSadhaH prajAnAM pati:5, viriJca' iva nAbhibhUtaH samare, vIro vIraseno nAma / 1 1. rUpaM nAsti anU. / 2. bhavanti anU / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 caturtha uchAsaH astIti / vIra:-zUro vIraseno nAma prasiddhaH prajAnAM patI-rAjA asti / kimbhUto vIrasenaH ? samastA ye surAzca asurAzca lokAzca taiH karNapUrIkRtaM-avataMsIkRtaM kAntakItireva-vizadayaza eva kundakusumaM yasya sa, yatkIrtiH sarvairapi zrutAstItyarthaH / tathA kusumAyudhaH-kAmastasya rUpavad ramaNIyA-cArvI dehaprabhA-tanukAntiryasya saH / tathA prabhAvaH-anubhAvo mAhAtmyaM tena yuktaH / tathA viprANAM bhA-tejo avati-rakSatIti viprabhAvaH / ca-virodhArthaH, sacetthaM yaH prabhAvayukto bhavati sa vigataprabhAvaH kathaM bhavet kintu saprabhAva eva syAt / tathA zuciH-puNyaH, tathA na upatApaM-lokAnAM santApaM karotItyevaMzIlaH anutApakArI / virodhe tu, zuciH grISmamAsaH, yaH zucirNISmo bhavet sa kathaM anutApakArI' bhavet, kiM upatApa-auSNyaM tatkaraNazIla eva syAt / "zuciH zuddhe'nupahate zRGgArASADhayoH site / grISme hutavahe'pi" [cAnta0 dvi0 6] iti vizvaprakAzaH / tathA ghana:-pracura AgamaH-siddhAntaH samayazca-sampat yasya sa ghanAgamasamayaH / "samayaH zapathe bhASAsampadoH kAlasamvidoH / siddhAntAcArasaGketaniyamAvasareSu ca / kriyAkAre nideze ca" ityanekArthaH [3 / 541542] / tathA vA-samucyaye, aribhiH-zatrubhirbahula:-vyApto aribahulastathAvidho na, pratipanthirahita ityarthaH / virodhe tu, yo ghanAgamasamayo varSAkAlo bhavati sa vAribahulaH kathaM na bhavet ? kintu jalapracura eva syAt / tathA zizira:-zItalaH svabhAvaH-prakRtiryasyAsau zizirasvabhAvaH, tathA jADyaM-mauyaM tena yukto na / virodhe tu, ziziro mAghaphAlgunau yaH zizirasvabhAvo-mAghaphAlgunasvarUpo bhavet sa jADyayukto himasahitaH kathaM na syAt ? ityuSNavarSAzItakAlatrayavyatirekaH / tathA kuzalena-catureNa vayorAmaNIyake naavasthAsaundaryeNa rAmaH-cAru / tathA videhAdezAsteSAmayaM vaideho bhAgastena jnkHjnkaakhynRpprtimH| yathA janako vaidehabhAgasvAmI tathA'yamapi / tathA naiSadhaH-niSedhadezyaH / pakSe-rAmaH-dAzarathiH vai-tarke dehasya bhA-kAntistAM gacchati-vyApnotIti kRtvA Dapratyaye dehabhAgastena zarIrakAntyanuhAriNA rAmaNIyakena-saundaryeNa upalakSitasthathA kuzalavayaHkuzasya lavasya ca janaka:-janayitA / "rAmaH zyAme halAyudhe / pazubhede site cArau rAghave reNukAsute // " [2 / 327-328] ityanekArthaH / tathA samare-yuddhe na abhibhUtaHparAbhUtaH / ka iva? viriJca ivaH dhAteva / sa ca kimbhUtaH ? prajAnAM patirjanakatvAt, nAbhe:-viSNunAbherbhUtaH jAtaH / yasya ca bahuzobhayAGgaprabhayA saha sphuratyudArA manovRttiH, akhaNDa1. anupatApakArI anU. / For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 damayantI-kathA-campUH nayAjJayA sadRzI rAjate rAjyasthitiH, sajjayA senayA saha zlAghanIyA' kRpANayaSTiH / yasya ceti / atra prathamAtRtIyayoH zleSaH / tathAhi yasya-rAjJA udArA-saralA manovRttiH-cetovyApAraH aGgaprabhayA saha sphurativijRmbhate / kimbhUtA manovRttiH ? bahuzaH-bahubhiH prakAraiH abhayA-bhayarahitA / kimbhUtayA aGgaprabhayA ? babI zobhA yasyAM sA tayA bahuzobhayA / tathA yasya AjJayA sadRzI rAjyasthiti:-rAjyavyavasthA rAjate-zobhate / kimbhUtA rAjyasthitiH ? akhaNDa:-apratihato nayaH-SADguNyaM sandhivigrahayAnAsanadvaidhAzrayarUpaM yasyAM sA akhaNDanayA / kimbhUtayA AjJayA ? na vidyate khaNDanaM-ullaghanaM yasyAH sA tayA, tathA yasya senayA saha zlAghanIyAvarNanIyA kRpANayaSTiH-asilatA / kimbhUtA kRpANayaSTiH ? sat-zobhano jayo yasyAH sA tayA sajjayA / kimbhUtayA senayA ? sjjyaa-snnddhyaa| "sajjau sannaddhasambhRtau" [2 / 78 anekArthaH] / yazca sazRGgAro nArISu, vIro vairiSu, subIbhatsuH2 paradAreSu, raudro drohiSure, sahAsyo narmAlApeSu, bhayAnakaH saMgrAmAGgaNeSu, sakaruNaH shrnnaagtessu| tathA yazca rAjA nArISu saha zRGgAreNa-suratena rasabhedena vA vidyati iti sazRGgAraH / "zRGgAro gajamaNDane surate rasabhede ca" [3 / 650] ityanekArthaH / tathA vairiSu-zatruSu vIraH-zUrastajjetRtvAt / tathA paradAreSu suSTha bIbhatsaH-ahRdyadarzanaH / tathA drohiSu raudraHbhRkuTIkaraNAmarSAdivyaMgyarasavizeSavAn / tathA nAlApeSu-parihAsavAkyeSu sahAsyaHhAsyarasopetaH / tathA saGgrAmAGgaNeSu bhayAnaka:-bhISmaH, bibheti asmAditi bhayAnakaH, "AnakaH zIG bhiya iti zeterbibhatezcAnakaH syAt, [ ] iti ujjvaladattaH / tathA zaraNArthamAgateSu nareSu sakaruNaH-sadayaH / evaM zRGgArAdirasamayatvamasya niveditam / zRGgArAdiSu saptasvapi padeSu adbhutatvAdanukto'pi adbhuto grAhyaH / zAntasya ca viraktA evAdhikAriNo'tastadanuktiH / yasya caturudadhitaTITIkamAnazaraccandravizadayazorAzirAjahaMsasya, nistriMzatA kRpANeSu, kucAturyaM kalatreSu, kUpadezasevA pApadhikeSuSa, lubdhakaparyAyaH kaivartakeSu, tIkSNatA zastreSu, dharmacchedo dhanurvidyAyAm / For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha uchvAsa: evamasya' harasyeva karasthaM kRtvAzeSamaNDalamanavaratavikhyAtavijayAbhinandinaH 2, sundarakailAsanAbhiramyavanAntareSu viharataH, madananiruddhanaiSadhIpInoccakucakumbhAvaSTambhamasRNita vakSaHsthalasya sukhenAtikrAmanti divasAH / 255 yasyeti / caturudadhitaTISu catuH samudrakUleSu TIkamAnaH- paribhraman zaraccandra- vadvizadaHujjvalo yazorAzireva rAjahaMso yasya sa tatrApi yadyazo gIyata ityarthaH / tathAvidhasya yasyarAjJaH kRpANeSu nistriMzatA-khaDgatvaM / tathA kalatreSu dAreSu kucAbhyAmAturyaM - pIDitatvaM, durvahabharatvAt / tathA pAparddhikeSu-mRgayAbhyAsiSu kUpapradezasevA jalArthaM mRgAdInAM tatrAgamanAt / tathA kaivartakeSu matsyabandhiSu lubdhaka iti paryAyA ekArthaM zabdAntaraM / atra kaivartakeSu lubdhakaparyAyatvaM solluNThaM tasya vyAdheSu abhidhAnakoSe'' bhidhAnAt / tathA zastreSu-praharaNeSu tIkSNatA-nizitatvaM / tathA dhanurvidyAyAM dharmanAmA drumo yanmayaM dhanuvidhIyate tasya chedanaM - karttanam / evaM kRpANAdiSveva nistriMzatAdInAM pari-saMkhyoktA, na tasminniti zeSaH / tadyathA- na tasmin rAjJi nistriMzatAkrUrakarmatvaM, tathA na kutsitacAturyaM, tathA kutsita upadeza:- prarUpaNaM yeSAM te, kUpadezA:-dAmbhikAsteSAM sevA-sevanaM na, tathA kutsito lubdha:-lubdhakaH "kutsAyAM kaH " [ ] tasya paryAyaH - pariNAmo na, tathA tIkSNatA Aya: zUlikatvaM ca na, tathA dharmasya - puNyasya chedo na / * evaM - amunA prakAreNa asya - vIrasenasya sukhena divasA atikrAmanti - gacchanti / kimbhUtasya ? azeSaM samastaM maNDalaM dezaM kare - rAjabhAge sthitaM kRtvA, karadaM vidhAyetyarthaH / anavarataM-nirantaraM vikhyAtavijayaiH AnandatItyevaMzIlaH anavaratavikhyAtavijayAnandI sya prathitavijayairdRSTasyetyarthaH / punaH kimbhUtasya ? kaM - jalaM elA - latA asana:- pItamAlastaiH sundaraiH kailAsanaiH abhiramyeSu - manojJeSu vanAntareSu kAnanavizeSesu viharata :- vicarataH / tathA madanena niruddhAH-vyAptAH sakAmA yA naiSadhyaH - niSadhadezotpannastriyastAsAM pInoccakucakumbhayoravaSTambhena-AzrayeNa masRNitaM sukumArIkRtaM vakSaHsthalaM yena sa tathA tasya / kasyeva ? harasyeva zambhoriva viharaNakRtamiha hareNa sahaupamyam / kimbhUtasya harasya ? zeSaM - zeSAkhyanAgaM maNDalaM-kuNDalAkAraM karasthaM - pANisthitaM kRtvA sundaro yaH kailAsaH - rajatAdristasya nAbhau - madhyabhAge ramyANi yAni vanAntarANi teSu viharataH, nAbhirmukhyArtho vA / puna: kimbhUtasya ? anavarataM vikhyAtau - prasiddhau vijayA - gaurI nandI ca harapratIhArastau yasya sa tasya / punaH kimbhUtasya ? madanena niruddhA yA naiSadhI - niSadhasya girerarthAd himAdrerapatyaM strI naiSadhI - gaurI tasyAH kucakumbhayoravaSTambhena masRNitaM vakSaHsthalaM yasya sa tathA tasya / 1. 'vyAdho mRgavadhA jIvI lubdhako mRgayuzca saH' abhidhAnacintAmaNinAmamAlA martyakANDa padya-- 927. / 2. 'kucadeg nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 damayantI-kathA-campU: yadanekArthatalika:-"niSadhaH kaThine deze niSadhe zekhare girau / hastake karibhede ca / " [3 / 56] iti| kadAci'ccaturudadhivelAvalayitavasundharAvikhyAtamapatyamabhilaSannanAdaracaraNAGgaSThaniSThyUtakailAsonmUlanAgatapataddazavadanavirasaviruta2vihasitAmaramaNDalImahitamahimAnamavirata viriJciviracita5vicitranAmasAmavastustutimanavarata sakalalokakalyANakAmadhenumanupamavarcasamarcayAMcakAra bhagavantamambikApatim / kadAcit-kasmiMzcitprastAve caturudadhivelAbhirvalayitA-veSTitA yA vasundharA tasyAM vikhyAtaM-prasiddhaM apatyaM-santAnaM abhilaSan-vAJchan sa-rAjA bhagavantaM ambikApati-mahezaM arcayAJcakAra-pupUja / kimbhUtaM zambhum ? anAdareNa-avahelayA caraNAGgaSThena yanniSThyUtaMnirasanaM tena kRtvA kailAsonmUlanAya AgataH patan yo dazavadanaH-rAvaNastasya virasA-paruSA yA viruti:1- AraTanaM tayA vihasitA-hAsyaM kurvatI yA amaramaNDalI-devazreNistayA mahita:-arcitaH / mahimA anubhAvo yasya sa tam / mahatIzaktirbhagavato yenA'sau rAvaNaH kailAsonmUlanAyA''gataH, svacaraNAGguSThena nirasya AraTan mukta iti amaraiH kRtA stutiH / niSThApitapAThe tu niHzeSeNa sthApanaM, zeSaM pUrvavat / tathA avirataM-nirantaraM viriJcena-brahmaNA viracitA-kRtA vicitranAmabhi:- bhargabhavatrinetrAdibhiH sAmavastubhizca-sAmavedArthaiH stutiryasya sa tam / tathA anavarataM-satataM sakalAni loke yAni kalyANAni teSAM pUraNe kAmadhenuriva yaH sa tathA tam / tathA anupamaM varca:-tejo yasya sa tam / atibhaktitoSitaharalabdhavarazca nirupamarUpayAnurUpayA cadeg rUpavatyabhidhAnayA pradhAnayA priyayA saha makaraketanakeli manubhavannaticiramAsAMcakre / atikrAmati tu kiyatyapi samaye saMpannasatvA samapadyata rUpavatI / tena ca samasta saMsAravastUddhRtakAntikaNakalita11garbhArambheNa, nArAyaNanAbhiriva viriJco12tpattikamalakandabandhena, kalpapAdapalateva pallavArambhocchvAsena, manAGmeduritodarA rarAja rAjIvanayanA rAjapatnI13 / krameNa ca mecakoccacUcukakucakumbhakapolipANDimnA nimnayantI 1. viratiH anU. / For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha ucchAsaH 257 mRgalAJchanacchAyAma vAJchadacchAmRtapayaHpiSTamUrtimanmadhusamayamadanamRgAGkamaNDalarasenAtmAnamAleptum / agrataH sakhIjanavidhatamapAsya maNimayaM makaramaNDalamanavaratanizAta nirmalakaravAlataleSvAtmamukha kamalamavalokayAMcakAra / nirasya nIlotpalaM jaraThakaNThIravakaNThakesarastabakamakarotkarNAvataMsam / atibahala kuGkamAGkakastUrikApaGkamapahAya mattamAtaGgamadakardamena nijabhujazikharayorviracayAMcakAra vicitrapatrabhaGgAn / tataH atibhaktyA toSita:-pramodito yo harastasmAllabdhaH-prApto varaH-putraprAptilakSaNo yena IdRgvidhazca sa-rAjA nirupama-atulyaM rUpaM yasyAH sA tayA, ca-punaH anurUpayA-svasya yogyayA rUpavatyabhidhAnayA pradhAnayA-prakRSTayA priyayA-damitayA saha makaraketanakeliM-manmathalIlA anubhavan-AsvAdayan aticiraM-cirakAlaM AsAJcakretasthitavAn / turathArthaH / kiyatyapi samaye atikrAmati-gacchati sati rUpavatIpriyA sampannasatvA-sagarbhA samapadyata-jAtA / tena ca samastAni yAni saMsAre vastUni tebhya uddhRtAH-uccitA ye kAntikaNA:dIptilavAstaiH kalitaH-yuto yo garbhArambhaH-dohadalakSaNaprathamotpattistena manAk meduritaMmAMsalaM jAtaM udaraM yasyAH sA tathAvidhA rAjIvavadvizAle nayane yasyAH sA rAjIvanayanA rAjapatnI-rAjamahiSI rarAja-zuzubhe / kena ? keva? viriJcasya-vidheH utpattaye yat kamalaM tasya yatkandaM-mUlaM tasya yo bandhaH-tadutpAdakarasakaNikArUpastena nArAyaNanAbhiriva / yathA nArAyaNanAbhiviriJcotpattikamalakandabandhena manAGmeduritodarA rAjate tathA tena sA'pi / punaH kena keva ? pallavArambhasya-kisalayaprathamotpatterya ucchvAsaH-aunnatyaM tena kalpapAdapalateva, yathA tena sA rAjate tathA sA tena rarAja / krameNa ca-garbhArambhadinAdAramya mecake-kRSNe ucce-unnate cUcuke yatra IdRzau yau kucakumbhau tayoH kapolapAlezca-prazastagaNDasya pANDimnA-dhavalatayA mRgalAJchanasyacandramasa:2 chAyAM-zobhAM nimnayantI tiraskurvatI satI sA rAjJI acchaM-vimalaM amRtameva yatpayaH-nIraM tena piSTaH-ghRSTo yo'sau mUrtimatAM madhusamayamadanamRgAGkamaNDalAnAM rasastena 1. ca nAsti anU. / 2. candrasya anU. / For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 damayantI-kathA-campU: AtmAnaM AleptuM-degdhuM avAJchan-iyeSa vavAJcha / kucakumbhasya candramAH, mecakacUcukasya lAJchanamupamAnam / agrataH-purataH sakhIjanena vidhRtaM-gRhItaM maNimayaM-ratnapradhAnaM, prAdhAnye mayaTa, mukuramaNDalaM-AdarzatalamapAsya-apanIya anavarataM-satataM nizAtA:-tIkSNAH nirmalA:kAlikArahitA ye karavAlA:-khaGgAsteSAM taleSu-uparibhAgeSu Atmano mukhakamalaM avalokayAMcakAra-dadarza / etAvatA garbhasya zauryavattA darzitA / tathA nIlotpalaM-sakhyopanItaM nIlakamalaM nirasya-apanIya jaraThaH-cirakAlIno yaH kaNThIravaH-siMhastasya kaNThe yaH kesarastabakaH-romagucchastaM karNAvataMsaM-karNazekharamakarot / ___tathA sakhyopanItaM atibahalaH-atiniviDo yaH kuGkumaH-ghusRNadravastasya aGkasthAnaM tatsahitamityarthaH / kastUrikApaGkamapahAya-parityajya mattamAtaGgAnAM-dRptagajAnAM madakardamena nijabhujazikharayoH-AtmabhujAgrayovicitrAH-vividhA ye citrabhaGgAH-patralatAstAn viracayAJcakAra-vyadhAt / "aGko bhUSArUpakalakSmasu / citrAjau nATakAdyaMze sthAne kroDentikAgasoH" [2 / 1-2] ityanekArthaH / ___evaM sphura'dgarbhAnurUpadohadasukhamanubhavantI kadAciduccasthAnasthite saumyagrahagrAme, mahArAjajanmocite'hni zubhasaMbhAra kAraNAyAM kAlakelAyAM3 jAtaprAye prabhAte prabhApratAnajanitapariveSamazeSatejasvitejaHpuJjApahAriNamAlohitapAdapallavollasita paGkajacchAyam, dyauriva ravimaNDalam, unnamanmeghamAleva vidyullolam, araNiriva vitAnavaizvAnaram, narapAlapriyA prINitagotraM putramajIjanat / evaM-amunA prakAreNa sphurantaH-prasaranto garbhAnurUpA:-garbhAnukulA ye dohadAHabhilASAsteSAM pUraNe yatsukhaM tadanubhavantI sA rAjJI kadAcit saumyagrahagrAmebRhaspatyAdigrahasamUhe uccasthAneSu sthite sati / grahANAM hi dvividhamuccatvaM rAzikRtaM bhAgakRtaJca / tatra prathamarAzau sUryasyoccatA, dazabhAgeSu, vRSe zItagostriSu bhAgeSu, harau kujasyA'STAviMzeSu bhAgeSu, kanyAyAM budhasya paJcadazasu bhAgeSu, karke guroH paJcasu bhAgeSu, mIne zukrasya saptaviMzatibhAgeSu, tulAyAM zateviMzatibhAgeSu / tathA ca jyotiHzAstram ___ ajavRSamRgAGganAkarka mInavaNijAMzakeSvinAdhuccAH / dazasi khyaSTAviMzati' tithIndriyatrighanavizeSu // " [ ] 1. daza zikhyaSTAviMzati anU. / For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha ucchavAsaH 259 evamuccasthAnAni / nanu viSayAdiSvasaMgrahAt grAmazabdaH kathaM vRndArthavAcI ? ityatrocyate"atha grAmo vRnde zabdAdipUrvake / khaGgAdau saMvasathe ca" [2 / 324-325] itynekaarthH| "AdizabdAt viSayAstrabhUtendriyaguNAdigrahaH" [ ] iti taTTIkAyAmAdizabdagrahAdanyasmAdapi grAmazabdo vRndavAcI ghaTata eva / tathA mahArAjasya janmana ucite-yogye ahidivase, yasmin dine mahArAjasya janma bhavet tathAvidhe vAsare sarvotkRSTa ityarthaH / tathA zubhasammArasya-kalyANasamUhasya kAraNAyAM-janayitryAM kAlakalAyAM-kAlavizeSe truTitavAdirUpe "sambhAraH sambhRtau gaNe" [3 / 652] ityanekArthaH / tathA jAtaprAye-alpazeSe prabhAte narapAlapriyA-rAjJI prabhApratAnena-dIptisamUhena janitaH pariveSaH-paridhiryena sa taM / tathA azeSatejasvinAM-samastadIptimatAM tejaHpuJjamapaharatItyevaMzIlaM adhikatejasvitvAt tAn vicchAyaM kurvantamityarthaH / tathA A-ISat lohitau yau pAdapallavau tayorullasitA-utsarpitA paGkajavacchAyA-zobhA yasya sa tathAvidhaM prINitagotraM-harSitavaMzaM putraM ajIjanat-prAsUta / kA? kamiva ? dyauH-vyomaravimaNDalamiva / yathA dyauH prage ravimaNDalaM janayati, tadapi dIptitatikRtaveSTanaM tathA samastadIpaprabhRtitejasvitejomuSaM, tathA AlohitAH pAdAH kiraNA eva pallavAstairullasitA paGkajacchAyA yasmAt sa tathAvidhaM ca bhavati / maNDalaM puMsyapi / punaH kaM keva? vidyutAM lolanaM lola:-vilAsastaM unnamantI-varSaNArthaM kRtayatnA meghamAleva / yathA unnamanmeghamAlA vidyullolaM janayati / tathA vitAnaM-viziSTavistAraM vaizvAnaraM araNiragni:-aghakASThamivare / yathA araNivitAnavaizvAnaraM janayati / tananaM tAno vistAraH ghaJ viziSTastAno vitAnaH / kimbhUtaM ravimaNDalam ? prINito gotra:-udayAcalaparvato yena tN| vidyullolapakSe, prINito gotrAGgo samUho3 yena taM / vitAnavaizvAnarapakSe, prINitagotraMprINitapRthvIkaM / "gotraM kSetre'nvaye chAtre sambhAvyabodhavartmanoH / vane nAmni ca gotrodrau gotrA bhuvi gavAM gaNe // " [2 / 424] ityanekArthaH / tatra ca divasesAMzukonatavaMzasya tasya rAjJaH purasya ca / babhUva lakSmIH sA kApi yayA svargo'pi nirjitaH // 10 // yasmin dine sa jAtaH tatra ca divase sAMzuketi / tasya rAjJaH-vIrasenasya purasya ca sA kA'pi-kAcit lakSmI:-zobhA babhUva, yayA zobhayA svargacchatIti kRtvA svargo devaH-svargalakSaNo lokazca so'pi nirjitaHjitaH / rAjJaH zriyA svargo devo jitaH, purasya ca zriyA svargarUpo loko jita iti / 1. asaMgrahAt grahAd anU. / 2. araNiragni mathanakASThamiva anU. / 3. prINitA gotrA gosamUho anU. / For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: 260 kimbhUtasya rAjJaH ? aMzunA - raviNA saha sAMzukaH unnataH - udayaprApto vaMza: - anvayo yasya sa tasya ravervaMzasya ca tulyamudayanamiSTaM prage tasyA'pi uditatvAt / kimbhUtasya purasya ? sAMzukA:- sapatAkAH unnatA: - ucchritAH vaMzAH - veNavo yasmiMstattasya / api ca savRddhabAlAH kAle'sminmuktAhAravibhUSaNAH / prAptAH prItiM pure paurA vaneSu ca tapasvinaH // 11 // api ceti puna: savRddheti / vRttam / asminkAle - janmasamaye paurAH - puravAsino lokAH prItiM prAptA:, vaneSu ca tapasvinaH-tApasAH prItiM prApuH / kimbhUtAH paurAH ? vRddha: - pitAmahAdiH bAlaH-putrAdiH tAbhyAM saha-yuktAH savRddhabAlA:, tathA muktAhArA - mauktikalatA vibhUSaNaM- alaGkAro yeSAM te muktAhAravibhUSaNAH / kimbhUtAH munayaH ? saha vRddhabAlaiH - pralambakezairvartanta iti savRddhabAlAH, kUrcAderasaMskArAt, tathA mukta:-tyakta: AhAro yaiste muktAhArA:, tathA vyapetAni bhUSaNAni - bhUSA yebhyaste pazcAt karmadhArayaH // 11 // sUtIgRhe ca alaMkRtanizAntena taruNAruNarociSA / pradIpAnAM prabhA tena prabhAteneva nirjitA // 12 // sUtIgRhe ca-ariSTe alamiti / vRttam / tena nalena prabhAteneva pradIpAnAM prabhA nirjitA-jigye / yathA prabhAtena pradIpAnAM prabhA jIyate tathA tenA'pi / kimbhUtena tena ? alaGkRtaM vibhUSitaM nizAntaM gRhaM yena sa tena tathA taruNo yo aruNa' : - ravistaruNAruNaH madhyAhnArkastadvad rociryasya saH / ataeva mahAtmanAM hi bhUyiSThena tejasA dIpaprabhApyabhibhUyate / prabhAtena tu alaM-atyarthaM taruNayAre - nUtanayA aruNasya - ravisAratheH, rociSA - kAntyA kRto nizAyA:rAtreranto yena / yadi vA, aruNarociSA - lohitakAntinA taruNA- - vRkSeNa upalakSitena prabhAtena, tatsamaye hi dinakarakarasparzatastaravo raktA bhavantItyarthaH // 12 // cirAtpallavitaM rAjavaMzena, samucchvasitaM rAjyazriyA, prItaM praNayibhiH, pranRttaM pauraiH praguditaM bAndhavaiH vidrANaM drohijanaiH, unnaditaM viyatyadRSTa , 1. aruNa: nAsti anU. / 2. aM atyarthaM nAsti anU. / 3. aruNayA anU. / For Personal & Private Use Only , Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha ucchvAsaH 261 maGgalavAditraiH, citrIyitamatibahula parimalapatatpuSpavRSTyA, vikasitaM digvadhUvadanAravindaiH, vilasitamatisurabhisukhasparzasamIraNena, svacchandAyitaM bandIkRtArAtiramaNIbhiH, ADhyAyitamarthilokaiSu / ___ tajjanmAvasare rAjavaMzena-nRpAnvayena cirAt pallavitaM-kisalayitaM, vaMze hi pallavAnAM sambhavAt / tathA rAjyazriyA-rAjyalakSmyA ucchvasitaM-ucchvAsaH prAptaH / tathA praNayibhiH-snehalaiH prItaM tutuSe / tathA paureH-puranivAsibhiH pranRttaM-harSAnnRtyaM cakre / tathA bAndhavaiH-svajanaiH pramuditaM-harSaH prAptaH / tathA druhyanti-vijaghAMsantIti' drohiNasta eva janA drohiNajanAstaiH2 vidrANaM-saMkucitaM vizeSeNa palAyitaM vA / "drAla(drai) svapne palAyane ca" [pA0 dhA0 972 ] / tathA viyatti-vyomni adRSTAni-avIkSitAni yAni maGgalavAditrANi teSAM dhvanibhiH-zabdairunnaditaM-ullasitaM, tadA adRSTAnyeva vAditrANi vyomni avAdiSuH / tathA atibahula:-atipracuraH parimala:-Amodo yasyAM IdRzI patantIbhUsambandhaM prApnuvatI3 yA puSpavRSTistayA citrAyitaM bhaktivizeSavinyAsAyitaM / tathA digvadhUnAM yAni vadanAravindAni taivikasitaM-vikAsaH prAptaH, dizaH prasedurityarthaH, aravindAnAM hi vikasanadharmatvAt / tathA sukhayatIti sukhaH sukhakArI "pacAdyac" tathAvidhaH sparzo yasyA'sau sukhasparzaH, atisurabhiH-sugandhizcAsau sukhasparzazca, tathAvidho yaH samIraNaH-vAyustena vilasitaM-vilAsaM prAptastena, vAtuM pravRttamityarthaH / tathA bandIkRtAH-haThAd gRhItA yA ariramaNyaH-zatrustriyastAbhiH svacchandAyitaM-svacchandAbhiriva AcaritaM svacchandAyitaM, kumArajanmotsave hi guptimokSaNAt bandInAM svAcchandyaM / tathA athilokaiH-yAcakajanaiH ADhyAyitaM-ADhyairivAcaritaM ADhyAyitaM, dhanavadbhirjAtaM / ADhyatve tyAgAtizayo hetuH / kiM bahunAkimbahunA-kimbahUktena... avRSTinaSTadhUlIkamazarannirmalAmbaram / apItamattalokaM ca jagajjanmotsave'bhavat // 13 // avRSTIti / vRttam / tasya janmotsave jagadIdRzamabhavat-jAtam / kimbhUtam ? avRSTyA-vRSTyabhAvenA'pi naSTA dhUliyatra tat, azaradA-zaratkAlAbhAvenA'pi nirmalaM-vizadaM ambaraM-nabho yatra tat, tathA pAnaM-pItaM "bhAve ktaH" [ ] na pItaM apItaM 1. jighAMsaMtIti anU. / 2. drohijanAH anU. / 3. ApnuvatI anU. / 4. vilAsa: anU. / For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 damayantI-kathA-campU: surApAnabhAvastena mattaH-kSIbo loko yasmistat apItamattalokaM / anyathA hi vRSTyA dhUlI nazyati, zaradAdyoramalatA, pAnAnmadaH, atra tu tadantareNApi IdRzaM jagadajAyata sa tadutpattiprabhAvaH // 13 / / / bhUte ca vibhavabhUyiSThe SaSThIjAgaraNavyatikare, atikrAnteSu ca sUtakadivaseSu nAmakaraNocite'hni' 'na 2lAsyati dharmadhanAnyeSa sAdhubhyaH' iti brAhmaNA:3 pravizya tasya 'nalaH' iti nAma pratiSThApayAmAsuH / vibhavena-dhanena bhUyiSThaH-pracuro vibhavabhUyiSThastathAvidhe deyabahuladhane ityarthaH / SaSThIjAgaraNasya mahotsave zeSasya' vyatikara:-prastAvastasmin bhUte ca-jAte sati / tathA sUtakadivaseSu atikrAnteSu-nivRtteSu satsu nAmnaH karaNaM-abhidhAnadAnaM tasyocite-yogye pradhAne ahni-divase eSaH-arbhakaH sAdhubhya:-brAhmaNAdibhyo dattAni dhammArthadhanAni2dharmadhanAni na lAsyati-na grahISyati iti hetoH brAhmaNAH pravizya-rAjamandirAntaHpravezaM vidhAya tasya-arbhakasya nala iti nAma pratiSThApayAmAsuH-nimittAt sAmudrikalakSaNAt janmalagnAdvA sAdhUnAM dharmadhanAgrahaNe antarmukha abhidhAyamAzrityaH 'nala' iti abhidhAnaM pratiSThitavanta ityarthaH / krameNa ca caturudadhivelAvanavikAsocitakIrtikunda kandalaivizvavizvaMbharAbhilambha'lampAkaiH kumArasevakairiva sakalacakravarti cidvairalaGkRtAvayavo vistara jaTAlavAlaH kalpapAdapAGkura iva vardhitu-Arabhata / viracitacUDAkaraNAdisaMskArakramazca prApte vidyAgrahaNasamaye nimittamAtrIkRtopAdhyAyaH svayameva samastAnavadyavidyAmbhonidheH paraMpAramavApa / krameNaca-dinapakSAdiparivartanaparipATyA sa nalaH kalpapAdapAGkura iva vaddhitumArabhata-prAvarttata / kimbhUto nalaH ? vistarantaH-prasaranto jaTAlA:-svabhAvajaTAbandhAH bAlA:kacA, yasya sa, vRttacUDAkaraNe hi kezA vijaTI bhavati / kimbhUtaH kalpapAdapAGa kuraH ? vistarantyo jaTAmUlAni yapminnevaMvidha AlavAlaH-tarumUlakRtodakAdhAragarbho' yasya saH, prasaran mUlAlavAlaH / punaH kimbhUtaH ? sakalAni-samastAni yAni cakravartticihnAnirekhArUpANi cakracApakulizAdIni taiH alaGkRtAH-vibhUSitA, avayavAH-hastapAdAdayo yasya sa alaGkRtAvayavAH5 / rAjacihnaH kairiva ? utprekSyate, kumArasevakA:1. mahotsavavizeSasya anU. / 2. dharmArthaM anU. / 3. antarmukhamabhiprAyaM anU. / 4. degdakAdhAragarte anU. / 5. alaMkRtAvayavaH For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 caturtha ucchvAsaH yuvarAjAnucarAstairiva, tadupamairityarthaH / manye, amUni rAjacihnAni na bhavanti kintu amI yuvarAjAnucarA iti / kimbhUtaiH rAjacihna : ? caturudadhivelAvanAnAM catuHsamudrataTakAnanAnAM vikAzAya-prakAzanAya ucitaH - yogyaH kIrttireva kundaH - puSpavizeSastasya kandalA iva-prarohA iva yAni tAni tathA tai: / punaH kimbhUtaiH ? vizvasyA:- samastAyA vizvambharAyAH:-bhuvaH yo'bhilambha:-prAptistasmai lampAkAni-lampaTAni lAlasAni yAni tAni tathA tai:, vizvavizvambharAbhogadAyibhirityarthaH / kumArasevakA api evaMvidhA eva bhavantIti / " tathA cUDAkaraNaM-sAMvatsarikasya kAkacUDAkhyaM karma tadAdau yasya evaMvidho yaH saMskArakramaH- - vratabandha - vratAdeza-vratavisargAdikarmaparipATI 1 cUDAkaraNAdisaMskArakramaH viracita:-kRtaH cUDAkaraNAdisaMskArakramo yasya sa, IdRgvidhazca sa nalaH vidyAgrahaNasya - zAstrAdhyayanasya samaye - avasare prApte nimittamAtrIkRta upAdhyAyaH - pAThako yena sa, upAdhyAyasya AyAsamanutpAdayan san svayameva samastA anavadyA: - nirdoSA yA vidyAAnvIkSikyAdayastA eva durlabhaparabhAgatvAt ambhonidhiH- samudrastasya paraM - utkRSTaM pAraMparatIraM avApa, samastA api vidyA adhItavAnityarthaH / tathAhi tathA hIti / uktameva darzayati > prabuddhabuddhirboddhe, savizeSazemuSIko vaizeSike, vikhyAtaH sAMkhye, raJjitaloko lokAyite ?, prAptaprabhaH prAbhAkare 4, 5 praticchandakazchandasi, analpavikalpaH kalpajJAne', zikSAkSama: zikSAyAm, akRtApazabdaH zabdazAstre, abhiyukto nirukte, sajjo jyotiSi tattvavedI vedAnte, prasiddhaH siddhAnteSu 7, svatantrastantrIvAdyeSu', paTuH paTahe, apratimallo jhallarISu, nipuNaH paNaveSu, pravINo veNuSu', citrakRccitravidyAyAm, uddAmaH kAmatantre 10, kuzala: zAlihotre 11 zreSThaH kASThakarmaNi, sAvalepo lepye, paNDitaH kodaNDe, zauNDa: zAriSu 12 guNavAngaNite 13, bahulo 14 bAhuyuddheSu 15, caturazca 16 turaGgadyUtakrIDAyAm, upadezako deza17bhASAsu, alaukiko lokajJAne / " 1 bauddhe - buddhazAstre prabuddhA - jAgarukA sphurantI buddhiryasya sa prabuddhabuddhiH, bauddhazAstrAvagantetyarthaH / tathA vaizeSike - kANAdazAstre savizeSA - tattvaparyAlocanasahitA 1. vratavisargAkarmaparipATI anU. / 2. para nAsti anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 damayantI-kathA-campU: zemuSI-matiryasya sa / tathA sAMkhye-kapilazAstre vikhyAtaH-prasiddhaH, sAMkhyazAstravettetyarthaH / tathA lokAyite-cArvAkazAstre raJjitaH-AvarjitaH pramodito loko yena sa raJjitalokaH, bArhaspatyazAstre pravINa ityarthaH / tathA prAbhAkare-prabhAkarazAstre prAptA prabhA-sphUrtiryena sa prAptaprabhaH / tathA citravRttalakSaNaM chandastasmin praticchandaka:-pratibimba chandastatpratibhAyAM pratibhAtamityarthaH, tathA kalpa:-pitRdevatAdyArAdhanavidhizAstraM tasya jJAne analpaH-bahuH vikalpaH-vitarko yasyAsau analpavikalpaH / tathA akArAdivarNajanmasthAnAnAM kaNThatAlvAdInAM bodhikA zikSA tasyAM viSaye zikSA-zikSaNaM tatra kSamaH-samarthaH, sarvAkSarotpattisthAnavinetetyarthaH / tathA zabdazAstre vyAkaraNe na kRtaH apazabdaH-viparItazabdo yena saH nApazabdabhASItyarthaH / apazabdetyatra apazabdo viparItArthaH / yaduktaM prasAde "Apo viyoge nikRtau viparIte nidarzane / Anande varjane caurye vAraNe samyagIritaH // 1 // " [ ] apayAti, apakRtavAn, apazabdaH, apadizati, apahasati, apatrigartA dRSTo devaH, apaharati, apasaratIti / " tathA anvarthasya prakAzakaM niruktaM tatra abhiyuktaH-upayogI / tathA atIndriyazubhAzubhaprakAzakaM' jyotiSaM "arza AditvAdac"[ ] tasmin sajjaH-sAvadhAnaH, paricchettetyarthaH / tathA vedAnte-zAstravizeSe tattvaM vettItyevaMzIlastattvavedI, rahasyaparijJAtA / tathA siddhAnteSu-mUlazAstreSu prasiddhaH-khyAtaH / tathA tantrIvAdyeSu-vINAvAditreSu svatantraH-parAnapekSaH, svayameva vINAM vAdayatItyarthaH / tathA paTaheSu-paTahavAdaneSu paTuH-kuzalaH / tathA jhallarISujharjharISu apratimallaH-ananyasadRzaH, jhallAH smykvaadyitetyrthH| tathA paNaveSu-vAdyavizeSeSu nipuNaH-niSNAtaH / paNaveSviti "paNi vyavahArastutyoH, vaDicaTipelacaNipaNipallivallerava" [ ] iti paNerava-pratyaya:' / auNAdikaH / tathA veNuSu-zuSiravaMzeSu pravINaH / tathA citravidyAyAM-AlekhyazAstre citrakRt-AzcaryakartA, samyacitrayitetyarthaH / tatA kAmatantre-kAmazAstre uddAmaH- utkaTastatra pravINa ityarthaH / zAlihotre-azvalakSaNazAstre kushl:cturH| tathA kASThakarmaNi-kASThatakSaNe zreSTha:-uttamaH / tathA lepye-lepanakarmaNi sAvalepaH-sagarvaH, samyakletetyarthaH / tathA kodaNDe-dhanuvidyAyAM paNDitaH / tathA zAri-chUtopakaraNeSu zauNDa:vikhyAtaH / "zauNDo vikhyAtamattayoH" [2 / 130] itynekaarthH| tathA gaNite-saMkhyAzAstre guNavAn-kuzalaH / tathA bAhuyuddheSu bahula:-pracuraH, bhuuribaahuyuddhkrtetyrthH| tathA caturaGgadyUtakrIDAyAMcaturaGgAbhidhadyUtavizeSe caturaH-nipuNaH / tathA dezAnAM yA bhASA-vAgvizeSAstAsu upadezaka:vaktA / tathA lokajJAne-vizvavizeSaparicchede alaukika:-lokottaraH pradhAna utyarthaH / 1. zubhAzubhakarmaNAM prakAzakaM anU. / 2. kAmazAstre nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 caturtha uchAsaH kiM bahunA rase rasAyane granthe zastre zAstre kalAsvapi / ___nale na lebhire lokAH pramANaM nipuNA api // 14 // kimbahunA-kimbahUktena raseti / vRttam / rasaH-pAradaH, rasAyanaM-jarAmaraNApaha auSadhayogaH, granthaHkAvyazAstrAdiracanA, zastraM-khaDgAdi, zAstraM-vyAkaraNatarkAdi, kalA-gItanRtyAdikA eteSu nipuNA api santo lokA nale rAjJi pramANamiyattAM arthAdrasAdInAmeva na lebhire-na prApuH / etAvadrasAdiparijJAnamasyAstItyevaM nAjJAsiSuH, atizayena rasAdiparicchettetyarthaH // 14 // krameNa ya zaizavamatikrAmato'sya sevakairivAgAvayavairapyanuvRttiH kRtA / tathAhizravaNAsaktasya tasya locanadvayamapi zravaNasaMgati makarot / unnatasvabhAvasya nAsAvaMzo'pyunnatiM jagAma / vakroktikuzalasya kezakalApo'pi vakratAM bheje / zaGkhanirmalaguNasya kaNTho'pi zaGkhAkAramadhArayat / pRthulamateraMsakUTadvayamapi pRthulamabhUt / pramANavedino vakSaHsthalamapi supramANamajAyata / madhyasthasya tasya romarAjirapi madhyasthitA' zuzubhe / suvRttasya bAhUruyugalamapi suvRttamabhavat / gambhIraprakRtertasya nAbhirapi gambhIrA vyarAjata / pallavasukumArahRdayasya karacaraNairapi pallava saukumAryamaGgIkRtam / krameNa ca-dinapakSamAsAdiparipATyA zaizavaM-bAlatvaM atikrAmataH-muJcato asyanalasya aGgAvayavaiH-zarIrAvayavairnetrAdibhiranuvRttiH-anugAmitvaM kRtA / yathA anenAkriyata tadA tadaGgAvayavairapi / kairiva ? sevakaiH-anucarairiva / yathA anucaraiH rAjJo'nuvRttiH For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 damayantI-kathA-campU: kriyate, yadi rAjA gacchettadA te'pi gacchanti, yadi tiSThettadA te'pi tiSThantItyevamanugamanaM kurvanti tathA'GgAvayavA api / tathAhIti / tamevAnuvarttana prakAramAha zravaNe-zAstrAkarNane AsaktaH-lagno yaH sa tasya nalasya locanadvayamapi zravaNasaGgati-karNasambandhamakarot, AkarNAntaM locanadvayAgamanasya prazasyalakSaNatvAt / anuvRttistu sarvatra tulyArthe vyAkhyeyA / tathA unnataH-udAraH svabhAvo yasya sa, tasya nAsAvaMzopi nAsikAdaNDo'piaunnatyaM jagAma / yadi asmatsvAmyunnatasvabhAvastahi mayApyunnatenaiva bhAvyamiti vitaLa nakramapyunnataM jAtam / tathA vakroktau-bhaGgazleSoktau kuzala:-caturo yaH sa, tasya nalasya kezapAzo'piprazastakezasamUho'pi vakratAM-kuTilatAM bheje-zizrAya / yadyasau vakroktiSu kuzalastarhi asmAbhirapi vakrairbhAvyamiti kezA api vakrA babhUvuH / tathA zaGakhavat-kambuvannirmalA:-vizadA, guNA yasya sa tasya-nalasya kaNTho'pi zaGkhAkAraM-zaMkhavad rekhAtrayamadhArayat-babhAra / yadyasau zaGkhavannirmalaguNastarhi mayA'pi zaGkhAkRtyaiva bhAvyamiti kaNTho'pi zaGkhAkAramabhajat / tathA pRthulA-vizAlA matiH-buddhiryasya sa tasya pRthulamaternalasya aMsakUTadvayamapiskandhazikharadvandvamapi pRthulaM-vizAlaM abhUt / yadyasya matirvizAlA tadA mayApi vizAlenaiva bhAvyamiti skandhakUTadvayamapi vizAlamabhUt / kUTazabdaH zikharArthaH / tathA pramANaM-tarkazAstraM vettyavazyamiti pramANavedI tasya pramANavedino nalasya vakSaHsthalamapi suSTha, pramANaM-mAnaM yasya tat supramANaM ajAyata / yadyasau pramANavedI tarhi ahamapi supramANaM bhaviSyAmIti Akalayya hRdayenA'pi supramANatA azriyata / tathA madhyasthasya-akRtapakSapAtasya tasya-nalasya romarAjirapi madhye-udare tiSThatIti madhyasthA zuzubhe-rarAja / yadyasau madhyasthastadA mayApi madhyasthayA bhAvyamiti romarAjirapi mAdhyasthyamApa / tathA zobhanaM vRttaM-zIlaM yasya sa tasya nalasya bAhUruyugalamapi-bhujasakthidvandvamapi suSTha vRttaM-vartulamabhavat / tathA gambhIrA-astAghA prakRtiH-svabhAvo yasya sa gambhIraprakRtiH-alakSyakopa For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 caturtha uchAsaH prasAdastasya nalasya nAbhirapi gambhIrA-nimnA vyarAjata-zuzubhe / tathA pallavavat-kisalayavat sukumAraM-komalaM sakaruNaM hRdayaM-ceto yasya sa tasya nalasya karacaraNairapi pallavavat saukumAryamaGgIkRtaM-mArdavaM svIcakre / atha kiM bahunA soSNISamUrdhA dhvajacakrapANirUrNAGkavistIrNalalATapaTTaH / susnigdhamUrtiH kakudunnatAMsaH kasyaiSa na syAnnayanAbhirAmaH // 15 // atha kimbahunA-atha kimbahUktena soSNISeti vRttam / eSa-nalaH kasya-narasya nayanAbhirAmaH-netrasukhakRnna syAt ? kimbhUtaH / uSNISAkAraM-mukuTAkAraM zArIrikaM lakSaNaM uSNISaM, uSNISeNa saha-yukto mUrdhAziro yasya sa soSNISa mUrdhA, tathA dhvajacakre rekhArUpe pANau yasya sa dhvajacakrapANiH, tathA UrNA-bhrUmadhye zubharomAvarttaH "svArthe kaH" [ ] UrNAkena upalakSito vistIrNaHvizAlo lalATapaTTaH-alikaM yasya sa, tathA suSTha-atizayena snigdhA-arUkSA mUrtiH-zarIraM yasya saH, tathA kakudavat-vRSaskandhavat unnatau-mAMsalau aMsau-skandhau yasya saH // 15 // api ca AsyazrIH saMnibhendoH samadavRSakakudvandhuraH skandhasaMdhiH, snigdhA rukkuntalAnAmanuharati dRzordvandvamindIvarasya / sthAnaM vakSo'pi lakSyAH spRzati bhujayugaM jAnunI vRttaramye, jaGgre kSAmo'valagnaH3 kimu niSadhapateH zlAghanIyaM na tasya // 16 // api ca-puna: Asyeti / tasya niSadhapateH-nalasya kim-kiM na zlAghanIyaM-na varNanIyaM ? api tu sarvamapi / tadyathA-yasya Asya zrI:-mukhalakSmIH indo:-candrasya sannibhA-sadRzI, AhlAdakatvAt / tathA yasya skandhasandhiH-aMsabhAgaH samadaH-dRpto yo vRSastasya kakudavatskandhavat bandhuraH-ramyaH / kakucchabde naiva vRSaskandhe prApte 'pi vRSagrahaNaM hayaheSitAdivaduktapoSakatvAnna duSTam / tathA yasya kuntalAnAM-kezAnAM ruk-kAntiH snigdhAcakacakAyamAnA / tathA yasya dRzordvandvaM indIvarasya-padmasya anuharati-anukaroti, tatsamaM vizAlaM vartata ityarthaH / tathA yasya vakSo'pi lakSmyAH -zobhAyAH sthAnaM-AzrayaH / tathA For Personal & Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 damayantI-kathA-campU: bhujayugaM jAnunI spRzati dIrghatvAt / tathA yasya jaGghe vRtte-vartule ye te ramye ca vRttaramye / tathA yasya avalagno madhyapradezaH kSAmaH-tanuH / / 16 // / asti ca tasya narapatisUnoH samAnazIlavayovidyAlaMkArakAntikalAkalAparipUrNa dehaH zarIramAtradvitIyo'pyadvitIyaM3 hRdayame kaM jIvitamapara ucchAsaH sAlaGkAyanasUnuH zrutazIlo nAma mantrI mitraM ca / asti ceti / tasya narapateH sUnoH-nalasya sAlaGkAyanasya mantriNaH sUnuH zrutazIlo nAma mantrI-sacivo mitraM ca-sakhA asti-vidyate / kimbhUtaH ? samAna:-tulyo yaH zIla ca-sadvRttaM, vayazca-kAlAvasthA, vidyAzca-zAstrANi, alaGkArAzca-vibhUSaNAni, kAntizcadehadIptiH, kalA ca-gItanRtyAdikA tAsAM kalApaH-samUhastena paripUrNaH-vyApto deho yasya saH, tatsamAnazIlAdiyuta ityarthaH / tathA zarIramAtreNa-zarIreNaiva dvitIyo'pi advitIyaM abhinnaM hRdayaM-cittaM ekaM jIvitaM prANAH, apara iti na paro'smAditi apara:-utkRSTaH, yadvA, aparaH-ananya ucchvAsa-parasparaM snehalatvAdityarthaH / ___ekadA tu pUrvadigvadhUkuGkumapaGkapallavitavadanAyamAne niruddhAndhatamase5 saugandhikabandhuni bandhUkakusumAruNe viyati taratIva taruNatare taraNimaNDale, maNDayati kusumbhakusumakesaraprakarAyamANe gaganAGgaNamambhojamukulanidrA muSi rociSAM caye, calite ca caritu mupavanatarurAjikarNotpale nidrAvirAmavidhuta1degpakSe pakSikule, kRtaprAbhAtikarmaNaH sabhAmaNi11maNDapa12madhyavartino dattasevAvasarasya rAjJaH praviSTe mantriNi sAlaGkAyane, praNAmaparyastakarNotpaladhavalita13sabhAGgaNe yathAsanamupaviSTe prastutasevAlAparaJjitarAjani rAjanyacakre, prakrAnte zAstrIyavinode, zrutazIlena samamanyairapi14 krIDAsahAyairanucarairanugamyamAno nalaH sevAsukhamanubhavitumAgatavAn / ___ Agatya ca kSititalamilanmaulimaNDalaH praNamya pituH pAdAravinda15dvayamadUradattamAsanaM16 bheje / ekadA tu-ekasmin kasmiMzcitprastAve evamevaM jAyamAne sati zrutazIlena samaM anyairapi krIDAsahAyaiH-kelisakhairanugamyamAna:-anuzriyamANo nalaH sevAsukhaM-pitRparyupAstisaukhyaM anubhavituM-anuzIlayituM AgatavAn / kva sati ? evaMvidhe taruNatare-pratyagre For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 caturtha ucchvAsa: taraNimaNDale-ravibimbe sati / kimbhUte ? utprekSyate, viyati - AkAze taratIva unmajjatIva / puna: kimbhUte taraNimaNDale ? pUrvadigvadhvAH kuGkumapaGkena- ghusRNakardamena pallavitaMkisalayitaM raktajAtamityarthaH / yadvadanaM mukhaM tadivAcarat pUrvadigvadhUkuGkamapaGkapallavitavadanAyamAnaM yasmin / manye, prAcInavadhvAH kuGkumadravaliptaM vadanamiti / tathA niruddhaM-apAkRtaM andhatamasaM - andhakAraM yena tat tathAvidhe, "avasaM andhebhyastamasaH " [pA0 sU0 5 / 4879] iti andhazabdAttamaso'c / tathA saugandhikAnAM - kalhArANAM bandhuriva-bhrAteva vikAsakatvAd yattattathAvidhe / tathA bandhUkakusumavat-bandhujIvakapuSpavat aruNe - lohite / punaH kva sati ? rociSAM caye dinakarakaranikare gaganAGgaNaM nabhastalaM maNDayati - bhUSayati sati / kimbhUte rociSAM caye ? kusumbhakusumAnAM yAni kesarANi -kiJjalkAni teSAM ya: prakara:-paTalaM sa iva Acaran raktAbhatvAt kusumbhakusumakesaraprakarAyamANastasmin / tathA abhojamukulAnAM padmakuDmalAnAM nidrAM saMkocaM muSNAti - hara abhojamukulanidrAmuT tasmin, abhojavikAsakAriNItyarthaH / punaH kva sati ? pakSikule - * patatripaTale upavane - kAnane carituM - vihartuM calite sati / kimbhUte pakSikule* ? tarurAje : - vRkSazreNeH karNotpalamivaavataMsapadmamiva yattattasmin tatprAnte niviSTatvAt teSAm / tathA nidrAvirAmeNa - tandrAvyapagamena vidyutau - kampitau pakSau -pakSatI yena tattasmin / punaH kva sati ? rAjJaH - vIrasenasya sAlaGkAyane mantriNi praviSTe sati, prakaraNAt rAjasabhAntaH / kimbhUtasya rAjJa: ? kRtaM prAbhAtikaMprabhAtasamaye bhavaM karma- sandhyAvandanAdi yena sa tasya, prAbhAtiketi "adhyAtmAditvAThThaJ" [pA0 sU0 vA0 zaiSika0 ] | tathA sabhAyAM yo maNimaNDapaH- maNinirmita AzrayaH tasya madhye vartituM zIlaM yasyA'sau sabhAmaNimaNDapamadhyavartI tasya sabhAyAM niSaNNasyetyarthaH / ataH punaH kimbhUtasya ? dattaH sevAyA avasaro yena sa tasya, yaduta bhavadbhirmama samprati sevA vidheyeti / puna: kva sati ? rAjanyacakre - nRpasamUhe yathAsanaM yadyasmai AsanaM pradattamasti tat anatikramya yathAsanaM svasvapIThaM upaviSTe - niSaNNe sati rAjazvazurAdyaditi [pA. sU. 4/1/137] apatye'rthe yat rAjanyaH - kSatriyaH / kimbhUte rAjanyacakre ? praNAmena - nRpAya namaskAreNa paryastAni-patitAni yAni karNotpatAni tairdhavalitaM - pANDurIkRtaM sabhAGgaNaM yena tattasmin, yadA te nRpatiM praNemustadA teSAM karNebhyaH zvetakarNotpalAni petuH, tataH zubhraM rAjAGgaNaM babhUva / punaH kimbhUte ? prastutaH - prArabdho yaH sevAlApa:- cATuvAkyaM tena raJjitaH - Avarjito rAjAvIraseno yena tattathA tasmin / punaH kva sati ? zAstrIya: - zAstrasambandhI yo vinoda:krIDAsthAnaM subhASitAdistasmin prakrAnte - Arabdhe sati / Agatya ca kSititale milat - saMyujyamAnaM maulimaNDalaM - mastakaM yasya sa tathAvidhaH 1. tasmin anU. / *-* cihnAntargatapATho nAsti anU. / 2. ataeva anU. / For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 damayantI-kathA-campU: san pituH pAdAravindadvayaM praNamya-prakarSeNa natvA adUradattaM-rAjJo nikaTe vitIrNaM AsanaM-pIThaM bheje-zizrAya / upaviSTe ca' tasminnanabhivAdanAdutpannamanyurISatkopakampitakaraparAmRSTakUrcAgrimagranthiragraNImantrimaNDalasya bhrUbhaGgabhISaNayA zoNakoNAntaratarattaralatArayA dRzA'bhimukhamasyAvalokya sAlaGkAyanaH praNayaparuSAkSaramabhASata / / tasmin-nale upaviSTe ca sati anabhivAdanAt-Atmano'praNAmAt utpanna:-jAto manyuH-kopo yasya saH, IdRgvidhaH san sAlaGkAyanaH paitRko mantrI bhrUbhaGgena-bhRkuTIkaraNena bhISaNA-raudrA tayA dRzA asya-nalasya abhimukhaM-sammukhamavalokya zikSAbuddhyA praNayenasnehena paruSAkSaraM-rUkSavarNaM yathA bhavati tathA abhASata-avAdIt / kimbhUtaH sAlaGkAyana: ? ISatkopena-manAG manyunA kampitaH-calito yaH karastena parAmRSTaH-spRSTaH kUrcasyazmazruromNA' agrimagranthiH-prAntabhAgo yena saH / punaH kimbhUtaH ? mantri-maNDalasyasacivavRndasya agraNI:-mukhyaH / kimbhUtayA dRzA ? zoNakoNAntare-raktanetraprAntarUpAvakAze taralA-capalA tarantI-vilasantI tArA-kanInikA yasyAH sA tayA / atha yadavAdIttadAha-- 'kumAra, rAjahaMso'pi 'ahaMsarUpaH' iti mA sma mohavAnbhUH / anubhavati ca mUDhaH zastrasaMghAta iva kozazUnyatAm / avibhavaH puruSo meSa iva kambalasyopayogaM gacchati / pradyumnajAto'pi bANayuddhavyatikarakAriNyA sadoSayA yauvanAvasthayA niruddho'niruddha iva ko nAma na klezamanubhavati / tattAta, suviSameghavartini vidyudvilAsa ivAsthire sthitastAruNye mA sma vismara smayena vinayam / kumAreti / he kumAra ! tvaM rAjahaMso'pi-rAjamukhyo'pi san sarUpa:-rUpavAnahaM ityamunA prakAreNa mohavAn mA sma bhUH-mohaM mAgAH / rUpamado hi nIcacihnam / yazca rAjahaMsaH sa kathaM ahaMsasvarUpa iti virodhadyotako api zabdaH / 1. kUrcazmazruromNAM anU. / For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 caturtha uchAsaH nanu yadi rUpA'haGkArAnnRpo mUDhaH syAt tadA ko doSaH ? ityAzaMkyAha___ anubhavati sa ca rUpAhaGkArAn mUDhaH kozazUnyatAM anubhavati, cakAro yaugapadye yadeva kuto'pi muhyati tadeva kozena-bhANDAgAreNa zUnyatAM-vyatirekaM prApnoti, kozarahito bhavatItyarthaH / ka iva ? zastrasaMghAta iva-praharaNasamUha iva / yathA camvA-senayA UDhaH-dhRtaH zastranicayaH kozazUnyatAM-pratyAkArarAhityamAyAti / bhraSTakozasyApi kiM tadAha___ avibhavaH-nirdhanaH pumAn balasya-sainyasya zaktervA kamupayogaM-sAphalyaM gacchatiyAti ? na kamapItyarthaH / nirdhanatvAt sarvamapi sainyaM zaktizca tataH prayAti, tato jayAdikAM tatphalaM kva tasyeti / etena niHkozasya abalatvamiti khyApitam / ka iva ? meSa ivaaja iva / sa ca kimbhUtaH ? ave:-meNDhAd bhavati smeti avibhavaH, tathA kambalasyaAcchAdanavizeSasya upayogaM-nimittatvaM gacchati-yAti, tad romabhiH kambalotpatteH / tasmAt abalasya kA kathA ? yataH pradyumnajAto'pi-prakRSTaujaH puJjo'pi bANaiH-zabdairyad yuddhaM-kolAhalastad vyatikarakAriNyA-tatsamparkavidhAyinyA saha doSairiti doSAnvitayA yauvanAvasthayA-tAruNyAvasthayA niruddhaH-AtmavazIkRta: ko nAma klezaM-dukhaM nAnubhavati ? apitu sarvopyanubhavatyevetyarthaH / nAmeti abhyupagame dyumnaM-dravyamapi bANadhAtuH zabdArtho ghajantaH / ka iva? aniruddha iva / so'pi pradyumna:-kAmastasmAjjAto aniruddhAbhidho bANAkhyena daityena samaM yuddhavyatikara- vidhAyinyA yauvane'vatiSThata iti kRtvA tAruNye sthitayA uSayA-uSAkhyayA patnyA sadA niruddhaH-AtmavazIkRto duHkhamanubhUtavAnityAgamaH / yuddhavyatikaro'naGgasUnoH klezAnubhava- hetuH| tattAteti / taditi-upasaMhAre tAteti-praNayapUrvAmantraNe tasmAd vatsa ! suSThaatizayena viSame-asAdhuni tathA aghavattini pApakArayitari asthire-caJcale tathA vizeSeNa dyotanta iti vidyutaH-rocamAnA vilAsA:-zRGgArAdayo yasmin tathAvidhe tAruNye-yauvane sthitaH san smayena-garveNa vinayaM mA sma vismara:-mA sma vismArSIH / kasminniva ? asthire vidyudvilAse iva, so'pi suSThu viSaM-jalaM yatreti kRtvA suviSe-sujale meghe vartata iti / tathA asthira:-lolaH / atha vinayavismRtau dUSaNamAha 1. anubhaveti anU. / For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 damayantI - kathA - campUH avinIto'gniriva dahati / ajAtanaya'zcchAga iva nAstUyate janena / kiM ca brUmaH - susahAyazUnyasya bhavato yasyAmImAMsAbhiyogA rAkSasA iva, anyAyAH pAradArikA iva, ayogakriyA lohakArA iva, azrutAgamAH zokavegA iva sahAyAH / avinIta:- avinayI pumAn agniriva dahati - dAhaM utpAdayati AtmanaH parasya vA / pakSe, avi:-UrNAyustena nIto yathA agnistannetAraM dahati / " jvalantI hi gaDDarikA svIkRtA dahatIti" [ ] lokoktiH / athavA aviragnidAhanaM na tu AtmadAhakAH pativipattau stryAdayaH paradAhakAH kAmatripurAntakaprabhRtayazca stUyante / tatazca avinayAddAhAtmakamapi mAM janaH stoSyatIti nirasyannAha - ajAteti / na jAto nayo yasya sa chAga iva na stUyate, janena stutimapi na prApnotItyarthaH / chAgastu ajAyAstanayaH - sutaH / Atmana: svAmI yAdRk tAdRg vA bhavatu cet susahAyastadapi nAstItyAvi:kurvannAha kiJca - punaH vayaM brUmo bhavantaM prati susahAyai: - zobhanAnucarai: zUnyasya rahitasya yasya bhavataH IdRzA amI sahAyAstadyathA- na mImAMsAbhiyogaH - vicArotsAho yeSAM te tathAvidhAH / ka iva ? rAkSasA iva ? te kimbhUtA: ? mAMse abhiyogaH - udyamo yeSAM te mAMsAbhiyogAH / atra pakSe amI iti pUrvapakSIyasahAyavizeSaNam / tathA na vidyate nyAya: - nItiryeSAM te ityanyAyA:- nyAyarahitAH / ke iva ? pAradArikA iva - paradAralampaTA iva, paradArAn gacchatIti pAradArikaH, "gacchatau paradArebhya:" [pA0 sU0 vArtika] iti Thak / te kimbhUtA: ? anyAM - anyasambaddhAM kAntAM Ayante-gacchantIti anyAyAH parastrIratA ityarthaH / tathA alabdhalAbho labdhaparirakSaNaM rakSitavivarddhanaM ya yogastasya kriyAkaraNaM nAsti yeSAM te ayogakriyA: asambaddhakarmANo vA / ke iva ? lohakArA iva ? te kimbhUtA: ? aya: - lohaM gacchantIti ayogA lohagatA kriyAkuTTanAdirUpA yeSAM te ayogakriyAH / tathA na zruta Agama: - zAstraM yaiste azrutAgamA: / ke iva ? zokavegA iva - zokaprasarA iva / te kimbhUtA: ? azrutAyA: - bhAvapratyayA vivakSayA For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 caturtha uchAsaH nayanajalasya Agama:-AgamanaM yeSu te tathAvidhAH / evaM sahAyasampadaM niSidhya mitramaNDalImavadyannAha na ca te duHzikSitanRpakalabhavyAkaraNamArgeSu nipuNA nartakIva mitramaNDalI / tadAyuSmannahitayA prakRtyAyukto'bhujaGga iva bhayAya lokasya / na ceti / he duHzikSita !-asAdhutayA abhyastavidha ! he nRpakalabha ! te-tava mitramaNDalI na ca vyAkaraNamArgeSu-zabdazAstrapaddhatiSu nipuNA-kuzalA / zabdazAstrAvabodhe? hi nItizAstrAvagamaH, nItyavagameva kRtyAkRtyavimarzanaM, tasmAcca sampadaH / na ca tannaipuNyaM, tava mitramaNDalyAmastIti bhAvaH / keva? nartakIva ? tatpakSe, he duHzikSitanRpakala !-duSTA zikSitA nRpakalA yena iti sambodhanaM / sA ca bharatokteSu karaNamArgeSu bhavyA-prazasyA / tat iti upasaMhAre he AyuSman ! tat-tasmAddhetoH ahitayA-hitetarayA prakRtyAavinayAdisvabhAvena ayuktasahAyamitralakSaNayA amAtyAdikayA ca yuktaH sambaddho bhavAn lokasya bhujaGga iva bhayAya hetuH2 / bhujagastu aherbhAva ahitA tayA dazanalakSaNayA prakRtyA ca yuktaH / duSTaprakRtirnRpazcet lokasya bhayAya / tataH kimityAhaugrasenA iva kaMsAnurAgaM janayet / amRtamathanodyataharibAhupaJjara iva mandarasAnugataH ko na ghRSyate / zunImivAsthiratAM parihara / kuzIlatAgrAhI mA sma tailika iva kevalaM khalopabhogAya bhUH / ugrA senA-amAtyAdikA yasya sa kaM-prANinaM sAnurAgaM janayet-kuryAt, na kamapItyarthaH virAgahetureveti bhAvaH / ucitaparivAro hi janAnurAgAya, parivAra eva hi lokasyopadravaM rakSaNaM ca kurute / ka iva ? ugrasena iva-ugraseno daityavizeSaH sa kaMsAsurasyAnurAgaM janayati ityAgamoktolliGganam / cedamI viruddhabuddhayaH sahAyAdayaH pRthvI vA mayi mandAnurAgA, tataH kiM mameti nirasyannAha 1. zabdatattvAvabodhe anU. / 2. bhayAya bhayahetuH anU. / For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: amRteti / mando rasa:-prItiryeSAM te mandarasA:- mandAnurAgAstairmandayA mandAnurAgayA rasayA-pRthvyA vA anugataH - saGgataH ko na ghRSyate - ko na hIyate, apitu sarvo'pi / ka iva ? amRtamathanAya udyataH - sAvadhAno yo hare: - viSNorbAhupaJjaraH sa iva / purA hi devairdaityaizca amRtAyAmbhodhirmamantha tatra ca mukhyo baliSTho viSNustasya bhujapaJjaro mandaranAmnaH"girermanthAnabhUtasya' sAnUni - taTAni gataH - prAptaH san ghRSTaH / tasmAdasthiratAM-caJcalatvaM parihara-tyaja / kAmiva ? zunImiva sA tu asthini 274 ratA-AsaktA / kuzIti / kutsitaM zIlaM -laulyAdilakSaNaM yasya sa kuzIlastasya bhAvaH kuzIlatA tAM gRhNAtItyevaMzIlastathAvidhastvaM kevalaM khalopabhogAya - durjanopabhogAya mA sma bhUH / kuzIlo hi durjanAnAmevopayogI, na sAdhUnAM, tasmAt kuzIlatAM tyajetyarthaH / ka iva ? tailika iva cAkrika iva / sa ca kuzIlakSaNAM - latAM gRhNAti / tathA khalaH -piNyAkaH sa eva upabhogaH-upayogo yasya / ayovikAraH kuzI / akRtyAni parihArya kRtyamupadizannAha Avarjaya guNAn / nirguNe dhanuSIva suvaMze'pi kasyAgraho bhavati / abhyasya kalAH / niSkalo vINAdhvaniriva prazasyate na puruSaH / tyaja jADyam / jADyayogena himAnI duSyatAM yAti / Avarjayeti / guNAn Avarjaya -vazIkuru / suvaMzatvAdevAsmAkaM lokAgraho bhaviSyatIti na vimRzyam / suvaMze'pi - zobhanAnvayajAte'pi nirguNe kasyAgraho bhavati ? yasmAd guNAnAmevAgrahaH- Adaro janasya, na kevalaM kulInAnAM / kasminniva ? suvaMze'pi suveNubhUte'pi guNa: - jyA tena rahite dhanuSIva / yathA suvaMze'pi jyArahite dhanuSi kasya A- Abhimukhyena bANAkarSaNAya graha: - grahaNaM Agraho bhavet, apitu na kasyA'pi tathA'trApi / 1. mathanabhUtasya anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha ucchvAsaH 275 tathA kalA-vidvattAdikA tAM abhyasya parizIlaya / asurdevAdiko lupta hi pratyayaH / yasmAdAvarjitazauryAdiguNo'pi niHkalaH - anabhyastaddvAsaptatikalaH puruSo na prazasyate - na stUyate / ka iva ? niHkala: - vINAdhvaniriva / yathA niHkala:- kalayitumazakyo vINAsvano na zasyate tathA tathAvidhaH puruSo'pi / tathA jADyaM - mauryyaM tyaja / hiH-yasmAt jADyayogena mAnI - stabdhaH pumAn dUSyatAM - dUSyatvaM yAti - Apnoti / himAnI - himasaMhatiH sA'pi jADyataH - atizaityAt dUSyetyarthAntaram / "himAraNyayormahattva " [pA0 sU0 vArtika] Anuk, mahaddhimaM himAnI, jADyaparityAge / kiM pitRmantrin mukharaH syAmityetadapi niSidhyannAhamAsma mukharo bhUH / karNATaceTImiva mukharatAM na zaMsanti sAdhavaH / 'dhavalabalIvardapaGkiriva samAdhuryA vANI mano harati / varjaya vaiparItyam // viparItaM zavamiva ko na pariharati / mAsmeti / mukhara:- vAcAlo'pi mA sma bhUH / yasmAnmukharasya bhAvo mukharatA tAM mukharatAM - vAcAlatAM sAdhavo na zaMsanti-na stuvanti / kAmiva ? karNAceTImiva - karNATadezadAsImiva / yathA karNATaceTIM sAdhavo na zaMsanti / kimbhUtAM ? mukhe rataM yasyAH sA tAM / yasmAd yA vANI saha mAdhuryeNa vartata iti samAdhuryA sA manohAriNI na ca vAcAlatAyAM, vAco mAdhuryaM / keva ? dhavalabalIvardapaMktiriva zvetavRSabha zreNiriva sA hi samA-aviSamA dhuryyA-vAhinInAM dhuraM vahatItyarthaH / dhuraM vahatIti dhuryA "dhuro yaDhDhakau" [pA0 sU0 4.4.77] iti yat, tathA anazakaTaM aNIM vA akSAgrakIlikAM harati-vahatItyarthaH / vA-athavArthe / varjeti / pUrvasmAt pUrvoktAdasmAdupadezAt vaiparItyaM - anyathAbhAvaM varjaya - tyaja / pUrvoktAnupadezAn svIkurvityarthaH / 1. rataM surataM anU. / For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 damayantI-kathA-campUH yasmAt viparItaM-viparItAcAraM ko na pariharati, kamiva ? zavamiva / yathA vibhiH-pakSibhiH parItaM-vyAraM zavaM pariharanti tathainamapi / suvinItAnAM AvarjitaguNAnAM abhyastakalAnAmapi prAyaH prabhavanti vyasanAni rakSitavyaH pramAdazca / vyasaneSu strISu atyAsaktirmahadvyasanaM dravyazarIrayoH kSayahetutvAt / strIvyasane hi rAjayakSmodbhavaH / tataH strIvyasanaM lakSmIpramAdazca parihArayannAha kamaladala'dIrghAkSa, zikSAprakrame'sminna paramapyabhidhIyase / mA gAH striyAH zriyo vA vizvAsam / adhikamalavasatiranAryasaMgatA strI zrIzca kaM na pratArayati / yA kAlakUTadvitIyA nIroSitApi nAhRdayA bhavati / svIkRtApi vivAhena kaMsAnalaGghanacApalenodvejayati / asyAH kAraNe'bhrAntaH samastomandarAgaH sadAlokaH, lolanetrIkRtA ghRSTA bhujaGgamaNDalI', prApto jaladhI rAjakumAraparAbhavam / / anayAvaSTabdhaH ko na guruvAraNayogyo bhavati, ko na vAjipRSThamArohati , kaH kaMkaNannavaJcanAtaH prakaTayati, kaH kaNThe hArAvamocanaM na kurute, ko na kAJcana zRGkhalAmanubhavati / kuraGga ivAndhIbhUtaH ko vAgurAvaJcanAM karoti, kaH kArmukanirmuktazilImukha iva na vailakSamAgacchati / kasya na parAbhUtirbhavati / kasya nApUrvaM yazaH samucchalati / kimato'pyasyAH paramucyate / yAdavapriyaM zArdUlamiva zUraM mahattaraM bhayAnnopasarpati / sunayanAdevaraM siMhamiva balabhadraM dRSTvA'pi prapalAyate11 / na vasudeve'pi cakSuH pAtayati / kevalamanavaratazikSitavaidagdhyakalAparAdhAtmikAtrapAparA parihRtya guNino gurUnparapuruSe mAyAvini kRtakezivadhe dhRtamandarAge rAgaM badhnAti / kamaleti / kamaladalavat-padmapatravat dIrgha-Ayate akSiNI yasya saH kamaladaladIrghAkSastasya sambodhane he kamaladaladIrghAkSa ! tvamasmAbhirasmin zikSAprakrame For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha uchvAsa: zikSAvasare aparamapi - anyadapi abhidhIyase - ucyase / rUpavAn bhavAn sarvastrIpriyaH atastAsu vizvAsakaraNaM tat tava kamaladaletyAmantraNenA'bhihitaM kamaleti / stRNAti-durvinItA satI AtmanaH parasya vA guNagaNaM pracchAdayatIti strI, yasyAM tu satI dharmayogAdasyArthasya anyathAtvaM tatra AvRNoti kalyANaparamparAbhiH svakulaM patikulaM cetynvyH| tasyAH durvinIyAH striyA:- abalAyAH vizvAsaM visrambhaM mA gAH - mA vrAjI / svalobhAt svabhAvAdvA tA atIvAnurAgaM darzayanti paraM pariNAme viruddhA eveti bhAvaH / tathA vizvasmin sarvatra nikSepasya yogye ayogye vA Asa- upavezanaM vizvAsastaM zriyaH - lakSmyA mAgA:- mA kuryA: / dhanArthe hi pitaraH putrebhya: putrAzca pitRbhyo druhyanti, tasmAd ya eva adrohaNa upadhAzuddhazca tatraivAsau nikSepaNIyeti bhAvaH / Aserin kRdantasya yoge karmaNi SaSThI / kimiti striyA na visrambhaNIya zrIzca sarvatrA'pi anidheyetyAha adhiko yo'sau mala:- pApaM tasya vasatiH - AspadaM, tathA anAryai:- asAdhubhiH saMgatA - kRtA maitrI', kA strI kaM puruSaM na pratArayati - na vaJcayate ? apitu sarvamapi vipralambhayatItyarthaH / zrIstu adhikamalaM - padme vasatiryasyAH sA adhikamalavasatiH, kamalaM hi taraNazIlaM sA ca tena avinAbhAvasambaddhA tataH padmAsanAzrIH kaM - puruSaM na prakarSeNa tArayatIti / kimviziSTA ? na nArI anArI-amAnuSI tathA aH - viSNustena saMgatA - sambaddhA sammilitetyarthaH / samprati strIpakSameva vyAkhyAsyAmaH zriyaM tu pazcAt / yA kAleti / yA strI akAle-akasmAt kUTaM - kapaTaM tat dvitIyaM yasyAH sA akAlakUTadvitIyA-akAlakapaTasahAyA, tathA nIroSyate sma iti nIroSitA -prasAditA'pi ArdrahRdayA- snigdhahRdayA na bhavati / tathA vivAhena upayAmena sA'nalaM- agnisAkSikaM svIkRtA'pi-aGgIkRtA'pi sA - strI kaM puruSaM ghanena - pracureNa cApalena - laulyena nodvejayatinodvegaM prApayati ? apitu sarvamapi udvignaM kuruta ityarthaH / 277 tathA asyA:- striyA hetorlokaH samasto'pi sakalo'pi amandarAga:- dRDhAnurAga: san sadA bhrAnta:-paryaTita: / tathA bhujaGgAnAM - viTAnAM maNDalI - paMkti: alolanetrA lolanetrAkRtA lolanetrIkRtA-capalAkSIkRtA satI dhRSTA - vipralabdhA / tathA jaDA dhIrasyeti jaDadhI:jaDabuddhiH mUrkhaH strIvazaga: sa rAjJaH sakAzAt kutsito yo'sau mAraH - paJcabilvAdibandhanena vigopyahiMsA sa eva parAbhavastaM prAptaH / athavA rAjJastathA kutsitAcca mArAt- smarAt 1. kRtamaitrI anU. / For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 damayantI-kathA-campUH parAbhavaM prApnoti kubuddhiH / "api bhrAtA suto'rthyo vA zvazuro mAtulo'pi vA / daNDyo nAma na rAjJosti dharmAd vicalitaH svakAt // " [ ] iti smArtAH / tataH svapiturapi rAjJaH sakAzAt rAjakumArasya anyAyavataH paribhavo yujyata evetyarthaH / tathA anayA-striyA avaSTabdhaH-AzritaH kaH-puruSo gurUNAM-pitrAdInAM vAraNeniSedhe yogyo na bhavati, apitu sarvo'pi strIvazagaH, pitrAdibhirapi strIvyasanAd vAryate / vA-athavA kaH-strIvazagaH puruSaH Aji:-saGa grAmastasyAH pRSThaM-madhyaM na Arohati nAzrayati / vA-athavA ka:-puruSaH strIvazaga: vaJcanAta:-vaJcanAyAH "paJcamyAstasil" [5 / 3 / 7] kaM-sukhaM-vaJcanAkRtaM sukhamityarthaH, kaNanzabdAyamAnaH san na prakaTayatiprakAzayati / tathA kaH-puruSaH kaNThe-galAntaH hA-iti ya ArAvaH tasya mocanaM na kurute, striyA hi vaJcitaH ko na roditIti / tathA kaH-puruSaH strIvazagaH kAJcana-kAJcit zRGkhalAbandhanaM2 nAnubhavati / vA-athavA ka:-puruSaH anayA andhIbhUtaH-vivekavikalaH san gurau-guruviSaye aJcanAM-pUjA karoti / ka iva ? kusaGga iva, sa ca andhIbhUtaH ko vAgurA mRgajAlikA tasyA vaJcanAM3-ullaMghanaM karoti, apitu tasyAmeva patatItyarthaH / tathA kaH-puruSa: strIvazagaH parAbhavAdinA prageva yA visadRzo lakSyata iti vilakSastasya bhAvo vailakSaM-vIkSApannatvaM gatagauravatvaM, atra bhAve "aN", na Agacchati-na prApnoti / ka iva ? kArmukAd-dhanuSo nirmukta: zilImukha iva-bANa iva, sa ca ko vai-sphuTaM lakSaM-vedhyaM nApnoti, apitu sarvo'pi / tathA kasya-strIvazagasya parAbhUti:-parAbhavo na bhavati / tathA kasya aniSedhavAcI pUrvo yasmAt yazaHzabdarUpAt tadapUrvaM yazaH ayaza ityarthaH, na samucchalati-nodbhavati ? svasthAvasthAyAM straiNAni vaJcanakUTarAjaparAbhavAdIni abhidhAya samprati parapariNAme yat syAttadAha kimato'pIti / ato'pi-pUrvoktAdapi vaJcanAdiprakArAt paraM-anyat asyA:striyAH kimapi ucyate-kathyate / yAdaveti / yA-strI davaM-upatApaM prINAti davapriyaM-rogiNaM, athavA dunotIti davaH, kutazcid vaiguNyAt upatApajanako yaH priya:-kAntastaM, zUraM-vikrAntaM mahattaraM-vRddhaM 1. Azrayati anU. / 2. zRMkhalAM anU. / 3. vaMcanaM anU. / 4. prAgavasthAyA / For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha uchAsaH 279 bhayAnnopasarpati-na tatsamIpaM gacchati, agamane vArddhakaM bhaye ca zUratvaM hetuH / kamiva ? zArdUlamiva-dvIpinamiva / yathA dvIpinaM zUraM mahattaraM prati bhayAnnopasarpati / kimbhUtaM davaH ? kAnanaM priyaH-vallabho yasya sa tam / sunayeti / nayapravartanaprotsAhanAyAmantraNaM he sunayanal ! nAde-zabde varaM-pradhAnaM priyaMvadaM, tathA balena-sthAmnA bhadraM-zreSThaM dRSTvA'pi prapalAyate, praNazyati priyamiti zeSaH / kamiva ? siMhamiva, yathA siMhaM nAde-zabdaviSaye varaM-pradhAnaM siMhanAdasya pratItvAt / tathA balena-parAkrameNa bhadraM dRSTvA palAyate tathA tamapi / tathA vasu dadAtIti vasude-dhanaprade ave-rakSake'pi cakSuH-nayanaM na pAtayati-sammukhamapi nAvalokayatItyarthaH / yadi vA vepate'vazyamiti kRtvA vepIti cakSurvizeSaNam / yadIdRze paramopakAriNi na premavatI tadA anyatra kasminnapi guNini premabandhaM vidhAsyatIti nirasyannAha kevalamiti / nUyata iti navaM-prazasyaM, na navaM anavaM-aprazasyaM rataM-surataM yasyAH kevalaM bIjakSayahetutvAt, na hi tasyAM santatiH, rataM ca santatyA saphalaM, tathA vizeSeNa dagdhaH-nindyo vidagdhastasya bhAvo vaidagdhyaM-santApastasya kalA vaidagdhyakalA zikSitAabhyastA vaidagdhyakalAyA sA pazcAt karmadhArayaH, tathA aparAdhA eva AtmA-svarUpaM yasyAH sA aparAdhAtmikA-aparAdhamayI, tathA na trAyate narakAt atraM tathAbhUtaM yatpApaM-kamapyupasarga tat rAti-dadAti iti atrapAparA gurun-pitrAdIn guNinaH-saguNAMzca grAhyapuruSAn parihatya parasyA:1 puruSe anya nArIkAnte mAyAvini-kApaTike kRtake-kRtrime azivaM-akalyANaM dadAtIti2 azivadhe dhRtamandarAge-kSaNapremaNi rAgaM badhnAti-anurajyate / parapuruSa ityatra sarvanAmatvAt vRttau pUrvapadasya puMstvam / zrIpakSe tu-kAlakUTaM-viSaM dvitIyaM asyAstadanantaramutpannatvAt, tathA nIre-jale uSitA jaladhiputrItvAt, paraM nAhRdayA bhavati kintu nirjalavakSAH daivatAnubhAvAt jalena tadvakSo vaisadRzyaM na nItamiti bhAvaH / svIkRteti / Apnotyavazyamiti ApI-smRtamAtragAmuko yo viH-pakSI garuDalakSaNaH sa vAha:-vAhanaM yasya sa ApivivAhastena, tathA kaMsasya-kaMsAsurasya na alaMghanaM analaMghanaM arthAt kaMsasya laMghanaM-mAraNAtmakaM tathAbhUtaM cApalaM yasya, arthAd viSNustena svIkRtA, tathA uzca-azvaH vau-zivaviSNU utkRSTau vau yasya sa udvaH, Izvaro viSNuzca yasya prasannastasmin na jayati, apitu jayatyevetyarthaH / athavA yA zrIviSNunA svIkRtA'pi satI nIre uSitA, asvIkRtA tu mathanAt pUrvaM nIre asthAdevetyapyarthaH / kAlakUTadvitIyA'pi satI ghanasya-meghasya cApalena-vilasitena kaMsameva jagatsantApa1. tasyAH anU. / 2. dadhAtIti anU. / For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 damayantI-kathA-campUH kAritvAt analaM-agni udvejayati-pIDayati / arthAt zamayitari vivAhe garuDavAhane ArdrahRdayA na na bhavati apitu bhavatyevetyarthaH / yA kAlakUTadvitIyA sA kathamiva ArdrahRdayeti virodhodbhAvanayA apizabdo bhinnakrame, Ardrazabdo'tra snigdhArthaH / yadi vA vivAho viSNustenA'pi zrI: svIkRtA, tata upAdeyetyarthaH / apiratrApi bhinnakrame / asyA iti / asyAH-zriyAH kAraNe-nimitte iti vAkyatraye'pi yojyam / mandaro agaH-parvato abhraM-AkAzamante'syeti abhrAntaH-vyomAvasAnaH sat-zobhanaH Aloko'syeti sadAlokaH, samyagasta:-kSiptaH ityarthaH / sampUrvAdasyate ktaH / yadi vA samyagastaH san apsu-bhrAntaH kSubdho'bhrAntaH, zleSe varNalopo na doSAya / tathA asyA nimitte bhujaGgamaNDalI-vAsukiprabhRtinAgamaNDalI alolanetraM lolanetraM kRtA lolanetrIkRtA satI dhRSTA, cApalyamatra mathanapravattitatvAt, netraM-manthAna rajjuH / tathA asyA nimitte jaladhiHabdhiH parAbhavaM mathanalakSaNakriyAM prAptaH, rAjakumAretyAmantraNe / anayA-lakSmyA avaSTabdhaH-AzritaH kaH-puruSo guruH-mahAn vAraNa:-gajastasya yogyo na bhavati, apitu gajaskandhamArohatItyarthaH / tathA anayA avaSTabdhaH ko na vAjipRSThaMturagapRSThaM nArohati / ataH asyAH-lakSmyAH prasAdAt kaH-puruSo navaM-avicchAyaM caHsamuccaye kaGkaNaM-hastasUtraM na prakaTayati-prakAzayati / tathA asyAH AzrayaNAt kaH kaNThe muktAhArasya-muktAsarasya avamocanaM-bandhanaM na kurute, apitu sarvo'pi / tathA ko na kAJcanasya-suvarNasya zRGkhalAM-AbharaNavizeSaM na anubhavati-na badhnAti / ko vA anayA avaSTabdhaH agurau-agauravArhe nIce andhIbhUtaH-nivivekaH san aJcanAM-pUjA karoti, apitu savivekaH san gurUneva pUjayati / ko vai-sphuTaM lakSaM-zatasahasraM na AgacchAti-na prAptoti' / tathA kasya na parA-utkRSTAra bhUti:-unnatirbhavati / tathA kasya apUrvaM-utkRSTaM yazo na samullasati / kimato'pIti / yAdavA:-yaduvaMzyAsteSAM priyaH zUranAma AdyapuruSastaM bhayAtsthitilaMghanalakSaNAt na upasarpati-na tatsamIpe vrajati / etena zvasuro vadhvA na spRzyate iti sthitiruktA / zobhane nayane yasyAH sA devaraM-gadanAmAnaM kRSNasya gadAgrajatvAt balabhadramapi jyeSThasambadhena pratItaM dRSTvA-vIkSya prakarSeNa palAyate sparzabhayAt / api bhinnakramaH / tathA vasudevaH-kRSNasya pitA tatrApi cakSuH-akSi na pAtayati na nyasyati / atrA'pi sthitireva hetuH / kevalamiti / tathA anavarataM-zazvat zikSito vaidagdhyakalApa:-dakSatAtizayo yayA 1. nApnoti anU. / 3. prakRSTA anU. / For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha uchvAsaH 281 sa cAsau rAdhAtmikA ca-rAdhAsvarUpA rAdhA ca kRSNapatnI sA'pi zriyA eva bhedaH, trapAparA-salajjA satI guNino gurUn zUrAdIn yadUnAmAdipuruSA parihatya parapuruSe murArau rAgaM-prItiM badhnAti / kimbhUte viSNau ? mAyA-trilokInirmANalakSaNA vAmananRsiMhamahilAtvAdilakSaNA vA vidyate asyeti mAyAvI tasmin / "asmAyAmedhAsrajo viniH" [pA0 sU0 5 / 2 / 121] / tathA kRtaH kezina:-azvarUpasya daityasya vadho yena sa tasmin / tathA dhUto mandaranAmA agaH-adriryena sa tasmin / / evaM uktakapaTAnAM anArdrahRdayatvAdidoSAnvitAnAM strINAM vizvAsaM-visrambhaM zrINAM ca vizvAsaM yatra tatra nikSepaM sarvathA pariharan sarvo'pi AyuSmAn ityAyuSman ityanena sambodhanenAbhihitam / tat ityupasaMhAre, tasmAt zreyorthinAM-puNyArthinAM strI na zaraNaM-na rakSitrI, kSayahetutvAt / yataH kIdRzI ? hRdayaM-ceto harati hRdayaharA-mohakAriNI, etacca kSaye nidAnamuktam / punaH kiMviziSTA ? atigaM-atizayena bibhetIti bhI:- bhIruH strIsvabhAvAt, athavA bhIrbhayahetutvAt duSTAzayatvAt / tathA nAsti gauH-vAk yasya saH agustaM jahAti aguhA ya eva mAyAmayaM vaktuM vetti, kSaNamAtramapi tamevAzrayati ityarthaH / athavA gauH-dhenvarthaH, taccopalakSaNaM tena anu aguM-nirdhanaM vihAya dhaninamevAzrayatIti / yadi vA natau-namratAyAM gambhIrA gau:-vAk yasya sa, tamapi jahAtItyarthaH / na ca bhavAdRzAzcATUni vaktuM prabhaviSNavaH sarvonnatatvAt / yadi vA atigaM-atizayena bhiyaM rAti-dadAtIti bhIrA gauryasya taM atigambhIraguM jahAti, striyo hi sukumAropakramAH / keva? girIndraH-himAcalastasya bhUH-pRthvI seva / sApi kIhazI ? atigambhIrA guhA:-pASANasandhayo yasyAM sA / tadAyuSmannatigambhIraguhA girIndrabhUriva hRdayaharA zreyo'rthinAM zaraNaM na strI zrIzca / zrIzca azreyo'thitAM na zaraNaM-agAraM kintu zreyo'thinAM zriyAM zreyo'rthina eva tiSThantItyarthaH / kiMviziSTA ? hRthAriNI tathA ayaM zubhakarma harati, ayaharA-tatprAptyA zubhakarmaNo bhuktatvAt / yaduktaM naiSadhe-"pUrvapuNyavibhavavyayasRSTAH sampado vipada eva vimRSTAH" [1 / 133] iti / keva? girIndrabhUriva girIndrAt-himAlayAd bhavati smeti kRtvA gaurIva / sA ca kiMviziSTA ? hRdaye haro'syA iti hRdayaharA, tathA natigambhIraH-praNAmapragatbho guha:-kArtikeyo yasyAH sA, tatputratvAt / ___ adhunA duHstriyaM sarvathA parihAryaM sAdhvyA api atyantavizvAsapratiSedhadvAreNa 'saiveti' viSayAn kAle muktvA tatparatAM vazI / sukhaM hi phalamarthasya tannirodhe vRthA zriyaH // ' [ ] 1. seveta anU. / For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 damayantI-kathA-campUH iti pUrvakavikathitamanugAmuko'tyAsaktimanAsaktiM ca niSedhayanmAha __ zRGgArapradhAnAstAta, gAva eva' vicAritAH sarasA bhavanti na striyH| tadetAH kandarpakaNDUkaSaNavinodamAtropakAriNyo nAtyantavizvAsayogyAH sarvathA vizvastaMre vizvAsameva naraM kurvanti striyaH / zRGgAretyAdi / rUkSazikSAvacobhirAsmAkInairasau vimanasko bhaviSyatIti citte dhArayan kRtyaM copadizan, tAteti komalamAmantrayati he tAta ! zRGgAro rasaH pradhAnaM yAsu tAH, tathA vicAritAH-vivecitA gAvaH-gira eva sarasAH-prItihetavo bhavanti, athavA gAva:-dhenavo vizeSeNa cAritA-dattA svaadvttRnnkvlaiH| tathA zRGgasyAraM-agraM zRGgAraM tatpradhAnaM yAsu tAstathoktAH / tathA sarasAH-sadugdhA bhavanti / striyastu zRGgAra:-maNDanaM sa pradhAnaM yAsAM evambhUtA vicAritAH stRNAnti duHzIlA: satyo guNagaNaM chAdayantIti / tattvato vimRSTAH satyo na sarasA: kintu vairAgyahetava eva / tat-tasmAddhetoretAH striyo nAtyantaM-nAtyarthaM vizvAsa yogyAH-visrabhmArhAH, kintu kiJcad vizvAsayogyA ityarthaH / tatra hetumAha-kandarpa eva yA kaNDUH-kharjUstasyAH kaSaNenagharSaNena yo vinodo apanayanaM tanmAtraM tameva upakurvantItyevaMzIlAH manmathakaNDUyAyA apanodastAbhiH kriyate etadeva tAsAmupakArakatvamityarthaH / sarvathA vizvastaM-visrabdhaM naraM striyo vizvAsaM-vigatazvAsameva kurvanti, tasmAt sAdhvyo'pi nAtyantaM vizvAsArhAH / tathA ca cANakyaH "antargahagatasthavirastrI parizuddhAM devIM pazyet, aparizuddhAM na kAJcidabhigacchet / zrUyate hi-devIgRhagato bhrAtA bhadrasenaM jaghAna, mAtuH zayyAntargatazca putraH kA rUpam / " ityaadi| [ ] strINAM doSAn smarakaNDUvinodamAtraphalaM cAbhidhAya samprati zriya: phalamAha zriyo'pi dAnopabhogAbhyAmupayogaM nayet / na lobhaM kuryAt / bahulobhAnugataH kiraNakalApo'pi saMtApayati janam / zriyo'pItyAdi / zriyo'pi-lakSmyA api dAnopabhogAbhyAM dAnaM-arthibhyo vitaraNaM For Personal & Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 caturtha ucchvAsaH upabhogazca-svazarIre bhojanAdyarthaM pravartanaM tAbhyAM upayogaM-sAphalyaM nayet-prApayet / na lobhaM tadavyayabuddhiM kuryAt / lobhadUSaNamAha-bahunA lobhenAnugataH-saMgato nRpaH santApayatiduHkhIkaroti janaM, kiraNakalApo'pi-karaugho'pi bahula:-prAjya: tathA bhAnu-raviM gatau mAnavIya ityarthaH, janaM santApayatyeva / yadi lobhavatA mayA saMtapyate janastatkimityAzaMkyAha ataH patra ! prApsyasi na cirAnijakalakamalarAjahaMsI rAjyazriyama / anavarataM kRtayazodAnandehi nArAyaNa iva tvayi ciraM raMsyate khalviyaM lakSmIH / ataHputreti / ata:- etasmAjjanasaMtApanAt' he putra ! cirAt-bahunA'pi kAlena nijakulameva kamalaM tasmin rAjahaMsIva maNDanabhUtatvAt tAM rAjyazriyaM na prApsyasi, janAnurAgaprabhavA hi sampadaH / athavA ataH-etasmAt pUrvoktAdasmadupadezAt he putra ! na cirAt-stokenaiva kAlena rAjyazriyaM prApyasi, prApya ya zriyaM anavarataM-nirantaraM kRtaM yazo yena taddAnaM dehi-dharmAdipAtreSu zriyaM niyukSva iti bhAvaH / nArAyaNeti / khalu-nizcitaM iyaM lakSmIH pAtreSu vyavakalayati tvayi nArAyaNa iva-viSNAviva ciraM-cirakAlaM saharSaM raMsyatesthAsyati / yathA viSNau lakSmIzciraM tiSThati tathA tvayyapi / kIdRze viSNau ? kRto yazodAyAH jananyAyA2 Anando yena sa tasmin, hi-sphuTam / / balAdapi prajAbhyo vittamAdAya pAtreSu mayopakaraNIyamiti mA kRthA hRdi tadAhapAhi prajAH prajApo brAhmaNa iva kSatriyo'pi na lipyate pAtakaiH2 / mA ca vRddhi prApya guNeSu dveSa kArSIH / vyAkaraNe hi vRddhirguNaM bAdhate, na satpuruSa / pAhi-pAlaya prajAH / anena balAt prajAbhyo vittaM na grahItavyamiti bhAvaH / yasmAt prajAM pAtIti prajApaH kSatriyaH-rAjA na pAtakaiH-pApailipyate-upadihyate "lipa upadehe" [pA0 dhA0 1434] / ka iva ? * brAhmaNastu prajapanaM prajApaH, sopasargatvAdbhAvAkoMriti ghaJ [ghatri ca bhAvakaraNayoH, pA0 sU0 6 / 4 / 27] so'syAstIti prajApa: "arza AditvAdac, matvarthIyaH" [pA0 sU0 5 / 2 / 127] pApairna lipyate / * mA ceti / yaH-punaH vRddhi-rAjyAdisamRddhi prApya guNeSu dveSaM mA kArSIH-mA vidhehi| hi:-yasmAt vyAkaraNe-zabdazAstre vRddhirguNaM bAdhate, guNabAdhikA vRddhiriti vaiyAkaraNasamayaH, na satpuruSe vRddhirguNaM bAdhata iti / tena hi vRddhau satyAmapi guNA manyanta ityarthaH / / 1. jananyA anU. / ** cihnAntargatapAThasya sthAne anU. pratau nimnapATho vartate-'brAhmaNa iva, brAhmaNastu prakRSTo japo yasya sa prajApa: pApairna lipyate / japanaM japaH, vyadhajapamadbhya ebhyo'nupasargebhyo bhAvAkoMral syAt, sopasargatve tu bhAvAkarboriti ghatri prjaapH| yadvA prajapyate yeneti / ' For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 damayantI-kathA-campU: idAnIM zikSAmabhidhAya Atmopadeze AdaraparaM kumAraM kurvan mRduvacobhiH protsAha yannAha vatsa, mA caivaM cetasi kRthaashchaandso'ym| chAndasazca gururvakrasvabhAva eva bhavati tatkimaneneti / yasmAccaturAnandipadaH puNyazloko bhavAn / ato'GgabhAvaM yAnti te vakroktayo'pi guravaH / saralatayAre laghavo'pyantaraGgA bhavanti / kiMtu te hyavasAne kuTilatAmapi darzayanti / __mA caivamiti / he vatsa ! mA caivaM vakSyamANaM cetasi kRthAH yat chAndaso'yaMzrotriyo'yaM mantrI chAndasazca guru:-tattvopadeSTA vakra eva-anRjureva bhavati tatkimanena mantriNeti / pakSe, chandasa:-zAstravizeSasyA'yaM chAndaso gururAkArAdeAsavizeSo vakra eva bhavatIti / yasmAt kAraNAt bhavAn puNyazlokaH-pavitrayazaH tathA caturAn-kuzalAn AnandayatItyevaMzIlaM caturAnandI, evaMvidhaM padaM rAjyalakSaNaM yasya sa evaMvidhaH, ato vakroktayo'pi-vakravacasogi guravaste-tava bhAvaM-bhAvanAM yAnti, tvayi bhAvitAtmAno bhavantItyarthaH / aGgeti komalAmantraNe, saralatayA-ekamArgatayA laghavaH-laghuvRttA api antaraGgAH-ceto'bhipretAH syuH, paraM te ante kauTilyamapi darzayanti-prakAzayanti / atha ca puNyaH-zreyAt zloka:-padyaM, tadA catvAri AnandIni padAni yasya sa tathAvidhaH, te prasiddhA guravo vakrAkRtayo'GgabhAvaM-avayavatvaM yAnti, zlokasyeti zeSaH / saralatayA-RjutayA laghavo lekhAkRtayo'pi antaraGgAH-madhyagatAH syuH, paraM te hi-sphuTaM avasAne-pAdAnte kuTilA api syuH "vA pAdAntastvasaugvakraH" iti vacanAt / tatki bahunA tathA bhava yathA tAta ! trailokyodaradarpaNe / vizeSairbhUSitastaistairnityamAtmAnamIkSase // 17 // tato heto : kimbahunA-kimbahUktena tathA bhaveti / tAteti komalAmantraNe he tAta ! tathA-tena prakAreNa tvaM bhava-nyAye pravartasvetyarthaH / yathA-yena prakAreNa taistaiH-asmadupadiSTaiH prajApAlanAdibhivizeSairupalakSitAtmAnaM bhuvi uSita:-pRthvIsthita eva trailokyameva yo'sau darpaNastatra nityaM-avinazvaraM IkSase-pazyasi / anyo'pi taistairAkalpavizeSairmaNDitamAtmAnaM darpaNe pazyati / / / 17 // For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 caturtha ucchvAsaH kiM cAnyatbibharti yo hyarjunavAri pauruSaM, karoti nane ca na vA ripau ruSam / na tena rAjJA sahasAgarAjitA, bhavenmahI kiM sahasAgarA jitA // 18 // kiJcAnyat-kiJcidanyadapyucyate bibhartIti / arjunamapi-pArthamapi vRNoti-AcchAdayati vArayati vA ityevaMzIlaM nijaprakarSeNa taccAritrApahnavakAri pauruSaM-vikramaM yo rAjA bibharti-dhatte / vA-athavA nanenamanazIle ripau-zatrAvapi ruSaM-kopaM na ca-naiva karoti, dharmavijayitvAt / tena-rAjJA agairAjitA / agarAjitA-aSTasaMkhyakulAcalAlaGkRtA tathA sAgaraiH saha-yuktA sasAgarAsasamudrA sahasA-balena kiM mahI na jitA? kintu jitaiveti bhAvaH // 18 // api ca 'kiM tena jAtu jAtena mAturyauvanahAriNA / Arohati na yaH svasya vaMzasyAgre dhvajo yathA' // 19 // api ca-punarAha mantrI kiM teneti / mAtuH-jananyA yauvanaM haratItyevaMzIlo yauvanahArI tena-tAruNyamuSA tena-sutena jAtena-utpannena kiM-na kiJcidityarthaH / yo jAtu kadApi svasya vaMzasyaanvayasya agre nArohati-agragaNyatAM na yAtItyarthaH / ka iva ? dhvaja iva / yathA dhvajo vaMzasya-veNoragre-adhirohaM kurute / atra ivArthe yathAzabdaH // 19 // evamuktvA vizrAntavAci vAcaspatisame mantriNi rAjApi premadravAyAre dRzA nalamavalokya vaktumArabhata / vAcaspatisame-buddhyA gurusamAne mantriNi sAlaGkAyane evaM-amunA prakAreNa uktvA vizrAntA-uparatA vAk yasya sa tasmin vizrAntavAci sati, tUSNIM bhajamAne satItyarthaH / rAjA'pi vIraseno'pi premaiva dravaH-jalaM tena ArdrayA-snigdhayA dRzA nalamavalokyanalasammukhaM vIkSya vaktumArabhata-yatate sma / / 'tAta, yuktamanuyukto'si sAlaGkAyanena / kasyAnyasya niyanti vadanAravindAdevaMvidhAH pade pade'rthasamarthA mRdvyo mRSTAH zliSTAzca vAcaH / 1. pArthivamapi anU. / 2. jitA bhavet anU. / 3. agre gaNyatAM anU. / For Personal & Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 damayantI-kathA-campU: taddarzitastavAnena nirvApitadehaH snehaH / svIkRtazcAsi' manasA samastasAmrAjyabhArodvahanadhuryatAM prati / tenaaymevmnushaasti| yujyate caitat / tAteti / komalAmantraNe he tAta ! sAlaGkAyanena mantriNA yuktaM -ucitaM anuyukto'si-zikSito'si sAdhUpadezairupadiSTo'si / etasmAt sAlaGkAyanAdanyasya-aparasya kasya janasya vadanAravindAt evaMvidhA vAcaH-vANyo niryAnti-nissaranti / kimbhUtA vAcaH ? vibhaktyantaM padaM pade pade arthena-abhidheyena samarthA-yuktA arthasamarthAstathA mRdvyaHsukumArAstathA mRSTAH vizuddhAH-vAgdoSarahitAH tathA zliSTA:- bhaGgazleSoktisaMgatAH / taditi upasaMhAre, tasmAttava anena-mantriNA zikSAvacAMsi vadatA nirvApita:zAntIkRto deho yena IdRzaH sneho darzitaH / ca-punaH anena mantriNA manasA kRtvA tvaM samasto yaH sAmrAjyabhAraH-rAjyabhArastasyodvahane-dhAraNe yA dhuryatA-dhaureyatA tAM pratI svIkRtosi-aGgIkRtosi, samastaM rAjyabhAramasau dhArayiSyatItyevaM Akalitosi / tena kAraNena ayaM mantrI evaM hitopadezena anuzAsti-zikSayati, yo hi yogyo bhavati tasyaiva zikSA dIyata ityarthaH / etata anuzAsanaM ca mantriNa eva yujyate-ghaTate / tathA hi saMgrahaM nAkulInasya sarpasyeva karoti yaH / sa eva zlAghyate mantrI samyaggAruDiko yathA // 20 // tathA hIti-tadeva darzayati saMgrahamiti / sa eva mantrI samyaggAruDika iva zlAghyate-prazasyate yaH sarpasyeva duSTasya akulInasya-anabhijAtasya saMgraha-svIkAraM na karoti / kimbhUtasya sarpasya ? nAku:-valmIkastatra lInasya-praviSTasya, gAruDiko hi nAkulInasya sarvasya saMgrahaM karotIti / karmaNAmArambhopAya: puruSadravyasampaddezakAlavibhAgo vinipAtaH pratIkAraH1 kAryasiddhizceti paJcAGgo mantraH / gAruDikAdiviSayazceti yogAn mantriNAvammAnyA2 hi tuNDiko / atra yathAzabda ivArthaH // 20 // kiM ca na pazyasi sAMpratamidamasmAkamatibhIrubhUpAlamaNDalamiva bali1. vinipAtapratIkAraH anU. / 2. mantriNAvamAtyA anU. / For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAha caturtha uchvAsaH 287 bhirAkrAntam, azeSamaGgam, atijIrNazIrNakuthyatkarpaTakhaNDamivAvarItuM na zakyate / kvApyuparipatitabhrUcakrA bhIrubhaTapeTIva naSTAdRSTiH / __ ye hitavargopadezino mukhyAste'pi sAlaGkAyanaprabhRtayo mantriNa iva viralIbhUtA dantAH / zabdazAstre hi rAjAdInAmadantatA zlAghyate / nAnyatra / tadidAnIM mama vanyazvApadamiva viSayavimukhaM mano vanAya dhAvati / kRtaM ca yanmanuSyajanmani' kriyate / tathAhi kiJca-punastvAM sAmpratamidaM asmAkaM valayastvakzaithilyAni tairAkrAntaM-AzliSTaM azeSa-samastaM aGga-zarIraM na pazyasi / kimiva ? atibhIru-atibhIrukaM yadbhUpAlamaNDalaM tadiva / tacca kimbhUtam ? balibhi :-balavadbhiH nRparAkrAntaM / tathA azeSamaGgamAvarItuM-saMvarItuM na zakyate vRddhatvAt, kimiva ? atijIrNaM-purANaM zIrNaM-sphaTitaM kuthyatzaTitaM yat karpaTakhaNDaM-vAsaH-zakalaM tadiva yathA tat AvarItuM-saMvyAtuM na zakyate / AvaraNaM-saMvyAnaM / aGgapakSe, saMvaraNam / tathA kvApIti / uparipatitaM-zaithilyAt srastaM bhrUcakraM-bhrUmaNDalaM yasyAM sA, tathAvidhA dRSTi: kvApi naSTA yena na dRzyata ityarthaH / keva? bhIrubhaTAnAM peTIva-bhIrunAhalamaNDalIva sA ca uparipatitaM bhrUcakraM yasyAH sA, pratibhaTAnAmiti zeSaH, tathAvidhaH na pazyatIti / bhIravo hi vairiNi vilokayati palAyante / peTazabdaH saGghAte triliGgaH / tathA ye hitavarga-hitasamUhaM upadizantItyevaMzIlA hitavargopadezino mukhyAzcapradhAnAste'pi sAlaGkAyanaprabhRtayo mantriNa iva-amAtyA iva viralIbhUtA dantAH / yathA sAlaGkAyanaprabhRtayo mantriNo viralIbhUtAH-viralA eva kecinna sarve / tathA ye dantA hi sphuTaM tavargamupadizanti-uccArayanti ye te tathAvidhAH, tavargasya dantyatvAt / tathA coktam"lutulasAnAM dantAH" [pA0 sU0 5 / 1 / 9] iti / tathA mukhe bhavA mukhyAste'pi aviralA viralA:-sampannA viralIbhUtAH valigrastAnAM hi mAMsamuktA dantA viralAH syuH, mukhyAzcatuHsaMkhyA rAjadantAH / zabdazAstre hi vyAkaraNe rAjAdInAM-rAjAdigaNoktAnAM zabdAnAM adantatA at-ante-yeSAM te adantAstadbhAvo adantatA zlAghyate-prazasyate, na anyatramukhe adantatAdantAbhAvatvaM zlAghyate, mukhaM hi dantasaGgatameva zobhate / taditi upasaMhAre, tasmAt idAnIM mama vanyazvApadamiva mano vanAya dhAvati-drutaM For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 damayantI-kathA-campUH gacchati / kimbhUtaM manaH ? viSayebhyaH-indriyArthebhyo vimukhaM-parAGmukhaM parAGmukhIbhUtaM viSayopabhogaM nehata ityarthaH, ataeva vanAya dhAvatIti / kimbhUtaM vanyazvApadam ? viSayAtjanapadAt vimukhaM vanapriyatvAt, ca-punaH manuSyajanmani yat kriyate paropakArAdi tatkRtam / tathAhIti / tadeva darzayati etAH prApya paropakAravidhinA nItAH zriyaH zlAghyatAmApUrvAparasindhusImni ca nRpAH svAjJAM ciraM grAhitAH / bhUbhArakSamadoryugena bhavatA jAtA vayaM putriNa statsaMpratyucitaM yadasya vayasastatkarma kurmo vayam // 21 // etA iti / etA:-hastyazvAdirUpAH zriyaH-lakSmyaH prApya paropakAravidhinAparopakArakaraNena zlAghyatAM-prazaMsanIyatAM nItAH zriyastA eva prazaMsyA yAH paropakArAya pravartyantere / tathA ca-punaH pUrvAparasindhoH sImAnaM AmaryAdIkRtya ApUrvAparasindhusImnipUrvAparasamudraparyantaM yAvat nRpAzciraM-cirakAlaM svAjJAM-svAdezaM grAhitAH, sarve'pi bhUpAH svAjJAyAM pravartitA ityarthaH / "atyupAGabhiH paJcamyAdayo dvitIyA ca" iti sUtrAt AGyoge saptamyapi / tathA bhUbhArasyodvahane kSama-yogyaM doryugaM yasya sa tena bhavatA vayaM putriNaH-prazasyaputravanto jAtAH / taditi upasaMhAre, samprati yat asya vayasa:-vRddhatvasya ucitaM-yogyaM vanavAsAdi tatkarma vayaM kurmaH / "vartamAna sAmIpye vartamAnavadvA" [pA0 sU0 3 / 3 / 131] iti bhaNanAdatra bhaviSyati vartamAnA tena kariSyAma iti dhyeyam / putriNa iti "ata ini Thanau" [pA0 sU0 5 / 2 / 115] itIniH / sa cAtra "bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyini / saMsarge'sti vivakSAyAM bhavanti matubAdayaH / " [pA0 sU0 5 / 2 / 94 vArtika] bhUmani gomAn nindAyAM, kakudmatI kanyAprazaMsAyAM, manasvI nityayoge, sAnumAn-giriH, atizAyini stanakezavatI strI, saMsarge daNDI, astimAn sampannaH, ityukteH prazaMsArtho boddhavyaH / etAvatA yathAkrama dharmArthakAmamokSANAmupanyAsaH // 21 // ityabhidhAya tatkAlameva mauhUrtikAnAhUyAdideza-'kathyatAM yauvarAjyAbhiSekotsavAya divasaH' iti / atha kathayAmAsuste'pi-deva, zrUyatAmanavadyamadyatanamevare rAjyA 1. nAsti anU. / 2. pravartante anU. / For Personal & Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 caturtha ucchvAsaH bhiSekayogyamahaH / kendrasthAnavarttinaH sarve'pyuccagrahAH 1, puNyo mAsaH, pUrNA tithi:, zlAghyo yoga:, prazasto vAraH, zubhaM nakSatram, kalyANI velA, vidhIyatAM yadvidheyam' ityabhidhAya sthiteSu teSvanantarameva suzroNi !, zrUyatAM yadasmAbhiH zrutamAzcaryam / iti-pUrvoktamabhidhAya-uktvA tatkAlameva tasminneva samaye mauhUrtikAn-daivajJAn AhUya-AkArya Adideza - AdiSTavAn / bho mauhUrtikA: ! yauvarAjyAbhiSekotsavAya divasa: kathyatAmiti / atha saddivasapraznAnantaraM te'pi - daivajJAH kathayAmAsuH - avAdiSuH / he deva ! zrUyatAM - AkarNyatAM anavadyaM-nirdoSaM adyabhavaM - adyatanameva rAjyAbhiSekasya- nRpapaTTAbhiSekasya yogyaMucitaM ahaH-dinaM vartate / kathaM ? sarvopyuccagrahAH kendrasthAnavartina kaNTakAvasthitAH, tathA puNya:- zubhakarmakaraNArho mAsaH, uttarAyaNatvAt / tathA pUrNA tithiH paJcamyAdiH / tathA zlAghyaH-prazaMsyo yogaH zubhAdiH / tathA prazasto'bhiSeko'rho vAra : - bRhaspatyAdiH / tathA zubhaM nakSatraM puSyAdiH / tathA kalyANI - kalyANakAriNI velA - amRtAdizubhahorArUpA / tasmAcchubhamadya dinaM vartate, yadvidheyaM karttavyaM tadvidhIyatAm / ityabhidhAya teSu daivajJeSu sthiteSu-tUSNImAzriteSu satsu he suzroNi ! - zobhananitambabimbe anantarameva- teSAM kathanAdanu yat asmAbhirAzcaryaM-adbhutaM zrutaM tatzrUyatAm / AzcaryaM adbhute'rthe nipAtyate / tadyathA ucitamucitametaddhairyadhAmnAM nRpANAM, vayasi kaTuni kAntAlocanAnAM tRtIye / iti rabhasamivAsya prastutaM zlAghamAno 3, viyati paTurakasmAdutthitastUryanAdaH // 22 // ucitamiti / dhairyameva dhAma - tejo yeSAM te dhairyadhAmAnasteSAM nRpANAM tRtIye vayasivArddhake etat-putrasya rAjyAbhiSecanaM, AtmanA ca vanAya gamanaM ucitaM ucitaM bhRzArthe dviruktiH, atizayena yogyamityarthaH / kimbhUte tRtIye vayasi ? kAntAlocanAnAM kaTUnaapriye valyAdisaMvalitAGgatvAt tAsAM tatrA'prIteH / iti- amunA prakAreNa asya - vIrasenasya prastutaM-rAjyAbhiSekavanagamanAdikaM rabhasaM - harSaM zlAghamAna iva stuvanniva viyati-AkA akasmAt-akANDa eva paTuH - spaSTastUryanAda utthitaH - ucchalati sma / " rabhaso vegaharSayoH " [3|7|95] ityanekArthaH // 22 // For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 damayantI-kathA-campU: api caupari parimalAndhaiH sasvaraM saMcaradbhimadhukaranikurambaizcumbyamAnA bhareNa / aviralamadhudhArAsArasaMsiktabhUmiH,, sadasi suravimuktA prApatatpuSpavRSTiH // 23 // api ca-punaryajjAtaM tadAha uparIti / sadasi-sabhAyAM suraiH-devairvimuktA puSpavRSTiM prApatat-patitA / kimbhUtA puSpavRSTiH ? parimalena-Amodena andhAH-AkulitAstaiH, tathA sasvaraM-sajhaGkArAravaM yathA bhavati tathA upari puSpANAmUrdhvaM saJcaradbhiH-paribhramadbhiH madhukaranikurambaiH-2 alipaTalaibharaNa-atizayena cumbyamAnA-AsvAdyamAnA / yataH kimbhUtAH ? aviralA-niviDA yA madhudhArA-puSparasapAtaH saiva AsAraH-vegavadvarSastena saMsiktA-ArdrAkRtA bhUmiryayA sA tathAvidhA / athavA bhareNa-bhAreNa prApatadityanvayaH / "bharo'tizayabhArayoH" [2 / 456] ityanekArthaH // 23 // avateruzca tatkAlamevAmbaratalAdullasadbrahmakAntikalApapavitrIkRtASTadigbhAgabhUmayaH sakalasAgarasarittIrthAmbupUrNakamaNDalumRtkuza"kusumauSadhiruddhapANayo darzanAdevApanItasamastakalikalmaSAH ke'pi kuto'pi brahmarSayaH / saharSeNa savinayena savismayena saparivAreNa calatkarNotpalagaladbahala rajaHpuJjapiJjaritakapolapAlinA pRthvIpAlena praNamya kRtAtitheyAH samucitAnyalaMcakrurAsanAni / kRtakuzalapraznAlApAzca prastutakumArAbhiSekasya narapateH svasvakamaNDaluvArINi darzayAmAsuH / aveti / na kevalaM puSpavRSTirapatat, ca-punaH tatkAlameva tasminneva samaye ke'pi kuto'pi brahmarSayaH ambaratalAt-nabhastaH avateru:-avatIrNAH / kimbhUtAH ? ullasanutsarpan yo brahmakAntikalApaH-tapastejaH samUhastena pavitrIkRtAH-zucikRtAH aSTadigbhAgabhUmayo yaiste tathAvidhAH, aSTasvapi dikSu brahmakAntInAM prasaraNAt / "brahmA tu tapasi 1. puSpavRSTiH anU. / 2. nikurumbaiH anU. / 3. aSTasaMkhyA0 anU. / For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha uchvAsaH 291 jJAne" [2 / 279] ityanekArthaH / tathA sakalAnAM-samastAnAM sAgarasarittIrthAnAMsamudranadIprayAgAdInAM yAni ambUni taiH pUrNA-bhRtA ye kamaNDalava:-kuNDikAstathA teSAmeva yA mRt-mRttikA, tathA kuzA:-darbhAH kusumAni-puSpANi auSadhayaH-vanaspati-vizeSAstato dvandvastai ruddhau-bhRtau pANI-hastau yeSAM te tathAvidhAH / kecijjalabhRtakuNDikA hastAH, kecittIrthamRtsahitahastA ityAdi / tathA darzanAdeva-svarUpAlokanAdeva apanItAnidUrIkRtAni samastAni kale:-kaliyugasya kalmaSANi-pApAni yaiste tathAvidhAH / darzanAditi NyantAd dRzeryuTi rUpam / ___atha saharSeNa-sapramAdena tathA savinayena-vinayasahitena tathA savismayena-sAzcaryeNa tathA saparivAreNa-saparicchadena tathA calatIpraNAmAt kampamAne ye karNotpale-zravaNAmbhoje tAbhyAM galan-kSaran bahala:-niviDo yo rajaHpujjaH-parAgavRndaM tena piJjarite-piGgIkRte kapolapAlI prazastakapolau yasya sa, IdRgvidhena tena pRthvIpAlena vIrasenena praNamya-zirasA namaskRtya kRtaM AtitheyaM-atithikarmaNi sAdhu jalAkSatadAnAdi yebhyaste kRtA'titheyAH santaste-brahmarSayaH samucitAni-tebhyo yogyAni AsanAni-pIThAni alaJcakruH-bhUSayAmAsuH / pAlizabdasya samAso kezapAzavat prazaMsArthatvAt, bhittiparyAyo lekhAparyAyo vA pAlizabdastaH kapolabhittI kapolale kheva ityarthaH / atithiSu sAdhu AtitheyaM "pathyatithivasatisvapaterDak" [pA0 sU0 4 / 4 / 104] / atha AsanopavezAnantaraM kRtaH kuzalapraznasya AlApaH-bhASaNaM yaiste kRtakuzalapraznAlApAH bhavatAM kuzalamityevaM kRtollApA brahmarSayaH prastutaH-ArabdhaH kumArAbhiSeko yena sa tasya narapateH-vIrasenasya svasya svasya kamaNDalo:-kuNDikAyA vArINi darzayAmAsuH / tathAhi idaM mandAkinyAH salilamavagAhAgatamarutpurandhrINAM pInastanazikharabhugnomivalayam / idaM kAlindyAzca pravikasitatIradrumalatApatatpuSpairantaHsurabhitataraGgaM nRpa payaH // 24 // idaM godAvaryAstrinayanajaTAkhaNDagalitaM?, mahArASTrInetraiH kRtakuvalayaM majjanavidhau / idaM cApi preGkhamunijanavikIrghakamalaM, jalaM vindhyaskandhasthalavilulitaM nArmadamapi // 25 // yugmam For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 damayantI-kathA-campU: idamiti / he rAjan ! idaM mandAkinyA-gaGgAyAH salilaM / kimbhUtaM ? avagAhAya jalakrIDArthamAgatA yA marutpurandhrayaH-devanAryastAsAM pInastanazikhareNa-pIvarapayodharAgreNa bhagna urmivalayaH-vIcimaNDalI yasya tat / he nRpa ! ca-punaH idaM kAlindyA:-yamunAyAH paya:pAnIyam / kimbhUtaM ? pravikasitAni-vihasitAni tathA' tIradrumalatAbhyaH patanti ca yAni puSpANi taiH kRtvA antaH-madhye surabhitAH-suvAsitAstaraGgA yasya tat tathAvidham / / 24 / / idamiti / he nRpa ! idamapi godAvaryAH-godAnAmnyAH sarita:-jalaM / kimbhUtam ? trinayanajaTAkhaNDAt-zambhujaTAjUTAH tasmAt galitaM-patitam / punaH kimbhUtam ? majjanavidhau-snAnavidhAne mahArASTrINAM-mahArASTradezIyastrINAM netraiH kRtAni kuvalayAni nIlotpalAni yatra tat, tatra tA majjanti, tatastAsAM netrANi nIlotpalabhrAnti janayantIti bhAvaH / ca-punaH idaM narmadAyA:-nArmadamapi jalam / kimbhUtaM ? preGa khanta:-dIpyamAnA ye munijanAstaivikIrNAni-vikSiptAni arghArthaM kamalAni yatra tat / yadvA, preGkhaditi bhinna jalavizeSaNam / punaH kimbhUtam ? vindhyaskandhaHsthale-vindhyAcalamadhyabhAge vilulitaMkSubhitaM tatpradezasya sthapuTatvAt // 25 // itazca tadetatpuNyAnAM paramamavadhiM prAptamudadheHpayaH prakSAlyAghrI zayanasamaye zArGgadhanuSaH / vihArAyonmajjadvaruNavanitAvRndavadanaiH, kSaNaM yatprotphulla navakalamakhaNDazriyamadhAt // 26 // itazceti / he nRpa ! ita:-asmin pradeze vIkSasva tadetaditi / zayanasamaye-yugAnte zArGgadhanuSaH-viSNoH sambandhinau aMhI-caraNau prakSAlya puNyAnAM-pavitrANAM bhadhye paramamavadhiM paramAM sImAnaM prAptaM-gataM, etasmAdadhikaM pavitraM na kiJcidastItyarthaH / udadheH-samudrasya tadetat payo vartate, yatpayaHvihArAya-krIDArthaM unmajjanti-uccairbhavanti yAni varuNavanitAvRndavadanAni-pAzabhRllalanAvalivaktrANi taiH kRtvA kSaNaM yAvat protphullannavakamalakhaNDazriyaM-vikasadabhbhojakhaNDazobhAM adhAt-dadhau / manye, varuNavadhUnAmamUni mukhAni na bhavanti kintu vikasantyambhojAnyamuni vartanta iti // 26 // 1. 'tathA' sthAne 'yAni' anU. / For Personal & Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha uchvAsaH rAjA tu tatkAlamunmIladbahala'pulakAGkarakorakitakAyaH 2 kimapyadbhutarasenAvezita iva vidhUya ziraM 3 cintayAJcakAra / 'nUnamaya 'masmadgRhe hariharabrahmaNAmekatamaH 5 ko'pyavatIrNo bhaviSyati / yataH / kvAyaM zikSAkrama:, kveyamasmAkamAkasmikI yUno 'syA - bhiSekAya buddhiH kva cAnukUlakAlasaMpatti: ', kva cAmI samastAbhiSekopakaraNapANayo mahAmunayaH / " 293 sarvathA namo'stu ghaTitadurghaTAya vedhase / yasyAyamevamadbhuto vyApAraH, ityavadhArayannutthAya gRhItvA tAni tIrthodakAni kRtvA kanakakumbheSu tAtkAlikAsphAlitamRdaGgajhallarIravarabhasollAsi' vilAsinIvRndairAnandyamAno maGgalodgAramukharaparijanaparivRtaH saha sAlaGkAyanena 'sahastraM samAstAta evAnupAlayatu rAjyam' ityabhidadhAnamanicchantamapi nalaM balA 10 nnivezyAbhiSekapaTTe svayamevAbhiSekamakarot / paridhApya ca maGgalAbharaNavAsasI siMhAsanamAropya putrapremNA puraH sthitvA kSaNaM 11 prAtihArya 1 2 manvatiSThat / sAlaGkAyano'pyatisnehenAsyoparilambita muktAkalApamAsravatsudhAdhAraM kanakagirizikharasthita 14 mindumaNDalamiva kanakadaNDamApANDuramAtapatramadhArayat / sAmantacakraM 15 ca calaccAmIkaracArucAmarakalApavyApRtakarapallavamasyAgre vinayamadarzayat 16 / munayo'pyuccArayAMcakruzcaturvedasamastamantrAn 17 / utthAya ca gRhItvA - kSatAJzarasi vikiranto 'sya punaridamavocan 18 / rAjA tu vIrasenaH tatkAlaM-brahmarSidarzitajalavilokanasamakAlameva unmIlantaHnirgacchanto bahalA:-niviDA ye pulakA kurA: - romAJcaprarohAstaiH korakitaH-kuDmalitaH kAya:-zarIraM yasya sa tathAvidhaH, kimapi vaktumazakyena adbhutarasena- Azcaryarasena Avezita iva-grahagRhIta iva ziro vidhUya ciraM ciraMkAlaM cintayAJcakAra - vicArayAmAsa / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 damayantI-kathA-campU: nUnaM-nizcitaM ayaM-nalo asmadgRhe hariharahiraNyagarbhANAM-viSNuzambhuvedhasAM madhye ekatamaH-anyatamo harirharo vedhA vA ko'pi avatIrNo bhaviSyati / yata: kAyaM zikSAkramaHsAlaGkAyanoktazikSAparipATI / tathA asmAkaM AkasmikI-akANDa evotpannA asya yUnaHtaruNasya abhiSekAya buddhiH kva ? ca-puna: anukUlakAlasya-sanmuhUrtayogasya sampattiH kva? tathA samastAni abhiSekopakaraNAni-tIrthajalauSadhyAdIni pANyoryeSAM te IdRgvidhA amI mahAmunayaH-brahmarSayaH kva ca / ghaTitaM-yojitaM durghaTa-ghaTayitumazakyaM zikSAprakramAdilakSaNaM yena tasmai vedhase sarvathA namo'stu / yasya-vedhaso ayaM-zikSAprakramAdirUpa evamiti-evaMvidho'dbhuto vyApAraH, ityavadhArayan manasi Akalayan-utthAya tAni RSivitIrNAni tIrthodakAni gRhItvA, tathA kanakakumbheSu kRtvA-svIyasvarNaghaTeSu nikSipya tatkAle-abhiSekasamaye bhavastAtkAlika:tatsamayottha AsphAlitamRdaGgajhallarINAM-vAditamurajajharjharINAM yo ravastena rabhasAt-harSAt ullAsIni-utplavamAnAni yAni vilAsinIvRndAni-kAminIsamUhAstairAnandyamAnaH-hRSyamANaH tAtkAlika iti adhyAtmAditvAd ThaJ / [pA0 sU0 vArtika] / tathA maGgalodgAreNamaGgalavAkyoccAreNa mukharaH-vAcAlo yaH parijanastena parivRtaH san rAjA-tAta eva sAlaGkAyanena mantriNA saha sahasraM samAH-sahasravarSANi yAvat rAjyamanupAlayatu iti abhidadhAnaM-vadantaM anicchantamapi-anIhamAnamapi nalaM balAd-haThAd abhiSekapadesnAnapIThe nivezya-saMsthASya svayameva abhiSekaM-abhiSecanaM akarot / tathA abhiSekAnantaraM maGgalArthe ye AbharaNavAsasI-alaGkAravastre te paridhApya capunaH siMhAsanaM-nRpAsanamAropya-avasthApya putrapremNA-sutasnehena siMhAsanopaviSTasya putrasya puraH sthitvA kSaNaM-muhUrtamekaM yAvat prAtihArya-pratIhArakatvaM, daNDadharatvaM anvatiSThat-cakAra / __sAlaGkAyano'pi atisnehena-atipremNA asya-nalasyopari ApANDuraM-samantAddhavalaM AtapatraM adhArayat-babhAra / kimbhUtam ? lambita:-prAnte mAlAvallambAyamAnIkRto muktAkalApa:-mauktikasamUho yasya tat / punaH kimbhUtam / kanakasya daNDa:-yaSTiryasya tattathAvidhaM / utprekSyate, AsravantI-galantI sudhAdhArA-pIyUSapravAho yasya tat, tathA kanakagireHmeroH zikhare sthitaM IdRgvidhaM indumaNDalamiva-candrabimbamiva / chatrasya candrabimbaM, lambitamuktAkalApasya sudhAdhArA, kanakadaNDasya ca kanakagirizikharamupamAnam / ___ sAmantacakraM ca-maNDalezvarapaTalaM calanti-vIjanAya pravartitamAnatvAt kampamAnAni cAmIkaraNa-svarNena cArUNi-manojJAni yAni cAmarANi-prakIrNakAni teSAM caH-kalApa:-vRndaM 1. abhidhAnaM anU. / 2. pravartitatvAt anU. / For Personal & Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 caturtha ucchvAsaH tasmai vyApArita:-niyojita: karapallavo yena tattathAvidhaM sat asya nalasya agre vinayaM - sevAM adarzayat / munayo'pi caturNAM vedAnAM samastA ye mantrAstAn uccArayAJcakruH- avAdiSuH, utthAya-AsanAni muktvA akSatAn-lAjAn gRhItvA asya nalasya zirasi vikiranta:vikSipantaH punaridamavocan / yAH skandasya jagAda tArakajaye devaH svayaMbhUH svayaM, svaHsAmrAjyamahotsave'pi ca zacIkAntasya vAcaspatiH / tAbhiste'dya viriJcivaktrasarasIhaMsIbhirAzAsmahe, vaidIbhirvasudhAvivAhasamaye mantroktibhirmaGgalam // 27 // yAH skandasyeti / he nRpa ! te tava vasudhAvivAhasamaye rAjyAbhiSekasamaye adya tAbhirvaidIbhi:-vedasambandhinIbhiH mantroktibhiH - mantravAkyairmaGgalamAzAsmahe- maGgalAziSaM dadmahe / tAbhiriti kAbhiH ? yA mantroktIrdevaH svayambhUH - brahmA skandasya - guhasya tAradaityasya jaye svayaM jagAda-uvAca / api ca- punaH yA mantroktI: zacIkAntasya - indrasya sva:- sAmrAjasya mahotsave-svargarAjyAbhiSeke vAcaspati: - bRhaspatirjagAda / kimbhUtAbhirmantroktibhi: ? viriJce:brahmaNo yA vaktrasarasI - AnanamahAsarastasyAM haMsya iva yAstAstAbhiH / yathA sarasyAM haMsyo vilasanti tathA brahmavaktreSu mantroktaya iti / sarasIti "SidgaurAdimyazca" [pA0 sU0 4|1|4] iti sara:zabdasya gaurAdipAThAt GIp / "mahAnti sarAMsi sarasyaH' [ ] iti jinendrabuddhiH / sarasIzabde pippalAditvAnmahattve strIpratyaya iti kecit ? amarasiMhastu "kAsAraH sarasI saraH" [1 / 10 / 28 ] iti nirvizeSamUce // 27 // "" anyadapi tatra divase subhru samAkarNyatAM yadadbhutamabhUt / dizaH praseduH surabhirvavau maruddivo nipetuH surapuSpavRSTayaH / kRtAbhiSekasya nalasya nisvanAnanAhatA dundubhayo'pi cakrire // 28 // he subhru ! damayanti ! tatra divase anyadapi - asmAdvyatiriktamapi yadadbhutamabhUt tatsamAkarNyatAM-zrUyatAm / For Personal & Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 damayantI-kathA-campUH diza iti / diza:-AzAH praseduH-vimalA jAtAH, tathA marud-vAyuH surabhiHsugandhirvavau-vAti sma, tathA suramuktA puSpavRSTayo divaH-vyomno nipetuH-patitAH, tathA kRto'bhiSeka:-abhiSecanaM yasya sa tasya nalasya anAhatA api-atADitA api dundubhayaHbheryaH nisvanAn-dhvanIn caqire-vidadhire / avAditA api bheryo dadhvanurityarthaH // 28 // antarikSe ca ko'pyadRzyamAna evAzI: zlokadvayamapaThat // ahInAM mAlikAM bibhrattathApItAmbaraM vapuH / haro harizca bhUpendra' karotu tava maGgalam // 29 // api ca lIlayA maNDalIkRtya bhujaMgAndhArayanharaH / deyAddevo varAhazca tubhyamabhyadhikAM zriyam // 30 // antarikSe ca-AkAze ko'pi adRzyamAna eva-anavalokyamAna eva AziSA sambaddhaM zlokadvayaM apaThat- avAdIt / tadyathA ahInAmiti / he bhUpendra ! haro harizca tava maGgalaM kalyANaM karotu / kiM kurvan zivaH ? ahInAM-sarpANAM mAlikAM-srajaM tathA-tena prakAreNa itAmbaraM-tANDavAdiSvativitatamUttitvAt vyAptAkAzaM na kevalaM vyAptapRthvIkaM kintu itAmbaramapItyartha / aSTamUtibhagavAn yatpralhaNa: "urvIsamIraNayajamAnajalAnalArkasomAmbarAdibhiH'' [ ] iti / athavA parAcInAvasthAyAM digambarAt' itAmbaraM-gatavastram / atra pakSe, apiH-samuccaye / yadi vA A-samantAt pItaM-grastaM ativitatatayA channamambaraM-AkAzaM yena tadApItAmbaraM, tathAvidhaM vapuH-zarIraM bibhran-dhArayan / harizca-viSNurvanamAlIti khyAtatvAt, ahInAMpUrNAmeva mAlikAM tathA pItAmbaraM-hAridravasanaM vapubibhrat // 29 / / api ca-puna: lIlayeti / haraH devo varAhazca-devastubhyaM abhyadhikAM-atizAyinIM zriyaM-lakSmI deyAt-dadAtu / kimbhUto haraH ? lIlayA-avajJayA bhujaGgAn-sarpAn maNDalIkRtyavalayAkArAn vidhAya dhArayat-bibhrat / varAhastu bhujaM-bAhuM maNDalIkRtya-valayIkRtya gAMbhuvaM dhArayan / atra varAha iti naravarAhamUttirnarasiMhavat // 30 // 1. digambaratvAt anU. / For Personal & Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha udyAsaH 297 ityAzAsya vizrAntAyAM viyadvAci sthitvA ca kiMcitkRtocitApacitiSu gateSu kSaNAdantardhAnaM muniSu 'samucchrIyantAM vaijayantyaH, badhyantAM toraNAni, sicyatAM candanAmbhobhiH panthAnaH, maNDayantAM masRNamuktAphalakSodarAvalIbhiH prAGgaNAni, kriyantAM kusumaprakarabhAJji catvarANi, pUjyantAM dvijanmAno devAzca', dIyantAM dAnAni, gIyantAM maGgalAni, visRjyantAM vairibandyaH, mucyantAM pakSiNo'pi2 paJjarebhyaH' iti zrUyamANeSu paritaH parijanAlApeSu lAsyonmAdini mRdumaGgalodgAramukhare saMcarati purapatheSu pauranArIjane sa divasaH saMprAptasvargasukhasyeva bhuktAzeSabhuvanasyevAsvAditAmRtarasasyevAnubhukta paramAnandasyeva rAjJaH kRtakRtyatAM manyamAnasyAtikrAntavAn / iti-amunA prakAreNa AzAsya-AzIrvacanamuktvA viyadvAci-gaganavANyAM vizrAntAyAM-uparatAyAM satyAM tathA kiJcit kAlaM sthitvA ca kSaNAdeva muniSu antardhAnaMadRzyIbhAvaM gateSu satsu / kimbhUteSu muniSu / kRtA-rAjJA vihitA ucitA-munijanayogyA apacitiH-pUjA yeSAM te kRtocitApacitayasteSu / tathA iti-amunA prakAreNa parita:samantAt parijanAnAM-paricchadalokAnAM AlApeSu-vacaneSu zrUyamANeSu satsu / itIti kim ? kecit parijanAH itthaM vadanti yadadya vaijayantyaH patAkAH samucchrIyantAM-vaMzAgreSu nyasyatAm / tathA kecid vadanti-toraNAni-vandanamAlAH badhyantAM-racyantAm / "budhairvandanamAlA ca toraNaM parikIrtyate" [2 / 301] iti halAyudhaH / tathA candanAmbhobhiH-gotIrthajalaiH panthAna:- mArgAH sicyantAM-ArdIkriyantAm / tathA masRNaH-sukumAro muktAphalAnAMmauktikAnAM yaH kSoda:-cUrNaM tena raGgaH-raJjanaM dhavalIkaraNaM tasya AvalayaH-paMktayaH sthAne sthAne dhavalanamityarthastAbhiH, prAGgaNAni-ajirANi maNDayantAM-bhUSyantAm, muktAkSodenAGgaNAni dhavalIkriyantAmityarthaH / tathA kecidevaM vadanti-catvarANi-saMskRtAbhUmI: panthAMzleSAn vA kusumAnAM prakara:-viprakaraNaM taM bhajanti yAni tAni tathA kriyantAM, puSpopacitAni vidhiiyntaamityrthH| tathA dvijanmAna:-brAhmaNA devAH tAMzcaH pUjyantAMaya'ntAm / tathA dAnAni dIyantAm / tathA maGgalAni-maGgalavAkyAni gIyantAMrAgavaddhvaninA uccAryantAm / tathA vairiNAM yA bandhaH-haThAd gRhItAH striyo balavato haste kSiptA rAjaputrAdayazca tA visRjyantAM-ucchRkhalyantAm / tathA paJjarebhyaH-vItaMsebhyaH pakSiNo'pi mucyantAm / tathA pauranArIjane purapatheSu-nagaravartmasu saJcarati-paribhramati sti| kimbhUte pauravadhUloke ? lAsyena-nRtyena unmAdyati-haSyatItyevaMzIlo lAsyonmAdI tasmin / 1. devAlAMzca anU. / For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: 298 punaH kimbhUte ? mRdu: - madhuro yo maGgalodgAra:-maGgalavAkyoccArastena mukhara:vAcAlastasmin / sa-nalarAjyAbhiSekadivasa H rAjJa: - vIrasenasya kRtakRtyatAM-AtmanaH saphalatAM manyamAnasya-jAnato atikrAntavAn jagAma / adyA'haM kRtakRtyo jAto yadetasya nalasya rAjyAbhiSekaM kRtavAn ityevaM cintayatastaddinaM ayAsIt / kimbhUtasya rAjJa: ? utprekSyate, samprAptaM svargasukhaM yena tasyeva yadvA bhuktaM azeSaM samastaM bhuvanaM - bhUmaNDalaM yena tathAvidhasyeva, athavA AsvAdita:- pIto amRtaraso yena tathAvidhasyeva yadvA anubhukta:anubhUtaH paramAnandaH-sukhotkarSo yena tathAvidhasyeva, etAvatA tasya vAcAmagocaraM sukhamabhUdityarthaH / evamatikrAmatsu keSucidvAsareSu', jaraThIbhUte mahotsavavyatikare, gatavati yathAyatha mAmantritAyAta samastasAmantaloke, yauvarAjyaraJjite ca paritaH parijane janezvaro ripupayodhi vaDavAnalaM nalamAbabhASe / evaM - amunA prakAreNa keSucid vAsareSu - divaseSu atikrAmatsu - gacchatsu satsu / tathA mahotsavasya-rAjyAbhiSekamahasya yo vyatikaraH - samparkastasmin jaraThIbhUte - cirakAlIne jAte sati / tathA svaM svaM panthAnamanatikramya yathAyathaM yena yena mArgeNa AyAtastaM taM mArga pratipUrvamAmantrita:-AhUtaH pazcAdAyAtaH ityAmantritAyAtastathAvidho yaH samastaH sAmantaloka:-maNDalezvarasamUhastasmin gatavati - gate sati / tathA coktaM raghuvRttau - " tricaturANAM maNDalAnAmIzvarAH sAmantAH' [ ] iti / ca punaH parijane - sevakAdiloke paritaH samantAt gatavati sati / kimbhUte ? yauvarAjyena - yuvarAjabhAvena raJjita: - Anandito yauvarAjyaraJjitastasmin / janezvaraH - vIraseno ripava eva payodhi:abdhistatra zoSaNAya vaDavAnala iva vADavAgniriva yaH sa tathA taM nalaM AbabhASe uvAca / - 'tAta ! kimapi brUmo yadi na khidyase / saMprati sakhyaM zreyaskaramasmAkamaiNam, na straiNam / AbharaNAya yogyA jaTAbhArAH, na hArA: " / sAhAyyAya' sAdhavo budhAH, na bAndhavAH / zayanAyocitA kuzapUlikA, na tUlikA / krIDAyai varA 10 vegavanto nirjharapravAhAH na vAhAH / prArthanIyAzca haraprasAdAH, na prAsAdA: / 1 tadAyuSmanneSa dRSTo'syApRSTo'syAzliSTo'si kSamito'si duruktamuktaH 11 ityabhidhAyotsaGgamAropya ca tatkAlagaladbahalabASpAmbuplavaplA For Personal & Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha uchvAsaH 299 vite12 vakSasi nidhAya pariSvajya ca punaH punaH pulakakorakita13bhujalatAbhyAmantarmanyubharanirudhyamAnottaramajasramAsravadazruklinnakapolamAvirbhavanmohamUrchAndhakArakuJcita14locanamimamAghrAya mUni vanAya vanitA-sahAyaH15 pratasthe / he nala ! kimapi vayaM brUmo yadi khidyase-na manastApaM dadhAsi / tadyathA-sampratiadhunA asmAkaM eNAnAM-mRgANAmidaM eNaM sakhyaM-maitrI zreyaskaraM-kalyANakAri, na straiNaM sakhyam / strINAmidaM straiNaM "strIpuMsAbhyAM nasnau " [pA0 sU0 4 / 1 / 87] tathA asmAkaM AbharaNAya-alaGkaraNAya yogyA jaTAbhArAH jaTA-satkavIvadhAH, na hArA:-muktAlatA yogyAH / tathA asmAkaM sAhAyyAya-AlambanAya budhAH-paNDitAH sAdhavaH-bhadrAH, na bAndhavAHsvajanAH sAdhavaH / tathA asmAkaM zayanAya-svApAya kuzapUlikA-darbhapUlikA ucitA, na tUlikA-tUlazayyA ucitA / tathA asmAkaM krIDAyai-kelaye vegavantaH-drutagAmino nirjharapravAhA varA:-pradhAnAH, na vAhA:-azvA varAH / tathA asmAkaM hare:-viSNoH prasAdAHanugrahAH prArthanIyA:-abhilaSaNIyAH, na prAsAdAH-dhavalagRhANi abhilaSaNIyAH / tat-iti upasaMhAre, tasmAt he AyuSman !-ciraJjIvin ! eSa tvaM dRSTo'siavalokitosi, tathA eSa tvaM ApRSTosi yadahaM vanAya yAmi ityevaM, tathA eSa tvaM AzliSTosi-AliGgitosi, tathA eSa tvaM duruktaM-durvacanamuktaH kSamitosi-nIroSitosi, itImaM nalaM pratyabhidhAya-uktvA, ca-punaH utsaGga-svIyakroDamAropya-saMsthApya, ca-punaH tasmin kAle-nalasyotsaGgAropaNasamaye galan-kSaram bahalaH-niviDo yo bASpAmbuplava:azrujalapravAhastena plAvite-snapite vakSasi-nidhAya, ca-punaH pulakai:-romAJcaiH korakitekuDmalite ye bhujalate tAbhyAM punaH punaH pariSvajya-AzliSya punarmUni AghrAya vanitAsahAyaH-strIsakho vanAya pratasthe / guravaH putraM mUni jighrantItyAcAraH / kimbhUtamimam ? anta:-madhye manyubhareNa dainyAtizayena nirudhyamAnaM-niSedhyamAnaMdeg uttaraM-prativaco yasya sa taM, tathA ajasraM-nirantaraM Asravanti-kSaranti yAni azrUNi taiH klinnau-Adrau kapolau yasya sa taM, tathA AvirbhavantI-samullasantI yA mohamUrchA-mUrchAdhikyaM saiva andhakAraM tena AkuJcite-ISat saMkucite locane yasya sa tathA tam / / prasthite ca tasminparihRtarAjye rAjani, rajanIviyajyamAnacakravAkISviva16 kRtakaruNAkrandAsu prajAsu, 1 pratigRhamuccaliteSu jaratpaurajaneSu, 'kalyANin, eSa pitRpraNayapraNAmAJjali etadasya8 kramAgatakarmakAriNaH 1. niSidhyamAnaM anU. / For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 damayantI-kathA-campU: zrutazIlasya kRtAparAdhasyApi tvayA sahanIyAH katipaye'pyasmadanukampayA'parAdhAH / pshy| payorAzernodvegAya mRgAGkasya mIlayanto'pi kamalAkarAnkarAH / kiM na sahante sumanaso'pi bhramarabharabhaJjanAni' ityabhidhAya samarpya ca svasutamuccalite ca premNAnugatabhUbhuji bhujAyAmanirjitasAle sAlaGkAyane, bAlamatsya iva zuSyatsaraHsalilasaMtApavepitAGgaH, karikalabha iva viyujyamAnayUthapatiH3, patadbahala'bASpabindusaMdohairvakSasi vidhIyamAnahAraH 'hA tAta' iti bruvannalo na locane taM divasaM udamIlayat / kevalamamandamanyu dgAragadgadayA girA punaH punarimaM zlokama-paThat / parihRtaM-tyaktaM rAjyaM yena tathAvidhe tasmin rAjani-vIrasene vanAya prasthite ca sati, tathA kRtaH karuNaH-dayotpAdaka Akranda:-AraTanaM yAbhistAstathAvidhAsu prajAsu satISu / prajAsu kAsviva ? rajanyAM viyujyamAnAH-viyogamApnuvatyo yAzcakravAkyastAsviva / yathA yAminyAM bhartRbhyo viyujyamAnAzcakravAkya AraTanti tathA nRpaviyogAt prajA api rudantIti / tathA pratigRha-pratibhavanaM jarantaH-vRddhA ye paurajanAsteSu uccaliteSu-vanAya gacchatsu satsu / atha sAlaGkAyanaH svasutaM nalaM prati samarpayannAha he kalyANin ! nala ! eSa pituHjanakasya praNayasya-snehasya praNAmAJjali:-namaskaraNArthakarasampuTayojanaM etadarthaM asmAbhiH praNAmaH kriyata ityarthaH, zikSayituH pitRsamAnatvAt mantriNaH pitRpraNayetyuktaM / tathAhi-asya krameNa-asmavaMzaparipATyA AgataM yat karma-sAmAdi tatkartuM zIlaM yasya sa tathAvidhasya, zrutazIlasya kRtAparAdhasya-vihitAgaso'pi tvayA asmAkamupari yA anukampA-dayA tathA katipaye'pi-kiyanto'pi aparAdhAH sahanIyA:-kSamyAH / kiM vat ? tvaM pazya-avalokaya mRgAGkasya-candrasya karA:-kiraNAH kamalAkarAn-kamalakhaNDAni mIlayanto'pisaMkocayanto'pi payorAzeH-samudrasya udvegAya-duHkhAya na / yathA kamalAkarAn svasantAnabhUtAn saMkocayanto'pi candrakarAH payodhinA sahyante / tathA sumanasaH-puSpANi bhramarANAM yo bharaH-bhArastena yAni bhaJjanAni-kubjIkaraNAni tAni kiM na sahante ? apitu sahante eva, na tu tAn nirvAsayanti / tathA bhavatApi etasya aparAdhAH sahanIyA iti bhAvaH / ityabhidhAya svasutaM zrutazIlaM nalaM prati samarpya ca-datvA premNA-snehena anugataH-anuyAto bhUbhuk yena sa tasmin sAlaGkAyane uccalite ca-prasthite ca sati purato rAjapathAt 1. pratibhavanaM-pratigRhaM anU. / For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 caturtha uchvAsa: sAlaGkAyana ityevaM vanAya pravRtte sati / kimbhUte sAlaGkAyane ? bhujAyAmena - bAhudairyeNa nirjitaH sAla:-sarjataruryena sa tasmin pralambabAhAvityarthaH / nalaH patanta: - galanto bahalA:- niviDA ye bASpabindusaMdohA :- azrujalapravAhAstairvakSasi vidhIyamAna:-kriyamANo hAro yena sa IdRgvidho hA tAteti bruvan locane taM divasaM na uddmIlayat-nodghATayAmAsa / kimbhUto nalaH ? utprekSyate, zuSyat ravikaraiH zoSaM prApnuvat yat saraH- salilaM tatra yaH santApa:-auSNyaM tena vepitaM - kampitaM aGgaM zarIraM yasya IdRgvidho bAlamatsya iva / yathA bAlamatsyaH zuSyat sarasi vepitAGgastiSThati tathA'yamapi / punarutprekSyate, viyujyamAnaHviyogamAsAdayan yUthapati: - yUthanAtho yasmAt IdRza: karikalabha iva - hastipota iva ? yathA yUthanAthAt paribhraSTaH karikalabho duHkhI bhavati tathA'yamapi / mahArAja-mahAmantriviyogAdduHkhamanubhavan kevalamamandaH-analpo yo manyudgAraHdainyavacanoccArastena gadgadayA - avyaktAkSarayA girA punaH punaH imaM zlokamapaThat / tattAtasya `kRtAdarasya rabhasAdAhvAnanaM dUratastaccAGke vinivezya bAhuyugalenAzliSya saMbhASaNam / tAmbUlaM ca tadardhacarvitamatipremNA mukhenArpitaM, pASANopama hA kRtaghna hRdaya smRtvA na kiM dIryase // 31 // tattAteti / tAtasya' kRtAdarasya - dattabahumAnasya dUrataH - davIyodezAt rabhasAt-vegAt tat AhvAnanaM he tAta! ityAdinA zabdena AkAraNam / ca- punaH aGke - utsaGge vinivezya - saMsthApya bAhuyugalena AzliSya-AliGya ttsNbhaassnnN-mdhurairvcnairvaadnm| ca-punaH atipremNA-atisnehena arddhacarvitaM-arddhAsvAditaM mukhena-svIyavaktreNa arpitaM dattaM tattAmbUlaM smRtvA he pASANopama !pASANavatkaThina ! he kRtaghna ! - durjanahRdaya ! hA iti viSAde tvaM kiM na dIryase-kiM na dvidalIbhavasi ? "karmma karttari yak" / pUgapatracUrNasaMyogastAmbUlam ||31|| etaccAkarNya 2 damayantI cintitavatI - aho, snehavAnArdra hRdayaH khalvasau mahAnubhAvaH / tatsarvathA smatprItipAtraM bhavitumarhati' ityavadhArayantI punaH papraccha / 'huM haMsa, 14 tatastataH 1 1. yat nAsti anU. / 2. putra anU. / For Personal & Private Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 damayantI-kathA-campU: so'pi rAjahaMsaH kathAmupasaMhartumicchannimaM zlokamuccArayAMcakAra / etacca haMsoktaM sarvamAkarNya damayantI cintayati-aho-iti Azcarye, snehavAnsnehala: ArdrahRdaya:-snigdhacittaH khalu-nizcitamasau mahAnubhAvaH / tat-tasmAddhetoH sarvathAsarvaprakAreNa asmAkaM prItipAtraM-premabhAjanaM bhavitumarhati ? yaH snehalo bhavati tenaiva saha snehaH kriyate, nAnyena, iti avadhArayantI-manasA AkalayantI damayantI punaH-bhUya pprcch| huM haMsa-huM iti avyayaM prazne, he haMsa ! tatastataH kiM jAtam ? iti prazne kRte so'pi-nalakathAvaktA haMsa: kathAmupasaMhartu-samApayitumicchan imaM zlokaM-padyaM uccArayAJcakAra uccacAra / 'sundarodari, tatazca kimapi parijanana svena taistairvinodaiH, pitRvirahaviSAdaM so'pi vismAryamANaH / gamayati parivartaM vAsarANAmidAnI, haracaraNasarojadvandvadattAvadhAnaH // 32 // he sundarodari !-kSamodari ! tatazca-tato'nantaram iti zrItrivikramabhaTTaviracitAyAM damayantIkathAyAM haracaraNasarojAGkAyAM caturtha ucchvAsaH samAptaH // kimapIti / so'pi-nalaH pitavirahe yo viSAdaH-manaHpIDAM taM svena-svakIyena parijanena taistaivinodaiH-gItasubhASitAdikautukeH kimapi-kiJcid vismAryamANa:-tadavadhAnAt cyAvyamAnaH san idAnIM vAsrANAM parivarta-parivartanaM atikramaNaM gamayati-prApayati, dinAni atikrAmayatItyarthaH / kimbhUtaH ? haracaraNasarojadvandve-zambhupAdapadmayugme dattaM avadhAnaMcitraikaNyaM yena sa tathAvidhaH, bhagavaccaraNasevAvihitacitta ityarthaH // 32 // iti vAcanAcAryavaryazrIpramodamANikyagaNiziSyazrIjayasomagaNitacchiASyapaNDitazrIguNavinayagaNiviracitAyAM zrItrivikramabhaTTaviracitazrI damayantIkathAvivRtau caturtha ucchvAsaH samAptaH / For Personal & Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wh mUlapAThasya pAThAntarANi caturtha ucchvAsaH pR. 242. 1. AdhUrNitAmAzcaryeNa ni0 cau0 / 2. AkAMkSitaM nipA0 / 3. krAtkArimAgraheNa nipA0 / 4. ApRSTha pu0 nipA0 / 5. avalokitaM madena pu0; alokitaM madena nAsti ni0 cau0 / 6. Alokita nipA0; avalokitaM ni0 cau0 / pR. 243. 1. 0sthAnakaM pu0 / pR. 244. 1. maNDalakI ni0 cau0 / 2. viceSTitAM pu0 / 3. dhairyaM hi mahatAM dhanaM nipA0 / 4. gataH ___pu0 nipA0 / 5. samayA; ni0 cau0; samayasamucitadeg pu0 nipA0 / 6. svecchayaiva nipA0 / 245. 1. 'dalayat' nAsti pu0 / 2. bahulamadhusnigdhamugdhakulAni nipA0; bahalamadhurasnigdha mukulAni ni0 cau0; bahalamadhusnigdhasugandhakulAni pu0 / 3. haMsastaraMstaraGgAntareSu ni0 cau0; haMsaH sarastaraGgAntareSu pu; haMsastaraGgabhaGgAntareSu; haMsastaraGgantareSu nipA0 / 4. zliSTAkSaraM nipA0 / 1. asthAnaM nipA0 / 6. 'tala' nAsti pra. nipA0 / pR. 246. 1. vikacakuvalayagahanamiva nipA0 / 2. tatkSaNaM nipA0 / 3. nabhasthalaM pu0 / pR. 247. 1. cirAt ni0 cau0 / 2. kuNDinaM puraM pu0 nipA0 / 3. vilokyamAna pu0 / 4. 'navAmbhojarAji-bhAji nipA0 / 5. ramasa' nipA0 / 6. madirArUNitAyatAkSI pu0 / pR. 248. 1. kandalAntAla-bAlanalinI ni0 cau0; 2. calavalaya ni0 cau0; pracaladvalaya pu0 / 3. savilAsasavismayakaraM pu0 nipA0 / 4. taM rAjaputrI rAjahaMsaM ni0 cau0 / 5. samuccikSepa nipA0 / 6. 'camatkArakAriNaM ni0 cau0 / 7. kAntisadRzaM nipA0 / 8. AzcaryakAriNA ni0 cau0 / / pR. 249. 1. samAropayan nipA0 / 2. striyo vidadhate nipA0 / 3. dIrghanetraM ni0 cau0 / 4. saMskRtavAca: ni0 cau0 / 5. manasi vismayaM pu0 ni0 cau0 / 6. AhlAdajanakaM pu0 ni0 cau0 / 7. 'ca' nAsti ni0 cau0 / pR. 250. 1. saravI parihAsazIlAnAma pu0 ni0 cau0 / 2. tittira' pu0 / 3. prAsAra nipA0 / 4. ruci nipA0 / pR. 251. 1. savailakSyaM ni0 cau0 / 2. zanaiH zanaiH pu0 / 3. tadityamanekadhA pu0 / 4. "maMthAna' nipA0 / 5. bhramabhAntibhRtideg pu0; bhramabhrAntibhAJji ni0 cau0; pR. 252. 1. zrotavyaM zrUyatAmiti nipA0 / 2. vizrandhaM nipA0 / 3. Aramata nipA0 / 4. na ca ___pu0 / 5. patiH prajAnAM nipA0 / 6. viraJca ni0 cau0; viraJciH pu0 nipA0 / / pR. 253. 1. udAra pu0 / pR. 254. 8. zlAghyA pu0 / 2. bIbhatsa: ni0 cau0 / 3. droheSu nipA0 / 4. yasya ca pu0 ni0 cau0 / 5. kUpasevA nipA0 / 6. pApaddhijaneSu pu0 / 7. kaivarteSu pu0 / For Personal & Private Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 damayantI-kathA-campUH pR. 255. 1. evaM tasya nipA0 / 2. "vijayAbhinandinaH ni0 cau0 / 3. masRNa' pu0 / pR. 256. 1. kadAcidapi nipA0 / 2. virUta ni0 cau0 / 3. anavarata ni0 cau0 / 4. viraJji ni0 cau0 / 5. racita ni0 cau0 / 6. anavaratamavanatadeg pu0 nipA0 / 7. 'ca' nAsti ni0 cau0 / 8. 'pradhAnayA' nAsti pu0 / 9. "keliphala' pu0 ni0 cau0 / 10. sakala nipA0 / 11. kaNakalApa nipA0 / 12. viraJca ni0 cau0 / 13. rAjAnaM raJjayantI rAjapatnI pu0 / pR. 257. 1. chAyaM ni0 cau0 / 2. anuleptuM nipA0 / 3. maNimaya ni0 cau0 / 4. "nizA' ni0 cau0 / 5. mukhaM nipA0 / 6 nIlotpalamajaraTha ni0 cau0 / 7. atibahala' pR0 / pR. 258. 1. antaH sphurat pu0 ni0 cau0 / 2. "saMsAra' nipA0 3. kAlavelAyAM ni0 cau0 / 4. pallavopahalasi nipA0 / pR. 260. 1. sUtikAgRhe ca nipA0 / 2. prabhAtena yathA jitA ni0 cau0 / pR. 261. 1. citrAMtamatibahala ni0 cau0 / 2. arthilokena pu0 ni0 cau0 / pR. 262. 1. nAmakarmocite'hi pu0 / 2-2 lAtyeSa dharmadhanAni nipA0 / 3. zuzruvANaH pu0 / 4. kIrtikanda nipA0 / 5. vizvambharAlambha nipA0 / 6. alaGa kRtAGgAvayavaH nipA0 / 7. vistaradeg ni0 cau0 / 8. kAle ni0 cau0 / 9. samastadeg nAsti pu0 / pR. 263. 1. akalaGko'kalaGke nipA0 / 2. lokAyate ni0 cau; cArvAke pu0 / 3. pratibhaH nipA0 / 4. prabhAkare pu0 / 5. apraticchandaH pu; chandaH zAstre nipA0 / 6. kalpajAte nipA0 / 7. siddhAnte pu0 nipA0 / 8. vAdye pu0 / 9. vINAveNuSu pu0 nipA0 / 10. kAmatantreSu pu0 / 11. zAlihotreSu, amudraH sAmudrike nipA0 / 12. zareSu nipA0 / 13. guNini nipA0 / 14. bahuguNo nipA0 / 15. bAhuyuddhe nipA0 / 16. turaGgamakrIDAyAM; turaGgavyUhakrIDAyAM nipA0 / 17. 'deza' nAsti nipA0 / pR. 265. 1. 'tasya' nAsti ni0 cau; asya pu0 / 2. zravaNasammatiM ni0 cau0 / 3. pramANavAdino ni0 cau0 / 4. abhavat pu0 / 5. madhye sthitA ni0 cau0 / 6. 'tasya' nAsti ni0 cau0 / 7. hastacaraNerapi ni0 cau0 / 8. 'pallava' nAsti pu0 / pR. 267. 1. 'atha' nAsti nipA0 / 2. cihna nipA0 / 3. vilagna: pu0 / pR. 268. 1. 'kalA' nAsti ni0 cau0 / 2. 'pari' nAsti pu0 / 3. advitIyahRdayamekaM ni0 cau0 / 4. mitraM mantrI pu0; mitraM nipA0 / 5. tamasi pu0 / 6. "kuGkuma nipA0 / 7. 'karAyamANe nipA0 / 8. "mukulamudrA' nipA0 pu0 / 9. vicarituM ni0 cau0 / 10. 'avadhUta nipA0 / 11. sabhAGgaNa ni0 cau0 / 12. maNDasya pu0 / 13. zabalitadeg pu0 nipA; makarandazabalita nipA0 / 14. samanyaizca ni0 cau0 / 15. dvandvaMdeg pu0 / 16. adUraAsanaM nipA0 / pR. 270. 1. 'ca' nAsti pu0 / 2. 'sakampa nipA0 / 3. ramaNI: ni0 / 4. 'avalokya' nAsti For Personal & Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha ucchvAsa: ni0 cau0 / 5. 'na' nAsti pu0 / 6. 'vilAse' pu0 / pR. 272. 1. agnirivAtmAnaM para ca nipA0 / 2. ajAtatanayaH ni0 / 3. nAbhinandyate ni0 cau; nAbhibandhate pu0 / pR. 273. 1. 'yukto' nAsti ni0 cau0 / 2. 'iva' nAsti pu0 ni0 cau0 / 3. 'manthana' nipA0 / pR. 274. 1. suvaMzye ni0 cau0 / pR. 275. 1 'bhaja mAdhuryaM' adhikapAThaH ni0 cau0 / 2. zivamiva nipA0 / 1 pR. 276. 1. 'dala' nAsti ni0 cau0 / 2. zikSAkrame ni0 cau0 / 3. dhIman nipA0 / 4. vipratArayati nipA0 / 5. bhujaGgAvalI nipA0 / 6. guruvAruNayogyo nipA0 / 7. adhirohati nipA0 / 8. vAgurAvaJcanaM ni0 cau0 / 9. gadabhiva nipA0 / 10. dRSTvA ni0 cau0 / 11. palAyate nipA0 / pR. 281. pR. 282. 305 1. na strI zrIrvA ni0 cau; na punaH strI zrIzca na lakSmI: strI ca nipA0 / 1. iva ni0 cau0 : 2. na zriya striyazca pu0 nipA0 / 3. vizvasitaM pu0 / 4. zriyaH striyo'pi nipA0 / pR. 283. 1. 'prApsyasi na' nAsti pu0 / 2. pApaiH nipA0 / 3. pradveSaM nipA0 / 4. guNaM vRddhiH pu0 / 5. satpuruSeSu ni0 cau0 / pR. 284. 1. evaM pu0 / 2. 'ayaM' nAsti pu0 / 3. saralatayA yuktAH nipA / pR. 285. 1. 'api ca nAsti pu0 / 2. vaMzAsyAgraM nipA0 / 3. premAdrayA ni0 cau0 / 4. yuktamuktosi ni0 pu0 cau0 / pR. 286. 1. svIkRtastvaM ni0 cau0 / 2. tenAyamanuzAsti ni0 cau0 / 3. 'idaM' nAsti nipA0 / pR. 287. 1. yanmartyajanmani pu0 / pR. 288. 1. abhiSekAya nipa0 / 2. anavaghatanameva ni0 cau0 / pR. 289. 1. uccagRhAgrahAH pu0 / 2. prasthiteSu nipA0 / 3. zlAdhyamAnaH nipA0 / pR. 290. 1. sasvanaM ni0 cau0 / 2. cumbamAnA pu0 / 3. dareNa nipA0 / 4. 'kuza' nAsti nipA0 / 5. 'savismayena' nAsti ni0 cau0 nipA0 / 6. saparivAreNa ca ni0 cau0 nipA0 / 7. 'bahula' pu0 / 8. praNaya nipA0 / pR. 291. 1. 'jaTAjUTagalitaM pu0 nipA0 / 2. payo ni0 cau0 / pR. 292. 1. yatrotphullan ni0 cau0 / pR. 293. 1. 'bahula' pu0 / 2. 'korakitadeha: pu0 ni0 cau0 / 3. 'ciraM' nAsti pu0 ni0 cau0 / 4. 'ayaM' nAsti nipA0 / 5. anyatamaH pu0 ni0 cau0 / 6. zikSAprakramaH pu0 nipA0 / 7. yUnopyasya nipA0 / 8. cAvilambitAnukUlakAlasaMpattiH nipA0 / 9. 'ullAsya' pu0 For Personal & Private Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 damayantI-kathA-campUH ni0 cau0 / 10. balAnnAlaM pu0 / 11. kanakadaNDapANiH kSaNaM pra. ni0 cau0 / 12. pratihAryaM pu0 / 13. parilambitadeg pu0 / 14. kanakagirizikharasthita nAsti pu0 ni0 cau0 / 15. sakalasAmantacakraM nipA0 / 16. adarzayan pu0 / 17. prazastamantrAn pu0 ni0 cau0 / 18. UcuH pu0 / pR. 295. 1. tAbhistasya nipA0 / 2. viraJci ni0 cau0 / 3. zubhama nipA0 / 4. ca tasya nipA0 / pR. 296. 1. bhUpAla nipA0 / 2. 'api ca' nAsti pu0 / pR. 297. 1. devatAzca pu0 ni0 cau0 / 2. pakSiNa: pu0 / 3. anubhUta" ni0 cau0 / pR. 298-299. 1. keSucidivaseSu ni0 cau0 / 2. yathAgataM nipA0 / 3. AmantritAyAte ni0 cau0| 4. ripupakSapayodhideg pu0 / 5. babhASe nipA0 / 6. priyaM sakhyaM ni0 cau0 / 7. AharaNAya yogyA nIvArAH; nAhArAH nipA0 / 8. sahAjyAya pu0 / 9. krIDArhA pu0 nipA0 / 10. 'varA' nAsti pu0 / 11. uktaM pu0 nipA0 / 12. snapite ca nipA0 / 13. degkorakitAbhyAM pu0 nipA0 / 14. "mUrchAndhakAraSviva pu0 ni0 cau0 / 15. vanitAsakhaH pu0 / 16. calaccakravAkISviva pu0 ni0 cau0 / 17. pratibhavana pu0 ni0 cau0 / 18. aJjalirasya ni0 ca0 / pR. 300. 1. yataH nipA0 / 2. bhujAbhyAMnirjitasAle nipA0 / 3. mRgazAvaka iva mArgacyutaH nipA0 / 4. galadaM nipA0 / 5. 'bahuladeg pu0 / 6. samudrabhIlayat ni0 cau0 / 7. dainya nipA0 / 8. idaM nipA0 / pR. 301-302. 1. AvAhanaM nipA0 / 2. etadAkarNya nipA0 / 3. sarvathA'pi pu0 / 4. haMsaM tatastata: nipA0; huM haMsa tatasta: ni0 cau0 / 5. upasaMharan nipA0 / 6. sundarAdari ni0 cau0 / 7. tatastu pu0 nipA0 / 8. so'tha ni0 cau0 / 9-9. iti damayantIkathAyAM caturtha ucchvAsa: pu0| For Personal & Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH atha paJcamocchvAsa vyAkhyA prastUyate atha vizrAntavAci' vAcaspatAvivoccAritAnaSTavispaSTavarNo varNitaniSadharAje rAjahaMse 'ahaM sevArthI' ityabhidhAyoparudhyamAnA kRtottarAsaGgena dvijanmanA zrutAnurAgeNa / vatse, cirAnmilitAsi' ityuktvaiva vAzliSTA hRdayeM pravRddhayA cintayA / 'putri, kathamapi" draSTAsi' iti saMbhASyevAliGgitA sarvAGgeSUkampajananyA romAJcAvasthayA / 'taruNi, tyajyatA midAnIM zaizavavyavahAraH, ityAlApyeva spRSTA pramukheNa mukhe vaivarthena / 'mugdhe mucyatAM svacchandabhAvaH' ityanuzAsyeva' grAhitA nijAjJAM guruNA makaradhvajena dmyntii| tathApi kSaNamiva mahAnubhAvatAmavalambyAnupalakSitAvasthA11 avatasthe / - atheti / atha-anantaraM vAcaspatAviva-bRhaspatisamAne rAjahaMse vizrAntA-uparatA vAk yasya sa tathAvidhe tUSNIM bhajamAne sati / kimbhUte rAjahaMse? uccAritA-uktA anaSTAvidyamAnA vispaSTA-vyaktA ye varNAH-akSarANi tairvarNitaH-stuto niSadharAjaH-nalo yena sa tasmin / ahaM haMso nalasya sevArthI-sevitukAma ityabhidhAya-uktvaiva kRtaH-utpAditA uttarasyAM dizi viSaye AsaGgaH-Asaktiryena uttarasyA nalAdhAratvAt IdRzena dvijanmanApakSiNA uparudhyamAnA nalaM pratyAnukUlyaM nIyamAnA / kimbhUtena haMsena zruto nalaviSaye tasyA anurAgo yena sa tathA tena / atha ca dvAbhyAM tasmin smitamukhe yUnItyAdi yenodIcyAdhvagenoktaM tasmAdekasmAt, dvitIyAcca haMsAt janma utpattiryasya sa tathAbhUtena zrutAt-AkarNanAd yo anurAgaH-premabandhastena uparudhyamAnA-vyApyamAnA / kRtavaikakSeNa adhyayanAnurAgeNa vipreNa dAkSiNyaM dIyamAnA2, ityarthAntaraM / evambhUtA satI prakarSaNa 1. matyA bRhaspatisamAne anU. / 2. nIyamAnA anU. / For Personal & Private Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 damayantI-kathA-campU: vRddhiMgatayA cintayA kadA nalena saha miliSyAmItyevaMrUpayA, he vatse-patri ! cirAtcirakAlAnmilitA tvaM ityuktveva hRdaye-citte AzliSTA-avaSTabdhA, sacintA jAtetyarthaH / asIti avyayaM tvamityarthe / tathA he putrike ! kathamapi mahatA kaSTena iSTAsIti sambhASyevavAdayitveva utkampaM janayatIti utkampajananI tayA romAJcAvasthayA sarvAGgeSu-sarvAvayaveSu AliGgitA-AzliSTA, sarvAGgeSu sakaNTakA jAtetyarthaH / arthAntare tu, pravRddhayA-jaratyA udgatakampayA jananyA-mAtrA AliGgiteva / tathA he taruNi ! idAnI zaizavavyavahAraHbAlatvavyavasthA tyajyatAM iti AlApyeva-saMbhASyeva pramukheNa-pradhAnena mukhavaivaryenavaktravicchAyabhAvena spRSTA, mukhaM vicchAyamabhUdityarthaH / tathA he mugdhe ! svacchandabhAva:svairagAmitvaM mucyatAM ityanuzAsyeva-zikSayitveva guruNA-durvahabhareNa makaradhvajena-kAmena nijAjJAM grAhitA-svavazaM nItA, kAmAturA jAtetyarthaH / arthAntare tu, prakRSTaM mukhaM yasya sa tena pramukheNa guruNA-AcAryeNa nijAjJAM grAhiteti / tathApi damayantI kSaNamiva-kSaNamekaM yAvat mahAnubhAvatAM-mahAzayatvaM avalambya-avaSTabhya na upalakSitA-jJApitA / avasthAabhilASacintAdikA dazasaMkhyA yayA sA tathAvidhA avatasthe-asthAt, svAbhilASAdyavasthA nAjJApayadityarthaH / tAM ca tathA balAtsaralIbhavannizvAsasUcitAntarmanmathavyathAvegAm akANDakuNThitadhairyAsidhArAM, hRtpuNDarIke manorathAnItanalAvalokanArthamivAntarmukhIbhUtacakSurvyApArAma, AkasmikasmarApasmAreNa 3dAmyantI damayantImavalokya tadiGgitAkArakuzalA parihAsavyasaninI parihAsazIlA nAma sakhI 'mahAnubhAva, nAsmAkamadyApi tadguNazravaNAya zrAmyati zravaNendriyam / na tRpyAte praznarasAyane jihvA / na santuSyati vizeSajJAnAya shemussii| nAnurAgAyoparamate manaH / tatkathaM kRtavAnasi gItasyeva visvaram, vAdyasyeva vitAlam, lAsyasyevAnyathApadapracAram, atyantarasavicchedakAriNaM kathAprakramasya virAmam, etatparamapi pipAsayA payaHpAtumudyatasyevAviratAyAM10 tRSi vAridhArAvidhAraNaM19 / iyaM sA bhuJjAnasyArdhatRpti:12 so'yamasamAptaratasya13 riraMsAvyAghAtaH / tanna yuktamantareva virantum / niSkAraNopakArin15, punaH16 pravartyatAM puNyarAze stasya svarUpAkhyAnAmRtaprapAmaNDapo18, nirvAntu19 cirakAlamanaGgagrISmopataptA evaMvidhakanyakAH prasAritazravaNAJjalayaH, iti damayantImadhaikSaNena20 kaTAkSayantI taM rAjahaMsamAlApayAJcakAra21 / For Personal & Private Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uchAsaH 309 tAM ceti / tatheti madanAturAM tAM ca-damayantImavalokya parihAsazIlA nAmeti prasiddhA sakhI iti-vakSyamANaprakAreNa damayantIM arddhakSaNena-arddhanetreNa kaTAkSayantIavalokayantI taM-rAjahaMsaM AlApayAJcakAra-avAdayat / kimbhUtAM damayantIm ? balAtbalAtkAreNa saralIbhavantaH-dIrghAbhavanto ye niHzvAsAstaiH sUcitaH-jJApitaH antaHcetasi manmathavyathAvegaH-kAmapIDAprasaro yasyAH sA tAM, dIrghaniHzvAsaihi jJAyate yadetasyA mAnmathIvyathA prathitAstIti / tathA akANDa eva-aprastAva eva kuNThitA-bhagnA dhairyadhIratvameva asidhArA-khaDgadhArAyasyAH sA tAM, vilInadhairyAmityarthaH / tathA antarmukhIbhUta:abahirmukhIbhUtazcakSurvyApAra:-netrAvalokanaM yasyAH sA tAM, hRdayaM pratyavalokayantItyarthaH1 utprekSyate, hRtpuNDarIke -hRtpadme manorathena-abhilASeNa AnIto yo nalastasya avalokanArthamiva / manye, hRdaye manorathena nalaH samAnItosti taM avalokayituM netre hRdayAbhimukhe vihite iti / tathA Akasmika:-akANDa eva utpanno yaH smara eva apasmAraH-grahAvezastena dAmyantI-gRhyamANAM smaraparavazAmityarthaH / "apasmAra AvezaH grahaduHkhAdyairasyotpattiH" iti [ ] kAvyaprakAzaTIkAyAm / kimbhUtA parihAsazIlA ? yasyAH damayantyA iGgitaM-ceSTitaM AkAre mukharAgAdistatra kuzalA-caturA, tadiGgitAkAraparicchetrI-tyarthaH / punaH kimbhUtA ? lIlApUrvako hAsa:- parihAsatasmin parihAse vyasanaM-AsaktiryasyAH sA tathAvidhA / itIti kim ? he mahAnubhAva !-mahAprabhAva ! tasya nalasya ye guNAsteSAM zravaNAya nAsmAkaM zravaNendriyaM adyApi zrAmyati-zrAntaM bhavati, vizeSataH zravaNAya pravartata ityrthH| tathA'smAkaM jihvA praznitaM tatkathAprakaraNameva rasAyanaM-jarAmaraNApahamauSadhaM tasmin na tRpyati-na tRptimeti, adyApi punaH pRcchAmItyevaM sAbhilASetyarthaH / tathA asmAkaM zemaSIbuddhivizeSajJAnAya-tatkathAtAtparyaparicchedAya na santuSyati-na santuSTA bhavati, punarapi tadvizeSAvabodhAya pravartata ityarthaH / tathA asmAkaM manaH anurAgAya-premabandhAya noparamate-na nivartate, punarapi tasmin anurajyata ityarthaH / tat-ityupasaMhAre, tasmAt kathaM atyantaMatizayena rasavicchedaM-svAdabhaGgaM karotItyevaMzIlaM kathAprakramasya-kathAparipATyAH kathAvasarasya vA virAma-nivRttiM kRtavAnasi / "prakramo'vasare krame" [3/498] ityanekArthaH / kasya ? kamiva ? utprekSyate, gItasya-gAnasya visvaraM-viruddhasvaramiva / yathA gItaM gAtuM pravRttasya antarAle viruddhasvarodbhAvo-rasavicchedakArI anucitastathA'yamapi kathAbhaGgo anucita ityarthaH / tathA vAdyasya-vAditrasya vitAlamiva-viruddhatAlamiva, yathA vAdye viruddhazcaJcatpuTAdistAlo rasabhaGgakAritvAt na zobhate tathA'yamapi / tathA lAsasya nRtyasya anyathA yathAvannyasanAbhAvena yaH pAdapracAraH-caraNanyAsastamiva / yathA lAsyeanyathA pAdanyAso rasavicchedakAritvAt na zobhate tathA'yamapi / tadevaM etat 1. pratyavalokayantImityarthaH anU. / 2. tasyA anU. / 3. lAsyasya anU. / For Personal & Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: paramapipAsayA utkRSTodanyayA payaH- jalaM pAtuM udyatasya pravRttasya puruSasya-aviratAyAM anivRttAyAM tRSi vAridhArAyA vidhAraNaM-vicchedastadiva / "nivAraNamiti" vA pATha: tRSitaH pumAn pAnIyaM pAtuM pravRto'dyApi yAvanna tRptastAvatA antarAla eva pAnIyapAnavicchedaM kazcit karoti tadvat bhavatA'pi tatkathAmupasaMharatA vihitamiti / tathA iyaM sA bhuJjAnasya - bhojanaM kurvataH puMso arddhatRptiH - arddha AhArAbhilASavicchedaH / tathA so'yaM asamAptaM - apUrNaM rataM - surataM yasya tathAvidhasya puMso riraMsAyAH - ramaNecchAyA vyaaghaatHantraayH| 'rativyAghAtAya ' ' pAThe tu spaSTameva / tat tasmAdvetorantare - kathAyA antarAla eva virantuM-nivartituM na yuktameva / * niSkAraNopakArinniti niSkAraNaM kAraNaM vinaiva upakartuM zIlaM yasyAsau tasya sambodhane he* niSkAraNopakArin ! haMsa ! tvayA puna:- bhUyastasya puNyarAzeH puNyAtmanaH svarUpAkhyAnameva - svarUpakathanameva amRtaprapAmaNDapaHsudhApAnIyazAlArUpAzrayavizeSaH sa pravartyatAM - viracyatAM, punastatkathA kriyatAmityarthaH / ataeva anaGga eva grISmaH - nidAghastena upataptAH - santApitA evamvidhA damayantIsadRkSAzca tAH kanyakAzca evaMvidhakanyakAH prasAritau - vistAritau zravaNe eva ajjalI yAbhistAstathAvidhAH satyazcirakAlaM ciraM nirvAntu - zAntIbhavantu / amRtaprapAmaNDape hi grISmopataptA aJjalibhyAmamRtaM pItvA nirvAnti tathemA anaGgatApataptAH zravaNAJjalibhista-dvArtA'mRtaM pItvA sukhinyo bhavantvityarthaH / itthaM parihAsazIlayA uktaH / 310 so'pi sundari, kimanyattasya samastastrIhRdayaprAsAdapratiSThApitapratimasyA kiM prazasyate / " yatra zrUyamANena madhuro veNuvINAkvaNaH 3, dRSTe nAbhirAmaH kAmaH / saMbhASite na sArA sarasvatI, paricite na zlAghyayamamRtam, abhyaste nAnandInduH, prasAdite na prazaMsAspadaM dhanadaH 5 / so'pi-haMsaH ityabhASata-uvAca / itIti kim ? he sundari ! tasya samastastrIbhirhRdayameva prAsAdaH-devagRhaM tatra pratiSThApitA- nihitA pratimA- pratibimba yasya sa tasya, sarvAsAmapi strINAM hRdaye saMkrAntasyetyarthaH / nalasya anyat - aparaM kiM prazasyate - kiM zlAghyate ? tathAhi yatra nale zrUyamANe veNuzca-vaMza: vINA ca vallakI tayoH kvaNaH - zabdo na madhura:-na sukhakArI, yadA nala iti zabdaH zrUyate tadA veNuvINAravo na mRSTatAM labhata ityarthaH / tathA yasminnale dRSTe kAmo nAbhirAma: - na sundaraH, tato'pi adhikarUpatvAt / tathA yasmin nale sambhASite - vadati sarasvatI - bhAratI na sArA-na pradhAnA, sarasvatI bhASitAdapi 1. rativyAghAta anU. / cihnAntargatapaMktirnAsti anU. / 2 tasya tato'pi anU. / 3. adhikarUpavatvAt anU. / For Personal & Private Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH 311 tadbhASitamatyudAramityarthaH / tathA yasminnale paricite - parizIlite amRtaM na zlAghyaM, tatparicayastu amRtAdapyadhikamityarthaH / tathA yasminnale abhyaste - sannihite induH-candro na AnandI na AnandajananazIlaH, tatsannidhAnaM tu candrAdapyadhikA''nandajanakamityarthaH / tathA yasminnale prasAdite - anugRhIte dhanadaH - kubero na prazaMsAspadaM na prazaMsyaH, dhanadaprasAdAdapi tatprasAdo'dhikaphalapradAtetyarthaH / kiM bahunA kimbahunA - kimbahUkte - bhavati yadi sahastraM vAkpaTUnAM mukhAnAM, nirupamamavadhAnaM jIvitaM cApi dIrgham / kamalamukhi ! tathApi kSmApatestasya kartuM, sakalaguNavicAraH zakyate vA na veti // 1 // bhavatIti / he kamalamukhi !- padmavadane ! yadi vAci - vANyAM paTUni samarthAni vAkpaTUni teSAM vAkpaTUnAM - vacanapragalbhAnAM mukhAnAM sahasraM bhavati, api ca nirupamaM - atyadbhutaM avadhAnaM-tadguNavarNane cittaikaNyaM yadi bhavati, api ca dIrghaM - ciraMjIvitaM-pra - prANadhAraNaM yadi bhavati tathApi tasya kSmApate:- nalasya sakalaguNAnAM vicAraH-vimarzaH kartuM vA zakyate-na zakyate vA iti / etAvatA nalasya guNAnAmAnantyaM darzitam // 1 // api ca saMsArAmbunidhau tadetadajani strIpuMsaratnadvayaM, nArINAM bhavatI nRNAM punarasau saubhAgyasImA nalaH / sA tvaM tasya kuraGgazAvanayane ! yogyAsi pRthvIpateretatte kathitaM kimanyadadhunA yAmo vayaM svasti tam // 2 // api ca- puna: saMsAreti / he damayanti ! saMsArAmbunidhau tadetat strIpuMsAveva ratnadvayaM ajani jAtaM strIpuMseti "acatura" [pA. sU. 5/4/77] ityAdinA ajanto nipAtyate / adha ratnotpAdAt / kiM taddvayam ? ityAha- nArINAM madhye bhavatI ratnaM nRNAM madhye punarasau / saubhAgyasya-sarvajanavAllabhyasya sImA - maryAdA yatra sa saubhAgyasImA, ato'dhikaM saubhAgyaM na 1. adhika ityarthaH anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 damayantI-kathA-campU: kasyApyastItyarthaH / IdRzo nalo ratnaM / phalitamAha-kuraGgazAvanayanavat-mRgArbhakanetravatcaJcale nayane yasyAH sA tasyAH sambodhane he kuraGgazAvanayane ! "zAkapArthivAditvAnmadhyamapadalopIsamAsaH1" [ ] / sA tvaM-damayantI tasya pRthvIpateH-nalasya yogyAsi / bhavatyA etAvat pUrvoktaM kathitaM-asmAt pUrvakathitAt anyat-aparaM utkRSTaM kiM-na kiJcidastItyarthaH / bhavatoryoga eva zreyAniti bhAvaH / atha vayaM yAma: te-tubhyaM svasti-kalyANamastu // 2 // anyacca - candramukhi, mahAnAmni susaMdhikRti susamAsAkhyAtataddhite satkArake paribhASAkuzale balAbalavicAriNi vicAryamANe vyAkaraNe preSyamANe ca dUte nApazabdasambandhau bhavati / tatpreSyatAM tathAvidhastasyAntikaM ko'pi dUtaH / anyacceti / he candramukhi !-zazivadane ! anyat-aparaM ca IdRze vyAkaraNezabdazAstre vicAryamANe apazabdaH-asAdhuzabdastasya sambandhaH-samyakbandhaH-racanA sa na bhavati, sAdhuzabdaprayogo bhavatItyarthaH / IdRze ca dUte preSyamANa-mucyamAne apazabdo'pavAdastasya sambandhaH-saMzleSa sa na bhavati, apavAdo na bhavatItyarthaH / kimbhUte vyAkaraNe ? mahannAma yasmi-tat mahAnAma tasmin, nAma prAtipadikaM tadviSayaM prakaraNamapi nAma ityupacAre sati mahaditi tadvizeSaNasya saphalatvaM / nAmamAtrasya tu mahacchabdena vyavacchedyAbhAvAt / tathA suSTha sandhiH-varNasaMzleSaH kRtsaMjJakazca pratyayo yatra tat susandhikRt tasmin susandhikRti / tathA suSTha samAsaH-tatpuruSAdirAkhyAtaM-kriyA tadvitoNAdiryatra tattasmin susamAsAkhyAtatadrite / tathA sat-vartamAnaM kArakaM-apAdAnAdi yasmiMstattasmin satkArake / tathA paribhASA:-nyAyasUtrANi tayA kuzale-bhadre / tathA balAbalaM-pUrvaparavidhInAM bAdhasthitistasya vicAra:-vimarzo vidyate yasmiMstattasmin balAbalavicAriNi / dUtapakSe, mahannAma abhidhAnaM yasya sa mahAnAmA tasmin / tathA suSTha sandhi-sambandhaM paNabandhaM karotIti susandhikRt tasmin susandhikRti / tathA suSTha samAsena-saMkSepeNa AkhyAtaMkathitaM tasmai nalAya hitaM yena sa tasmin / tathA satkArake-satkriyAjanake tathA parito bhASA:saMskRtaprAkRtAdyAH karNATAdidezabhASA vA tAsu kuzale-dakSe / tathA balAbale-zaktyazaktI tayorvicAro vidyate yasyAsau etasya zaktirasti etasya nAstItyevaM vimarzake / tat-tasmAdretoH tasya nalasya antikaM-samIpaM tathAvidha:-pUrvoktasvarUpo dUtaH preSyatAM-mucyatAm / 1. madhyapadadeg anU. / For Personal & Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH 313 nanu yadyahaM dUtaM preSayiSyAmi tadA svacchandacAriNIyaM iti kimvadantI bhaviSyati ityAzaMkyAha ' na ca bRhatyAsaMpadAnvite jagatyAkhyAte ? satkRta gurugaNe zArdUlavikrIDitADambariNi puNyazloke paryAlocyamAne chandasi prArthyamAne ca tasminniSadhezvare vRttabhaGgo bhavati' ityabhidhAya gantumudacalat / na ceti / evaMvidhe chandasi paryAlocyamAne-vicAryamANe vRttaM padyaM tasya bhaGgo na bhavati chandojAtiparicchedAt, tasminM niSadhezvare - nale ca dUtadvArA prArthyamAne - abhilaSyamANe vRttasyazIlasya bhaGgo na bhavati / kimbhUte chandasi ? bRhatIjagatIzabdau ? chandojAtivacanau tRtIyAntau khyAtapadena-prasiddhArthena yojyau / bRhatyA khyAte prasiddhe tathA jagatyA khyAte-pratIte, tathA saGgatai:padairanvite / athavA chandasi kathambhUte ? padAnvite, kathaM ? yathA bhavati bRhatyAsaM - bRhatyAM jAtau asau-avasthAnaM yasyeti, padAnvitakriyAvizeSaNam / yadvA, bRhatyA jAtyA hetubhUtayA yA sau sampat-zobhA tayAnvite / tathA guravaH- dvimAtrA vakrAkRtayaH satkRto gurUNAM gaNo yasmiMstattathAvidhe / tathA zArdUlavikrIDitaM nAma chandastasya ADambara:- gauravaM yatra tattasmin / tathA puNyaH-pavitraH zlokaM-padyaM yasmiMstattathAvidhe / iha yadyapi zloka:- anuSTup chandastvena loke prasiddhastathApi kecit sarvamapi pdyN-shlokmaahuH| nalapakSe kimbhUte nale ? bRhatyA - gurvyA sampadA-zriyA anvite, tathA jagati-loke AkhyAte - kIrttite, tathA satkRtaH - sammAnita: gurUNAM - gauravArhANAM AcAryANAM - vRndo' yena sa tasmin, tathA zArdUlavikrIDitaM siMhavilasitaM tadvat ADambaraH- - ATopo vidyate yasya sa tasmin, tathA puNya:- pavitraH zlokaH- yazo yasya sa tasmin / iti pUrvoktamabhidhAyauktvA gantuM yAtuM udacalat prAvartata / gaNa: uccalitaM ca taM-haMsaM parihAsazIlA sakhI punarbabhASe - 'mahAnubhAva ! yatheyamanurAgakandalairAlApaistvayoktA tathA so'pi spRhaNIyoktibhirabhidhAtavyaH / yato na hyekahastena tAlikA vAdyate ", na caikaM taptamataptenApareNa lohaM lohena saMdhIyate, nApyekaM raktamaraktenAnyena' vastramapi vAsasA saMyojitaM zobhAM labhate / kevalaM viyugalameva bhavati iti / evaM vAdinIM damayantI parihAsazIlA malapat / he mahAnubhAva !-haMsa ! yatheyaM damayantI anurAgAya - premabandhAya kandalA iva-prarohA iva tajjanakatvAt ye te tathAvidhairAlApaistvayA uktA tathA so'pi nalaH spRhaNIyA 1. jagatI nAsti anU. / 2. vRndaM anU / 3. yazo nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 damayantI-kathA-campU: abhilaSaNIyA yA uktayastAbhirabhidhAtavyaH-vAcyaH / yatheyaM tasminnanuraktA kRtA vidyate tathA sopyetasyAMrAgavAn vidheya iti, kandalebhyopi rAgasya-raktatAyA utpattirbhavatIti chAyArthaH / yataH, na hyekahastena tAlikA vAdyate / na caikaM taptaM lohaM apareNa-anyena ataptena lohena saMdhIyate-sandhAna saMzleSaM prAproti / "karma kartari yak" [ ] / tathA nApyekaM raktamapi vastra anyena-araktena vAsasA saMyojitaM-sandhitaM sat zobhAM labhate / kevalaM-paraM viyugalaMviruddhayugalameva bhavati, viruddhameva dvandvaM syAt / ityevaM vadituM zIlaM yasyAH sA ityevavAdinI tAM parihAsazIlAM prati damayantI alapat / sakhi, kimasya niSkAraNavatsalasyaivamabhyarthyate / yasyAsmAsu nirapekSaH pakSapAtaH svabhAvajaM saujanyam, akRtrimaH snehabhAvaH, anupacaritamupakAritvam, aparicayA prItiH, anabhyAsaM sauhArdam, adRSTapUrvA maitrI / tadevaMvidho ninimittabandhuH kimarthyate3 / kena yAcyante candracandanasajjanAH paropakArAya / kintu katipayamuhUrttamaitrIrasa raJjitAsmanmanaso dustyajasyAkANDa evAsya gantumutsahamAnasya kiM brUmaH / mA gA ityazakunaH6, gaccheti niSTharatA, yadiSTaM tadvidhIyatAmityaudAsInyam, Adarza nAtpriyo'sIti ki yAzUnyAlApaH, kastvamevaMvidho divyavAkpakSiratnamityaprastutaH7 praznaH, kenArthItyaprakAntam, kiM te priyamAcarAma ityupacAra vacanam, kRtopakAro'sIti pratyakSastutiH / he sakhi ! asya niSkAraNavatsalasya-kAraNaM vinaiva snigdhasya haMsasya kiMevamuktanItyA abhyarthyate-kiM yAcyate / yasya-haMsasya asmAsa nirapekSaH-apekSAM prayojanaM vinaiva pakSapAta:-mitrAdyavaSTambhaH, anyeSAM hi apekSAM-apekSyaiva pakSapAto bhavatyasya tvanyathApi / tathA asya saujanyaM-sujanatA svabhAvajaM-akRtrimam , anyeSAM hi saujanyaM kRtrimaM syAt asya tu na tatheti / tathA asya snehabhAvaH akRtrimaH-svabhAvajaH / tathA asya upakAritvaM-upakArajanakatvaM anupacaritaMagauNaM mukhyamityarthaH / tathA asya prIti:-prema aparicayAt-paricayaM vinaiva, anyeSAM hi prIti: paricayAt-saha saMvAsAt bhavati, asya tu paricayaM vinA'pi / tathA asya sauhArda 1. ekahastatalena anU. / For Personal & Private Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 paJcama uddAsaH anabhyAsaM-abhyAso'bhAvaH pratyayanirdezAt sAmIpya nAstyabhyAso yatra, tathAvidhaM anyeSAM hi sAmIpyAt sauhArdaM bhavati asya tu anyathApi / tathA asya maitrI na pUrvaM dRSTaM-darzana yasyAM sA adRSTapUrvA / " bhAve ktaH [ ] AhitAgnyAditvAnniSThAntaM prAk prayojyaM, anyeSAM hi maitrI darzanapUrvA bhavati asya tu pUrvamadRSTAyAmapi mayi maitrIkaraNazIlatA iti / tat ityupasaMhAre, tasmAt evaMvidho nirnimittabandhuH- nimittaM vinaiva bandhuH-svajana: kimarthyate-kiM yAcyate / yataH kena yAcyante candracandanasajjanAH paropakArAya, yaduta bhavanta upakurvantviti, kintu svata eva upakurvanti prArthitAH / kintu katipayAn-kiyato muhUrttAn yAvad yo maitrIrasastena raJjitaM - AvarjitaM asmAkaM mano yena sa tasya, dustyajasya - tyaktumazakyasya asya-haMsasya akANDa eva - aprastAva eva gantumutsahamAnasya udyacchataH - abhilaSataH kiM brUmaH - kiM vacma: ? mA gA ityapazakunaH gaccheti niSThuratA - karkazatvaM / atha yat iSTaM vAJchitaM tad vidhIyatAmityaudAsInyaM - udAsInatA / atha AdarzanAt - darzanaM yAvat priyosi - vallabhosi iti kriyAzUnya AlApa:, upaviza gaccha vA iti kriyA tayA rahita AlApaH-AbhASaNaM / atha kastvaM' evaMvidho divyavAk- madhuragIH pakSiratnamiti aprastutaH - aprAkaraNikaH praznaH / atha kenArthI-kena vastunA arthI-artho'syAstIti arthI, ki vastu arthayase iti aprakAntaManAvasarikaM / atha kiM te priyaM iSTaM AcarAma: - kurmaH ityupacAravacanaM - sevAvAkyaM / atha kRta upakAro yena sa kRtopakArastathAvidhosi iti pratyakSA-sAkSAt stutiH / tanna jAnImaH kalyANabandho, kimucyase / varamadarzanameva bhavAdRzAm, na tu lUyamAnAGgAvayavaduH saho darzanavyAghAtaH / varamanAsvAditamevAmRtam, na tu sakRtpItvA punaralAbhaduHkham / tata eSa prArthyase bhUyo darzanArtham, iyaM ca bhaviSyati bhavatpriyasya kasyApyupAyanamAtramasmadanusmaraNanATakasUtradhArI hAralatA4' ityabhidhAya nalamurarIkRtya 'mahAnubhAva, dvidhA' zruto'si pAnthAdasmAcca rAjahaMsAt", dvAbhyAmuhyase vAcA hRdayena ca, dvikAlaM smaryase divA naktaM ca, dvayI gatirasmAkamidAnIM tvaM vA mRtyurvA' iti dvisaMkhyasaMdezArthamiva ' dviguNIkRtyonmucya ca svakaNThakandalAdutkaNThAmiva 10 svAM11 mUrtimatIM tasya 12 muktAvalIM gale vyalambayat / so'pi sundari, so'yaM 13 skandhIkRto mayA muktAvalIcchalena tasya 4 1. tvaM - nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 316 puro bhavadvarNanAbhAraH" ityabhidhAya saha tena viyad vihaMga gaNenotpapAta / pratyakSe stutiranucitA, tat ityupasaMhAre, tasmAddhetoH he kalyANabandho ! - bhadrabhrAtaH ! na jAnImaH kimucyase- kathaM kathyase / yatra tatrApi vAkye bAdhAsambhavAt bhavAdRzAM - subhagamUrtInAM adarzanaM-avIkSaNameva varaM manAgiSTaM, na tu lUyamAnA:-chidyamAnA ye aGgAvayavAstadvad duHsahaH-soDhumazakyo darzanavyAghAtaH - darzanavicchedo varaM, ekazo militvA punarviyogastu atitarAM duHkhaM janayatItyarthaH / amRtaM anAsvAditaM - apItameva varaM, na tu sakRt-ekavAraM pItvA punaH alAbhena - aprAptyA duHkhaM varaM / tata eSa tvaM prArthyase-yAcyase bhUyo darzanArthaM - punardarzanaM deyA ityarthaH / asmAkaM anusmaraNameva nATakaM nRtyaM tasya sUtradhArIva - sUcikeva raGgAcAryeva anayA dRSTyA asmAkaM smaraNaM bhaviSyatItyevaMrUpA iyaM ca hAralatA bhavataH priyasya- iSTasya kasyApi upAyanamAtraMDhaukanikAmAtraM bhaviSyatIti abhidhAya uktvA nalaM urarIkRtya - adhikRtya iti dvisaMkhyasaMdezArthaM dviprakArasandezanimittamiva dviguNIkRtya - dvisarIkRtya svakaNThakandalAtAtmakaNThapIThAt unmucya ca - uttArya mUrtimatIM- sadehAM utkaNThAmiva - vAJchAmiva muktAvalIM tasya-haMsasya gale vyalambayat - nicikSepa / itIti kim ? he mahAnubhAva ! nala dvidhA zruto'si pAnthAt asmAcca rAjahaMsAt / tathA dvAbhyAmudyase - dhAryase vAcA hRdayena ca vANyA tvannAma gRhyate manasA ca smaryase iti / tathA dvikAlaM smaryase divA dinena naktaM- rAtrau / tathA dvayIgatirUpA yo'smAkaM idAnI tvaM tvadaprAptau mRtyurvA / so'pi - haMsa iti abhidhAya tena vihaMgagaNena saha viyati - vyomni utpapAtauDDIna: / itIti kim ? he sundari ! mayA muktAvalIchalena - muktAlatAdambhena tasya nalasya puraH - agre so'yaM bhavadvarNanAbhAraH- tvadIyastutisaMdohaH skandhIkRtaH - aGgIkRtaH, tvadIyA stutistasya puro vaktavyetyAdRtamityarthaH / bhAro hi udvahanAya skandhe kriyata iti / utpatite ca nabhastalam 'Agacchata, saMpadyantAM 3 saphalalocanA: 4, pazyatApUrvaM strIratnam' iti calatpakSapallavavyAjena dUrAddikpAlAnivAhvayati tIvrabradhnamayUkhasaMtaptAM divamivopavIjayati, dikkuJjaranirudvAvakAzA AzA ivAzvAsayati, pakSipaTale tasminvismayonmukhI sA bhUpAlaputrI nirnimeSaM nikSipya cakSuzciramUrdhvaM vAvasthe / atha nabhastalaM utpatite ca- uDDIne ca tasmin pakSipaTale- haMsavRnde vismayena-AzcaryeNa unmukhI-UrdhvamukhI sA bhUpAlaputrI - damayantI nirnimeSaM - akSisaMkocarahitaM cakSurnikSipya - For Personal & Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uvAsaH 317 saMsthApya ciraM-cirakAlaM Udhrvaiva-anupaviSTaiva avatasthe-sthitA / uttAnitanetrAbhyAM rAjahaMsAnavalokayantI tasthau ityarthaH / kimbhUte pakSipaTale ? utprekSyate, calantau yau pakSapallavau-pakSatI tayorvyAjataH-dambhena dUrAt dikpAlAn iti AhvayatIva-AkArayatIva / anena bhAvi dikpAlAgamanasUcA / itIti kim ? Agacchanta bho dikpAlAH ! yUyaM, tathA saphalalocanA:-saphalanetrAH bhavantaH sampadyantAM, netrayoH phalamAsvAdayantu ityarthaH / tathA yUyaM apUrva-adbhutaM strIratnaM pazyata / anyopi yo dUrAt kamapi Ahvayati sa kila vitatakaracAlanayA''hvayati tathaite haMsA api / punarutprekSyate, tIvrAH-ugrA ye branamayUkhA:ravikarAstaiH saMtaptAM divaM-nabha upavIjayatIva-vyajayatIva vyajanakarma kurvatIva, anyopi yastapto bhavati sa kila zAntIkaraNAya vIjyate tathaitatpakSivRndamapi calatpakSatibhyAM ravikarataptaM vyomavIjayatIti / punarutprekSyate, dikkuJjaraiH-diggajaiH niruddhaH-vyApto avakAzaH-antarAlaM yAsAM tA IdRzya AzA:-diza AzvAsayatIva-tAsAM duHkhanivRtti kurvatIva / anyopi yaH kaizcid balavadbhI ruddho bhavati tasya duHkhanivRtyarthamAzvAsanaM kriyate tathaite rAjahaMsA api calatpakSatibhyAM diggajAkrAntadizAM AzvAsanaM kurvantIti / cintitavatI ca tAta tAvanmamApyevaM na vidhatse prajApate / pakSau pakSivaduDDIya yena pazyAmi tanmukham // 3 // cintitavatI ca-vicArayati sma tAteti / tAvadAdau he tAta-pitaH ! prajApate !-vedhaH / evamiti yathaiSAM pakSau vihitau staH tathA mamApi pakSau kiM na vidhatse-kiM na kuruSe ! kimiti adhyAhiyate / yenahetunA pakSivat uDDIya-vihAyo gati vidhAya tasya-nalasya mukhaM pazyAmi // 33 // api ca uDDIya vAJchitaM yAnto varamete vihaGgamAH / na punaH pakSahInatvAtpaguprAyaM kumAnuSam // 4 // api ca-puna: uDDIyeti / uDDIya vAJchitaM-abhilaSitaM dezaM yAnta:-gacchanta ete vihaGgamA:-pakSiNa: varaM-manAgiSTA, na punaH pakSahInatvAt-piccharahitatvAt paGgaprAyaM-paGgasadRzaM kumAnuSaM varaM / varamiti manAgiSTe'vyayam / yadyapi manorapatyaM strI-mAnuSI pumAn-mAnuSa iti "dvicatuHpada" 1. AsAdayantu anU. / For Personal & Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH [ ] ityAdi liGgasUtrAn mAnuSazabdasya strIpuMsavRttitA, tathApi napuMsakatvaM liGgasya lokAzrayatvAt / tathA ca bhavabhUtiH - 318 "advaitaM sukhaduHkhayoranugataM sarvAsvavasthAsu yad, vizrAmo hRdayasya yatra jarasA yasminnahAryo rasaH / kAlenAvaraNAtyayA pariNate yatsnehasAre sthitaM, bhadraM tasya tu mAnuSasya kathamapyekaM hi tadurlabham // 4 // [ ] iti cintayantI 1 gateSvapi teSUnmukhI tAM dizamanuvismayavisphAritalocanA' niSpandatayA kASThakalpAmavasthAM dadhAnA cirAtsakhIbhiH sambodhya svagRhAn anIyata / iti- amunA prakAreNa cintayantI - vicArayantI tathA teSu -haMseSu gateSvapi unmukhI - UrdhvamukhI satI tAM uttarAM dizaM anulakSIkRtya vismayena - AzcaryeNa visphArite-vikAsi locane yayA sA tathAvidhA / tathA niSpandatayA - nizcalatayA tadavalokanarasikatvena kASThakalpAvasthAM-dArusadRzAvasthitiM dadhAnA satI sA damayantI cirAya - cirakAlaM sakhIbhiH sambodhya 'he sakhi ehi, gRhaM yAmaH' ityevaM sambodhanena viSayIkRtya svagRhAn anIyata prApitA / "gRhAH puMsi ca bhUmyeva" [ ] ityamara: / NIrdvikarmakaH / tataH prabhRti tasyAH saralIbhavanti nizvAsA na hAsAH, skhalanti vAco na zucaH, vardhate tandrA na nidrA, dravati svedAmbho na stambhaH, mandAyate svaro na smaraH, vAJchA candanAya na spandanAya, santApazAntaye tadguNAdAnaM na snAnam, prItaye" hAro nAhAraH, sukhAyAGge lagannudyAnaprabhaJjano na janaH / paThati ca muhurmuhuridaM zlokam / tataH prabhRti- AgamanadinAdArabhya tasyAH - damayantyAH nizvAsAH saralIbhavanti - dIrgho bhavanti, na hAsA : - hAsyAni saralIbhavanti / tathA tasyAH vAcaH - vANyaH skhalantipratighAtamApnuvanti, na zucaH - zokAH skhalanti, sarvadApi tAsAM pravRtteH / tathA tasyAstandrAAlasyaM vardhate-sphItIbhavati, na nidrA - svApo varddhate virahiNItvAnna nidrAtItyarthaH / tathA tasyAH svedAmbha:- gharmajalaM dravati-kSarati, na stambhaH - jADyaM dravati / tathA tasyAH svaraH - dhvanirmandAyate - mandIbhavati vaktuM na zaknotIti bhAvaH, na smaraH - kAmo mandAyate sa ca dine dine'dhiko bhavatItyarthaH / tathA tasyAH virahatApataptatvAt candanAya - gozIrSadravAya vAJchA 1. 'varaNAtyayAt anU. / For Personal & Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH IhA, na syandanAya - rathAya vAJchA, na syandanamArUDhavatItyarthaH / tathA tasyAH santApazAntaye tasya-nalasya ye guNAH-audAryAdayaste, yadA dAnaM - grahaNaM tadguNAdAnaM tadabhUt, na snAnaM savanaM santApazAntaye'bhUt / tataH prabhRti na kadApi snAti smetyarthaH / tathA tasyAH prItaye - premNe hara:- zambhurevA'bhavat, na AhAra:- bhakSaNaM prItaye'bhUt / tathA tasyA aGge zarIre udyAnaprabhaJjana:vanavAta eva lagan-AzliSyan sukhAya, na jana:- parijanAGge lagan sukhAyeti / muhurmuhuH-1 vAramvAraM idaM zlokaM-padyaM paThati ca-- vizrAmyanti na kutracinna ca punarmuhyanti mArgeSvapi, prottuGge'pi laganti nAntarataruzreNIzikhApaJjare / khidyante na manorathAH kathamamI taM dezamutkaNThayA, dhAvantaH pathi na skhalanti viSame'pyAste sa yasminpriyaH // 5 // vizrAmyantIti vRttam / yasmin deze sa priyaH - nala Aste - vidyate "sattAyAM asti Aste" [ ] iti kriyAkalApe / taM dezaM prati utkaNThayA - vAJchayA dhAvantaH -dvataM gacchanto amI manasi rathA iva manorathAH - saMkalpAH kathaM na kutracit vizrAmyanti - zrAntA bhavanti / tathA punarmArgeSvapi kathaM na muhyanti - mUDhA bhavanti / na ceti sAmudAyiko nipAto nissedhaarthH| tathA prottuGge'pi prakarSeNocce'pi antare - tayorantarAle yAstaruzreNI-zikhAstA eva atigahanatvAt paJjaramiva paJjaraM tasmin kathaM na laganti na zliSyanti / tathA kathaM na khidyante na khinnA bhavanti / tathA kathaM viSame - duHsaMcAre pathi mArge na skhalanti- na pratihatA bhavanti, yatra gantavyaM tatra gacchantItyarthaH / vizrAmAdayo rathadharmAH, anye hi rathA vizrAmyanti, tathA viSamamArgeSu muhyanti, tathA dupaMktizikhApaJjare laganti, tathA khidyante skhalanti ca, na punaramI manorathA ityAdhikyameSAM tebhyAM iti // 5 // 319 " te'pi rAjahaMsA: zazAGkadhareSu, saprapaJcapaJcAnaneSu, zivarUpeSu vaneSu, suzobhAM kaumudI dadhatsu zazvadanukRtasAmudravRddhiSura, candramaNDalarUpeSviva saraHsalileSu viharantastuhinAdrinikuJjAniva sattripathagAnnaganagaragrAmAgrahArapura ' pattanapradezAnullaGaghayantaH katipayadivasairAsedurudyAnaM niSadhAyAH / krIDitumArabhanta ca svacchandam / atha te'pi rAjahaMsA vaneSu - kAnaneSu saraHsalileSu ca - sarasIjaleSu ca viharantaH 1. muhuH nAsti / 2. vizrAntA anU. / For Personal & Private Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 damayantI-kathA-campU: vicarantastathA nagAzca-parvatA nagarANi ca-purANi grAmAzca-savRttayo janAvAsA agrahArAzcadvijasthAnavizeSAH purANi ca, pattanAni ca-puTabhedanAni teSAM pradezAn-sthAnAni ullaMghayantaH-atikrAmantaH katipayaiH-kiyadbhirdivasaiH niSadhAyA udyAnaM AseduH-ApuH / nagarapurayoH gurulaghutvakRto vizeSaH / yadvA, purANi-gRhANi / yadanekArthaH-"puraM zarIre nagare gRhapATaliputrayoH" [2/450] iti / "grAmo vRnde zabdAdipUrvake / SaDjAdau saMvasathe ca" [2/324-325] itynekaarthH| kIdRkSu vaneSu ? zazA aGke-utsaGge yasyAH sA tathAbhUtA dharA-bhUmi-ryeSu zazAsaMkule, ityarthaH / tathA saprapaJcA:-sachadmAnaH paJcAnanA:-siMhA yeSu tAni teSu / punaH kimbhUteSu ? zivarUpeSu-kalyANasvarUpeSu / pakSe, zivarUpeSuzambhusvarUpeSu / kimbhUteSu ziveSu? zazAGka-candraM dharanti ye te tathAvidheSu, tathA saha prapaJcaiH-pRthagmArgAgamopadezalakSaNairvartante yAni tathAbhUtAni paJcasaMkhyAni AnanAni-vaktrANi yeSAM te tathA teSu / kimbhUteSu sarojaleSu ? kumudAnAmiyaM kaumudI tAM zobhanazobhAM dadhatsubibhratsu / tathA zazvan-nirantaraM anukRtA-anuhRtA samudrasya vRddhiyastAni tathA teSu, yAdRzI abdherambhasAM vRddhistAdRzI sarojalAnAmapi / utprekSyate, candramaNDalarUpeSvivazazibimbasvarUpeSviva / kimbhUteSu candrabimbeSu ? zobhanA zobhA yasyAH sA tathAvidhAM kaumudIM-jyotsnAM dadhatsu, tathA zazvat anu-udayAt pazcAt kRtA samudrasya vRddhi/stAni tathA teSu, candrodayo hi jaladhivRddhaye / yadi vA, na vidyante nAvo yatra tat anu, anu yathA bhavati, evaM kRtasamudravRddhiSu, pUrotpIDe hi na kopi nAva kSipati / kIdRzo naganagarAdipradezAn ? satrANi-brAhmaNAdInAM bhojanasthAnAni, yajJA vA vidyante yeSu te satriNaH te ca te panthAnazca satripathAstAn gacchanti-prApnuvantIti sattripathagAstAn sattravanmArgasahitAnityarthaH / kAniva? tuhinAdinikuJAniva- himAdrikuJjAniva / tAn kimbhUtAn ? saha tripathagayA-gaGgayA vartanta iti satripathagAstathAvidhAn / ca-punaste-haMsA: svacchandaM-svecchayA krIDituM-rantuM Arabhanta / atha 'teSAmadhyenyatamAmavalokya krIDAtaDAgapaGkajapaJjare rAjahaMsI samAgatya tvarayA haMsadarzanotsukaM sarorakSikA rAjAnaM vyajijJapan / 'deva, haMsavArtAmanudinaM saMpRcchati devastadadya kAcit / kurute nAlakavalanaM dUraM vikSipati garbhajambAlam / tvadarivadhUriva rAjannudyAnasarogatA haMsI // 6 // 1. savRtayo anU. / For Personal & Private Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uvAsaH 321 api ca - abhilaSati nAlamazanaM svapiti navAmbhojapatrazayane'pi / nIrAgamanA nRpate tava ripuvanitAyate haMsI // 7 // __ atha ca teSAM haMsAnA madhye anyatamAM krIDAtaDAgasya yAni paGkajAni-padmAni teSAM paJjare-madhye rAjahaMsImavalokya sarorakSikA-sarasIrakSitrI tvarayA-vegena samAgatya haMsadarzanotsukaM-marAlAvalokanotkaNThitaM rAjAnaM vyajijJapat-vijJaptavatI / he deva ! devaH-bhavAn rAjA haMsavArtA anudivasaM-pratidinaM pRcchati tadadya kAcit hNsii| kuruta iti vRttam / he rAjan !-nRpa ! udyAnasaraH-vanataDAgaM gatA-prAptA haMsI nAlasya-visakANDasya kavalanaM-grAsaM kurute, tathA garbhajambAlaM-garbhe tanmadhye yo jambAlaHkardamastaM ca dUraM-anikaTe vikSipati-pariharati / keva ? tvadarivadhUriva-tvadIyavairistrIva / sA ca kimbhUtA ? udyAnena palAyanena sarogatA sAmayatA yasyAH sA tathAvidhA / tathA alakAnAM-kezAnAM valanaM-sanmArjanaM na kurute / tathA garbhe jAtaM bAlaM-DimbhaM dUra vikSipati, bhItyA hi garbhaH patati // 6 // api ca-punaH abhIti ? he nRpate !-rAjan ! haMsI tava ripuvaniteva Acarati ripuvanitAyate / katham ? yA haMsI nAlaM-kamalakANDaM azanaM-AhAraM abhilaSati-vAJchati, tathA navAmbhojazayane-nUtanAbjapatrazayyAyAM svapityapi, tathA nIre-jale AgamanaM yasyAH sA nIrAgamanA / ripuvanitA tu nIrAgaM-vairAgyopetaM mano yasyAH, ataeva alaM-atyarthaM, azanaM nAbhilaSati nApi kamaladalatalpa zete / vA-athavArthaH // 7 // rAjApi tasyAH zliSTArthamidamAryAyugalamavadhArya sAvasaraM prazastastokaM smitasudhAdhavalitAdharapallavaH 'lavaGgike, yathA kathayasi tathA te'pyAgatA haMsAH kathamanyathA tasyAH khalvekAkinyAH saMbhavaH' iti tadvArtayA yAvadAste / tAvannIlotpaladaladIrghalocanA candramukhI bandhUkusumakAntadantacchadA nIlAMzakapaTI paridadhAnA pakvakalamamaJjarIgaurAGgI prakAzahAsA haMsairanugamyamAnA mUrtimatI zaradiva vanapAlikA pravizya 'deva, so'yaM kathamapyA1. athavArthe anU. / For Personal & Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 322 gato raNaraNakakAraNamaparAdhI vihaMgaH' ityabhidhAya taM rAjahaMsamubhayakarakamalAJjaligatamutphullapANDupaGkajArdhamiva puraH pAdAravindayornidhAya rAjJaH praNAmamakarot / rAjA'pi tasyAH-sarorakSikAyAH zliSTArthaM dvyarthamidaM AryAyugalaM-chandojAtivizeSanibaddhapadyadvayamavadhArya - manasi Akalayya stokaM - alpaM yat smitaM- hAsyaM tadeva sudhApIyUSaM tayA dhavalitaH - pANDuritaH adharapallavo yasya sa tathAvidhaH sannuvAca-he lavaGgike ! sAvasaraM- sasamayaM prastAvocitaM prazastaM - pradhAnaM yathA bhavati tathA kathayasi, tathA te'pi haMsA AgatAH, anyathA teSAmanAgamane khalu - nizcitaM tasyAH ekAkinyAH haMsyAH kathaM sambhava:, iti taddvArttayA - haMsavArttayA yAvadAste / haMsagamanavArtAM yAvat kurute nRpastAvat mUrtimatI - sadehA zaradiva vanapAlikA pravizya- rAjAGgaNAnta: pravezaM vidhAya he deva ! so'yaM yaH pUrvaM taddvArttAmakarot sa evA'yaM raNaraNakakAraNaM-autsukyanimittaM aparAdhI - virahavyathotpAdakatvAt kRtAparAdho haMsaH kathamapikenacit prakAreNa Agata ityabhidhAya - uktvA ubhayAbhyAM karakamalAbhyAM yo aJjalista gataM-prAptaM ubhAbhyAM karAbhyAM dhRtvA taM rAjahaMsaM rAjJaH pAdAravindayoH puraH- agre nidhAyasaMsthApya praNAmaM akarot na [- nanAma / kimbhUtam ? utprekSyate, utphullaM - vikasitaM yat pANDupaGkajaM-zvetapadmaM tadeva ardha: - pUjAvidhistamiva / manye, pANDupaGkajamevArthI kRtamiti / kimbhUtA vanapAlikA ? nIlotpaladalavad dIrghe - Ayate locane yasyAH sA, tathA candravadvartulaM mukhaM yasyAH sA candramukhI, tathA bandhUkakusumavat kAntau - raktau dantacchadauoSThau yasyAH sA, tathA nIlaM aMzukaM - vAsastasya paTI - uttarIyaM tAM paridadhAnA - vasAnA, tathA pakvA yA kalamamaJjarI tadvadgauraM pItavarNaM aGgaM zarIraM yasyAH sA paripAke hi zAlo gauravarNA bhavanti / tathA prakAza:- prakaTo hAsa: - hAsyaM yasyAH sA tathA haMsai: - aparairmarAlaiH anugamyamAnA-anusriyamANA, purato vanapAlikA pazcAtte haMsA AgacchantIti / kimbhUtA zarat ? nIlotpaladalAnyeva dIrghe locane yasyAH sA tathA candra eva mukhaM yasyAH sA zaradi saprabhavatvAccandramasaH, tathA bandhUkakusumAnyeva kAntau - manojJau danta - chadau yasyAH sA tathA nIlAM - nIlavarNAMzukA eva paTI tAM paridadhAnA - bibhratI, tathA pakvakalamamaJjarya eva gauraM aGga yasyAH sA, tathA pravRddhAH kAsA:- kAsapuSpANyeva hAso yasyAH sA, tathA haMsairanugamyamAnA zaradi mAnasasaraso haMsAnAmAgamanAt / tadAnImeva abjAnAM vikasanAt utphullapANDupaGkajArthatApi yuktA / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uvAsaH 323 rAjA'pi 'sArasike, sAdhu kRtam / tatkriyatAmazUnyaH svAdhikAraH / gamyatAmidAnIM 'yathAsthAnam' ityabhidhAya tuSTipradAnaparitoSitAM tAM lavaGgikAsahitAM visRjya, viralIkRtyaparijanaH pratyujjIvanauSadhamiva prANarakSAkSaramiva svasthIkaraNamaNimivAzvAsanabheSajamivAhlAdanakandamiva tamagresthitamAnandaniHspandapakSmapAlinA ciraM cakSuSA'vilokya bahumAnayanmugdhasmitena svAgatamapRcchat / rAjA'pi-nalaH uvAca -he sArasike ! tvayA sAdhu kRtaM-cAru cakre / tadityupasaMhAre, tasmAt svAdhikAraH-vanapAlanalakSaNo nijAdhikAraH azUnyaH-avirahitaH kriyatAm / tathA yathAsthAnaM svaM svaM sthAnamanatikramya-yathAsthAnaM svIye svIye sthAne idAnIM gamyatAM ityabhidhAya, tuSTayA-harSeNa yatpradAnaM-hArAdevitaraNaM vAsaneti yAvat tena prakarSaNa toSitAM-AnanditAM tAM-sArasikAM lavaGgikAsahitAM visRjya-muktvA / tathA parijanaM viralIkRtya- stokIkRtya agre sthitaM taM-haMsaM Anandena niHspande-nizcale pakSmapAlIprazastanetraromANi yasya tattathAvidhena cakSuSA ciraM vilokya bahumAnayan-gauravayan mugdhasmitena-ramyahAsyena svAgatamapRcchat-sukhAgamanavArtA papracchetyarthaH / pRccherdvikarmakatA / kimbhUtaM tam ? utprekSyate, pratyujjIvanasya-puna: prANadhAraNasya auSadhamiva-agadamiva, anenAgatena nalasya pratyujjIvanamiva jAtamityarthaH / tathA prANarakSAyA akSaramiva, yathA prANarakSAkSareNa gacchantaH prANAstiSThanti tathA anena haMsena nalasya gacchantaH prANA dhRtA iti / tathA svasthIkaraNasya cetaH svAsthyavidhAnasya maNimiva, yathA svasthIkaraNamaNinA cetaH svAsthyaM vidhIyate tathA anenApi / tathA AzvAsanAya-duHkhanivarttanAya bheSajamivaauSadhamiva, yathA bheSajena AzvAso jAyate tathA anenApi / tathA AhlAdanAya-prItijananAya kandamiva, yathA kandAt-prarohotpattistathA'smAnnalasya AhlAdo jAyata iti / so'pi 'deva' tvadarzanAmRtamanubhavato mamAdya svAgatam' ityabhidhAyopazlokayAMcakAra / deva prasRtakamalagandhaM nIrasaMsaktakaNThaM, dhRtakuvalabamAlaM jAtabhaGgormikaM ca / tvayi kRtaruSi bhItAstAvadAstAM taDAgaM, nijamapi ca kalatraM zatravo nAdriyante // 8 // For Personal & Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 damayantI-kathA-campU: kiM cAnyat asamaharitatIraM visrajambAlazeSaM, sphuTakumudaparAgollAsasaMpadviyuktam / vayamiha bahuzokaM dRSTavanto vanAnte, tvadariyuvatilokaM grISmamAse sarazca // 9 // so'pi-haMsa ityabhidhAya nalaM upazlokayAJcakAra-zlokAbhyAM upastauti sma / itIti kim ? he deva ! tava darzanameva amRtaM anubhavataH-AsvAdayataH avalokayata ityrthH| mama svAgataM-zobhanamAgataM-Agamanam / he deva ! prasRteti / tvayi kRtaruSi-ruSTe sati AstAM tAvad yad bhItAH-trastAH zatravastaDAgamevaM nAdriyante-nAdaraM kurvanti yAvannijaM kalatramapi-ramaNImapi nAdriyante / kimbhUtaM taDAgam ? prasRtaH-pravRttaH kamalAnAM-abjAnAM gandho yatra tat, tathA nIreNa saMsakta:saMyuktaH kaNThaH-pAliprAnto yasya tat, tathA dhRtA kuvalayAnAM-nIlotpalAnAM mAlA-paMktiryena tat, tathA jAtA-utpannA bhaGgAH-taraGgAH Urmayazca-kallolA yatra tat / etaccatuSTayaM taDAgAdarahetuH / kimbhUtaM kalatram ? prasRtaH ke-mUni malagandho yasya, tatsnAnAbhAvAt / tathA nirgato raso vaktrAmRtakalAzRGgArAdirvA yasmAttat, tathA [saM]sakta:-antarlagnaH kaNTho yasya tat / tathA dhRtA kutsitavalayAnAM suvarNAdyabhAnAt kAcAdivalayAnAM mAlA-paMktiryena tat / tathA jAtabhaGgA-bhagnA UrmikA-aGgulIyakaM yasya tat // 8 // kiJcAnyat-punaraparaM kim ? asameti / he deva ! vayaM iha vanAnte-vanaprAnte evaMvidhaM tvadariyuvatilokaMtvadahitastrIlokaM grISmamAse evaMvidhaM sarazca dRSTavantaH-avalokitavantaH / kimbhUtaM tvadahitastrIlokam ? haritate:-siMhapaddhateH sakAzAt Ira:-kSepastrAso haritatIraH, asama:viSamo haritatIro yasya sa tam / athavA mA-lakSmIstayA saha vartata iti samaM na samaM asamaM-asazrIkaM, tathA haritatI:-vAnaspaMktI Irayati-kSipayatIti haritatIraH, pazcAt karmadhArayastam / tathA visrajaM-vigatamAlaM, tathA bAlA eva zeSAH-avaziSTA yasya sa taM, hatabhAditvAt / tathA sphuTaM ku-kutsA yasya sa taM sphuTakuM, tathA udgato'parAgasyarAgAbhAvasya ullAso yasya tathAvidhazcAsau sampadviyuktazca / athavA sphuTA kutsitA udarabharaNAdimAtrajAM udyasya sa sphuTakumud, tathA apagato rAgollAso yasya sphuTakumuccAsau 1. evaMvidhaM anU. / For Personal & Private Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uchAsaH 325 aparAgollAsazca sphuTakumudaparAgollAsaH sa cAsau sampadviyuktazca / tathA bahuH-bahula: zoka:-zuk yasya sa taM / kIdRzaM grISme zaraH ? samaM haritaM tIraM yasya tat samaharitatIraM, na samaharitatIraM asamaharitatIraM-viSamaM zuSkaM ca tIraM yasyetyarthaH / tathA visraH-Amagandhiko jambAla:-kardama eva zeSo yatra tat / tathA vikasitakumudareNUllAsasamRddhirahitaM / tathA nAsti kaM-jalaM atreti akaM, bahuza iti kriyAvizeSaNam // 9 // rAjApi 'zleSoktinidhe, tathA gRhItvAsmanmano gatavAnasi, yathA sukhasaMpattizUnyAH1 saMtApArabhbhiNo raNaraNakAGkuraprarohakAH kathamapyasmAkamete'tikrAntA divasAH / tatkathaya / kA nAma sAbhinandanIyA3 dik, yasyAM vihAramakaro:4 / te5 saphalacakSuSo janAH, yaizciramAlokito'si / te 6labdhasubhASitAmRtarasAsvAdAH yaiH saMbhASito'si / te prAptaprANitaphalAH, yaiH saha goSThImanuSThitavAnasi / spRhaNIyasaMgama, gate tvayi tarkazAstramiva prastutaparamoham, vyAkaraNamiva bhUtaniSThamidamasmAkamAsInmanaH / tadehyehi ityabhidhAya svayaM karakamalatalenotkSipya sasnehaM parA-mRzat1deg / rAjApyuvAca-he zlepoktinidhe ! tathA asmanmano gRhItvA gatavAnasi / yathA'smAkaM kathamapi mahatA kaSTena ete sukhasampattyA-sukhasamRddhyA zUnyAH-rahitAH tathA santApaM-duHkhaM Arabhante-janayantItyevaMzIlAH santApArambhiNaH, tathA raNaraNakameva-damayantI pratyautsukyameva aGkarAsteSAM prarohakA:-janakAH divasA atikrAntAH / tat-tasmAt kathaya / kA nAma sAbhinandanIyA-stavanIyA dik yasyAM dizi tvaM vihAramakaroH / he haMsa ! te saphalacakSuSa:-kRtArthanetrA janAH / yaistvaM ciraM AlokitosivIkSitosi / tathA te labdhaH subhASitAnyeva amRtarasastasya AsvAdo yaiste labdhasubhASitAmRtarasAsvAdAH janAH yaiH sambhASitosi-vAditosi / tathA te prAptaM prANitasya-jIvitasya phalaM yaiste prAptaprANitaphalAH, yaiH saha goSThI-saMlApaM anuSThitavAn-kRtavAnasi / "goSThIsaMlApe pariSadyapi" ityanekArthaH [2/107] / -1. damayantI anU. / For Personal & Private Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 damayantI-kathA-campU: spRhaNIyaH-abhilaSaNIyaH saGgama:-sambandho yasya sa tasya sambodhanaM kriyate he spRhaNIyasaGgama !-he haMsa ! tvayi gate sati idaM asmAkaM manaH prastutaH-prakRtaH paraHutkRSTo mohaH-mUrchA yasmiMstattathAvidhaM prAptacaitanyarAhityaM AsIt , mUrchitaM jAtamityarthaH / kimiva ! tarkazAstramiva / kimbhUtaM tarkazAstram ? prastutaH parama UhaH-vitarko yatra tattathAvidhaM / tathA tvayi gate sati asmanmanaH bhUtaniSThaM bhUtA-saJjAtA niSThA-klezo yatra tattathAvidhaM AsIt / kimiva ? vyAkaraNamiva / kimbhUtaM tat ? bhUte-atIte kAle niSThA-saMjJaH pratyayo yatra tat / "niSThotkarSavyavasthayoH, kleze niHpatau nAzeMte nirvAhe yAtane vrate" ityanekArthaH [2/108] / tat-tasmAdvetoH he haMsa ! ehi ehi-Agaccha Agaccha ityabhidhAya-uktvA svayaM karakamalatalena utkSipya-uccairgRhItvA sasneha-sapremaM parAmRzat-pasparza / / so'pi 'eSa mahAnprasAdo yadevamanukampate'smAndevaH' ityabhidhAya gamanAdArabhya damayantIdarzanAlApavyatikaramazeSa hAralatArpaNaparyantamAcacakSe / AkhyAya ca caraNenaikena grIvAgrAdAkRSya tAM tathAsthitAmeva muktAvalImidamavAdIt / ___ so'pi-haMsa, ityabhidhAya gamanAdAramya-yaddine ito gamanaM vihitaM tadgamanadinAdArabhya damayantyA darzanaM ca-avalokanaM AlApazca-sambhASaNaM tayorvyatikara:-vRttAntastaM azeSaMsamastaM hAralatAyA yat arpaNaM-dAnaM tatparyantaM-tadavasAnaM AcacakSe-AkhyAtavAn / itIti kim ? he rAjan ! eSa mahAnprasAda:-anugraha: yat evaM karasparzanAdinA devaH-bhavAn asmAn anukampate-dayAM kurute / AkhyAya ca-uktvA ca ekena caraNena ca tAM muktAvalI-hAralatAM, tathA sthitAmevadviguNIkRtAmeva grIvAgrAd AkRSya-gRhItvA idamavAdIt / unmAdinI madanakArmukamaNDalajyA, saubhAgyabhAgyaparavaibhavavaijayantI / muktAvalI kuladhanaM naranAtha saiSA, kaNThagrahaM tava karotu bhujeva tasyAH // 10 // unmAdinIti vRttam / he naranAtha ! sA' - eSA muktAvalI tava kaNThagraha-kaNThasvIkAra 1. sA nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH 327 karotu, kaNThakandale nidhIyatAmityarthaH / keva ? tasyA: - damayantyA bhujalateva yathA tasyA bhujalatA tava kaNThAliGganaM kariSyati tatheyamapi karotu / ubhayI api kIdRzI ? unmadayati-harSayatItyevaMzIlA unmAdinI, tathA madanakArmukamaNDalasya-kuNDalIkRtasmaradhanuSo jyeva-pratyaJceva, ubhayIbhyAmapi jagajjayAt / tathA saubhAgyasya subhagatvasya bhAgyasya ca - bhAgadheyasya paraM-utkRSTaM yadvaibhavaM - prabhutvaM tena vaijayantIva - patAkeva yA sA, ata: paraM saubhAgyaM bhAgyaM ca kasyA api nAstItyarthaH / tathA kulasya - tadanvayasya dhanaM svaM kuladhanaM tatkulasarvasvamityarthaH / idaM muktAvalImevApekSya vizeSaNam // 10 // api capremaprapaJcanavanATakasUtradhArI, mUrttA manobhavanRpasya niyantraNAjJA / tasyA: svayaMvaraparigrahadUtireSA hArAvalI hRdi padaM bhavataH karotu // 11 // , api ca-puna: premeti vRttam / he nRpa ! eSA hArAvalI bhavato hRdi - hRdaye padaM - avasthAnaM karotu, tvadhradayamalaGkarotu / kimbhUtA hAralatA ? premaprapaJca eva - prItivistAra eva navaM nATakaMnRtyaM tasya sUtradhArIva-raGgAcAryeva yathA sUtradhArI nRtyaM pravartayati tatheyaM premaprapaJcaM pravartayatIti / tathA manobhavanRpasya - kAmabhUpasya mUrttA - sazarIrA niyantraNAjJA- - yuvajanamanobandhanarUpa AdezaH / tathA tasyAH - damayantyAH svayamvare yaH parigrahaH-svIkArastatra dUtikeva yA sA / yathA dUtI priyasya priyAyA: svIkAraM kArayati, tatheyamapi damayantIsvIkAraM kArayiSyatIti // 11 // rAjA tu tAmAdAya nirUpya ca ciraM cintayAMcakAra / rAjA tu tAM-hAralatAmAdAya nirUpya ca - avalokya ca ciraM cintayAJcakAravicArayAmAsa / AnandisundaraguNAmalakopamAna muktAphalapracayamadbhutamudvahantI / eSA ca sA ca nayanotsavakArikAntizcetoharA hRdi padaM na karoti kasya // 12 // AnandIti vRttam / eSA ceyaM - hAralatA sA ca damayantI kasya hRdi - vakSasi cetasi ca padaM - avasthAnaM na karoti, apitu sarvasyApi karotyevetyarthaH / kimbhUtA hAralatA ? For Personal & Private Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 damayantI-kathA-campU: AnandI-AnandajanakaH sundaro guNaH-tanturyasyAM sA AnandisundaraguNAH, tathA adbhutaMAzcaryakAriNaM AmalakopamAnAnAM muktAphalAnAM-mauktikAnAM pracayaM-samavAyaM udvahantIdhArayantI, tathA nayanayorutsavakAriNI-harSavidhAtrI kAntiH-chaviryasyAH sA, tathA cetoharAmanoharA / kimbhUtA sA damayantI ? AnanditaH sundarA guNAH-zauryaudAryodayo yasyAH sA tathAvidhA, tathA malAt-pApAt mAlinyAdvA kopAt-krodhAnmAnAt-garvAt sAdRzyAd vA muktA-bhraSTA, tathA adbhutaM-citraM phalAnAM pracayaM udvahantI pariNeturiti zeSaH, tathA netrayorutsavakAriNI-harSavidhAyinI kAnti:-dehadIptiryasyAH sA, tathA cetasi haro yasyAH sA cetoharA // 12 // iti cintayandviguNAmekaguNIkRtya punaH saspRhamaikSata / haMsastu vihasya parihAsamakarot / iti-amunA prakAreNa cintayan san sa nRpaH dviguNAM tAM muktAlatAM ekaguNIkRtyaekasarIkRtya punaH saspRhaM-sAbhilASaM aikSata-vyalokayat / haMsastu vihasya parihAsaM-narmalIlAmakarot / tayA dattA mayAnItA svayamAhlAdinI tava / ityanekaguNApyeSA kathamekaguNIkRtA // 13 // tayeti / vRttam / he rAjan ! tayA-damayantyA dattA, mayA-haMsena AnItA, tava svayamANAdinI-prItijanayitrI ityevaM aneke cArutAdayo guNA yasyAH sA anekaguNAH, evaMvidhApyeSA-hAralatA kathaM ekaguNIkRtA-ekacArutvAdiguNasaMyutA kRtA, pakSe ekasarIkRtA // 13 // rAjApi parihAsenAntaHsUtraM darzayan 'pakSipuMgava, kiM na pazyasyaikaguNaiveyam / rAjApi parihAsena-lIlApUrvakahAsena antaHsUtraM-madhyagataM guNaM darzayan he pakSipuGgava !-pakSizreSTha ! kiM na pazyasi ekaguNaiveyam / athavAathavA-iti pakSAntare, For Personal & Private Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uvAsaH 329 kaH karoti guNavAnguNasaMkhyAM, zlAghyajanmamahasaH sphuTamasyAH / kumbhikumbhapariNAhini tasyAH, svairamAsyata yayA kucayugme' // 14 // kaH karotIti / vRttam / ko guNavAn asyAH-hAralatAyAH sphuTa-prakaTaM guNasaMkhyAMguNagaNanAM karoti / kimbhUtAyA asyAH ? zlAghyaM-prazasyaM janma-utpattisthAnaM mahazca-tejo yasyAH sA / yayA hAralatayA tasyAH-damayantyAH kucayugme-payodharadvandve svairaM-svecchayA Asyata-AsthIyata / kimbhUte kucayugme ? kumbhikumbhavat pariNAha:-vizAlatA vidyate yasya tattasmin kumbhikumbhapariNAhini // 13 / / ityabhidhAya nItvA ca nijakaNThakandalam, 'ihAste sA tava pUrvapraNayinI' ityanta:sthitAM damayantI darzayitumiva hRnmadhyavartinI tAmakarot / kRtvA ca kiMcidanuccasmitaM madhuramadhurayA' vAcA 'vihaMgamapuMgava, punaH kathyatAM kIdRzI ? kIgrUpA ? kiM vayaH ? kIdRzI lAvaNyasaMpat ? ko vinodaH ? kIdRzaM vaidagdhyam ? kiM priyam ? kA goSThI ? iti zrutamapyapUrvAmiva tadvArtAmAdareNa pRccha nAgacchaMzca caTula karakRtazarasaMdhAnasyAna varataviracitAdbhutabhramaNakarmakArmukavalayasya lakSyatAM makaraketoraviditApa kramAnatibahUnkAlavAna'degvatasthe / sthite ca vibhUya madhyama11nabhobhAgaM bhagavati bhAsurabhAsi12 bhAsvati zravaNapuTapathamavatarati ca praharavasAnapraharamAMkAribherIrave, 13vayasya, vizrAmyamidAnImamandamandArataruparikaritarodhasi mandirodyAnAravindadIrghikAyAmeva14 prArthyase ca na gantavyamavisarjitena tvayA pUrvavat, iti niyamya taM rAjahaMsaM svayamapyAhnikAyo'5datiSThat / iti-amunA prakAreNa abhidhAya nijakaNThakandalaM nItvA ca he hAralate ! sA tava pUrvapraNayinI-pUrvaM praNayaH-sneho vidyate yasyAM seti pUrvapraNayinI-pUrvasahacAriNI damayantI iha-hRdaye Aste / iti-amunA prakAreNa antaHsthitAM-cittasthitAM damayantI darzayitumiva tAM-hAralatAM hRnmadhye vartituM zIlaM yasyAH sA tAM akarot-hRdaye nyadhAt / ca-puna: kiJcit-alpaM anuccasmitaM-aprakaTaM hAsyaM kRtvA madhuramadhurayAatizayena mRSTayA vAcA uvAca / he vihaGgamapuGgava !-pakSirAja ! punaH kathyatAm-kIdRzI For Personal & Private Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 330 sA? kIdRg rUpA ? kIdRg AkRti: ? kiM vayaH ? kIdRzI lAvaNyasampat ? nayanalehyaM saundaryaM - lAvaNyaM tasya sampat- samRddhiH, ko vinodaH ? - subhASitAdirasAsvAdalakSaNaM kautukam, tasyAH kIdRzaM vaidagdhyaM cAturyaM ? kiM priyaM - iSTaM ? kA goSThI - parSat saMlApo vA ? ityevaM zrutAmapi apUrvAmiva - azrutapUrvAmiva tadvArtAM AdareNa - gauraveNa pRcchan / tathA caTulakarAbhyAM-laghuhastAbhyAM kRtaM zarasya sandhAnaM - saMyojanaM yena sa tasya, tathA anavarataMajasraM viracitamadbhutaM - AzcaryakAri bhramaNakarma yatra IdRzaM kArmukavalayaM - maNDalIkRtya dhanuryasya sa tathAvidhasya, makaraketoH - kAmasya lakSyatAM vedhyatAM AgacchaMzca-kAmakRtAM pIDAM sahamAnazca sa rAjA haMsavArtayA na vidita:- jJAto'pakrama:- atikramaNaM yeSAM te tathAvidhAn atibahUn kAlalavAn-kAlavizeSAn avatasthe tasthivAn / atha bhAsvarabhAsi-dIptatejasi bhagavati bhAsvati sUrye madhyamaM nabhobhAgaM vibhUSyaalaGkRtya sthite ca sati, madhyAhne jAte satItyarthaH / tathA praharasya dvitIyayAmasya avasAne-ante yaH prahAra : - tADanaM tena bhAGkAriNI bherI tasyA yo ravaH-dhvanistasmin zravaNapuTapathaM-zrotramArgaM avatarati sati, bherIzabde zrUyamANe satItyarthaH / he vayasya ! - mitra ! haMsa ! mandirodyAnAravindadIrghikAyAM-gRhakAnanakamalavApyAM idAnIM vizrAmyatAM-zrAnticchedaH kriyatAm / kimbhUtAyAm ? amandA: - analpA ye mandArataravaH - kalpavRkSAstaiH parikaritaMveSTitaM rodha:-taTaM yasyAH sA tasyAM / ca punaH eSa tvaM prArthyase - yAcyase avisarjitena mayA amuktena tvayA pUrvavat na gantavyaM / yathA pUrvaM avisarjita evA''gAstathA'dya avisarjitena na gantavyam / iti - amunA prakAreNa rAjahaMsaM niyamya - niyantrya svayamapi rAjA AhitakA - nityakriyAyai udatiSThat-uttasthau / evaM ca zithiliMtasakalAnyavyApRtestasya rAjJaH, parihatanijabandhoryAnti haMsena sArdham / dinamanu damayantIvRttavArtAvinodairaviditaparivarttA vAsarA: zAradInAH // 15 // evaJca - amunA prakAreNa zithiliteti / zithilitA - muktAH sakalAH samastA anyA haMsagoSTyA aparA vyApRtaya:-rAjyavyApArA; yena sa tasya rAjJa: haMsena sArddhaM dinaM anudinaM lakSIkRtya etena rAtriniSedhaH / pakSiNo hi nizi nIDe nilIyante / damayantyA vRttA:- bhUtA ye vArtA - For Personal & Private Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uchAsaH 331 vinodAstaiH / yadvA, damayantyA yA vRttavArtAH-cAritravRttAntAni tA eva vinodA:-kautukAni taiH, aviditaH parivarttaH- gamanaM yeSAM te tathAvidhAH, zaradi bhavaM zAradaM rUpaM uSNatvAtizayAdi tadvidyate yasyA'sau zAradI, zAradI inaH-sUryo yeSu te zAradInA vAsarAH yAnti / etena taddinAnAM tApahetutvepi haMsavArttayA sukhAtikramaNamuktam / kimbhUtasya rAjJaH ? parihatA-haMsenaiva saha vArtAkaraNAt tyaktA nijA bandhavaH-svajanA yena sa tasya / "vRttaM vRtau dRDhe mRte / caritre vartule chandasyatItAdhItayovRte" [2/201] ityanekArthaH // 15 // __ekadA tu prasphuratprabhAtArambhaprabhayA prabhidyamAne navanIlAJjanikAkusuma kAntini tamasi, vilInalAkSAmbhobhiriva sicyamAnAyAM zanai:3 zacIdayitadizi manda munmiSatkamalamukuloccha laccaTulAlicakravAlakalakalenonidritena tandrAmudritonmiSazcakSuSA calaccaJcukoTikaNDUyanavirAmadhutapakSaromarAjinA rAjahaMsakadambakenAnugamyamAno vihaMgamovihAya sarastIram, upasRtya kiMnaramadhura gItadhvanivinidritamAvazyakazaucA'degvasAne rAjAnam, ida11mavAdIt / ekadA tu-ekasmin dine evambhUtena rAjahaMsakadambakena anugamyamAna:-anutriyamANaH savihaGgamaH-pakSI rAjahaMsaH saraH-tIraM vihAya-tyaktvA, upasRtya-rAjJaH samIpe samAgatya kinnarANAM madhuraH-manojJo yo gItadhvaniH-rAgavacchabdoccArastena vinidritaM-prabuddhaM Avazyaka:-zaucAvasAne-avazyakaraNIyazucikarmaprAnte rAjAnaM idaM vakSyamANaM avAdIt / kva sati ? tamasi-andhakAre prasphurantI-dIpyamAnA prabhAtArambhe-pratyUSodaye yA prabhA-dIptistayA prabhidyamAne-vidhvasyamAne sani / kimbhUte tamasi ? navaM-nUtanaM yannIlAJjanikA-kusumaMtApicchatarupuSpaM tadvannIlA kAntiryasya tattathA tasmin / punaH kva satyAm ? utprekSyate, zacIdayitaH-indrastasya dizi-prAcyAM zanaiH-mandaM mandaM vilInalAkSAbhmobhiHgalitajatupAnIyaiH sicyamAnAyAmiva-plAvyamAnAyAmiva / kila prakRtyaiva prabhAte prAcI lohitA bhavati paraM kavirutprekSAM kurute, manye lAkSArasena sicyata iti / kimbhUtena rAjahaMsakadambakena ? mandaM-zanairunmiSanti-vikasanti yAni kamalamukulAni-padmakuDmalAni tebhya ucchalat-niHsaraccaTulaM-caJcalaM yadalicakra vAlaM-bhramaravRndaM tasya kalakalenajhaGkArAraveNa kRtvA unnidritena-tyaktanidreNa, tathA tandrayA-Alasyena mudrite-saMkocite unmiSatI-vikasatI cakSuSI yena tattathAvidhena, tathA calantI yA caJcukoTi:-caJcvagraM tayA yat kaNDUyanaM-kharjUkaraNaM tasya virAme-nivRttau sati vidhUtA-kampitA pakSayo romarAjiHtanUruhapaMktiryena tattena / For Personal & Private Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 damayantI-kathA-campUH atha haMso yaduvAca tadAha 'deva, vijJApayAmo' devasya darzanam, anAlepyaM candanam, asparza karpUrapAMzupaTalodbhUlanam, apAtavyamamRtam, anAsvAdyaM rasAyanam, alehyaM madhu, kutaH kilaitadanubhavatAmasmAkamapi varSasahasreNApi paritoSa:3 / kiM tu tirayati svAtantryaM prANinAM paraparigraho dustyajAzca jalajanmano'pi janmabhUmayo5 bhavanti / avagamiSyati ca vizrabdhametatsarvamapi devo yAdRzA / yena ye ca janmAntarArAdhanoparodhena preSitA vayam / anavasaraH khalvayamasya kathAprakramasya / tadAdizatu devo'smAnagamanAya / na ca prastutAnucarAlApeSu vayaM vismaraNIyAH / kimanyajjanma ca jIvitaM ca tadeva zlAghyaM manyAmahe, yatra prasaGgena'0 bhavAdRzA11 sarvataH12 anusmRti kurvnti| tadeSa prasthAnaprArthanApraNAmaH' ityuktavantamimamavanipAlaH kathaM13 kathamapi visarjayAmAsa14 / / he deva ! vayaM vijJApayAmaH-nivedayAmaH / kim ? devasya bhavato darzanaM anAlepyaM candanaM-gozIrSadravaH, anyat candanamAlepyaM AlepanAha bhavati idaM ca na tathA / tathA asparza-sparza vinaiva karpUrapAMzupaTalasya-ghanasAradhUlivRndasya udhUlanaM-cUrNaM, anyat taducUlanaM sasparzaM bhavati idaM ca tadabhAve'pi / tathA apAtavyaM-apeyamamRtaM-pIyUSaM, anyadamRtaM pAtavyaM bhavati idaM ca na tathA / tathA anAsvAdyaM-ananubhavanIyaM rasAyanaMjarAmaraNApahamauSadhaM, anyadrasAyanamAsvAdyaM bhavati idaM ca na tathA / sarvatrApyAnandakAritvAditi hetuH / kileti sambhAvyate, etadarzanamanubhavatAM vIkSamANAnAM AstAM manuSyANAmasmAkamapi pakSijAtInAmapi kuto varSasahasreNApi paritoSa:-santoSaH / kintu he rAjan ! prANinAM-jantUnAM pareNa parigrahaH-svIkAraH paravazavartitvaM svAtantryaM-svecchayA pravartanaM tirayati-tiraskaroti, paravazaH kila svecchayA pravatituM na zaktoti / etAvatA jJApitaM tvayA avijitena na gantavyamiti niyantraNA duHsaheti / tathA jalajanmano'pi-jalodbhavasyApi janmabhUmayo dustyajAzca bhavanti / etatsarvamapi vistrabdhaM-vizvastaM yathA bhavati tathA deva:-nRpaH avagamiSyati-jJAsyati / etaditi kim ? yAdRzA ye ca vayaM yena kenacit janmAntare yadArAdhanaM-sevanaM tasyoparodhena, anugrahena janmAntaraprItyA preSitA-bhuktA / khalu-nizcitaM asya kathAprakramasya-kathAparipATyAH anavasaraH-asamayaH / tat-ityupasaMhAre, tasmAddevaH-nRpaH asmAn gamanAya Adizatu-AjJApayatu / he rAjan ! vayaM-haMsAH prastutAH-prakRtA ye For Personal & Private Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH anucarANAM - sevakAnAmAlApAH - kathanAni asmAkamayaM sevaka:- ayaM ca sevaka ityevaMrUpANi teSu na ca vismAraNIyAH - na vismAryAH / yathA'nye sevakAstathA'smAkaM te haMsA apyanucarA iti smRtiviSayI kAryAH / kimanyat - aparaM kim ? asmAkaM tadeva janma jIvitaM ca vayaM zlAdhyaM manyAmahe-prazasyaM jAnImahe yatra - janmani jIvite ca vartamAnAnasmAn prasaGgenaanucaragaNanAprastAvena bhavAdRzA:- mahAnubhAvAH sarvata iti - sarveSAM madhye anusmati anusmaraNaM kurvanti / sarvata iti "sArvavibhaktikastas" [ ] / tat ityupasaMhAre, he rAjan ! eSa prasthAnaprArthanAyA:-gamanayAJcAyAH praNAmaH iti - amunA prakAreNa uktavantamimaM - haMsaM avanipAla:-nalaH kathaM - kathamapi mahatA kaSTena visarjayAmAsa mumoca | gate ca tasminnavismaraNIyopakAre' kAdambakadambakezvare, zravaNapraNAlikayA pravizya mAnasaM sarastaralayantyAM vidarbharAjahaMsasutAyAM 3 AkarNapUrIkRtakArmukaguNe praharati pratyaGgamanaGgadhAnuSke samIpavanavikAsikundamakarandAsvAdamadameduragirAM gacchati zravaNapathamatimadhure madhulihAM jhaMkAre raNaraNakArambhiNi tatrAvasare / gate ceti / avismaraNIyaH - avismAryaH priyAsandeza kathanAdirUpa upakAro yasya sa tasmin avismaraNIyopakAre tasmin kAdambakadambakezvare - haMsavRndanetari gate ca sati zravaNaMAkarNanameva praNAlI-jalamArgastayA kRtvA mAnasaM - ceta eva sara: - taDAgaM, atha ca mAnasAkhyaM . devataDAgaM karmmatApannaM pravizya satyAM, vidarbharAja eva haMsastasya putryAM- damayantyAM pakSe haMsyAM taralayantyAM-kampayantyAM satyAM, "haMso vihaGgabhede syAnnirlobhanRpatAvapi / " [vizva. sAnta. 8-9] tathA AkarNapUrIkRta - AkarSaNena karNAntaM prApitaH kArmukaguNa:-dhanuH pratyaJcA yena sa tasmin anaGgadhAnuSke - kAmadhanurdhare pratyaGga - pratipratIkaM praharati- prahArAn dadati sati, tathA atimadhure madhulihAM - alInAM jhaGkAreNa zravaNapathaM - karNau gacchati sati / kimbhUtAnAM madhulihAm ? samIpavane vikAsina:- vikasanazIlo ye kundA:- puSpavizeSAsteSAM yo makarandAsvAdaH-madhupAnaM tena yo madaH - mattatA tena medurA - mAMsalA puSTA gIryeSAM te tathA teSAM / sAndraH snigdhastu medura: [ abhi. 3 / 140 ] madoretasya haMkAre madye harSebhadAnayoH / kastUrikAyAM kSaibye ca / ityanekArthaH [2 / 234-35 ] / tathA raNaraNakArambhiNiautsukyakArINi tatra avasare sati / AvirbhUtaviSAdakandamasamavyAmohamIlanmana-, zcintottambhitanirnimeSanayanaM niHzvAsadagdhAdharam / 1. satyAM nAsti anU. 1 333 For Personal & Private Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 damayantI-kathA-campU: jAtaM sthAnakamutsukasya' nRpatestattasya yasminnabhU-, tpreyAnpaJcamarAga eva ripavaH zeSAstu sarve rasAH // 16 // Aviriti vRttam / utsukasya-damayantImilanAya utkaNThitasya tasya nRpateH-nalasya tatsthAnakaM-avasthAnAntaraM jAtaM yasmin sthAnake paJcamarAga eva-paJcamAkhyarAgavizeSa eva preyAn-atizayeneSTo'bhUt, zeSAstu sarve rasAH-viSayAnurAgA ripava:-aniSTA jAtAH / kimbhUtaM sthAnakam ? AvirbhUtaH-prakaTIbhUto viSAdaH-manaHpIDA eva kando yasmistat / tathA asama:-atulyo yo vyAmoha:-mUrchA tena mIlat-saMkucat uparataviSayAnurAgaM mano yatra tat / tathA cintayA-tadadhyavasAyena uttambhite-uccaiHkRte nirnimeSe-akSisaGkocarahite nayane-netre yatra tattathAvidhaM / tathA niHzvAsena-virahoSmamukhavAyunA dagdhau adharau-oSThau yatra tat / uttambhiteti, stambhuH sautro dhAtuH svArthiko Nic ktaH // 16 // tatazca vRzcikadaMzaduHsahavyathAmavasthAmanubhavannivare, kaNTakaizcaraNamarmaNi vidhyamAna iva3, muhurmuhurmurmurapuJjarAjIvAGgAni dhArayannuSNa5grISmAnilollolairivAliGgyamAno, manAgapi na kvApi zayito viprabuddho vA zarma lebhe / - tatazceti / tato damayantIvirahAt sa rAjA manAgapi-stokamapi na kvApi zayitaHsupto viprabuddho vA- gatanidraH san zarma-sukhaM lebhe-prApa / nalaH kiM kurvanniva ? utprekSyate, vRzcikadaMzena-alibhakSaNena duHsahA-soDhumazakyA vyathA-pIDA yatra IdRzImavasyAM-dazAmanubhavanniva, manye vRzcikena daSTa iti / tathA kaNTakaizcaraNamarmaNi-pAdamarmapradeze vidhyamAna ivabhidyamAna iva kAmavyathayAtipIDitatvAt / tathA muhurmuhuH-vAramvAraM tApAtirekeNa kSiptamAtrazuSkatvAt murmuraH- puJjo yeSAM tAni' murmurapuJjAni tathAbhUtAni rAjIvAni yeSu aGgeSu tAni ca tAnyaGgAni dhArayan / murmurastuSavahniH / yadvizvaprakAza:-"murmurastuSavahnau syAnmanmathe rathavAjini" [rAnta. 140] tathA uSNAM-taptA ye grISmAnilAHnidAghavAyavasteSAM ye ullolA:-kallolAstairAliMgyamAna iva-AzliSyamANa iva / tathAhitathAhIti / virahiNoH duHkhameva darzayati zcyotaccandramaNipraNAla zizirAH saugandhyaruddhAmbarainirgacchannavadhUpadhUmapaTalaiH saMbhinnavAtAyanAH / 1. puMjAni anU. yeSAM tAni nAsti / For Personal & Private Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uchAsaH 335 saudhotsaGgabhuvo vikIrNakusumAH pUrNenduramyazriyA,1 ramyAyAM nizi no haranti hRdayaM hRdyaM kimudveginAm // 17 // zcyotaditi vRttam / saudhotsaGgabhuvaH-nRpamandiramadhyabhUmayaH pUrNenduramyazriyAparipUrNacandracAruzobhayA ramyAyAmapi-ramaNIyAyAmapi nizi-rAtrau hRdayaM-ceto na haranti-na . vazIkurvanti, kintu udvegAya bhavantItyarthaH, rAjJa iti zeSaH / yuktaM cetat udveginAMduHkhitAnAM kiM hRdyaM-kiM manoharaM ? na kimapIti bhAvaH / kimbhUtAH saudhotsaGgabhuvaH ? zcyotantaH-jalaM kSaranto ye candramaNipraNAlA:-candrakAntajalamArgAstaiH zizirAH-zItAH, tathA saugandhyena-saurabhyeNa rudvaM-vyAptaM ambaraM yaistAni tathA taiH sugandhitanabhobhirnirgacchantigavAkSamArgeNa niHsaranti yAni navadhUpadhUmasya paTalAni vRndAti taiH sambhinnAni-mizritAni vAtAyanAti-gavAkSA yAsAM tAH sambhinnavAtAyanAH, tathA vikIrNAni-vikSiptAni puSpANi yAsu tAH / praNAlazabdastriliGgaH // 17 // api ca hRdyodyAnasarastaraGgazikharapreDolanAyAsitAH, saMbhogazramakhinnakiMnaravadhUsvedodabinducchidaH / sAyaM sAndravinidrakairavavanAnyAndolayantaH zanai raGge'GgArasamAH patanti pavanAH prAleyazItA api // 18 // api ca-puna: hRdyeti vRttam / evaMvidhAH zanairaGge lagantaH prAleyazItA-himasamA api pavanAHvAyavaH aGgArasamA iva patanti, virahasantApotpAdakatvAt / kimbhUtAH pavanAH ? hRdyAniramyANi yAni udyAnasarAMsi-vanataDAgAni teSAM yAni taraGgazikharANi-UrmyagrANi teSAM yat prekholanaM-taralanaM tena AyAsitA:-kheditAH, khinnA ityarthaH, etena jalakaNavAhitvamuktam / ataeva punaH kimbhUtAH ? sambhogazrameNa-suratakhedena khinnA:-zrAntAH yAH kinnaravadhvastAsAM svedodabindUn-dharmajalapRSatAn chindanti-zoSayanti ye te tathAvidhAH / tathA sAyaM-sandhyAyAM sAndrANi-niviDAni vinidrANi-vikasvarANi yAni kairavavanAnikumudakhaNDAni tAni andolayantaH-kampayantaH, etAvatA zIto mandaH surabhizceti guNatrayayutasyApi vAyovirahiNAM duHkhajanakatvamevoktam // 10 // tadA prabhRti cAsya prAyaH prItirabhUddAkSiNAtyajaneSveva, pulakamakaronnA For Personal & Private Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campU: mApi vidarbhadezasya, zrutApi zravaNayoH sukhamajIjanadakSiNA dik / tadA prabhRti ca-yahine haMsena pratigataM taddinAdAramya asya-nalasya prAyaH-bAhulyena dAkSiNAtyajaneSveva-dakSiNadigvAsipathikeSveva prItirabhUt, tathA vidarbhadezasya nAmApi pulakaM-romAJcaM akarot, tathA zravaNayoH-karNayoH zrutA'pi dakSiNadiksukhamajIjanatutpAdayAmAsa / kiM bahunA liptevAmRtapaGkena ghRSTevAnandakandalaiH / AsIdigdakSiNA tasya karNayormanaso dRzoH // 19 // kimbahunA-kimbahUktena lipteti vRttam / dakSiNA dik tasya-nalasya karNayormanaso dRzorIdRzI AsIt / kimbhUtA ? utprekSyate, amRtapaGkena lipteva-digdheva, tathA Anandasya ye kandalA:-prarohAstaiH ghRSTeva / spRSTeveti pAThAntaraM paramAlAdajanakatvAdityarthaH // 19 // damayantyapi haMsadarzanadivasAdArabhya bhramadbhaGgakulakalakalonnAditaparyanteSu, pratyagrollUnapuSpapallavAstaraNeSu, 2vilasadvinodavihaMgeSu viharati nAsannodyAnalatAmaNDapeSu, na ca vikacakuvalayakahlArakuzezaya sAravAriNi raNazcaTulacaJcarIkacakravAkacakre krIDati krIDAsarasi, na spRzati pANinApi mANikyamAlAmaNDanAni, na ca racayati rucirAlakavallarIbhaGgAntareSUnmiSatkusumavinyAsAn, na ca kvaciduccahaMsatUlItalpe'pi komalakapolAvaSTambhabhAji nidrAsukhamanu bhavati, kevalamadhipANDugaNDapAlinihita pANipallavA preSayantI pratikSaNamuttarasyAM dizi dRzaM taddezAgatAnagagana pakSiNo'pi saspRhaM pazyantI, tatratyAnadhvagAnapi bandhubuddhyAlApayantI, tanmaNDalAgatAya marute'pyapanItottarAMzukA svayaM hRdayamarpayantI dinaM dinamanaGgenAbhyabhUyata / damayantyapi haMsadarzanadivasAdArabhya AsannodyAnalatAmaNDaSeSu-nikaTavarttivanasya drAkSAdilatAmaNDapeSu na viharati-na vicarati / kimbhUteSu latAmaNDapeSu ? bhramat-saJcarad For Personal & Private Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uchvAsaH 337 yadbhRGgakulaM-bhramarasamUhastasya kalakalena jhaGkArAraveNa unnAdita:- mukharitaH paryantaH-prAnto yeSAM te teSu, tathA pratyagrANi - navAni ullUnAni troTitAni yAni puSpANi pallavAzca-kisalayAni teSAmAstaraNAni-srastarA yeSu te teSu tathA vilasantaH - krIDanto vinodena - kautukena vihaGgAHpakSiNo yeSu te teSu / tathA na ca krIDAsarasi krIDati - khelati / kimbhUte krIDAsarasi ? vikacAni-savikAsAni yAni kuvalayAni - nIlotpalAni kalhArANi ca saugandhikAni kuzezayAni ca - kamalAni taiH sAraM pradhAnaM vAri pAnIyaM yasya tattasmin / tathA raNat-zabdaM kurvat caTulacaJcarIkANAM caJcalAlInAM cakravAkANAM ca cakraM - vRndaM yatra tattasmin / tathA mANikyamAlAmaNDanAni mANikyAnAM - ratnAnAM yA mAlAstA eva maNDanAni - alaGkArAstAni pANinA'pi na spRzati / tathA rucirA - sundarA yA alakavallarI-veNIdaNDastasyA bhaGgAntareSu-vicchittyantarAleSu unmiSanti - vikasanti yAni kusumAni teSAM vinyAsAnracanAni na ca racayati-naM karoti / tathA komalA - 1 mRduryaH kapolayoravaSTambha:-gaNDUkastaM bhajati-Azrayati yattattathAvidhe kvacidapi - kasmiMzcidapi uccaM - unnataM yat haMsatUlItalpaMhaMsatUlIzayyA tasmin na ca nidrAsukhamanubhavati, na kadApi nidrAtItyarthaH / kevalaM-paraM evaMvidhA satI sA damayantI anaGgena kAmena abhyabhUyata - parAbhUyata / kimbhUtA ? virahAt pANDuryA gaNDapAli:-kapolotsaGgastAmadhikRtya adhipANDugaNDapAlikapole nihitaH-nyastaH pANipallavo yayA sA dattakapolahastA / evaMbhUtA satI pratikSaNaM - pratisamayaM uttarasyAM dizi dRzaM-netraM preSayantI-dadatI / pAliryUkAzripaMktiSu / jAtazmazru striyAM prAnte setau kalpitabhojane / prazaMsAkarNalatayorutsaGge prasthacihnayoH / ityanekArthaH [ 2/508-509] / tathA taddezAgatAn-uttaranIvRdAyAtAn gaganapakSiNopi saspRhaM - sAbhilASaM yathA bhavati tathA pazyantI-avalokayantI, naloktAni vAkyAni zrutvA AgatA bhaviSyantItyabhiprAyeNa / tathA tatratyAn-udIcyAn adhvagAnapi pathikAnapi bandhuprItyA - svajanasnehena AlApayantIsambhASayantI, yathA bandhurmadhurAlApena bhASyate tathA tAnapi / tathA tanmaNDalAgatAyaudIcyadezAgatAya marute'pi - vAyave'pi apanItaM - dUrIkRtaM uttarAMzukaM - uparivastraM yayA sA / evambhUtA satI svayaM AtmanA hRdayaM - vakSo arpayantI - dadatI, vakSaHsthalaM nirvastrIkRtya udIcyaM vAyumapi spRzatItyarthaH, tadaGgaM spRSTA vAyurAgato bhaviSyatItyabhiprAyeNa / tathAhi tathAhIti / tadeva anaGgasya abhibhavanaM tasyA darzayati lAsyaM pAMsukaNAyate nayanayoH zalyaM zrutervallakI, nArAcAH kucayoH sacandanarasAH karpUravAricchaTAH / 1. komalo anU. / 2. gagana nAsti anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 damayantI-kathA-campU: tasyAH kApyaravindasundaradRzaH sA nAma jajJe dazA, prANatrANanibandhanaM priyakathA yasyAmabhUtkevalam // 20 // [lAsyamiti / ] aravindasundaradRzaH-kamalavizAlalocanAyAstasyA:-damayantyAH sA kApi-anirvAcyA dazA-avasthA jajJe-jAtA / nAmeti sambhAvyate / yasyAM-dazAyAM nayanayoHnetrayoviSaye lAsya-nRtyaM kriyamANaM pAMzukaNa iva-rajolava iva Acarati pAMzukaNAyate asukhakAritvAt / tathA yasyAM vallakI-vINA zruteH-zrotrasya zalyaM-bhallIva / tathA yasyAM kucayoH-payodharayoH sacandanarasA:-candanadravasahitAH karpUravAricchaTAH-ghanasArarasasecanAni nArAcA:-zitabANaprahAratulyAH / tathA yasyAM dazAyAM kevalaM asahAyaM priyakathaiva-nalavAtaiva prANAnAM-asUnAM trANe-rakSaNe nibandhanaM-kAraNamabhUt, priyakathaiva tasyAH jiivitmdhaarydityrthH| "nAma prAkAzyakutsayoH / sambhAvyAbhyupagamayoralIke vismaye krudhi" ityanekArthaH [2/46-47] // 20 // evamanayoranyonyapreSitapracchannadUtoktivadhiMtAnurAgayoH calantya GgAni na manorathAH, parivarttate cakSurna hRdayam, kazatAmetyaGyaSTirnotkaNThA, mandatAM yAtyutsAho nAbhilASaH, sphArIbhavati niHsahatA na nidrA, vardhate cintA na ratiH, zuSyatyadharapallavo nAgraharasaH / evaM amunA prakAreNa anyonyaM-parasparaM preSitAH-muktAH pracchannAH-guptA ye dUtAsteSAM uktibhiHvacanairvivardhitaH-adhikIbhUto'nurAga:-premAnubandho yayostau, tathAvidhayoranayo:-damayantInalayoH aGgAni-zarIrAvayavAzcalanti, na manorathAzcalanti / tathA cakSuH parivartate-tAM dizaM prati abhimukhIbhUya nivartate, na hRdayaM-cetaH parivartate / tathA aGgayaSTiH-tanulatA kRzatAM-tAnavaM eti-prApnoti', notkaNThA-vAJchA kRzatAmeti, utkaNThA-vAJchA dine dine adhikA jAyate ityarthaH / tathA utsAha:pragalbhatA mandatAM-alpatAM yAti-Apnoti, dine dine utsAhaH stokaH stokaH saJjAyate, nAbhilASaH-vAJchA'lpIbhavati / tathA ni:sahatA-virahasya asahyatA sphArIbhavati-vizAlA jAyate, dine dine virahaH soDhumazakyo jAyate, na nidrA-pramIlA sphArI bhavati, virahAnna nidrAta ityarthaH / tathA cintA-tatsmaraNaM varddhate na ratiH, kasminnapi vastuni rAgo varddhate / tathA adharavallavo virahAcchuSyati, na Agraharasa:- AsaktirAgaH zuSyati, dine dine tayoranyonyamAsaktiraso varddhate ityarthaH / "Agraho'nugrahe grahe AsaGgAkramaNayozcApi'' ityanekArthaH [3/804] / kiM bahunA kimbahunA-kimbahUktena1. Apnoti anU. / For Personal & Private Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uchAsa: 339 karpUrAmbuniSekabhAji sarasairambhojinInAM dalairAkIrNe'pi vivarttamAnavapuSoH trastastraji strastare / mandonmeSadRzoH kimanyadabhavatsA kApyavasthA tayo ryasyAM candanacandracampakadala3 zreNyAdi vahnIyate // 21 // karpUreti / anyat-aparaM kim ? tayoH-naladamayantyoH sA kApi-anirvAcyA avasthA abhavat / yasyAM-avasthAyAM candanaM ca candrazca campakadalAni ca-campakapatrANi teSAM yA zreNiH-paMktiH sA Adiryasya karpUrAdestava' candanacandracampakadala zreNikarpUraprabhRti vahnirivAcaratItire vahnIyate, tAni zItAnyapi tayoH duHkhAyanta ityarthaH / kimbhUtayostayoH? karpUrAmbuniSekaM-ghanasAradravasecanaM bhajati yaH sa ta tasmin, karpUradraveNa sikta ityarthaH / tathA sarasaiH-ArdaiH ambhojinInAM-padminInAM dalaiH-patrairAkIrNe'pi-vyAptepi / tathA srastAH-vikSiptAH srajaH-mAlA yasmin sa tathA tasmin, evaMvidhepi srastare-saMstare svAsthyAbhAvAt vivartamAnaM-vAmapAdikSiNapArzve dakSiNapArthyAcca vAmapAdye parAvartanaM kurvANaM vapuryayostau tyovivrtmaanvpussH| punaH kimbhUtasyostayoH ? mandonmeSAalponmIlanA dRk yayostayormandonmeSadRzoH, dRzau manAgunmIlayataH // 21 / / __ AsIcca tayoH kRtAnyonyaguNapraznAlApajapayoH punaruktAvartitanAmadheyasvAdhyAyayoH saMkalpasamAgamAbaddhadhyAnayoH smarAnale svahRdayaM juhvatostapyamAnayoraGgIkRtamaunavratayorapi viyoga eva, na' yogaH / AsIditi / ca-punaH kRto'nyonyaM-parasparaM yo guNAnAM praznAlApa:-praznAbhASaNaM sa eva japaH-jApyaM yakAbhyAM tayoH / tathA punaruktAvartitaM-vacanamuktaM "bhAve ktaH" [ ], punaH punaH kathanena parAvartitaM nAmadheyaM-nAmaiva svAdhyAyo yAbhyAM tayoH, nalo damayantyA nAma punaH punaH kathayati damayantI ca nalasya, ityevaMvidha eva yaH svAdhyAyastaM kurvatoH / tathA saGkalpe-cittakarmaNi yaH samAgamastatra AbaddhaM-nibaddhaM dhyAnaM yakAbhyAM tayoH / tathA smarAnale-kAmAgnau svahRdayaM -svaceto juhvato:-homavatoH, tathA tpymaanyo:sntaapmnubhvtoH| tathA kRtaM maunavrataM yakAbhyAM tayo mau ninorapi tayo:damayantInalayoviyoga:-viraha eva AsInna yogaH / yogaH sambandho'dhyAtmaviSayazca, anyasya japaM svAdhyAyaM dhyAnaM homaM tapo maunavrataM ca kurvato yogalAbhaH syAt, anayostu viyoga eva babhUva, na yoga / iti apizabdena vyajyate / tapyamAneti santApapakSe "karma kartari yak" [ ] AtmanepadAdi, anyatra tu kartari tapaH karmaviSayatvAt / 1. tat anU. / For Personal & Private Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 damayantI-kathA-campUH kadAcittu taruNajananayanakuraGgavAgurAmanaGgagajendramadapravAhaDhakkAmapahasitasurAsura sundarIrUpazriyaM 2zRGgArarasarAjadhAnImivAvalokya yauvanAvasthAM damayantyAH 'ko'syAH kilAnurUpaH patirbhavet' iti, ciraM cintAkulo vidarbhezvaraH svayaM svayaMvarakarma prArambhAya samaM mantribhimantranizcayaM cakAra / ___ na cirAcca prAcyodIcyaprAtIcyadAkSiNAtya narapatinimantraNAya saprAbhRtAnpragalbhaprazrayAnpradhAnapreSyAnpreSayAmAsa / prasthitaM ca kaMcidudIcyanarapatinimantraNAya prabuddhavRddhabrAhmaNamAptasakhImukhena damayantI zliSTArthamidamavAdIt / kadAcittu-kasmiMzcitprastAve damayantyA evaMvidhAM yauvanAvasthAM-tAruNyadazAmavalokya vidarbhezvara:- bhImaH ko asyAH-damayantyAH kileti sambhAvanAyAM anurUpa:-guNAdibhiretatsadRzaH patirbhavet ? iti amunA prakAreNa ciraM cintAkulaH-sacintaH san svayaMAtmanA svayamvarakarmaprArambhAya-svayamvaravidhividhAnAya mantribhiH samaM mantranizcayaMguptavAdanirNayaM cakAra-vyadhAt / "mantro devAdisAdhane / vaidAMze guptavAde ca" ityanekArthaH [2/457-58] / kimbhUtAM yauvanAvasthAm ? taruNajanAnAM nayanAnyeva kuraGgAsteSAM vAgurevamRgabandhanamiva yAsA tAm, yathA vAgurayA mRgA badhyante tathA'nayA yuvanayanAnIti / tathA anaGgaH-kAmaH sa eva gajendrastasya madapravAhAya Dhakkeva-vAdyavizeSa iva yAsA tAM / yathA gajendrasya madapravRttaye DhakkA bhavati tathA iyaM kAmasya madapravRttikAriNI, asyAM dRSTAyAM kAmaH sphItIbhavatItyarthaH / tathA apahasitA-tiraskRtA surAsurasundarINAM rUpazrI:saundaryalakSmIryayA sA tAM / tathA zRGgArarasasya rAjadhAnIva sukhAvasthAnahetutvAt yAsA tAm / tato mantribhirmantrakaraNAnantaraM vidarbhezvaro na cirAcca-stokenaiva kAlena prAcyAHprAcyAM pUrvasyAM bhavAH prAcyAH, udIcyAH- uttaradigutpannAH, tathA pratItyAHpazcimadigutpannAstathA dAkSiNAtyA:-dakSiNadigudbhavAstato' dvandvaH, evaMvidhA ye narapataya:rAjAnasteSAM nimantraNAya-AhvAnAya saprAbhRtAn-DhaukanikAsahitAn pragalbhaH-prauDhaH prazraya:sneho yeSu te tathAvidhAn pradhAnAH-vArtAsu dakSA ye preSyA:-dUtAstAn preSayAmAsa-mumoca / prAcyeti, 'dhuprAgaprAgudakpratIco yat' [pA. sU. 4/2/101] iti yat, dAkSiNetyeti, dakSiNA pazcAt purasastyak" [pA. sU. 4/2/98] iti tyak, jAtAdau teSAM madhye 1. utpannAstato anU. / For Personal & Private Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 paJcama ucchvAsaH udIcyanarapatinimantraNAya prasthitaM ca-calitaM kaJcitprabudha:- paNDito vRddha:-jarat yo brAhmaNastaM prati damayantI AptasakhImukhena - yathArthavAk vayasyA dvArA zliSTArthaM - dvayarthaM idaMvakSyamANamavAdIt / bhUpAlamantraNe tAta tathA saMcaryatAM 1 yathA / nalopyAgamabuddhiH syAtprArthyase kimataH param ' // 22 // bhUpAleti vRttam / tAteti sambodhane he tAta ! bhUpAlAmantraNe - nRpanimaMtraNe tathA tvayA saJcaryatAM tathA pravartyatAM yathA AgamabuddhiH - AgamAvagatiH zAstrapratItirlopyA - niSedhyA na syAt, iti bAhyorthaH / iSTArthastu, nalanAmApi nRpo yathA Agamanabuddhirbhavediti / ataH paraM itopyadhikaM kiM prArthyase- kiM yAcyase na kimapItyarthaH // 22 // so'pyavagata zlokArthastathAvidhameva pratyuttaramadAt / so'pi brAhmaNo dakSatvAt avagataH - jJAtaH zlokasya-padyasya arthaH- tAtparyaM yena sa tathAvidhaH san tathAvidhaM zliSTamevaikaM pratyuttaraM - prativacanamadAt / kenApi vyavahAreNa kayApi prauDhalIlayA / kariSyAmyAgamasyArthe rabhasena nalaGghanam // 23 // kenApIti vRttam / ahaM kenApi - adbhutena vyavahAreNa vyApAreNa tathA kayApi prauDhalIlayA-pragalbhavilAsena Agamasya - zAstrasya arthe - tAtparye na laGghanaM - atikramaNaM kariSyAmIti bAhyorthaH / iSTArthastu AgamanasyArthe - nimittaM rabhasena - autsukyena ghanaM - niviDaM nalAkhyaM nRpaM kariSyAmi, yathA AgamananimittaM atyutsuko bhaviSyati tathA vidhAsyAmi, AneSyAmyevetyarthaH // 23 // tadAyuSmati sukhamAstAm ityabhidhAya gatavAn / atha nAticireNAgatastasyA rahaH samAhUya sa brAhmaNaH somazarmA narmAlApalIlayA damayantyA babhASe / tat ityupasaMhAre tasmAt he AyuSmati ! - damayanti ! bhavatI sukhamAstAM - sukhaM tiSThatu, iti-uktaprakAreNa abhidhAya uktvA gatavAn / For Personal & Private Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH atha - anantaraM nAticireNa - stokenaiva kAlena tatra gatvA AgatastatastayA damayantyA raha: - ekAnte samAhUya - AkArya sa somazarmA brAhmaNa:- somazarmA - candravacchItalA yA narmAlApalIlA-parihAsavacanavilAsastayA - hetubhUtayA babhASe - uktaH / 342 AhUtodIcyabhUpena tAtAdezavidhAyinA / nAlIkApi tvayA vArtA vidvannAveditA mama // 24 // AhUti / AhUtA:- AkAritA udIcca bhUpA:- uttaradigbhavanRpA yena sa tathAvidhena, tathA tAtAdezaM pitrAdezaM vidadhAtItyevaMzIlastAtAdezavidhAyI tena tvayA he vidvan ! mama alIkA'pi-asatyApi vAttAM na AveditA - kathitA, iti bAhyo'rthaH / Antarastu, nalasya nRpasya iyaM nAlIvArttA sA kApi tvayA na abhyadhAyi / so'pi 'eSa kathayAmi zleSoktikuzale, zrUyatAm' ityabhidhAya vihasannAkhyAtumArabdhavAn / ito nirgatya mayA maNDalezvarAmantraNakrameNa paribhramatAM satA'bhraMkaSAnekakUTakoTisthapuTitakaTakasya niSadhanAsno mahIdhrasya dakSiNAraNyasthalISu mRgayAsaktaH / so'pi brAhmaNaH eSo ahaM kathayAmi / he zleSoktikuzale ! dvyarthavacanavilAsadakSe ! zrUyatAmiti abhidhAya vihasan - kiJcidvAsyaM kurvan AkhyAtuM kathayitumArabdhavAn-prAyatata / itaH-sthAnAnnirgatya-niHsRtya mayA maNDalezvarANAM udIcyanRpANAM AmantraNasyaAhvAnasya yaH kramaH-paripATI pUrvaM teSAM AhvAnaM pazcAtteSAmityevaMrUpA tena, paribhramatAparyaTatA satA abhraGkaSANi - abhraMlihAni atyuccAni anekAni - bahUni yAni kUTAni - zikharANi teSAM yAH koTayaH - agrabhAgAstAbhiH / yadvA, koTi : saMkhyAvizeSastayA sthapuTatvaMviSamonnatatvaM jAtaM yasminnasau sthapuTitaH "tArakAditvAditac"[tadasya saJjAtaM tArakAdibhya itac pA. sU. 5 / 2 / 36 ] | evaMvidhaH kaTaka:- ninando yasyAsau, evambhUtasya niSadhanAmno mahIdhrasya-parvatasya sambandhinISu dakSiNAraNyasthalISu mRgayAyAmAsaktaH-lagnaH / mAdyanmAMsalatuGgapuMgavakakutkUTonnatAMsasthalaH, kAlindIjalakAntikuntalazirAH pUrNendubimbAnanaH / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uchAsaH 343 ekaH ko'pi manoharaH pathi yuvA dRSTaH sa yasminsakRd dRSTe naSTanimeSayA mama dRzA la dhaM phalaM janmanaH // 25 // mAdyaditi padyam / ekaH ko'pi manohara:-sundarAkRtiH pathi-mArge sa yuvA dRSTaH / yasmin-yUni sakRd-ekavAraM dRSTe sati naSTaH kautukAvalokanAd gato nimeSa:-akSisaM koco yasyAH sA tayA visphAritayA mama dRzA janmanaH-utpatteH phalaM labdhaM, taddarzanena sA kRtakRtyA babhUvetyarthaH / kimbhUto yuvA ? mAdyan-dRpyan mAMsalaH-medurastuGgaH-unnato yaH puGgavaH pumAMzcAsau gauzca puGgavaH-vRSabha ityarthastasya yatkakut-kUTaM skandhaH-zikharaM tadvadunnataM aMsasthalaM-skandhau yasya sa / puGgaveti "gorataddhitaluki" [pA. sU. 5/4/92] iti gontAt tatpuruSAdacsamAsAntaH / tathA kAlindIjalavat-yamunAnIravat kAnti:-kRSNA chaviryeSAM IdRzAH kuntalA:-kezA: yasminnanevaMvidhaM ziro yasya saH / tathA pUrNendubimbavat rAkAzazAGkamaNDalavat vartulaM AnanaM-mukhaM yasya saH / / 25 // tenApi 'dAkSiNAtyo'yam' iti nizcitya sAbhilASAmAbhASito'smi / mayApi kRtocitAlApenoktam / tenA'pi-yUnA dAkSiNAtyo'yamiti nizcitya-nirNIya sAbhilASaM-saspRhaM yathA bhavati tathA asmi-ahaM AbhASita:-vAditaH / mayA'pi kRta ucito "brAhmaNaM kuzalaM pRcchet kSatraM bandhumanAmayaM / vaizyaM kSemaM samAgamya zUdramAhUyameva ca / " [ ] iti manuvAkyAt kSatriyayogya AlApa:-anAmayatvapraznarUpaM AbhASaNaM yena sa tathAvidhena uktam / 'yatheyamAkRtirlokalocanAnandadAyinI / tava bhadra tathA satyaM sattyAgo'si nalobhavAn' // 26 // yatheti / he bhadra !-kalyANin ! tava lokalocanAnAM AnandaM-AhlAdaM dadAtI'ti lokalocanAnandadAyinI yathA-yena prakAreNa iyaM AkRtiH-AkAro dRzyate satyaM-avitathaM tathA tena prakAreNa sat-zobhanastyAgaH-dAnaM yasya sa sattyAgo varttase tathA na tvaM lobhavAn asIti avyayaM yuSmadarthe / pakSe, sattyAgastvaM nala:-nalAkhyo bhavAn, iti pRthakvAkyadvayaM ekavAkyatAyAM tu bhavAnasIti madhyamapuruSo durlabhaH // 26 // evamuktaH so'pi manAGamugdhasmitamevottaraM kalpitavAn / atha 'prathamavayovizeSavibhUSitAGgastuNaturaMgamArUDho gADhagrathita1. zUdramArogyameva ca anU. / For Personal & Private Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 damayantI-kathA-campU: parikaraH kareNa kodaNDamAsphAlayaMstadvitIyo yuvA tamevoddezamAyAtavAn / Agatya ca bAlanIlanalazAdvalazAlini ziloccayasthalIpradeze kAMcitkAJcanakumbhakAnti kucakumbha luThita kusumamAlikAmavalokayannidamavAdIt / evaM-amunA prakAreNa uktaH, so'pi yuvA manAk-ISat mugdhasmitameva-ramyahAsyameva uttaraM kalpitavAn-racitavAn abruvan, ISajjahAsetyarthaH / / atha-anantaraM, tadvitIyaH-sa eva-nala eva dvitIyo yasya sa tadvitIyaH-nalasya sakhA, yadvA, tasmAt-nalAd dvitIyaH-anyastadvitIyaH, yadvA sa eva-nala eva dvitIyastadvitIyo-nalasamAno yuvA tamevoddezaM-yasmin pradeze nalastameva pradezaM AyAtavAnAgataH / kimbhUtaH ? prathamavayovizeSeNa-navayauvanArambheNa vibhUSitaM alaGkRtaM aMgaM yasya saH, taruNa ityarthaH / tathA tuGgaM unnataM turaGga-azvamAruDhaH, tathA gADhaM-atyarthaM grathitaH-baddhaH parikaraH-kaTiveSTanapaTI yena saH, tathA kareNa-zayena kodaNDaM-dhanurAsphAlayan-TaGkArayan / Agatya ca bAlAH-pratyagrA nIlA:-nIlavarNA ye nalA:-naDAH zAdvalAzca-bAlatRNAni taiH zAlate-zobhate ityevaMzIlastasmin, tathAbhUte ziloccayasya-parvatasya ya: sthalIpradezastasmin, kAJcitkAJcanakumbhavat-sauvarNakalasavat kAntau-manojJau yau kucakumbhau tayoluMThitA-parivartamAnA kusumamAlikA yasyAH sA tathAvidhAM gopabAlikAM avalokayanidamavAdIt / 'yuvarAja, pazyahe yuvarAja ! kumAra ! nRpa ! pazya-avalokaya nadyAstIre vidarbhAyAH kApi gopAlabAlikA / gAH samuccArayatyeSA kSetrIkRtya nalaM varam // 27 // nadyA iti / viziSTo darbho yasyAM sA vidarbhA tasyA nadyA:-saritastIre eSA pratyakSA kApi-anirdiSTanAmnI gopAlabAlikA-gopI varaM-zreSThaM nalaM-tRNavizeSa kSetrIkRtyakedArIkRtya samud-saharSA satI gA:-dhenuH cArayati // 27 / / For Personal & Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uchAsaH 345 etadAkarNya mayApyuktam- 'mahAnubhAva, na kevalamiyamanyApi' kvApi kApi' iti / ityuktavantaM mAmavalokya bhAvitArthaH sa punaH yuvA sasmitamavocat / ___ etatyuvoktaM AkarNya-zrutvA zleSavakroktyA mayApyuktaM-he mahAnubhAva ! na kevalamiyaM gopAlabAlikA, anyApi kApi kvApi nadyA iti vidarbhAbhidhAnAyA nadyAstIre kApi mahanIyamahimA gopAlasya rAjJo bAlikA-sutA nalaM-rAjAnaM varaM-varayitAraM kSetrIkRtyaAzrayIkRtya gAH-giraH samyaguccArayati / "vara IpsAyAm" [pA. dhA. 1853] varyata iti varaH / kSetraM sadbhUmiH / iti-amunA prakAreNa uktavantaM mAmavalokya bhAvitArtha:-yadayaM nalamadhikRtyaivaM vadatIti viditaparamArthaH / sa punaryuvA sasmitaM-sahAsyaM yathA bhavati tathA avocat / 'iyaM ca sA caanubhavatu cirAya caJcalAkSIrasapariNAmaphalAni gopaputrI / apasarati mahodyamena yasyAH kathamapi saMprati naiSadhe'nurAgaH' // 28 // iyaM ca sA ca anubhaveti / gopaputrI-gopAlikA kSIrasya-dugdhasya sapariNAmAni-pariNatAni yAni phalAni-dadhighRtakSaireyIprabhRtIni tAni anubhavatu-AsvAdayatu / kimbhUtA ? cirAyacirakAlaM caJcalA-lolA gocAraNavazAt / yasyAH-gopyAH sampratpeSaH-dhenurAgo mahodyamena hetunA kathamapi-kenApi prakAreNa na apasarati-na nivartate / zleSe tu-gopaputrI-bhUpaputrI damayantIlakSaNA caJcalAkSI-caJcalanetrA zRGgArAdirasaparipAkaphalAni anubhuktAM, yasyAH sAmprataM mahodyame-mahAprayatnavati naiSadhe-nale'nurAgaH-premabandhaH kathamapi nA'pasarati, tatraivAnurAgaH pravartata ityarthaH // 28 // / AstAM ca tAvadanyat / adhvanya, kathaya kutaH praSTavyo'si, kiMca kiyadvAdyApi viitakramitavyam' iti / evaM kathitasvavRttAntena mayApi 'ko'yamazeSamanuSyamastakamaNiH, For Personal & Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 346 kazca bhavAnapi svaprajJAprAgbhAraparAGmukhIkRtapuraMdaraguruH' iti paryanuyuktaH sa punaruktavAn / 'ayamasau 10 saumya 11, samastazAstrazastrakovido 12 vidAritavairI vairasenirnala: 13 / kimanyadahamapi zrutazIla 14 nAmAsyaivAjJAkArI, ityabhidhAya vizrAntavAn / nalo'pi kRtvA tvadAzrayAstAstAH prakaTitapremakandalAH kathAH, samarthya ca15 svayaMvarAmantraNamutsukatayA tatkAlamevoDDIyevAgantumIhamAnaH saMbhASitena smite 17 nAlokitena 18 ca mAmamRtavarSeNevAhlAdayannanicchantamapi pratigrAhya ca balAdanarthyANi svAGgAbharaNAni cirAdeva 19 vyasarjayat / AstAmiti / tAvat-Adau anyat - aparaM ca praSTavyAntaraM AstAM - tiSThatu / adhvanya! kathaya-kutaH-kasmAddezAt tvaM praSTavyosi, kutaH samAgatosItyarthaH / tathA kaJca kiyadvA-kiyatpramANaM adyApi vartma atikramitavyaM-ullaMghitavyamiti / evaM kathitaM svavRttAntaM yata AgataM yad yAvadAgantavyamityevaMrUpaM yena sa tathAvidhena mayA'pi / iti paryanuyuktaH - pRSThaH san sa punaH zrutazIla uktavAn / ItIti kim ? ko'yamazeSamanuSyANAM samastamanujAnAM mastakamaNiriva - cUDAmaNiriva yaH sa pradhAnatvAt / tathA ca-puna: svaprajJAprAgmAreNa - svabuddhivaibhavena parAGmukhIkRtaH - nirjitaH purandaraguruHbRhaspatiryena IdRgvidho bhavAnapi kaH / he saumya ! - sundara ! ayaM - asau samastAni yAni zAstrANi ca-AgamAH zastrANi ca - AyudhAni teSu kovidaH - dakSaH / tathA vidAritA- vidhvastA vairiNo yena IdRzo vIrasenasyApatyaM vairaseniH - nalaH / kimanyat ahamapi zrutazIlanAmA asyaiva AjJAkArI - AdezakArI ityabhidhAya vizrAntavAn- vizazrAma, tUSNIM babhAjetyarthaH / vairaseniriti '"ata IJ " [pA. sU. 4/1 / 95] ityapatyerthe iJ / nalo'pi tvaM damayaMtyeva Azrayo yAsAM tAstvadAzrayAstvAmadhikRtya pravRttA ityarthaH, tAstAH prakaTitA:- prakAzitAH premakandalA:- snehaprarohA yAsu tAstathAvidhAH kathAH kRtvA / ca - punaH svayamvarAmantraNaM samarthya yadahameSyAmIti aGgIkRtya utsukatayA tatkAlaM - tasmin samaye uDDIya iva AgantumIhamAna: vAJchan, tathA sambhASitena - AlApitena smitenaISaddhAsyena Alokitena-vIkSitena ca mAM amRtavarSeNa- pIyUSasecaneneva AhlAdayan-Anandayan san, anicchantaM-anabhilaSantamapi mAM anarghyANi - bahumUlyAni svAGgAbharaNAni - hArakeyUrAdIni balAd-haThAt pratigrAhya ca - grAhayitvA cirAdeva vyasarjayat - mumoca | 1. san nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uvAsaH 347 svayaM ca mRgayAvyasanitayA mRgayAlubhiH saha svayaM ya mRgayA vyasanaM-Asaktividyate yasyAsau mRgayAvyasanI tadbhAvastayAAkheTakarasikatayA mRgayAlubhiH-AkheTakAribhiH saha dhIraM raGgantamAruhya sAraM rahasi vAjinam / hAraM ramyaM gale bibhratsvairaM rantumagAtpunaH // 29 // dhIramiti / dhIra-atrAsaM raGgantaM-valgantaM tathA raMhasi-vege sAraM-utkRSTaM IdRzaM vAjinaM-azvamAruhya-adhiSThAya gale-kaNThe hAraM-guNaM bibhrat-bibhrANaH svairaM-svacchandaM rantuMkrIDituM punarapi agAt-ayAt // 29 / / tadAyuSmati, svAbhisute yathA mayA tatkathApraznAnurAga upalakSitastathA nizcitamacirAdayameSyati' ityabhidhAya sa brAhmaNaH svagRha magAt / ___ tat ityupasaMhAre, he AyuSmati !-ciraJjIvini ! svAmisute !-bhartRduhita: ! yathA-yena prakAreNa mayA tasya-nalasya yaH kathAprazne-bhavadvArtApracchanne'nurAgastatkathApraznAnurAga upalakSitaH-jJAtastathA tena prakAreNa nizcitamacirAt ayaM-nala eSyatIti abhidhAya sa brAhmaNaH-somazarmA svagRhamagAt / gate ca tasmindamayantI 'zlAdhyaH sa kaH kAlaH, dhanyaH sa kataro3 vAsaraH, salakSaNA' sA kA nAma velA', yasyAmindu darzaneneva kumudamasmaccakSustadAlokanena kama pyAnandamanubhaviSyati, iti cintayantI kAnyapi dinAni kayApyavasthayA anaiSIt / ___ gate ca tasmin-brAhmaNe damayantI iti-amunA prakAreNa cintayantI kAnyapi dinAni kayApi-anirvAcyayA avaszyA-duHkhAvasthAnena anaiSIt-ativAhayAmAsa / itIti kim ? sa ka: zlAghya:-prazaMsyaH kAlaH tathA sa kataro dhanyo vAsaraH ? tathA sA kA salakSaNAlakSaNopetA, 'zubhalakSaNeti' pAThAntaraM, nAmeti komalAmantraNe velA ? yasyAM-velAyAM asmaccakSustasya-nalasya Alokanena-vIkSaNena kamapi-adbhutaM AnandaM-AhlAdaM anubhaviSyati / kena ? kimiva ? indudarzanena kumudamiva / yathA candradarzanena kumudaM-kairavaM AhlAdamApnoti / For Personal & Private Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH atha nalo'pyAmantritastena brAhmaNena raNaraNakena ca, prerito mantriNA madanena ca, senayotkaNThayA ca parivRtaH, tatkAlameva vidarbhamaNDalAbhimukhamudacalat / calite ca caturaGgabala ra calanacUrNitaziloccayacakravAle cakricakracaGaMkramaNacItkArabadhiritakakubhi viSamavairivRndavanavaidyutAnale nale, calantazcaTulataracaraNaprahAraraNitadharaNimaNDalAH kAntakAJcanaracanArociSNavazcakAsAM cakruzcakravarttivAhanocitAH sAzcaryamaparyantaparyAyAH 4 paryANitAsturaGgAH zRGgAritAzca calaccArucAmarAvacUlavAlaMkRta" kapolabhittibhAga' militabhRGgasaMgItamukharitamukhamaNDalAH kathamapyAdharoraNa7 nirudhyamAnazauryavikAravisphuraNAH sphuratkumbhabhittisindUrA dUrApasAritasyandanAH syandamAnAmandamadakardamitamedinIkAH kampayAMbabhUvurbhuvaM bhUribhArabhugnAGgapannagazira: 'zithilavaSTambhAmibhendrAH / atha - anantaraM nalopi tatkAlameva - tatsamayameva vidarbhamaNDalAbhimukhaM - vidarbhadezaM prati ucalat - pratasthe / kimbhUtena ! tena brAhmaNena AmantritaH, tathA raNaraNakena ca utkaNThayA ca AmantritaH - AhUtaH taddizAyai utkaNThApi jAtetyarthaH / tathA mantriNA - zrutazIlena preritaH yathA - svAmin ! tatra gamyatAmiti, madanena ca - kAmena ca preritaH, madanAturo jAta ityarthaH / tathA senayA - camvA parivRta: - parikAritaH tathA utkaNThayA cavAJchayA parivRta:-veSTitaH, tasyai vAJchA babhUva ityarthaH / 348 nale calite ca sati calantaH - gacchAntaH paryANitA:-palyayanitAsturaGgAH sAzcaryaM - sAdbhutaM yathAbhavati tathA cakAsAJcakuH zuzubhire / kimbhUte nale ? caturaGgabalasyahastyazvarathapadAtirUpa'senA yazcalanena - caMkramaNena cUrNitaM piSTaM ziloccayAnAM girINAM cakravAlaM-vRndaM yena sa tasmin / etAvatA senAbAhulyamuktam / tathA cakricakrasyasyandanasamUhasya yacca'kramaNaM - gamanaM tasmin yazcItkArastena badhiritA: - 2 zabdAntarazravaNAgocarIkRtAH kakubhaH - dizo yena sa tasmin / tathA viSamaM - duHsahaM yadvairivRndaMpratyarthisamUhastadeva vanaM tatra vaidyutAnala iva - vajravahniriva yaH sa tasmin / yathA vaidyutAnalena vanaM bhasmasAt kriyate tathA yena vairivRndanihatamiti / etAvatA'sya zauryAdhikyaM varNitam / kimbhUtAsturaMgA: ? caTulatarA :- aticaJcalA ye caraNaprahArA :- khurAghAtAstai raNitaM - zabditaM 1. rUpAyA: anU. / 2. badharitA: anU. / 3. vairivRndaM nihatamiti anU. / For Personal & Private Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH dharaNimaNDalaM-bhUtalaM yaiste / tathA kAntA - manojJA yA kAJcanaracanA - mukhAdivibhUSAyai sauvarNabhUSaNaparidhApanaM tayA rociSNavaH - zobhanazIlAH / tathA cakravartinaH- sArvabhaumasya vAhanAya - dhAraNAya, yadvA cakravartino vAhanAnIva - patrANIva ucitA: - yogyAH pradhAnA ityarthaH / tathA aparyantAM - vizAlA hRdayAdayaH paryAyAH- dharmmA yeSAM te yadvA aparyantaH - dIrghaH paryAyaH - nirmANaM yeSAM te, atyuccA ityarthaH / yadanekArtha :- "paryAyo'vasare krame nirmANe dravyadharme ca"[3/525] iti / tathA zRGgAritAzca vibhUSitA ibhendrAH - mahAhastino bhuvaM kampayAmbabhUvuH - kampayantisma / kimbhUtA ibhendrAH ? calatI - calanavazAdejamAne cAruNI - manojJe cAmare yatra / tathA avacUlAbhyAM-adhomukhakurcakAbhyAM alaGkRtaH - maNDitaH pazcAtkarmadhArayaH IdRgvidho yaH kapolabhittibhAga:-gaNDasthalaM tatra militAH - samavetA ye bhRGgAsteSAM saGgItena-jhaGkArAraveNa mukharitaM - vAcAlitaM mukhamaNDalaM yeSAM te / tathA kathamapi mahatA kaSTena AdhoraNena - hastipakena nirudhyamAnaM-nivAryamANaM zauryavikArasya - madavazAt gamanacAJcalyasya visphuraNaM-vyApAro yeSAM te, tathA sphurad-dIpyamAnaM kumbhabhittau sindUraM - nAgajaM yeSAM te tathA dUre apasAritA:apanItAH syandanAH-rathA yebhyaste / tathA syandamAnaH-kSaran amandaH - analpo yo madaH-dAnaM tena kardamitA-paGkilIkRtA medinI - bhUryaiste, bahuvrIhau kaH / kimbhUtAM bhuvam ? bhUribhAreNabahuvIvadhena bhugnaM-1 kubjIkRtaM ? aGgaM zarIraM yasya IdRzo yaH pannagaH - zeSastasya yacchiraH- mUrdhA tadeva zithila:-adRDha: avaSTambha:- AdhAro yasyAH sA tAM bhUribhAramasahamAnena zeSeNa vapurvakrIkRtaM tena ziro'pi manAg nimnIbhUtaM tato dharAvaSTambhabhUtasya zeSazirasaH zithilatvam / kiMbahunA / tatrAvasare kimbahunA - kimbahUktena, tatrAvasare - senAyAH prasthAnasamaye pUrvAparapayorAzisImAsaMkrAntasainike / tasminsasmAra bhUrbhArAdvarAhavapuSo hareH // 30 // pUrveti / pUrvAparapayorAzyoH sImAnaM - paryantaM yAvat saMkrAntA-calitAH sainikAHcamUcarA yasya sa tasmin pUrvAparasAgarAvadhisaMkrAntacamUcare tasmin - nale satibhUHmedinIbhArAt-hetoH varAhavapuSaH - varAhAvatArasya hareH - viSNoH sasmAra - smRtavatI / yadyayaM varAhavapurhariradhunA bhaviSyat tadA enaM bhAraM udavakSyat mayA tu voDhuM na zakyate, ityevaM varAharUpadhAriNaM nArAyaNaM smarati sma / hareriti smRtyarthakarmaNi SaSThI // 30 // 1. bhugnaM rugnaM anU. / 2. kubjIbhUtaM anU. / 349 For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 damayantI-kathA-campU: api caAsItpiNDitapANDupaGkajavanaM zvetAtapatraiH kvacinmAyUrAtapavAraNaiH kvacidabhUdunnAlanIlotpalam / unmeSaM kvacidUrdhvadhUlipaTalaistasya prayANe'bhava- / tprodvIci kvacidambaraM sara iva prevatpatAkApaTaiH // 31 // api ca-punaH AsIditi / tasya-nalasya prayANe-prasthAne sara iva-taDAgamiva ambaraM-AkAzamabhavat-jAtam / sarodharmAn nabhasyavatArayannAha-kvacit-pradeze ambaraM zvetAtapatraiH-dhavalacchatraiH kRtvA piNDitAnAM-militAnAM pANDUnAM-sitAnAM paGkajAnAM vanaM yatra IdRzaM AsIt / manye, amUni sitAtapatrANi na bhavanti kintu piNDitasitAbjavanamiti / tathA kvacinnabha: mAyUrAtapavAraNaiH-zrIkaribhiH kRtvA unnAlAni-UrdhvakANDAni nIlotpalAni yatra IdRzamAsIt / tathA kvacitpradeze nabhaH UrdhvaM-nabhogAmIni yAni dhUlIpaTalAni-reNusamUhAste kRtvA unmeSaM-unnatameghaM jAtam / tathA kvacitpradeze nabhaH preGkhantaH vAyuvazAt kampamAnA ye patAkApaTA:-dhvajavastrANi taiH kRtvA prakRSTAH UrdhvaM vIcayaH-kallolA yatra tat prodvIci AsIt / yathA saraHpiNDitapANDupaGkajavanaM bhavati, tathA unnAlanIlotpalaM ca bhavet, tathA unmeghamapi / prAcyadezamahAsarassu meghA ambho grahItuM unnamanti iti prasiddhyA unmeSatvamuktam / tathA udIcyapi bhavettathAmbaramebhiritiH // 31 // jAtAzca javAjaghanaspRzo, vakSaHsthalIlolanalampaTAH, grIvAgrahaNagrahiNyaH, prasabhaM lagantyo vastreSu, nistrapAH striya iva, nakhapadAbhighAtodyatAH, cumbantyazcibukakapolAdharacayUMSi sainikAnAm, atiprasareNa ziro'valagnAH, prabalA dhUlayo, viyadAvaraNAzca cakruruccairatiprasaGgamAsannavananikuJjeSu / kUjantazca koTizaH kodaNDamaNDalAgravyagrapANayaH, pANinIyA ivAdhikaraNakarmakuzalAH samullalanto vicerurvalganapaTavo lAmpaTyolluNThitAripuraH puraH padAtayaH / dhUlayo nistrapA:-nirlajjAH striya iva jAtAH / ubhayo'pi kIdRzyaH ? jaGaghAjaghane For Personal & Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH spRzantIti jaGghajaghanaspRzaH / tathA vakSa:sthalyAM yallolanaM - vilasanaM tatra lampaTA:lAlasAH / tathA grIvAyA:- kandharAyAH grahaNe - svIkAre Agraha:- haTho vidyate yAsAM tAH grIvAgrahaNagrahiNyaH / tathA vastreSu prasabhaM - haThAt lagantyaH / punaH kimbhUtA, dhUlaya: ? nakhA:azvAdInAM khurAH padaM - pAdavinyAsasteSAM abhighAtAt ' - prahAradAnAt udyatA:- utthitAH / kimbhUtA nistrapAH striyaH ? nakhAbhighAte - nakhakSate padayozcAbhighAte udyatAH-sodyamAH / tathA sainikAnAM camUcarANAM cibukaM ca- asikAdhaH kapolo ca- gaNDau adharau ca- oSThau, cakSuSI ca-netre tAni cumbantyaH, nistrapAH striyopyevaMvidhA eva bhavanti / dhUlipakSe, cumbantya ityatra cumbanaM - vaktrasaMyogaH sa cAtrAnupapanna iti, tasya sparzanamAtraM lakSayati, tena cumbantya:spRzantya iti cumbitapadamatyantatiraskRtavAcyam / tathA coktaM kAvyaprakAze" etaccakAsti ca ravernavabandhujIva- puSpacchadAmamudayAcalacumbibimbam / " [5/15] iti, strIpakSe tu, cumbanaM dhAtvarthaparaM vyAkhyeyam / tathA atiprasareNa - atiprasaktyA zirovalagnA:-zirasi lagnAH, striyopyevaMvidhA eva syuH / tathA balAt - sainyAt pravRddhAH prabalAH, striyazca pravRddhavIryAH / tathA dhUlayo viyat-nabha AvRNvantIti viyadAvaraNA:nabhazchAdinyaH / vipUrvasyeNaH zatRGAviyaditi, striyazca viyacchavastrA: / tathA dhUlaya AsannavananikuJjeSu uccaiH- atizayena atiprasaGgaM - ativyAptiM cakruH / pakSe striyaHAsannakAnanakuJjeSu ratiprasaGga - surataprasaGgaM kurvanti / tathA puraHprasthitasya nRpasya agre padAtaya: - pAdacAriNa; samullalantaH - samucchalanto viceru:-calanti sma / kiM kurvantaH padAtayaH koTizaH-anekadhA kUjantaH shbdaaymaanaaH| tathA kodaNDena - dhanuSA maNDalAgreNa ca - asinA vyagrAH - vyAkulA ruddhA: pANayo yeSAM te / tathA adhikaM - atizayena raNakarmaNi-saMgrAmakriyAyAM kuzalAH- dakSAH / ke iva ? pANinIyA iva - pANiniziSyA iva / te kimbhUtAH ? karmaNi kArake tayoH kuzalAH / tathA valganekUrdane paTavaH-caturAH / tathA lAmpaTyena - tadIyadhanAdivastugrahaNalampaTatayA ulluNThitAHvidhvastA aripura:-arinagaryo yaiste tathAvidhAH / tatra ca vyatikare tatra ca vyatikare - tasminnavasare mandaM mandaramandireSu zayitAnunnidrayankinarAnmerormastakakandare' pratiravAnutthApayannulbaNaH / 1. abhighAtAstat anU. / 2. adhikaraNakarmaNI anU. / 351 For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 damayantI - kathA - campUH AdhvaM dhAvata yAta muJcata punaH 1 panthAnamevaMvidhastrailokyaM badhirIcakAra vahataH 2 sainyasya kolAhalaH // 32 // mandamiti vRttm| bho sainikA: ! yUyaM prAdhvaM-AnukUlyena dhAvata- zIghraM gacchata / "dhAvuJ jave" [ ] / tathA yAtaH - itaH sthAnAdanyatra gacchata / tathA pura:-agrataH panthAnaM-mArgaM muJcata / evaMvidhaH-evaMprakAro vahataH - gacchataH sainyasya kolAhalaH - kalakalastrailokyaM - tribhuvanaM badhirIcakAra-zravaNApaTu akArSIt / kimbhUtaH kolAhalaH ? mandaM zanai: maMdaramandireSu- merusadaneSu zayitAn-suptAn kinnarAn unnidrayan-jAgarayan / yataH punaH kiM kurvan ? merormastake kandarezikharadaryAM pratiravAn-pratizabdAn utthApayan - udbhAvayan / tathA ulvaNaH- utkaTaH / prAdhvaM namrmAnukUlyayoH 1", [ane. pari. 47] prAdhvaM upavizata vA, "AsU upavezane 2" [ ] AziSi madhyamapuruSabahutve bhASyakAramatena salope Adhvamiti rUpam / / 32 / / evamasau krIDitAnekapAmarAngirIngrAmAMzcare bahutaraGgopazobhitAH saritaH sImnazca vyUDhapattrarathAnpatha: pAdapAMzca laGghayan, sAlasahitAH purIrnArIzca sevamAnaH, pacyamAnagodhUmazyAmalA: kSetrabhuvo bhillapallIzca' pariharan, vidhavAH zatrusImantinIraTavIzcAtikrAman , parivArINi bandhukulAni sarAMsi ca bahumAnayan, nAticireNa ravirathaturaMgamaparihRtaviSamaziraH zikharasahasrama - maragaNagandharvasiddharuddhaskandhamadhyaM vindhyAcalamanusasAra / evaM amunA prakAreNa asau - nala idaM idaM kurvan nAticireNa - stokenaiva kAlena vindhyAcalaM-vindhyAdriM anulakSIkRtya sasAra - cacAla / kiM kurvan / laGghayan-atikrAman / kAn ? girIn grAmAMzca / kimbhUtAn girIn ? krIDitA: - khelitAH anekapA:-gajA amarAzcadevA yeSu tAn / kimbhUtAn grAmAn ? krIDitA aneke - bahavaH pAmarA:- grAmyA yeSu tAn / tathA sarita:-nadIH sImnazca - grAmAvadhIn laMghayan / kimbhUtAH sarita: ? bahubhistaraGgairupa - zobhitAH-alaGkRtAH / kimbhUtAH sImnaH ? bahutaraM yathA bhavati tathA gopaiH-gopAlaiH zobhitAH / tathA patha:-mArgAn pAdapAMzca- tarUn laMghayan / kimbhUtAn pathaH 3 / vizeSeNa UDhAni-pravRttAni patrANi - vAhanAni hastyazvAdIni rathAzca yeSu te tathAvidhAn / kimbhUtAn pAdapAn ? vyUDhA:-dhAritA: patrarathA:-pakSiNo yaiste tathAvidhAn / tathA evaMvidhAH purI: nArIzca vanitAH sevamAna:- bhajamAnaH / kimbhUtAH purI: ? sAlena-prakAreNa sahitAH / kimbhUtA nArI: ? sAlasAH- AlasyopetAH hitAzca - anukUlAH pazcAt karmadhArayaH / alasazabdo'tra bhAvapradhAna: lavaNAdizabdavat / tathA evaMvidhA: kSetrabhuva:- kedArabhUmI : bhillapallIzca-zabara 1. narmmAnukUlayo: anU. / 2. As anU. / 3. tarUn anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uvAsaH 353 nivAsasthAnAni pariharan-tyajan / kimbhUtAH kSetrabhuvaH ? pacyamAnaiH-pAcalimairgodhUmaiHsasyavizeSaiH zyAmalA:-nIlavarNAH / pacyamAneti "karma kartari yak" [ ] / kimbhUtAH bhillapallI: ? go:-bhUmedhUmo godhUmaH tataH pacyamAnaH-paripAkaM gacchan bahulIbhavan yo'sau godhUmastena zyAmalAH, na tu pacyamAnA yAsau gauzceti adantatA prasaGgAt / kRSNAvatI hi dagdhA satI samadhikaM phalatIti / tathA coktaM raghukAvye [9/80] zaravaNavadhAkAre, kRSyAM dahannapi khalu kSitimindhaneddho, bIjaprarohajananI jvalanaH karoti / " gozabdo'tra bhUmyartho, na dhenvartho'naucityAt / tathA evaMvidhAH zatrusImantinIH-pratyarthikAminI: aTavIzca atikrAmanlaMghayan / kimbhUtAH zatrustrIH ? vigatA dhavA-bhartAro yAsAM tAH vidhavAstAM hatabhartRkatvAt / kimbhUtA aTavIH ? viziSTA dhavAH-taruvizeSA yAsu tA vidhvaastaaH| tathA evaMvidhAni bandhukulAni-svajanavaMzAn sarAMsi ca bahumAnayan-gauravayan / bandhukulAnAM hiraNyAdidAnena bahumAnanaM sarasAM ca avasthAne na bahumAnanam / kimbhUtAni bandhukulAni ? parivRNvantiparivArI bhavanti yAni tAni tathA tAni parivArINi / kimbhUtAni sarAMsi ? pari-samantAd vAri-jalaM yeSu tAni tathA tAni parivArINi / kimbhUtaM vindhyAcalam ? ravirathaturaGgamaiHtaraNirathAzvaiH parihataM-tyaktaM viSamaziraH zikharANAM-durgAgrakUTAnAM sahasraM yasya sa taM, ravirathAzvAstatra gamanasya viSamatvAt tadadhityakAmadhyaM parityajya anyamArgeNa gacchantIti bhAvaH / sahasrazabdo'tra bahutvavacanaH / tathA amaragaNAzca-devasamUhAH gandharvAzca-devagAyanAH siddhAzca-devavizeSAstai ruddhaH-vyAptaH skandhaH-madhyabhAgo yasya sa tathA tam / tatazca dizi dizi kimimAni pracyavante'ntarikSAdaviratamuta devI bhUtadhAtrI prasUte / iti zabaravadhUbhistaya'mANAnyavApuH, sapadi vipulavindhyaskandhamadhyaM balAni // 33 // tatazca-tatonantaram dizIti / zabaravadhUbhiH-bhillIbhiH iti-amunA prakAreNa taLamANAni-UhyamAnAni balAni-sainyAni sapadi-zIghraM vipulaM-vizAlaM yadvindhyaskandhamadhyaM tat avApuH-prApuH / itIti kim ? antarikSAt-AkAzAt kim-iti vitarke, dizi dizi-sarvAsu dikSu imAni balAni pracyavante-bhrazyanti patanti / uta- athavA bhUtadhAtrI-bhUrdevI imAni avirataMnirantaraM prasUte-janayati / etAvatA sainyajanAnAM bAhulyaM darzitam // 33 / / For Personal & Private Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 damayantI-kathA-campU: zrutazIlastu tuGgazRGgaraGgatsAraGgAGganAsu nakSatrAsannAkAzAvakAzavizadavaMzajAlajaTilAsu calaccitracitrakakarikalabhakadambakasaMcArazabalAsu hAriharitAGkuraramaNIyAsu vanasthalISu nikSiptacakSuSamavalokya rAjAnamidamavAdIt / zrutazIlastu evaMvidhAsu vanasthalISu nikSipte-nihite cakSuSI yena tathAvidhaM tatra dattadRSTiM rAjAnaM-nalamavalokya idamavAdIt / kimbhUtAsu vanasthalISu ? tuGgazRGgeSu-uccagirizikhareSu raGgantyaH-krIDantyaH sAraGgAGganAH- mRgyo yAsu tAstAsu / tathA nakSatrANAmAsannaH-nikaTavartI ya AkAzAvakAzaH-nabho'ntaraM tena vizadaM-saprakAzaM yavaMzajAlaM-veNuvRndaM tena jaTilAsu-vyAptAsu "etAvatA vaMzAnAM nakSatrANi yAvaduccatvaM AkhyAtam' / "jaTa jhaTa kaTa saMghAte" [pA. dhA. 305-307] auNAdika illapratyayaH / tathA calantaH-vicarantazcitrA:-AzcaryakAriNo ye citrakAzca- dvIpinaH kariNazca-gajAH kalabhAzca-karipotAsteSAM yatkadambakaM-vRndaM tasya saJcAreNa-pravartanena zabalAHkarburavarNAstAsu / tathA hAriNaH-manoharA ye haritAGkarAH-nIlaprarohAstai ramaNIyAsu-ramyAsu / atha zrutazIlo yaduvAca tadAha'deva'mAdyaddantikapolapAlivigaladdAnAmbusiktadrumAH, krIDatkroDakulArdhacarvitapatanmustArasAmoditAH / antaHsusthitapAnthamantharamarullolallatAmaNDapAH, kasyaitA na haranti hanta hRdayaM vindhyasthalIbhUmayaH // 34 // he deva !-nRpa ! mAdyaditi / hanta iti pramode, etA-imA vindhyasthalIbhUmayaH kasya hRdayaM-ceto na haraMti-na vazIkurvanti / "hanta dAne'nukampAyAM vAkyArambhaviSAdayoH / nizcaye ca pramode ca" ityanekArthaH [pari. 33.] / kimbhUtAH ? mAdyantaH-dRpyanto ye dantina:gajAsteSAM kapolapAlibhyaH-gaNDaprAntebhyo vigalat-kSarat yaddAnAmbu:-madajalaM tena siktAHArdrAkRtA drumA yAsAM tAH / tathA krIDat-khelat yata kroDakulaM-varAhavRndaM tena ardhacarvitAH-ardhAsvAditAH patantyo yA mustA:-kandavizeSAstAsAM rasena-niryAsena AmoditAH-sugandhitAH / tathA antaH-madhye susthitA:-sukhenAvasthitAH pAnthA yeSAM 1. cApi anU. / For Personal & Private Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH evaMvidhAH mantharamarutA - mandAnilena lolanta: - calanto latAmaNDapA yAsu tAH // 38 // itazca pazyatu deva: eSA sA vindhyamadhyasthala 'vipulazilotsaGgaraGgattaraGgAH, sambhogazrAntatIrAzrayazabaravadhUzarmadA narmadA ca / yasyAH sAndradrumAlIlalitatalamilatsundarIsaMniruddhaiH, siddhaiH sevyanta ete mRgamRditadalatkandalAH kUlakacchA: 1 // 35 // itazca-asmin deze deva:-nRpaH pazyatu eSeti / sA eSA narmadA vartate / kimbhUtA ? vindhyamadhyasthale vipulAH - vizAlA ye zilotsaGgAH-zilAkroDAsteSu raGgantaH - vilasantastaraGgAH-vIcayo yasyAH sA / tathA sambhogena-suratena zrAntA: - khinnAstathA tIraM - taTamAzrayante yAstAstIrAzrayAH, yadvA tIre AzrayaH-gRhaM yAsAM tAstIrAzrayAH, pazcAt karmadhArayaH / evaMvidhAH yAH zabaravadhvastAsAM zarma dadAtIti sambhogazrAntatIrAzrayazabaravadhUzarmadA / seti kA ? yasyA:- narmadAyA ete kUlakacchA:-taTAnupaprAyadezAH siddhaiH - devavizeSaiH sevyate / kimbhUtaiH siddhaiH / sAndrAniviDA yA drumAlI-vRkSapaMktistasyA lalitaM - manoharaM yattalaM - adhobhAgastasmin milantyaHpuJjIbhavantyo yAH sundaryastAbhiH sanniruddhaiH - AzritaiH, strIbhiH sahitairityarthaH / kimbhUtAH kUlakacchA: ? mRgairmRditA - dalitA dalantaH - vikasantaH kandalA:- prarohA yeSu te tathAvidhAH / "kaccho drubhede naukAGge'nUpaprAye taTe'pi ya" ityanekArthaH [2/63 ] || 35 // api ca / antare'pyasyA: .6 majjatkuJjarakumbhamaNDalagaladdAnAmbunaH saurabhAdbhrAbhyadbhRGgakulAvalI" kuvalaya zreNIH samAbibhrataH / kallolAH kalikAlakalmaSamuSaH prollIlalIlAkRta: svaH sopAnaparamparA iva viyadvIthImalaMkurvate // 36 // he deva ! asyA:-narmadAyA antarepi - madhyepi 1. sevyante anU. / 355 majjaditi / kallolA viyadvIthIM- nabhomArgaM alaG kurvate - zobhayanti / kimbhUtA: ? prakarSeNa UrdhvaM lolatvalIlAM - caJcalatvavilAsaM kurvata iti prollolalIlAkRta:-Urdhvamucchalanta ityarthaH / lolazabdo'tra bhAvapradhAno lavaNAdizabdavat, ataeva " For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 damayantI-kathA-campU: utprekSyate, svaH-svargasya sopAnaparamparA iva / manye, amI kallolA na bhavanti kintu svargamAruhyatAM' etA ArohaNaparipATya iti / kiM kurvantaH kallolAH ? majjantaH-snAnaM kurvanto ye kuJjarAsteSAM kumbhamaNDalAt galat-kSarad yad dAnAmbuH-madajalaM tasya saurabhAtsaugandhyAt bhrAmyantyaH-upari saJcarantyo yA bhRGgAkulAvalyaH-madhukaravRndapaMktayo bhrAmyadbhuGga kulAvalyastA eva kuvalayazreNI:-nIlotpalarAjIH samA bibhrataH-dadhataH, bhRGgakulAnAM kuvalayAnyupamAnaM / tathA kalikAlasya-kaliyugasya kalmaSaM-pApaM muSNanti snAnAdapanayantIti kalikAlakalmaSamuSaH // 36 / / itazcAsyAstIreSu' aNstrNsijlaardrjrjrjttaajuuttairmnaangmnthraastimyttaarvtntunirmitkuthtkaupiinmaatrcchdaaH| zItotkaNTakitAsthizeSatanavaH snAtvottarantaH zanairete pazya patanti picchilazilAjAle jarattApasAH // 37 // he deva ! itazca-asminpradeze asyA:-nadyAstIreSu-taTeSu aMseti vRttam / pazya-avalokya ete jarattApasA: jaranta:-vRddhAzca te tApasAzcatapasvino jarattApasAH picchilaM-masRNaM kardamilaM yat zilAjAlaM-zilAvRndaM tasmin patantiskhalanti / kimbhUtAH ? aMsayoH-skandhayoH sraMsinaH-patanazIlA jalA:-jalaklinnA jarjarA:dhavalIbhUtA ye jaTAjUTarA:-jaTAbandhAstairmanAk-ISan mantharA:-alasagatayaH, ArdrajaTAnAM bhArodvahanAt mandaM madaM gacchanta ityarthaH / tathA taruSu bhavAstAravAste ca te tantavazca tAravatantavastainimitaM -racitaM kuthat-zaTitaM yatkaupInaM-kakSApaTa: timyat-ArdIbhavad yattAravatantunirmitakuthatkaupInaM timyattAravatantunirmitakuthatkaupInaM tanmAtrameva tadeva chadaHAvaraNaM yeSAM te / tathA zItena-himavAyunA utkaNTakitA-UrdhvaM pulakitA asthizeSA tanuryeSAM te, tathAvidhA, ajasraM tapaH karaNAdasthizeSatvaM / tathA zanaiH snAtvA snAnaM vidhAya uttarantaHtaTaM prati gacchantaH pazya / ityatra vAkyArthasyaiva karmatvaM pazya mRgo dhAvatItyAdivat // 37|| ito'pipazyaitAH karikumbhasaMnibhakucadvandvollasadvIcayaH, - krIDantyabjavikAsabhAji2 payasi svairaM pulindastriyaH / 1. svargamAruhatAM anU. / For Personal & Private Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH unmIlannavanIlanIrajadhiyA pakSmAntare netrayo ryAsAM hastatalAhatA? api paribhrAmyanti bhRGgAGganAH // 38 // he deva ! ito'pi - asminnapi pradeze - I pazyeti / vRttam / he deva ! tvaM pazya, etAH pulindastriyaH - zabaranAryaH asyAH payasi svairaM-svecchayA krIDanti - ramante / kimbhUte payasi ? abjavikAsaM bhajatIti yattattasmin vikasitapaGkajavati / kimbhUtAH pulindastriyaH / karikumbhasannibhaM - hastimastakasadRzaM yat kucadvandvaMpayodharadvandvaM tena ullasantaH - ucchalanto vIcayo yAbhyastAH / yAsAM - pulindavanitAnAM netrayoH pakSmAntare-netraromNAM madhye bhRGgAganA:- bhramaryaH hastatalena AhatA api-apanItA api unmIlatvikasannavaM-nUtanaM nIlavarNaM yannIrajaM padmaM tasya dhiyA-buddhyA paritaH samantAt bhrAmyanti-saJcaranti / netraromNAM nIlatvat kuvalayamidamiti buddhyA mugdhatvAt bhRGgAganA: paribhramantIti bhAvaH // 38 // ito'pyavalokayatu devaH bAlonmIlatkuvalayavanaM vistaradgandharuddhabhrAmyadbhRGgairanukRtapayaHpUrNameghAndhakAram / harSAtpazyatyayamatitarAM tIracArI mayUro, mugdhaH pArzve bhramati nitarAM cakravaccakravAkaH // 39 // 357 devaH-nRpaH itopi-asminnapi pradeze avalokayatu / bAleti vRttam / ayaM tIracArI - taTasaJcariSNurmayUra : atitarAM - atizayena harSAt-pramodAt bAlaM-navaM unmIlad-vikasad yat kuvalayavanaM - nIlotpalakhaNDaM tatpazyatu' - avalokayatu / kimbhUtaM vanam ? vistaratA - prasaratA gandhena - saurabhyeNa ruddhA - anyatragamanAnniSiddhA ataeva bhrAmyanto ye bhRGgAstaiH kRtvA anukRta:-tulitaH payaH pUrNameghondhakArazca yena tat / mayUracakrAbhyAmityavagamyante sabhRGgamidaM vanaM na, kintu payaHpUrNo megho'ndhakArazceti / tathA tIracArI mugdhazcakravAko nitarAM bhRzaM cakravat-kulAlopakaraNavat pArzve - vanasya samIpe bhramati / meghAddhi mayUrasya harSo bhavati, andhakArAcya rAtrizaMkayA cakravAkasya bhramaH // 39 // idaM ca kurarabharasahaM sahaMsamAlaM muditamayUracakoracakravAkam / ka iha suruciraM ciraM vilokya pravaramate ramate naro na rodhaH // 40 // 1. pazyati anU. / 2. avalokayati anU. / 3. avagamyate anU. / For Personal & Private Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 he deva ! idaJca - kureti vRttam / pravarA - prakRSTA matiryasya tasya sambodhane he pravaramata ! iha - nadyAM idaM ca rodha:-taTaM vilokya ciraM cirakAlaM ko naro na ramate na krIDati ? apitu sarvo'pi krIDatyeva / kimbhUtaM rodha: ? kurarANAM - utkrozAbhidhapakSiNAM bharaM - atizayaM sahate iti kurarabharasahaM / tathA saha haMsamAlayA vartata iti sahaMsamAlaM / tathA muditA:- hRSTA mayUrAzca cakorAzca cakravAkAzca yatra tat / yataH suSThu ruciraM manoharam // 40 // itazca bakakRtaninadaM nadaM na dambhAtkRtasavanaM savanaM bhajanta ete / nirupamavibhavaM bhavaM smarantaH prazamadhanA munayo nayopapannAH // 41 // itazca - asminpradeze he deva ! damayantI - kathA - campU: ti vRttam / prazama eva dhanaM yeSAM te prazamadhanA, ete munayaH nirupamavibhavaM- anupamasAmarthyaM bhavaM - IzvaraM smarantaH - dhyAyantaH IdRzaM nadaM jalAzrayavizeSaM bhajante sevante / kimbhUtA: ? nayena - nyAyena upapannA: - yuktAM nayopapannAH / kimbhUtaM nadam ? bakaiH kRto ninada:- zabdo yatra taM / tathA na dambhAt-na kapaTAt, apitu dharmavAsanayA kRtaM savanaM snAnaM yatra taM / tathA vanai saha yuktaM savanam // 42 // vidhUtapApmAnaH khalvamI mahAnubhAvAH / tathAhi muhuradhivasatAM satAM munInAmapavipadAM vipadAGkapaGkabhAJji / taTanikaTavanAni narmadAyAH kathamibhavanti bhavanti kalmaSANi // 42 // khalu nizcitaM amI mahAnubhAvA: - munayo vidhUtaH - apAkRtaH pApmA - pApaM yaiste vidhUtapApmAnaH / tathAhi - tadeva darzayati muhuriti vRttam / narmadAyAstaTanikaTavanAni -tIrasamIpakAnanAni karmabhUtAni muhu:vAramvAraM adhivasatAM'-AzrayatAM satAM - viduSAM munInAM kathaM kalmaSANi - pApAni bhavanti ? apitu na bhavantyevetyarthaH / kimbhUtAni taTanikaTavanAni ? ibhavanti - gajavanti tathA vInA 1. jalAdhAravizeSaM anU. / 2. adhikavasatAM anU. / For Personal & Private Use Only w Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uvAsaH 359 pakSiNAM padaM-aGko yatra ta1. nayati anU. thoktaM paGkaM bhajante yAni tAni tathA tAni vipdaangkpngk-bhaanyji| kimbhUtAnAM munInAm ? apagatA vipayebhyastAdRzam / / 42 / / itazca kvacitpravaragairikAsamasamullasatpallavaM, lavaGgalavalIlatAtalacalaccakoraM kvacit / kvacigirisarittaTItaruNavisphuratkandalaM, dalanniculamaJjarImadhuniruddhabhRGga kvacit // 43 // kvaciccaTulakokilAkulitanUtacUtAGkaraM, kuraGgakulasevitapradala sAlamUlaM kvacit / kvacitpravarasaMcaratsuravadhUpadaiH pAvanaM, vanaM nayati vikriyAmiha mano munInAmapi // 44 // yugmam // itazca-asmiMzca pradeze he deva ! kvaciditi / iha-narmadAyAstIre vanaM munInAmapi manovikriyAM nayanti-savikAraM kurute / atha vanavizeSaNAni, kimbhUtaM vanam ? kvacit pradeze pravaraM gairikaM-dhAtuvizeSo yatra tat / tathA asamaM-apratimaM sarvotkRSTamiti yAvat / tathA samullasantaH pallavA:-kisalayAni yatra tat pazcAdyathAyuktikarmadhArayaH / gairikazabdo napuMsakaH / pravaragairikopameti vA pAThaH / tathA kvacit lavaGgAni-devakusumadrumAH lavalIlatAzca-druvizeSAsteSAM tale calantaHsaJcarantazcakorA yatra tat / tathA kvacid vanaM girisarittaTyAM -parvatanadItaTe taruNA:abhinavodgatA visphurantaH-cakacakAyamAnAH kandalA:-prarohA yatra tat / tathA kvacidvanaM dalantI-vikasantI yA niculamaJjarI tasyA yanmadhuH-makarandaste na niruddhAHanyatragamanAnnivAritAH bhRGgA yatra tat // 43 // kvaciditi / tathA kvacidvanaM caTulakokilAbhiH AkulitAH-vyAkulIbhUtAH santApitA: nUtAH-stutAzcUtAGkarAH-AmraprarohA yatra tat / "NU stavane, [pA dhA. 1398] niSThAyAM ruupm"| tathA kvacidvanaM kuraGgakulaiH sevitaM pradalAnAM-prakRSTapatrANAM zAlAnAMtaruvizeSANAM mUlaM-nikuJjo yatra tat / "mUlaM pAAdyayorudrau / nikujjazaphayoH" ityanekArthaH [2/518-19] / tathA kvacidvanaM pravarAH-pradhAnAH saJcarantyo yAH suravadhvastAsAM padaiH-caraNanyAsaiH pAvanaM-pavitram // 44 // yugmam / 1. nayati anU. / For Personal & Private Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 damayantI-kathA-campU: tadidamadyatanaM divasamasya sainyasyAdhvazramApanuttirenimittamadhivasatu devaH / yatra vAyaskandhamavaSTabhya sphAritaiH puSpalocanaiH / viyadvistAramete hi vIkSanta iva pAdapAH // 45 // tat-tasmAddhetoH deva:-nRpaH adyatanaM divasaM asya-sainyasya adhvana:-mArgasya yaH zramaH-khedastasya yA apanuttiH-apanodastannimittaM idaM vanaM adhivasatu-Azrayat / "upAnvadhyAGavasaH" [pA. sU. 1/4/48] iti upAdipUrvasya vasaterAdhArasya karmasaMjJA / nanu sainyasya kuto' AvAsastamAha-yoti / vAyuriti / hi:-yasmAt yatra-vane ete pAdapAH, skandhazabdaH saMhatyartho sArthazca, vAyoH skandhamavaSTabhya-avalambya sphAritaiH-vikasitaiH puSpANyeva locanAni taiH kRtvA viyadvistAraM-nabhovizAlatvaM vIkSanta iva / anyo'pi uccairyo vIkSate so'pi kasyacit skandhamavaSTabhyaiva vIkSata iti / etAvatA'tra taravastuGgAH puSpitAzca santi ato nivAsAspadametaditi bhAvaH // 45 // api ca yeSAm skandhazAkhAntarAleSu pazya jImUtapaGaktayaH / lambamAnA vilokyante caladvalgulikA iva // 46 // api ca-punaH yeSAM skandhamiti / he rAjan ! tvaM pazya / yeSAM tarUNAM zAkhAntarAleSu-zAkhAbhyantareSu jImUtapaMktayo lambamAnAH-adho dolAyamAnA vIkSyante / utprekSyate-calantyo yA valgulikA:-tailapAyikAstA iva, tA api zAkhAntarAleSu lambamAnA eva tiSThantIti tAsAM bhramaM kurvate meghapaMktaya iti / manye, etA valgulikA iti / / 46 / / yeSAM ca uJcaiH zAkhAgrasaMlagnA manye nUnaM nagaukasAm / 6 kurvanti puSpasaMdehaM nizi nakSatrapaGktayaH // 47 // 1. kuto'tra anU. / For Personal & Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH yeSAM ceti uccairiti / he deva ! ahamevaM manye sambhAvayAmi nUnaM nizcitaM yeSAM ca tarUNAM uccaiH - UrdhvaM zAkhAgreSu saMlagnA:- prAptAH nizi - rAtrau nakSatrapaMktayo nagaukasAM nage-parvate oka:-nivAso yeSAM te nagaukasasteSAM girizikharanivAsinAM puruSANAM puSpasandehaM - kusumabhrAnti kurvanti - janayanti / te jAnanti etA nakSatrarAjayo na bhavanti, kintu puSpANyeva lagnAni santIti // 47 // itazca eteSu pracaNDapavanAhatatarutala' galitasugandhivikaca 'kusumaprakaramakarandamApIya3 punaH zikharazAkhAbhimukhamutpatantyo vibhAnti durArohatayA kRtAH kenApi niHzreNaya iva zreNayo madhulihAm / 361 itazca nizcalAnAM sainyabhayena tuGgataruzikharapaJjarapuJjitagolAGgUlamaNDalAnAM niryannavaprarohAGa kurAkArAH kurvanti vanadevatAnAM 5 krIDAndolanadolArajjuzaGkAmadholambilAGa gUlalatikAH 6 / itazca cakAsatyuDDIyamAnAstaruzikhara zAkhAgra skhalanavilagnagrahagaNavimAnapaGaktipatAkA iva vihaMgAvalayo' / itazca vijRmbhamANa' maJjarIjAleSu sarvartuvikAsisahakAravaneSu vanadevatAbhiruddAmadavadahanapratIkArArthamanAgatameva sugRhIta 'vArigarbhAmbhodapaTalamivA19 lokyate 12 kokilAkula kadambakam / itazca vikasitasitapuSpapiNDapANDurazikharAH 14 sudhAdhavalitordhvabhUmayo vilAsaprAsAdA iva kusumasAyakasya jarAdhavalamaulayaH kaJcukina iva For Personal & Private Use Only Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 damayantI-kathA-campU: vanadevatAnAm unmAdayanti mano'mandamucukundapAdapAH / tadevaMvidheSUnmiSanmukulavigalitamakaranda15sIkarAsArasurabhitabhUtaleSu mugdhamRgaparihRtadAvAnalajvAlAyamAnonmadaza16barasImantinIcaraNaprahAravikasitAzokakAnaneSu navajaladharanikurambakAntitamAlataruziraH-17 sthitazabdAnumeyamAdyanmayUramaNDaleSu madanAlasapulindarAjasundarIzikSyamANa18 navakapotakukkuTakukkuhakalakuhariteSu19 kUjatkuraraparivAritasaraHparisareSu calaccakorasArasaravaramaNIyeSu viharatu devaH saha sainyena narmadomimandAnilAndolitalatApallaveSu vaneSu / he deva ! itazca-asminpradeze-eteSu vRkSeSu madhulihAM-bhramarANAM zreNayaH pracaNDapavanena-vegavadvAyunA AhatAH-kampitA ye taravaH-vRkSAsteSAM taleSu-adhobhAgeSu galita:-kSarito yaH sugandhInAM surabhINAM vikacAnAM-savikAsAnAM kusumAnAM prakarasya-vRndasya makarandaH-madhu taM ApIya-ISatpItvA, punaH zikharazAkhAbhimukhaM agrazAkhAsammukhaM utpatantyaH-uDDIyamAnA vibhAnti-zobhante / utprekSyate, kenApi durArohatayA-duHkhena Aroha:upari caTanaM yeSu te durArohAstadbhAvastayA, pAdapAnAmatyuccatvAt tatra AroDhuM na zakyate, ataeva niHzreNayaH-adhirohiNyaH kRtA iva / manye, utpatantya etA alipaMktayo na bhavanti kintu taruSu AruhatA' puMsA kenApi etA niHzreNayaH kRtAH santIti / / he deva ! itazca-pradeze sainyabhayena nizcalAnAM-niHprakampAnAM tuGgAni uccAni yAni taruzikharANi-vRkSAgrANi teSAM paJjare-madhye puJjitAH-militA ye golAGgalAHkRSNamukhamarkaTAsteSAM yAni maNDalAni-samUhAsteSAM adholambinyaH-adhodolAyamAnA yA lAGgelalatikAH-pucchavallyastA vanadevatAnAM krIDAyai-khelanAya yadandolanaM-UrdhvAdhautsarpaNaM tadarthaM yA dolArajjavastAsAM zaGkAM-bhramaM kurvanti / tA jAnanti etA lAGgelalatA na bhavanti kintu imA asmAkaM krIDanAya dolArajjava iti / kimbhUtA ? atilomazatvAt niryanta:-nissaranto ye navaprarohAGkurAsteSAM AkAraH-AkRtiryAsAM tAH / prarohAGkurayorlaghugurutvakRto bhedaH / he deva ! itazca-pradeze uDDIyamAnAt2 taruzikharAt utpatantyo vihaGgAvalayaHpakSipaMktayazcakAsati-zobhante / utprekSyate, uccatvAt taruzikharazAkhAgreSu yat skhalanaMpratighAtastena vilagnAH-AzliSTAH grahAH-maGgalAdayo gaNyante aSTAviMzatisaMkhyayeti gaNAni abhIcyAdIni nakSatrANi bahulavacanAdal grahAzca-gaNAni ceti dvandvasteSAM, yadvA grahA:-nakSatrANi 1. AruhatAM anU. / 2. uDDIyamAnAH anU. / For Personal & Private Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 paJcama ucchvAsaH teSAM gaNaH-vRndaM jyotiSIbha Dugraha ityukteH, tasya yA vimAnapaMktayastAsAM patAkA ivadhvajapaTA iva / utpatatAM patatriNAM tadAkRtyA pratibhAsAt / he deva ! itazca-pradeze vijRmbhAyamANAni - vikasvarIbhavanti maJjarIjAlAni yeSu IdRzeSu sarveSu RtuSu vikAsIni - vikasanazIlAni yAni sahakAravanAni teSu nizcalaM-sthiraM kokilakulakadambakaM- pikAnvayavRndaM Alokyate / kokilavRndaM kimiva ? utprekSyate, vanadevatAbhiH uddAmaH - utkaTo yo davadahana: - dAvAgnistasya pratIkArArthaM - zamanAya anAgatameva davodbhavAt pUrvameva suSThu gRhItaM vArigarbhe madhye yasyedRzaM ambhodapaTalamivajalavRndamiva' / kRSNatvAnnizcalatvAcca pikAnAM jaladabhrAntijanakatvam / itazca-pradeze vikasitAni - vihasitAni yAni sitapuSpANi - zvetakusumAni teSAM piNDena-samavAyena pANDuraM zikharaM- agraM yeSAM te IdRzAH amandA: - analpA ye mucukundapAdapAste mana unmAdayanti - unmattaM kurvanti, sakAmaM kurvantItyarthaH / utprekSyate, kusumasAyakasya-kAmasya sudhayA-lepavizeSeNa dhavalitA UrdhvabhUmiryeSAM IdRzA vilAsArthaM - ramaNArthaM prAsAdA iva / sitapuSpANAM sudhAdhavalanamupamAnam / "piNDo vRnde japApuSpe gole boleMgasilhayoH kavale" [2/124-25] ityanekArthaH / punarutprekSyate, vanadevatAnAM jarayAvisrasayA dhavala:-palitavAn mauli:- mastakaM yeSAM te IdRzA: kaJcukina iva sauvidallA iv| sitapuSpANAM dhavalakezA upamAnam / tat ityupasaMhAre, tasmAt evaMvidheSu - evaMprakAreSu vaneSu devaH - nRpaH sainyena saha viharatu - krIDatu / kimbhUteSu vaneSu ? unmiSanti - vikasanti yAni mukulAni - kuDmalAni ataeva tebhyo vigalitA:- kSaritA ye makarandazIkarAH - madhupRSatAsteSAM ya AsAraHvegavadvarSastena surabhitAni - suvAsitAni bhUtalAni yeSu tAni / tathA teSu, mukulaMardhavikasitaM puSpaM / tathA mugdhamRgaiH parihRtAni - tyaktAni / tathA dAvAnalajvAleva Acaranti dAvAnalajvAlAyamAnAni / tathA unmadA: - dRptAH yAH zabarasImantinyastAsAM caraNaprahAreNapAdAghAtena vikasitAni praphullAni tataH karmadhArayaH / IdRzAni azokakAnanAni yeSu tAni tathA teSu lohityAnmugdhamRgairdAvAnalabhrAntyA kusumitAzokakAnanAni parihRtAnIti bhAvaH / tathA navajaladharANAM yannikurumbaM - vRndaM tadvat kRSNA kAntiH - chaviryeSAmevaMvidhA ye tamAlataravasteSAM zirasi - agre sthitAH zabdena - kekayA anumeyA-anumAtuM yogyA mAdyanta:pyanto mayUrA yatra teSu navameghAbhatamAlAvalokanAtte mAdyanti tataH kekAyante, tatazcobhayorapi nIlavarNatvena vizeSaparicchedAbhAvAt kekAyante - anumIyante yathA'tra barhiNaH krIDantIti / tathA madanena-kAmenaalasAH-mantharA yAH pulindarAjasya sundaryastAbhiH zikSyamANA - vinIyamAnA ye 1. jatadavRndamiva anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH navA:-nUtanAH kapolAzca- pArApatA: kukkuTAzca - tAmracUDAH kukuhAzca pakSivizeSAsteSAM kalaMmadhuraM kuharitaM - zabditaM yeSu tAni tathA teSu / " kuharitaM tu raTite pi kAlApe ratasvane" ityanekArthaH [4/110] / tathA kUjanta: - zabdAyamAnA ye kurarA:- pakSibhedAstaiH parivAritaHveSTitaH saraHparisaraH-sarasIsamIpaM yeSu tAni teSu / tathA calantaH - vicaranto ye cakorAzca sArasAzca teSAM yo ravaH - kUjitaM tena ramaNIyAni - ramyANi yAni tAni tathA teSu / punaH kimbhUteSu vaneSu ? narmadormibhiH-narmadAvIcibhirmandAH- tatsaMghaTTanAdanalpavegA ye anilAHvAyavastairandolitAH-kampitA latApallavA yeSu tAni tathA teSu / etena vAtAnAM zaityaM mAndyaM ca darzitaM, ataeva ca te adhvazramApanayane hetavo'pi bhavantIti / 364 rAjApi zrutazIlena darzitAMstAstAMnuddezAnavalokya cintitavAn / kRtakrIDAH kroDairmadakalakuraGgIkSitamRgAH 1, paribhrAmyadbhRGgAH parabhRtakulAkrAntataravaH / vanoddezAH pauSpaiH surabhitadigantAH parimalairna cetaH kasyaite vilasitavikAraM vidadhati // 48 // rAjApi nalaH zrutazIlena mantriNA darzitAn avalokitAn tAMstAnuddezAn- pradezAn avalokya cintitavAn-vicAritavAn / kiM cintitavAn ityAha kRteti / ete vanoddezAH - vanapradezAH kasya cetaH manaH vilasitaH - ullasito vikAra:-vikriyA yatra IdRzaM na vidadhati - na kurvanti, sarvasyApi manaH savikAraM kurvantItyarthaH / kimbhUtA vanoddezAH ? kroDai: - varAhaiH kRtA krIDA - keliryatra te tathAvidhAH / tathA madakalaM-madena unmattatayA kalaM - manojJaM sakAmaM yathA bhavati tathA kuraGgIbhi: IkSitA mRgA yeSu te tathAvidhAH / tathA parito bhrAmyantaH - saJcaranto bhRGgA yeSu te tathAvidhAH / tathA parabhRtakulena' - pikavRndena AkrAntAH - adhyAsitAstaravo yeSu te tathAvidhAH, tathA pauSpai:puSpasambandhibhirparimalaiH- AmodaiH surabhitAH - suvAsitA digantAH - diza eva yeSu te tathA vidhA: / atra antazabdaH svarUpArthaH / " antaH svarUpe nikaTe prAnte nizcayanAzayoH " / avayave'pi" [2/159] ityanekArthaH // 48 // itazca vIcInAM nicayAH spRzanti jaladAnudgandhisaugandhikAnRtyatkekikadambakAni vikasadvIrundhi rodhAMsi ca / 1. paribhRtakulena anU. / For Personal & Private Use Only Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uchvAsaH dhatte saikatamunnadanmadakalakrauJcAvalIsArasA'nasyA: padmaparAgapiGgapayasaH sevyaM ca sindhorna kim // 49 // itazca - asminpradeze, vIcInAmiti / asyAH - narmadAyA vIcInAM nicayA:- - samUhA jaladAn-meghAn spRzanti - AzliSyanti uccatvAt / kimbhUtA: ? udgandhIni - udgatasurabhigandhIni saugandhIni - saugandhikAni kalhArANi yeSu te tathAvidhAH / "udgandhiriti gandhasyedutpUtisu surabhibhyaH " [ ] itIdanta: / ca puna: vIcInAM nicayA rodhAMsi taTAni spRzanti / kimbhUtAni rodhAMsi ? nRtyat - tANDavayat kekinAM kadambakaM-vRndaM yeSu tAni, tathA vikasantyaH - puSpantyo vIrudhaH - latA yeSu tAni / tathA asyA:- nadyAH saikataM jalojjhitataTaM? krauJcAvalyazca sArasAzca krauJcAvalIsArasAH unnadantaH - uccaiH kUjanto madena kalA - manojJA ye krauJcAvalIsArasAstAn dhatte - bibharti / cakAro vArthe, vA- athavA, asyAM nadyAH sindhoH- narmadAyAH kiM na sevyante / apitu sarvamapi / kimbhUtAyAH sindhoH ? padmAnAM parAga:-rajastena piGgaM - piJjaraM paya: - jalaM yasyAH sA tasyAH // 49 // " taducitamihAdya divasamAvAsaM kartum' iti vicintya bhrUkoNasaMjJAjJApitasenAsannivezastatkAlameva 'viracayata turaGgamandurA: 6 sarasadIrghadUrvAnala 'nIlanimnasthalISu, kuruta kAyamAnAni saritsevyasaikateSu, unnamayata paTakuTI:, kUlakAnaneSu AlAnayata ' samadamattamataGgajAnmadakanDUlakapolakASasaheSu saralazAlasallakIsarjArjunaskandheSu, dUramutsArayata zaivalazilAjAlakASThakUTakaNTakapaTalAni, samIkuruta viSamabhUbhAgAn' iti 365 senApatipramukhamukharalokakalakalamuttAlamutthitamasahamAnastadvirAmAvasaraM pratipAlayannekAnte'nyatamapradeze tasyAH saritaH sUkSmamuktAphalakSodadhavalabAlukApulinapRSTha evAsthA goSThIM babandha / tat-tasmAddhetoH iha pradeze adya divasamAvAsaM nivAsaM karttumucitamiti vicintya - vicArya bhrUkoNena-thrU koTyA yA saMjJA - prayojanasUcanaM tayA bhrUprAntasaMketena jJApitaH senAsannivezaH-camvavasthAnaM yena saH, IdRzo nala iti- amunA prakAreNa tatkAlamevasenAsannivezasamaya eva uttAlaM - zIghraM utthitaM - ucchalitaM senApatipramukhA:- camUpatiprabhRtayo mukharA:-vAcAlAH ye lokAsteSAM kalakalaM - kolAhalaM asahyamAnastasya kolAhalasya virAmAvasaraM-nivRttisamayaM pratipAlayan - pratIkSamANaH tasyAH sarita: ekAnte - vijane anyatarapradeze sUkSmaH-tanuryo muktAphalakSodaH - mauktikacUrNaM tadvaddhavalA - zvetA bAlukA yatra 1. jalojjhitaM taTaM anU. / 2. sevyaM anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 damayantI-kathA-campU: IdRzaM yat pulinapRSThaM tasminneva AsthAnagoSThI-sabhAsaMlApaM babandha-racayAmAsa / yAvatsainyasya kolAhalanivRttirna bhavati tAvadatraiva vidvadgoSThI kariSyAma iti bhAvaH / itIti kim ? bho kiGkarAH ? turaGgANAM mandurA-vAjizAlA viracaya-kuruta / mandurApadenaiva vAjizAlAtve labdhe turaGgapadaM karikalabhavaduktapoSakatvAnna duSTam / tathA sarasA:-ArdrAH dIrghAH-pralambA yA dUrvAzca anantA nalAzca-naDAstairnIlAH-nIlavarNA yA nimnasthalyaH-nIcairbhUmayastAsu kAyamAnAni-tRNaukAMsi kuruta / kAyamAnaM mAhiSAditRNamayAvAsa vizeSaH / tathA sarita:nadyAH sevyAni-sevituM yogyAni yAni saikatAni-jalomjhitataTAni teSu paTakuTI:-vastragRhANi unnamayata-vaMzairuttambhayata / tathA samadAH-sadAnAmbavo mattAH-dRptA ye mataGgajA:-hastinastAn, kvacit madamatteti pAThastatra madena-vIryavipAkena mattA natvauSadhAdiprayogAt ye mataGgajAstAn kUlakAnaneSu-sarittaTavaneSu madena-dAnena kaNDUlayo:-kaNDUyAvatoH kapolayo:gaNDayoH kASaM-kaSaNaM sahanti ye te tathAvidheSu, sallakyazca-gajapriyAH sarjAzca-sAlA: arjunAzca-kukubhAkhyadrumAH2 sallakIsarjArjunAH, saralAH-pralambAH zAlA:-skandhAzAkhA yeSAM evaMvidhA ye sallakIsarjArjunAsteSAM skandheSu-prakANDamastakeSu AlAnayata-badhnIta / saralasAleti pAThe saralasAlA:-devadArutaravaH / "sAlaH sarjatarau vRkSamAtraprAkArayorapi" ityanekArthaH [2/527] / kaNDUH khajUMrasyAstIti kaNDUlaH, "sidhmAditvAt" [pA. sU. 5/ /2/97] matvarthe lapratyayaH / tathA zaivalAni-zevAlAni zilAzca- dRSadaH jAlAni camarkaTikAkhyakRmikRtagRhANi kASThAni ca dAruNi kUTaJca-vapraM kaNTakAnAM paTalaM ca-vRndaM etAni dUraM itaH sthalAdviprakRSTaM dezaM utsArayata-apanayata / tathA viSamA nimnonnatA ye bhUbhAgA:-bhUpradezAstAn samIkuruta-samAracayata / ___atha nAtidUre puro'sya zItazaivalacakravAle caratazcakravAkakadambakasya madhye ko'pyutkSipya pakSapuTam, unnamayya grIvAgram, anaGgaparavazo dUrAdupasarpannanurAgiNIM kAJciJcakravAkI, darzitacATucAturyazcakravAkayuvA dRSTipathamavAtarat / apare ca catvAro rAjahaMsAstAmeva cakravAkI kAmayamAnAstamApatantamantarAntarA' nipatya skhalayAmbabhUvuH / 1. rohiSAdideg anU. / 2. kakubhAranyadrumAH anU. / For Personal & Private Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uvAsaH 367 tAMzca vilokya rAjA vihasannAsannavartinaM zrutazIlamAbabhASe / 'vayasya, vilokyatAmidamasamaJjasam / amI rAjahaMsA: satISvapi svajAtyucitAnucarISu kathamanyAsaktAmapImAM cakravAkakAminI kAmayante / na khalveSAmiyamanaGgakrIDA bhUmiH / / / atha-ekAnte AsthAnagoSThIracanAnantaraM asya nalasya puraH-agre nAtidUre-samIpe zItaM yacchaivalacakravAlaM-zevAlavRndaM tasmin carataH-saJcarataH cakravAkakadambakasya madhye ko'pi cakravAkayuvA-taruNacakravAka: pakSapuTaM-pakSatidvandvaM utkSipya-uccaividhAya tathA grIvAgramunnamyauccairdIdhaiM kRtvA anaGgena-kAmena paravazaH-parAdhIno anurAgiNIM-svasminnanuraktAM kAJciccakravAkI prati dUrAdupasarpan-samIpamAgacchan darzitaM cATu-priyaprAyaM cAturya-kauzalaM yena IdRgvidhaH san dRSTipathaM-dRSTimArga avAtarat-avatIrNaM, dRSTa ityarthaH / apare ca catvAro rAjahaMsAstAmeva cakravAkI kAmayamAnAH-abhilaSantaH taMcakravAkayuvAnaM ApatantaM-AgacchantaM antarAntarA-antarantarnipatya skhalayAmbabhUvuHtatpratighAtaM cakruH / tAMzca-rAjahaMsAn vilokya rAjA vihasan AsannavatinaM-nikaTasthitaM zrutazIlamAbabhASe-avadat / he vayasya ! mitra ! idaM asamaJjasaM-anyAyo vilokyatAM / ko anyAyaH / ityatrAha amI rAjahaMsAH svajAte:-haMsajAterucitA yogyA yA anucaryaH-haMsyastAsu satISvapi-vidyamAnAsvapi kathaM-iti prazne anyasmin cakravAke AsaktAM-baddhaprItimapi imAM cakravAkakAminI-cakravAkI kAmayante-abhilaSanti / eSAM-haMsAnAM iyaM-cakravAkI na khalu-naiva anaGgakrIDAyA bhUmi:-sthAnaM nAtra eSAM suratakrIDA yujyata ityarthaH / etAvatA yathA cakravAkI cakravAkasya sajAtIyA evaM manuSyajAternalasya mAnuSI damayantI ucitA, yathA haMsAnAmanucitA evaM lokapAlAnAM damayantIti sUcitam / athavA athavA-iti pakSAntare For Personal & Private Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 kimu kuvalayanetrAH santi no nAkanArya1 stridazapatirahalyAM tApasIM yatsiSeve / hRdayatRNakuTIre dIpyamAne smarAgnA - vucitamanucitaM vA vetti kaH paNDito'pi // 50 // kimviti / kuvalayanetrAH - nIlotpalopamalocanA nAkanArya:-devAGganAH kimu kiM no santi - na vidyate ? yat tridazapatiH - indra: ahilyAM - gautamajAyAM tApasIM siSeve bheje / paraM hRdayameva tRNakuTIraM-tRNAzrayastasmin smara eva agnistasmin dIpyamAne jvalati sati kaH paNDito'pi - vidvAnapi ucitaM - idaM yogyaM anucitaM vA idaM ayogyaM iti vetti ? apitu na ko'pi / ataeva smarAkulA amI api svAnucitAmapi cakravAkIM kAmayanta iti, na kAminAM kA'pi asamaJjasateti / "hasvA kuTI kuTIraM kuTI zuNDAbhyAM hrasve ra: " [kuTIzamIkuNDAbhyo raH pA. sU. 5 / 3 / 88] // 50 // damayantI - kathA - campUH evamvAdini rAjani, akasmAtkomalakaNThakuharapreGkholanAlaMkArasundaro'mandamUrchanAvacchinnasarasarasasvarUpaH prasannaprayujyamAnatAnavizeSAbhivyaktaspaSTazrutisubhago gagane gAndhAragrAmagAmI gItadhvanirudacarat / avAcca' caladalipaTalapIyamAnApUrvaparimalodgAripArijAtamaJjarImakarandabinduvarSavAhI vAyuH / evaM amunA prakAreNa vadatItyevaMzIla, evaMvAdI tasmin evamvAdini rAjani-nale sati akasmAt-akANDa eva gagane - vyomni gAndhAra eva grAma: - grAmavizeSastaM gacchatiprApnotIti gAndhAragrAmagAmI gItadhvanirudacarat - uccacAra, UrdhvaM jagAmetyarthaH / *udazcaraH sakarmakAt utpUrvAccarateH sakarmakAt taGAnau staH, dharmamuccarate utkramya yAtItyarthaH, sakarmakAt kiM dhUma uccarati UrdhvaM gacchatItyarthaH / * "gAndhAro rAgasindUrasvareSu nIvRdantare " ityanekArtha: [3/585] / "grAmo vRnde zabdAdipUrvake SaDjAdau saMvasatheca " [ ] iti / gAndhAragAmIti pAThAntaram / kimbhUtaH ? komalaM - mRdu kaNThakuhare - galanAle yat preGkholanaMgholanaM tadevAlaGkArastena sundara:- manojJaH, tathA amandA: - analpA yA mUrchanA:SaDjagAndhAramadhyamaprabhRtisvareSu ekasmAt svarAt svarAntaragamanarUpAH svarasAraNAstAbhiravacchinnA:- kroDIkRtAH sarasA:- madhurA ye svarA:- SaDjAdayaH sapta cihnAntargatapAThonAsti anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 paJcama ucchvAsaH tatsvarUpa:-tadAtmaka:, tathA prasannAH - vizadAH prayujyamAnA:- kriyamANA ye tAnavizeSAstairabhivyaktAH-prakaTAH spaSTA:- ahInA yA zrutaya:- dvAviMzatiprabhedAH saGgItazAstre ' prasiddhAstAbhiH subhagaH - abhirAmaH / tathA coktam sapta svarAstrayo grAmAH mUrchanAstvekaviMzatiH / tAnA ekonapaJcAzadetad geyasya lakSaNam // 2 [ svarA:-SaDjaRSabhagAndhAramadhyamapaJcamadhaivataniSadhAH sapta / SaDjaRSabhau dvau grAmau gAndhArazca / asya tu svarUpaM svargAdeva jJAtuM zakyate, tatsthatvAt / ca- punarevamvidho vAyuravAt vAti sma / kimbhUtaH ? calat - saJcarad yadalipaTalaMbhramaravRndaM tena pIyamAnA:- cumbyamAnA apUrvaparimalodgAriNaH- adbhutAmodapravartakA ye pArijAtamaJjarINAM kalpatarumaJjarINAM makarandabindavaH - rasakaNAsteSAM varSaM varSaNaM secanaM vahatItyevaMzIlaH, makarandabindubhirbhuvaM siJcannityarthaH / atha kautukottAnitAnanena narapatinApyadRzyata zAtakumbhabhaGgapizaGgaprabhAmaNDalamadhyavartinaH pradhAnapuruSasyAgre gRhItajAtyajAmbUnadadIrghadaNDaH kuNDalAlaMkAravAnunmiSanmandAramukulamAlAmaNDitamauliravatarannambarAnnirnimeSaH suvezaH puruSaH / avatIrya ca so'tivismayavisphAritalocana re mavanipAlamavAdIt / 'niSadhezvara, tvaritamuttiSTha / arghAya sajjo bhava / atha-divyadhvaneruccArAdevamvidhavAyozca vAnAt anantaraM kautukena uttAnitaMuccairvihitaM AnanaM mukhaM yena evaMvidhena narapatinApi - nalenApi ambarAt avataran nirnimeSa:-akSisaMkocarahitaH suveSaH - zobhanAkalpaH puruSaH adRzyata - dRSTaH / kimbhUtaH ? zAtakumbhaM svarNaM tasya yo bhaGgaH- vicchedastadvat pizaGgaM - piGgalaM yatprabhAmaNDalaM-kAntivRndaM tasya madhye vartituM zIlaM yasya sa tathAvidhasya, pradhAnapuruSasya agre gRhIta: - dhRto jAtyajAmbUnadasya-zuddhasvarNasya dIrghaH - pralambo daNDaH - yaSTiryena saH, tathA kuNDalAlaGkAravAn-kuNDalAlaGkRtagaNDa:, tathA unmiSantI - vikasantI yA mandAramukulamAlAkalpatarukuDmalasrak tathA maNDitaH - vibhUSito mauliH - mastakaM yasya saH / avatIrya ca sa-puruSaH ativismayena - atyAzcaryeNa visphArite - vikAsite locane yena taM avanipAlaM-nalamavAdIt / 1. zAstra' anU. / , For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 damayantI-kathA-campU: he niSadhezvara !-nala ! tvaritaM-zIghraM uttiSTha-utthAnaM kuru / arghAya-pUjAvidhaye sajjo bhava / kiM na pazyasi avatarati ghRtAcIskandhavinyastahastaH, zrutisukhakRtagIte kiMnare dattakarNaH / kimapi saparirambhaM rambhayArabhyamANa vyajanavidhiradhIzaH svargiNAmeSa devaH // 51 // kiM na pazyasi-nAvalokayasi ? avatareti / eSa svargiNAM devAnAmadhIzaH-svAmIreva-purandaraH avatarati / kimbhUtaH? ghRtAcyAH-indrANyAH skandhe aMze lIlayA vinyastaH-datto hasto yena saH / tathA zrutIkI sukhayatIti zrutisukhaM-zravaNasukhakAri "pacAdyac" [ ], evamvidhaM kRtaM gItaMgAnaM yena sa tasmin, kinnare datrtI kI yena saH, tathA kimapi-kathaJcit saparirambhaMsAliGganaM yathA bhavati tathA rambhayA-apsaro vizeSeNa ArabhyamANaH-kriyamANo vyajanavidhiH-vIjanaprakAro yasya saH // 51 // api ca viracitapariveSAH svAmiraGgaprabhAbhibhuvanavahanabhAroddhAradhuryAMsapIThAH / urasi pariviloladdIrghadAmAna ete, yamavaruNakuberAH svAmino lokapAlAH // 52 // api ca-puna: viraciteti / ete yamavaruNakuberAH svAminaH-adhIzA lokapAlA avatarantIti gmyte| kimbhUtAH? svAbhiH-svIyAbhiH aGgaprabhAbhiH-dehakAntibhiH viracitaH-kRtaH pariveSaH-pariveSTanaM? yeSAM te, kAntikalApakalitA ityarthaH / tathA bhuvanasya-jagato yadvahanaM-nirvAhastadeva bhArastasya uddhAre-uddharaNe dhurya iva dhaureya iva aMsapIThaM-skandhakUTaM yeSAM te tathAvidhAH, yathA dhuryeNa bhAra udhriyate tathA yairjagatpAlanAdibhAraH svaskandhapIThe vyUDhosti / tathA urasi-hRdaye pariviloladdolAyamAnaM dIrgha pralambaM dAma-mAlA yeSAM te tathAvidhAH / / 52 / / 1. parito veSTanaM. anU. / For Personal & Private Use Only Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uThAsaH 371 rAjA tu tadAkarNya sasaMbhramotthAnavazavalgitottarIyAJcalaskhalatkanakakaMkaNaraNatkAramukharitamAdhAya mUrdhni saMpuTita pANipallavayugalamAzcaryarasarabhasocchvAsyamAna sarvAGgapulakaH katipayapadAnyabhimukhaH parijanena sahoccalitavAn / rAjA tu-nalaH taddevoktamAkarNya-zrutvA sambhramaH-bhayAdibhizcittavyAkSepAt tvaraNaM tena sahitaM sAdaraM vA yathA bhavati tathA yadutthAnaM tadvazAt-tannimittAd valgitaH-ucchalito ya uttarIyAJcala:-vaikakSapaTaprAntastena skhalad yatkanakakaGkaNaM-svarNakaTakaM ataeva tasya yo raNatkArastena mukharitaM-vAcAlitaM evaMvidhaM sampuTitaM-mIlitaM yatpANipallavayugalaM tanmUni AdhAya-saMsthApya Azcaryarasasya-adbhutarasavizeSasya yo rabhasa:-vegastena ucchvAsyamAnAHullAsyamAnAH sarvAGge pulakA:-romAJcA yasya sa evamvidhaH san parijanena-parivAreNa saha katipayapadAni abhimukha:-purandarAdInAM sammukha uccalitavAn-jagAma / "sambhramo bhItau saMvegAdarayorapi" ityanekArtha [3/504] / "rabhaso vegaharSayoH" [3/795] ityanekArthaH / atha sakalasuraziraHzekharAyamANacaraNa reNuranekanAki kAminIkucakumbhakuGa kumamaJjarImudrAGkitavipulavakSaHsthalIdRzyamAnamahAnIlamaNimaNDananibha bhavyavRtrazastravraNaH, zravaNazikharAropitapratyagrapArijAtamaJjarIgalabahalajhilkakaNAnupAnte gAyatastambaro:8 sAkSAdamatAyamAnagItarasatuSArAniva paripUrNakarNodgIrNAnkapolapAlilagnAnudvahan, anavaratazacIcumbanasaMkrAntatAmbUlalAJchanAyamAnAcchAccha haricandananiruddhabandhuraskandhasaMdhiH, andhaka iva hArayaSTyAsphAlitavakSaHsthalaH, vindhyagiririva sahasrAkSaH, pannagendra iva kuNDalI pAtAlamudbhAsamAnazca, kalikAlazApAvatIrNasarasvatIgItapravAha iva mattamAtaGgagAmI, dizi dizi vikIrNakanakakapizAMzuraMzumAnivAvikRtapadmarAgAruNaprabhAmaNDalamaNDanaH, saha lokapAlairbhagavAnpuraMdaraH pUrvadigbhAgAmbarAdavAtarat / __ atha-anantaraM lokapAlaiH- yamAdibhiH saha bhagavAn purandaraH-indraH pUrvadigbhAgAmbarAt-pUrvadigbhAgavyomnaH avAtaradityanvayaH / kimbhUtaH zakraH ? sakalasurANAM zirassu zekharAyamANa:-avataMsopamaH caraNareNuryasya saH, sarvairapi surairyatpAdau namyete ityarthaH / tathA anekA yA nAkikAminyaH-apsarasastAsAM kucakumbhayoryA kuGkumamaJjarIghusRNapaGkastasyA For Personal & Private Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 damayantI-kathA-campU: AliGganAt yA mudrA-lAJchanaM tayA aGkitA-cihnitA vipulA-vizAlA yA vakSaHsthalI tasyAM dRzyamAnaH-IkSyamANo mahAnIlamaNimaNDananibha:-indranIlaratnAlaGkArasadRzo bhavyaH-sundaro vRtrasya-daityavizeSasya zastravraNaH-zastrakRtaM yasya saH, vIrANAM hi vapuragrabhAge zatruzastravraNo'laGkArAyate, ataeva vakSo vraNasya bhavyatvamuktam / tathA zravaNazikhare AropitA:-nyastA pratyagrA:-navotpannA yA pArijAtamaJjarI tasyA galanta:-kSaranto bahalA:-niviDA ye kiJjalkakaNA:-kesaralavAstAn udvahat-bibhrat / utprekSyate, paripUrNI-samantAddhRtau yau karNau zravasI ataeva tAbhyAM udgIrNAn adhikatvAnniHsRtAn kapolapAlI-gaNDaparyantau AmaryAdIkRtya AkapolapAlikapolaparyantaM yAvat lagnAn upAnte-zravaHsamIpe gAyatastumburo:-devagAyanasya sAkSAt-pratyakSaM amRtAyamAnA-amRtamiva Acaranto ye gItarasatuSArA:- gAnarasajalakaNAstAniva manye, amUni kalpatarumaJjarIkiJjalkAni na bhavanti kintu tumburorgAyato gItarasatuSArA eva karNayoramAnta:-santo nirgatAH kapolayorlagnAH santIti / tathA anavarataM-nirantaraM yacchacyA:ghRtAcyAzcumbanaM tena saMkrAntaM-lagnaM yattAmbUlaM tasya lAJchanamiva-lakSmeva Acarat raktatvAd yat acchAcchaharicandanaM-atizayena svacchagozIrSadravastena niruddhaH-lipto bandhuraH-ramyaH skandhayorsandhiryasya sa / tathA hArayaSTyA-muktAlatayA AsphAlitaM-calanavazAdAsphoTitaM vakSaHsthalaM yasya saH / ka ita ? andhaka iva-daityavizeSa iva ? sa ca kimbhUtaH ? harasyeyaM hArI-yaSTiH zUlalakSaNA tathA AsphAlitaM-AhataM vakSaHsthalaM yasya saH / tathA sahasraM akSINi yasya sa sahasrAkSaH "samAsAnto'c" [ ] / ka iva? vindhyagiririva / sa ca kimbhUtaH? sahasraM-bahavo akSA:-bibhItakA yasmin sa tathA, sahasrazabdaH-prAcuryavacanaH / tathA kuNDalIkarNAlaGkAravAn tathA pAtA:-rakSitA tathA alaM-atyarthaM udbhAsamAnazca-rocamAnaH / ka iva ? pannagendra iva-zeSa iv| sa ca kimbhUtaH ? kuNDalI-kuNDalAkAro asti asyeti kuNDalI, tathA pAtAle mut pAtAlamut tayA bhAsamAnaH-dIpyamAnaH pAtAlavAsitvAt / tathA mattamAtaGgaH-aucityAdairAvaNastena gacchatItyevaMzIlo mattamAtaGgagAmI / ka iva ? kalikAlekaliyuge zApena-dadhIcimuneH Akrozena-avatIrNA-AyAtA yA sarasvatI-vAgdevI tasyA gItapravAha iva-gAnanairanvarthamiva / sa ca kimbhUtaH ? mattamAtaGga:-kSIbacANDAlastasmin gacchatItyevaMzIlo mattamAtaGgagAmI / kila purANAdau zrUyate-purA sarasvatIdadhIcyordevatvaviSaye saMvAde jAyamAne kruddhena dadhIcinA zaptA satI sarasvatI kalikAle cANDAlakule'vatatAra / ataeva kalikAle cANDAlA eva madhuraM gAyantIti / tathA dizi dizi-sarvAsu dikSu vikIrNAH-vikSiptAH kanakavat kapizA:-piGgalavarNA aMzavaH-kiraNA yena saH, tathA AviSkRtaMprakaTitaM padmarAgasya-lohitamaNeryat aruNaM-lohitaM prabhAmaNDalaM-kAntivRndaM tadeva maNDanaM yasya saH / ka iva ? aMzumAna iva-raviriva / sa ca kimbhUtaH ? AviSkRto yaH padmAnAM rAga: For Personal & Private Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 paJcama uddAsaH raktatA tathA aruNasya-sAratheryA prabhA - kAntiH tathA maNDalaM- bimbaM tato dvandvaH, etAni maNDanaMalaGkaraNaM yasya saH / avatIrya cakSuSAM sahasreNonmIlannIrajavanAnukAriNA nirUpya pAdayoH puraH patitamaSTAGgAzliSTabhUtalamimam, airAvatakumbhakUTAsphAlanakarkazAGgulinA, durdAntadaityadAnavavadhUvaidhavyadAnazAlAmUlastambhena, zacI kucakalazasaMsparzasaMkrAntakuGa kumapattravallIkena, dakSiNapANinA sahelamunnamayya mUrdhni pasparza / kRtvA ca kuzalapraznAlApavyatikarAnuJcaiH kAJcanAsanasamulla'sanmaNimayUkhamaJjarIjAlajaTilamavanibhujA svahastApanItamadhyatiSThat / copaviSTeSu yathocitAsanamAsanneSu5 yamavaruNakuberapramukheSu deveSu krameNa kRtocitAcAraH puraH pRthvIpRSTha eva vinayAnniSadya niSadhezvaraH puraMdaramavAdIt / atha ambarAdavatIrya - uttIrya purandaraH unmIlad - vikasat nIlaM - nIlavarNaM yannIrajavanaMkamalakhaNDaM tat anukarotItyevaMzIlaM nIlakamalakhaNDatulyaM tena cakSuSAM sahasreNa pAdayoH puraH-agre patitaM aSTabhiraGgaiH-zironAsAkUrpparajAnupAdadvayarUpaiH zliSTaM - AzliSTaM bhUmitalaM yena sa tathA imaM-nalaM nirUpya - avalokya, evamvidhena dakSiNapANinA - apasavyahastena sahelaMsavilAsaM yathA bhavati tathA unnamayya - uccaiH kRtvA mUrdhina - zirasi pasparza-parAmRzat / kimbhUtena dakSiNapANinA ? airAvatakumbhakUTasya - airAvaNakumbhasthalasya yat AsphAlanaMtatprotsAhanAya tADanaM tena karkazA : - kaThorasparzA aGgulayo yasya sa tena / tathA durdAntAHutkaTAstathA diterapatyAni daityA evamvidhA ye dAnavAH - asurAsteSAM yA vadhvastAsAM vaidhavyarUpaM yaddAnaM tasya yA zAlA tasyA mUlastambha iva- - mUlasthUNeva ya: sa tena / yathA dAnazAlAmUlastambhena dhriyate tathA yena svapANinA tadvadhUvaidhavyadAnazAlA adhriyata, svakareNa dAnavAnAM hananAt tAsAM vaidhavyadattamityarthaH / daityeti "dityadityAdityapatyuttarapadANya:" [pA. sU. 4 / 12 / 85] iti prAgdIvyatIyArtheSu NyaH / atra padasaMskArapakSAzrayaNAddaityapadasya vizeSaNatvaM boddhavyaM, anyathA asurAditi danujA: [ 2 / 152] ityabhidhAna koSaprAmANyAt ubhayoH paryAyarUpatvenaikatrayugapadupanyAse'nyatarasya vaiyarthyAmApadyeta / tathA 1 For Personal & Private Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 damayantI-kathA-campU: zacyAH-indrANyAH kucakalazayoryaH saMsparzaH-saMghaTTanaM tena saMkrAntA-pratibimbitA kuGkumapatravallI-ghusRNapatralatA yasmin sa tena / "bahuvrIhau kaH" [ ] / ca-punaH kuzalapraznAlApasya yo vyatikaraH-samparkaH bhavatAM kuzalamityevaMrUpastaM kRtvA avanibhujA-nalena svahastAbhyAmupanItaM dattaM uccaiH-utkRSTaM kAJcanAsanaMsauvarNapIThamadhyatiSThat-azizrayat / kimbhUtaM kAJcanAsanam ? ullasantI-nirgacchantI yA maNimayUkhamaJjarI-ratnakiraNamaJjarI tasyA yajjAlaM-vRndaM tena jaTilaM-vyAptam / ca-punaH yamavaruNakuberapramukheSu deveSu yathocitAsanaM-yathAyogyapIThaM AsanneSu indrasya nikaTeSu upaviSTeSu satsu krameNa-yathA jyeSThAdiparipATyA kRta ucita:-yogya AcAraHpAdadhAvanAdiryena saH, evamvidho niSadhezvaraH-nalaH purasteSAmeva agre vinayAt pRthivIpRSThe eva-bhUtale' eva niSadya-upavizya purandaraM-indramavAdIt / diSTyA divaukasAM nAtha jAto yuSmatsamAgamAt / AkalpaM kIrtanIyAnAM zreyasAmasmi bhAjanam // 53 // diSTyeti / he divaukasAM nAtha !-zakra ! yuSmAkaM samAgamAt-AgamanAt asmi-ahaM diSTyA-Anandena AkalpaM AyugAntaM kIrttanIyAnAM-prazasyAnAM zreyasAM-kalyANAnAM bhAjanaMAzrayo jAtaH / "diSTirAnande mAne ca" [2/93] ityanekArthaH / asmIti avyymhmrthe| // 53 // api ca iSTvA kratUnyugazatAni tapazcaritvA, vAcchanti saMgamasukhaM munayo'pi yeSAm / teSAmanugrahakRtAM svayametya me'dya, yuSmAkamAdizata kiM priyamAcarAmi // 54 // api ca-punaH iSTveti / he bhagavan ! yeSAM-bhavatAM munayo'pi kratUn-yAgAn iSTvA yAgAn vidhAyetyarthaH / yathA' yugazatAni tapazcaritvA-tapovidhAya saMgamaH-saMyoga eva sukhaM tad vAJchanti-Ihante / adya-svayametya-Agatya na tu yAgAdipreraNayA me-mama anugrahaM-prasAda kurvantIti anugrahakRtastathAvidhAnAM teSAM yuSmAkaM kiM priyaM-iSTaM AcarAmi-karomi, 1. bhUtala anU. / 2. prazaMsyAnAM anU. / 3. ahamityarthe anU. | 4. tathA anU. / For Personal & Private Use Only Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH 375 yUyamAdizata AjJApayata / anyeSAM hi yUyaM bahubhiryAgAdibhiH kRtairdarzanaM dadhve mama tu tadabhAve'pi darzanamadadhvaM / tato vadata kimiSTaM karomIti bhAvaH // 54 // iti prakAzita praznAlApe pArthivapuMgave puraMdaro daradalitakundakalikAkAntadantadyutidyotitAdharadalamISadvihasya lIlAvalitakaMdharaH kuberamukhamavalokayAMcakAra / so'pi 'niSadhezvara, zrUyatAmasmadAgamanakAraNam / 'asti vidarbhAdhipaterbhImabhUmipAlasya sutA sutAranayananirjitendIvarA varArthinI nijakAntitiraskRta 'tridivanArIrUpasaMpattiH kundadantI damayantI nAma / tasyAzca3 campakadalAvadAtadehAyAH kila svayaMvaramahotsavaH sAMprataM prastuta:' iti nAradAdadhigamya vayamapi vidarbhAdhipatipuraM prasthitAH / kiMtu puruSaM laghayati svamukhenArthibhAvo yatastatra gatvApi damayantIM kiM brUmo vayamindrAdayo " lokapAlAstvAmarthayAmaha ityasadRzaM mahimno'smadvidheSu, spRhaNIyarUpAsi kaM notsukayasItyanucitamapariciteSu cATucAturyam, ajarasaH khalvamarA vayamiti grAmyaH svaprazaMsoprakama:', prAi trayANAmapi lokAnAmAdhipatyamasmatsaMgamAditi mahatprAgalbhyapralobhanam, alpAyuSo mAnuSA 10 stadasmAkaM devAnAM madhye kaMcid vRNISveti pApIyaH paradoSodAharaNadvAreNAbhyarthanam / pArthivapuGgave-nale iti-amunA prakAreNa prakAzita: - 1 prakaTitaH praznAlApaH kiM priyamAcarAmItyevaMrUpo yena sa tathAvidhe sati purandaraH- zakro dara:- ISat dalitA-vikasitA yA kundakalikA kundaH - puSpavizeSastasya kalikA - korakastadvat kAntA - zvetA yA dantadyuti:-dazanadIdhitistayA dyotitaM - prakAzitaM adharadalaM yasmin karmaNyevaM yathA bhavati tathA ISadvihasya- smitaM vidhAya lIlayA - vilAsena valitA - parivartitA vaktrIkRtA kandharAgrIvA yena IdRgvidha san kuberamukhaM AlocayAJcakAra - dadarza / daretyavyayamISadarthe / 1 - 2. prakAsitaH anU. / For Personal & Private Use Only Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: zakreNAvalokitaH san so'pi kubera ityabhidhAya uktvA vyaraMsIt-virarAma, tUSNImasthAt / ItIti kim ? he niSadhezvara ! - nala ! asmAkaM yadAgamanaM tasya kAraNaMnimittaM zrUyatAM-AkarNyatAM tvayeti vizeSa: / AgamanakAraNamevAha 376 vidarbhAdhipateH-bhImabhUpAlasya sutA damayantI nAmeti prasiddhA asti / kimbhUtA ? sutArAbhyAM-zobhanakanInikAbhyAM nayanAbhyAM nirjitaM indIvaraM yayA sA / tathA varaM varayitAraM arthayate-abhilaSatItyevaMzIlA yA sA varArthinI / tathA nijakAntyA AtmazarIrazobhayA tiraskRtA-nirjitA-tridivanArINAM - apsarasAM rUpasampattiH - saundaryasampad yayA sA tathA kundavat dantA yasyA: sA kundadantI / " striyAM saMjJAyAm" [pA. sU. 5/4/143] iti dattrAdezaH nAsikodaroSThetyAdinA nadAditvAdI: / tasyAzca campakadalavat - campakapatravat avadAta:- vimalo manojJo vA deho yasyAH sA tasyA:-gaurAGgyAH damayantyAH, kileti vArttAyAM svayamvaramahotsavaH sAmprataM prastuta iti nAradAt adhigamya-jJAtvA vayamapi vidarbhAdhipateH - bhImasya puraM prati prasthitAH / " avadAtaM vimale manojJepsitapotayoH " [4 / 96] ityanekArthaH / tarhi bhavadbhireva kiniti tatra na gamyate ? tatrAha kintviti / svamukhena-nijavaktreNa arthibhAva:- yAcakatvaM yataH puruSaM laghayati-laghuM karoti - hInI karoti, yadA svamukhenaiva yAcyate tadA gurorapi lAghavaM syAt / lagha " tatkaroti tadAcaSTe" [pA. gaNa. curAdi.] iti Nic / punastatrAgamane hetvantaramAha-tatreti / tatra gatvApi damayantIM prati kiM brUmaH - kiM vadAmaH ? vayaM indrAdayo lokapAlAH tvAM damayantIM arthayAma iti asmatvidheSu - asmatsadRkSeSu mahimna:- anubhAvasya asadRzaM - atulyaM, etadarthanamasmanmahimAyA anucitamityarthaH / atha spRhaNIyaM- abhilaSaNIyaM rUpaM yasyAH sA evaMvidhA tvaM kaM notsukayasi-notsukaM kuruSe, iti apariciteSu - asaMstuteSu cATucAturyaM priyavacanakauzalaM anucitaM, paricitAnAmeva purazcATu- cAturyaM darzyate nAparicitAnAm / atha khalu nizcitaM vayaM amarA: ajarasa:-jarayA rahitA, jarArAhityaM strINAM pralobhakamiti vacanAt, iti svaprazaMsAyAH-svIyavarNanAyAH prakramaH - avasaro grAmya: - anucitaH / " prakramo'vasare krame " [3/498] ityanekArthaH / atha trayANAmapi lokAnAM svargamartyapAtAlAnAM AdhipatyaM aizvaryamApnuhi, asmatsaGgamAt iti mahatA prAgalbhyena - utsAhena pralobhanaM - vimohanaM / " lubha vimohane" [pA. dhA. 1306 ] | atha alpAyuSA :- alpajIvitadhAriNo mAnuSAstattasmAddhetoH 1. zeSaH anU. / For Personal & Private Use Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uchAsaH 377 asmAkaM devAnAM madhye kaJcit-kamapi vRNISveti pApIyaH-atizayena pApaM-aniSTaM paradoSANAM yadudAharaNaM-kathanaM yathA alpAyuSA narA ityevaMrUpaM tasya dvAreNa-mukhena abhyarthanaMyadasmAn vRNISvetyevaMrUpam / ato? dezakAlakAryoktikuzalastvamucyase / gacchAgre, bhava dUto devAnAmazeSavaidagdhyavizeSoktikovidaH2 kimanyadiha zikSyase, taistai-rupAyaiH, tAbhistAbhiH kalAbhiH, taistaiH pralobhanaprakAraiH, kriyatAM deva-kAryam, AryANAM prAyaH3 paropakArakaraNArthameva janma ca jIvitaM ca, na ca bhavantamasmadanubhAvAdanyaH ko'pi kanyAntaHpure rahasyamapi vartamAnAM vidarbhezvarasutAmupasarpantamupalakSiSyate' ityabhidhAya vyaraMsIt / ato asmAkaM kathanavidherabhAvo ato'smAddhetoH asmAbhiryasmin deze yasminkAle yasmiMzca kArye yA ukti:-kathanaM tasyAM kuzalaH-dakSastvamucyase-kathyase / yathA agre gacchapuro yAhi, azeSa-samastaM yad vaidagdhyaM-cAturyaM tasya ye vizeSA:-paramArthAsteSAM yA uktayaHvacanAni tatra kovidaH-paNDitastvaM devAnAM dUto bhava / anyat-aparaM iha dUtye kiM zikSyase -kiM vinIyase ? taistai:-adbhutairupAyaiH, tAbhistAbhiH kalAbhiH, taistaiH pralobhanaprakAraiH asmAsu gArddhayajanakavidhibhirdevakArya kriyatAm / yataH- prAyaH-bAhulyena AryANAM-satAM paropakaraNArthameva-parahitavidhAnArthameva janma ca jIvitaJca-prANadhAraNaM "Aryo sajjanasauvidau" ityanekArthaH [2/349] / tahi mayA tatra kanyAntaHpure kathaM gaMsyate ? ityata Aha-na ceti| na ca asmadanubhAvAt-asmatprabhAvAdanyaH ko'pi manuSyaH kanyAntaHpure rahasyapi-ekAntepi vartamAnAM-vidyamAnAM vidarbhezvarasutAM damayantIM prati upasarpantaM-samIpe gacchantaM bhavantaM tvAM upalakSiSyate-jJAsyate / etAvatA tatra gatasya tava dUtyaM sukhena sAdhyaM bhaviSyatIti / 3 nalo'pyetadAkarNya tadidaM saMkaTam 'ito vyAghra ito dustaTI, ito dAvAgnirito dasyavaH, ito duSTadandazaka ito'pyandhakUpaH' iti nyAyAt / itaH karNAntAkRSTazarAsano marma prahArI praharati makaradhvaja itazcAyameteSAmalaGganIya AdezaH / tanna jAnImaH kimatrottaram / ekatrArthe'smAkaM bhavatAM ca pravRttiriti praNayaprArthanAbhaGgakAriNI vihatavinayA pratikUloktiH, anabhijJo'smi dUtoktInAmiti zAThyam, asamartho'smi saMdigdhakriyAkAritAyAmityAjJAlaGghanam, AjJAlaGghanaM ca setubandhanamiva 1. nAsti anU. / 2. yato anU. / 3. bhaviSyantIti anU. / For Personal & Private Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH skhalayati zreyaHsrotAMsi 11 SaNDhamukha 1 2 darzanamiva vardhayatyalakSmIm, rajasvalAbhigamanamiva haratyAyuH ityanekavidhamavadhArya na nAma duradhigamAH ke'pi padArthAstatrabhavatAmazeSajagadIzvarANAm, na ca na jAnItha mamApi prasiddhamadhyavasAyam, evaM sthite'pyeSa vaH karomyAdezam, AdiSTaparAmarzo na zreyAnAdezakAriNaH, kiM tu balIyAnparato vidhi: pramANam' ityabhidhAya bhaktyA bhayena ca devAnAM dautyAdezaM samarthitavAn / 378 sthitvA ca 13 kiMcitkSaNamucitAlApalIlayA kRtvA ca kAMzcidanyonyaprastutapriyavyavahArAn, ApRcchya, yathAgataM gateSvatha teSu deveSu 14 niSadhezvarazciraM cintayAMcakAra / atha nalo'pi etat-kuberoktaM AkarNya-cintitavAn / tadidaM saMkaTaM - sambAdhaM ApatitaM / ita:-asmin pradeze vyAghraH, ito dustaTI - bhrazyatpradezatvAt duSTataTinItaTaM / ito dAvAgni:-dAvAnalaH, ito dasyavaH - caurAH / ito duSTo dandazUka:- sarpaH, ito'pi andhakUpa:sAndhakAro'ndhuH / iti nyAyAt - iti nidarzanena / itaH karNAntaM yAvadAkRSTaM zarAsanaM - dhanuryena IdRzo marmaprahArI - aruntudo makaradhvajaH - kAmaH praharati / zarA asyante - kSipyante aneneti zarAsanaM dhanuH / itazca eteSAM devAnAmayamAdezaH alaGghanIyaH - durlaMdhyastanna jAnImaH, kimata uttaraM prativacaH / ekatrArthe - damayantIvaraNalakSaNe ekasminnevArthe asmAkaM bhavatA ca pravRttiriti praNayaprArthanAyA:- snehayAJcAyAH bhaGgaM karotItyevaMzIlA vihataH - 1 nirasto vinayo yayA sA evaMvidhA pratikUloktiH - pratikUlakathanaM yadaivamucyate, 2 tadA ebhiH snehena yA prArthanA kRtA sA bhagnaiva vinayopyapAsta eva / atha dUtoktInAM - dUtavacanapaddhatInAM anabhijJaHacaturaH, dautIyavacanAni vaktuM na jAnAmIti zAThyaM dhUrtatA, jAnannapi ajAnosmItyuk spaSTA dhUrtatA / atha sandigdhakriyAyAM - damayantI bhavataH pariNeSyati na vA iti saMzayitavidhau yA kAritA bhavatAM tAM lambhayiSyAmIti nizcayakaraNazIlatA tasyAM asamarthosmi - aprabhurasmi, vivAhalakSaNaM sandigdhaM kAryaM kartuM na zaknomIti AjJAlaMghanaM, asmAkamidaM kAryaM kuru ityevaMrUpAdezapratiSedhanaM / AjJAlaMghanaM ca setubandhanamiva - pAlikaraNamiva zreyAMsyeva srotAMsi jalapravAhAstAni skhalayati - pratighAtayati, yathA Agacchat srotaH setubandhanena pratiSidhyate / tathA mahatAmAjJAlaMghanaM Agacchat zreyaH pratighAtayatIti / tathA AjJAlaMghanam SaNDhasyanapuMsakasya yanmukhadarzanaM - vaktrAvalokanaM tadiva alakSmIM- azriyaM varddhayati, yathA SaNDhamukhadarzanAdalakSmIrjAyate tathA''jJAlaMghanAdapi / tathA AjJAlaMghanaM rajasvalAyAM-puSpavatyAM 1. vihitaH anU. / 2. yadAnImevaM anU. / For Personal & Private Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH 379 yadabhigamanaM viSayopabhogAsevanaM, gamanaM hi loke paribhoga evocyate, tadiva Ayu:- jIvitaM harati, yathodakyAgamanAdAyuH kSIyate tathA AjJAlaMghanAdapi / iti - amunA prakAreNa anekavidhaM - anekaprakAraM avadhArya manasi Akalayya iti abhidhAya ya uktvA sa nalaH bhaktyA bhayena ca devAnAM dUtyAdezaM - dUtakarmakaraNAjJAM samarthitavAn - aGgIkRtavAn / dUtasya karma dUtyaM dUtavaNigbhyAM ca yaH / itIti kim ? nAmeti, nAmeti abhyupagame, azeSajagatAM - samastabhuvanAnAmIzvarA:- 'azeSajagadIzvarAsteSAM tatra bhavatAM - pUjyAnAM na kepi padArthA duradhigamA:- durjJeyAH, azeSabhuvanAdhipatvAt / mamApi prasiddhaM - prakaTamadhyavasAyaM - manovRttiM na jAnItha - na vittha ? iti na ca ayamapi pariNayanArthameva pravRtta ityevaM mama manovRttimapi avagacchatha / evaM sthite'pi eSa - ahaM vaH - yuSmAkaM AdezaM karomi "varttamAnasAmIpye varttamAnavadvA " [pA. sU. 3/3/131] iti vacanAt bhaviSyati varttamAnA kariSyAmItyarthaH / yasmAt AdezakAriNaH- AjJAkaraNazIlasya puruSasya AdiSTasya - AjJApitasya vastunaH parAmarza: karomi, na karomItyevaMrUpo vicAro na zreyAn, kintu avimarzaM karttavyamevetyarthaH / yata uktam-"AjJA gurUNAM hyavicAraNIyA" [ iti / kintu parataH - pazcAt valayAn vidhireva-daivameva pramANaM, mayA tu bhavadAdeza kariSyate, paraM pazcAd vidhiH kiM vidhAsyatIti na jAnAmi / ca:- athArthaH / atha ucitAlApalIlayA - yogyAbhASaNavilAsena kiJcitkSaNaM-kiyantaM kAlaM sthitvA, tathA kAMzcit anyonyaM - parasparaM prastutAH - prakRtA ye priyavyavahArA:-iSTavyApArA ucita - pratipattirUpAstAn kRtvA ca / atha ApRcchya- nalaM pRSTvA yathAgataM yathAyAtaM gateSu teSu - purandarapramukheSu deveSu niSadhezvaraH- nalazcintayAJcakAra-vicAritavAn / kiM cintitavAn ? ityAha tadidam, anucchvAsavirAmaM maraNam, amohaM mUrcchanam, arogamaGgavyathanam, azalyapravezamantaH zUlam, adAridryo ? nidrAvighAtaH / kimanyat tasyAmAkaNitAnurAgAyAM yanmamAdya dIrghadaurjanya' dohadinA daivenAkasmikamautsukyAnurAgavyavasAyaM vandhyamadhyavasitaM kartum / idAnIM kimatra zreyo yasmAd, anupayogaM gamanam, azlAdhyaM 3 nivartanam, apArthakamAsanam, asAdhIyAnadhyavasAyaH / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 damayantI-kathA-campU: tadidamityAdi / tat idaM-dUtyaM anucchvAsavirAma-ucchvAsanivRtti vinA maraNaM, anyasmin maraNe ucchvAsanivRttirbhavati, atra tu na tatheti / tathA amohaM-mohaM vaicityaM vinA mUrchanaM, anyanmUrchanaM samohaM bhavati idaM ca tadabhAvepi / tathA arogaM-rogaM vinA aGgavyathanaMtanupIDanaM, anyadaGgavyathanaM rogAd bhavet, idaJca tadabhAvepi / tathA azalyapravezaM-zalyapravezaM vinA'pi antaHzUlaM- aGgamadhyavartizUlAkhyaM astraM, zalyapraveze hi aGgamadhye zUlaM bhavatyeva, paramatra zalyapravezAbhAvepi idaM antaHzUlamiti / yadvA, zUlAkhyo rogaH / "zUlaM rugastrayoH" ityanekArthaH [2/526] / tathA adAridrayaH-dAridryaM vinApi nidrAvyAghAtaH / anyo hi nidrAvyAghAto dAridrayeNa bhavati atra tu tadabhAvepi / anyat kiM-aparaM kim ? yat AkarNitaH-zrutaH anurAgaH-mayi premabandho yasyAH sA tathAvidhAyAM tasyAMdamayantyAM viSaye dIrgha-cirakAlasthAyi yad daurjanyaM-daurAtmyaM tasya dohadaM-zraddhA vAJchA yasya tat tena daivena-vidhinA mama adya AkasmikaM-akasmAdbhavaM autsukyAnurAgavyavasAyaMautsukyena-utkaNThayA yo damayantyAM anurAgavyavasAya:-premabandhodyamastaM vandhyaM-niSphalaM kartuM adhyavasitaM-adhyavasAyaH kRtaH / eSAmetasyAmabhilASe mamodyamastu niHphala eva jAta ityarthaH / idAnI kimatra zreyaH / yad yasmAddhetorasmAtpradezAt gamanaM tatra yAnaM anupayogaM-ni:prayojanaM, tAn muktvA na mAM aGgIkariSyatIti / tarhi pazcAnnivarte ? tatrAha-azlAghyaMaprazasyaM nivartanaM, nivartanena loke ayazo bhaviSyatIti / tarhi atraiva tiSThAmi ? ityatrAha-AsanaM-atraivAvasthAnaM apArthakaM-nirarthakaM / tarhi atraiva niye ? ityatrAha-ayaM adhyavasAya:-maraNAbhiprAyaH asAdhIyAn-na sundaraH / iti cintAkule nale manAGmUkIbhUteSvAsannavartiSu parijaneSu praNayAtprAvaraNaprAntapracchAdita vadanabhAgaM kimapyAsannamupasRtya zastatkAlayogyAlApairanuzIlayazIlajJaH zrutazIlo nalamAbabhASe / ____ iti-amunA prakAreNa nale cintAkule sati tathA AsannavartiSu-nikaTasthiteSu parijaneSu manAk-ISat mUkIbhUteSu avadatsu satsu zIlaM-sAdhuvRttaM jAnAtIti zIlajJaH zrutazIlaH prAvaraNaprAntena-uttarIyapaTAJcalena pracchAditaH-AvRto vadanabhAga:-vaktradezo yasya sa, tathAvidhaM nalaM kimapi-stokaM AsannaM-samIpamupasRtya-Agatya zanaiH-mandaM mandaM tatkAle 1. na nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH 381 tasmin viSAdAvasare yogyA ye AlApAstairanuzIlayan-prasAdayan san praNayAt-snehena AbabhASe-uvAca / kimavAdIt ? ityAha 'deva, jAnAmi devasya dehaM dahati dahana iva dAruNo dautyacintAbhAraH / ko nAma sAmAnyo'pi svayamabhilaSite'rthe dUtatvadA sabhAvamaGgIkuryAt / vizeSato'nurAgiNyaGganAjane / tathApiM kiM na jAnAti devo, yathA yAcako brAhmaNa iva nirvedaH kasya saMtoSAya, viSavaidya iva viSAdaH saMdehakArI zarIrasya, bhImAbhimanyuniruddhaM kurubalamiva mano mahAntaM saMtApamanubhavet / tadalamanena vAtUlIbhrameNeva mIlayatA cakSurudvegena / deveti / he deva !-nRpa ! ahaM jAnAmi-vedmi yat devasya dehaM dAruNaH-ugro dUtyacintAbhAro dahana iva-agniriva dahati-bhasmIkaroti / nAmeti sambhAvyate, kaH pumAn sAmAnyepi-aviziSTepi svayaM-AtmanA'bhilaSite['theM]-vAJchitArthe' dUtarUpaM- dAsabhAvaM aGgIkuryAt ? api tu na kopi kuryAt, vizeSato'nurAgiNi svasminnanurakte aGganAjane ko dUtadAsatvaM yathA sa tvAM vAJchantItyevaMrUpaM dUtakarma vidadhIta / tathApi deva:-nRpaH kiM na jAnAti ? api tu jAnAtyeva / yathA nirvedaH- khedaH kasya santoSAya bhavati ? api tu na kasyApi / ka iva ? yAcako brAhmaNa iva / yathA artho dvijo nirvedaH-vedarahitaH kasya santoSakRt ? api tu na kasyApi / tathA viSAdaH-atItazocanaM zarIrasya sandehaM karotItyevaMzIlaH sandehakArI, viSAdapannaH prANI zarIramapi tyajet ityarthaH / ka iva ? viSavaidya iva / sa ca viSaM-kAlakUTamAdayatIti, viSAdaH zarIrasya sandehaM karotyeva, kadAcidviSAdinaH zarIraM tyAjayatyevetyarthaH / tathA bhImaH-raudro yo abhito manyuH-dainyaM tena niruddhaM-vyAptaM mano mahAntaM santApaM anubhavet / kimiva ? kurubalamivakakSatriyasainyamiva, tadapi bhImena madhyamapANDavena abhimanyunA ca-arjunasutena niruddhaM sat mahAntaM santApaM anubbhuuv| tadityupasaMhAre, tasmAt anena udvegena-duHkhena alaM-paryAptaM udvegaM mA kuru ityarthaH / kimbhUtena ? cakSuH-netraM mIlayatA-saMkocayatA / keneva ? vAtulIbhrameNeva-vAta samUhabhrAntyeva / tenApi kimbhUtena ? cakSurmIlayatA tathA ut-UrdhvaM vego yasya sa tena / 1. vAMchite'rthe anU. / For Personal & Private Use Only Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 damayantI-kathA-campU: kiM ca' devena na zrutam, amRtamathanAvasare surAsurakaraparivaya'mAnamandaramanthAnanirghoSabadhirita samastarodaHkaMdarAdivApi dUrocchalitadugdhatuSArAsAratArakitanabhasaH, samutpannAnekakaustubhAdivastuvistArAdudgacchadapsaromukhamaNDalaiH kSaNamiva vihitavikacanalinArekhaNDazobhAd, anekAzcaryakukSeH kSIrasAgarAdajani janitajagadvismayA smarajananI hastasthitataruNAravindA devI dedIpyamAnapuNyalakSmA lakSmIH / yasyAH sarvAGgalAvaNyamadhuvikacalocanacaSakairApIya pIyUSajuSo madana madaparavazA: parasparameverNyantazcakruzcakrapANinA samaM saGgaram / atha6 sA sarvAnapyantarAntarApatatastAnullaGghaya mandaragirizikharazAtakumbhanikaSopalAyita bAhorbhagavata cikSepa kSepIyaH kaNThe vaikuNThasya svayaMvarakusumamAlAm / ____ evaM sA'pi10 kadAciJcampakakalikAkalApagaurAGgI rAgiNI tvayi vaJcayiSyati devAn / vaJcito yataH pUrvamAtmukhamaNDalazriyA zazI, tiraskRto madanaH saubhAgyena / asakRtpranRttAyAzca11 kimavaguNThanena / vidheriva vAmabhuvAmacintyAni caritAni bhavanti / kiJca-punaH devena-rAjJA na zrutam ? amRtamathanAvasare amRtAya-pIyUSArthaM yanmathanaM tasyAvasare-samaye evamvidhAt kSIrasAgarAt janita:-kRto jagati vismaya:-AzcaryaM yayA sA, tathA smarasya jananImAtA, tathA haste sthitaM taruNaM-navaM aravindaM padmaM yasyAH sA hastasthitataruNAravindA, tathA dedIpyamAnAni puNyAni-pavitrANi lakSmANi-cihnAni yasyAH sA evamvidhA lakSmI:-devI-ajani-jAtA / kimbhUtAt kSIrasAgarAt ? surAsuraiH karaiH kRtvA parivartyamAnaH-paribhramyamANo yo mandara eva-merureva manthAna:-manthadaNDakaH tasya yo nirghoSaH-svanaH tena badhiritaH1- zravaNApaTUkRtaH samasto rodaH kandara:-divaspRthivIdarI yena sa tasmAt, yat svanAd anyanna kimapi zrUyata ityarthaH / tathA divApi-dinepi dUraMatizayena ucchalitA:-niHsRtA ye dugdhatuSArA:-payaHkaNAsteSAM ya AsAraH-vegavadvarSastena tArakitaM-tArakA jAtA asminniti tArakitaM nabho yasmAt sa tasmAt / "tArakAdibhya itac"[tadasya saJjAtaM tArakAdibhya itac pA. sU. 5/2/36] tathA samutpanna:-jAta: aneka: kaustubhAdivastUnAM vistAro yasmAt sa tathA tasmAt / tathA udgacchantyaH-tanmathanAnni: 1. badharita: anU. / For Personal & Private Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH sarantyo yo apsarasastAsAM mukhamaNDalaiH kSaNamiva kSaNamekaM yAvat vihitA vikacanalinakhaNDasya -savikAsapadmavanasya zobhA yasmin sa tasmAt, manye AsAM mukhamaNDalAni na bhavanti kintu amUni savikAsAni kamalAnIti / tathA anekAzcaryANAM kukSiriva - udaramiva ya: sa: tathA tasmAt, yathA kukSeH santAnopattistathA'smAdanekAnyadbhutAni udbhUtAni / iti / 383 yasyAH-lakSmyAH pIyUSaM - amRtaM juSante - sevanta iti pIyUSajuSaH - devAH sarvAGgANAMsarvazarIrAvayavAnAM yallAvaNyaM - nayanalehyaM saundaryaM tadeva madhuH- madyaM tat vikacAnisavikAsAni yAni locanAni tAnyeva caSakANi - madyapAtrANi tairApIya - pItvA, tallAvaNyaM dRSTvetyarthaH / caSakaireva madhu pIyata iti chAyArthaH / madanamadena - kAmonmattatayA paravazA:paratantrAH santaH parasparameva - anyonyameva IrSyantaH - eko brUte ahamenAM pariNeSyAmi, anyo brUte ahaM, ityevaM krudhyantaH cakrapANinA- viSNunA samaM saGgaraM - raNaM cakruH- kurvanti sma / atha - anantaraM sA - lakSmIH sarvAnapi antarAntarA - antarantaH ApatataH - pariNayanArthamAgacchatastAn-devAn ullaMdhya atikramya mandaragirizikharasya yacchAtakumbhaM svarNaM tasya nikaSopalau iva-kaSapaTTapASANau iva Acarantyai' bAhU - bhujau yasya sa tasya / kRSNAbhatvAt bhujayornikaSopalopamAnam / mathanAvasare mero : bAhubhyAM saMgharSazca bhavedeva bha vaikuNThasya- hareH kaNThe kSepIyaH - atizayena kSipraM - zIghraM svayamvarasya - svata eva varaNasya yA kusumamAlA tAM cikSepa - yat / evamiti / yathA zrIranyAn devAn parityajya viSNumeva upAyata - pariNItavatI tathA sA'pi campakakalikAkalApavad gauraM pItaM aGgaM yasyAH sA tathAvidhA damayantI tvayi rAgiNI -anuraktA satI devAn vaJcayiSyati / yataH - yasmAt kAraNAt anayA pUrvamapi AtmamukhamaNDalasya yA: zrI:- zobhA tayA zazI devo vaJcitaH - tiraskRtaH / tathA anayA saubhAgyena-saundaryeNa madanaH - smaro devastiraskRtaH / asakRt - puna: puna: pranRttAyA:-nartituM pravRttAyAzca narttakyA: kiM avaguNThanena - kausumbhavastreNa re nIraMgyA ghuMghaTakaraNena ? 4 tathA tayA pUrvameva devA vaJcitAstahyeSAM vaJcane kA tasyAstrapeti bhAvaH / athavA vAmabhruvAM ramaNInAM vidheriva - brahmaNa iva acintanIyAni - kalayitumazakyAni caritAni - vRttAni bhavanti / kimu na smarati devo divi vizrutamarthasAraM svarlokAdavatIrya purA gItaM gandharvagAyanairgItagoSThIsthitasyAgre yugalamidamAryAyA devasya 3 / kimviti / purA- pUrvaM gandharvagAyanai:-devagAyanaiH svarlokAt svargAdavatIrya divi - AkAze gItaM-rAgavat dhvaninoccaritaM gItagoSThyAM - gAnaparSadi sthitasya devasya nRpasya agre vizrutaM - 1. Acarantau anU. / 2. pariNItavatI nAsti anU. / 3. kausumbhavastreNa nAsti anU. / 4. ghuMghuTakaraNena anU. / 5. anayA anU. / For Personal & Private Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH vikhyAtam / tathA arthena - tAtparyeNa sAraM pradhAnaM idaM AryAyA:- chandovizeSasya yugalaM devaH kimukiM na smarati ? tadeva AryAyugalamAha 384 kvacidapi kAryArambhe'kalpaH kalyANabhAjanaM bhavati / na tu punaradhikaviSAdAnmandIkRtapauruSaH puruSaH // 55 // apahastiyAntarAyAnarthAnurarIkRtAnprasAdhayataH / vidhirapi bibheti tasmAnniratizayaM sAhasaM yasya // 56 // kvacidapIti / kvacidapi - kasmiMzcidapi kAryArambhe-kAryapravRtau akalpaHanirviNNaH pumAn kalyANabhAjanaM bhavati / yo hi kAryaM kurvan na nirvidyate sa zreyaHpAtraM bhavati / tu punariti zabdo sambhUyavAcakatvAt punararthameva dyotayataH / punaH - adhikaviSAdAt mandIkRtaM-alpIkRtaM pauruSaM - vikramo yena, evaMvidhaH puruSaH alpodyamaH kalyANabhAjanaM na / puruSANAM karma pauruSaM "yuvAditvAdaN" [hAyanAntayuvAdibhyo'N pA. sU. 5/1/130] // 55 // apeti ? yasya puMso niratizayaM - sarvAdhikaM sAhasaM dhASTaryaM tasmAt puMso vidhirapivedhA api bibheti / kimbhUtAt tasmAt ? apahastitA - dUrIkRtA antarAyAH - vighnA yeSu tAn tathAvidhAn urarIkRtAn aGgIkRtAn arthAt - kAryANi prasAdhayataH -niSpAdayataH / etAvatA dhairyaM bibhRhi, yena bhavatopyarthasiddhirbhavediti dyotitam / "sAhasaM tu dame duSkarakarmaNi avimRzAkRtau dhAyeM " [3/801-802] ityanekArthaH // 56 // evamanekadhA prastutapurANapuruSAkhyAnaprapaJcakrameNAtikrAnte bhUmni divase maGgalodgAra iva vAJchitArthasiddheH, tarjanahuMkAra ivAntarAyANAm, oMkAra ivotsAhasmRteH, puNyAhadhvani eriva hRdayaprasAdaprAsAdasya, punarnavIkRtAnurAgastambhottambhanasya tasya narapateH zizrAya zrutiM zrutazIlena zrAvitamimamevArthaM samarthayanniva madhyAhnazaGkhadhvaniH 5 / evaM - amunA prakAreNa anekadhA prastutAni - prakRtAni yAni purANapuruSAkhyAnAnicirantanapuruSakathAnakAni teSAM yaH prapaJcaH - vistArastasya krameNa - kathanaparipATyA bhUmnibhAvapratyayA vivakSayA bahau - bahule divase atikrAnte - vyatIte sati yadvA divasa iti divasaviSaye bhUmni - bahutve atikrAnte sati, stoke dine avaziSTe satItyarthaH / bahorbhAvo bhUmA, "bahorlopo bhU ca bahoH [pA. sU. 6/4/158] iti bahorbhUrAdeza: iman pratyayazca For Personal & Private Use Only Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 paJcama ucchvAsaH bhAvArthaH / madhyAhnazaGkhadhvanirnarapate:- nalasya zrutiM - karNaM zizrAya- zruta ityarthaH / kibhUto madhyAhnazaGkhadhvaniH ? vAJchitArthasya- damayantIprAptilakSaNasya siddheH - niSpattermaGgalodgAra ivamaGgalavAkyoccAra iva, yathA maGgalavAkyoccAre vAJchitArthasiddhistathA'nenApi / tathA antarAyANAM-vighnAnAM tarjanAya huGkAra iva - niSedhamantrAkSaramiva yathA he antarAyA: ! yUyaM dUre yAteti / tathA utsAhasya - udyamasya smRte:- smaraNasya oGkAra iva - praNavAkSaramiva, anena zrutena punarapyutsAhaH saJjAta ityarthaH, yadvA utsAha eva smRtizAstravizeSastasya oMkAra iva / tathA punarnavIkRtaM-punarutpAditaM anurAga eva - premabandha eva stambha :- sthUNastena' uttambhanaM - UrdhvaM nayanaM yasya, evaMvidhasya hRdayaprasAda eva - cetaH prasannataiva prAsAdastasya puNyadhvaniriva - puNyaM ca tat ahazca puNyAhaM "puNyasudinAbhyAmahnaH " [pA. vA, tatpu.] sudinazabdaH zobhAvAcI yathA sudinA subhAsviti, klIbateSTA, tasya dhvaniriva / adya puNyadinaM vidyate hRdayaprasAdaprAsAda udhriyatAmiti zaGkhadhvaninA nivedyata iti bhAva: / yadvA, 'puNyAhaM puNyAhaM prIyantAM prIyantAM' ityAdirUpo mantradhvaniH - puNyAhadhvaniH / kiM kurvan zaGkhadhvani: ? utprekSyate, zrutazIlena zrAvitamimameva AryAyugaloktamevArthaM 'sAhasaM kuru' ityevaMrUpaM samarthyayanti- draDhayanniva / yathA kasyaciduktamarthaM anyastathaiva bruvan samarthayati tathA ayamapi samarthayatIti / anenApi bodhyate yathA sAhasameva vidhehItyarthaH / rAjA tu tamAkarNya visarjitaparijanastatraiva pulinamadhye madhyAhnasamayasamucitavyApAramakarot / rAjA tu-nalastaM- zaGkhadhvanimAkarNya - zrutvA visarjitaH - preSitaH parijano yena sa evaMvidhaH san tatraiva pulinamadhye jalojjhitataTamadhye madhyAhnasamayasya samucito yo vyApAra:anuSThAnaM taM akarot / anantaramatikrAnteSu keSucinmuhUrteSu gaganamadhyatalAdvilambamAne manAGamArtaNDamaNDale caNDavAtyAhatazuSkapattramiva daNDaprAntapracalitakulAlacakramiva tena puraMdarAdezabhrameNa bhrAntamAtmano manaH kvApyekAntakamanIyanarmadApra dezapradarzana' vinodena svasthIkartumicchannicchAnukUlakatipayAptaparijana parivRtaH zrutazIlaskandhAvaSTambhavihArI 3 vihAya dUramiva zibirasaMnivezam, itastatastaruNatamAlamaNDapamaNDalitamayUrahAriNA calaccakoracakravAkacakravAlavalayitena snAnAgatatApasapadapaGkti 1. sthUNA anU. / cihnAntargatapATho nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: kharvitadUrvAGkureNApasaratpayaHpUrataraGgitavAlukena pulinaprAntena prAcIM 386 dizamayAsIt / anantaraM-madhyAhnAnuSThAnakaraNAt pazcAt keSucit muhUrteSu - kAlavizeSeSu atikrAnteSu satsu manAk-stokaM mArtaNDamaNDale - ravibimbe gaganamadhyatalAd vilambamAne sati-acalati sati, madhyAhne ghaTikAdvayaM ravirnizcalI bhavatItyAgamaH / tena purandarasya - zakrasya Adeza eva bhramaHkundAkhyayantraM tena bhrAntaM anavasthitamAtmano manaH kvApi - kasmizcidapi pradeze ekAnte - vijane kamanIyA:-ramyA ye narmadApradezAsteSAM yatpradarzanaM - avalokanaM tasya vinodena - kutUhalena svasthIkartuM - svasthaM vidhAtuM icchan-vAJchan icchAyA:-Atmana: abhilASasya anukUlAH-tadanuvartinaH svAbhilASamanupravartamAnA ityarthaH / evaMvidhAH katipaye - kiyantaH AptAH - yathArthavAdino ye parijanAstaiH parivRta:-parivAritaH zrutazIlaskandhasya yo avaSTambha:-AlambanaM tena vihartuM zIlaM yasyAsau zrutazIlaskandhAvaSTambhavihArI-mantriskandhamavaSTabhya nalaH dUramiva ivazabdo'tra vAkyAlaGkArArthaH / dUradezasthitameva zibirasannivezaM senAsthitipradezaM vihAya - parityajya pulinaprAntena-taTaparyantapathena prArcI- pUrvAM dizamayAsIt - jagAma / bhrAntaM manaH kimiva ? caNDavAtyayApracaNDavAtasamUhena AhataM-kampitaM yat zuSkapatraM tadiva / tathA daNDaprAntena-daNDAgreNa pracalitaMpreritaM yat kulAlacakraM tadiva / yathA tatbhrAntaM bhavati tathedamapi / purandarAdezabhrameti "bhramastu syAbhramaNe vArinirgame / bhrAntau kundAkhya yantre ca" [2/333-334] ityanekArthaH / kimbhUtena pulinaprAntena ? itastataH - sarvataH taruNA:- navA ye tamAlamaNDapAsteSu jaladabhramAnmaNDalitAHekatramilitA ye mayUrAstairhAriNaH- manojJena, tathA calanto ye cakorAzca cakravAkAzca teSAM yaccakravAlaMvRndaM tena valayitena veSTitena, tathA snAnAya AgatA ye tApasAsteSAM padapaMktibhiH-pAdanyAsazreNibhiH kharvitAH-kubjIkRtA dUvAGkirA yasmin sa tena, tathA apasaran-pazcAnnivartamAno yaHpayaHpUraHjalapravAhastena taraGgitA-jAtataraGgAkArA vAlukA yasya sa tena / yasyA upari jalapravAho vyUDho bhavati sA vAlukA taraGgAkArA dRzyate / taraGgiteti "tArakAditvAditac" [pA. sU. pa./2/36] / tatra ca caTulacaJcarIkakulAkulitavividhavIrudhAM taleSu vicarato'sya rasAtalanirgatA:5 pannagAGganA iva nAgamadahAriNyastamAlakandalIkomalAGgayaSTayaH zroNIbhArAlasagamanAstrivalItaraGgitatanumadhyalatikAH, kAzcitkaNThakandalIlambita 'mAtaGgamauktikalatAH sphurannakSatravalayA: kRSNapakSarAtraya iva kRtakrIDAzarIraparigrahAH, kAzcidubhayazravaNAsakta' dantidantapattraprabhAdhavalitamukhamaNDalAH surasaritsalilasaMvalita' kAlindIjaladevatA iva For Personal & Private Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 paJcama ucchvAsaH narmadayAmantritAH1, kAzcitparidhAnIkRtaraktapallavasphuratta DillekhAmekhalAzzaladambuvAhapaGaktaya iva vindhyaskandhAnubandhinyaH, kAzcinmAtaGgamadamaNDa:namilanmadhukarakarAlitAH sakalanIlotpalavanalakSmya ivAnyajalAzayebhyo mahAnadImavatarantyaH, kAzcillohitAzokakusuma stabakakRtakarNAvataMsottaMsAstripurapurandhraya iva harazarAnalajvAlAkulitaziraso dhUmadhyAmalA:6 salilamanusantyaH, kAzcillalitalIlAmRgairanugamyamAnAH zarIravatyo'JjanazailasthalAdhidevatA iva tIrthAvagAhanAnurAgiNyaH, kAzcijjarAjarjarazabarakaJcukikarAvalambalIlAgAminyaH sphuradindranIlazilAputrikA ivendra jAlikaiH saMcAryamANAH kRSNAJjanikAku sumakAntayaH, kAzciccipiTanAsAH kundakAntadantapaGaktayo mAyUra picchagucchAvanaddhakarburakabarIkalApAzcaladvalayamukharakaratalottAlatAlikArambharamaNIyarasikarAsakakrIDAnirbharAH 'kAdambarImadhupAnamada10-ghUrNitadRzo dRSTipathabhavateruraparAhnamajjanAgatAstaruNakirAtakAminyaH / / ___tatra ca-pulinaprAnte caTulaM-caJcalaM yaccaJcarIkakulaM- madhukaravRndaM tena AkulitAHvyAkulIkRtAH santApitA vividhAH-anekaprakArA yA vIrudhaH-latAstAsAM taleSu-chAyAsu vicarataH-viharato asya-nalasya evaMvidhA aparAhnamajjanAya-sandhyAkAlInasnAnAya AgatAstaruNAH-navayauvanAH yAH kirAtakAminyaH-bhillastriyastA dRSTipathaM avateru:avatIrNaH, dRSTA ityarthaH / kimbhUtAstaruNakirAtakAminyaH ? nAgamadena-hastidAnAmbunA hAriNya:-manoharAstena alaGkRtatvAt / kA iva ? rasAtalAt-pAtAlAt nirgatAH pannagAGganA iva / tA: kimbhUtA: ? nAgAnAM-vAsukiprabhRtInAM madaM-garvaM haranti-muSNantItyevaMzIlA nAgamadahAriNyaH tAn svavaze nayanti' ityarthaH / tathA tamAlakandalIvat-tApicchaprarohavat komalA-mRdvI aGgayaSTiH-deho yAsAM tAH, kRSNadehacchavaya ityarthaH / yaSTizabdastanulatAdivacchobhAvAcI / tathA zroNIbhAreNa-pRthulanitambagauraveNa alasaM-mantharaM gamanaM yAsAM tAH / tathA trivalyA:-tisRbhirudaralekhAbhistaraGgitA-jAtataraGgAkArA tanvI-sUkSmA muSTigrAhyA madhyalatikA avalagnaM yAsAM tAH trivalIvibhUSitamadhyA ityarthaH / tathA tAsAM madhye kAzcittaruNyaH kaNThakandalyA lambitA-lambAyamAnI kRtA mAtaGgamauktikalatA-gajasambandhimuktAsrak yAbhistAM evaMvidhA vartante / mauktikAnAM hi aSTau yonayastathA coktam 1. nayantya anU. / For Personal & Private Use Only Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 iti / utprekSyate, tA: kA iva ? kRtaH krIDayA zarIraparigrahaH- tanusvIkAro yAbhistA mUrtA: sphuran - dIpyamAno nakSatrANAM valaya:- maNDalaM yAsu evaMvidhAH kRSNapakSasya- rAtraya ivanizA iva / muktAnAM nakSatrANi strINAM ca rAtrya upamAnam / tathA kAzcit ubhayayoH zravaNayorAsakte-lagne ye dantidantapatre - karidantaghaTitakarNAbharaNe tayoH prabhayA - zvetakAntyA dhavalitaM - pANDuritaM mukhamaNDalaM yAsAM tAH, evaMvidhA vartante / utprekSyate, narmadayA AmantritAH-AhUtAH sphurat-vizadIbhavat yat surasaritsalilaM gaGgAjalaM tena samvalitAmizritA yA: kAlindIjaladevatA - yamunAstA iva / dantapatrANAM surasarit strINAM ca kAlindyupamAnam / tathA kAzcittaruNya paridhAnIkRtAH - adho nivasanIkRtA raktAH pallavAHkisalayAni yAbhistA ratta. pallavAcchAditakaTIbhAgAH, evaMvidhA vartante / utprekSyate, vindhyaskandhasya-vindhyAcalamadhyasya anubandha: - sambandho vidyate yAsAM tA vindhyaskandhAnubandhinyaH, vindhyaskandhalagnA ityarthaH / sphurantI - dIpyamAnA taDillekheva - vidyudeva mekhalA - kaTibhUSaNaM yAsAM evaMvidhAzcalantyo yA ambuvAhapaMktayastA iva / raktapallavAnAM taDillatAstrINAM cAmbuvAhapaMktiMrupamAnam / tathA kAzcit taruNyaH mAtaGgamadena-karidAnena yanmaNDanaM-mukhAderalaGkaraNaM tena milantaH - puJjIbhavanto ye madhukarAstaiH karAlitAHvyagrIkRtAH khedaM prApitA vartante / utprekSyate, anyajalAzrayebhyaH - aparajalAzayebhyo mahAnadI - narmadAmavatarantya:pa:-AgacchantyaH sakalA yA nIlotpalavanalakSmyaH -kuvalayakhaNDazobhAstA iv| strINAM kuvalayakhaNDalakSmya upamAnam / tathA kAzcit taruNyaH lohitA ye azokasya - kaGkelleH kusumastabakA:-gucchapucchAstaiH kRtvaH karNayoH avataMsaH - karNapUra: uttaMsazca-zirasi zekharo yAbhistA: lohitAzokakusumastabakakRtakarNAvataMsottaMsAH, evaMvidhA santi / "ApIDa zekharottaMsAvataMsA zirasi straji, uttaro karNapUre'pi " [3/318 ] iti haimaH koSaH / atrAvataM sottaMsayorekArthatvapratItinivRttyarthaM avataMsapadasya savizeSaNatvaM / yadvA, karNAvataMsAdipade karNAdidhvaninirmiteH 1 saMnidhAnAdibodhArthaM avataMsAdIni karNAdyAbharaNAnyeva ucyate / tatra karNAdizabdAH karNAdisthitipratipattaye / yathA asyAH karNAvataMsena jitaM sarva vibhUSaNam / "gaje' varAhadaMSTrAyAM maNDUke sarpamastake / vaMze zaGkhe ghane zuktau muktAnAmaSTayonayaH // " [ ] 1 degnirmiti: anU. / tathaiva zobhate'tyantamasyAM zravaNakuNDalaM / apUrvamadhurAmodapramoditadizastataH / AyayurbhRGgamukharAH ziraH zekharazAlinaH / damayantI - kathA - campUH For Personal & Private Use Only [ kAvyaprakAza- 7/287 ] [ kAvyaprakAza- 7/288 ] www.jalnelibrary.org Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uvAsaH 389 atra karNazravaNaziraHzabdAH sannidhAnapratItyarthamiti kAvyaprakAzoktaH / samAdhividhiratrAvaseyaH / utprekSyate, harasya-zambhoH zarAnalajvAlAbhi:-bANahutAzanArcibhirAkulitaMvyagrIkRtaM-ziro yAsAM tAH, evaMvidhAM dhUmena-agniliGgena-dhyAmalA-kRSNavarNA salilamanulakSIkRtya sarantyaH-AgacchantyaH tripurasya-daityavizeSasya purandhraya iva -kuTumbinya iva / lohitAzokakusumAnAM harazarajvAlAstrINAM ca zyAmatve dhUmadhyAmalatvaM upameti / purandhraya iti puraM dhatta iti purandhriH, "pRSodarAditvAt dhyAM3" [pRSodarAdIni yathopadiSTam pA. sU. 6/3/109] purandhrI, tathA kAzcit taruNyaH lAlitAH-laghuvayastaH pAlitAH ye lIlAmRgAH kelikuraGgAstairanugamyamAnAHanusriyamANAH vartante puratastA Agacchanti pazcAllIlAmRgA iti / utprekSyate, zarIravatyaHdehadhAriNyo mUrtAstIrthAvagAhane-tIrthamajjane anurAgaH-prema vidyate yAsAM tAH, evamvidhA aJjanazailasthalasya-sauvIragiristhalyA adhidevatA iva-adhiSThAtRdevya iva, tA api anugatamRgAH kRSNAbhAzca bhavantIti / tathA kAzcit taruNyaH jarayA-jarjarA jIrNA ye zabarakaJcukinaHzabarasauvidallAsteSAM karAvalambalIlayA-karAvaSTambhavilAsena gacchantItyevaMzIlAstathA kRSNAJjanikA tApicchalatikA tasyAH kusumavannIlA kAntiryAsAM evamvidhA vartante / utprekSyate, indrajAlikai:asavastudarzibhirmA yibhiH saJcAryamANA:- cAlyamAnAH sphuranyaH-dIpyamAnA yA indranIlAzilAputrikA:-nIlamaNizilApAJcAlikAstA iva / kaJcukinAM indrajAlikAH strINAM ca indranIlazilAputrikA upamAnam / tathA kAzcittaruNyaH cipiTA piccitatatA nAsikA yAsAM tAH, "cipiTaM punaH / pRthuke piccitatate' ityanekArthaH / [3/158] "piccitaM-kuTTitaM santataM-vistIrNaM piccitatataM, yathA keciccipiTa narkuTA" [ ] iti tadvRttiH / tathA kundavat-puSpavizeSavat kAntA- vizadA dantapaMktiryAsAM tAH, tathA mayUrapicchagucchenamayUrasambandhipatrasamUhena avanaddhaH-baddhaH ataeva karbura:-zabalavarNaH kavarIkalApaHkezavinyAsasamUho yAsAM tAH, tathA caladbhivalayaiH-kaGkaNairmukharau-vAcAlau yau karatalau-pANitalau tAbhyAmuttAla:-tvaritaH zreSTho vA yastAlikArambhaH-tAlikAdAnaM tena ramaNIyA-ramyA, tathA rasikArasavatI, evamvidhA yA rAsakakrIDA lokaprasiddhA tayA nirbharA:-atizAyinyaH / "uttAlastvarite kapau / zreSThotkaTakarAleSu" [3/663-64] ityanekArthaH / rAsaH krIDAnuge druhAM, ityanekArthaH [2/602] / tathA kAdambarI-madirA madhu:-kSaudraM tayoH pAnena yo madaH-mattatA tena cUrNiteghUrNAyamAne pracalAyite dRzau yAsAM tAH / ___ tatazca tAH sUkSmamuktAphaladhavalavAlukApulinapRSThe labdhaparabhAgAH svairaM svairamanuccacaraNacalanakrama' keMkAritanUpuraravAkRSTakalahaMsakulamanAkulakalagItataraGgAsannaraGgitakuraGgamanaGgabhAvabhUyiSThamanubhUya tIravihArasukham, 1. taruNyaH nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 anantaramakrUrajalacaramavegavahatsalilamutphullavividhavikasitAmbuja jAtijIvitajIvaMjIvakamutkR jitakuraramArasitasArasamunmadahAsihaMsAvataMsamuraHpramANAcchodakamatiramaNIyaM hRdamavAtaran / damayantI - kathA - campUH tata:- anantaraM tAH-kirAtakAminyaH sUkSmA:- tanavo muktAphalavaddhavalAH-zvetAH vAlukA' yatra evamvidhe pulinapRSThe saikatapradeze labdhaH parabhAgaH 2 - guNotkarSa: zobhAtizayoyAbhistA evamvidhAH satyaM, evamvidhaM tIravihArasya - taTavicaraNasya sukhaM anubhUya, anantaraMpazcAt evamvidhaM atiramaNIyaM- atizayena ramyaM hRdaM - jalAdhAravizeSaM avAtaran - prAvizan / kimbhUtaM tIravihArasukham ? svairaM svairaM - svecchayA svecchayA anuccacaraNAbhyAM - bhUsannihitapAdAbhyAM yazcalanakrama:-gamanaparipATI tena phreMkArite - ziJjite ye nUpure - tulAkoTI tayo raveNa - svareNa AkRSTaM - svasamIpe AnItaM kalahaMsakulaM yatra tat, nUpurasvaraM zrutvA rAjahaMsAstAsAM samIpamAgatAH santItyarthaH / tathA anAkulAni - antaritAni kalAni - madhurANi yAni gItAni - gAnAni teSAM ye taraGgAH - laharyaH paramparA ityarthaH krameNa lIlayA samullasanAt tairAsannAHnikaTA raGgitA:- AgatAH kuraGgA yatra tat tAbhistathA kalaGgIyate, yathA mRgA api tAsAM samIpe saJcarantIti / ragut guligu gatau ke raMgitaH / tathA anaGgabhAvena - smaraceSTayA bhUyiSThaM - bahulaM, tatra smaraceSTA bahvIstAbhirdarzyata ityartha: / " bhAvobhiprAyavastunoH / svabhAvajanmasattAtmakriyAlIlAvibhUtiSu / ceSTayonyorbudhe jantau zRGgArAdezca kAraNe" ityanekArthaH [ 2/ 545-546 ] / kimbhUtaM hadam ? akrUrA:- anugrAH jalacarA:- matsyA, yasmin sa taM, anenAbhigamyatvaM hadasyoktam / tathA avegaM - vegarahitaM vahatsalilaM yatra sa tam / tathA utphulA vividhA:-anekaprakArA, vikasitA yA ambujajAtayaH-zvetAruNAdipadmaprakArAstA-bhirjIvitAvartitA upakRtA jIvaMjIvA:- pakSivizeSA yena sa tam / "zeSAdvA kaH " [zeSAdvibhASA pA. sU. 5/ 4/154] / yadvA, ambujajAtireva jIvitaM yeSAmatipriyatvAt, evaMvidhA jIvaMjIvA yatra tam / atra utphullavikasitazabdau ekArthau vikAsasya AdhikyaM dyotayataH / tathA utkUjitA: - zabditAH kurA yatra sa tam / tathA ArasitAH zabdaM kurvANAH sArasA yatra sa tam / tathA unmadA:-dRptAstathA hAsina:-hasanazIlAH evaMvidhAH haMsA eva avataMsaH - zekharo yasya sa tam, tanmaNDitatIratvAt / tathA uraH pramANaM vakSodaghnaM acchaM udakaM yatra sa taM, agAdhe hi payasi na jalakrIDA / , avatIrya ca tAH kAzcitpannagapatipurandhraya ivodgIrNaviSagaNDUSAH, kAzcidrAkSasapramadA iva raktotpalAkRSTivyasaninyaH, kAzcidgopAGganA iva 1. zvetA : vAlukA anU / 2. paribhAgaH anU. / 3. svanaM anU. / For Personal & Private Use Only Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 paJcama uchvAsaH gRhItapuNDarIkAkSAH, kAzcitkArtikeyazarapaGktaya iva vizleSita - krauJcAH, kAzcitkurusenA iva dhRtarASTrazakunimArgeNAnudhAvamAnAH, kAzcidrAtraya iva vighaTitacakravAkamithunAH, kAzciccakorAGganA iva caJcakRtadIrdhakamalanAlaiH zazadhara karanikaranirmalajalamAsvAdayantyaH, kAzcitkariNya iva sarasabisAgrANi grasamAnAH, kAzcijjalayantraputrikA iva saMpuTitamukhapANipallavayugalAgraranthronmuktasUkSmavAridhArAH, kAzcidbhIrunArya 4 - iva priyavAritaraNAH, stanagaNDazailazikharAsphAlanollalattaraGgAntaratarattaruNatAmarasarasasurabhisalilamavagAhamAnAzciraM cikrIDuH / avatIrya ca' - hadAntaH pravizya tAH - kAminyaH stanAveva gaNDazailau - parvatacyutasthUlapASANau tayoH zikharAbhyAM - agrAbhyAM yadAsphAlanaM - jalapratighAtastena ullalantaH-ucchalanto ye taraGgAsteSAM antare-madhye taranti - unmajjanti taruNAni - navAni yAni tAmarasAni - mahotpalAni teSAM rasena-makarandena surabhi: - sugandhi yattat, evaMvidhaM salilamavagAhamAnAH-viloDayantyaH satyazciraM cikrIDuH-krIDanti sma / krIDanaprakArAne vAha - kimbhUtAstA: ? kAzcid udgIrNAHvikSiptAH viSasya-jalasya gaNDUSA :- culukA yAbhistA: / kA iva ? pannagapateH-nAgarAjasya purandhraya iva-striya iva / kimbhUtA: ? udgIrNA, viSasya - garasya gaNDUSA yAbhistAH / tathA kAzcit raktotpalaM-raktAbjaM tasya AkRSTiH- AkarSaNaM, tatra vyasanaM- Asaktirvidyate yAsAM tAH / kA iva ? rAkSasAnAM pramadA iva ? tAH kimbhUtAH ? raktena - rudhireNa utkRSTaM yat palaM-mAMsaM tasyA kRSTau balAdgrahaNe vyasanaM vidyate yA sA tAH / tathA kAzcit gRhItaM - avalokitaM puNDarIkaM-sitAmbhojaM yAbhyAM evambhUte akSiNI netre yAsA tAH / cakSuSo hi grahaNaM avalokanameva, yathA zrotragrahaNamAkarNanaM / athavA zaityAnnetranyastAbjA: / yadvA, gRhItaH - AttaH puNDarIkANAmakSa:bIjakozo yaabhistaaH| " akSo bibhItake karSe rAvaNau zakaTAtmano: / rathasyAvayave tucche vyavahAravarATayoH / pAzake ya" [2/3-4] iti anekArthatilakaH / kA iva ? gopAGganA iva-gopya iva / tAH kimbhUtA: ? gRhItaH puNDarIkAkSa:- vissnnuryaabhistaaH| tathA kAzcit vizleSitAH-viyojitAH krauJcA:- pakSivizeSA yAbhistAH / kA iva ? kArtikeyasyakumArasya zarapaMktaya iva / tAH kimbhUtAH ? vizleSitaH - vibhinnaH krauJcAkhyo girirghAbhistAH / krauJca iti "prajJAditvAdaN" [ prajJAdibhyazca pA. sU. 5/4/38 ] / "kroJcodvIpe khage girau" ityanekArthaH [2 / 59 ] / tathA kAzcit dhRtarASTrazakunayo: haMsapakSiNasteSAM mArgeNavartmanA anupazcAd dhAvamAnA:- gacchantyaH, kA iva ? kurusenA iva ? tAH kimbhUtA: ? dhRtarASTraH-duryodhanapitA zakuni:- kauravamAtulastayormArgeNa pANDavacamUhananalakSaNena anudhAvamAnA For Personal & Private Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 damayantI-kathA-campU: tadanuvartitvAttAsAm / "dhRtarASTraH surAjJi syAt pakSikSatriyabhedayoH" [rAnta.276] iti vizvaH / "zakuni khage karaNabhede kauravamAtule" [3/452] ityanekArthaH / tathA kAzcit vighaTitaM-viyojitaM cakravAkANAM mithunaM-dampatIrUpaM dvandvaM yAbhistAH / anyatra cakravAkI uDDAyitA, anyatra cakravAka iti / kA iva ? rAtraya iva ? tA api vighaTitacakravAkamithunA eva bhavanti, rAtrau hi zrIrAmazApena taddampatIviyogasya bhaNanAt / tathA kAzcit acaJcUni caJcUni kRtAni caJcUkRtAni evaMvidhAni yAni kamalanAlAni taiH kRtvA zazadharakaranikaravat nirmalaM yajjalaM tad AsvAdayantyaH-pibantyaH / kA iva ? cakorAGganA iva-cakorya iva / tA: kiM kurvantyaH ? caJcvA kRtAni-dhRtAni yAni kamalanAlAni taiH kRtvA zazadharasya karanikara eva nirmalajalaM tadAsvAdayantyaH, cakoryo hi candrakarAn pibanti / tathA kAzcit sarasAni ArdrANi yAni bisAgrANi-kamalatantuprAntAstAni grasamAnAH-bhakSayantyaH / kA iva? kariNya iva-hastinya iva / tAH kimbhUtAH ? sarasabisAgrANi grasamAnAH / tathA kAzcit sampuTitaM-saMyojitaM mukhaM-agraM yasya tAdRzaM yat pANipallavayugalaM-karadvayaM tasyAgre yAni randhrANi-vivarANi tebhya unmuktAH-vikSiptAH sUkSmAH-tanvyo vAridhArA yAbhistAH / kA iva? jalayantrasya putrikA:-pAJcAlikAstA iva / tA api evambhUtA eva bhavantIti / tathA kAzcit priyaM-iSTaM vAriNaH-jalasya taraNaM yAsAM tAH priyavAritaraNAH, kA iva ? bhIrunArya iva-bhIlukaramaNya iva / tAH kimbhUtAH ? vArita:-niruddho raNa:-kalaho yAbhistA vAritaraNAH priyANAM vAritaraNAH, priyavAritaraNA:-yUyaM vairibhiH saha yuddhaM mA kurudhvamiti / avanipatirapi vismayavismRtanimeSonmeSanayanastAzcira'mavalokya cintayAMcakAra / avanipatirapi vismayena-avalokanAzcaryeNa vismRtau-muktau nimeSonmeSau-saMkoca- . vikAsau nayanayoryena saH, visphAritanetra ityarthaH / evaMvidhaH san tA:-kirAtakAminIzciraM avalokya cintayAJcakAra / 'jAtiyatra na tatra rUparacanA netrotsavArambhiNI, rUpazrIrapi yatra tatra sulabhaH zlAghyo na janmodayaH / ityekasthasamastasundaraguNapradveSamabhyasyato, dhAtastAta vRthAzramasya bhavataH sRSTikramo dahyatAm // 57 // 1. kamalAni anU. / For Personal & Private Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uchvAsaH 393 jAtiriti / tAteti komalAmantraNe he dhAtaH ! -vidhAtaH ! bhavataH-tava sRSTikrama:sargaparipATI brAhmaNAdirUpA dayatAm-bhasmasAd bhavatu / "karmakarttari yak" [ ] / etaduktau kAraNamAha- kimbhUtasya bhavataH ? yatra jAti:-kSatriyAdistatra netrayorutsavaM-harSa Arabhate-kurute ityevaMzIlA netrotsavArambhiNI rUparacanA-saundaryaghaTanA na / apiH-athArthaH / atha yatra bhillAdaurUpazrI:-saundaryalakSmIstatra na sulabhaH-suprApaH zlAghyaH-prazasyo janmodayaH-janmaprApti jAtirityarthaH, AsAM mlecchajAtitvAt / iti-amunA prakAreNa ekasmin tiSThantIti ekasthA ye samastAH sundaraguNA yatra jAtistatraiva rUpazrIrityevaMrUpAsteSAmupari pradveSaM-IrSyA abhyasyataH-anuzIlayataH viyogIkaraNAt / ata eva punaH kimbhUtasya ? vRthA-niSphala: zramaH-sRSTiprayAso yasya sa tasya abhilaSitArthAsiddheH // 57 / / api cagrIvAlambitapadmanAlalatikAH karNAvataMsIkRtapratyagronmiSitAsitotpaladalaiH saMdigdhanetradvayAH / kasyaitA jaladevatA iva kucaprAgbhArabhugnormayaH1, snAnAsaktapulindarAjavanitAH kurvanti notkaM manaH // 58 // api ca-punaH grIveti / etA:-pratyakSato vIkSyamANAH snAne-majjane AsaktA -gADhabaddhAnurAgA yAH pulindarAjavanitAstA: kasya-puruSasya mana utkaM-utsukaM kAmAbhilASi na kurvanti ? apitu sarvasyApIti / kimbhUtA vanitAH ? grIvAyAM-kandharAyAM lambitA-lambAyamAnIkRtA padmanAlalatikA yaabhistaaH| tathA karNayoravataMsIkRtAni-karNapUrIkRtAni pratyagrANi-navAni unmiSitAnAM-vikasitAnAM asitotpalAnAM-kuvalayAnAM yAni dalAni-patrANi taiH kRtvA sandigdhaM-saMzayitaM netradvayaM yAsAM tAH, utpaladalAnAM nIlavarNatvena vizAlatvena ca netranibhatvAt netradvayasandehaH, kintu etAsAM dve eva netre uta bahUni ? tathA kucaprAgbhAreNapayodharapIvaratvena bhagnA Urmayo yAbhistA vanitAH / kA iva ? utprekSyate, jaladevatA ivahadAdhidevatA iva, tA api evambhUtA eva bhavantIti prAgbhAro mahattvam // 58 // api ca - etasyAH karikumbhasaMnibhakucaprAgbhArapRSThe luThad, guJjAgarbhagajendramauktikasara zreNImanohAriNi / 1. iti nAsti anU. / 2. bahUnIti anU. / For Personal & Private Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 damayantI-kathA-campU: dUrAdetya taraGga eSa patito vegAdvilInaH kathaM, ko vAnyo'pi vilIyate na sarasaH sImantinIsaMgame // 59 // api ca-punaH etasyA iti / eSa taraGgo dUrAdetya-Agatya etasyA:-kirAtavanitAyA: guJjA:kRSNalA garbhe-madhye yeSAM te guJjAgarbhAH luThantI- hRdaye dolAyamAnA gujAgarbhANAM gajendramauktikasarANAM-dantimauktikadAmnAM yA zreNI-rAjistayA manohAriNi-manojJe karikumbhena sannibhaH-sadRzo yaH kucaprAgbhAraH-payodharamahatvaM tasya pRSThe-uparibhAge patita:lagnaH san, kathamiti prazne vegAt-zIghraM vilInaH-galitaH / veti pakSAntare, vA-athavA anyopi kaH sarasaH-sazRGgAraH sImantinIsaGgame-strIsaMyoge na vilIyate-galitavIryo na bhavet ? apitu sarvopi / ayamapi sarasa:-sajalaH ataeva tatsaGgAt vilIna ityarthaH // 59 / / iyaM ca nijapriyamukhabhrAntyA harSeNAcumbadambujam / daSTAdharA tu bhRGgeNa sItkAramakaronmRdu // 60 // iyaM ca-eSA zabarI nijeti / nijapriyasya-AtmIyavallabhasya mukhabhrAntyA-AnanabhrameNa ambujaM-paJa harSeNa acumbat-svavaktrasaMyuktamakarot / sA jAnAt idaM ambujaM na, kintu svapriyA''nanamiti tatastad acumbadityarthaH / tu-punaH bhRGgeNa daSTaH adharo yasyAH sA, evaMbhUtA satI mRdu-akarkazaM yathA bhavati tathA sItkAramakarot / / 60 // anayApi aviratamidamambhaH svecchayocchAlayantyA, vikacakamalakAntottAnahastadvayena / parikalita ivAghaH kAmabANAtithibhyaH, salilamiva vitIrNAM bAlyalIlAsukhAya // 61 // anayApIti / aviratamiti / vikacaM-savikAsaM yatkamalaM tadvat kAntaM-manojJaM uttAnaM-UrvIkRtaM For Personal & Private Use Only Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uchAsaH 395 yat hastadvayaM tena avirataM-nirantaraM idamambhaH-jalaM karma svecchayA-svakAmena anayApi kAminyA kA ucchAlayantyA-ullAlayantyA, utprekSyate, kAmabANAtithibhyaH kAmasya bANA:-mohanAdaya eva atithayastebhyaH, arghaH-pUjAvidhiH parikalita iva-datta iva te satkRtA ityarthaH / punarutprekSyate, bAlyalIlAsukhAya salilaM vitIrNamiva-jalAJjalirdatta iva, he bAlyalIlAsukha tvaM dUre cAhItyarthaH // 61 // asyAzcakarNamUlaviSaye mRdu guJjanyANipallavahato'pi haThena / eSa SaTpadayuvA hariNAjhyAzcumbati priya ivAsyasarojam // 62 // asyAzceti / karNeti / ca-punaH eSa SaTpadayuvA karNamUlaviSaye-zravaNasamIpe mRdu-madhuraM yathA bhavati tathA guJjan-zabdaM kurvan pANipallavena-karakisalayena hato'pi-tADito'pi asyAH hariNAkSyAH-kuraGgalocanAyAH priya iva-bharteva AsyasarojaM-mukhapadmaM haThena-balAtkAreNa cumbati / yathA priyaH pANipallavena hatopi haThAt priyAyA mukhaM cumbati tathA'yamapi // 62 / / itopyeSAbhramakaraM makaraM makarandinI kamalinImalinImalinIkRtAm / taralayantamavekSya mahAbhayAdudataratsaritastvaritaiH padaiH // 63 // ito'pi-asminnapi pradeze eSeti bhrameti / makarandaH-madhu asti asyAmiti makarandinInAM tathA alinIbhiHbhRGgIbhirmalinIkRtA-kRSNIkRtA yA sA, alinImalinIkRtA tathAbhUtAM kamalinI-padminI taralayantaM-kSipantaM bhramakaraM-AvartakaraM makaraM-yAdovizeSa avekSya-vilokya mahAbhayAttadavalokanotpannamahAbhIterhetoH tvaritaiH-uttAlaiH pAdaiH-kramaiH eSA-kirAtakAminI saritaHnadyA udatarat-uttIrNA / / 63 / / etAzca mandAyate dinamidaM madanotisajjastatki na gacchata gRhAniti padminIbhiH / For Personal & Private Use Only Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI-kathA-campUH mIlatsarojagatabhRGgatairivoktAH, snAtvA zanairanusaranti taTaM taruNyaH // 64 // etAzceti / mandeti / etAstaruNyaH snAtvA-snAnaM vidhAya zanaiH-mandaM mandaM taTa-kUlaM anulakSIkRtya saranti-Agacchanti / ekazopi prayujyamAno zanairiti zabdo muhuH zabdavat abhyAsavRttivacanaH / kimbhUtAstaruNyaH ? utprekSyate, padminIbhiH-kamalinIbhiH mIlantisaMkucanti yAni sarojAni tadgatAH-tatpraviSTA ye bhRGgAsteSAM ravairiti uktA iva-kathitA iva / itIti kim ? he striyaH ! idaM dinaM mandAyate-alpIbhavati, tathA madanaH-kAmaH atisajjaH-atizayena sAvadhAno jAyate tattasmAdacotohAn kiM na gacchata-na yAta, bhRGgAH, kila sAyaM svata eva guJjanti / paraM utprekSyate, padminIbhistad raveNa tAsAM zikSApradIyata ivetyarthaH // 64 // evamane kavivilAsAsaktazabarasundarIdarzanAlhAdapulakite vividhavitarkakAriNi paGkanimagnajaratkareNukAyamAnaniHspandadRzi tatkAlamutpannayA manmathavyathayA' dhIratayA ca spRhayA ca vicikitsayAre ca jighRkSayA ca jihAsayA ca samakAlamAkulitahRdaye saMkIrNabhAvabhAji rAjJi3, rAjIvavanavirAjite tasminnarmadAde salilakrIDAsukhamaticiramanubhUya tIrabhuvi sevyasitasaikatasthalImalaMkurvANAsu ca tAsu zabararAjasundarISu zrutazIlazcintitavAn / evamiti / rAjJi evamvidhe sati ca-punaH tAsu-zabararAjasundarISu tasmin-narmadAhade aticiraM-bahukAlaM salilakrIDAyAH sukhamanubhUya-Asevya, tIrabhuvi-kUlabhUmau sevyA-sevituM yogyA sitA-zvetA yA saikatasthalI-sikatAvaddezastAM alaMkurvANAsu vibhUSayantISu satISu zrutazIlazcintayAJcakAra-vicArayAmAsa / "sikatAzarkarAbhyAM ca" [pA. sU. 5/2/104] iti matvarthe aN / saikataH-siktAvAn dezaH / kimbhUte narmadAde ? rAjIvavanena viraajiteshobhte| kimbhUte rAjJi ? evamiti-pUrvoktaprakAreNa anekavidhavilAseSu-vividhavibhrameSu AsaktA:-baddharAgA yAH zabarasundaryAstAsAM darzanena ya AhlAdaH-pramodastena 'pulakite-romAJcite / tathA vividhAn vitarkAn-UhAn karotItyevaMzIlo vividhavitarkakArI tasmin / tathA paGkekardame nimagnA-buDitA jaratI-vRddhA yA kareNukA-hastinI seva AcarantI kareNukAyamAnA For Personal & Private Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uchAsaH 397 evaMvidhA niHspandA-nizcalA dRk yasya sa tasmin, yathA jaratIkareNuH paGkanimagnA satI niHspandA bhavati tathA nalasyApi dRk tAsAM vIkSaNe niHspandA'bhavat / tathA tatkAlaMtatsamaya eva utpannayA-jAtayA manmathavyathayA dhIratayA ca-dhairyeNa kathametAH spRzyAmIti / tathA spRhayA tAsAmupari vAJchayA vicikitsayA ca-etA mayA prApsyante na vA iti saMzayena, tathA jighRkSayA ca-tAsAM grahItumicchayA, jihAsayA ca cANDAlItvAddhAtumicchayA cetyubhayaprakAreNa samakAlaM-ekasamaya eva AkulitaM-vyagrIkRtaM hRdayaM-mano yasya sa tasmin / tathA saMkIrNa:jighRkSayA jihAsayA ca mizrito yo bhAva:-abhiprAyastaM bhajatIti saMkIrNabhAvabhAk tasmin / yadacintayattadAha unmAdi yauvanamidaM zabarAGganAnAM, devo'pyayaM navavayAH kamanIyakAntiH / revAtaTaM calacakoramayUrahAri, kiM syAnna vedmi jayinI ca manobhavAjJA // 65 // unmAdIti / zabarAGganAnAM idaM unmAdayati unmAdaM karotItyevaMzIlaM unmAdiyauvanaM-tAruNyaM, tathA ayaM devo'pi-rAjApi navavayAH-yauvanasthAH / kimbhUtaH ? kamanIyA-ramyA kAntiryasya sa tathAvidhaH / tathA calA:-capalA ye cakorAzca mayUrAzca tairhAri-manojJaM idaM revAtaTaM, tathA ca-punaH manobhavasya-kAmasya AjJA manobhavAjJA jayinI jayatItyevaMzIlA jayinI-jagadvazavidhAyinI, tato'haM na vedmi-na jAne, na sambhAvayAmi' kiM syAt-kiM bhaviSyati? sarvasyApi unmAdakAraNasya militatvAt mA kadAcidakAryaM karotviti bhaavH| *kiM syAditi anavatkRptamarSayorakiM vRttepIti kiM vRtte kiMvRttepi "liG luTau staH" [ ] asambhAvanAmarSayostriSu kAleSu sarvalakArApavAdaH iti asambhAvane bhaviSyati liG * // 65 / / tathAhivikalayati kalAkuzalaM, hasati zuciM paNDitaM viDambayati / adharayati dhIrapuruSa, kSaNena makaradhvajo devaH // 66 // tathAhIti / tadeva jagajjayitvaM tasyA darzayati vikaleti / makaradhvajaH-kAmo devaH kalAsu kuzalaM-dakSaM puruSaM vikalayati1. saMbhAvayAmi nAsti anU. / *-* cihnAntargatapaMktirnAsti anU. kintu asya sthAne iyaM paMktirvartate "syAdityavyayaM tiGantapratirUpakam" anU. / For Personal & Private Use Only Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 damayantI - kathA - campUH niHkalaM kurute / tathA zuci - zuddhaM anupahataM vA puruSaM hasati - tarjayati / tathA paNDi viDambayati-laghUkaroti / tathA dhIrapuruSaM adharayati - galahastayati vidhurayatItyarthaH / " zuciH zuddhe site'nile / grISmASADhAnupahateSUpadhAzuddhamantriNi / zRGgAre " ityanekArthaH [2/61-62]' // 66 // api ca madhye' trivalItripathe pIvarakucacatvare ca capaladRzAm / chalayati madanapizAcaH puruSaM hi manAgapi skhalitam // 67 // api ca- punaH I madhyeti / capaladRzAM ramaNInAM madhye'valagne yA trivalI saiva tripathaM tasmin capuna: pIvarau kucAveva catvaraM - pathAM zleSaH tasmin, hi-nizcitaM manAgapi stokamapi skhalanaM'- taddattadRSTiM puruSaM madana eva pizAco madanapizAcazchalayati vazIkaroti / anyopa pizAcastripathe catvare ca ISatskhalitamapi bhUpAtAdinA puruSaM chalayati - vikalIkaroti / trayANAM pathAM samAhArastripathaM RkpUrabdhUH pathamAnakSe [pA. sU. pU. 5/4/74] / iti apratyayaH samAsAntaH, pAtrAditvAt strItvaM na // 67 // tadastu prastutarasAnunayenaiva prabhUNAM matayo nivartyante niSiddhaniSevaNAta, na pratikUlatayA' ityavadhArayannavanipati remavAdIt / 'deva' ramaNIyaH khalvayaM pradezaH / tat-etat sarvamunmAdakAraNamastu paraM niSiddhasya niSevaNaM- sevanaM AgrahastasmAt sakAzAt prabhUNAM-svAminAM malaya:- prastutarasAnunayenaiva - prakRtarasAnumatyaiva nivartyantevyAvartyante, na pratikUlatayA haThAt / niSiddhasya nindyajAtisaGgamAderAgrahaM - svIkAraM kurvANaH prabhuH sahAyasampadAnujIvinA nivAryaH paraM tadabhimataM prAk puraskRtya doSaM ca darzayitvA sahasA nivAryamANopi hi prabhuH parAbhavamiva manyeta / iti avadhArayan -manasi Akalayan zrutazIlaH avanipatiM nalaM avAdIt / he deva ! ramaNIyaH khalu-nizcitaM ayaM pradezaH / 1. skhalitaM anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uchAsaH 399 tathAhyatra AhlAdayanti mRdavo mRditaarvind1nissyndmndmkrndknnaankirntH| ete kirAtavanitAstana gaNDazaila saMghaTTajarjararayaH3 saritaH samIrAH // 68 // tathAhIti / tadeva ramaNIyatvaM darzayati / atreti he deva ! atra-narmadAtIre aahlaadeti| ete mRdavaH-sukhasparzAH sarita:-nadyAH samIrAH-vAtAH AhlAdayantipramodayanti / etAvatA zaityaM dazitam / kiM kurvantaH samIrAH ? mRditAni-dolitAni yAni aravindAni teSAM niSyandAH-rasarUpAH mandA:- tanavo ye makarandakaNAstAn kiranta:-vikSipantaH / etAvatA saurabhyamadarzi / tathA kirAtavanitAnAM-zabaravadhUnAM stanAveva gaNDazailau tayoH saMghaTTanena2saMzleSeNa jarjaraH-mandIbhUto rayaH-vego yeSAM te evamvidhAH / anena mAndyaM darzitam / / 68 // etAzcaupanadi puline pulindavadhvaH stanapariNAhavinirjitebhakumbhAH / zithilitasalilArdrakezabandhAH kimapi manobhavavaibhavaM vahanti // 69 // etAzceti / ca-puna: etA:-pulindavadhva: [upanadIti] upanadi-nadyAH samIpe puline-saikate kimapi-adbhutaM manobhavasyakAmasya vaibhavaM-aizvaryaM vahanti-dhArayanti / kimbhUtAH ? stanapariNAhena-payodharavizAlatayA vinijita ibha'kumbho yAbhistAH / tathA zithilita:-zlathito viralIkRtaH salilena ArdraH-klinnaH kezAnAM bandhaH-bandhanaM anyonyagrathanaM yAbhistAH // 69 // itazcAvalokayatu deva: sarasijamakarandAmodamattAligItazravaNasukhanimIlaccakSuSaH kiMcidete / api divasamazeSaM nizcalAnAH kuraGgAH, pulinabhuvi vihArAhAravandhyA vasanti // 70 // itazca-asminpradeze avalokayatu-pazyatu deva:1. nAsti anU. / 2. saMghaTTena anU. / 3. nirjita iva anU. / For Personal & Private Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH sarasIti / pulinabhuvi - taTabhUmau ete kuraGgAH api :- bhinnakrame azeSamapisamastamapi divasaM vihAreNa - vicaraNena AhAreNa ca bhakSaNena vandhyA-rahitA vasantitiSThanti / tatra kAraNamAha- kimbhUtA: ? kiJcit - alpaM sarasijAnAM padmAnAM yo makarandastasya yaH AmodaH - parimalastena mattA ye alaya:-9 - bhRGgAsteSAM yadgItaM - jhaGkArAravastasya zravaNe yatsukhaM - saukhyaM tena nimIlatI - saMkucatI cakSusI yeSAM te tathAvidhAH / punaH kimbhUtA: ? tadgAnarasAdeva nizcalAni akaM - prANi aGgAni - zarIrAvayavA yeSAM te / mRgA bhRGgajhaGkArAravazravaNarasikatayA vihAramAhAraM ca na kurvantIti samudAyArthaH // 70 // ito'pi padmAnyAtapavAraNAni nalinIpatrANi paryaGkikA, dolandolanadohado'pi ca cala' dvIcIcayaiH pUryate / AhAro bisapallavAH pulinabhUrlIlAvihArAspadaM, revAvAriNi rAjahaMsazizavastiSThanti dhanyAH sukham // 71 // 400 he deva ! itopi - padmeti / revAvAriNi dhanyAH - puNyavanto rAjahaMsazizavaH sukhaM- svecchayA tiSThanti / atha sukhAvasthAnaprakArAnAha - yeSAM padmAni - ambhojAni AtapavAraNAni - chatrANi, teSAM tadadhaH sthitatvAt padmAnAM chatrAkRtitvam / tathA yeSAM nalinIpatrANi - kamalinIdalAni paryaGkakApalyaGkasteSAmupari zayitatvAt / tathA ca punaH yeSAM calantaH - preGkhanto ye vIcIcayA:UrmisamUhAstaiH kRtvA dolayA - preGkhyA yad andolanaM - krIDanaM tasya dohada: - abhilASopi pUryate - sampadyate / tathA yeSAM bisAni - kamalatantavaH pallavAzca - kisalayAni te AhAra:bhakSyam / tathA yeSAM pulina:-taTabhUmirlIlAvihArasya - lIlAvicaraNasya AspadaM - AzrayaH, tatra krIDantItyarthaH / atrA''tapatraprabhRtayo rAjadharmA rAjahaMsazizuSu rAjaputreSvapi udbhAvanIyA: / paryaGkikA AhArAspadAnAmajahalliGgatA // 71 // ihApi - ciraviracitacATuzcandrarekhAyamANaM 3, prathamarasabisAgragrAsalIlArpaNena / For Personal & Private Use Only Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH iha ramayati haMsIM rAjahaMso riraMsuH, pulakayati ca caJcUkoTikaNDUyanena // 72 // he deva ! - nRpa ! ihApIti cireti / iha revAtaTe riraMsuH - rantumicchuH rAjahaMso haMsI zvetatvAt zlakSNatvAcca candrarekheva Acarat candrarekhAyamANaM prathamarasaM prakRSTAsvAdaM yad bisAgraM-kamalatantuprAntastasya yo grAsaH - kavalastasya lIlayA - vilAsena yadarpaNaM vitaraNaM tena ramayati-krIDayati, bisagrAsaM tasyA Anane arpayatItyarthaH / ca- punaH caJcUkoTyA - caJcvagrabhAgena yatkaNDUyanaM - kharjUkaraNaM tena pulakayati- romAJcayati / kimbhUto rAjahaMsaH ? ciraM cirakAlaM viracitaM kRtaM cATupriyavacanaM yena saH // 72 // api ca iha carati cakora: korakaM paGkajAnAmiha caladalicakrAccakravAko bibheti / iha ramayati jIvaMjIvako jIvitezAmiha vahati vikAraM hAri hArItako'pi // 73 // 401 api ca- punaH iheti / he deva ! iha-pradeze cakora: paGkajAnAM - padmAnAM korakaM - kuDmalaM caratibhakSayati / tathA iha pradeze cakravAkaH calad - vicarad yadalicakraM bhRGgavRndaM tasmAd bibheti trasyati, tamasvinI bhrAntyeti zeSaH / tathA iha pradeze jIvaMjIvakaH-pakSI jIvitezAMpriyAM ramayati / tathA iha pradeze hArI - manoharo hArItakaH - pakSivizeSaH so'pi vikAraMsmarakeliM vahati-bibhartti // 73 // evamasau niSadhezvaraH zrutazIlena prajJApUrvamapararamaNIyapradezAntaradarzanavyAjenAntaritazabarasundarIdidRkSAgraho gRhAnpratipratyAvRttaH / evaM - amunA prakAreNa asau niSadhezvaraH zrutazIlena prajJApUrvaM - buddhipUrvakaM yathA bhavati tathA svabuddhyetyarthaH / aparANi - zabaravadhUramaNapradezAdanyAni yAni ramaNIyapradezAntarANi teSAM darzanavyAjena-avalokanadambhena antaritaH - vyavahitaH zabarasundarINAM didRkSAgraha:avalokanecchAhaTho yasya saH, zrutazIladarzitapradezAntaradarzanena vismRta tadavalokanarasaH For Personal & Private Use Only Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 damayantI-kathA-campU: ityarthaH / evaMvidhaH san gRhAn prati-zibirasannivezaM prati pratyAvRttaH-pazcAdAyAtaH / cintitavAMzca - 'kathaM nure sA damayantI puraMdarapramukheSu lokapAleSvarthiSu mayA manuSyajanmanA labdhayeti / nivArayiSyanti ca tAM khalu divyasambandhArthino3 bAndhavAH / tatkimiha zaraNam' iti vimuktadIrghaniHsahaniHzvAsamasakRccintayati rAjani rAjan, rAmAjanaH padma iva vAritaH sutarAM pravartate / nAlamasya dIrghamanuraktastha jAyate'parAgo'lIkAmi- nivezo'sya hIyate / kiMcAnyadanyaparigrahavartinInAmapi strINAmanyatrApi rAgAgraho6 bhavati / yataH pazyavaruNaparigrahe'pi pratIcIyaM mayyapi rAgiNI bhaviSyati' / ityevamenaM1degmAzvAsayanniva11 bhagavAnbhAnuru12ttuGgataruzikharANi karaiH patanabhayAdivAlambamAna:13 zanairgaganatalAdavatIrya pratIcI dizamayAsIt / iti cintitavAMzca-vicAritavAn / itIti kim ? nu-iti vitarke, sA damayantI purandarapramukheSu purandaraH pramukhaH-mukhyo yeSAM teSu lokapAleSu-kuberAdiSu arthiSu-abhilASiSu satsu kathaM mayA manuSyeSu janma-utpattiryasyAsau manuSyajanmA tena labdhavyA-prAptavyA, indrAdivareSu satsu mayi viSaye kIdRganurAga ityarthaH / ca-punaH divi bhavA divyAH-indrAdayaH "dhuprAgapAgudakpratIco yat" [pA. sU. 4/2/101] iti yat zeSe'rthe, taiH saha yaH sambandhaHsvajanatA taM arthayante-abhilaSantItyevaMzIlA ye te divyasambandhArthinastasyA bAndhavAH-bhrAtrAdayaH, khalu-nizcitaM mattastAM-damayantI nivArayiSyanti-pratiSedhayiSyanti / 'ayaM manujaH ime' devAH tato varamebhiH saha sambandha' iti vimRzya bAndhavA api tAM teSveva protsAhayiSyantIti / tattasmAddhetoH iha-prastAve kiM zaraNam ? iti hetovimukto dIrgho nissaha:-soDhumazakyo niHzvAsa:-mukhamAruto, yatra cintane evaM yathA bhavati tathA rAjani-nale asakRt-vAraMvAraM cintayati sati, zanai:-krameNa gaganatalAd ambarAd avatIrya bhagavAn bhAnuH pratIcI-pazcimAM ayAsIt agAt / kiM kurvan ? enaM-nRpaM evaM-amunA prakAreNa AzvAsayanniva-duHkhanivRttiM kArayanniva / tameva prakAramAha-aho rAjan ! tvayA svacetasi na evaM cintanIyaM yadivyasambandhArthino bAndhavA api tAM vArayiSyanti tadeSA'smatto viraMsyatIti / yato rAmAjano vAritaH-niSiddhaH sutarAM-utIva pravartate / tathA asya-strIjanasya dIrghamanuraktasya-bahukAlaM sAnurAgasya sato alaM-atyarthaM na aparAgaH-rAgApAyo jAyate, na tasyA, rAgastato nivartata ityarthaH / tathA asya-rAmAjanasya alIkopi-asatyopi 1. amI ca anU. / For Personal & Private Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH 403 abhiniveza:- Agraho haTho na hIyate - nAlpIbhavati, kiM punaryAdRk tvayi abhiniveza: / ka iva ? padma iva / yathA padma:-abjaM vArita:- jalAt pravartate tathA asya padmasya raktasya sato nAlaM-kANDaM dIrghamanu-saha parAga:-makaranda jAyate, nAlena saha makarandopi varddhata ityarthaH / sahArthenAnuyogena dvitIyA / tathA alI- bhRGgI kaM- jalaM tayorabhiniveza: - pravezo yaH sopyasya padmasya na hIyate-na hIna: syaat| padmazabda ubhayaliGga / "padmo'bjasaMkhyo" [ 57 ] iti liGgAnuzAsanokteH / kiJca-punaranyat ucyate, anyasya parigrahe svIkAre vartanta ityevaMzIlAH anyaparigrahavarttinyastAsAM anyapuruSasvIkRtAnAmapi strINAmanyatrApi - puruSAntare rAgagraho bhavati - rAgAnubandhaH syAt, kiM punaranayA svIkRtAyAstasyA ityapi zabdArthaH / yataH- yasmAt samprati- adyApi pazya tvaM varuNasyapazcimAdhipateH parigrahepi - varuNasvIkRtApi iyaM pratIcI - pazcimAzA mayyapi mamApi viSaye rAgiNIraktA bhaviSyati tathA sApi tvayi rAgiNI bhaviSyatIti bhAvaH / punaH kiM kurvan ? uttuGgAni - unnatAni yAni taruzikharANi - vRkSaprAntAstAni karaiH kiraNairAlambamAnaH- Azrayan, vRkSaprAnteSu sAyaM raviruciravalokyate / utprekSyate, patanabhayAdiva, anyopi patanabhItyA karAbhyAM - pANibhyAM kiJcidAlambata eva tathA'yamapi / - ambarAntaH prasAritakare rAgiNa raktayA pariyukte' pazcimakakubhA'mbhojinIjIvitezvare / tadAnI ambarAntaH - nabho'ntaH prasAritAH karA:- aMzavo yena sa tasmin, tathA rAgiNi-raktayAnvite tathA raktayA pazcimakakubhA - pratIcI dizA pariyukte - sahite, evaMvidhe ambhojinIjIvitezvare- ravau sati prAcyA cintitaM tadAha pUrvAhaM vihitodayAhamasakRttanmAM? vihAyAdhunA, yasyAmastamupaiti tAM kathamayaM rAgI jaghanyAmagAt / ityevaM zlathitAMzuke dinapatau yAte dizaM pazcimAmIrSyAroSaviSAdinIva tamasA prAcI kakublakSyate // 74 // vizleSAkulacakravAkamithunairutpIDa' mAkrandite, kAruNyAdiva mIlitAsu nalinISvastaM ca mitre 5 gate / zokeneva digaGganAbhirabhitaH zyAmAyamAnairmukhainiHzvAsAnaladhUmavartaya ivodgIrNAstamorAjayaH // 75 // For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 damayantI-kathA-campU: pUrvAhamiti vRttam / pUrvA-AdyA ahaM tathA asakRd-vAramvAraM vihitaH-kRta udayo yayA sA tathAvidhA ahaM, tattasmAt mAM vihAya adhunA yasyAM astamupaiti-prApnoti tAM jaghanyAM-nikRSTAM ayaM raviH rAgI-AraktaH san kathaM agAd-yayau / ityevaM-amunA prakAreNa pazcimAmAzAM gate zlathitAMzuke-zithilatAMzau dinapatau-ravau viSaye IrSyA-roSo'sUyA- kopastasmAd viSAdinI vasatI prAcIkakub-pUrvAdik tamasA-andhakAreNa kRtvA lakSyate-jJAyate / anyo'pi prathamAM kRtodayAM vihAya anyAmastaMkAriNI nikRSTAM ca yadA rAgI vilAsI yAti tadA tasmin zithilitavAsasi pUrvA strI IrSyAviSAdinI tamasA-tamobhAvena prApyate // 74 / / vizleSeti vRttam / nalinISu-padminISu mIlitAsu-saMkucitAsu satISu, utprekSyatevizleSeNa-viyogena AkulA ne- duHkhAni tAni' yAni cakravAkamithunAni taiH utkRSTA pIDA yatretyutpIDaM yathA bhavati tathA Akrandite-raTite sati kAruNyAdiva-cakravAkadvandvavRndaM duHkhitaM dRSTvA samutpanna kRpArasAdiva anyopi sadayaH paraM duHkhinaM dRSTvA saMkucayatyeva / ca-punaH mitre-sUrye astaMgate sati, utprekSyate-digaGganAbhiH zokeneva yadayaM sarvAzAprakAzakaH sUryo astaMgata iti zuceva abhitaH kAtsrthena zyAmAyamAnaiH-azyAmAni zyAmAni bhavanti zyAmAyamAnAni tairmukhaiH niHzvAsAnalasya-ni:zvAsAgnedhUmavarttaya iva-dhUmarUpA varttayaH-dazA iva tamorAjaya udgIrNAH- udvAntAH / manye, imAstamorAjayo na bhavanti kintu digaGganAbhirenaM-raviM astamitaM dRSTvA svamukhebhyaH zokAnniHzvAsAne dhUmA muktAH santIti samudAyArthaH / "vRttirgAtrAnulepinyAM dazAyAM dIpakasya ca / dIpe bheSajanirmANe nayanAJjanalekhayoH" [2/196-97] ityanekArthaH / zyAmAyamAnAnIti "DAc lohitAdibhyaH" [lohitAdiDAjmyaH kyaS pA. sU. 3/1/13] iti kyaSa / / / 75 // tathAvidhe ca velAvyatikare rAjJaH saMdhyAvasaramAvedayitumAsana vihArine lIlAkiMnaramithunamidamagAyat tathAvidhe ca-evaMrUpe velAvyatikare-sandhyAsamayasambandhe sati rAjJaH-nalasya sandhyAvasaramAvedayituM-jJApayituM Asanne-nikaTe vihartuM zIlaM yasya evaMvidhaM yallIlAyaikelaye kinnaramithunaM tat idaM-vakSyamANaM vRttamagAyat-gAyati sma / raktenAktaM vinihitamadhovaktrametatkapAlaM, tArAmudrAH kimu kalayatA kAlakApAlikena / 1. duHkhitAni anU. / For Personal & Private Use Only Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH saMdhyAvadhvAH kimu viluThitA kauMkumI zuktirevaM, zaGkAM kurvajjayati jaladhAvardhamagnArkabimbam // 76 // 405 rakteneti / evaM itthaM zaGkAM kurvat utpAdayat jaladhau - samudre ardhaM - zakalaM magnaM- bruDitaM yadarkabimbaM-ravimaNDalaM tadadhunA jayati / evamiti katham ? kAla eva - anehA eva kApAlika:-mahAvratikastena' tArAH - nakSatrANyeva mudrA:- rucakAkhyAni hastapadAdInAM asthyAbharaNAni kalayatA - yuJjAnena satA adhastAd vaktraM yasya tadadhovastraM - adhomukhaM tathA raktena -rudhireNa aktaM-liptaM tattathAbhUtaM etat kimure - kiM kapAlaM - naraziro'sthi vinihataM - nyastaM / kapAlena carati kApAlikaH caratItyarthe Thak / kimviti vitarphe vetyAkRSyate / kiM vA sandhyaiva yA vadhUstasyAH sambandhinI kuGkumena raktA kauGkumI zuktirviparItA adhomukhI luThitA- viluThitA / / 76 / / atha krameNa gaganamandAkinItIratApasairvikIrNeSu saMdhyArghAJjali - jalabindubudbudeSviva kiMcidunmIlatsu viralataratArAstabakeSu, vAsaravirAmavAditavAdyeSvamarasadaneSu, dahyamAnabahaladhUpadhUmamaJjarISviva viyati viharantISu tanutimiravallarISu, svapatpatatrikulakolAhalena vAsArthizrAntA.dhvagasvAgatAlApamiva kurvANAsu vanarAjiSu, anyatra paribhramaNaparihArArthamiva padminInAM" kozapAnamAcaratsu caJcalacaJcarIkeSu, ratyutsavotsAhAvezamantrAkSareSviva zrUyamANeSu 'saritkUlakulAyanilInajala-kukkubha'kuhariteSu, rAmAyaNavyatikareSviva mandodarIprahastaprabodhitotsikta-dazAnaneSu saMdhyApradIpeSu jAte jaratkumbhakArakukkuTakuTumba 'pakSapicchavicchAye manAktamonuvidadhe saMdhyArAge rAjA viSAdavismRtasaMdhyAhnikaH 1deg parijanAnu-bandhAtsaMdhyAM vavande11 / atha-anantaraM rAjA-nalaH viSAdena - manaH pIDayA vismRtaM sandhyAyA AhnikaManuSThAnaM yasya sa evamvidhaH san parijanAnubandhAt - parijanAgrahAt sandhyAM vavandesandhyAvandanAM cakAra / keSu satsu ? krameNa-kSaNAtikramaparipATyA viralatarA :- atizayena viralAH pRthak pRthak varttamAnAstArA eva stabakA: -gucchAsteSu, kiJcit- stokaM unmIlatsuvikasatsu satsu / utprekSyate, gaganamandAkinyAH - nabhogaGgAyAstIre ye tApasAstairvikIrNeSuvikSipreSu sandhyAyai ye arghAJjalibindavasteSAM ye budbudAH-sthAsakAsteSviva / manye, i'mAstArA 1. tena nAsti anU. / 2. kiM kimu anU. / For Personal & Private Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 406 na bhavanti kintu nabhogaGgAtaTanivAsitApasaiH sandhyAyai arghAJjalirdade tasya budabudA amI saJjAtA iti / tathA viyati - AkAze tanvyaH - sUkSmAH kiJcitprakAzAt yAstimiravallaryaHandhakAralatAstAsu viharantISu - vicarantISu satISu / utprekSyate, amarasadaneSu - devagRheSu dahyamAno bahula:-pracuro yo dhUpa:- gandhadravyayogavizeSastasya yA dhUmamaJjaryastAsviva / kimbhUteSu amarasadaneSu ? vAsaravirAme - dina - nivRttau vAditAni vAdyAni - vAditrANi yeSu teSu / tathA utprekSyate, vanarAjiSu-vanazreNiSu svapat - zayanaM kurvad yat patattrikulaM-pakSivRndaM tasya yaH kolAhalastena kRtvA vAsArthina: - vAsAbhilASukAH zrAntAH - adhvAtikramaNena khinnA ye adhvagAHpAnthAsteSAM svAgatAlApaM sukhAgamanapraznaM kurvANAsviva / manye, vanarAjibhiH pakSikUjitena zrAntAgatapathikAnAM svAgataM pRcchyata iti bhAvaH / tathA caJcalacaJcarIkeSu-capalabhRGgeSu padminInAM koza:-kuDmalaM tasya pAnamAcaratsu - kurvatsu satsu, pakSe - koza:- zapathavizeSaH / utprekSyate, anyatra jAtyAdau paribhramaNasya - gamanasya parihArArthamiva- niSedhArthamiva, yathA vayamanyatra yAsyAmaH1 ityarthe padminInAM samIpe kozapAnaM kurvantIti / anyopi vilAsI padminyAH purato anyatragamanasya pratiSedhaM kurvan kozapAnaM - zapathavizeSaM kuruta eva / "kozaH koSa ivANDake / kuDmale caSake divye'rthe caye yonizimbayoH / jAtIkoSe sipi dhAne " [ 2/559560 ] ityanekArthaH / tathA saritkUle - revAtaTe ye kulAyA:-nIDAni teSu nilInA:-sthitA ye jalakukkubhAH-koyaSTipakSiNasteSAM kuhariteSu - zabditeSu zrUyamANeSu satsu, utprekSyate, ratyutsavasya-suratosavasya utsAha: - udyamaH sa eva Aveza :- grahapravezastasmai mantrAkSareSvivamantravarNeSviva / manye, amUni tatkuharitAni na, kintu ratyutsavotsAhAvezAya mantrAkSarANi gIyanta iti / yathA mantrAkSarairgrahapravezaH saMjAyate tathA tacchabditazravaNAt suratotsavotsAho jAyata ityarthaH / tathA mandodarIbhiH - kSAmodarIbhiH prahastena prakRSTapANinA prabodhitAnijvAlitAni utsiktAni-tailasiktAni dazAnanAni - varttimukhAni yeSu evamvidheSu sandhyA- pradIpeSu satsu, keSviva ? rAmAyaNavyatikareSviva -rAmAyaNavRttAnteSviva / teSu kimbhUteSu ? mandodarInAmyA patnyA prahastena ca senAnyA prakarSeNa bodhitaH - jJApita: utsiktaH udriktaH san dazAnana:-' rAvaNo yeSu te tathA teSu / "sambandhe saMkaravRttAntayoH api vyatikaraH " [ ] hemAnekArthavRttau tathA jaranta:- vRddhA ye kumbhakArAzca kukkuTAzca pakSivizeSAsteSAM yatkuTumbaMsamUhastasya pakSau - pakSatI picchAni ca - patrANi tadvad vicchAye - dhUmravarNe, tathA manAk - stokena tamasA anuviddhe - vyApte evambhUte sandhyArAge jAte sati / 1 1. na yAsyAmaH anU. / 2. nAsti anU. / For Personal & Private Use Only 11 www.jalnelibrary.org Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH rajanimavaninAtha: sAMdhyakarmAvasAne, haracaraNasarojadvandvasevAM vidhAya / mRdukalitavipaJcIpaJcamaprAyagItazravaNasukhavinodaistAM sa tasminnanaiSIt // 77 // iti zrItrivikramabhaTTaviracitAyAM damayantIkathAyAM haracaraNasarojAGkAyAM? paJcama ucchvAsaH samAptaH // rajanimiti / sa avaninAtha: - nalaH tasminvane sAndhyakarmaNa:-sandhyAvandanAderavasAne-prAnte haracaraNasarojadvandvasya- zambhupAdapadmayugasya sevAM vidhAya - kRtvA mRdu-madhuraM yathA bhavati tathA kalitA - vAditA yA vipaJcI - vINA tayA, tathA paJcamarAgaH prAyaHbAhulyena yatra evaMvidhaM yadgItaM gAnaM tena ca zravaNe - zrotre sukhayatIti zravaNasukhA, evamvidhA ye vinodA:-kautukAni taiH kRtvA rajanIM anaiSIt - atyavAhayat / zravaNasukheti "pacAdyac" [ ] // 77 // iti vAcanAcArya zrIpramodamANikyagaNiziSya zrIjayasomagaNitacchiSyapaNDita-zrIguNavinayagaNiviracitAyAM zrItrivikramabhaTTaviracitazrIdamayantIkathAvivRtau paJcama ucchvAsaH samAptaH / 1. sukhayantIti anU. / For Personal & Private Use Only 407 - Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307. 308. 310. mUlapAThasya pAThAntarANi paJcama ucchvAsaH 1. vacasi nipA0 : 2. abhidhAyevoparudhyamAnA; abhidhAyopasRtya nirudhyamAnA nipA 3. dvijanmaneva nipA0 / 4. ityukteva pu0; ityuktyeva nipA0 / 5. kathaM kathamapi ni0 cau0 / 6. tyajatAM pu0 / 7. zaizavavyatikAraH pu0 / 8. ityabhidhAyeva ni0 cau0 / 9. mugdhe spRSTA ni0 cau0 / 10. ityanuzAsyaiva nipA0 / 11. 'avasthaM ni0 cau0 / 1. avasthAM nipA0 / 2. manorathapathAnIta nipA0 / 3. tAmyantIM pu0 / 4. nAsmAkaM tadguNa zravaNAyAdyApi pu0 / 5. zrotrendriyaM ni0 cau0 / 6. praznarasAyanAya ni0 cau0 / 7. na viramatyanurAgAya pu0 nipA0 / 8. tatkathaM kathaya nipA0 / 9. kAriNaH nipA0 / 10. avigatAyAM pu0; ardhagatAyAM nipA0 / 11. nivAraNaM pu0 ni0 cau0 / 12. ardhe tRptiH pu0 / 13. aprAptaratasya ni0 cau0 / 14. yuktamivAntare ni0 cau0; yuktamatrAntare pu0 nipA0; 15. akAraNopakArin pu0 nipA0 / 16. 'puna: nAsti ni0 cau0; pravartyatAM punaH nipA0 / 17. puNyarAsaiH pu0 / 18. maNDaye nipA0 / 19. nirvAntuM ca ni0 cau0 / 20. damayantI tAmadhena; damayantImadhekSitena nipA0 / 21 samAlApayAMcakAra nipA0 / 1. pratimasyAdyApi ni0 cau0; 2. 'ki' nAsti pu0 ni0 cau0 / 3. veNuvINAkvANa: pu0 nipaa0| 4. anaprasAdite nipA0 / 5. dhanada ityabhASata nipA0 / 1. cAti pu0 / 1. sambAdhte; sambodho nipA0 / 1. suSThukte'tisupratiSThite jagatyAkhyAte nipA0 / 2. sAtkRti0 nipA0 / 3. svArthe savaMzasthe vilasatkarakaMkaNasthe puNyazloke nipA0 / 4. vicAryamANe nipA0 / 5. na vRttabhaGgo pu0 nipA0 / 6. Tekahastatalena ni0 cau0; ekahastatalena pu0 / 7. na vAdyate pu0 / 8. apareNa nipA0 / 9. viphalametad nipA0 / 10. parihAsalIlAM nipA0 / / 1. abhyarthite pu0 / 2. saundaryaM nipA0 / 3. kimabhyarthyate pu0 ni0 cau0 / 4. paropakArakaraNAya nipA0 / 5. 'rasa' nAsti ni0 cau0 / 6. azukanaM ni0 cau0 / 7. aprastutapraznaM ni0 cau0 pu0 aprastuta nipA0 / 8. AcarAmi ni0 cau0 / 9. upacAraH nipA0 / 1. bhavAdRzAnAM nipA0 / 2. alAbhastaduHkhameva nipA0 / 3. ataH prArthyase ni0 cau0; eSa prArthyase pu0 nipA0 / 4. hAralate pu0 / 5. dvAbhyAM ni0 cau0 / 6. asmAdrAjahaMsAcca ni0 cau0 pu0| 7. dviH kAlaM nipA; dvikAlaM ca pu0 / 8. tvaM mRtyuzca nipA0 / 9. dvisaMkhyAsaMdezanArthabhiva nipA0 / 10. utkaNThitAbhiva ni0 cau0 / 11. 'svAM' nAsti pu0 nipA0 / 12. 'tasya' nAsti pu0 / 13. sauyaM sundari pu0 / 311. 312. 313. 314. 315. For Personal & Private Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama uvAsaH 409 316. 318. 319. 320. 321. 325. 1. 'viyad' nAsti ni0 cau0 / 2. vihaMgama ni0 cau0 / 3. saMpadyatAM nipA0 / 4. saphalalocanAni; saphalalocanatA nipA0 / 5. apUrva pu0 / 6. pakSimaNDale ni0 cau0 / 7. nikSipta nipA0 / 8. U?va pu0; Urdhvamukhaita nipA0 / 1. saMcintayantI nipA0 / 2. vismayayavisphAralocanA ni0 cau0; vismayena visphAritavilocanA nipA0; vistAritalocanA nipA0 / 3. svagRhaM ni0 cau0 / 4. prabhRti ca ni0 cau0 / 5. prIyate ti0 cau0 / 6. sukhAyAMgeSu pu0 / 1. prottuGge vilaganti ni0 cau0; prottuGge'pi galanti nipA0 / 2. sAmudravRddhiSu ni0 cau0 / 3. viharanto visazakalAni kavalayantaH kUjantaH nipA0; viharantastuhinAcaladeg pu0 / 4. kuJAniva pu0 ni0 cau0 / 5. 'pura' nAsti ni0 cau0 / 6. laMghayanta: pu0 / 1. teSAmanyatamAM ni0 cau0 / 2. "paMkajapiJjarAM puH; paMkajapuJjapaJjare nipA0 / 3. Agatya pu0 ni0 cau0 / 4. rAjahaMsaM nipA0 / 4. sarorakSikA lavaGgikA pu0 / 5. anudinaM pu0 ni0 cau0 / 1. avadhArayan ni0 cau0; 2. 'sAvasaraM prazasta' nAsti ni0 cau0 / 1. sukhasaMvittizUnyA: ni0 cau0 / 2. kathamapyete nipA0 / 3. abhinandanIyA sA ni0 cau0 / 4. akarot pu0 / 5. ke te pu0 ni0 cau0 / 6. ke pu0 ni0 cau0 / 7. prAptaprANitavyaphalAH ni0 cau0 / 8. samaM nipA0 / 9. tadehi nipA0 / 10. parAmRzata nipA0 / 1. udgatamAvahanti nipA0 / 1. ekaguNeyaM pu0 nipA0 / 1 madhumadhurayA pu0 / 2. vihaMgapuMgava pu0 ni0 cau0 / 3. kiM ca ni0 cau0; kIdRgvayAH; kiM vayAH nipA0 / 4. kIdRza nipA0 / 5. vAgvedagdhyaM ni0 cau0; vA vaidagdhyaM pu0 / 6. zrutAM zrutAmapi; atibhUyAH zrutAmapi nipA0 / 7. 'tat' nAsti pu0 / 8. apRcchat nipA0 / 9. caTulataradeg pu0 / 10. velAlavAn ni0 cau0 / 11. madhyaM nipA0 / 12. bhAsuramAsi pu0 ni0 cau0 / 13. vizrAmyatAM vayasya pu0; vizramyatAM ni0 cau0 / 14. evaM ni0 cau0 / 15. mAdhyAhnAhikAya nipA0 / 1. ekadA ni0 cau0 / 2. "kusumbha nipA0 / 3. zanaiH zanaiH pu0 nipA0 / 4. mandaM mandaM nipA0 / 5. uccalat pu0 / 6. kadambena nipA0 / 7. vihAya vihaMgamaH ni0 cau0 / 8. upagamya nipA0 / 9. madhumadhura nipA0 / 10. 'zauca' nAsti ni0 cau0 / 11. 'idaM' nAsti pu0 / 1. vijJApayAmaH ni0 cau0 / 2. anAlehyaM nipA0 / 3. paritaH paritoSaH nipA0 / 4. jalajanmAno'pi nipA0 / 5. nijajanmabhUmayo nipA0 / 6. sarvametadapi pu0 / 7. yena ca ni0 cau0; / 8. aparodhitena pu0 upArodhitA nipA0 / 9. vayaM zlAdhyaM nipA0 / 10. 327. 328. 329. 331. 332. For Personal & Private Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 333. 334. 335. 336. 338. 339. damayantI-kathA-campU: prastAvena pu0 nipA0 | 11. bhavantaH pu0 nipA0 / 12. 'sarvataH' nAsti pu0 ni0 cau0 / 13. 'kathaM' nAsti ni0 cau0 / 14. visarjayAMcakAra nipA0 / 1. asmaraNIyopakAre nipA0; avismaraNIyaparopakAre pu0 / 2. mAnasasara: pu0 nipA0 / 3. 'AkarNapUrIkRta-kArmukaguNe' pATho ni0 cau0 madhye atra sthAne vartate paraM 'madhuliTAM kraMkAre' pAThasthAnantaraM prApyate / 4. cintottAnitaninimeSanayanaM pu0 ni0 cau0 / 1. ucchakasya pu0 / 2. anubhavana bhinna iva pu0; anubhavanniva bhinna iva nipA0 / 3. 'vidhyamAna iva' nAsti pu0 nipA0 / 4. puJjabhAJjIvAGgAni nipA0 / 5. ugra ni0 cau0 / 6. 'iva' nAsti ni0 cau0 / 7. 'zayito viprabuddho vA' nAsti ni0 cau0| 8. praNAlideg pu0 nipA0 / 1. razmizriyA pu0 ni0 cauH; rAzmizriyo nipA0 / 2. AndolayantaH ni0 cau0 / 1. spRSTeva ni0 cau0; sRSTeva pu0 nipA0 2. vicalat pu0 ni0 cau0 / 3. "kuzezayacAru nipA0 / kuzezaye cAru nipA0 / 4. na ca ni0 cau0 / 5. spRhayati nipA0 / 6. bhaMgAntarAleSu pu0 ni0 cau0 / 7. gaNDasthalasthApita ni0 cau0 / 8. gagane pu0 ni0 cau0 9. uttarIyAMsukA ni0 cau0 / 10. 'svayaM' nAsti ni0 cau0 / 1. skhalanti; valanti nipA0 / 1. prastare nipA0 / 2. dvayoH nipA0 / 3. campakavana nipA0 / 4. svaM hRdayaM ni0 cau0 / 5. niyogaH nipA0 / 1. sakalasurAsura pu0 / 2. zRMgArasya rAjadhAnI pu0; zRMgArarasarAjadhAnI ni0 cau0:, zRMgArarasarAjadhAnI nipA0 / 3. dharma ni0 cau0 / dharmakarma nipA0 / 4. prAcyapratIcodIcyadAkSiNatya ni0 cau0; prAcyodIcyavAcyadAkSiNAtya nipA0 / 5. nimantraNe ni0 cau0 / 6. pragalbhaprAyAt pu0 ni0 cau0 / 7. 'ca' nAsti ni0 / 1. saMcAryatAM pu0 ni0 cau0 / 2. uttaraM nipA0 / 1. 'iti' nAsti pu0 / 2. 'asmi' nAsti pu0 / 3. tato mayA nipA0 / mayA ca nipA0 / 4. kR tocitAcAralAye na nipA0 / 5. prathamavayo vibhUSitAMgaH ni0 cauH; prathamavayovizeSabhUSitAGgaH; prathamavayobhUSitAMga: nipA0 / 6. 'tuGga' nAsti nipA0 / 7. granthigrathitaparikaraH nipA0; prathitaparikaraH nipA0 / 1. AyatavAn pu0; AgatavAn ni0 cau0 / 2. 'zAdvala' nAsti ni0 cau0 / 3. kAnta' nipA0 / 4. kucakaNTha ni0 cau0 / 5. "lulitadeg nipA0 / 1. iyamevAnyApi nipA0 / 2. 'kvApi' nAsti pu0 / kApi kvApi, nadyAstIre vidarbhAyAH kApi gopAlavAlikAH / gAH samuccArayatyeSA kSetrIkRtya nalaM varaM / nipA0 / 3. 'iti' nAsti pu0 / 4. 'yuvA' nAsti ni0 cau0 / 5. 'ca' nAsti pu0 / 6. 'ca' nAsti pu0 ni0 cau0 / 7. 'anyat' nAsti pu0 / 8. kiyacyAdyApi nipA0 / 9. atha ni0 cau0 / 10. 'asau' nAsti pu0 / 11. saumya: nipA0 / 12. samastazastrakovido ni0 cau0; 340. 341. 343. 344. 345. For Personal & Private Use Only Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama ucchvAsaH 347. 348. 350. 351. 352. 354. 355. 356. 357. 359. 360. 411 samastazastrAzAstrakovido nipA0 / 13. nalonAma pu0 nipA0 / 14. zrutazIlo ni0 cau0 / 15. ca svayaM nipA0 / 16. uDDIya gantuM ni0 cau0 / 17. sasmitena nipA0 / 18. avalokitena nipA0 / 19. cirAdiva nipA0 / 362. 1. acirAdeSyati nipA0 / 2. svagRhAn nipA0 / 3. katamo ni0 cau; kaH nipA0 / 4. sulakSaNA nipA0 / 5. kA nAma sA velA pu0 / 6. yasyAmidaM ni0 cau0 / 7. kathamapi nipA0 / 8. vyanaiSIt ni0 cau0 / 1. parivRtaH senayotkaNTha yA ca ni0 cau0 / 2. calaccaturaGga nipA0 / 3. balacamUcalana nipA0 / 4. sAzcaryAparyantaparyAyA: pu0 / 5. 'cAmarAva dhUlanAlaMkRta ni0 cau0; cAmarAvadhUnanAlaMkRta' nipA0 / 6. saMlagita ' ni0 cau0; saMkalita pu0; saMmilatamadamilita; saMgalitamadajalalulita nipA0 / 7. AdhoraNA' pu0 / 8. sphuraNAH ni0 cau0 / 9. pannagaziraH sahasra nipA0 / 1. samullasanto ni0 cau0 / 2. ulluNThitanipupuraH ni0 cau0 / 1. 'kandara' nipA0 / 1. punaH cau0 / 2. bahalaH ni0 cau0 / 3. girIndrAn nipA0 / 4. sImAzca nipA0 / 5. 'ca' nAsti pu0 / 6. atilaMdhayan pu0 / 7. 'sahasramajasranamara' pu0 ni0 cau0 / 1. nakSatrAvasannakAzAvakAza' pu0 / 2. vizadvaMzajAlajaTilAsu ni0 cau0; vizadavikasitavaMzajAlajaTilAsu nipA0 / 1. vindhyazailasthala' nipA0; vindhyamadhye sthala' pu0 / 2. kUTakacchA: pu0 / 3. antare ca yasyAH pu; api ca antarepyasyAM ni0 cau0; api ca antare'pi yasyAH nipA0 / 4. 'gaNDa' pu0 nipA0 / 5. bhRMgakulAvalIH ni0 cau0 / 6. lIlAbhRtaH nipA0 / 1. tIre ni0 cau0 / 2. bhAsi ni0 cau0 / 1. hastalatAhatA ni0 cau0 / 1. prabala ni0 cau0 / 1. adyatana nipA0 / 2. dinaM pu0 / 3 deg zramApannakhedApanutti' ni0 cau0 / 4. 'yeSA' nAsti pu0 / 5. valgavalguli; vaTavalguli nipA0 / 6. vanaukasAM ni0 cau0 / 1. 'pavanAhatitala pavanAhatalatAgali nipA0 / 2. 'sugandhivividhavikAca ni0 cau0; sugandhivivadhavikaca' pu0 / 3. makarandAmodamApIya nipA0 / 4. tuMgataratarudeg nipA0 / 5. vanadevatAyAdeg pu0 / 6. adhovilambi ni0 cau0; adholambita nipA0 / 7. tarUziraH zikhara pu0 ni0 cau0 / 8. vihagAvalayo nizcala ni0 cau0; vihaMgAvalayo nizcalaM pu0 / 9. jRmbhamANa nipA; vijRmmAya pu0 / 10. saMgRhIta ni0 cau0; saMgRhItamiva nipA0 ; sugRhItamiva pu0 / 11. 'iva' nAsti pu0 / 12. avalokyate nipA0 / 13. kokilAkula' ni0 cau0 / 14. pANDuzikharAH nipA0 / 15. vigalitabahalamakaraMda pu0 For Personal & Private Use Only Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 364. 365. 366. 367. 368. 369. 370. 371. damayantI-kathA-campU: ni0 cau0 / 16. "unmAda pu0 / 17. "taruzikharaziraH nipA0 / 18. vanakapota pu0 ni0 cau0 / 19. kukkulakula ni0 cau0; kukkuhakuhariteSu pu0 / 1. hRtamRgA: pu0 ni0 cauH, vRtabhRgAH nipA0 / 1. unnaman nipA0 / 2. krauMcAvalI: sAlasAstasya nipA0 / 3. na pu0 nipA0 / 4. sindhoH kimu pu0 nipA0 / 5. adyatana pu0 / 6. turaMgamamandurAH ni0 cau0 / 7. nAla" nipA0 / 8. madamattamataMgajAn ni0 cauH; samadamataMgajAn nipA0 / 1. ApatantamantarA nipA0 / 1. tAMzcAvalokya pula ni0 cau0 / 2. kAmayanti pu0 / 3. eteSAM nipA0 / 4. 'krIDA' nAsti ni0 cau0 / 1. tridivapatiH pu0 ni0 cau0 / 2. avAdIcca ni0 cau0 / / 1. agre atha pu0 / 2. kuMbhanibhAMga nipA0 / 3. vilocana ni0 cau0 / 1. 'api ca' nAsti pu0 / 2. dharaNa pu0 nipA0; bharaNa nipA0 / 3. dIpya' pu0 / 1. sampuTa' nipA0 / 2. rabhasavazamucchvAsyamAna ni0 cau0; rabhasotthApyamAna nipA0 / 3. abhimukhaM ni0 cau0 / 4. saha parijanena ni0 cau0 / 5. "ziraHzAyicaraNa pu0 nipA0 / ziraH paryastacaraNa'; 'zayanacaraNa nipA0 / 6. 'nAka' ni0 cau0 / 7. niruddha; nibhasya nipA0 / 8. tumbaro: pu0 / 9. "tAJchAnAcchAccha" nipA0 / 10. sabhagavAn pu0 / 1. vyavahArAnuccaiH ni0 cau; vyavahArAdyuccaiH pu0 / 2. kAJcanAsanaM samullasan ni0 cau0 / 3. svabhujopanItaM ni0 cau0 / 4. upaviSTeSu pu0 ni0 cau0 / 5. yathocitAsannamAsaneSu ni0 cau0; 6. kRtopacitAcAraH pu0 / 7. savinayAnniSadya nipA0 / 1. svayameva nipA0 / 1. prakAzitaprazrayAlApe ni0 cau0; prakAzitaprazraye nipA0 / 2. nijakAntinirjita nipA0 / 3. 'ca' nAsti pu0 / 4. vidarbhAdhipatipuraM ni0 cau0; vidarbhAdhipapuraM nipA0 / 5. svayaM pu0 / 6. madvidheSu nipA0 / 7. nocchAsrayasi pu0 / 8. svaprazaMsopakrama: ni0 cau0 / 9. mahatprAgalbhyaprabhaM pralobhanaM nipA0 / 10. manuSyAH pu0 ni0 cau0 / 11. kiJcid pu0 / 1. athoddeza nipA0 / 2. vizeSoktikovida ni0 cau0; vizeSakovidaH nipA0 / 3. 'prAya:' nAsti pu0 / 4. upalakSyate pu0; upalakSiSyate nipA0 / 5. itastaTI ni0 cau0 / 6. davAgni: ni0 cau0 / 7. karNAntakRSTazarAsano ni0 cau0 / 8. amISAM pu0 / 9. alaMghanIyAdezaH nipA0; alaMghanIyo nidezaH nipA0 / 10. 'AjJAlaMghanaM' nAsti nipA0 / 1. zreyaH strota: ni0 cau0 / 2. 'mukha' nAsti nipA0 / 3. kaMcit ni0 cau0 / 4. 'deveSu' nAsti pu0 nipA0 / 1. adAridro pu0 / 2. 'daurgatya' nipA0 / 3. zlAdhya ni0 cau0 / 373. 374. 375. 377. 378 379. For Personal & Private Use Only Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 382. paJcama uchAsaH 380. 1. bhayAn mUkIbhUteSu ni0 cau0; bhayAnmaukIbhUteSu pu0 / 2. prAvaraNaprAntacchAdita nipA0 / 381. 1. dahana iva dAru dAruNo ni0cau0; dahanadAhadArUNo nipA0 / 2. dautye pu0 / dUtya nipA0 / 3. abhilikhite pu0 / 4. 'dAsa' nAsti pu0 / 5. anubhavati ni0 cau0 / / 1. 'ca' nAsti ni0 cau0 / 2. badharitadeg pu0 / 3. virucanavanalina pu0 nipA0 / 4. 'jagat' nAsti pu0 / 5. madanaparavazAH nipA0 / 6. athAbhilaSataH sA nipA0; atha sA samabhilaSataH sarvAn nipA0 / 7. palAyata pu0 / 8. 'bhagavataH' nAsti nipA0 / 9. kusumamAlikAM nipA0 / 10. sApi kadAcit pu0 ni0 cau0 / 11. sakRtpranRttAyAzca ni0cau0; asakRtpravRttAyAzca nipA0 / 12. vAmabhruvAM pu0 / 383. 1. divi zrutaM pu0 nipA0 / 2. gAndharvagAyakaiH pu0 gandharvagIyamAnaM nipA0 / gandhavaiH samApannaH nipAH / 3. yugalamidamAryayordevasya ni0 cau0 / 384. 1. prakrameNa ni0 cau0 / 2. "smRtiriva nipA0 / 3. 'tasya' nAsti nipA0 / 4. priyAya nipA0 / 5. dhvanirudiyAya nipA0 / 385-386.1. pradezadarzana ni0 cau0 / 2. paurajana pu0 / 3. vihAro ni0 cau0 / . 4. taraMgitadhavalabAlukena nipA0 / 5. vinirgatAH ni0 cau0; vinirgata pu0 / 6. 'kandalAvalambitadeg ni0 cau0 / 7. zravaNAvasaktadeg pu0 ni0 cau0 / 8. saMkalita; saMmilita nipA0 / 1. narmadAmantritA: nipA0 / 2. 'sphurat' nAsti. ni0 cauH / 3. taDillatAlekhA ni0 cau0 taDillavalekhA nipA0 / 4. maNDaladeg ni0 cau0 / 5. azokakulakusuma nipA0 / 6. dhUmazyAmalAH nipA0 / 7. kAzcitkicit nipA0 / 8. mayUra nipA0 / 9. kAdamba ni0 cau0 / 10. 'mada' nAsti ni0 cau0 nipA0 / / 389. 1. kramAt ni0 cau0 / 2. bhUyiSThaM pu0 ni0 cau0 / 390. 1. 'tA:' nAsti pu0 / 2. nAgapati nipA0 / 3. gopAlAGganA ni0 cau0 / 391. 1. dhArtarASTra ni0 cau0 / 2. dIrghakamalanAlaiH pu0 ni0 cau0 / 3. 'nikara' nAsti ni0 cau0 / 4. puttikA nipA0 / 392. 1. avalokya ciraM nipA0 / 393. 1. bhugnormayaH ni0 cau0 / 2. sarideg pu0 / 396. 1. manAGmanmathavyathayA ni0 cau0 / 2. vicikitsayA pu0 / 3. rAjani pu0 ni0 cau0 / 4. atibhUya nipA0 / 398. 1. madhyamivalI pu0 nipA0 / 2. skhalitaM ni0 pu0 cau0 / 3. avanipAlaM nipA0 / 387. For Personal & Private Use Only Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 399. 400. 402. damayantI-kathA-campUH 1. niSyandi ni0 cau0 / 2. zailagaNDa' ni0 cau0 / 3. rucaH ni0 cau0; rayA: pu0 nipA; javAH nipA0 / 1. dohado'pi vicalad nipA0 / 2. bisalapallavaM ni0 cau0 / 3. candrarekhAyamANaH ni0 cau0; candrarekhAyamANa pu0 / 1. 'ca' nAsti pu0 / 2. 'nu' nAsti nipA0 / 3. tridazasambandhArthino pu0 / 4. rAjani zrutazIla evaM babhASe rAjan pu0 / 5. parAgo pu0 / 6. rAgaparigraho pu0 / 7. syAt nipA0 / 8. pratigrahepi ni0 cau0; parigrahopi nipA0 / 9. mayi rAgiNI ni0 cau0 mayyanurAgiNI nipA0 / 10. ityevamimaM ni0 cau0 / 11. AzvAsayanniva pu0 / 12. bhAturbhagavAn pu0 / 13. avalambamAna: pu0 ni0 cau0 / 1. pariyukte tu ni0 cau0 / 2. tAM mAM nipA0 / 3. labhyate nipA0 / 4. rutpakSa nipA0 / 5. mitraM pu0 / 1. nivedayitumasyAsanna ni0 cau0 / 2. 'vihArihAri ni0 cau0 / 1. vikIryamANeSu ni0 cau0 / 2. vicala nipA0 / 3. svapatat; Apatat nipA0 / 4. 'zrAntAgatAdhvaga ni0 cau0 / 5. padminI pu0 / 6. mahAmantrAkSareSviva ni0 cau0 / 7. mahAsaritkUla ni0 cau0 / 8. kukkuha ni0 cau0 / 9. 'kuTamba pu0 / 10. sAndhyAhnika: pu0 / 11. vavande, tatazcakrameNa ni0 cau0 / 1. "sarojAGka: pu0 / 403. 404. 405. 407. For Personal & Private Use Only Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH atha SaSThocchvAsa vyAkhyA prastUyate atha dvijajananikAyakIrNasaMdhyAJjalijalairiva kSAlyamAne manAgvimalatAM vrajati timiramaline'mbare, mAlAkAreNeva prabhAtaprabhodbhedenAvacIyamAneSu gaganapuSpavATikAkusumeSviva nakSatreSu nidrApahArahaGkAra ivotthite prabhAtabherIzaMkha dhvanau, narapateH prabodhArthamadUre vaitAlika: papATha / SaSTha ucchvAsaH 1. gaganepi anU. / atheti / atha-nizAtivAhanAnantaraM svabhAvasvacche'pi timireNa maline - kRSNe ambare-AkAze manAk- stokaM vimalatAM - nirmalatAM bhajati sati / utprekSyate, dvijajananikAyena-brAhmaNajanasamUhena vikIrNAni - vikSiptAni yAni sandhyAJjalijalAni taiH kSAlyamAne iva-zodhyamAne iva / anyadapi ambaraM - vastra svabhAvasvacchamapi timiravanmalinaM sat kSAlyamAnaM manAk nirmalaM bhavati / tathA gaganameva puSpavATikA tasyAM kusumAnIva yAni tAni gaganapuSpAvATikAkusumAni teSu nakSatreSu mAlAkAreNeva - mAlikeneva prabhAtasya yA prabhA tasyA udbhedaH-ullAsastena avacIyamAneSu - gRhyamANeSu satsu yathA mAlikaH puSpavATikAtaH kusumAni uccinoti tathA gaganamapi prabhAtaprabhayA nakSatrANi uccIyante, ataeva alpAnyalpAni jAyanta iti bhAvaH / tathA prabhAtasya bherIkho yaH zaGkhadhvanistasmin utthite sati-jAte sati / utprekSyate, nidrAyA yo apahAra : - apaharaNaM tatra huGkAra iva niSedhazabda iva, asmin jAte nidrA dUrato'payAtetyarthaH / narapateH - nalasya prabodhArthaM - jAgaraNAya adUre - samIpe vaitAlika:-saukhasuptikaH papATha / udayagirigatAyAM prAkprabhApANDutAyAmanusarati nizIthe zRGgamastAcalasya / , For Personal & Private Use Only Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 jayati kimapi tejaH sAMprataM vyomamadhye, salilamiva vibhinnaM jAhnavaM yAmunaM ca // 1 // damayantI - kathA - campU: udayeti / prAkprabhApANDutAyAM - prathamaprabhApANDimni udayagirigatAyAM - udayAdriprAptAyAM satyAM, tathA nizIthe ca andhakAre astAcalasya zRGgaM anusarati gantuM pravRtte sati kimapi sarvotkRSTaM tejo jayati / tatra kavirutprekSyate, tejaH kimiva ? sAmprataM - idAnIM vyomamadhye jAhnavaM-gAGgaM yAmunaM ca- kAlindIyaM vibhinnaM saGgataM salilamiva / vyomni jAhnavyevAsIt yamunayA saha sambhedaH / sAmpratameva ataevAsmin vRtte veNIkRpANo amara itivat, dhUma kAlidAsavat, ghaNTA mAghavat, chatra bhAravivat ca yamunA trivikrama iti nAma kaviravApat / tathA ca stutivara: "prAcyAd viSNupadI hetorapUrvo'yaM trivikramaH / nirmame vimalaM vyomni yatpadaM yamunAmapi // " [ ] prabhAyA: pANDutA prabhAkRta udyotaH - prakAza iti yAvat / na tu prabhAyAH pANDute 'ti samAsaH / udaye prabhAyA AraktatvAt / prakAzastu indranIlAdInAmapi pANDureva / jAhnavIdevatAadhiSThAtrI / asyeti "devatArthe aN" [sAsya devatA, pA. sU. 4/3/24] anyathA zaiSikA iyaH syAt // 1 // api ca yAtyastAcalamandhakArapaTale jAte'ruNasyodaye, tApicchacchadapadmarAgamahasormadhye kakubbhAgayoH / antarviSNuviriJcayoriva manAgliGgodbhavabhrAntikRttejaH pANDureca piJjaraM ca kimapi zyAmaM ca tadbo'vatAt // 2 // api ca- puna: yatIti / andhakArapaTale - tamaHsamUhe astAcalaM astagiriM yAti - gacchati sati, tathA aruNasya raverudaye jAte, sati, tApicchasya yAni chadAni - patrANi padmarAgazca - lohitamaNistayoriva mahaH - tejo yayostayoH kakubbhAgayoH pazcimAyAH kRSNAyAH sampanAruNodayAyAH pUrvabhyAzca lohitAyA dizormadhye pANDu ca dhavalaM piJjaraM ca- pItaraktaM zyAmaM cakRSNaM kimapi tat durlakSaM, manAk - stokodayaM tejo'rthAt prakAzAtmakaM va:- yuSmAn pAtu / prakAzAruNodayatamaH zeSasamudAyarUpatvAt pANDu piJjaraM zyAma cetyuktaM / tat-ityanena For Personal & Private Use Only Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 417 AkSiptaM yacchandavAcyamupamAnamAha-utprekSyate, yattejaH viSNu viriJcayorantaH-madhye liGgodbhavasya-zivaliGgodayasya bhrAnti-sandehaM karotIti liGgodbhavabhrAntikRt tadiva digbhAgayorviSNuviriJcau / prakAzAtmanazca tejaso liGgodbhava upamAnam / athavA satvaM pANDu tadeva viSNuH, raJjaH-piJjaraM tadeva ca sraSTA, tamaH-zyAmaM tadeva ca haraH etat trayImayazca ravirityAgamiMkasamayaH / taduktam "satvaM zubhraM sa harirlohita pItaM raja sa jagatkartA / kRSNaM tu tamaH sa bhavo bhAnurapyetat trayImUrtiH // " [ ] abhidhAnakAropyAha-"dvAdazAtmA trayItanuH" [halAyudha. 1/37]. etena pANDutejaH ityukte, satvasya piJjaramityukte, rajasa: zyAmamityukte ca tamasaH pratItiriti / tatazca tamo'nvitAyA apAcyA aruNAnvitAyAzca prAcyAmadhye manAk-ISallakSyaM kimapi-adbhutaM vaibhavaM tadutkRSTaM pANDu-piJjaraM zyAmaM ca tejo'rthAt satvarajastamastrayImayaM-trayItanulakSaNaM vaH-yuSmAn avtu| amumevArthaM satvarajastamasAM saMjJAntareNa viSNuviriJciliGgodbhavalakSaNena draDhayannAhaantarityAdi / purA svamAhAtmyArthaM vivadamAnayo?hiNanArAyaNayoH zivena svasya liGgasya UrdhvAdhomAnavijJAnaM mahattvahetuH paNa ukta ityAgamaH // 2 // anantaramuttiSThatottiSThatAnayata gajavAjivesarI:1, saMyojayata zakaTAni, veSTayata paTakuTIH, mukulayata maNDapikA kANDapaTAn, unmUlayata kIlakAn, udvahata vegAdvahanIyabhANDam, bhArayata karabhakalabhAn, utkSipata kSINokSakAn, uttarata saritam, apasarata purataH, kuruta saMcArasahaM mArgam, ityanekavidhaprayANAkulalokakolAhale samucchalati, nadatsure prasthAnavAditreSu, samutthAya narapatirAvazyakazaucAvasAne narmadAmbhobhiSekapUtatanuravandhyaM5 sAMdhyaM vidhiradhikRtya bhagavantamudayagirizikharabhAja bhAskaram, imaM zlokamapaThat / anantaraM-sUryodgamAda- iti-anena prakAreNa vividhaprakAro yaH prayANAkulAnAMprasthAnavyagrANAM lokAnAM-sainikAnAM kolAhala:-kalakalastasmin samucchalite-utthite sati, tathA prasthAnasya-prayANasya yAni vAditrANi-tUryANi teSu nadatsu satsu, narapatiH-nala: samutthAya-zayanAdabhyutthAnaM vidhAya AvazyakazaucAvasAne-avazyakaraNIyamukhapAdadhAvanAdhanuSThAnakaraNaprAnte narmadAmbhasA yo abhiSeka:-snAnaM tena pUjA-pavitrA tanuH-zarIraM yasya saH, tathA avandhyA-saphalA yA sandhyA-"padaikadeze padasamudAyopacArAt" [ ] sandhyAvandanaM For Personal & Private Use Only Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 damayantI-kathA-campUH tatra avadhiH-avadhAnaM cittaikaNyaM yasya sa, phalavatsandhyAvandananihitacitta ityarthaH / evamvidhaH san bhagavantaM udayagirizikharaM bhajatIti tathAvidhaM bhAskaraM udayAdricUlAprApta ravimadhikRtya-Azritya imaM zlokaM apaThat / avadhiH syAdavadhAne kAlasImabileSvapi [3/369] ityanekArthaH / itIti kim ? bhoH sainikAH ! yUyaM uttiSThata uttiSThata, tathA gajAzca vAjinazca vesaryazca-vegasaryastA Anayata, tathA zakaTAni-anAMsi saMyojayata-saMghaTayata vRSabhaiH saheti zeSaH, tathA paTakuTI: veSTayata-mIlayat, tathA maNDapikAnAM ye kANDapaTA:guNalayanyastAn mukulayata-veSTayata, tathA kIlakAn-zakUn unmIlayata-utkhAtayata, tathA vegAt-tvaritaM vahanIyaM-vihaGgikAdinA vAhyaM yad bhANDaM-bhAjanaM tat udvahata-dhArayata, tathA karabhA:-trihAyaNAH dAserAH kalabhAzca-triMzadabdikAH hastinastAn bhArayata:-bhAravataH kuruta, bhAravantaM karoti bhArayati "tatkaroti tadAcaSTe" [ ] iti Nic "vinmatoluMk" [pA. sA. 5/3/65] iti matuppratyayasya luk| tathA kSINA:-atibhArovahanAt glAnA ye ukSakAH-vRSabhAstAn utkSipata-uccaiH kurudhvaM, tathA saritaM-nadI uttarataH-pAre yAtetyarthaH / tathA purataH-agrato apasarata-gacchata tathA saJcArasahaM-kaNTakAdyapanayanAd gamanayogyaM mArga kuruta / atha yaM zlokamapaThat tamAha jayatyambhojinIbandhurbandhUkAruNarazmikaH / vaidrumo vAsarArambhakumbhaH pallavavAniva // 3 // jayatIti / ambhojinIbandhuH zrIsUryo jayati-sarvotkarSeNa vartate / kimbhUtaH ? bandhUkapuSpavat-bandhujIvakakusumavat aruNA:-raktA razmayaH-kiraNA yasya sa / utprekSyate, pallavavAn-kisalayamAlopazobhitakaNTho vaidrumaH-vidrumasambandhI vAsarArambhasyadinaprArambhasya kumbha iva / anyatrApi vivAhAdyArambhe maGgalArthaM pallavavAn kumbhaH kriyata eva tathA dinArambhasyAyaM raviH kumbha iva / aruNakarANAM pallavA raveH vaidrumaH kumbha upamAnam // 3 // abhyarcya ca paJcopacAraiH surAsuraguruM gaurIpatiM tatpriyasya bhagavato nArAyaNasyApi vAJchitArthasiddhaye stutimakarot / ca-punaH surAsurANAM guruH surAsuragurustaM gaurIpatizambhuM paJcabhirupacAraiHupacaryAbhirabhiSekaghusRNAdyanulepamAlyagandhadhUparUpAbhirabhyarcya-pUjayitvA tasya zambhoH For Personal & Private Use Only Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchAsaH 419 priyasya-iSTasya tanmUrttitvAt tasya bhagavato nArAyaNasyApi vAJchitArthasiddhaye-abhilaSitavastuniSpattaye stutimakarot / yadvA, paJcopacArA ime-pUjAzca gandha 1 mAlyA-2 dhivAsa 3 dhUpa 4 pradIpAdyAH5 / adhivAsaH-gandhamAlyAdibhiH saMskAravizeSaH iti / atha zrInArAyaNastavanASTakam-1 jayatyudadhinirgatasmaravilolalakSmIlala-1 dvilAsarasamantharasphuTakaTAkSalakSIkRtaH / amandarayamandarabhramanighRSTa hemAGgadaH, surArivadhanATakaprathamasUtradhAro hariH // 4 // jayatyamalakaustubhadyutivirAjitoraHsthalaH, sahelahatadAnavo navatamAlanIladyutiH / vinamrasuramastakacyutavikAsipuSpAvalIvikIrNamadhusIkarasnapitapAdapITho hariH // 5 // jayatyudaraniHsaradvarasarojapIThIpaThazcaturmukhamukhAvalIvihitasAramaramyastuti:3 / alabdhamahimAvadhirmadhuvadhUvilAsAntakRjjagatritayasambhavo bhavabhayApahArI hariH // 6 // jayatyasurasundarInayanavArisaMvardhitapratApatarurullasattaruNakekikaNThacchaviH / dalatkanakaketakIkusumapatrapItAmbaraH, surAdhipanamaskRtaH sakalalokanAtho hariH // 7 // jayatyakhilalokajinnarakakAlaketUdmo, madAndhadazakandharadviradaduSTapaJcAnanaH / hiraNyakazipupriyAmukhasarojacandrodayaH, surendraripusiMhikAsutaziraHkuThAro hariH // 8 // 1. zrInArAyaNavarNanASTakam anU. / For Personal & Private Use Only Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 damayantI-kathA-campU: jayatyamarasArathirmadanataptalakSmIlasatpayodharayugasthalIsarasacandanasthAsakaH / acintyaguNavistaraH sakalakezikaMsAGganAkapolaphalakollasattilakabhaGgahArI hariH // 9 // jayatyamalasAhasaH sakalalokazokAntakRtsahasrakarabhAsurasphurita cArucakrAyudhaH / vihaGgapativAhanaH kaluSakandanirmUlanaH, samastabhuvanAvalIbhavanazilpadhArI" hariH // 10 // jayatyamalabhAvanAvanatalokakalpadrumaH, purandarapuraHsaratridazavRndacUDAmaNiH / arAtikulakandalIvanavinAzadAvAnalaH, samastamunimAnasapravararAjahaMso hariH // 11 // jayatIti / hari:-viSNurjayati-sarvotkarSeNa vartate / kimbhUto hariH ? udadheHkSIrasAgarAnnirgatA smareNa vilolA-capalA yA lakSmIstasyA lalan-ullasan yo vilAsarasaH-vibhramarasastena mantharA:-alasAH spRhAH-prakaTA ye kaTAkSAH-dRSTivikSepAstairlakSIkRtaH-avalokitaH / tathA amandaH-analpo rayo yasmin sa / amandarayaHanalpavego yo mandarasya-merobhraMmaH-bhramaNaM tena nighRSTaM-utpIDitaM hemAGgadaM-sauvarNakeyUraM yasya saH / tathA surArINAM-daityAnAM vadha eva nATakaM tasya prathamaH-prastAvanAyAM sUtradhAra ivaraGgAcArya iva yaH sa / yathA sUtradhAreNaiva nATakasya prastAvanA kriyate tathA anenaiva surArivadharacanAcakra iti bhAvaH / / 4 / / jayatIti / harirjayati / kimbhUtaH ? amala:-nirmalo yaH vakSo kaustubha:-maNistasya yA dyuti:-kAntistayA virAjitaM urasthalaM-vakSo yasya saH / tathA sahelaM-savilAsaM na tu duHkhena hatA dAnavA yena saH / tathA navatamAlavat-nIlA dyutiryasya saH / tathA vinamrAHnamanazIlA yA puSpAvalI tasyA vikIrNAH-niHsRtA ye madhuzIkarA:-makarandalavAstaiH snapitaM-kSAlitaM pAdapIThaM yasya saH // 5 // jayatIti / harirjayati / kimbhUtaH ? udarAt-nAbheH niHsarantI-nirgacchantI varApradhAnA yA sarojapIThI-sarojarUpamAsanaM tasyAM paThan yazcaturmukhaH-vedhAstasya yA mukhAvalI For Personal & Private Use Only Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchavAsaH 421 tayA vihitA sAmAkhyavedena ramyA stutiryasya saH / atra grAmapaTaikadezadAhepi grAmo dagdhaH paTo dagdhaH ityAdivadudaraikadezabhUtAyAM nAbhAvapi udarazabdo na duSTaH / pIThazabdaH strIklIbaliGgaH / tathA na labdhau mahimAyAH-anubhAvasyA'vadhiH-prAnto yasya saH alabdhamahimAvadhiH, etAvatyasya mahimAstIti sImAnaM na kopi prApetyarthaH / tathA madhunAmno daityasya yA vadhvastAsAM sambandhino ye vilAsAsteSAM antaM-vinAzaM karotIti tadbharturhananAt / tathA jagatritayasya-tribhuvanasya sambhavaH-utpattikAraNaM, asmAdeva jagatAmutpatteH / tathA bhavabhayaM apaharatItyevaMzIlo bhavabhayApahArI // 6 // jayeti / harirjayati / kimbhUtaH ? asurasundarINAM nayanavAriNA samvaddhitaH pratApa eva taruryasya saH, tadbharttAro bhagavatA hatA ataeva tA rudanti / tata eva ca pratApAdhikyaM, vAriNA ca tarurvardhat eveti chAyArthaH / tathA ullasan-dIpyamAnastaruNaH-navo yaH kekI tasya kaNThavannIlA chaviryasya saH / tathA dalanti-vikasanti yAni kanakaketakyAH kusumAni patrANi ca-dalAni tadvat pItaM-gauravarNaM ambaraM vAso yasya saH / tathA surAdhipena-zakreNa namaskRtaH / tathA sakalalokasya nAthaH-svAmI / / 7 // jayeti / harirjayati / kimbhUtaH ? akhilAn-samastAn lokAn-pratipakSajanAn jayatIti tathAvidho yo narakaH-bhaumAsurastasya kAle-vinAze ketUdgama iva-ketugrahodaya iva yaH sa, yathA ketUdgame lokAnAM saMhArastathA narakAsurasya saMhArakRdityarthaH / tathA madAndho madena-ahaGkAreNa anya iva yo dazakandharaH-rAvaNaH sa eva dviradaH-hastI tatra duSTapaJcAnana iva-ugrasiMha iva yaH saH, yathA siMhena karI hanyate tathA yena rAmAvatAre sa nihata iti / tathA hiraNyakazipordaityasya yAH priyAstAsAM mukhAnyeva sarojAni-padmAni tatra candrodaya ivacandrodgama iva yaH saH, yathA candrodaye sarojaM mlAnaM bhavati tathA yena tadbhartRvadhAt tAsAM mukhAni vicchAyAni kRtAni / tathA surendrasya-zakrasya ripurya siMhikAsutaH-rAhustasya zirasi- kuThAra iva yaH saH, yathA parazunA taruzchidyate tathA yena rAhoH zirazchinnamiti / amRtavibhAgakAle devarUpI rAhurarke ndubhyAM asuramathanAya viSNave kathitastatastena anigIrNAmRtasyaiva tasya rAhoH ziraHkRttamityAgamaH // 8 // jayeti / harirjayati / kimbhUtaH ? amarANAM sArathiH-netA agraNIriti yAvat / tathA madanena taptA-santApitA yA lakSmIstasyA lasantI-vilasantI yA payodharayugasthalI tasyAM sarasasya-Ardrasya candanasthAsako hastabimva iva yaH saH, yathA taptamaGgaM candanasthAsakena zItalI kriyate tathA tasyAH smaratApApaharaNena payodharayugasthalI zItIkRtA / tathA acintyaH-anAkalanIyo guNAnAM-zauryAdInAM vistaraH-prapaJco yasya saH, asaMkhyaguNa 1. seThiyA-'pITha zabdo punaMpusaka:' pR. 108 For Personal & Private Use Only Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 422 ityarthaH / atra vistara iti cintyaM, vistIrNArthe "prathanevAva zabde" [pA. sU. 3/3/33] iti sUtreNa ghaJaH pratipAdanAt tathA ca vistAra iti syAt / yathA paTasya vistAraH zabde vaco vistara iti / tathA sakalAH kezinaH kaMsasya ca yA aGganAstAsAM kapolaphalakayoHgaNDasthalayorullasanto ye tilakabhaGgAH - vizeSakavicchittayastAn haratItyevaMzIlaH, kezikaMsayorvadhAt tatstriyo'nalaGkArA eva tiSThantIti bhAvaH // 9 // jayeti / harirjayati / kimbhUtaH ? amalasAhasaH - nirdoSAbhimAnaH avicArya yA pravRtti:- hitAhitamanapekSya yatkarma tatsAhasaM amalaM sAhasaM yasya sa / tathA sakalalokAnAM zokasya antaM-vinAzaM karotIti tathAvidhaH / tathA sahasrakaravat - bhAnuvad bhAsuraM dIpyamAnaM sphuritaM - kare vilAsitaM cAru ramyaM cakraM - sudarzanAkhyaM AyudhaM yasya saH / tathA vihaGgapati:garuDaH savAhanaM-pattraM yasya saH / tatA kaluSaM - pApameva yaH kandaH - mUlaM taM nirmUlayatiunmUlayati yaH sa kaluSakandanirmUlanaH / tathA samastA yA bhavanAvalI saiva bhavanaM gRhaM tasya zilpadhArI - vivardhakiriva' yaH saH / yathA zilpadhAriNA gRhaM niSpAdyate tathA yena brahmarUpeNa jagattrayI niSpAditeti // 10 // jayeti / harirjayati / amalabhAvanayA - nirmalAdhyavasAyena avanatA:- praNatA ye lokAsteSAM kalpadruma iva yaH saH, yathA kalpataruNA kAmitaM dIyate tathA yena lokAnAM kAmitAni pUritAnIti bhAvaH / tathA purandaraH- zakraH purassara:- agresaro yasya IdRzaM yat tridazavRndaM-devasamUhastasmin cUDAmaNiriva yaH sa, indrapramukhadevAnAM madhye pradhAna ityarthaH / tathA arAtikulaM-vairivRndameva kandalya: - vRkSavizeSAstAsAM yad vanaM tasya vinAze dAvAnala iva ya: sa: / yathA dAvAgninA kandalIvanaM dahyate tathA yena pratyarthisamUho nihata ityarthaH / tathA samastamunInAM mAnase pravararAjahaMsa iva yaH saH / yathA mAnase - sarasi rAjahaMsaH krIDati tathA'yaM munInAM mAnase- citte iti // 12 // evamabhinandya devatAH, 1 samAruhya vijayivAraNendraskandham, agrataH pradhAvitAnekakarituragaparijanaH puraH 3 purodhasA nivarttite mahAnadIyAge' yugasahasraparivarttavRttAntasAkSiNIm, anavaratatapasya' dbrahmarSipratiSThitazivaliGgaruddharodhasam, anekasura' sundarIsevitatIrasaMketalatAmaNDapAm, anavaratamajjadvanagajamadAmodasurabhitataraGgAm, aparasAgararAjamahISIm, amaramArkaNDeyatapa:siddhisakhIm, samuttIrya bhagavatIM mekalakanyAm, 1. zilpadhArIva-varddhakiriva anU. / , - For Personal & Private Use Only Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 SaSTha ucchvAsaH utphullapallavitAkoTha sallakIsaralasAlasarjArjunanimbakadambajambUstambodumbarakhadirakaraJjAJjanasaubhAJjanaka prAyaistarubhirAkIrNam, abhimataM mataGgajAnAm, anubhUtasAraM sAraGgaH, zizirataraM taraGgAnilaiH, svargavanasamaM samaJjarIkairlatAjAlakairullaMkya dakSiNaM narmadAtIraM puNyAraNyam, agrato, gaganavIthimiva siMharAzirAjitAmutpatatpataGgAmutthitavRzcikAmAvirbhUtasArohiNImUlAM ca, chandojAtimiva zArdUlavikrIDitamanoharAM hArihariNImandAkrAntAmanavaratavasantatilakodbhAsitAmativicitracampakamAlAM ca3, sItAmiva bahukoTarAvaNavRtAmutpannakuzalavAM ca, laGkAmiva saMcaradviguNapaJcAnanavibhISaNAM cArupuSpakAmakANDADambaritameghanAdAM ca, gItavidyAmiva tatAvanaddhaghanasuSiravaMzasvanamanoharAmanekatAlabhedAM niSAdamadhyamagrAmayuktAM ca, citra5vidyAmivAnekakaNTakapatralatAsthAmakaviSamAmRjvAgata tApasAM ca, kaliyugazivazAsanasthitimiva mahAvratikAntaHpAtibhiH kAlamukhairvAnaraiH saMku lAmanekadhAbhinnasrotasaM ca, kApAlikakhaTvAGgayaSTimiva samudropakaNThalagnAm, mAyAmiva zambarAdhiSThitAm, marubhUmimiva karIraiH kesariprasavairasaMcArAm, aticArucandanaiH kRtagorocanAvizeSakairakSatadUrvAvAhibhirArabdhamaGgalAcArairiva tRNasthalairalaMkRtAm, "vindhyATavImavagAhamAno meSavRSamithunayujaH sadhanuSaH sakumbhakanyAnekatrarAzIbhUtAngirigrAmapAmaralokAnAlokayan, 'iyaM gaganavIthIva citrazikhaNDimaNDitA sarittIrabhUmiH, iyaM saridiva bahutaraGgopazobhitA goSThabhUmi:9, iyaM ca nakSatramadhyagatApi na vizAkhA tarupaGktiH10, iyaM puSpavatyapi na dUSitasparzA vIrut11, iyaM saMnihitamadhudAnavApi haripriyA vaMzajAliH, iyaM kRtamAtaGgasaGgApi na parihRtA dvijaiH sallakIsaMtatiH, ime ca kecitsazikhaNDino mahAdrupadAH, ke'pi vicchinnakIcakavaMzA vRkodarAH, ke'pi sapuNDarIkAkSAH pANDusaMtAnakAH, ke'pyuddhRtabhuvo mahAvarAhAH, ke pyutkRSTasurabhizrIdrumAvaliharikarAkRSTapannaganetrAH sphuranmaNibhittayo'mandarAgAH, ke'pi sasthANavI durgAzrayAH, zrUyamANagajavadanacItkArAH saguhAH kailAsakU TAyamAnAH sevyAH khalvamI For Personal & Private Use Only Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 damayantI-kathA-campU: vindhyaskandhasaMdhisAnavaH' iti mantrisUnunA zrutazIlena saha vihitavidagdhAlApaH, kayApi velayA kamapyadhvAnamatikramya kvApyaparimitapatannirjarajalatuSArasparzamaJjaritapAdapapuSpaparimalamilanmadhukarajhaGkArahAriNi ramamANazabaramithunasaMmardamRditAmanda mRduzAdvale jalasthalIpradeze zrAntasainikAnukampayA prayANavicchedamakarot / ___ evaM-amunA prakAreNa devatA:-surAn abhinandya stutvA, tathA vijayavAraNendrasyavijayagajendrasya skandhaM samAruhya-adhiSThAya, agrata:-purataH pradhAvitA:-zIghraM gacchanto aneke kariNaH-hastinaH turaGgAzca-azvAH parijanazca yasya sa, evaMvidhaH san nalaH puraH-agre purodhasA-purohitena mahAnadyAH-mekalakanyAyA yAgaH-pUjAvizeSastasmin nivatite sati, evaMvidhAM bhagavatI mekalakanyAM samuttIrya, tathA narmadAyA dakSiNabhAge sthitaM tIramullaMdhya agrataH-purataH, evamvidhAM vindhyATavIM avagAhamAna:-atikrAman iti sambandhaH / kimbhUtAM mekalakanyAm ? yugasahasreSu parivRttAni-atikrAntAni yAni vRttAntAni teSAM sAkSiNIpratibhUstAM yA sarvakAlaM vahantItyarthaH / tathA anavarataM-nirantaraM tapasyantaH-tapasyAM kurvanto ye brahmarSayastai pratiSThitAni-sthApitAni yAni zivaliGgAni tai ruddha-vyAptaM rodhaH taTaM yasyAH sA tAm / tathA anekAbhiH surasundarIbhiH sevitAstIre saMketasya latAmaNDapA yasyAH sA tAm, mayA tatra gaMsyate tvayApi tatrAgantavyamiti saGketaH / tathA anavarataM-asaktaM majjantaHsnAnaM kurvanto ye vanagajAsteSAM madaH-dAnaM tasya Amodena-parimalena surabhitA:-sugandhitAstaraGgA yasyAM sA tAm / tathA aparasAgararAjasya-pazcimasamudranRpasya mahiSIva-paTTarAjIva yA sA tAm, sarvAsAmapi saritaM madhye etasyA mahattvAt / tathA amaramArkaNDeyasya RSestapaH siddheH sakhIva yA sA tAM, tena RSiNA atra tapastaptamityarthaH / atha kimbhUtaM narmadAdakSiNatIram ? utphullA:-vikasitAH pallavitA:-kisalayitA ye aGkoThAzca sallakyazca-gajapriyAH saralasAlAzca devadArustaravaH sarjAzca-sAlAH arjunAzca-kakubhAH nimbAzca-ariSTAH kadambAzca-nIpAH jambUstambAzca-gulmAH udumbarAzca khadirAzca karaJjAzcaaJjanakAzca zobhAJjanakAzca-vRkSavizeSAste prAyaH-bAhulyena vidyante yeSu te tathAvidhaistarubhiH-vRkSairAkIrNa-vyAptaM, atra llakArAnuprAsahetoH kecidaGkolla iti paThanti tacca prAkRte saMskRte tu aGkoTha iti / tathA mataGgajAnAM-kariNAmabhimataM iSTaM / tathA sAraGgaiH-hariNaiH anubhUtaM-AsvAditaM pItaM sAraM-jaMlaM yatra tattathAvidham / "sAraM tu draviNanyAyavAriSu" [2/478] ityanekArthaH / tathA taraGgANAM-vIcInAM ye anilA:-vAtAstaiH zizirataraMatizayena zItalam / tathA samaJjarIkai:-maJjarIsahitairlatAjAlakai:-latAkuDmalaiH kRtvA 1. vahatItyarthaH / For Personal & Private Use Only Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 425 svargavanasamaM-nandanavanatulyaM, yathA nandanavanaM samaJjarIkairlatAjAlakaiH sahitaM bhavati tathA idaM narmadAdakSiNatIramapi / "jAlaM tu gavAkSe kSArake gaNe" ityanekArthaH [2/500] / "kSArakaM kuDmalaM tatsamUho vA' [ ] iti tadvRttiH / tathA puNyaM pavitraM araNyaMkAnanaM yasmin tat / atha kimbhUtAM vindhyATavIm ? siMharAzinA-mRgendravRndena rAjitAMzobhitAM, tathA utpatantaH-uDDayamAnAH pataGgAH-zalabhA yatra tAM, tathA utthitAH vRzcikAHdruNA yasyAM sA tAM, tathA AvirbhUtA saha ArdraNa-zRGgabereNa rohiNIauSadhivizeSo mUla:mUlakazca yasyAM sA tAm / kAmiva ? gaganavIthImiva-nabhomArgamiva / tAM kimbhUtAm ? siMharAzi:-jyotiSoktaH paJcamo rAzistena rAjitAM, tathA utkRSTaH pataGgaH-sUryo yasyAM sA tAM, tathA utthitaH-udayaM prApto vRzcika:-aSTamarAziryasyAM sA tAM, tathA AvirbhUtA ArdrA sahitA rohiNImUlazca yasyAM sA tAm / punaH kimbhUtAM vindhyATavIm ? zArdUlavikrIDitena siMhavilasitena manoharAM, tathA hAriNIbhiH-cArubhirhariNIbhiH mandaM-zanai yathA bhavati tathA AkrAntA-AzritA tAM, zArdUlabhayAdeva, tathA anavarataM-sadA vasantai stilakaizcataruvizeSaisadbhAsitAM-bhUSitAM, tathA ativicitrA-nAnAvidhA campakAnAM mAlA-zreNI yasyAM sA tAm / kAmiva ? chandojAtimiva / kimbhUtAM tAm ? zArdUlavikrIDitena-chandovizeSeNa manoharAM, tathA hAriNyau-manojJe hariNImandAkrAnte jAtI yasyAM sA tAM, tathA anavarataM vasantatilakayA udbhAsitAM, tathA ativicitrA atyAzcaryakAriNI campakamAlA yasyAM sA tAm / punaH kimbhUtAM vindhyATavIm ? bahubhiH koTarAvaNairvRttAM-channAM, koTarANAM-tarUNAM vanamiti kRtvA koTarAdInAM vane dIrghaH, tathA utpanna: kuzAnAM-darbhANAM lavaH-lezo yasyAM sA tAm / kAmiva? sItAmiva janakatanayAmiva / kimbhUtAM tAm ? bahukoTenaprAjyakauTilyena rAvaNena- rakSasA vRtAM-prArthitAM, tathA utpannau kuzazca lavazca sutau yasyAH sA tAm / "kuzo rAmasute darbhe pApiSThe yoktramattayoH" [2/558] "lavaH kAlabhidi cchidi / vilAse rAmaje leze"[2/548] ityanekArthaH / punaH kimbhUtAm ? saJcaradbhiHpravartamAnaiviguNaiH-virajjubhiH paJcAnanaiH-siMhaivizeSeNa bhISaNAM-raudrAM, tathA cArupuSpaM arthAnmanoharasarojaM kaM-jalaM yasyAM sA tAM, ataeva akANDepi anavasarepi ADambarita:vistRto meghanAdaH taNDulIyako yasyAM sA tAm / kAmiva ? laGkAmiva / tAM kimbhUtAm ? dvau guNau yeSAM paJcAnAM te dviguNA:-dvighnAH paJcadazetyarthaH, tatsaMkhyAni AnanAni yasya tad dviguNapaJcAnana* dazamukhI vibhISaNazca-tabhrAtA saJcarantau dviguNapaJcAnanavibhISaNau yasyAM sA tAm, tathA vimAnaM yasyAM sA tAM, tathA akANDe-anavasara eva ADambarita:baddhaparikaro meghanAdaH-rAvaNAtmajo yasyAM sA tAm / zleSe varNalopo na doSAya / punaH kimbhUtAM vindhyATavIm ? tatA:-vistIrNA avanaddhA:-suzliSTA ghanasuSirAH-bahuvivarA ye For Personal & Private Use Only Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH vaMzAH-veNavasteSAM svanena - dhvaninA manoharAM - ramyAM, tathA aneke tAlAnAM - taruvizeSANAM bhedA yasyAM sA tAM, tathA niSAdA: - zabarAH madhye bhavo madhyamaH grAmaH kheTakaM tairyuktAM ca / kAmiva ? gItavidyAmiva / tAM kimbhUtAm ? tatena tantrIgatena avanaddhena - pauSkareNa ghanenakAMsyakRtena zuSirasaMjJakavaMzasvanena ca manojJAM, yadyapi 426 -- "tataM tantrIgataM jJeyamavanaddhaMtu pauSkaram / ghanaM kAMsyakRtaM proktaM zuSiraM vAMzyameva ca // [ nATyazAstra 28 / 2] iti bharate / tathApyanekaviSayatvAt vaMzasvanopAdAnamasandehArthamucitameva / tathA aneke-bahavastAlabhedAzcaJcatpuTAdayo yasyAM sA tAM, tathA niSAdena-svareNa madhyamasaMjJagrAmeNa ca yuktam / punaH kimbhUtAM vindhyATavIm ? anekaiH kaMTakai:- sUcaiH patraiH - parNaiH latAbhiHvallIbhi: zAkhAbhirvA sthAnakai: - cAlavAlairviSamAM durgamAM, tathA Rjava:-akuTilA AgatAstaporthaM prAptAstApasAH - munayo yasyAM sA tAm / kAmiva ? citravidyAmiva / tAM kimbhUtAm ? kalikAkaNTakazAkhAtribhaGgisaMjJAbhizcatvAraH patrAvayavA etairmilitvA zizuzakalasvastikavarddhamAnasarvatobhadrAkhyAni paJcapatrANi niSpAdyante, tadatra zAkhAparyAyo latAzabdaH tathA sthAnakAni pArzvagata Rju - RjvAgata dvyardhAkSa, ardhaRjugamanAlIDhatvaritatribhaGgisaMjJAni, tathA ca anekaiH kaNTakaiH patrairlatAbhiH sthAnakaizca viSamAM, sthAnakazabdenaiva RjvAgataM gatArthamapi vyApakatvAt pRthaguktaM, prAyo hi citre RjvAgatameva likhyate, tathA tapasi bhavAni tApasAni mayUrAsanoSTrAsanAdIni karaNAni tApasAkhyAni, tata: RjvAgate tApasAni yasyAM sA tAm / yadvA, RjvAgate tApasAni yasyAM sA tAm / yadvA, RjvAgatena tApaMsyatIti kecit, RjvAgatena duHkhApahAriNImityarthaH / punaH kimbhUtAM vindhyATavIm ? apsurati: avratirmahatI avratiryeSAM te mahAvratikA: - vRkSAsteSAmantaH-madhye patantyabhIkSNamevaMvidhaiH kAlamukhaiH - kRSNamukhaiH vAnarai: - markaTaiH saMkulAM - azUnyAM, tathA anekadhA-bahudhA bhinnasrotasaM, - sphuTitaprazravaNAM / kAmiva ? kaliyuge zivazAsanasya sthitimiva-maryAdAmiva, tAM kimbhUtAm ? mahAvratikA:- kApAlikAstadantaHpAtibhiHtadantarbhUtaiH kAlamukhairvA zaivadarzanaviziSTairnaraiH saGkulAM - AcitAM, tathA bahudhA bhinnapravAhAM, sroto'tra lakSaNayA pravAha AmnAya iti yAvat / kRtayuge hi ekameva zivazAsanamabhUt kalau tu bahvAmnAyamiti bhAvaH / zleSacitrAdiSu bavayoraikyam / tathAhi "mAlAmutpalakandalaiH pravikacairAyojitAM bibhratI, vaktreNAsamadRSTipAta subhagenoddIpayantI smaram / kAJcIdAmanitambasaGgidadhatI vyAlambinA vAsasA, 1. hi nAsti anU. / 2. sumukheno anU. / - yy mUrti: kAmaripoH sitAMzukadharA pAyAdumA vA jagat // " [ ] For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchAsaH kAmaripoH- zivasya mUrti: pAyAt / kIdRzI ? vigatakezaiH - utkrAntapalazirodalairAyojitAM mAlAM bibhratI / tathA viSamadRSTipAtasubhagena vaktreNa smaraM hantI / tathA nitambasaGgi-kAJcIdAmaprAyaM vyAlaM sarpaM dadhatI / tathA vAsasA - vastreNa vinA vyatiriktA / tathA sitAM - zuddhaM candraM dharatIti / palaM - mAMsaM / kamityavyayaM ziro'rtham / umApakSevyAlambinA-lambamAne / zeSaM sugamam / punaH kimbhUtAm ? samudrasya - ambhodherupakaNThe - kUle lagnAM / kAmiva ? kApAlikasya khaTvAGgayaSTimiva / tAM kimbhUtAm ? samudraM - mudrAnvitaM yat upakaNThaMgalasamIpaM tatra lagnA tAM / mudrA bhUSaNAsthigranthiH / punaH kimbhUtAm ? zambara:zvApadavizeSastena adhiSThitAM - AzritAM / kAmiva ? mAyAmiva / tAM kimbhUtAm ? zambareNa - dAnavavizeSeNa adhiSThitAM aGgIkRtAM / zambareNa hi vinirmitA mAyA, ataeva zAmbarItyucyate / punaH kimbhUtAM vindhyATavIm ? na vidyate samyak - sukhaM cAra:- gatiryasyAM sA tAM / kaiH kRtvA ? kesariNAM siMhAnAM prasavaiH - potaiH kRtvA / kIdRgbhiH ? kariNa IrayantI - kampayantIti karIrAstaiH / kAmiva ? marubhUmimiva / tAM kimbhUtAm ? kesariNa:kiJjalkopetAH prasavAH - puSpANi yatra tathAvidhaiH karIrai:-taruvizeSairasaJcArAM-durgamAM / punaH kimbhUtAm ? evamvidhaistRNasthalairalaGkRtAM - bhUSitAM / kimbhUtaiH / aticAruNi candanAni taravo yatra tAni tathAvidhaiH, tathA kRto gavAM rocanAvizeSaH - abhilASAtizayo yaistAni tai:, tathA akSatAM alUnAM dUrvAM vahantyabhIkSNaM yAni tAni tathA taiH / kairiva ? ArabdhA:-kRtA maGgalArthA AcArA: ArabdhamaGgalAcArAstairiva / taiH kimbhUtaiH ? aticAruzcandanaraso yeSu taiH, tathA kRto gorocanA-gandhadravyavizeSaH sA cAtIvamaMgalyA tasyA vizeSakaH -tilakaM yatra taiH, tathA akSatAn taNDulAn dUrvAM ca-anantAM vahantyabhIkSNamiti akSatadUrvAvAhinastaiH / punarnala: kiM kurvan ? ekatra - ekasmin sthAne rAzIbhUtAn - samUhIbhUtAn gire:- parvatasya grAmANAM ca ye pAmaralokA:-prAkRtajanAstAn Alokayan / kIdRzAn ? meSANAM vRSANAM ca mithunAni yuJjanti - dhArayanti ye te tathAvidhAn / tathA saha dhanuSA - kodaNDena sadhanuSastAn / tathA sakumbhA:-maGgalArthaM mastakanyastakalazAH kanyA : - kumAryo yeSu te tathAvidhAn / pakSe, rAzirjyotiSikoktA' meSAdiH - meSavRSamithunakumbhakanyArAzervizeSasaMjJAH / tathA mantrisUnunAzrutazIlena saha iti vakSyamANaprakAreNa vihito vidagdhaH - catura AlApa:-sambhASaNaM yena evamvidhaH san nalaH kayApi velayA-samayena kamapyadhvAnaM vartma atikramya-ullaMdhya kvApi jalasthalIpradeze zrAntA ye sainikA:- camUcarAsteSu yA anukampA - kRpA tathA prayANavicchedaMavasthAnamakarot / itIti kim ? he mantrin ! iyaM sarittIrabhUmirvartate / kimbhUtA: ? citrA:-citravarNAH zikhaNDinaH - mayUrAstairmaNDitA / keva ? gaganavIthIva - nabhomArga iva / sA 1 1. jyotiSokto anU. 427 For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 damayantI-kathA-campU: kimbhUtA ? citrazikhaNDinaH-saptarSayastairmaNDitA-zobhitA / tathA he mantrin ! iyaM goSThabhUmiH-gokulabhUrbahutaraM yathA bhavati tathA gopaiH-vallavairupazobhitA vartate / keva ? saridiva / sA kimbhUtA ? bahubhistaraGgaiH-vIcIbhirupazobhitA / tathA he mantrin ! iyaM tarupaMktiH nakSatramadhyaM gatA-prAptA na vigatazAkhA ca vartate, etena tarUNAmuccatA subhagatA coktA / apizabdo virodhasUcakaH / yA vizAkhA bhavet sA nakSatramadhyagatA kathaM na syAt ? kintu nakSatramadhyagataiva syAditi virodhaH, parihArastu pUrvokta eva / tathA he mantrin ! iyaM puSpavatI-kusumitA vIrud na dUSitaH-ninditaH sparzo yasyAH sA mRdutvAt evamvidhA vrtte| apizabdo virodhArthaH / yA puSpavatI-rajasvalA bhavet sA na dUSitasparzA kathaM bhavet ? kintu dUSitaspazaiva-aspRzyaiva bhavet / tathA he mantrin ! iyaM vaMzajAliH sannihitebhyo madhu:-kSaudraM dadAtIti sannihitamadhudA tathA navA-avicchAyA tathA hare:-siMhasya priyA-dRSTA vartate / apizabdo virodhe / yA hare:-viSNopriyA-vallabhA sA kathaM AsannamadhusaMjJadaityA bhavediti virodhaH / tathA he mantrin / iyaM sallakIsantatiHgajapriyArAjiH kRto mAtaGgaiH-gajaiH saGgamaH-saMyogo yasyAH sA, tathA dvijaiH-pakSibhirna parihatA na tyaktA vartate / virodhe tu, yA kRto mAtaGgena-zvapacena saha saMgamo mayA sA evamvidhA bhavati sA kathaM dvijaiH-vipraiH parihatA na bhavediti virodhaH / tathA he mantrin ! ime ca kecit vindhyaskandhasannivezo' mahat drupadaM-vRkSasthAnaM yeSu tathAvidhAH santi, tathA saha zikhaNDibhiH-mayUrairvartanta iti sazikhaNDinaH / atha ca mahAdrupadA:-kSatravizeSAH drupadatanayazca sArathiH zikhaNDI tena sahitA sazikhaNDinaH / citrazikhaNDimaNDitetyanena pUrvamaTavyAM mayUrasadbhAva uktaH / idAnIM tu vindhyaskandheSu iti na paunaruktyam / tathA he mantrin ! kepi vindhyaskandhapradezAH vicchinnAH-pRthagbhUtAH kIcakA:-sacchidrA-vaMzAzca nizchidrA yeSu te tathAvidhAH, tathA vRkA:-araNyazvAnamudare2 madhye yeSAM te evamvidhAH santi / atha ca vRkodaraH-bhImaH sa ca vizeSeNa chinnaH kIcakAkhya rAjAnvayaH / tathA ke'pi vindhyaskandhapradezAH pANDavaH santAnakA:-taruvizeSA yeSu te, tathA puNDarIkai:sitAbjaiH akSaizca-vibhItakaiH saha yuktAH sapuNDarIkAkSAH santi / atha ca pANDoH santAnA eva santAnakAH-satAH pANDavAsteSu puNDarIkAkSeNa-viSNunA saha-sahitAH sapuNDarIkAkSAH / tathA he mannin ! kepi vindhyaskandhapradezAH mahAnto varAhA yeSu te tathAvidhAH, tathA utkarSeNa hRtAH-vistAreNa ruddhA bhUryaiste evamvidhAH santi / atha ca mahAvarAha:-viSNuH sa cotkSiptapRthvIkaH / tathA ke'pi vindhyapradezA amandaH-adhiko rAgaH-prema yebhyaste amandarAgAH, tathA utkRSTAH-manojJA surabhayaH-campakAH zrIgumAzcapippalAsteSAM yA Avali:- zreNistatra ye harayaH-kapayasteSAM ye karAH-pANayastairAkRSTAni 1. sannivezA anU. / 2. zvAna udare anU. / For Personal & Private Use Only Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 429 niSkAsitAni pannaganetrANi-sAkSINi yeSu te evamvidhAH, ityamandarAgatve hetuH / tathA sphurantI-dIpyamAnA maNInAM bhitti:-kuDyaM yeSu te tathAvidhAH santi / pakSe-mandaraHmandarAkhyo agA:-parvatAH / te kimbhUtAH ? utkRSTA-uddhRtA surabhiH-dhenuH zrIH-lakSmIH drumaH-pArijAtazca yaistathAvidhAH / mandareNa hi surabhiprabhRtInyambhodheruddhRtAni2 / surabhiHdhenuH, iha tu prastAvAt kAmadhenuH / yadvizvaprakAza:-"surabhizcampake svarNe jAtI puSpavasaMtayoH / gandhotpale saurabheyyAM" [bhAnta. 31] iti / tathA baliH-daityasya harezcaviSNoH karairAkRSTaM-bhramitaM pannagaH-vAsukilakSaNaM netraM manthAnA-karSaNarajjuryatra te sphuranmaNibhittayazca / tathA kepi kailAsakUTA iva AcarantaH kailAsa-kUTAyamAnAHkailAzazikharopamAH / kimbhUtAH ? saha sthANubhi:-sthirapadArthairvartanta iti sasthANavaH, tathA durgA-vindhyavAsinI devI tasyAH- AzrayAH durga Azraya AzrayaNaM-ArohaNaM yeSAM te iti vA / tathA zrUyamANAH-AkarNyamAnA gajAnAM vadanacItkArAH-baMhitAni yeSu te, tathA saguhA:akhAtavivarasahitAH, "guhA punaH / gahvare siMhapuchyAM ca" [2/611-12] ityanekArthaH / kimbhUtAH kailAsakUTA: ? sasthANava:-sazivAH, tathA durgA-gaurI tasyA AzrayAH, tathA zrUyamANo gajavadanasya-herambasya cItkAro yeSu te, tathA sguhaaH-skaattikeyaaH| tataH khalurvAkyAlaGgAre / he mantrin ! amI vindhyaskandhasya sannivezA:-pradezA: sevyAH-sevituM yogyAH / kimbhUte jalasthalIpradeze ? aparimitA:-bahavaH patanto ye nirjharajalatuSArA:prasravaNAmbholavAsteSAM sparzena-samparkeNa maJjaritAH-samjAtamaJjarIkA ye pAdapAsteSAM yAni puSpANi teSAM parimalena-Amodena milantaH- rAzIbhavanto ye madhukarAsteSAM jhaGkAreNa hAriNi-manojJe, tathA ramamANAni-krIDanti yAni zabaramithunAni-zabarazabarIrUpANi yugmAni teSAM sammana-aGgaparimalena mRditA-vicchAyIbhUtA amandAH-analpA mRdavaH-sukumArAH zAdvalA:-nIlatRNAni yasmin sa tathA tasmin / taistaizcirantanavAsaravyApArairahaHzeSasahitAmativAhya tAM? nizAmanantaramunmiSatpakSmapakSipakSAvadhUnana pavanairivApanIyamAneSu gaganacatvaracarcAprakArapANDupuSpapuJjeSu nakSatreSu, svavirahotpannatamaHkalaGkakaluSitAni manAkkuGkumapaGkapiJjarakaraiH parAmRzya prasAdayati dinanAthe diGamukhAni, punaH pUrvakrameNa prasthAnamakarot / ahaHzeSeNa-divasAvaziSTabhAgena sahitAM tAM nizAntaistairadbhutaizcirantanavAsarANAMpUrvakAlInadivasAnAM ye vyApArAstaccintanarUpAstaiH kRtvA ativAhya-atikramya anantaraMrAtrigamanAt pazcAt punarbhUyaH pUrvakrameNa-pUrvadivasaprasthAnaparipATyA prasthAnaM-calanamakarot / 1. mandarAgA:-mandarAkhyaparvatAH anU. / 2. uddhRtAni anU. / For Personal & Private Use Only Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 damayantI-kathA-campU: keSu sastu ? gaganameva catvaraM-saMskRtAbhUmistasmin carcAprakArAya-pUjAvizeSArthaM yAni pANDupuSpANi teSAM puJja iva yAni tAni tathA teSu nakSatreSu apanIyamAneSu dUrIkriyamANeSu satsu / utprekSyate unmiSatI-uDDayanAya vitatI bhavatI pakSmaNI-pakSatI yeSAM evamvidhA ye pakSiNasteSAM pakSayoravadhUnanena kampanena ye pavanA:-vAtAstairiva / anyAnyapi puSpANi pavanena apanIyante tathA'mUni puSpopamAnAni nakSatrANi prAtaHkAloDDInapakSipakSavAtairiva kimu apanItAnIti bhAvaH / "prakAraH sadRze bhede" "pakSmAkSi lomni tantvAdisUkSmAMze kusumacchade / garutkiJjalkayozcApi" ityanekArthaH [3/608] / punaH kva sati ? dinanAthe-ravau diGmukhAni prasAdayati-vimalayati sati / kimbhUtAni diGmukhAni ? svasya viraheNa-viyogena utpanno yastama eva kalaGkastena kaluSitAni- zyAmalIbhUtAni / kiM kRtvA ? manAk-stokaM kuGkamapaGkavat-ghusRNakardamavat piJjarA:-piGgalavarNA ye karA:kiraNAstaiH kRtvA parAmRzya-saMspRzya / anyopi vilAsI kuGkamapaGkapiJjarakarAbhyAM parAmRzya svaviyogotpannatAmasabhAvakaluSitaM svapriyAyA mukhaM prasAdayati-prasannaM karoti tathaitasmin ravau prasAdayati sati, sUrye udgate ityartha / evamapasaranmArgAnmArgAnnIvAriNi vArINi sahasaninadAnnadAn sakareNureNusthalamAcchAditadizi kharANi zikharANi' laGghayan sunIrAgAn girigahanagrAmAstapasvinazca mAnayannekadA nAtidUra ivotkaiH kAdambakadambacumbyamAnAmbujarAjirajoraJjitAmbhasi sariti tIre tarutalopaviSTamekamadhvazrAntamadhvanInamidaM3 cATuzlokayugala matimadhuragItataraGgaraGgitAkSaraM5 gAyantamadrAkSIt / ___ evaM-amunA prakAreNa mArgAdInAM laGghanAdikaM kurvan ekadA-ekasmin dine nAtidUra iva-svasamIpe eva sariti-nadyAM tIrataro:-taTavRkSasya tale-adhobhAge upaviSTaM-niSaNNaM ekamadhvazrAntaM-mArgAtikramaNakhinnaM adhvAnamalaMgAmI ityadhvanInastaM idaM-vakSyamANaM cATuzlokayugaMpriyavAkyapadyadvayaM atimadhuraiH-zravaNAnukUlaiH gItataraGgaiH-gAnaparamparAbhiH-raGgitAni-krIDitAni akSarANi yatra evaM yathA bhavati tathA gAyantaM adrAkSIt-dadarza / evamiti katham ? apasaratsainyabhayAnnivartamAnaM mArga mRgasamUho yebhyastathAvidhAn mArgAn laMghayan-atikrAman tathA nIvAra:vanavrIhirastyeSviti nIvArINi evambhUtAni vaariinni| jalAni ullaMghayan, tathA saha haMsAnAM ninadaiH-zabdaivartanta iti sahasaninadAstathAvidhAn nadAn-jalAdhArAn ullaMghayan, tathA kareNubhiHgajaiH saha-yuktaM reNusthalaM laMghayan, tathA AcchAditA dizo yaistAni AcchAditadizi evaMbhUtAni kharANi-tIkSNAni zikharANi-kUTAni laMghayan / punaH kiM kurvan ? evaMbhUtAn girigahane 1. zyAmIbhUtAni anU. / For Personal & Private Use Only Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH parvatagahvare ye grAmAMstAn tapasvinazca-tApasAn mAnayan, grAmANAM ca mAnanamavasthAnavidhAnena tApasAnAM ca mAnanaM zironamanAdinA / kimbhUtAn grAmAn ? suSThu nIraM jalaM agAzca - taravo yeSu iti sunIrAgAstAn / kimbhUtAn tapasvinaH ? suSThu nirgatarAgAn / mAnayanniti mAnirupabhogArthaH pUjArthazca / upabhoge yathA - " mAnayiSyanti siddhAH " [ ] "sotkaNThAni priyasahacarI sambhramAliGgitAni" [ ] / kimbhUtAyAM sariti ? utkaiH - utkaNThitaiH kAdambakadambakaiH1haMsavRndaizcumbyamAnaH-AsvAdyamAno yo ambujarAzi:- padmapaMktistasya rajasA- parAgeNa raJjitaMpiJjaritamambha:-jalaM yasyAH sA tasyAm / atha zlokadvayamAha-- tava suhRdanurakta' zrIphala: kAmakeliM, janayati vanitAnAM kuGkumAlohitAnAm / zrayati sa ca samUho mekhalAbhUSitaH sanjanayati vanitAnAM kuMkumAlo'hitAnAm // 12 // api ca - tvatto bhayena nRpa pazya jano vaneSu, kAntyA jitasmara tirohita - vAnarINAm / zAkhAmRgazcapala eSa girerupatya kAM tyAjitaH smarati rohita - vAnarINAm // 13 // taveti / tava sambandhI suhRt - mitrajano anurakta :- upabhuktaH zriyaH - lakSmyAH phalaM: dAnabhogAdi yena sa evamvidhaH san kuGkumena - ghusRNena A - ISallohitAnAM vanitAnAM - janitAtyartharAgANAM yoSitAM kAmakeliM- manmathalIlAM janayati / " vanitA - janitAtyartharAgayoSitI" iti vizvaprakAza: [ tAnta. 146 ] / sa ca ahitAnAM - vairiNAM samUho mekhalAyAM-girimadhyabhuvi uSitaH - sthitaH / kumAla :- kutsita srak san vairatyAgAt sajjanatAyA: zabaratvasya kuM- bhUmikAM zrayati / sa ceti cakArAt suhRdahitasamUhayo: anyonyaM ayamAGkitapAdasthitavizeSaNAbhyAM zabdazleSadvAreNa sambandhaH / tadyathA - mekhalayAkaTipaTTikA bhUSitaH suhRt ahitasamUhopi anubhuktaH - bilvaH / atra prathamatRtIyapAdau vizeSaNagatazleSeNAlaGkRtau dvitIyaturyau tu sampUrNayamakena / yadvA, jana:-prAkRtalokaH bhAryAbhAvAt yatiH, vanamasti nivAsArthaM yeSAM te vaninaH -zabarAsteSAM tAnaH - vistAro yasyAH sA tAm / kuM vizeSaNam / pAlinIvRttam // 12 // 1. kAdambakakadambakaiH anU. / 2. anubhuktaH anU. / 431 For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 damayantI-kathA-campU: api ca-puna: tvatta iti / he kAntyA-saundaryeNa jitasmara ! he nRpa ! tvaM pazya-iti AbhimukhyakaraNe avalokaya / arINAM-zatrUNAM jana:-lokastvatto bhayena-tvadbhayena vaneSu tirohitavAn-adRzyatAM prAptaH / jitasmara ityanena smaro'pi kila tvayA jita iti tirohito'bhUt iti pratIyate / smRtigocara eva, na tu dRzyata ityanvarthAt / tathA eSapratyakSavartI zAkhAmRgaH-vAnaraH capala:-lolaH anenaiva vanavAsinA ripujanena girerupatyakAMadhobhUmikAM tyAjito rohitavAnarINAM-raktamarkaTInAM smarati / vAnarINAmiti smRtyarthakarmaNi SaSThI / vasantatilakAvRttam // 13 // ___ 'aho nu khalvayamanalpazAstrIyasaMskArAmRtasaMparkapallavitaprajJAGkuraH ko'pi kuzalaH kAvyavakroktiSu pathikayuvA yogyaH sambhASaNasya' ityavadhArayati rAjani sasaMbhramaM samutthAya' sthitvA ca puraH sa pAnthaH sapraNAmamimaM zlokamapAThIt / aho-iti Azcarye / nu iti vitarke / khalu iti vAkyAlaGkAre / ayaM analpa:bahulo yaH zAstrIyaH-zAstrasambandhI saMskAraH-vAsanA sa eva amRtaM jalaM tasya samparkeNasambandhena pallavitaH-kisalayito vaddhita ityarthaH, prajJaiva aGkuro yasya saH / anyo'pi aGkaraH amRtasamparkeNaiva sapallavo bhavati tathA buddhyaGa kuropi zAstrasamparkeNeti' / pallavitazabdo lakSaNayA pravRttArthaH / evaMvidha: kopi pathikayuvA kAvyavaktokriSu-kAvyeSu yA vaktoktaya:-zleSaracanAstAsu kuzalaH-dakSaH, sambhASaNasya-vAdanasya yogya iti-amunA prakAreNa rAjani avadhArayati-cintayati sati, sasambhramaM-sAdaraM yathA bhavati tathA samutthAya ca-punaH puraH-rAjJo agre sthitvA sa pAnthaH sapraNAma-namaskArasahitaM yathA bhavati tathA imaM vakSyamANaM zlokaM apAThIt-papATha / vedhA vedanayAzliSTo govindazca gadAdharaH / zaMbhuH zUlI viSAdI ca deva kenopamIyase // 14 // vedhA iti / he deva !-rAjan ! tvaM mayA kena saha upamIyase-kena sahopamAnaM tava kriyate / katham ? vedhA-brahmA vedanayA-pIDayA zliSTaH-sambaddhaH / govindopi-viSNurapi gadena-rogeNa adharaH-vidhuraH / zambhuH- zUlI zUlaM-rugvizeSo'sti asyeti zUlI, ataeva viSAdI ca-viSAdAnvitaH / trayo'pi brahmaviSNuzambhavo jagati mukhyAsteSAM caivaMvidhatvaM, atastava kenopamAnaM nirdoSatvAditi bAhyorthaH / tattvatastu-vedhAH vedAnAM nayena-matena 1. zAstrasaMskAreNeti anU. / For Personal & Private Use Only Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 433 AzliSTaH / govindastu gadA-kaumodakI tAM dharatIti gadAdharaH, athavA gado bhrAtA'sau adharaH-anujo yasya saH / zambhuzca zUlamAyudhamasyAstIti zUlI, tathA viSaM attIti viSAdI ataeva nIlakaNThaH sa ucyate / / 14 / / rAjA tu tadAkArya kSaNamAgrahoparodhavismayaharSarasaiH samakAla-mAplAvitamanAH, prathamamutphullayA dRzA, tato mugdhasmitArpaNa, tadanu sarvAGgINa bhUSaNapradAnena, tamabhyarcya pAntha, kathaya keyamuttuGgakallola-dolAdhirUDhAnuccacaJcUtkSiptamRdumRNAlavalayAttutkUjata:1 kalahaMsAnakSasUtriNaH pravartitabrahmayajJodgAramukharamukhAMstIratApasAniva divamAropayitumudvahantI sarit, taruNatara tarutalamalaMkurvANaH prasannasarasvatIkaH kazca bhavAn' iti sapraNayamapRcchat / rAjA tu-nalastatpathikoktaM AkarNya-zrutvA kSaNaM yAvat Agraha:-AdaraH uparodhaHanugrahaH vismayaM-AzcaryaM harSazca-pramodasta eva rasAH-abhiprAyavizeSAstaiH samakAlaM yugapat AplAvitaM-ApUritaM mano yasyAsau / anyopi rasena-jalena AplAyata2 eva / yugapadutpannAgrahAdirasayutacetAH / prathama-pUrvaM utphullayA-vikasitayA dRzA / tato mugdhasmitameva-manoharahAsyameva argha:-pUjAvidhistena / tadanu-tataH sarvAGgINAnisarvazarIravyApIni bhUSaNAni teSAM pradAnena ca taM pAnthaM abhyarcya-pUjayitvA iti vakSyamANaM sapraNayaM-sasnehaM yathA bhavati tathA apRccht-pprcch| pRcchirdvikarmakaH / sarvAGgaM vyAptotIti sarvAGgINa / tatsarvAdeH pathyaGgakarmapatrapAtraM vyApnotIti / [pA. sU. 5/2/7] vyApnotItyarthe ravaH, ravasya cenaH / itIti kim ? he pAntha ! tvaM kathaya / keyaM ? sarit / kiM kurvatI? kalahaMsAn udvahantI-bibhratI / kimbhUtAn kalahaMsAn ? uttuGgAH-unnatA ye kallolAsta eva dolA-prekhA tasyAmadhiruDhAn-AzritAn, tathA uccacaJcvA utkSipta:-uddhRto mRduHsukumAro mRNAlavalayaM-bisamaNDalaM yaiste tAn, tathA utkuujtH-shbdaaymaanaan| haMsAn kAniva ? utprekSyate, divaM-svargaM AropayituM-prApayituM etAn tIratApasAnivataTanivAsitapasvina iv| kimbhUtAn tIratApasAn ? akSasUtraM-upavItaM eSAmastIti akSasUtriNastAn / tathA pravartitaH-vihito yo brahmayajJodgAraH-vedAdhyayanoccArastena mukharANi-vAcAlAni mukhAni yeSAM te tathAvidhAn / mRNAlavalayAnAM akSasUtram utkUjanasya brahmayajJodgAro haMsAnAM ca tApasA upamAnam / manye, uttuGgakallolairamI haMsA notkSipyante kintu tIratApasA eva svarga nIyanta iti / kazca bhavAn ? kimbhUtaH ? taruNataro:-navataroH yastarustasya talaM-adhobhAgaM alaGakurvANa:-bhUSayan, tathA prasannA sarasvatI yasya sa 1. vismaya anU. / 2. AplAvyata anU. / 3. nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 tathAvidha: / "naghRdantAd bahubrIhau kaH " [ ]" so'pi 'sabhramarayA kvaNat 'kIcakaveNulatayA sadRzI nAvA - taraNayogyA kimiyamaprasiddhA mahAnadI devasya' ityabhidhAya kathayitumArabdhavAn / damayantI - kathA - campUH so'pi pathika ityabhidhAya kathayitumArabdhavAn / itIti kim ? he deva ! kimiyaM mahAnadI devasya - rAjJaH aprasiddhA- na viditA yA'sau nadI nAvA- beDayA taraNayogyA, tathA sabhramarayA -sabhRGgayA kvaNat kIcakaveNulatayA - zabdAyamAnasacchidravaMzavallyA sadRzI / vaMzavallyapi avAte- vAtAbhAve raNasya zabdasya yogyA na bhavati kintu vAte sati zabdayogyA saridapi sabhramaH - sAvartto rayaH - javo yasyA iti sabhramarayA / atha yat kathayitumArabdhavAMstadAha bhAnoH sutA saMvaraNasya bhAryA, tApI saritseyamaghasya hantrI / yasyAH kuruH sUnurabhUtsa yasyA nAmnA kurukSetramudAharanti // 15 // bhAnoriti / he deva ! sA iyaM tApI sarit / kimbhUtA ? bhAnoH - sUryasya sutA, tathA samvaraNasya-kSatriyavizeSasya bhAryA, tathA aghasya - pApasya hantrI - vinAzikA / sA iti kA ? yasyA: sUnuH kururabhUt / sa iti kaH ? yasya kurornAmnA kurukSetramudAharanti - kathayanti kavaya iti zeSaH / indravaMzAvRttam // 15 // etasyAH salilAvagAhasamaye kurvantiM nityaM nRNAM, nIrandhronnatakarkazastanataTIsaMghaTTapiSTormayaH / bhrAmyadbhRGganibhAlakaiH kSaNamiva vyAlolanetrairmukhai, rutphullotpalagarbhapaGkajavanabhrAnti mahArASTrikAH // 16 // etasyA iti / etasyAH saritaH salile yo avagAhamajjanaM tasya samaye avasare mahArASTrikAH-mahArASTradezIyAH striyo bhrAmyanto ye bhRGgAstannibhAH- tattulyA alakAHcUrNakuntalA yeSu tai:, tathA ativyAlolAni - aticaJcalAni netrANi yeSu evamvidhairmukhaiH kRtvA nRNAM nityaM kSaNaM- ekaM utphullAni vikasitAni utpalAni garbhe madhye yasya evamvidhaM yatpaGkajavanaM tasya bhrAnti - sandehaM kurvanti / janAH zaMkante amUni mukhAni na, kintu pdmaaniiti| netrayornIlotpalaM mukhAnAM ca padmavanamupamAnam / padmeSu kila bhRGgairbhAvyamatra tu alakA eva bhRGgasthAnIyA iti / kimbhUtA mahArASTrikA: ? nIrandhrA - niviDA unnatA-uccA For Personal & Private Use Only Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH karkazA-kaThinA yA stanataTI tasyAH saMghaTTena-saMzleSeNa piSTA:-cUrNitA UrmayaH-vIcayo yAbhistAH / zArdUlavikrIDitam / / 16 // api ca yadyetasyAH sakRdapi marunnartitAmbhojarAji?prevatpatravyajanavidhutaM vAri nIhArahAri / rodhobhAjAM pibati kusumairvAsitaM pAdapAnAM, pIyUSAya spRhayati tataH kiM kvacinnAkilokaH // 17 // api ca yadyetasyA iti / he deva ! nAkiloka:-amarajano yadyetasyAH-saritaH sakRdapiekavAramapi vAri-jalaM pibati, tatastadA kiM kvacit kutrApi pIyUSAya-amRtAya spRhayativAJchati, apitu pIyUSaM na vAJchati / etAvatA amRtAdapyasyA jalasya rasAdhikyaM drshitm| spRherIpsita iti / spRhayateriSTaH sampradAnaM syAditi / kimbhUtaM vAri ? marutA-vAyunA nartitA-taralitA yA ambhojarAji:-padmazreNistasyAH preGkhanti-kampamAnAni yAni patrANidalAni tAnyeva vyajanaM-tAlavRntaM tena vidyutaM-kampitaM / vAyornarttanaM taralameva / tathA nIhAravad-himavad hAri-manoharaM, zvetavarNatvAt / tathA rodhaH-taTaM bhajantIti rodhobhAjasteSAM pAdapAnAM-tarUNAM kusumairvAsitaM-surabhitam // mandAkrAntA vRttam // 17 // etAvatA 'keyaM sarit' iti praznasyottaramadAyi / atha kazca bhavAn ? iti prazrasyottaramAha mAmapi puSkarAkSanAmAnaM vArtikamavagacchatu devaH / mAmapIti / mAmapi pathikaM devaH puSkarAkSanAmAnaM vArtAyAM niyukta:-adhikRto vArtikamiti "tatra niyuktaH" [pA. sU. 4/4/69] iti Thak / tathAhi - For Personal & Private Use Only Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 sthitvA tvadAgamanamArgamukhe gavAkSe, vArtAvizeSamadhigantumihAyatAkSyA / saMpreSito niSadhanAtha tayAsmi yasyAH, krIDAgiristvamasi mugdhamanomRgasya // 18 // tathA hIti - tadeva darzayati sthitveti / he niSadhanAtha ! he nala ! tava Agamanasya yo mArga:-tvadAgamanamArgastasmin mukha-dvAraM yasya sa tasmin gavAkSe - vAtAyane sthitvA tayA AyatAkSyA-dIrghadRzA damayantyA vArtAvizeSaM- vArttAntaraM adhigantuM jJAtuM ahaM iha sampreSitosmi - muktosmi / tata kayA ? yasyA mugdho mana eva mRgastasya tvaM krIDAgirirasi / yathA mRgaH krIDAgirau ramate tathA tasyAH manastvayi ramata iti / vasantatilakA vRttam // 18 // eSyati ca zvastane'hani mArgazramaklAntamito nAtidUra ivo - tuGgasaralasAlasarjArjunaniculanicayAntaracalaccakora'mayUrahArItahaMsakulakolAhalini payoSNIpulinaparisare sthitaM tayA prahitamAptaM krIDAkiMnaramithunam / 'iyaM ca vAcyatAM tayA svahastakisalayalikhitAkSaragarbhA bhUrjapatrikA' ityabhidhAya puro'sya lekhapattrikAM vyasRjat / damayantI - kathA - campU: eSyati ceti / ca puna: zvastane- ahani AgAmini dine mArgazrameNa klAntaM-glAnaM, ata:-asmAtpradezAnnAtidUra iva - samIpe eva payoSNIpulinaparisare sthitaM tayA damayantyA prahitaM preSitaM AptaM- yathArthavacanaM krIDAkinnaramithunaM eSyati -samAgamiSyati / zvobhavaM zvastanam / " sAyaM ciraM prANe prage vyayebhyastanaT" [pA.sU. 4/3/23] / kimbhUte payoSNItIraparisare ? uttuGgA- unnatA ye saralasAlAzca - devadArutaravaH sarjAzca - sAlA: arjunAzcakakubhAH niculAzca-hijjalAsteSAM nicayA:- samUhAsteSAM antareSu - antarAleSu calanto ye cakorAzca mayUrAzca hArItAzca haMsAzca teSAM yatkulaM - vRndaM tasya kolAhalaH - kUjitaM yasmin sa tathA tasmin / nadItaTe vRkSAntareSu yatrAmI pakSiNaH zabdAyanta ityarthaH / ca - punaH iyaM bhUrjapatrikA vAcyatAm / kimbhUtA ? tayA damayantyA svahastakisalayena - svapANipallavena likhitAni akSarANi garbhe madhye yasyAH sA / iti - amunA prakAreNa abhidhAya - uktvA asya nalasya pura:- agre lekhapatrikAM-sandezapatraM vyasRjat-mumoca / likhyata iti lekha:- sandezaH / For Personal & Private Use Only Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchAsaH 437 rAjA'pi pArzvaparijanenotkSipyArpitAM tAmatibahala pulakAGkurakaNTakitaprakoSThakANDena pANinA svayamunmucya sAdaramavAcayat / / rAjA'pi-nala: pArzve-samIpavartI yaH parijanastena utkSipya-UrvIkRtya arpitAMdattAM tAM bhUrjapatrikAM pANinA svayaM unmucya-unmudrya ca sAdaraM-sarabhasaM avAcayat-vAcayati sma / kimbhUtena pANinA ? atibahalA:-atighanA ye pulakAG kurA:-romAJcAstaiH kaNTakitaM-prAptasUcaM prakoSThakANDaM-kalAcikAnAlaM yasya sa tena / anyasminnapi nAle kaNTakA bhavanti / tathA cokatam-"kaNTakAH padmanAle" iti / tathA romAJcA eva prakoSThakANDe kaNTakA iti / atha yattatra bhUrjapatrikAyAM tathA'lekhi tadAhanalo'pi mAM pratyanalo'si yatsyAdbhavAdRzAM naiSadha naiSa dharmaH / / tavAbalAnAM balavad grahItuM na mAnasaM mAnasamudra yuktam // 19 // nalopIti / naiSadha ityabhijananAmAmantraNena kulInatvam, he naiSadha ! tvaM nalo'pinalAkhyopi san mAM prati analaH-vahnirasmi, utkaNThAjanakatvena santApaka ityarthaH / api:virodhe, yo nalaH sa kathaM analaH ? na nalo analaH iti ? parihArastu prAgevAkhyAtaH / na ca eSa bhavAddazAM-mahAzayAnAM dharmo yasmAdahaM abalA tasmAttava he mAnasamudra ! abalAnAMdurbalAnAM mAnasaM-ceto balavat-haThAt grahItuM na yuktam / mAnasamudra ityanena ca sabalAnAmeva parAjayo yukto nA'balAnAm / ato mama abalAyA / mAnasagrahaNaM na yuktamiti bhAvaH / balavaditi haThAdityarthe avyayam / mana eva mAnasaM "prajJAdibhyazca" [pA. sU. 5/4/38] iti aN / upendravajrAvRttam // 19 // api canipapati kila durbaleSu daivaM tadavitathaM nanu yena kAraNena / balavati na yathA tathAbalAnAM prabhavati kRSTazarAsano manobhUH // 20 // api ca-punaH nipeti / kila iti Aptoktau / daivaH-vidhi durbaleSu nipatati, daivo durbalAn ghAtayatItyarthaH / tat avitathaM-satyaM / nanu-nizcitaM yena kAraNena kRSTa-praguNIkRtaM zarAsanaMdhanuryena evamvidho manobhUH-kAmo abalAnAM-strINAM, pakSe-azaktAnAM ca yathA prabhavati For Personal & Private Use Only Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 438 samartho bhavati tathA balavati - zaktimati na prabhavati / tato ahamapi abalA, ato mAM manobhUH pIDayatIti jJApitam / devazabda: putrapusaMkaH // 20 // api ca kadA kila bhaviSyanti kuNDinodyAnabhUmayaH / utphullasthalapadmAbhabhavaccaraNaraGgitAH // 21 // ' api ca- punaH kadeti / he nala ! kileti sambhAvanAyAM, kuNDinAkhyanagarasya udyAnabhUmayaH utphullau - vikasitau yau sthalapadmau tadAbhau tatsadRzau yau bhavaccaraNau tAbhyAM raGgitA:zobhitAH kadA bhaviSyanti iti sambhAvyate / yUyaM kadA samAgamiSyatha iti bhAvaH // 21 // iti lekhalikhitapraNayasubhASitAmRtarasaplavenAplAvitahRdayaH, 'vidhe vidhehi me pakSiNa iva pakSayugalamuDDIya yena tAM pazyami' iti cintayannarapati: purataH sthitaM taM priyavartikamAzliSyannivaromAJcanicayena, pibannivAbhilASatRSitayA dRzA, snapayanniva madhurasmitAmRtarasena, punaH punaH sAdarama bhASata / iti- amunA prakAreNa lekhe - bhUrjapatre likhitAni yAni praNayasubhASitAni - snehasUktAni tAnyeva amRtarasa:-sudhArUpaM jalaM tasya plavena - pUreNa AplAvitaM - ApUritaM hRdayaM - ceto yasya s:| anyopi jalapUreNAplAvyata eva snehasubhASitavAsitAnta:karaNa ityarthaH / evamvidho narapati:-nala iti cintayan - vicArayan purataH - agrataH sthitaM vArttAyAM niyukto vArttikaH priyasya vArttikaH priyavArtikaH taM puSkarAkSaM punaH punaH sAdaraM yathAsyAtathA abhASataavAdIt / itIti kim ? he vidhe ! - brahman ! me- mama pakSiNa iva pakSayugalaM vidhehikuru, yena pakSayugalena kAraNena vA uDDIya tAM damayantIM pazyAmi / nalastaM kiM kurvanniva ? ucco yo romAJcanicaya: - udgatapulakasamUhastena AzliSyanniva - AliGganiva tadabhimukharomAJcocchvasanAdAliGganaM / utprekSyate, tathA abhilASeNa - avalokanavAJchayA tRSitA - pipAsitA abhilASatRSitA tayA dRzA pibanniva / anyopi tRSita eva jalaM pibati tathA taM atizayena avalokayannityarthaH / tathA madhura - mRSTo yaH smitameva amRtarasa:pIyUSajalaM tena snapayanniva - kSAlayanniva / anyopi rasenaiva kSAlyata iti / For Personal & Private Use Only Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 439 atha yaduvAca nalastadAha 'puSpakarAkSa, sarvathA' vijayate rAjaputrI / yasyAH prasannamudAra2satkAntizliSTaM sukumAramanekAlaMkArabhAjanaM vayo vacanaM ca, prazrayaH3 pragalbho vivekavAnvidagdhabuddhirbhavadvidhaH parijanazca / tatkathaya kathanIyakIrtiH kvAste ! kathamAste ! kaM vinodamanutiSThati ! kena vyApAreNa parigamayati vAsaramasau5 bhavatsvAmisutAH' ityevamuktaH sa punaH pallavayannanurAgakandalaM nalamalapat / he puSkarAkSa ! rAjaputrI-damayantI sarvathA sarvaprakAreNa vijayati-jayavatI vartate / yasyA rAjaputryA: evamvidhaM vayo vacanaM ca, vaca:zabdena tadAdhArabhUtaM zarIramucyate / kimbhUtaM vayaH ? prasanna-nirmalaM, tathA udAraM ramyaM, tathA satkAntiH-tejasvi, tathA zliSTaMsughaTitasarvAvayavaM, tathA sukumAraM-mRduH, tathA anekAlaGkArabhAjanaM-bahubhUSaNapAtraM / pakSe kimbhUtaM vacanam ? prasannaM jhagityarthapratItikRt udAraM-mahArthaM satkAnti:-aujjvalyavat zliSTaM-masRNaM, aja ThaM-sukumAraM aneke anuprAsopamAdayo alaGgArAsteSAM bhAjanam / ca-punaH yasyA bhavadvidhaH-yuSmatsadRzaH parijana:-parivAraH / kimbhUtaH / prazrayeNa-snehena pragalbhaHprauDhaH, tathA vivekavAn-vivekI, tathA vidagdhA-kuzalA buddhiryasya sa tathAvidhaH / __ he puSkarAkSa ! tvaM kathaya-vada / asau kathanIyA-kathayituM yogyA kIrtiryasyAH sA evamvidhA bhavatsvAminaH-bhImasya sutA-bhaimI kva-kutra Aste-tiSThati ? kathaM-kena prakAreNa Aste ? kaM vinodaM-kautukaM anutiSThati-karoti ? atha kena vyApAreNa-ceSTayA vAsaraM-dinaM parigamayati-ativAhayati ? ityevaM prakAreNa uktaH sa puSkarAkSaH punaH-bhUyaH anurAga eva bhaimyAM premabandha eva kandalaH-prarohastaM pallavayan-kisalayan varddhayannityarthastaM nalaM alapat / tvaddezAgatavAyasAya dadatI dadhyodanaM piNDitaM, tvannAmnaH sadRzaM dRzaM nidadhatI vanye'pi mugdhA nale / tvatsaMdezakathArthinI mRgayate tAnrAjahaMsAnpunaH, krIDodyAnataraGgiNItarutalacchAyAsu vApISu ca // 22 // tvaddezeti / tava yo dezaH-udaglakSaNastasmAdAgato yo vAyasaH-kAGkastasmai piNDitaM-mizritaM dadhyodanaM-dadhi ca odanaM ca dadhyodanaM samAhAradvandvaH dadatI-prayacchantI / For Personal & Private Use Only Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 440 tathA tava nAmApi durlabhaM tatastvannAmnaH - tvadabhidhAnasya sadRze - samucite vanyepi vanodbhavepi nale-naDAkhye tRNe dRzaM nidadhatI - sthApayantI / yataH kimbhUtA ? mugdhA - aprauDhA evamvidhA bhaimI tava yA sandezakathA - tvatsandezakathA priyoktavArttA tAM arthayate - zrotumabhilaSatItyevaMzIlA yA sA, tvatsandezakathArthinI satI / punastAn - pUrvakathitapriyavArttAkadambakAn rAjahaMsAnkAdambakAn krIDodyAne- kelivane yA taraGgiNI - sarit tasyAstarutalacchAyAsu vApISu ya mRgayate avalokayati / vanyepItyatra yadyapi bhavArthe vanazabdasya nadyAdau paThitatvAt Dhak syAt, tathA ca vAne ye iti rUpaM syAt, tathApi 'tatra bhava' ityasminnarthe digAditvAt yat [digAdibhyo yat, pA. sU. 4 / 3 / 54 ] | " vanyaM vanebhavo vanyo vanacArisamUhayoH "[yAnta. 12] iti vizvaprAmANyAcca tvamidaM vacanaM brUyA ityeSa zabdaH sandezaH // 22 // api ca / sAMprataM tayA tvaddezAgatamArutena mRdunA saMjAtaromAJcayA, tvadrUpAJcitacitracAruphalake ? nirvApayantyA dRzam / tvannAmAmRtasiktakarNapuTayA tvanmArgavAtAyane, nIcaiH paJcamagItigarbhitagirA naktaMdinaM sthIyate // 23 // api ca- punaH, sAmprataM tayA bhaimyA tvaddezeti / tvanmArgavAtAyane - yasmin mArge bhavAn eSyati tanmArgagavAkSe nIcaiHnibhRtaM pracchannarAgatvAt mugdhatvAcca paJcamagItyA - paJcamarAgeNa garbhitA - sahitA yA gIstayA naktaM -dinaM - aharnizaM sthIyate, paJcamarAgeNa gAyantI dinAni gamayatItyarthaH / kimbhUtayA tayA ? mRdunA - susparzena tava deza: - tvaddezaH - uttaro dezastasmAdAgato yo mArutastena saJjAtA romAJcAH-pulakA yasyAH sA tayA / tathA tava rUpeNa - AkRtyA aGkita :- citritaH citracArurAlekhyapradhAno yaH phalakastasmin dRzaM - svIyaM netraM nirvApayantyA - zItalI kurvatyA, tvadrUpAGkitaphalakAvalokanAdeva svIyAM dRzaM toSayantyeti bhAvaH / tathA tava nAmaiva amRtaM tena siktau - ukSitau karNapuTau - zrotrakapATau yasyAH sA tayA zrotrasukhakAritvAnnAmazRNvatyA ubhe api / zArdUlavikrIDitavRtte / // 23 // - evamanu guNamanurAgasya, sadRzaM zRGgArasya, sahodaramAdarasya, priyaM premaprapaJcasya 4, protsAhanamanaGgasya, anukUlamutkaNThAyAH, samucitamabhinivezasya, kautukajananaM 5 jalpati puSkarAkSe, zravaNakutUhalini For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 441 vismRtAnyavyApAre tanmayatAmivAnubhavati bhUbhuji, jaraThIbhavatsu pUrvAhnavelAlaveSu, gaganamadhyAsannavartini vrajati tIvratAM branamaNDale, skhalayati pathi pathikAnasahyormiNi' gharmajAle, jalAzayamanusaratsu pipAsAkUtataralitatArakeSu zvAsitazvApadeSu3, paGkilakulakardama vimardodyateSu saritparisaravanavihArikarivarAhamahiSamaNDaleSu, viTapikoTarakuTIranIDanilayanilIyamAneSu saMpuTitapakSeSu pakSiSu, kUlakulAyakoNakUNitakokUyamAnakukkuheSu girisaritsuraGgAGgaNeSu', raGgatkuraGgacarvitakharvadUrvAnalanIlanimnagAzAdvalasthalasthitaye hiNDamAnAsa kAraNDavazikhaNDimaNDalISu , ziziranivAsavAJchayA kUjatsu karaJjanikuJjapuJjitakapiJjalakapoteSu, vahati manAGa mlAnakomalakusuma kozakoSNamakarandabindUdgAriNi tApItIrataraGgasparzazaitye madhyAhnamaruti, zramavazavilolamIlannayananIlotpalAsu bahalataratarucchAyAmAzrayantISu sIdatsainikanitambinISu prastAvapAThakaH ppaatth| evaM-vakSyamANaprakAreNa itIti jAyamAne sati prastAvapAThakaH papATha / kva sati ? puSkarAkSe jalpati sati / katham ? anurAgasya-premabandhasya anuguNaM-anukUlaM yathA bhavati tathA evaM agreSvapi padeSu kriyAvizeSaNatvaM vAcyam / etad vAkyAt anurAgavRddhaH / tathA zRGgArasya sadRzaM zRGgArarUpamityarthaH / tathA Adarasya sahodaraM bhrAtaraM sAdaram / tathA premaprapaJcasyasnehavistarasya priyaM-iSTaM, asmAjjalpanAt tasyAM snehavRddhaH / tathA anaGgasya-kAmasya protsAhanaMprollAsanam / tathA utkaNThAyA:-tanmilanvAJchAyA anukUlaM, tadutkaNThAkAritvAt / tathA abhinivezasya-haThasya samucitaM, tasyAH pariNayane gADhAgrahajanakatvAt / tathA kautukajananaMkutUhalotpAdanaM yathA bhavati tatheti / punaH kva sati ? bhUbhuji-nale tanmayatAmiva-bhaimIrUpatAmiva anubhUtavati sati, sarvatrApi maitrImeva pazyatItyarthaH / kimbhUte bhUbhuji ? zravaNe-tadvArtAkarNane kautUhalaM vidyate yasyAsau tasmin / ataeva punaH kimbhUte ? vismRtA -anye vyApArA:avalokanAdirUpA yasya sa tasmin / punaH keSu satsu ? pUrvAhNasya-pUrvayAmadvayasya ye velAlavA:-kAlavizeSAsteSu jaraThIbhavatsu bahuSu atikrAnteSu satsu / punaH kva sati ? bradhnamaNDale-sUryabimbe tIvratAM-ugratAM vrajati-prApnuvati sati / gatyarthAnAM dhAtUnAM prAptyarthatvAt / kimbhUte bradhnamaNDale ? gaganamadhyasya-nabhomadhyabhAgasya Asanne-nikaTe vartituM zIlaM yasya tattasmin, kiJcinnyUnamadhyAhne jAte ityarthaH / punaH kva sati ? gharmajale-svedAmbhasi pathimArge pathikAn skhalayati-pIDayati sati, pathikAnAM tApAdhikyAt prasvede baho jAyamAne satItyarthaH / 1. premaprapaJcanasya anU. / 2. snehavistaraNasya anU. ) For Personal & Private Use Only Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 damayantI-kathA-campU: kimbhUte gharmajale ? asahyAH-soDhumazakyA, UrmayaH-vIcayo yasya tattasmin, etAvatA gharmasyAdhikyaM darzitam / punaH keSu satsu ? zvAsitAH-tApayogAt pravRddhazvAsAnvitAH, ye zvApadAH-hiMsrA jantavasteSu jalAzayaM hadAdikaM anulakSyIkRtya satsu-gacchatsu satsu / kimbhUteSu zvAsitazvApadeSu ? pipAsAyAH-udanyAyA AkUtena-abhiprAyeNa, na tu bhayAdinA taralitA:itastataH kampitA tArA-kanInikA yaiste teSu / punaH keSu satsu? saritparisaravane-nadItaTakAnane vihartuM zIlaM yeSAM te saritparisaravanavihAriNa evamvidhA ye kariNazca varAhAzca mahiSAzca teSAM yAni maNDalAni -vRndAni teSu paGkilaM-kardamavat yatkUlaM-taTaM tatra yaH kardamastasya yo vimardo aMgaloThanena parimalanaM tasmai udyateSu-sAvadhAneSu satsu, kulakardame viluThanaM kurvatsu ityarthaH / paGkileti "picchAditvAt" [lomAdipAmAdipicchAdibhyaH zanelacaH,pA. sU. 5/2/100] ilac / punaH keSu satsu ? pakSiSu viTapinAM-tarUNAM yaH koTara:-niSkuhastarugartta iti yAvat sa eva kuTIraM-hasvAkuTI tatra ye nIDanilayAH-kulAyarUpagRhAsteSu nilIyamAneSu-avasthiti kurvANeSu satsu / kimbhUteSu pakSiSu ? sampuTitau-tApAbhibhUtatvAn mIlitau pakSau-pakSatI yaiste teSu / punaH keSu satsu ? girisaritAM- parvatanadInAM yAH suraGgAH sandhayastAsAM yAni aGgaNAni / teSu girisaritsu raGgAGgaNeSu, kUleSu-taTeSu ye kulAya:-nIDAsteSAM koNeSu-azriSu kUNitA:saMkucitAH kokUyamAnAH-zabdAyamAnAH kukuhA:-pakSivizeSA yeSu tAni tathAvidheSu satsu, girisaritsandhibhUmisambandhikUlavihitanIDakoNasammilitAH kukuhAH kokUyanta ityarthaH / "surakSA sandhirucyate" [4/771] iti halAyudhaH / punaH kAsu satISu ? kAraNDavAzca zikhinazcamayUrAsteSAM maNDalISu-zreNiSu raGganta:-krIDanto ye kuraGgAH-mRgAstaircavitA-bhakSitA ataeva kharvA-laghvI yA dUrvA tayA / tathA nalaizca-naDairnIlAni-nIlavarNAni yA nimnagAyAH-nadyAH zAdvalasthalAni- navatRNabhUbhAgAsteSu yA sthiti:-avasthAnaM tasyai hiNDamAnAsu-bhramantISu satISu / puna: keSu satsu? karajAnAM-naktamAlAnAM nikuJjeSu-kuJjeSu puJjitA:-militA ye kapiJjalAzcazvetatittirayaH kapotAzca pArApatAsteSu ziziranivAsasya-zItalavAsasya vAJchayA kUjatsu zabdAyamAneSu satsu / punaH kasmin sati ? madhyAhnamaruti-madhyandinavAyau vahati-vAti sati / kimbhUte madhyAhnamaruti ? manAk-stokaM mlAnAni-tApayogAt saMkucitAni komalAni-mRdUni yAni kusumAni teSAM kozeSu-kuDmaleSu koSNA-ISaduSNA ye makarandabindavastAn ugiratiudvamati ityevaMzIlastasmin, tadantareva vAyorvahanAt tadugiraNaM / tathA tApItIre ye taraGgAHvIcayasteSAM sparzena-samparkeNa zaityaM vidyate yasmin sa tathA tasmin / punaH kAsu satISu ? sIdantyaH-mArgazramAd viSAdaM prApnuvatyo yAH sainikanitambinyaH-camUcarakAminyastAsu bahalatarAM atiniviDAM tarucchAyAM AzrayantISu satISu / kimbhUtAsu ? zramavazena-khedena vilole-caJcale mIlatI-saMkucatI nayananIlotpale yAsAM tAstAsu / 1. zikhaNDinazca anU. / For Personal & Private Use Only Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 443 atha mAgadho yaduvAca tadAha vicitrAH patrAlIrdalayati galatsvedasalilairamandaM manAti pramadakarikumbhastanataTIH / prabandhenAkrAmaJjanajaghanajaGkoruyugalaM, zramaH senAGgeSu prasarati zanaiH kAmuka iva // 24 // vicitrA iti / zikhariNIvRttam / he rAjan ! zramaH-khedaH senAyAH aGgeSuhastyazvAdiSu kAmuka iva-kAmIva zanaiH prasarati / yathA kAmI saha inena-patinA vartata iti senA-sabhartRkA strI tasyA aGgeSu sAzaGkatvAt zanaiH prasarati / kathaM prasaratItyAha- galantikSaranti yAni svedasalilAni-dharmajalAni taiH kRtvA vicitrA:-anekaprakArAH patrAlI:patrAvalIhinazreNI: vilepanapatravallIzca dalayati-mlAnI kurute / tathA pramadA:-mattA ye kariNaH-hastinasteSAM kumbhA eva stanataTyAstAM / kAmukapakSe, pramadakarikumbhavat yA stanataTyastA amandaM bahu yathA bhavati tathA mRnAti- mRdayati khedayati / tathA prabandhena sAtatyena prayANArUDhatvAt / kAmukapakSe, prakRSTabandhena-karaNavizeSeNa kandarpabhAvAt jaghanaM ca, jo ca-UruyugalaM ca prANyaGgatvAt samAhArastato janAnAM-camUcaralokAnAM pakSe, janAnAMstrIlokAnAM yajjaghanajaGghoruyugalaM tat Akraman-Azrayan // 24 // api cakUjatkrauJcaM caTulakuraradvandvamunnAdihaMsaM, krIDatkroDaM nipatitalatApuSpakiJjalkahAri / asyAH sAndradrumavanatalazrAntasuptAvanInaM, rodhaH sindhoH skhalayati' bhavatsainikAnAM prayANam // 25 // api ca-punaH kUjaditi / mandAkrAntA / he deva ! asyAH sindhornadyA rodhaH-taTaM bhavatsainikAnAMtvaccamUcarANAM prayANaM-gamanaM skhalayati ramyatvAt purato gantuM na dadAtItyarthaH / ramyatvamevAhakimbhUtaM rodhaH ? kUjantaH-zabdAyamAnAH krauJcA yatra tat / tathA caTulaM-capalaM kurarANAM pakSivizeSANAM dvandvaM-dampatIrUpaM yatra tat / tathA unnAdinaH-unnadanazIlA haMsA yasmiMstat / tathA krIDantaH-ramamANAH kroDA:-varAhA, yatra tat / tathA nipatitaM-galitaM latApuSpANAM ca kiJjalkaM-kesaraM tena hAri-manoharaM / tathA sAndrAH-niviDA drumA yatra evamvidhaM yadvanaM For Personal & Private Use Only * Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 damayantI-kathA-campU: tasya tale zrAntAH santaH suptA adhvanInA:-adhvagA yatra tat / krauJcakUjanAdIni vizeSaNAni ramyatAhetutvAt sainyaprayANaskhalanasAdhanAni // 25 // rAjA tu tadAkarNya 'bAhuka, bahUnAM bahumato bAhulyAdihaiva vAsaH, tadvada sainikAn, avatarata tApItIratarulatAzrayAn', Azrayata zramacchidachAyAH, kuruta paTakuTI:, kArayata kAyamAnAni, 2muJcata zAdvaleSvabalAnbalIvAn, kUrdayata kardame mAhiSAn, khAdayata vaMzaMkarIrAGakurAn, pracArayata krameNa" kramelakAn, avagAhAvasAne pRSTAvakIrNapulinapaGkapAMsavo viharantu svavazaM vaMzAstambeSu stamberamAH, tarubudhneSu badhnIta tIvravegAnvesarAn, avatarantu tApItIra taraGgeSu turaMgAH, ziziratara taraGgAnilAndolitavividhavikacamaJjarIjAlajaTileSUtphullatAkhaNDamaNDapeSu10 madhyAhnasamayamativAhayantu 11 kiMnaramithunAni' iti senApatimAdideza / rAjA tu-nalastanmAgadhoktaM AkarNya-zrutvA iti senApati Adideza-AdiSTavAn / itIti kim ? he bAhukasenApate ! bAhulyAt prAyo atizayenetyarthaH, bahUnAM-camUcarANAM ihaiva rodhasi vAso bahumataH / tatasmAdevaM tvaM sainikAn vadata / tad yathA-bhoH sainikAH ! tApyAstIre ye taravaH-vRkSA latA ca-vallayastA eva AzrayAH-sthAnAni tAn prati avatarata-Azrayata / tathA zramamArga-khedaM chindanti-apanayantIti, zramacchidastAzchAyA Azrayata / tathA paTakuTI:-paTagRhAn kuruta / tathA kAyamAnAni-tRNamayagRhANi kArayata / tathA zAdvaleSu-nIlatRNeSu abalAn-azaktAn balIvardAn-vRSabhAn muJcata-preSayata / zAdvalazabdo madhyatavargIyaH, yaduktaM zabdaprabhede-"etau madhyatavargIyau vaidUryamaNizAdvalau" [50] iti / tathA mahiSANAM samUho mAhiSaM "samUhArthe'N"[tasya samUhaH pA. sU. 4/2/37] tataH "svArthe kaH" tat kardame-paGke kUrdayata-uplAvayata, teSAM kardamaluThanasya prItijanakatvAt / tathA kramelakAn-uSTrAn prakRSTazcAraH-bhakSaNaM tasya krameNa-paripATya vaMzA:veNavaH karIrAzca-vRkSa-vizeSAsteSAmaGkurAn-prarohAn khAdayata-cArayata / tathA stamberamAH-hastino avagAhaH-majjanaM tasyAvasAne prAnte-pRSThe avatIrNA:1- vikSiptAH pulinapaGkasya pAMzava:-dhUlayo yaiste, evamvidhAH santo vaMzIstambeSu-veNugulmeSu svavazaM2svecchaM yathA bhavati tathA viharantu-vicarantu / tathA tIvraH-adhiko vegaH-rayo yeSAM te evamvidhAn vesarAn-vegasarAn tarUNAM budhneSu-mUleSu badhnIta-saMyacchata / "budhno girizamUlayoH" ityanekArthaH [2/279 ] / tathA turaGgAH-vAjino tApyAstIre ye taraGgAH 1. avakIrNAH anU. / 2. svavaMza anU. / For Personal & Private Use Only Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 SaSTha ucchvAsaH vIcayasteSu avatarantu-pravizantu / tathA kinnaramithunAni utphullA-vikasitA ye latAkhaNDasya-vIruvanasya maNDapA:-AzrayavizeSAsteSu madhyAhnasamayaM ativAhayantuatikrAmayantu / kimbhUteSu maNDapeSu ? ziziratarA:-atizItalA ye taraGgAnilAH vIcIvAyavastairandolitaM-kampitaM vividhAnAM-anekaprakArANAM vikacAnAM-savikAsAnAM maJjarINAM yajjAlaM-vRndaM tena jaTileSu-vyApteSu / svayamapi puSkarAkSasUcitArdhapathazramakhinnakiMnaramithunadidRkSayA kRtamRgayA vinodavyapadezo' dizi dakSiNasyAmAptastokaparivAra parivRto jjhannirjharajhAtkArivAriramaNIyAsu vihitavihArahArihariNInetrotpalastabakitAsu ramamANapulindanitambinIvadanabimbacandrikAsu sAndradrumadroNISu vicaritumArabhata / svayamapi rAjA-nalaH puSkarAkSeNa sUcitaM-kathitaM, tathA arddhapathe-arddhamArge eva zrameNa khinnaM evaMvidha yat kinnaramithunaM tasya didRkSayA-dRSTumicchayA, kRto mRgayAvinodasyamRgayAkautukasya vyapadeza:-chalaM yena sa, vayaM mRgayAkrIDAyai yAma iti miSaM vidhAya, dakSiNasyAM dizi Apta:-yathArthavAk stokaH-alpo ya: parivAra:-parijanastena parivRta:parikaritaH san, sAndrAH-niviDA drumA yAsu evamvidhAsu droNISu-zailasandhiSu vicarituMvihartuM Arabhata-prAyatata / kimbhUtAsu droNISu ? jharantaH-zravanto ye nirjharA:-prasravaNAni teSAM jhAtkAri-prasphuraNazIlaM yad vAri-jalaM tena ramaNIyAsu-ramyAsu / tathA vihitaH-kRto vihAraH-vicaraNaM yAbhirevaMmvidhA hAriNyaH-manoharA yA hariNyaH-mRgyastAsAM netrotpalaiH stabakitAsu-karburitAsu / tathA ramamANA:-krIDantyo yAH pulindanitambinyaH-zabarastriyastAsAM vadanabimbameva candro yAsu tAstAsu / puraH sthitazcAsya vartma darzayan darzanIyajavinaM jAtyataraturaMgamAropitaH puSkarAkSo'pyabhASata / _ 'deva, mArkaNDeyapramukhamahAmuninivAsapavitritAH puNyAH khalvimAH payoSNIparisaravanabhUmayaH / asya nalasya purasthitazca vartma darzayan san, darzanIyaM-draSTuM yogyaM adbhutaM javinaMvegapradhAnaM jAtyataraturaGgaM-atimanoharasapti AropitaH-avasthApitaH puSkarAkSa iti abhASataavAdIt / itIti kim ? For Personal & Private Use Only Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 damayantI-kathA-campUH he deva !- rAjan ! khalu - nizcitaM imAH payoSNI parisarasya vanabhUmayaH puNyAH pavitrAH / kimbhUtAH ? mArkaNDeyaH pramukha:-pradhAnaM yeSu evamvidhA ye mahAmunayasteSAM nivAsena pavitrA:-zucIkRtAH / tathAhitathAhIti-mahAmuninivAsameva darzayannAda zrUyate kilAsmAduddezAtpUrvadigbhAge bhagavataH purANapuruSAvatArasya parazurAmasya janayiturjamadagnerAzramaH / tato nAtidUre praNatasurAsuramaulimAlAmukulamuktamakarandabindusnapitapAdAravindasya bhagavataH svasvedaprasarapravartitapayoSNIpravAhasya mahAvarAhasyAyatanam / zrayata' iti / kileti Aptoktau, AptA iti vadanti / asmAduddezAt pUrvadigbhAge bhagavataH-aizvaryAdivatastathA purANapuruSasya-viSNoravatAro yaH sa tasya parazurAmasya janayituH-pituH jamadagnerAzramaH-munisthAnaM zrUyate / tataH-AzramAnAtidUre-samIpe mahAvarAhasya-labdhavarAhAvatArasya bhagavataH viSNorAyatanaM-AzramaH zrUyate / kimbhUtasya ? praNatA ye surAzca asurAzca teSAM mauliSu -zirassu yA mAlA:-puSpasrajastAsu yAni mukulAniardhavikasitAni kusumAni' tairmuktAH-tyaktA ye makarandabindavastaiH snapitaM-prakSAlitaM pAdAravindaM yasya sa tasya ! "nirupapado hi bhASAzabdaH puSpasrajamevAbhidhatte" iti kAvyaprakAze [kAtyAlaMkA sUcI vyAkhyA 2/2/16] / tathA svasvedaprasareNa svadharmajalanirgamanena pravartitaH-prArabdhaH payoSNyA: pravAho yena sa tasya, tAvat pramANaM svAGgaprasvedajalaM nirgataM yena payoSNIpravAha: prAvattateti / ito'pyavalokayatu deva:saiSA calaccandrakicakravAkacaJcuccakorAkulakUlakacchA / , svaHsImasopAnasadRktaraGgA gaGgApratispardhipayAH payoSNI // 26 // tathA ito'pi-asminnapi pradeze deva:-nRpo avalokayatu-pazyatu / saiSeti / he deva ! sa eSA payoSNI-sarit vartate / kimbhUtA payoSNI ? calanto ye candrakinazca-mayUrAzca cakravAkAzca-rathAGgAH caJcanta:-dIpyamAnAH cakorAzca-viSasUcakAstairAkulA:-saMkIrNAH kUle-taTe kacchA:-zAkAdikSetrapradezA yasyAH sA / tathA sva:-svargasya 1. ardhavikasitakumAni anU. / For Personal & Private Use Only Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchavAsaH 447 sImAnaM-avadhiM yAvat sopAnasadRzaH-ArohaNasamAnAstaraGgA yasyAH sA / etAvatA utkallolayA vartata iti / svariti avyayaM svargArthe / tathA gaGgAyAH pratisparddhipratispardhanazIlaM jitvaraM payaH-pAnIyaM yasyAH sA, vizadAmbhodharatvAt / indravajrAvRttam // 26 // yasyAH pazyaite muktAstraiH zrUyamANaM sikatilapulinaprAntavizrAntapAnthairundhAnaM maJjugItapriyahariNakulAnyambupAnAgatAni / sAMdhyadhyAnAvasAne kSaNamiva munayaH saMnidhau paGkajAnA moGkAroccAraramyaM madhukaramadhuradhvAnamAkarNayanti // 27 // yasyA iti ? mukteti / he deva ! taM pazya / yasyAH saritaH paGkajAnAM sannidhausamIpe ete munayaH sAndhyadhyAnasya-sAyantanadhyAnasya avasAne-prAnte kSaNamiva-kSaNamekaM oMkArasya ya uccAraH-uccaraNaM tadvad ramyaM madhukarANAM madhuraM-mRSTaM dhvAnaM-jhaGkArAravaM AkarNayanti- zRNvanti / munInAM ca vedatrayIvAcini oMkAre lInatvAt tatpratinidhau madhukaradhvAne bahumAnaH / tathA ca "trayIM tisro vRttIstribhuvanamatho trInapi purAnakArAdyairvaNastribhirabhidadhattIrNavikRtiH / turIyaM te dhAma dhvanibhiriva sandhAnamaNubhiH, samastavyastaM tvAM zaraNada gRNAtyomiti padam // " [ ] kimbhUtaM madhukaramadhuradhvAnaM ? muktAni asrANi-azrUNi yaiste evamvidhaiH, sikatA asmin deze'stIti sikatilaH / sikatAvAn yaH pulinaprAntaH-taTAvasAnaM tasmin vizrAntAH-khedamapanayanto ye pAnthAstaiH zrUyamANaM, madhukaradhvAnasya priyotkaNThAjanakatvAt pAnthAnAM muktA'zrutvaM / sikatila:- sikatAvAn dezaH "sikatAzarkarAbhyAM" [pA. sU. 5/2/104] matvarthe deze ilac / tathA ambupAnAya-jalapAnArthamAgatAni maJjuH-manojJA gIti:-gAnaM priyA-iSTA yeSAM evamvidhAni yAni hariNakulAni tAni sandhAnaM-anyatra gantuM na dadataM / gItapriyatvAt hariNAM rodhaH / sragdharA // 27 // For Personal & Private Use Only Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 rAjA tu namasyAH khalvamI mahAnubhAvAH / tathAhi mRgeSu maitrI muditAtmadRSTau kRpA muhuH prANiSu duHkhiteSu / yeSAM na te kasya bhavanti vandyAH kauzaiyakaupInabhRto munIndrAH // 28 // rAjeti / rAjA tu-nala ityavadhArayan- vicArayan tAn - munIn vavande - namazcakAra / itIti kim ? amI mahAnubhAvAH khalu nizcitaM namasyAH - namaskaraNIyAH / tathAhIti / namasyatvamevAha damayantI - kathA - campUH mRgeSvati / te munIndrAH kasya vandyA:- namasyA na bhavanti ? api tu sarvasyApi / yeSAM - munIndrANAM mRgeSu maitrI- prItiH suhRdbhAvaH / tathA Atmana:- svasya dRSTau - avalokane AtmasAkSAtkAre muditA - harSitA / tathA muhu:- vAramvAraM duHkhiteSu - pIDiteSu prANiSu jantuSu kRpA-dayA / maitrImuditAkaruNA iti tisro'pi cetaH prasAdinyo bhAvanAH / kimbhUtAH munIndrAH ? kauzeyaM - dArbhaM kaupInaM-kakSApaTaM bibhrati- dhArayantIti kauzeyakopInabhRtaH / iti niHsaMgatvoktiH / maitrIi "varNadRDhAdibhyaHSyaJ ca" [pA. sU. 5/1/123] iti SyaJ, bhAvArthe mitrasya bhAvo maitrI SitvAt GIp "halastadvitasya" [pA. sU. 6/4/150 ] iti yalopaH / muditeti modanaM mudiH "ikistivasvarUpArthe [ikaztipau dhAtunirdeze, pA. sU. vA. u. kR.] iti ik, tadbhAvo muditA // 28 // ityavadhArayastAnvande | munayo'pi 'so'yaM somapItI niSadhanAthaH 1' ityanudhyAnAdavagamya prayuktabrahmoktAziSaH, anugRhNanta ivArdrAdrairdRSTipAtai: 2, AzvAsayanta iva svAgatapriyapraznAlApena hai, snapayanta iva darahasitadantajyotsnAmRtaplavena, AhlAdayanta ivAdareNa datvArdhamanantaramidamavocan / rAjJo vandanAnantaraM, munayo'pi so'yam somAt - candrAt anvayaH - vaMzo yasya sa somAnvayaH-somavaMzyastathA somasya - vallI rasasya yaH pAnamasyAstIti somapI "somapIthI yajveti" [ ] somapIti prayogaH | "somapaH somapA" [2 / 8 / 9] 1 ityamaraH / tatra pAnaM pAtha: "pAtRtudivacIti thak, " [pA. u. 164] "ghumAsthe tItvam" [pA. sU. 6/4/66] / somasya pAthaH pAnamasyAstIti somapIthI, somapIti prAcyAH peThu iti kSIrasvAmiTIkAvAkyAt sAdhuH / tathA niSadhanAtha iti anudhyAnAt-vimarzavizeSAdavagamya-jJAtvA prayuktA 1. somapothI tu somapAH amarakoSa kAM. 2, brahmavarga padya 9. For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 449 brahmoktA-vedoktA AzIryaiste evamvidhAH santaH argha-pUjAvidhiM puSpAdikaM dattvA / anantaraMpazcAt idaM-vakSyamANamavocan / "brahmA tu tapasi jJAne vede'dhyAtme dvije vidhau" [ ] ityanekArthaH [2/279] / munayaH kiM kurvanta: ? utprekSyate,-ArdrA:-atisnigdhairdRSTipAtai:avalokanaiH anugRhNanta iva-anugrahaM kurvanta iva / sAdarAvalokanaM hi anugrahasya bIjam / tathA svAgataM bhavatAM, zobhanamAgataM iti, priyaH-iSTo yaH praznAlApaH-praznAbhASaNaM tena AzvAsayanta iva-duHkhApanayanaM kurvanta iva / tathA daraH-ISat yat hasitaM-hAsyaM tena yA dantajyotsnA- dazanadIdhitiH saiva amRtaplavaH-pIyUSapravAhastena snapayanta iva-prakSAlayanta iv| dareti avyayaM ISadarthe / tathA AdareNa-bahumAnadAnena AhlAdayanta iva-prINayanta iva / munayo yadavAdiSustadAha 'AyuSman, asmadIyamiha dharmopadezapradAnameva prathamamAtitheyamatithijaneSvato'bhidhIyase / puNyaM payo'syAH saritaH tadetadavagAhya kuru puNyamayamAtmAnam / he AyuSman !-ciraMjIvin ! iha-prastAve asmadIyaM-asmAkamidaM asmadIyaM dharmasyopadezaH-kathanaM dharmopadezastasya pradAnameva prathama-pUrvaM atithijanesu AtitheyaM AtithyaM atithiSu sAdhukarma, atithau samAyAte asmAbhirdharmavAcaiva tasya puraH procyate, idameva asmAkamAtithyaM / Atitheyamiti "pathyatithivasatisvapaterDak" [pA. sU. 4/4/104] / ataH-asmAddhetorasmAbhistvaM dharmopadezenaiva abhidhIyase-kathyase / asyAH-payoSNyAH payaHjalaM puNyaM-pavitraM / tat-tasmAdetat payo'vagAhya-viloDya AtmAnaM puNyamayaM kuru / tathAhitathAhIti / tasyA evAmbhasa: pAvitryaM darzayannAhaparvatabhedipavitraM jaitraM narakasya bahumataGgahanam / harimiva harimiva harimiva vahati payaH pazyata payoSNI // 29 // parvateti / he rAjan ! yUyaM pazyata-Alokayata / iyaM payoSNI evambhUtaM payaH pAtho vahati-dhArayati / kimbhUtaM payaH ? parvataM bhinatti-vidArayati ityevaMzIlaM parvatabhedigirividArakaM, tathA pavitraM pAvanaM, tathA narakasya-durgate traM-parAbhaviSNuH / etatsnAnAt narake na kazcid yAtIti / ata eva bahumataM-mAnanIyaM, tathA gahanaM-agAdhaM / kamiva ? harimiva 1. degvAttaiva anU. / For Personal & Private Use Only Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 damayantI-kathA-campUH indramiva, tathA harimiva-viSNumiva, tathA harimiva-siMhamiva / etadupamAnatrayaM krameNa viziSyate, tadyathA- kimbhUtaM harim ? parvatabhedI-girividArako yaH paviH-vajraM taM trAyatedhArayati yaH saH taM parvatabhedipavitram / kimbhUtaM harim ? narakasya- bhaumAsurasya jaitraMabhibhAvukaM viSNum / kimbhUtaM harim ? mataGgAn-munivizeSAd ISadUnA bahumAtaGgAH-gajAH mataGgAdutpannatvAt tAn hantItyac kvipU vA', "karmaNyaN" itysyaapvaadH| athavA bahUn mataGgAn-gajAn hantIti bahumataGgahanaM-sihaM / pUrvavyAkhyAyAM "vibhASAsupo bahuca purastAt iti, ISadUnArthe bahuca, sa ca prAgeva syAt" [ ] iti prakriyAkaumudyAm // 29 // rAjApi 'evametatmahAvarAhAGgavinirgatAyAH1 kimanyadasyAH parata:2 pavitram / yadIyamAlokanamapyaghAni nihanti puMsAM cirasaMcitAni // 30 // rAjA'pi-nalopi ityabhidhAya uktvA yathAvidhisnAnavidhiM anatikramya snAnAyamajjanAya sarinmadhyaM avAtarat-praviveza / itIti kim ? he munaya ! evametatyadbhavadbhirucyate tattathaiva / katham ? mahAvareti / mahAvarAhAGgAt-AdivarAhazarIrAt vinirgatAyAH-viniHsRtAyA asyAH-amuSyAH payoSNyAH parataH paraM-prakRSTaM anyat aparaM kiM pavitram ? na kimapItyarthaH / yasyAH-nadyA idaM yadIyaM Alokanamapi AstAM avagAhanAdidarzanamapi puMsAM cirasaJcitAni-bahukAlasambhUtAni aghAni-pApAni nihanti-apanayati / upendravajrA // 30 // tadeSa karomi bhavatAmAdezam' ityabhidhAya yathAvidhi snAnAya sarinmadhyamavAtarat / avatIrya ca mantramArjanaprANasaMyamasaMdhyAsUktaM parijapya pitRtarpaNAdisamucitAhnikAvasAne raktakamalagarbhamarghAJjalimutkSipya bhagavato bhAsvatasya stutimakarot / tat-tasmAddhetoreSo ahaM bhagavatAM-maharSINAM AdezaM karomi / avatIrya ca-nadyAM pravizya ca, tathA mantramArjanaM-mantrasnAnaM, tathA prANasaMyama:zvAsaprazvAsarodhane karanyAso'GganyAsazca tau vidyete yatra evamvidhaM yatsandhyAsUktaMsandhyAvandanAdipAThastat parijapya-samantAnmanasi uktvA pitRtarpaNAdeH samucitaM-yogyaM 1-1. nAsti pAThaH anU. / For Personal & Private Use Only Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 451 yadAhnikaM -nityakriyA tasya avasAne-prAnte raktaM kamalaM garbha-madhye yasya evaMvidho yo arghaH-pUjAvidhirjalapuSpAdistena yukto yo aJjaliH-kubjitayutapANidvayarUpo hastanyAsastaM utkSipya-uccaividhAya bhagavato bhAsvataH-sUryasya stutimakarot / / jayati jagadekacakSurvizvAtmA vedamantramayamUrtiH / taraNistaraNataraNDakamaghapaTalapayonidhau puMsAm // 31 // jayatIti / taraNiH-zrIsUryo jayati / kibhUtaH / jagati ekaM-advitIyaM cakSuriva prakAzakatvAt / tathA vizvaM-tribhuvanameva AtmA-svarUpaM yasya sa vizvAtmA, brahmaviSNuzaGkarAtmakatvAt raveH vizvasya ca tebhyo'natiriktatvaM, ato raverapi vizvAtmakatvam / tathA vedamantramayI-vedamantrasvarUpA mUrtiryasya saH / tathA puMsAM- bhaktapuruSANAM aghapaTalaM-pApasamUha eva payonidhiH-samudrastasmin taraNAya taraNDaka iva-uDupa iva yaH sa taM / yathA taraNDakena abdhistIryate tathA raviprasAdena aghapaTalAbdhistIryata iti / uDupena sAgarataraNasya asambhavAt taraNDaka zabdenAtra pota eva gRhyate / // 31 // tadanu ca caTulacaJcarIkakulAkulitakamalakuDmalagaladbahalamakarandasurabhitataraGgamutpatatkapiJjalaM jalamavagAhya ciramuttIrya tIramApRcchya munijanamabhivAdya ca punaH pulinapAliparyaTanAya prasthitaH praNayAdanuvrajato muninnivartayannidamavAdIt / ___ tadanu-ravistutyanantaraM nRpatiH caTulaM-capalaM yaccaJcarIkANAM-bhRGgANAM kulaM tena AkulitAni-AkramaNAdinotpIDitAni yAni kamalAni-sarojAni dinavikAsIni, kumudAni ca-zvetakamalAni rAtrivikAsIni teSAM kuDmalebhyaH-mukulebhyo galan-kSaran, bahula:-ghano yo makarandastena surabhitAstaraGgA yasmiMstat / tathA utpatantaH-uDDIyamAnAH kapiJjalA yasmiMstattathAvidhaM, jalaM cirakAlaM avagAhya / tathA tIramuttIrya-taTamAsAdya / tathA munijanamApRcchya-pRSTvA ca yathA ahaM yAmIti tathA abhivAdya ca-munijanameva namaskRtya / ca-punaH pulinapAlau-saikataprAnte paryaTanAya-bhramaNAya prasthitaH san praNayAt-snehAt anuvrajata:-anvAgacchato munIn nivartayan-vyAvartayan yathA yUyamatraiva tiSThateti idaM vakSyamANaM avAdIt / cakradharaM viSamAkSaM kRtamadakalarAjahaMsasaMcAram / hariharaviriJcisadRzaM bhajata payoSNItaTaM munayaH // 32 // For Personal & Private Use Only Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 damayantI-kathA-campU: cakreti / he munayaH ! yUyaM payoSNItaTaM bhajata / kimbhUtaM payoSNItaTam ? cakradharaMcakravAkadharaM, tathA viSamAkSa-viSamabibhItakaM, tathA kRto madena-harSeNa kalaiH-madhuradhvanibhiH rAjahaMsaiH saJcAraH-gamanaM yasmin tat / punaH kimbhUtaM payoSNItaTam ? hariharavi riJcibhiHviSNuzambhubrahmabhiH sadRzaM-samAnaM / kimbhUtaM harim ? cakra-sudarzanaM dhArayatIti cakradharam / kimbhUtaM haram ? viSamANi akSINi yasyeti viSamAkSaM, trinetratvAt / kimbhUtaM viriJcim ? kRto madakalarAjahaMsena kRtvA saJcAraH-gamanaM yena sa taM, haMsavAhanatvAt / / 32 / / ___ evamuktAste'pyAIhRdayAH1 svalpaparicayenApyupacitocitapremANa2 priyaMvadatayA priyamAzazaMsuH / evaM-amunA prakAreNa rAjJA uktAH-kathitAste'pi ArdrahRdayAH-snigdhacetaso mahAmunayaH svalpaparicayenApi-stokasaMstavenApi upacitaM-medasvivRddhaM ucitaM-yogyaM rAjJA saha prema-sneho yeSAM te upacitocitapremANaH, evamvidhAH santaH priyaM vadantIti priyamvadAH "priyavaze vadaH khac" [pA. sU. 3/2/38] iti khac, khitvAnmugAgamastadbhAvaH priyaMvadatA tayA priyaM-iSTaM AzazaMsuH-kathayAmAsuH / sugamastavAstu panthAH kSemA digdevatAH zivAH zakunAH / abhilaSitamarthamacirAtsAdhayatu bhavAnavighnena // 33 // sugama iti / he rAjan ! tava panthA-mArgaH sukhena gamyo'stu-tvaM sukhena mArga laMghayetyarthaH / sugama iti "ISaduHsuSu" [pA. sU. 3/3/126] iti supUrvAd gameH khal / tathA dizAM adhiSThAtryaH-devatA digdevatAH kSemA:-kalyANakAriNyo bhavantu / tathA zakunA:bhAvizubhAzubhasUcakAH pakSiNaH zivA:-nirupadravAH santu, zubhAH zakunAH bhavantvityarthaH / yadanekArthaH-zakuraM syAda daivazaMsi nimitte ca zakunaM puMsi patriNi" [3/452] iti / ata eva bhavAn-tvaM avighnena-vighnAbhAvena abhilaSitaM-iSTamartha-acirAt-stokenaiva kAlena sAdhayatu-niSpAdayatu // 33 // ityabhidhAya vyAvRtteSu muniSu kautukAditastataH saMcaraccaTulaSaTcaraNacakracumbanAkUtataralitapuSpaparAgapaTalapAMsulitatarutaleSu vahatsurabhizizirakomalapavaneSu vaneSu, vanecaramithunamanmathakrIDAnukUleSu kUleSu, pulindaDimbhakAdhyAsitapha lavad badarISu darISu, puJjitakuJjareSu nikuJjeSu, durdarzabhAnuSu sAnuSu, sAnucarazcaranne kasminnatinibiDasaMdhisaMniveze 1. tvaM nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 SaSTha ucchvAsaH zilAntarAlapradeze, priyatamamuddizya paThantyAH kiMnaryAH sAzcaryamAryAgItimimazRNot / iti-amunA prakAreNa abhidhAya-uktvA munipuGgaveSu vyAvRtteSu-vyAghuTya gateSu satsu, kautukAt-kutUhalAt itastata:-evamvidheSu sthAneSu sAnucara:-anucaraiH sahitazcaran-viharan san nalaH ekasmin atinibiDa:-atighanaH sandheH-saMzleSasya sannivezaH-saMsthAnaM yasmin, atyarthaM sammilite ityarthaH, evaMvidhe zilayorantarAlapradeze-madhyapradeze priyatamaM-patiM kinnaraMkiMpuruSaM uddizya-adhikRtya paThantyAH kinnaryAH imAM-vakSyamANAM AryAgItichandovizeSanibaddhaM padyaM sAzcarya-sAdbhutaM yathA bhavati tathA azRNot-azrauSIt / keSu keSu sthAneSu caran ? ityAha-vaneSu caran / kimbhUteSu vaneSu ? saJcarad-vicarad caTulaM-capalaM yat SaTcaraNacakraM-bhRGgavRndaM tena kA cumbane-AsvAdane yadAkUtaM-abhiprAyastena sAdhanabhUtena taralitAni kampitAni yAni puSpANi teSAM yatparAgapaTalaM-rajovRndaM tena pAMsulitAnisareNUkRtAni tarutalAni yeSAM tAni tathA teSu / punaH kimbhUteSu vaneSu ? vahan surabhiHsugandhiH ziziraH-zItalaH komala:-mandaH pavana:-vAyuryeSu tAni tathA teSu / tathA evamvidheSu kUleSu-nadItaTeSu caran / kimbhUteSu kUleSu ? vanecaramithunAnAM yA manmathakrIDAsuratakelistasyA anukUleSu-pravartakeSu ramyatvAt / tathA pulindaDimbhakaiH zabarArbhakaiH adhyAsitAsu-AzritAsu / kAsu ? phalavad badarISu, na kevalaM phalavadbadarISu, tathA darISu saJcaran / atra cakArAdimantareNApi samucyayaH syAdeva, yathA mAghe dazamasarge "sAvazeSapadamuktamupekSA srastamAlyavasanAbharaNeSu / gantumutthitamakAraNataH sma dyotayanti madavibhramamAsAm // " [10/16] "sAvazeSANi-UnAni padAni yatra tat arthoktapadaM uktaM-kathitaM vacanaM, tathA strastamAlyavasanAbharaNeSu upekSA-agrahaH, tathA akAraNaM-niHprayojanameva gantuM utthitaM gamanAdyutthAnaM, ete padArthAH AsAM aGgAnAnAM madavibhramaM-madyapAnavilAsaM dyotayanti sma-prakaTIcakruH / " [ ] atra sthAnatraye'nuktamapi cakAradvayamavaseyam / adhyAsitAsu iti ubhayatra yojyaH, tena ca phalavantyo badoM yAsu iti darIvizeSaNaM / "navRdantAbahuvrIhau kaH" [ ] iti kapratyasya dunivAratvAt bAhulakAzrayaNAt ka pratyayAbhAva iti tu na yuktN| tathA nikuJjeSu-vRkSagahaneSu caran / kimbhUteSu nikuJjeSu ? puJjitA:-militAH kuJjarA:-stamberamA / yeSu tathA teSu / tathA sAnuSu-girizikhareSu caran / kimbhUteSu sAnuSu ? durdarza:-uccatvAt draSTumazakyo bhAnuH-sUryo yeSu yairvA tAni tathA teSu / / atha kinnaryoktAmAryAgItimAha For Personal & Private Use Only Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 damayantI-kathA-campU: 'vipinoddezaM sarasaM ketakamakarandavAsitaviyatkakubham / grAmamimaM vA sara saMketakamakarandavAsitaviyatkakubham // 34 // vipineti / he priya ! imaM pratyakSagrAhyaM vipinoddeza-kAnanapradezaM, vA-athavA imaM purovartinaM grAmaM sara-vraja / kimbhUtaM vipinoddezam ? sarasaM-sajalaM viyacca-nabhaH kakubhazcadizo viyatkakubhaH ketakamakarandena vAsitA:-surabhitAH viyat-nabhaHkakubho yena sa taM / kimbhUtaM grAmam ? saMketayati-nivAsayati anukUlatvAnnivAsaheturbhavatIti saMketakaM, tadevAnukUlyamAha / punaH kimbhUtam / na vidyate kara:-rAjagrAhyo aMzo yatra taM, parvatIyatvAt akaraM / tathA AsanamAsitaM sadbhAvaH davasya AsitAn viyantaH-vizliSyantaH kakubhAHtaravo yatra taM / yadi vA "SiJ bandhane" [pA. dhA. 1249] ApUrvasya AsayanamAsitaM Abandha ityarthaH / yadvA, sitAH-sambaddhAH davena AsitA:-asambaddhA vayaH-pakSiNo yatra, tathA yat vahat kaM-payo yasyAM sA cAsau kuzca tayA bhAtIti yatkakubhaH, pazcAt karmadhArayastaM, iNaH zatR Gi yat [iNo yaNa, pA. sU. 4/81]vahadityarthaH // 34 // tadanu punastAM prativAdinA kiMnareNa ca paThyamAnAmimAmAryAmazrauSIt / tadanu-tasyAH-kinnaryA AryAgIteH kathanAdanu-pazcAt punastAM prati-kinnarImabhivadituM zIlaM yasyAsau tatprativAdI tena-tatprativAdinA kinnareNa ca paThyamAnAM-kathyamAnAM imAM-AryAM azrauSIt / kiJcinnarAH kiJcitpakSyazvAdirUpamizrAH kinnarAH / tAmevAha ajani rajaniH kimanyattaraNistaratIva pazcimapayodhau / ghanataruNi taruNi vipine kvacidasminneva nivasAvaH // 35 // ajanIti / he taruNi ! rajaniH ajani-jajJe / anyat kim- aparaM kiM ucyate ? taraNiH-sUryaH pazcimapayodhau-pazcimasamudre taratIva-unmajjatIva tasmAt asminneva vipinevane kvacit pradeze AvAM nivasAva:-tiSThAvaH / kimbhUte vipine ? ghanA:-bahavastaravo yasmin tattasmin ghanataruNi "nAminaH svarito'ntaH2" [ ] // 35 // evamanyonyAlApamAkarNya kinnaramithunasya vismito narapatiH ahomAnanIyamahimoddAmA damayantI yasyAH paricAriNaH pakSiNo'pi zravaNaspRhaNIyAmevaMvidhasubhASitAmRtamucaM vAcamuccArayanti / 1. yat nAsti anU. / 2. svarenontaH anU. / For Personal & Private Use Only Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 prathamamiha tAvadAbhijAtyavittavidyAvivekavibhavairanAkule kule janma tato'pya'sarUpasaMpattistadanu zlAdhyAnuguNaguNalAbhastato'pi ca 2suvidagdhasnigdhaparijanAvAptiriti mahatI bhAgyaparamparA' iti cintayannAtidUravartinaH 3 puSkarAkSasya mukhamavalokayAMcakAra / SaSTha ucchAsaH evaM amunA prakAreNa kinnaramithunasya anyonyaM parasparaM praznottararUpaM AlApaM AkarNya-zrutvA vismitaH-sAzcaryo narapati: - nala iti cintayan san nAtidUre vartituM zIlaM yasya sa tasya nAtidUravartinaH - samIpasthitasya puSkarAkSasya mukhaM avalokayAJcakAra - dadarza / itIti kim ? aho ! iti Azcarye / mAnanIyena-pUjanIyena utkRSTenetyarthaH, mahimnAanubhAvena uddAmA - utkaTA damayantI yasyA damayantyAH parivRNvanti - parikurvantItyevaMzIlAH parivAriNaH parivArabhUtAH pakSiNo'pi - vihagA api zravaNayoH spRhaNIyAM-abhilaSaNIyAM zravyAmityarthaH / evaMvidhaM zliSTArthaM subhASitaM AryAdvayarUpameva amRtaM muJcati - zravatIti, evaMvidhaM subhASitAmRtamuk tAM vAcaM - vANImuccArayanti / tathA yasyAH prathamaM-pUrvaM iha asmin kule janma / kimbhUte kule ? AbhijAtyaMkulInatA vittaM ca-dhanaM vidyAzca - AnvIkSikyAdayaH vivekazca - heyopAdeyavimarzastairanAkulesusthite, kaulInyAdi sampUrNe ityarthaH / AbhijAtyAdIni tu ahaGkArakRta vaiklavyasya kAraNAni bhavanti / kule tu ebhiranAkule iti / tatopi evaMvidhakule jAtAyA apa pasampattiH kutaH ? paraM yasyA asarUpA - asadRzI rUpasampattiH - saundaryasampat / atha rUpasampattau jAtAyAmapi guNalAbhaH kutaH ? paraM yasyAH tasyAH rUpasampatteranu-tadanu zlAghyAnuguNaH-prazaMsAnurUpaH zlAghya ityarthaH / evamvidho guNAnAM audAryAdInAM lAbha:prApti: / atha guNaprAptAvapi susahAyasaMpat kuta: ? paraM yasyAH tato'pi guNalAbhAt pazcAdapi suvidagdha: - zleSoktiSu chekaH snigdhaH - snehalo yaH parijanaH - parivArastasya avAptiHprAptiriti / uktaprakAreNa mahatI - gurvI bhAgyasya - bhAgadheyasya paramparA - paripATI / narapatinA puSkarAkSasya mukhe'valokite satiH puSkarAkSo'pi puraskRtya taM kiMnaramabhASata / 'sundaraka, kAntAmukhAvalokanAsaktaH samIpamAgatAnapyasmAnna pazyasi / tadito dattadRSTirbhava | For Personal & Private Use Only Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 damayantI-kathA-campUH puSkarAkSo'pi kinnaraM puraskRtya-adhikRtya abhASata / he sundaraka ! kinnarakAntAyAH-priyAyA mukhAvalokane avasaktaH-AsaktaH san samIpaM-nikaTamAgatAnapi asmAn na pazyasi ? tat-tasmAt iMta:-asminpradeze dattA-dRSTiryena evamvidho bhava, itaH pazyetyarthaH / sa eSa niSadhezvaraH kusumacApacakraM vinA, prasAditamahezvaraH smara ivAgato mUrtimAn / vilokaya vilocanAmRtasamudramenaM nRpaM, vidhehi nayanotsavaM kuru kRtArthatAmAtmanaH // 36 // sa iti / yA damayantyAH puro vyAvarNitaH eSa pratyakSo niSadhezvara:-nalo mUrtimAn dehabhRt-smara iva AgataH / kimbhUtaH ? kusumacApacakraM vinA-rahito bhUtaH / tathA prasAditA:-prasannIkRtA mahAntaH-IzvarA yena saH / etAvatA pUrvasmarAt vyatirekoktiH / yataH, pUrvaH smaraH kusumacApacakraM dhatte na ca mUrtimAn dagdhAGgatvAt prakopitamahezvarazca / yadA prasAdhiteti pAThastadA prasAdhitA-alaGkRtA mahAntaH-IzvarAstrANAdinA yena saH, tAk niSadhezvaraH / smarastu sAdhayituM-vazIkartuM prArabdho mahezvara:-zivo yena saH / kusumAnyeva cApacakra-dhanurmaNDalaM / vilokayeti, vilocanayoH-netrayoramRtasamudra iva AhlAdajanakatvAt yaH sa taM enaM nRpaM-nalaM vilokaya-pazya / tathA nayanayorutsavaM, nayanotsavaM-netrAnandaM vidhehi-kuru / tathA Atmana:-svasya kRtArthAM-sampannamanorathatAM kuru // 36 // tvamapi vihaMgavAgure, paramarahasya sakhI devyAH sA hi tvaccakSuSA pazyati, tvatkarNAbhyAmAkarNayati, tvanmanasA manute / tadehi damayantImanorathapAnthapipAsAcchidi lAvaNyapuNyahRde'smin rAjani nirvApaya cakSuH' iti kiMnaramithunamabhimukhIkRtya narapatimavAdIt / he vihaGgavAgure ! tvamapi devyA:-damayantyAH paramarahasyasya-utkRSTatAtparyasya sakhIvayasyA paraM rahasyaM tvAmeva vadatItyarthaH / kathaM paramarahasyasakhItyAha-hiH-yasmAt sA damayantI tvaccakSuSA-tvallocanena pazyati, yattvayA dRSTaM tattayApi dRSTaM, tvadRSTaM sarvamapi yathArthaM manyata ityarthaH / tathA sA tvatkarNAbhyAM-tvadIyazrotrAbhyAM AkarNayati, yattvayA zrutaM tadavitathameva manyamAnayA tayA tvattaH zrUyate / tathA sA tvanmanasA-tvadIyacetasA manute-jAnAti, yattvayA For Personal & Private Use Only Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH buddhaM tattayApi buddhamitibhAvaH / tat-tasmAt tvaM ehi-Agaccha / asmin rAjani-nale cakSurnirvApaya- zItalI kuru / kimbhUte rAjani ? damayantyA manorathAH - abhilASA eva pAnthAsteSAM pipAsAM - udanyAM chinattiapanayatIti tasmin, yathA jalAzaye pAnthasya pipAsA chidyate tathA asmin nale dRSTe damayantImanorathapipAsA chidyate, bhaimImanorathAH pUryanta iti bhAvaH / yadvA, damayantImanorathA eva pAnthapipAsA tAM chinattIti tasmin / punaH kimbhUte ? lAvaNyasya - saundaryasya puNyaHpavitro hda iva-jalAdhAravizeSa iva yaH saH tasmin hRdasya nirvApaNakAraNatvAt cakSurnirvApaNaM tatra ghaTata eva / iti- amunA prakAreNa kinnaramithunamabhimukhIkRtya- - rAjJa: sammukhaM vidhAya puSkarAkSo narapatiM nalamavAdIt / 457 'deva, tadetatkinaramithunam idaM hi dvitIyamiva hRdayaM devyAH, priyaM prANebhyo'pi premNA prAbhRtametatprahitaM tuhinAcalacakravartinA' paramaM pAtraM mantragIteH / tathAhi-jAtakhyAti jAtiSu, gItayazo gItakeSu, vardhitamAnaM vardhamAneSu, sAramAsAritakeSu, nipuNaM pANikAsu, dhAma sAmnam, AcAryakamRcAm, Alaya: kalAdibhedAnAm, svarasaMgItyAmapi susvaraM svarAlApeSu, agrAmyaM grAmarAgeSu, vicitrabhASaM bhASAsu, pravartakaM nartakInAm, kAraNaM karaNamArgasya, vAdyeSvapi pravINaM vINAveNuSu, labdhapATavaM paTaheSu, apratimallaM jhallarISu / he deva ! tat-iti pUrvaM yanmayA bhavatAmuktamAsIt tat etat pratyakSaM - kinnaramithunaM / idaM kinnaramithunaM hi-nizcitaM devyA: - damayantyA dvitIyaM hRdayamiva priyatvAt / tathA prANebhyopi - asubhyopi sakAzAt priyaM iSTaM, prANebhyopyadhikamityarthaH / tathA premNA - snehena tuhinAcalasya-himAcalasya cakravartinA nRpeNa etat kinnaramithunaM prAbhRtaM-DhaukanaM prahitaM-preSitaM bhImAyeti zeSaH / tathA mantrA gIyante asyAmiti mantragItistasyAH mantragIteH paramaM pAtraM / tathAhIti / te devakinnaramithunaM vyAkhyAnayannAha - kimbhUtaM kinnaramithunaM ? jAtayaHnandayantIprabhRtayastAsu jAtA - bhUtA khyAtiH - prasiddhiryasya tat, tatra kuzalamityarthaH / tathA gItakeSu-gAneSu gItaM-khyAtaM yazo yasya, tatprakRSTagAnakRdityarthaH / tathA varddhamAneSu varddhitaHadhikIbhUto mAna:-cittonnatiryasya tat / "mAnazcittonnatau grahe" [3 / 281] ityanekArthaH / tathA AsAriteSu sAraM-pradhAnaM / tathA pANikAsu nipuNaM - rakSam / tathA sAmnAM dhAma- gRham / For Personal & Private Use Only Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 damayantI-kathA-campU: tathA RcAM AcAryakam / tathA kalAdibhedAnAM AlayaH-AzrayaH / varddhamAnAnyAsAritakAni pANikAH sAmAni RcaH / kalAdibhedAzca gItaviSayA bharatazAstrAd gamyAH / tathA gItyAmapi sarasaM-samAdhuryaM tathA svarAH-madhyamAdayasteSAM ye AlApA:- bhASaNAni teSu susvaraM zobhanadhvaniH / tathA SaDjamadhyamagAndhArAstrayo grAmAsta eva rAgAsteSu agrAmyaM-ucitaM, nipuNamityarthaH / tathA bhASA: SaTtriMzattAsu vicitrA-nAnAvidhA bhASA-bhASaNaM yasya tat / tathA nartakInAM pravartakaM-pravarttayitR / tathA karaNAni-talapuSpapuTAdIni aSTottarazatasaMkhyAni teSAM yo mArgaH-paddhatistasya kAraNam / tathA vAdyeSvapi-AtodyeSvapi vINAveNuSu pravINaMcaturam / tathA paTaheSu labdhaM pATavaM-paTutvaM yena tat / tathA jhallarISu apratimallaM-asadRzam / kibahunA kAlamiva kalAbahulaM sarvarasAnupravezi lavaNamiva / tava nRpa sevAM kartu kiMnarayugalaM tayA prahitam // 37 // kimbahunA-kimbahUktena kAlamiti / he nRpa !-rAjan ! tava sevAM kartuM tayA damayantyA idaM kinnarayugalaM prahitaM-preSitam / kimbhUtam ! kalA:-gItavAdyAdyAH muhUrtabhedAzca tAM vidantI adhIyante' vA, kAlA:-kalAvidasteSAM samUhaH kAlaM tadiva kalAbahulaM / tadyathA-kalAyAM-zAstraviSaye bahulaM tanniSThaM bhavati tathedamapi samagrakalApravINaM / tathA lavaNabhiva sarvarasAnupravezi, yathA lavaNaM sarve ca te rasAzca tiktAdyAstAn anupravizatItyevaMzIlaM sarvarasAbhivyaJjakatvAt tathA idamapi sarve ca te rasAzca zRGgArAdyAstAn anupravizatIti sarvarasAnupravezi tadabhijJatvAt / samayArthe tu kAlazabde puMstvaM syAt / yadA tu 'kAla iva kalAbahulaM' iti pAThastadA kAla: kalAbhi:-nimeSonmeSAdyaMzarUpAbhirbahula:-vyAptaH / idaM tu kalAbhiH-gItanRtyAdibhirvyAptaM / kAla:-avasaraH, AtmasamarpaNAya avasara iva preSita iti bhAvaH // 37 / / 'tadetadAtmaparigraheNAnugRhyatAm' ityabhidhAya vizrAntavAci tasminsa kiMnarayuvA kimapyupasRtya mRgamadamilanmalayajarasollAsile khAlAJchitalalATapaTTArpitakarakamalamukulaM' praNatiprekhitamaNikarNAvataMsatayA saha priyayA praNAmamakarot / / tat-ityupasaMhAre / tasmAt etat kinnaramithunaM AtmanaH parigraheNa-svIkAreNa 1. adhIyate anU. / For Personal & Private Use Only Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchAsaH 459 madIyamidamiti AtmasAtkaraNena anugRhyatAM - anugrahaH- prasAdaH kriyatAM, ityabhidhAya tasmin-puSkarAkSe vizrAntA vAk yasya sa tasmin maunaM bhajamAne sati, sa iti damayantyAH preSita: kinnarayuvA kimapi kiJcit upasRtya - rAjJaH samIpamAgatya' mRgamadena- kastUrikAdraveNa milat-saMyujyamAno yo malayajarasaH - candanadravastena ullAsinI - zobhanazIlA yA lekhA-rekhA tathA lAJchitaH - aGkito yo lalATapaTTaH- alikaphalakastasmin arpitaM nyastaM karakamalamukulaM saMyojita kubjitapANiyugaM yena saH evamvidhaH san praNatyA - rAjJo namaskAreNa preGkhitaH-kampito maNikhacitaH karNayoravataMsaH - karNapUro yasyAH sA tathA priyayA kinnaryA saha praNAmamakarot namazcakAra / atha stutipUrvakaM taddattaprAbhRtaM yathA taddadau, tathAha labdhArdhacandra IzaH kRtakaMsabhayaM ca pauruSaM viSNoH / brahmApi nAbhijAtaH kenopamimImahe nRpa bhavantam // 38 // labdheti / he nRpa ! bhavantaM kena upamimImahe - kenopamAnaM dadmahe / katham ? yato bhavata upamAnaM zambhuviSNubrahmaNAmeva ghaTate / te ca evamvidhAstadyathA - Iza:- zambhuH labdha:prApto ardhacandra:-galApahastanaM yena saH evaMvidhaH / tathA viSNoH pauruSaM - vikramaH kRtakaM - kRtrimaM tathA sabhayaM - bhayAnvitaM ca / tathA brahmApi na abhijAta:- kulIno na / atastava kenopamAnam ? iti nindAbhAsapakSa:- / stutipakSe tu--ardhe candrasya ardhacandraH zazikalAlabdha: ardhacandro yena sa evamvidha Iza: / tathA kRtaM kaMsasya bhayaM yena tat evaMvidhaM viSNoH pauruSaM / tathA vaiSNavanAmerjAto brahmA // 38 // idaM ca aruNamaNikiraNakali 'talikhitAkSaramaGgalIyakAbharaNam / tasyAH karakisalayamiva tava karakamale ciraM lagatu // 39 // idaM ceti / he nRpa ! idaM ca aGgulIyakAbharaNaM tasyAH -damayantyAH karakisalayamiva-pANipallava iva tava karakamale ciraM cirakAlaM lagatu - AzliSyatu, yathA tasyAH karakisalayaM tvatkare lagiSyati tathedamapi lagatu / kimbhUtaM aGgulIyakAbharaNaM ? aruNamaNiH-padmarAgAdistasya kiraNaiH - aMzubhiH kalitaM - sahitaM / tathA likhitAnyakSarANi yasmin tat likhitAkSaraM / kimbhUtaM karakisalayaM ? aruNaM tathA maNikiraNaiH-aruNa 1. samIpaM samAgatya anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 damayantI-kathA-campU: ratnakAntibhiH phalitaM pazcAt karmadhArayaH / tathA likhitAni akSarANi yena tat / anayA AziSA pANigrahaNaM sUcitam // 39 // anayA ca tava subhaga ramyadazayA tayeva' raktAntanetramaNDanayA / cInAMzukayugalikayA kriyatAmaGge pariSvaGgaH // 40 // anayA ceti / he subhaga ! cakSuSya ! anayA cInAMzukasya-cInadezodbhavavAsaso yugalI-yugmaM cInAMzukayugalI saiva cInAMzukayugalikA tayA tayeva-damayantyeva tava aGge pariSvaGgaH-AzleSaH kriyatAm, yathA tvayA' pariSvaGgaH kariSyate tathA anayA api kriyatAm, iyaM paridhIyatAmityarthaH / kimbhUtayA cInAMzukayugalikayA ? ramyA dazA vastrAntasUtraM yasyAH sA tayA / tathA rakto'ntaH-avasAnaM yasya evaMvidhaM yannetraMcitravastravizeSastadeva maNDanaM-alaGkaraNaM yasyAH sA tayA / kimbhUtayA tayA ? ramyAramaNIyA dazA-avasthA yasyAH sA tayA / tathA rakto anta:-paryanto yayoste raktAnte evambhUte netre-akSiNI maNDanaM yasyAH sA tayA, padminIjAtitvAt raktAntanetratvam / / 40 / / ayaM ca ujjvalasuvarNapadakastasyAH saMdezakathanadUta iva / ruciramaNikarNapUraH zrayatu zravaNAntikaM bhavataH // 41 // ayaJca ujjvaleti / tasyAH-damayantyA ayaM rucirA maNayo yatra evamvidhaH karNapUraHavataMsaH bhavataH zravaNayoH-karNayorantikaM- samIpaM zrayatu, karNayonidhIyatAmityarthaH / ka iva? tasyAH-damayantyAH sandezAH-udantAsteSAM kathanAya dUtaH sandezakathanadUtaH sa iva, yathA sa dUtaH zravaNAntikaM nIyate tathA'yamapi / kimbhUto ruciramaNikarNapUraH ? ujjvalaM suvarNa padaM-sthAnakaM yasya sa, suvarNAzrita ityarthaH / kimbhUto dUtaH ? ujjvalAni-agrAmyANi zobhanavarNAni padAni-vacanAni yasya sa ujjvalasuvarNapadakaH // 41 / / kiMcAnyat AnandadAyinaste kuNDinanagare kadA bhaviSyanti / tvanmukhakamalavilolanAgarikAnayanaSaTpadA divasAH // 42 // 1. tayA anU. / For Personal & Private Use Only Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchAsaH 461 kiJcAnyat / Ananda-pramodaM dadatIti AnandadAyinaste divasA: kuNDinanagare kadA bhaviSyanti ? kimbhUtA divasAH ? tvadIyaM mukhameva kamalaM tvanmukhakamalaM tatra lAvaNyamadhupAnecchayA vilolantaH-bhramanto nAgarikANAM-pauraramaNInAM nayanAnyeva SaTpadA yeSu evamvidhAH / kuNDinapuranAgarikA tvanmukhaM vIkSiSyante yeSu dineSu tAni dinAni kadA bhaviSyantIti bhAvaH // 42 // evamAvirbhAvitaprazrayamujjvalitAnurAgamuddIpitAdara'mApyAyitapraNayamabhidhAya sthitavati kiMnare, narezvaro damayantIprahitaprAbhRtAni svayamAdareNa gRhItvA, 'sundaraka, tasyAH saMdeza evAsmAkaM karNapUraH, parikaro'yaM maNikarNAvataMsaH / tasyAH sugRhItena nAmnaiva vayaM mudritAH prpnyco'ymngglimudraalNkaarH| tadanurAgeNaiva vayamAcchAditAH punaruktamidaremAcchAdanayugalamaparaM ca yuvAM preSayantyA tayA kiM na prahitamasmAkam, kimanyattvatto'pi paraM priyaM prAbhRtaM bhvissytiiti| tadehi zibirabhanusarAmaH ityabhidhAya bahumAnayantat kiMnaramithunamaticapalakapikarAndiolitataruzikharAgragalitatala zilAsphAlanasphuTatphalarasasugandhinA sravatkusumamakarandadravAditapAMsupaTalena vartmanA nijaavaasmudclt| evaM-uktaprakAreNa AvirbhAvita:-prakaTitaH prazrayaH-sneho yatrAbhidhAne evaM yathA bhavati tathA / tathA ujjvalita:-uddIpito anurAgaH-premabandho yatraivaM yathA syAttathA / tathA uddIpitaHprakAzita Adara:-bahumAno yatra evaM yathA bhavati, tathA ApyApita:-vRddhiM nItaH praNayaHsneho yatra evaM yathA bhavati, tathA abhidhAya-uktvA kinnare sthitavati-tUSNIM bhajamAne sati, narezvara:-nalo damayantyA prahitAni-muktAni yAni prAbhRtAni-DhaukanAni tAni svayameva AdareNasabahumAnaM gRhItvA uvAca / he sundaraka ! tasyAH-damayantyAH sandeza eva karNapUraH-avataMsaH karNayoH pUraNaM ca / tathA tasyA ayaM bhavatsadRkSaH parikaraH-parivAra eva asmAkaM maNikarNAvataMsaH / tathA tasyAH suSTha gRhItena nAmnaiva-damayantItyabhidhAnenaiva vayaM mudritA:mudrAM prAptAH, pakSe aparastrInAmno duSkarapravezI kRtAH, tenAyaM aGgalimudrAlaGkAraHaGgalIyakAbharaNaM prapaJcaH-vipratAraNaM / "prapaJco vipralambhane / vistAre saJcaye cApi" [3/138-39] ityanekArthaH / tathA tasyA anurAgeNaiva-asmAkamupari premabandhenaiva vayamAcchAditA:-AvRtAH, ata idaM AcchAdanayugalaM-cInAMzukayugmaM punaruktaM, AcchAditasyAcchAdane hi paunaruktyaM, aphalamityarthaH / aparaM ca-anyacca ucyata iti zeSaH / tayA-damayantyA yuvAM 1. pravezAH anU. / For Personal & Private Use Only Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 damayantI-kathA-campU: kinnarakinnaroM preSayantyA-muJcantyA asmAkaM kiM na prahitam ? api tu bhavatoH preSaNena sarvamapi preSitamityarthaH / tvatto'pi-kinnaramithunAdapi anyat paraM-prakRSTaM kiM priyaM prAbhRtaM bhaviSyati ? api tu na kimapIti / tat-tasmAd ehi-Agaccha zibiraM-senAsannivezaM anulakSIkRtya sarAmaH-gacchAmaH / iti-amunA prakAreNa abhidhAya-uktvA tat kinnaramithunaM bahumAnayan-gauravayaMzca nala evamvidhena varmanA-mArgeNa nijAvAsaM-svIyanivAsasthAnaM prati udacalat-prAvartata / kimbhUtena varmanA ? aticapalA ye kapayaH-vAnarAsteSAM karaiHpANibhirandolilAni-kampita:ni yAni tarUNAM zikharAgrANi-vRkSAgraprAntA ataeva tebhyo galitAni-patitAni, tathA talazilAsu-adhobhAgavartipASANeSu yat AsphAlanaM-AghAtastena sphuTanti-dvidalIbhavanti tataH karmadhArayaH, evambhUtAni yAni phalAni teSAM yo rasaH-dravastena sugandhinA-surabhiNA, tathA zuciH-pavitraH kusumAnAM yo makarandadravaH-puSparasastena ArdritaMklinnIkRtaM pAMsupaTalaM yasmin tattathA tena / uccalite ca pazcimAmbhonidhisalilakSAlitapAdapallave vAsArthinIvAstagirigahvaraM vizati viyadvIthIpAnthe vivasvati, krameNa tasyAM dizi dinakararathacakracaGkamaNacUrNano'cchalanmandaragirigairika dhUlipaTalollola ivollalAsa saMdhyArAgaH / tena ca saMvalitAni vijRmbhitumArabhanta jambhanizumbhanakakubhi 3vipinajaratkRkavAkukaMdharAromarocIMSi tamAMsi / rAjJi-nale svAvAsAya uccalite sati viyadeva vIthI-mArgastasyAH pAntha ivapathika iva yaH sa tasmin vivasvati ca-sUrye astagireH-astAcalasya gahvaraM-guhA tasmin vizati-pravizati sati, krameNa-sAndhyasamayAtikramaNaparipATyA tasyAM dizi pazcimAyAM sAndhyarAgaH-sAyantanaM lauhityaM ullalAsa-pracakATa / kimbhUte ravau ? pazcimAmbhonidheryat salilaM tena kSAlitAH-nirmArjitAH2 pAdapallavA:-kiraNakisalayAni yena sa tathA tasmin / punaH kimbhUte ? utprekSyate, vAsaH-vasanaM arthayate-abhilaSatItyevaMzIlo vAsArthI tasminniva-rAtrau atra nivAsaM kariSyata ityabhilaSatIva / anyopi pAnthaH salilena caraNau prakSAlya vAsAgAraM pravizati tathA ayamapi jaladhijalakSAlitapAdo nivAsArthaM astAdriguhAM pravizatIti bhAvaH / kimbhUtaH sandhyArAgaH ? utprekSyate, dinakarasya-raveryad rathacakraM tasya yaccaMkramaNaM-calanaM tena yaccUrNanaM-peSaNaM tena ucchalat-utpatat yanmandaragiregaiMrikadhUlipaTalaMdhAtupAMsuvRndaM lohitasvarNapAMsupaTalaM vA tasya ullola iva kallola iva / "gairikaM svarNe 1. yatnAsti anU. / 2. nirmajitAH anU. / 3. nivAsa: anU. / 4. sAndhyarAgaH anU. / For Personal & Private Use Only Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchrAsaH 463 dhAtau" [3/37] ityanekArthaH / tena ca sandhyArAgeNa saMvalitAni-mizritAni tamAMsi jambhanizumbhanaH-indrastasya kakubhi-pUrvasyAM dizi vijRmbhituM-vistarituM Arabhanta-prayatnaM cakruH / kimbhUtAni tamAMsi? vipine-vane jarantaH-vRddhA ye kRkavAkava:-tAmracUDAsteSAM kandharAyAM yAni romANi tadvad rociH-chaviryeSAM tAni dhUsaravarNAnItyarthaH / tatazca naSTacaryAkrIDayevAdarzanIyacayAM vizanteSu dikka nyakAsu, vanamunihomadhUmagandhena saMtalmANAsu vanadevatAsu, nidrAndhasindhurayUtheSvivonnatavaprasthalISu pariNamatsu zanaistimireSu, manAgbhinnAJjanapatrastabakiteSu jAte nizAmukhe, narapatistena kinnaramithunena sArdhamapathAyAtaprajjvalitapradIpikApANiparijanaparikaritaH zaraNAgatakapotamutpatitolUkakRtazabdaM zibimiva zibirasaMnivezamavizat / tatazceti / tata:-uccalanAnantaraM narapati:-nala evamevaM jAyamAne sati, tena kinnaramithunena sArdhaM-ardhapathe eva AyAtaH-abhimukhaM prAptaH, tathA prajjvAlitAH-snehena siktAH pradIpikAH pANiSu yasya sa, tataH karmadhArayaH, evamvidho yaH parijanastena parikarita:-parivRtaH san zibirasannivezaM-senAsthAnakaM avizat-praviveza / kAsu satISu ? dikkanyakAsu-dikkumArISu adarzanIyasya-anavalokanIyasya yA caryA-gatistAM vizantISu-pravizantISu satISu, dizo na dRzyanta iti bhAvaH / adarzanamAyAntISviti pAThAntaram / utprekSyate, naSTacaryAkrIDayevazizukrIDAvizeSeNeva / anyA api kumAryo ramamANAH krIDayA kvacidvivare pravizya adRzyA bhavanti tathemA api / tathA vanadevatAsu vanamunInAM-tApasAnAM homasya yo dhUmagandhastena saMtamemANAsupUjyamAnAsu satISu / punaH keSu satsu? zanai:-mandaM mandaM timireSu andhakAreSu uttuGgAH-unnatA yA vaprasthalyaH-taTapradezAstAsu pariNamatsu-paripAkaM gacchatsu satsu, bahalIbhavatsvityarthaH / timireSu keSviva ? utprekSyate, nidrayA andhAnIva andhAni yAni sindhurayUthAni-hastivRndAni teSviva, kRSNatvasAdharmyAt tAnapi uttuGgavaprasthaleSu pariNamanti tiryakprahAraM dadate / punaH kva sati ? nizAmukhe-pradoSe manAk-ISat bhinnAni-vikasitAni yAni aJjanapatrANi-kRSNavRkSavizeSadalAni taiH stabakitamiva karburitamiva, stabakitaM tasmin jAte sati / zaGke, idaM nizAmukhaM tamasA kRSNaM nAsti rajanyA aJjanapatraiH svamukhaM maNDitamiti / kimbhUtaM zibirasannivezam ? zaraNAya nIDArthamAgatAH kapotA:-pArApatA yasmin sa tathA tam / tathA utpatitA:-uDDInA ye ulUkA:ghUkAstaiH kRtaH zabdo yatra taM / nizAsu hi kapotA: nIDamAgacchanti, ulUkAzca uDDIyante / kamiva ? 1. sAndhyarAgeNa / 2. tAnyapi anU. / For Personal & Private Use Only Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH zibimiva-zibinRpamiva / kimbhUtaM zibim ? zaraNArthaM - svarakSArthaM AgataH kapoto yasmin sa tam / tathA UrdhvaM kapotasya upari patito ya ulUkastasya nivAraNAya kRtaH zabdo - 'mA ghAtaya' iti rUpo dhvaniryena sa tam / nAradakRtAM zibinRpaprazaMsAmasUyantau kapotolUkarUpadhAriNau surau sattvaM jijJAsamAnau zibinRpamAgatau ityAgamaH / tatra ca krameNa kRtakaraNIyastvaramANapAcakavRndArakopanIta 1 464 mutpatatpAkaparimalaspRhaNIyamatyuSNameduramAMsopadaMsamAjyaprAjyamupabhujya puSkarAkSakiMnaramithunAptajanaiH 2 saha madhurarasasAramAhAram, anantaramAcAntaH zucicandanodvarttitakara 'kamalaM karpUrapArIparikarita' tAmbUlojjvalavadanAravindaH 'sundaraka, kamapi prastAraya vidyAvinodaM tvayApi ayi vihaMgavAgurike, gIyatAM kimapi madhuram' iti mRduparyaGkikAsukhAsInaH kiMnaramithunamAdideza / ba tatra- zibirasanniveze krameNa paripATyA kRtaM karaNIyaM sandhyAvandanAdikaM yena sa evamvidhaH san nalaH puSkarAkSazca kinnaramithunaM ca AptajanAzca -: - zrutazIlAdyAstaiH saha madhurarasenamRSTAsvAdena sAraM-pradhAnaM AhAraM upabhujya, anantaraM - pazcAt AcAnto- gRhItAcamano ataeva zuciH-pavitraH, tathA candanena - candanadraveNa udvartitaM - rUkSIkRtaM karakamalaM yena saH, tathA karpUrasya- pArIzakalaM tena parikaritaM - sahitaM yattAmbUlaM tena ujjvalaM - manoharaM vadanAravindaM yasya sa, tathA mRdvyAM-sukumArAyAM paryaGkakAyAM- AsanavizeSe sukhena AsInaH -sthitaH san kinnaramithunaM iti Adideza - AjJApayati sma / kimbhUtaM AhAram ? tvaramANA :- zIghraM Agacchanto ye pAcakavRndArakAH - sUpakAramukhyAH tairupanItaM - upaDhaukitaM, tathA utpatan-Urdhva gacchan ya: pAkasya annAdipacanasya parimala: - Amodastena spRhaNIyaM- abhilaSaNIyaM, tathA atyuSNaM meduraM-mAMsalaM yanmAMsaM - palaM upadaMzAzca - avadazAste vidyante yasmin sa tathA tam / upadizyate pAnarucijananArthamityupadaMzaH madyapasya azanaM kharavizadamabhyavahAryam, zAkamityarthaH, tathA Ajyena - ghRtena prAjyaM - pracuraM bahughRtayutamityarthaH / itIti kim ? he sundaraka ! kamapi vidyAvinodaM - zAstrakautukaM prastAvaya - vidhehi prArabhasva / api iti komalAmantraNe, he vihaGgavAgurike ! kimapi adbhutaM madhuraM tvayA gIyatAm - rAgavaddhvaninA uccAryatAm / "ayi prazne anunaye syAt " [ anekArtha. pari. 48] / darzite ca vAMzikena vaMzamukhodgIrNagAndhArapaJcamarAgasthAnake 1. karakamalayugalaM anu. / For Personal & Private Use Only * www.jalnelibrary.org Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 SaSTha ucchvAsaH - sthirIkRtamadhyama zrutiprasannapre DolanAprayogamucitasthAnakRtakampa 'makaThoratArasvaram, AkarSadiva hRdayam, abhiSiJcadivAmRtena zravaNendriyam, astaMnayadivAnyaviSayavedanam 3, anuccaprapaJcitapaJcamaM vipaJcIsvarasaMdarbhitamabhUttatkimapi gItam / rAjJA AdiSTe sati kimapi adbhutaM gItamabhUcca / kva sati ? vAMzikena - vaMzavAdanaM zilpamasyeti vAMzikastena vaMzavAdakena vaMzamukhena - veNucchidreNa udgIrNaM udgItaM yat gAndhArapaJcamarAgasthAnakaM tasmin darzite ca sati / kimbhUtaM gItam ? sthirIkRtAnizcalIkRtA yA madhyamazrutistayA prasannaH - vizadaH preGkholanAprayoga - gholanAvyApAro yatra tat / zrutayo dvAviMzatistad vibhAgastviyam " SaDjatvena gRhIto yaH SaDjagrAme dhvanirbhavet / tata UrdhvaM tRtIyaH syAt RSamo nAtra saMzayaH // [ ] tato dvitIyo gAndhArazcaturtho madhyamastataH / madhyamAt paJcamastadvat tRtIyo dhaivatastataH // [ ] niSadho'to dvitIyastu tataH SaDjacaturthakaH / paJcamo madhyamo nAma madhyamAntastRtIyakaH // " [ ] iti / tathA ucitasthAne kRtaH kampaH - kampanaM yatra tat / tathA akaThora:-mRdustAraHuccasvaro yatra tat / tathA hRdayaM - ceta AkarSadiva vazIkurvadiva / tathA zravaNendriyaM amRtenapIyUSeNa abhiSiJcadiva - snapayadiva AhlAdajanakatvAt / tathA anyeSAM - zabdavyatiriktaviSayANAM rUpAdInAM samvedanaM jJAnaM astaMnayadiva - apAkurvadiva, idaM zRNvataH sato'nyaviSayaparicchedo na jAyate, manaso'traiva AsaktatvAt / tathA anuccaM - mandaM yathA bhavati tathA prapaJcita:-vistAritaH paJcamo rAgo yatra tat / tathA vipaJcI-vINA tasyAM svareNa sandarbhitaM- - yuktam I yatra prasarati raNaraNakarasaH kuNThayati haThena cittamutkaNThA / smarati smaro'pi dhanuSaH praguNIkRtanizitabANasya // 43 // yatreti / yatra gIte zrute sati raNaraNakarasaH - utkaNThArasaH prasarati - pravartate / tathA yatra ca' utkaNThA-vAJchA haThena- balAtkAreNa cittaM kuNThayati - pratibadhnAti, anyatragantuM na 1. ca nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 damayantI-kathA-campU: dadAtItyarthaH / tathA yatra smaropi dhanuSaH smarati, yasmin zrute kAmavRddhirjAyata ityarthaH / kimbhUtasya dhanuSaH / praguNIkRtAH-sajjIkRtA nizitA:-tIkSNA bANA yasmiMstat tathA tasya / "adhIgarthadayezAM karmaNi" [pA. sU. 2/3/52] iti smRtyarthayoge karmaNi SaSThI / / 43 / / evaMvidha vyatikare' vaitAlikaH papAThaevamvidhavyatikare-gAnaprastAve vaitAlika:-mAgadhaH papATha / sakalaviSayavRttIrmudrayannindriyANAM, hadi vidadhadavasthAM kAMcidanmAdanIM ca / dhvaniranugatavINAnikvaNaH komalo'yaM, jayati madanabANaH paJcamaH paJcamasya // 44 // sakaleti / ayaM paJcamasya-rAgasya' dhvanirjayati / kimbhUto dhvani: ? paJcAnAM pUraNaH paJcamo mdnbaann:-unmaadnlkssnnH| kAmasya hi paJcabANA:-1 mAraNa 2 zoSaNa 3 tApana 4 moTana 5 unmAdanAkhyAH / athonmAdanasvarUpamevAha-kiMkurvan ? indriyANAM sakalA viSayavRttI:-viSayavyApArAn mudrayan, anyeSu viSayeSu rUpAdiSu indriyavRttiM niSedhayan / tathA ca-punaH hRdi- cetasi kAJcid-vaktumazakyAM unmAdinI-unmAdajanayitrI avasthAM-dazAM vidadhat-kurvat / tathA anugataH-anupratito vINAnikvaNaH-vipaJcIsvaro yasya saH / tathA komala:-mRduH / mAlinIvRttam // 44 // api ca priyavirahaviSAdasyauSadhaM proSitAnAMvividhavidhuracintAbhrAnti vizrAntihetuH / ayamamRtataraGgaH karNayoH kena sRSTo, madhurarasanidhAnaM niHsvanaH paJcamasya // 46 // api ca-puna: priyeti / ayaM zrUyamANaH paJcamasya nisvanaH-dhvaniH, kena sRSTo ? -nirmitaH / kimbhUta ? proSitAnAM-viyuktAnAM priyasya- vallabhasya virahe-viyoge yo viSAdaH-manaHpIDA tasya auSadhaM agadaH paJcamarAge zrute virahivirahavyathA nivartata ityarthaH / tathA vividhAnAM 1. paJcamarAgasya anU. / For Personal & Private Use Only Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchAsaH 467 anekavidhAnAM vidhuracintAbhrAntInAM-duHkhasaMkalpabhramANAM yA vizrAntiH-nivRttistasyA hetu:nibandhanam / tathA karNayorviSaye amRtasya-sudhAyAstaraGga iva-vIciriva yaH saH, ati madhuratvAt / punaH kimbhUtaM ? ati madhurarasasya nidhaanN-aashryH| AviSTaliGgo'yam / atra paJcamasyeti AkhyAne tu paJcAnAM pUraNasyeti vyutpatyartham / / mAlinI // 45 // api ca ayaM hi prathamo rAgaH samastajanaraJjane / / yasya nAsti dvitIyo'pi sa kathaM paJcamo'bhavat // 46 // api ca-puna: ayamiti / hi-nizcitaM samastAnAM janAnAM raJjane-Avarjane ayaM prathamaH-pradhAnabhUto rAgaH / yasya rAgasya dvitIyaH-samAno nAsti, tathA paJcama iti tasya rAgasya saMjJA, api zabdo virodhe, yaH prathamaH-AdyaH yasya ca dvayoH pUraNo dvitIyaH so'pi nAsti, sa kathaM paJcAnAM pUraNaH paJcamaH ? iti // 46 // iti vividhamudaJcanpaJcamodgAragarbha, paThati madhurakaNThe dhAmni vaitAlike'sya / apaharati ca cittaM kiMnaradvandvagIte, sukhamaya iva nidrAniHspRho loka AsIt // 47 // ItIti / asya-rAjJo dhAmni-mandire madhuraH-manoharaH kaNThaH-dhvaniryasya sa tathA tasmin, vaitAlike-mAgadhe iti-amunA prakAreNa vividhaM-anekavidhaM, tathA udaJcan-uccaiH svareNollasan yaH paJcamasyodgAra:-uccAraH sagarbha-madhye yatra evaM ca yathA bhavati tathA paThati sati / ca-punaH kinnaradvandvagIteH cittaM apaharati- vazaM nayati sati / lokaH sukhamaya iva-sukhapracura iva nidrAyAM niHspRhaH-nirabhilASa AsIt, tadgAna zravaNarasikatayA na ko'pi nidrAti sma iti bhAvaH / 'nidrAmIlita' iti pAThamadhikRtya TippanakavyAkhyeyam"parabrahmAlokanasamayasamullAsitasAndrAnandamaya iva / rasasya hi tattvaM parabrahmAsvAdasodaratvaM pUrvAcAryeLacAryata / sukhamaya eva nidrAnimIlita iva AsIdityubhayatrApi iva zabdo yojyaH / athavA sukhamayaH san nidrAmIlita ivetIvazabdo bhinnakrame // " [ ] "kaNTho dhvanau sannidhAne grIvAyAM madanadrume" ityanekArthaH [2/104] / mAlinI // 47 / / 1. nidrAmIlita anU. / For Personal & Private Use Only Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 damayantI-kathA-campU: __evamanavaratamArohAvarohamUrcchanAbhaGgitaraGgite gItAmRtasrotasi nimagnamanasi kaThoritotkaNThe raNaraNakArambhabhAji rAjani 'rajani, kiM na viramasi / divasa, kiM nAvirbhavasi / adhvan', kiM na stokatAM yAsi / kuNDinanagara, kiM na nedIyo bhavasi / zrama, kimantarAyo'si / vidhe, kimutkSipya na mAM tatra nayasi' ityanekadhA cintayati sa kiMnarayuvA prakramocitazleSamidamavAdIt / / evaM-amunA prakAreNa rAjani-nale iti anekadhA cintayati sati sa kinnarayuvA prakramAsya-gItaprastAvasya ucitaH-yogya: zleSo yatra evamvidhaM gItazleSasambaddhamityarthaH, idaM vakSyamANamavAdIt-papATha / kimbhUte rAjani ? anavarataM-nirantaraM AroheNa ca-uccairdhvaninA avaroheNa ca-nIcairdhvaninA yA mUrchAnAbhaGgiH-svarasAraNAvicchittistayA taraGgitamivajAtormIva yattattasmin / tathAbhUte gItameva amRtasrotaH-pIyUSapravAhastasmin viSaye nimagnaM antarlInaM mano yasyAsau tathA tasmin / tathA kaThoritA-jaraThatAM prAptA dRDhIbhUtA utkaNThApriyAM pratyabhilASo yasya sa tasmin / tathA raNaraNakaM-autsukyaM tasya ya ArambhaH-upakramastaM bhajati yaH sa tasmin / itIti kim ? he rajani ! kiM na viramasi-kiM na nirvarttase? he divasa ! kiM na Avirbhavasi-na prakaTIbhavasi ? he adhvan !-mArga ! kiM na stokatAMalpatvaM yAsi, stokaH kiM na bhavasi ? he kuNDinanagara ? ! kiM na nedIyo bhavasi-na samIpavati bhavasi ? he zrama !-kheda ! kiM antarAyaH-vighnabhUtosi ? zrameNaiva tatra gantuM na zakyate ato'ntarAyabhUtatvaM tasyeti / he vidhe !-brahman ! mAM utkSipya-uddhRtya tatra kuNDinapure' kiM na nayasi-prApayasi ? yena damayantImAlokayAmIti / atha kinnarapaThitaM sazleSapadyavRndamAha vardhamAnollasadrAgA sujAtimRdupANikA / damayantI ca gItizca kasya no hRdayaMgamA // 48 // varddhamAneti / he rAjan ! evamvidhA damayaMtI ca gItizca kasya-puruSasya no hRdayaGgamA-na hRdayAhlAdadAyinI, hRdaye gacchati-pravizatIti hRdayaGgamA "gameH supi vAcyaH" [pA. vA. kR.] iti khac / khitvAnmumAgamaH / "hRdyArthaM hRdayaGgamam" [1/146] iti halAyudhaH / kimbhUtA damayantI ? varddhamAnaH-vaddhiSNuH, na tu hIyamAna; ullasan rAgaHanurAgo yasyAH sA, tathA suSTha-zobhanA jAti:-kSatriyAkhyA yasyAH sA, tathA mRdUH-sukumArau 1. kuNDinanagare anU. / For Personal & Private Use Only Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 469 pANI-karau yasyAH sA / kimbhUtA gItiH ? varddhamAne-tAlavizeSe ullasan rAgaHzrIrAgAdiryasyAH sA, tathA zobhanA jAtayo-nandayantIprabhRtayo yasyAH sA, tathA mRdavaH pANayaH samapANyAdayo yasyAM sA // 48 // api ca sApyanekakalopetA sApyalaMkAradhAriNI / sApi hRdyasvarAlApA kitvasAdhAraNA tava // 49 // apIti / sA'pi-damayantyapi anekAbhiH kalAbhiH vijJAnakauzalairupetA-sahitA, tathA sA'pi alaGkAraiH-AbharaNairhAriNI-manoharA, tathA sA'pi hRdyaH-manojJaH svara:-zabda AlApa:-mitho bhASaNaM ca yasyAH sA / gItistvevaMvidhavizeSaNAvartata eva, paraM damayantyapi tathAbhUtaiva astItyapi zabdArthaH / gItipakSe iyaM gItistu "patAkenAvakRSTizca viralAGgalitA ca yA / AvApa iti vijJeyA kalAvidbhistu sA kalA // " [ ] ityAvApAdayaH sapta kalAH, anekAbhiH kalAbhirupetA, tathA alaGkArAH-upamArUpakAdayaH alaGkArairhAriNI, tathA svarAzca-SaDjAdayaH sapta AlApazca-AlaptiH *"AlaptikA gAnaprArambhaH" [ ] ityuNAdivRttau , hRdyAH svarAlApA vidyante yasyAM sA / kintu-paraM damayantI tava asAdhAraNA-ananyaviSayatvAt tvadekAzrayA / gItistu sAdhAraNA svarasAdhAraNA jAtisAdhAraNA ceti // 49 // api ca saMgItakA tvadautsukyAttvAM smarantI samUrcchanA / kiM tu tasyAstvayi svAmillayabhaGgo na dRzyate' // 50 // saGgIteti / tvayi autsukyaM-milanotkaNThA tvadautsukyaM tasmAddhetoH samyaggItaM / prakhyAtirasyAH saMgItakA, sarvatra tvaduktvA sA gIyata iti bhAvaH / tathA tvAM smarantI saha mUrchanayA vartata iti samUrchanA-samohA / gItistu saGgItaM-svaraguNadUSaNagrAmayatizrutimUrchanAlakSaNaM yasyAM sA / tathA saha mUrchanAbhirvidyate yA sA samUrchanA svaraH saMtarjito yatra rAgatvaM pratipadyate / mUrchanAmiti tAM prAhurmunayo grAmasambhavAt / -* cihnAntargata pATho nAsti anU. / 1. tvaduktA anU. / For Personal & Private Use Only Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 sA ca ekaviMzatividhA / yadukta ma "sapta svarAstrayo grAmA mUrchanAstvekaviMzatiH / tAnA ekonapaMcAzat tisro mAtrA layAstrayaH // " [ ] iti / mUrchanA vibhAgastvayam "uttaramandrA rAjanI? tRtIyA tUttarA matA / caturthI zuddha SaDjA tu paJcamI matsarI matA // damayantI - kathA - campU: " azvakrAntA tu SaSThI syAt saptamI yAbhirudgatA / svarakramakRtA vidyAt saptaite 3 SaDjamUrchanAH ' sauvIrI madhyamA grAme hAriNAzvA tathaiva ca / syAcchalopanatA caiva caturthI zuddhamadhyamA // mArgI ca pauravI caiva dUSakA' ca yathAkramam / sarvAsu" paMca SaT sapta sAdhAraNakRtAH smatAH // " [ ] etAvatA damayantIgItyoH sAmyamuktam / adhunA tu bhedaM nirUpayati / kintu paraM he svAmin ! tasyA:-damayantyAstvayi viSaye layaH - tatparatA tasya bhaGgo na dRzyate, gItau tu drutamadhyavilambitalakSaNAzca layAsteSAM bhaGgo dRzyata iti // 50 // evamuktavati kiMnare ? kimapyalIkakopakuTilonnamitarebhrUvalayAvalitakaMdharamavalokya kiMnarI vaktumArabhata / 'sundaraka' mA maivaM vAdIH / evaM - amunA prakAreNa kinnare uktavati sati, kimapi kathaJcit alIkakopenabahirvartyasUyayA kuTilitaM - vakrIkRtaM unnamitaM - uccaiH kRtaM bhrUvalayaM bhrUcakraM yatra evamvidhA AvalitA-ISat pazcAnmukhI kRtA parivartitA kandharA - grIvA yatra avalokane evaM yathA bhavati tathA kinnaramavalokya kinnarIvaktumArabhata / he sundaraka ! mA evaM vAdI :- akathayaH / mA meti niSedhe'vyayam / zuSkAGgI ghanacArvaGkhyAH suvAcaH kAkalIsvarA / damayantyAH kathaM gItiH sAdRzyamavagAhate // 51 // zuSketi / damayantyAH gItiH kathaM sAdRzyaM sAmyaM avagAhate prApnoti ? yata:, 1. rajanI anU. / 2. uttarAyate ityapi pAThaH / 3. saptaitA: / 4. hRSyakA anU. / 5. sarvAstu anU. / 6. kulitaM anU. / For Personal & Private Use Only Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchAsaH 471 kimbhUtA gItiH ? zuSkaM-anArdai aGga-zarIraM yasyA sA / kimbhUtAyA damayantyAH / ghanaMniviDaM mAMsalamityarthaH, cAru-ruciraM aGgaM yasyAH sA tasyAH / tathA gItistu kAkalIzleSmavaiguNyAt dvidhA bhUtaH svaro yasyAH sA / kimbhUtAyA damayantyAH ? zobhanA vAkyasyAH sA suvAk tasyAH / iti vaisadRzyapakSaH / tattvatastu-zuSkaM avakRSTaM' aGgaavayavo yasyAH sA / tathA ku-ISat kAlo'syAmiti nadAditvAdI kAkalI-niSAdasaMjJaH svaro yasyAH sA // 51 / / api ca gIteAmAH kila dvitrAH sA tu grAmasahastrabhAk / kUTatAnaghanA gItiH kathaM tasyAH samA bhavet // 52 // api ca-punardamayantyA saha gIte(sadRzyamAha gIteriti / kileti arucau / arucistu gItiviSaye, na damayantyAm / gIteAmA:kheTakAni dvitrAH-dvau trayo vA mAnaM yeSAM te iti dvitrA: "bahubrIhau saMkhye ye DabahugaNAt" [pA. sU. 5/4/73] iti bahuvrIhau Dac / sA tu-damayantI grAmANAM sahasraM bhajatIti grAma sahasrabhAk / tathA gItiH kUTatAnena-kapaTavistAreNa ghanA-bahulA, damayantI tu na kUTatA na ghanA / ataH kathaM tasyA damayantyA gItiH samA bhavet / tattvatastu-gIteH SaDjamadhyamagAndhArAstrayo grAmAH, gAndhArasya svargaviSayatvAt dvAveva iti dvitrA: grAmAH, tathA kUTatAnA:-paJcatriMzat tairghanAH // 52 // kiM cAnyat jvariteva 'bahulaGghanaprayogaprakAzitamUrcchanA bahulakampA ca, unmatteva bahubhASA bahutAlA3 ca, vezyeva bahuTakkarAgA bahurAgA' ca, aTavIva bahukakubhabhedA bahulaniSAdasthAnakA ca gItiriyam / kiJca-punaranyat-aparaM gIteH sadoSatvamAha iyaM gItiH bahulanaM-udgrAhitAt adhikoccAraNaM yasyAH sA, tathA prayogeuccAraNe prakAzitA-prakaTitA mUrchanA- uttaramandrAdikA yasyAM sA, tathA bahuH-pracuraH kampa:aGgakRtaM svarakRtaM ca calanaM yasyAH sA / keva ? jvariteva-prAptajvarA strIva / sA kimbhUtA ? bahulaM-ghanaM zoSaNaM yasyAH sA, tathA prakRSTA yogA:-kvAthAdayo yasyAH sA, tathA prakAzitA mUrchanA-moho yayA sA pazcAt karmadhArayaH, tathA bahuH kampo yasyAH sA / punaH kimbhUtA iyaM 1. avakRSTakaM anU. / For Personal & Private Use Only Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 damayantI-kathA-campU: gItiH? bhairavIprabhRtayaH SaDviMzadbhASAstAlAH-caJcatpuTAdayaH baDhyo bhASA yasyAM sA, tathA bahavastAlA yasyAM sA / keva? unmatteva-kSIbeva / kimbhUtA unmattA ? bahu yattadbhASata iti bahubhASA, tathA bahutAlA-bahavastAlA yasyAM sA, unmattA hi bahu bhASate, bahvIstAlikAzca datta iti / tathA iyaM gItiH bahuH-ghano rAga:-zrIrAgAdiryasyAM sA, tathA bahuSTakvanAmA rAgo yasyAM sA / keva ? vezyeva / kimbhUtA sA ? bahuSu rAgaH-abhilASo asyA iti bahvAsaktiH, tathA bahvIH-prabhUtASTakvarA gacchati-prApnotIti bahuTakvarAgA / TakazabdopalakSitA krIDayA karAhatiH TakvarAgameH prAptyarthAd DaH / punariyaM gItiH bahavaH kakubhabhedAH-dhvanivizeSA yasyAM sA, tathA bahulo niSAdaH svaravizeSaH sthAnakaM camandramadhyatAnalakSaNaM yasyAM sA / keva? aTavIva / sA kimbhUtA ? bahUnAM kakubhAnAMarjunavRkSANAM bhedA yasyAM sA, tathA bahulore niSAdAzca-zabarAH sthAnakAni ca-AlavAlAH zibirasannivezazca bahulAni niSAdasthAnakAni yasyAM sA / evaM jvaritAdi upamAnapratipAditadoSA gItiH kathaMkAramiva damayantIsamA / tadvaramidamucyatAmtat-tasmAd varamiti manAgiSTe'vyayam, kiJcitpriyamidamucyatAm vedavidyopamA devI manoharapadakramA / udyotitA purANAGgamantrabrAhmaNazikSayA // 53 // vedeti / devI-damayantI vedavidyayA upamIyate-samIkriyate yA sA vedavidyopamA / kimbhUtA devI ? manoharaH padakramaH-padanyAso yasyAH sA / tathA purANaM-jIrNa aGga-vapuryeSAM te teSAM, tathA mantrapradhAnabrAhmaNAnAM-purodhaHprabhRtInAM ca zikSayA-upadezena udyotitAlabdhapratiSThA / vedavidyA tu padakramAbhyAmadhIyate ato manoharau padakramau-vAkyAnukramau yasyAM sA / tathA purANAnAM-mArkaNDeyAdInAM aGgAnAM-zikSAkalpAdInAM mantrabrAhmaNasya-granthavizeSasya zikSayA-abhyAsena udyotitA bhUSitA / antaHpure hi vRddhA eva adhikriyante / yaduktam "azItikAzca puruSAH paJcAzatkAzca yoSitaH / budhyerannavarodhAnAM zaucamAgArikAzca ye // " "padaM sthAne vibhaktyante zabde vAkye'GkavastunoH / trANe pAde pAdacihne vyavasAyApadezayoH // " [2/232] ityanekArthaH // 53 // 1. yasyAH anU. / 2. bahulo nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH kiM tviyamekapathA, sA tu dRSTazatapathA' ityevamanekavidhavakroktivizeSairabhinandayati damayantIkiMnaramithune, bhUtabhUyiSThAyAM vibhAvaryAm, surasaGgha ivAdRzyamAnamAnuSe nizIthe, sthagitavati bhRGgabhAsi tamasi bhuvanam, anantaramavasarapAThakaH papATha / kintu - paraM iyaM damayantI eka eva panthAH - tvallakSaNo mArgo yasyAH sA ekamArgA, bhavatveva pravartanAt tasyAH sA tu vedavidyA' tu zatasaMkhyAnAM pathAM samAhAraH zatapathaM dRSTaM zatapathaM yayA sA dRSTazatapathA / pakSe tu dRSTapathAkhyagranthAH zatapathamiti / " RkpUrabdhUH pathamAnakSe / " [pA. sU. 5/5 / 75 ] iti apratyayaH samAsAntaH / pAtrAditvAt strItvaM na / ityevaM pUrvoktaprakAreNa anekavidhA - nAnAvidhA ye vakroktivizeSAstaiH kRtvA kinnaramithune damayantImabhinandayati-stuvati sati / tathA vibhAvaryAM rAtrau bhUyiSThA - bhUyasI bhUtA - atikrAntA yA sA bhUtabhUyiSThA / AhitAgnyAditvAt [ vAhitAgnyAdiSu, pA. sU. 2/ 2 / 37] niSThAntasya pUrvanipAtaH / evamvidhAyAM satyAM bahavyAM gatAyAmityarthaH / tathA tamo'tizayAt adRzyamANA-anavekSyamANA mAnuSA yasmin tathAvidhe nizIthe - arddharAtre sati / nizIthe kasminniva ? surasaMgha iva- surANAM samUhe iva / kimbhUte tasmin ? svabhAvAdeva adRzyamAnamAnuSe / tathA tamasi bhuvanaM - bhUlokaM sthagitavati AcchAditavati sati / kimbhUte tamasi ? bhRGgavannIlA bhA: - chaviryasya tattasmin / anantaraM - pazcAdavasarapAThakaH papATha / 'uparama ramaNIyAkiMnaradvandvagItA dabhibhavati nizItho' nAtha netrANi pazya / madanavazavilolallocanAmbhoruhANAM, milatu' kulavadhUnAM sevako loka eSaH // 54 // upeti ? he nAtha - svAmin ! ramaNIyAt kinnaradvandvagItAd- kinnaradvandvagItazravaNAt uparama-nivarttasva, kinnaradvandvagAnAnnivartayetyarthaH / "vibhASA karmakAt " [pA. sU. 1/3/85] iti upAdrama:, parasmaipadam / he nAtha ! tvaM pazya, nizItha: - arddharAtraH prakaraNAt sainikAnAM netrANi abhibhavati-parAbhavati, nidrayA netrANi ghUrNanta ityarthaH / eSa pratyakSaH sevakaHanucaro lokaH madanavazena vilolanti - kampamAnAni locanAmbhoruhANi yAsAM evamvidhAnAM kulavadhUnAM milatu-saMyujyatAm / mAlinI // 54 // api ca 1. vedavidyA 2. tu nAsti anU. / 3 - 3. dRSTazatapathAkhyagranthAH anU. / 473 For Personal & Private Use Only Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 1 zataguNaparipATyA paryaTannantarAle, kamalakuvalayAnAmardharAtre 'pyakhinnaH 1 upanadi dayitAyAH kvApi zabdaM nizamya, bhramati pulinapRSThe cakravaccakravAka: // 55 // api ca- punaH zateti / he deva ! ardharAtre - nizIthe cakravAkaH kamalAni ca padmAni - sUryavikAsIni, kuvalayAni ca-nIlotpalAni rAtrivikAsIni teSAmantarAle - madhye zataguNA - zatasaMkhyA yA paripATI - kramastayA zatavArAn yAvat / apizabdo bhinnakrame, paryaTan-bhramannapi akhinnaH san upanadi-nadIsamIpe dayitAyAH - cakravAkyAH kvApi - kasminnapi pradeze zabdaM nizamya - zrutvA pulinapRSThe-tIrapradeze cakravadbhramyamANaH - kulAlopakaraNavad bhramati / mAlinIvRttam // 55 // damayantI - kathA - campUH atha yathApriyaM preSita parijano rAjA rajanizeSamativAhayitumanurUpaM nirUpya kiMnaramithunasya zayanamAsannanidrAgRhe haMsIpicchacchAyAcchapracchada paTAcchAditahaMsatUlatalpa'mabhajat / atha-avasarapAThakoktyanantaraM yathApriyaM priyaM iSTaM anatikramya yathApriyaM yasya yadiSTaM sthAnaM tasmin preSita:- prahitaH parijanaH - sevakaloko yena evamvidhaH san rAjA rajanizeSaMrAtreravaziSTaM bhAgaM ativAhayituM - laMghayituM AsannaM svasamIpavartti yannidrAgRhaM - svApAgAraM tasmin, haMsIpicchachAyAvat-marAlIpakSakAntivat accha:- vizado yaH pracchadapaTa:uttaracchadastena AcchAditaM - AvRtaM yad haMsatUlatalpaM - haMsatUlIzayyA tat abhajat- zizrAya / kiM kRtvA ? kinnaramithunasya anurUpaM yogyaM zayanaM - zayyAM nirUpya - kathayitvA yathA'smin zayane yUyaM zedhvamiti / tatra ca damayantyanurakto'yamitIrSyayevAnAyAntyAM nidrAyAM droNIdrumAntarAlasuptotthitavividhavihaMgarutAni vinidravanadevatApaThyamAnaprAbhAti kapuNyakIrtanAnIvAkarNayannanekakAlapraNAlikAparyAyeNa paryaste'stagirimastake muktAstabakitanIlavitAnapaTa iva tArAtimirapaTale, paTTAMzukavaijayantISviva bhaviSyati dinakarotsave nabhastalamalaMkurvatISu pUrvasyA For Personal & Private Use Only Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchAsaH * dizi prabhAtaprabhAvallarISu, vallakIkvANaramaNIye zrayati zravaNapathamISadunmiSatkamalamukulamukhamuktamadhukaramandradhvanau', dhvastanidreNa prabhAtocitabhinnaSaDjAnuviddhazuddhabhASAmAlapatAnena' kiMnaramithunena gIyamAnamimaM zlokamazRNot / tatra ca- haMsatUlatalpe nidrAyAM anAyAntyAM anAgacchantyAM satyAm / utprekSyate,damayantyAmanurakto yo ? rAgI ayamiti IrSyayA iva asUyayA iva / anyApi kAntA anyasyAM ayaM patiranurakta iti jJAtvA nAyAtyeva tathA'syAmapi / droNyAM drumAH droNIdrumAsteSAM antarAlAni - madhyAni teSu madhye - nimnaH prAntayozconnatastarurAjivirAjito nausadRzaH, parvatAdibhUbhAgo droNIH / yadAha - mukuTatADitaka nATake bANa: 1. - " AzAprojjhita diggajA iva guhAH pradhvastasiMhA iva, droNyaH kRttamahAdrumA iva bhuvaH protkhAtazailA iva / bibhrANAH kSayakAlariktasakalatrailokyakaSTAM dazAM, jAtAH kSINamahArathAH kurupaterdevasya zUnyAH sabhAH / " [ ] pUrvaM suptAH pazcAdutthitAH suptotthitA vividhA: - anekaprakArA ye vihaGgAsteSAM rutAnizabdAn AkarNayan san nalaH evamevaM jAyamAne sati / dhvastA gatA nidrA yasya tattena, tathA prabhAtasya ucitA-yogyA re bhinnaH - prakaTIbhUto yaH SaDjaH - svaravizeSastena anuviddhA vyAptA zuddhA - zleSmAdivaiguNyarahitA yA bhASA tAM AlapatA anena kinnaramithunena gIyamAnaM - rAgavat svareNa uccAryamANaM imaM zlokaM padyaM azRNot-zuzrAva / vihaGgarutAni kAnIva ? utprekSyate, vinidrA - jAgaritA yA vanadevatAstAbhiH paThyamAnAni - gIyamAnAni prAbhAtikAniprabhAtasamayasambandhIni puNyakIrttanAni - puNyavatAM yazAMsi tAnIva kIrttanaM kIrttiH / manye, vihagA na kUjanti kintu vanadevatA eva prAtaH kAlInamaGgalAni gAyantIti / prabhAte bhavAni prAbhAtikAni "kAlATThaJ " [pA. sU. 4 / 3 / 11] iti ThaJ / kva sati ? tArANAM timirANAM ca yatpaTalaM-vRndaM tasmin astagire:- astAcalasya mastake - zirasi paryaste - parikSipte sati / kena ? anekA yA: kAlapraNAlikAstAsAM yaH paryAyaH - kramastena, yayA praNAlikayA kAla iyAniti jJAyate sA kAlapraNAlikA - tAmramayaghaTikAdikA, athavA prakRSTA nADikaiva, "Dalayoraikye" [ ] praNAlikA - nADikA kAlavizeSaH / tathA ca 475 " snAtA tiSThati kuntalezvarasutA vAro'GgarAjasvasujatA rAtririyaM jitA kamalayA devIprasAdAdya ca / ayaM anU. / 2. mukuTatADita" anU. / 3. ucito yogyo anU. / 4. adhyAtmAditvAt ThaJ anU. / For Personal & Private Use Only Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 ityantaHpurasundarI prati mayA vijJAya vijJApito, devena pratipattimUDhamanasA dvitrAH sthitaM nADikAH // " [ dazarUpakaTIkA 2/7 ] anyadapi praNAlikayA-jalapaddhatyA parikSipyata eva / tArAtimirapaTale kasminniva ? utprekSyate, muktAbhiH stabakita:- karburito nIla:- kRSNo yo vitAnapaTa:- ullocavAsasta-sminniva / zaGke, astagirizirasi idaM tArAtimirapaTalaparikSitaM nAsti, kintu muktAkhacitaM nIlavitAnavAsa iti / tArANAM muktAstimirapaTalasya nIlavitAnapaTa upamA / punaH kAsu satISu ? pUrvasyAM dizi prabhAtaprabhAvallarISu nabhastalaM - AkAzamalaGaGkurvatISu satISu / utprekSyate, bhaviSyati utpatsyamAne dinakarasya utsave-mahe paTTAMzukasya-raktapaTTakUlavAsaso vaijayantISviva patAkASviva / anyasminnapi utsave kriyamANe raktA: patAkA badhyante eva tathA'trApi / punaH kva sati ? ISan - manAk adyApi sUryasyAnudgatatvAt unmiSanti - vikasanti yAni kamalamukulAni padmakuDmalAni teSAM mukhebhyo muktA ye madhukarAsteSAM mandradhvanau - gambhIrajhaGkArArave zravaNapathaM zrayati sati zrUyamANe sati / kimbhUte madhukara - mandradhvanau ? vallakyA: - vINAyA yaH kvANaH -raNastadvad ramaNIye - ramye / atha yaM zlokaM zuzrAva tamAha dhutarajanivirAmonmIladambhojarAjistanutuhinatuSArAnudgirangandhavAhaH / kalitakalabhakumbhabhrAntiSUddhATiteSu, skhalati nidhuvanAntazrAntakAntAkuceSu // 56 // dhuteti / gandhavAha: - vAyuH udghATiteSu - kaJcukarahiteSu nidhuvanAnte - suratAvasAne zrAntAH-khinnAH yAH kAntAH -ramaNyastAsAM kuceSu skhalati - pratighAtaM prApnoti / anena mAndyoktiH / kimbhUteSu kuceSu ? kalitA - kRtA kalabhakumbhasya-karipotamastakasya bhrAnti:sandeho yaiste teSu / kimbhUto gandhavAhaH ? dhutA - kampitA rajanivirAme - rAtrinivRttau unmIlantI - vikasantI ambhojarAji:- padmapaMktiryena saH / anena saugandhyoktiH / tathA tanava:-sUkSmA ye tuhinatuSArA:-himakaNAstAn udgiran-muJcan / anena zaityoktiH / tathA ca vAyoH zIto mandaH surabhizceti puNyatraya viziSTatvaM dhvanitam / mAlinI // 56 // damayantI - kathA - campU: tadanu punaHprabhAtaprahara' prayANabherIravavinidritasya saMpUrayataH 1 samaviSamavanavibhAgAnutkallolajalanidheriva calataH sainyasamUhasya kalakalamA 1. paTalaM anu. / 2. guNatraya anU. / For Personal & Private Use Only Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 477 karNayannutthAya kRtocitAcArazcArupuSpacarcita candracUDacaraNazcaTulakhuracArapracAritenA DambaritatANDavasya khaNDaparazo: padalIlAmivAbhyasyatA sphura ghuraghurAyamANaghoNAgraskhalatkhalInavazAvigalitabahalalAlAjalaplavena vanabhuvi phenilajalanidhimivAkArayatA jAtyataraturagasainyena parivRtaH pUrvaprasthAna-sthityA pratasthe / tadanu-pazcAt punaH- bhUyaH calataH sainyasamUhasya kalakalaM kolAhalaM-AkarSayanzRNvan san utthAya-zayyAta utthAnaM vidhAya kRta ucita AcAraH-prAbhAtika-zaucAdiryena evamvidho nalaH jAtyatarA:-atizayena sundarA ye turagA:-azvAsteSAM sainyena parivRtaHsahitaH pUrvaprasthAnasya yA sthiti:-maryAdA tayA, yathA pUrva-pUrvadineSu prasthitaM tayaiva sthityA pratasthe-pracacAla / kimbhUtasya sainyasamUhasya ? prabhAtaprahare prayANabheryAH-prasthAnadundubheryo ravastena vinidritasya-jAgaritasya / tathA samAzca-animnonnatA viSamAzca-nimnonnatA ye vanavibhAgA:-kAnanapradezAstAn sampUrayata:-vyApnuvataH / kasyeva ? UrdhvaM kallolA yasya evamvidho jalanidhiH-abdhistasyeva / yathodvIcIH samudraH samaviSamavanavibhAgAn sampUrayati tathA'syApi / kimbhUto nalaH ? cAru yathA syAttathA puSpaiH-kusumaizcarcitau-pUjitau candracUDasya- zambhozcaraNau yena saH / kimbhUtena jAtyataraturaMgasainyena ? caTula:-caJcalaH khuraiH kRtvA yazcAraH-pragalbhapadanyAsastena pracarati-prakarSaNa gacchatItyevaMzIlaM caTulakhuracArapracAritena / utprekSyate, ADambaritaM ArabdhaM tANDavaM-nRtyavizeSo yena evamvidhasya khaNDaparazoH-zambhoH pAdalIlAM-caraNanyAsaM abhyasyatA iva-zikSamANeneva / prakRtyaiva azvaizcaTulatayA gamyate / tatrotprekSyate, kimu nartanapravRttasya harasya ebhiH pAdalIlA zikSyata iti / punaH kimbhUtena ? sphurat-pracalat ghuraghurAyamANaM-zabdavizeSaM kurvANaM yat ghoNAgraMnAsAgraM tatra skhalat-skhalanAM prApnuvat yat khalInaM-kavikA tadvazena vigalitaM-kSaritaM yat bahalaM-ghanaM lAlAjalaM tasya plava:-pUro yasya tattena / utprekSyate, vanabhuvi-vanabhUmau phenilaHphenavAn yo jalanidhistaM AkArayatA iva-Ahvayateva / zaGke, azvAnAM amUni lAlAjalAni na, kintu phenilo'yaM jalanidhirAhUta iti / phenileti "phenAdilacca" [pA. sU. 5./2/99] iti ilac / sthapuTasthalIsthitaM sthUlamekamavyagramagre gajagrAmaNyamavalokya puSkarAkSamabhASata / tataH sthapuTasthalyAM-viSamonnatabhUmipradeze sthitaM sthUlaM-mAMsalaM ekaM-advitIyaM For Personal & Private Use Only Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 damayantI-kathA-campUH avyagraM-avyAkulaM agre-puro gajagrAmaNyaM-mukhyaM gajamavalokya puSkarAkSamabhASata / bhadra sAlAnakamanAlAnamatyunnatamanunnutam / dantavantamadantaM ca pazyainamagajaM gajam // 57 // he bhadra !-puSkarAkSa ! sAleti / evaM pratyakSaM gajaM pazya / kimbhUtam ? alInAM samUha AlaM tadeva pratyAyakatvAt Anaka:-paTahastena saha-yuktaM sAlAnakaM, madavidhure hi gaMje bhRGgAH samIpI bhavanti tena ca matto jJAyata iti bhAvaH / tathA anAlAnaM-vanyatvAt nirargalanastambhaM / tathA atyunnataM-atIvonnataM uccaM / tathA nAsti nunnatA-preraNA yasya sa taM, svacchandacaramityarthaH / yadi vA anunneti AmantraNaM tamiti gajavizeSaNam / tathA dantavantaM-danturaM / tathA adantaMtRNAdikamaznantaM / tathA agajaM-girijaM / athavA sAlAn-tarUn adantaM, tathA akaMakutsitaM sarvalakSaNaparipUrNaM tacce uccaiH kumbha ityAdinA vakSyati / / 57 / / ayaM hi manmathavilAseSu paraM vaidagdhyamavalambate / ayaM hi gajo manmathavilAseSu-suratakrIDAsu paraM-utkRSTaM vaidagdhyaM-cAturyaM avalambateAzrayati / tathAhitathAhIti / suratakelivedAdhyamevAha mRdukaraparirambhArambharomAJcitAyAH, sarasakisalayAgragrAsazeSArpaNena / madamukulitacakSuzcATukArI karIndraH, zithilayati riraMsuH kelikopaM priyAyAH // 58 // mRdvIti / rantuM-krIDitumicchu: riraMsuH karIndraH priyAyAH-hastinyAH sarasAnisnigdhAni yAni kisalayAgrANi-pallavaprAntAsteSAM yo grAsaH-kavalastasya yaH zeSaHavaziSTo bhAgastasya arpaNena-dAnena kelau-krIDAyAM yaH kopastaM zithilayati-mandIkaroti, etAM anunayatItyarthaH / kimbhUtAyAH priyAyAH ? mRduH-sukumAro yaH kara:-hastastena yaH 1. enaM anU. / For Personal & Private Use Only Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 479 parirambha:-AzleSastasya yA ArambhaH - upakramastena romAJcitAyAH - pulakitAyAH / kimbhUtaH karIndraH / madena mukulite - saMkucite cakSuSI yasya saH, tathA cATupriyavAkyaM karotItyevaMzIlazcATukArI | mAlinI // 58 // api ca upanayati kare kareNukAyA: kisalayabhaGgamanaGgasaGgatAGgaH / spRzati ca caladakSipakSmalekhaM mukhamakhareNa kareNa reNudigdham // 59 // SaSTha ucchvAsaH api ca- punarmanmathalIlAmeva darzayati upeti / ayaM anaGgena-kAmena saGgataM - anvitaM aGgaM - deho yasya sa evamvidho gajendraH kareNukAyA: kare - zuNDAyAM kisalayabhaGgaM - pallavakhaNDuM upanayati-upaDhaukayati dadAtItyarthaH / ca - punaH kareNukAyA mukhaM akhareNa sukumAreNa kareNa - zuNDayA spRzati - AmRzati / kimbhUtaM mukham ? calantI-sphurantI akSNoH pakSmarekhA - netraromarAjiryasmiMstat / "lekhA syAt paMktirekhayoH" [2/25 ityanekArthaH] tathA reNunA - pAMzunA digdhaM liptam // 59 // athavA vivekapUrvavyavahAravicAreSvamI mAnuSebhyaH stokamevAvahIyante / athaveti-pakSAntare pUrvamAzcaryapakSaH, sampratyeSAM vyavahAreSu ISat manuSyebhyo hInatvAt ghaTata evedamiti darzayati vivekapUrveti / vivekapUrvA:- cAturyasahitA ye vyavahAravicArA:-manmathavyApAravilAsAsteSu amI gajA mAnuSebhyaH stokameva - alpameva avahIyante - nyUnIbhavanti, bAhulyena manuSyasamAnA eva bhavantItyarthaH / "karma karttari yak" [ ] 1 tathAhi tathAhIti / manuSyasamatvameva vakti 1 .2 zrUyate purANAdau purA kila nArAyaNanAbhyambhoruhaku harakuTI madhizayAnasya vedavidyAM nigadato bhagavataH pitAmahasya bRhadrathantaravikIrNabhAsamAnAni4 sAmAni gAyataH sAmastobharasaniSyandAdudapadyantairAvatasupratIkakumudavAmanAJjanaprabhRtayo'STau diggajendrAH / For Personal & Private Use Only Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 damayantI-kathA-campU: tebhyo'bhavanbhadramanda mRgasaMkIrNajAtayo giricaranadIcarobhayacAriNaH kariNaH / prasiddhaM caitat / 'sAmajA gajAH' iti / kileti / purANAdau zrUyate-purA-pUrvaM nArAyaNasya yannAbhyambhoruhaM-nAbhipadmaM tasya yat kuharaM-randhaM tadeva kuTI-gRhaM tAM adhizayAnasya-Azritasya vedavidyAM nigadata:-kathayato bhagavataH pitAmahasya-vidheH bRhad ? rathantara 2 vikIrNa 3 bhAsamAnAni 4 catvAri sAmAni gAyata: sataH sAmani stobha- AsaktistamAd rasasya-svedasya yo ni:SyandaH-zrAvastasmAt airAvata 1 supratIka 2 kumuda 3 vAmanA-4 janAH 5 prabhRtau Adau yeSAM te evamvidhAH / prabhRtizabdAt puNDarIka-puSpadanta -sArvabhUmAkhyA aSTau diggajendrA udapadyanta-utpannAH / tebhyaH diggajendrebhyo bhadra 1 manda 2 mRga 3 saMkIrNa 4 jAtayaH- bhadrajAtayo mandajAtayo mRgajAtayaH-saMkIrNajAtayazca / giricarA nadIcarA ubhayacAriNazca girinadIcarAH pazcAt dvandva evamvidhAH kariNo abhavat / etAvatA brahmaprasvedajAtatvAdeSAM manuSyasamatvamitiH bhAvaH / prasiddhaM ca-vikhyAtaM caitat sAmno jAyanta iti sAmajA gajA iti / kecitpunaranyathA kathayantikecit punaranyathA kathayanti kila sakalasurAsurakaraparigha parivartyamAnamandaramanthAnamathitadugdhAmbhonidherajani janitajagadvismayo lakSmImRgAGkasurabhisuradrumadhanvantari kaustubhozcaiHzravasAM sahabhUH zazadharakarakAntirairAvataH / tatprasUtiriyamazeSavanAnyalaMkarotIti / tadeSa bhadrajAtirbhaviSyati / kileti vArtAyAm / sakalasurAsurANAM karaparigheNa-pANyargalena parivartyamAnobhramyamANo yo mandara eva-merureva manthAna:-manthadaNDakastena mathito yo dugdhAmbhonidhiHkSIrAbdhistasmAt lakSmIzca mRgAGkazca-candraH surabhizca-kAmadhenuH suradrumazca-kalpataruH dhanvantarizca-vaidyamukhyaH kaustubhazca-maNivizeSaH uccaiHzravAzca-indrahayasteSAM sahabhUH-sodaraH zazadharakaravat kAntiH-chaviryasya evamvidha airAvato ajani-jAtaH / yathA te lakSmyAdayo For Personal & Private Use Only Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 481 SaSTha ucchvAsaH 'bdherutpannAstathA'yamapi / kimbhUta airAvataH ? janito jagati vismayaH-AzcaryaM yena saH / tasya-airAvatasya prasUti:-santAnaH tatprasUtiriyaM azeSavanAni alaGkaroti / ime ye kariNo dRzyaMte te sarvepi airAvatAjjAtA iti / tat tasmAt eSa hastI bhadrajAtirbhaviSyati / tathAhi uccaiHkumbhaH kapizadazano bandhuraskandhasaMdhiH, snigdhAtAmradyutinakhamaNirlambavRttoruhastaH / zUraH saptacchadaparimalaspardhidAnodako'yaM, bhadraH sAndradrumagirisarittIracArI karIndraH // 60 // tathAhIti / bhadrajAterlakSaNAnyevAha uccairiti / ayaM pratyakSaH karIndro bhadraH-bhadrajAtIyaH / kimbhUtaH ? uccaiH-unnatau kumbhau-zira:piNDau yasya saH, tathA kapizau-pizaGgau dazanau-dantau yasya saH / tathA bandhuraH-mAMsalaH skandhayoH sandhiH-zleSo yasya saH / tathA snigdhA-cakacakAyamAnA AtAmrA-ISadraktA dyutiH-kAntiryeSAmevamvidhA nakhamaNayaH-nakha eva maNayo / yasya saH / tathA lambaH- pralambo vRttaH-vartulaH uru:-pRthulo hastaH-karo yasya saH / tathA zUraHraNakarmaNi kuzalaH / tathA saptacchadasya parimalaM-AmodaM sparddhate-saMhRSyatItyevaMzIlaM dAnodakaM-madajalaM yasya saH / tathA sAndrAH-nibiDAH drumA yatra evamvidhaM yat girisarittIraM-zailazaivalinItaTaM tasmin carati-viharatItyevaMzIlam // 60 // tanmucyatAmayam', anurAgiNordampatyoH krIDArasavighAtaH kRto na zreyAn ityabhidhAya, hRtahRdayaH2, svairaM ramamANamRgamithuna vilAsairucchasitapulakaH kusumitakAnanAnilairutkampyamAnaH, jharannirjharopAntapAdapatalacalatkelikilakekikekAravairvinodyamAnaH samIpacarasevaka"subhASitaizca, samamasamaM ca, nimnagAtramanimnagAtraM ca grAvaviSamamagrAvaviSamaM ca, sazvApadamazvApadaM ca, sapAdapamapAdapaM ca, vindhyaskandhamullaGghaya, 'deva, vilokyatAmiha viSamaviSANi pannagakulAni droNIgahanaM ca, iha zarAsanakarambANi vanAni pApaddhiparaM pulindavRndaM ca, iha bahusukhAni *-* cihnAntargatapATho nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 damayantI-kathA-campUH zabaradvandvAni ratnAkarasthalaM ca, iha sumadhurANi phalAni kIcakavanaM ca, ihAmoditavizvakakumbhi kusumAni sarittIraM ca, iha satprabhAvandhyAni davadagdhAraNyAni munimaNDalaM ca' iti vividhavanapra dezAndarzayataH puSkarAkSasya vicitravacanoktIrbhAvayan krameNAtikramya zikharaparamparAM parairasahyaH sahyA-calamavatatAra / ___anurAgiNoH-parasparaM snehavatordampatyoH-jAyAbhoMH krIDArasasya-manmathakelyAsaktevighAtaH kuto na zreyAn-na zreSThastat tasmAt ayaM gajendro mucyatAm ityabhidhAya-uktvA karuNayA hRtaM hRdayaM-ceto yasya saH hRSTamanAH svairaM-svecchayA ramamANAni yAni mRgamithunAnihariNahariNIrUpayugmAni teSAM ye vilAsAH-ceSTitAni taiH, ucchvAsitAH-uccaiHkRtA pulakA:-romAJcA yasya saH, tathA kusumitAni-puSpitAni yAni kAnanAni teSAM ye anilA:-vAtAstairutkampyamAnaH-damayantIM pratyutkaNThAM prApyamANaH / tathA jharantaH-sravanto ye nirjharAH-sravAsteSAmupAnte-samIpe ye pAdapAH-taravasteSAM taleSu-adhobhAgeSu calatAM kelikilAnAM-kekAnukArapravRttAnAM kekinAM kaikAravaivinodyamAnaH-kutUhalaM prApyamANaH / kelaye kilati-krIDatIti kelikilaH "nAmyupadhAtke"1 [ ]krIDApAtram / yadvA, kilatIti kelikila: "bahulaM guNavRddhI cAdeH" [ ] iti dhAtoH kil aH svarUpe ca dve rUpe pUrvasya i: yathAdarzanaM ca guNavRddhI / ca-puna: samIpacarAH-nikaTagAmino ye sevakA:anucarAsteSAM subhASitaiH-sUktairvinodyamAno nala IdRzaM vindhyaskandhaM ullaMdhya-atikramya itiamunA prakAreNa vividhAn vanapradezAn-kAnanoddezAn darzayataH, puSkarAkSasya vicitrA vividhAre vacanoktI:-vakroktIrbhAvayan-manasi Akalayan san krameNa gamanaparipATyA zikhariparamparAM-tadantarAlavartigirizreNiM atikramya sahyAcalaM avatatAra-jagAma / kimbhUto nalaH ? paraiH-zatrubhirasahyaH-pratApAtizayAt soDhumazakyaH / kimbhUtaM vindhyaskandham ? saha mayA-zriyA vartata iti samastaM-sazrIkaM, tathA asama-viSamaM na samo'syeti kRtvA utkRSTaM vaa| tathA nimnagA-nadIstrAyata iti ke nimnagAtrastaM, tathA animna-uccagAtraM-mUttiryasya sa tam / tathA grAvabhiH-dRSadbhiviSamaM-duHsaJcAraM, tathA agre-zikhare aviSama-samam / tathA saha zvApadaiH-hiMsrapazabhirvartata iti sazvApadastaM tathA, azvAnAM apadaM-abhUmiH, samanirjalo hi dezA'zvIyaH, ayaM ca grAvaviSamo nimnagAdhArazca / tathA saha pAdapaiH-vRkSairvati iti sapAdapastaM, tathA apAdAngUDhapadaH pAtItyapAdapastaM, zUnye hi sarpAdiprAcuryam / athavA ativaiSamyAt saJcaratAM pAdAn na pAtItyapAdapaM / sarvataH cazabdo virodhArthaH / sa ca tulyArthe vyAkhyeyaH / tadyathA- yaH samo bhavati sa asamaH kathaM syAt ? tathA yo nimnagAtra: sa 'nAmyupAntyaprIkRgRzaH kaH' iti sUtreNa / 1. vividhA nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 SaSTha ucchavAsaH animnagAtraH kathaM bhavedityAdispaSTameva / itIti kim ? he deva!-rAjan ! bhavatA vilokyatAM-vIkSyatAm / vilokanIyamevAha-iha-vanapradeze pannagakulAni droNIgahanaM cazailasandhigahvaraM santIti adhyAhyite, evamagrepi / kimbhUtAni pannagakulAni ? viSamaM-ugraM viSaM yeSu tAni viSamaviSANI / kimbhUtaM tat ? viSamA- viSANi nodantina:-zRGgiNo vA zabarAdayo yatra tat / tathA he deva ! vilokyatAM iha-pradeze vanAni pApaddhiH-mRgayA tasyAM paraM-tatparaM pulindAnAM vRndaM ca / kimbhUtAni vanAni ? zareNa-mujena azanena cabIjakavRkSaNa karambANi-zabalAni / kimbhUtaM pulindavRndam ? zarAsanaM-dhanuH kare yasya tat, tathA bANAH santyasyeti bANi-sazaraM / tathA he deva ! vilokyAtAm-iha-pradeze zabaradvandvAni-pulinda- mithunAni ratnAkarasthalaM ca / kimbhUtAni, zabaradvandvAni ? bahu-pracuraM sukhaM yeSAM tAni bahusukhAni / kimbhUtaM ratnAkarasthalam ? bahu-vipulaM tathA suSTha khAniHAkaro yatra tat / bahuzabdo vaipulyepi / tathA he deva ! vilokyatAM-iha-pradeze phalAni kIcakavanaM-sacchidravaMzavanaM ca / kimbhUtAni phalAni ? suSTha madhurANi-mRSTAni / kimbhUtaM kIcakavanam ? suSTha madhu:-kSaudraM yatra tat sumadhu, tathA raNatyavazyaM rANi sacchidrA hi vaMzA vAyuvazAt raNantIti / tathA he deva ! vilokyatAM iha-pradeze kusumAni-puSpANi sarittIraM ca / kimbhUtAni kusumAni ? AmoditAH-surabhitA vizvA:-sarvAH kakubhaH-dizo yaistAni / kimbhUtaM sarittIram ? AmoditA-harSitA vayaH-pakSiNa: zvakA:-zunaH pratikRtayo-vRkAH kumbhinazca-gajA yatra tat / Amodo harSe, yadvizvaprakAza:-"Amodo gandhaharSayoH" [dAnta. 19] / yadA tu vizvA-zuNThI kumbhI ca-vallIvizeSaH, tadA bahubrIhau "zeSAdvA" [pA. sU. 5/4/154] iti ko dunivAraH, sAdRzyavRtteH saMjJApratikRtyoH iti zunaH kaH / tathA he deva! vilokyatAM- iha-pradeze davena-dAvAgninA dagdhAni araNyAni munimaNDalaM ca / kimbhUtAni davadagdhAraNyAni ? satI-zobhanA prabhA-kAntistayA vandhyA-rahitAni / kimbhUtaM munimaNDalam ? sat-pradhAnaH prabhAvaH-mAhAtmyaM yasya tat, tathA dhyAnamasyAstIti dhyAni / atha nRpatiryadakArSIttadAha ramaNIyatayA snigdhatayA ca punaH parivartitamukhaM vilokya vindhyadakSiNamekhalAzikharazreNIpAdapAn puSkarAkSamabhASata / 'bhadra, dustyajAH khalvamI vindhyataTItaravaH / ramaNIyatayA-ramyatayA snigdhatayA ca-sacchAyatayA ca vindhyasya dakSiNamekhalAzikharazreNiSu ye pAdapAstAn prati punaH punaH-bhUyo bhUyaH parivartitaM-pazcAnmukhIkRtaM mukhaM yena 1. syAt anU. / 2. vanAni anU. / For Personal & Private Use Only Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 damayantI-kathA-campU: evamvidhaM puSkarAkSamavalokya nalaH abhASata-avocat / mukhasya parivartane tarUNAM ramyatvaM snigdhatvaM ca hetuH / atha yadabhASata tadAha he bhadra !-puSkarAkSa ! khaluH-vAkyAlaGkAre, amI vindhyataTItaravaH-vindhyAcalatIrataravo dustyajA:-duHkhena tyAjyAH / tathAhiAvAsAH kusumAyudhasya zabarIsaMketalIlAgRhAH, puSpAmodamilanmadhuvratavadhUjhaGkAraruddhAdhvagAH / susnindhAH priyabandhavA iva dRzo dUrIbhavantazcirAtkasyaite na dahanti hanta hRdayaM vindhyAcalasya drumAH // 61 // tathAhIti / vindhyatarUNAM dustyajatvamevAha AvAsA iti / hanta iti khede / ete vindhyAcalasya drumA dRzo dUrIbhavantaH santaH cirAt-cirakAlaM kasya hRdayaM -ceto na dahanti-na dunvanti ? apitu sarvasyApi / drumAH ke iva ? susnigdhAH suSTha snehalAH priyabAndhavA iva-iSTasvajanA iva / yathA susnigdhAH priyabAndhavA netrAd dUrIbhavanto hRdayaM dahanti tathA amI api / bandhureva bAndhavaH prajJAditvAt NaH [ prajJAdibhyazca, pA. sU. 5/4/38] yataH kimbhUtAH drumAH ? kusumAyudhasya-kAmasya AvAsAH-gRhAH / yathA gRheSu sukhena sthIyate tathA'trApi kAmaH sukhena tiSThatIti bhAvaH / tathA zabarINAM, saMketasya-saMgarasya lIlAgRha iva ye te / zabaryo lIlAgRheSviva atra saMketaM kurvantIti bhAvaH / tathA puSpAmodena-kusumasaurabhyeNa milantyaHpuJjIbhavantyo yA madhuvratavadhvastAsAM jhaGkAreNa ruddhA-mAdhuryarasAdanyatragamanAnnivAritA / adhvagA:-pAnthA yeSu te, madhukaramadhuradhvAnazravaNarasAdadhvagAstatraiva tiSThantIti bhAvaH / ebhirvizeSaNaisteSAM dustyajatvamuktam / zArdUlavikrIDitam // 61 // api cabhrAmyaddhRGgabharAvanamrakusumazcyotanmadhUgandhiSu, cchAyAvatsu taleSu pAnthanicayA vizramya geheSviva / For Personal & Private Use Only Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchAsaH 485 1niryannirjharavArivAritatRSa stRpyanti yeSAM phalaiste nandantu phalantu yAntu ca parAmabhyunnatiM pAdapAH // 62 // api ca-puna: pAdapAnAM dustyajatvamevAha bhrAmyaditi / te pAdapAH-vRkSA nandantu-samRddhimApnuvantu, ca-punaH phalantu, tathA parAM-prakRSTAM abhyunnati-udayaM yAntu-labhantAm / te' iti ke? yeSAM pAdapAnAM taleSu geheSviva pAnthanicayAH-adhvagasamUhA vizramya-khedamapanIya niryat-niHsarat yat nirjharavAriprasravaNajalaM tena vAritA-chinnA tRT yaiste evamvidhAH santaH phalaistRpyanti-AghrAtA bhavanti / yathA geheSu pAnthA vizramya pAnIyena chinnatRSaH santaH phalairannAdibhistRpyanti tathaiSvapi / "tRptyarthAnAM karaNe SaSThI ca" [ ] iti sUtrAt vibhASayA phalairiti prayogaH / kimbhUteSu taleSu ? bhrAmyantaH-vicaranto ye bhRGgAsteSAM bhareNa-bhAreNa avanamrANiISannamanazIlAni yAni kusumAni ataeva tebhya: zcyotat-kSarat yanmadhurarasastena utkRSTo gandhaH-parimalo yeSu tAni tathA teSu / "gandhasyedutpUtisu surabhibhyaH" [pA. sU. 5/4/135] iti gandhasyekArAntAdezo bahubrIhau / punaH kimbhUteSu ? chAyA-AtapAbhAvo vidyate yeSu tAni tathA teSu / zArdUlavikrIDitam / / 62 / / api cayatra na phalitAstaravo vikAsisarasIruhAH sarasyo vA / na ca sajjanAH sa dezo gacchatu nidhanaM zmasAnasamaH // 63 // api ca-punaH yatreti / yatra-deze phalitAH-phalinastaravaH-vRkSA na, punaryatra-deze sarasyaH-sarAMsi vikAsIni-vikasanazIlAni sarasIruhANi-padmAni yAsu evamvidhA na / vA-punararthaH / ca-puna:, yatra-deze na sajjanAH-santaH sa dezo nidhanaM-vinAzaM gacchatu -prApnotu / kimbhUtaH sa dezaH ? zmasAnena samaH-sadRzaH / dezazmasAnayo:3 samAnatAyAmaratijanakatvaM hetuH / AryA / / 63 / / tatkathaya kadA punarimAM vindhyavanavIthIM vicitrapatralakucAM damayantImiva nirvighnamavalokayiSyAva:5 / tat ityupasaMhAre, tasmAt he puSkarAkSa ! tvaM kathaya / punaH kadA-kasminkAle imAMvindhyavanavIthIM-vindhyagirikAnanamArga nirvighnaM-vighnarahitaM yathA bhavati tathA AvAM 1. te nAsti anU. / 2. zmazAnayoH anU. / 3. samatAyAM anU. I * tRptArthapUraNAvyayAtRzzatrAnazA [haima. 3/1/85] For Personal & Private Use Only Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 damayantI-kathA-campU: avalokayiSyAvaH / vindhyavanavIthIM kAmiva ? damayantImiva / kimbhUtAM vindhyavanavIthIm ? vicitrANi-laghugurutvabhedena vividhAni patrANi-dalAni yeSu evamvidhA lakucA:taravo yasyAM sA tAM / damayantI tu vividhapatravallIyuktastanI patraM lAta iti ke patralau / tathAhi pInonnamaddhanapayodharabhArabhugnamadhyapradezarucimallavalIlatAyAH / utkaNThito'smi caladeNadRzaH priyAyA stasyAzca parvatabhuvo vanavIthikAyAH // 64 // tathA hIti / damayantI vindhyavanavIthyorabhilaSaNIyatvamevAha pIneti ? he puSkarAkSa ! tasyAH priyAyAH-damayantyAH parvatAda-vindhyagirerbhavati sma-ajAyata iti parvatabhUstasyAH parvatabhuvaH-parvatotpannA yA vanavIthikAyAzca ahaM utkaNThitaH-milanAya utsuko'smi / kimbhUtAyAstasyAH ? pInau-mAMsalau unnamantau-unnatau ghanau-kaThinau yau payodharau-kucau tayoriNa-bhareNa bhugne-nimne madhyapradeze-udare ruci-zobhAM mallante-dhArayantItyaNi, pInonnamadghanapayodharabhArabhugnamadhyapradezarucimalla, evamvidhA vallaya eva latA yasyAH sA tasyAH / valInAM latAtvaM sukumAratvAt tanutvAcca valI-udaralekhA / tathA calatAM eNAnAmiva dRzau yasyAH sA tasyAH / kimbhUtAyA vnviithikaayaaH| pIna:jalabhRtatvAt unnamat-unnato varSArthaM gRhItayatno ghana:-niviDo yaH payodharaH-meghastasya bhAreNa bhugna:-nimno madhyapradeza:-madhyabhAgo yasyA evambhUtA ruci-matI tejasvinI-lavalI nAmnI latA yasyAM sA tasyAH / tathA calat eNAnAM-dRkdarzanaM yasyAM sA tasyAH / vasantatilakA // 14 // api ca sAnUnAM sAmUnAM vilokya ramaNIyatAM hi sAnUnAm / sAlavane sAlavane vihariSyati saha mayA'tra kadA // 65 // api ca-puna:sAnUnAmiti / hi-nizcitaM sAnUnAM-taTAnAM sambandhino ye sAnava:-mArgAsteSAM anUnAM For Personal & Private Use Only Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 487 paripUrNAM ramaNIyatAM-ramyatAM vilokya, atra saha alavanena-acchedanena vartata iti sAlavanaM tasmin sAlavane, sAlAnAM-sarjatarUNAM vane mayA samaM kadA sA-damayantI vihariSyati-krIDiSyati / atra prAcyaH sAnuzabdastaTArtho anyazcAdhvArthaH / yad vizvaprakAza:-"sAnu zRGge budhe mArge zayyAyAM pallave vane" [nAnta. 19 ] / yadi vA "NU stavane" [pA. dhA. 1398] AnavanamAnUH prazaMsA tayA saha vartanta iti sAnUni teSAM stutyarthAnAmityarthaH / AryA // 15 // sakhe sakhedA iva vayam, tatkathaya kiyadre'dyApi sa vaidarbhaviSayaH, yatra brahmANDazuktisaMpuTamadhyamuktAphalagulikayA tayAlaGkRtaM tatkuNDinaM nagaram ityabhidadhAne niSadhanAthe taistairAlApairanuvatitoktiH puSkarAkSo'pyabhASata / 'deva, prAptA nanu vayam / he sakhe ! puSkarAkSa ! vayaM sakhedA iva-khinnA iva vartAmahe, tat-tasmAt kathaya, adyApi kiyadre-kiyad viprakRSTe sa vaidarbhadezaviSayaH-vaidarbhadezaH / yatra vaidarbhaviSaye brahmANDameva zuktisampuTastanmadhye muktAphalagulikeva yA sA tayA, sthUlavRkSatvAt guNikAkAratvaM muktAphalasya / tathA damayantyA alaGkRtaM-maNDitaM tat kuNDinanagaramityabhidadhAne-vadati sati niSadhanAthe-nale taistairadbhutairAlApaiH-sambhASaNairanuvartitA-anusRtA ukti:-nalakathanaM yena saH / yathA svAmin ! idamitthameva yadbhavadbhirucyata iti paddhatyA aGgIkRtanalavAkyaH puSkarAkSo'pyabhASata / he deva ! nanviti samyagvAde vayaM prAptAH vidarbhadezamiti zeSaH / "nanu ca prazne dRSToktau samyagvAde stutAvapi" ityanekArthaH [pari. 61] / idaM hiidaM hIti / . vIrapuruSaM tadetadvaradAtaTanAmakaM mahArASTram / - dakSiNasarasvatI sA vahati vidarbhA nadI yatra // 66 // vIreti / he deva ! etat varadAtaTanAmakaM mahArASTra-mahAmaNDalaM vartate / kimbhUtaM ? vIrAH-zUrAH puruSA yatra tat / he deva ! sA dakSiNasarasvatInagarI, yatra dakSiNasarasvatyAM vidarbhAnadI vahati // 66 // 1. stutyAnAmityarthaH anU. / 2. kiyati anU. / 3. deza nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH ihAkarabhUyA siMhaladvIpabhuvA sadRzI, bahudA tyAgijanatayA tulyA samRddhanayA bhUminikhAtakRpaNajananikSepakumbhikayA samA, prajA / 488 iha samakarandAni kamalavanAni rAjacakraM 3 ca, iha bahudhAmAni nagarANi lokahRdayaM ca, iha sArambhANi kRSNakulAni dazarUpakaprekSaNaM ca, iha bahukRpANi janamanAMsi prajApAlabalaM ca, iha mahAviprANi grAmapurapattanAni meSagoSThaM ca / iyaM ca gaganavIthIva pUrvottarAphAlgunIrAzivAyUpayuktA brAhmaNAgrahArabhUmiH / iheti / atha prathamAtRtIyA zleSaH / he deva ! iha deze siMhaladvIpabhuvA sadRzI prajA vartate / kimbhUtA ? na karAt - rAjAMzAt bhayaM yasyAM sA akarabhayA, akaretyarthaH / kimbhUtayA bhuvA ? na karabhA:- uSTrA yasyAM sA tayA karabharahitayA / tathA iha tyAginI - dAtrI janatA - janasamUhastyAgijanatA tayA tulyA prajA vartate / kimbhUtA prajA ? bahvI dayA yasyAH sA bahudayA / kimbhUtayA tyAgijanatayA ? bahu dadAtIti bahudA tayA bahudayA, janAnAM samUho janatAgrAmajanabandhusahAyebhyastaH / tathA he deva ! iha deze bhUmau nikhAtA- nikSiptA kRpaNajanAnAM-adAtRlokAnAM yA nikSepasya-nyAsasya kumbhyeva - kumbhikA tayA samA prajA vartate / kimbhUtA prajA ? samRddha: - bahulo naya: - nyAyo yasyAM sA samRddhanayA / kimbhUtayA kumbhikayA ? samRt - mRttikopetaM dhanaM yasyAM sA tayA samRddhanayA / atha ekavacana-bahuvacana zleSaH / he deva ! iha-deze kamalAni - padmAni rAjacakraM ca nRpasamUho varte / * vartata iti tiGantapratirUpako'yaM nipAtastenaikatvabahutvaprayoge avaiSamyaM arthavazAdvibhaktipariNAmo vA* / kimbhUtAni kamalAni ? saha makarandena rasena vartanta iti samakarandAni / kimbhUtaM rAjacakram ? samaH karaH - rAjAMzo yasya tat samakaraM tathA dAnaM asyAstIti dAnidAnazauNDamityarthaH / tathA he deva ! iha - deze evamvidhAni nagarANi lokahRdayaM ca / kimbhUtAni nagarANi ? bahUni dhAmAni - gRhANi yeSu tAni bahudhAmAni / kimbhUtaM lokahRdayam ? bahudhA-anekadhA mAna:- akRtyAnAsevane'haGkAro'syAstIti mAni / tathA deva ! iha-deze kRSaNakulAni - karSakakulAni dazarUpakasya prekSaNakaM ca vartate / kimbhUtAni kRSaNakulAni ? Arambha :- karSaNopakramaiH saha vartanta iti sArambhANi / kimbhUtaM dazarUpakaprekSaNakam ? sAraM - utkRSTaM tathA bhANa: - rUpavizeSaH so'syAstIti bhANi / yadAha *-* cihnAntargata pATho nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 489 dhanikaH "bhANastu dhUrtacaritaM kRtaM svena pareNa vA / yatrodhavarNayedeko nipuNaH paNDito viTaH // " [3/49] tathA he deva ! iha-deze janamanAMsi prajApAlanasya rAjJo balaM ca sainyaM ca vartate / kimbhUtAni janamanAMsi ? bahvI kRpA yeSu tAni bahukRpANi / kimbhUtaM prajApAlabalam ? bahu-pracura tathA kRpANaH-khaDgo'syAstIti kRpANi / tathA he deva ! iha-deze grAmapurapattanAni meSagoSThaM ca meSasthAnaM vartate / kiMbhUtAni grAmapurapattanAni? mahAnto viprA yeSu tAni mahAviprANi / kimbhUtaM meSagoSTham ? mahAnto-'vayaH-meNDhAsta eva prANina-balavanto yatra tat mahAviprANi / goSThazabdo gosthAnavAcyapi upacArAt meSANAM sthAnepyucyate / ___tathA he deva ! iyaM ca brAhmaNAnAM agrahArabhUmiH-1brAhmaNagrAmavasudhA' / kimbhUtA ? pUrvasyAM uttarasyAM aphalgu-sAraM nIraM yasyAM sA / tathA zivA-kalyANI, tathA yUpaiHyajJakIlairyuktA / keva? gaganavIthIva-nabhomArga iva / kimbhUtA sA ? pUrvA uttarAH phAlgunyo nakSatrANi rAzaya:-meSAdyA vAyuH-pavanastairupayuktA-upayogI kRtA / "agrahAro dvijagrAmaH" [ ] iti viSamapadaparyAyagranthe / atra agrahArapadenaiva dvijagrAma ityarthasya labdhAvapi brAhmaNeti padaM hayaheSitAdivat uktapoSakatvAdaduSTam / itazcaAruhyetAH zikharisadRzAngrAmamadhyoccakUTAnanyonyAMsapraNihitabhujAH saMgatAH kautukena / prekSAvezAdavicaladRzo yoSitaH pAmarANAM, pazyantyastvAM nibhutatanavo lekhyalIlAM vahanti // 67 // itazceti / he deva ! ito vIkSasva / Aruyeti / etAH pAmarANAM-prAkRtajanAnAM yoSitaH zikharisadRzAn-girisamAn grAmasya madhye uccAt-unnatAn kUTAn-avakarotkarAn Aruhya-adhiSThAya anyonyasyaparasparasya aMsayoH-skandhayoH praNihitau-sthApitau bhujau yAbhistA evamvidhAstvAM pazyantyaHavalokayantyaH satyaH, ataeva nibhRtA-nizcalA tanuryAsAM evaMrUpAM3 lekhasya-citrasya lIlAM-zobhAM vahanti-bimrati / kimbhUtAH ? kautukena-kutUhalena saMgatA:-militAH / punaH kimbhUtAH ? prekSA-avalokanaM tasyA Aveza:-AgrahastasmAt avicale-nizcale dRzau yAsAM 1. seThiyA-'brahmaNAdhiSThitasthAnavizeSa: pR. 125. bI. brAhmaNavasudhA anU. / ' 2. nabhovIthIva gaganamArga iva anU. / 3. evaMrUpA anU. / For Personal & Private Use Only Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 damayantI-kathA-campU: tAH / kautukAnnizcalatayA pAmaryastvAM vIkSante / tatrotprekSyate, etA: sacetanAH striyo na, kintu phalakavicitratAH santIti // 67 // kiM cAnyatnRpa calasi yathA yathA tvamasminnapi vadanAni tathA tathA calanti / taralitanayanAni pAmarINAM pavanavinirtita paGkajopamAni // 68 // kiJca-punaranyat-aparaM ucyate napeti / he nRpa !-rAjan ! yathA yathA tvaM asminpradeze calasi tathA tathA pAmarINAM vadanAnyapi calanti / yato yatastvaM yAsi tatastatastA vIkSaNAya mukhamapi cAlayantIti bhAvaH / kimbhUtAni vadanAni ? taralite-vIkSaNAya kampite nayane yeSu tAni taralitanayanAni / punaH kimbhUtAni ? pavanena vinatitAni-cAlitAni yAni paGkajAni tairupamIyante atidizyante yAni tAni pavanavirtitapaGkajopamAni mukhAni caJcalatvAt vAyupreritapadmasamAnAnItyarthaH // 68 / / api cautkampAdgalitAMzukeSu rabhasAdatyantamucchvAsiSu, prottuGgastanamaNDaleSu viluThadguJjAvalIdAmasu / AsAM svediSu dRzyate mRgadRzAM saMkrAntabimbo bhavAnAzliSyanniva gopikAH kRtabahuprAkAmyarUpo hariH // 69 // api ca-puna: utkampAditi / he deva ! AsAM mRgadRzAM pAmarINAM prottuGgAni-atyunnatAni yAni stanamaNDalAni teSu bhavAn-tvaM saMkrAntaM-pratiphalitaM bimbaM-pratibimbaM yasya sa evaMvidho dRzyate / kimbhUteSu prottuGgastanamaNDaleSu ? utkampAt-sAtvikabhAvAt galitaM-patitaM aMzukaMtadAvaraNavAso yebhyastAni tathA teSu / tathA' rabhasAt-harSAt atyantaM-atizayena ucchvAsiSu-uccairbhavanazIleSu / "rabhaso vegaharSayoH" ityanekArthaH [3/795] / tathA viluThat-itastataH parivartamAnaM guJjAvalyAH-kRSNalAjerdAma-mAlA yeSu tAni tathA teSu / tathA svedaH-prasvedo vidyate yeSu tAni tathA teSu svediSu / stanamaNDalasya bhraSTAMzukatvaM sveditvaM ca nRpapratibimbasya saMkrAntau hetuH / bhavAn ka iva ? utprekSyate, gopikA: AzliSyan 1. tathA nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 491 SaSTha ucchvAsaH AliMgan prAkAmyaM-mahAsiddhivizeSaH prAkAmyeNa rUpANi prAkAmyarUpANi kRtAni bahuni prAkAmyarUpANi yena evaMvidho haririva - viSNuriva / zaGke, pAmarIstanamaNDalasaMkrAnto bhavAn na, kintu viSNureva, prAkAmyeNa kRtabahurUpo gopikA AzliSyatIti // 69 // aho nu khalvAzcaryamidametAsAM tathAvidhanepathyanirapekSApyunmAdayati yUnAM mano yuvatInAM yauvanazrIH / " aho ! iti sambodhane he deva ! nu iti vitarke, khalviti vAkyAlaGkAre, AzcaryaM - adbhutamidam / kiM tat ? etAsAM - pAmarINAM tathAvidhaM udAraM- hArakuNDalAdirUpaM nepathyaM - veSastasya na vidyate apekSA - aGgIkAro yasyAM sA tAdRzA kalparahitApi yauvanazrIHtAruNyalakSmIryUnAM mana unmAdayati - sakAmaM kurute / yadi sannepathyA mana unmAdayettadA kiM citram ? paraM tathAvidhanepathyarahitApi mana unmAdayatIdaM citramiti / tathAhi mAlyaM mUrdhani karNikArakalikAH 3 piSTAtakaM candanaM, muktAdAma gale ca kAcamaNayo lAkSAmayAH kaGkaNAH / rAgo'GgeSu haridrayA nayanayoratyulvaNaM kajjalaM, veSo'yaM virasastathApi hRdayaM grAmyA haranti striyaH // 70 // tathAhIti / tathAvidhanepathyarahitatvameva darzayati mAlyamiti / yadyapi AsAM ayaM veSaH - Akalpo virasaH - vairasya kAraNaM nIrAgatAjanakastathApi grAmyAH striyaH - pAmaryo hRdayaM ceto haranti - vazI kurvanti / ayamiti kaH mUrdhani-zirasi karNikArasya - drumotpalasya kalikA - korakaH mAlyaM -mAlA, mAlyasthAne karNikArakorakaH / tathA haridrA - taNDulacUrNa: piSTAtakaM tadeva candanaM - gozIrSavilepanaM / capuna: gale-kaNThe kAcamaNayo muktAdAma - mauktikamAlA, kAcaH - kSAra mRdvikArastasya maNaya:maNikA: kAcamaNaya: / tathA lAkSAmayA: - jaturasaghaTitAH kaGkaNAH / tathA aGgeSu-avayaveSu haridrayA - rajanIrasena rAga:- aGgarAgaH / tathA nayanayoH atyutkaTaM - adhikaM kajjalaM / nAgarikANAM hi aJjanaM rekhitaM bhavati, etAsAM ca na tatheti // 60 // itazca For Personal & Private Use Only Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 damayantI-kathA-campU: kandalitakandavizeSAH karka zakarka TikA vizAlakAliGgAH kUSmANDamaNDitamaNDapAH suvRttavRntAkAH suhastitahastikarNapunarnavAH sthUlamUlakAH piNDitapiNDAlavo' vAstukavastu bhUtabhUtalAH saMjIvitajIvantikAH sarSaparAjikArAjirAjitAH saritsAriNIsArivArisecanasukumAravividhapallavitarezAkAH zAkavATikAH / __ he deva ! itazca-asmin pradeze zAkasya vATikAH zAkavATikAH / kimbhUtAH zAkavATikAH ? kandalA:-prarohAH saJjAtA eSviti kandalitAH "tArakAditvAt [tadasya sajjAtaM tArakAdibhya itac.5/2/36] saMjAte itac / evaMvidhAH kandavizeSA yAsu tAH / tathA karkazA:-kaThinA: karkaTikA:-erivo yAsu tAH / tathA vizAlA:-pRthava: kAliGgAHbhUmikAravaH kUSmANDavizeSA yAsu tA vizAlakAliGgAH / "kAliGgastu bhujaGgame / dvirade bhUmikarkArau" [3/119] ityanekArthaH / tathA kUSmANDena-karkAruNA maNDitAH-alaMkRtA maNDapA:-AzrayavizeSA yAsu tAH / tathA suSTha vRttAni-vartulAni vRntAkAni yAsu tAH suvRttavRntAkAH / vRntAkI-uccabRhatI tatphalaM vRntAkaM / "maghAka' zyAmAka vArtAka vRntAka jyoka nAka gUvAka bhadrAkAdayaH ete AkapratyayAntA nipAtyanta" [ ] ityuNAdau / tathA hastikarNazca punarnavA ca hastikarNapunarnave suSTha atizayena hastaH kandorbhedaH saJjA'to'nayoriti suhastite tathAvidhe hastikarNapunarnave yAsu tAH, dvAvapi vallIvibhedau / tathA sthUlAni-pInAni mUlakAni-hariparNAni yAsu tAH / tathA piNDitAH-ekatraivodabhUtAH piNDAlavo yAsu tAH / tathA vAstukena-zAkavizeSeNa vastubhUtaM-gaNanA/ bhUtalaM yAsu tAH / tathA saJjIvitA-udbhUtA jIvantikA-madhusrAvA yAsu tAH / tathA sarSapANAM rAjikAnAM ca rAjasarSapANAM rAjyA-rAjitAH / tathA sarita:-nadyAyAH, sAriNI-kulyA tayA sartuM pravartituM zIlaM yasya tat saritsAriNIsAri, evaMvidhaM yat vAri-jalaM tena yatsecanaM tena sukumArA: vividhAH-nAnAvidhAH pallavA jAtA eSviti evaMvidhAH zAkA yAsu tAH / itazca vikacamucakundAnandino makarandasyandisundarasinduvArAH pAmarIsaMketaniketaketakIvanAH kamrAmrAtakAH korakitakuraTakA : kuDmalitakola-5 kalAH pallavitavallIkAH phullammallikollAsinaH sujAtajAtayo vicitra zatapatrikAstANDavitapANDupiNDitagara karavIravIrudho dRzyamAnasarvartupuSpAH puSpArAmAH / 1. mavAka anU. / For Personal & Private Use Only Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 493 he deva ! itazca puSpANAM ArAmAH-vanAni puSpArAmAH vartante / kimbhUtAH puSpArAmAH ? vika cai:- savikAsai#cukandaiH-puSpavizeSaiH Anandanti-samRddhi prApnuvantyavazyamiti' vikacamucukundAnandinaH-praphullamucukundapUrNA ityarthaH / tathA makarandasyandIni-madhukSaraNa-zIlAni sundarANi sinduvArANi-nirguNDIpuSpANi yeSu te / tathA pAmarINAM saGketaniketanAni-saGketasthAnAni ketakIvanAni yeSu te / tathA kamrA-ramyA AmrAtakAH-varSapAkino vRkSA yeSu te / tathA korakitA:-kuDmalitAH koraNTako yeSu te / tathA kuDmalitAni-jAtamukulAni ardhavikasitapuSpasahitAni kakkolakAni-kozaphalAni yeSu te, kuDmalaM ardhavikasitamucyate / tathA pallavitA:-saJjAtakisalayA vallayaHvIrudho latA yeSu te / tathA phullA-vikasitA yA mallikAH-vicikilapuSpANi2 tAbhirullasituM zobhituM zIlaM yeSAM te phullamallikollAsinaH / tathA suSTha jAtAH-utpannA jAtayaH-mAlatyo yeSu te / tathA vicitrA:-vividhAH zatapatrikA-puSpabhedo yeSu te / tathA tANDavitA:-praphullAH pANDavaH-zvetAH piNDyazca-alAvastagarAzca3 karavIrAzca-hayamArA vIrudhazca-latA yeSu te / yadyapi tANDavazabdo nRtyavizeSa vartate tathApyatropacArAt vikAsArthastato jAtA itac / tathA dRzyamAnAni sarveSAM RtUnAM-vasantAdInAM puSpANi yeSu te / yadvA, dRzyamAnAni sarveSu RtupuSpANi yeSu te / itazca-nAtidUre dakSiNadizi dRzaM nivezayatu devaH / etAstAH paripakvazAlikalamAH susvAdudIrghakSavo, vapraprAntaharittRNasthalacalatpInAGgagomaNDalAH / dRzyante purataH saroruhavanabhrAjiSNunIrAzayaH1, prAntonnAdivicitrapatrinicayAH sasyasthalIbhUmayaH // 71 // itazca-asmAt pradezAnnAtidUre-samIpe dakSiNadizi devaH-rAjA dRzaM nivezayatusthApayatu, pazyatu ityarthaH / / he deva ! etAstAH5 sasyasthalIbhUmayaH-dhAnyotpattibhUmayaH purataH-agrato dRzyante / kimbhUtAH sasyasthalIbhUmayaH ? paripakvA:-paripAkaM prAptAH zAlayaH-sAmAnyavrIhyaH kalamAzca-tadvizeSA yAsu tAH / tathA susvAdava:-mRSTA dIrghA:-pralambA ikSavaH-rasAlA yAsu tAH / tathA vapraprAnteSu-taTAvasAneSu yAni harittRNAnAM nIlatRNAnAM sthalAni-pradezAsteSu calatvicarat pInAGga-sthUladehaM gomaNDalaM-dhenusamUho yAsu tAH / tathA saroruhavanena-padmakhaNDena 1. Apnuvantya0 anU. / 2. vicakila0 anU. / 3. alAbvaH anU. / 4. pazyantu anU. / 5. etA iti / anU. / For Personal & Private Use Only Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 damayantI-kathA-campUH bhrAjiSNuH-zobhanazIlo yo nIrAzayaH-jalAzrayastasya prAnte unnAdinaH-unnadanazIlA ye vicitrAH patriNaH-vividhapakSiNasteSAM nicayaH-samUho yAsu tAH / zArdUlavikrIDitam // 71 // svaHsaundaryaviDambi kuNDinamidaM saiSA vidarbhA nadI, sA ceyaM varadA sa cAyamanayoH puNyAmbhasoH saGgamaH / asyaivonmadahaMsahAriNi taTe senAsthitiH kalpyatAM', yasminmattakarIndrakumbhakaSaNakrIDAsahAH pAdapAH // 72 // svareti / he deva ! idaM pratyakSaM kuNDinaM-kuNDinAbhidhaM puram / kimbhUtam ? svaHsvargasya saundarya-rAmaNIyakaM viDambayati-anukarotItyevaMzIlaM yattat sva:saundaryaviDambi, yAdRzaM svargasya saundaryaM tAdRzametasyApIti / he deva ! seti-ukta pUrvA eSA-pratyakSA vidarbhA nadI / he deva ! sA ceyaM varadAbhidhA nadI / sa ca ayaM anayo:- vidarbhAvaradayoH saGgama:saMyogaH / kimbhUtayoranayoH / puNyaM-pavitraM ambhaH jalaM yayoste tayoH puNyAmbhasoH / he deva ! asyaiva nadyoH saGgamasyaiva taTe-tIre senAyAH sthiti:-avasthAnaM kalpyatAM-kriyatAM / kimbhUte taTeM? unmadAH-hRSTAH ye haMsAstairhAriNi-manojJe / yasmin taTe mattA:-madAkulA ye karIndrAH-hastinasteSAM kumbhayoH kaSaNakrIDAM-gharSaNakeliM kaNDUyalIlAM sahante-kSamante ye te mattakarIndra kumbhakaSaNakrIDAsahAH, evamvidhAH pAdapAH-taravaH santi / etAvatA senAvasthAnaucityaM darzitam / zArdUlavikrIDitam // 72 // evamanekadhA darzanIyapradezaprakAzanavyAjena vinodalIlAM pallavayati puSkarAkSe, prAptAH kuNDinapuram ityucchvasitahRdayo niSadhezvaraH paramaparitoSAtpAritoSikapradAnapUrvamidamavAdIt / 'bhadra, bhavataH saukumAryamAdhuryamadhumizrabhaGa gazleSagarbhoktibhirAkSiptamanasAmasmAkamavidita iva, adRSTasamaviSamavibhAga iva, anutpAditakheda4 iva, ardhagavyUtamAtra'mivAtikrAntaH5 krIDAvihArabhUmisamo mahAnapi maargH| samucitazcAyaM senAnivezasya saritsaGgamopakaNThavanavibhAgaH / evaM-amunA prakAreNa anekadhA-bahudhA darzanIyA:-draSTuM yogyA ye pradezA:-uddezAsteSAM yatprakAzanaM-pradarzanaM tasya vyAjena-dambhena puSkarAkSe vinodalIlAM-kautukavilAsaM pallavayati-varddhayati sati, kuNDinapuraM prAptA iti hetorucchvasitaM-ullasitaM hRdayaM-mano yasya sa, evaMvidho niSadhezvara:-nalaH paramo yaH paritoSaH-AhlAdastasmAt pAritoSikaM For Personal & Private Use Only Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 495 praitikaM vAsanArUpaM yatpradAnaM-hArakeyUrAdevitaraNaM tatpUrvamAdau yasmin tat yathA bhavati tathA idaM-vakSyamANaM avAdIt / he bhadra !-puSkarAkSa ! bhavataH-tava saukumArya-sukumAratA mAdhuryaM-madhuratA mRSTatA ta eva madhu:-kSaudraM tena mizraH-sahito yo bhaGgazleSa:-vakroktiH sagarbha-madhye yAsAM evaMvidhAbhiruktibhiH-vacanairAkSiptaM-hRtaM mano yeSAM te teSAM, tvadvA zravaNavyAsaktamanasAmasmAkaM mahAnapi mArgaH avidita iva-ajJAta iva na jJAtaM, yathA mArge gamyata iti / tathA na dRSTaH samaH- prasamaH viSamazca-vakro bhAgo yasya sa tathAvidha iva / tathA na utpAditaH khedaH- zramo yena evaMvidha iva, tathA arddhagavyUtamAtramiva / tathA krIDArthaM yA vihArabhUmistasyAH samaH-sadRzaH krIDAvihArabhUmisadRza:-krIDAvihArasthalIva atikrAntaH mahAnapi panthAH stoko jAta ityarthaH / ca-punaH senAsannivezasya-zibirasya ayaM saritoryaH saGgamastasya upakaNThe-samIpe yo vanavibhAgaH sa samucita:-yogyaH / tathA hi iha bhavatu nivAsaH sainikAnAmihApi, zramataralaturaMgagrAsayogyA tRNAlI / iha hi kavalayantaH pallavAnvAraNendrA, vidadhatu tarukhaNDe gaNDakaNDUyanAni // 73 // tathAhIti / senAsannivezaucityameva darzayati / iheti / iha-pradeze sainikAnAM-camUcarANAM nivAsaH-avasthAnaM bhavatu / ihApi-pradeze zrameNa-mArgAtikramaNajanyakhedena taralA:-caJcalA ye turaGgAsteSAM grAsaH-bhakSaNaM tasya yogyA tRNAlI-tRNarAjivarttate / hi-nizcitaM iha-pradeze vAraNendrAH-gajendrAH pallavAn-kisalayAni kavalayantaH-bhakSayantaH santastarukhaNDe-drumavane gaNDayoH kaNDUyanAni-kaSaNAni vidadhatukurvatAm / mAlinI / / 73 // itazcAtyantamanoharatayAsmAkamAsanayogyA saritsaGgamotsaGgabhUmayaH / itazca-asminpradeze atyantamanoharatayA-atizayena cArutayA saritoH saMgamaH saritsaMgamastasyotsaGgabhUmayaH asmAkaM AsanayogyA:-niSadanocitA vartate / tathAhi1. vartante anU. / For Personal & Private Use Only Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 tathAhIta tadutsaGgabhUmInAM ramyatvameva darzayatiapasRtAmbutaraGgitasaikatA niculamaNDapanRttazikhaNDikAH / kurarasArasahaMsaniSevitAH pulakayanti na kaM pulinazriyaH // 74 // apeti / etAH pulinazriyaH-saritsaGgamasaikatalakSmyaH kaM puruSaM na pulakayantiromAJcanti ? apitu sarvamapi AnandayantItyarthaH / kimbhUtAH pulinazriyaH ? apasRtyatIramAgatya pazcAnnivRttaM yadambuH - jalaM tena raGgitaM - jAtataraGgAkAraM saikataM -sikatAsamUho yAsu tA: / samUhArthe aN / tathA niculAnAM - hijjalAnAM maNDapeSu nRttAH zikhaNDina:- mayUrA yAsa tAH / bahuvrIhau kaH / tathA kurarAzca sArasAzca haMsAzca tairniSevitAH-sevitAH / ebhirvizeSaNairpulinabhUmInAM ramyatvaM darzitam / drutavilambitam // 74 // ityabhidhAya bhadra, yathAkramamakRtAnyonyasambaMdha' kalaham, anupadrutatIrthAyatanam aluNThitAsannodyAnam, acchinnacaityadrumam akhaNDitakamala vanaM nivezaya sainyaM iti senApatimAdideza / so'pi yathAdiSTamanutiSThannidamavAdIt / iti- pUrvoktaprakAreNa abhidhAya - uktvA nalaH senApatiM bAhukanAmAnaM iti AdidezaAdiSTavAn / itIti kim ? he bhadra ! - kalyANakArin ! senApate ! sainyaM nivezaya- sthApaya / kathaM ? yathA bhavatItyAha - kramaM pUrvasyAnte - uttarasyAnte ityAdirUpAM paripArTI anatikramya yathAkramaM yeSAM yaducitaM sthAnaM teSAM tad dattveti bhAvaH / tathA na kRtaM sainikaiH anyonyaMparasparaM sambandhe-saMyoge kalaho yatra tat / tathA na upadrutAni - bhagnAni tIrthAyatanAni yatra tat / tathA na luNTitAni - vidhvastAni AsannodyAnAni yatra tat / tathA caityA:grAmapradezaprasiddhavRkSA na chinnA: - lUnAzcaityadrumA yatra tat / tathA na khaNDitaM kamalavanaM yatra / evaM yathA bhavati tatheti kriyAvizeSaNAni jJeyAni / damayantI - kathA - campUH so'pi-senApatiH AdiSTaM anatikamya yathAdiSTaM yathA rAjJoktaM tathaiva anutiSThankurvan idaM vakSyamANaM avAdIt / 'bhajata balasamUhAH kharvadUrvAsthalAni, sthavirazukavijIryatpakSapicchacchavIni / 1. kRtaH anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 497 SaSTha ucchAsaH upanadi mRduvIcIvAyunA'ndolitAnAM, kusumitalatikAnAmantarAleSvamUni // 75 // bhajateti / he balasamUhAH !-sainyavRndAni yUyaM upanadi-nadyAM mRduryo vIcIvAyuHtaraGgavAtastena andolitAnAM-kampitAnAM kusumitAH-puSpitA yA latA eva latikAstAsAM antarAleSu-madhyeSu amUni kharvANi-anuccAni durvAsthalAni bhajata-Azrayata / kimbhUtAni kharvadUrvAsthalAni ? sthavirA:-vRddhA ye zukAsteSAM vijIryanti-vizeSeNa jIrNIbhavanti yAni pakSapicchAni tadvacchavi:-kAntiryeSAM tAni / yadyapi pakSapicchayorabhidhAnakRtA na bhedaH pratyapAdi tathApi mahadevAntaraM, yataH pakSazabdena pakSItireva, picchazabdena tu tadaMzo'bhidhIyate / mAlinI // 75 // api ca smaraviharaNavedI SaTpadApAnazAlAM, taTamanu vanamAlAM sasmayA mAsma bhAGa kSuH / kamalavanavihArAnantaraM yatra taistai, madanamadavinodairAsate rAjahaMsAH // 76 // api ca puna: smareti / he sainikAH ! sasmayA:-sagarvAH santo bhavantastaTamanulakSIkRtya anutaTaMtaTasamIpe vanamAlAM-vanazreNiM mA sma mAMkSuH-mA bhaJjantu / kimbhUtAM vanamAlAm ? smarasya viharaNavedIva-krIDanavedikeva yA sA tAM / vedI tu saMskRtAbhUmiH, smaro'tra krIDatItyarthaH / vipUrvo harati krIDArthaH / tathA SaTpadAnAM-bhRGgANAM ApAnazAleva-madhupAnasthAnamiva yA sA tAM, mattatA hetutvAt / Apibantyasminniti ApAnaM-pAnasya goSThI AsanabandhaH / yatra vanamAlAyAM rAjahaMsAH kamalavane yo vihAraH-vicaraNaM tasmAdanantaraM-pazcAt taistairadbhutairmadana:-kAmaH madaH-harSastAbhyAM ye vinodA:-kautukAnitairupalakSitA Asate-tiSThanti / madanamadavinodAn kurvantaH santIti bhAvaH / mAlinI // 76 // api ca surasadananivAsaM sainikA mA sma kurvan-, sariti munikuTInAM bhaGgamulluNTanaM vA / For Personal & Private Use Only Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 damayantI-kathA-campU: iha niSadhanRpAjJA tasya yaH kvApi ko'pi, klamamuSi tarukhaNDe khaNDanaM vA karoti' // 77 // api ca-punaH sureti / he sainikAH !-camUcarAH ! bhavantaH surasadaneSu- devakuleSu nivAsaM mA sma kurvan-mA kurvantu / tathA sariti-nadyAM munikuTInAM-AzramANAM bhaGga-vinAzaM ulluNTanaM vAtaddArutRNAdInAM cauryaM mA sma kurvan / iha tarukhaNDe-drumavane yaH ko'pi-puruSaH kvApikasminnapi pradeze khaNDanaM ca karoti tasya niSadhanRpasya-nalasya AjJA-zapathaH, na kenA'pi tarukhaNDakhaNDanaM vidheyamiyarthaH / kimbhUte tarukhaNDe ? klamaM- mArgazramaM chAyAdinA muSNAtiapanayatIti klamamuT tasmin / mAlinI / // 77 // evamanuzAsati balAni bahudhA bAhuke, tatkSaNAduttambhitaiH preGakhatpatAkApaTapallavavirAjitaiH prayANayogyayantracitrazAlAgRhaiH saJcAriNi gandharvanagara iva ramaNIye, haritatoraNairuDDInazukAvalImaya iva, gairikAraktonnamitapaTakuTIbhirutphullakiMzukamaya iva, zvetAMzukamaNDapaiH3 tANDavitapuNDarIkakhaNDamaNDapa iva, jAte saritsaGgamotsaGgasaGgini zibirasaMniveze, krameNAkrAntasakaladiGa mukheSu niSadhezvarAgamanavArtAnivedanadUteSviva vidarbharAjadhAnIdhAmanigateSu bahalasainyadhUlipaTaleSu, virasati vipakSakSitipAlakarNapuTIkaTuni navajaladharadhvanigambhIre" tatkAlaprahatazaGkhasakhaprayANajhallarIjhAMkRte, svayaMvarAyAtasamastarAjanyacakrakarNakartarISu paThyamAnAsu sAnandavandArubandivRndArakavRndenoccainalanAmamAlAsu, kSaNAdevottambhitazAtakumbhastambha bhavane mRdumasRNAstaraNabhAji jAtyavaidUryaparyaGkikAyAM10 sukhaniSaNNe rAjani, susthite ca parijane, nAtidUravati11 kuNDine daNDapAzika 2syoccairvAgudatiSThat / / __evaM-amunA prakAreNa bahudhA-anekaprakArANi hastyazvAdibhedAt balAni-sainyAni bAhuke-senApatau anuzAsati-zikSayati sati / tathA zibirasanniveze-kaTakaracanAyAM saritsaGgamasya ya utsaGgaH-pulinabhUmistasmin saGgaH-sambandho vidyate yasya sa tasmin saritsaGgamotsaGgasaGgini jAte sati, nadIpuline sainye sthite satItyarthaH / kimbhUte zibirasanniveze ? tatkSaNAt-avasthAnasamakAlameva uttambhitaiH-vaMzAdinA uccaiH kRtaiH For Personal & Private Use Only Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH prayANayogyAni - prasthAnocitAni yAni yantracitrazAlAgRhANi-kIlikAprayoganibaddhacitritadArumandirANi taiH kRtvA ramaNIye - ramye / uttamitairiti stambhuH sautro dhAtuH, svArthiko Nic ktaH / kimbhUtaiH zAlAgRhaiH ? preGkhanta:- vAyuvazAccalanto ye patAkApaTapallavAHdhvajapaTaprAntAstairvirAjitai: - zobhitaiH / zibirasannivezo kasminniva ? utprekSyate, saJcAriNisaJcaraNazIle gandharvanagara iva - autpAtikanabhazcarapure iva / punaH kimbhUte ? haritAni - nIlavarNAni yAni toraNAni bahirdvArANi taiH kRtvA uDDInA - utpatitA yA zukAvalIzukapaMktiH tanmaya iva-tatsvarUpa iva / tathA gairikeNa dhAtunA A-ISad raktA unnamitA uccaiH kRtA yA: paTakuTyastAbhi: kRtvA utphullAni-vikasitAni yAni kiMzukAnikiMzukapuSpANi tanmaya iva / tathA zvetAMzukAnAM - dhavalapaTAnAM ye maNDapA:- janAzrayAstaiH kRtvA tANDavitaM-praphullA' yat puNDarIkakhaNDaM zvetakamalavanaM tadeva maNDapastasminniva / tathA bahalAni-ghanAni yAni sainyadhUlIpaTalAni - camUreNuvRndAni teSu vidarbharAjasya - bhImasya yA rAjadhAnI-nagarI tasyA dhAmani - gRhe gateSu - prApteSu satsu / kimbhUteSu bahalasainyadhUlIpaTaleSu ? krameNa-gamanaparipATyA AkrAntAni - vyAptAni sakalAni dizAM mukhAni yaistAni tathA teSu / dhUlIpaTaleSu keSviva ? utprekSyate, niSadhezvarasya nalasya yA AgamanavArttA-yathA 'nala: samAyayau' ityevaMrUpA tasyA nivedanasya kathanasya dUtA iva yAni tAni tathA teSu / yathA dUtairagrato gatvA procyate yathA sa AgataH iti / tathA dhUlipaTalaireva purA gatvoktaM sainyarajasA bubudhe, yathA nalaH prApta iti bhAvaH / tathA tatkAle - tatsamaya eva prahatA - tADitA zaGkhasakhAzaGkhasahitA yA prayANajhallarI tasyA jhaGkRte - jhaGkAre virasati - zabdAyamAne sati / kimbhU jhallarIjhaMkRte ? vipakSakSitipAlAnAM pratyarthinRpANAM karNapuTyoH - zrotrayoH kaTunipIDAkAriNi, tathA navo yo jaladharaH - meghastasya dhvanivadgambhIre / tathA sAnandAH - saharSA vandAravaH-stavanazIlA ye bandivRndArakA:-maGgalapAThakamukhyAsteSAM vRndena - samUhena uccaiHatizayena nalanAmamAlAsu - nalAbhidhAnazreNiSu paThyamAnAsu - kathyamAnAsu satISu / kimbhUtA nalanAmamAlAsu ? svayamvarArthamAyAtaM yat samastarAjanyacakraM - sakalakSatriyavRndaM tasya karNayoH karttarya iva - kalpanya iva duHkhakAritvAd yAstAstAsu / vadiriha stutyartha:, "vadi abhivAdanastutyoH" [pA. dhA. 11] iti dhAtoH prayogAt / zRvandyorAruriti, [pA. sU. 3/2/173] AbhyAmAru: vandAruriti / tathA rAjani-nale kSaNAdeva uttambhitA:- uccaiH kRtAH zAtakumbhasya-svarNasya stambhA yasmin evaMvidhaM yadbhavanaM gRhaM tasmin jAtavaidUryai:manoharavAlavAyajaiH khacitA yA paryaGkikA - AsanaM tasyAM sukhaM yathA syAttathA niSaNNe satiupaviSTe sati / kimbhUtAyAM paryaGkikAyAm ? mRdu-sukumAraM masRNaM - akaThinaM yat AstaraNaM uparyAcchAdanavastraM tad bhajantIti yA sA tasyAM mRdumasRNAstaraNAcchAditAyAmityarthaH / tathA 1. praphullaM anU. / 2. bhajatIti anU. / - For Personal & Private Use Only 499 - www.jalnelibrary.org Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 damayantI-kathA-campU: parijane ca-parivAre susthite-svasvasthAnaprAptyA samyagavasthite sati / tathA kuNDine nAtidUravati sati-samIpasthite sati daNDapAzikasya-talArasya uccaiH-spaSTaM yathA syAttathA vAk udatiSThat-uttasthau prAdurbabhUva iti yAvat / sicyantAM rAjamArgAH kalazamukhagaladgomayAmbucchaTAbhiH,1 stambhAH prevatpatAkAH kusumaparikarAstoraNAGkAH kriyantAm / sthApyantAM pUrNakumbhAH pratinagaragRhaM prAGgaNe cAnnamitrai:2, siddhArthaiH svastikAlIlikhata narapatirnaiSadhaH prApta eSa:3 // 7 // sicyatAmiti / eSa pratyakSo naiSadho narapati:-nalAbhidho rAjA prApta:-AyAtaH / ato he paurAH ! bhavadbhI rAjamArgAH-rAjapathA: kalazamukhebhyo galantyaH-zravantyo gomayenabhUmilepanena mizraM yadambuH-jalaM tasya yAzchaTAstAbhiH sicyantAM-ukSyantAm / tathA stambhAH preGkhantyaH-vAyuvazAt calantyaH patAkA:-dhvajapaTA yeSu evamvidhAH / tathA kusumAnAM parikaraH-veSTanaM vidyate yeSu evNvidhaaH| tathA toraNAnyeva aGka:-cihna yeSAM te toraNAGkAH / yadvA, toraNaiH kRtvA aGkaH-bhUSA yeSAM te toraNAGkAH, evamvidhAzca kriyantAm / patAkApuSpatoraNavibhUSitA vidhIyantAmiti bhAvaH / "aGko bhUSArUpakalakSmasu" [2/1-2] ityanekArthaH / tathA nagaragRhaM, gRhaM prati prati nagaragRhaM pUrNakumbhA:-jalabhRtaghaTA: sthApyantAMnivezyantAM / ca-punaH yUyaM pratinagaragRhaM annamitraiH-bhaktasahitaiH siddhArthaiH-sarSapaiH svastikAlI:- catuSpaMkti likhata / "svastiko maGgaladravye gRhabhedacanuSkayoH" ityanekArthaH[3/104] / sragdharAvRttam / / api ca"satkAJcyazcandanArdrastanakalazayugAmuktamuktAvalIkAH, pAtrANyAdAya dUrvAdaladadhikusumonmizrasiddhArthabhAJji / sottaMsA haMsapicchacchavivasanabhRto vartitAzcaryacaryA, nAryo niryAntu tUryadhvanilayalalitaM gItamuccArayantyaH // 79 // api ca-punarAha daNDapAzika: satkAMcya iti / he nAryaH !-sadhavAH striyaH / bhavatyaH tUryadhvanilayena1. parijanena ca anU. / 2. samIpasthe anU. / For Personal & Private Use Only Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 501 AtodhasvaravilAsena lalitaM-manoharaM tUryavAdanapurassaraM gItamuccArayantya: satya: pAtrANibhAjanAni AdAya niryAntu-abhimukhaM prayAntu / "layastUryatrayI sAmye saMzleSaNavilAsayoH" [2/384] ityanekArthaH / kimbhUtAni pAtrANi ? dUrvA ca dalAni ca patrANi dadhi ca kusumAni ca tairunmizrA:-sahitA ye siddhArthAH-sarSapAstAn bhajanti yAni tAni tairbharitAnItyarthaH / kimbhUtA nAryaH ? satI-zobhanA kAJcI-kaTimekhalA yAsAM tAH satkAJcyaH, tathA candanadraveNa Ardra -stimitaM yat stanakalazayugaM tasmin AmuktAAyojitA muktAvalI mauktikalatA yAbhistAH / tathA saha uttaMsena-karNakuvalayena vidyanta iti sottaMsAH / tathA haMsapicchavat-rAjahaMsapakSavat chavi:-kAntiryasya evaMvidhaM dhavalaM yadvasanaM-vastraM tad bibhrati-paridadhatIti haMsapicchAcchavivasanabhRtaH / tathA vartitaM-pravartitaM yadAzcarya-adbhutaM tena varyAH-rucirAH / sragdharA / / / 79 // ayi bhavata katArthAH pauranAryazcireNa. vrajatu niSadhanAthazcakSuSAM gocaratvam / dhruvamayamavatIrNaH svargalokAdanaGgo, haracaraNasarojadvandvalabdhaprasAdaH // 80 // // iti zrItrivikramabhaTTaviracitAyAM 2damayantIkathAyAM haracaraNasarojAGkAyAM SaSTha ucchAsaH // 6 // ayIti / ayIti komalAmantraNe he pauranAryaH ! cireNa-cirakAlaM yAvat yUyaM kRtArthA:-sampannamanorathA bhavata / niSadhanAtha:-nalo bhavatInAM cakSuSAM gocaratvaM-grAhyatvaM vrajatu, nalaM pazyata ityarthaH / dhruvaM zaGke, svargalokAdayaM anaGga:-kAmo avatIrNaH, kAmasamAnarUpatvAt kAma eva avatIrNa iti / cedayaM anaGgastataH sAGgaH san svargAt kathamavatIrNaH ? ityata Aha-kimbhUto'yamanaGga ? haracaraNarojadvandvAt labdhaH prasAdaHanugraho yena saH, ataeva sAGgo bhUtvA manmatha evAyamavAtaraditi / mAlinI || 80 // iti vAcanAcAryazrIpramodamANikyagaNiziSyazrIjayasomagaNitacchiSyapaNDitazrIguNavinayagaNiviracitAyAM zrItrivikrama bhaTTaviracitazrIdamayantIkathAvivRtau SaSTha ucchvAsaH samAptaH / For Personal & Private Use Only Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlapAThasya pAThAntarANi SaSTha ucchvAsaH 415. 1. mAlAkAriNeva pu0 / 2. 'iva' nAsti pu0 / 3. 'zaMkha' nAsti ni0 cau0 / 4. prabodhanArthaM ni0 cau0 / 5. nizAndhe nipA0 / 416. 1. "viriJcayoriva pu0 / 2. pANDurapiJjaraM ca ni0 cau0 / 417. 1. vegasarI: ni0 cau0 / 2. maNDapikA: saMvRNuta kANDapaTAt ni0 cau0 / 3. madatsu pu0 / 4. karmAvasAne nipA0 / 5. anubandhyA ni0 cau0 / 6. sAndhyavidhimadhikRtya ni0 cau0 / 7. 0giriziraHzikharabhAjaM ni0 cau0 / 418. 1. zrInArAyaNasyApi pu0 / 2. vAJchitA siddhaye nipA0 / 419-420.1. lasad ni0 cau; valad nipA0 / 2. bhramaNadhRSTa ni0 cau0 / 3. ramyasAma ni0 cau0| 4. jayatyasamasAhasa: ni0 cau0 / 5. sphuratideg pu0 / 6. "siddhi nipA0 / 7. zilpadhAro pu0; zilpakAro nipA0 / 8. cintAmaNiH nipA0 / / 422. 1. devadevaM ni0 cau0 / 2. vijayivAraNendra ni0 cau0 / 3. purAsara nipA0 / 4. tapasyata" pu0 / 5. surasiddha nipA0 / 6. gajendra pu0 / 7. taraMgAM aparagagAM ni0 cau0 / 1. akolladeg pu0 / 2. aJjanAzokasaubhAJjanaka' ni0 cau0 / azoka 'saubhAJjanaka' nAsti nipA0 / 3. 'ca' nAsti pu0 / 4. "rAvaNAvRtAM; rAvaNAbhRtAM nipA0 / 5. vicitra pu0 / 6. micchAgatatApasAM ca nipA0 / 7. 'kApAlikakhaTvAMgayaSTibhiva samudropakaNThalagnAM' iti pATho'vartate pu0 / 8. vividhavyAdhAM vindhyATavIM ni0 cau0 pu0 / 9. goSThavasati: pu0 ni0 cau0 / 10. tarUbhUmiH nipA0 / 11. vIrudha pu0 / 424. 1. kraMkAranipA0 / 2. "mRditamanda pu0 / 429. 1. tAmapi ni0 cau0 / 2. avadhUnita ni0 cau0; avadhUyamAna' pu0 / 3. puJjakeSu ni0 cau0; paMkajeSu nipA0 / 4. piJjarAH kareH ni0 cau0 / 430. 1. AcchAdita dik kharANi zikharANi pu0; AcchAditara 2. sarittIre tarU' ni0 cau0 / 3. ivaM nipA0 / 4. cAruzlokayugalaM ni0 cau0 / 5. atimadhuragItatarataraGgaraMgitAkSaraM nipA0 / 431. 1. anubhukta: nipA0; upamukta: pu0 ni0 cau0 / 432. 1. utthAya ni0 cau0 / 2. gadAnvitaH nipA0 / 433. 1. valayAnkUjataH ni0 cau0 / 2. 'tara' nAsti ni0 cau0 / 3. kazcana bhavAn pu0 / 434. 1. kUlakIcaka ni0 cau0 / 435. . 1. abhbhojarAje: pu0 / 423. For Personal & Private Use Only Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444. SaSTha ucchvAsaH 503 436. 1. 'calaccaTulacakora' ni0 cau0 / 437. 1. "bahula pu0 / 2. tathA yathAvalAnAM pu0 / 438. 1. priyAvAtika ni0 cau0 / 439. 1. sA sarvathA ni0 cau0 / 2. 'sat' nAsti nipA0 / 3. saprazrayaH ni0 cau0 / 4. pariNamayati ni0 cau0 / 5. vAsaraM vA'sau ni0 cau0 / 6. 'putrI nipA0 / 440. 1. rUpAJcita ni0 cau0 / 2. cArucitraphalake ni0 cau0 / 3. evamuktaguNaM nipA0 / 4. prapaJcatasya pu0 / 5. kautukajananasadRzaM pu0 / 1. asahyoSmaNi nipA0 / 2. jalAzayAnanusaratsu ni0 cau0 / 3. zvAsiSu zvApadeSu ni0 cau0; zvasuzvApadeSu; zvAsizvApadeSu nipA0 / 4. paMkilakUlaprauDhakardama nipA0 / 5. samaGgAGgaNe; taraGgAGgaNe nipA0 / 6. nimnazAdvala ni0 cau0 / 7. kapotapotakeSu ni0 cau0 / 8. koSNAmandamakaranda ni0 cau0 / 9. bahalatarutalacchAyAM ni0; cau0 bahalataracchAyAM pu0 / 443. 1. sthagayati ni0 cau0 / 1. tarutalAzrayAn ni0 cau0; tarutalAmAzrayata ni0 cau0 / 2. muMcatAmandamRduzAdvaleSu ni0 cau0; muMJcayat zAdvaleSu pu0 / zAdvale nipA0 / 3. balIvardakAn ni0 cau0 / 4. mahiSAn ni0 cau0 / 5. pracArakrameNa pu0 / 6. vaMzastambeSu ni0 cau0 / 7. vegasarAn ni0 cau0 / 8. 'tIra' nAsti nipA0 / 9. 'tara' nAsti ni0 cau0 / 10. utpallavalatArakhaNDamaNDaveSu; utphullatAmaNDapeSu nipA0 / utpallavalatAravaNDamaNDapeSu; utphullallatAmaNDapeSu nipA0 / 11. AvAhyantu nipA0 / / 445. 1. vyapadezI ni0 cau0 / 2. darzi pu0 / 3. 'parivAra' nAsti nipA0 / 4. darzanIyajAtpataratuGgaturaGgaM nipA0 / 446. 1. tatopi ni0 cau0 / 2. nAtidUreNa ni0 cau0 / 448 1. niSadhAdhipaH nipA0 / 2. ivArdradRSTipAtaiH pu0 / 3. priyasvAgata-praznAlApena ni0 449. 1. pradhAnameva pu0 / 450. 1. vinirmitAyAH nipA0 / 2. paritaH cau; sarita: nipA0 / 3. prANasaMyamasandhyA sUktajapapitR ni0 cau0; saMyamanamAyatadhrANaM saMyamya sandhyAsUktaM pratijapya nipA0 / 4. bhAskarasya pu0 ni0 cau0 / 451. 1. kalahaMsasaMcAraM ni0 pA0 / 452. 1. ArdrahRdayatayA nipA0 / 2. "ucitocita nipA0 / 454. 1. nivasAmaH ni0 cau0 / 455. 1. tatopyanurUpa ni0 cau0 / 2. zucividagdha ni0 cau0 / 3. adUravartita: nipA0; natidUravartitaH cau0 nipA0 / 4. puraH sRtya ni0 cau0; upasRtya; puropasRtya nipA0 / For Personal & Private Use Only Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 damayantI-kathA-campU: 456. 1. paramarahasyaM pu0 / 457. 1. 'devasya' devena devyai dattaM, tayA ca damayantyAH samarpitaM paraM pAThodhiko vartate ni0 cau0 / 2. avagrAmyaM ni0 cau0 / 3. narttanAnAM ni0 cau0 / 458. 1. mukula: pu0 / 459. 1. kiraNaraMjitadeg ni0 cau0 / 460. 1. ta eva pu0 / 461. 1. udIritAdaraM ni0 cau0 / 2. ApyApitaprANaM nipA0 / 3. 'idaM' nAsti ni0 cau0 / 4. 1. udAratAda 'paraM' nAsti ni0 cau0 / 5. 'tat' nAsti ni0 cau0 / 6. kapikulA ni0 cau0 / 7. 'tala' nAsti ni0 cau0 / 462. 1. uccalan ni0 cau0 / 2. "gairikA' ni0 cau0 / 3. 'vipina' nAsti nipA0 / 464. 1. pAcakavRndopanIta ni0 cau; pAcikAvRndArikopanItadeg nipA0 / 2. mithunAdijanaiH nipA0 / 3. AhAramakarot; AhAramAhArayAMcakAra nipA0 / 4. zucizcandanenodvatitakaraH karakagmalayugalaM pu0 degkara : ni0 cau0 / 5. kalitadeg pu0 / 465. 1. kampatAla ni0 cau0 / 2. abhiSiJcidivAmRtena pu0 / 3. sandhAnaM ni0 cau0 / 4. 466. 1. evaMvidhe ca vyatikare ni0 cau0 / 2. kUta nipA0 / 467. 1. bhavet pu0 / 2. 'smin ni0 cau0 / 468. 1. mArga nipA0 / 2. vrajasi ni0 cau0 / 3. nedIyo'si nipA0 / 470. 1. kiMnarezvare ni0 cau0 / 2. kuTitalolad ni0 cau0 / 471. 1. laMghanA pu0 / 2. bahulakampA ni0 cau0 3. bahulatA pu0 / 4. bahurA bahudRSTarAgA ni0 cau0 / 473. 1. nizIthe nipA0 / 2. milati pu0 / / 474-475. 1. arddharAtre'pi khinnaH ni0 cau0 / 2. proSita nipA0 / 3. AsannaM nidrAgRhe nipA0 / 4. haMsa ni0 cau0 / 5. paTaghaTikAcchAdita nipA0 / haMsatUlItalpaM pu0; haMsatUlItalpatalaM nipA0 / 6. virutAni ni0 cau0 / 7. dinakarodayotsave ni0 cau0; dinakaroccheva pu0 / 8. madhukaramadhuramandadhvanA nipA0 / 9. prabhAtocitabhinnaSaDjAnubaddhamugdhabhASAviddha-vizuddhaM nipA0; 'bhinna' nAsti ni0 cau0 / 476. 1. prabhAtaprahata pu0 ni0 cau0 / 2. ApUrayata: ni0cau0; / 477. 1. cArucarcita ni0 cau0; cArucarcAcite pu0 / 2. "khuracArIpracAreNA ni0cau0; "khuracArapracAriNA' pu / 3. 0jalAplavena nipA0 4. atisthUlamatyugramekamagre pu0; "magre rAjA ni0 cau0 / For Personal & Private Use Only Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha ucchvAsaH 505 484. 488. 479. 1. 'purANAdau' nAsti ni0 cau0 / 2. 'purA' nAsti pu0 / 3. "kuTIra" nipA0 / 4. "mAsanAmAni ni0 cau0 / 480. 1. bhandra' ni0 cau0 / 2. parigha nAsti ni0 cau0 / 3. kaustubhoccaiHzravaHzazadhara lakSmIsahodara airAvataH nipA0 / nAsti pATha: pu0 / 481-82. 1. tanmodatAmayaM ni0 cau; tanmocyanAmayaM pu; tatsocyabhayaM nipA0 / 2. hRSTahRdaya: nipA0 / 3. ramamANapAmaramithuna nipA0 / 4. ullAsitapulandaH ni0cau0; dbhAsitapulakaH nipA0 / 5. sevita nipA0 / 6. grAvaviSamamapyagrAvaviSamaM nipA0 / 7. pApaddhika ni0 co. / 8. zikharaparamparAM pu0 ni0 cau0; zikharaparAcarAH nipA0 / 1. susnigdhapriyabAndhanA nipA0 / 2. chAyAbadbhataleSu nipA0 / 3. vizrAmya pu0 / 485. 1. naryan pu0 / 2. "tRSat" pu0 / 3. vikAsi ni0 cau0 / 4. damayantI ca nipA0 / 5. avalokayiSyAma: ni0 cau0 / 1. bhUnirakAta ni0 cau0 / 2. samAnA ni0 cau0 / 3. rAjarAjanmacakraM ni0 cau0; rAjanmacakraM nipA0 / 4. kRpANakulAni ni0 cau0 / / 490. 1. calati pu; valanti nipA0 / 2. vinartana' nipA0 / 491. 1. eteSAM nipA0 / 2. mano yUnAM pu0; yUnAM mano yuvatInAM ni0 cau0; yUnAM nAsti nipA0 / 3. phalitaM; kalilaM nipA0 / nayanayoratmulvaNaM pu0 ni0 cau0 / / 1. piNDitapalANDavo ni0 cau0 / 2. vAstUkavAstu ni0 cau0 / 3. vividhapallavita' ni0 cau0 / 4. kuraNTakAH ni0 cau0 / 5. kakkolaphalAH ni0 cau0 / ; ni0 cau0 pratau 'kuDmalitakakkolaphalA: korakitakuraNTakAH'pAThasya viparyayo dRzyate / 6. "zarapatrikA nipA0 / 7. piNDitAguru' ni0 cau0 / 8. puSpAyudhavAsA puSpArAmAH ni0 cau0; / puSpAgamAH nipA0 / 493. 1. nIrAzayAH ni0 cau0; nIrAzrayAH nipA0 / 494. 1. kathyatAM nipA0 / 2. ityAzvasitahRdayo nipA0 / 3. "madhuvizrambhasaMdarbhitabhaMgazleSaga rbhAbhirgIrbhirA-kSiptamanasAM ni0 cau0; / madhumizrabhaMgazleSa bhirUktibhirAkSiptamanasAM pu0 / 4. anutpAditasve iva ni0 cauH, / 5. ardhagavyUtimAtra-zeSo'tikrAntaH ni0 cau0; mAtrAvazeSaH nipA0 / 6. senAnivezasya ni0 cau0 / 496. 1. sambAdha ni0 cau0 / 2. alupti' pu0 nipA0 / 3. avicchinna ni0 cau0 / 4. senAM ni0 cau0 / 498. 1. iti nipA0 / 2. balAni bahUni bahudhA ni0 cau0 / 3. maNDapezca ni0 cau0 / 4. tANDavitabRhatsupuNDarIkakhaNDamaya ni0 cau0; tANDavita vRhatpuNDarIkakhaNDamaNDapa pu0 / 492. For Personal & Private Use Only Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 damayantI-kathA-campU: 5. vArtAvedana dUteSviva; vinodadUSiteSviva nipA0 / 6. rasati ni0 cau0 / 7. degdhvanigambhIre ni0 cau0 / 8. kraMkAre nipA0 / 9. 'staMbha' nAsti0 nipA / 10.. jAtyavaiDUryaparyanta-paryaMkikAyAM ni0 cau0 / 11. nAtidUravartini ni0 cau0 / 12 daNDavAsikasya nipA0 / 1. galaccandanAmbucchaTAbhi ni0 cau0 / 2. dhAnyamitraiH ni0 cau0 / 3. naiSadhopyeSa eva: nipA0 / 4. satkAntya: nipA0 / 1. gocaraM vaH ni0 cau0; gocaraM ca pu0 / gocare ca nipA0 / 2. sakalavibudhamanohAriNyAM damayantIkathAyAM nipA0 / damayantIkathAyAM haracaraNasarojAGkAyAM nAsti pu0 / 500. 501. For Personal & Private Use Only Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH saptama ucchvAsaH atha saptamocchvAsa vyAkhyA prastUyate evamavizrAntamatitArasvareNa puraH paurapuraMthrimaNDalAnyuddaNDayato daNDapAzikasya' kalakalamAkarNayatyAsthAnasthite rAjani, pravizya praNAmapreDolitacArukaNThakandalAvalambitajAmbUnadasthUlazRGkhalAsphAlitavakSaHsthalaH sthaviravayAH suveSapratIhAra:3 savinayamuktavAn / evamiti / AsthAna-sabhA tasmin sthite-nilIne rAjani-nale evaM-amunA prakAreNa avizrAntaM-nirantaraM atitArasvareNa-atyuccairdhvaninA puraH-agre paurapurandhrimaNDalAninAgarikakuTumbinIvRndAni uddaNDayantaH-gADhamutsAhayato daNDapAzikasya-talArasya kalakalaM-kolAhalaM AkarNayati sati, pravizya sabhAMgaNe-pravezaM vidhAya, sthaviravayAH-vRddhaH suveSapratIhAraH savinayaM-praNatipUrva uktavAn / kimbhUtaH suveSapratIhAraH ? praNAmena prekholitA-dolAyamAnA / cArvI-manojJA kaNThakandale avalambitA-lambAyamAnIkRtA jAmbUnadasya-kanakasya yA sthUlazRGkhalA-AbharaNavizeSastayA AsphAlitaM-AsphoTitaM vakSaH-sthalaM yasya saH / daNDapAzikasyeti daNDapAzau sto'syeti astyarthe ikaH / atha yaduktavAMstadAha deva, dhRtamAGgalyakalpaveSAH puSpaphalAkSatapUrNasvarNapAtrapANayaH puraHsthitA amI' brAhmaNAH kuNDinapurapaurAH puraMdhrayazca devadarzanArthitayA dvArisevAvasaramanupAlayanti / For Personal & Private Use Only Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH kathayanti caivamadUre vidarbhezvaro'pi devaM draSTumAyAti / lagna iva zrUyate ca zaGkhasvanavidarbhito vidarbhopakaNThe paThadbandivRndakolAhalaH / 508 'tadAdizatu devo yathAkarttavyam' ityabhidhAya sthite tasmin 'bhadrabhUte, tvaritaM pravezaya vidarbhAdhipasya parijanaM svayamapi tadardhapathamanusara' iti nalo dauvArikamAdideza / so'pi 'yathA''jJApayati devaH' ityabhidhAya yathAdiSTamakarot / he deva ! - rAjan ! dhRto mAMgalye - maGgalabhAve kalpa:- dakSo veSaH - maNDanaM yaiH, bhaviSyasi mAGgalyaM, tathA puSpaiH phalairakSataizca pUrNAni - bhRtAni yAni svarNapAtrANi tAni pANyoryeSAM te evamvidhAH, purasthitAH - agre sthitA amI brAhmaNAH tathA kuNDinapunagarasya paurA:-nAgarikAH purandhrayazca - kuTumbinyo devasya darzanameva artha:- prayojanaM yeSAM yAsAM ceti devadarzanArthA:-devadarzanotsukAH dvArisevAvasaramanupAlayanti - sevAkSaNaM pratIkSante, kadA'vasaro bhavet yadA gatvA rAjAnaM sevAmahe iti bhAvaH / evaM te brAhmaNAdayaH kathayanti - na adUre - samIpa eva vidarbhezvaropa - bhImo'pi devaM draSTumati / lagna iva- AyAta eva ca punaH vidarbhopakaNThe - vidarbhAnadIsamIpe zaGkhadhvaninA vidarbhitaH-sahitaH paThito? bandivRndasya - pAThakasamUhasya kolAhalaH zrUyate / tat-tasmAt deva:-nRpa Adizatu - AjJApayatu yathAkarttavyaM karttavyamanatikramya yathAkarttavyaM-yadvidheyaM tadabhidadhAtu ityarthaH / iti - pUrvokta prakAreNa abhidhAya-uktvA tasmin suveSapratIhAre sthite sati, nalo dauvArikaM pratIhAraM prati iti aadideshaadissttvaan| itIti kim ? he bhadra ! - saumya ! bhadrabhUte ! tvaritaM zIghraM vidarbhAdhipasyabhImasya parijanaM pravezaya-sabhAntaH pravezaM kAraya / bhadrabhUtiriti dvAHsthasya nAma / dvAre niyukto dauvArikaH, "tatra niyukta:" [ pA0 sU0 4|4|69 ] saptamyantAt iti niyukte'rthe Thak, dvArAditvAt [dvArAdInAM ca pA0 sU0 7|3|4] aic / svayamapi - AtmanApi tvaM tasyabhImasya ardhapathaM-ardhamArgaM anulakSIkRtya sara - vraja / yadA itaH ardhamArge samAgato vilokyeta tadA bhavatApi tadabhimukhaM gantavyamiti bhAvaH / so'pi - dauvAriko yathA deva AjJApayati- Adizati tathA vidhAsye ityabhidhAya 1. kuNDinapura:- kuNDinanagarasya anU. / 2. paThato anU. / 3. maMgalapAThakasamUhasya anU. / For Personal & Private Use Only Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchrAsaH 509 uktvA yathAdiSTaM-AdiSTamanatikramya akarot / anantaramanaticirAditastato dodhUyamAnacArucAmarakalApapavananartita - karNakuvalayaH, valguvalganollalanalaGghanalAsyalIlApadaiH pathi plavamAna-remiva taralaturaMgamamadhiruDhaH, kanakakalazazikharairekadezasphuritavidyutstabakairakANDADambaritameghamaNDalairiva mAyUrAtapatrakhaNDairAcchAditagaganAntarAlaH zastrodvahanakiNAGkitakaThorakaNThopakaNThaiH kaThinaprakoSThaluThallohavalayai5rUvaMbaddhodbhaTajUTakairalakakarAlamaulibhira|rukaparidhAnaini zitakuntapANibhirabhitastvaritapAtibhiH pattibhiranugamyamAnaH, manAGa mRdumRdaGgadhvanikarambite komalakAMsyatAlazAlini vAMzikavAdyamAnavaMzanisvane dattakarNaH, karNikAragaurAGgo'GgaNe nAtidUre'pyadRzyata bhImabhUmipAlaH / anantaraM-pazcAt anaticirAt-sto ke naiva kAlena nAtidUre-samIpe aGgaNe bhImabhUpAlo'pi adRzyata-Aloki / kimbhUto bhImabhUpAlaH ? itastato dodhUyamAnAnivIjanavazAdatizayena kampamAnAni cArUNi-manojJAni yAni cAmarANi teSAM ya: kalApa:samUhastasya pavanena-vAtena narttite-kampite karNakuvalaye-avataMsIkRtanIlotpale yasya saH, prakIrNakairvIjyamAna ityarthaH / punaH kimbhUtaH ? tarala:-capalo yasturaGgamaH-azvastaM adhirUDhaH-AzritaH / kimbhUtaM taralaturaGgamam ? utprekSyate-valgu-cAru yad valgana-vrajanaM vikramamANatA, tathA ullalanaM-uccaivilasanaM kUrdanaM, tathA laMghanaM-mRgAdivat phAlA, tathA lAsyaM-nRtyadgatistato dvandvastaiH kRtvA yAni lIlApadAni-lIlayA-padaracanAni taiH pathimArge plavamAnamiva-tarantamiva, AsanasthairyeNa anudghAtasukhatvAt / punaH kimbhUtaH? mAyUrAtapatrakhaNDai:-mAyUrAtapatrasamUhai: AcchAditaM-AvRtaM gaganAntarAlaM-nabhomadhyaM yena saH / kimbhUtaiH ? kanakakalazAH-sauvarNakumbhAH zikhareSu-agreSu yeSAM te taiH| mAyUrAtapatrakhaNDaiH kairiva ? utprekSyate-ekadeze sphuritaH-dIpto vidyutstabakaH-taDitguccho yeSu evamvidhaiH akANDe -akasmAd ADambaritaiH-ullasitairmeghamaNDalairiva / mAyUrAtapatrasamUhAnAM meghamaNDalAni, sauvarNakalazAnAM ca vidyuttataya upamAnam / punaH kimbhUtaH ? abhitaHsamantAt tvaritaM-zIghraM patanti-gacchantItyevaMzIlAstvaritapAtinastathAvidhaiH pattibhiHpadAtibhiranugamyamAnaH, purato rAjA pazcAtpadAtayaH / kimbhUtaiH pattibhiH ? zastrANAM-AyudhAnAM yad udvahanaM-dhAraNaM tasya kiNena-vraNena aMkitaM cihnitaM kaThorakaNThopakaNThaM-kaThinagalasamIpaM yeSAM te tathAvidhaiH / tathA kaThinaprakoSThe-kaThorasparzakalAcikAyAM luThat For Personal & Private Use Only Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 damayantI-kathA-campU: parivartamAnaM lohavalayaM yeSAM te taiH, rAjaputrA hi prakoSThe maNikUrparAntare dADhAya lohamayavalayAni dhArayanti / tathA UrdhvaM baddha udbhaTa:-utkRSTo jUTaka:-kezabandhavizeSo yaiste taiH / tathA alakA:-kuTilAH karAlA:-saTAlatvAt raudrA maulayaH-saMyatAH kezA yeSAM te taiH / tathA arddha UruH pramANamasya tadorukaM yena vAsasA kaTIprabhRti ardoruparyantaM chAdyate tatparidhAnaM-vAso yeSAM te taiH / tathA nizitAH-tIkSNAH kuntAH pANiSu yeSAM te taiH / punaH kimbhUtaH ? vAMzikena vaiNavikena vAdyamAno yo vaMzaH-veNustasya nisvane-dhvanau dattau karNo yena saH / vaMzavAdanamasyAstIti vAMzikaH / kimbhUte vaMzanisvane ? manAk-stokaM mRduHakaThoro yo mRdaGgadhvanistena karambite-mizrite, tathA komalena mRdusvanena kAMsyatAlena zAlate-zobhata ityevaMzIlastasmin / punaH kimbhUtaH ? karNikAraH-drumotpalastadvad gauraMpItaM aGga-zarIraM yasya saH / tatazca cAmaragrAhiNIhastapallavamavalambyamAnaH sahelamutthAya prathamamutthitena saMbhramavazavalgitavakSaHsthalAvalambita'kusumadAmnA visarpi2karpUrakuGa kumamilanmRgamadAmodena tvaritasaMpAtapatatpaTavAsapAMsunA sAmanta-cakreNa parikaritaH katipayapadAni niSadhezvarastadabhimukhamagAt / tatazceti / tataH-bhImasyAGgaNaprAptyavagamAnantaraM niSadhezvaraH-nalaH cAmaragrAhiNyA hastapallavamavalambyamAna:-Azrayan san sahelaM-savilAsaM utthAya svasmAt prathama-pUrvaM utthitena sAmantacakreNa-maNDalezvaravRndena parikaritaH-parivAritastasya-bhImasya abhimukhaMsammukhaM katipayapadAni agAt-yayau / kimbhUtena sAmantacakreNa ? sambhramavazena-Adaravazena valgitaM-calitaM vakSaHsthale avalambitaM-lambAyamAnIkRtaM kusumadAma-puSpamAlA yasya tattena / tathA karpUraM-ghanasAraH kuGkumaM ca-ghusRNaM tAbhyAM milan-saMyujyamAno yo mRgamadaH-kastUrikA tasya yaH AmodaH-parimalaH karpUrakuGkumamilanmRgamadAmodaH visI-dizi dizi prasaraNazIlaH karpUrakuGkumamilanmRgamadAmodo yasya tattena / tathA tvaritaM? sampAtenazIghragamanena patan paTavAsa:-vAsaH surabhIkaraNa dvavyaM tasya pAMsu-dhUliyasya tattena / so'pi satvaropasRtasya tAmbUlaprasevikAvAhinaH puruSasya skandhamavaSTabhya dUrAdeva turaMga pRSThAdavAtarat / evamanyonyanayanasaMpAtasmitAnanau samakAlamISannamitamaulimaNDalau samasamayaprasAritabhujau sarabhasamAzleSavazavizIryamANahArAvalIgalanmuktA 1. tvarita0 anU. / For Personal & Private Use Only Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH 511 valI'cchalenAGgeSvamAntamiva prathamapremAmRtaniSyandibinduvisaramudgirantAvanyonyamAzizliSatuH / tathAvidhe ca vyatikare, paprathe3 prekSakANAM dakSiNottaradikpAlayodharmarAjadhanadayoriva samAgame mahAnayanotsavo harSotkarSakalakalazca / so'pi-bhIma: satvaraM-zIghraM upasRtasya-samIpamAgatasya tAmbUlasya yA prasevikAcarmanimitaM parNapUgAdyAspadaM yasyAH sthagiketikhyAtistAM vahati-bibhartItyevaMzIlastAbUlaprasevikAvAhI tasya puruSasya skandhaM-aMzaM avaSTabhya-avalambya adUrAdevasamIpAdeva turaGgamapRSThAdavAtarat-avaruroha / tta evaM-vakSyamANaprakAreNa tau-bhImanalau anyonyaM parasparaM AzizliSataHAliliGgatuH / evamiti katham ? kimbhUtau ? anyonyaM nayanayoH sampAtena-vIkSaNena smitaM-vikasitaM AnanaM yayostauH tayoH / punaH kimbhUtau ? samakAlaM-yugapat ISat-manAk namitaM-nIcaiHkRtaM maulimaNDalaM-mastakaM yAbhyAM tau / tathA samasamaya-samakAlameva prasAritaudIrghAkRtau bhujau yAbhyAM tau prasAritabhujau / punaH kimbhUtau ? utprekSyate-saMrabhasaM-sAdaraM yathA bhavati tathA AzleSavazena vizIryamANA-truTyantI yA hArAvalI-mauktikalatA tasyA galantI-kSarantI yA muktAvalI-mauktizreNistasyAzchalena aGgeSu-zarIrAvayaveSu amAntaMadhikIbhavantaM prathamapremaiva amRtaM-sudhA tasya niHsyandI-kSaraNazIlo yo binduvisaraHpRSatsamUhastaM ugirantAviva-udvamantAviva / zaGke, amUni hArAvalyAstruTitAni mauktikAni na, kintu prathamasaGgamotpannapremAmRtarasabindava eva aGgeSvamAnto bahiniHsRtA iti / etAvatA tayoH saGgamere praNayAdhikyaM darzitam / tathAvidhe ca-tayoH saGgamalakSaNe vyatikare-prastAve dakSiNottaradizau pAlayata iti dakSiNottaradikpAlau tayornalabhImayoH samAgame-saMyoge prekSakANAM-draSTrINAM mahAn nayanotsavaH-netrayormahaH harSotkarSeNa-pramodAdhikyena kalakalazca-kolAhala: paprathe-prasasAra vistIrNaH / tayoH kayoriva ? utprekSyate-dharmarAjadhanadayoriva-dakSiNezottarezayoriva / bhImasya dakSiNezatvAt dharmarAjopamAnaM, nalasyottarezatvAd dhanadopamAnaM / manye, dharmarAjadhanadAveva militAveti bhAvaH / tadanu punaH pradhAvitapratIhAropanItam, ativicitratribhaGgibhaGgotkIrNakarNATikArUparamaNIyastambhikAvaSTambham, ujjRmbhamANa mANikyamakaramakhamuktamauktikasaravirAjitam, apUrvakarmanimitabhavyavyA1. amAntaM an. / 2. saMge anU. / 3. militAviti anU. / For Personal & Private Use Only Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH lAvalIkIrNamukhAlaMkRtam, uccakAJcanasiMhAsanadvitayamubhau ? bhejatuH / anyonyakuzalapraznasukhAlApavyatikaravirAme ca vidarbhezvaro niSadha 512 nAthamavAdIt / tadanu-tayormilanAnantaraM punaH - bhUyaH ubhau - bhImanalau uccaM - unnataM yatkAJcanasya siMhAsanaM tasya yad dvitayaM tat bhejatuH- zizriyatuH / kimbhUtaM uccakAJcanasiMhAsanadvitayam ? pradhAvitAH-zIghraM tadAnayanAya pravRttA ye pratIhArA: - dauvArikAstairupanItaM - upaDhaukitam / tathA ativicitreNa-nAnAvidhena tribhaGgibhaGgena- sthAnakavizeSavaicitryeNa utkIrNAni ghaTitAni yAni karNATikArUpANi-karNATadezodbhavastrINAmAkRtayaH, siMhAsanAdau hi uttambhana - stambhikAsu pazcimabhAge tribhaGgibhaGgena strIrUpamutkIryate, atastai ramaNIyAH - ramyAH yAH stambhikA:laghustambhAstA avaSTambha: - AdhAro yasya tat, tasya etadAdhAre sthitatvAt / tathA ujjRmbhamANAni-vikasvarANi kAntimati mANikyAni - ratnAni yatra evaMvidhaM yanmakaramukhaMpraNAlI tasmin mukto yo mauktikasara: - muktAhArastena virAjitaM - zobhitaM / tathA apUrvakarmaNA-adbhutazilpena nirmitA ghaTitA bhavyA-sundarA yA vyAlAvalI - vyAlaH siMhAdihiMsrasattvaM tasya yA AvalI - paMktistasyAH kIrNaM - vistIrNaM yanmukhaM tena alaGkRtaM - vibhUSitam / siMhAsanAdau hi kASThadantAdinirmitA vyAlAvalIzobhArthaM kriyate / anyonyaM - parasparaM kuzalapraznasya sukhayatIti sukhaH pacAdyac" [ sukhakArI yaH AlApaH- bhImenoktaM bhavatAM kuzalaM, nalenApyuktaM bhavatAM kuzalamityevaMrUpa ullApastasya yo vyatikaraH- sambandhastasya virAme avasAne vidarbhezvara:- bhImo niSadhanAthaMnalaM avAdIt / adyeti / adya asmAkaM kulasantatiH - anvayaparamparA sukRtinI - puNyavatI jAtA / " santatistu tanaye duhitaryapi / paramparAbhave paMktau gotravistArayorapi " [3 / 331] ityanekArthaH / tathA adya dakSiNAdika dhanyA / tathA zriyaH - lakSmyaH kRtArthA :- -saphalA jaataa:| kimbhUtAH zriyaH ? puNyaiH prApyaH samAgamo yeSAM evaMvidhA atithijanA yAsu tAH / 1. mukto baddho / adyAsmatkulasantatiH sukRtinI dhanyAdya digdakSiNA, puNyaprApyasamAgamAtithijanA jAtAH kRtArthAH zriyaH / zlAghyaM janma ca jIvitaM ca nijamapyadyaiva manyAmahe yatrAsmatsukRtodayena bahunA yUyaM gRhAnAgatAH // 1 // For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH zriyA hi etadeva phalaM yad atithayaH satkriyante / tathA adyaiva yattadornityAbhisambandhAt tat janma ca zlAghyaM-prazaMsyaM manyAmahe-jAnImahe / ca-punastannijamapi jIvitaM adyaiva zlAghyaM manyAmahe / yatra janmani jIvite ca bahunA-prabhUtena asmAkaM sukRtodayena-puNyodayena yUyaM gRhAn AgatAH-prApAH / "gRhAH puMsi ca bhUmnyeva" [2, puravarga 15] ityamaraH / zArdUlavikrIDitam // 1 // itaH prabhRti ca A brahmAvadhivistaratkavigiro gIrvANakarNAtitheH, kIrteH pUrNakalendusundararuco yAsyAmyahaM pAtratAm / kiM cAnyajjanitaklamo'pyayamabhUdAkaNThatRptasya me, yuSmatsaGgasukhAmRtena saphalaH saMsAracakrabhramaH // 2 // itaH prabhRti ca-asmAddinAdArabhya ca Abrahmeti / ahaM kIrteH pAtratAM-bhAjanatAM yAsyAmi-yazobhAjanaM bhaviSyAmIti bhAvaH / kimbhUtAyAH kIrteH ? brahmAvadhi-brahmANDaparyantaM AmaryAdIkRtya AbrahmAvadhi vistarantI-prasarantI kavInAM gIryasyAM sA tasyAH / tatA gIrvANAnAM-devAnAM karNayoratithiriva yA sA tairapi yA zrUyata ityarthaH / tathA pUrNakalenduvat-rAkAzazAGkavat sundarA-dhavalA rukkAntiryasyAH sA tasyAH, kavivarSyA yAH svargatAyA induzubhrAyAH kIrteH pAtraM jAtaH ityarthaH / kiJca-punaranyat-aparaM kiM yuSmAkaM saGge-saMyoge yat sukhaM eva amRtaM-pIyUSaM tena AkaNThaM-kaNThaparyantaM tRptasya-AghrAtasya me-mama janitaH klama:-khedo yena evaMvidhopyayaM saMsAracakrabhramaH-bhavacakravAlabhramiH saphalo'bhUt / zArdUlavikrIDitam / / 2 / / ityabhidhAya pravaNaM praNayasya, praguNaM guNAnAm, anukulaM kulakramasya, yogyaM bhAgyodayasya, sadRzaM dezakAlasya, samAnaM mAnotsavasaMtateH1, sarUpaM rUpasaMpadAmne, ucitamAcArasya tasyA titherAtitheyamagarvaH kurvan, durvAravairivAraNAnvAraNAn, vAyuvegAturaMgAn, amUlya samullasitAMzumaJjarIjAlajanitendracApacakrabhrama mapramANaM mANikyam, ekatra grathitatArAprakarAnhArAn, hAsasamujjvalabhAMsi vAsAMsi, salAvaNyAH paNyanArIzvA' yamupaDhaukayAMcakAra / For Personal & Private Use Only Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH prathamasamAgame'pyaprameyapremArambharabhasollAsitahRdayaH punaH sotkarSaharSobhedagadgadAkSaramidamavAdIt / 514 iti- amunA prakAreNa abhidhAya uktvA tasya atitheH - nalasya atitheyaM'atithisatkriyAM agarvaH- garvarahitaH kurvan san amUni - amUni vastUni upaDhaukayAJcakAraprAbhRtIcakAra / atithau sAdhu AtitheyaM " pathyatithivasatisvapaterdak" [pA0 sU0 4|4|104] / kimbhUtaM Atitheyam ? praNayasya - snehasya pravaNaM- prahvaM snehAnukulamityarthaH / tathA guNAnAM - dAkSiNyAdInAM praguNaM - anukUlam / tathA kulakramasya - anvayaparipATyA anukUlaM etAdRgvidhe- etad vidheyameva / tathA bhAgyodayasya yogyaM - ucitaM, evaMvidhe Atitheye kRte karturbhAgyodayo jAto jJAyate / tathA dezakAlasya - avasarasya sadRzaM - samAnaM, asminnavasare idaM vidheyamityarthaH / tathA mAna:- AgatAtitheH satkriyA tasmai yA utsavasantatiH - utsavapravAhastasyAH samAnaM / tathA sampadAM - samRddhInAM sarUpaM - sadRzaM, yAdRzI sampado vidyate tAdRzInAM samAnasampadAnusArI' ityarthaH / tathA AcArasya vidhe rucitaM kAni kAni vastUni ? ityAha-durvArA:- vArayitumazakyA ye vairiNaH-zatravastAn vArayanti-niSedhayanti ye durvAravairivAraNAstathAvidhAn vAraNAn gajAn / tathA vAyuvad vegaH- rayo yeSAM te vAyuvegA:satvaragAminastathAvidhAn turaGgAn / tathA amUlyaM - anarghyaM samullasitaM - prAdurbhUtaM yad aMzumaJjarIjAlaM-kiraNakalApastena janita indracApacakrasya- surapatidhanurmaNDalasya bhrama:sandeho yena tat, mANikyAnAmapi anekavarNatvAt indradhanurbhramotpAdakatvaM, evaMvidhaM apramANaMbahulaM mANikyajAlaM ratnavRndaM / tathA ekatra - ekasmin guNe grathitA:- gumphitAstathA tArAprakArA:-tArAsadRzAH snigdhavRttatvAdiguNayogAt tataH karmadhArayastathAvidhAn hArAnmauktikalatA:, "prakAraH sadRze bhede " [ 3 / 608 ] ityanekArthaH / tathA hAsa:- hAsyaM tadvat samujjvalA - vizadA bhA: - chaviryeSAM evaMvidhAni vAsAMsi - dukUlAni / tathA salAvaNyA:sasaundaryAH paNyanArIzca - vArAGganA upaDhaukayAJcakAreti kriyA sarvatrApi yojyA / prathamasamAgamepi-abhinavamilanepi aprameyaH - agaNyo yaH premArambha:- snehopakramastasya yo rabhasaH- Adarastena ullAsitaM - ucchvAsitaM hRdayaM - ceto yasya saH, evamvidhaH san, puna:- bhUyaH sotkarSa:- adhiko yo harSodbhedaH pramodollAsastena gadgadAniavyaktAnyakSarANi yatM evaM yathA bhavati tathA idaM vakSyamANaM avAdIt uvAca / AsetoH kapikIrtanAGkazikharAdArAcca vindhyAvadherApUrvAparasindhusImaviSayastvanmudrayA mudritA: 1 / 1. AtitheyaM anU. / 2. yA dRzyaH anU / 3. vidyante anU. / 4. sampadanusArI anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH adyAsmadgRhamAgatasya bhavato jAtA vidheyA vayaM, svIkAraH kriyatAM kimanyadaparaM prANeSu cArtheSu ca // 3 // Asetoriti / he nala ! Aseto :- setumAmaryAdIkRtya ca - - punarvindhyAvadheHvindhyAcalasImnaH ArAt - arvAk tathA pUrvAparasindhvoH -pUrvAparasAgarayoH sImAnaM - paryantaM AmaryAdIkRtya ApUrvAparasindhusImaviSayAH dezAstAt sthyAt tadvyapadezena viSayavAsino lokAstvadIyA yA mudrA- AjJA tayA mudritA:- aGkitA vartante, tvadAjJAM sarvepi aGgIkurvata ityarthaH / kimbhUtAt Aseto: ? kapInAM - hanumadAdInAM yatkIrttanaM kIrttistadeva aGkaH-lakSma yeSu evaMvidhAni zikharANi - kUTAni yasya tattasmAt setoH kapibhiH kRtatvAt / adya asmAkaM gRhamAgatasya bhavato vayaM vidheyA - vinayasthA jAtA:, AjJAkAriNo abhUmetyarthaH / anyat-aparaM kim ? asmAkaM prANeSu ca artheSu ca dravyeSu ca svIkAra:-mamIkAraH kriyatAm, yathA amISAM prANA arthAzca asmadIyA iti // 3 // evamupabRMhayati prema, prakAzayati priyaMvadatAm, udyotayatyudAratAm, darzayatyAdaram, AvirbhAvayati sarvabhAvam, bhImabhUbhuji, nalo'pi 'saralasvabhAvaH svacchArdrahRdayo'yaM mahAnubhAvaH' iti cintayan 'alamalamakhilAtmasarvasvopanayanena bhavaddarzanamevAsmAkamiha sArNavasvarNapUrNavasumatIlAbhAdapi paramo lAbhaH / nahi priyatamadarzana'sukhAdvittalAbhasukhamatiricyate / na ca bhavadvibhave'smAkaM parasvabuddhirnApi bhavaccharIre'pyanAtmabhAvaH / kiM nAnyadevaMvidhasUktasunRtAmRtagarbhagIrbhirAnandayatAsmanmano mahAnubhAvena kiM na kRtamabhihitaM vA praNayocitam" iti bruvANastaM bahu mAnayAmAsa / 515 , - evaMvidhe ca vyatikare vaitAlikaH, prastutamapAThIt / evaM - amunA prakAreNa bhImabhUbhuji prema upabRMhayati - varddhayati sati / tathA priyaMvadatAManukUlabhASitvaM prakAzayati sati / tathA udAratAM dAtRtvaM udyotayati sati / tathA AdaraMbahumAnaM darzayati sati / tathA sarvabhAvaM - sakalaizvaryaM AvirbhAvayati sati / " bhAvo'bhiprAyavastunoH / svabhAvajanmasattAtmakriyAlIlAvibhUtiSu / ceSTAyonyoH " [ 2/545546] ityanekArthaH / nalopi saralaH - RjuH svabhAvo yasya sa saralasvabhAva: / tathA svacchaMvizadaM Ardra-snigdhaM hRdayaM ceto yasya evaMvidho'yaM mahAnubhAva / iti cintayan san, iti For Personal & Private Use Only Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 damayantI-kathA-campU: bruvANa:-kathayan taM-bhImaM bahumAnayAmAsa-bahumAnayati sma gauravayati sma / itIti kim ? he rAjan ! akhilaM-samastaM yat AtmasarvasvaM-svIyasarvadhanaM rAjyAdi tasya upanayanenaprApaNena dAnena ityarthaH, alaM-alamiti vAraNe'vyayam / alaM bhUSaNaparyAptavAraNeSu vIpsAyAM dvitvam / yato bhavatAM darzanameva asmAkaM iha avasare sArNavAH-sasamudrAH svarNaiH pUrNA yA vasumatI tasyA lAbhAdapi parama:-prakRSTo lAbha: / hi:-yasmAt priyatamasya-atizayena vallabhasya darzane yatsukhaM tasmAt vittalAbhasukhaM na atiricyate-nAdhikIbhavati / na ceti, bhavatAM vibhave-dravye'pi asmAkaM parasya svamidamiti buddhirna ca, kintu svIyamevedamiti jAnImahe / nA'pi bhavatAM zarIre'pi anAtmabhAvaH-anAtmAbhiprAyaH, kintu bhavatAM zarIramapi AtmIyatvena jAnIma iti bhAvaH / kiJcAnyat / evamvidhAni pUrvoktAni sUnRtAni-satyAni sUktAni-subhASitAni tAnyeva amRtaM tadgarbha-madhye yAsAM evaMvidhAbhiH gIrbhiH asmanmana AnandayatA-harSayatA bhavatA-mahAnubhAvena mahAprabhAveNa kiM na kRtam ? vA-athavA praNayasyasnehasya ucitaM-yogyaM kiM na abhihitaM-uktam ? evaMvidhe ca-parasparaprazaMsanalakSaNe vyatikare-prastAve vaitAlika:-mAgadha: prastutaMprAkaraNikaM apaThat-papATha / atha yad apaThat tadAha 'ApUrvAparadakSiNottarakakuSparyantavelAvanAdAjJAM mauliSu mAlikAmiva nRpAH kurvantu dIrghAyuSoH / brahmastambavilambikIrtilatayovistArilakSmIkayo ranyonyasya dinAni yAntu yuvayoH snehena saukhyena ca // 4 // ApUrveti / nRpAH ! dIrghAyuSoH-ciraJjIvinoranayo:-nalabhImayoH pUrvAparadakSiNottarakakubhAM paryanteSu yAni velAvanAni tAni AmaryAdIkRtya ApUrvAparadakSiNottarakakupparyantavelAvanAt mauliSu-mastakeSu AjJAM-AdezaM mAlikAmiva-srajamiva kurvantu / yathA mAlikA zirasi dhriyate tathaitayorAjJAM zirasi dhArayantu ityarthaH / tathA yuvayoranyonyasya-parasparasya snehena-premNA ca-punaH saukhyena dinAni yAntu / kimbhuutyoryuvyoH| brahmastambe-brahmANDe vilambinI-lagnA kItireva latA yayostayoH / punaH kimbhUtayoH ? vistAriNI-vistaraNazIlA lakSmIryayostayovistArilakSmIkayoH / "bahuvrIhau kaH" [ ] / zArdUlavikrIDitam // 4 // evamupakramAviruddhavidvadAlApalIlayA parasparamAzyAnatuhinazilAza For Personal & Private Use Only Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchAsaH 517 kalAkArakarpUrapArIparikaritatAmbUlArpaNa praNayena parituSTaparijanaparihAsagoSThyAre ca kimapyabhinavam, kimapi purAtanam, kimapyutpAdyam, kimapi yathAvasthitaM jalpAkajanajalpitaM zRNvantau tasthatuH5 sthavIyasIM velAm / ___anantaramanusarati madhyabhAgamambarasyAMzumAlini nalaH 'svagRhAnalaMkurvantu bhavantaH' iti praNayena vidarbhezvaraM vissrj| gate ca tasmin, 'aho vAtsalyam, aho paramaudAryam, aho lokavRtta kauzalam , aho vAgvibhavavaidagdhyam, aho prazrayo'sya vidarbharAjasya' iti tadguNapravaNAH kathAH kurvannAptajanaparijanena saha muhUrtamivAsAMcake / "cintitavAMzca evaM-amunA prakAreNa tau-nalabhImau upakrameNa-tadAdyAcikhyAsayA anyonyavivakSitArthaprArambheNa vA saha aviruddhA-apratikUlA-anukUlA yA vidvadAlApalIlAvicakSaNasUktavacanavilAsastayA parasparaM-anyonyaM AzyAnaM-avilInaM yattuhinaM-himaM tasya yat zilAzakalaM tadAkAraM yatkarpUraM tasya yA pArI-khaNDaM tayA parikAritaM sambaddhaM yattAmbUlaM tasya arpaNena yaH praNayaH-snehastena bhImo nalAya datte, nalastu bhImAyeti / tathA parijanena saha yA parihAsagoSThI-savilAsahAsyasaMlApastayA jalpAkA:-bahujalpanazIlA ye janAsteSAM jalpitaM-uktaM zRNvantau santau sthavIyasI-pracurAM velAM tasthatuH / atizayena sthUlA sthavIyasI sthUladUretyAdinA siddhiH / kimbhUtaM jalpitam ? kimapi abhinavaM-nUtanaM, kimapi purAtanaMjIrNaM, tathA kimapi utpAdyaM-buddhyA parikalpitaM, kimapi yathAvasthitaM-yathAsvarUpanivedakam / "upakramastu vikrame / upadhAyAM tadAdyAcikhyAsA cikitsayorapi / ArArambhe" [4 / 222-223] ityanekArthaH / jalpAketi "jalpabhikSakuTTaluNTavRGaH SAkan" [pA0 sU0 3 / 2 / 155] iti SAkan zIlArthe / __ anantaraM-suhRdgoSThIkaraNAdUrdhvaM aMzumAlini-sUrye ambarasya-nabhaso madhyabhAgaM anulakSIkRtya sarati-gacchati sati, nala: praNayena-snehena vidarbhezvaraM-bhImaM iti-amunA prakAreNa visasarja-preSayAmAsa / itIti kim ? bhavantaH svagRhAn alaGa kurvantu / tasmin-bhIme gate ca sati Apta:-yathArthavaktA yo nijajanastena saha muhUrttamiva For Personal & Private Use Only Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH AsAJcakre niSasAda / atra ivazabdo vAkyAlaGkAre / kiM kurvan nalaH ? iti - amunA prakAreNa tasya- bhImasya ye guNAstadguNAstaiH pravaNA:- prahvAH sahitA ityarthaH, yAH kathAstAH kurvan / itIti kim ? aho ! iti adbhutaM asya vidarbharAjasya - bhImasya vAtsalyaM - snigdhatA / aho ! paramaudAryaM prakRSTadAtRtvaM / aho ! lokavRttiSu - lokavyavahAreSu kauzalaMrakSatvaM / aho ! vAgvibhavasya - vacanavilAsasya vaidagdhyaM cAturyaM / aho ! prazrayaH - snehaH / ca- - punazcintitavAn - iti cintAM kRtavAn / 518 anuguNaghaTanena yadyapIyaM bhavati hi hastagateva kAryasiddhiH / bhayataralabhujaMgavakravRttestadapi na vizvasimo vayaM vidhAtuH // 5 // anviti / hi-sphuTaM iyaM kAryasiddhirdamayantIprAptirUpA, yadyapi anuguNAnAM - anukUlAnAM damayantyanurAgabhImabahumAnanAdirUpANAM ghaTanena - saMyojanena hastagateva - hastaprApreva bhavati-vidyate / atra bhUdhAtu, sattArthaH / yaduktam "sattAyAM maGgale vRddhau nivAse vyAptisampadoH / abhiprAye ca zaktau ca prAdurbhAve gatau ca bhUH // " [ ] iti / tadapi tathApi vayaM vidhAtuH - vidherna vizvasima: - na vizvAsaM kurmaH, vidhistu anyathApi vidadhyAt iti / kimbhUtasya vidhAtuH ? bhayena tarala: - lolo yo bhujaGgastadvat vakrA- kuTilA vRttiryasya sa tasya / taralatvaM cA'nyavakratAtizayahetuH // 5 // aGgAH kaGgakaliGgabaGgamagadhAH sarve'pyamI pArthivA, dikpAlAzca marutpatiprabhRtayaH kanyArthinaH saMgatAH / no vidmaH kathameSyatIha ghaTanAM kAryaM yatastatkSaNAnnAnAbhaMGgibhirindrajAlasadRzaM daivaM vicitrIyate // 6 // aGgA iti / aGgA:- aGgadezAdhipatayaH, tathA kaGgAzca kaliGgAzca baGgAzca magadhAzca aGgakAGgakaliGgabaGgamagadhAH sarvepi amI pArthivAH / tathA marutpatiH - indraH prabhRtau - Adau yeSAM te marutpatiprabhRtayo dikpAlAzca yamavaruNakuberAbhidhAH kanyAM arthayante-abhilaSantItyevaMzIlAH kanyArthinaH saMgatAH - militAH / kAryaM damayantIvaraNalakSaNaM ghaTanAM saMyojanAM kathameSyatIti ? iha-prastAve no vidmaH - na jAnImaH / yataH - yasmAt daivaM vidhirvicitrIyatevizeSeNa citraM - Azcarya karoti vicitrIyate, sarvasyApi kautukaM janayatItyarthaH / " nabho varivazcitra Ga: kyac " [pA0 sU0 3|1|19] iti, AzcaryalekhanayoH kyac, aghaTitaM ghaTayati For Personal & Private Use Only Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsa: sughaTitaM viyojayatIti / kimbhUtaM daivam ? tatkSaNAnnAnAbhaGgibhiH - anekavicchittibhiH indrajAlasadRzaM-mAyAnirmitakarbhasamAnaM / yathendrajAlaM tatkSaNAnnAnArUpabhAg, bhavati tathedaM daivamapi // 6 // athavA kA nAma tatra cintA prabhavati puruSasya pauruSaM yatra / 'vAGmanasayoraviSaye vidhau ca cintAntaraM kimiha // 7 // ' athaveti pakSAntare, prathamapakSastu cintArUpa: dvitIyastvayam / prabhavati - samarthaM bhavati, nAmeti sambhAvanAyAM tatra kA cintA - paryAlocanA sambhAvyate ? naiva cintetyarthaH / "nAma prAkAzyakutsayoH / sambhAvyAbhyupagamayoralIke vismaye kudhi" [ 2 / 46-47] ityanekArthaH / ca-purnariha vAGmanasayoraviSaye - agocare vidhau - daive cintAntaraM kim ? sa eva prmaannmityrthH| antarazabdo vizeSArthaH / ubhayathApi cintA na kAryeti bhAvaH / ataevoktaM zrIrAmasUnunA zrImatA gaGgAdhareNa " kadAcit kvApi kenApi cintA dhAryA na cetasi / dhRtvA cintAM hi tanmadhye drAgavazyaM vinazyati // " [ ] vAk ca manazca vAgmanase " acatura " [pA0sU0, 5/4 /77 ] ityAdinA ajanto nipAtyate // 7 // 519 evamanekavidha vitarkabhaGga bhAji bhUbhuji, bhujabalazAliSu visarjiteSu sevakasAmanteSu, viralIkRte paritaH parijane, parihAsapezalAlApAptajanagoSThIprakrameNAtikrAnte" stokasamaye, bhUribhavyAbharaNAvaraNaramaNIyarUpAH, kAzcidArdra kramukaphalahastA, kAzcitkakSAvalambitatAmbUlIpattrapiNDakaraNDikAH 7, kAzcitpihitapaTTAMzukapaTalikApANayaH, kAzcitkAzmIrakarambitakastUrikAmodAmandacandanabhAJji bhAjanAni bhajamAnAH, kAzcidavAna' nAlikerajambIrabIjapUra 'pUritapAtrIpANayaH, kAzcidasaMkhyakhaNDakhAdyavizeSAnamUlyamaGgala" mAlA 11 bharaNAni ca sakautukamAdAya damayantyA prahitAH prathama pradhAvipratIhArasUcitAH pravivizuranyubjAH kubjikA vAmanikAzca / 1. tathaidaM anU. / For Personal & Private Use Only Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH " savismayAH smararUpAtizAyinaM narapatimavalokya 'sAdhu bhoH svAmini, sAdhu sthAne'bhiniviSTAsi, yogye jAtAgrahAsi, pAtre jAtaspRhAsi 13, lapsyase janmaphalam, avApsyasi strIsvabhAvabhAgyam 14 anubhaviSyasi yauvanasukhAni, mAnayiSyasi saMsAraphalamahotsavam " 15 1 16 vandanIyA sA kApi puruSaratnAkarakukSirjananI, yasyA: 17 sakalasaMsAranarahArAvalImadhyamahAnAyako'yamutpannaH' ityavadhArayantyo manAGnamitamaulidolitasImantamuktAphalAH 'svAminnayamasmadIyaH praNAmaH, anyApi kvApi kAcitpraNamati' ityabhidhAya smayamAnavadanakamalA: salIlamavanipAlaM praNemuH / anyonyakRtasaMbodhanAzca saharSamidamavocan / 520 bhUmuji - nale evaM - amunA prakAreNa anekavidhA ye vitarkabhaGgAH - vikalpabhedAstAn bhajatIti anekavidhavitarkabhaGgabhAk tasmin sati / tathA sevakA ye samAntAH - maNDalezvarA rAjAnasteSu visarjiteSu yathAsthAnaM preSiteSu satsu / kimbhUteSu sevakasAmanteSu ? bhujabalena zAlante-zobhante ityevaMzIlA bhujabalazAlinasteSu / tathA paritaH samantAt parijane viralIkRte - stokIkRte sati / tathA parihAsena - smitena pezalA - manojJA AlApA yeSAM evaMvidhA ye AptajanAstaiH saha yo goSThIprakrama:- saMlApAvasarastena stokasamaye - alpakAle atikrAnte - nivRtte sati / bhUrINi pracurANi bhavyAni - sundarANi yAni AbharaNAni - alaGkArA AvaraNAni ca - vAsAMsi tai ramaNIyaM ramyaM rUpaM yAsAM tAH, evamvidhA damayantyAH prahitAH prathamaM pradhAvita:- drutamAgato yaH pratIhArastena sUcitA, yathA deva ! damayantIpreSitA dAsyaH samAyAntIti jJApitA dAsyaH pravivizuH - pravezaM vyadhuH / kimbhUtA: ? kAzcit ArdrakramukaphalAni hastayoryAsAM tA ArdrakramukaphalahastAH / *tathA kAzcit kakSAyAM avalambitA:-dhRtAH tAmbUlIpatrapiNDasya nAgavallIdalasamUhasya karaNDikA-sthagI yAbhistA:* evaMvidhAH / "piNDo vRnde japApuSpe gole bole'GgasilhayoH / kavale" [2 / 124|125] ityanekArthaH / tathA kAzcit pihitA - AvRtA paTTAMzukAnAM paTTakulavAsasAM paTalikA pANyoryAsAM tAH / tathA kAzcit kAzmIreNa - ghusRNadraveNa karambitA - mizritA yA kastUrikA tasyA ya Amoda :- parimalastena amandaM pracuraM yaccandanaM tadbhajanti yAni tAni kAzmIrakarambitakastUrikAmodAmandazcandanabhAJji, evaMvidhAni bhAjanAni - pAtrANi bhajamAnA - bibhrtyH| tathA kAzcit avAnAni - sArdrANi yAni nAlikerajambIrabIjapUrANi taiH pUritA- For Personal & Private Use Only Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH 521 bhRtA yA pAtrI sA pANyoryAsAM tAH / vAnaM zuSkaphalam / tathA kAzcit asaMkhyA:-bahavo ye khaNDakhAdyavizeSAstAn, ca-punaH amUlyAni-anANi yAni maGgalasAdhu- mAlAbharaNAni tAni sakautukaM-sakutUhalaM yathA bhavati tathA AdAya-gRhItvA nyubjA:-adhomukhAH na nyubjAM anyubjA:-didRkSArasena UrdhvavadanA iti bhAvaH, evaMvidhAH kubjikAH vAmanikAzca / savismayAH-sAzcaryAH satyaH smararUpaM atizete kAmasaundaryAt adhikI bhavatyavazyamiti smararUpAtizAyI taM kAmarUpAdhikarUpaM narapati-nalamavalokya iti avadhArayantyaHmanasi vicArayantyo manAk-ISat praNAmArthaM namitaH-nIcaiH kRto yo mauli:-mastakaM tena dolitaM-kampitaM sImantamuktAphalaM-kezAntarAlasya mauktikaM yAsAM tA evaMvidhAH satyaH, he svAmin ! ayaM-asmadIyaH praNAmaH kvApi-kasmiMzciddeze anyApi kAcid bhaimIlakSaNA praNamati iti abhidhAya smayamAnaM-ISaddhasat vadanakamalaM yAsAM: tAH evaMvidhAH salIlaMsavilAsaM avanipAlaM-nalaM praNemuH-mamanti sma / anyonyaM-parasparaM kRtaM sambodhanaM-AhvAnaM yAbhistAH evaMvidhAzca saharSa-sapramodaM yathA bhavati tathA avocan / iti avadhArayantya ityatra itIti kim ? bhoH svAmini !-damayanti ! sAdhu-cAru yathA syAttathA sAdhusthAne-bhavyAzraye abhiniviSTAsi-Agrahavatyasi / tathA yogye-ucite sthAne jAta Agraha:-svIkAro yasyAH sA jAtAgrahA asi / tathA pAtre-yogye jAtA spRhA-abhilASo yasyAH sA jAtaspRhAsiabhilASavatyasi / tathA janmanaH phalaM lpsse| tathA strIsvabhAve-strItve yadbhAgyaM tat avApsyasi / tathA yauvane-tAruNye yAni sukhAni tAni anubhaviSyasi-vedayiSyase / tathA saMsAraphalasya yo mahotsavastaM mAnayiSyasi-upabhokSyase / mAniriha upabhogArthaH / sA kA'pi-mahitamahimA puruSaratnasya AkaraprAyA kukSiryasyAH evaMvidhA jananI-mAtA vandanIyA-stavanIyA / yasyAH-mAtuH sakalA ye saMsAre narAH-puruSAsta eva hArAvalI tasya madhye-garbhe mahAnAyaka iva utkRSTatejasvitvAt taralamaNiriva yaH sa evaMvidho'yaM-nala utpannaH / atha tAH kathaM parasparaM sambodhyAhuH smetyAha 'haho haMsi cakori candravadane candraprabhe candane, campe caGgi lavaGgi gauri kalike kakkolike mAlati / etatprApta janmajIvitaphalaM lAvaNyalakSmInidhau, saubhAgyAmRtanirbhare narapatau nirvAntu netrANi vaH // 8 // For Personal & Private Use Only Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 damayantI-kathA-campU: __ haho iti ? haMho ! iti sambodhane, he haMsi ! he cakori ! he candravandane ! he candraprabhe! he candane ! he campe ! he caGgi ! he lavaGgi ! he gauri ! he kalike ! he kakkolike! he mAlati ! yUyaM etat janmanazca jIvitasya ca phalaM janmajIvitaphalaM tat prApnuta / vaH-yuSmAkaM netrANi asmin narapatau-nale nirvAntu-vIkSaNena zItI bhavantu / kimbhUte narapatau ? lAvaNyalakSmyA nidhiriva yaH sa tasmin, sarvApi lAvaNyalakSmIrasmin vartata ityarthaH / tathA saubhAgyameva amRtaM tena nirbharaH-sampUrNastasmin saubhAgyAmRtanirbhare / amRtapUrNe hi hvadAdau snAnAdinA zItIbhavanaM ghaTata eveti chAyArthaH / "saubhAgyAmRtanirjhare" iti pAThAntaram // 8 // api ca kunde sundari' candi nandini hale diSTyAdya vardhAmahe,3 devyAH so'yamanaGgasundaravapuH prANezvaraH prAptavAn / tasyAH saMprati yatkRte kRzatanoH krIDAvane zAkhinAM, dIrghazvAsamarudbhiragniparuSairlAyanti te pallavAH // 9 // api ca-puna: kunde iti / he kunde ! he sundari ! he candi ! cande raJjanAhlAdArthe nadAditvAt GIS, he nandini ! he hale ! adya diSTyA Anandena vardhAmahe iti harSAtizayoktiH / devyAHdamayantyAH so'yaM anaGgavat sundaraM vapuryasya sa evaMvidhaH prANezvara:-priyatamaH samprati prAptavAn-prAptaH / sa iti kaH ? yatkRte-yadarthaM yanmilanecchayA kRzA-tanvI tanuryasyAH sA tasyAH kRzatanoH tasyAH-damayantyAH agnivat paruSaiH-kaThorasparzaH dIrghA ye zvAsamarutaHnizvAsavAyavastaiH kRtvA krIDAvane zAkhinAM te pallavA:-kisalayAni mlAyanti-vicchAyA bhavanti / etena virahAdhikyaM tasyAH darzitam // 9 // api ca yaM zrutvaiva manobhavAlasadRzA devyA dhRtonmAdayA, nIyante gRhadIrghikAtaTatarucchAyAzraye vAsarAH / prAptaH zoNasarojapatranayano niHzeSasImantinIbhrAmyannetrapatatrivizramataruH so'yaM nalo naiSadhaH' // 10 // For Personal & Private Use Only Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH 523 api ca-punaH kAcit-kAJcit sakhIM sambodhya brUte yaM zratveti / he sakhi ! yaM-nalaM zrutvaiva devyA-damayantyA / gRhadIrghikAyAHgRhavApyAstaTe ye taravaH-drumAsteSAM yA chAyA tasyA ya AzrayaH-AzrayaNaM aGgIkArastasmAt / 'gRhadIrghikAtaTatarucchAyAzraye' iti pAThe tu gRhadIrghikAtaTataruNAM yA chAyA saivA''zrayaHsadma tasmin , vAsarA nIyante-ativAhyante / virahaduHkhitvAt saudheSu sthAtuM na zakyate, ataeva dinAni tatra gamyanta ityarthaH / kimbhUtayA devyA ? manobhavena-kAmena alase-manthare dRzau yasyAH sA tayA / tathA dhRta unmAdaH-unmattatA yayA sA tayA / so'yaM naiSadhaHniSadhadezAdhipatiH-nalaH prAptaH-AyAtaH / kimbhUtaH ? zoNaM-raktaM yat sarojapatraM-padmadalaM tadvannayane arthAnnetraprAntau yasya saH, netrayoH prAntazoNatvaM ca sallakSaNaM / puna: kimbhUtaH ? niHzeSAH-samastA yAH sImantinya:-striyastAsAM bhrAmyanti-avalokanAya taralIbhavanti yAni netrANi tAnyeva patattriNaH-pakSiNasteSAM vizramAya-khedApanayanArthaM taruriva yaH sa / yathA bhrAmyantaH pakSiNastaruSu vizrAmyanti tathA yuvatI netrANyapi nale vizrAmyanti, saundaryAtizayAttatraiva nizcalIbhavantItyarthaH / "AmAdestu vikalpena vRddhiH, AmaH amaH, cAmazcamaH, vizrAmaH vizramaH" [ ] iti prakriyAkaumudyAm / zArdUlavikrIDitam // 10 // evamanyonyamabhidhAya samIpamupasRtAstAH kSitipatistvanurAga taraGgatarattArakeNa sAdaraM dUrotkSiptapakSmaNA cakSuSA saMtoSapuJjamaJjUSikA iva, AnandakandalIriva, amRtapaGkaputrikA iva, madhumAsavikAsita sahakAramaJjarIriva, damayantIpreSitAH saspRhamavalokayan, 'ita itare eta kuzalaM tatra bhavatInAm, upavizata, gRhNIta tAmbUlam, Avedayata svasvAminIsaMdezam,' iti sasaMbhramaM saMbhASayAmAsa / ___ evamiti / kSitipatistu nalaH evaM-amunA prakAreNa anyonyaM-parasparaM abhidhAyauktvA samIpamupasRtAH-samAgatAstAH damayantIpreSitAH dAsI: anurAgaH-premabandhastasya ye taraGgAH-paramparAstaistarantI-plavamAnA tArakA-kanInikA yasmistattathAvidhena, tathA sAdaraM dUraM atizayena utkSiptAni-uccaiH kRtAni pakSmANi-netraromANi yena, tathAvidhena cakSuSA saspRhaMsAbhilASaM avalokayan san, iti sasambhramaM-sAdaraM yathA bhavati tathA sambhASayAmAsavAdayati sma / kimbhUtAstAH ? santoSapuJjasya maJjUSikA iva-peTA iva, santoSavatIrityarthaH / tathA Anandasya kandalIriva-prarohAniva / tathA amRtapaGkasya putrikA iva-pAJcAlikA iva, For Personal & Private Use Only Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI- kathA - campU: sudhApaGkaghaTitA ivetyarthaH / tathA madhumAsena - caitreNa vikAsitA: - praphullIkRtA yA: sahakAramaJjaryastA iva, manoharatvAdityarthaH / itIti kim ? ita ita:-asmin asmin pradeze eta- Agacchata / " iN gatau' [pA0dhA0 1045] ityasya dhAtorAGa pUrvakasya loTmadhyamapuruSabahutve rUpam / kuzalaM - bhadraM tatrabhavatInAM pUjyAnAM upavizata-niSIdata, tAmbUlaM gRhaNIta-kramukaphalaparNacUrNasaMyogastAmbUlaM, svasvAminyAH sandezaM vArtAM Avedayata kathayata / 524 ? tAzca 'mahAnayaM prasAda:' iti bruvANAH samupavizya 'rAjAdhirAja', rAjIvadaladIrghAkSI kSemavArttA pRcchati 'na nAma devasyApaghane dharmAzudharmArminirmitaH ko'pi khedaH samapadyata na vA samaviSamamArgalaGghanazrameNa kApi parimAthinI parijanasya glAnirabhUt, bahUni dinAni devenAdhvani vilambitam / idaM ca tayA prANezvara priyaM prAbhRtaM prahitam, idamuktam, idamekAntasaMdiSTam, idaM prakAzaprazrayApalIlAyitam iti rAjAnamaJjasA jajalpuH / " tAzca-dAsyo mahAnayaM prasAdaH - anugraho yat svayaM svAmyevaM brUta iti bruvANA: samupavizya niSadya, he rAjAdhirAja ! rAjIvadalavaddIrghe akSiNI yasyA evaMvidhA damayantI bhavatAM kSemavArttaM-kuzalavArtAM pRcchati - yathA bhavatAM kuzalamiti / nAmeti - abhyupagamagarbhAyAM pRcchAyAM devasya-rAjJaH apaghane - zarIre gharmAMzuH - sUryastasmAjjAtA ye gharmormayaH -parisvedajalavIcayastairnirmita:- janitaH ko'pi khedaH - zramo na samapadyata na jAta: / na veti pakSAntaragarbhAyAM pRcchAyAM, samazca - RjurviSamazca dRSadAdibhiH kaThino yo mArgastasya yallaMghanaMatikramaNaM tasmAjjAto yaH zramastena kApi - alpApi parimathnAti - pIDayatItyevaMzItA parimAthinI-duHkhajanayitrI glAnirbalahInatA - asaktatA parijanasya - senAyA na vA abhUt, senA kuzalinI vartata ityarthaH / " glAnistu klamaghaH smRtaH " [2/601 ] iti halAyudhaH / tathA bahUni dinAni yAvat devena adhvani-mArge vilambitaM vilambaH kRtaH / idaM ca tayAdevyA prANezvarasya-priyatamasya priyaM iSTaM prAbhRtaM - DhaukanaM prahitaM - muktam / tathA idaM uktaM / idaM ekAnte-rahasi saMdviSTaM-sandeza ukta: / tathA idaM tasyAH prakAzaH - prakaTo yaH prazrayAlApa:snehAlApastena lIlAyitaM -vilAsavadbhavanaM alIlAvat lIlAvadbhavanaM lIlAyitaM, tadvati varttamAnAllIlA zabdAdAyi pratyaye bhAva te ca rUpam / iyaM prakaTA praNayavArttA uktAstIti, iti- amunA prakAreNa rAjAnaM nalaM aJjasA - zIghraM jajalpu: - kathayAmAsuH / svAmyeva anU. I For Personal & Private Use Only Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH 525 so'pi smaravyApArakorakitAbhiH zRGgArarasasekapallavitAbhirmugdhasmitAMzumaJjaritAbhiramRtacchaTAbhiriva vAgbhiH kimapi saralAbhiH, kimapi narmoktikuzalAbhiH, kimapi kathayan, kimapi pRcchan, kimapi saMdizan, 1jalpamanujalpitam, hAsamanuhasitam, subhASitamanu subhASitam, priyamanupriyam, prasAdapradAnoddIpitoddAmAnurAgAstAH kurvannati ciramiva goSThIlIlayAvatasthe / so'pi-nala: evaM-evaM kurvan aticiraM-bahukAlaM yAvat goSThIlIlayA paraspara-. saMlApavilAsena-anyonyavArttAvinodena avatasthe-asthAt / kiM kurvan ? smaravyApAreNa korakitAbhiH-kuDmalitAbhiH / tathA zRGgArarasasekena pallavitAbhiH-kisalayitAbhiH / tathA mugdhasmitAMzubhiH-manojJahAsyakAntibhirmaJjaritAbhiH / tathA amRtacchaTAbhirivaAhlAdajanakatvena pIyUSacchaTopamAbhiH / *kimapi-kiJcit saralAbhiH-RjvIbhiH / kimapi-kiJcit narmoktau-parihAsAlApe kuzalAbhiH-dakSAbhiH / tathA* kimapi-kiJcit kuTilAbhiH-kAkvoktAbhiH anyamukhena tadarthaM bodhayantIbhiH / evambhUtAbhirvAgbhiH kimapikiJcit kathayan, kimapi pRcchan, kimapi sandizan-tasyai vArtA nivedayan, tathA jalpitaM anulakSIkRtya jalpitaM, hasitaM anulakSIkRtya hasitaM, subhASitaM-sUktaM anu lakSIkRtya subhASitaM, priyaM-iSTaM anu lakSIkRtya priyaM, antasthA kurvanniti kriyA sarvatra yojyA / tathA prasAdapradAnena-hArArdhahArAdivitaraNena uddIpitaH-prakaTita uddAmaH-utkaTo anurAgaH-prema yAsu evaMvidhAstAH kurvan / anujalpamanujalpitamiti yadA kvacitpAThastadA anujalpitamiti kriyAvizeSaNaM, anugataM jalpitaM yatreti anujalpitamityAdiSu anuyoge dvitIyA / ___'aho nu khalvasya narapateH anazlIlaM zIlam, anAhAryamaudAryam, avaJcanaM vacanam, adainyaM dAnam, asmayaM smitam, avicAragocaraM gAmbhIryam' iti bhAvayantyastAzca kAMciducitavinodairativAhya velAm, anubhUya ca kimapi goSThIsukham, AkhyAya ca kiJcidiva damayantI-vinodavilAsavyatikaram, 'AjJApayatu devo'smAngamanAya, bhavadvArtAmRta-pAnArthinI devItvaritA 'smatpratyAvRttimavekSamANA tiSThati ityabhidhAyAnumatAstA:6 yathAgatamagacchan / aho ! iti adbhutaM, nu iti vitarke, khalurvAkyAlaMkAre, asya narapateH-nalasya ** cinhAntargatapATho nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 damayantI-kathA-campUH anazlIlaM-prazaMsanIyaM zIlaM-svabhAvaH / tathA asya audArya-dAtRtvaM, anAhArya-anAropyaM svAbhAvikamityarthaH / tathA asya vacanaM avaJcanaM-na vidyate vaJcanaM-vipratAraNaM yasmiMstadavaJcanaM-avipralambhakaM / tathA asya dAnaM adainyaM-dInatArahitaM, evaM dadadapyaMsau na dIno jAyata iti / tathA asya smitaM-ISaddhasitaM asmayaM-agarvaM / tathA asya gAmbhIryagambhIratA na vicArasya gocaraH-viSayo yattat avicAragocaraM, etAvadasmin gAmbhIryamastIti vicArayituM na zakyata ityarthaH / iti-pUrvoktaprakAreNa bhAvayantyaH-avadhArayantyaH satyaH tAzca ucitavinodaiH-yogyakutUhalaiH kAJcidvelAmativAhya-ullaMghya, ca-punaH kimapi-kiJcid goSThIsukhamanubhUya, ca-punaH kiJcidiva-kiJcit damayantyA yo vinodavilAsasya vyatikaraH-sambandhastaM AkhyAya-uktvA, ivazabdo'tra vAkyAlaGkAre, iti abhidhAya ca anumatA anujJAtAstA yathAgataM-Agatamanatikramya yathAgataM yata AyAtAstatraiva avagacchan / itIti kim ? devaH-rAjA asmAn gamanAya AjJApayatu-Adizatu, yato bhavatAM vAtaiva amRtaM tasya pAnaM arthayate-abhilaSatItyevaMzIlA bhavadvArtAmRtapAnArthinI-bhavatsandezazuzrUSuH devI-damayantI tvaritA-utsukA satI asmAkaM yA pratyAvRtti:-pazcAdvalanaM tAM avekSamANA kadA Agaccheyuriti vilokayantI tiSThati / gatAsu ca tAsu, pragalbhaM prajJAyAm, acaramaM' vAci, kalAsu kuzalaM, nipuNaM nItau, sapratibhaM sabhAyAm3, AzcaryabhUtamAhUya parvatakanAmAnaM vAmanakampAyanIkRtya karkazakarkandhaphalasthalojjvalamauktikAvalI'mukhyabhavyabhUSaNAMzukAnisaMmAnadAnAdaraparitoSita puSkarAkSapuraHsareNa kiMnaramithunena saha damayantI prati preSayAmAsa / atha tAsu-dAsISu gatAsu satISu prajJAyAM-buddhau pragalbhaM-prauDhaM, tathA vAci-vANyAM acaramaM-mukhyaM, tathA kalAsu kuzalaM-dakSaM, tathA nItau-nyAye nipuNaM-caturaM, tathA sabhAyAMsadasi sapratibhaM sabuddhi, AzcaryabhUtaM-AzcaryayuktaM AzcaryakaraM vAmanAkRtitvAd yaM dRSTvA AzcaryaM jAyata ityarthaH, parvatakanAmAnaM vAmanaka-kharvadehaM AhUya-AkArya karkazAnikaThinAni yAni karkandhUphalAni tadvat sthUlA-bRhatI ujjvalA-vizadA yA mauktikAvalImuktAlatA sA mukhyA-vareNyA yeSAM evaMvidhAni yAni bhavyabhUSaNAMzukAni-sundarAlaGkAravAsAMsi tAni upAyanIkRtya-upadIkRtya sanmAnadAnena-AdareNa ca paritoSitaH-pramodito yaH puSkarAkSaH sa puraHsaraH-agresaro yasya tathAvidhena kinnaramithunena saha damayantI prati preSayAmAsa-mumoca / puSkarAkSakinnaramithunAbhyAM saha sopAyanaM parvatakamamuJcaditi samudAyArthaH / AzcaryabhUtamiti "bhUtaM satyopamAnayoH" / prApte'tIte pizAcAdau pRthvyAdau 1. vinoda nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH jantuyuktayoH" / ityanekArthaH [2 / 186-187] | svayaM ca zAGkhikamukhamarutpUryamANazaGkhasvanavibhinnabhAMkAri 'bherIraveNa niryadvelAvilAsinIcaraccaraNaraNanmaNipUrajhaMkAreNa ca nivedyamAne madhyAhnasamayerai madhyAhnikakaraNAyodatiSThat / .10 krameNa ca niHsRte samastasevakajane, vizrAntatUryatAlagItAsu niryAtanartakIvirahakhedAdiva mUkIbhUtAsu nRtyazAlAsu niHzabdatayA suptAsvivA - rthAdhikAraka' kuTISu, zUnyatayA madhyAhnatandrImUrcchiteSviva 'sAmantamaNDapeSu, saMkrAntasevAvilAsinIcaraNakuGkumapadapaGaktitayA vikIrNavikasitaraktAravindaprakara 'iva prakAzamAne rAjabhavanAGgaNe, ghanaM dhvanantISu' bhojanAvasaraMzaGkhakAhalAsu, pradhAvamAneSu 1deg pratyAsvAdika - janeSu 11, parimRjyamAnAsvatithisattrazAlAsu sajjIkriyamANeSvagrAzana- 12 brAhmaNeSu, pravezyamAnAsu gogrAsayogyAsu kapilAsu puNyagavISu 13, prakSAlyamAneSu vAyasabalistambhazikharaphalakeSu, bahirdIyamAneSu, dInAnAthabhikSuka - bhaikSa 14 piNDeSu, samupalipyamAnAsu bhojanasthAnavedISu, saMcAryamANeSu cakorapaJjareSu 15, nivedyamAnanaivedyAsu pUjyarAjyAdhidevatAsu, vaizvadevAhuti - gandhavAhini vahati vividhAnnapAkaparimalamanohare mahAnasamaruti, nirvatitama-jjanAdikriyAkalApe bhajati bhojanabhuvaM bhUbhuji, bahiH sUpakAra - kalakalaH samullalAsa / 1. niryatyo anU. / " svayaM ca rAjA madhyAhnasamaye madhyAhnikakaraNAya-madhyandinanityakriyAvidhAnAya udatiSThat-uttasthau / kimbhUte madhyAhnasamaye ? zAG khikasya - zaMkhavAdakasya mukhamarutAvaktravAtena pUryamANa:-bhriyamANo yaH zaMkhastasya svanena - raveNa vibhinna: - mizrito bhAGkArI yo bherIravastena, tathA niryaMtya : 1 - niHsarantyo yA velAvilAsinyaH - vAranAryastAsAM calaccaraNayo raNatI - zabdAyamAne ye maNinUpure tayorjhaGkAreNa ca nivedyamAne - bodhyamAne, madhyAhne kila zaGkhasakhA bherI vAdyate, vAranAryazca vicarantyato jJAyate madhyAhno jAta iti / zaGkhavAdanaM zilpamasya zAGkhika: "zilpamitIkaN" [pA0sU0 4 4 55 ] | krameNa ca madhyAhlAdUrdhvaM kiyatsamayAtikramaNaparipATyA bhUbhuji - nale bhojanabhuvaM 527 For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 damayantI-kathA-campU: jemanabhUmiM bhajati sati, bahiH-svAvasthAnAd bAhyapradeze sUpakArANAM kalakala:--kolAhala: samullalAsa-udabhUt / kimbhUte bhUbhuji ? nivartitaH-kRto majjanAdikriyANAM kalApa:samUho yena sa tasmin / kva sati ? samasto yaH sevakajana:-anucaralokastasmin niHsRtegate sati / punaH kAsu satISu ? vizrAntAni-uparatAni tUryatAlaiH1 sambaddhAni gItAni yAsu evaMvidhAsu nRtyazAlAsu satISu / utprekSyate-niryAtA:-niHsRtA yA nartakyastAsAM virahakhedAtviyogaduHkhAt mUkIbhUtASviva / anyopi virahakhedAt mUkIbhavati tathA nRtyazAlA api / manye, nartakInAM viyogaduHkhAdeva tUSNIM bhejuriti / punaH kAsu satISu ? utprekSyatearthAdhikArakA:-bhANDAgArikAste kuTISu-gRheSu niHzabdatayA-nirgataH zabdo yAbhyastA niHzabdAstabhAvo niHzabdatA tayA gatajanakalakalatvena suptAsviva-zayitAsviva / punarutprekSyate-sAmantAnAM ye maNDapA:-AzrayavizeSAsteSu zUnyatayA sAmantAnAM bhojanArthamanyatra gatatvAt madhyAhnasya yA tandrI:-nidrA tayA mUrchiteSviva-pracalAyiteSviva / anyo'pi tandrImUrchitaH kila na brUte tathA tepi zUnyatvAt janasvanarAhityena tandrImUrchitA iva jJAyante / "tandristandrIzca nidrAyAm" [devakANDa 9] iti ziloJchaH / punaH kva sati ? rAjabhavanAGgaNe saMkrAntA-pratiphalitA sevAvilAsinInAM caraNayoH kukumapadapaMktiH-ghusRNadravaliptapadaracanA tadbhAvastayA prakAzamAne-zobhamAne / rAjabhavanAGgaNe kasminniva ? utprekSyate-vikIrNaHvikSipto yo vikasita:-vihasito raktAravindAnAM-aruNapadmAnAM prakara:-samUho yasmin evaMvidhe iva / manye, ramaNIyarekuGa kumaliptapAdapratibimbAni na vidyante, kintu aruNAni padmAnyeva vikIrNAni santIti bhAvaH / tathA bhojanAvasare zaMkhasahitA yAH kAhalAstAsu ghanaM-niviDaM yathAbhavati tathA dhvanantISu-zabdAyamAnAsu satISu / kAhalA vAdyabhedaH strInapuMsakaH / yadanekArtha:-"kAhalaM tu syAt bhRze cAvyaktavAci ca zuSke ca vAdyabhede ca" [3 / 671672] / tathA pratyAsvAdikajaneSu AsvAda-AsvAdaM prati carantIti pratyAsvAdikAH pratigRhaM kiJcit kiJcid rasAsvAdagrAhiNaH / caratItyarthe Thak / evaMvidhA ye janA:-bhikSuvizeSAsteSu pradhAvamAneSu pratisadmadrutaM gacchatsu satsu / *tathA atithInAM yAH satrazAlA satraM-sadAdAnaM tasya zAlA-gRhANi tAsu parimRjyamAnAsu-pUjAsu kriyamANAsu satISu* | "satramAcchAdane kratau mahAdAne vane dambhe" [2 / 477] ityanekArthaH / tathA agre-svabhojanAt pUrvaM niyataM Azyante-bhojyante ye te agrAzanA:-agre bhojanikA, evaMvidhA ye brAhmaNAsteSu sajjIkriyamANeSusAvadhAnIkriyamANeSu satsu / tathA kapilAsu-piGgalavarNAsu puNyAH-pavitrAzca tAH gAvazva puNyagavyastAsu puNyagavISu tRNavATikAdiSu pravezyamAnAsu satISu / kimbhUtAsu puNyagavISu ? gogrAsasya-tRNakavalasya yogyA gogrAsayogyAstAsu / puNya 1. tUryanAdaiH anU. / 2. yo nAsti anU. / 3. ramaNI0 anU. / 4. bhAva: nAsti anU. / ___*-* cinhAntargata pATho nAsti anU. / 5. bhojanAya sAvadhAnI kriyamANeSu anU. / Jain Education international For Personal & Private Use Only Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsa: gavISviti "gorataddhitaluki " [pA0sU05 |4| 92] iti Tac samAsAntaH / tathA vAyasAnAMkAkAnAM balistambhazikhareSu ye phalakA :- paTTAsteSu prakSAlyamAneSu - jalena zodhyamAneSu satsu / tathA dInAzca- dayAspadaM anAthAzca - asvAmikA: bhikSukAzca - bhikSaNazIlA varAkAsteSAM bhaikSapiNDeSu - bhikSANAM samUho bhaikSaM, samUhArthe tasya samUhasya [ pA0sU0 4 / 2 / 37] yadvA, bhikSANAM ime bhaikSAstasyedaM ityaN, evaMvidhA ye piNDAH - kavalAsteSu bahizcatuSpathAdau dIyamAneSu satsu / bhikSaNazIlo bhikSuH "sanAzaMsatibhikSa u: " [pA0sU03 |2| 168] iti ustataH svArthe kaH / tathA bhojanasthAnasya yA vedyaH - saMskRtabhUmayastAsu samupalipyamAnAsu - chagAdinA saMskriyamANAsu satISu / tathA cakorANAM paJjareSu - zalAkAmayeSu bandhanopakaraNeSu bhojanasthAnaM saJcAryamANeSu-prApyamANeSu satsu / tathA pUjyAH - arcyA rAjyasya yA adhidevatA:-adhiSThAtryo devyastAsu nivedyamAnaM-darzyamAnaM naivedyaM baliryAsAM tAstathAvidhAsu satISu, rAjyAdhidevatAnAM naivedye darzyamAne ityarthaH / tatA mahAnasasya - pAkasthAnasya yo marut - vAyustasmin vahati-vAti sati / kimbhUte mahAnasaMmaruti ? vizvadevA: - trayodazadevavizeSAsteSAmiyaM vaizvadevIvizvadevasambandhIni yA Ahuti:- homastasya gandhaM vahatItyevaMzIlo vaizvadevAhuti gandhavAhI tasmin, "striyAH puMvadbhASitapuMskAditvAt [pA0sU06 | 3 | 34] iti uktaM puMskAt parasyAnUGa: strIpratyayasya puMvadbhAvaH / tathA vividhAnnAnAM - anekavidhabhaktAnAM pAkasya yaH parimala:Amodastena manohare - ramye / AjyaM prAjyamabhinnakundakalikAkalyazca zAlyodano, sUpo dhUpamanoharA zikhariNI svAdUni zAkAni ca / peyAsvAdyakavalyalehyabahulaM nAnAvidhaM bhujyatAM, bhojyaM bhImamahAnRpasya sutayA saMpreSitaM sainikAH // 11 // , Ajyamiti / he sainikA:-camUcarAH ! bhImamahAnRpasya sutayA-bhaimyA sampreSitaM-muktaM nAnAvidhaM anekaprakAraM bhojyaM - bhakSyaM bhujyatAm - azyatAm / anekavidhatvameva darzayati, tadyathA-prAjyaM-prabhUtaM AjyaM dhRtaM ca punaH zAlyodana: - kalamazAlyAdirUpaM azanam / kimbhUtaH zAlyodanaH / abhinnakundakalikayA- asphuTitakundakorakeNa kalyate-mIyate upamIyate iti abhinnakundakalikAkalyaH / kaleradantAt svarAd yaH / kecittu pavargopadhaM paThanti tadA tu spaSTa eva / abhinnakundakalikayA kalpaH- sadRzaH, odanazabdaH puNkliiblinggH| tathA ayaM sUpa:- sUdaH / tathA dhUpena- gandhadravyayogavizeSeNa manoharA-vAsitA zikhariNI - rasAlA / ca punaH svAdUni mRSTAni rucyAni / sundarANi vA zAkAni 1. phalakAH nAsti anU. / 2 tasyA anU. / 529 For Personal & Private Use Only Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 damayantI-kathA-campU: mUlakAdIni / "svAdustu sundare mRSTe" [2 / 240] ityanekArthaH / zAkazabdaH puMklIbaliGgaH / kimbhUtaM bhojyam ? peyaM-pAtuM yogyaM drAkSApAnAdi, AsvAdyaM-anubhavanayogyaM AmrarasAdi, kavalyaM-kavalIkaraNayogyaM odanAdi, lehya-madhvAdi tato dvandvastairbahulaM vyAptaM-sahitamityarthaH / zArdUlavikrIDitam // 11 // aho' khalvamI matsyamAMsaivirahitamudIcyapratIcyaprAcyaparijanAH3 priyasaktavo bhoktumeva na jAnanti / viralaH khalu dAkSiNAtyeSu mAMsAzanavyavahAraH / tadAkarNayatAM naiSadhAH / aho ! iti Azcarye, khalu iti vAkyAlaMkAre / amI pratyakSAH udIcyAM bhavA udIcyAH, pratIcyAM bhavAH pratIcyAH, prAcyAM bhavAH prAcyAstato dvandvaH, evaMvidhA ye parijanAH sainikAH priyAH-iSTAH saktavaH-dhAnAcUrNaM yeSAM te priyasaktavaH, evaMvidhAH santo matsyAnAM mAMsAni-matsyamAMsAni taivirahitaM-viyuktaM arthAd bhojyaM bhoktumeva na jAnanti, kintu matsyamAMsasaMyuktameva te bhuJjate / khalu-anunaye dAkSiNAtyeSu-dakSiNasyAM jAtA dAkSiNAtyAsteSu viralaH-stoko mAMsAzanasya-palabhakSaNasya vyavahAraH / tat-tasmAt AkarNyatAM he naiSadhAH-niSadhadezodbhavAH sainikAH ! AjyaprAjyaparAnna kUrakavalairmandAM vidhAya' kSudhAM, cAturjAtakasaMskRto nu zanakairikSo rasaH pIyatAm / 6saMsAraspRhaNIyatemanarasAnAsvAdya kiMcittataH, snigdhastabdhadadhidraveNa sarasaH zAlyodano bhujyatAm' // 12 // Ajyeti / Ajyena-ghRtena prAjyAni-prabhUtAni parANi prakRSTAni annAni-bhakSitAni yAni kUrakavalAni-bhaktapiNDAstaiH kRtvA kSudhAM-bubhukSAM mandAM-alpAM vidhAya-kRtvA bhavadbhiH anu-pazcAt zanakai:-mandaM mandaM ikSoH-rasAlasya rasaH-dravo pIyatAm / kimbhUto rasaH ? "tvagelApatrakaM caiva trigandhaM ca trijAtakam / tadeva maricairyuktaM cAturjAtakamucyate // " [ ] 1. dravaH anU. / For Personal & Private Use Only Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchAsaH tena saMskRta:-kRtaguNAntaraH cAturjAtakasaMskRtaH / tata ikSurasapAnAnantaraM temanasya-miSTAnasya rasAsvAdAstemanarasAH saMsAre- bhavacake spRhaNIyAH-abhilaSaNIyA ye temanarasAH saMsAraspRhaNIyatemanarasAstAn kiJcid-ISad AsvAdya-anubhUya snigdhaH-sarasaH stabdha:-kaThino yo dadhidravaH-vastragAlitaM dadhi tena sarasaH-sasvAdaH, 'sarala' iti pAThe saralaH suniSpannadIrghataNDulapAkajaH atiklinnavAridoSarahitazcare evaMvidhaH zAlyo danaHkalamazAlyAdibhaktaM bhujyatAM-azyatAm / udIcyeti "dhuprAgaprAgudakpratIco yat" [paa0suu04|2|101] iti zeSe'rthe ebhyo yat, udIcyaH pratIcyaH prApya iti / dAkSiNAtyeSviti "dakSiNApazcAtpurasastyak" [paa0suu04|2|98] iti zeSerthe tyak / dakSiNasyAM jAtAH dAkSiNAtya iti / yadyapi annakUretyatra annakUrayorbhaktArthatvena abhidhAnakoSe na kazcid vizeSaH / "bhaktamannaM kUramandhaH" [3 / 59] iti / tathApyatra annazabdo'zitArthaH / yadanekArthaH-annaM bhakte'zite [2 / 260] iti / kavalazabdaH punnapuMsakaH / / 12 / / rAjA tu pratIhAra 'vinizcIyatAM kimayaM bahiH kalakalavyatikaraH' ityabhidhAya tatkAlayogyaparijanaparivRto bhoktumupAvizat / tata:1 tvaritaM ca gatvAgatazca sa pratIhAro vijJApayAmbabhUva / 'deva, damayantyA prahitAH sUpakArAH sainyajanam AbrAhmaNAntyajagopAlabAlakam6, AkarituragavAhanam, AsAmantaniyuktakam, AsvAdyaistaistairvizeSairbhojayanti lagnAH / sarvato dRzyante parvatAH pakvAnnasya, rAzayaH zAlyodanasya stUpAH sUpasya, nirjharAH sarpiSaH, sindhavo madhunaH, nikarAH zarkarAyAH, sro'tAMsi dadhidugdhayoH, zailAH zAkAnAm, nipAnAni pAnakAnAm, kulyAH phalarasAnAm, kUTAH kaSAyAmlalavaNatiktamadhuropadaMzAnAm / evamakArpaNyamicchayA bhojitaM sainyam / / rAjA tu-nala / ityabhidhAya-uktvA tasminkAle- bhojanAvasare yogyo yaH parijanastena parivRtaH-parikarito bhoktuM upAvizat-niSasAda / itIti kim ? he pratIhAra !dauvArika ! vinizcIyatAM-nirNIyatAM, kimiti prazne, ayaM bahiH kalakalasya-kolAhalasya vyatikara:-sambandhaH kim ? ko'yaM kalakala ityarthaH / 1. rasA: anU. / 2. atiklinnatAdidoSarahitazca anU. / For Personal & Private Use Only Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 damayantI-kathA-campU: tataH sa pratIhAraH tvaritaM-zIghraM gatvA Agatazca san vijJApayAmbabhUva-kathAyAmAsa / he deva !-rAjan ! damayantyA prahitA:-preSitAH sUpakArAH kartAraH brAhmaNAzca antyajAzca-cANDAlAzca gopAlabAlakAzca-goprazazavastAn abhivyApya vartamAnaM AbrAhmaNAntyajagopAlabAlakaM, tathA kariNazca-hastinaH, turagAzca-azvAH, vAhanAni ca patrANi tAni abhivyApya vartamAnaM AkarituragavAhanaM, tathA sAmantAH-maNDalezvarAH, niyuktakAzca-adhikAriNastAn abhivyApya vartamAnaM AsAmantaniyuktaM, evaMvidhaM sainyajanaM karma AsvAdyaiH-AsvAdanAha: taistairvizeSairbhojayanti lagnAH / atha tAMstAn bhojyavizeSAnevA''ha-pakvAnnasya sarvataH-sarvAsu dikSu parvatA dRzyante / tathA zAlyodanasya rAzaya-rAjayo dRzyante / tathA sUpasya-sUdasya stUpAH-uccA mRdvikArA dRzyante / tathA sarpiSaH-ghRtasya nirjharA:-prasravaNAni dRzyante / tathA madhuna:-kSaudrasya madyasya vA sindhavaH-nadyo dRzyante / tathA zarkarAyA:-sitAyA nikarA:-samUhA dRzyante / tathA dadhidugdhayoH srotAMsi-pravAhA dRzyante / tathA zAkAnAM-taNDulIyakAdInAM zailA:-girayo dRzyante / tathA pAnakAnAM-drAkSAdijalAnAM nipAnAni-AhavA: kUpasya samIpe zilAdibaddhaM pazupAnArthaM kUpoddhRtAmbusthAnaM nipAnaM / tathA phalarasAnAM kulyAH-sAraNayaH / tathA kaTavazcaoSaNAH kaSAyAH-tuvarA amlAzca-dantazaThA lavaNAzca-sarvarasAH tiktAzca-vaktrabhedinaH madhurAzca-gulyA ye upadaMzA:-madyapasya kharavizadAni abhyavahAryANi zAkAnItyarthaH, teSAM kUTAH-zikharANi dRzyante / evaM-amunA prakAreNa bhavataH sainyasya AtitheyaM-atithisatkAraH kRtaM akArpaNyaM-- akRpaNatvaM udAratvaM yathA bhavati tathA icchayA-svavAJchayA, na tu preraNayA damayantyA sainyaM bhojitam / api ca bhuktAnte ghRtadigdhahastatalayorudvartanaM candanaM, pazcAnnAgarakhaNDapANDuradalaistAmbUladAnakramaH / ekaikasya mRNAlatantumRdunI datte tato vAsasI, devyA kiMcidacintyameva bhavataH sainyAtitheyaM kRtam // 13 // ca-puna :he deva ! iti-amunA prakAreNa devyA-damayantyA kiMcit acintyaM-anAkalanIyaM For Personal & Private Use Only Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchAsaH bhavataH sainyasya AtitheyaM - atithisatkAraH kRtaM / tameva prakAramAha - bhuktAnte - azitAvasAne ghRtena digdhau - liptau yau hastatalau - karatalau tayorudvartanaM- rUkSIkaraNaM candanaM-candanadravo dattaM / pazcAccandanadravadAnAnantaraM pANDuradalAni - vanavAsadezodbhavAni nAgavallIpatrANi nAgarai:vidagdhaiH khaNDyante-carvyanta iti nAgarakhaNDasaMjJAni evaMvidhAni yAni pANDuradalAni - zvetapatrANi tai: kRtvA tAmbUladAnasya kramaH - paripATI kRtaH, tAmbUladalAni dattAnItyarthaH / tata:-tAmbUladAnAnantaraM ekaikasya - pratijanaM mRNAlatantuvat mRdunI-sukumAre vAsasI - vastre datte / zArdUlavikrIDitam / || 13 || iyaM ca rasavatI devasya tayA svahastapallavaparimalanasaMskRtaiH pAkavizeSairalaGkRtya svamudrayA mudritA prahitA' ityabhidhAya vyaraMsIt / 533 iyaM ceti / he deva ! devasya tayA damayantyA svahastapallavAbhyAM yatparimalanaMyathocitagandhadravyakSepeNa surabhikaraNaM tena saMskRtai: - pAkavizeSairalaGkRtya svamudrayAsvalAJchanena mudritA-aGkitA iyaM ca rasavatI prahitA - preSitA / iti uktaprakAreNa abhidhAya vyaraMsIt-virarAma tUSNIM babhAjeti yAvat / rAjA tu manAk taralitaziraH 2 'sasmitamaho niratizayamudAragambhIramucitavyavahArahAri lIlAyitaM tasyAH, spRhaNIyaparimalasvAdo yamapUrva iva ko'pi pAkakramaH / tathAhi idamamlamapyanamlAsvAdam, idamISatkaSAyamapi madhuratAmAnItam ", idamekarasamapyanekarasIkRtam, idamatimRSTayA'mRtamapyatizete, rasavatyA'mapi rasavatI vidarbharAjasutA', iti bhAvayaM stAstayA 10 prahitAnpAkavizeSAnAdareNAsvAdayAmAsa / rAjA tu nalaH manAk - stokaM taralitaM - kampitaM ziro yena evaMvidhaH san sasmitaMISaddhAsyasahitaM yathA bhavati tathA iti bhAvayan - manasi vicArayan tayA - damayantyA prahitAn pAkavizeSAn AdareNa AsvAdayAmAsa - bubhuje / ca- punaH iti cintitavAn / itIti kim ? aho ! iti Azcarye, niratizayaM - utkRSTaM udAreNa - udAratayA dAtRtayA, gambhIraM-astAghaM ucitavyavahAreNa, hAri - manoharaM tasyA lIlAyitaM vilAsavadbhavanaM alIlAvat lIlAvat bhavanaM lIlAyitaM tadvati vartamAnAllIlAzabdAt Ayipratyaye bhAve kte ca rUpasiddhiH / For Personal & Private Use Only Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 damayantI-kathA-campU: atrodArazabdo bhAvavacano lavaNAdizabdavat / tathA tasyAH-bhaimyAH apUrva iva-abhinava iva ko'pi vAcAmagocaraH pAkakramaH / kimbhUtaH1 pAkakramaH ? parimalazca-AmodaH AsvAdazcaAsvAdanaM spRhaNIyau-abhilaSaNIyau parimalAsvAdau yatra sa spRhaNIyaparimalAsvAdaH / tathAhIti / apUrvatvameva pAkakramasya darzayati, tadyathA idaM amlamapi-dantazaThamapi na vidyate amlasya AsvAdo yatra tat anamlAsvAdaM / tathA idaM ISat kaSAyaM-manAk tuvararasamapi madhuratAM-mRSTatAM AnItam / tathA idaM ekarasamapiekAsvAdamapi anekarasIkRtaM-anekAsvAdIkRtaM / tathA idaM atimRSTatayA-atisvAdutayA amRtamapi atizete amRtAdapyadhikI bhavati / iyaM vidarbharAjasutA-bhaimI rasavatyAmapi rasikA-rAgiNI tAtparyavatIti yAvat / cintitavAMzca SaDrasAH kila vaidyeSu bharate'STau navApi vA / tayA tu padmapatrAkSyA sarvamekarasIkRtam // 14 // atha yaccintitavAn tadAha SaDrasA iti / kileti Aptoktau, AptA iti vadanti vaidyeSu-vaidyazAstreSu SaDrasA:tiktAdayaH / atha bharate-nATyazAstre aSTau navApi vA zRGgArAdayo rasAH2 / tayA padmapatrAkSyAkamaladalalocanayA punaH sarvaM ekarasIkRtaM-utkRSTAsvAdIkRtaM camatkRtatvAt AtmaviSaye ekAnurAgIkRtaM ca / yadanekarasaM tatkathamekarasI bhavet ? iti virodherai punararthastu zabda udbhAvayati // 14 // tathAhi agrasthAmiva cetasaH pura iva vyAlambamAnAM dRzojalpantImiva rundhatImiva manAG mugdhaM hasantImiva / nidrAmudritalocanA api vayaM tAM vizvarUpAyitAM2, pazyAmo bahirantare nizi divA mArgeSu geheSu ca // 15 // tathAhIti / anena AtmAnubhavasambhAvanAdvAreNa ekarasatvameva vyanakti agrasthAmiti / nidrayA mudrite-pihite locane yeSAM te evaMvidhA api vayaM bhaimI 1. kimbhUtazca anU. / 2. rasAstiktAdayaH anU. / 3. virodhaM anU. / 4. tAM bhaimI anU. / For Personal & Private Use Only Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchavAsaH 535 cetasaH agrasthAmiva-puraHsthitAmiva, tathA dRzo:-netrayoH puraH-agre vyAlambamAnAmivaavasthitAmiva sAkSAdavalokyamAnAmivetyarthaH / tathA jalpantImiva, tathA vadantImiva, tathA rundhatImiva-anyatra gacchantaM mAM gRhNantImiva, tathA manAk-ISat mugdhaM-ramyaM yathA bhavati tathA hasantImiva / tathA bahirantarA-madhye, tathA nizi-rAtrau divA-dine, tathA mArgeSu capunaH geheSu vizvarUpAyitAM-vizvaM rUpamasyeti vizvarUpo hariH sa iva AcaritA vizvarUpAyitA tAM viSNUpamAM pazyAmaH-avalokayAmaH / yathA vizvarUpo hariH-sairvamabhivyApya tiSThati tathA sarvavyApinIva ca sA vilokyata ityarthaH / bhramAd yat tatrApi tasyA avalokanAt / zArdUlavikrIDitam // 15 // evamavadhArayan atRpta iva tayA prahiteSu svahastapakvapAkarasavizeSeSu', asantuSTa statkathAyAm, Acamya, candanAguruparimala pANDuritapANipallavaH, lavaGgakakkolakarambitatAmbUlamutsarpikarpUraparimalamAdAya, vikIrNavividhakusumaprakarahAriNi yakSakardamAcchachaTAcchoTita paryantabhittibhAge lambitapralambajAmbUnadapadmadAmni dhUpadhUmAmodini cUrNitakarpUraraGgarekhAbhAji bhojanAntaramapare'parAhNavinodamaNDape manAgvizramya raNaraNakAkrAntahRdayo dUradigantAvalokana kutUhalitaH sarittIrottambhitA bhralihasaudhaskandhabhUmimAruroha, Aruhya ca tasyAmUrdhva eva dhriyamANa mAyUrAtapatramaNDalaH, salIlAlasapadairitastataH parikrAman, nedIyasi saritsaMgamAmbhasi madhyAhnamakhilamavagAhanasukhamanubhUya tIramuttIrNAsu timirazaGkayA kRtadUracaMkramaNaizcakravAkacakravAlairAkulamAlokyamAnAsu10, pulinapAMsuviharaNavirAme vikasitavividhavIrundhirodhAMsi radantISu dantipaGktiSu dattadRSTiH, viralanalinIpatrAntarAla?suptotthitasya,12 kiMcidavAJcitacaTulacaJcoH, carataH, caTulacaJcarIkiNi vikacakamalavane, rAjahaMsakulakalApasya karikalabhadantadaNDapANDubisakANDabhaGgaTaMkArAnAkarNayan, aparAhnamajjanAgatAbhiH kuNDinapurapurandhribhirAzcaryasormimuSitanimeSainiSkampanIlotpalapalAzalIlAyamAnaitrapuTairApIyamAnamukhendudyutiH, darzitataraGgabhrUbhaGgayA dUrocchaladvAla''zapharIchalenavisphArita15vilocanayA, saritsaMgamasalilAdhidevatayApi vilokyamAnarUpasaMpattiriva, kSaNamaviralacalaccaJcarIkacakracumbi 1. sarvamapi anU. / For Personal & Private Use Only Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 damayantI-kathA-campU: tAmburuhAsu krIDAkamalasarasISu, kSaNamupAntapaGaktIbhUtamaJjaritasahakArarAjiSu smara16vAjivAhyAlISu, kSaNamunmiSatkusumamanohAriNISu17, bhavanodyAnamAlAsu, kSaNamutpatatyatAkApaTapallavavirAjitAsu18 bhImabhUpAlAntaHpuraprAsAdapaGiktaSu19, kSaNamavakIrNakusumaraGgAvalIramyAsu nagaravIthISu vizrAntavilocanazciramavatasthe / ___ evaM-amunA prakAreNa avadhArayan-manasi vicArayan tayA-bhaimyA prahiteSu-mukteSu svahastAbhyAM pakvA:-siddhA ye pAkarasavizeSAsteSu atRpta iva-anAghrAta iva / tathA tasyAHbhaimyAH kathAyAM-vAdyAM asantuSTaH / Acamya-AcamanaM gRhItvA zucIbhUya candanaM ca aguruzca candanAguru tAbhyAM parimalanena-udvarttanena pANDuritau-dhavalitau pANipallavau yasya sa evaMvidhaH san / utsI-prasaraNazIlaH karpUrasya parimalo yasmin evaMvidhaM lavaGgaiHdevakusumaiH kakkolaiH-kozaphalaiH karambitaM-mizritaM yattAmbUlaM-kramukIphalaM kramukaphalacUrNaparNayogo vA tat AdAya-gRhItvA / bhojanAnantaraM apare-anyasmin vinoda:-kautukaM tadarthaM yo maNDapa:-AzrayavizeSo vinodamaNDapaH yatra gatvA vinodaH kriyate, tato'parAhnasya-sAyaMtanasamayasya yo vinodamaNDapo'parAhNavinodamaNDapastasmin manAk-ISat vizramya-vizrAma gRhItvA bhojanajanyakhedamapanIya raNaraNakena-utkaNThayA AkrAntaM-vyApta hRdayaM-ceto yasya saH, tathA dUrA:-viprakRSTA ye digantA:-AzAprAntAsteSAmavalokane kutUhalaM jAtamasyeti kutUhalitaH evaMvidhaH san, sarittIre uttambhitasya-tatkAlAropitasya jaGgamasya citrakUTAkhyasya abhraMlihasaudhasya skandhabhUmi-madhyabhuvaM Aruroha-adhizizrAya / kimbhUte aparAhNavinodamaNDape ? vikIrNAni-vikSiptAni vividhAni-anekaprakArANi paJcavarNatvAt yAni kusumAni teSAM yaH prakaraH-samUhastena hAriNi-manojJe / tathA yakSakamasya acchAvizadA yAzchaTAstAbhirAchoTitA:-siktAH paryantabhittibhAgA:-avasAnakuDyadezA yasya sa tasmin / "karpUrAgurukakkolakastUrIcandanadravaiH / syAd yakSakamo mitraiH" [3 / 302303] iti haimakoSaH / tathA lambitAni-lambAyamAnIkRtAni pralaMbAni-dIrghANi jAmbUnadapadmAnAM-haimAmbhojAnAM dAmAni-mAlA yasmin sa tathA tasmin / tathA dhUpa:gandhadravyayogavizeSastasya yo dhUmastasya Amodo vidyate yasminnasau dhUpadhUmAmodI tasmin dhUpadhUmAmodini / tathA cUrNitakarpUraNa-mRditaghanasAreNa yo raGgaH-raJjanaM dhavalIkaraNaM tasya yA rekhA-AbhogastAM bhajatIti cUrNitakarpUraraGgarekhAbhAk tasmin, karpUracUrNe dhavalite ityarthaH / "rekhA syAdalpake chadmanyAbhogollekhayorapi" [2 / 25] ityanekArthaH / atha saudhamAruhya ca-adhiSThAya tasyAM saudhaskandhabhUmau Urdhva eva-uparyeva dhriyamANaM-chatradharairgRhyamANaM For Personal & Private Use Only Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH 537 mAyUrAtapatramaNDalaM yasya saH / tathA salIlaM-savilAsaM yathA bhavati tathA alasapAdaiHmantharacaraNanyAsairitastataH parikrAman-vicaran / tathA evaMvidhAsu dantipaMktisu-karirAjiSu dattA-nyastA dRSTiryena saH / kimbhUtAsu dantipaMktisu ? nedIyasi-nikaTataraM saritsaGgamasya yadambhastasmin saritsaGgamAmbhasi-nadIsambhedodake akhilaM-samastaM madhyAhna avagAhanasukhaMmajjanasukhaM anubhUya tIramuttIrNAsu-taTaM prAptAsu / tathA kariNAM kRSNatvAt timirazaGkayAtamobhrAntyA kRtaM dUre caGa kramaNaM-gamanaM yaistAni evaMvidhaizcakravAkANAM-cakrANAM yAni cakravAlAni-vRndAni tairAkulaM-satrAsaM yathA bhavati tathA AlokyamAnAsu, dantipaMktIravekSamANAzcakrA AkulA jAyanta ityarthaH / tathA pulinapAMzUnAM-saikatarajasAM yad vikiraNaMitastato vikSepaNaM tasya virAme-avasAne dhUlIsnAnAnantaraM vikasitA vividhA-anekavidhA vIrudho yeSu, evaMvidhAni rodhAMsi-taTAni radantISu-pATayantISu / tathA vikacakamalavanesavikAsapadmakhaNDe carataH-viharato rAjahaMsakulasya-sitapakSakuTumbakasya yaH kalApaHsamUhastasya karikalabhadaNDavat pANDuraM-dhavalaM yad visakANDaM-kamalanAlavRndaM tasya yo bhaGgaH-troTanaM tasya TaGkArAn-ravavizeSAn AkarNayan-zRNvan / "kANDaM nAle'dhame varge druskandhe'vasare zare" [2 / 112-113 ] ityanekArthaH / kimbhUte vikacakamalavane ? caTulA:-caJcalAzcaJcarIkA:-bhRGgAH vidyante yasmistattathA tasmin / kimbhUtasya rAjahaMsakulakalApasya ? viralAni-aniviDAni yAni nalinIpatrANi-padminIdalAni teSAmantarAleSu-madhyeSu suptotthitasya pUrvaM suptaH pazcAdutthitaH-jAgarita suptotthitastasya / tathA kiJcit-ISat avAJcitA-nIcaiH kRtA caTulA caJcuryena sa tasya / tathA aparAhnamajjanAyasAyantanasnAnAya AgatAbhiH kuNDinapura-purandhribhiH-kuNDinapura-strIbhirne trapuTaiH ApIyamAnA-atizayena dRzyamAnA mukhendudyutiH-AnanazazizrIryasya saH / sAdarekSaNaM netrapAnaM tacca patrapuTairyuktaM, ato netrapuTerApIyamAnetyuktaM / kimbhUtaiH netrapuTaiH ? AzcaryarasormibhiHadbhutarasabAhulye na muSitA-apahRtA nimeSA:-akSimIlanAni yeSAM te tai: visphAritai rityrthH| ataeva punaH kimbhUtaiH ? nikampANi-nizcalAni yAni nIlotpalapalAzAni-kuvalayapatrANi tadvadalIlAvanto lIlAvanto bhavanto lIlAyamAnAHzobhAyamAnAstai nizcalakuvalayapatropamairityarthaH / tathA saritsaGgamasalilasya adhiSThAtrya-devatayA'pi vilokyamAnAvIkSyamANA rUpasampattiH-saundaryasampat yasya sa evaMvidha iva / kimbhUtayA salilAdhidevatayA ? darzitAstaraGgA eva bhrUbhaGgAH-bhrUvilAsA yayA sA tayA darzitataraGgabhrUbhaGgayA / tathA dUre ucchalantyaH-ullalantyo yo bAlazapharyyastAsAM chalena-dambhena visphArite-vikasvarIkRte vilocane yayA sA tayA / manye, udvatitazapharIcchalena jaladevatA nalarUpasampadaM vIkSata iti| anyApi nAyikA sabhrUbhaGgayA visphAritadRzA iSTarUpasampadaM iveti anU. / For Personal & Private Use Only Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: 538 IkSate / tathA kSaNamekaM aviralaM- niviDaM calad yaccaJcarIkacakraM - bhRGgavRndaM tena cumbitAniAsvAditAni amburuhANi - padmAni yAsu evaMvidhAsu krIDAkamalasarasISu / tathA kSaNamekaM smaravAjino bAhyAlIva- vAhavAhabhUmiriva yAstA, yathA vAjIvAhyAlyAM svairaM krIDati tathA'tra smaropi vilasatIti, tathAvidhAsu upAnte - saritsaGgamasamIpe paMktibhUtAH - zreNibhUtAH maJjaritA: yA: sahakArarAjaya :- cUtAlayastAsu, kaNTakAdidoSarahitAsu tarurAjirAjitAsu ca bhUmiSu vAhavAhanA / tathA ca ramyA samatalA loSThakIlakaNTaka varjitA bAhyAlIbhUmirabhyarNatarurAjivirAjiteti etadeva paMktIbhUtetyAdinA uktam / tathA kSaNamekaM unmiSanti-vikasanti yAni kusumAni tairmanohAriNISu - manoharAsu bhavanodyAnamAlAsugRhavanapaMktiSu / tathA kSaNamekaM utpatan vAtena UrdhvaM gacchan yaH patAkApaTapallava:dhvajapaTaprAntastena virAjitAsu bhImabhUpAlasya yA antaHpuraprAsAdapaMktaya:-avarodhabhavanapaMktayastAsu / tathA kSaNamekaM avakIrNAni - vikSiptAni hiMguluharitAlAdivicitravarNakavat citrahetutvAt kusumAnyeva raMgAvalIvicitravarNapaMktistayA ramyAsu - zobhanAsu nagaravIthiSu - purapaddhatiSu vizrAnte - datte vilocane- netre yena saH / vizrAntavilocana iti padaM pratyekaM yojyam / evaMvidhaM ciraM avaratasthe / cintitavAMzca nodyAne na taraGgiNIparisare no ramyahamrmye na vA, puSyatpuSkaragarbhaguJjadaliSu krIDAtaDAgeSvapi / vAtyAghUrNitazIrNaparNataralA dRSTirmadIyAdhunA, lubhyallubdhakabhApiteva hariNI zrAntApi vizrAmyati // 16 // cintitavAMzca-vicAritavAMzca nodyAna iti / adhunA madIyA dRSTiH zrAntA'pi - khinnA'pi na udyAne vane vizrAmyati-khidyate, punaravalokanAya pravartita ityarthaH / tathA na taraGgiNyA :- nadyA: parisare-samIpe vizrAmyati / tathA no ramye harmye 2 - sundaradhanigRhe vizrAmyati / tathA na vA krIDAtaDAgeSvapi vizrAmyati / kimbhUteSu krIDAtaDAgeSu ? puSyanti - vikasanti yAni puSkarANi - rAjIvAni teSAM garbhe madhye guJjantaH - zabdaM kurvANA alaya: - bhRGgA yeSu te tathAvidheSu puSpaphullane / kimbhUtA dRSTiH ? vAtyayA-vAtasamUhena ghUrNitaM - bhramitaM zIrNaM - zaTitaM yatparNaM- patraM tadvat taralA - caJcalA dRSTiH keva na vizrAmyati ? lubhyan- mRgImAMsakhAdane abhilASaM gAddharyaM kurvan yo lubdhakaH - mRgayustena bhApitA- trAsitA hariNIva / yathA 1. evaM vidhazciraM anU. / 2. ramyaham anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH 539 lubdhakabhApitA mRgI zrAntA'pi no vizrAmyati tathA madIyA dRSTirapi / zArdUlavikrIDitam // 16 // api ca na gamyo mantrANAM na ca bhavati bhaiSajyaviSayo, na cApi pradhvaMsaM vrajati vihitaiH zAntikazataiH / bhramAvezAdar3e kamapi vidadhadbhaGgamasamaM, smarApasmAro'yaM bhramayati dRzaM ghUrNayati ca // 17 // api ca-punazcintitavAn na gamya iti / ayaM smarApasmAra:-smararUpagrahAvezo mameti gamyate, mama dRzaM bhramayati, ca-punaH ghUrNayati-vyAkulI karoti / kimbhUtaH smarApasmAraH? na mantrANAM gamyaH-grAhyaH, na mantrai zAntI kriyata ityarthaH / tathA bhaiSajyaM-auSadhaM tadviSayo'pi na bhavati, ca zabdo'pyarthaH, auSadhairapi na zamya ityarthaH / tathA vihitaiH-kRtaiH zAntikazatairapi na ca pradhvaMsaM-vinAzaM vrajati-prApnoti / anyo hi apasmAraH mantrANAM gamyo bhavati, auSadhaiH zamyo bhavati, zAntikaivinAzaM ca prApnoti, paraM ayaM na / zAntiketi zAntikaM-maGgalasnAnaM / kiM kurvan smarApasmAraH ? bhramaH-sandehaH, sa cAtra damayantIlAbhaviSayastasya ya AvezaH-pravezastasmAt aGge-dehe kamapi-vaktumazakyaM asamaMugraM bhaGga-rugvizeSaM vidadhat-kurvan / "bhaGgastaraGge bhede ca rugvizeSe parAjaye / kauTilye bhavyavicchittyoH" [2 / 39] ityanekArthaH / kiMcAnyadadbhutampauSyAH paJcazarAH zarAsanamapi jyAzUnyamikSolatA, jetavyaM jagatAM trayaM pratidinaM jetApyanaGgaH kila / ityAzcaryaparamparAghaTanayA cetazcamatkArayanvyApAraH sutarAM vicArapadavIvanthyo' vidhervandyatAm // 18 // kiJca-punaH anyat- etat adbhutam, tadevAha pauSpA iti / vidheH-daivasya vyApAraH-ceSTA sutarAM-atizayena vandyatAM-stUyatAm / kimbhUtaH ? vicArapadavyA-vicAramArgeNa vandhyaH-rahitaH, na vicArayituM zakya ityarthaH / kiM kurvan ? iti-amunA prakAreNa AzcaryaparamparAyA yA ghaTanA-yojanA nirvartanA tayA ceta: 1. devasya anU. / For Personal & Private Use Only Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 damayantI-kathA-campU: mAnasaM camatkArayan-sacamatkRtikurvan / itIti kim ? pauSpAH-puSpavikArA:1 puSpasambandhino na tvAyasAH, zarA:-sAyakAste'pi paJca na tu bahavaH / aparaM ikSolatA zarAsanamapi-dhanurapi jyAzUnyaM-pratyaJcArahitaM / aparaM jagatAM trayaM-tribhuvanaM pratidinaM jetavyam / aparaM kileti arucau / jetA'pi anaGgaH-zarIrarahitaH kAmaH / atra prathamo'pi zabdaH zarAsanasya jyAzUnyasya zaropekSayAre dvitIyazca jeturanaGgasya pratidinajetavyajagattrayApekSayA vaiSamyavyaJjakaH // zArdUlavikrIDitam // 18 // evamanekavidhavitarkataralitahRdaye kuNDinanagaravIthIvizrAntadRzi zanairudvellita mallikAkSapakSa pallavasya mRdutarataraGgitasaritaH kamalavanavAyoH samarpitavapuSi niSadhabhUbhuji, bhujaMganirmo kadhavale vasAno vAsasI, raNanmaNikaGkaNairAkUrparaM pUritaprakoSThaH zrIkhaNDapiNDapANDuritatanurapUrva iva parvatakaH pratIhArasUcitaH prviveshH| pravizya ca prakaTitapraNayapraNAmaH prabhuNA savismayasmitahuMkAreNAbhilASitaH stokonnamita bhUsaMjJayA vijnypyitumaarebhe| evaM-amunA prakAreNa anekavidhA:-nAnAprakArA3 ye vitarkAH-UhAstaistaralitaMkampitaM hRdayaM-ceto yasya sa tasmin, tathA kuNDinanagaravIthyAM vizrAntA-dattA dRk yena sa tasmin, tathA kamalavanavAyoH samapitaM-dattaM vapuryena sa tasmin, padmavanavAtaM spRzatItyarthaH / kimbhUtasya kamalavanavAyoH ? zanaiH-mandaM udvellitA:-UrdhvaM kampitA: "malliAkAkSANAMrAjahaMsavizeSANAM pakSapallavA yena sa tathA tasya, tathA mRdutaraM-mandaM mandaM taraGgitA - taraGgIkRtA sarit-nadI yena sa tathA tasya, evaMvidhe sati naiSadhabhUbhuji-nale pratIhAreNadauvArikeNa sUcitaH, yathA-deva ! parvatakaH samAgacchatIti jJApitaH / parvataka: saudhAntaH praviveza-prAvizat / kiM kurvan ? bhujaGganirmokavat-sarpakaJcukavat dhavale-zvete vAsasIvastre vasAna:-paridadhAnaH / "vas AcchAdane" [pA0dhA0 1023] / tathA raNaraNanti - zabdAyamAnAni yAni maNikaGkaNAni taiH AkUrparaM kUparaM-bhujAmadhyaM AmaryAdIkRtya, AkUparaM kUrparaM yAvat pUritaH-bhRtaH prakoSThikA kalAcikA yasya sa / pUritaprakoSThaH / tathA zrIkhaNDapiNDena-candanadravasamUhena pANDuritA-dhavalitA tanuH-zarIraM yasya saH zrIkhaNDapANDuritatanuH, ataeva apUrva iva-abhinava iva / ciraM dRSTasyApi parvatakanAmno vAmanasya apUrvatvamiha pUrvamabhUSitasya samprati pAritoSikabhUSaNabhUSitatvAt / dattodanta praznatAtparyAdvA / 1. *-* puSpavikArA: nAsti anU. / 2. zarApekSayA anU. / 3. nAnAvidhAH anU. / cihnAntargata pATho nAsti anU. / 4. raNa0 nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchAsaH 541 pravizya ca prakaTitaH praNayena-prazrayeNa praNAmo yena saH / tathA prabhuNA-nalena vismayaHAzcaryaM smitaM-ISaddhAsyaM tAbhyAM saha vartata iti savismayasmitaH, evaMvidho yo huGkArastena abhilASita:-vAditaH san parvatakaH stoka-ISat unnamitA-uccaiH kRtA yA bhrUstayA yA saMjJAprayojanasUcanA tayA, rAjJo bhrUsaMketena ityarthaH, vijJapayituM-kathayituM aarebhe| "saMjJA nAmani gAyatryAM hastAdyairarthasUcanaiH / cetanArkastriyoH" [2 / 80-81] ityanekArthaH / 'deva, zrUyatAm / ito gatavAnaham / anantaramatizayita svargAnmArgAnanekavidhacarcAcArUNi catvarANi vilakya, vihitamanaHprasAdAnprAsAdAnavalokayan, itastataH sasmitasmarAlasacaladvelAvilAsinIvikArakUNitakoNekSaNAkSiptahRdayaH, sevAvirAmaniHsaratsAmantasaMkulam, aviralagalanmadhumaJjarIpuJjapiJjaritasarasasahakAravananikuJjapuJjitapuMskokilakulakalaravaramaNIyodyAnamAlAvalayitam, upAntakRtamaNimandarAmandiranibaddhasnigdhapoSaNotkarSaharSaheSitarAjavallabhAtaraMgama, uttuGgazRGgasaMgatamaGgaladhvajamne, aGgaNotsaGgaraGgakrIDAkuraGgavihaMgam, abhaGgAGgara kSarakSitakakSAntararamamANarAjakumArakam, atisUkSmamuktAphalaracitataraGgaramyarekhA rAjirAjitAjiraM rAjabhavanamavizam / atimanohAriNi yatra supuSkaramAlAni krIDAvApIpayAMsi nAgayUthaM ca, sAravANi lIlodyAnasArasamithunAni sevakakavivRndaM ca, vilambatAni kAJcanakusumadAmAni gItaM ca, analasaGgAni lakSapradIpavartimukhAni prekSaNakaM ca / he deva ! zrUyatAm / ahaM-parvatakaH ita:-bhavatsamIpAt gatavAn / anantaraM-ito nirgamanAt pazcAt mArgAn catvarANi ca vilaMghya, prAsAdAn avalokayan- pazyan IdRk rAjabhavanaM avizamiti sambandhaH / kimbhUtAn mArgAn ? svargAt-prakaraNAt svargamArgAt zriyA atizayitA adhikA "AhitAgnyAditvAt [vAhitAgnyAdiSu ] niSThAntasya prAnipAte" [pA0sU0 2 / 2 / 37] atizayitasvargAstAn, svargamArgAtizAyizobhAvat ityarthaH / kimbhUtAni catvarANi ? anekavidhA yA carcA-gandhodakasecanapuSpaprakarAdivA" ca, sA ca prastAvAt nalapravezAdilakSaNA tayA cArUNi-manojJAni / kimbhUtAn prAsAdAn ? vihitaH-kRto mana: 1. prakarAdiH anU. / For Personal & Private Use Only Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 damayantI-kathA-campU: prasAdaH-ceto prasannatA yaiste tathAvidhAn, draSTrINAM AhlAdajanakAnityarthaH / kimbhUtaM rAjabhavanam ? itastataH-sarvataH sasmitAH-sahAsyAH-smarAlasAH smaramanthatazcalantyaHgacchantyaH yA velAvilAsinyaH-vAranAryastAbhirvikAreNa-smaravilAsena kUNitaM-saMkocitaM koNe-netraprAnte yat IkSaNaM-netraM tena akSiptaM?-vazIkRtaM hRdayaM-ceto yeSAM evaMvidhAH, sevAvirAme-nRpaparyupAsanAvasAne niHsarantaH-nirgacchanto ye sAmantAH-maNDalezvarAstaiH saMkulaM-vyAptam / tathA aviralaM-pracuraM galat-kSarat madhu-makarando yatra tat, tathA maJjarIpujjena piJjaritaM-piGgalIkRtaM, tathA sarasaM-Ardra tataH karmadhArayaH, evaMvidhaM yat sahakAravanaM tasya yo nikuJjaH-gahvaraM tasmin puJjitaM-militaM yat puMskokilAnAM-pikAnAM kulaM-samUhastasya yaH kalaravaH-madhurasvarastena ramaNIyA-ramyA yA udyAnamAlA tayA valayitaMparikaritaM, yasya paritaH-sarvato vanamAlA vidyata ityarthaH / tathA maNInAM mandurA-vAjizAlA maNimandurA upAnte-rAjabhavanasya samIpe kRtA yA maNimandurA saiva mandiraM tasmin nibaddhAHsaMyatAH snigdhAH-sacchAyAH, yadvA snigdhaiH-harittRNAdibhiryat poSaNaM-puSTIkaraNaM tasyotkarSAt atizayAd harSeNa heSitA:-kRtaheSAravAH / rAjJaH-bhImasya vallabhAH-iSTAsturaGgAH-azvA yatra tat / "heSa avyakte zabde" [pA0dhA0 621] niSThAyAM rUpam / tathA uttuGgazRGgeSuunnatazikhareSu saMgatA:-vAyuvazAt militA maGgaladhvajA yatra tat / tathA aGgaNotsaGgeajiramadhyabhAge raGgantaH-khelantaH krIDAkuraGgAH krIDAvihaGgAzca yatra tat / krIDAzabda ubhayatrApi yojyate / tathA abhaGgAH-aparAjayA ye aGgarakSA:-rAjJaH aGgarakSakAstai rakSitAHpAlitAH kakSAntare-gRhabhUmibhAgamadhye dormUlamadhye vA ramamANA:-krIDanto rAjakumArakA yatra tat / tathA atisUkSmANi-atilaghUni yAni muktAphalAni taiH racitA-vihitA taraGgavad ramyA yA rekhArAji:-rekhApaMktistayA rAjitaM zobhitaM ajiraM-prAGgaNaM yatra tat / atimanohAriNi-atimanohare yatra-rAjabhavane evaM vidhAni krIDAvApyAH payAMsijalAni nAgayUthaM ca hastivRndaM / kimbhUtAni krIDAvApIpayAMsi ? suSTha puSkarANAM-padmAnAM mAlA-zreNiryeSu tAni / kimbhUtaM nAgayUtham ? suSTha puSkaraM-zuNDAgraM yasya tat supuSkaraM / yadanekArthaH-"puSkaraM dvIpatIrthAhikhagarAgauSadhAntare / tUryAsyesi phale kANDe zuNDAgre khe jalembuje" [3 / 614-615] / tathA AlAnaM-argalanastambho'syAstIti AlAni / tathA yatra evamvidhAni lIlodyAnasya sArasamithunAni sevakakavInAM vRndaM ca / kimbhUtAni sArasamithunAni ? saha Aravaivartanta iti sAravANi / kimbhUtaM sevakakavivRndam ? sArAutkRSTA vANI-sarasvatI yasya tat / tathA yatra evaMvidhAni kAJcanakusumAnAM-sauvarNapuSpANAM dAmAni-mAlA: gItaM ca / kimbhUtAni kAJcanakusumadAmAni ? vizeSeNa lambitAnilambAyamAnIkRtAni / kimbhUtaM gItam ? vilambisvarakRtavilambopetaM tathA tAni tAnopetam / 1. AkSipraM anU. / 2. yasya anU. / 3. vANiH anU. / For Personal & Private Use Only Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 543 saptama ucchvAsa: tathA yatra evaMvidhAni lakSasaMkhyAnAM pradIpAnAM varttimukhAni dazAprAntA prekSaNakaM ca / kimbhUtAni lakSapradIpavattimukhAni ? analena - jvAlAlakSaNena saMyogo yeSAM tAni analasaGgAni / kimbhUtaM prekSaNakam ? na alasaM analasamojasvi uccaiH sthAne giiymaantvaat| tathA gAnamasyAstIti in gAnim / 1 lakSasaMkhyadravyapatInAM hi vezmasu yAvallakSaM dIpA jvAlyanta iti prasiddhiH / kiM bahunA - susthitatejorAzerlakSmIjanakasya ratnanilayasya / tasyopari plavante vArdheriva varNakAH sarve // 19 // kimbahunA - kimbahUktena susthiti / vAddheriva - sAgaropamasya tasya rAjabhavanasya nRpamandirasya upari varNakA:-stotAraH plavante - taranti aparicchinnaguNatvAt, alabdhamadhyA bAhyameva varNayantIti bhAvaH / yathA vArddherupari sarve'pi plavante / kimbhUtasya tasya ? suSThusthitastejorAziHpratApacayo yatra tattasya / tathA 2 lakSmyAH - zobhAyA janakasya - utpAdakasya, tathA ratnAnAM nilayasya-Azrayasya / kimbhUtasya vArddha: ? susthitastejorAziH- vaDavAnalo yasmin sa tathA tasya, tathA lakSmIH-viSNupatnI tasyAH janakasya, tathA ratnAnAM nilayasya / vAro jalAna dhIyante'sminmiti vAddhiH / AryA // 19 // " tatra ca calatkaJcukikula 'saMkulaM pAtAlamivAntaHpuramanantAlayaM? prAvizam / vividhakusumasampatsaMpannapuNyapAdapaparikaritAGgaNavApIparisaracalaccakravAke* candrazAlAzAlini, zailUSa ivAnekabhUmikAbhAji, dhanaMjaya iva subhadrAnvite kuruvaMzAkhyAna iva cArucittravicitrabhittibhAji, tuhinAcalo ccakU TAyamAne sudhAdhavalaskandhe dhAmni dhvajAvalIvilagna''saptasaptisaptau saptamabhUmi- kAyAm, itomukhavAtAyane niviSTAm, ito gatAstAH kubjavAmanakanyakAstvadvArtAvyatikaravinodArambhiNIH sambhASayantIm, anavaratataralalocanAlokanairnIlotpalopahAramiva tvadadhiSThitAyai dize dizantIm, uttarIyAMzukasyAcchatayA dRzyamAnamadanabANavraNakiNAnukAri 1. gAni anU. / 2. tathA nAsti anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 damayantI-kathA-campU: kastUrikApaGkapatralatAGkitaku cakalazazriyam aSTamIzazAGkazakalazrIzobhAbhAji lalATapaTTe smaraparavaza tripuruSairiva 2mameyaM mameyam' iti saMharSAtkRtaM svasvavarNAnukArisvIkAracihnamiva kuGkumamRgamadamalayajarasaracitatripuNDukarekhAtraya mudvahantIm, Alohitena ca tvadvArtAmRtapAnabAlapravAlapraNAlakeneva karNapraNayinA bAlapallavena virAjitavadanAm, AsannamaNibhittidarpaNasaMkrAntapratibimbatayA tvatsaMgamavAJchAkRtasaMtApasaMvibhAgArthamiva bahUnyAtmarUpANi sRjantIm, AsannavartinIbhirvANIvinoda viduSIbhiH samAnavayoveSAbhiH sakhIbhiH sarasvatImiva sakalavidyAdhidevatAbhirupAsyamAnAm, unmiSatku sumAbharaNaramaNIyAbhizcAmaragrAhiNIbhirvanadevatAbhiriva zarIriNIbhirvasantamAsazriyamupasevyamAnAm, anulepanapuSpapANibhiH prasAdhikAbhirbhavAnImivAnekanAki nAyakanArIbhirArAdhyamAnAm, itastato nipatanmaNDanamaNimayUkhamaJjarIjAlacchalenAGgeSvamAntamiva0 kAntirasa11mutsRjantIm, azeSAvayaveSu12 pratibimbitairAsannacitrabhittirUpakai rmAyAvibhiH surAsurairiva vidhIyamAnAzleSAm, agrasthite13 padmarAgamaNidarpaNe kandarpAture rAgiNi zazinIva karuNayArpitacchAyAm, azeSajagadvijayAstrazalAkAmiva14 manmathasya, saGketavasatimiva saundaryaguNAnAm15 adhidevatAmiva saubhAgyasya, vipaNimiva lAvaNyasya, zilpasarvasvarekhAmiva16 vidhAtuH, ananta saMsArarohaNaikaratnakandalI damayantImadrAkSam18 / IkSaNAmRtazalAkAmavalokya19 ca tAmatiharSavismayakautukottAnitacakSuzcintitavAnaham / / tatra ca rAjabhavane antaHpuraM-avarodhaM prAvizam / kimbhUtaM antaHpuram ? calanto ye kaJcukinaH-mahallakAsteSAM yatkulaM-vRndaM tena saMkulaM-vyAptaM / tathA anantAH-bahavaH AlayA:-nilayA yasmistat anantAlayaM / kimiva ? pAtAlamiva / kimbhUtaM pAtAlam ? calanto ye kaJcukina:-uragAsteSAM kulena saMkulaM, tathA anantaH-zeSastasya Alayo yattat / tata IdRgvidhe dhAmni-gRhe saptamabhUmikA-saptamakSaNastatra sthite, ita:-asyAM dizi mukhaM yasya tat itomukhaM tasmin, ito mukhe eva-hastAdisaMketakathite eva vAtAyane gavAkSe niviSTAM For Personal & Private Use Only Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchAsaH 545 AsInAM damayantI adrAkSamiti smbndhH| 'ita' iti avyayaM, "sArvavibhaktikastasil" [ ] / kimbhUte dhAmni ? vividhakusumAnAM-anekavidhapuSpANAM yA sampat tayA sampannAHsahitAH puNyAH-pavitrA ye pAdapAH-taravastaiH parikaritA-valayitA yA aGgaNavApI tasyAM parisare calantazcakravAkA yatra tat tasmin / tathA candrazAlAzirogRhaM tayA zAlatezobhate'vazyamiti candrazAlAzAli tasmin / tathA anekA yA bhUmikA:-gRhakSaNAstA bhajatIti anekabhUmikAbhAk tasmin / kasminniva ? zailUSa iva-naTa iva / kimbhUte tasmin ? anekA yA bhUmikA-veSadhAraNaM tAM bhajati yaH sa tasmin / punaH kimbhUte dhAmni ? zobhanAni yAni bhadrANi-gRhAvayavavizeSAstairanvite-sahite / kasminniva ? dhanaJjaya iva-arjuna iva / kimbhUte tasmin ? subhadrA-arjunapatnI tayA anvite / tathA cArucitreNa-manoharAlekhyena vicitrA bhittIrbhajate yattattasmin / kasminniva ? kuruvaMzasya AkhyAnaM kathA tasminniva ? kimbhUte tasmin ? citravicitrau-zAntanasutau tAveva bhittistAM bhajati yattattasmin, tau ca kuruvaMzasya bhittibhUtau, tatkalatrAbhyAM ambikA'mbAlAbhyAM pANDudhRtarASTrayorutpannatvAt / tathA tuhinAcalasya-himAcalasya uccakUTamiva-unnatazRGgamiva Acarat tuhinAcaloccakUTAyamAnaM tasmin, atyunnate ityarthaH / tathA sudhayA-lepavizeSeNa dhavalaH skandhaH-madhyabhAgo yasya tattasmin / tathA dhvajAvalISu-patAkApaMktiSu vilagnAH saptasapteH-Adityasya saptayaH-azvA yatra tattasmin / kimbhUtAM damayantIm ? ita:bhavatsamIpAdgatAstA:-kubjavAmanakanyakAH sambhASayantI-vAdayantIM / kimbhUtAstAH ? tavadevasya vArtAnAM-kuzalodantAnAM yo vyatikaraH-sambandhaH sa eva vinoda:-kautukaM taM Arabhante- vaktumupakramante ityevaMzIlAstvadvArtAvyatikaravinodArambhiNyastAH, tvadvArtAH kathayantI-rityarthaH / tathA tvayA adhiSThitA-AzritA tvadadhiSThitA tasyai dize-AzAyai uttarasyai anavarataM-nirantaraM taralalocanAbhyAM-caJcalanetrAbhyAM yAni AlokanAni-vIkSaNAni taiH kRtvA nIlotpalAnAM kuvalayAnAM ya upahAraH-DhaukanaM tamiva dizantI-dadatIm / sA tvad dizAyai ajasraM vIkSate / zaGke, tayA kuvalayopahAraH kriyata iti / punaH kimbhUtAm ? uttarIyAMzukasya-uparivAsasa: acchatayA-amalatayA dRzyamAnA-vIkSyamANA madanabANAnAMkAmazarANAM ye vraNA:-kSatAni teSAM ye kiNAH-ruDhavaNapadAni teSAM anukAriNya:anukaraNazIlAH sadRzya ityarthaH / yAH kastUrikApaGkasya-mRgamadakardamasya patralatAH patrabhaGgayastAbhiraGkitA-cihnitA kucakalazayoH zrIryasyAH sA tAM, mRganAbhipatramaJjaryA vibhUSitapayodharAmityarthaH / punaH kimbhUtAm ? lalATapaTTe-alikaphalake kuGkumazca-ghusRNaM mRgamadazca-kastUrikA malayajazca-candanaM teSAM yo rasaH-dravastena racitaM-kRtaM trayANAM puNDrakANAM-tilakAnAM yad rekhAtrayaM tat udvahantI-bibhrantIM / kimbhUte lalATapaTTe ? aSTamyAM For Personal & Private Use Only Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 damayantI-kathA-campU: yA zazAGkazakalazrI:-candrakhaNDazobhA tadvat zobhAM bhajatIti aSTamIzazAGkazakalazrIzobhAbhAk yasmin1, khaNDazazino hi zriyaM lalATaM zrayati / lalATe etat tripuNDukarekhAtrayaM / utprekSyate, trayANAM-satvarajastamasAM puruSAstripuruSA:-brahmaviSNurudrAH, yathA-"na bAdhate'sya trigaNaH parasparam" [kirAtArjunIya 6-211] ityatra trayANAM-dharmAdInAM gaNaH trigaNaH / yathA ca zrIcaNDasiMhakRte caNDikAcarite-"priyatrivargacakrame sakAmam" iti| karmadhArayastu saMjJAyAmeva / smarasya paravazA-adhInA ye tripuruSAstairiva 'mameyaM mameyaM mameyam' iti saMharSAt sparddhayA kRtaM svaH svaH-svIya: svIyo yo varNaH, yathA sattvasya dhavalo varNaH, rajasaH piJjaro varNaH, tamasaH kRSNo varNastasya anukArianu ka raNazIlaM svIkArasya-aGgIkArasya cihnamiva-lakSma va / manye, idaM kuGa kumakastUrikAcandanadravANAM tilakarekhAtrayaM na, kintu sattvarajastamaHpuruSaiH svasvasvIkArAya svasvavarNAnukAri cihna nyastamastIti / punaH kimbhUtAm ? karNe praNayaHsneho'syAstIti karNapraNayI tena zravaNanyasena bAlapallavena-navakisalayena virAjitaM vadanaM yasyAH sA tAm / kimbhUtena ? A-ISallohitena-aruNena, utprekSyate-tvadIyA yA vArtA:sandezAstA eva amRtaM tasya pAnArthaM bAlapravAlasya-navavidrumasya praNAlakeneva-praNAlyeva / praNAlazabdastriliGgaH / praNAlyaiva pAnIyaM pravizati tathA'nena tvadvArtAmRtaM pAsyatIti vitaya'te / tathA AsannA-nikaTA yA maNInAM bhittiH saiva darpaNastasmin saMkrAntaM pratiphalitaM-pratibimbaM AkRtiryasyAH sA AsannamaNibhittidarpaNasaMkrAntapratibimbA tadbhAvastayA bahUni-analpAni Atmana:-svasya rUpANi-AkRtayaH sRjantI-vidadhatIm / utprekSyate- tvatsaGgasya-tvadAzleSasya yA vAJchA-IhA tayA kRto yaH santApaH-duHkhaM tasya saMvibhAgArthamiva-saMvibhajanArthamiva / manye, maNibhittau imAni svarUpANi saMkrAntAni na, kintu bahvIM virahavyathAM soDhumazaknuvatI tAM vibhajya vibhajya dAtuM svarUpANi bahUni cakAreti / anyo'pi bahuM bhAraM voDhumakSamo vibhajya vibhajya taM anyebhyopi dadAtIti / punaH kimbhUtAm ? sakhIbhirupAsyamAnAM-sevyamAnAM / kimbhUtAbhiH sakhIbhiH ? Asanne-nikaTe vartituM zIlaM yAsAM tA AsannavarttinyastAbhirAsannavartibhiH, tathA vANIvinode-gIvilAse viduSyaH-vicakSaNAstAbhiH, tathA vayazca-kAlAvasthAveSazca Akalpo vayo veSau samAnau-tulyo vayo veSau yAsAM tAstAbhiH / utprekSyate-sakalA yA vidyAdhidevatA:-vidyAnAmadhiSThAtryo devyastAbhirupAsyamAnAM sarasvatImiva-bhAratImiva / bhaimyAH sarasvatI sakhInAM ca vidyAdhidevatA upamAnam / punaH kimbhUtAM damayantIm ? unmiSanti-vikasanti yAni kusumAni AbharaNAni ca-alaGkArAstai ramaNIyAbhiH-sundarAbhizcAmaragrAhiNIbhiH-prakIrNaka1dhAribhirupasevyamAnAM-ArAdhyamAnAm / tAM kamiva? utprekSyate-zarIriNIbhirvana 1. tasmin anU. / 2. priyatrivargazca kame0 anU. / 3. dhAriNIbhiruva, 4. kAmiva anU. / For Personal & Private Use Only Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH 547 devatAbhirupasevyamAnAM vasantamAsazriyamiva / kimbhUtAbhirvanadevatAbhiH ? unmiSanti kusumAnyeva AbharaNAni zobhAjanakatvAt taiH ramaNIyAbhiH / bhaimyAvasantazrI: cAmaragrAhiNInAM ca mUrtA vanadevatA upamAnam / puna: kimbhUtAM bhaimIm ? anulepanaM-vilepanaM puSpANi ca[ku] sumAni tAni pANyoryAsAM tA evaM vidhAbhiH prasAdhikAbhiH-maNDanakAriNIbhirArAdhyamAnAM-sevyamAnAM / utprekSyate-anekA:-baDhyo yA nAkinAyakasya-zakrasya nAryastAbhiH apsarobhirArAdhyamAnAM bhavAnImiva gaurImiva / tA api anulepanapuSpapANayo bhavanti / bhaimyA gaurI prasAdhikAnAM ca indraramaNya upamAnam / punaH kimbhUtAm ? itastata:parito ni:patat-niHsarat maNDanamaNInAM-alaGkAraratnAnAM yanmayUkhamaJjarIjAlaM tasya chalena aMgeSu-avayaveSu amAntaM-adhikIbhavantaM kAntirasaM-dIptimakarandaM utsRjantImivaudvamantImiva / manye, imA maNDanamaNikAntayo na niHpatanti, kintu svakAntirasaM eva pratIkeSu amAntaM santaM udvamatIti / tathA azeSAvayaveSu-samastAGgeSu pratibimbitaiHpratiphalitaiH AsannA yA citrabhittiH-Alekhavatku DyaM tatra yAni rUpakANiAkArAstaividhIyamAnaH kriyamANaH AzleSaH-saGgo yasyAH sA tAM / rUpakaiH kairiva ? utprekSyate-mAyAvibhiH-dAmbhikaiH surAsurairiva / manye, aGgeSu pratiphalitaibhitti* citrarUpairnAzliSyate2, kintu mAyAvibhiH surAsuraireva AliMgyata iti / mAyAvitvaM ca rUpAntarakaraNAditi / surAsurairiti "virodhAvivakSayaikavadbhAvAbhAvaH zAzvatikavirodhAbhAvAt" [ ] iti tu upAdhyAyaH prakAzavarSaH / yeSAM ca virodhaH zAzvatikasteSAmeva dvandvaikavadbhAvaH / yathA ahinakulaM azvamahiSaM kAkolUkamityAdi, eSAM ca na zAzvatiko jAtyA virodhaH kintu kAryakRtastena naikavadbhAvaH / tathA ca bhAravi:"surAsurairambunidhermamantha' [kirAtArjunIyaH] iti / yadi vA surasahitA asurA iti "zAka-pArthivAditvAt" [pA0vA0] tatpuruSaH / punaH kimbhUtAm ? agrasthite-puraHsthite padmarAgamaNInAM-lohitamaNInAM yo darpaNa:-Adarzastasmin, kandarpaNa AturaH-pIDitastasmin, rAgiNi-tasyAM premavati zazini-candre karuNayA-dayayAH apitA-dattA chAyA-pratibimbaM yayA sA tAmiva / maNidarpaNalakSaNe zazini kAruNyAdarpitapratikRtimityarthaH / avajJAto hi rAgI zriyate4, ataH svapratibimbaM dattavatImiva / tathA manmathasya-smarasya azeSajagatAMtribhuvanasya yo vijayaH-vazIkaraNaM tasmin zastrazalAkAmiva-AyudhavizeSamiva / yathA astrazalAkayA vairI jIyate tathA anayA smarastrilokI vijeSyatIti / "zalAkA zArikA zalyaM zvAvidAlekhyakUrcikA / chatrapaJjarakASThISu" [3 / 101-102] ityanekArthaH / zalyaH AyudhavizeSaH / tathA saundaryaguNAnAM saMketavasatimiva-saMketagRhamiva / yathA saMketavasatau saMketitAH sammilanti tathA'syAM saundaryaguNA iti / tathA saubhAgyamasyA vaze vartata ityarthaH / 1. Alekhyavat anU. / 2. vicitra0 anU. / 3. vivikSayai0 anU. / 4. mriyate anU. / 5. astrazalAkAmina anU. / / HTTARTHA For Personal & Private Use Only Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: 548 tathA lAvaNyaM nayanalehyaM snigdhatvaM tadeva paNyaM paNitavyaM tasya vipaNimiva haTTamiva / yathA vipaNau sarvamapi paNyaM labhyate tathA'syAM sarvaM lAvaNyamiti / tathA vidhAtuH - vedhasaH zilpasarvasvasya-zilparUpasarvadhanasya paramA rekheva yA sA tAM, anyatra etAdRzaM zilpaM dhAturna kutrApi astItyarthaH / tathA anantaH - aparyantaH saMsAra eva rohaNaH - rohaNagiristatra ekAadvitIyA ratnakandalIva - ratnaprarohazalAkeva yA sA tAM, saMsAre atyutkRSTAmityarthaH / IkSaNayo:-netrayoramRtazalAkeva AhlAdajanakatvAt yA sA tAM avalokya ca atizAyI - adhiko yo harSazca vismayazca - AzcaryaM kautukaM ca- -kutUhalaM tairuttAnite - unmukhIkRte cakSuSI yena evaMvidhaH san ahaM cintitavAn / iyaM hi smararAjarAjadhAnI maGgalavalabhI vilAsavihagAnAm / zRGgAraraGgazAlA harati manaH kasya na janasya // 20 // iyaM hIti / hi-nizcitaM iyaM damayantI kasya janasya mano na harati-vazIkurute ? kimbhUtA ? smara eva rAjA smararAjaH tasya rAjadhAnIva, yathA rAjadhAnyAM rAjA svecchayA krIDati tathA'syAM smara iti / tathA vilAsA eva - vibhramA eva vihagAH - pakSiNasteSAM maGgalavalabhIvamaGgalArthavezmAgrabhUmibhAga iva yA saa| yathA valabhyAM vihagAH krIDanti tathA 'syAM vilAsA iti / valabhInAma zobhanakASTharacita AvAsavizeSa iti kecit / tathA zRGgArasya- rasavizeSasya raGgazAlevanRtyazAleva yA sA / yathA raGgazAlAyAM zRGgAra udbhavati tathA'syAmapi / AryA / / 20 / / dagdho vidhirvidhatte na sarvaguNasundaraM janaM kamapi / ityapavAdabhayAdiva sundarI vedhasA vihitA // 21 // dagdha iti / dagdhazabdo nindArthe, dagdhaH - nindyo vidhi: sarvaguNasundaraM - sarvaguNasampUrNaM kamapi janaM na vidhatte iti yo'sAvapavAdaH - avarNastadbhayAdiva tenA'sau sundarI vihitA / teneti vidhinA apavAdodvignena asau iti sAkSAd draSTA sundarIti samagraguNasaundaryopetA vihitA / yadAha - zrIrAmasUnurgaGgAdharasUriH Aste priyeNa parihAsavilAsahelA, khelAvalokaparirambharasopalambhA 1 sandezamAtramadhigamya rasAtirekAd, yA spaMdate jhaTati sA kila sundarIti // ] guNA:-saundaryAdayo rasazabde'ntarbhUtAH / 'zRGgArAdau viSe vIrye guNe rAge drave 44 1. tAM damayantIM anU. / For Personal & Private Use Only Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchAsaH 549 rase" [ ] ityabhidhAnAt / atastasyAM sRSTAyAM sraTurapavAdo na bhaviSyatIti / hariNAkSIti pAThastu akSimAtrasaundaryArtho na samagraguNasundaratAM vaktItyupalakSaNaparatayA nirvAhyaH / AryA // 21 // kiM cAnyat lAvaNyapuNyaparamANudalaM tadanyadanyaH kriyAsu kuzalaH sa ca ko'pi vedhAH / yenAdbhutA kRtiriyaM vihitA viziSTa kAryeNa kAraNavizeSaguNo'numeyaH2 // 22 // kiJcAnyat lAvaNyeti / tat lAvaNyena puNyaM pavitraM yatparamANUnAM dalaM utsedhavad vastupuJja iti yAvat tat lAvaNyapuNyaparamANudalaM anyat ziSTaM ca-punaH sa ko'pi kriyAsukaraNavyApAreSu kuzala:-dakSo vedhA anyaH, anyapadaM ubhayatra vaiziSTyaparaM viziSTa ityarthaH / yena nirupamalAvaNyadalena-kriyAkaraNalabdhapATavena vedhasA ca iyaM- bhaimI adbhutAAzcaryakAriNI AkRtiryasyAH sA evaMvidhA vihitA / tatrArthe hetumAha-viziSTakAryeNakAryaguNavaiziSTayena kAraNasya vizeSaguNo anumeyaH / kAryaviziSTaguNena hi kAraNaviziSTaguNo anumIyate / yathA paTasya zauklyena tatkAraNabhUtatantupaTalasya zauklyamiti / tathA'trApIyaM damayantI cet sarvaguNaparipUrNA jAtA tahi etasyAH. kAraNaM paramANudalaM vedhAzca anya eva AsIdityanumIyate / "dalaM zastrIcchaderddhaparNayoH / utsedhavadvastuni" [2 / 505] ityanekArthaH / vasantatilakA // 22 // evaM vitarkayantaM sApi mAM puSkarAkSasUcitaM saMbhrameNa manAgvalitakandharAkandalIkampitakarNotpalamavalokya svAgatapraznAnantaram 'aho bahoH kAlAdabhUtsuprabhAtamadyodyotitamiva tamaskANDapiNDIkRtaM kuNDinam, akANDADambaritavasantavikAsotsava ivAbhavatsaritsaMgamopakaNThavanavibhAgaH, cirAtsaMpannA salakSaNA dakSiNA digiyam, unnidrita iva sahyAdriH, amRtadravAti ivojjIvito'yaM janaH' ityabhidhAya 'parvataka, kaccit-kuzalI parabalavanadAvAnalo nalaH' iti smitamukhamadhurayA' girA mAmabhASata / mAbhASate11 / For Personal & Private Use Only Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 1 evaM smararAjetyAdipadyatrayavyavasthayA vitarkayantaM - UhamAnaM, tathA puSkarAkSeNa sUcitaM, yathA - he bhaimi ! nalapreSitaH parvatakaH samAgacchatIti niveditaM mAM-parvatakaM sA'pi - damayantyapi saMbhrameNa-AdareNa manAk - ISat velitA' - parivartitA yA kandharAkandalI - grIvAprarohastayA kampitaM -dolitaM karNotpalaM yatra vIkSaNe yathA bhavati tathA avalokya svAgatasya yaH praznaH yathA bhavatAM svAgatamiti tasmAt, anantaraM - pazcAt ityabhidhAya he parvataka ! kaccit iti iSTapariprazne parabalavane re - zatrusainyakAnane dAvAnala iva yaH saH evaMvidho nalaH kuzalIkalyANavAn iti smitaM vikasitaM mukhaM yasyAM sA smitamukhA, tathA madhurA - mRSTA tataH karmadhArayaH, evaMvidhayA girA vacanena mAM abhASata-sambhASitavatI dAvAnalopamAnena Atmano virahasantApahetutvaM nalasyaM vyanakti / iti abhidhAyetyatra itIti kim ? aho ! iti adbhutaM bahoH kAlAt suprabhAtaM - zobhanaprAtarabhUt / aho tamaskANDena - andhakArasamUhena piNDIkRtaM-sAndrIkRtaM bahvandhakAravyAptamityarthaH, kuNDinaM adya udyotitamiva - prakAzitamiva / "kANDaM nAle'dhame varge druskandhe'vasare zare / sahaH zlAghAmbuSu stambe " [2112-13] " piNDaM tu vezmaikadeze jIvanAyasoH / bale sAndre " [2 / 125 ] ityanekArthaH / aho saritsaGgamasya-nadIsambhedasya upakaNThe - samIpe vanavibhAgaH - vanoddezaH akANDa eva - akAla eva ADambarita:-ullasito vasantavikAsasya - madhuvilAsasya utsavo yatra evaMvidha iva abhavat / sainyajanAnAM vane vilasanAt / aho cirAt - cirakAlAt iyaM dakSiNAdik salakSaNA - lakSaNopetA sampantA jAtA / aho sahyAdrirunnidrita iva - jAgarita iva, sainyakalakalasya tatra saMjAyamAnatvAt / aho ayaM dAkSiNAtyo janaH amRtadraveNa - pIyUSarasena Ardrita iva-sikta iva ujjIvitaH-punaH prAptacaitanyaH / 550 ahamapi praNamya yathocitamanantaramatitvaritasakhIjanopanItamAsanamadhyAsya devena prahitAni tAnyAbharaNopAyanAnyupAnaiSam / ahamapi yathocitaM - ucitaM anatikramya yathocitaM - yathAyogyaM praNamya anantaraM pazcAt atitvaritaM-atizIghraM yathA syAttathA sakhIjanena upanItaM - upaDhaukitaM dattamAsanaM-pIThaM adhyAsya-Aruhya devena prahitAni tAni AbharaNAnyeva upAyanAni-DhaukanAni upAnaiSaMprApayAmAsa adAmityarthaH / AdareNa tayA gRhIteSu teSu', bahumate mayi, prakAnte tvadguNa 1. valitA anU. / 2. evaM yathA anU / 3. parinalavane anU. / For Personal & Private Use Only Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 551 saptama ucchvAsaH grahaNa' goSThIvyatikare, narmasukhAlApalIlayAtikrAmati stokakAlakalA - kalApe, puSkarAkSo'pyabhASata / tayA-damayantyA AdareNa teSu upAyaneSu gRhIteSu satsu mayi bahumate - tasyA atizayena abhISTe, tava ye guNAH - audAryadhairyAdayastvadguNAsteSAM yad grahaNaM - kathanaM tadeva goSThI-krIDAsthAnaM tasyA yo vyatikaraH- sambandhastasmin prakrAnte - Arabdhe sati tvadguNAt varNayati satItyarthaH / tathA stokaH - alpo yaH kAlakalAnAM kAlavizeSANAM kalApaHsamUhastasmin narmasukhena parihAsasaukhyena yA AlApalIlA - sambhASaNavilAsastayA atikrAmati-gacchati sati puSkarAkSopyabhASata / 'devi, vijJApayAmi yadyabhayam / evamanuzrutamasmAbhiH kila sakalanAkinAyakapurandarapuraHsarAH sarve'pi lokapAlAstvAmabhilaSanto 'ntaHkaraNAraNyalagnamadanadAvAnalaM'nalamAyAntamabhyarthitavanto yathA - mahAnubhAvA bhavanti hi bhavAdRzAH 6 paropakAravratadharmANaH, tadeSa prArthyase svaprayojananirapekSeNa tvayAsmadarthe damayantI varaNIyA, iti' / taddevi, devadUtakAryeNAgato niSadhezvaraH / pRcchatu vA devI parvatakam' / he devi ! - bhaimi ! vijJApayAmi - nivedayAmi yadi cet abhayaM - bhayAbhAvo na mAraNopakramaH kriyeteti bhAvaH / atha vijJApyamevAha evamiti / kileti arucau, tasya idaM na rocata ityarthaH / he bhaimi ! asmAbhiH evaM anuzrutaM, kiM tat ? sakalanAkinAM - sarvasvargiNAM nAyaka:- svAmI yaH purandaraH- indraH sa puraHsaraH-agresaro yeSAM evaMvidhAH sarvepi lokapAlAH- yamAdayastvAM abhilaSantaH-vAJchantaH antaHkaraNaM-cetastadeva araNyaM vanaM tasmin lagnaH - utthito madana eva dAvAnalo yasya sa tathAbhUtaM nalaM AyAntaM-AgacchantaM abhyarthitavantaH - prArthayAmAsuH / atha te yadabhyarthitavantastadAha yatheti / yata: hi-sphuTaM bhavAdRzA mahAnubhAvAH paropakAravratameva dharmmaH - puNyaM yeSAM - For Personal & Private Use Only Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 damayantI-kathA-campU: te / yadvA, paropakAravrate eva-paropakRtikaraNAbhigrahe eva dharma-svabhAvo yeSAM te paropakAravratadharmANaH, yathA paropakArastaiH kriyate ayameva teSAM dharma iti evaMvidhA bhavanti / "dharmAdanica-ke valAt" [pA0sU0 5 / 4 / 124] iti anicpratyayo'tra cintyaH nirupapadapUrvapadAbhAvAt / yadvA, paropakAro astyeSAmiti paropakArA "abhrAditvAdaH*" [ ] vratameva dharmo yeSAM te vratadharmANaH, paropakArAzca te vratadharmANazceti samAso ato "dharmAdanic kevalAt" [5/4/124] iti yogena kathaM anic pratyaye na bhavitavyaM kevalopapadAbhAvAditi parAstam / nanvevaM sati vizeSyapadasya paropakArakoTitvaM na vizeSaNarUpavratapadasya tatkathamayaM samAsa iti cet ? na "savizeSaNe hi vidhiniSedhau vizeSaNamupasaMkrAmata" [ ] iti nyAyena vrata eva paropakArakoTitvaparyavasAnAt / tat-tasmAt eSa tvaM iti prArthyase-yAcyase / itIti kim ? svasya yatprayojanaMdamayantIvaraNalakSaNaM tannirapekSeNa-tadapekSArahitena tvayA asmadartha-asmannimittaM damayantI varaNIyA / tat-ityupasaMhAre, tasmAt he devi ! devAnAM yad dUtakArya-dUtyaM tena niSadhezvara:-nala AgataH / yadi maduktaM na svIkarotu tarhi devI vA-athavA parvatakaM pRcchatu / iti zrutvA puSkarAkSabhASitam, ISadviSAdavilakSasmitasmerAM' dRzaM mayi sAci saMcAritavatI / mayApi saMvAdite puSkarAkSavacane tasmin, AkasmikakaThorakASThaprahAravyathAmivAnubhavantI, vindatu vINAkvaNo mAdhuryamitIva pratipanna-maunavratA, labhetAM karNotpale parabhAgamitIva mukulitanayanA, prApnotu zobhAM muktAvalI dIptijAlamitIva muktasmitA, gacchatu cchAyAM kaNThAvalambinI campakamAleyamitIvAGgIkRtavaivA, labhatAM lIlAkamalamidaM saubhAgyamitIvAnamitavadanA, sA' kSaNamabhUt / iti puSkarAkSabhASitaM zrutvA sA-bhaimI mayi-parvatake ISad viSAdena-manAgamanaH pIDayA vilakSa-vIkSApannaM yat smitaM-ISaddhAsyaM tena smerAM-vikasvarAM dRzaM sAci-tiryak saMcAritavatI-pravarttayAmAsa / "tiryagarthe tiraH sAci" [4 / 581] iti haimakoSaH / mayApi tasmin-puSkarAkSavacane saMvAdite sati, yathA-devi ! itthameva yadayaM 1. * abhrAdibhyaH [haima. 7.2.46] For Personal & Private Use Only Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchAsaH 553 puSkarAkSo brUta iti ekavAkye kRte sati / AkasmikaH-akasmAjjAtaH kaThora:-kaThino yaH kASThaprahAraH-lakuTapraghAtastena yA vyathA-pIDA tAmiva anubhavantI-vedayamAnA sA-bhaimI vINAkvaNaH-vipaJcIsvano mAdhuryaM-mRSTaM tAM vindatu-labhatAM itIva hetoH pratipannaM-aGgIkRtaM maunavrataM yayA sA evaMvidhA kSaNamekamabhUt / maunaM kila tayA tavyathayA AzritaM paraM / utprekSyate, mayi vadantyAM kva nAma vINAkvaNe' mAdhuryamiti vINAkvaNasya mAdhuryApAdanArthamiti / tathA karNotpale-karNAvataMsIkRtakuvalaye parabhAgaM-guNotkarSa zobhAtizayaM labhetAmitIva hetormukulite-saMkocite nayane yayA sA evaMvidhA kSaNamekaM abhUt / mannayanayovikAse etayoH zobhA kA ? iti nimIlitanetrA AsIt / tathA muktAvalyAmuktAlatayA yat dIptijAlaM-kAntivRndaM tat zobhAM prApnotu itIvahetormuktaM smitaM-ISaddhAsyaM yayA sA evaMvidhA kSaNamekamAsIt / maddhAsyazauklyAt purato muktAlatAkAntiH kA ? iti hetorhAsyamatyajaditi / tathA iyaM campakamAlA kaNThAvalambinI-kaNThakandalanyastA chAyAM- . zobhAM gacchatu-prApnotu itIva hetoraGgIkRtaM vaivayaM-aGgavicchAyatA yayA sA evaMvidhA kSaNamekamAsIt / tathA idaM lIlAkamalaM saubhAgyaM-sarvajanavAllabhyaM labhatAmitIva hetoravanamitaM ISannIcaiH kRtaM vadanaM yayA sA evaMvidhA kSaNamekamAsIt / tatra ca vyatikarevigalitavilAsamaparamamAkasmikajAtabhaGgazRGgAram / mUkitamiva mUrchitamivamudritamiva bhavanamidamAsIt // 23 // tatra ca vyatikare-tasminnavasare vigaliteti / idaM bhavanaM evaMvidhamAsIt / kimbhUtam ? vigalitaH-gato vilAsa:lIlA yatra tathAvidhaM, tathA apagatA ramA-lakSmIryatra tat aparamaM, tathA Akasmiko jAta:utpanno bhaGgaH-vinAzo yatra sa AkasmikajAtabhaGgaH, evaMvidhaH zRGgAra:-rasavizeSo yatra tat uparatazRGgAramityarthaH / tathA mUkitamiva-maunaprAptamiva, tathA mUchitamiva-mUrchA prAptamiva, tathA mudritamiva-jatunA kRtamudramiva / sarvatra "tArakAditvAditac"[tadasya saJjAtaM tArakAdibhya itac] pA0sA0 5 / 2 / 36] tasyAM vyathitAyAM sarvamapi gRhaM vyathitamiva abhUditi bhAvaH / AryA // 23 // rAjA tu 'parvataka, tatastataH' / parvatako'pi 'deva, zrUyatAm / 1. vINAkvaNo anU. / For Personal & Private Use Only Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 damayantI-kathA-campU: rAjA tu-nala uvAca-he parvataka ! tatastataH kiM jAtamiti gamyate / parvatakopi vaktumupacakrame he deva ! zrUyatAm, ataH paraM yajjAtam / ataH param ISanniHsRtakundakuDmalasadRgdantaprabhAmaJjarIrociSNusmitamantharAM mayi dRzaM saMcArayantI manAk / asyantI karapadmabhRGgamadhare bandhUkabuddhyAgataM, vAraMvAramakampayattaralitastokAvataMsaM ziraH // 24 // ISaditi / sA-damayantI vAramvAraM-punaH punaH ziraH akampayat-dhunAti sma / kimbhUtaM ziraH ? stokaM-manAk taralita:-kampitaH avataMsaH-ziraH srak yatra tat, "AhitAgnyAditvAt [vAhitAgnyAdiSu pAsU0 2 / 2 / 37 ]niSThAntasya prAnipAte" taralitastokAvataMsaM / kimbhUtA ? ISat-manAk niHsRtaM nirgataM yatkundakuDmalaM-kundamukulaM tena sadRzI ujjvalA yA dantaprabhAmaJjarI tayA rociSNuH-dIpanazIlaM yat smitaM-ISaddhAsyaM tena mantharA-mandA, ISaddhAsyaM kurvatItyarthaH / tathA manAk mayi-parvatake dRzaM saJcArayantIpravartayantI, mAmavalokayantItyarthaH / tathA adhare-oSThe bandhUkabuddhyA raktatvAt bandhUkakusumamidamiti matyA AgataM karapadmasya yo bhRGgastaM asyantI-kSipantI prerayantI / zArdUlavikrIDitam // 28 // tataH param / vAritavAravilAsinIcATuvacanakramam, AkasmikavismayavismRtasmitavilAsam, atanutuhinAhatanavanalinadaladInadIrghakSaNam, uSNasaralazvAsArambhiviSamaviSAdavicchAyitAnanendudyuti2, tasyAH sthAnakamavalokya sakhedaM sakhIjanena devi, bhavanniHzvAsapavanaparamparayA paryasta ivAstAcalahastAvalambanamayamAzrayati bhagavAnbhAnuH, iyaM ca 3saubhAgyazAlini nale nilInacittAyAstavalokapAlapArthivayo:4 prArthanAvyatikaramimamAkarNya lajjiteva pihitazravaNa dUrI bhavati vAsarazrI:, imAni nizcalanilInamadhupanipIyamAnagarbhamadhUni saGkocayanti locanAnIva kamalAni, saMvibhAgIkRtaviSAdA iva vilAsavayasyAH sarasI saroruhiNyaH, imAzca 'kathamasmatpatayo manuSyakanyakAM kAmayante' itIrthyAzokavazAdiva For Personal & Private Use Only Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH dizaH zyAmAyante, tatpreSyatAmayaM parvatakaH' ityabhidhIyamAnA kathaMkathamapi cintAntarAyatiraskRtAlApamISadunnamya 10 mukhaM samullasadazokapallavAnukAri11 karatalamuttAnIkRtya mAmavismaraNIyasaMmAnAdAnAvasAne vyasarjayat / tataH paraM evaMvidhaM tasyAH - bhaimyA sthAnaM - avasthAmavalokya sakhedaM yathA bhavati tathA sakhIjanena iti, abhidhIyamAnA - nivedyamAnA satI sA bhaimI kathaM kathamapi mahatA kaSTena cintaiva antarAya:-vighnastena tiraskRta AlApa:- bhASaNaM yatra tat evaMvidhaM mukhaM ISad unnamya-UrdhvakRtya samullasan - vilasan azokapallavasya anukArI- anukaraNazIlo raktatvasAdharmyAt yaH karatalastaM uttAnIkRtya - unmukhaM vidhAya mAM-parvatakaM avismaraNIyaMavismRtiyogyaM sanmAnapUrvakaM yaddAnaM - alaGkArAdivastuvitaraNaM tasya avasAne - prAnte vyasarjayat- praiSIt, sagauravadAnaM dattvA hastasaMjJayaiva mAM mumocetyarthaH / kimbhUtaM tasyAH sthAnam ? vArita:-niSiddho vAravilAsinInAM cATuH - priyo vacanakramo :- vAkparipATI yatra tat tathA he vAravilAsinya ! tUSNIM bhajateti / tathA Akasmika:- akasmAjjAto yo vismayaH- AzcaryaM lokapAlaprArthanAlakSaNaM tena vismRto vilAsaH - lIlA yatra tat / tathA atanutuhinena-bahuhimena AhataM - uparipatanena vidhvastaM yannavanalinadalaM - taruNapadmapatraM tadvad dIne-vicchAye dIrghe - Ayate IkSaNe yatra tat / tathA uSNaH - soSmA saralaH dIrgho yaH zvAsa:mukhamArutastaM Arabhate - janayatyabhIkSNamiti uSNasarala zvAsArambhI, evaMvidho yo viSamaviSAdaH-asamamana: pIDA tena vicchAyitA - vivarNatAM prAptA Ananendudyutiryatra tat / iti abhidhIyamAne ityatra itIti kim ? he devi ! ayaM pratyakSo bhagavAn bhAnu:-sUrya: astAcala eva hastAvalambanaM-hastAdhAro hastagrAhyastambhastat Azrayati, astagiriM prApnotItyarthaH / kimiti ? utprekSyate, bhavatyA niHzvAsapavanasya yA paramparA - avizrAntaM nirgamastayA paryasta iva-parikSipta iva / anyo'pi kenacit balAtparyasto bhavati so'pi patan kiMciddhastAvalambanaM stambhAdi Azrayati tathA'yamapi hastAbhyAM avalambyate yattaddhastAvalambanam / tathA devi ! iyaM vAsarazrIH- dinalakSmIH pihitaH - AcchAditaH zravaNaH - nakSatravizeSo yasyAM evaMvidhA satI dUrIbhavati dinaM gatamityarthaH / utprekSyate - saubhAgyena zAlate - zobhata ityevaMzIlaH saubhAgyazAlI tasmin nale nilInaM - niviSTaM cittaM yasyA / evaMvidhAyAstava i lokapAlazca pArthivazca jAtyaikavacanaM tayoH sambandhinaM prArthanAvyatikaraM-yAJcAsambandhaM AkarNya lajjiteva- vrIDiteva / vAsara zrIriti cintayati - nanu iyaM nale nibaddharAgA, atha ca lokapAlAH pArthivAzca imAM prArthayante aho ! asamaJjasamiti vrIDAvatIva satI 555 For Personal & Private Use Only Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 damayantI-kathA-campU: pihitazravaNA dUrIbhavati / anyApyevaMvidhA akRtyaM zrutvA pihitazravaNA-karNI pidhAya dUre gacchatIti / tathA he devi ! tava vilAsasya vayasyAH-sakhyaH sarasIsaroruhiNyaH imAni kamalAni locanAnIva saMkocayanti-nimIlayanti, etAsu bhavatyA vilAsakaraNAt vilAsavayasyA tvametAsAM / kimbhUtAni kamalAni ? nizcalAH-nibhRtA nilInAH-antaHpraviSTA ye madhupAstairnipIyamAnaM-AsvAdyamAnaM garbhamadhu-antavartimakarando yeSu tAni / kamalAnAM locanopamAnaM bhRGgANAM ya tArakopamAnaM / sarasIsaroruhiNyaH kimbhUtAH ? utprekSyate, saMvibhAgIkRtaH-vibhajya gRhIto viSAdo yAbhistA evaMvidhA iva / manye, sara:padminIbhirapi svakamalalocananimIlanAd bhavadviSAdo veMTitvAre gRhIta iti tava vilAsasakhItvAt / anyA api sakhyaH svasakhyAviSAde viSAdinyo bhavanti / tathA he damayanti ! ca-punaH imA dizaH zyAmAyante-kRSNIbhavanti / utprekSyate, asmAkaM dizAM patayaH asmatpatayaHasmatpriyAH kathaM manuSyakanyAM kAmayante-abhilaSanti iti IrSyA ca zokazca tayorvazAdiva / hInakanyAbhilASe IrSyA, tatpariNayane ca zokaH / anyApi pUrvapriyA aparAM svato'vamAM priyAM pratyabhilASukaM priyaM dRSTvA IrSyAzokavazAt zyAmAnanA jAyate / tat-tasmAt he devi ! ayaM parvataka: preSyatAM-priyaM pratimucyatAm / _ visarjitazca tayA' tatkAlamAvirbhavadviSAdavazasaMpannamaunayA na punaH saMbhASito'smi, na vIkSitosmi, na pRSTam, nare saMdiSTaM kimapi, kevalaM calannetravibhAgaprAntatarattArayA dRSTyA3 samavalokya samuttAnitakarakamalasaMjJayaiva 4saMpreSitaH katham iti cintayanna lasAlasamasamaJjasapAtibhiH pazcimamukhairiva pAdairahamihAyAtavAn / ... taddeva ! damayantI devadUtakAryAGgIkaraNavyatikaramimamAkarNya paraM viSAdamApadyata / tayA-damayantyA visarjitazca ahaM iti cintayan san alasAlasaM-mandaM mandaM asamaJjasena-anaucityena patituM zIlaM yeSAM te asamaJjasapAtinaH / evaMvidhaiH pazcimamukhairiva pAdairiha AyAtavAn / pazcimamukhA hi pAdA asamaJjasapAtino bhavanti / itIti kim ? asmIti avyayaM, ahamityarthe / ahaM tatkAlaM-tatsamayameva AvirbhavanprakaTIbhavan yo viSAdastadvazena sampannaM-jAtaM maunaM yasyAH sA evaMvidhayA bhaimyA na punaH sambhASitaH-vAditaH / tathA asmi-ahaM na punarvIkSitaH / tathA na punaH pRSTaM priyavArtAdi / tathA punaH kimapi nalaM prati na saMdiSTaM-na sandeza uktaH / kevalaM-paraM calan yo netravibhAga 1. evaMvidhaM anU. / 2. vaMTitvA anU. / For Personal & Private Use Only Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH 557 prAntastasmin tarantI-caJcantI tArA yasyAM sA tathAvidhayA dRSTyA-netreNa samavalokya samuttAnitaM-unmukhIkRtaM yatkarakamalaM tasya saMjJayaiva-saMketenaiva kathaM-kimapi sampreSitaH / tat-ityupasaMhAre, tasmAt he deva ! damayantI imaM devadUtakAryasya yo aGgIkaraNavyatikaraH-svIkArasambandhastaM AkarNya-zrutvA paraM-prakRSTaM viSAdaM-mana:pIDAM Apadyata-prAptA / anyacca / manye ca parimlAnacchAyAvirahitasanidradrumavanaM, patatpaGaktIbhUtadhvanitazakunonnAditanabhaH / viyogavyApArA dupanadi rudaccakramithunaM viSIdantyAM devyAmidamapi viSaNNaM jagadabhUt // 25 // anyacca-aparaM ca, manye ceti / ca-punarahamevamanye sambhAvayAmi / devyAM-bhaimyAM viSIdantyAM-viSAdaM prApnuvatyAM satyAM idaM jagadapi viSaNNaM-viSAdApannaM abhUt / jagato viSaNNatAmevAha-kimbhUtaM jagat ? parimlAnaM patrasaMkocavat, tathA chAyayA-zobhayA virahitaMujjhitaM, tathA sanidramiva-zakunikUjanAbhAvAt prAptanidramiva yattat pazcAt karmadhArayaH, evaMvidhaM drumavanaM yatra tat / tathA patantaH-uparibhAgAnnI.rgacchantaH paMktIbhUtAH-zreNIbhUtA dhvanitA:-zabditA ye zakunAH-pakSiNastairunnAditaM-mukharitaM nabhaH-vyoma yatra tat / tathA viyogavyApArAt-virahaprayogAt upanadi-nadyAM rudat-azrUNi muJcat cakravAkANAM mithunaM yatra tat / ete viSAdasUcakA bhAvAH / anyo'pi viSaNNaH parimlAno vicchAyaH sanidraH pUtkurute roditi ca / zikhariNI // 25 // ityabhidhAya sthite parvatake tatkAlocitamimamevArthaM samarthayannavasarapAThakaH papATha / iti abhidhAya-uktvA parvatake sthite sati tatkAlasya-tatsamayasya ucitaM imamevapUrvoktameva jagacchokalakSaNaM arthaM samarthayan-draDhayan avasarapAThakaH papATha / kanyAmanyAnuraktAM kathamamRtabhujo mAnuSIM mAnayante2, tanvaGgIH sasmitAsyAH smaravivazadRzo nAkanArIvihAya / vaktaM khedAdivaitaddinapatiradhikaM vrIDayaivAvanamraH, kopenevAruNAMzuH3 pravizati varuNasyAlayaM pazcimAzAm // 26 // 1. kimiti anU. / For Personal & Private Use Only Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH kanyAmiti / amRtabhuja:- devAH anyasminnale anuraktAM rAgiNIM mAnuSIkanyAM kathaM mAnayante satkurvanti ? kiM kRtvA ? tanvaGgI :- kRzatanulatA:, tathA sasmitaM-sahAsyaM AsyaM yAsAM tA: sasmitAsyAH, tathA smareNa vivazAH - paravazA dRzo yAsAM tAH smaravivazadRzaH, evaMvidhAH nAkanArI:-ra - surAGganA vihAya - tyaktvA dinapatiH - sUryaH khedAt- manastApAt etadvaktumiva varuNasyAlayaM-pazcimAzAM pravizati / khedastu tadakAryAvalokanAt / kimbhUto dinapati: ? utprekSyate, adhikaM - atizayena vrIDayeva avanamraH - ISannamanazIla:, tathA kopeneva aruNa - lohitA aMzavaH -- karA yasya saH evaMvidhaH / anyo'pi yaH kasyacit kiJcidakRtyaM dRSTvA khedAt kamapi vaktuM prayAti sa lajjayA avAGmukhaH kopena aruNamukhazca syAditi / vaktuM khedAdityasyopayogi varuNasyAlayamiti padaM / vaco hi zrotAramapekSate / mAnayanta iti prayogazcintyaH, kathaM ? yo hi "mana" stambhe" [ ] curAdau AtmanepadI, stabdho bhavatItyarthasUcakaH, sa cAtra na ghaTate / pUjArthastu yujAdau parasmaipadI mAnayati manatIti ca / yaduktaM kavirahasye 558 "yo dharmaM zrutinirmalena manasA mImAMsate sarvadA, yo mAnyAn bahumAnayatyavirataM bhRtyAMzca saMmAnati / zatrau mAnayate manAMsi manute yazceSTayA dehinAM, yuddhe vairibalaM tRNAya sakalaM yo manyate tejasA // " [ ] yadvA 'mAnayantI 'ti pATha: pAdAnte laghorapi gurutvasya mahAkavisammatatvAt / pratyantare tu 'kAmayante' iti pAThastatra na ko'pi doSazaGkA samunmIlati / sragdharA // 26 // rAjA tu tadAkarNayan avatIrya saudhazikharatalAllIlApadapracAreNa saMdhyAvirAmo 'paviSTa 'japadvijajanasanAthasaikate saritsaGgame sandhyAhnikamakarot / tatazca pazcimAyAM dizi sphurite 3 sandhyArAge, rudhirAsavapipAsayA kAlavetAlamaNDalIva pradhAvamAnA, tribhiH srotobhiH pravRttayA gaGgayA saha saMharSAdivAneka srotasAM sahastrairgaganatalamiva plAvayantI kAlindIva, vyajRmbhata timirapaTalapaGktiH / anantaraM ca candramasA garbhiNI paurandarI dikketakIkusuma' pattrapANDimAnamagamat / 1. maniN anU. / 2. tatra ca anU. / 3. kA'pi anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH ullalAsa ca caNDa 'taramArutAndolitodayAdridrumakusumakiJjalkareNurAjiriva kapizA zazAGkadyutiH / rAjA tu-nalaH tatpUrvoktaM AkarNayan san saudhazikharatalAt lIlayA - vilAsena yo padapracAra:- caraNaracanA tena avatIrya saritsaGgame nadIsambhede sandhyAyAH yat AhnikaM-nityakriyA tat akarot / kimbhUte saritsaGgame ? sandhyAvirAme - sandhyAvasAne upaviSTA:- niSaNNAH japantaHmantrajapaM kurvaMto ye dvijajanAstai: sanAthaM sahitaM saikataM - pulinaM yasya sa tasmin / - 1 tatazca sandhyAhnikakaraNAnantaraM pazcimAyAM disi sandhyArAge - sAyantanaraktatAyAM sphuriteproddIpte sati, timirapaTalapaMktiH-tamovRndarAjirvyajRmbhata - vilalAsa / timirapaTala - paMkti: keva ? utprekSyate, rudhirameva Asava:- zIdhustasya yA pipAsA - pAnecchA tayA pradhAvamAnA - zIghraM gacchantI kAlavetAlAnAM-kRSNarajanicaravizeSANAM maNDalIva-paMktiriva / zaMke, iyaM timirapaMktirna, kintu pazcimAyAM rudhiraM pAtumiyaM kAlavetAlapaMkti: pradhAvatIti "cAtvAlakaMkAlahiMtAlavetAlajambAlazabdAlasamAptAlAdaya:" [ ] iti Alapratyaye vetAla iti nipAtyate / tathA punarutprekSyate, tribhiH srotobhiH pravRttayA - prauDhayA gaGgayA saha saMharSAdivasparddhayeva anekasrotasAM- anekapravAhANAM sahastrairgaganatalamiva AplAvayantI - ApUrayantI kAlindIva-yamuneva / gaGgAyAH kila trINyeva srotAMsi, ahaM punaranekAni srotAMsi vidhAsyAmIti, saMharSeNa zaGke, yamunAvihitairanekaiH srotobhirgaganamA- pUrayati, tatsrotasAM nIlatvAt / anantaraM ca-timirapaTalabhavanAt pazcAt candramasA - zazinA kRtvA garbhiNI-gurviNI paurandarI-endrI dik ketakIkusumapatravat pANDimAnaM - pANDutAmagamat prApa / garbhiNI hi strI ketakapatravat pANDutAM bibharti tatheyamapi / 559 ca-punaH kapizA - piGgalavarNA zazAGkadyutiH - candradIptirullalAsa - prAdurbabhUva / zazAGkadyutiH keva ? utprekSyate, caNDatara:- atyugro yo mArutaH - vAyustena andolitAHkampitA ye udayAdridrumAH- udayAcalataravasteSAM yAni kusumAni teSAM kiJjalkareNurAjirivakesararaja: puJja iva, tasyA api kapizavarNatvAt / 1. tatsrotasAmapi anU. / atha krameNa pUrvapulinAdrAjahaMsa iva gaganamandAkinImuccalitaH, kesarikizora ivodayagiriguhAgahvarAttimirakariyUthapatizaMkayA 'pRSThalagnaH, sphaTikamayaH pUrNakumbha iva jagadvijayaprasthAnasthitasya maGgalAya makaraketoH For Personal & Private Use Only Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 damayantI-kathA-campUH ke nApi sajjIkRtaH, zrIkhaNDapiNDa iva maNDanAya mahendradizA hastAzleSo-2palAlitaH, zAlikA puSpastabaka iva gaganazriyA zravaNe saMyojitaH, kumbha ivaikaH prAcIna vanavihArisurakarIndrasya prakaTatAM gataH6, vAsara-virAvallImullUya kanda ivoddhRto nizAzabarikayA, pANDupuSpAkSataguJjApuJja iva siddhavadhUbhirudayAcalacatuSpathe viracitaH, gaNDazaila iva kailAsa-zikharAlluThitvAgataH, sImantamauktikamiva pUrvadiGa mukhasya, sitAtapatramiva pUrvAzAdhipateH purandarasya, krIDAmauktikanduka iva kAlakumArasya kSIra-DiNDIrapiNDasadRzo dRSTipathamavatatAra tArApatiH / atha zazAGkakAnteH prasaraNAnantaraM krameNa-kiyatA kAlena kSIrasya 'padaikadeze padasamudAyopacArAt' kSIrAbdheryo DiNDIrapiNDa:-phenapiNDastatsadRzastArApati:-candro dRSTipathaM avatatAra-adarzItyarthaH / utprekSyate, pUrvapulinAt-pUrvasamudrasaikatAt gaganamandAkinI nabhogaGgAM prati uccalita:-pravRtto rAjahaMsa iva / zaGke, asau zazI na kintvayaM rAjahaMsa eva vyomagaGgAyAM gantuM pravRtta iti / punarutprekSyate, udayagiriguhAgahvarAt-udyAdgihvarakuJjAt timirameva kariyUthapati:-gajendrastasya zaMkayA-bhrameNa pRSThalagna:-pazcAddhantuM pravRtta: kesariNa:siMhasya kizora iva-arbhaka iva, tamaso gajabhrAntijanakatvAt, tamasi gaja iti buddhyA hantuM pRSThalagnaH, zaGke, siMhazizurayamiti / gahvarazabdo'tra kuJjArthaH / yadanekArthaH-"gahvaro biladambhayoH kuJjeSu?" [3584] / punarutprekSyate, jagatAM yo vijayo jagadvijayastasmai yat prasthAnaM-pravartanaM tasmin sthitasya jagadvazIkaraNapravRttasyetyartha, makaraketo:-kAmasya maGgalAya-maGgalArthaM kenApi sajjIkRtaH-praguNIkRto nirmita ityarthaH, sphaTikamayaHsphaTikavikAraH pUrNakumbha iva / anyo'pi rAjA jagadvijayArthaM yadA pravartate tadA tasya maGgalArthaM pUrNakalasa: sammukhaM kenacit sajjIkriyata eva / vikAre mayaTa, vikArastu sphaTikasya kalasatvena karaNAt / tathA mahendradizA prAcyA maNDanAya-aGgavilepanAya hastAzleSeNa-karaparAmarzanena upalAlitaH-saMskRto vartulIkRtaH zrIkhaNDapiNDa iva-candanagola iva / "piNDo vRnde japApuSpe gole boleGgasilhayoH / kavale [2 / 124-125] ityanekArthaH / tathA gaganazriyA-nabholakSmyA zravaNe-kaNe saMyojita:-nyastaH zAMkhikAyA latAvizeSasya puSpastabaka iva-kusumaguccha iva / tathA prAcInaM-prAcyAM bhavaM yadvanaM tasmin vihartuM zIlaM yasyAsau prAcInavanavihArI evaMvidho yaH surakarIndraH-airAvaNastasya prakaTatAMprakAzatAM dRzyatAM gataH-prAptaH ekaH kumbha iva / yadyapi kumbhayodvitvaM bhavati tathApi vanagahane vicarataH kariNaH prAyeNaika eva kumbhasthalavibhAgo lakSyate ata eka ityuktam / tathA nizaiva 1. kuJja anU. / For Personal & Private Use Only Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchAsaH 561 zabarikA nizAzabarikA tayA vAsarasya-dinasya yo virAmaH-viramaNaM nivRttiM sa eva vallI tAM ullUya-chittvA uddhRtaH-utkSiptaH kanda iva tasyApi vRttatvAt dhavalatvAcca / tathA siddhavadhUbhiH siddhA:-devavizeSAsteSAM vadhUbhiH-strIbhi: udayAcalacatuSpathe viracitaHvihitaH pANDUnAM puSpAkSatAnAM guJjAnAM cayaH-puJja utkaraH sa iva / pANDuguJjA hi maMgalAya syuH / udayAcalazabdazrutezcandrasamAgamanasUcA / tathA kailAsazikharAt-rajatAdrizRGgAt luThitvA-parivRttya Agato gaNDazaila iva-girezcyutaH sthUlopala iva / tathA pUrvadiGmukhasya sImantamauktikaM iva-kezAntarAlavartimukteva / tathA pUrvAzAdhiyate:-purandarasya sitAtapatramivazvetacchatramiva / tathA kAla eva-anehA eva kumArastasya krIDAyai mauktikAnAM kanduka ivagenduka iva / tadanu catadanu ca-udayAnantaram madanayati yuvAnaM yauvarAjye'bhiSiJcankRtakumudavikAso 2bhAsayandiGmukhAni / ayamamRtataraGgaiH plAvayaJjIvalokaM, gaganamavajagAhe mandamandaM mRgAGkaH // 27 // madanayatIti / ayaM mRgAGka:-zazAGkaH gaganaM-vyoma manda-mandaM-zanaiH-zanaiavajagAhe-AkrAmati sma / kathaM ? yuvAnaM-taruNaM yauvarAjye-yuvarAjabhAve abhiSiJcanabhiSiktaM kurvan madanayati-madanavantaM karoti / madanayatIti "tatkaroti" [pA0sU0 gaNapATha] iti Nic "vinmatoluMg" [pA0sU0 5 / 3 / 65] iti matup pratyayasya luk / tathA kRtaH kumudAnAM vikAso yena evaMvidha san diGmukhAni bhAsayan-uddIpayan / tathA amRtamayAH-sudhAsvarUpA ye taraGgAH-vIcayastaiH kRtvA jIvalokaM plAvayan-ApUrayan / mayaTa tadpa iti kecit / yauvarAjyAbhiSekAdyanekakAryavyagratayA mandamandAvagAhaH / mAlinI / / 27 / / tadanantaram , AplAvitamiva muktamaryAdena dugdhavArdhinA, sikta bhUbhAgAGgaNamivAmandacandanAmbucchaTAbhiH, viliptadigbhittikamiva sAndra4sudhApaGkapiNDai:5, pUritamivotsarpikarpUrapAMsuvRSTayA, praviSTamiva For Personal & Private Use Only Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 damayantI-kathA-campU: sphATika -maNimahAmandirodaradarIm", utplavamAnamiva dravIbhUtatuhinAcalamahAplavena', bhuvanamAsIt / tadanantaraM-zazinA nabha AkramaNAnantaraM bhuvanaM-jagat evaMvidhaM AsIt / kimbhUtaM ? utprekSyate, muktA maryAdA-avadhiryena evaMvidhena dugdhavArddhinA-kSIrasAgareNa AplAvitamivaApUritamiva / yAvadabdhiH svamaryAdAyAM sthito bhavati tAvad bhuvanasyAplAvanaM na bhavet ato muktamaryAdenetyuktam / tathA amandA-analpA yAzcandanAmbunaH- zrIkhaNDadravasya chaTAstAbhiH siktaM-ukSitaM bhUbhAgAGgaNaM yasya tat evaMvidhamiva, candanAmbucchaTAnAmapi zvetatvAt / tathA sAndrAH-niviDA ye sudhApaGkasya piNDAH-golAstairviliptA-digdhA digbhittayo yasya tat tathAvidhamiva / tathA utsarpiNI-prasaraNazIlA karpUrapAsUnAM yA vRSTistayA ApUritamiva-vyAptamiva / tathA sphATikamaNInAM yanmahAmandiraM-vizAlagRhaM tasya yA udaradarI-garbhakandarastAM praviSTamiva / paritaH-sarvato'pi zvetatAyAH prasRtatvAt / manye, sphATikamaNigRhagarbhavivare idaM praviSTamiti / tathA dravIbhUtaH-galito yastuhinAcala:himAlayastasya mahAplavena-mahApUreNa utplavamAnamiva-pravahamAnamiva / tatazcatatazca-candraprakAzaprauDhimAnantaram kailAsAyitamadribhiviTapibhiH zvetAtapatrAyitaM, mRtpaGkena10 dadhIyitaM jalanidhau dugdhAyitaM vAribhiH / muktAhAralatAyitaM vratatibhiH zaGkhAyitaM zrIphalaiH, zvetadvIpajanAyitaM janapadairjAte zazAGkodaye // 28 // kaileti / zazAGkodaye jAte sati adribhiH-parvataiH kailAseneva-rajatAdriNeva AcaritaM kailAsAyitaM, tathA viTapibhiH-vRkSaH zvetAtapatrairiva AcaritaM zvetAtapatrAyitaM, tathA mRtyUkena dadhineva AcaritaM dadhIyitaM, tathA jalanidhau vAribhiH-jalaiH dugdhanevAcarituM dugdhAyitaM, tathA vratatibhiH-vIrudbhiH muktAhAralatayeva AcaritaM muktAhAralatAyitaM, tathA zrIphalaiH-bilvaiH zaMkhenevAcaritaM zaMkhAyitaM / tathA janapadairdezaiH 'tAtsthtAt tadvyapadezaH' [ ] iti nyAyAt janapadavAsilokaiH zvetadvIpasya ye janAstairiva AcaritaM zvetadvIpajanAyitaM / zvetadvIpavAsino hi janAH zvetA bhavanti tathA zazAGkakAntyA sarvepi janA dhavalIbhUtA vIkSyante, ata kimu zvetadvIpavAsino amI iti // 28 // For Personal & Private Use Only Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH api ca sarve'pi pakSiNo haMsAH sarve'pyairAvatA gajA: / jAtAzcandrAMzubhiH sarve raupyapuJjAH ziloccayAH // 29 // api ca- punazcandrodaye yajjAtaM tadAha sarve iti / candrAMzubhi:- zazikAntibhiH sarve'pi pakSiNo-haMsA jAtA:, tathA sarve'pi gajA: - airAvatA jAtA:, tathA sarve'pi ziloccayAH - girayo raupyapuJjA:- kaladhautarAzayo jAtAH // 29 // sudhApaGkopalipteva baddheva sphATikopalaiH 1 / vilInahimadigdheva medinI jyotsnayA kRtA // 30 // sudheti / jyotsnayA - candrAtapena medinI evaMvidhA kRtA / kimbhUtA ? utprekSyate, sudhApaGkena upaliptA iva-digdheva, tatA sphATikopalaiH- sphATikamaNibhirbaddheva-khaciteva, tathA vilInaM-dravIbhUtaM yaddhimaM tena digdheva - lipteva / zvetatvAvalokanAdimA utprekSAH ||30|| api ca 563 saudhaskandhatalAni dIpapaTalaiH kampena pANDudhvajAH haMsA: pakSavidhUnanena mRdunA nidrAntanAdena ca / lakSyante kumudAni SaTpadarutairutsarpigandhena ca kSubhyatkSIrapayodhipUrasadRze jAte zazAGkodaye // 31 // api ca- punaH saudheti / kSubhyan-kSobhaM prApnuvan yaH kSIrapayodhi :- kSIrAbdhistasya yaH pUra:pravAhastatsadRze zazAGkodaye jAte sati, saudhaskandhAnAM - nRpamandiroparibhAgAnAM yAni talAniadhobhAgAstAni dIpapaTalaiH- pradIpavRndairlakSyante- jJAyante, anyathA sarvasyApi dhavalatvAt kathametAnyeva saudhaskandhatalAnIti, paraM dIpaistAni jJAyante / talazabdaH punnapuMsakaH / tathA pANDudhvajA:-dhavalAH patAkAH kampena 2 - vAtapreraNena lakSyante / tathA haMsAH pakSayorvidhUnanena re - cAlanena, vA- athavA mRdunA - zrotrAnukUlena nidrAnte - tandrAyA avasAne yo nAdaHkUjitaM tena lakSyante / tathA kumudAni - zvetakamalAni SaTpadAnAM bhRGgANAM yAni rutAni - jhaGkArAstaiH, ca-puna: utsarpo - prasaraNazIlo yo gandha: - Amodastena lakSyante, anyathA 1. api nAsti anU. / 2. paMkena anU. / 3. vidhUnena anU. / For Personal & Private Use Only Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 damayantI-kathA-campU: kokanadAdInAmapi tadAnIM dhavalatvAt kathaM jJAyeran1 ? etAnyeva kumudAnIti paraM bhRGgajhaGkArairutsarpigandhena ca teSAmavagamaH / anyAni ca padmAni zvetatve samAne'pi ravivikAsitvAd rAtrau sabhRGgajhaGkArANi udgandhIni ca na bhavantIti / // 31 // tathAvidhe candrodayaprapaJce haThAdutkaNThayAbhibhUyamAno niSadhanAthazcintayAMcakAra / tathAvidhe bhrAntijanake candrodayasya prapaJce-vistAre jAte sati haThAt-prasabhAt utkaNThayA-raNaraNakena abhibhUyamAnaH-pIDyamAno niSadhanAthaH- nalazcintayAJcakAravicArayati sma / kiM tat ? ityAha itazcandraH sAndrAnkirati kiraNAnagniparuSAn, ito'pi pronmIlatkumudavanavAyurvilasati / itaH kAdambAnAM dhvanitamapi nidrAlasadRzA masAH sarvo'yaM manasijamahimnaH parikaraH // 32 // ita iti / ayaM pratyakSaH sarvo manasijasya-kAmasya yo mahimA-anubhAvastasya parikara:parivArastatsAhAyyadAnAt asahyaH-soDhumazakyaH / kaH parikaraH ? ityAha-ita:-asmin pradeze candraH sAndrAn-ghanAn agnivatparuSAn-kaThorasparzAn kiraNAn kirati-vikSipati / itopi pronmIlanti-vikasanti yAni kumudavanAni teSAM vAyurvilasati-vAti / ito'pi kAdambAnAMkalahaMsAnAM dhvanitaM-zabditaM / kimbhUtAnAm ? nidrayA alasA dRk yeSAM te tathA teSAm / / 32 / / ito makaraketanaH kirati durnivAraH zarAnito'pi vayamAkulAH kulizapANidattAjJayA / tadetadatisaGkaTaM yadiha kaizciduktaM janai 1rito viSamadustaTI bhayamito mahAvyAghrataH // 33 // ita iti / ita:-asmin vibhAge durnivAra:-vArayitumazakyo makaraketana:-kAma: zarAn kirati-vikSipati / ilo'pi vayaM kulizapANiH-indrastena dattA yA AjJA-yathA madarthaM damayantI varaNIyeti AdezastayA AkulA:-vyagrAH paravazAH ityarthaH / tat-tasmAdetat kAmAturatvaM tadAjJAvartitvaM ca yugapat atisaMkaTaM atisambAdhaH / yadyasmAt iha-ubhayataH 1. jJAyeta anU. / For Personal & Private Use Only Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH saMkaTopanipAtAdhikAre kaizcijjanairuktam / kim ? ito viSamA cAsau bhrazyatpradezatvAt dustaTI ca- durnadItaTaM viSamadustaTI, ito mahAvyAghrato bhayaM tadayameva nyAyo mamApyApatita iti // 33 // tadidAnIM kimiha kartavyam, kathaM vA hAsyenApyavandhyavacasAmavilaGghanIyaH' khalvAdezo lokapAlAnAm' iti cintayannekAkI padbhyAmeva nirgatya nijaniketanAdApatadbhiH 3 zazAGkakiraNa 'jAlaiH "parijanairiva upadarzitavarmA kaizcitkAlalavaiH kailAsakUTAyamAnATTAlakAbhogabhavyaM bhImabhUpAlabhavanamavApya kanyAntaHpuraM puraMdaravarapradAnA ' dadRzyamAnarUpaH prAsAda - jAlakaiH 7 praviveza / tat-tasmAt idAnIM kiM iha karttavyam ?, athaveti pakSAntare, pUrvapakSastu moharUpo, dvitIyastvarya tadAjJAkaraNarUpaH / kathaM hAsyenA'pi avandhyaM saphalaM vaco yeSAM te avandhyavacasasteSAM lokapAlAnAM khalu anunaye-anunayaH prasAdanaM teSAmeva Adeza:- AjJA avilaMghanIyaH-anatikramaNIya:, iti cintayan san, ekAkI padbhyAmeva nijaniketanAdAtmagRhAn nirgatya ApatadbhiH AgacchadbhiH zazAMkakiraNajAlaiH upadarzitaM - avalokitaM vartma yasyAsau upadarzitavartmA / kiraNajAlaiH kairiva ? utprekSyate - parijanairiva / yathA parijanairgacchataH svajanasya vartma darzyate tathA ebhirapi / evaMvidhaH san nalaH kaizcitkAlalavaiH- kAlavizeSaiH kailAsa kUTamiva - rajatAdrizikharamiva AcarantaH kailAsakUTAyamAnA atyuccA ityarthaH, evaMvidhA ye aTTAlakA:- prAkArAgre raNagRhAsteSAM Abhogena - vistAreNa bhavyaM - sundaraM bhImabhUpAlasya bhavanaM gRhaM avApya - prApya, kanyAnAmantaHpuraM-avarodhaH kanyAntaHpuraM tat purandarasya - zakrasya yat varapradAnaM yathA 'tatra pravizantaM na kazcit tvAM vilokayiSyatItyevaMrUpaM tasya prabhAvAt zakteH na dRzyamAnaM rUpaM - AkRtiryasya sa adRzyamAnarUpaH prAsAdasya jAlakaiH - gavAkSavivaraiH praviveza - prAvikSat / "prabhAvastejasi zaktau" [3|741] ityanekArthaH / "jAlaM tu gavAkSe kSArake gaNe dambhAnAyayozca" [2/500] iti haimAnekArthaH / 565 - pravizya ca dUrAdabhimukhAgatenAnavaratadahyamAnakRSNAgurudhUpadhUmavarttinartakena bahalayakSakardamAmbusiktasaudhaskandhasaMdhivicAriNA' gandhavAhena kRtAbhyutthAna iva, parikramya stokamantaram 'ita ito devI varttate' iti For Personal & Private Use Only Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH gItagoSThIsthitasakhIgatajhaMkAreNAhUyamAna iva yatrAste damayantI tatsaudhapRSThamArUDhavAn / pravizya ca - kanyAta: pure pravezaM vidhAya yatra saudhe damayantI Aste taM saudhapRSThaM ArUDhavAn-Aruroha | kimbhUto nalaH ? utprekSyate, dUrAt- viprakRSTadezAt abhimukhAgatenasammukhaprAptena, tathA anavarataM - ajastraM dahyamAnaH - bhasmIkriyamANo yaH kRSNAguruH-kAlAguruH sa eva dhUpa:-gandhadravyaM tasya yo dhUmaH sa eva varttiH - dazA tadAkRtitvAttasya tasyA narttakenakampakena, vAtena hi dhUmazcAlyata iti / tathA karpUrakastUrikAdInAM kSodo yakSakardamaH bahalaMniviDaM yad yakSakardamAmbu tena siktaH - ukSito yaH saudhaskandhayoH sandhiH-zleSastasmin vicarituM - vihartuM zIlaM yasyAsau tathAvidhena gandhavAhena vAyunA kRtaM abhyutthAnaM - abhimukhaM utthAnaM yasmai, evaMvidha iva / yadA hi atithirAgacchet tadA tasyAbhimukhaM utthAnaM kriyate tathA anena vAtenaivAbhimukhamAgatena abhyutthAnaM nalasya kRtamiti / tathA stokaM - alpaM antaraMavakAzaM parikramya-ullaMghya ita itaH - asmin asmin pradeze devI - bhaimI vartata iti gItagoSThyAM-gAnasabhAyAM sthitA yAH sakhyaH - vayasyAstAsAM gItajhaGkAreNa AhUyamAna ivaAkAryamANa iva / nalena gItajhaGkAreNa ajJAyi yathA'tra bhaimI vartata iti / tatrotprekSyate, tat jhaGkAreNa ita ito devI vartata iti AkAryata iveti / 566 Aruhya ca manAgvyavahito'nupalakSyamANa eva', veNuvINAkvaNAnusAriNA komalakAkalIprAyeNa kiMnarIpuruSasya saMgItena vinodyamAnAm, alakavallarImadhyanivezitatArAnukArimauktikena kajjalakalaGkitanayanotpalapakSmapAlinA mukhena gaganacandraspardhayA bhUtalamapi pUrNoditendumaNDalamivApAdayantIm, uccakucamaNDalavilolayA sasmarasaptarSigrahagaNapaGktyeva hAralatayA kRtakaNThakandalAzleSAm, ISatkapolapAliM parAmRzatA 6 kRtazcATukAreNa vasantasamayaprahitadUteneva karNalagnena " kumudamaJjarIdvitIyena bAlapallavena virAjitavadanAm, acchAcchaiH kastUrikApaGkapatrabhaGgairbhujaGgairiva lAvaNyAmRtarakSAgatairalaMkRta- bhavyabhujazikharAm, Asanna bhuvi vikIrNai: pANDupuSpaprakarairgaganAdavatIrya rUpAlokanakutUhalibhirnakSatrairiva parivRtAm, guru' nitambamaNDalasparzasukhalampaTatayA 1. utprekSyate nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567 saptama ucchvAsaH nIvIprAntapuJjitataraGgaM kSIrodamiva vastrAMtaragatamacchapANDunetrapaTTe paridadhAnAm, 'ahameva tvayA svayaMvare varaNIyaH' ityarthitayA pAdalagnena zeSorageNeva raupyanUpuravalayena virAjitavAmacaraNapallavAm, vividhavilAsavartikAbhirivAkAritAm, amRtadravavarNakairiva vicitritAvayavAm, Anandakandalairiva ghaTitAm, mohanamaNizilAyAmivotkIrNAm, zRGgAradAruNIvotkuTTitAm, vazIkaraNaparamANubhiriva vinirmitAm, madanamadamRtpiNDeneva niSpAdi-tAm, vajralepaputrikAmiva dRzoH, AkarSamaNirezalAkAmiva hRdayasya jIvanauSadha mivAnurAgasya, jayapatAkAmiva madanasya", bahulacanda-nAmbucchaTArdritabhuvi vikIrNasurabhiparimalamilanmadhukararavAnumeyapANDura-puSpaprakare masRNasita sudhAbandhapicchile saudhaskandhe jyotsnAmRtasparza-sukhamanubhavantIm, acchAMzumaNisphaTikaparyaGkikAGkabhAja damayantImalabdha-nidrAmadrAkSIt / Aruhya ca saudhapRSThaM manAk-ISat vyavahitaH-antaritaH anupalakSyamANa eva-ajJAyamAna eva nalaH evaMvidhAM damayantIM adrAkSIditi sambandhaH / kimbhUtAM damayantIm ? veNUnAMvaMzAnAM, vINAnAM-vipaJcInAM kvaNaM-svaraM anusarati-anupravartata ityevaMzIlaM veNuvINAkvaNAnusAri tena veNuvINAsvarAnugAminA / tathA ISat kalo asyAmiti kAkalI "niSAdaH kAkalI saMjJo dvizrutyutkarSaNAdbhavet" [ ] komalA yA kAkalI sA prAyeNa-bAhulyena vartate'sminniti komalakAkalIprAyaM tena, evaMvidhena kinnarapuruSasya yat saGgItaM-samyaggAnaM tena vinodyamAnAM-sakutUhalAM kriyamANAm / punaH kimbhUtAm ? utprekSyate, alakavallarImadhyekabarImadhye nivezitAni-sthApitAni tArAnukArINi-tAropamAni' mauktikAni yasmin tathAvidhena / tathA kajjalena-aJjanena kalaGkitA-kalaGka iva AcaritavatI nayanotpalapakSmapAliyaMtra kalaGka ivAcarati smeti luptA yiH / evaMvidhena mukhena yazcandrastasya sparddhayA saMharSeNa bhUtalamapi pUrNa uditaM-udayaprAptaM indumaNDalaM yatra tat evaMvidhaM ApAdayantImiva sampAdayantImiva / kila nabhasyeva candra udetItyetat kim ? ahaM bhuvyapi candrodayazobhAM vidhAsyAmIti gaganacandrasparddhayAre manye, damayantyA svamukhena bhUtalaM pUrNoditendumaNDalaM sampAditamiti / idaM asyA mukhaM na, kintu pUrNazazimaNDalamuditamiti bhAvaH / punaH kimbhUtAm ? hAralatayAmuktAlatayA kRtaH kaNThakandale AzleSa:-saMyogo yasyAH sA tAM kaNThakandalalambitahArAmityarthaH / 1. tAropamAnAni anU. / 2. gagane ya: anU. / 3. gaganacandreNa saha spardrayA anU. / For Personal & Private Use Only Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 damayantI-kathA-campU: kimbhUtayA hAralatayA ? uccau-unnatau yo kucamaNDalau-payodharau tayovilolayA-capalayA / utprekSyate, sasmarAH-sakAmA ye saptarSayaH-marIcyAdayo grahAzca-maGgalAdayaH gaNAni caabhIcyAdIni, yadvA grahAH-nakSatrANi gaNA:-vRndAni teSAM paMktyeva-zreNyeva / manye, hAralatAyAmamUni mauktikAni na, kintu sakAmAH saptarSigrahagaNA eva damayantIM AliGgitumAgatA iti / punaH kimbhUtAm ? karNayorlagnena-prAsena tathA kumudamajjarI dvitIyA-sahAyIbhUtA yasya evaMvidhena bAlapallavena-navakisalayena virAjitaM vadanaM yasyAH sA tAM / bAlapallavena keneva? utprekSyate, ISat-manAka kapolapAliM-gaNDaprAntaM parAmazatA-spRzatA, tathA kRtazcATkAra:priyavacanollApo yena evaMvidhena vasantasamayena prahita:-mukto yo dUtasteneva' / zaGke, karNopAnte asau bAlapallavo na, kintu vasantena cATUkArIstadUtaH preSita iti / punaH kimbhUtAm ? acchAcchai:-atizayena amalaiH kastUrikApaGkasya ye patrabhaGgAH-patralatAstairalaGkRte-maNDite bhavye-sundare bhujAzikhare-bAhvagrabhAgau yasyAH sA tAM / patrabhaGgaiH kairiva ? utprekSyate, lAvaNyaMsaundaryameva amRtaM tasya rakSAyai AgataiH-AyAtairbhujaGgairiva / amRtaM hi bhujaGgai rakSyate / zaGke, amI mRgamadapatrabhaGgA na, kintu lAvaNyAmRtarakSaNAya bhujaGgA eva AgatA iti / punaH kimbhUtAm ? AsannabhuvinikaTAGgaNe vikIrNaiH-vikSiptai, pANDupuSpANAM prakaraiH-samUhaiH parivRtAMveSTitAM / pANDupuSpaprakaraiH kairiva ? utprekSyate, gaganAdavatIrya rUpAvalokane kutUhalaM-kautukaM vidyate yeSAM tAni rUpAvalokanakutUhalIni tathAvidhaiH nakSatrairiva / manye, amI pANDupuSpaprakarA na, kintu damayaMtIrUpAvalokane kautukAnnakSatrANyamUni nabhaso avatIrya bhaimI parivRtya saMsthitAnIti / punaH kimbhUtAM damayantIm ? acchaM-amalaM pANDuH-dhavalaM netrapaDheM-vastravizeSa paridadhAnAM-vasAnAm / utprekSyate. guruH-mahat yannitambabimbaM-Arohastasya yatsparzasakhaM tallampaTatayA-tallAlasatayA nIvIprAnte-uccayAvasAne puJjitA:-rAzIkRtAstaraGgA yena sa tathAvidhaM vastrAntaragataM-vAso madhyaprAptaM kSIrodamiva-kSIrAbdhimiva / manye, asau netrapaTTaH parihito nAsti, kintu nitambasparzasukhAkAMkSayA svataraGgAn nIvIprAnte puJjIkRtya vastrAntargata: kSIrAbdhirevA'yamupAgata iti / punaH kimbhUtAm ? raupyanUpuravalayena virAjito vAmazcaraNapallavo yasyAH sA tA:3 / raupyanUpuravalayena keneva ? utprekSyate, ahameva-zeSa eva damayantyA svayaMvare varaNIyaH-pariNetavya iti arthaH-prayojanaM vidyate yasyAsau ityarthI tadbhAvastayA ityabhilASitayA pAdalagnena zeSorageNeva-ananteneva / manye, vAmacaraNanyasta: pAdakaTako'yaM na, kintu svavivAhAbhyupagamaM kArayituM zeSAhireva pAde lagna iti / puna: kimbhUtAm ? utprekSyate, vividhAH-aneka prakArA ye vilAsAsta eva vartikA:-citrakaracitrakUcikAstAbhirAkAritAmiva-AlikhitAmiva / AkArazabdAt nAmakAritAntAt siddhiH / AlekhanaM hi svecchayA vidhAnAdadbhutaM bhavati tatheyamapi adbhutAkAretyarthaH / punaH kimbhUtAm ? 1. tenaiva anU. / 2. 1. 0rUpAvalokana0 anU. / 2. tAm anU. / For Personal & Private Use Only Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 569 saptama ucchAsaH utprekSyate, amRtadravarUpA ye varNakA:-zuklAdayastairvicitritA-vizeSeNa citritA avayavAHaGgAni yasyAH sA evaMvidhAmiva / aGge kvacit zuklatAyAH, kvacit pItatAyAH, kvacit kRSNatAyAzca avalokanAt / manye, pIyUSadravavarNakaireva citritAGgIti' / punaH kimbhUtAm ? utprekSyate, Anandasya kandalaiH-prarohairghaTitAmiva-nirmitAmiva, drasTrINAmAnandajanakatvAt / punaH kimbhUtAm ? utprekSyate, mohanamaNizilAyAM utkIrNAmiva-vibhaktIkRtAmiva yuvajanamanomohajanakatvAt / tathA zRGgAra eva dAru-kASThaM tasmin utkuTTitAmiva-ghaTitAmiva / tathA vazIkaraNasya-vazavartitAvidhAnasya ye paramANavastai vinirmitAmiva-niSpAditAmiva, sarvasyApi vazakAritvAt / tathA madanamadAveva mRtpiNDastena niSpAditAmiva / tathA dRzorvajralepasya putrikAmiva-pAJcAlikAmiva, atra lagne dRzau manye vajralipte iva neto'pasarata ityarthaH / tathA hRdayasya-cetasaH AkarSamaNe:-AkRSTiratnasya zalAkAmiva / yathA AkarSamaNizalAkayA dUrasthaM vastu AkRSyate tathA'nayA ceta iti / tathA anurAgasyapremabandhasya jIvanauSadhamiva, anurAgo'mRtopyanayojjIvatItyarthaH / tathA madanasya-kAmasya jayapatAkAmiva, kAmena sarvaM jagajjitvA iyaM jayapatAkeva uttambhitA / punaH kimbhUtAm ? evaMvidhe saudhaskandhe jyotsnA-kaumudI saiva amRtaM tasya yaH sparzastaM anubhavantI-vedayamAnAM / kimbhUte saudhaskandhe ? bahulAbhiH-pracurAbhizcandanAmbu-cchaTAbhirArdritA-siktA bhUryatra sa tasmin, ataeva dhavalAGgaNatvAt vikIrNaH-vikSiptaH surabhiparimalena milantaH-pujIbhavanto ye madhukarAsteSAM raveNa-jhaMkAreNa anumeyaH-anumAtuM yogyaH pANDurapuSpaprakara:-dhavalakusumasamUho yatra sa tasmin / candanAmbucchaTAbhirAr3itatvena bhuvo dhavalatvAt tatra vikIrNaH zvetapuSpaprakaro madhukarajhaMkAreNaiva anumIyate yathA'tra puSpaprakaro vidyate bhRGgAravazravaNAditi / tathA masRNaHkomala: sita:-dhavalo yaH sudhAbandhaH-lepavizeSaracanA tena picchile-manoje / "picchAditvAdilac" / [lomAdipAmAdipicchAdibhyaH zanelacaH, pA0sU0 5 / 2 / 120] punaH kimbhUtAm ? acchA:-amalA aMzavaH kiraNA yatra evaMvidhA ye maNayazca-ratnAni vaidUryAdIni sphaTikAzca-candrakAntamaNayasteSAM yA paryaGkikA-laghupalyaGkaH tasyA ardhvaM-utsaGgaM bhajati-Azrayati yA sA tAM / "alpArthe kan" / [alpe, pA0sU0 5.3 / 85] tathA na labdhA nidrA yayA sA tAm / / tAM cAvalokya cintitavAn / 'aho' sthAne'bhinivezo lokapAlAnAm / azeSasukhanidhAnAya ko na spRhayati / 1. vicitratAGgIti anU. / 2. parimANanaH anU. / 3. pANDupuSpaprakaraH anU. / For Personal & Private Use Only Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 manye ca / visphAritatArekSaNairimAmeva pazyannayamAkAzaH sagraho'bhUt / ayaM ca candrazcandanapANDubhiH karairimAmeva parAmRzanmadanAnaladAhamayIM vraNalekhAM kalaGkacchalena hRdayenodvahati / ayamapi samIpodyAnamAruto'syAH samarpitakusumagandhaH zanairuttarIyAMzukamAkSipanmadanAturastiryak patati / sarvathA jitaM manuSyalokena, yatraivaMvidhamacintyam, anAlocanagocaram, apratirUpam, adbhutam, amUlyamudapadyata " strIratnam / AH prajApate, pariNatazilpo'si / saMsAra, sanAtho'si / madana, mahotsavavAnasi cakSuH kRtArthamasi / hRdaya pUrNamanorathamasi / dUrAgamanazrama saphalo'si / ? , sakalayuvajanamanomadhukarAkR STiku sumitalatike 6 nijanayananirjitarAjIve jIva ciram / tAM ca-damayantImavalokya nalazcintitavAn / aho iti adbhute sthAne lokapAlAnAM zakrAdInAmabhinivezaH- pariNayanAgrahaH, azeSasukhAnAM - samastasaukhyAnAM yannidhAnaM AspadaM tasmai kaH puruSo na spRhayati - abhilaSati ? apitu sarvo'pi spRhayati / spRherIpsita iti spRhayateriSTasya nidhAnasya sampradAnasaMjJA / damayantI - kathA - campUH = caH-punaH ahamevaM manye visphAritAni-vijRmbhitAni tArAnakSatrANyeva IkSaNAni - netrANi taiH kRtvA imAmeva*damayantIM pazyan ayamAkAzaH sagrahaH- grahaiH sUryAdibhiH sahito abhUt / pakSevisphAritAstaroH kanInikA yeSu evaMvidhAni yAni IkSaNAni taiH kRtvA imAmeva pazyan graho bhUtAdyabhinivezastatsahito'bhUt / ** cihnAntargata pATho nAsti anU. / ca-punaH ahamevaM manye, ayaM candraH candanavat pANDubhiH zvetaiH karaiH kiraNaiH imAmeva-damayantIM parAmRzan - spRzan san kalaGkacchalena - lakSmadambhena madana eva anala: " For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH 571 agnistena yo dAhastanmayIM-tadvikArarUpAM vraNalekhAM hRdayena-madhyabhAgena udvahati-bibharti / anyo'pi karAbhyAM analaM spRzan san taddAhamayIM vraNalekhAM bibhatryeva / vikAre mayaT / __ ayamapi samIpodyAnasya-nikaTavanasya yo mAruta:-vAyuH sa asyAH-damayantyAH samarpitaH-dattaH kusumAnAM gandhaH-surabhiparimalo yena evaMvidhaH san, zanairuttarAMzukaM-uparivAsa AkSipan-apanayan, madanena AturaH-pIDitastiryak patati / anyo'pi smarAturaH kusumagandhakastUrikAdi cArpayan saMvyAnAkarSaNaparastiryak patati / sarvathA-sarvaprakAreNa manuSyalokena jitaM, yatra manuSyaloke acintyaM-cintayituzakyaM, tathA na Alocanasya-vicAraNasya gocaro viSayo yattat, tathA apratirUpaM-asadRzaM, tathA adbhutaM-AzcaryarUpaM, tathA amUlyaM-anarghyaM strIratnaM udapadyata-jAtam / A iti santApe, prApsyate na vA iti sandehAt santApaH, "AH santApaprakopayoH" [ane0 pari0 13] iti vacanAt / he prajApate !-vidhe ! tvaM pariNataM-paripakvaM zilpaM-vijJAnaM yasya sa evaM vidho'si-evaMvidha bhaimInirmANAt / tathA he saMsAra ! tvaM sanAtho'sisaprabhurasi / tathA he madana ! tvaM mahotsavavAnasi-mahAmahaM prAptavAnasi / tathA he cakSuH !-netra ! tvaM kRtArthaM-kRtakRtyaM saphalaM asi / tathA he hRdaya !-cetaH ! tvaM pUrNA manorathA yasya tattathAvidhaM asi / tathA dUrAgamanAd yaH zramo dUrAgamanazramastasya sambodhane he dUrAgamanazrama ! tvaM saphalo'si-phalavAn varttase, yata evaMvidhA bhaimI mayA Alokiteti / tatha sakalayuvajanAnAM yAni manAMsi tAnyeva madhukarAsteSAM AkRSTau-AkarSaNe kusumitalatikeva-puSpitavratatiriva yA sA / yathA kusumitalatayA bhRGgA AkRSyante tathA tvayA yuvajanamanAMsIti tasyAH sambuddhau he sakalayuvajanamanomadhukarAkRSTi kusumitalatike ! tathA nijanayanAbhyAM nirjitaM rAjIvaM yayA sA tasyAH sambodhane he nijanayananirjitarAjIve ! he damayanti ! tvaM ciraM jIva / tathAhitathAhIti / tasyA nayanavarNanAmevAha lakSmI bibhrANayoH kAMciccaJcabhrUbhaGgabhAgayoH / bali yAmo vayaM tanvi ! tavAnyasadRzoddezoH // 34 // lakSmImiti / he tanvi !-damayanti ! tava dRzoH-netrayorvayaM baliM yAma:-upahArI bhavAmaH, iti paramaprItigarbhA lokoktiH / kimbhUtayoddezoH ? abjasadRzo:-padmasamAnayoH / 1. 0madhukArAkRSTa0 anU. / For Personal & Private Use Only Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: 572 punaH kimbhUtayoH ? kAJcid adbhutAM lakSmIM - zobhAM bibhrANayo: - dhArayantyo:, tathA caJcatdIpyamAno bhrUreva bhaGgaH - taraGgaH sabhAge - ekadeze yayostayoH / yadA tu 'caJcadbhUbhRGgasaGgayoH' iti pAThastadA caJcantau bhruvAveva bhRGgau tayo: saMgo yatra tayoH / abjAnyapi lakSmIM bibhrati tathA caJcantaH - vilasanto bhrUvat kuTilA ye bhaGgAstaraGgAste bhAge - ekadeze yeSAM tAni, saro madhyagatatvAt / 'padmAnAM bhrUbhRGgeti pAThe caJcanto bhrUvat kRSNA ye bhRGgAsteSAM saMyogo yatra tAni // 34 // api ca kinnaravadanavinirgatapaJcamagItAmRte zrutiM zrayati / harati hariNIdRzo dRk sAlasavalitA ca lulitA ca // 35 // api ca- punaH kinnareti / kinnaravadanAt vinirgataM niHsRtaM yat paJcamagItamevA'mRtaM AhlAdajanakatvAt pIyUSaM tasmin zrutiM karNaM zrayati sati - zrUyamANe sati hariNIdRzo damayantyAH sAlasA-mantharA cAsau valitA ca pazcAdavalokanAya pravartitA ca sAlasavalitA, capunarlulitA ca - ISadadho namantI - kampitA vA dRk harati vazIkurute, mana iti adhyAyate / "luli sautraH, lulyate lulitam " [ ] / yata eva hariNIdRk ataeva gItAnurAgalakSaNaM hariNIhevAkamanusarati // 35 // ityanekavidhAni cintayanmandamRdu lIlApadairAgatya gItagoSThIsthitasya 'ko'yam' iti vismaya' visphAritavilocanasya' saMbhramavataH sakhI - kadambakasya madhyamavizat / iti-pUrvoktAni anekavidhAni cintayan sannalaH mandai:-mantharaiH mRdubhiH-sukumAraiH lIlApadai:- lIlayA padanyAsaiH Agatya sakhIkadambakasya vayasyA vRndasya madhyaM avizatpraviveza / kimbhUtasya sakhIkadambakasya ? gItagoSThyAM - gAnasabhAyAM sthitasya, tathA ko'yamiti vismayena AzcaryeNa visphAritAni vikasitAni vilocanAni yena tattathAvidhasya, tathA sambhramaH - bhayaM tadvidyate yasya tattasya sambhramavataH - bhItasyetyarthaH / "sambhramo bhItau saMvegAdarayoH " [ 3 / 504] ityanekArthaH / praviSTe ca tasmin, Akasmikavismayena visphAritAni, bhayena 1. vikAsitAni anU. / For Personal & Private Use Only Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 573 saptama ucchvAsaH bhramitAni, kautukenottAnitAni, vrIDayA valitAni, mudA miladarAlapakSmANi, smarAkUtena vilulitAni, didRkSArasenAnimiSANi, dRSTisaMghaTTanena mukulitAni', ciraM cacUMSi bibhrANAH kimapi calitAsanam, utkampitahRdayam, apasaradhairyam, avagalatsvedasalilam, utpulakitAGgam, anaGgabhaguramne, avalokitAnyonyamukhamavatasthire tadabhimukhAH sakhyaH / ___ atha tasminnale praviSTe ca sati, sakhyaH evaMvidhAni cakSUSi, ciraM bibhrANA:dadhAnAH satyastadabhimukhAH taM-nalaM abhisaMmukhaM mukhaM YAsAM tAstadabhimukhAH, kimapikiJcit calitaM-kampitaM AsanaM-pIThaM yatra evaM yathA bhavati, tathA kimapi utkampitaM hRdayaM ceto yatra evaM yathA bhavati tathA, kimapi avagalat-ISat kSarat svedasalilaM yatra evaM yathA bhavati, tathA kimapi utpulakitAni aGgAni-avayavA yatra evaM yathA bhavati, tathA kimapi anaGgena-kAmena bhaGgaraM-vakraM yathA bhavati tathA, kimapi avalokitaM-vIkSitaM anyonyasyaparasparasya *strInapuMsakayoriti strInapuMsakayoryatsarvanAmakarmavyatihAre vartane tasyottarapadasya yA vibhaktistasyAH sthAne Am bhAvo vA vaktavya ityarthaH, anyonyAM parasparAmiti / dvirvacanaM vibhakte rAm bhAvaH pUrvapadasya suH / pakSe, anyonyamityAdIni striyAM samAsavadbhAvAt sarvanAmno vRttimAtre puMvadbhAva iti TApo nivRttiH prasAde* mukhaM yatra evaM yathA bhavati tathA avatasthire-tasthuH / kimbhUtAni caDhUMSi ? Akasmika:-akasmAjjAto yo vismayaH-AzcaryaM tena visphAritAni-vikAsitAni, tathA bhayena ko'yaM akANDe eva Agata iti bhItyA bhramitAni-kampitAni, tathA kautukena uttAnitAni-unmukhIkRtAni, tathA vIDayA-lajjayA valitAni-parivartitAni, tathA mudA-harSeNa milanti-saMyujyamAnAni arAlapakSmANi-vakranetraromANi yeSu tAni, tathA smarAkUtena-kAmAbhiprAyeNa vilulitAnikampitAni mRditAni vA, tathA didRkSArasena-avalokanecchArAgeNa animiSANiasaMkocitAni, tA dRSTyoH saMghaTTena-saMzleSeNa ito naladRk tataH sakhInAmiti nayanayoH saMyogena mukulitAni-mIlitAni / " damayantyapi 'devI, vardhayAmo vardhayAmaH ko'pi kasyAzcijjIvitezvaro'yamatraivAgato dRzyate' iti harSotkarSagadgagirA, gItamutsRjya sasaMbhramotthitakubjavAmanakanyakAnAM mRdukaratalatAlikAkalitakalakalena manAgvilAsavalitamukhI tadabhimukhamavalokya zayyAtalAdudacalat / 1. cihAntargatapATho nAsti anU. For Personal & Private Use Only Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 damayantI-kathA-campU damayantyapi iti harSotkarSeNa gadgadA-avyaktAkSarA yA gIstayA gItamutsRjya-muktvA sasaMbhramaM-sAdaraM yathA bhavati tathA utthitA yAH kubjavAmanakanyakAstAsAM mRdukaratalAbhyAM yA tAlikA-karAsphoTastena kalita:-sahito ya: kalakalaH-kolAhalastena manAk vilAsena valitaM-parAGmukhIkRtaM mukhaM yayA sA, evaMvidhA satI tadabhimukhaM-nalasammukhamavalokya zayyAtalAt udacalat-uttasthau / ItIti kim ? he devi ! bhavatIM 'varddhayAmo varddhayAmaH', sambhrame dvitvaM, kopi-adbhutamahimA-kasyAzcit-sadbhAgyavatyA jIvitezvaraH-priyatamo atraiva-samIpa eva Agato dRzyate / 'AH kuto'syAneka prAkArarakSakarakSite pakSiNAmapi duSpraveze vizeSato rajanyAM 2kanyAntaHpure3 pravezaH' ityadbhutarasAvezastimitena . kiMcitsAci saMcAritena cakSuSA punaH"punarnalamavalokya cintayAMcakAra / ___ A:-prakope, asaMbhAvyavAkyoccArAt sakhIH prati kopaH / "AH santApaprakopayoH" [pari0 13] ityanekArthaH / asya-nalasya anekaprakArA ye rakSakAHrakSayitArastai rakSite-pratijAgarite, tathA pakSiNAmapi duHpraveze-praveSTumazakye vizeSato rajanyAMrAtrau kanyAntaHpure kutaH pravezaH ? ityadbhutarasAvezena-Azcaryarasapravezena stimitaM-nizcalIkRtaM yattat tathAvidhena, tathA kiJcitmanAk sAci-tiryak saJcAritena-pravartitena cakSuSA punarnalaM avalokya cintayAJcakAra / yadacintayat tadAhadhanyA kApyuparodhitA dritanayA yasyAstvamAhlAdayanmuktAhAra iva prasAritabhujaH kaNThe viloThiSyasi / dhAtastAta tavApi dhanyamamunA sRSTena manye zramaM, mAtarmedini vandyase kimaparaM yasyAstavAyaM patiH // 36 // dhanyeti / sA kA'pi bhAgyavatI yuvatI dhanyA-puNyavatI / kimbhUtA ? uparodhitAprasAditA adritanayA-gaurI yathA sA uparodhitAdritanayA yasyA:-yuvatyAH kaNThe tvaM muktAhAra iva AhlAdayan-AhlAdaM kurvan tathA prasAritau bhujau yena evaMvidhaH san viloThiSyasiviluThanaM kariSyasi saMzlekSyasItyarthaH / yathA muktAhAraH kaNThe AhlAdayan san viluThati tathA tvamapi / tAteti komalAmantraNe he mAta ! he dhAtaH !-vedhaH ! tava zramaM-jagannirmANakhedaM adya amunA-nalena sRSTena dhanyaM-saphalaM manye-jAne / he mAtaH / medini aparaM-anyat kiM? For Personal & Private Use Only Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchAsaH 575 tvaM mayA vandyase-namaskriyase, yasyAH tava bhuvaH ayaM-nalaH patiH / mAtRzabdaM jananIparyAyamapi / striyaH sapatnyAdiSvapi praNayasambodhane prayuJjate iti nale bhUpatAvapi arthinyA damayantyA mAtarmedinIti sambodhanaM na duSTam, anyathA sapatnIM prati mAtaH ityAmantraNamanucitam / / 36 // evaM cintayatyeva tatkAlamAkUtakautukaharSabhayAdyanekarasaparamparayA' parAvartitanayanotpalA lajjAvanamitamukhI vidheyavivekavaikalya mabhajata / evaM-amunA prakAreNa cintayantyeva tatkAlaM-tatsamayameva AkUtaM ca-milanAbhiprAyaH, kautukaM ca-kutUhalaM kuta evamAgata iti, harSazca-priyAvalokanAt, mayaM ca-pitrAdibhyaH kathamevaM apariNItaiva anena saha vArtA vidhatta iti, etAni Adau yeSAM te evaMvidhA ye aneke-bahavo rasAsteSAM yA paramparA-paripATI tayA parAvartite-pazcAnmukhIkRte nayanotpale yayA sA, tathA lajjayA avanamitaM-ISadavAGmukhIkRtaM mukhaM yayA sA evaMvidhA satI vidheyasya-karttavyasya yo vivekaH-vimarzastasya vaikalyaM-rAhityaM abhajat / samprati kiM vidheyamityAdinA kiJcidajJAsIdityarthaH / nalo'pi 'vihaMgavAgurike, bhavatsvAminyAH kimevaMvidhaH samAcAraH, yadabhyAgatajanena saha svAgatAlApamAtreNApi na kriyate vyavahAraH' iti tasyAH samIpavartinI pUrvaparicitAM kinnarImabhASata / ___nalo'pi iti-amunA prakAreNa tasyAH-damayantyAH samIpavartituM zIlaM yasyAH sA tAM samIpavatinI pUrvaparicitAM-pUrvasaMstutAM kinnarImabhASata-sambhASitavAn / itIti kim ? vihaGgavAgurike ! bhavatsvAminyAH kiM evaMvidhaH samAcAraH-samAcaraNaM veSTanaM 2 yat abhyAgatajanena-sammukhaprAptA'tithijanena saha anyat tiSThatu, svAgatAlApamAtrakeNA'pi-bhavatAM svAgatamiti kathanamAtreNApi vyavahAro na kriyate / sApi sasaMbhramapraNAmapUrvamidamavAdIt'kiJcitkampitapANikaGa kaNaravaiH pRSTaM nanu svAgataM, vrIDAnamramukhAbjayA caraNayo-ste ca netrotpale / dvArasthastanayugmamaGgalaghaTe dattaH pravezo hadi, svAminki na tavAtitheH samucitaM sakhyA'nayA'nuSThitam // 37 // 1. samIpe anU. / 2. ceSTanaM anU. / For Personal & Private Use Only Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 damayantI-kathA-campU: sA'pi-vihaGgavAgurikA sambhramaH-Adarastena sahito yaH praNAmaH sapUrvo prathamo yatra evaM yathA bhavati tathA pUrvaM sAdaraM praNamya pazcAt idaM-vakSyamANaM avAdIt / kiJciditi / he svAmin ! tava atithe: anayA sakhyA damayantyA samucitaMabhyAgatajanayogyaM kiM na anuSThitaM-kiM na kRtam ? kintu abhyAgatasya yat kriyate tat sarvamapi kRtamityarthaH / tadevAha-nanu-samyagvAde, kiJcit-manAk kampitAni-cAlitAni yAni pANyoH kaGkaNAni-valayAni teSAM ye ravA:-ziJjitAni taiH kRtvA tava svAgataM pRSTam / anyo'pi bruvanneva svAgataM pRcchediti / "nanu ca prazne duSToktau samyagvAde stutAvapi" [pariziSTa. 61] ityanekArthaH / ca-punaH vIDayA-lajjayA namra-nataM mukhAbjaM yasyAH sA evaMvidhayA anayA tava caraNayornetre eva utpale-kuvalaye nyaste-nihite, atitheH kila pAdayoragre pUjArthaM utpale nyasyete eva, tathA anayA lajjayA vAGmukhatvena bhavatyAdayornetre evotpale nyaste / tathA'nayA hRdi tava pravezo dattaH, tvAM iyaM hRdi prAvezayadityarthaH / kimbhUte hRdi ? dvArasthaM-pravezamukhAvasthitaM yat stanayugaM tadeva maGgalaghaTau yatra tattasmin / anyopyatithi: pUrNakalasayugmasahitena dvAreNa gRhAntaH pravezyate tathA tavApi // 37 / / tat sasaMbhramotthitayAnayA samarpitamidaM samullasanmaNiparyaGkikAmadhitiSThatu devaH / tvamapi devi, vidrumamaNiparyaGkikAmimAdUravartinImadhyAsva / / bhavatu ca bhavatoH paramukhena zrutAnyonyasvarUpayoridAnImAtmAnubhavena nayananirvRtiH, phalantu manorathAH sakhInAm / iti tayAbhihitau tau satvarasakhIkaraparAmRSTayoH sphaTikapravAlaparyaGkikayorutsaGgabhAgaM bhejatuH / tat-tasmAt sasaMbhramaM-sAdaraM yathA bhavati tathA utthitayA anayA-damayantyA samarpitaM-dattaM idaM samullasanta:-dIpyamAnA maNaya:-ratnAni yatra evaMvidhaM yat paryaGkikAAsanaM tat devaH-nRpaH adhitiSThatu-Azrayatu / / he devi ! damayanti ! tvamapi imAM adUravartinI-nikaTasthAM vidrumamaNInAMpravAlaratnAnAM yA paryaMkikA tAM adhyAsva-Azraya / ca-punaH paramukhena-haMsAdidvAreNa zrutaM anyonyasya svarUpaM yAbhyAM evaMvidhayorbhavatoH For Personal & Private Use Only Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 577 saptama ucchvAsaH idAnIM AtmanA-svayaM anubhavena - avalokanena nayanayornirvRttisukhaM bhavatu / tathA sakhInAM manorathAH-abhilASA yatheyaM priyeNa saMgatA bhavatu ityevaM rUpAste phalantu / iti- amunA prakAreNa tayA - kinnaryA abhihitau - uktau tau - damayantInalau satvaraM - zIghraM sakhIkarAbhyAM ye parAmRSTe-spRSTe satvarasakhIkaraparAmRSTe evaMvidhayoH sphaTikasya pravAlasya ca . yA paryaMkikApadaM ubha[ya] trApi yojyate, sphaTikaparyaMkikA pravAlaparyaMkikA ca tayorutsaGgabhAgaM-madhyapradezaM bhejatuH zizriyatuH / tatazca tau tatazca tataH paryaMkikA dhyAsAnantaraM tau damayantInalau harSAdvASpacite, bhayAttaralite, visphArite vismayAdautsukyAtstimite, smarAdvilulite, saMkocite lajjayA / rUpAlokanakautukena rabhasAdanyonyavaktrAmbuje, kiMcitsAci ca saMmukhaM ca nayane saMcArayAmAsatuH // 38 // harSAditi / rabhasAt-vegAt rUpAvalokanasya yatkautukaM tena anyonyasya - parasparasya yadvaktrAmbujaM tasmin viSaye kiJcit - manAk sAci ca - tiryak sammukhaM ca - abhimukhaM nayane-netre saJcArayAmAsatuH - pravarttayAmAsatuH parasparaM mukhaM tau adrASTAmityarthaH / kimbhUte nayane ? harSAt - AnandAt bASpacite - azrubhirvyApte, tathA bhayAd - apariNItapriyAvalokanAdbhayaM tasmAt taralite - kampite, tathA vismayAt- AzcaryAd visphArite - vizAlIkRte, tathA autsukyAt-utkaNThAyAH stimite- nizcale, tathA smarAt- kAmAt viluliteavAGmukhIkRte mRdite vA, tathA lajjayA saMkocite - nimIlite // 38 // tatra ca vyatikare antaH kevalamullasanti na punarvAcAM tu ye gocarA, yeSAM no bharatAdayo'pi kavayaH kartuM vivekaM kSamAH / lajjAmantharayoH parasparamiladvaSTiprapAte tayoste sarve samakAlameva hRdaye ko'pyAvirAsatrasAH 3 // 39 // tatra ca vyatikare - tasminnavasare For Personal & Private Use Only Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH antariti / lajjayA - vrIDayA mantharayoH - alasayostayoH - damayantInalayoH parasparaManyonyaM milantyau-saMyujyamAne ye dRSTI tayoryaH prapAtaH-anyonyaM vIkSaNamityarthastasmin arthAjjAte sati, hRdaye-ubhayozcetasi te ke'pi - adbhutAH sarve rasAH samakAlameva yugapadeva AvirAsatprakaTIbabhUvuH / tu:- vizeSe, vizeSeNa ye rasAstayorantaH - citte eva kevalaM paraM ullasanti-udbhavanti na punarvAcAM gocarA:-viSayA:, na vAgbhirvaktuM zakyanta ityartha: / "tu vizeSe'vadhAraNe samucchraye pAdapUrtI" [pari0 13-14] ityanekArthaH / tathA yeSAM rasAnAM bharatAdayo'pi kavayo vivekaMyugapat teSAmudbhavAt vivecanaM karttuM vidhAtuM na kSamA:-na zaktAH // 39 // api ca / tatra vyatikare 578 karNAntakRSTavalayIkRtacApacakrazcaJcadguNaskhalanajarjaritaprakoSThaH / lakSadvaye'pi yugapadvizikhAnvimuJca'nsaMdhAnasatvarakaraH zramavAn smaro'bhUt // 40 // api ca- punaH tatra vyatikare-tasminnavasare I karNAnteti / smara:- kAmo lakSadvayepi - damayantInalarUpavedhyayugmepi yugapat - samakAlaM vizikhAn-bANAn vimuJcan san zramavAn khinno abhUt ? - babhUva / kimbhUtaH smaraH ? sandhAne-bANajyAsaMyojane satvarau - zIghrau karau yasya sa sandhAnasatvarakaro jyayA saha zIghraM bANaM saMyojayannityarthaH / punaH kimbhUtaH smaraH ? karNAntaM - zrotraparyantaM yAvatkRSTaM - karNAntakRSTaM ataeva valayIkRtaM - maNDalIkRtaM cApacakraM - dhanurmaNDalaM yena sa tathA caJcan- dIpyamAno yo guNa:- pratyaJcA tasya skhalanena - punaH punaH saMghaTTanena jarjaritaH savraNaprakoSThaH 3 kalAcikA yasya saH // 40 // anantaramAptasakhIvacanena svayamarghadAnodyatAM tAm "alamala-mutpalAkSi, prayAsena / na khalvasi pAtraM parizramasya / na pArijAtamaJjarI jaraThapavanapreGkholanAyAsaM sahate' iti re damayantImabhidhAya tasyAH svAdudurlabhasUktisudhAseka 'komalAlApapaNDitAbhiH sakhIbhiH saha parimita-parihAsena, kimapi jalpayan ", kimapi hasan, kimapi hAsayan, muhUrttamivAsAMcakre / 1. tatra ca anU. / 2. abhUt nAsti anU. / 3. savraNa: anU. I For Personal & Private Use Only Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchavAsaH 579 anantaraM-parasparaM mukhaprekSaNAt pazcAt nalaH AptA-yathArthavAdinI yA sakhI tasyA vacanena yathA he damayanti ! priyAya argha dehItyevaMrUpayA girA svayaM-AtmanA arghaH-puSpAJjalistasya 'dAne udyatAM-pravRttAM tAM-damayantIM iti abhidhAya tasyAM-damayantyAM sakhIbhiH-vayasyAbhiH saha parimita:-alpo yaH parihAsa:-lIlApUrvako hAsastena kimapi-kiJcit tA jalpayan-sambhASayan, kimapi svayaM hasan, kimapi tA:2 hAsayan muhUrttamiva AsAJcakre-tasthau / iti abhidhAyetyatra itIti kim ? he utpalAkSi!-kuvalayalocane ! prayAsena-arghadAnavyAyAmena alaM alaM-prayAsaM mA kuru ityarthaH / alamiti vAraNe'vyayam / khalu-anunaye, anunayaH-prasAdanaM, damayantyA eva yatastvaM parizramasya-khedasya pAtraM-bhAjanaM na asi, na tvaM vyAyAmasahetyarthaH / yataH pArijAtamaJjarI jaraThapavanena-kaThoravAyunA yat prekholanaM-dolanaM tena ya AyAsa:-zramastaM na shte| damayantyA kalpatarumaJjarI arghadAnavyAyAmasya jaraThapavanaprekholanamupamAnam / kimbhUtAbhiH sakhIbhiH ? svAdava:-sundarA mRSTA vA, durlabhA:-duHprApA yA sUktayaH-subhASitAni tA eva sudhAseka:-pIyUSokSaNaM tena komalA:-mRdavo ye AlApAsteSu paNDitAbhiH-kuzalAbhiH, madhuravacanoktividurAbhirityarthaH / "svAdustu sundare mRSTe" [2 / 240] ityanekArthaH / cintitavAMzcacintitavAMzca-3nalo'pi vicaaritvaaNshcre| kiMtat ? lIlAtANDavitabhruvoH smarabharazrAntollasattArayorantamauktikamAlikAdhavalayormugdhasmitasmerayoH / kiMcitsAcidRzoH kRtAnilacalanIlotpalaspardhayoMrullolairiva yAti pakSmaladRzaH kAntirmadIye mukhe // 41 // lIleti / pakSmale-romavatyau dRzau yasyAH sA tasyAH-damayantyA kiJcit-manAk sAcidRzo-tiryaknetrayoH kAntirmadIye mukhe ullolairiva-taraGgairiva yAti-sphurati / yathA taraGgAH paramparayA sphuranti tathA damayantInetrakAntirmanmukhe iti, punaH punarmAM vIkSata ityarthaH / pakSmANi-romANi santyasmin iti pakSmalaM "sidhmAditvAt" [pA0 sU0 5 / 2 / 47] laH / kimbhUtayoH dRzoH ? lolayA-vilAsena tANDavite-natite dhruvau yAbhyAM te tayoH, tathA smarabhareNa-kAmAtizayena zrAnte-khinne ullasantyau-caJcantyau tAre-kanInike yayoste tayoH, tathA anta:-madhye mauktikamAlikAvat dhavalayo:-valakSayoH, tathA mugdhasmitenamanojJeSaddhAsyena smerayoH-vikasvarayoH, tathA kRtA-vihitA anilena-vAyunA calatI 1. jalpan kimapi kiMcitatAM anU. / 2. tAM anU. / For Personal & Private Use Only Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH kampamAne ye nIlotpale - kuvalaye tayo: sparddhA - saMharSo yayostayoH / dRzozcalanAt vAyukampitanIlotpalopamAnam // 41 // . api ca 580 daramukulitanetraprAntaparyastatAraM, tava taruNi salajjaM sasmitaM sasmaraM ca / kSaNamabhimukhavaktre vismayasmeradRSTau, mayi calati valakSaM vIkSitaM mA nirodhI : 1 // 42 // api ca- punazcintitavAn reti / he taruNa ! - damayanti ! kSaNaM yAvat abhimukhaM tava sammukhaM vaktraM- AnanaM yasya tathAvidhe mayi tava evaMvidhaM valakSaM dhavalaM vIkSitaM - avalokanaM tvaM mA nirodhI:- mA vAraya, punaH punarmAM vIkSasvetyarthaH / kimbhUte mayi ? vismayena - AzcaryeNa smerA-vikasvarA dRSTiryasya sa tasmin / punaH kimbhUte mayi ? calati atra svalpakAlAvasthAnAccaJcale ataeva mayi vIkSaNavyAghAtaM mA kArSIrityarthaH / kimbhUtaM vIkSitam ? dara:- ISat mukulitau - saMkocitau yau netraprAntau tayoH paryastevikSipte tAre-kanInike yatra tat, ataeva dhavalaM vIkSitaM / punaH kimbhUtaM ? salajjaM - savrIDaM, tathA sasmitaM - savikAsaM, ca- puna: sasmaraM - sakAmam // 42 // kiMcAnyadaparamidamAzAsmahe lAvaNyAmRtadIrghikA kulagRhaM saundaryasaubhAgyayo? strailokyAkararatnakandaliriyaM jIvyAtsahastraM samAH / lokAlokanakautukAya bahunA zilpazrameNAdarAnmanye'haM vidhinA vidhAya vihitaM sRSTerdhvajArohaNam // 43 // kiJca-punaH anyat-aparaM na vidyate paraM prakRSTaM yasmAt tadaparaM - atyutkRSTamidaMvakSyamANaM AzAsmahe - icchAmaH 1 / "AGaH zAsu icchAyAm / " [pA0dhA0 122] lAvaNyeti / iyaM damayantI sahasraM samAH - varSANi yAvat jIvyAt- jIvatu / kimbhUteyam ? lAvaNyaM-nayanalehyaM snigdhatvaM tadeva amRtaM sudhA tasya dIrghikeva-vApIva yA sA / yathA dIrghikA amRtena bhRtA bhavati tatheyamapi lAvaNyeneti / tathA saundaryaM ca 1. AziSaM da ahe anU. seThiyA / 2 nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH 581 zarIrasundaratA saubhAgyaM ca subhagatA tayoH kulagRhaM - utpattisthAnaM / yathA kulagRhe - pitRmandire kumArI svairaM krIDati tathA asyAM saundaryasaubhAgye / tathA trailokyameva Akara :- khAnistasmin ratnakandaliriva yA sA / yathA Akare ratnakandalI zreSThA tatheyaM trailokye / ahamevaM manye, yAMdamayantIM Alokane-vIkSaNe kautukaM AlokanakautukaM lokasya AlokanakautukaM lokAlokanakautukaM tasmai pazyan loko draSTavyadarzanAt - dRSTiphalaM prApnotu ityarthaM bahunA -bhUyasA zilpazrameNa AdarAt vidhAya - kRtvA vidhinA - vedhasA sRSTeH sargasya dhvajArohaNaM - upari patAkopanyasanaM vihitam / dhvajo hi prAsAdaM pUrNaM nirmApya uparyeva vidhIyate tathA vidhinA sarvAM sRSTiM vidhAya iyaM patAkopamA vihitA, sarvotkRSTeyamityarthaH / / 43 / / aho Azcaryam raGgatyaGge kuraGgAkSyAzcakSurme yatra yatra tu / dRzyate tatra tatraiva balAdvANakara : 2 smaraH // 44 // aho AzcaryaM -atyadbhutametat, ekArtho dviruktaH zabdastadatizAyitvaM vyanaktIti / raGgeti / tu punararthe, punaH kuraGgAkSyAH - damayantyA yatra yatra a- avayave me - mama cakSuH-netraM raGgati-gacchati tatra tatraiva balAt - haThAt bANakara :- karagRhItazaraH smaro dRzyate / tasya sAdhiSThAnatvAt mayA smarabANa bAdhA prApyate ityarthaH // 44 // kathamiyamanyArthe3 prArthyate / taddahyatAmayaM parapreSyabhAvaH 4 / yataH - tirayati svAtantryasukham, abhimukhayati" pAravazyaklezam, Amantrayati tiraskAram, Adarayati dainyam Ahvayati laghimAnam, AvAhayati6 hAsyapadam ", Anaya ' tyaucityabhaGgam, aGgIkArayati kArpaNyam, apahastayati vastubhAvama, puruSasy / iyaM-damayantI anyeSAM-indrAdInAmarthe - anyArthe kathaM prArthyate - yAcyate ? tat tasmAt ayaM parasya preSyabhAvaH-dAsatvaM dUtatvamityarthaH, dahyatAm / yataH parapreSyabhAvaH1 puruSasya svAtantryasya - svecchAcAritvasya svAntryarUpaM vA yatsukhaM tat tirayati-AcchAdayati, svAtantryasukhaM dUrIkarotItyarthaH / tathA pAravazyasya parAdhInatAyAH yaH klezaH-santApastaM abhimukhaM sammukhaM karoti abhimukhayati, parAdhInatA - klezaM janayatItyarthaH / tathA tiraskAraM - tarjanaM Amantrayati-Ahvayati, tiraskAraM vidhatte ityarthaH / 1. parapreSyabhAvasya anU. / For Personal & Private Use Only Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: 582 tathA dainyaM dInatAM Adarayati - gauravayati, dInatAM kuruta ityarthaH / tathA laghimAnaM - lAghavaM Ahvayati- Amantrayati / tathA hAsyapadaM- hAsyasthAnakaM AvAhayati - kArayati, hAsyaM kArayatItyarthaH / AGpUrvakasya vahateH karotyarthatvAt / tathA aucityabhaGgaM - karaNIyavidhvaMsaM Anayati-prApayati / tathA kArpaNyaM - kRpaNatAM bhayAturatAM aGgIkArayati - abhyupagamayati, bhayAturaM karotItyarthaH / atra kRpaNazabdo bhayAturArthaH / "pade pade santi bhaTA raNodbhaTA, na teSu hiMsArasa eSa pUryate / dhigIdRzaM te nRpate ! kuvikramaM kRpAzraye yaH kRpaNe patatriNi / " [1|133] iti naiSadhapadyavyAkhyaikadeze kRpaNe dIne bhayAtureveti vAkyAt / tathA vastubhAvaM - vastusvarUpaM apahastayati - adharayati, pauruSaM dUrIkaroti / puruSasyeti padaM sarvatra yojyate / tathAhi tathAhIti / tadeva parapreSyatAbhAvasya asattvaM darzayati socchvAsaM maraNaM niragnidahanaM niHzRGkhalaM bandhanaM, niSpaGkaM malinaM vinaiva narakaM saiSA mahAyAtanA / sevAsaMjanitaM janasya sudhiyo dhikpAravazyaM yataH, paJcAnAM savizeSametadaparaM SaSThaM mahApAtakam // 45 // socchvAsamiti / sudhiyaH - buddhimato janasya sevAsaMjanitaM varivasyAkRtaM pAravazyaM - parAdhInatvaM dhik / kimbhUtaM pAravazyam ? socchvAsaM - ucchvAsasahitaM maraNaM, anyanmaraNaM nirucchvAsaM idaM ca socchvAsamiti / paravazajano jIvannapi mRta eveti bhAvaH / 1 / tathA dahanaMbhasmIkaraNaM niragni:-agnirahitaM / anyaddahanaM agninA bhavati idaM cAgni vinApi / 2 / tathA niHzrRMkhalaM zRMkhalArahitaM bandhanaM / anyadbandhanaM zrRMkhalayA bhavati idaM zrRMkhalAM vinApi / 3 | tathA ni:paMkaM - paGkaM vinA malinaM, mAlinyaM bhAvapradhAnatvAnnirdezasya, anyanmAlinyaM paMkena bhavati, idaM paGkaM vinApi / 4 / tathA narakaM - durgatiM vinaiva sA eSA mahAyAtanA - mahApIDA / 5 / punaH pAravazyasya dhik tvaM / kutaH ? yato heto: paJcAnAM maraNadahanabandhanamAlinyanarakarUpANAM pAtakAnAM madhye etat pAravazyaM aparaM - anyat savizeSaMatizAyi SaSThaM mahApAtakaM - mahApApam // 45 // For Personal & Private Use Only Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH 583 kiJcAnyat prastutasya virodhena grAmyaH sarvo'pyupakramaH / vINAyAM vAdyamAnAyAM vedodgAro na rocate // 46 // kiJcAnyat / prastuteti / prastutasya-prastAvApannasya vastuno virodhena prAtikUlyena sarvo'pi upakrama:-Arambho grAmya:-anucitaH, sarvaM hi anucitaM grAmyamityucyate / tatra dRSTAntamAhavINAyAM-vipaJcyAM vAdyamAnAyAM satyAM vedodgAraH-vedoccAro na rocate-na prINAti / prastutena vINAvAdanena saha vedodgArasya viruddhatvAt, ato grAmyatvena na rocate / "rucGa nRprItiprakAzayoH" [ ] / tathA'tra prastutaM kila mama pariNayanArthamAgamanaM tatra ca viruddhaM lokapAlAnAmabhyupagamaM / kArayituM dUtyakarmeti / / 46 // tatkimidAnImidamucyate / 'lolAkSi, lokapAlAstvAmasmanmukhena vRNvanti' iti prastutAnurAgabhaGgaH, tadAdezo'pahvayate' svAminAmanyathA kathyate iti zreyaskhalanampa, yathAvRttamAkhyAyate svArthahAniH, tadvaramastu svArthavighAto na tu vizvastadevatAvaJcanA pAtakam' iti cintayanazeSamapi tasyai purandarAdezaM saprapaJcamA cacakSe / ___ tat-tasmAt kimidAnI idaM ucyate, yathA he lolAkSi ! lokapAlAstvAM-damayantI asmanmukhena-asmAkaM dvArA vRNvanti-yAcante, iti prastuto yo anurAgo mayi etasyAH premabandhasya prastutatvAt tasya bhaGga-vinAzaH / atha teSAM-indrAdInAM Adeza:-AjJA apahanUyate-apalapyate, tatprArthanAvArtA nocyata ityarthaH / svAminAM ca teSAM anyathA kathyate yathoktamiti, tarhi zreyaskhalanaM-zreya:pratighAtaH, zreyAMsi na bhavantItyarthaH / atha yathAvRttaMyathAbhUtaM-tat prArthanAlakSaNaM AkhyAyate-kathyate tarhi svArthahAniH, tat-tasmAt svArthavighAto varaM-manAgiSTamastu, svArthavighAtasyApi manAgiSTatvAt / varamityavyayaM manAgiSTe / tuH-punararthe, na punarvizvastAnAM-visrabdhAnAM devatAnAM vaJcanArUpaM pAtakaM-pApamastu, vizvastajanavaJcanasya mahApAparUpatvAt / iti-amunA prakAreNa cintayan-manasA avadhArayan san nalaH [tasyai] azeSamapi-samastamapi purandarAdezaM-indrAdezaM saprapajyaM-savistaraM AcacakSe-kathayAmAsa / 1degsApi zokasmitamugdhanamramukhI11 'haM he priyaMvadike, priyAsmajjIvitayAmbayA tAtena12 ca madhyAhne samAhUya kimuktAsi ? kiM zikSitA For Personal & Private Use Only Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 damayantI-kathA-campU: 'si ? / 13nAmabAleyam avinIyetam, Agrahagrasteyam14, iti kenApi karNe japena tAtasya hRdayAdrIkRtAhamiti5 / vandyAH khalu guravo devAzca bibhemi tebhya16 iti priyaMvadikAkhyayA sakhyA sArdhamanyAlApalIlAmakarot17 / sA'pi-damayantI zokena smitena ca-ISaddhAsyena mugdhaM ramyaM namra-nataM mukhaM yasyAH sA evaMvidhA satI iti priyaMvadikAkhyayA sakhyA sArddha anyA-ahaM tAn aGgIkariSye na vA? ityevaMrUpottarapradAnAdaparA yA AlApalIlA-sambhASaNavilAsastAmakarot / arthino'pi lokapAlAn pratyavajJAM nalaM pratyanurAgAgrahaM ca anyAlApavyAjena pratipAdayAJcakre ityarthaH / itIti kim ? haMiti roSabhASaNe, saroSA brUta ityarthaH / "haroSabhASaNe anunaye'pica" [pariziSTa 24] ityanekArthaH / he priyaMvadike ! priyaM-iSTaM asmAkaM jIvitaM-prANadhAraNaM yasyAH sA evaMvidhayA ambayA-mAtrA tAtena ca-pitrA madhyAhne samAhUya-AkArya tvaM kiM uktAsi ? tava kimuktamityarthaH / tathA kiM zikSitAsi-kA zikSA tava pradatteti bhAvaH / nAmeti vitarke, iyaM-bhaimI bAlA avinItAavinayavatI, tathA iyaM Agraha:-haThastena grastA-vyAptA iti kathanena kenA'pi karNejapena-pizunena tAtasya hRdayAt ahaM kiM dUrIkRtA na iti vitarkaH / khalu-anunaye, anunayaH-prasAdanaM, gurUNAmeva gurava:-pitrAdayo devAzca vandyA:-namaskara-NIyAstebhyo gurubhyo devebhyazca bibhemi / nalo'pi 'madirAkSi, madanayati18 madirA, taralayati tAruNyam, andhayati dhanam, utpathayati manmathaH, virUpayati rUpAbhimAnaH, kharvayati garvaH iti 19sarvajanaprasiddhametat / kiMtu tvamidamasatyatAM20 mAnaiSI:21 / vyabhicaratu22 tavAGge sarvametat / na hi zazini vahniH, amRte ca viSAGakurA:23 saMbhavanti / 24tadimaM devAdezaM mAvajJAsIH / sarvajJA prabhavanti prANinAmamI lokapAlAH / tatrApi vizeSataH sakalatridazAdhipatirazeSasurakirITamaNimayUkhamAlArcitacaraNAravindapurandaro devaH / tadvaNu25 kamapyamISAmamRtabhujAM madhye / mAnaya svargasukhAni / abhUmirasi martyaloka-stokasukhAnAm' iti punastAmabhyadhAt / nalo'pi iti-amunA prakAreNa punaH-bhUyastA-damayantI abhyadhAt-uvAca / itIti kim ? "madire-harSadAyini prAntarakte ca netre" [ ] iti ratirahasyoktatvAt / prAntazoNe vA akSiNI-netre yasyAH sA madirAkSI tasyAH sambodhane he madirAkSi ! damayanti ! 1. harSadAyinI anU. / 2. rati nAsti anU. / For Personal & Private Use Only Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH J madirA-madyapAnaM madanayati - madanavantaM karoti / " tatkarotIti Nic" [ vinmatorluk iti matup pratyayasya luk" / tathA tAruNyaM yauvanaM taralayati - capalayati / tathA dhanaM andhayati-andhaM karoti, vyAkulaM karotItyarthaH / tathA manmathaH - kAma utpathayati utpathaMunmArgaM karoti, utpathayati - unmArge pravartayatItyarthaH / tathA rUpAbhimAnaH-saundaryagarvaH virUpayati-viruddhazabdaM karoti / "rUpaM tuM zlokazabdayoH / pazAvAkAre saundarye nANake nATakAdike / granthAvRttau svabhAve ca " [2-301-302 ] ityanekArthaH / tathA garvaH kharvaM karoti - AtmAnaM nIcairvidhatta iti kharvayati / sarvatra ' tatkaroti tadAcaSTe' [pA0 gaNapATha ] iti Nic / etat pUrvoktaM sarvajanAnAM prasiddhaM vikhyAtam / kimu he damayanti ! idaM pUrvokte asatyatAM-anRtatAM mA naiSI:- mA prApayaH, tvamapi tathaiva kurvityarthaH / etAvatA mAM vRNISveti jJApitaM, 'vA-athavA tavAGge - tava zarIre sarvametat pUrvoktaM vyabhicaratu - anyathAbhavatu, madirAdayo na madanavattAdikAraNAni bhavantvityarthaH / na hi zazini - candre vahni : sambhavati / na hi amRte ca viSAGkurAH sambhavanti / tathA tvaM rAzipIyUSaprAyA, madanavattA taralatAdayo hi vahniviSAGkuraprAyA:, ataeva tvapi ete na sambhavantItyarthaH / taditi - yasmAnmadirAdayAstvAM madanavattAdiviziSTAM karttuM na kSamAstasmAt iyaM devAdezaM mA'vajJAsI:- mA avagaNaya / yataH amI lokapAlAH prANinAM- jantUnAM sarvathA prabhavanti - samarthA bhavanti / yathArucisundaramasundaraM vA kurvntiityrthH| tatrApi - lokamAleSvapi vizeSataH - Adhikyena sakalatridazAnAM - samastadevAnAmadhipatiH svAmI tathA azeSasurANAM samastanirjarANAM yAni kirITAni - mukuTAni teSu yA maNimayUkhamAlA - ratnAMzu zreNistayA arcitaM - pUjitaM caraNAravindaM yasya saH, sarvadevanamya ityarthaH, evaMvidhaH purandaro devaH / tat tasmAt he damayanti ! tvaM amISAM amRtabhujAM-lokapAladevAnAM madhye kamapi - purandarAdikaM vRNu-svIkuru / tathA svargasya sukhAni mAnaya - upabhuMkSva / mAniriha upabhogArthaH / tathA martyalokasya stokAni - alpAni yAni sukhAni teSAM abhUmi :- asthAnamasi / bhUmizabdo'tra sthAnamAtravAcI / tathA coktaM kAlidAsakavinA raghukAvye - "uTajAGgaNabhUmiSu" [1 / 19] iti / 585 evaMvidhe ca vyatikare damayantyA punaruktamimaM jalpamaraNyakariNyevAruntudamaGakuzamasahamAnayA manAktaralite zirasi, stokIkRte manasi, mukte niHsahanizvAsamaruti, parAvartite cakSuSi, vivarNatAmAnIte vadanAravinde, prastAvapaNDitA priyamvadikA prAha / evaMvidhe ca vyatikare - etAdRzaprastAve rAjJA devavaraNasvarUpe ukte sati, damayantyA punaruktaM imaM jalpaM-vAkprapaJcaM asahamAnayA - soDhumazaknuvatyA satyA manAk - ISat zirasi For Personal & Private Use Only Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campU: 586 taralite- kampite sati / jalpasya punaruktatA ca, ekazaH parvatakena uktatvAt, dvitIyavAreNa ca svayameva nalena uktatvAt / damayantyA kayeva ? aruntudaM - marmavyathakaM aGkuzaM asahamAnayA araNyakariNyA-kAnanahastinyeva yathA araNyakariNyA akuzamasahamAnayA manAk zirastaralyate tathA'nayApi / tathA manasi - cetasi stokIkRte sati idaM prArthanoktau bahvicchAyAnivRttatvAt / tathA niHsahaH - soDhumazakyo yo niHzvAsamarut-mukhavAyustasmin mukte sati, tathA cakSuSi parAvarttite sati - bhramite sati tathA vadanAravinde vivarNatAM - vicchAyatAM AnIte sati vadane vicchAye jAte satItyarthaH, prastAve - avasare paNDitA - viduSI asminnavasare idaM vaktavyamidaM na vaktavyamiti jAnAnA priyaMvadikA sakhI prAha 'deva, zrutaM zrotavyam, avadhArito devAdezaH / kiM tu na svatantreyam, IzvarecchayA pravRttinivRttayo yataH prANinAM anAlocanagocarazcAyamanurAgo'GganAjanasya / ' tathAhi tIvrAtapanatApapriyAmbhojinI na sahate stokamapyamRtamuco rucazcandrasya, parimlAyati mAlatImAlikA salilasekena / he deva !-rAjan ! zrotavyaM - zravaNArhaM zrutam / tathA devAdeza: ' avadhArita:- manasi dhRtH| kintu iyaM damayantI na svatantrA - na svAdhInA / tatra hetumAha-yata: pravRttinivRttayaH IzvarecchayA syuH - kila IzvarecchayA pravartate, IzvarecchayA ca nivartata iti, IzvarecchAparavazetyarthaH / ca-punarayaM aGganAjanasya anurAga :- premabandhaH prANinAM na AlocanasyavicAraNasya gocara:-viSayaH, na vicArayituM zakyata ityarthaH / tathAhIti / aGganAjanAnurAgasya avicAraviSayatvameva darzayati tIvra :- ugro yastapanatApa:- sUryatApaH sa priyaH - iSTo yasyAH sA evamvidhA ambhojinI - padminI stokamapi - manAgapi amRtamuca:- pIyUSasrAviNazcandrasya rucaH - kAntIrna sahate kintu vicchAyA bhavati / ca punarmAlatyA jAtermAlikA- srak salilasekena- jalokSaNena parimlAyati-vicchAyAbhavati / ambhojinyA jAtisrajazca sAkSAt strItvAdhyavasAyAt sundare'pi nAnurAga uktaH / tathA asyA api ramyeSvapi lokapAleSu nAnurAga iti bhAvaH / 1. indra0 anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 587 saptama ucchvAsaH prasiddhaM caitat bhavati hRdayahArI kvApi kasyApi kazcinna khalu guNavizeSaH premabandhaprayoge / kisalayati vanAnte kokilAlAparamye, vikasati na vasante mAlatI ko'tra hetuH // 47 // etat-vakSyamANaM prasiddhaM ca-sarvajanaviditaM ca tadevAha bhaveti / he deva ! kvApi-kutracit na sarvatra kasyApi kazcit hRdayahAri-vallabho bhavati / guNavizeSa: premabandhasya prayogI-prayoktA na khalu-naiva, guNavizeSeNa premabandho na bhavatItyarthaH / etadeva dRSTAntena draDhayati-vanAnte-vane kisalayati-pallavayati vasante-madhau mAlatI-jAtirna vikasati-na puSpati / ko'tra hetu:-kimatra kAraNam ? yadi punarguNavizeSApekSayA premabandho bhavettadA jAtirapi vasante puSpet ? na ca puSpati / etAvatA bahuguNaviziSTAnapi lokapAlAn parityajya iyaM tvayyeva premavatIti sUcitam / punarguNavizeSa darzayati-kimbhUte vasante ? kokilAnAM-pikAnAM AlApena ramyaH-sundaraH kokilAlAparamyastasmin / vanAnta ityatra antaH svarUpArtheH // 47 // evamanekavidhopAkhyAnanipuNayA tatkAlocitam, anuccasmitasudhAsnigdham, aviruddham, parimita parihAsasundaram, anubaMhitAnurAgam , ucitacATupaTaham', azAThyam, akaThoram, anujjhitapriyam, priyaMvadikayA sahAlpAlpaM jalpan 'ayuktamiha kanyAntaHpure ciraM sthAtum' iti cintayannApRcchya damayantI nalaH paryaGkikApRSThA dudatiSThat / / evaM-amunA prakAreNa anekavidhAni-bahaprakArANi yAni upAkhyAnAni-paMsira dRSTAntAstatra nipuNayA-dakSayA tayA priyaMvadikayA saha tasmin kAle-avasare ucitaM-yogyaM yathA bhavati tathA, anuccaM-aprakaTaM yat smitaM-hAsyaM tadeva zvetatvAt sudhA-pIyUSaM tayA snigdhaM-cAru yathA bhavati, tathA aviruddhaM-pUrvAparavirodhavajitaM yathA bhavati, tathA parimitaH-stoko yaH parihAsaH-lIlApUrvakahAsyaM tena sundaraM yathA bhavati, tathA anuvRttyAtadanukUlavArtAkaraNapravRtyA bRMhitaH-vRddhiM nItaH anurAgo yatra tat evaM yathA bhavati / bRhazabde vAre vRddhau / tathA ucitacATUnAM-yogyapriyavAkyAnAM paTaha iva yat tat tathAbhUtaM yathA bhavati, tathA azAlAM-zAThyarahitaM yathAbhavati tathA akaThoraM-komalaM yathA bhavati, tathA 1. antazabdaH anU. / 2. puMsi nAsti anU. / 3. vAr anU. / For Personal & Private Use Only Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 damayantI-kathA-campU: ujjhitaM-tyaktaM priyaM-iSTaM yatra evaMvidhaM yathA bhavati, tathA alpAlpaM-stokaM-stokaM' jalpan, tathA iha-kanyAntaHpure ciraM sthAtuM ayuktamiti cintayan-vicArayan san damayantImApucchya nalaH paryaGkikApRSThAt-laghupalyaMkoparitanatalAt udatiSThat-uttasthau / alpAlpamiti ekaM bahuvrIhivat iti pUrvasmAt suplopaH / prathamotthitayA tathA lajjAvanamravadanAravindayA saha sakhIkadambakena dvitrANi padAnyanugamyamAno vihasan 'alamalamAyAsena', sthIyatAM sukham' ityabhidhAya svagRhAnayAsIt / prathamaM nalotthAnAt pUrvamutthitayA-muktAsanayA, tathA lajjayA avanamra-ISannataM vadanAravindaM yasyAH sA tayA lajjAvanamravadanAravindayA tayA-damayantyA sakhIkadambakenavayasyAvRndena ca saha dvitrANi padAni anugamyamAnaH-anusriyamANo nalo vihasan he damayanti ! AyAsena-khedena alaM alaM-AyAsaM mA kurvityarthaH / sambhrame dvitvam / sukhaM sthIyatAM ityabhidhAya-uktvA svagRhAn ayAsIt-jagAma / gatvA ca zirISakusumadAmamRduni' zayyAtale niSaNNazcintayAMcakAra / - svagRheSu gatvA ca zirISakusumadAmavat mRduni-sukumAre zayyAtale niSaNNaH-upaviSTaH san cintayAJcakAra / harSAdutpulakaM vikAsi rabhasAduttAnitaM kautukAcchRGgArAdalasaM, bhayAttaralaG namraM ca lajjAbharAt / tasyAstannavasaMgame mRgadRzo dRzyeta bhUyo'pi kiM, kiMcitkAJcanagauragaNDagalita svedAmburamyaM mukham // 48 // harSAditi / tasyAH mRgadRzoH-damayantyA navasaGgame-prathamasaMyoge yanmukhaM dRSTaM tat bhUyopi kiM dRzyeta-tathAvidhaM mukhaM punarapi kiM vIkSyeta ? atra yat dRSTaM ceti adhyAhigate / kimbhUtaM tat ? navasaGgame mukham ? harSAt-AnandAt udgatAH pulakAH-romAJcA yatra tat utpulakaM, tathA rabhasAt-vIkSaNautsukyAt vikAsi-vikasanazIlaM, tathA kautukAt uttAnitaM unmukhIkRtaM, tathA zRGgArAt-zRGgArarasAt alasaM-AlasyopetaM, tathA bhayAt apariNItapriyeNa saha vArtAvidhAnena pitrAdibhyo bhItestaralA-caJcalA dRk yatra tat, ca-punaH lajjAbharAtvrIDAtizayAt namra-namanazIlaM / punaH kimbhUtam ? kiJcin-manAka kAJcanavat-svarNavat 1. stokastokaM anU. / For Personal & Private Use Only Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 589 saptama ucchvAsaH gaurau - pItavarNau yau gaNDau - kapolau tAbhyAM sakAzAt galitaM-kSaritaM yatsvedAmbuH - gharmajalaM tena ramyaM-manoharaM / yadvA, itthaM yojanA vidheyA - tasyAH mRgadRzaH taditi pUrvadRSTaM mukhaM navasaGgame vivAhAdUrdhvaM prathamasaMyoge bhUyo'piM kiM dRzyeta ? agre mukhavizeSaNAni tAnyeva / navaraM, bhayAnnavoDhatvena bhItestaraladRk // 48 // api ca apasarati na cakSuSo mRgAkSI, rajaniriyaM ca na yAti naiti nidrA / praharati madano'pi duHkhitAnAM, bata bahuzo 'bhimukhIbhavantyapAyAH 3 // 49 // api ca- puna: apeti / mRgAkSI-hariNalocatA cakSuSo na apasarati - na yAti punaH punarbhramAt tAmeva pazyAmItyarthaH / ca punaH iyaM pratyakSA rajani :- nizA na yAti virahitvAt stokA'pi bahvI jAtetyarthaH / tathA nidrA tandrA naiti - nAyAti / tathA madano'pi - kAmo'pi prhrtishrvyyti| yasmAd bata-iti khede, duHkhitAnAM duHkhinAM bahuza: - bahubhiH prakAraiH apAyA:pratyUhAH abhimukhI bhavanti - sammukhAH jAyante / ataeva mamApi virahadu:khitatvena ete'pAyA jAtA iti khedaH / iti vividha vitarkAvezavidhvastanidraH, sajalajaDima mIlatpakSma cakSurdadhAnaH / haracaraNasarojadvandvamAdhAya citte, "nRpatirubhayasaGgI satriyAmAmanaiSIt // 50 // 6 iti zrItrivikramabhaTTaviracitAyAM damayantIkathAyAM haracaraNasarojAGkAyAM saptama ucchvAsaH samAptaH // grantho'pi ca samAptaH // itIti kim ? sa nRpatiH - nalazcitte harasya - zambho : caraNasarojadvandvaMpAdapadmadvayamAdhAya-saMsthApya smRtvetyarthaH, triyAmAM rAtriM anaiSIt - atyavAhayat / kimbhUto nRpati: ? iti - pUrvoktaprakAreNa vihitAH kRtA ye vitarkA:- vikalpAsteSAM Aveza:-hRdi pravezastena vidhvastA-naSTA nidrA yasya saH / tathA evamvidhaM cakSuH- netraM dadhAna:-bibhrANaH / For Personal & Private Use Only Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damayantI - kathA - campUH 590 kimbhUtaM cakSuH ? jalena - azrujalena yo jaDimA - jaDatvaM anunmiSatvaM jalajaDimA saha jalajaDimnA vartata itiM sajalajaDimanonmukhIbhavatItyarthaH, tathA mIlanti-saMkucanti pakSmANi-netraromANi yatra tat mIlatpakSma / yadvA, sajalaM ca tat jaDimnA mIlatpakSma ceti samAsaH / punaH kimbhUtaH ? ubhayasmin zakrAdyabhyarthita bhaimIpariNayane zreyaH pratighAta iti na pariNayAmyenAM tAdRk sarvAtizAyirUpAvalokanotpannAnurAgAcca pariNayAmi ityubhayatra saMgaAsaktirvidyate yasyAsau ubhayasaGgI / kiJcijjAnAti pariNayAmi kiJcicca jAnAti na pariNayAmi ityubhayatra abhilASavAn / yadvA, ubhayasmin zambhupadapadmasmaraNe bhaimImukhapunaravalokane ca saGgo vidyate yasyA'sau ubhayasaGgI / "ata itiThanau" [ pA0sU0 5/2/115] iti inirmatvarthe / pratyantare tu 'atividagdhaH' iti pAThaH sa ca spaSTa eva // 50 // iti vAcanAcAryazrImacchrI pramodamANikyagaNiziSya zrIjayasomagaNitacchiSyapaNDita zrIguNavinayagaNiviracitAyAM zrItrivikramabhaTTaviracita zrIdamayantIkathAvivRtau saptama ucchvAsaH samAptaH / 1. zrImat nAsti anU. / 2. paNDita nAsti anU. / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatIvivRtikRtprazastiH zrImatkharataragacche svacche'bhUvannavAGgavRttikarAH / zrImadabhayadevAkhyAH purA varAcAryaguNamukhyAH / / 1 / / teSAM krameNa paTTe vikhyAtA lakSasaMkhyaguNadakSAH / rejurjaladhigabhIrA: zrIjinamANikyasUrivarAH // 2 // tatpaTTe vizadaprabhAkarakarasphUrjatpratApoddhurAH, vAdaprAptajayA dharApatisadaH pIThe sadA sundarAH / tattatkRtyavidhAnato bhuvi camatkAraM vizAM cakrire, cetaHsu prathamAgamAdhigamato labdhapratiSThAzca ye || 3 // yugapradhAneSu mahAprabhAva - zriyo nidhAneSu vizuddhabuddhiSu / virAjamAneSu janeSu teSu, stutyeSu sacchrIjinacandrasUriSu // 4 // zrIkSemazAkhAsu sudhAtizAyi - rasapravezAsamavAgvilAsAH / zrIkSemarAjaH1 bhuvi pArijAta - phalopamAH pAThakalakSmilakSyAH // 5 // jayantu teSAM ca varA vineyAH, sadbhAgadheyAH svaguNairameyAH / catvAra Asan vimalaprabodhA, vidhernu vedA iva mUrtimantaH // 6 // zivasundaranAmAno vilasatsaMvegakanakatilakAhvAH / pAThakapadapradhAnA[:], ubhaye'pi prAptakIrttibharA [:] // 7 // sadayodayAstRtIyAH sadayAssatataM dayAtilakagaNayaH / vAgguravo vAgguravasturyAH ziSyAzca vijayante // 8 // zrImatpramodamANikyanAmadheyAH susAdhuvRttadharAH / bhAgyAbhyadhikAsteSAM vidyante'mI punaH ziSyAH // 9 // catvAropyambudhivadgambhIrAkSobhyatAdiguNayuktAH / na ca jaDasaGgatibhAjo bhavanti ye'smin mahIpIThe // 10 // vAgguruguNaraGgAkhyA raGgadgurubhaktibhAgdayAraGgAH / zrIjayasomAssomAnanAstathA kSemasomAhvAH // 11 // 1. zrIkSemarAjA anU. / For Personal & Private Use Only Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 damayantI-kathA-campU: tatra zrIjayasomakalpataravo'meyapramAzemuSIzAkhAlIDhavarAgamAmbaratalA: satpAtra zobhAvahAH / kIrtiprAptaphalAH kalottara kalAH santIhamatpAThakAH, zrImanto guravo ravoditarasaiH samprINitaprANinaH // 12 // teSAM ziSyo mukhyo guNavinayAkhyo vimRzya zAstrANi / satpANinIyahaimAnekArthoNAdimukhyAni // 13 // zrIcaNDapAlaracitaM durgapadaprakaTanaikasitakakSam / zrIcampUTippanakaM punaH sahArdai samupajIvya // 14 // zrIvikramavaMzodbhavasadvikramarAjasiMhanRparAjye / satkarmakarmacandrAbhidhadhIsakhadhuryasaMdhArye // 15 // zrImadvikramabhUpateH svarasarasvattarkazakrapramA- [1647] khyAtAyAM zaradi pramodavisarabhrAjiSNupaurAkule / zrIserunnakanAmnibhadranagare'rhaccaityazobhAdhare, cakre zrIdamayantyudAracarite TIkA mahA* sudhIH // 16 // sarasvatyAM3 praNItAyAM zrIcampvAM kRtasaMvidi / yanmayA vitathaM proktaM matimAnyena vA'nyathA / / 17 / / savyAkhyAM kurvatA santo'nugrahaM mayi dhIdhanAH / tatkRtvotsArayantvAryA mAvajAnantu kiJcana // 18 // yugmm / gacchataH skhalanaM kvApi bhavatyeva pramAdataH / hasanti durjanAstatra samAdadhati sajjanAH // 19 // [AdhunikabudhavinirmitametadvyAkhyAnamiti vimRzyeha / mA'vajJAM kuruta budhA granthAn saMvIkSya yahabdham // 20 // zrIphalavaddhikapArzva-zrImajjinadattakuzalasUrINAm / / saumyadRzA paThatAmiha zubhArthadA vRttireSA stAt // 21 // ] vaiyAkaraNaviziSTaiH ziSTaiH sadasadvivekamatipuSTaiH / ratnanidhAnairvAcakamukhyairdakSarazodhIyam // 22 // 1. parNAni-satpuruSAzca / 2. kalanAyA uttarA adhikAH kalA vijJAnAni yeSAM te / 3. sarasvatyA anU. / For Personal & Private Use Only Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsa: na yeSu dezeSu viziSTadharma - vArttApi karNAtithitAM babhAja / yena prajApAlanatatpareNa, pravartitasteSu vizuddhadharmaH // 1 // anAryA api dezAH saddharmabhAvanayAnayA / yenAryA vihitA yadvattilAH puSpaiH suvAsitAH // 2 // doSApahArAttamaso vinAzAt, prakAzanAnyAyapathasya bhUtale / zrIsUryasevAkaraNAnuSaGgiNA, zrIsAhinA yena kRtaM mahAdbhutam || 3 || gavAdiprANisaMghAtaghAtasya pratiSedhanAt / yena kAntA dayAkAntA saubhAgyaikamatIkRtA // 4 // svapne'pi sajjanAH sarve yasyemAmAziSaM daduH / tvaM pAlaya cirAdM rAjyaM yatkRpAvArivAridhiH // 5 // yasya rAjJaH prasattyAmI dharmaM kurvanti sAdhavaH / tasmAd yadvijayo nityaM yato dharmastato jayaH // 6 // yasya nAmni virAjante viSNubrahmamahezvarAH / tenA'trA'kabaretyAkhyA khyAtA sarvatrabhUtale // 7 // vibudhazreNivirAjita savidhe varanandanazriyA mudite / kRtagorakSe dakSe zubhanayana iva tridivanAthe // 8 // akabaranRpAdhinRpatau vijayiti zarabhuvanasammite (35) varSe / zrImallAbhapurIyaM prAkAzi parApurassudhiyAm // 9 // iti zrIcampUvRttiH samAptA / granthAgraM 10000 (11000) sArasvatInAmnIvRttiriyam / * pratiSThAnapratau antimapatrAAve zlokAGkA 20 se prArabhya antimAMrA lopalamyaMta / For Personal & Private Use Only 593 Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlapAThasya pAThAntarANi saptama ucchvAsaH 507. 1. daNDavAsikasya nipA0 / 2. cAru nAsti ni0 cau0; kaNThasthAne 'gala' ni0 cau0 / 3. suveSaH pratIhAraH ni0 cau; 'suveSaH' nAsti nipA0 / 4. dhRtamaMgalyaveSAH nipA0 / 5. adhIyAnA ni0 cau0; puraH sthitAdhIyAnabrAhmaNAH nipA0 / 6. kuNDinapuraH pu0 / 509. 1. pavanAnartitadeg nipA0 / 2. 'tarala' nAsti nipA0; taruNaturaMgaM nipA0 / 3. zikharaikadaza nipA0 / 4. stoma nipA0 / 5. lohavalayo pu0; "lohavahalai nipA0 / 6. 'AtaMka' nipA0 / 7. nizAta ni0 cau; niravAtadeg nipA0 / 8. aMgaNasya ni0 cau0| 510. 1. avalambi nipA0 / 2. visarpita nipA0 / 3. sthagikA nipA0 / 4. turaMgama' nipA0 / 511. 1. muktAphala ni0 cau0; "muktAkalI nipA0 / 2. prasara nipA0 / 3. prathamaprekSakANAM nipA0 / 4. mahat pu0 / 5. tajjRmbhabhANadeg ni0 cau0 / 512. 1. "dvitIya pu0; 'dvayaM nipA0 / 513. 1. mAnokteH nipA0 / 2. rUpasampadAM ni0 cau0 / 3. 'tasya' nAsti ni0 cau0 / 5. turaGgAMsturagAn ni0 cau0 / 5. 'amUlya' nAsti ni0 cau0 / 6. 'krama' nipA0 / 7. jAtamekatra pu0 nipA0 / 8. prakarAnukArAnhArAn ni0 cau0 / 9. ujjvalabhAMsi ni0 cau0 / 10. ca svayamupaDhaukayAMcakAra ni0 cau0 / 514. 1. mudyatAM pu0 ni0 cau; mudritaM nipAH / 515. 1. priyadarzana' nipA0 / 2. na hi nipA0 / 3. bhavadvibhavepyasmAkaM nipA0 / 4. buddhiM pu0 / 5. 'api' nAsti pu0 nipA0 / 6. anAtmabhAvAH nipA0 / 516. 1. vidagdhA nipA0 / 517. 1. arpaNena praNayena pu0 / 2. goSThyAM nipA0 / 2. utpApaM nipA0 / 4. bhAvayantau ni0 cau0 / 5. avatasthatuH nipA0 / 6. prazrayeNa ni0 cau0 / 7. laukavRttakauzalaM ni0 cau0 / 8. 'cintitavAMzca' nAsti pu0 / 518. 1. kuMbha nipA0 / 2. hi citrIyate ni0 cau0 / 519-20. 1. vAGmanaso pu0 / 2. kimappAha nipA0 / 3. anekavitarka ni0 cau0 / 4. bhaMganAtti nipA0 / 5. atikrAnte sati pu0 / 6. phalakahastAH phalahastakahastA: nipA0 / 7. karaNDakAH ni0 cau0 / 8. kAzcinnAraGganAri nipA0 / 9. bIjapUraka' ni0 cau0 / 10. maMgalya nipA0 mAMgalya pu0 ni0 cau0 / 11. mAlya ni0 cau0 / 12. prabodhita ni0 cau0 / 13. baddhaspRhAsi nipA0 / 14. strIsaubhAgyabhAvabhAgyaM; strIbhAvabhAgyaM nipA0 / 15. For Personal & Private Use Only Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchavAsaH 595 saMsAramahotsavaM pu0; saMsAraM nipA0 / 16. aho vandanIyA ni0 cau0 / 17. yasyAM ni0 cau0 / 521. 1. gori pu0 / 2. eta. ni0 cau0 / 3. prAktana nipA0 / 4. nirjare ni0 cau0 / 522. 1. candri ni0 cau0 / 2. nandani ni0 cau0 / 3. manyAmahe pu0 / 523. 1. kSitipatiH sAnurAga' nipA0 / 2. vikasita ni0 cau0 / 3. 'ita' nAsti ni0 cau0 / 524. 1. rAjAdhirAjaM nipA0 / 525. 1. anujalpamanujalpitaM, anu hAsamanuhasitaM, anu subhASitamanusubhASitaM, anu priyamanuprItaM ni0 cau0 / anujalpitaM anuhasitaM anusubhASitaM anupriyaM pu0 / nipA0 pAThAntare tu kevalaM deganupriyamaprameya-prasAda / 2. 'na' pu0; / 3. svalvasya ni0 cau0 / 4. kAJcidapyaviditAmucita nipA0 / 5. 'ca' nAsti ni0 cau0 / 5. tvaritamasmat nipA0 / 6. 'tA:' nAsti ni0 cau0 / 526. 1. aparaM acaramaM pu0 / 2. kuzalaM kalAsu ni0 cau0 / 3. pratimAyAM nipA0 / 4. parvatanAmAnaM pu0 / 5. 'muktAvalI ni0 cau0 / 6. bhUSaNAMzukAdi ni0 cau0 / 7. paritoSitena ni0 cau0; saMtoSite nipA0 / 8. puraH saraM ni0 cau0 / 1. bhAMkArimadhyAhnabheTIraveNa ni0 cau; madhyAhnamAkAribheTIraveNa nipA; 'bhAMkAri' nAsti nipA0 / 2. 'caraNAmaraNaraNan ni0 cau0 / 3. nivedyamAnamadhyAhnasamaya: nipA0 / 4. mAdhyAhikakaraNAya ni0 cau0 / 5. arthAvikAradeg pu0; arthAvikArikA nipA0 / 6. "samasta ni0 cau0 / 7. 'prakara' nAsti ni0 cau0 / 8. svanantISu nipA0 / 9. kAlahalAsu nipA0 / 10. pravAdyamAneSu nipA0 / 11. pratyAsvAdajaneSu ni0 cau0 / 12. degagrAsana nipA0 / 13. puNyagavISu kapilAsu pu0; 'kapitAsu' nAsti nipA / 14. 'bhaikSya' ni0 cau0 / 15. zukracakora nipA0 / 529. 1. kalmazca ni0 cau0; kalpazca pu0 / 2. dhUpAmodamanoharA ni0 cau0 / 530. 1. aho nu ni0 cau0 / 2. 'matsya' nAsti nipA0 / 3. prAcyajanA: ni0 cau0 / 4: 'tarAnna nipA0 / 5. nidhAya nipA0 / 6. sambhAra ni0 cau0 / 7. sarala: nipA0 / 8. zAlyodana nipA0 / 531. 1. 'tataH' nAsti pu0 ni0 cau0 / 2. sa tvaritaM pu0 / 3. gatvAgatazcatataH nipA0 / 4. 'sa' nAsti pu0 / 5. AbrahmaNA' pu0 / 6. gopAlakaM cau / 7. 'annavizeSaiH ni0 cau0 / 533. 1. taiste: pAka nipA0 / 2. zirA: pu0 ni0 cau0 / 3. spRhaNIyaparimalazcAyamapUrva ni0 cau0 / 4. anamlAsvAdaM ni0 cau0 / 5. madhuratAM nItaM ni0 cau0 / 6. atimiSTatayA nipA0 / 7. tadrasavatyAM nipA0 / 8. vidarbharAjAtmajA ni0 cau0 / 9. vibhAvayat ni0 cau0 / 10. tAMstAn nipA0 / 527. For Personal & Private Use Only Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 534. 1. 'nu' pu0 / 2. vizvarUpAyatAM pu0 / 535-536. 1. pAkaraseSu nipA 'vizeSa' nAsti nipA0 / 2. asantuSTa iva pu0 / 3. parimalena ni0 cau0 / 4. prakaraprakArahAriNi nipA0 / 5. chaTocchotita ni0 cau0 / 6. "digantAlokana ni0 cau0; degdigantarAlokana' pu0 / 7. sarittIrattaMsitA nipA0 / 8. 'Aruroha' nAsti ni0 cau0 / 9. kriyamANa N nipA0 / 10. avalokyamAnAsu ni0 cau0 / 11. vanAntarAla nipA0 / 12. kiJcidivA' nipA0 / 13. 'pANDu' ni0 cau0 pu0 / 14. 'bAla' nAsti pu0 / 15. visphArideg pu0 / 16. kSaNavAji' nipA0 / 17. manohAritarulatAramaNIyAsu pu0 ni0 cau; manohAriNISu taralitaramaNISu; taralatAramRNIyAsu nipA0 / 18. rAjitAsu ni0 cau0 / 19. prAsAdapadapaMktiSu ni0 pA0 / 1. ramyahamrmyeSu vA; ramyahamrmye'pi vA nipA0 / 2. bhASiteva ni0 cau0; bhAyiteva nipA0 / 1. vindhyo nipA0 / 538. 539. 540. 541. 543 544. 548. 549. 550. damayantI - kathA - campUH 1. unnamita nipA0 / 2. 'pakSa' nAsti ni0 cau0 / 3. 'tara' nAsti pu0 / 4. abhibhASitaH ni0 cau0; abhilApita: pu0; AbhibhUSita nipA0 / 5. stokAnnamita ni0 cau0 / 1. atizapitaH pu0 / 2. 'heSitotkarSaharSita nipA0; 'harSaSita' cau0 / 3. 'mayUradhvajaM nipA0 / 4. 'aMgarakSideg ni0 cau0 / 5. ramyaraGgarekhA ni0 cau0 / 6. kuMkuMbha ni0 cau0 / 1. 'kula' nAsti ni0 cau0 / 2. anantAlayaM pAtAlamivAntaH puraM pu0; anantamayaM pAtAlamiva tadantaHpuraM nipA0 / 3. pravizya ni0 cau0 / 4. cakravAlacakravAke nipA0 / 5. vilasat ni0 cau0 / 6. saptabhUmikA pu0; saptamabhUmikA pu0; 7. uttarAMsuka pu0 / 1. smarabANaparavaza nipA0 / 2-2 mameyamiti nipA0 / 3. sva nAsti ni0 cau0 pu0 / 4. rekhAnnitayaM ni0 cau0 / 5. 'ca' nAsti nipA0 pu0 / 6. bhavadvArtA nipA0 / 7. 'vINA di vinoda ni0 cau0 / 8. zarIriNI ni0 cau0; sazarIriNIM nipA0 / 9. nAka ni0 cau0 / 10. aMgeSu nAsti ni0 cau0 / 11. kAntirasabisaraM ni0 cau0 azeSAGgAvayaveSu ni0 cau0 / 13. upasthite nipA0 / 14. 'astrazAlAbhiva ni0 cau0 / 15. samastasaundaryaguNAnAM ni0 cau0 / 16. pariNAmarekhabhiva ni0 cau0 / 17. anU nipA0 / 18. aMdrAkSIt nipA0 / 19. zalAkAmivAvalokya nipA; zilAkAmavalokya pu0 / 1. maMgalavasatiH nipA0 / 2. na bAlA manaH kasya ni0 cau0 / 12. 1. sa cApi nipuNaH khalu ni0 cau0 / 2. `guNAnumeya: pu0 / 3. evaM hi tarkayantaM ni0 cau0 0 / 4. sUcitamucitasaMbhrameNa ni0 cau; sUcitasaMbhrameNa pu0 / 5. Alokya nipA0 / 6. "kaNThe' pu0 / dakSiNA nAsti pu0 / 7. ivojito nipA0 / 8. parabaladaladAvAnalo ni0 cau; parabaladAvAnala pu0 / 9. smitamugdhamadhurayA ni0 cau0 / 10. samabhASata ni0 cau0 / 1. saMtoSamAdareNa pu0; saparitoSamAdareNeva; AdareNa ca nipA0 / 2. 'teSu' nAsti pu0 / For Personal & Private Use Only Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchvAsaH 551. 552. 556. 554-55. 1. degmantharA pu0 / 2. vicchAyamAnendudyuti pu0 / 3. saubhAgyabhAgini pu0 / 4. 'pArthivaprArthanA ni0 cau0 / 5. dUre bhavati ni0 cau0 / 6. imAzca pu0; imAnyAzcaryanizcala nipA0 / 7. sarasISu nipA0 / 8. manuSyakanyakAM ni0 cau0 / 9. 'iti' nAsti pu0 / 10. unnamayya ni0 cau0 / 11. pallavAkAri nipA0 / 557. 558. 559. 560. 597 1. 'grahaNa' nAsti nipA0 / 2. 'kalA' nAsti ni0 cau0 / 3. deva vijJApayasi nipA0 / 4. sarve pu0 / 5. dAvAnalAnalaM ni0 cau0 / 6. bhavAdRzaH nipA0 / 563. 564. 565. 1. .smeradRzadeg pu0 | 2. vINAkvANa pu0 / 3. mitIvocchvasitavadanA ni0 cau0 / 4. 'sA' nAsti pu0 / 566. 1. tathA pu0 / 2. 'na' nAsti pu0 / 3. dRzA nipA0 / 4-4. kathamapi saMpreSitaH kaSTaM ni0 cau0 0 / 5. alasAlasairasamaJjasaM ni0 cau0 / lAlasairiva nipA0 / 6. pAdairihAhamAgatavAn nipA0; 1. vyAkUtA ni0 cau; 'vyAdhAtA' nipA0 / 2. kAmayante ni0 cau0 / 3. kopenevAruNAGgaH nipA0 / 4. pAzcimAbdhi ni0 cau0 / 1. sandhyAvandanavidhivirAmo ni0 cau0; sandhyAvandanavirAmo nipA0 / 2. 'nRpadvija' nipaa0| 3. sphurati ni0 cau0 / 4. anekaiH ni0 cau0 / 5. puSpa ni0 cau0 / 6. agAt nipA0 / 1. 'ca' nAsti nipA0 / 2. pracaNDa nipA0 / 3. pUrvapayodhipulinAd ni0 cau0 / 4. 'yUthapapRSTha ni0 cau0 / 561-62. 1. madanamiti ni0 cau0 / 2. hAsayan nipA0 / 3. ima ni0 cau0 / 4. saMsikta nipA0 / 5. sAraM nipA0 / 5. piNDitaiH ni0 cau0 / 6. pUrati ni0 cau0 pu0 / 7. sphaTika nipA0 / 8. darISu nipA0 / 9. mahAplaveSu niSA0 / 10. mRtpiNDena nipA0 / 1. sphaTikopalaiH ni0 cau0 / 2. pakSatidhUnanena nipA0 / 1. itopi viSamAstaTI nipA0 / ito viSamadustatI - bhayamito nipA0 / 1. mAhendra nipA0 / 2. hasta zleSo ni0 cau0 / 3. zaMkhikA ni0 cau0 / 4. 'stavaka' nAsti nipA0 / 5. prAcI ni0 cau0 / 6. gacchAtaH nipA0 / 7. udayAcalacalaccatuSpathe nipA0 / 9. alaMghanIya: pu0 ni0 cau0 / 2. vinirgatya ni0 cau0 / 3. nijaniketanAtsamantAdApatadbhiH pu0 ni0 cau0 / 4. ki raNaprabhAjAlaiH nipA0 / 5. 'parijanaiH' nAsti nipA0 / 6. varapradAnAt adRzya ni0 cau0 / 7. prAsAdapAlakaiH ni0 cau0 / 8. saMcAriNA ni0 cau0 / 1. iva ni0 cau0 / 2. 'kvaNa' nAsti pu0 / 3. kiMnarIpramukhasakhInAM gItena ni0 cau0 / 4. navInakajjala' nipA0 / 5. sacandragaganasparddhayA ni0 cau0 / 6. 'kRta:' nAsti ni0 For Personal & Private Use Only Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 567. 569. 570. 571. 572. 573. 574. 575. 576. 577. 578. 580. 581. 582. cau0 0 / 7. kusumamaMjarI ni0 cau0 / 8. Uru ni0 cau0; urudeg nipA0 / 1. citritAvayavAM ni0 cau0 / 2. madanamRtpiDeneva ni0 cau0; madanacandanakuMkumaharidrAmRtpiDena nipA0 / 3. AkarSaNamaNi' pu0 ni0 cau0 / 4. jIvanauSadhimiva ni0 cau0 pratau 'aMkabhAjaM' anantaraM jayapatAkAmiva madanasya, jIvanauSadhabhivAnurAgasya pATho vartate / 6. zRMgArasya nipA0 / 6. bahala' ni0 cau0 / 7. masRNita pu0 / 8. deg picchale pu0 ni0 cau0 / 9. acchAMzusphaTikamaNi ni0 cau0 / damayantI - kathA - campUH - 1. vicintivAn ni0 cau0 / 2. ayaM pu0 / 3. spRhayati 'maha rAmezvaraH ' nipA0 / 1. 'ayaM' nAsti pu0 / 2. ayamapi samIraNaH nipA0 / 3. sarvathA svarlokAyitaM nipA0 / 4. apratimarUpaM ni0 cau0 / 5. utpadyanta pu0 / 6. kusumalatike pu0 / 1. bhrUmaGgasaMgayo : pu; kRtazravaNAsaMgayoH nipA0 / 1. gItAmRtazruti pu / 2. ityanekavidhaM pu0 nipA0 / 3. 'manda' nAsti ni0 cau0 / 4. vismita' pu0; vismayavismita nipA0 / 5. laucanasya pu0 ni0 cau0 / 6. saravIjanakadambakasya nipA0 / 1. mukulilAni pazcAt 'vilAsena militAni' ityadhikapATho vartate pu0 ni0 cau0 / 2. anaGgabhrUbhaGguraM pu0 / 3. deggirAM pu0 ni0 cau0 / 4. zayyAtalAjjavAdudacalat nipA0 / 1. prAkAra' ni0 cau0; 'prAsAdakSiNArakSi' nipA0 / 2. rAjakanyA nipA0 / 3. pure'tra pu0 / 4. 'sAci' nAsti ni0 cau0 / 5. punaH punaH pu0 ni0 cau0 / 6. kApyurAdhitA ni0 cau0 / 7. muktAhArabhiva pu0 / 8. prasAritakaraH nipa0 / 1. paramparA ni0 cau0 / 2. vikalpaM pu0 / 1. taditaH ni0 cau0 / 2. ullasan ni0 cau0 / 3. paryaMkikApRSThaM ni0 cau0 / 4. devatvamapi pu0 / 5. AtmAnubhavena ni0 cau0 / 6. sarvasatvara ni0 cau0| 1. 'ca' nAsti pu0 / 2. vinodaM nipA0 / 3. kepyAvirAsUrasAH nipA; kepyAvirAsad rasA: pu0 / 1. tatra ca pu0 ni0 cau0 / 2. vizikhAnyugapadvimuJca' pu0 / 3. 'iti' nAsti pu0 / 4. 'seka' nAsti pu0 / 5. jalpan ni0 cau; jalpan jalpayan pu0 / 1. nirautsI: ni0 cau; virodhI: nipA0 / 2. saubhAgyasaundaryayo: pu0 ni0 cau0 / 3. manye yAM ni0 cau0 0 / 4. vihAya nipA0 / 5. dhvajAropaNaM ni0 cau0 / 1. 'hi' nipA0 / 2. valganbANakaraH; calavANakara : nipA; valAdvANakara pu0 / 3. tatkathamiyamanyArthe ni0 cau0; tatkimiyamanyArthe nipA0; atha kathamiyamanyathA nipA0 / 4. paraprekSabhAva: pu0 / 5. mukharayati ; atimukharayati nipA0 / 6. Arohayati nipA0 / 7. hAsyavAdaM cau0; pratihrAsyapadaM nipA0 / 8. samAnayati ni0 cau0 / 9. puruSabhAvaM nipA0 . / 1. galanaM; nalinaM nipA0 / For Personal & Private Use Only Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama ucchAsaH 583-84. 1. vivRNvate pu0 / 2. apadhIyate nipA0 / 3. svAminyanyathA ni0 cau0 / 4. kathyante pu0; kathyate nipA0 / 5. 'iti' nAsti ni0 cau0 / 6. zreyaH skhalanaM pu0; zreyaH saMvalanaM nipA0 / 7. yathAvRttamevAkhyAyate ni0 cau0 / 8. vaJcanapAtaka' pu0 nipA0 / 9. purandarAdezaprapaJcaM nipA0 / 10. tata: sA'pi nipA0 / 11. stokasmitasnigghanamramukhI ni0 cau; / stokasmitamugdhanamramukhI; stothasmitasnigdhamugdhanetramukhI; snigdhamukhanamramukhI nipA0 / 12. kupyatA tAtena nipA0 / 13. na nAma ni0 cau0 / 14. AgrahagrahagrasteyaM ni0 cau0; AgrahagrastaiveyaM nipA0 / 15. 'iti' nAsti ni0 cau; ahamapi nipA0 / 16. tebhyohaM ni0 cau0 / 17. anyonyAlApalIlAmakarot nipA0 / 18. madayati ni0 cau0 / 19. 'iti' nAsti ni0 cau0 / 20. sarvamasatyatAM pu0 / 21. manaiSI: nipA0 / 22. vyabhicarati nipA0 / 23. viSAMkuraH ni0 cau0 / 24. tamimaM nipA0 / 25. tavRNuSva nipA0 / 1. prAptabandhaprayogI nipA0 / 2. tatkAlocitabhuvA; snigdhaM nipA0 / 3. parimitaM nipA0 / 4. anubaMhitAnurAgaM cau0 / 5. ucitacATucaTulaM ni0 cau0 / 6. asAdhyakaThoraM nipA0 / 7. paryaMkikAtalAt nipA0 / 1. alamalamAyAsena vihasan pu0; virahAturAmalamalaM prayAsena nipA0 / 2. mRduzayyAtale nipA0 / 3. "galitA' pu0 / 1. cakSuSoH nipA0 / 2. madanopaduHkhitAnAM pu0 / 3. abhimukhIpatantyapAyA: pu0 / 4. vihitadeg pu0 / 5. nRpatirapi vidagdhaH ni0 cau0; nRpatirayamasaGgItAM nipA0 / 6. samaviSama-kavi zrItrivikramabhaTTasya kRtau damayantIkathAyAM vivudhajanamanohAriNyAM haracaraNasarojAGka: pu0 / 7. grantho'pi samAptaH ni0; nAsti pu0 / - granthAgraM 2500 pu / 587. 588. 589. For Personal & Private Use Only Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usum prathamo pariziSTa : nalacampUsthazlokAnAmakAradikrameNAnukramaNikA / ucchvAsAH mUlAni zlokasaMkhyA: 6 ayi bhavata kRtArthAH 5 aMsasrasijalAI. ucchvAsAH mUlAni zlokasaMkhyAH 1 akSamAlApavRttijJA 6 aruNarmANikiraNa. 2 akhaNDitaprabhAvo'tha 4 alaMkRtanizAntena 1 agAdhAntaHparispandam 5 avatarati ghRtAcI 7 agrasthAmiva cetasaH 5 aviratamidamambhaH 7 aGgAH kaGgakaliGga 4 avRSTinaSTaghUloka 1 acchAcchai: zukapiccha. 1 ajani janita. 5 asamaharitatIraM 6 ajani rajaniH 1 asti svargasamaH 4 atilalitataraM 1 astu svasti samasta. 3 atrAntare taraNi 4 ahInAM mAlikAM 1 atrijAtasya yA 1 AkarNya smarayauvarAjya. 1 atha kathamapi nAthaM 1 AkAraH sa manoharaH 3 athanarapatidate 7 AjyaM prAjyamabhinna. 7 AjyaprAjyaparAnna 3 athavimaladukUla. 3 adya me subahoH 6 AnandadAyinaste. 7 adyAsmatkulasaMtatiH 5 Anandisundara. 7 anuguNaghaTanena 7 A pUrvApara. 5 anubhavata cirAya 3 AbadhnatpariveSa. 2 anekaghA ya: kila 7 A brahmAvadhi. 7 antaH kevala 6 ArudaitAH zikhari. 7 apasarati na cakSuSo 6 AvAsAH kusumA. 6 apasRtAmbutaraGgi. 5 AvirbhutaviSA. 5 apahastitAntarAyA. 5 AsItpiNDita. 1 apragalbhAH padanyAse 7 asetoH kapikI. 4 AsyazrI: sannibhe 3 api reNukRtakrIDaM 1 abjazrIsubhagaM 5 abhilaSati nAla. 3 amandAnandaniSyanda. 6 ayaM hi prathamo rAgaH 26 miss For Personal & Private Use Only Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 601 prathamo pariziSTa : ucchvAsAH mUlAni zlokasaMkhyAH 5 AhUtodIcyabhUpena 5 AhlAdayanti mRdavo 2 AhlAdayanti saukhyAmbhaH . 7 itazcandraH sAndrA. 2 iti janitamudindoH 6 iti vividhamudaJca 7 iti vividhavitarkA. 7 ito makaraketanaH 1 itthaM kAvyakathA. 4 idaM godAvaryA. 4 idaM mandAkinyA. 3 idaM rAjyamiyaM 1 indo saundarya. 5 iSTvA kratunyuga 2 iha kavalitakandaM 5 iha carita cakoraH 2 iha punarizaM 6 iha bhavatu nivAsaH 7 ISaniHsRtakunda. 4 ucitamucita. 6 uccaiH kumbhaH kapiza. 7 uccaiH zAkhAgrasaMlagnA. 6 ujjvalasuvarNapadaka. 5 uDDIya vAJchitaM. 6 utkampadgalitAM. 1 utphullagallai. 6 udayagirigatAyAM. 1 udAttanAyakopetA. 5 unmAdinI mada. 5 unmAdi yauvana. 3 upakartuM priyaM vaktuM 5 upanadi puline 6 upanayati kare ucchvAsAH mUlAni zlokasaMkhyAH 6. uparama ramaSIyA 4 upari parimalAndhaiH 2 ekAnte sevate yogaM 5 etasyAH karikumbha. 6 etasyAH salilAva. 4 etAH prApya paropakAra. 4 etAH sAndradrumatala. 6 etAstAH paripakva. 2 eSA me hRdayaM jIva. 5 eSA sA vindhyamadhya. 4 kaMdarpasya jagajjaitra. 5 kaH karoti guNavA. 6 kadA kila bhaviSya. 7 kanyAmanyAnuraktAM. 5 karNabhUlaviSaye. 7 karNAntakRSTavalayI. 1 karNAntavibhramabhrAnta. 5 karpUrAmbuniSeka. 7 kA nAma tatra cintA. 6 kAlamiva kalAbahulaM. 1 kAvyasyAmraphalasyeva. 2 kiM karpUrakaNAH. 1 kiM kavestena kAvyena. 7 kiMcitkampitapANi. 4 kiM tena jAtu jAtena 7 kiMnaravadanavinni 1 kiM lakSmIH svayamAgatA 1 kiM syAdaJjanaparvataH 4 kimapi parijanena 1 kimazcaH pAzceSu 5 kimu kuvalayanetrAH 7 kunde sundara 5 kurarabharasahaM For Personal & Private Use Only Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 ucchvAsAH mUlAni 5 kurute nAlakava. 6 kUjatakrauJca caTula. 5 kRtakrIDAH krauDai: 3 kRtvAtithyakriyAM 5 kenApi vyavahAreNa 7 kailAsAyitamadribhiH 4 koSNaM kiM nu niSicyate 5 kvaciccaTula. 5 kvacitpravaragairikA 5 kvacidapi kAryArambhe 2 kSubhyatkSIrasamudra. 6 gItegramAH kila dvitrAH 2 gauravaM gauravaMzasya 5 grIvAlambita. 6 catradharaM viSamAkSaM 1 cArvI sadA sadAcAra 5 ciraviracitacATu. 1 jananIti mudita. 2 janayati jalabuddhi 1 jayati girisutAyA: 6 jayati jagadekacakSu. 1 jayati madhusahAyaH 6 jayatyakhilaloka. 6 jayatyamarasArathi. 6 jayatyamalakaustubha. 6 jayatyamalabhAvanA. 6 jayatyambhojinIkhaNDa. 6 jayatyambhojinIbandhu 6 jayatyasamasAhasaH 6 jayatyasurasundarI. 6 jayatyudadhinirgata. 6 jayatyudarani:sara. zlokasaMkhyAH 6 25 2 48 y am y a 30 m 3 3 3 2 + m 23 28 9 44 43 55 34 52 58 32 33 72 30 9 1 31 2 8 9 5 11 5 3 10 7 4 6 ucchvAsAH mUlAni 1 jAtAkasmikavismayaiH 5 jAtiryatra na tatra 1 jAnanti hi guNA. 3 tattasyA: kamanI. 4 tattAtasya kRtAdarasya 4 tathA bhava yathA tAta 4 tadetatpuNyAnAM 4 tadvArtAmRtapAnArthi. 5 tayA dattA mayA nItA 6 tava subhaga ramyadazayA 6 tava suhRdupabhukta. 1 tasminsmitamukhe 1 tasya viSayasya madhye 2 tasyA: kAntiniruddha. 2 tA eva nirvRtisthAna. 5 tAta tAvanmamA. 3 tAstAstaM strapayAmAsu 3 tubhyaM namo namalloka. 1 teSAM vaMze vizada. 1 taistairAtmaguNai. 1 tridivapurasamRddhi. 6 tvatto bhayena 6 tvaddezAgatamArutena 6 tvaddezAgatavAyasAya 7 dagdho vidhirvighne 3 datvArghamarhaNIyAya 7daramukulinetra. 4 dizaH praseduH 5 dizi dizi kimi. 5 diSTyA divaukasAM 3 dUrAbhogabhareNa 2 devo dakSiNadiGmukhasya 1 dezaH puNyatamoddezaH For Personal & Private Use Only damayantI - kathA - campUH zlokasaMkhyA: 3 L x 2 w 48 57 18 31 31 17 26 2 13 40 12 59 29 30 26 3 20 1 19 20 32 13 23 22 21 9 42 28 33 53 34 29 28 Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo pariziSTa : 603 zlokasaMkhyA: zlokasaMkhyA: 14 ucchvAsAH mUlAni 2 dezAnAM dakSiNo deza. 2 dezo bhavetkasya na 2 dhanyAH zaradi sevante 7 dhanyA kApyuparAdhitA. 1 dhanyAste divasAH 5 dhIraM raGganta. 1 dhutakadamba. 6 dhutarajani. 1 nakSatrabhUH kSatra. 7 na gamyo mantrANAM 3 na tatkAvyaM na tannATyaM 5 nadyAstIre vidarbhAyA 2 namitAH phalabhAreNa 6 nalo'pi mAM 1 nAsti sA nagarI yatra 5 nijapriyamukhabhrAntyA 2 nityamudvahate 6 nipatati kila 1 nirmAsaM mukhama 4 nirmAya svayameva 1 nizcitaM zvasura 1 nIraM nIrajanirmuktaM 2 nIraJjanapade 6 nRpa calasi 7 nodyAne na taraGgiNI 1 no netrAJjalinA 2 paTalamalikulAnA. 5 padmAnyAtapavAraNAni 7 parimlAnacchAyA 3 pariharati vayo 1 parNaiH karNapuTAyitai. 6 parvatabhedi pavitraM 5 pazyaitAH karikumbha. ucchvAsA: mUlAni 2 pANDupaGkajasaMlIna. 6 pInonnamadghana. 1 punarapi tadabhijJA. 5 pUrvAparayorAzi. 5 pUrvAhaM vihitodayA 7 pauSpAH paJca zarAH 3 prabhA yogivikhyAta. 1 prasannAH kAntihAriNyo 6 prasarati raNaraNakarasaH 5 prasRtakamalagandhaM 7 prastutasya virodhena 4 prAyaH saiva bhave 2 prAvRSaM zaradaM 6 priyavirahaviSA. 5 premapraSaJca 5 bakakRtaninadaM 2 bANakaravIradamanaka. 5 bAlonmIla. 4 bibharti yo hyarjuna. 4 bibhrate hAriNI 1 brahmaNyo'pi 1 bhaGgazleSakathAbandhaM 6 bhajata balasamUhAH 5 bhavati yadi sahasraM 7 bhavati hRdayakArI 1 bhavanti phAlgune 6 bhAnoH sutA 1 bhindankanda. 7 bhuktAnte ghRta. For Personal & Private Use Only Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 damayantI-kathA-campU: zlokasaMkhyAH ucchvAsAH mUlAni zlokasaMkhyAH 5 bhUpAlAmantraNe 1 bhUmayo bahiranta. 3 bhogAnbho gAGgavIcI. 5 bhramakaraM 2 bhrAmyadvirephANi 6 bhrAmyadbhuGgabharA. 5 majjatkuJjara. 4 maNDalIkRtakodaNDaH 7 madanamitiyuvAnaM 5 madhye trivalI 5 mandaM mandaramandireSu 5 mandAyate dinamidaM 6 mahAvarAhAGgavini. 5 mAdya ddantikapola. 5 mAdyanmAMsalatuGga. 6 mAlyaM mUrdhani 1 mitraM ca mantrI ca 2 muktAdAmamanorathena 6 muktAstraiH zrUyamANAM 3 mugdhasnigdha. 2 mugdhA dugdhadhiyA 3 muzcantyAH zizutAM 5 muhuradhivasatAM 6 mRgeSu maitrI 6 mRdukaraparimbhA. 7 yaM zrutvaiva manobhavA. 6 yatra na phalitA 3 yathA citaM tathA 5 kSadheyamAzata 3 sadhAvadhAdRza 6 yadyetasyAH sakRdapi 4 yAH skandasya jagAda ucchvAsAH mUlAni 6 yAtyastAcalamandha. 1 ye kundadyutayaH 5 raktenAktaM vina. 7 raGgatyaGge kuraGgAkSyA 5 rajanimavaninAthaH 4 rase rasAyane 2 rAjate rAjatenAyaM 2 rAjanarAjIvapatrAkSa. 2 rUpasampannamagrAmyaM 1 rohaNaM sUktaratnAnAM 7 lakSmI bibhrANayoH 6 labdhArdhacandra IzaH 3 lalATapaTTavinyasta. 7 lAvaNyapuNyaparamANu. 3 lAvaNyAtizayaH 7 lAvaNyAmRta. 5 lAsyaM pAMsukaNAyate 5 liptevAmRtapaGkena 4 lIlayA maNDalIkRtya 7 lIlAtANDavitabhruvo 3 vararajanIkarakAnte 2 varasahakArakaraJjaka. 6 vardhamAnollasadrAgA. 1 vallIvalkapiddha. 2 vahati navavikAso 1 vAcaH kAThinyamAyAnti 5 vAyuskandhamavaSbhya 3 vAsarazrImahAvallI. 5 vikalayati kalA. 7 vigalitavilAsa. 6 vicitrA: patrAlI 6 vipinoddezaM sarasaM 3 vibho vibhUtisampanna For Personal & Private Use Only Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 605 zlokasaMkhyAH : : : : prathamo pariziSTa : ucchvAsA: mUlAni zlokasaMkhyAH 3 viyati vizada 5 viracitapariveSAH 3 vivekaH saha saMpattyA 5 vizrAmyanti na 5 vizleSAkulacakra. 5 vIcInAM nicayAH 6 praruSai 6 vedavidyopamA devI 6 vedhA vedanayAzliSTo 1 vyAsaH kSamAbhRtAM 6 zataguNaparipATyA 1 zazcadvANadvitIyena 5 zithilitakalA. 6 zuSkAGgI ghanacArvaGgayAH 2 zRGgArarasabhRGgAra. 2 zcyotaccandranacAru. 5 zcyocandramaNi. 7 SaDarasAH kila vaidyeSa 1 saGgatA surasArthena 6 saGgItakA tvadautsukyA. 4 saMgrahaM nAkulInasya 5 saMsArAmbuvidhau 6 sa eSa niSadhezvaraH 6 sakalaviSayavRttI. 6 satkAJcyazcandanA. 1 sadAhaMsAkulaM 1 sadUSaNApi nirdoSA 2 saralapriyaM guNADhya 5 sarasijamakarandA 3 sargavyApArakhinnasya 7 sarve'pi pakSiNo haMsAH / 4 savRddhabAlAH kAle 4 sAMzukonnatavaMzasya : : + : : : * * * * * * * ucchvAsA: mUlAni 1 sA tvaM manmathamaJjarI 6 sAnUnAM sAnUnAM 6 sApyanekakalalopetA 6 sajAnakamanA 3 sA samIpasthijyeSThA 6 sicyantAM rAjamArgAH 3 sindUraspRhayA 6 sugamastavAstu 5 sudhApaMdhopati. 7 susthitatejorAze 6 surasadanavaikAti 6 saiSA calacandraki. 7 socchvAsaM maraNaM 2 so'yaM krIDAcalo 4 so'yaM yastena pAnthena 4 soSNISamUrdhA 1 so'haM haMsAyituM 7 saudhaskandhatalAni 5 skandhazAkhAntarAleSu 1 strImANikyamahAkaraH 6 sthitvA tvAdAgamana. 7 smararAjarAjadhAnI. 6 smaraviharaNavedI 6 svaH saundaryaviDambi. 7 haMho haMsi cakori 3 haracaraNasarojA. 2 hariti hariNayUthaM 7 harSAdutpulakaM 7 harSAddhASpacite 1 hRdyodyAnamaru. 5 hadyodyAnasara. * * * * * * * * For Personal & Private Use Only Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 damayantI-kathA-campU: anirdiSTaTIko ddhRtapadyAnAmakArAnukramaH ajavRSamRgAGganAkarka atyupAGbhiH paJcamyAdayo dvitIya ca api bhrAtA suto* vA abhavad vastusambandhaH azItikAzca puruSAH ahorAtraM tu vidvadbhiH AjJAgurohyavicAraNIyA AdarzadarzanAdeva udgabhighaTiti karmakartariyak gaje varAhadaMSTrAyAM giriIma nRpe sUrye catvAlakaMkAla. tato dvitIyo gAndhAra tathA rasAyAM vasudhAyAM tanetyAziSi tRptyartha nAmnA, trayo tisrovRtti tvagelApatrakaM caiva dvicatuH pada ityAdiliGgasUtrAt dharmaH prajAsampanne nAmina svarito'ntaH nAmyupadhAtkaH niSadhoto dvitIyastu niSAdaH kAkalIsaMjJo patAkenAvakRSTizca padaikadeze padasamudAyopacArAt prAcyAdviSNupadIheto bahulaM guNavRddhI bahusamAsavRttirojaH mAnayiSyanti siddhAH mAlAmutpakalandalaiH yadevArthaM kriyAkAri ye sahajaniSkalaMkAcAra yo rAjJaH pratigRhaNAti vahati jalamiyaM virodhAvivakSayaikavad zabdAtprakaraNalliGAt zasyAM dakSiNahastena zukro bhojanakaTe'bhavat zrRGgArAdau SaDjatvena gRhIto yaH sattAyAM maGgale vRddhau sattvaM zubhraM sa harirlohitapItaM saptasvarAstrayo grAmA savizeSaNe hi sArvavibhaktistas saiveti viSayAn kAle sotkaNThAni priyasaha somapIthI yajveti svaraH saMtajito yatra svAmyamAtyasuhRtkezo hrasvA gaNDA gaNDakAH For Personal & Private Use Only Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-2 62 159 324-325 260 48 llh 381 96 llh 369 llh dvitIyo pariziSTaH TIkAkAroddhRtapadyAnAM granthAnusAreNAnukramaNikA anekArthatilaka kartA - mahIpa pRSTha - Adi pada akSo vibhItake karSe kaanndd-pdyr| 3-4 niSadhaH kaThine deze 3 56 . anekArthasaMgraha, kartA - hemacandrAcArya aGko bhUSArUpakalakSmusu 2/1-2 accho bhallUke sphaTike anta: svarUpe nikaTe atha grAmo vRnde zabdAdi annaM bhakte'zite ayi prazne'nunaye syAt pariziSTa arjunaH prAthai daihaSai avadAtaM tu vimalaavadhi: syAdavadhAne AkAraH iGgitAkRtyoH Agraho'nugrahe grahe AtaGko rUji zaGkAyAM AbhogaH paripUrNatve Amo'pakke rUgladarogayoH Aryo sajjanasauvidau A: santApa prakopayoH kANDa pari. ucchavAsaH prANane bandhe uttAlastvarite kapau udayaH parvatonnatyoH upakramastu vikrame uSNA grISmadakSAtapAhimAH UrmiH pIDA javotkaNThA kaccho drubhede naukAGge kaNTaka: kSudravairiNi kaNTho dhvanau sannidhAne kandalaM tu, navAGkure karAlo raudratuGgoru 555 804 h h h h h mmm rrr mr mm 115 318 349 padya 13 789 663-664 512 222-223 134 320 17 104 667-668 668 For Personal & Private Use Only Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 damayantI-kathA-campU: sh 17-18 488-489 h 773 h h 413-414 112-113 412 h h h h h 671-672 12 675 h h h h 558 106 110 578-579 559-560 h h h h kalaGko'GkApavAdayo kalA: syAt kAlazilpayoH kalbhASo rAkSase kRSNe kaSAyaH surabhau rase kANDaM (Do) nAle'dhame varge kAro bale vadhau yatne kAliGgastu bhujaGgame kAhalaM tu syAt bhRze kiM prazne kutsane'pi ca kuNDalaM valaye pAze kuzo rAmasute darbhe kuSThaM bheSajarogayoH kuharitaM tu rahite kesaro nAgakezare kozaH koSa ivANDake ktauJco dvIpe khage girau kSaNaH kAlavizeSe syAt kSamA zAntiH kSoNI ca khaNDa: kAnana iTcaraH gaNDako vidhne gahvaro biladambhayoH gAndhAro rAgasindUra. guccho gucchaM hArakalApayoH guhA punaH gairikaM, svarNe dhAtau gautraM kSetrenvaye chatre goSThI saMtApe pariSadyapi gauraH zvete'ruNe pIte gaurudake dRzi grAmo vRnde zabdAdi pUrvake catvaraM syAt pathAM zleSe citraM tilake'dbhute cipiTaM punaH pRthuke cIno dezaiNatantuSu h 136 321 130 h 34 h 584 h 585 h h h h 611-612 37 424 107 425 h h h m h h 324-325 587 430 158 267 h h h For Personal & Private Use Only Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo pariziSTaH chAyA paMktau pratimAyAM jAlaM tu gavAkSe kSArake tu vizeSe'vadhAraNe daNDaH sainye dame yami dalaM zastrIcchadorddhaparNayoH dAyo dAne yautakAdidhane diSTirAnande mAne ca durmukho mukha devastu nRpatau dhanyaH puNya dharmo yamopamApuNya dhRtiryogavizeSe syAt nanu ca prazne duSTok nAma prAkAzya kutsayoH nAlaM kANDe mRNAle ca niSThotkarSavyavasthayoH pakSmAkSilomti tanvAdi padaM sthAne vibhaktyante paddhatiH pathi paMktau ca parikaraH paryaMkaparivArayo paryAyo'vasare krame pAtraM tu phUlayormadhye pAliryUkAzripaMktiSu piNDo vRnde japApuSpe piNDaM tu vezmaikadeze puraM zarIre nagare puSkaraM dvIpatIrthAhi prakAraH sadRze bhede prakramo'vasare krame prapaJco vipralambhane prabhAvastejasi zaktau prasarastu saGgare prAdhvaM narmAnukUlyayoH prAyo vayasyanazane 11 11 " 11 11 11 "" " 11 11 "" " 17 " 17 11 11 "" ?? 77 11 21 : 99 kANDa " "" 27 " " 17 ?? 11 11 2 2 pari. 2 2 2 2 3 2 2 2 2 pari. 22 2 2 2 2 3 3 2 2 2 3 3 3 3 3 3 pari. 2 For Personal & Private Use Only " 17 11 11 " 17 11 ?? " 11 17 11 " " 79 11 11 " 11 " 11 99 11 " padya 11 ::: " 11 11 609 padya 363 500 13-14 121 505 369-370 93 111 538 371 330 178 - 179 61 46-47 506 108 277-278 232 294 274 525 449 508-509 124-125 125 450 614-615 608 498 138-139 741 603 47 374 Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 bandhurbhrAtRbAndhavayoH buna girizamUlayo: vediraGgulimudrAyAm brahmA tu tapasi jJAne brahmaNyA brahmaNe bhaktamanne tatpare ca bhaGgastaraGge bhede ca bharo'tizaya bhArayoH bhavaH santAptijanmasu bhANDaM mUlavaNigvRtte bhAvo'bhiprAyavastunoH bhUtaM satyopamAnayoH bhramastu syAd bhrama maGgalyo rucire svacche maNDalo bimbadezayo mado retasyahaGkAre madhuzcairdaityeSu mantro devAdisAdhane do mUDhe nau maruH parvatadezayoH mAnavyUhagraha mAnazcittonnatigrahe mUDhe mUrti puna: pratimAyAM mUlaM pArzvAd yayoruDau ratiH smarastriyAM rAge rasaH svAde jale vIrye rabhaso vegaharSayoH rAmaH zyAme halAyudhe rAsa: krIDAnuge duhAM rUpaM tu zlokazabdayoH rekhA syAdalpake chadmani lampAko lampaTe deze strI sam " 17 12 11 " 11 11 11 11 11 11 11 11 kANDa 8:::::::::::::::::x:: " 11 11 11 " " 11 11 " " " 2 3 2 2 2 2 2 3 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 2 2 WWW. 2 3 2 For Personal & Private Use Only " 11 11 11 " " 11 " 11 " 11 " padya 11 "" 11 " 17 11 11 " " 17 17 17 19 17 11 11 :::: 11 " " damayantI- kathA - campUH 246 279 237 279 533 185 39 456 545 " 126-127 545-546 186 - 187 333-334 530 711-712 234-235 247 - 248 457-458 235-236 458 122 281 249 191 518- 519 194 600 795 327-328 602 301-302 25 90 384 Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 611 lh 548 lh 25 lh lh 603 603 . 475 , m 201 sy >> h 196-197 35-36 537 522-523 438 452 h h h 452 h h h h dvitIyo pariziSTaH lavaH kAlabhidi chidi lekhA syAt paMktirekhayoH vayastAruNyabAvAlyAdau varcastu tejAsi viTapa: pallave stambe vRttaM vRttau dRDhe mate vRttirgAtrAnulepinyAM vRndArako manorame vaidikaGgalimudrANAM velA budhastriyAM kole vyaJjanaM zmazrucihnayoH zakunaM syAd daivazaMsi zakuni khage karaNabhede zalAkA zArikA zalyaM zAkhA drumAMze vedAMze zAraH zabalavAtayo zAlaukastatpradezayoH zuciH zuddhe site'nile zUlaM rugastrayoH zauNDo vikhyatamaptayoH zRGgAro gajamaNDane sajjau sannaddhasambhRtau saMjJA nAmani gAyatryAM satramAcchAdane ktatau santatistu tanaye santAnopatyagotrayoH sandhA sthitiprajJayoH samaM sAdhvakhilaM sag samaye zapathe bhASA sambhAraH sambhRtau gaNe sambhramo prIto saMvegA. sarasvatI saridbhidi sAraM tu draviNanyAyavAriSu sAla: sarjatarau vRkSasAhasaM tu dame duSkara 101-102 27 473-474 523-524 61-62 526 h lh lh lh 130 lh lh bh slh .. 650 78 80-81 477 331 459 padya 256 344 541-542 lh kANDa lh lh llh 652 llh 504 134-135 >> bh 478 llh 527 801-802 llh For Personal & Private Use Only Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 saMskAraH pratiyale sthAnaM sthityavakAzayoH AdizabdAt viSayAstrabhUtendriya kANDa guNAdigRhaH kSArakaM kuDmalaM tatsamUho vA . gadyapadyamayI campU tribhirgulmaiH gaNasteSvavAhinI droNirikArAntaH zreNyAmapi dhruvazca maca asurAditi danujAH ApIDazekharottarasAvataMsAH kapotapAlI viTaGkaH karpUrAgurukakkola tiryagarthe tiraH sAci pItaraktastu piJjaraH So'bhavaM payaH bhaktamannaM kUramandho vyAdho mRgavadhAjIvI * sAndra snigdhastu medura: sphArastu sphurakAdInAM svastiko maGgaladravye svastyAzIH kSemapuNyAdau svAdustu sundare mRSTe hanta dAne'nukampAyAM haMso'rke matsare'cyute haM roSabhASaNe anunaye'pi ca anekArthasaMgraha TIkA 'anekArthakairavAkara kaumudI', TIkAkAra mahendrasUri 2 2 3 "" " 11 11 11 11 11 11 11 17 kANDa " 19 ?? piccitaM kuTTitaM santataM vidyeti vidyAzeSaH sambandhe saMkaravRttAntayoH abhidhAnacintAmaNinAmamAlA karttA - hemacandrAcArya 11 .324 500 789 ww www 3 4 2 3, 4, 3, 4 4, 2 2 2 3 pari. 3, 3 3 3 2 pari. 2 pari. 139 147 603 " 11 11 For Personal & Private Use Only - 27 152 318 76 11 " " 11 " 11 158 11 34 288 19 302, 303 581 462 69 59 76 140 damayantI - kathA - campUH 652-653 292 479 104 33 240 33-34 607-608 24 Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 613 padya dvitIyo pariziSTaH amarakoSaH kartA - amarasiMha kAsAraH sarasI saraH gRhAH puMsi ca bhUmnyeva nadIsa| vIrataru zarmasAtasukhAni ca somapIthI tu somapAH saumyaM sundare somadaivate kANDa 1/10 kANDa 2 kANDa 1, pukharga vanauSadhivarga kAlavarga brahmavarga 8, nAnArtha varga, " 160 amarakoSa TIkA - TIkAkAra kSIrasvAmI pAnaM pAthaH ha tadivacItithaka kANDa 2/ 8/ 9 amarakoSa TIkA TIkAkArarasati tAM rasanA rasakAntau saumaH, 2 / 6/ 92 AnandalaharI TIkA mU. zaGkarAcArya, TIkAkAra - priyAparAdhasUcikA ceSTA mAnaH uNAdisUtra savRti TI. ujjvaladatta AnakaH zIbhiya iti zete bibhartezcAnake: syAt AlattikA gAnaprArambhaH ghuratbhImArthazabdayoH idudupAntyAbhyAM kididutau ceti apratyayaH 0 kirolazca veti kirAta: kidATa: pratyayaH kirATaH bhakSyavizeSa: vaNikmlecchazca DimeH kin DimeH saubhAt DimaH pratyayo bhavati, DiNDijovAdyavizeSaH maghAka zyAmAka vArtAka vRntAkajyoka - nAka gUvAka bhadrAkAdaya ete AkapratyayAntA nipAtyante vaDivaDipelucaNipaNipallivallekha: iti paNeravapratyayaH For Personal & Private Use Only Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 uttararAmacaritam advaitaM sukhaduHkhayoranuguNaM kavi rahasya gAthAM grathayati yo dharmaM zruti nirmalena manasA gauDaH triliGgamuparAgepi kalApe ca na vAGkure kAtantracandrikA sImanta iti kezavinyAse kAtantravRttipaJjikA asmItivyayasmadarthAnuvAde kAvyaprakAza, kartA mammaTAcArya apUrvamadhumoda abhavadUvastusambandha asyAH karNAvataMsena etaccakAsti ca ravernavabandhujIva kAvyaM yazase'rthakRte tAmbUlabhRtagalloyaM zrutimAtreNa zabdAnAM zleSalakSaNaM - kramakauTilyAnulvaNa tvopattiyogarUpaghaTanAtmA zleSaH kAvyaprakAza TIkA TIkAkAraapasmAra AvezaH grahaduHkhAdyai rasyotpattiH kAvyAlaGkAra, kartA bhAmaha mAdhuryamabhivAJchAnta: 2/1 bhavabhUtiH 1/ padma 15 11 - 4 / 32 2 11 TI. - trilocanadAsa 19 7/288 10/97 7/287 5,3.115 1/2 7, 3.181 8/76 8 sUtra 96 kITIkA For Personal & Private Use Only damayantI - kathA - campUH Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariziSTaH kAvyAlaGkAra, kartA rUdraTa abhisArikA tu yA sA ratyupacAre caturaH subhagaH kalAsu kuzala kAvyAlaGkAra bhU. TIkA rudraTa TIkAkAra namisAdhu 1/22 yataH kSaNadhvaMsini sambhave'smin vada vadetyAdi 6/30 kAvyAlaGkArasUtra, kartA vAmana nirupapado hi mAlA zabdaH puSpamrajamevAbhidatte - 12/42 12/7 12/8 adhikaraNa 2 / 2 / 162, 16 kI vyAkhyA kAzikAvRttivivaraNapaJjikA, kartA jinendrabuddhi dhAtu sambandhe pratyaya iti vartamAne ktaH sAdhuH sarvatra ti'ntavAcyortho vizeSaH subantavAcyo'rthastu vizeSaNam mahAnti sarAMsi sarasyaH kirAtArjunIyamahAkAvyaH bhAraviH na bAdhate'sya trigaNaH parasparaM sarga 1 padya 11 surAsurairambunidhermamantha kiAtArjunIyam TIkA TIkAkAra- upAdhyAya prakAzavarSa surAsurairiti virodhAvivikSayaikavad bhAvAbhAvaH zAzvativirodhAbhAvAt kriyAkalApa dadhate dadhAti dharati ca dhArayati vahati kalayati ca krIDati viharati ramate khelati khelayati ceti khelArthAH sattAyAM asti Aste kriyAratnasamuccaya: guNaratnasUri atra mA zabdena niSegha ucyate, smazabdena trAsa eva dyotyate, For Personal & Private Use Only 615 Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 khaNDaprazastiH niHkandAmaravindinIM gaGgAdharasUri s/o rAma Aste priyeNa parihAsavilAsahelA kadAcitvavApi kenApi caNDikAcaritamahAkAvyaH caNDasiMhaH priyatrivarga cakrame sakAmaM puSpApAmiha sadAdhigame cANakya antargRhagatasthavirastrI parizuddhAM0 dazarUpakaH dhanaJjaya bhANastu dhUrttacaritaM dhvanyAlokaH AnandavardhanAcArya anaucityAha dazarUpaka TIkA 'avaloka' mU. dhanaJjaya TI. santaH saccaritodavyasaninaH snAtA tiSThati kuntalezvarasutA nATyazAstra:- bharatAcArya azvakrAntA tu SaSThI syAt uttaramandrA rAjanI tataM tantrIgataM jJeyaM mArgI ca pauravI caiva sauverI madhyamA grAme hitvA lajjAbhaye caSTA nAnArtharatnAmAlAH kaM ziro'mbu sukhe klIbe hanUmatkavi padya 21 prakAza 3, padya 49 - udyota 3 dhanika prakAza 3 padya 18 prakAza 2 padya 7 28/28 28/26 28/2 28/30 28/29 24/212 irugapadaNDAdhinAthaH ekAkSarakANDa / 19 For Personal & Private Use Only damayantI - kathA - campUH Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo pariziSTaH nAnArthasaMgrahaH pAliH karNalatAyAM syAt naiSadhIyacaritam: pade pade santi mahA raNodbhaTAH pUrvapuNyavibhavavyayasRSTAH naiSadhIyacaritam TIkA: nArAyaNI pade pade santi mahA prakriyAkaumudI: rAmacandra ISadUnArthe bahuc sa ca prAgeva syAt AmAdestu vikalpena vRddhiH, AmaH amaH vizrAmaH vizramaH cAmazcamaH, bhajeH zambhozcaraNayoH iti karmaNyapi SaSThI pralhaNa : urvIsamIraNayajamAnajalAnalArka. prakriyAkaumudI TIkA 'prasAda' : TIkAkAra viThThala viprAyazapate viprasya zarIraM spRzAmi iti zapathaM kurvANaH Apo viyoge nikRtau somAmbarAdibhiH ajayaH pakAra varga / 23 zrI harSaH manusmRti: himavadvindhyayormadhyaM brAhmaNaM kuzalaM pRcchet prazastapAdaH prANo'ntaHzarIre rasamaladhAtUnAM preraNA dehetu mahimnastotram : puSpadantaH trayIM tisrovRttIstribhuvanamatho padya 27 sarga 1 / 133 1/133 5/17 2/29 2/29 2/127 - For Personal & Private Use Only 617 Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 damayantI-kathA-campUH bANaH mukuTatADitakanATakam AzA proktita diggajA iva' gajA meghadUtamH kAlidAsaH ambhobindugrahaNacaturAM pUrvamegha pa-21 raghuvaMza kAlidAsaH AjJAgurUNAM hyavicAraNIyA uTajAGgaNabhUmiSu 14/46 1/19 nadIbhivAntaH salilAM sarasvatI khalukSitibhindhanedvo, kRSyAM dahannapi sarga, padya 80, raghuvaMzaTIkA micaturANAM maNDalAnAmIzvarAH / sAmantAH / ratirahasyam madire harSadAyinI prAntarakte ca netre liGgAnuzAsanam:- hemacandraH padmo'bjazaMkhayoH padya 87 vizvaprakAzakoSaH Amodo gandhaharSayoH uSNIbaM UrNA jaghanyaM carame zizne jambuka: tapazcAdrAyaNAdau syAt tuGgaH punnAganAgayoH doSA rAtrau bhuje'pi ca droNIsyAnIvRdantare dhRtarASTraH surAjJi syAt bhImo'mlavetase zamvau mahezvarakavi. dAnta. 17 SAnta 19 NAnta 21 yAnta 82 kAnta 141 sAntA gAnta 16 SAnta 7 NAnta 8 rAnta 276 bhAnta 15 For Personal & Private Use Only Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo pariziSTaH malaM kiTTe purISe ca murmustuSavahnau syAt rasanA kAJcijihvayoH vanitA janitAtyartha vanyaM vanabhave vanyo zuciH zuddhe'nupahate sarastoyataDAgayoH sAnuzRGge budhe mArge surabhizcampake svarNe hRdayaM mAnasora soH lAnta 8 rAnta 140 nAnta 30 tAnta 146 yAnta 12 cAnta 6 sAnta 35 nAnta 19 bhAnta 31 yAnta 68 nalacampUTIkA : caNDapAyaH viSamapadaparyAyaH agrahAro dvijagrAmaH vRttaratnAkaraH kedArabhaddaH vA pAdAntastvasaugvakaH 1/10 vyADiH atra, gozabdo dhenvartho'pi strInaraliGgitaH zabdaprabhedaH etau madhyatavargIyau mahezvaraH pa. 50 mAghaH zizupAlavadham tiSThanti- ca nirAkulA sAMvazeSapadamuktamupekSA sarga 2/79 " 10/16 zIloJchanAmamAlAH tandristandrIzca nidrAyAM peyUSamapi pIyUSaM jinadevasUriH daivakANDa/ 9 martyakANDa/28 zeSanAmamAlA saMgraha : dhAroSNaM tu payo'mRtam hemacandrasUri martyakANDa 19 siddhahemazabdAnuzAsanam: hemacandrAcAryaH sUtrapAThaH For Personal & Private Use Only Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 damayantI-kathA-campUH " 480 abhrAdibhyaH 7/2/46 / kvacit 5/1/171 RkRmRvRtanita0 uNAdisUtra 415 cAtvAlakaGkAlahitAlavetAla. tumazca manaH kAme 3/2/140 tRptArthapUraNAvyayAzzamAnazA 3/1/85 dRbhicapeH svarAnnoMtazca uNAdisUtra 841 nAmyupAntyaprIkRgRjJaH kaH 5/1/54 paMsedIrdhazca uNAdisUtra 718 prANyaMgararathakhalatilayavavRSa 7/1/37 bahulaM guNavRddhI cAdeH uNAdisUtra 19 bhartuH sandhyAderaNa 6/3/89 mRdikandikuNDimaNDimaGgi uNAdisUtra 465 vaDivaTipelacaNipaNi. dhAtupAThaHkal kitak nudau (kal kal pilaN kSepa) curAdiko dhAtuH kAzRG dIptau bhvAdiko ghurat bhImArthazabdayoH tudAdiko paNi vyavahAre stutau ca bhvAdiko pasuNa nAzane curAdiko maniN stambhe yujic samAdyau divAdiko ragu lagu ligu gatau bhvAdiko " 515 siddhAntakaumudIH bhaTTojidIkSitaH sUtrapAThaHacaturavicatura. 5/4/77 ata iJ 4/1/95 ata iThanau 5.2/115 AdhikRtya kRrta granthai 4/3/87 adhIgarthadayezAM karmaNi .2/3/52 adheruparistham 6/2/188 adhyAtmAdeSThatri vArtika, zauSika. anavatkRtryamarSayoraki 3/3/145 For Personal & Private Use Only Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo pariziSTaH 621 5/2/127 5/4/136 5/3/85 5/4/79 5/2/11 5/2/121 7/2/16 7/4/15 vArtika, ThagadhikAra 6/4/81 vAtika, uttarakRdanta 3/3/126 8/3/75 1/4/48 5/4/74 1/1/9 arza Adibhyoc alpAkhyAyAM alpe avasamanyebhyastamasa: avArapArAt asmAyAmedhAsrajo viniH Aditazca AponyatarasyAm Ahau prabhUtAdibhyaH iNo yaNa ikiztipau dhAtunirdeze ISad duHsuSu upasargAt sunoti suvati0 . upAnvadhyAGvasaH RkpUrabdhapathamAnakSe lutulasAnAM dantAH (tulyAsyaprayatnaM savarNa) ojaH sahombhasA vartate koH kat tatpuruSe karmaNyaN kuTIzamIkuNDAbhyo raH kutsite kRtyalyuTo bahulam gacchatau paradArAdibhyaH gandhasyedratpUtisu gamo suci vAcyaH kAliSa, kRtprakiyA, gargAdibhyo yaJ goratadbhitaluki ghatri ca bhAvakaraNayoH ghumAsthAgApAjahA carati jalpabhikSakuluNTavRDa: SAkan tatkaroti tadAcaSTe tatra niyuktaH 5/5/27 6/3/101 3/2/1 5/3/88 5/3/74 3/3/113 vArtika, DhagadhikAraH 5/4/135 4/1/105 5/4/92 6/4/27 6/4/66 4/4/8 3/2/155 gaNapATha, curAdi 4/4/69 For Personal & Private Use Only Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 tatra bhavaH tatsarvAdeH pathyaMgakarmapatra0 tadasya saJjAtaM tArakAdibhya0 tasmaiprabhavati santApA tasya samUhaH tasyedam tulyArthairatulopabhAmyAM tena raktaM rAgAt dakSiNA pazcAt purasastyak digAdibhyo yat dityadityAdityapatyuttarapadANyaH dRze: kvanip devatAdvandve ca prAgaprAgadakpratIco yat caprANi dvArAdInAM ca dharmapathyarthanyAyAdanapete dharmAdanic kevalAt dhuro ya ka dhAtusambandhaM pratyayAH naghRtazca namo varivazcitraDa: kyac namaH svastisvAhAsvadhA nami kampismyajasakami nandrigrahipacAdi. paJcamyAstasil pathyatithi vasatisvapaterdak pAtRtudivacIti thak picchAdibhya ilac puNyasudinAbhyamahnaH pumAn striyA pUH sarvayordAri sahoH pUraNaguNasuhitArtha. prajJAdibhyazca 4/3/53 5/2/7 5/2/36 5/6/101 4/2/37 4/3/120 2/3/72 4/2/1 4/2/98 4/3/54 4/1/85 3/2/94 6/2/26 4/2/101 2/4/2 7/3/4 4/4/92 5/4/124 4/4/77 5/3/411 5/4/153 3/1/19 2/3/16 3/2/167 3/1/134 5/3/7 4/4/104 uNAdisUtra 164 damayantI - kathA - campU: gaNasUtra vArtika, tatpuruSaprakaraNa 1/2/67 3/2/41 2/2/21 5/4/38 For Personal & Private Use Only Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariziSTaH prathane vAvazabde prayojanaM prAdUhoDhoDhyeSaiNyeSu. priyavaze vadaH khac prAvRSa eNyaH pRSodarAdIni yathopadiSTam phenAdilacya bahuvrIhau saMkhye ye DajavahugaNAt bahurlepo bhU ca baho dA meghartimayeSa kRJa yopadhAd rAjAhaH sakhimvaSTac lobhAdipAmAdipicchAdibhyaH lohitAdiDAjJbhyaH kyaS varNadRDhAdibhyaH Syaj ca vartamAnasAmIpye vartamAnavadvA bAhitAgnyAdiSu vinmatorluk vibhASA karmakAt vibhASA supo bahuc purastAt vyAG paribhyo ramaH vrIhyAdibhyazca zAkapArthivAdi. zilpam zeSAdvibhASA zRvandyorAruriti zakalakardabhAmyAM SidgaurAdibhyazca sarvanAmnovRttimAce puMvadbhAvaH satpApapAza sanAzaMsatimikSa u: saheH sADaH saH sAyaM cire prANe o 3/3/33 5/1/109 vArttika, acsandhi. 3/2/38 4/3/8 6/3/109 5/2/99 5/4/73 6/4/158 5/2/94 vArttika, matvarthI. 3/3/43 5/1/32 4/5/91 5/2/100 3/1/13 5/1/123 3/3/131 2/2/37 5/3/65 1/3/85 5/3/68 1/3/83 5/2/116 vArtika, tatpuru. 4/4/55 5/4/154 3/2/173 vArtika, raktAdyartha 4/1/41 vArtika, tatpuru. 3/1/25 3/2/168 4/3/56 4/3/23 For Personal & Private Use Only 623 Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 damayantI-kathA-campU: sA'sya devatA sikatAzarkarAbhyAM ca sidhmAdibhyazca striyAH puMvadbhASita0 sriyAM saMjJAyAm strInapuMsakayoH strIpuMsAbhyAM nasno halastadritasya harItakAdibhyazca hAyanAntayuvAdibhyo'N himAraNyayormahattve 8/2/24 5/2/104 5/2/97 6/3/34 5/4/143 vAtika, dviruktagaNapra. 4/1/87 6/4/150 4/3/167 5/1/130 vArtika, strIpratyayapra. bhvAdiko kriyAdiko adAdiko svAdiko adAdiko gnAdiko 600 1524 1022 1261 1021 157-158 1045 1098,1099 168 juhotyAdiko bhvAdiko 70 dhAtupAThaHava rakSaNagatikAnti az bhojane AGaH zAsu icchAyAm AplRvyAptau Asa upavezane igi rigi ligi gatau iN gatau R sR gatau kac bandhane kaDu rodanAhvAnayoH (kadi AhvAne rodane ca) kA" dIptau kUNa saMkoce kSapa preraNe gratha (grantha) bandhane ghuNa ghUrNa bhramaNe ghR secane capa sAntvane carca jarja bharbha uktau bharse ca cUSa pAne jaTa bhaTa kaTa saMdhAte japa hRduccAre curAdiko 1230 1689 1942 1826 437-438 938 bhvAdiko 399 tudAdiko bhvAdiko 1299-1301 673 305-306 398 For Personal & Private Use Only Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariziSTaH DukuJ karaNe NIJ prApaNe stuta NU stavane drA (drai) svapne dhAvu jave (gati zuddhayoH) dheT pAne pasiNa nAzane bhasli dyutau (bhasamartsanadIptyoH) bhujo bhaMge (rujo bhaMge, bhujau kauTilye) lal (laD) vilAse lipa upade lubha vimohane vadi abhivAdanastutyoH varaIpsAyAm vasa AcchAdane vaha prApaNe tehra vAhR prayatne zapa upalambhane (Akroze) zADR zlAdhAyAm SiJ bandhane stambha sautrA heSpaG (heSR) avyakte zabde halAyudha koza: ( abhidhAnaratnamAlA) glAnistu (zca) kalmaghaH (thuH | smRtaH ) dvAdazAtmAtrI tanuH budhairvanamAlA lampaTa lAlasaM viduH suraGgA sandhirucyate strIpuMsayozca yugmaM hRdyArthaM hRdayaGgamam tanAdiko bhvAdiko adAkiko bhvAdiko " 11 curAdika juhotpAdiko tudAdiko bhvAdiko tudAdiko 11 bhvAdiko curAdi adAdiko bhvAdiko "" 11 " svAdiko yAdi bhavAdiko halAyudhaH dvitIya kANDa prathama dvitIya 11 caturtha " prathama 11 11 "1 11 ?? 11 For Personal & Private Use Only padya == " " 11 11 11 11 1473 901 1035 1398 906 601 902 1636 1100 1417, 1418 359 1434 1306 11 1853 1023 1004 643, 644 1000 289 1249 1572 621 625 2/601 1 / 37 2/301 2/ 353 4/771 4/700 1/146 Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitayo pariziSTa : ( TIkAkAreNa nirdiSTa-granthoddharaNAnAM gadya-padyAnAM nAmAnukramaNikA) AnandalaharI - TIkA- 64 anekArthatilaka :- (4) 14, (585 anekArthasaMgraha :- (1-2 ) 6, 8, 10, 11, 13, 16, 17, 19, 20, 22, 25, 35, 36, 37, 40, 41, 47, 49, 62, 64, 67, 69, 76, 79, 80, 83, 89, 91, 92, 100, 113, 115, 118, 120, 121, 122, 127, 128, 135, 135, 138, 139, 146, 147, 149, 155, 158, 161, 162, 163, 164 (3) 2, 8, 13, 14, 15, 24, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 36, 40, 41, 42, 43, 48, 54, 55, 46, 48, 49, 61, 66 (4) 5, 7, 11, 12, 13, 17, 18, 23, 48, 49, 50 (5) 3, 14, 19, 20, 25, 27, 32, 34, 43, 46, 48, 49, 53, 47, 58, 60, 62, 65, 68, 70, 74, 78, 80, 83, 84, 85, 86, 92,98, 100 abhidhAnacintAmaNinAmamAlA - 163 (3) 18, (4) 14, (5) 68, 82, (7) 25, 30, 43, 46 amarakoSa :- 45, 127, (3) 17, (4) 54, (5) 12, (6) 34, (7) amarakoSa - TIkA- 108 amarakoSa-kSIrasvAmI - TIkA - (6) 34 uNAdisUtra - savRtti :- 21, 147, (3) 10, 31, (6) 55, 78 (6) 4, 11, 15, 16, 31, 35, 38, 43, 47, 49, 50, 54, 58, 65, 73, 76, 78, 86, 87 (7) 6, 8, 9, 11, 12, 13, 14, 21, 22, 24, 25, 30, 31, 33, 35, 36, 41, 43, 44, 54, 49, 65, 68, 70, 72, 73, 78, 79 anekArthasaMgraha - TIkA 'anekArthakairavAkarakaumudI' - khaNDaprazastiH- 5 21, 25, 73, (3) 16, 18, (4) 18, (5) 83, 100, (6) 11 uttararAmacaritam - (5) 12 ekAkSaranAmamAlA (rAghavIya) - 58 kavirahasyam - 61 kAtantracandrikA - 66 kAtantravRttipaJjikA - 19 kAvyaprakAzaH - - 3, 7, 20, (5) 45, 82 (6) 32 kAvyaprakAza TIkA- (5) 3 kAvyAlaGkAra- bhAmahaH - 7 kAvyAlaGkAra-rudraTa: :- 3, (3) 41, (4) 2 kAvyAlaGkAra - TIkA - namisAdhuH - 165 kAvyAlaGkArasUtra-vAmana (6) 32 kAzikAvRttivivaraNapaJjikA - jinendrabuddhi: - 4 (54) kirAtArjunIyamahAkAvyam- (7) 40, 41 kirAtAjunIyam TIkA - prakAzavarSa :- (7) 41 kriyAkalApam - 56, 86, (5) 13 kriyAratnasamuccaya:- (3) 49 gaGgAdharasUri: : - (7) 13, 42 gauDaH-(3) 60 caNDikAcaritamahAkAvyam - 57, (3) 18, (7) 40 TippaNakam - 36, (6) 43 dazarUpakam - (6) 62 dhvanyAlokaH - 21 For Personal & Private Use Only Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 627 dvitIyo pariziSTaH nATyazAstram- (6) 12 zIlocchanAmamAla :- (3) 18, (7) 22 nAnArtharatnamAlA- 58 zeSanAmamAlA - (3) 17 nAnArthasaMgrahaH - (3) 35 .. siddhahemazabdAnuzAsanam - 21, 34, 43, 65, 67, naiSadhIyacaritam -(4) 40 86, (3) 42, (7) 53 prakriyAkaumudI - (4) 40 pANinIaSTAdhyAyI (siddhAntakaumudI), sUtrapAThaH- 5, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 17, 19, 21, 23, 24, prakriyAkaumudI - (3) 56, (6) 36, (7) 17 25, 30, 31, 38, 41, 42, 45, 49, 54, 60, prakriyAkaumudI TIkA prasAda- (3) 9, (4) 23, (7) 64, 65, 66, 72, 82, 83, 84, 85, 87, 89, 90, 84, 99, 110, 120, 122, 125, 127, pralhaNaH (4) 55 130, 136, 149, 161, prazastapAdaH - 135 (3) 7, 8, 13, 29, 32, 33, 36, 37, 40, 43, manusmRti - 22, (5) 37 50,61, mahimma stotram - (6) 33 (4) 28, 31, 34, 37, 40, 42, 46, 47, 50, mukuTatADitakanATakam - (6) 61 43, 54, 48, meghadUtam - (6) 17 (5) 5, 35, 36, 37, 54, 60, 62, 67, 70, 73, 76, 78, 79, 80, 83, 84, 85, 90, 92, 96, raghuvaMzam -6, (5) 47, 73 (7) 79 raghuvaMzam-TIkA- (4) 57 (6) 2, 8, 19, 21, 22, 23, 26, 28, 30, 33, ratirahasyam - (7) 78 34, 35, 38, 40, 47, 49, 61, 63, 69, 70, liGgAnuzAsanam - (3) 21, (5) 97 vizvaprakAzakoSaH-6, 8, 26, 45, 73, 83, 108, (7) 2, 8, 11, 12, 13, 21, 23, 25, 35, 41, 115, 149, 46, 47, 48, 55, 63, 73, 79, 84 / (3) 15, 29, 33, pANinIaSTAdhyAyI (siddhAntakaumudI), dhAtupATha :(4) 12, 6, 9, 10, 21, 28, 34, 46, 60, 61, 70, 71, 93, 164, 165, (5) 28, 86, (3) 6, 9, 31, 35, 38, 61 (6) 15, 17, 26, 69, 73 viSamapadaparyAyaH - (6) 75 (4) 20, 25, 39, 42 (5) 46, 48, 53, 70 vRttaratnAkaraH - (3) 16, (4) 43 (6) 40, 73, 85 vyADiH - 27 (7) 18, 34, 36, 52, 74 zabdaprabhedaH - (6) 30 halAyudhakozaH (abhidhAnaratnamAlA) - 17, 107, zizupAlavadham- 50, (6) 39 (4) 56, (6) 3, 28, 54, (7) 18 98, For Personal & Private Use Only Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 TIkAkAreNa anirdiSTagranthoddhRtapadyAnAmakArAnakrama anya grantha viziSTa - 17, 22, 91,148, (5) 82 smRti (4) 37 Ayurveda - 25 stuti - (6) 2, 3 ujjvaladatta (4) 13 kAvya viziSTa - 6, 41, 57, 62, (3) 27, (4) 31, 40, (5) 73, (6) 17, 23 koSa - 4, 7, 25, 50, 155, (3) 3, (5) 27 jyotiSa - (4) 17 nItizAstra - (5) 71 nyAya- (7) 56 rAjanIti - 40 vyAkaraNa viziSTa - 7, 12, 15, 22, 27, 29, 30, 35, 37, 43, 49, 56, 59, 65, 66, 70, 71, 74, 49, 119, 123, 130, 133, 152, 158, 165 (3) 8, 10, 13, 15, 31, 3.2, 35, 39, 50, 49 (4) 11, 14, 20, 23, 26, 47, 60 (5) 6, 8, 27, 33, 34, 47, 49, 64, 66, 68, 70, 87, 101 (6) 3, 4, 20, 36, 39, 40, 54, 57, 49, 65, 68, 71 (7) 6, 10, 12, 16, 27, 39, 46, 54, 66, 77, 79 zruti - 148 saMgItazAstra - (5) 62, 63, (6) 51, 55, 56, 58, (7) 61 sAhitya viziSTa - 21, (3) 41, (6) 12, 61 For Personal & Private Use Only damayantI - kathA - campUH Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo pariziSTa : damayantIcampUsthacchandAnAM vargIkaraNam / mAtrikavRtte1. AryA [33] - prathamocchAse 29,30 / dvitIyocchAse 15, 16, 17, tRtIyo0 19 / paJcamo 6, 7, 55, 56, 66, 67 / SaSTho0 29, 31, 32, 33, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 63, 65, 66 / saptamo0 7, 19, 20, 21, 23, 35 2. skandhaka [2] - caturthocchAse 5, SaSThocchAse 34 varNikavRtte - 3. anuSTup [115] - prathamocchAse 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 31, 33, 42, 59 / dvitIyo0 1, 2, 3, 7, 8, 10, 14, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 28, 31, tRtIyo0 1, 2, 4, 5, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 20, 23, 24, 25, 26, 27, 28 / caturtho0 1, 2, 3, 6, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 17, 19, 20, 29, 30 / paJcamo0 3, 4, 13, 19, 22, 23, 24, 26, 27, 29, 30, 45, 46, 47, 53, 60 / SaSTho0 3, 4, 21, 46, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 57 / saptamo0 14, 29, 30, 34, 44, 46 / 4. ekAdazAkSaro indravajrA [4] - dvitIyo0 27; caturtho 15; SaSTho0 15, 26 5. ekAdazAkSaro upendravajrA [4] - prathamo0 37; dvitIyo. 20 SaSTho. 19, 30. 6. indravajropendravajropajAti: [3] - zAlA 4 - prathamo. 38; rAmA 12 - dvitIyo0 5; mAlA 3 - SaSTho. 28. 7. ekAdazAkSaro zAlinI [1] - prathamo. 39. 8. ekAdazAkSaro svAgatA [2] - paJcamo. 14, 62 9. dvAdazAkSaro kAmadattA [1] -- SaSTho. 68 10. dvAdazAkSaro vaMzasthaH [2] ... caturtho. 18, 28. 11. dvAdazAkSaro drutavilambitam [3] - prathamo. 43; paMcamo. 63; SaSTho. 74. 12. caturdazAkSaro vasantatilakA [13] - tRtIyo. 3; paJcamo. 10, 11, 12, 54, 64, 65, 68; SaSTho0 13, 18, 64; saptamo0 22, 40 13. paJcadazAkSaro mAlinI [51] - prathamo0 1, 2, 32, 36, 50, 51, 64; dvitIyo0 4, 6, 9, 11, 13, 39; tRtIyo0 8, 18, 21, 35; caturtho0 22, 23, 32; paMcamo0 1, 8, 9, 15, 33, 50, 51, 52, 61, 70, 72, 73, 77; SaSTho0 1, 12, 44, 45, 47, 54, 55, 56, 18, 73, 75, 76, 77, 80; saptamo0 27, 42, 47, 50. 14. saptadazAkSaro mandAkrAntA [8] - prathamo0 19; caturtho0 4; paJcamo0 39; 76. SaSTho0 17, 25; 60, 67. For Personal & Private Use Only Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 15. saptadazAkSaro pRthvI [12] saptamo0 33. 16. saptadazAkSaro zikhariNI [9] - prathamo. 49., caturtho 24, 25, 26, paJcamo. 48., SaSTho0 24. damayantI - kathA - campUH paJcamo0 43, 44; SaSTho0 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 36; - saptamo0 17, 25, 32. 17. ekonaviMzatyakSaro zArdUlavikrIDitam [95] prathamo0 15, 34, 35, 40, 41, 44, 45,46, 47, 48, 52, 53, 54, 55, 56, 58, 60, 61, 62, 63, dvitIyo0 29, 30, 34, 35, 36, 37, 38; tRtIyo0 6, 7, 30, 31, 32, 33, 34; caturtho0 7, 9, 21, 27, 31; paJcamo0 2, 5, 16, 17, 18, 20, 21, 25, 31, 32, 34, 36, 37, 38, 49, 57, 58, 59, 71, 74, 75; SaSTho0 2, 16, 22, 23, 61, 62, 69, 70, 71, 72, saptamo0 1, 2, 3, 4, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 18, 24, 28, 31, 36, 37, 38, 39, 41, 43, 45, 48. 18. ekaviMzatyakSaro sragdharA [8] prathamo0 57; tRtIyo. 22; caturtho. 16; paJcamo. 35; SaSTho. 27, 78, 79; saptamo 26. arddhasamavRtte 19. puSpitAgrA [11] - dvitIyo. 12, tRtIyo. 29, paJcamo. 28, 40, 41, 42, 69, SaSTho0 20, 59, saptamo. 5, 49 damayantIcampUsthasamagrapadyAH saptasaptatyadhikatrizatAni 377 / For Personal & Private Use Only Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRti vidyAmati lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira ahamadAbAda ahamadAbAda For Personal & Private Use Only