Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazarvavarmapraNItaM jAtantravyAkaraNam caturtho bhAgaH vyAkhyAcatuSTayopetam kulapateH pro. azokakumArakAliyAmahodayasya prastAvanayA vibhUSitam sampAdakaH pro. jAnakIprasAdadvivedI sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlayaH vArANasI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ISBN: 81-7270-006-7 (Set) ISBN: 81-7270-160-8 (Vol-IV)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ SARASVATIBHAVANA-GRANTHAMALA [Vol. 135] KATANTRAVYAKARANA OF ACARYA SARVAVARMA [PART-FOUR] With four Commentaries 'VRTTI' & 'TIKA' By SRI DURGASINGH 'KATANTRAVRTTIPANJIKA' By SRI TRILOCANADASA KALAPACANDRA By KAVIRAJA SUSENA SARMA 'SAMIKSA' By Editor FOREWORD BY PROF. ASHOK KUMAR KALIA VICE-CHANCELLOR EDITED BY PROF.JANAKIPRASADA DWIVEDI Ex-Head, Sabdavidya-Sankaya Central Institute of Higher Tibetan Studies (Deemed University) Sarnath, Varanasi * saMskRta Reley utama me vizvavidyAlaya gopAya VARANASI 2005
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ISBN: 81-7270-006-7 (Set) ISBN: 81-7270-160-8 (Vol- IV) Research Publication SupervisorDirector, Research Institute Sampurnanand Sanskrit University Varanasi. Published by Dr. Harish Chandra Mani Tripathi Director, Publication Institute Sampumanand Sanskrit University Varanasi-221 002. Available at - Sales Department, Sampurnanand Sanskrit University Varanasi-221 002. First Edition, 500 Copies Price : Rs. 800.00 Printed by - Anand Printing Press C. 27/170-A, Jagatganj, Varanasi-221002
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatIbhavana-granthamAlA [135] AcAryazarvavarmapraNItaM kAtantravyAkaraNama [caturtho bhAgaH] zrIdurgasiMhakRtAbhyAM kAtantravRtti-TIkAbhyAM zrImatrilocanadAsakRtayA 'kAtantravRttipaJjikA'-TIkayA kavirAjasuSeNazarmakRtayA 'kalApacandra'-TIkayA sampAdakIyasamIkSayA kulapateH pro. azokakumArakAliyAmahodayasya prastAvanayA ca vibhUSitam sampAdakaH pro. jAnakIprasAdadvivedI adhyakSacaraH, zabdavidyAsaGkAyasya kendrIya-uccatibbatI-zikSAsaMsthAnam sAranAthaH, vArANasI askRta-2 nanda pavAva sampUNAna mame gotra vArANasyAm 1927 tame zakAbde 2062 tame vaikramAbde __ 2005 tame khaistAbde
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ISBN: 81-7270-006-7(Set) ISBN: 81-7270-160-8(Vol-IV) anusandhAna-prakAzana-paryavekSaka: - nidezakaH, anusandhAna-saMsthAnasya sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlaye vaaraannsii| prakAzaka:DaoN. harizcandramaNitripAThI nidezakaH, prakAzana-saMsthAnasya sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlaye vArANasI-221002 prApti-sthAnamvikraya-vibhAgaH, sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlayasya vArANasI-221002 prathamaM saMskaraNam - 500 pratirUpANi mUlyam - 800.00 rUpyakANi mudraka:Ananda priNTiMga presa sI. 27/170-e, jagatagaMja vArANasI-221002
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA asti mahato harSaprakarSasya viSayo'yaM yat pro. jAnakIprasAdadvivedaiH sampAditaM vyAkhyAcatuSTayopetaM caturthabhAgAtmakaM kAtantravyAkaraNaM sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasya prakAzanasaMsthAnadvArA prakAzapadavI niiyte| bhASAM vinA jagadidamandhe tamasi mjjet| yathoktaM daNDinA indamanyaM tamaH kRtsnaM jAyeta bhuvntrym| yadi zabdAhvayaM jyotirAsaMsAraM na diipyte|| bhASAyA vizuddhaye vyaakrnnsyaapekssaa| na hi vyAkaraNajJAnazUnya: sAdhUn zabdAn pryoktumiishH| ata eva 'mukhaM vyAkaraNaM smRtm'| vedasya rakSArthaM vyAkaraNAdhyayanamatyAvazyakam, 'rakSArthaM vedAnAmadhyeyaM vyAkaraNam, lopAgamavarNavikArajJo hi puruSaH samyag vedAn paripAlayiSyati' iti pataJjaliH / vyAkaraNAnyaSTau bhaviSyapurANe brAhmaparvaNi prathamaM procyate brAhyaM dvitiiymaindrmucyte| yAmyaM proktaM tato raudraM vAyavyaM vAruNaM tthaa|| sAvitraM ca tathA proktamaSTamaM vaiSNavaM tthaa|| laghutrimunikalpatarukRtAni vyAkaraNAni navasaMkhyAkAni samAmnAtAni aindraM cAndraM kAzakRtsnaM kaumAraM shaakttaaynm| sArasvataM cApizalaM zAkalaM paanniniiykm|| vyAkaraNAnAmaSTavidhatvameva prasiddham, yathoktaM bhAskareNa-'aSTau vyAkaraNAni SaT ca bhiSajAM vyAcaSTA tAH saMhitAH' iti bhaviSyapurANoktAni vyAkaraNAni tu na prsiddhaani| aindrAdInyeva lokvishrutaani| sarveSvapi vyAkaraNeSu laukikavaidikobhayavidhazabdasAdhakatayA pANinIyavyAkaraNasya praadhaanym| ata eva pANinyupajJaM vyAkaraNaM prsiddhm| samIkSAmarmajJaiH kovidaH pANinIyavyAkaraNe pataJjalikRtaM mahAbhASyam, jayAdityaviracitA kAzikAvRttiH, jinendrabuddhinA racitaH kAzikAnyAsaH, haradattenAbhihitA padamaJjarI iti granthacatuSTayasya yanmahattvamaGgIkriyate, tadeva mahattvaM kAtantravyAkaraNe zrIdurgasiMhakRtayoH kAtantravRttitaTTIkayoH, zrImatrilocanadAsIyavivaraNapaJjikAyAH, suSeNavidyAbhUSaNakRtasya kalApacandrasya cApyasandigdhaM sviikriyte| kAtantravyAkaraNasya racanA paanninivyaakrnnaanusaarinnyev| vyAkaraNe'smin caturdazazatamitAni sUtrANi vidynte| kArtikeyasya kumArasya vA sAhAyyena nirmitamidaM vyAkaraNaM kaumAravyAkaraNamapi kthyte| vastuta AcArya
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) zarvavarmaviracitaM kAtantravyAkaraNamidaM kAzmIradeze pracAra praaptm| vyAkaraNaviSayAvabodhaH sukhena syAditi kAtantravyAkaraNasya prtijnyaa| sA ca caritArthA dRzyate vyAkaraNe'smin / sAranAthasthasya kendrIya-uccatibbatI-zikSAsaMsthAnasya zabdavidyAsaGkAyAdhyakSacarA AcAryajAnakIprasAdadvivedA dIrghadIrdhebhyo varSebhyaH kAtantravyAkaraNasya samuddhArAya baddhaparikarAH snti| zrIdurgasiMhakRtAM kAtantravRtti kAtantraTIkA, trilocanadAsakRtAM kAtantravRttipaJjikAM, kavirAjasuSeNazarmakRtAM kalApacandraTIkAm, bilvezvarakRtAM TIkAJca samyagrUpeNa parizIlya pro. dvivedino rASTrabhASopanibaddhayA svasamIkSayA kAtantravyAkaraNasyAbhiprAyaM prsphoritvntH| tatsArasvatAdhyavasAyo'yaM sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayIyaprakAzanasaMsthAnena vividhairbhAgaiH prkaashitH| itaH pUrvaM sandhiprakAzAtmaka: prathamabhAgaH 1997 mitakhristAbde, dvitIyabhAgasya prathamakhaNDo nAmacatuSTayAdhyAyasya pUrvArddhapAdatrayAtmakaH 1998 mitakhristAbde, tasyaivAdhyAyasyottarArddhapAdatrayAtmako bhAgo dvitIyabhAgasya dvitIyakhaNDAtmakaH 1999 mitakhristAbde, tRtIyabhAgasya prathamakhaNDaH kriyApadAnvayAtmakaH 2000 mitakhristAbde, tRtIyabhAgasya dvitIyakhaNDa AkhyAtAdhyAyasyAvaziSTAn paJcapAdAn kroDIkRtya 2003 mitakhristAbde krameNa praakaashytaamupgtaaH| tasyaiva kAtantravyAkaraNasya vRtti-TIkA-vivaraNapaJjikA-kalApacandreti vyAkhyAcatuSTayopetasya sUtrArtharUpasiddhivividhapariziSTasamIkSAsaMvalitasya ca kRtpratyayAdhyAyAtmakazcaturtho bhAgaH pro. jAnakIprasAdadvivedAnAmadhyavasAyena mama kaulapatye prAkAzyatAmupanIyate prakAzana-saMsthAneneti mahatIM mudmnubhvaami| etadartham AcAryadvivedAn kAtantravyAkaraNe kRtabhUriparizramAn bhUyo bhUyo'bhivAdaye jayajIvazabdaizca bahuzaH sbhaajye| ataH paraM prakAzanasaMsthAnanidezakAnAM DaoN. harizcandramaNitripAThinAM tadvazaMvadAnAM DaoN. dadanaupAdhyAya - DaoN.harivaMzakumArapANDeyaprabhRtInAmaharnizodyamamahimnaiva prakAzanakArya sArasvatajagati prathimnaH parAM kASThAmadhirUDhamiti samanubhUya saparikarAya DaoN. tripAThivaryAya samupaharAmi maangglyaashiirvcaaNsi| ___ ante grantharatnamidaM sAmbAya sAnnapUrNAya zrIkAzIvizvanAthAya samarpya kAmaye yadidaM zabdAnuzAsanarasikebhyaH parAM priitimupnytviti|| 13ngareturn vArANasI (pro.azokakumArakAliyA) zrAvaNapUrNimA, kulapatiH vi.saM. 2062) sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasya
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / zrIH / / bhUmikA kAtantrakaumArakalApazabdairyad vizrutaM bhAratabhUmibhAge / nepAlabhUTAnatriviSTapAdau yad gauravaM jaina-paramparAyAH / / 1 / yaccAndhradezIyasabhAsupUjyazcakre kRtI paNDitazarvavarmA / saMkSepatazcArutayAlpakAle lokAbhidhAnasya subodhanArtham / / 2 / tasyaiva sampAdanakAryajAtaM sArdhaM samIkSAdividhAbhirADhyam / zreyaHsanAthAbhyudayAya bhUyAt skandaprabhAvAt samupAsakAnAm / / 3 / 'vRtti-TIkA-vivaraNapaJjikA-kalApacandra' iti vyAkhyAcatuSTayopetasya, sUtrArtharUpasiddhi-vividhapariziSTa-samIkSAsaMvalitasya ca kAtantravyAkaraNasya kRtpratyayAdhyAyAtmakaM caturthabhAgaM samupasthApayanidAnI mahatIM mudmnubhvaami| idamavazyamavagantavyaM yat pANinIyavyAkaraNe mahAbhASya-kAzikAvRtti-nyAsa-padamaJjarIti granthacatuSTayasya yanmahattvamaGgIkriyate samIkSakaistadeva mahattvaM kAtantravyAkaraNe durgavRtterdurgaTIkAyAstrilocanadAsIyavivaraNapaJjikAyA: suSeNavidyAbhUSaNakRtakalApacandrasya cApyasandigdhaM sviikriyte| yatrAMze kalApacandraTIkA nopalabhyate tatra 'kRt-ziromaNi' ityaparaparyAyA raghunandanabhaTTAcAryaziromaNipraNItA kalApatattvArNavAkhyA vyAkhyA saMgRhItA prakRte SaSThe khnndde| idamapyavagantavyaM yat 2 / 2 / 90 tame dinAGke yA prakAzanayojanA mayA sampUrNAnanda-saMskRtavizvavidyAlaye prastutA, yasyA apekSitaM spaSTIkaraNaM ca 20/ 6/94 tame dinAGke kRtamAsIt, sA 5/7/1996 tame dinAGke vizvavidyAlayena svIkRtA, sAmpratamasya caturthabhAgasya prakAzanena paripUrNatAM praapnoti| itaH pUrvaM 1997 tame yIzavIyavatsare sandhiprakaraNAtmakaH prathamo bhAgaH, 1998 tame yIzavIyavatsare nAmacatuSTayAdhyAyAtmakadvitIyabhAgasya prathamakhaNDam, 1999 tame
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam yIzavIyavatsare dvitIyabhAgasya dvitIyakhaNDam, 2000 tame yIzavIyavatsare AkhyAtAdhyAyAtmakatRtIyabhAgasya prathamakhaNDam, 2003 tame ca yIzavIyavatsare tRtIyabhAgasya dvitIyakhaNDaM prkaashitm| ayaM cAntimo vartate kRtprtyyaatmkshcturthbhaagH| idaM nAviditaM viduSAM yat 'modakaM dehi' iti vacane 'mA+udakam' iti sandhivicchedamAzritya sandhiprakaraNam, 'modakam' iti syAdyantapadamadhikRtya nAmacatuSTayAdhyAyam, 'dehi' iti kriyApadamanusRtyAkhyAtAdhyAyaM ca prAyeNa yIzavIyaprathamazatAbdyAM racitavAn AcAryaH shrvvrmaa| vRkSAdizabdavadanyAnapi kRtpratyayAntAn zabdAn rUDhAnaGgIkRtya sa kRtpratyayavidhAyakAni sUtrANi naiva prnninaay| tasya bhAgasya sampUrtiH kRtA vararucinA kaatyaaynen| yathocyate granthAdau vRttikAreNa durgasiMhena vRkSAdivadamI rUDhAH kRtinA na kRtAH kRtH| kAtyAyanena te sRSTA vibuddhiprtibuddhye|| iti| saMskRtasAhitye kAtyAyananAmnA prasiddhA aneke AcAryA uplbhynte| pANinIyasUtrANAM vArtikakArasya zuklayajuHprAtizAkhyakArasya cApi nAmadheyaM kAtyAyana aasiit| kalApacandrakAra: kavirAjasuSeNavidyAbhUSaNo vararuciM kAtantraikadezIyamAcArya mnute| etena kRtsUtraracanAkAro vararucikAtyAyano babhUveti vaktuM shkyte| kRdbhAgo vartate kAtantravyAkaraNasyaikadezastasya praNetA vararucirbhavati kaatntraikdeshiiyaacaaryH| "aurim" (2 / 1 / 41) iti sUtravyAkhyAne vivaraNapaJjikAkAreNa trilocanadAsena yaduktaM "kaizcit kAtantraikadezIyaiH' ityAdi, tatra kAtantraikadezIyairiti pratIkapadaM vyAcakSANa: kalApacandrakAra: kavirAjasuSeNavidyAbhUSaNAcArya evaM vadati"kaizcit kAtantraikadezIyairiti pnyjii| kAtantrazabdo'tra sklvaiyaakrnnprH| kAtantraM ye vidanti sUrayaH ityarthe'NpratyayavidhAnAt tadekadezIyairvararuciprabhRtibhirityarthaH" (ka0ca0 2 / 1 / 41) iti| tadanusAraM kAtantrapadena kAtantravyAkaraNavettAra: sarve vidvAMso gRhyante, teSAM madhye kRtpratyayarUpaikadezIyaracanAdivazAd vararuciprabhRtayaH kecidAcAryA bhavanti kaatntraikdeshiiyaaH| ___ ekasmin sthale kalApacandrakAra: kRtpratyayAnAM racanAkArasya nAmadheyaM vararuciM vadati, kiM ca sa evamapi svIkaroti yadAcAryazarvavarmasammatasiddhAntAnusArameva vararuciH kRtsUtrANAM praNayanaM ckaar| etena zarvavarmasiddhAntaiH saha vararucisiddhAntAnAmabhedaH sidhyatItyanayaiva dhiyA durgasiMhaH kRtsUtrANi vyAcaSTe"vararucinA tRnAdikaM pRthagevoktam, tatazca vararucizarvavarmaNorekabuddhyA durgasiMhenoktam' (kalApacandraH 2 / 1 / 68) iti| arthAt zarvavarmapraNItasUtravyAkhyAnantaraM durgasiMho yat kRtsUtrANi vyAkhyAtavAn, tatra kAraNaM
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 bhUmikA vartate zarvavarmAbhimataprakriyAsiddhAntaiH saha vrruciprnniit-kRtsuutrprkriyaasiddhaantaanaambhinntaavbodhH| saMskRtavyAkaraNazAstrasyetihAsagranthe yudhiSThiramImAMsakasya samudbhAvanAnusAreNa mahArAjavikramasya purohitaH kAtyAyanagotrIyo vararucireva kRtsUtrapraNetA bhvet| ahamadAbAdasthe lAlabhAI-dalapatabhAIbhAratIsaMskRtividyAmandire vararucinA kRtA kRvRttirvaapyte| sa vararuciH kRtsUtrakArAd vararucerbhinnaH kazcit pratIyate, yato hi durgasiMhakRtaM 'vRkSAdivadamI rUDhAH' ityAdizlokavacanaM tatrApi smuddhRtmuplbhyte| vRtterante pATho vartate- "iti paNDitavararucikRtAyAM kRvRttau SaSThaH pAdaH samAptaH" iti| prasaGge'sminnidamapyavadheyaM yad vararucipraNItakRtsUtrANyadhikRtyAcAryeNa vararucinA caitrakUTIvRttirekA likhitAsId yA sAmprataM noplbhyte| vRttestasyAH prArambhe vararucikRtaM zlokavacanaM durgasiMhaH svakIyavRttigranthasyAdau samuddharati devadevaM praNamyAdau sarvajJaM srvdrshinm| kAtantrasya pravakSyAmi vyAkhyAnaM shaarvvrmikm|| iti| vyAkhyAsArAkhyavyAkhyAyAM harirAmabhaTTAcAryaH kalApacandre kavirAjasuSeNavidyAbhUSaNazcoktavacanaM vararucinA kRtamiti spaSTataH smaakhyaati|| kRtsUtrANAM vyAkhyAgranthAH sAmpratamupalabhyante- 1. durgasiMhakRtA vRttiH| 2. durgasiMhakRtA vRttiTIkA! 3. trilocanadAsakRtA vivrnnpnyjikaa| 4. kavirAjasuSeNa-vidyAbhUSaNakRtaH klaapcndrH| 5. raghunandanabhaTTAcAryaziromaNikRtaH kRtziromaNItyaparaparyAya: klaaptttvaarnnvH| 6. harirAmabhaTTAcAryapraNIto vyaakhyaasaarH| 7. vAdiparvatavajra-bhAvasenapraNItA kaatntrruupmaalaa| 8. zivarAmazarmakRtA kRnmnyjrii| 9. jagaddharabhaTTakRtA baalbodhinii| 10. ugrabhUtikRto baalbodhiniinyaasH| 11. vardhamAnaviracitaH kaatntrvistrH| 12. karmadharapraNIta: kaatntrmntrprkaashH| 13. rAjAnakazitikaNThapraNIto bAlabodhinInyAsa:! 14. kaatntrkaumudiiprbhRtyshc| kAtantrIyakRtprakaraNe SaTcatvAriMzadadhikapaJcazatasUtrANi (546) ptthynte| prathame siddhipAde caturazItiH (84), dvitIye dhAtupAde SaTSaSTiH (66), tRtIye karmapAde paJcanavatiH (95), caturthe kvansupAde dvisaptati: (72), paJcame uNAdipAde trayodazAdhikazatam (113), SaSThe dhAtusambandhapAde ca SoDazAdhikaikazataM (116) santi suutraanni| sampAditAnAM catasRNAM vyAkhyAnAM saMkSiptaparicayaH prathamabhAgasya bhUmikAyAM (pR0 8-11) prstutH| prakRtakhaNDasya SaSThapAde kavirAjasuSeNavidyAbhUSaNakRta: kalApacandro
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam noplbhyte| tatra raghunandanabhaTTAcAryakRtA kalApatanvArNavAkhyA vyAkhyA smpnystaa| vyAkhyAkArasya vaMzakAlAdiparicayaH kazcitropalabhyate, tathApi bhaTTAcAryetyapAdhivazAda vaGgAkSaS vyAkhyAyA upalabdhivazAccAyaM vaGgadezIyA babhUveti nizcayena vaktaM shkyte| pratijJAvacanAnusAreNa vyAkhyAkAraH kRSNabhakto vaiSNavaH prtiiyte| vyAkhyAyAM vRtti-TIkAdivyAkhyAnAnAmabhimatAni sNgRhiitaani| anya-kazcidityAdipratIkaiH pUrvAcAryANAmapi keSAMcinmatAni smiikssitaani| kRtprakaraNasya sarveSu SaTsu pAdeSu vRttiriyaM praapyte| ladIyaM pratijJAvacanaM zlokadvaye evamupalabhyate praNamya paramaM devaM gopAlaM cittnndnm| karomi zabdazAstrasya vRttiM prasphuTitAM shubhaam|| 1 / sadarthAmRtalAbhAya sUktiratnAya ca drutm| kalApapUrvatattvAtmA samudraH sevytaamym||2| iti| kAtantravyAkaraNasyAdhyayanamahamaSTaSaSTyadhikaikonaviMzatizatatamayozavIyAbdasya janavarImAse ArabdhavAn, kAtantravyAkaraNavimarzamadhikRtya dvisaptatyuttaraikonaviMzatizatatamayIzayIyAbdasya mArcamAse vArANaseyasaMskRtavizvavidyAlayIyaM vAcaspati(DI0liTa0) zodhopAdhiM ca smpraaptvaan| tataH prArabhyAdyAvadhi kAtantravyAkaraNaviSayakAn navasaMkhyAkAn granthAn sampAditavAn, aSTAdazazodhalekhAMzca tatra likhitvaan| eSA sarvA sAmagro prAyeNa prakAzitA vrtte| 'kAtantravyAkaraNa kA bRhad itihAsa' prabhRtayaH kecinmahanIyA granthA lekhanasampAdanayojanAdhInAzca snti| evaM kAtantrIyAdhyayanAnuzIlanasamIkSAdibhiH kazcidanubhavavizeSastasya mayA smpraaptH| __vyAkaraNaM bhavati zabdAnuzAsanam, ata eva tad shbdvidyaapdenaapybhidhiiyte| evaM manyate yat zabdavidyAyAH prAdurbhAvo brahmaNaH sakAzAdeva snyjaatH| tadanantaram indrAdibhirAcArya: prakRtipratyayAdezAgamAdibhiriyaM vizeSeNa sNskRtaa| sUtreSu nibaddheyaM bahabhirAcAryairvRttivArtikabhASyAdibhiH sNvrdhitaa| idaM nAviditaM viSAM yada bhagavatA mahezvareNa varNasUtramAdhyamena svakIyaM vyAkaraNaM pANinaye upadiSTa maasiit| vidyAvAridhi (pI-eca0DI0)- upAdhe: zodhakAryaparyantamanavarata mayA tadevAdhItam, paraM vAcaspati- (DIliTa0) upAdhe: zodhakAryAdArabhya zarvavarmAcAryapraNItaM kAtantravyAkaraNaM mayA mukhyato'dhItam anuzIlitaM c| atha kAtantrIyasUtrANAM caturdazazataparimitAnAM pANinIyasUtraH saha, SaSTyadhikazatatrayasUtrANAM ca kaccAyanavyAkaraNasya sUtraiH sahotkarSApakarSavivekAdirUpA yA samIkSA kRtA, tata: saMgrAhyaH kazcidanubhavavizeSo'pi smpraaptH| evaM zabdavidyAyAH prAdurbhAvAdArabhya kAtantrIyaracanAnubhavavizeSaprAptiparyantaM tadIyaviSayANAmupanibandhanam ekasminnaSTAdazapadyAtmake gIte mayA kRtm| aSTAdazapadyeSu nidarzitAnAM viSayANAM saMkSepeNa paricaya
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA evamavagantavya: gItasya dhyeyamasti yat zabdAnAmanuzAsanaM yatra yayA vA kriyate sA zabdavidyA zabdabrahmaNaH siddhau sopAnAyate / ataH sA sadaiva sevanIyeti / prathamapadye zabdavidyAyAH prAdurbhAvastatra vividhAH saMskArAstasyAH sUtreSu nibandhanaM saMvardhanaM ca darzitam / dvitIyapadye kathaM mahezvareNa svakIyaM vyAkaraNaM pANinaye upadiSTam, pANininA tat kathaM saMvardhitam, kathaM ca tad grAhyaM bhavatIti nirdiSTam / tRtIyapadye yasyAH zabdavidyAyA deze dezAntareSu ca vRttyAdayo vividhavyAkhyAgranthA vilasanti sA zreyaHsamprAptaye nUnamevAzrayaNIyetyavagantavyam / caturthe padye yA zabdavidyA vAgdoSANAmauSadham, mumukSUNAM kRte saralA rAjapaddhatizcAbhAti, sA devAdibhiH samAdRtA satI sAmprataM strIjanairbAlairbAlAbhizcApi samAdaraNIyeti bhAva: prakAzita: / paJcame pa zabdasiddhyarthamadyatve AzrIyamANaM pANinIyaM vyAkaraNaM duSkaramapi ziSTajJAnArthamavazyamevAvadhAraNIyamiti taatprymbhivynyjitm| SaSThe padye AcAryazarvavarmapraNItaM kAtantravyAkaraNaM kArttikeyenopadiSTaM sad mahezvarasyApi sammataM vartate / saralatA saMkSepazceti vaiziSTyadvayena tadavazyamadhyetavyamiti svakIyaM haardmuktm| saptame padye darzitaM yad AndhradezIyo rAjA sAtavAhano yadA mahiSIbhiH samaM dIrghakAlaparyantaM jalakrIDAyAM nirato babhUva tadA kAcidekA rAjJI taM prArthayate jalavihArAd virAmagrahaNAya / aSTame padye vyAkaraNajJAnazIlA, jalavihAreNa nitAntaM zrAntA satI kalyANI kaniSThA brAhmaNajAtIyA rAjJI 'mahyam udakam mA dehi' ityabhiprAyeNa 'modakaM dehi' iti vacanaM bhASitavatI / nava vyAkaraNAnabhijJo rAjA sAtavAhano modakamityatra 'mA + udakam ' iti sandhivicchedaM naiva vijnyaatvaan| atastena tadAnIM prItipUrvaM bahavo modakAH samarpitAH / anavasare modakapradAnarUpaM rAjJaH kAryamidamupahAsAspadaM babhUva / dazame padye rAjJo mUrkhatAmAkalayantI rAjJI rAjAnamAkSiptavatI (upahasitavatI), upahAsena tiraskRto rAjA manasi vyAkaraNajJAnaprAptiM pratijJAya rAjasabhAM naiva prvivesh| ekAdaze padye rAjJo'bhiprAyaM vijJAya sabhApaNDitaH zarvavarmA saMkalpitavAn yadahametAdRzaM vyAkaraNaM viracayituM samartho'smi, yasyAdhyayanena ko'pi jana: SaTsu mAseSveva vyAkaraNajJAnasampanno bhavediti / tatastena rAtrau sUtrasamprAptaye bhagavAn bhavAnIsutaH kArttikeyaH samArAdhitastoSitazca / dvAdaze padye nijavyAkaraNajJAnamAvirbhAvayituM svAmikArttikeyo laukikavarNasamAmnAyabodhakaM padyapAdarUpaM sUtramupadideza -- "siddho varNasamAmnAya : " iti / trayodaze padye sUtrasamprAptyanantaram AcAryaH zarvavarmA 'modakam' ityatra 'mA+udakam' sandhi-vicchedamanusRtya paJcapAdAtmakaM sandhiprakaraNamAdauM iti
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ekonAzItisUtraiH (79) nibabandha / tatazca modakamiti syAdyantapadam (nAmapadam) anusRtya SaTsu pAdeSu nAmacatuSTayAkhyaM prakaraNaM ca saptatriMzadadhikazatatrayamitaiH (337) suutrairnibddhvaan| caturdaze padye nAmacatuSTayaprakaraNasya caturthe pAde dvipaJcAzatsUtraiH SaDvidhaM kArakam, paJcame pAde chandobaddhairaikonatriMzatsatraiH SaDvidhaM samAsam, chandobaddhaiH paJcAzatsUtrairdAkSiNAtyAdRtaM taddhitaM ca racayAmAsa zarvavarmeti vivRtm| paJcadaze padye modakAnantaraM 'dehi' iti yat tyAdyantarUpaM padaM prayuktam, tadanusAreNASTasu pAdeSu ekonacatvAriMzadadhikazatacatuSTayamitaiH (439) sUtrairAkhyAtaprakaraNaM paribhASitam / atra guNavRddhyAdibhirvividhaiH kAryaiH kAlabhedAH prakIrtitAH snti| SoDaze padye kRtyapratyayAntAn zabdAn vRkSAdizabdavad rUDhAn manyamAnaH zarvavarmA tadarthaM naiva sUtrANi racayAmAsa / tato'bhedabuddhyA kAtyAyanamuniH SaTcatvAriMzadadhikapaJcazatamitaiH (546) sUtraiH SaTsu pAdeSu kRtprakaraNaM prnniitvaan| etAvadevAdhyAyacatuSTayAtmakaM paJcaviMzatipAdAtmakamekAdhikacaturdazazatasUtrAtmakaM kAtantravyAkaraNaM mUlabhUtamavagantavyamasti / saptadaze padye kAtantravyAkaraNamadhikRtyAcArya-umAsvAmi-puraskAreNa sammAnapradAnaparasya zrIkundakundabhAratInyAsasarvasvasya mahArAjazrIvidyAnandamunerabhinandanIyatA prkaashitaa| aSTAdaze zrIvidyAnandamuneH prIta sAmprataM jainasamAjena kAtantravyAkaraNasyAdhyayanAdivyavasthA sucArurUpeNa vidheyeti prakAzitaH / ca 6 1. 2. gItam zabdavidyA'nuzAsanaparA sevyatAm / siddhisopAnarUpA sadA sevyatAm / / brahmaNA''viSkRtA saMskRtendrAdibhiH, sUtritA yA zubhA zarvavarmAdibhiH / dAkSiputreNa candrAmarasvAmibhiH, prApitA yA samRddhiM sadA'dhIyatAm / / 1 / zabdavidyA'nuzAsanaparA sevyatAm / bodhitA varNasUtraiH svayaM zambhunA, dAkSiputrAya DhakkAninAdena yA / vardhitA'jjhalkharikzaryaNiNNAdibhiH, zabdasArasya saMgrAhakairgRhyatAm / / 2 / zabdavidyA'nuzAsanaparA sevyatAm / mahArAjagauravagranthasyAsya svakIyamanobhAvaH
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA sUtrabhASyAnuvAdaizca khilavArttikaiH, kaumudIphakkikAnyAsaTIkAdibhiH / dezadezAntare bhAti yA vRttibhistatra sadbhiH svataH zreyase sthiiytaam||3| zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| vAGmalasyauSadhiH sammatA sA budhairmokSamANasya syAt satkRtA pddhtiH| dhAritA devadevAribhirmAnavaiH rnggnaabaalbaalaadibhirdhrytaam||4| zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| pANineH prakriyA dRzyate duSkarA, zabdasiddhyarthamAzrIyate yaa'dhunaa| satrakAryAdivaicitryanirbandhataH ziSTabodhAya dhiimdbhiraadhiiytaam|| 5 / zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| zarvavarmapraNItA kalApAbhidhA, yA ca kAtantranAmA'pyalaM vishrutaa| zambhunA kArtikeyena sammAnitA, zabdarUpA''zubodhAya saa''raadhytaam||6| zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| zrUyate AndhradezIyazAsanarataH, sAtavAhananRpo bhUtale vishrutH|| ekadA''krIDamAno yadAsIjjale, tAvadekA priyA bhASate shruuytaam||7| zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| yA babhUvAtizrAntA'mbuprakSepataH, zabdavidyA'vabodhe budhairvnditaa| sammatA yA satAM zreyasA saMskRtA, 'modakaM dehi mahyam' prabho! priiytaam||8| zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam tatra sandhiprabhedaM na jAnan nRpaH, 'modake' guNakRtaM 'mA-udaka' shbdyoH| modakAnarpayan prItimAdarzayan, saMbabhUvopahAsArha aadhyaaytaam||9| zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| murkhatAmAkSipantI tu rAjJI tadA, mandahAsena cakre nRpaM cintitm| naiva viddhaH sa lebhe kvacinnivRti zabdavidyArahasyaM yato jnyaaytaam||10| zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| zAbdikaH zarvavarmA pratijJAtavAn, SaTsu mAseSu vidyAM pradAsyAmi te| iSTadevo rajanyAM samArAdhitastena sUtraM tadIyaM mayA praapytaam||11| zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| kArtikeyena satraM pradattaM priyaM zarvavarmAbhidhAcAryavaryAya vai| vAksamAnAyatattvasya saMbodhakaM lokasiddhasya sarvaM budhairbudhytaam||12| zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| modamAsAdya sUtrasya saMprAptitaH, 'modakaM dehi' - vAkyaM tadA sNsmrn| paJcapAdeSu sandhiM vidhAyAditaH SaTsu nAnAM catuSkaM ca sNdhaarytaam||13| zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| uttarArdhatrike kArakaM SaDvidhaM Savidho vai samAsastato dRshyte| varNitastaddhito dAkSiNAtyAdRto modake sandhinAmadvayaM giiytaam||14| zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| 'dehi'- tyAdyantarUpaM padaM bhASitaM modakAnantaraM tannibaddhaM ttH| 14.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. 17. 18. __ bhUmikA aSTapAdeSu guNavRddhyaniTlopataH, zarvavarmapraNItaM trikaM kiirtytaam|| 15 / zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| zabdarAzistu rUDhaH kRdantAbhidhaH zarvavarmA na jagrantha taM suutrtH| nirmame' bhedabuddhyA tu kAtyAyano vandanIyaM kalApaM budhairvndytaam||16| zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| rAjate rAjadhAnyAM tu nyAsaH zubhaH, kundakundAzrito bhaartiibhaasitH| tatra digvastrajainIyazAsanarato vidyayAnandamApto munirnndytaam||17| zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| zabdavidyAnurAgaH samujjRmbhate yasya kaatntrsuutriiysNksseptH| dAnamAnAdinA tasya saMprItaye, sAdhubhistatsamRddhiH sadA cintytaam|| 18 / zabdavidyA'nuzAsanaparA sevytaam| siddhisopAnarUpA sadA sevytaam||| prakRtakRtprakaraNasyAsya catasRSu vyAkhyAsu bahUni vaiziSTyAni sannihitAni snti| yadi kvacidanabhidhAnavazAt kAryANi naiva pravartante tarhi kAnicit kAryANi abhidhAnavazAdeva vidhiiynte| kRttddhitsmaasaanaambhidhaanlkssnntvmnggiikRtm| abhidhAnabalena katipaye chAndasAH zabdA api bhASAyAM pryujynte| zarvavarmAcAryasyAbhimatamasti yad auNAdikAH zabdAH santi avyutpannA iti| sampradAye'pracalita mtmihaanaadriyte| uktArthAnAmaprayoga iti parvAcAryamataM vyavasthApayatA vyAkhyAkAreNa RSivacanasya praamaannymudghossitm| 'gurulAghavacintA, chAndasAnAM zabdAnAmihAnAdaraH, pratipattiriyaM garIyasI, rUDhita: siddhiH, vivakSA garIyasI, vivakSAta: kArakANi' ityAdiviSayeSa vivecanApurassaraM svAbhiprAya: prakAzito vyaakhyaakaaraiH| ziSTaprayuktakAryasya prAmANyamaGgIkRtaM srvtr| kvacit sUtraracanAyA vaicitryamudghoSayatA'ruciH prdrshitaa| 'ayamartha:- asyArthaH, vastutaH' ityAdizabdavizeSairmatabhedasamIkSaNapurassaraM tattadaviSaye svIyaM tAtparya vyvsthaapitm| anubandhAdiyojanAviSaye samAdhAnapakSapradarzanoddezyenedamasandehArtham uccAraNArtha
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam jJApanArthaM niyamArthaM bAdhakabAdhanArthaM maGgalArthaM mandadhiyAM sukhArthaM lakSyAnurodhArthaM spaSTArthaM vA sUtrakAreNa vRttikArAdibhizca saMgRhItamiti svakIyasammatyA tat prmaanniikRtm| atra tattavaiziSTyabodhakAni mUlavacanAni pRsstthsndrbhpurssrmupsthaapynt| tad yathA1. atantrama-1 pratyekaM luptaprathamaikavacanam, taccAtantram (pR0 613) / 2. anabhidhAnAt-5 1. 'SaNa dAne' na 'SaNa sambhakto' iti, anabhidhAnAt (pR0 126) / 2. 'rAmo jAmadagnyaH' ityAdivat samAsasyAnabhidhAnAt (pR0 204) / 3. 'dAp lavane' eveti, na 'daipa zodhane' ityasyAnabhidhAnAt (pR0 404) / 4. ihAgrAdInAM NamantenopapadasamAso nAsti, anabhidhAnAt (pR0 532) / 5. bhRtye tu kadAcidapi niyogya iti na syAd anabhidhAnAt (pR0 598) / 3. anekArthatvAd dhAtUnAm-3 1. apmRssitmiti| apakliSTamityarthaH, anekArthatvAd dhAtUnAm (pR0 36) / 2. 'anekArthA hi dhAtavaH' iti ghaTerapi hantyarthaH (pR0 277) / 3. anekArthatvAd dhAtUnAm (pR0 616) / 4. anvarthabalAt-1 1. upa samIpe dhAto: samIpe sRjyate ityanvarthabalAt (pR0 152) / 5. abhidhAnAt-27 1. abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsAH (pR0 1, 2, 153, 616) / 2. abhidhAnavyavasthA laghIyasI (pR0 1) / 3. abhidhAnAd ApUrvazcamiriti (pR0 10) / 4. ekadezasyetyapekSAyAmapi bhinnAdhikaraNo bahuvrIhirabhidhAnAt (pR0 13) / 5. tadidamabhidhAnAdadhikRtasya vAzabdasya bahulArthatvAt siddhamiti (pR0 85) / 6. asvaraparatvAd iha dvirbhAvo na syAt? satyam, abhidhAnAt (pR0 105 ) / 7. abhidhAnAd bhASAyAmapi dRzyate (pR0 110) / 8. abhidhAnAditi vararuciH (pR0 194) / 9. dIGa: prAgAtve sati Ato No bhavati, abhidhAnAt (pR0 211) / 10. kuta ityAha- abhidhAnAditi (pR0 220) / 11. etadabhidhAnAt pratipattavyamityarthaH (pR0 226) 12-27. pR0 239, 251, 271, 305, 330, 344, 367, 377, 405, 429, 468, 478, 513, 592, 600, 633 /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 6. avyutpannA uNAdayaH-1 1. uNAdaya iti| ihAvyutpannA veti darzanam, matAntareNa sUtramiti bhAva: __ (pR0 411) / 7. asAmpradAyikatvAt-1 1. etat sakalaM samAlocya lopa eva syAditi brUte, tannAjIgaNat, asAmpradAyikatvAt (pR0 122) / 8. uktArthAnAmaprayogaH-2 1. nanu yadyete doSAH santi tadA kathamanyathaivamityAdivacanam uktArthAnAmaprayoga ityasya jJApakam? (pR0 553) / 2. uktAnArthAnAprayogo'nuktAnAmaprayoga iti yathAyogaM dvitIyA tRtIyA ca __darzitA (pR0 576) / 9. RSipramANAta-1 1. tarhi 'candrasUryagrahe caiva zRtamannaM vivarjayet' iti kathaM bhaviSyati? satyam, ___RSipramANAt (pR0 89) / 10. gurulAghavacintA-1 1. yad vA na ca sandehe 'gurulAghavacintA yuktimatI (pR0 229, 350) / 11. chAndasAnAmanAdarAt-1 1. na caitacchandoviSayatayA caritArthamiti zakyate vaktum, chAndasAnAM zabdAnAmihAnAdarAditi (pR0 341) / 12. pratipattirgarIyasI-8 1. invyavadhAne bhaviSyati? satyam, pratipattiriyaM garIyasI (pR0 39-41) / 2. anarthakasyApi grahaNaM syAdeva, kintu pratipattiriyaM garIyasI (pR0 82) / 3. kimanena? satyam, pratipattiriyaM griiysiiti| 4-7. pR0 433, 490, 576, 582 8. tathA ca sati pratipattilAghavaM zabdalAghavaM ca bhavati (pR0 45) / bhASAyAm-13 1. bhASAyAM lugantacekrIyitAnAdarAt (pR0 8) / 2. didivAn, sissivaan| bhASAyAmapi kvansuH (pR0 70) / 3. keciccekrIyitalugantaM bhASAyAmapi matvA 'zaMzAntaH, taMtAnta:, daMdAnta:' __iti ktAdAvudAharanti (pR0 102) / 4. vRttikArasyAbhiprAyeNa bhASAyAmapyavizeSeNa prayogo'sti na bhASyakArasya (pR0 123) /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kAtantravyAkaraNam 5. na khalu bhASAyA tyatkara: iti prayogo dRzyate (pR0 253) / 6. zRNotyAdaya evAmI bhASAyAM rUDhAH (pR0 138) / 7-13. pR0 341, 391, 398. 401, 446, 454, 626. 14. rUDhivazAt-26 1. kRti NakArAnubandhe yat kAryamutaM taddhite tat kathamityAha- rUDhita: siddhiriti (pa0 8) / 2. rUDhivazAt sUtrakArAdaya iva vastuvizeSA abhidhIyante (pR0 49) 3. bhagaM dArayatIti bhagandaro rogo rUDhita eva (pR0 58) / 4. svAGgazabdasya rUDhatvAduttarakAle'nya evArthaH pratIyate (pR0 85) / 5-24. pR0 107, 108, 135, 164, 197, 198, 237, 253, 283, 289, 303, 385, 398, 405, 410, 411. 432, 438, 459, 476. 25. rUDhizabdeSvapi kazcit kriyAkArakasambandho dRzyate (pR0 590) / 26. rUDhitvAt tatra vyavasthitavAdhikArAd vA ajevAbhAvo na bhavati (pR0594)| 15. loke-10 1. yathA loke dhanuzcakraM cAnayeti dhanuHsAnidhyAt praharaNe cakre pratyaya: (pR0 44) / 2. loke dhUrtazabdasya viziSTAbhidheyatayA rUDhitvAt (pR0 109) / 3. na ca kArakumbha iti pravAhI zabdo loke prayujyate (pR0 151) / 4. sAdhu kurvANa eva loke zilpItyucyate (pR0 224) / 5-10. pR0 288, 291, 292, 305, 625, 655. 16. lokopacArAt -7 1. mitrahUriti lakSyasya lokaprasiddhasyAsiddhiprasaGgAt (pR0 100) / 2-4. pR0 299, 411, 525 5. nanu lokopacArAdeva vibhaktitvaM syAt (pR0 338) / 6-7. pR0 549, 564. 17. laukikasaMjJA-1 1. tatra lakSyadRSTyA vyAptinyAyAllaukikasajJAyA api grahaNam (pR0566)| 18. vicitrA sUtrasya kRtiH-2 1. vanatipratiSiddheTtanotyAdInAmityapi na kRtam, vicitrA hi sUtrasya kRtiriti (pR0 110) /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 13 2. pratiSedhe'laMkhalvoriti na kRtam, pratiSedhe vartamAnayoriti / vicitrA hi sUtrasya kRtiriti bhAva: ( pR0 522) / 19. vivakSAvazAt - 15 1. vivakSAvazAdeka evArthaH kartA karma ca vartate ( pR0 41 ) | 2. sAmAnyena dvandve kRte pazcAt prakaraNabalAt strItvavivakSA samudAyasya ( pR0 42) / 3. hetvAnulomyayoravivakSA sthitaiva ( pR0 251) | 4. tadAdyAdiSu sarvadA hetvAdivivakSA garIyasIti sUtram ( pR0 253) / 5-8. pR0 269, 372, 407, 408. 9. vivakSAto hi kArakANi bhavanti ( pR0 428 ) / 10-13. pR0 428, 476, 574, 591. 14. vyAdAnasya laukikI pUrvakAlavivakSA'stIti na duSyati ( pR0 15. yanmate laukikI pUrvakAlavivakSA'trApi vidyate tanmatamAha ( pR0 20. vizeSaNavizeSyabhAvasya - 1 528 ) / 556) / 1. na tu pUrvavartinA ktvAnteneti vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAt ( pR0 590 ) / 21. ziSTaprayuktatvAt-3 1. ziSTaprayuktA hi dRzyante 'kSeSNave svargAya' ityAdaya: (pR0 365) / 2. 'tvayA jJAtaH, mayA jJAtaH suraiH pUjita:' iti ziSTaprayogAzca dRzyante ( pR0 408 ) ! 3. tathApi kASThAnAM tRNAnAM ca saMgha iti na prayujyate ziSTaiH ( pR0 455 ) | 22. sUtrakAra bhASitapralApAt - 1 1. asmanmate 'paramaraimanyaH' iti virodhAd ityuktam ityasmAkaM paryanuyogaH sUtrakArabhASitapralApAt ( pR0 43 ) / 23. ayamabhiprAyaH - 11 1. asyApi svAGgatvAdityabhiprAya: ( pR0 84)| 2. ayamabhiprAyaH - sAdhanasya sAdhyApekSatvAt sAdhyasAdhanasambandhe tavyAdayo bhaviSyanti ( pR0 144) / 3 - 11. pR0 151, 212, 235, 236, 411, 533, 535, 611. 24. ayamarthaH - 25 2. 1. ayamarthaH JNAnubandhasyeci kRtaM kAryamatidizyate ( pR0 tenAyamartha:- na vidyate nakAraH pradhvasto yeSAM nopavarjitA ityarthaH ( pR0 14 ) | 50, 11 ) | te'no dhAtavo
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 kAtantravyAkaraNam 3. tenAyamartha:- nAmino'mAgamo bhavati sa ca pratyayavaditi (pR0 46) / 4-25. pR0 60, 61, 66, 88, 89, 109, 144, 227, 284, 307, 308, 310, 312, 322, 352, 370, 378, 416, 426, 511, 609, 611 (ayamatra saGkalitArthaH), 637. 25. ayamAzayaH-4 1. ayamAzayaH- senAnIyavalUzabdau zabdAntaranirapekSau puMsyeva vartete (pR061)| 2. ayamAzayaH- dA-ityukte dvayamupasthitaM saJjJA rUpaM ca (pR0 129) / 3-4. pR0 168, 250. 26. asyArthaH-9 1. asyArtha:- gavi jale yaH svapiti zete tasmai namaH (pR0 46) / 2. asyArtha:- vano nakArasya repho bhavati cakArAd Izca (pR. 121) / 3-9. pR0 227, 277, 290, 322, 478, 497, 637. 27. vastuta:-22 1. vastutastu pUrvasUtre'sambhavAt seTo nAnuvRttiH (pR0 30) / 2. vastustu antaraGgatvAd yalopo bhavatu (pR0 70) / 3-22. pR0 85, 86, 89, 169, 176, 179, 206, 231, 235, 240, 286, 304, 323, 416, 426, 507, 512, 523, 541, 542. 28. aguNArthaH-3 1. kakAro'guNArthastena samprasAraNam (pR0 220) / 2-3. pR0 354, 394. 29. aNbAdhanArtham-1 1. alantAdastyarthe inA siddhe kutsAyAmaNabAdhanArthaM vacanamidam (pR0 329) / 30. adhikArAvicchedArtham-1 1. yat punaruktam aguNe paJcame ceti, tadadhikArAvicchedArthameva (pR0 109) / 31. anityArtham-1 1. prakSINamidaM chaatrsy| dIrgha iti sajJApUrvakatvAdanityArtham (pR0 81) / 32. antyasvarAdilopArthaH-1 1. DakAro'ntyasvarAdilopArthaH (pR0 211) / 33. apUrvakAlArtham-1 1. tathAhi ya evApamayate sa eva yAcate ityekakartRkatA'stItyAha apUrvakAlArthamiti (pR0 524) /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 34. abhinnabuddhyartham-1 1. tadgrahaNamabhitrabuddhyartham (pR0 98) / 35. avadhAraNArtham-1 1. anena sAmAnyenaiva siddhe zIphUGityAdivacanamavadhAraNArthaM bhaviSyati ___(pR0 25) / 36. avAdezArtham-1 1. avAdezArthamidaM vacanamiti (pR0 63) / 37. avisaMvAdArtham-1 1. tadAdyAdigrahaNamavisaMvAdArtham (pR0 253) / 38. asandehArthaH-1 1. jRSa iti siddhe tignirdezaH pAThasukhArtho'sandehArthazca bhavatIti (pR0337)| 39. ijvadbhAvArthaH-2 1. NakAra ijvabhAvArthaH (pR0 192, 367) / 2. Anubandha ijvabhAvArtha: (pR0 423) / 40. iSNujbAdhanArthaH-8 1. anekasvaratvAt siddhe vinAzeH pATho "bhrAjyalaMkRJa0' ityAdinA iSNuj bAdhanArthaH (pR0 375) / 41. uccAraNArtha:-14 1. athoccAraNArtha iti kathamuktam (pR0 6) / 2. ma ityakAra uccAraNArtha: (pR0 48) / 3. veritIkAra uccAraNArthaH, vakAramAtrasya lopaH (pR0 68) / 4. ikAra uccAraNArthaH (pR0 137) / 5. lakAra uccAraNArthaH (pR0 138) / 6-14. pR0 180, 289, 294, 337, 343, 367, 394, 398, 403 42. uttarArtham-10 1. uttarArthaM ktvAgrahaNamavazyaM kartavyam (pR0 27) / 2. yogavibhAga uttarArtha: (pR0 96) / 3. pRthagyoga uttarArtha iti hemakaraH (pR0. 112) / 4-10. pR0 178, 179, 267, 427, 430, 622, 623 43. ekabuddhyartham-1 1. tdgrhnnmbhinnbuddhyrthm|........kRdaakhyaatyorekbuddhyrthm (pR0 98) /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 44. katvagatvArthaH- 2 1. ghiNiniti ghakAraH katvagatvArthaH ( pR0 367) / 2. ghAnubandhaH (ghaJi ) cajo: kagAviti katvagatvArthaH (pR0 423) / 45. kartRpratipattyartham - 1 1. saMyogagrahaNaM phalavatkartRpratipattyartham (pR0 358) / 46. kriyAsiddhyartham - 1 1. kartA hi kriyAsiddhyarthaM sAkSAt karaNamapekSate ( pR0 276 ) / 47. guNapratiSedhArthaH - 1 1. kakAro guNapratiSedhArtha: ( pR0 366 ) | kAtantravyAkaraNam 48. cekrIyitaluGnivRttyarthaH - 1 1. yeSAM tanoteriti sUtramasti teSAM nirdezArtha eva na cekrIyitaluGnivRttyarthaH ( pR0 124) / 49. jJApanArtham 8 1. AtmanegrahaNaM guNabAdhikA vRddhiriti jJApanArthamityuktam (pR. 5) / 2. atha sopapadavidhinA nirupapadavidhayo bAdhyante iti jJApanArtham ( pR0 42 ) / 3-8. pR0 41, 213, 373, 381, 415, 620. 50. TabAdhanArtham - 1 1. aNgrahaNaM hetvAdiSvapi TabAdhanArtham (pR0 269) / 51. takArAgamArthaH - 1 1. pakAro'pi (kvarapi) takArAgamArthaH ( pR0 394) / 52. tRjAdinivRttyartham - 1 1. vaNgrahaNaM tRjAdinivRttyartham ( pR0 414) / 53. natvArthaH-- 1 1. ( pR0 627) / 54. nadAdyartham - 5 1. SakAro nadAdyarthaH ( pR0 220 ) | 25. pR0 240, 279, 382, 403. 55. niHsandehArtham - 2 12. pR0 173, 542. 56. nityArtham - 1 1. pR0 623. 1
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 17 57. niyamArtham-8 1-8. pR0 74, 100, 154, 170, 460, 492, 556, 625. 58. nirgalitArthaH(rtham)-5 1-5. pR0 27, 161, 242, 307, 413. 59. parokSArtham-1 1. parokSArthaM ca kRdgrahaNam (pR0 611) / 60. prayogAnusArArtham-3 1.3. pR0 295, 328, 336. 61. pratipattigauravanirAsArtham-4 1-4. pR0 77, 143, 251, 600. 62. prapaJcArtham-18 1-18. pR0 150, 151, 223, 224, 240, 244, 277, 280, 299, 301, 326, 328, 336, 346, 347, 404, 423, 424. 63. bahulArtham-2 1-2. pR0 18, 400. 64. bAdhakabAdhanArtham-1 1. pacAdigrahaNaM bAdhakabAdhanArtham (pR0 205) / 65. bAlAvabodhArtham-1 1. eSa bAlAvabodhArtho nirdezaH (538) / 66. maGgalArtham-3 1. siddhagrahaNaM bhinnakartRkatvAnmaGgalArtham (pR0 3) / 2. auriti siddhe vRddhigrahaNaM maGgalArtham (pR0 656) 3. gamakatvAt sambandha ityete vRttau maGgalAmiti sApekSatve'pi samAsa iti bodhyam (pR. 657) / 67. madhyanivRttyartham-1 1. antyagrahaNaM madhyanivRttyartham (pR0 98) / 68. mandamatibodhanArtham-11 1-11. pR0 10, 25, 104, 149, 151, 159, 239, 333, 410, 458, 542. 69. yaNvadbhAvArthaH-1 1. kakAro yaNvabhAvArthaH (pR0 279) /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 kAtantravyAkaraNam 70. yogavibhAgArtha:-1 1. tatra cakAro yogavibhAgArthaH (pR0 464) / 71. lakSyAnurodhArtham-1 1. adhikaraNagrahaNaM nAmAdhikArasya lakSyAnurodhArtham (pR0 247) / 72. vAnivRttyartham-3 1-3. pR0 453, 606, 623. 73. vivaraNalAghavArtham-1 1. vivaraNalAghavArthamAha-bhAva ityAdi (pR0 435) / 74. vizeSaNArthaH-4 1-4. pR0 204, 336, 343, 361. 75. vizeSapratipattyartham-1 1. yadA vikledanArthastadA karmaNIti vizeSapratipattyarthamekasyaiva dhAtordarzanam (pR0 555) / 76. vaicitryArtham-4 1-4. pR0 251, 421, 454, 458. 77. vyaktyarthaH-1 1. ekapade bhinnavibhaktinirdezo vyaktyarthaH (pR0 46) / 78. zaGkAnirAsArtham-2 1-2. pR0 396, 428. 79. ziSyabodhArtha:-1 1. pR0 642. 80. SaSThIniSedhArtham-1 1. kRdgrahaNaM kRdantAt pratyayAntare SaSThIniSedhArthamiti zrIpatinoktam (pR0208)| 81. samAsavikalpArtham-1 1. samAsavikalpArthaM ktvAgrahaNam (pR0 567) / 82. samuccayArtha:-4 1-4. pR0 117, 186, 625, 646. 83. sarvasAdRzyArtham-1 1. vadgrahaNaM sarvasAdRzyArtham (pR0 4) / 84. sAmAnyAbhighAtArthaH-1 1. ghakAraH sAmAnyAbhighAtArthaH (pR0 192) / 85. sAmAnyArtham-1 - 1. pratyayagrahaNaM sAmAnyArtham (pR0 518) / pApAthaH-1
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 86. sArvadhAtukArthaH-2 1-2. pR0 343, 354. 87. sukhapratipattyartham-10 1. rudisahacarito vidirjJAnArtha iti sukhapratipattyarthamucyate (pR0 25) / 2-10. pR0 37, 95, 149, 165, 178, 183, 213, 232, 458. 88. sukhArtham-70 1. ijvadbhAve yAni kAryANi tAni sukhArthaM zlokena samuccinoti (pR03)| 2-70. pR0 4, 8, 18, 29, 40, 41, 42, 47, 48, 50, 54, 60, 61, 73, 76, 96, 98, 110, 111, 127, 131, 145, 149, 152, 166, 178, 179, 181, 183, 192, 204, 212, 233, 271, 276, 285, 294, 308, 317, 324, 331, 337, 338, 348, 354, 360, 380, 393, 403, 405, 410, 418, 421, 430, 434, 441, 458. 497, 518, 519, 527, 530, 538, 556, 565, 612. 620, 623, 627. 89. spaSTArtham-12 1-12. pR0 10, 33, 34, 35, 82, 168, 332, 333, 384, 390, 392, 620. 90. svarUpaparigrahArtham-1 1. mInAtigrahaNaM svarUpaparigrahArtham (pR0 79) / 91. svAzrayArtham-3 1. vatkaraNaM svAzrayArtham (pR0 21) / 2-3. pR0 89, 339 evaM vyAkhyAsu abhidhAna-RSipramANa-gurulAghavacintA-vivakSA-loka-ziSTaprayogaprabhRtIni dvAviMzatividhAni vaiziSTyAni saMgRhItAni ektriNshddhikshtsthlessu| 'ayamabhiprAyaH- ayamartha:-ayamAzaya:-asyArtha:-vastutaH' ityetaiH paJcabhiH pratIkavacanairvyAkhyAkArAH svakIyaM viziSTaM tAtparya prakAzitavanta: ekspttisthlessu| aguNa-anitya-asandeha-uccAraNa-jJApana-guNapratiSedha-ni:sandeha-pratipattigauravanirAsamaGgala-mandamatibodhana-yogavibhAga-lakSyAnurodha-ziSyabodha-samuccaya-sukhapratipatisvarUpaparigrahAdicatuHSaSTiprayojanasiddhirdvipaJcAzadadhikazatadvayasthAneSu drshitaa|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Iar o m or x or 5 on w |w , nx x x x x x x x x v or o v or on o or or or on or. or or or 3 1 on M or or mo 3 9 0 or ar on kAtantravyAkaraNam bodhasaukaryAya viSayo'yaM sAraNyAmupasthApyatekra0saM0 | vaiziSTyabodhakA: zabdAH / saMkhyA | kra0saM0 vaiziSTyabodhakAH zabdAH / saMkhyA atantram antyasvarAdilopArthaH anabhidhAnAt apUrvakAlArtham anekArthatvAd dhAtUnAm abhitrabuddhyartham anvarthabalAt avadhAraNArtham abhidhAnAt avAdezArtham avyutpannA uNAdayaH avisaMvAdArtham asAmpradAyikatvAt asandehArtha: uktArthAnAmaprayogaH ijvadbhAvArtha: RSipramANAt iSNujbAdhanArtha: gurulAghavacintA uccAraNArtha: chAndasAnAmanAdarAt uttarArtham pratipattirgarIyasI ekabuddhyartham bhASAyAm katvagatvArthaH rUDhivazAt kartRpratipattyartham loke kriyAsiddhyartham lokopacArAt guNapratiSedhArtha: laukikasajJA cekrIyitalunivRttyarthaH vicitrA sUtrasya kRtiH jJApanArtham vivakSAvazAt TabAdhanArtham vizeSaNavizeSyabhAvasya0 takArAgamArtha: ziSTaprayuktatvAt tRjAdinivRttyartham sUtrakArabhASitapralApAt natvArtha: nadAdyartham niHsandehArtham ayamabhiprAyaH nityArtham ayamartha: ayamAzayaH niyamArtham asyArtha: nirgalitArtha: parokSArtham prayogAnusArArtham pratipattigauravanirAsArtham aguNArtha: prapaJcArtham aNbAdhanArtham bahulArtham adhikArAvicchedArthama bAdhakabAdhanArtham anityArtham bAlAvabodhArtham 34 104 or or ar on or an or on bh bh bh mrlh h bh 9. ra r m ~|| MA >> or or o n or 5 vastutaH or s m mh bh sh >> bm m mn bh sh h>> | x MS] ~ ~ r m" J59 or h lh lsh bh br on or 38 or
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 4 in or 0 or ar ar or m or 3 | maGgalArtham madhyanivRttyartham mandamatibodhanArtham yaNvadbhAvArtha: yogavibhAgArtha: lakSyAnurodhArtham vAnivRttyartham vivaraNalAghavArtham vizeSaNArtha: vizeSapratipattyartham vaicitryArtham vyaktyarthaH zaGkAnirAsArtham m ziSyabodhArthaH SaSThIniSedhArtham samAsavikalpArtham samuccayArthaH sarvasAdRzyArtham sAmAnyAbhighAtArtham sAmAnyArtham sArvadhAtukArthaH sukhapratipattyarthama sukhArtham spaSTArtham svarUpaparigrahArtham svAzrayArtham 9 or x 3333www or 0 x 2 0 or on 0 108 6+104+34+108=252 prakRtabhAge'smin kRtprakaraNe daza pariziSTAni sNyojitaani| prathame pariziSTe vartate granthakrameNa suutrpaatthH| kRtprakaraNe SaTcatvAriMzadadhikapaJcazatasaGkhyAkAni sUtrANi vrtnte| 399 uNAdisUtrANi vartante kRtsambaddhAni, tasmAt tAni dvitIyapariziSTe paThitAni granthakrameNa varNakrameNa c| yeSAM SaTcatvAriMzadadhikapaJcazatakAtantrIyasUtrANAM pANinIyavyAkaraNasUtraiH saha samIkSA yathAsthAnaM kRtA, teSAmekatra tulanAtmakasUcI tRtIye pariziSTe nibddhaa| catasRSu vyAkhyAsu samAgatAnAM 54 granthAnAM 97 granthakArANAM ca nAmAvalI krameNa vartate caturthe paJcame ca prishisstte| vyAkhyAsu yeSAM zabdAnAM vyutpattiH paribhASA vA pradattA teSAM 534 zabdAnAM sUcI SaSThe pariziSTe, 105 zlokAnAM sUcI saptame pariziSTe, yeSAM zabdAnAM rUpasiddhiH pratisUtraM samIkSAprasaGge kRtA teSAM 2088 zabdAnAM sUcI aSTame pariziSTe, 559 viziSTazabdAnAM sUcI navame pariziSTe, sAGketikazabdasUcI ca dazame pariziSTe kramasaMkhyA-pRSThasaGkhyApurassaraM prastutAH jijJAsujanAnAmanusandhAnaparAyaNAnAM viduSAM ca sauvidhyAya manomodAya c| kRtajJatAprakAzanam ye hi AcAryabaladevopAdhyAya-rAmazaGkarabhaTTAcAryaprabhRtayoM vidvAMso'smin vyAkaraNe vAcaspati (DI0 liTa0)- upAdhaye zodhakAryapravartanAya preraNAMsUtrAMNyabhUvan, munijinavijaya-bhikSujagadIzakazyapAdayo ye vidvAMsaH zAradAdilipipaThanenaitivRttaparicayapradAnAdinA ca kiJcidapUrvaM sAhAyyamAracitavantaH, ye 'cAdyApi
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 kAtantravyAkaraNam pANinIyAdivyAkaraNAntarApekSayA saralaM saMkSiptaM chAndasa-Izvara-alasa-bAlAdInAM kRte kSipraM prabodhaparaM ca kAtantraM sUtrairupanibadhya vyAkaraNavAGmaye lokavyavahArapradhAnAM mAhendrI paramparAmujjIvayanto jynti| tAn sarvAn prati savinayaM kRtjnytaamaavedye| navadillIsthazrIkundakundabhAratInyAsAdhIzvarA munivaryAH zrIvidyAnandamahArAjA avasare'smitraiva kathamapi vismartuM zakyante, ye kAtantravyAkaraNamabhilakSya AcAryaumAsvAmipuraskAraM kAtantrasindhu-sammAnitapadavIM ca mahyaM pradAya vyAkaraNamidaM jainasamAjasya gauravagranthamudghoSayanto dvidivasIyAmakhilabhAratIyasaMgoSThI paJcadazadivasIyAM kAryazAlAM ca smaayojitvntH| uktanyAsaparisare navanirmite khAravelabhavane kAtantrapustakAlayasthApanAyAH pracAraprasAravyavasthAyAzca teSAM mahAn saMkalpo vrtte| zIghramevAyaM saMkalpaH saphalatAM praapsytiityhmaashaase| munivaryebhyastebhyaH zrIvidyAnandamunimahArAjebhyastadIyapradhAnaziSyebhyazca mahArAjazrIzrutasAgaraprabhRtibhyo bhUyAMsaM praNAmAJjaliM nivedayAmi, teSAM sakAzAdAzIrAziM ca kaamye| ye hi prAcyabhAratIyagranthanidhisaMrakSaNasaMkalpaparA mAnyAH sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayIyaprakAzanasamitisadasyA mahatImimAM kAtantravyAkaraNaprakAzanayojanAmaGgIkRtavantaste vastuta: santi prsngge'sminbhinndniiyaaH| viditameva viduSAM yat tRtIyabhAgasya dvitIyakhaNDe (paJcame khaNDe) 'nAndI vAka' rUpaprastAvanAyA mAdhyamena chandobaddhayA vAcA ye kAtantrakAramAcAryazarvavarmANamArAdhyam, kAtantrAnuzIlanasampAdanasamIkSAdiparAyaNaM saMpAdakaM mAmArAdhakam, aindraM vibhutvamApatraM rAjendrAbhidhAnamAtmAnaM vyAkaraNasya mAhendra-paramparApravartakamindram, prakAzananidezakaM DaoN0 harizcandramaNitripAThinaM granthaprasUnasuSamAsaurabhaprakAzanena vibhrAjamAnaM suradrumamudaghoSayan, tAn vividhavidyAnuzIlanAvadAtAnta:karaNAn abhinandanIyAn manISivaryAn kavigoSThISu prathitaprabhAvAn rASTrapatipuraskAreNa sabhAjitAn pUrvakulapatipravarAn pro0 zrIrAjendramizramahodayAn prati para:zatapraNAmapuSpAJjalinA kRtajJatAM vijJApayatrahamAtmAnaM kRtinaM mnye| viziSTAdvaita-AgamAdivividhavidyAvizAradA lakhanaUvizvavidyAlayIyasaMskRtavibhAgAdhyakSacarA: saMmAnanIyAH kulapatipravarA: zrImanta: azokakumArakAliyAmahodayAH prasaGge'smin bhUyo bhUyaH kRtjnytaaprkaashnenaabhinndynte| arthavyavasthAsamAdhAnAdikAryajAtasya nirvAhAya kulasacivaH, nidezakaH, tadIyasahayoginazcApi dhnyvaadmrhnti| suhRdvaryAH prakAzananidezakA DaoN0 zrIharizcandramaNitripAThimahAbhAgA vyAkaraNasyAsya prakAzanavidhAvAdita evAbhirucipUrvakamavismaraNIyaM sAhAyyaM kRtavantastena tebhyaH sadbhAvasaMvalitAn dhanyavAdAn vitarAmi kRtajJatAM ca vijnyaapyaami|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 23 dharmapatnI zrImatI kRSNA dvivedI samaye samaye pANDulipipaThanAdikAryeNa sugamatAM svArasyaM ca sampAditavatIti dhanyavAdArhA sA zubhAzIrbhiH saMyojyate / kAvyAdarzakAvyaprakAzayostulanAtmakamadhyayanamadhikRtya labdhavidyAvAridhizodhopAdhirmama jyeSThaputro DaoN0 zaraccandradvivedaH IkSyapatra saMzodhana - lipyantarAdikAryasampAdanena vAJchitaM sAhAyyaM yathAsamayamAcaritavAniti bhUyase'bhyudayAya tasmai zubhAziSo vitIryante / IkSyapatrasaMzodhanAdivyavasthAkAryeSu nitAntaM jAgarUkAH DaoN0 harivaMzapANDeya kanhaIsiMhakuzavAhAprabhRtayaH prakAzanavibhAgIyasadasyAstvaritamudraNayojanAdakSA: saJcAlaka-AnandakumArapANDeyaprabhRtayaH AnandapriNTiGgapresasadasyAzca santi nUnaM dhanyavAdArhAH / trikaM kAtantrAkhyaM viditamiha saMkSiptasugamaM pRthivyAM mAhendramanusarati dhArAmabhimatAm / samRddhaM vyAkhyAbhirbahuvidhamanojJaM sukalitaM sadArAdhyaM sadbhiH shivshivsutaabhyaamnumtm|| 1 / durgasiMhakRtA vRttiSTIkA cApi manoramA / paJjI kalApacandrazca tattvArNavakRtiH zubhA / / 2 / tAsAM kAtantravyAkhyAnAM sUtrANAM cAnuzIlanAt / kRtaM sampAdanaM bhUyAd budhAnAM prItaye sadA / / 3 / vArANasI zrAvaNakRSNa amAvAsyA, guruvAsaraH di0 04/08/2005 viduSAmAzravaH jAnakIprasAdadvivedaH pUrvasaMskRtavibhAgAdhyakSazabdavidyAsaMkAyAdhyakSa kulasacivapadavIkaH ke0 u0ti0zi0saM0 - vArANasI sAranAtha
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / zrIH / / viSayAnukramaNI viSayA: prastAvanA (kulapatimahodayasya) bhUmikA (sampAdakasya) vRttikArIyaM pratijJAvacanam 1-3 [vararuci kAtyAyana dvArA kRtsUtroM kI racanA, zarvavarmA dvArA kRtsUtroM kI racanA na karane meM hetu, sampAdaka gurunAtha vidyAnidhi kI TippaNI, kRttaddhita-samAsa kA abhidhAnalakSaNa honA, zabdArthabheda ke kAraNa, kAtyAyana dvArA vararuci - zarIra dhAraNa karane ke sambandha meM kiMvadantI] | prathamaH siddhipAdaH pRSThasaMkhyA 4- 141 [siddhi zabda se maGgalAcaraNa, ijvadbhAva, atideza se hone vAle kArya, nimitta Adi atideza, vadgrahaNa kA sukhArtha honA, anubandhagrahaNa kA sukhArtha honA, sabhI atidezoM meM kAryAtideza kI pradhAnatA, nakAra ko takArAdeza, rUDhi se siddhi, kucha kAryoM kA niSedha, sUtrakAra - vAkyakAravRttikAra ke abhimata, mukhyArthabAdha se lakSaNA, TIkA-paJjikA meM pUrvapakSasiddhAnta, jAti-vyakti pakSoM kA AzrayaNa, sArvadhAtuka kI taraha kArya, yaNvat kArya, sAgara Adi AcAryoM ke abhimata, guNAdeza, pratipattigauravalAghava, mandamatibodhArtha anubandhayojanA, viparIta niyama kI sambhAvanA, virodhI artha meM parazabda kA prayoga, pANini - vararuci - bhASyakAra ke mata, ubhayavidha matoM kI prAmANikatA, daNDaka dhAtue~, cekrIyitaluganta kA chAndasatva, AkAra ko hrasvAdeza, garIyasI pratipatti, Adya vRttikAroM ke udAharaNa, vRttikAroM dvArA vararuci ke abhiprAya kA varNana, sUtrakArabhASita kA pralApa, amAgama, pratipattilAghava, kSIrasvAmI dvArA 'gotra' kA artha, makArAgama, sUtrakAra- vAkyakAra - bhASyakAra kA abhimata, nipAtanavidhi, takArAgama, kriyA kA sAdhanAyatta honA, dhAtu kA kartA Adi ke sAtha sambandha, svaravadbhAva, naiyAsika mata, 'vi' kA lopa, zAstravyavahAra se prakRti - pratyaya Adi kI kalpanA, y-v kA lopa, 'in' pratyaya kA lopa, ziSyabhrAnti, prakriyAgaurava, 'ay' Adeza, bhUtapUrvagati, AkArAdeza, dIrgha, zrutapANi kA mata, saMjJApUrvaka nirdeza kI anityatA, 'sphI' Adeza, 'pI' Adeza, svAGga kI paribhASA, nipAtanavidhi, karmatva kA pariSkAra, RSi
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 viSayAnukramaNI prayoga kI prAmANikatA, samprasAraNa, samprasAraNa kA niSedha, prAptipUrvaka hI niSedha kI pravRtti, dIrghAdeza, cekrIyitaluganta kI bhASA meM bhI mAnyatA, z-UTa Adeza', 'ch-v' kA lopa, loka meM dhUrta zabda kI viziSTa abhidheyatA, sUtra kI vicitra kRti, daNDaka pATha, paJcama varNa kA lopa, malopa, nalopa, nipAtanavidhi, naiyAsikamata, sUtrakAra ke mata kI nyAyasiddhatA, AkArAdeza, asAmpradAyika heyatA, ikArAdeza, pAThagaurava, 'hi' Adeza, tipnirdeza kI sukhArthatA, ukArAdeza, 'dat' Adeza, takArAdeza, zAkaTAyana kA mata, 'jagdhi' Adeza, 'ghasla' Adeza, niSThA saMjJA, zabdoM kI nityatA, samIkSA meM niSThAviSayaka vizeSa vktvy]| dvitIyo dhAtupAdaH 142-225 [dhAtu kA adhikAra, iti zabda kA dvaividhya, upapadasaJjJA, kriyA ke upakArI vAkyArtha-padArtha, nitya aura kArya zabda, samAsavidhi, nitya samAsa, lokavyavahAra se nipAta Adi kA parijJAna, pravAhanityatA, Abhyantara-bAhya bheda se dvividha bhAva, samAsa-prAgbhAva kA niSedha, garIyasI pratipatti, sAgarahema Adi ke mata, kRt saMjJA tathA usakA adhikAra, svArtha-parArtha bheda se do prakAra kA adhikAra, samIkSA meM kRt ko prAcInatA aadi| tavyaanIya pratyaya, rUDhivaza dIrghAdi- vidhAna, 'ya' pratyaya, buddhi tathA vacana se zabdoM kA saMskAra, vararucimata kI asAdhutA, ikArAdeza, nipAtanavidhi, 'varyA' zabda kI nitya strIliGgatA, nipAtana se tIna kArya, nipAtanavidhi, pratipattigaurava, kyap pratyaya, prakriyAgaurava, sukhapratipatti ke liye yogavibhAga, bhAryA zabda kI siddhi, apaurANika pakSa, nipAtanavidhi, ghyaNa pratyaya, vararuci-durga ke mata, sautra dhAtu, apaurANika pATha, upacArabala se viziSTa artha, svaravadbhAva, tIna agniyA~, nipAtana se strIliGgatA, nipAtana se siddhi, kRtyasajJA, vuN tathA tRc pratyaya, pacAdigrahaNa kI bAdhaka bAdhanArthatA, pacAdinAmagaNa, 'yu' pratyaya, 'Nin' pratyaya, pratipattigaurava, zrIpatimata, 'ka' pratyaya, 'Da' pratyaya, DakArAnubandha kI yojanA antyasvarAdi ke lopArtha, 'za' pratyaya, vRttikAra kA hRdaya mandabuddhi vAloM ke sukhAvabodhArtha, sautra dhAta, 'Na' pratyaya, sAgara-hema Adi AcAryoM ke mata, vyavasthitavibhASA, adhikAra kI iSTaviSayatA, 'ak' pratyaya, vuS pratyaya, 'thaka' pratyaya, NyuTa pratyaya, 'aka' pratyaya, pUrva vaiyAkaraNoM kA abhimt|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kAtantravyAkaraNam tRtIyaH karmAdipAdaH 226-337 [aN pratyaya, vedoM kI nityatA tathA unakA adhyayana ke dvArA abhivyaktivikAra, karma kA dvaividhya, unakI paribhASAe~, guru-lAghavacintA, pUrvapakSArtha, 'Na' pratyaya, sukhapratipattyarthavacana, paraprasiddhi ke kAraNa inaG kA pATha, 'ka' pratyaya, rUDhivacana, zarvavarmA dvArA kI gaI dA-saJjJA, mandamatibodhArtha vacana, 'Tak' pratyaya, uttara sUtra kI prapaJcArthatA, 'ac' pratyaya, tAcchIlya kI vyAkhyA, tArkika mata, pacAdi ke prapaJcArtha prakaraNa, pratipattigaurava, lakSyAnurodha se nAmAdhikAra, 'Ta' pratyaya, 'gurukulam' Adi zabdoM kI siddhi, tAcchIlya-nirdeza vaicitrya ke lie, hetu kI vyAkhyA, rUDhi ke kAraNa 'taskara' zabda kI siddhi, garIyasI hetvAdivivakSA, 'i' pratyaya, kulacandra kA abhimata, 'devApi-vAtApi' zabdoM kI siddhi rUDhi ke kAraNa, 'khi' pratyaya, 'khaz' pratyaya, prasajyapratiSedha kI vyAkhyA, nipAtanavidhi, 'kha' pratyaya, prakriyAgaurava, 'aN' pratyaya, hetvAdi arthoM meM vivakSA, 'nAmni' pada kI sukhArthatA, 'ura-viha' Adeza, 'Da' pratyaya, nipAtanavidhi, sukhArtha karmagrahaNa, prapaJcArtha 'Da' pratyaya kA vidhAna, dhAtuoM kI anekArthatA, 'Nin' pratyaya, 'Tak' pratyaya, nadAdyartha-yaNvadbhAvArtha anubandhayojanA, kRt kI abhidhAnalakSaNatA, nipAtanavidhi, 'khyuTa' pratyaya, rUDhizabda pariniSThita artha ke abhidhAyaka, padakAra-bhASyakAra ke abhimata, kArya kI pUrvAvasthA prakRti, "khiSNu-khukaJ' pratyaya, sukhArtha ikArAnubandha, pATha-gaurava, tAcchIlya kI vivakSA, vizeSaNavizeSyabhAva prayoktA ke adhIna, 'viNa' pratyaya, 'tarAsAha' zabda kA laukika prayoga, viNapratyaya, DakArAdeza, 'ka' pratyaya-ghakArAdeza, 'agregA:' ityAdi zabdoM kA loka meM bhI prayoga, 'zvetavAH' ityAdi zabdoM kA loka meM bhI prayoga, 'man-kvanip-vanip-vic' pratyaya, zrIpati-hema Adi ke mata, 'kvipa' pratyaya, prapaJcArtha catuHsUtrI, nipAtanavidhi, 'Tak-sak' pratyaya, kSaNabhaGguravAda, 'Nini' pratyaya, jAti kI vyAkhyA, pUrvAcArya dvArA paribhASita gotra, brAhmaNa ke tIna kAraNa, zAkaTAyana kA jAtiviSayaka mata, SaTkarmazAlitva brAhmaNatva, tAcchIlya svabhAvaphalanirapekSa pravRtti, vyApAravAn kartA, prakRti-pratyaya milakara pratyayArtha kA kathana karate haiM, AbhIkSNya kA artha, do prakAra kA niyama, puMvadbhAva, 'Ninikhaz' pratyaya, vaiyAkaraNa-vedAntavAdI-naiyAsikoM ke mata, apauruSeya vedavAkya, karaNatva kI vyAkhyA, agniSTomena svargakAmo yajeta, cAra pramANa, yAgAdivyApAra, sukhArtha karmagrahaNa, kvip pratyaya, do tathA cAra prakAra ke
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNI niyama, prapaJcArtha catu:sUtrI, 'in' pratyaya, bAlasammoha, kvanip pratyaya, 'Da' pratyaya, mandamatibodhanArtha sUtradvaya kA vidhAna, niSThAsaMjJaka pratyaya, 'vanip' pratyaya, prapaJcArtha sUtrapATa, uccAraNArtha RkAra-nakAra, pAThasukhArtha asandehArtha tip-nirdeza) caturthaH kvansupAdaH 338-422 [kvansu-kAna pratyaya. bhASA meM rUDha zabda, pratipattigaurava, zAstrAtideza, chAndasa zabdoM kA kAtantra meM anAdara, kvansu-kAna pratyayAnta zabdoM kA chanda tathA bhASA meM prayoga, uccAraNArtha-vizeSaNArtha-sArvadhAtukArtha anubandhoM kI yojanA, mandabuddhibodhArtha kArya, vartamAna kAla, prapaJcArtha sUtravidhAna, sukhArtha tip-nirdeza, guru-lAghavacintA, arthavaza vibhaktivipariNAma. niratizaya AnantaryarUpa saMhitA, sArvadhAtkArtha-agaNArtha-sukhArtha anubandhayojanA, pratipattigaurava, TIkAkAra-vacana kI sAdhutA tathA hemoktavacana kI asaGgati, zrAviSThAyana RSiyoM dvArA vivAhitA vadhU kA muNDana karAnA kuladharma, lAghavArtha kArya, ziSTaprayukta zabda, guNapratiSedhArtha kakAra, ijvadbhAvArtha-uccAraNArtha anubandhayojanA, kAtyAyana-dhAtuvRttikAra ke mata, vRtkaraNa, AgamazAsana kI anityatA, viveka bhI jJAna-vizeSa hai, pAThAntaravicAra, tAcchIlyAdi vivakSA, jJApanArtha vuNagrahaNa, bhASyakAra Adi ke mata, sAgara Adi AcAryoM ke mata, abhidhAna kI prAmANikatA, sautra dhAtu 'ju', vA'sarUpavidhi, durgAditya-sAgara Adi AcAryoM ke mata, jJApanArtha dIpigrahaNa, nadAdyartha SakArAnubandha, hema Adi AcAryoM ke mata, taddhitAnta zabdoM kI AkRtipradhAnatA, spaSTatA ke liye yogavibhAga, sautra dhAtu 'tandrA', rUDhi ke kAraNa taddhita pratyaya, spaSTArtha antagrahaNa, chAndasa zabda, prayogAnusAra bhASA meM upalabdha zabda, sukhArtha tip-nirdeza, uccAraNArtha-aguNArtha-takArAgamArtha anubandhayojanA, nipAtana se tIna kArya, abhiyuktoM dvArA zabdapATha, bhASA meM rUDha zabda, aguNArtha-bahulArtha kakArAnubandha, antyasvarAdilopArtha DarAkAnubandha, nadAdyartha-uccAraNArthasukhArtha anabandhayojanA, zrIpati Adi ke mata, prapaJcArtha sUtraracanA, rUDhizabda, ktapratyayAnta zabdasaMgraha, ziSTaprayoga, garIyasI vivakSA, pUrvAcAryamata, mahAbhArata-suzruta-vAtsyAyana-mAgha-bhAravi AcAryoM ke prayoga, rUDhivyavasthA, uNAdi ke kArya, zAkaTAyana AcArya kA abhimata. kAtantravyAkaraNa meM uNAdi kI avyutpannatA, yadRcchAzabdoM kI anantatA, kAtyAyana-vRttikAraviSayaka abhimata, uNAdi-pratyayAnta zabdoM kI bhaviSyatkAla meM sAdhutA, nipAtanabala, padakAra kA abhimata, dhAtvartha kriyA, bhAvavAcI zabda, zantRG-Anaz pratyaya, vaicitryArtha kaary]|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 kotavyAkaratA paJcamo ghajapratyayAdipAdaH ghaJ pratyaya, upalakSaNa, padadhAtu kA apaJcArdha pATha, kR-bhU-as' sAmAnya kriyA artha ke abhidhAyaka, dhAtvartha bhAva, sAdhya-siTa bheda se do prakAra kI kriyA, bhAva kA artha sattA, dravyAdi bheda se kAraka pA~ca prakAra kA, kAraka ke dravya aura zakti artha, kArakoM kI vyavasthA vivakSAdhIna, bAhyaAbhyantarabheda se bhASa, do prakAra kA, kulacandra-vaidya Adi ke mata, garIyasI pratipatti, vivaraNalAva, chanda zabda se anuSTup Adi kA grahaNa, pAThAntaracarcA, kAtyAyana kI sammati, chAndasa prayoga, upalakSaNa, padasaMskAra, vaicitryArtha AdigrahaNa, ziSTaprayoga, 'inuN' pratyaya, uccAraNArtha ikArAnubandha, Nac pratyaya, vaicitryArtha pATha, kriyA-vyatIhAra, bhaTTivacana, al prtyy| yogavibhAgArtha cakAra, nipAtanavidhi, 'hu' Adeza, vadha-ghan Adeza, ghaJ pratyaya, nipAtanavidhi, 'Da' pratyaya, sabhI gatyarthaka dhAtue~ jJAnArthaka, 'ka' pratyaya, 'at' pratyaya, artha-trimak pratyaya, karmavivakSA, sopasarga akarmaka dhAtu kA sakarmaka honA, 'naG-ki-kti' pratyaya, kriyAbhidhAyI dhAtu, prakRtipratyaya milakara pratyayArtha ko kahate haiM, kyap-za-ya pratyaya, sUtrakAra kA mata, a-aG pratyaya, pUrvAcAryoM dvArA ghaTAdi dhAtuoM kA SAnubandha pATha, arvAcIna-sampradAyavit, trilocana-durga-sAgara-zrIpati ke abhimata, garIyasI pratipatti, yu-vuJ-iJ-ani-kRtya-yuTa-kta-gha-ghaJ pratyaya, krIDA meM nitya samAsa, yogavibhAga kI apekSA akSarAdhikya kA aucitya, AkRtigaNa, cAndrasUtra, nipAtanavidhi, bhaga ke vividha artha, khal pratyaya, abhidhAna se abhISTa artha kA grahaNa, tum-tRc-kRtya-Nin-tika-kRtsaMjJaka pratyaya, vizeSya rUpa dhAtvartha ke kAla meM kRtsaMjJaka pratyayoM kA sAdhutva, Rju AcAryoM kA abhimata, vaktA ke adhIna uccAraNa, kulacandra-vRttikArapaJjikAkAra Adi ke mata, paramArthataH akhaNDa vAkya, saMjJAzabdoM kI yathAkathaJcit vyutptti]| SaSThaH ktvApratyayAdipAdaH / 522-658 [ktvA pratyaya, kAraNa meM kArya kA upacAra, sUtra kI vicitra racanA, kriyApradhAna AkhyAta, vaktavyapakSa-saMgrahapakSa, lokaprasiddhi, pUrvakAla-vivakSA, pAThAntara, kArakapadArtha zaki, liGgAdipATha atantra, trilocanahRdaya, NamkhamiJ pratyaya, viSayasaptamI, sUtrakAra-bhASyakAramata, pAThAntara, vAkyasamApti para iti zabda kA prayoga, bAlAvabodhArtha nirdeza, siddhAntavizeSa, lokopacAra se prayogoM kA parijJAna, vandhavizeSa kI saMjJA,
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNI cAndra vaiyAkaraNoM kA mata, uktArtha kA aprayoga, anuprayoga, zAkaTAyanajinendraddhi-upadezavit AcAryoM ke abhimata, vyakti-jAtipakSa, laukikI pUrvakAlavivakSA, pAThAntara, jIvopaghAtarUpa hiMsA, bhUmi kI hiMsA sambhava nahIM, vIpsA, lokopacAra, jayAditya Adi ke mata, laukika zAstrIya sajJAe~, ucca svara se priya kA tathA nIca svara se apriya kA AkhyAna, jinendraddhi Adi AcAryoM ke abhimata, pAThAntara, kRtsajJaka pratyaya, kRtya-kta-khalarthaka pratyaya, garIyasI pratipatti, uktArtha kA aprayoga, kriyArthaka karmazabda, pAThAntara, nipAtana se kAryasiddhi, auNAdika zabdoM kI yathAkathaJcit vyutpatti, rUDha zabdoM meM bhI kriyA-kArakasambandha, prayogAnusAra pratyayoM kI yojanA, dhrauvyArtha kA akarmaka honA, garIyasI pratipatti, kAraNa meM kArya kA upacAra, ana-aka-anta-yap Adeza, AryAchandobaddha udAharaNa, prIti se AdarabhAva kI abhivyakti, accha zabda avyaya, prayogAnusAra arthoM kI prasiddhi, vizeSya-vizeSaNabhAva prayoktA ke adhIna, paryudAsa-prasajyavRtti, pAThAntara, ka-ga-Adeza, vivakSA, abhidhAna se pratyayavyavasthA, sUtrakAra Adi ke abhimata, saJjJAzabda kI yathAkathaJcit vyutpatti, nipAtanavidhi, pratipattigaurava ke nirAsArtha nipAtana, samAna kA 'sa' Adeza, yogavibhAga, idam ko 'I' Adeza, adas ko 'amU' Adeza, 'sadhri-sami-tiri-dh' Adeza, vyavasthitavibhASA. nakArAdeza, sUtrakArazrutapAla kA abhimata, iDAgama kA niSedha, vaikalpika iDAga-i, lupta prathamA ekavacana kI atantratA, nipAtanavidhi, 'ma-ka-va' Adeza, vRddhi aadesh]| prathamaM pariziSTam (546 sUtra) kRtprakaraNasya sUtrapAThaH 659-664 dvitIyaM pariziSTam (319 sUtra) uNAdisUtrapAThaH 665-683 tRtIyaM pariziSTam (546 sUtra) tulanAtmakasUtrasUcI 684-715 caturtha pariziSTam (54 grantha) uddhRtagranthanAmAvalI 716-718 paJcamaM pariziSTam (97 granthakAra) uddhRtagranthakAranAmAvalI 719-723 SaSThaM pariziSTam (534 zabda) vyutpAditazabdasUcI 724-731 saptamaM pariziSTam (105 zloka) zlokasUcI 732-737 aSTamaM pariziSTam (2088 zabdarUpa) rUpasiddhizabdasUcI 738-770 navamaM pAreziSTam (559 zabda) viziSTazabdasUcI 771-781 dazamaM pariziSTam sAGketikazabdasUcI 782-783 HTHHTHHHHHHHET.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam atha caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH [du0vR0] 'vRkSAdivadamI rUDhAH kRtinA na kRtAH kRtH| kAtyAyanena te sRSTA vibuddhiprtibuddhye|| [du0 TI0] namo gnneshaay| vRkssaadivdityaadi| yathA vRkSAdaya: sajJAzabdA viziSTatvena vyavasthitAstathA pAcakAdayo'pIti kRtinA paNDitena zarvavarmaNA kRto na kRtaaH| kRllakSaNaM na kRtmityrthH| anyathA zabdAnAmanantatvAllakSaNasyApyanantatvaM prsjyet| tathA coqhuSyate-abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsA iti| abhidhAnaM hi zabdaH, sa eva lakSaNameSAm , lakSaNaM niyaamkmityrthH| kAtyAyanena vararucinA te kRta: kRtAH sRssttaaH| vigatA buddhiryeSAM te vibuddhayaH, teSAM pratibuddhaye prtibodhaayetyrthH| prakRtipratyayasaGgatyAbhidhAnavyavasthA laghIyasI syAditi bhaavH| [vi0pa0] vRkssaadivdityaadi| vRkSAdaya iva vRkssaadivt| yathA vRkSAdayaH zabdA loke viziSTaviSayatayA prasiddhAH, tathA amI kRtaH kRdantA api zabdA iti kRtvA kRtinA na kRtaaH| prastAvAdiha kRtI paNDitaH shrvvrmaivocyte| zarvavarmaNA kallakSaNaM na 1. sampAdakasya zrImadgurunAthavidyAnidheSTippaNI [Adau siddhapadArpaNAdathapadasyoccAraNAnmadhyatazcAnte vRddhipadasya maGgalatayA zAstraM samAptiM gtm| ityAcAryatitikSaNaM vikasitaM pazcAt kRtaH kaiH kRtA etajjJApayituM sa ziSyanivahaM durgo'vadat pdykm|| bhagavAn zarvavarmAcArya - "siddho varNasamAmnAyaH" (1 / 1 / 1) haite "Aruttare ca vRddhiH" (3 / 8 / 35) paryanta sUtramaya sandhi, catuSTaya o AkhyAta avadhi kAtantra vyAkaraNa praNayana kariyAi nivRtta haiyAchena, tini kRtpratyayavidhAyaka sUtramaya vyAkaraNa praNayana karena nAi kena ? ihAra praNetA ke ? - ei prazne ziSyavargera siddhyartha bhagavAn durgasiMha svIya kRvRttira prArambhe balitechana - 'vRkssaadivdityaadi'| asyArtha:ei pAcaka va ka kAraka prabhati kadanta zabdagali vakSazabdera nyAya rUDha baliyA svIkArya. ihA mane kariyA mahAtmA zarvavarmAcArya, kRtpratyayAnta zabdasamUhera sAdhanArtha sUtrasamUha racanA karena nAi, ei sakala sUtra kAtyAyana muni (vararuci) kartRka alpamati vidyArthigaNera sahaje jJAna haoyAra janya praNIta hiyaache| pUrvArddha saGkalita bhUmikAya vizeSa jJAtavya]
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kRtmityrthH| tathA cAhuH abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsA bhvntiiti| abhidhAnaM zabdaH, sa eva lakSaNaM niyAmakameSAM na suutrmityrthH| tarhi kena nAma kRtaH kRtA ityaahkaatyaayneneti| kAtyAyanena vrrucinaa| vigatA buddhiryeSAM te vibuddhayaH, teSAM pratibaddhi: pratibodhaH, tdrthaay| anyathA prakRtipratyayavibhAgeSu mandadhiyo muhyantIti bhaavH| [ka0 ca0] nama: shivaay| agre maGgalArthasya siddhazabdasyopAdAnAd "Aruttare ca vRddhiH" (3 / 8 / 35) ityante vRddhigrahaNasya tathaivopAdAnAcca bhinnakartRkatvamupasthitam. patrApi zarvavarmaNA kathamupekSitam, tamantareNa kena vA kRtA ityupekSAkAraNaM granthasya kaTatvaM ca pratipAdayannAha- vRkssaadivditi| nanu kathamatropamAnopameyabhAvaH saadRshyaabhaavaat| tathAhi vRkSazabdaH vrazce: sak ityanena vyutpAdito'pi prakRtipratyayArthamutsRjya samudAye shktH| pAcakazabdastu prakRtipratyayArthasamudAyenaiva vacanAnukUlakRtimati vartamAno'vayave zaktaH? satyam, nAtra sarvathA sadRzatvamAzritam, kintu prsiddhtvenaiv| yathA vRkSazabda: prasiddho viziSTaviSayatvena, tathA pAcakazabdo'pi, tat kiM samudAyArthenAvayavArthena veti zeSaH, nAtra vishessH| atha kRtizabdena paNDita evocyate tena na kRtA ityukte taditareNa mUrkhaNa kiM kRtA:? [adharmAmRtavanna vipakSe vartate ytH|] satyam , kalApAkhyavyAkaraNazAstraprastAvAdiha kRtizabdena shrvvrmocyte| tathA coktam arthAt (vAkyAt) prakaraNAlliGgAdaucityAd deshkaaltH| zabdArthAstu vibhajyante na rUpAdeva kevalAt / / (vA. pa. 2 / 314) / tad yathA- pIno'yaM vaTurdivA na bhuGkte, bhojanaM vinA pInatvAnupapattiriti rAtrAviti gmyte'rthaat| prakaraNAd yathA saindhavamAnayeti bhojanakAle prayukte lavaNamevAnIyate naashvaadiriti| liGgAd yathA mitro'yaM bhAtItyukte puMliGgatvAt sUrya eva pratIyate na sakhA, tatra npuNsktvaanmitrshbdsy| aucityAd yathA-- surAlayaM pravizati braahmnnH| atra surANAM devAnAmAlayaH, tathA surAyA madirAyA Alaya iti ubhayArthasambhave tatra brAhmaNazabdasya sAnidhyAd devAlaya eveti| dezAd yathA- muNDayitAro vadhUmUDhAmiti vidhivAkye dezavizeSa eva pratIyate na srvtr| kAlAd yathA- varSAsu harI rauti| yadyapi harizabdo janArdanavAcakastathApi bheka eva pratIyate vrssaashbdpryogaat| nanu kAtyAyanamunerayaM granthastat kaithaM vararucinA kRtamiti? satyam, kAtyAyano munirvararucizarIraM parigRhya zAstramidaM prANaiSIditi kiNvdntiiti| arthapratItiM karotIti kRt kartari kvip| yad vA dhAto: parataH kriyate iti sampadAditvAt karmaNi kvip| na ca sampadAditvAd bhAve eva kriyatAmiti vaacym| tathA ca tatraivoktam- sampadAditvAt kvib bhAve kArake ceti| ata eva pratipAdyate'sAviti pratipaditi krmnnyudaahRtm| paJjikAyAm atha vRkSazabdasya samudAye zaktiH pAcakazabdasyAvayava iti kathaM sAdRzyamityAha- ytheti| etenaikadezenaiva sAdRzyamiti
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH darzitam , na kRtA vyutpAditA ityrthH| atha pratyayAnAM kevalAnAM prayogAbhAvAt kathaM teSAM vyutpAdanam ? satyam , upacArAt kRdantAH zabdAH kRtaH ihocyanta ityAha- kRdantA iti| atha zarvavarmaNA na vyutpAditA iti kathaM jJAtam, "kartRkarmaNoH kRti nityam, na niSThAdiSu' (2 / 4 / 41, 42) iti kathamanyathA SaSThIvidhiniSedhArthaM sUtradvayamuktam? stym| sUtradvArA na vyutpaaditaaH| yadyevaM syAt tadA kRllakSaNaM na kRtaM syAdityAha- kRllakSaNamiti] 856. siddhirijvad jNAnubandhe [4 / 1 / 1] [sUtrArtha 'J - Na' anubandha vAle kRtsaMjJaka pratyayoM ke pare rahate dhAtu ko ijvadbhAva hotA hai| arthAt ic pratyaya hone para upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha, 'jan-vadh' dhAtuoM ko hrasva, kuTAdi dhAtuoM ko guNa tathA AkArAnta dhAtuoM meM AkAra ko Ay Adeza Adi kArya pravRtta hote haiN| ye sabhI kArya ijvadbhAva hone para bhI sampanna hoNge|| 856 / [du0vR0] Anubandhe NAnubandhe ca kRtpratyaye pare dhAtoricIva kAryasya siddhiratidizyate ijvadbhAve'syopadhAyA dI? vRddhizca naaminaam| hante| janavadhohrasvaH kuTAdInAM guNo bhvet|| syAdAdantAnAmAyizca inIcIti nibndhnaat| na hrasvo mAnubandhAnAmici vA vacanena c|| pAThaH, paatthkH| kAraH, kaark:| ghAta:, ghaatkH| jana:, jnkH| vadhaH, vdhkH| utkoTaH, utkottkH| pAya:, nnykH| siddhigrahaNaM bhitrkrtRktvaanmngglaarthm||856|| [du0 TI0] siddhiH| J ca Na ca bNau, tAvanubandhau yasyeti vigrhH| dvandvAd yat paraM tallabhate pratyekamabhisambandham (haimapari0 137) ityAha-jAnubandha ityaadi| AkhyAte tu NAnubandhe guNapratiSedhAna bhvti| atha upadhAM prati caritArthe guNapratiSedhe nAmyantAnAM vRddhi: syAt, yaNi diirghvidhaanaaditi| tarhi 'hanyate' iti ghatvaM tatvamupadhAdIrghatvaM ca prasajyeta? satyam, Anubandhasahacarita iha NAnubandho gRhyte| sAhacaryaM tu prakaraNakRtamevAha -kRtpratyaya iti| ici dhAtoreva kAryam atidezo'pi dhAtorbhavatItyAha- dhaatorityaadi| upameyasya saptamyantatvAdupamAnAdapi saptamyantAd vatirityAha- ici veti| nimittAdayo'tidezAH zAstrAntare niruupitaa:| kAryAtidezasya prAdhAnyAdAha- kaarysyeti| sambandhe SaSThI kartari vaa| sidherakarmakatvAt kAryeNa sidhyate niSpadyate ityrthH| vivakSyamANe zAstrAtideze vA na kazcid doSa iti| ijvadbhAve yAni kAryANi tAni sukhArthaM zlokena samuccinoti - asyopadhAyA ityaadi| inIcIti nibndhnaaditi| ini kArite ici pare iti vizeSaNavizeSyAbhAvAt kevalam ijuktaM kAryaM kathaM mAnubandhAnAmici
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam vetyanena NaJAnabandhe hrasvo vibhASayA bhvtiilaarth:| __zlokArthakrameNodAharaNaM darzayati - pA. ityaadi| nanu parArthe prayujyamAnaH zabdo vatimantareNa vatyarthaM gamayati, yathA siMho mANavaka ityaadi| evamicIva aanubndhe| aNAnubandha iva icIti na sambhAvyate kAryasyAbhAvAditi vadgrahaNaM srvsaadRshyaarthm| yasyAH prakRteyena vizeSeNa tasyAstenaiva yathA syAd ityaavirbhaavaayeti| yadi punaH zrutatvAd yasya yadaktaM tasya tadeva bhaviSyatItyucyate, tadA vadgrahaNaM sukhArthaM bhavati tathAnubandhagrahaNaM c| na hi kRti akAraNakArayoH sthitirastItyarthAdanubandho'vasIyate ghaJAdInAM vuNA / ca akAraNakArakaraNasya vaiphlyaaditi||856| [vi0pa0] siddhi0| kRtpratyaya iti| kathametat- iha kRdgrahaNAbhAvAdAkhyAtike'pi NAnubandhe syAt? naivam , na NakArAnubandha ityAdinA gunnprtissedhaat| atha duSyate ityAdAvupadhAyAmickAryAviSayabhUtAyAM guNapratiSedhasya critaarthtvaat| 'nIyate, cIyate' ityAdiSu nAmyantasya vRddhi: syAditi cet , tdyuktm| atrApi "nAmyantAnAM yaNAyi0 ' (3 / 4 / 70) ityAdinA yaNi dIrgha evAsti baadhkH| tarhi 'hanyate' ityatra ghatvaM tatvamupadhAyA dIrghatvaM ca prsjyeteti| kintu 'azizriyat , adudruvat' ityAdau caNi vRddhirapi syAditi? stym| Anubandhena kRtA sahacarito NAnubandho'pi kRtpratyayo gRhyate iti na dossH| Anubandhazca kRtpratyayo dhAtoreva vidhAtavya ityAha - dhaatoriti| sarvAtidezAnAM madhye kAryAtidezasyaiva prAdhAnyam ityaah-kaarysyeti| atra ijvadbhAve sati yAvanti kAryANi saMbhAvyante tAvanti sukhArthaM zlokadvayena darzayatrAha-ijvadbhAva ityaadi| "hanterghaH" iti "hasya hantedhirinicoH" (3 / 6 / 28) ityanena janavadhoIsva: iti "asyopadhAyAH" (3 / 6 / 5) ityAdinA kRtasya dIrghasya "janivadhyozca' (3 / 4 / 67) iti hrasva ityrthH| inIcIti nibndhnaaditi| kevalasyeca: kAryamatidizyamAnaM kathaminsahitasyAtidizyate iti bhaavH| pATha ityaadi| yathAyogyaM paThanaM paThati ityAdi vigrahe sarvatra bhAve kartari ca ghaJ vuNa ca kartavyaH / / 856 / [ka0 ca0] siddhiH / parArthe prayujyamAna: zabdo vatimantareNa vatyarthaM gamayatIti vadgrahaNaM sukhaarthm| atha vadgrahaNAbhAvAd JNAnubandhasya kathaM nopamAnatA NAnubandhe yat kArya dRSTaM tadici bhavatIti syAt ? satyam , asambhavAt / atha ghajIndhertuS ghiNinozceti jNAnubandhe kRtaM sambhavati, naivam , tadA vuNAdInAmanubandhakaraNamanarthakameva syAt , tasmAna NAnubandhasyopamAnatA aNakAravAn pratyaya: sthitimAnAstItyanubandho gamyate, yadanubandhagrahaNaM tat sukhArtham / atha 'yajJa:, haraNam' ityAdau sthitimAnastIti cet , na / antaraGge ijvatkArye kartavye bahiraGgo NakAro'siddhaH 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA0 pari0 33) iti nyAyAt / paJjikA - upadhAyAmickAryAviSayabhUtAyAmiti / atha kimiha ic-kAryam ici
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH dRSTam, ij-likhitaM vA ? tatrAdye abodhItyatra ici dRSTasya kAryasyAtideze guNazca syAta, kathamickAryAviSayabhUtatvam / dvitIye tu 'utkoTa:' ityAdau guNo na syAt , na hi kuTAdInAM guNa ilikhita iti, inicaTpratyayebhyo'nyeSu pratyayeSu kuTAdInAM guNo na syaat| arthAda inicaTsu guNa ityarthAdeveci guNatvamiti na ilikhito guNa: / tathA 'bhedakaH' ityatra vuNo NakArasya "na NakArAnubandha0" (3 / 5 / 7) ityAdinA aguNatve guNo na syAt , ilikhitakAryasyAbhAvAt ? satyam / iglikhitamevAtidizyate, tarhi kuTAdInAM kathaM guNazced ucyate / ayamapi iglikhitaH / tathAhi kuTAderanItyAdau prasajyapratiSedhaH, tasya ca kriyAsambandhaH, ato vAkyArthadvayaM sAmAnyena kuTAdiraguNo bhavatItyekaM vAkyam / inicaTsu aguNo na bhavatIti dvitIyam / atha iGglikhitamidaM tarhi bhedaka ityAdau kathaM guNazceducyate - cekrIyitaM tAvadAkhyAtikameva, tatsAhacaryANNakArAnubandho'pyAkhyAtika eva gRhyate, ataH kRti NAnubandhe tasyAprasaGgaH / yad vA tasmAdici dRSTameva kAryamatidizyate, tathApi na doSo (dRzyate) duSyate ityatra "saNaniTaH'' (3 / 2 / 25) ityAdau NakArAnubandhabalAnAmyupadhasya ziDantasyAkhyAte NakArAnubandhamAzrityAguNakAryameva pravartate na ijvat kAryamiti jJApakaM bhaviSyati, anyathA NakAro vyartha: syAt , tena vinApi guNasya siddhiH / anye tu 'gRhyate' ityatra ickAryaviSayabhUtatvaM caritArthaM 'duSyate' ityatrApi viSayIkarotItyAhuH / atha "sijAziSozcAtmane" (3 / 5 / 10) ityatrAtmanegrahaNaM guNabAdhikA vRddhiriti jJApanArthamityuktaM tat kathamiha yaNi aguNabAdhikA vRddhiriti ? satyam / yA hi nAmizrutyA vRddhi: saiva guNabAdhiketi tatraivoktam / iha tu kAryAtidezapakSe'nenaiva vidhIyate / na cAtra nAmizrutirasti kevalamAdAyAta ityadoSaH |trhi 'AdIdhyakaH, AvevyakaH' ityatra na kathaM vRddhiH, sthitI guNabAdhikA vRddhiriti na bhavati? satyam , kAryAtidezapakSe'pi yasya yaduktaM tasya tadeva zrutatvAd bhavati, na hi ici pare dIdhIvevyorguNavRddhiruktA yenAtidizyate iti, tarhi dIdhIvevyorityatra 'AdIdhyakaH' iti pade guNabAdhikA vRddhiriti vRddherabhAvAd yatvamiti kathamuktaM TIkAyAm ? satyam / zAstrAtidezapakSe nAmizrutirasti, yato Anubandhe kRtIti AnubandhaH kRdeva kathaM nizcitaM dhAturapi AnubandhaH sambhavati, yathA ahan kartA / atra Anubandhe kRdhAtau ahatriti handhAtorupadhAyA dIrghaH kathaM na syAt, naivam / icpatyayena sAhacaryAd Anubandho'pi pratyaya eva na dhAturiti / kevalasya ica iti yadyapi ghaTaterinantasya vuNi sati ici vetyasya viSaya:, tathApi na bhavatItyarthaH, kintu "mAnubanthAnAm"
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam (3 / 4 / 65) ityanena hrasva eveti ghaTaka ityeva bhavati sAmAnyAtideze vizeSasyAnatideza iti bhAvaH / 6 yenAnvayasambandha iti hemH| atha uccAraNArtha iti kathamuktaM vuNaH sthAne vuJiti kRte kartaryanaJ vuJIti niSedhaH / 'pAcako devadattaH' ityatroktArthatvAnna bhavati / yadA inantAd vuN tadA duussnnm| yathA pAcaka: odanasya bhRtyenetyatra SaSThI syAt ? satyam / svamate na tat sUtram / yad vA aG tAvat kartRbhinnasthAne sambhavati, tatsAhacaryAd vuJapi akartari vihita eva gRhyate na kartari / / 856 / [samIkSA] vRttikAra durgasiMha ne ijvadbhAva se hAne vAle kAryoM kA do zlokoM meM isa prakAra saMgraha kiyA hai 1. upadhAdIrgha, 2. nAmisaMjJaka varNoM kI vRddhi, 3. han dhAtu meM ghakArAdeza, 4. jana-vadha dhAtuoM kA hrasva, 5. kuTAdi dhAtuoM meM guNAdeza, 6. AkArAnta dhAtuoM ko 'Ayi' Adeza tathA 7. mAnubandha dhAtuoM meM vaikalpika hrasvAdeza / ina kAryoM ke vidhAyaka sUtra haiM 1. asyopadhAyA dIrgha0 (3/6/5) | 2 asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu (3 / 6 / 5) / 3. hasya hanterdhirinico : ( 3 / 6 / 28) / 4. janivadhyozca (3 / 4 / 67) / 5. kuTAderaninicaTsu (3 / 5 / 27) / 6. AyiricyAdantAnAm (3 / 6 / 20 ) / 7. mAnubandhAnAM hrasvaH, ici vA (3/4/65, 66) / - pANinIya sUtra 1. ata upadhAyAH (7/2/116) / 2. aco ti (7|2|115) / 3. ho hanteNinneSu ( 7 / 3 / 54) / 4. janivadhyozca ( 7 / 3 / 35) 5. gAGkuTAdibhyo'JNin Git, kGiti ca (a01 |2| 1 : 1/5 ) / 6. Ato yuk ciNkRtoH (7 / 3 / 33) / 7. mitAM hrasvaH, ciNNamulordIrgho'nyatarasyAm ( 6 / 4 / 92, 93) / isa prakAra 'J - N' anubandhoM vAle pratyayoM ke paravartI hone para donoM hI vyAkaraNoM meM dIrgha-vRddhi Adi kAryoM kA vidhAna kiyA gayA hai / kAtantrakAra ne kAryasauvidhya kI dRSTi se atideza kA vidhAna kiyA hai / [vizeSa vacana ] 1. siddhigrahaNaM bhinnakartRkatvAnmaGgalArtham (du0 vR0) / 2. sAhacaryaM tu prakaraNakRtameva (du0 TI0 ) / 3. nimittAdayo'tidezAH zAstrAntare nirUpitAH / kAryAtidezasya prAdhAnyAt (du0 TI0 ) / vadgrahaNaM sukhArtham (du0 TI0 ) / 4. vadgrahaNaM sarvasAdRzyArtham / 5. sarvAtidezAnAM madhye kAryAtidezasyaiva prAdhAnyam (vi0 pa0 ) [rUpasiddhi] /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 1. paatthH| paTh + ghaJ + si / paThanam / 'paTha vyaktAyAM vAci' (1 / 111) dhAtu se "bhAve'' (4 / 5 / 3) dvArA ghaJ pratyaya, 'gh - j' anubandhoM kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se ijvadbhAva, "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsu' (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha, liGgasajJA, si-pratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visrgaadesh| 2. paatthkH| paTh + vuNa - aka + si / 'paTha' dhAtu se "vuNatRcau" (4 / 2 / 47) sUtra dvArA 'vuN' pratyaya, 'Na' anubandha kA prayogAbhAva, upadhAdIrgha, "yuvujhAmanAkAntAH' (4 / 6 / 54) se 'vu' ko 'aka' Adeza, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA visargAdeza / 3. kaarH| kR + ghaJ + si / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se ghaJ pratyaya, "asyopadhAyA dI? vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se RkAra ko vRddhi Ar, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA visargAdeza / 4. kaarkH| kR + vuNa - aka + si / 'kR' dhAtu se 'vuN' pratyaya, ijvadbhAva, 'vu' ko 'aka' Adeza, RkAra ko vRddhi, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA visargAdeza / 5. ghaatH| han + ghaJ + si / 'hana hiMsAgatyoH' (2 / 4) dhAtu se ghaJ pratyaya, ijvadbhAva, upadhAdIrgha, "hasya hanterghirinicoH" (3 / 6 / 28) se hakAra ko ghakAra, "hantestaH" (3 / 6 / 27) se nakAra ko takAra, liGgasaJjA, si-pratyaya tathA visargAdeza / / 6. ghaatkH| han + vuNa - aka + si / 'han' dhAtu se, 'vuN' pratyaya, ijvadbhAva, upadhAvRddhi, ha ko gha , n ko t , 'vu' ko 'aka' Adeza, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA visargAdeza / 7. jnH| jan + ghaJ + si / "janI prAdurbhAve' (3 / 94) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, upadhAdIrgha, "janivadhyozca" (3 / 4 / 67) se hrasva tathA vibhaktikArya / 8. jnkH| jan + vuNa + si / 'janI' dhAtu se 'vuN' pratyaya, ijvadbhAva, upadhAdIrgha, hrasva, "vu' ko 'aka' tathA vibhaktikArya / / 9. vdhH| vadh + ghaJ + si / 'vadha saMyamane' (9 / 15) se ghaJ pratyaya, ijvadbhAva, upadhAdIrgha, hrasva tathA vibhaktikArya / 10. vdhkH| vadh + vuNa + si / 'vadha' dhAtu se 'vuN' pratyaya, ijvadbhAva, upadhAdIrgha, hrasva, 'vu' ko 'aka' Adeza tathA vibhaktikArya / 11. utkottH| ud + kuTa + ghaJ + si / 'ud' upasargapUrvaka 'kuTa kauTilye' (5 / 83) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, "kuTAderaninicaTsu' (3 / 5 / 27) se upadhAsaMjJaka ukAra ko guNa okAra tathA vibhaktikArya / / 12. utkottkH| ud + kuTa + vuNa + si / 'ud' upasargapUrvaka 'kuT' dhAtu se 'vuN' pratyaya, ijvadbhAva, guNa, 'vu' ko 'aka' Adeza tathA vibhaktikArya / / 13. paayH| pA + ghaJ + si / 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ijvadbhAva, "AyiricyAdantAnAm " ( 3 / 6 / 20) se AkAra ko 'Ayi' Adeza tathA vibhaktikArya / 8 14. pAyakaH / pA vuN + si / 'pA pAne' (1 / 264) se 'vuN' pratyaya, ijvadbhAva, 'Ayi' Adeza, 'vu' ko 'aka' Adeza tathA vibhaktikArya // 856| 857. hantestaH [4 / 1 / 2] + [ sUtrArtha] 'J - N' anubandha vAle kRtpratyayoM ke paravartI hone para 'han' dhAtughaTita nakAra ko takArAdeza hotA hai ||857 | [du0 vR0] hanternakArasya takAro bhavati janubandhe NAnubandhe ca kRt-pratyaye pare / ghAta:, ghAtakaH / kathaM bhrauNahatyamiti ? rUDhitaH siddhiH ||857 | [du0 TI0] hante. / tip sukhArtha eva / kathamiti " kvib brahmabhrUNavRtreSu' (4 / 3 / 83) iti kvip, tasya bhAva iti, "yaN ca prakIrtitaH " ( 2 / 6 / 14 ) iti yaN / kRti NakArAnubandhe yat kAryamuktaM taddhite tat kathamityAha - rUDhitaH siddhiriti / saJjJAzabdA hi taddhitA lokato'vasIyante / / 857 / [vi0 pa0 ] hanteH / takAro'yamekavarNo'rthAdante pravartate ityAha - hanternakArasyeti / kathamityAdi / bhrUNaM hatavAn iti 'kvib brahmabhrUNavRtreSu'' (4|3|83) iti kvip / bhrUNaghno bhAva iti yaN taddhitaH / / 857 / [ka0 ca0 ] hnteH| ztipnirdezaH svarUpagrAhaka:, tena 'jaGghAnaka:' ityeva bhavatIti vararuciH / svamate sukhArthaH, bhASAyAM lugantacekrIyitAnAdarAt 'jaGghAnaka:' iti 'pratyayalukAJcAnAm'' (4 / 1 / 4) iti na dIrghapratiSedhaH / naJA nirdiSTamiti vararuciH / tantra, nirnimitte cekrIyitasya lopAt kutaH pratyaye lug yeSAmekadezasyeti ghaTate / paJjikA-takAro'yamiti / arthAd yuktita ityrthH| yuktiH punariyaM hantirityakaraNAd handhAtostirbhavatItyarthaH / yad vA 'taDa AghAte' (9 / 30) iti nirdezAdityarthaH / / 857 / [samIkSA] 'ghAta:, ghAtakaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha han- dhAtughaTita nakAra ke sthAna meM takArAdeza kI AvazyakatA hotI hai, isakI pUrti donoM hI zAbdikAcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai "hanasto'ciNNaloH" (a0 7 / 3 / 32) / kAtantravyAkaraNa meM -
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH yaha vidhAna kRtprakaraNa meM kiyA gayA hai, ata: pANinIya vyAkaraNa kI taraha yahA~ 'ciN - Namul' pratyayoM ke niSedha kI AvazyakatA nahIM hotI hai / 'bhrauNahatyam' meM rUDhi yA lokAbhidhAna ke bala para takArAdeza kA vidhAna svIkAra kiyA jAtA hai / [vizeSa vacana 1. kathaM bhrauNahatyamiti ? rUDhita: siddhi: (du0 vR0) / 2. tip sukhArtha eva (du0 ttii0)| 3. sajJAzabdA hi taddhitA lokato'vasIyante (du0 TI0) / 4. stinirdeza: svarUpagrAhakastena 'jaGghAnakaH' ityeva bhavatIti vararuciH (ka0 ca0) / 5. svamate sukhArthaH, bhASAyAM lugantacekrIyitAnAdarAt (ka0 ca0) / 6. yuktiH punariyaM hantirityakaraNAd handhAtostirbhavatItyarthaH (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. ghaatH| han + ghaJ + si / 'hana hiMsAgatyoH' (2 / 4) dhAtu se "bhAve" (4 / 5 / 3) sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, 'gh - j' anubandhoM kA prayogAbhAva, ijvadbhAva, "asyopadhAyA dIghoM vRddhirnAminAminicaTsu' (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha, "hasya hanteSirinicoH' (3 / 6 / 28) se hakAra ko ghakAra, "hantestaH'' (3 / 6 / 27) se nakAra ko takAra, 'ghAta' zabda kI liGgasaJjA, si-pratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visargAdeza / / 2. ghaatkH| han + vuN - aka + si| 'han' dhAtu se "vuNtRcau" (4 / 2 / 47) sUtra dvArA 'vuN' pratyaya, 'Na' anubandha kA prarogAbhAva, ijvadbhAva, upadhAvRddhi, hakAra ko ghakAra, nakAra ko takAra, "yuvujhAmanAkAntAH' (4 / 6 / 54) se 'vu' ko 'aka' Adeza, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA visargAdeza ||857 / 858. na seTo'mantasyAvamikamicamAm [4 / 1 / 3] [sUtrArtha] dhAtusambandhI ic pratyaya ke e .. hone para kie jAne vAle kArya seTa am -bhAgAnta ko nahIM hote haiM. 'vam - - cam ' dhAtuoM ko chor3akara / / 858 / [du0 vR0] imAtramiha smaryate / 'mantasya vamikamicamivarjitasya ici kRtaM kAryatra bhvti| azami, atami nubandhe kRtIjvabhAvAcca - zamaH, zamakaH, zamI / tamaH, tamakaH, tamI / re - iti kim ? ayAmi, yAmaH, yAmakaH / avamikamicamAmiti kim ? avAmi, aAmi, abhidhAnAdAparvazcamiH - AcAmi / vAmaH, kAmaH,
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam AcAmaH / katham Ama: ? 'ama roge' (1 / 140) iti caurAdike ini dIrghaH / vo zramernaJA nirdiSTasyAnityatvAd vizrAmaH / katham udyamaH ? 'yama ca' (9/55) iti curAdau mAnubandhaH / uparama iti ca dRzyate // 858aa 10 [du0 TI0 ] na seTa: / saheTA vartate iti seT / yadyapi sahazabdo vidyamAnArthastathApITopalakSitA: seTo'bhidhIyante, yeSAM ''yamiraminamigamermAt" (3 / 7 / 26) iti iTpratiSedho'sti te'niTaH, ghyaNAdiSu ceTo'sambhavAt / makAro'nto yasyeti vigrahe'kAropadhAnAmeva pratiSedho yasmAdikAropadhAnAmeva ickAryaM nAstIti mandamatibodhanArthamevAmantasyeti kaizcit paThyate / kameryadA inG kriyate tadAsya pratiSedha ityAha vaktavyavAdI - kAminaG dhAtvantaragiti nyAyyaH pakSaH / abhidhAnAdAGpUrvazcamiriti 'camako vicamakaH' ityAdiSu pratiSedha eva / kecid Acama iti paThanti vAkyakArasya sammatam, sUtrakArasya sammatamavizeSeNa lakSyate / anye tu ijvad ityanuvartayanti teSAmici dIrgha eva 'azAmi, atAmi' ityAdi / AnubandhapratiSedhe iJmAtrasmaraNamuktamiti tu na sUtrakArasammatam, naitallakSaNaM vyAkaraNAntare dRzyate / kathamityAdi / Amanam AmaH, svarAntatvAdal ityAha- ama roge ityAdi / hetuvivakSayA vA amebhavAdikAdapi / vau zramerityAdi / 'avizramaM yAvadidaM zarIram' iti / tasmAd vAkyakAra Aha vau zramervibhASeti / katham udyama iti / mAnubandhatvAd hasva iti zeSaH / bhauvAdikasya vA 'aDa udyame' (1 / 127) iti darzanAnna dIrghaH / uparama iti / 'yama uparame' (1 / 158) iti nirdezAcceti / antagrahaNaM spaSTArtham ||858aa -- [vi0pa0] na seTa: / iTA saha vartate iti seT / iha NAnubandheSu ghaJAdiSu sAkSAdiTo'sambhavAd yasya 'yamiraminamigamermAt" (3 / 7 / 26) ityanena iTpratiSedho nAsti, sa iha iTopalakSitaM seDucyate / azami, atamIti / " bhAvakarmaNozca" (3 / 2 / 30) itIci kRte "asyopadhAyAH " (3 / 6 / 5) ityAdinA dIrghaH prApto na bhavati / yadyapi ijvaditi samudAyo'nuvartate, tathApyadhikArasyeSTatvAdekadeze ijeva smaryate ityuktam / ataH ici kRtasya kAryasya pratiSiddhatvAt tadvadbhUte kRti NAnubandhe'pi caivaM praniSedha ityAha - NAnubandhe kRtiijvdbhaavaacceti| zamI, tamIti - ''zamAmaSTAnAM ghiNin" (4 / 4 / 21) akAmIti / "AyAdayo'sArvadhAtuke vA'' iti vacanAd yadA kamerinaG na kriyate tadaivamudAharaNaM vaktavyapakSe saMgrahapakSe tu kAmiGdhAtvantarAdanya eva kamirdhAturiti / abhidhaanaadaangpuurvshcmiriti| 'camakaH, vicamakaH ' ityAdau dIrghapratiSedha eva / etad vRttikArasya matamiti / sUtrakArasya tu mataM varNayantiavizeSeNaiva pratiSedha iti| anyathA hi sUtre AcamAmiti paThediti manyante / kathamityAdi / Amanam AmaH, svarAntatvAdan / vau zrameriti / pratiSedho 'pi dRzyate - avizramaM yAvadidaM zarIraM patatyavazyaM pariNAmadurvaham /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH kimauSadhaM pRcchasi mUDha! durmate ! nirAmayaM kRSNarasAyanaM piba / / katham udyama iti / curAditvAdin / mAnubandhAnAM hrasvaH, pUrvavad al prtyyshcetyrthH| uparama iti ceti / yama uparame (1 / 158) iti nirdezAdityarthaH // 858 / [ka0 ca0] na seTo0 / atha sahazabdo vidymaanvcnstulyprtiyogivcnshc| yathA sahabhartRkA garbhiNI, bhartari vidyamAne grbhinniityrthH| saputrakaH pitA bhungkte| pitA bhuGkte putrazca / atra tu ici pare ubhayArtho'pi sambhavati, tat kathaM seTtvamiti? satyam , asambhavAdanyasmin pratyaye seTtvAt seTtvamucyate? atha tathApi yat kiJcit pade seTtvAt seTtvamucyate athavA yAvatpade seTtvAt seTtvamucyate? Adyazcet seDgrahaNasya vyAvRttireva naasti| srAdiniyamena parokSAyAM sarveSAmiTaH smbhvaat| dvitIyazced azamIti duSTam, zAnta ityatrAseTtvAt sarvathA seTtvaM nAsti tad yamadhAturapi seDiti? stym| anena makArAntadvArA vidhAnAt zrutatvAd yatra mAntadvArA iTpratiSedhastatraiva seDgrahaNasya vyAvRttiriti, tacca yamiramItyAdinaiva nyaayaat| makAro'nto yasyAsau mAntaH, na tu amanto yasyeti pryojnaabhaavaat| tarhi atemIdityAdau mAntatvAdanenaiva guNaniSedhaH kathanna syAta, amantapakSe na bhavati timerimantatvAt? satyam, atra ijlikhitakAryasyaiva nissedhaat| na ca iglikhito guNaH, yad vA vamAdInAmasyopadhAyA dIrghatve prApte nissedhH| vidhAtapi tasyaiveti yAdRgjAtIyasyeti nyAyAt sAhacaryAd vaa| nu 'padArthaH padArthenAnveti na tu padaikadezena' iti ijvaditi samudAyasyAnuvRttau 'zamaH, zamakaH' ityevodAharaNaM yuktam, katham azamItyAha - ijmaatrmiheti| kAraNamatra seDamantasyeti siddhe yad bhinnapadaM tadadhikRtasya ijvadityasyApi pdbhedoplkssnnaarthm| paJjikAyAM tu iSTatvAd icchAviSayIkRtatvAditi bodhyam , icchAviSaye kaarnnmidmeveti| ici prAptasya kAryasya niSedhAd JNAnubandhe kathaM pratiSedha ityaah-jnnaanubndhetyaadi| cakAra evArthe ijvdbhaavaadevetyrthH| ayamarthaH - JNAnubandhasya ici kRtaM kaarymtidishyte| tatra yadi icyeva niSiddham , tadA mUla eva nihita: kuThAraH iti kutastadbhUte tadvati praaptiriti| paJjikA avizramam iti avizramaM yAvadidaM zarIraM patatyavazyaM pariNAmadurvaham / kimauSadhaM pRcchasi mUDha ! durmate ! nirAmayaM kRSNarasAyanaM piba / / iti pUrNo'yaM zlokaH / / 858 [samIkSA] 'azami, atami, zamakaH, tamakaH, zamaH, dama:' Adi ke siddhyartha upadhAvRddhi
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kAtantravyAkaraNam ke niSedha kI AvazyakatA hotI hai, jise donoM vyAkaraNoM meM nirdiSTa kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "nodAttopadezasya mAntasyAnAcame:' (a0 7 / 3 / 34) / abhidhAnabala se AG-upasargapUrvaka hI cama dhAtu se upadhAvRddhi hotI hai - AcAmi, AcAmaH / nanirdiSTa vidhi ke anitya hone se 'vizrAma:' meM upadhAvRddhi kA niSedha nahIM hotA tathA 'uparamaH' meM niSedha upapanna hotA hai / [vizeSa vacana] 1. abhidhAnAd ApUrvazcamiH / AcAmi, vAma:, kAmaH, AcAmaH (du0 vR0)| 2. vo zramenA nirdiSTasyAnityatvAd vizrAmaH (du0 vR0) / 3. sahazabdo vidyamAnArthaH (du0 TI0) / 4. ickAryaM nAstIti mandamatibodhanArthamevAmantasyeti kaizcit paThyate (du0TI0) / 5. vaktavyavAdI kAminaG dhAtvantaramiti nyAyya: pakSaH (du0 TI0) / 6. na sUtrakArasammatam , naitallakSaNaM vyAkaraNAntare dRzyate (du0 TI0) / 7. antagrahaNaM spaSTArtham (du0 TI0) / 8. sahazabdo vidyamAnavacanastulyapratiyogivacanazca (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. azami / aT + zam + adyatanI - ic + ta / 'zamu' (3 / 42) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka prathama puruSa-ekavacana 'ta' pratyaya, "aD dhAtvAdistinyadyatanIkriyAtipattiSu' (3 / 8 / 16) se dhAtupUrva aDAgama, ic pratyaya, "asyopadhAyA dIrgho0' (3 / 6 / 5) sUtra se prApta dIrgha kA prakRta sUtra se niSedha tathA "icastalopaH" (3 / 4 / 32) se 'ta' pratyaya kA lopa / 2. atami / aT + gam + adyatanI - ic / 'tanu vistAre' (7 / 1) dhAtu se adyatanIvibhaktisaMjJaka prathamapuruSa-ekavacana 'ta' pratyaya, dhAtupUrva aDAgama, ic pratyaya, prApta dIrgha kA prakRta sUtra se niSedha tathA 'ta' pratyaya kA lopa / / 858 / 859. pratyayalukAJcAnAm [4 / 1 / 4] [sUtrArtha] jisa pratyaya ko nimitta mAnakara dhAtughaTita nakArarUpa ekadezaM se yadi kisI anya ekadeza kA luk huA ho to usI pratyaya ke paravartI rahane para prApta hone vAlA dhAtusambandhI kArya nahIM hotA hai / / 859 /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH du0 vR0] pra. yaye lug yeSAM dhAtUnAmekadezasya te pratyayalukaH, arthAd anAm ityanakArakANAM tyApalukAM dhAtUnAM nalopavarjitAnAM yat prAptaM tanna bhavati, arthAt tasminneva pratyaye pre| dhitA, smidhkH| adRzadi, dRzadaka: (yin)| nonuvaH, mriimRjH| tasya lugaci, tasyopadhAyA dIrgho guNazca na syaat| pratyayasya lug yebhya ityukte-bhedyaat| vettIti innanoluMki pratiSedhaH syaat| anAmiti kim? ghjiindhe:-edhH| undermni-odm| rnyje:raagH| kathaM kuJcernicitam iti? sannipAtalakSaNatvAdaguNasya ||859 / [du0 TI0] prtyy0| pratyaya ityaadi| parasaptamIyam , lugityadarzanamihocyate, na tu tasya lugacItyasya lukzabdacoditasya grhnnm| anAm iti pratiSedhasAmarthyAd bhuvcnaacceti| yeSAmityavayavAvayavisambandhe SaSThI, prtissedhsaamrthyaadsmbhvaacc| dhAtUnAmiti prkrnnaaddhikaaraashrynnaacc| ekadezasyetyapekSAyAmapi bhinnAdhikaraNo bhuvriihirbhidhaanaat| anAmiti vyaktibhede bhuvcnm| yeSAM dhAtUnAmekadezA nakArabhinnA: lupyante teSAM yat prAptaM tanna bhvtiityrthH| nonuvaH iti| tamevAcpratyayamAzritya yathA guNo na bhavati tathovAdezo'pi na bhvti| tathA cinotezcakrIyitalugantAdaci 'cecyaH' iti yatvaM na bhavatIti na codym| pratiSedhavazena hi tayoH praaptiriti| paJcamyanyapadArthe dUSaNamAha - bhedyAdityAdi / ino lope 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) iti nivRtto guNaH punarna syAt / svarAdeza: paranimittakaH pUrvavidhiM prati sthAnivadbhAve'pIna iti / nityatvAbhyupagame tu bhedyAditi padaM nityaM sthitam , tatra kAritalopo bhAvyate / tato guNa iti kuta: iyaM cintA kAritotpattAveva iti / evamano lukyapi vettIti / kathamityAdi / sannipAtalakSaNo nalopavidhiranimittaM tdvighaatsyetyrthH| nanu nonuvAdayaH kimityudAhriyante ? asya ca lope kRte sati svarAdezasya sthAnivadbhAvAd guNAvayavo'pyaguNa iti sidhyatISTam / tadasat , paratvAt tasya lugacIti samastasya cekrIyitasya lukA bhAvyam / kathaM dedya iti dIDo yatvApavAdo dIGo'nto yakAra: svarAdAvaguNa iti na bhavati ? satyam / tatra hi GAnubandhaH svarUpagrAhako bhaviSyati cekrIyitArthasaMvalitatvAdarthAntaraM vA / na vidyate guNo yasminnasAvaguNaH iti vyutpattimAzritya 'yAyAH' ityatra 'jaGgamaH' ityatra ca tasya lugacIti kRte "Alopo'sArvadhAtuke" (3 / 4 / 27) iti Alopo "gamahana0" (3 / 6 / 43) ityAdinopadhAlopazca na bhavatyasya pratiSedhasya viSayatvAt / / 859 / [vi0 pa0] pratyaya0 / pratyaya iti nimittasaptamIyam / lugityadarzanamAtramucyate, na punarlukzabdoccAritasya "tasya lugaci" ityasyaiva grahaNam , anAmiti prtissedhaat| anyathA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 kAtantravyAkaraNam "ghajIntheH" (4 / 1 / 64) ityAdinA nakArasya lopa eveti| asyAviSayatvAdanarthaka: pratiSedhaH syaaditi| yeSAmiti avayavAvayavisambandhe SaSThIyaM prtissedhsaamrthyaat| anyathA samudAyasya lope kasya kiM prApnoti yenArthavAnayaM pratiSedhaH syaat| na ca samudAyalopArtha suutrmstiityaah-arthaaditi| avayavArthaM vibhajya samudAyArthamAha-pratyaya ityaadi| dhAtavaH punariha prkrnnaadvgntvyaaH| arthAt tsminneveti| yasmin pratyaye dhAtvekadezo luptstsminnityrthH| yinniti samidhamicchati, dRshdmicchtiiti| "nAmna AtmecchAyAM yin, yasyAnani" (3 / 2 / 5; 6 / 48) iti ylopH| 'nonavaH' iti| atra yathA acapratyaye luptacekrIyite guNaH prApto na bhavati, tathA "svarAdAvivarNovarNAntasya" (3 / 4 / 55) ityAdinA uvAdezo'pi mA bhUditi na deshym| pratiSedhavazena tasya praaptiriti| pratyayasyeti / bhideheMtAvin / nAmyupadhalakSaNo guNaH, AziSi kaaritlopH| iha 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) iti nivRtto guNa: punarna syAd ina: sthAnivadbhAve'pi paJcamyantAnyapadArthe'sya pratiSedhasya vissytvaat| siddhAnte tu ino dhAtvekadezasya luptatvAt kathamiha guNa iti cet , naivm| nahi yasmin dhAtvekadezo luptastasmitrAziSi pratyaye gunnshcikiirghyte| kintarhi luptasyena: sthAnivadbhAvAditi na doSaH / tathA 'vetti' ityatrApi tipratyaye guNo na syaat| ata ekadezasyetyapekSAyAmapi bhinnAdhikaraNo bahuvrIhiH SaSThyantAnyapadArtha eva drshitH| rAgaH iti| ranje: "bhAvakaraNayoH" (4 / 3 / 43) iti ghaJi nlopH| kthmityaadi| iha "bhAvAdikarmaNojdupadhAt' (4 / 1 / 17) iti pakSe guNa: prAptaH kathaM bhavatIti puurvpkssaarthH| snnipaatetyaadi| prihaarsyaaymrthH| nakAralopo hi "anidanubandhAnAm " (3 / 6 / 1) ityAdinA pratyayasyAguNatvamAzritya snyjaatH| sa kathaM tad vihantumutsahate iti / / 859 / / [ka0 ca0] prtyyH| pratyayalukAmiti bahuvrIhireva na tatpuruSaH, bhuvcnaadthaasmbhvaacc| lupto nakAro'na ityucyate upacArAd ekadezasyAzrutasya grahaNAbhAvAt / tenAyamarthaH-na vidyate - - vasto yeSAM te'no dhAtavo nalopavarjitA ityrthH| atha mukhyArthabAdhena hi lakSa / li te / na vidyate nakAro yeSAM te nakArarahitA ityarthazcet , 'nu stutau' (2 / 7) ityAdAnAM nakArayuktAnAM varjanaM syaat| 'nonuvaH' ityatra guNa: prasajyeta ? satyam , pratyayaluganAmiti siddhe padabhedo vizeSalAbhAya, tena pradhvastanakArANAM grahaNam, upcaaraat| atha mukhyArthasambhave'pi yadyapyupacArastadA IdRgupacAraH kathaM na syAt , akArAnakAro yatra ta evAnakArAstatazcAkAranakAravatAM dhAtUnAM prAptaM kAryaM na bhavati ityarthaH kathanna syAt? stym| iSTatvAnnanizcaya eva / athAtra dhAtugrahaNAbhAvAt sAmAnyaM kathaM naavgmyte| tatazca 'sAdhumagbhyAm' ityatra saMyogAdedhuMTo lope sati gatve kartavye'nena pratiSedhaH syAt? stym|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH AhAntadhAtuprastAvAd dhaaturevaavsiiyte| tarhi pUrvasUtrAt seDamantavamikamicamAm ityAdInAM kathamanuvRttirnAsti, naivm| amantAnuvRttirnAsti asmbhvaat| nahi amantAnAmanAmiti niSedha upapadyate tannivRttyA vizeSaNasyApi nivRttiriti| tena 'vaMvamakaH' iti siddhm| anyathA vuNi paratazcekrIyitalope avamItyAdiniSedhAd dIrghaH syaat| idaM na cAru, vizeSyanivRttau vizeSaNasyAnuvRttirbahuzo dRzyate ytH| yad vA "na seTo'mantasya" (4 / 1 / 3) ityatra dhAtureva vizeSya: seDamantavamikamicamastu tasyaiva vizeSaNAni, kuto vizeSyanivRttau vizeSaNanivRttiriti siddhaantH| tasmAdiSTato'dhikArANAM pravRttinivRttI syAtAmityeva yuktam , icItyapi na vartate anAmiti prtissedhaat| atha yallakAmiti kriytaam| evaM ca sati samidhitA ityAdaya: siddhA:? vidharivAcaratItyAyilope vidhavatItyatra guNo na syaat| 'pathIyati, mathIyati' iti kvipi yalope pathyau mathyAvityatra nivRtto diirghH| pratyayalopalakSaNanyAyena punarna syaat| sthitau tu zrutavyAkhyayA na dossH| kiJca sasvaro'svaro vA iti nizcayAbhAve sasvarapakSe cekrIyitalopaniSedha: syAt , asvarapakSe tu yinaayyoriti| - nanu vararuciratra anAmiti vihAya anAtAmiti paThati, tena 'pApAyaka:' ityAyi: syaat| bhavanmate kA gtiriti| edhaH ityatra ta pratyayasya laga yebhya iti samAsAdeva na niSedhaH iti vadati? satyam , asya ca lope ityatra vissysptmii| kaTacikIrityAdiprayogasiddhyarthamuktaM tasya pryogdRssttaashrynnaat| atra prAgeva nirapekSatvAd yalopa iti na pratyayakRto lugatra ityadoSaH, tarhi 'draSTA, bhaktA' ityAdau antalope kAryAntaraniSedha: kathanna syAt? naivam , pratyayanimittako yatra lopastatraivAsya viSaya iti| ayaM dhunimittako lopaH, tatra dhuDAdau pratyaya iti smbndhaabhaavaat| ata eva 'mUrtaH' ityatra "nAmino voH" (3 / 8 / 14) ityAdinA kte dIrghaH siddhH| sAdRzyAt pratyayAzritasyaiva kAryasya niSedhAd idaM tu vynyjnaashritmiti| etenAyamarthaH- pratyayAzrite ekadezalope sati pratyayAzritasyaiva prAptasya kAryasya niSedha iti| etena 'kutaH, krutiH' ityatra dhAtoryalope prAptasyAguNasya niSedhe guNo na bhavati, yalopasya vynyjnmaatrnimitttvaat| tarhi anayaiva yuktyA 'nonuvaH' ityatra uvAdezaM prati pUrvapakSa eva nAsti, tat kathaM TIkApaJjikayoH pUrvapakSasiddhAntau kRtau? satyam , nahi upAyasyopAyAntaraM bAdhitamiti / nanu jakSaturityAdau upadhAlope kRte "aghoSeSvaziTAM prathamaH'' (3 / 8 / 9) iti prathame kartavye'nena niSedha: kathanna syaadityaah-arthaadityaadi| shruttvaadityrthH| 'nonuvaH' iti 'nu stutau' (27) ityasya rUpaM syAt tAtparyakaM na vidyate nakAro yeSAmityasya vyaavrtnaarthtvaadityuktmev| vrrucimtmaashngkyaah-prtyysyeti| tathA 'dRzadakaH' ityatra dhAtubhyaH pratyayasya luko'sambhavAd dIrghaH syAdityapi duussnnaantrm|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam nanu bhedyAdityatrApi "AziSi ca parasmai'' (3 / 5 / 22) ityaguNe prApte'nena niSedhAd guNa eva bhaviSyati / tathA vettItyatrApi 'luglope na pratyayakRtam' iti sUtreNa kRtasya guNaniSedhasyAnena niSedho guNaH siddha eva kuto doSaH ? satyam / bhedyAdityatra sthAnivadbhAvAdina: AziSo vyavahitatvAd guNaniSedhasyAprAptiH / vettItyatrApi luglopasya na niSedhaH, pratyayAzritakAryasyAbhAvAt / ata eva nimittAbhAvaparibhASAyAstatra niSedhAt kuta ubhayatra guNaniSedhabAdhA (prAdhAnyAt) ityapi / / yad vA vidyamAnatipratyayAzritaguNasyaiva prAdhAnyAt (yad vA vidyamAneti pratyayAzritakAryasya niSedhaH prAdhAnyAt ), na tu luptAnamavalambya prAptasya guNasya niSedhAd guNo gaunntvaat| nanu vararuciratra paJcamyanyapadArthabahuvrIhimAzritya 'praNatya, saMyatya' ityAdi vyAvartayati prtyylopaabhaavaat| bhavanmate ekadezasya lopAt kathaM takArAgamaH? stym| anAmiti varjanAd Adezasya tu tatsAhacaryAd Adeze prApta pratiSedho nAgama itydossH| sannipAta ityaadi| nanu aguNa: katha sannipAtalakSaNa:, kintarhi anuSaGgalopa ev| tathAhi yamaguNaM dRSTvA yasya lopasya sambhavaH so'guNa: sannipAtastenAguNena lakSyate yo vidhilopaH saH sannipAtalakSaNa iti| atra kazcillakSaNazabdaH svarUpArthaH sannipAtalakSaNaH sannipAtasvarUpa ityrthH| nalopasya sannipAtalakSaNatvAdaguNasya na vighAta iti sAdhyAhArAnvaye saadhuritynyH| aguNAzritatvAllopo'pyaguNa iti kshcit| sAgarastu aguNasya ya: sannipAta: sannikarSastallakSaNatvAt tnnimitttvaannlopsyeti| yad vA aguNasya sannikarSAzritatvAdityarthaH / paJjikApratiSedhavazeneti / atha tarhi 'no'tra' ityAdAvapi akAralopaniSedhAd "o av'' (1 / 2 / 14) kathana syAt / atrApyasya lopapratiSedhenaiva "o av' (1 / 2 / 14) ityasya prApti: ? satyam / tatra vyaktipakSAzrayaNAd yAvatI vikRti: prApnoti tAvatyeva niSedhaH / atra tu jAtipakSAzrayaNamiti jAte: sakRllakSaNasya caritArthatvAnno avAdezasya niSedhaH / tathA vyaktIti samudAyApekSayA tathAzabdo nakArasyeti hemkrH| nakArasya lopo yeSAm ityupacArArtho darzita: / asya tu mate luptanakArA dhAtavo'pyupacArAt tathocyante, tato na luptanakArA aluptanakArA iti sthitam / / 859 / mi , dRzadakaH, marImRjaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha guNa-vRddhi ke niSedha kI ..nazyakatA hotI hai / isakI vyavasthA donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai / pANini kA sUtra hai - "na dhAtulopa ArdhadhAtuke' (a01|1|4)| yaha jJAtavya hai ki kahIM kahIM pANinIya vRddhi ke lie kAtantrakAra ne dIrgha Adeza kiyA hai / sAmAnyatayA ubhayatra sAmya hI hai| [vizeSa vacana] 1. kathaM kuncenikucitamiti? sannipAtalakSaNatvAdaguNasya (du0 vR0) / 2. bhinnAdhikaraNo bahuvrIhirabhidhAnAt (du0 TI0) /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 3. tatra hi GAnubandhaH svarUpagrAhako bhaviSyati (du0 TI0 ) / 4. lugityadarzanamAtramucyate (vi0 pa0 ) / 5. yeSAmiti avayavAvayavisambandhe SaSThI (vi0 pa0 ) | 17 6. pratyayalukAmiti bahuvrIhireva na tatpuruSaH, bahuvacanAt (ka0 ca0) / 7. pratyayaluganAmiti siddhe padabhedo vizeSalAbhAya (ka0 ca0) / 8. AdyantadhAtuprastAvAd dhAturevAvasIyate (ka0 ca0) / 9. iSTato'dhikArANAM pravRttinivRttI syAtAm (ka0 ca0 ) / 10. nakArasya lopo yeSAm ityupacArArtho darzita: (ka0 ca0) | [ rUpasiddhi] + 1. samidhitA / sam + indh yin + iT + tA / samidhameSitA / 'sam' upasargapUrvaka 'Ji indhI dIptau' (6 / 22) dhAtu se "nAmna AtmecchAyAM yin" ( 3 / 2/5) sUtra dvArA 'yin' pratyaya, "te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16 ) se 'samidhy' kI dhAtusaJjJA, zvastanIsaMjJaka prathamapuruSa- ekavacana 'tA' pratyaya, iDAgama, "yasyAnani" (3 / 6 / 48) se yakAralopa tathA "nAminazcopadhAyA laghoH " ( 3 / 5 / 2) se prApta guNa kA prakRta sUtra dvArA niSedha / 2. smidhkH| sam + indh + yin + vuN + si / yahA~ para guNa kA niSedha prakRta sUtra se hotA hai / R 3. adRzadi / aT + dRzad + yin + ic + ta / yahA~ RR ke sthAna meM prApta 'ar' guNa kA prakRta sUtra se niSedha / 4. dRzadakaH / dRzad + yin + vuN + si / prakRta sUtra se guNaniSedha | 5. nonutaH / nu + cekrIyita ya + ac + si / 'Nu stutauM' (2 / 7) dhAtu se "dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre " ( 3 / 2 / 14 ) sUtra dvArA cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, dvitvAdi se 'nonUya' dhAtu, usase "ac pacAdibhyazca' (4 / 2 / 48) dvArA ac pratyaya, "tasya lugaci" (4/4/45) se ya kA lopa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se prApta guNa kA prakRta sUtra dvArA niSedha tathA UkAra ko uvAdeza / 6. marImRjaH / mRj + ya + ac - + si / 'mRjU zuddhau' (2 / 29) dhAtu se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, dvitvAdi, ac pratyaya / yahA~ "majoM mArjiH " ( 3 / 8 / 23) se prApta mArj Adeza kA prakRta sUtra dvArA niSedha ||859 | 860. sArvadhAtukavacche [4 / 1 / 5] [sUtrArtha] zakArAnubandha vAle kRtsaMjJaka pratyayoM ke pare rahate sArvadhAtuka kI taraha kArya hotA hai ||860
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0 ] zAnubandhe kRti pare sArvadhAtuka iva kAryaM bhavati / juhvat, pacamAnaH / '"kRJaH za ca'' (4 / 5 / 77) kriyA / yasya yaduktaM tasya tadeva, zrutatvAt // 860 / [du0 TI0] sArva0 0 / nahi zakAraH sthitimAnastIti kRtamantareNa zAnubandho nAstItyAha zAnubandhe kRtIti / juhvaditi / juhotyAditvAd dvirvacanam / pacamAna iti / "an vikaraNaH kartari " ( 3 / 2 / 32) iti / kriyeti / " sArvadhAtuke gN" (3 / 2 / 31) ||860| [vi0 pa0 ] sArva0 / zakAraH sthitimAn nAstItyanubandho gamyate / sa ca kRtamantareNa na sambhavatItyAha - zAnubandhe kRtIti / juhvaditi / 'hu dAne' (2 / 67), zantRG / juhotyAditvAd dvirvacanam / "juhoteH sArvadhAtuke" ( 3 / 4 / 61) iti vatvam / pacamAna iti / Anazi pratyaye anvikaraNe "Anmo'nta Ane" ( 4 4 7) iti makAraH / kriyeti / sArvadhAtuke yaN, "yaNAziSorye' (3|6| 13 ) itIkArAgamaH ||860| [ka0 ca0 ] sArva0 / atrApi vadgrahaNaM sukhArtham / parArthe prayujyamAnaH zabdo vatimantareNa vatyarthaM gamayati, yataH zakAraH sthitimAnnAstIti / atha sadRzam ityatra zakAraH sthitimAnastIti naivam, auNAdikazabdasya bahulArthatvAt / 'prazAn' ityAdau katham AkAralopo na syAt, vatkaraNasya svAzrayArthatvAd asArvadhAtukamasti / yato'sArvadhAtuke'pyAkAralopaniSedho 'pyatidizyate iti cet, n| paryudAsena sArvadhAtukAdanyasmin pratyaye evAkAralopaH sAdhyo na tu sArvadhAtuke niSedhaH sAdhyaH, kutastasyAtidezaH ? satyam, paryudAsArthamiti tasyApi niSedhasyAtideza AzrIyate / nanu pUrvasUtrAnnaJ kathaM nAnuvartate, tadAyamarthaH syAt - zAnubandhe parataH sArvadhAtuke dRSTaM kAryaM guNo vAdezAdikaM na bhavatIti ? stym| "Ge na guNa:'' (4 / 1 / 6) ityatra nnygrhnnaat| anyathA naJo'dhikAro'styeva, kimatra naJgrahaNena, tasmAnnaJo nivRttiH // 860| - [samIkSA] , 'juhvat pacamAnaH' Adi prayogoM ke siddhyarthaM dvitva - makArAgama Adi kArya karane par3ate haiM / inakA nirvAha donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai, parantu prakriyA ubhayatra draSTavya hai / pANini ne zit pratyayoM kI sArvadhAtukasaMjJA karake dvitvAdi kArya kie haiM, jabaki kAtantrakAra ne prakRta atideza se apekSita kAryoM kA nirdeza kiyA hai| pANini kA sArvadhAtukasaMjJAvidhAyaka sUtra hai "tizit sArvadhAtukam" (a0 3 / 4 / 113) /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH [vizeSa vacana] 1. yasya yaduktaM tasya tadeva, zrutatvAt (du0 vR0) / 2. zakAraH sthitimAn nAstItyanubandho gamyate (vi0 pa0) / 3. atrApi vadgrahaNaM sukhArtham (ka0ca0) / 4. parArthe prayujyamAnaH zabdo vatimantareNa vatyarthaM gamayati (ka0 ca0) / 5. auNAdikazabdasya bahulArthatvAt (ka0 ca0) / 6. paryudAsArthamiti tasyApi niSedhasyAtideza AzrIyate (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. juhvat / hu + zantRG + si / 'hu dAne' (2 / 67) dhAtu se "vartamAne zantRGAnazAvaprathamaikAdhikaraNAmantritayoH" (4 / 4 / 2) sUtra dvArA 'zantRG' pratyaya, zakAraRkAra-DakAra ke anubandha hone se 'ant' bhAga zeSa, prakRta sUtra se atideza (sArvadhAtukavadbhAva), "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "adAdeluMg vikrnnsy"(3|4|92) se usakA luk, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke" (3 / 3 / 8) se 'hu' ko dvitva, "r3e na guNaH" (4 / 1 / 6) se aguNa, "juhote: sArvadhAtuke" (3 / 4 / 61) se ukAra ko vakAra, nalopa, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA "vyaJjanAd disyoH" (3 / 6 / 47) se usakA lop| 2. pcmaanH| pac + Anaz + si / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se "vartamAne zantRGAnazau0" (4 / 4 / 2) sUtra dvArA 'Anaz' pratyaya, "an vikaraNa: kartari" (3 / 2 / 32) se an vikaraNa, "An mo'nta Ane" (4 / 4 / 7) se makArAgama tathA vibhaktikArya // 860 / 861: De na guNaH [4 / 1 / 6] [sUtrArtha) GakArAnubandha vAle kRtsaMjJaka pratyaya ke pare rahate dhAtusambandhI guNa kA niSedha hotA hai // 861 / [du0 vR0] GAnubandhe kRti pare guNo na bhavati / bibhyat , vidan , sunvan , cinvan / katIha madhu lihAnAzcinvAnAH // 861 / [vi0 pa0] De0 / bibhyaditi / 'ji bhI bhaye' (2 / 68), zantRG, pUrvavad dvivacanam "ya ivarNa0" (3 / 4 / 58) nalopa: / sunvan iti / "suJo yajJasaMyoge" (4 / 4 / 12) iti zantRG / "nuH SvAdeH" (3 / 2 / 34), "norvakAro vikaraNasya" (3 / 4 / 60) iti vtvm| madhu lihAnAzcinvAnA iti "zaktivayastAcchIlye" (4 / 4 / 9) iti zAnaG / / 861 /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] (0 / atha "sArvadhAtukavacche' (4 / 1 / 5) ityasmAt pUrvaM "De na guNaH" (4 / 1 / 6) iti kriyatAm , kiM nagrahaNena ? satyam , tadA "sArvadhAtukavacche' (4 / 1 / 5) ityatra naJo'nuvRttiH syAd ityuktameva / kazcid Aha - nagrahaNAdadhikArasyApi pratiSedho vijJAyate, tena "dyatisyatimAsthAM tyaguNe' (4 / 1 / 76) iti prakaraNasya tyAdau pratiSedhaH siddhaH / yathA 'mAtaH' ityatra nekAraH / evam attaH, attavAn ityatra na jagdhyAdezaH / tadasat , "dyatisyatimAsthAm0" (4 / 1 / 76) ityAdau sthAsAhacaryAd asArvadhAtakasyaiva grhnnmitydossH||861| [samIkSA -anabandha vAle pratyayoM ke pare rahate zarvavarmA tathA pANini donoM hI guNAdeza kA niSedha karate haiM / pANini kA sUtra hai - "kGiti ca" (a0 1 / 1 / 5) / antara yaha hai ki kAtantrakAra 'zantRG - zAnaG pratyayoM meM sAkSAt G-anubandha par3hate haiM, jabaki pANini ke anusAra "sArvadhAtukamapit' (a0 1 / 2 / 4) se GidvadbhAva hone ke bAda "viGati ca" (a0 1 / 15) se 'bibhyat, vidan , cinvan' Adi meM guNaniSedha pravRtta hotA hai, parantu kAtantrakAra ne sAkSAt pratyayoM meM hI D-anubandha kI yojanA se lAghava kiyA hai / [vizeSa vacana] 1. kazcidAha - nagrahaNAdadhikArasyApi pratiSedho vijJAyate (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. bibhyt| bhI + zantRG + si / 'Ji bhI bhaye' (2 / 68) dhAtu se 'vartamAne zantRGAnazAvaprathamaikAdhikaraNAmantritayoH" (4 / 4 / 2) sUtra dvArA 'zantRG' pratyaya, z - R anubandhoM kA prayogAbhAva, "juhotyAdInAM sArvadhAtuke' se dhAtu ko dvitva, abhyAsasaMjJA, ya ivarNasyAsaMyogapUrvasyAnekAkSarasya' (3 / 4 / 58) se dhAtughaTita IkAra ko yakAra, "abhyastAdantiranakAraH' (2 / 2 / 29) se pratyayagata nakAra kA lopa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH' (3 / 5 / 1) se prApta guNa kA prakRta sUtra se niSedha, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. vidn| vid + zantRG + si / 'vida jJAne' (2 / 27) dhAtu se zantRG pratyaya, prakRta sUtra se guNaniSedha, saMyogAntalopa tathA vibhaktikArya / 3. sunvn| su + nu -vikaraNa + zantRG + si / 'SuJ abhiSave' (4 / 1) dhAtu se zantRG pratyaya, "nu: SvAdeH" (3 / 2 / 34) se na-vikaraNa, "norvakAse vikaraNasya' (3 / 4 / 60) se vakArAdeza, saMyogAntalopa tathA vibhaktikArya / 4. cinvn| ci + nu + zantRG + si / 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se zantRG pratyaya, nu-vikaraNa, vakArAdeza, takAralopa tathA vibhaktikArya /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 5. lihaanaaH| lih + zAnaG + jas / 'liha AsvAdane' (2 / 63) dhAtu se zAnaG pratyaya, prakRta sUtra se guNaniSedha tathA vibhaktikArya / 6. cinvaanaaH| ci + nu + zAnaG + jas / 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se zAnaG pratyaya, nu-vikaraNa, vakArAdeza tathA vibhaktikArya / / 861 / 862. ke yaNvacca yoktavarjam [4 / 1 / 7] [sUtrArtha] kakArAnubandha vAle kRtpratyaya ke pare rahate yaNvat kArya hotA hai, ya-pratyaya ke viSaya meM jo kahA gayA hai use chor3akara / / 862 / [du0 vR0] kAnubandhe kRti pare yaNIva kAryaM bhavati, ye uktaM vrjyitvaa| kRtaH, kRtavAna, gRhItvA, issttiH| yaNvadbhAve'guNatvaM samprasAraNaM ca syAt / yoktavarjamiti kim ? kRtaH, jitaH, smRtH| ikArAgamadIrghaguNA na syuH||862| [du0 TI0] ke0 / yaNvadbhAva ityAdi / NakArAnubandhatvAd yaNi guNapratiSedho dRSTaH, svapivaciyajAdInAM yaNi samprasAraNaM dRSTam / ye uktaM yoktaM yakAreNa yadA yaNa vizeSito bhavati ekayoganirdiSTatvAt tadA yaNvadbhAvo na bhavatItyarthaH / tad yathA "yaNAziSoyeM, nAmyantAnAM yaNAyiyinnAzIzivacekrIyiteSu ye dIrghaH, guNo'rtisaMyogAyoH" (3 / 4 / 74, 70, 75) iti / cakAra uktasamuccayamAtre / / 862 / [vi0pa0] ke yaNvat / iSTiriti / yaje: samprasAraNam , bhRjAditvAt Satvam / yoktetyAdi / ye uktaM yoktam , yakAreNa vizeSite yaNi yaduktaM tad vrjyitvetyrthH| tena "yaNAziSoyeM, nAmyantAnAM yaNAyiyinnAzIzcvicekrIyiteSu ye dIrghaH, guNo'rtisaMyogAyoH" (3 / 4 / 74, 70, 75) ityetaiyogairyathAkrameNa kRtaH ityAdiSUdAharaNeSu ikArAgamadIrghaguNAH prAptAH / yoktatvAnna bhaviSyantItyartha: / / 862 / [ka0 ca0] ke yaN / yaNazabdAzritasya kAryasya samprasAraNasyaivAtrAtidezazcakArAdaguNazca / tena 'jajAgarvAn' ityatra guNAbhAva iti vrruciH| tadasat "jAguH kRtya0" (4 / 18) ityAdinA guNa eva bhavati jajAgarvAn iti / tasmAdatra yaNi dRSTamAtrakAryasyAtidezaH, tarhi 'buddhaH' ityatra dhuTAM tRtIyo na bhavati ? satyam , vatkaraNaM svAzrayArthamiti / tena dhuTkArya syAdeva // 862 / [samIkSA] 'kRtavAn , gRhItvA' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha guNaniSedha tathA samprasAraNa kI AvazyakatA hotI hai, inakA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini ke sUtra
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam haiM-"viGati ca, vacisvapiyajAdInAM kiti ca, grahijyAvayivyadhivaSTivicativRzcatipRcchatibhRjjatInAM Diti ca' (a0 1 / 1 / 5; 6 / 1 / 15, 16) / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. cakAra uktasamuccayamAtre (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. kRtH| kR + kta + si / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se "niSThA' (4 / 3 / 93) sUtra dvArA 'kta' pratyaya, k-anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se guNaniSedha tathA vibhaktikArya / / 2. kRtvaan| kR + ktavantu + si / 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se "niSThA' (4 / 3 / 93) sUtra dvArA 'ktavantu' pratyaya, ukArAnubandha kA prayogAbhAva, liGgasaMjJA, sipratyaya, "nAntasya copadhAyAH' (2 / 2 / 16) se nakAra kI upadhA ko dIrgha, "vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) se silopa tathA "saMyogAntasya lopaH' (2 / 3 / 54) se takAralopa / 3. gRhiitvaa| grah + ktvA + si / 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se "ekakartRkayoH pUrvakAle' (4 / 6 / 3) sUtra dvArA 'ktvA' pratyaya, iDAgama, dIrgha, "grahijyAvayivyadhi0" (3 / 4 / 2) ityAdi se samprasAraNa, liGgasaMjJA, sipratyaya, avyayasaMjJA tathA 'si' kA lop| ___4. issttiH| yaj + kti + si / 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (1 / 608) dhAtu se strIliGga meM "striyAM kti:' (4 / 5 / 72) sUtra dvArA 'kti' pratyaya, kakArAnubandha kA prayogAbhAva, "svapivaciyajAdInAM yaNparokSAzI:' (3 / 4 / 3) se yakAra ko samprasAraNa "bhRjAdInAM SaH" (3 / 6 / 59) se jakAra ko SakAra, "tavargasya SaTavargAdRvarga:" (3 / 8 / 5) se takAra ko TakAra tathA vibhaktikArya // 862 / 863. jAguH kRtyazantRvyoH [4 / 1 / 8] [sUtrArtha] zantRG tathA kvi pratyaya se bhinna kRtsaMjJaka pratyaya ke pare rahate jAgR dhAtu meM yaNvat kArya hotA hai // 863 / [du0 vR0] jAgarte: kRti pare yaNIva kAryaM bhavati na tu zantRvyoH / "yaNAziSoyeM" (3 / 4 / 74) / jAgarUkaH, jAgaritaH, jAgartiH / kRtIti kim ? jAgRyAt / azantRvyoriti kim ? jAgrat , jaagRviH| "kRgRjAgRbhyaH kviH" ||863 / [du0 TI0] jAguH / vacanAdiha yoktavarjamiti na sambadhyate // 863 /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 23 [vi0 pa0] jAgu: / kintat kAryamityAha - "yaNAziSorye' (3 / 4 / 74) iti / etena yoktavarjamitIha na sambadhyate, vacanAt / na hi yoktAdanyad jAgarteryaNi kRtaM kArya sambhavatIti darzitam / / 863 / [ka0 ca0] jAguH / atra yaNazabdAzritasya kAryasyAtideza eva, tena jAgaritetyAdau na sAmAnyasyAtidezaH / atra kiM kAraNamiti ced ucyate - yaNvatsUtrAt pUrvapAThAt jAgarte: kRti yat prAptaM tanna bhavatIti siddhamabhipretam / yatastacca yoktavarjameva sambhavati / ato yoktavarjagrahaNasyAnuvRttiriha na syAt / athavA yadi yoktavarjagrahaNasyAnuvRtti: syAt tadA jAgarteraguNatvamevAtidiSTam |tthaa ca sati 'azantRGkhyoH ' iti varjanamanarthakameva pUrveNa prAptasyAguNasya niSedhArthamiti vAcyam / pUrvasUtrabAdhAjJApanApekSayA lAghavAd yoktavarjanAnuvRttibAdhAjJApanasyaivaucityAcca / sAgarastu pUrvasUtre nA siddhe yad varjagrahaNaM tadiha tannivRttyarthameva / / 863 / [samIkSA] 'jAgarUkaH, jAgaritaH, jAgatiH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha guNAdeza karane kI AvazyakatA hotI hai, tadartha ubhayatra vyavasthA kI gaI hai / pANini kA sUtra hai - "jAgro'viciNNalGitsu" (7 / 3 / 85) / ata: ubhayatra samAnatA hai / [vizeSa vacana] 1. sAgarastu pUrvasUtre nA siddhe yad varjagrahaNaM tadiha tannivRttyarthameva (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. jAgarUkaH / jAgR + Uka + si / 'jAgR nidrAkSaye' (2 / 36) dhAt se "jAgarUkaH" (4 / 4 / 43) sUtra dvArA 'Uka' pratyaya, guNAdeza, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA visargAdeza / 2. jaagritH| jAgR + ikArAgama + kta + si / 'jAgR nidrAkSaye' (2 / 36) dhAtu se "niSThA" (4 / 3 / 93 ) sUtra dvArA 'kta' pratyaya, kakArAnubandha kA prayogAbhAva, ikArAgama, guNAdeza tathA vibhaktikArya / 3. jaagrtiH| jAgR + kti + si / 'jAgR' dhAtu se "striyAM kti:' (4 / 5 / 72) dvArA 'kti' pratyaya, guNAdeza tathA vibhaktikArya / / 863 /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 864. guNI ktvA seDarudAdi - kSudha - kuza kliza gudha- mRDa - mRda- vada-vasa- grahAm [ 4 / 1 / 9 ] [sUtrArtha] iDAgamasahita ktvA pratyaya hone para guNAdeza hotA hai, rudAdi-kSudha Adi dhAtuoM ko chor3akara / / 864| [du0 vR0 ] arudAdikSudhAdInAM ktvA seD guNI bhavati / yasmin yo bhavati sa tasyeti vivakSAyAmin / zayitvA, devitvA, sraMsitvA / ktveti kim ? nikucitiH / zIGAdInAM seD niSThaiveti niyamazca syAt / seDiti kim ? kRtvA / arudAdikSudhAdInAmiti kim ? rudavidamuSAM sanItyatra rudisahacarito vidirjJAnArthaH / ruditvA, viditvA, muSitvA, kSudhitvA, kuzitvA / kliza, klizU - klizitvA, gudhitvA vyupadhatvAd vA na syAt / mRDitvA, mRditvA / vada-uditvA / vasa nivAsa eva yajAditvAt / uSitvA / kSudhivasozcetIT / gRhItvA / / 864 / 24 - [du0 TI0] yaNvadbhAvAdaguNatve prApte vacanam / arudAdItyAdi / rudAdibhyo'nyeSAM dhAtUnAM sambandhI samIpo vA ktapratyaya ityarthaH / kazcid mahAdhAtvadhikAramAzritya prasajyapratiSedho'yamiti mnyte| nanu guNo vidyate yasminniti vigrahe kathaminpratyayastadasyAstIti SaSThImAtranirdezAt ? satyam, SaSThyartha evenpratyaya iti manasikRtyAha - yasminnityAdi / guNItyapanIya na ktvi seTIti naJ kuryAt ktvApratyaye yaNvaditi pratipattigauravaM syAt / niSThAyAM seTi bhAvAdikarmaNorvodupadhasyeti nirdeze nAsti lAghavam, ktvAgrahaNaM kimarthaM guNI seD ityucyatAm - nigudita iti niSThApratyayo'pi guNI syAt cet na / zIGAdInAmeva seD niSThA guNI nAnyeSAM gudAdInAmiti niyamAt / tarhi parokSApi guNinI syAt tato jagmiva, jaghniveti na sidhyati "gamahana 0 " ( 3 / 6 / 43) ityAdinopadhAlopasyAbhAvAt ? satyam / "nAmyantAnAmaniTAm" (3/5/17) iti vacanAdAkhyAtiko na guNIti vijJApayati, anyathA seTkatvAdeva sano guNitvaM siddham, kiM nAmyantAnAmaniTAm ityaneneti bhAvaH / kvansustarhi guNI syAt, 'jagmivAn' iti duSyati, maivam / kAnubandhatvAd yaNi dRSTaM kAryamaguNatvam '"gamahanavidavizadRzAM vA" (4/6/77 ) itITi kRte svarAdAvaguNe syAd upadhAlopaH, tarhi ktirapi guNini syAdityAha - ktvAgrahaNamityAdi / kunceranuSaGgalopaH siddha eva, upasnihitiriti guNaH ta " ghoSavatyozca kRti " (4 / 6 / 80) iti ktau pratiSedho neSyata iti grahAdInAmiT / viparItaniyamo'pi syAdityAha - zIGAdInAmiti / 'nAniSTArthA zAstre praklRptiH' (bhojapari0 107) iti bAlairnAvagamyate /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH seD guNIti kRte yoge nisstthaayaamvdhaarnnaat| AkhyAtena parokSAyAmaguNAdaniTAM sni|| kAnubandhabalAdeva kvansau ca pratyaye kil| guNinAM ca guNo nAsti nikucitiH prayojanam / / ktveti kAnabandho mndmtibodhaarthH| arudAdItyAdi / rudAdiriha sUtragaNo gRhyate na dhAtugaNaH, Adizabdasya vaiphalyAdityAha - rudItyAdi / rudisahacarito vidirjJAnArtha iti sukhapratipattyartham ucyate, yasmAd vida jJAne ityasmAdanye vido'niTa iti "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) iti guNapratiSedhaH siddha eva / sAhacaryaM punaratra sUtrapAThakRtameva pratipattavyam / athavA matAntaramAzrityoktaM lAbhArthAdapi videriTamicchantyanye iti rudinAdAdikena sahacaritasya 'vida jJAne' ityasya grahaNamityarthaH |vyupdhtvaad vA na syAditi, anyathaiSAmiha pratiSedho vyartha: syAd iti bhAvaH / siddhe guNatve vibhASA tatra vidheyeti atra rudaadiprtissedhH| nanu "ktvi rudAdikSudhakuzaklizagudhamRDamRdavadavasagrahAm" iti suutrmaastaam| siddhe sati niyama eSAmeva yaNvad bhavati nAnyeSAmiti / naivam , viparItaniyamo'pi saMbhAvyeta rudAdInAM ktvApratyaya eva yaNvaditi // 864 / [vi0 pa0] guNI0 / nanu guNo'syAstIti guNI dhAtorabhidhAnaM prApnoti na pratyayasya, gaNo'sminnastIti saptamyarthe inpratyaye gaNI ktveti yujyate vaktum / na ceha saptamyarthe matvarthIyo'sti, tadasyAstIti SaSThImAtranirdezAdityAha - yasminnityAdi / etena SaSThIsaptamyora) prati bhedo nAstIti darzitam / yathA vRkSasya zAradA, vRkSe zAkhA / ghaTasya rUpam , ghaTe rUpamiti / nanu bhedo'pi dRzyate, yathA gaGgAyAM gAvo na ca tAstasyA iti / tathA dezAntaragato'pi putro devadattasya bhavati, na cAsau putrstsminniti| tadayuktam , loke hi tadAzrayatvAt tadvyadezo'pi dRzyate, yathA rathyAyAH puruSAn Ahvaya, zAlAyAH puruSAn pazyeti / atha yadi gaGgAyAM gAvaH, devadatte putra ityapi syAt , na tadA kAcid vastukSatiriti / / __ atha ktvAgrahaNaM kimartham "guNI seDasmAdi0" (4 / 1 / 9) ityAdi sUtramAstAm? satyam / avizeSAnniSThApratyayo'pi guNI t , yathA 'guda krIDAyAm' (1 / 309), niguditaH, niguditavAniti ce, , naivam / anena sAmAnye naiva siddhe zIphUGghRSikSidisvidimidAM niSThA saMDiti vacanamavadhAraNArtha bhaviSyati / zIGAdInAmeva seD niSThA guNinI nAnyeSAmiti, tarhi parokSApi guNinI syAt , tato 'jagmiva, jaghniva' iti na sidhyati / guNitvena "gamahana0" (3 / 6 / 43) ityAdinopadhAlopasyAbhAvAt, tadapyayuktam / "nAmyantA miniTAm" (3 / 5 / 17) itynigrhnnaat| taddhi zizrayiSatItyatra seTsano guNitvArthamaniDrahaNam / tadanenaiva siddham , kintenAniDgrahaNeneti / tasmAtrAmyantAnAmaniTAM sanyaguNavidhAnAdAkhyAta karaNe'pi parokSAyAM na guNaprasaGga iti / tarhi kvansupratyayo'pi guNI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kAtantravyAkaraNama syAt , tato 'jagmivAn , jaghnivAn' iti na sidhyatIti cet , naivam / kAnubandhabalAd yaNi dRSTaM kAryamaguNatvam , tato "gamahanavidavizadRzAM vA" (4 / 6 / 77) itITi kRte svarAdAvaguNe syAdevopadhAlopa: / na ca guNinAM tRjAdInAM guNitvavidhAnaM syAt , nissphltvaat| tarhi ktipratyayo'pi guNI syAd ityAha - kteti kiM nikucitiriti / evaM nigRhItiH, upasnihitiriti anuSaGgalopa-samprasAraNa-guNapratiSedhAH siddhaaH| iha ghoSavatyozca kRtITapratiSedho neSyate iti seTtvAt / etadevoktam - seDa guNIti kRte yoge nisstthaayaamvdhaarnnaat| AkhyAte na parokSAyAmaguNAdaniTAM sni|| kAnubandhabalAdeva kvansau ca pratyaye kil| guNinAM ca guNo nAsti nikucitiH pryojnm|| iti / nanu kterapi kAnubandhatvamasti tadasya kvansozca ko vizeSa iti / satyam , aparaH kazcidiha vizeSamAcakSANaH ktAveva prayojanaM pratyapIpadaditi / eSo'pi tadevAha, paramArthataH punaridamupalakSaNam / iha 'jagmivAn, jaghnivAn' ityatrApi prayojanam / ata eva kilazabdenAtmano'ruciM darzayati / kiM ca niSThAyAM viparItaniyamo'pi syAdityAha - zIGAdInAmityAdi / viparItaniyamena zayitetyAdau tRco'gaNitvam, nigudita ityAdau cAnena niSThAyAM guNitvameva syAdityarthaH / rudavidamuSAM sanIti / anenaiva ta eva rudAdayo gRhyante, na punaradAdigaNaparipaThitA: iti darzitam , Adizabdasya vaiphlyprsnggaat| te hi paJcaiva rudAdayo rudi-svpi-shvsi-praanni-jksstyH| tatra svaperiDeva nAsti, itareSAM trayANAmasti kevalamaguNitve guNitve'pi vizeSAbhAvAd rudireva pariziSyate iti kimAdigrahaNeneti bhaavH| nanu tatrApi pArizeSyAd vidirjJAnArtha ityuktam, na tu sAhacaryam, yato jJAnArthAdanye vidyati-vindati-vintayastrayo'niTa iti "sani cAniTi'' (3 / 5 / 9) ityanenaivAguNitvaM siddham ? satyam / sAhacaryavyAkhyAne'pi na doSa iti mnyte| anyathA lAbhArthAdapi videriTamicchanti kecid iti / tanmatamAzritya vyaakhyaanaantrmuktm| rudinA AdAdikena sahacarito vidirAdAdika eva gRhyate, na tu 'vidla lAbhe' (5 / 9) iti taudAdika ityarthaH / vyupadhatvAd vA na syAditi / paratvAd "vyaJjanAderyupadhasyAvo vA" (4 / 1 / 11) ityanena ca vikalpo na syAt / asya pratiSedhasyAnarthakyaprasaGgAditi bhAva: / 'vasa nivAse' (1 / 614) eveti, na tu 'vasa AcchAdane' (2 / 47) / tasyAyajAditvena gaNitve cAgaNitve ca vizeSAbhAvAt samprasAraNakRto hi vizeSa iti / "zAsivasighasInAM ca" (3 / 8 / 27) iti Satvam / / 864 / [ka0 ca0] guNI0 / paJjikA nAmyantAnAmiti / evaM sani cAniTi ityatrApyaniDgrahaNaM boddhavyam, yato'nena yAvantaH seTapratyayAstAvanta eva guNinaH, aniTastu aguNa iti siddhaM tarhi
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 27 vacanamevAnarthakam , kathamaniDgrahaNasyAnarthakyamudbhAvitam? satyam , niyamArtha bhaviSyatianiT san guNI bhavan nAmyantAnAM nAmyupadhAnAmeva, nAnyeSAm , tena 'riraMkSati, sisvaMkSati' iti siddham / anyathA aguNatvAnnakAralopa: syAt / atha tathApi nAmyantAnAmaniTAmiti vacanamanarthakam , "sani cAniTi'' (3 / 5 / 9) ityatrAniDgrahaNamapanIya sani ceti kriyatAm , nAmyupadhAnAM nAminA sani guNo bhavatIti vyAvRttyA riraGkSatItyatra kuto guNaprasaGgaH, ayuktametat / "sani ca" (3 / 5 / 9) iti sUtraM niyamArthaM syAt / sani nAmyupadhAnAmevAguNo nAnyeSAmiti vyAvRttyA nAmyantAnAmaniTAmapyaguNatvaM bAdhyate, tasmAnnAmyantAnAmiti kartavyameva / na ceti / atha tRjAdInAM gaNitve satyapi niyamo bhaviSyati, tRjAdInAM seTAmeva guNitvam, tena 'kartA' ityAdau guNo na syAt , naivam / 'vidhiniyamasambhave vidhireva jyAyAn' (kA0 pari0 84) iti kartari rucAdItyAdijJApakAcca / atha bhinnakartRkatvAt kathaM "sani cAniTi" (3 / 5 / 9) iti / jJApakaM cet sApekSapakSamAzritya boddhavyam / nirapekSapakSe tu idamapi dUSaNAntaraM bhaviSyati / kazcid iha vizeSamiti ekaM hemoktamiti na likhitam anyaccakArapAThasAmarthyaM punaridamupalakSaNamiti nikucitiriti nirglitaarthH| ___ atha svamate tathApi ktvAgrahaNaM na kriyatAm , bhinnavAkyatApakSe tu 'jaghniva, jagmiva' ityatra yad dUSaNAntaramuktam , tad "jAguH kRtyazantuGkhyoH " (4 / 18) ityataH kRdadhikArAdarthavazAd vibhaktivipariNAme sati kRt seDeva guNI bhavatIti sUtrArthe kuta AkhyAte'sya viSayaH / yacca svamate janivAn ityAdau dUSaNAntarama tatrApIyaM yukti:"Ano'trAtmane" (4 / 4 / 5) iti vacanAdeva "sarvatrAtmane" (3 / 5 / 1) iti kAnasyAguNatvaM siddhama, kiM kaanubndhen| tasmAt svamate prayojanAbhAvAt kvansau sArthakaH kAnubandhaH, ktipratyaye na prayojanam , yAdRgjAtIyasya vipratiSedho vidhirapi tAdRgjAtIyasyeti nyaayaat| atha pakSyAM nigRhItiriti kathaM pratyudAhRtaM sUtre grahavarjanAdeva na bhaviSyati ? satyam / rudAdInAM tAvat ktau iT na saMbhavati, tatsAhacaryAdanyeSAmapi ktipratyayabhinna eva boddhavyaM seD guNIti ? satyam , uttarArthaM ktvAgrahaNamavazyaM kartavyam / tathA ca punaH ktvAgrahaNaM yad guNI mA bhUditi, etaccAtra sthita eva ktvAgrahaNe zakyate vaktum / na ca zIGAdInAM seD niSThaiveti viparItaniyamanirAsAthamiti vAcyam, pratyayasya vizeSyatvena prAdhAnyAt tasyaiva niyamo yuktastathA seDgrahaNamanartha "skandasyandvoH ktvA" (4 / 1 / 10) ityaniDvacanAdiha seDevAvadhArayiSyate? satyam / "skandasyandvoH ktvA '' (4 / 1 / 10) iti viparItaniyamo'pi syAt / atha prAdhAnyAt pratyayaniyama eva bhaviSyati ? satyam, skandasyandvoH kAnubandhAzritamaguNatvaM nAstItyapi jJApayituM zakyatvAt / atha yadavyabhicAriNA vyabhicArI niyamyate, ttsaahcrym| iha tu seDvidhiranya eva nAstIti kuto'sya
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam vyabhicAritvamityAha-athaveti / etena vyabhicAritvamapi sUcitam / paratvAditi / atha kathamiha paratvam ubhayoH sAvakAzatvAbhAvAt ? satyam , parazabdo'yaM virodhivacano virodhitvaM ca paratvAditi sthitam / / 864 / [samIkSA 'zayitvA, devitvA' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha guNAdeza kI AvazyakatA hotI hai, isakA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini ke aneka sUtra haiM-"na ktvA seT, pUGaH ktvA ca, nopadhAt thaphAntAd vA, vaJciluJcaya'tazca, tRSimRSikRSe: kAzyapasya, ralo vyupadhAddhalAdeH saMzca" (1 / 2 / 18, 22-26) / antara yaha hai ki pANini ktvA pratyaya meM kidbhAva kA niSedha karake guNavidhAna karate haiM , jabaki kAtantrakAra ne sAkSAt guNavidhAna kA nirdeza kiyA hai / isa prakAra pANinIya vyAkaraNa meM gaurava tathA kAtantravyAkaraNa meM lAghava sannihita hai / [vizeSa vacana] 1. kazcinmahAdhAtvadhikAramAzritya prasajyapratiSedho'yamiti manyate (du0 ttii0)| 2. sAhacaryaM punaratra sUtrapAThakRtameva pratipattavyam (du0 TI0) / 3. loke hi tadAzrayatvAt tadvyapadezo'pi dRzyate (vi0 pa0) / 4. niSThAyAM viparItaniyamo'pi syAt (vi0 pa0) / 5. samprasAraNakRto hi vizeSa: (ka0 ca0) / 6. yadavyabhicAriNA vyabhicArI niyamyate tat sAhacaryam (ka0 ca0) / 7. parazabdo'yaM virodhivacana; virodhitvaM ca paratvAditi sthitam (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. zayitvA / zIG - iT + ktvA + si / 'zIG zaye' (2 / 55) dhAtu se "ekakartRkayoH pUrvakAle" (4 / 6 / 3) sUtra dvArA 'ktvA' pratyaya, iDAgama, prakRta sUtra dvArA guNAdeza, ekAra ko ayAdeza, liGgasaMjJA, si-pratyaya, avyayasaMjJA tathA silop| 2. devitvaa| div + iT + ktvA + si / 'divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutikAntigatiSu' (3 / 1) dhAtu se ktvApratyaya, iDAgama, guNa tathA vibhaktikArya / 3. srNsitvaa| sans + iT + ktvA + si / 'sransu avalaMsane' (1 / 481) dhAtu se ktvA pratyaya, iDAgama, nalopAbhAva, nakAra ko anusvAra tathA vibhaktikArya // 864 / 865. skandasyandvoH ktvA [4 / 1 / 10] [sUtrArtha 'skand-syand' dhAtuoM se ktvA pratyaya guNI hotA hai // 865 /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH [du0 vR0] anayoH ktvA guNI bhavati / skandira-skantvA / syandU -syantvA / aseddrthmidm| punaH ktvAgrahaNaM yab guNI mA bhUt-praskadya, prasyadya / / 865 / [du0 TI0] skanda0 / udanubandhatvAt syandUrvikalpeTa / punarityAdi / ktvAgrahaNamiha vyaktipratipattyartham, tena ktvApratyayasya sthAne yabAdezo na bhavatItyarthaH / / 865 / [ka0 ca0] skanda0 / aseDarthamidamiti / skandasyandvoH pUrvasyaiva viSaya: puna: ktveti| atha samAse bhAvinyanaJaH ktvo yabiti kAnubandhaH kriyatAm / kAnubandhabalAdagaNatvameva yapi bhaviSyati kiM vAgrahaNena ? naivam |'mnyaa' ityatra samajyAsanItyAdinA kyapi pare'pi yapi ceti paJcamalopa: syAt , sthitau tu na bhavati 'ekAnubandhagrahaNe na vyanubandhakasya' (vyA0pari0 46) iti nyAyAt / tathA coktam - kyapo vyanubandhakatvAd iti / atha "hanasta ca" (4 / 2 / 22) iti takAravidhAnAdAdiSTakAragrahaNaM "yapi ca' (4 / 1 / 60) ityatra bhaviSyati tadA sukhArtham / tarhi 'rathAdavaskandha purI babhASe' iti vanaparvaNi 'avaskandha' iti prayogaH kathaM saMgacchate ? satyam / bhASyakAramate yab guNI mA bhUditi vyAkhyAnaM nAsti tanmate siddham / atra tu vararucipramANAdevoktam - yab guNI mA bhUditi vyAkhyAnamatra sUtra eva boddhavyam / tena-'AnaMzya, AsaJjya' iti "jAntanazAmaniTAm' (4 / 1 / 14) ityatrodAharaNaM boddhavyam , pANinisUtrasammatatvAt / / 865 / [samIkSA] 'skantvA-syantvA' prayogoM ke siddhyartha nalopAbhAva apekSita hotA hai, jo 'ktvA' ke kit mAnane para nahIM ho sakatA / apekSita isa kArya kA pANini ne sAkSAt vidhAna kiyA hai / unakA sUtra hai - "ktvi skandisyandvoH' (a0 6 / 4 / 31) / kAtantrakAra ke anusAra ktvA ko guNI mAna lene para yaha nalopAbhAvarUpa kArya sampanna hotA hai / isa prakAra arthAvabodha kI dRSTi se pANinIya vyAkaraNa meM lAghava tathA kAtantra meM gaurava kahA jA sakatA hai / isa sUtra meM puna: ktvA-grahaNa kA prayojana mAnA jAtA hai-yabAdeza meM ktvA ko guNI na honA-praskadya, prasyadya / [vizeSa vacana] 1. puna: ktvAgrahaNaM yab guNI mA bhUt - praskadya, prasyadya (du0 vR0) / 2. AdiSTakAragrahaNaM yapi cetyatra bhaviSyati tadA sukhArtham (ka0 ca0) / 3. ktvAgrahaNamiha vyaktipratipattyartham (du0 TI0) / 4. bhASyakAramate yab guNI mA bhUditi vyAkhyAnaM nAsti tanmate siddham (ka0 c0)|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 kAtantravyAkaraNam 5. atra tu vararucipramANAdevoktaM yab guNI mA bhUditi (ka0 ca0) / 6. 'AnaMzya-AsaJjya' iti ..... udAharaNaM boddhavyam , pANinisUtrasammatatvAt (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. skntvaa| skand + ktvA + si / 'skandir gatizoSaNayoH' (1 / 281) dhAtu se "ekakartRkayoH pUrvakAle'' (4 / 6 / 3) sUtra dvArA ktvA-pratyaya, prakRtasUtra se ktvA ke guNI hone se nalopa kA abhAva, dakAra ko takAra tathA vibhaktikArya / 2. syntvaa| syand + ktvA + si / 'syandU sravaNe' (1 / 487) dhAtu se ktvA pratyaya, prakRta sUtra se nalopAbhAva, dakAra ko takArAdeza tathA vibhaktikArya / / 865 / 866. vyaJjanAdeyupadhasyAvo vA [4 / 1 / 11] [sUtrArtha vyaJjanAdi tathA ukArekAropadha dhAtu se hone vAlA seT ktvA vikalpa se guNI hotA hai, vakArAnta dhAtu ko chor3akara / / 866 / [du0 vR0] uzca izca vI, te upadhe yasya sa vyupadhaH / vyaJjanAderdhAtorukArekAropadhasyAvakArAntasya ktvA seD guNI bhavati vA / dyutitvA, dhotitvA / likhitvA, lekhitvA / vyaJjanAderiti kim ? eSitvA, oSitvA / ava iti kim ? devitvA / saMzceti vA vaktavyam / ruruciSate, rurociSate / lilikhiSati, lilekhiSati // 866 / [du0 TI0] vyaJja0 / prApte vibhASeyam / saMzceti vA vaktavyamiti / atrApi vyaJjanAdervyapadhasyAvo veti sambandhaH / vaktavyaM vyAkhyeyam / kecidicchanti kecinnecchanti guNalakSaNamiha (tadubhayamiha) pramANamityarthaH / / 866 / [ka0 ca0] . vazca yazca vye, te upadhe yasyetyarthaH kathana syAt , naivam / ava iti varjanAnA 7 ntasya yavAvupadhe sambhavata: / vyaJjanAdivyupadhasyeti siddhe padabhedo vyavahitasyApa seTo'nuvRttyarthaH / vastutastu pUrvasUtre'sambhavAt seTo nAnuvRttiH, atra tu sambhavAt kathaM nAnuvRttiH / / 866 / [samIkSA] 'likhitvA, lekhitvA' ityAdi do-do rUpoM ke siddhyartha guNAdeza tathA guNaniSedha kI AvazyakatA hotI hai, jisakA sAkSAt vidhAna kAtantrakAra ne kiyA hai, jabaki pANini seTa ktvA ko vikalpa se kit mAnakara ukta donoM vidhAna karate haiM / unake sUtra haiM - "ralo
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 31 vyupadhAddhalAdeH saMzca, kGiti ca' (a0 1 / 2 / 26; 1 / 5) / isa prakAra pANinIya nirdeza meM gaurava tathA kAtantrIya nirdeza meM lAghava spaSTa pratIta hotA hai / [vizeSa vacana] 1. kecidicchanti kecinecchanti guNalakSaNamiha (tadubhayamiha) pramANamityartha (du0 ttii0)| 2. padabhedo vyavahitasyApi seTo'nuvRttyarthaH (ka0 ca0) / 3. vastutastu pUrvasUtre'sambhavAt seTo nAnuvRtti, atra tu sambhavAt kathaM nAnuvRttiH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. dyutitvA-dyotitvA / dyut + iT + ktvA + si / 'dyuta dIptau (1 / 476) dhAtu se ktvApratyaya, iDAgama, prakRta sUtra dvArA vikalpa se guNa tathA vibhaktikArya / 2. likhitvA-lekhitvA / likh + iT + ktvA + si / 'likha likhane' (5 / 82.) dhAtu se ktvA-pratyaya, iDAgama, prakRta sUtra se vaikalpika guNAdeza tathA vibhaktikArya / / 866 / 867. tRSimRSikRzivaJcilucyutazca [4 / 1 / 12] [sUtrArtha 'tRS - mRS - kRz - vaJca - luJc - Rta' dhAtuoM se hone vAlA seT ktvA pratyaya vikalpa se guNI hotA hai / / 867 / [du0 vR0] eSAM seT ktvA guNI bhavati vA / tarSitvA-tRSitvA, marSitvA-SitvA / 'kRza tanUkaraNe' (3 / 65) / karzitvA-kRzitvA, vaJcitvA-vacitvA / luJcitvA-lucitvA / Rta iti sautro dhaatuH| artitvA-RtitvA // 867 / [du0 TI0] tRSi0 / 'vancu-cancu' (1 / 49) iti daNDako dhAtuH / "udanubandhapUklizAM ktvi" (4 / 6 / 84) iti vikalpeTa / Rta ityaadi| asmAdeva sUtranirdezAd dhaaturvsiiyte| anye tu "RteIyaG' ityasArvadhAtuke vikalpita ityAhuH / iha tu RtIyaG iti dhAtvantarameva nizcitam / cakAra uktasamuccayamAtre ||867/ [samIkSA] 'tarSitvA-tRSitvA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha guNAdeza tathA guNaniSedha donoM kI AvazyakatA hotI hai / inakA sAkSAt nirdeza kAtantrakAra ne prakRta sUtra dvArA kiyA hai, jabaki pANini vaikalpika kidvidhAna karake niSedha tathA pakSa meM
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 kAtantravyAkaraNam guNa karate haiM / unake sUtra haiM - "vaJciluJyutazca, tRSimRSikRze: kAzyapasya, viGati ca" (a0 1 / 2 / 24, 25; 1 / 5) / isa prakAra pANini ke nirdeza meM gaurava tathA kAtantrIya nirdeza meM lAghava spaSTa pratIta hotA hai / [vizeSa vacana] 1. Rta iti sautro dhAtuH (du0 vR0) / / 3. Rta ityAdyasmAdeva sUtranirdezAd dhAturavasIyate (du0 TI0) / 3. anye tu RtergIyaG ityasArvadhAtuke vikalpita ityAhuH (du0 ttii0)| 4. cakAra uktasamuccayamAtre (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. tarSitvA-tRSitvA / tRS + iT + ktvA + si / 'ji tRSa pipAsAyAm' (3 / 66) dhAtu se ktvA pratyaya, iDAgama, prakRta sUtra se vaikalpika guNa tathA vibhaktikArya / 2. marSitvA-mRSitvA / mRS + iT + ktvA + si / 'mRSa kSamAyAm' (3 / 118) dhAtu se ktvA pratyaya, iDAgama, prakRta sUtra se vaikalpika guNAdeza tathA vibhaktikArya / 3. karzitvA-kRzitvA / kRza + iT + ktvA + si / 'kRza tanUkaraNe' (3 / 65) dhAtu se ktvA pratyaya Adi pUrvavat / 4. vaJcitvA-vacitvA / vanc + iT + ktvA + si / 'vancu pralambhane (9 / 123) dhAtu se ktvA pratyaya, iDAgama, guNIpakSa meM nalopa tathA vibhaktikArya / 5. luJcitvA-lucitvA / lunc + iT + ktvA + si / 'lunc apanayane' (1 / 47) dhAtu se ktvA pratyaya Adi pUrvavat / 6. artitvA-RtitvA / Rt + iT + ktvA + si / 'Rta' isa sautra dhAtu se ktvA pratyaya Adi pUrvavat // 867 / / 868. thaphAntAnAM cAnuSaGgiNAm [4 / 1 / 13] [sUtrArtha thakA" ' tathA phakArAnta nakArayukta dhAtuoM se hone vAlA seT ktvA vikalpa se guNI // 1868 / / ..] thAntAnAM phAntAnAJcAnuSaGgiNAM seTa ktvA guNI bhavati vA / zranthitvA - zrathitvA / granthitvA - grathitvA / gumphitvA-guphitvA / anuSaGgiNAmiti kim ? kothitvA, rephitvaa| vyupadhatve'pi vikalpo na syAt / / 868 / / [du0 TI0] thaphA0 / zranthitvA, granthitveti / 'zrantha grantha sandarbhe (8 / 33, 35) / gumphitveti| 'gupha gunpha granthe' (5 / 34) / anuSaGgiNAmityAdi / 'kutha pUtIbhAve' (3 / 9) ripha
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___33 caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH kthnyuktnindaahiNsaadaanessu| anuSaGgigrahaNabalAd yogAntaragato vikalpo bAdhyate ityrthH| na ca RkAropadhasyAnuSaGgigrahaNasya pratyudAharaNaviSaye Rpha Rnpha hiMsAyAmiti, yasmAt satyapyanuSaGgigrahaNe RpherguNI ktvA seDiti arphitvA RnpheranuSaGgiNo'pyasmin vikalpe RphitvA-Rmphitveti rUpatrayamasatyapi tadeveti bhAvaH / antagrahaNamiha spaSTArthamiti bhAvaH / / 868 / [vi0 pa0] thaphA0 / kothitvA, rephitveti / 'kutha pUtIbhAve, ripha kathanayuddhanindAhiMsAdAneSu' (3 / 9; 5 / 30), yadi punariha "vyaJjanAderyupadhasyAvo vA' (4 / 1 / 11) ityanena vikalpa: syAt tadAnuSaGgigrahaNamanarthakaM syAd vyaavRtterbhaavaat| atha nAnarthakam Rpher2yAvRttiviSayatvAt / yathA "Rpha Rnpha hiMsAyAm" (5 / 32) iti, tadayuktam , anuSaGgigrahaNe RpherguNI ktvA seDiti vacanAd arphitvA, RnpheranuSaGgiNo'pi anena vikalpe sati RmphitvA, Rphitveti rUpatrayam / etaccAsatyapyanuSaGgigrahaNe syAdeveti nAsti vyAvRttiranyatretyAha - vyupadhatve'pIti / / 868 / [samIkSA] 'grathitvA-granthitvA, guphitvA-gumphitvA' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha vaikalpika nalopa kI apekSA hotI hai / isakA vidhAna ubhayatra kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "nopadhAt thaphAntAd vA" (a0 1 / 2 / 23) / tadanusAra ktvA ko vikalpa se kidbhAva hotA hai, kidbhAvapakSa meM nalopa pravRtta hotA hai anyathA nahIM / kAtantrakAra ne ktvA ko guNI mAnakara yaha kArya kiyA hai / ata: ubhayatra samAnatA hai / [vizeSa vacana 1. antagrahaNamiha spaSTArthameva (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. anthitvA - athitvaa| zranth + iT + ktvA + si / 'zrantha mocanapratiharSaNayoH' (8 / 33) dhAtu se ktvA pratyaya, iDAgama, prakRta sUtra se vaikalpika guNIbhAva, nalopa tathA vibhaktikArya / 2. grnthitvaa-grthitvaa| granth + iT + ktvA + si / 'grantha sandarbhe' (8 / 35) dhAtu se ktvA pratyaya, iDAgama, vaikalpika guNIbhAva, nalopa tathA vibhaktikArya / 3. gumphitvaa-guphitvaa| gunph + iT + ktvA + si / 'gunpha granthe' (5 / 34) dhAtu se ktvA pratyaya, iDAgama, vaikalpika guNIbhAva, nakAralopa tathA vibhaktikArya / / 868 /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 34 869. jAntanazAmaniTAm [4 / 1 / 14] [sUtrArtha aniTa-nakAraghaTita jakArAnta dhAtuoM se tathA naz dhAtu se hone vAle ktvA pratyaya ko gaNIbhAva vikalpa se hotA hai / / 869 / [du0 vR0] jAntanazAmaniTAmanuSaGgiNAM ktvA guNI bhavati vA / bhaktvA , bhaktvA / raGktvA , raktvA / naMSTvA, naSTvA / "masjinazodhuTi'' (3 / 5 / 31) iti nkaaraagmH| aniTAmiti kim? aJjitvA / / 869 / [du0 TI0] jAnta0 / antagrahaNamihApi spaSTArthameva / radhAditvAtrazirvibhASeTa / anyjitveti| UdanubandhatvAd vikalpeTa / / 869 / [samIkSA] draSTavya sUtrasaMkhyA- 868 / [vizeSa vacana] 1. antagrahaNamihApi spaSTArthameva (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. bhaktvA -bhaktvA / bhanj + ktvA + si / 'bhanjo Amardane' (6 / 13) dhAtu se ktvApratyaya, aniT , vaikalpika guNIbhAva, guNIbhAvapakSa meM nalopa tathA vibhaktikArya / 2. raGktvA - raktvA / ranj + ktvA + si / 'ranja rAge' (1 / 605) dhAtu se ktvApratyaya, aniT , guNIbhAva, vaikalpika nakAralopa tathA vibhaktikArya / 3. naMSTvA- nssttvaa| naz + ktvA + si / 'naza adarzane' (3 / 41) dhAtu se ktvApratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 869 / 870. zIpUghRSikSidisvidimidAM niSThA seTa [4 / 1 / 15] [sUtrArtha zIG ityAdi chaha dhAtuoM se hone vAle seTa 'kta-ktavantu' pratyayoM ko guNIbhAva hotA hai ||870 / [du0 vR0] zIGAdInAM seD niSThA guNI bhavati / zayita:, zayitavAn / pavita:, pvitvaan| "pUklizorvA" (4 / 6 / 89) itIT / dharSita:, dharSitavAn / kSeditam , sveditam , meditm| prakSedita:, prasvedita:, pramedita: / AdanubandhatvAd "bhAvAdikarmaNorvA" (4 / 6 / 92) itIT / seDiti kim ? pUta:, dhRSTaH / uttaratra vAvacanAnnityamiheti / / 870 /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH [du0 TI0] zIG0 / dharSita iti / AdanubandhAccetIpratiSedho nAsti, tatra hi prAgalbhya eveti vakSyati / sveditamityAdau bhAve darzitA nisstthaa| AdikarmaNi tu prakSeditaH, prasvedita ityaadi| prazabda AdikarmaNo dyotakaH / zIphUGorDakArAnubandhaH spaSTArtha ev| kazcid Aha - 'zezyita:, zezyitavAn' iti prakRtigrahaNe cekrIyitalugantasyApi grahaNaM mA bhUditi tanna, chAndasatvAt / evaM popuvitaH, popuvitavAn iti / pUGastu "na yuvarNavRtAM kAnubandhe' (4 / 6 / 79) itIDabhAva eveti / uttaratretyAdi / ubhayorvibhASayormadhye ye vidhayaste nityA bhavantItyarthaH / / 870 / [vi0 pa0] zI0 / niSThAyAH strIliGgatvAd guNinI bhavatIti vaktuM yujyate / kathamuktamguNI bhavatIti ? satyam , seD guNIti sAmAnyena prayujya pazcAniSTheti smbndhniiym| dharSita iti / AdanubandhAccetIpratiSedho nAstIti tatra prAgalbhya evArthe pratiSedhasya vakSyamANatvAt / / 870 / [samIkSA] 'zayita:-zayitavAn' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha dhAtugata IkArAdi ke guNa kI AvazyakatA hotI hai, jisakA nirvAha donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "niSThA zIsvidimidikSvididhRSaH' (a0 1 / 2 / 19) / tadanusAra seT niSThA ko kit nahIM mAnA gayA, jisake phalasvarUpa "kGiti ca" (a01|1|5) se guNaniSedha pravRtta nahIM hotA / kAtantrakAra ne sAkSAta gaNavidhAna se lAghava dikhAyA hai / [vizeSa vacana] 1. uttaratra vAvacanAnnityamiheti (du0 vR0) / 2. ubhayorvibhASayormadhye ye vidhayaste nityA bhavantItyarthaH (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1-2. zayitaH, zayitavAn / zIG + iT + kta, ktavantu + si / 'zIG svapne' (2 / 55) dhAtu se "niSThA' (4 / 3 / 93) sUtra dvArA 'kta-ktavantu' pratyaya, iDAgama, prakRta sUtra se guNIbhAva, liGgasaMjJA, si-pratyaya, nakAra kI upadhA ko dIrgha, sakAra ko visarga athavA lopa / 3-4. pavitaH, pavitavAn / pUG + iT + kta, ktavantu + si / 'pUG pavane' (1 / 465) dhAtu se 'kta-ktavantu' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / 5-6. dharSitaH, dharSitavAn / dhRS + iT + kta, ktavantu + si / 'dhRSa prahasane' (9 / 289) dhAtu se ktapratyayAdi prakriyA pUrvavat /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 7-8. kSeditam , prksseditH| kSid + iT + kta + si / 'ji kSidA mocane ca' (3 / 78) dhAtu se ktapratyayAdi pUrvavat / 9-10. sveditam, prsveditH| svid + iT + kta + si / 'Ji SvidA mocane ca' (1 / 476) dhAtu se ktapratyayAdi pUrvavat / 11-12. meditam , prmeditH| mid + iT + kta + si / 'Ji midA snehane' (1 / 475) dhAtu se ktapratyayAdi pUrvavat // 870 / 871. mRSaH kSamAyAm [4 / 1 / 16] [sUtrArtha] kSAnti artha meM vartamAna 'mRSa' dhAtu se seT niSThA ko guNIbhAva hotA hai / / 871 / [du0 vR0] kSAntau vartamAnAnmRSo dhAtorniSThA seD guNI bhavati / marSitaH, marSitavAn / kSamAyAmiti kim ? upamRSitaM vAkyamAha / / 871 / [du0 TI0] mRSa0 / apamRSitamiti / apamliSTamityarthaH, anekArthatvAd dhAtUnAmiti / anekArthatvaM punaH kSamAgrahaNAd vijJAyate, anyathA 'mRSa' iti kSamAyAmeva paThyate, kimatra kSamAgrahaNeneti bhAvaH / / 871 / [samIkSA draSTavya - sUtrasaMkhyA - 870 / pANinIya sUtra - "mRSastitikSAyAm" (a0 1 / 2 / 22) / [vizeSa vacana] 1. anekArthatvaM punaH kSamAgrahaNAd vijJAyate, anyathA mRSa iti kSamAyAmeva paThyate, kimatra kSamAgrahaNeneti bhAvaH (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1-2. marSitaH, mrssitvaan| mRS + iT + kta, ktavantu + si / 'mRSa titikSAyAm' (9 / 290) dhAtu se kta-ktavantu pratyaya, iDAgama, prakRta sUtra se guNIbhAva, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya // 871 / 872. bhAvAdikarmaNorvodupadhAt [4 / 1 / 17] [sUtrArtha ukAropadha dhAtu se bhAva tathA Adi karma artha meM vihita seT niSThA pratyaya ko vaikalpika guNIbhAva hotA hai / / 872 / [du0 vR0] udupadhAd dhAtorbhAve AdikriyAyAM ca niSThA seD guNI bhavati vA / dyutitamanena,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH dyotitamanena / pradyutitaH, pradyotita: / "AdikarmaNi ktaH kartari ca'' (4 / 6 / 48) / vyavasthitavAdhikArAd guNyana: syAt / nigudhitam / / 872 / / [du0 TI0] bhAvAdi0 / AdibhUte kriyAlakSaNe bhUtatvena vivakSite ya: kto bhavati, sa AdikarmaNi vartate ityartha: / "AdikarmaNi ktaH kartari ca" (4 / 6 / 48) iti kartayeva ktapratyayo dhuterakarmakatvAt nApi bhAve vizeSaprasaGgAbhAvAt kartari ye utpanna: sa aadikrmnniityucyte| AdikarmayogazcArthadvAraka iti / vyavasthitetyAdi / guNI an vikaraNo yasmAd dhAtorasau guNyan, tata eva bhvtiityrthH| 'gudha pariveSTane' (3 / 11) iti yan vikaraNo vartate, vibhASA'tra na bhavatItyartha: / vRttau guNigrahaNAt taudAdikAdapi na vibhASA / 'tupha tunpha' (5 / 32) / tuphitamanena / AdAdikAd bhavatyeva vibhASA / 'tura tvaraNe' (2 / 77) / turitam, toritamaneneti / uditi takAraH sukhapratipattyarthaH / / 872 / [vi0pa0] bhAvAdi0 / vyavasthitetyAdi / guNI an vikaraNo yasmAd dhAtorasau guNyana, tasmAdevetyarthaH / 'gudha pariveSTane' (3 / 11) iti devAdikatvAd yan vikaraNo vartate / guNIti vizeSaNAt taudAdikAdapi na vibhASA / tena 'tupha tunpha' (5 / 32) tuphitamanena / AdAdikatvAd vibhASaiva / 'tura tvaraNe' (2 / 77) / turitamanena, toritamaneneti / / 872 / [samIkSA 'dyutitam , dyotitam ' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha vaikalpika guNavidhAna kI vyavasthA donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai / pANini kA sUtra hai - "udupadhAd bhAvAdikarmaNoranyatarasyAm' (a0 112 / 21) / isase niSThA pratyaya ko vikalpa se kidbhAva hotA hai, kitpakSa meM "viGati ca" (a0 112 / 5) se guNa nahIM ho pAtA hai, jabaki pakSa meM guNa pravRtta hotA hai / kAtantrakAra ne sAkSAt guNIbhAva karake lAghava dikhAyA hai / [vizeSa vacana] 1. udita takAraH sukhapratipattyarthaH (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. dyutitam , dyotitm| dyut + iT + kta + si / 'dyuta dIptau' (1 / 473) dhAtu se 'kta' pratyaya, iDAgama, prakRta sUtra se vaikalpika guNIbhAva, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "akArAdasambuddhau muzca' (2 / 2 / 7) se 'mu' Agama-silopa / ____2. pradyutitaH, prdyotitH| pra + dyut + iT + kta + si / pra-upasargapUrvaka 'dyuta dIptau' (1 / 473) dhAtu se ktapratyayAdi pUrvavat / / 872 /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 kAtantravyAkaraNam 873. hlAdo hrasvaH [4 / 1 / 18] [sUtrArtha] niSThAsaMjJaka 'kta-ktavantu' pratyayoM ke pare rahate 'hlAd' dhAtugata AkAra ko hrasvAdeza hotA hai // 873 / [du0 vR0] hlAdo dIghoM hrasvo bhavati niSThAmAtre / prahlatraH, prahlanavAn / prahlattiriti ktau ceSyate // 873 / / [du0 TI0] hlAdaH / niSThAmAtra iti bhAvAdikarmaNorvihitAyAM niSThAyAmiti sambandho nAtra, adhikArasyeSTatvAt , tena kartaryapi bhavati / arthavazAt prathamAnto'pi saptamyantatvena pariNata: prahlattiriti kaizcidiSyate ityartha: / iha tu dIrghavAneva prahlAttiriti pramANam / / 873 / [vi0 pa0] hlAdaH / vizeSAtidiSTatvAd bhAvAdikarmaNoriti na vartate, tena sAmAnyena niSThA gamyate / arthavazAd vibhaktivipariNAmazcetyAha-niSThAmAtra iti / prahlattiriti ktau ceSyate iti kaizciditi zeSaH / iha tu prahlAttiriti pramANam / / 873 / [samIkSA] 'prahannaH, prahannavAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM hlAdadhAtugata AkAra ko hrasvavidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "hlAdo niSThAyAm' (a0 6 / 4 / 95) / ata: ubhayatra samAnatA hai / [vizeSa vacana] 1. prahRttiriti kaizcidiSyate ityarthaH (du0 TI0; vi0 pa0) / 2. arthavazAd vibhaktivipariNAma: (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1-2. prahunnaH, prahanavAn / pra + hrAd + kta, ktavantu + si / pra-upasargapUrvaka 'hAdI sukhe ca' (1 / 312) dhAtu se 'kta-ktavantu' pratyaya, "na DIzvIdanubandhaveTAmapatiniSkuSoH' (4 / 6 / 90) se aniT , prakRta sUtra se AkAra ko hrasva, "dAd dasya ca" (4 / 6 / 102) se takAra-dakAra ko nakAra tathA vibhaktikArya // 873 / 874. chAderdhesmantrankvipsu ca [4 / 1 / 19] [sUtrArtha 'gha-is - man - vana - kvip' pratyayoM ke pare rahate in - pratyayAnta 'chAdi' dhAtu ke AkAra ko hrasvAdeza hotA hai / / 874 /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 39 [du0 vR0] chAderdhAtorgha-is - man - van - kvip - eSu parato dIrghA hrasvo bhavati / 'chada khaTva saMvaraNe' (9 / 23) / urazchadaH, pracchadaH / ekopasargasyaiva ghe vyvsthitvaasmrnnaat| tena samupacchAdaH / arci - zuci - ruci - hu - sRpi - chAdi - chardibhya is / chAdayatIti chadiH, chadiSI, chdiissi| mn-chdm| tran - chAdyate'neneti chatram / kviptanucchat / / 874 / [du0 TI0] chAdeH / chAderityAdi / caurAdikatvAt svArthe in / pracchAdyate'neneti prcchdH| "puMsi saMjJAyAM ghaH" (45 / 96) / eka ityAdi / hlAdo hrasva ityatra na smaryate vibhaassetyrthH| ekopasargasyaiva ghe pratyaye'nekopasargasya na bhavatIti vyAvRttyA kevalasya chAderhasva: syaadev| kiJca samupacchAdaH, samupAdhicchAda: iti saMjJAyAM gho nAbhidhIyate iti matam / cakAra uktsmuccymaatre| gha iti kim ? pracchAdanaM prcchaadH| 'ekAnubandhagrahaNe na vyanubandhakasya' (vyA0 pari0 46) iti ghaJo na grhnnm| atha kimarthaM chAderityarthAd invyavadhAne bhaviSyati ? satyam , pratipattiriyaM griiysiiti| nanu kAritalope kRte nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvo bhaviSyati kimanena / na ca dIrghavidhiM prati sthAnivadbhAvo na padAntetyAdinA niSedhAt ? stym| pratyayalope pratyayalakSaNaM syAditi, kathamanyathA pracchAdanamiti dIrghaH / / 874 / / [samIkSA 'urazchadaH, pracchadaH, dantacchadaH' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM hrasvavidhAna kiyA gayA hai / pANini ke do sUtra haiM - "chAderthe'vyupasargasya, ismantrankviSu ca'' (a0 6 / 4 / 96, 97) / pANinIya vyAkaraNa meM do sUtroM se utpanna gaurava ko chor3akara anya to ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. cakAra uktasamuccayamAtre (du0 ttii0)| 2. pratipattiriyaM garIyasIti (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. urshchdH| uras + chAdi + gha + si / chAdyate'nena / 'chada saMvaraNe' (9 / 23) dhAtu se in pratyaya, upadhAdIrgha, ghapratyaya, prakRtasUtra se hrasva / ursshchdH| uras - zabda ke sAtha samAsa, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. prcchdH| pra + chAdi + gha + si / pra-upasargapUrvaka 'chAdi' dhAtu se ghapratyaya, prakRta sUtra se hrasva, in kA lopa tathA vibhaktikArya /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 kAtantravyAkaraNam . 3. chdiH| chad + in + is + si / chAdayati / inpratyayAnta 'chAdi' dhAt se is pratyaya, hrasva, inlopa tathA vibhaktikArya / 4. chdm| chad + in + man + si / 'chAdi' dhAtu se man pratyaya, hrasva, inlopa tathA vibhaktikArya / __5. chtrm| chAdi + van + si / chAdyate'nena / 'chAdi' dhAtu se tran pratyaya, hrasva, inlopa tathA vibhaktikArya / 6. tanucchat / tanu + chAdi + kvip + si / tanu - upapadapUrvaka 'chAdi' dhAtu se kvip pratyaya, sarvApahArI lopa, hrasva, inlopa tathA vibhaktikArya / / 874 / 875. dIrghasyopapadasyAnavyayasya khAnubandhe [4 / 1 / 20] [sUtrArtha kha - anubandha vAlA kRtpratyaya jisake anta meM ho vaisI dhAt ke pare rahate avyayabhinna dIrghAnta pUrvavartI pada ko hrasvAdeza hotA hai / / 875 / [du0 vR0] dIrghasyopapadasyAnavyayasya khAnubandhe pratyayAnte dhAtau pare hrasvo bhavati / vadhummanyA dAsI, grAmaNimmanyo dAsa: / vRddhammanyA, kAlimmanyA / hariNimmanyeti vivakSitakartRkarmaikavastuprAptaM vadbhAvaM bAdhate paratvAt / dIrghagrahaNaM tdntsukhaarthmityeke| vAGmanyA / upapadasyeti kim ? paTvI priyaMvadA / anavyayasyeti kim ? divAmanyA rAtriH ||875 / [du0 TI0] dIrghasya0 / "khaz cAtmane" (4 / 3 / 80) iti khaz / ekaM ca tad vastu ceti ekvstu| kartA ca karma ca krtRkrmnnii| vivakSite kartRkarmaNI yasminnekavastunIti vigrhH| tulyAdhikaraNatvAt prAptaM paMvadbhAvaM bAdhate, paratvAdityarthaH / nan kimarthaM dIrghagrahaNam , hrasvena sAmarthyAdAnItaM svaragrahaNam , tena tadantaM vizeSayiSyAmaH / kuto yatra tatra sthitasya svarasya hrasva iti ? satyam , pratipattiriyaM garIyasItyAha - dIrdhetyAdi / kecidityanena na vayamityarthaH / dIrghagrahaNamadIrghavyAvarttanArtham , pUrvo hrasva: paro dIrgha iti / paramatena 'raimanyaH, uttamanaumanyaH' iti bhavitavyam , anyathA svarasyeti vidadhyAt / yathA "svaro hrasvo napuMsake'' (2 / 4 / 52) iti / AhA vRttikArAzcaivamevodAhRtavantaH, paradarzane t 'paramarimmanyaH, uttamanummanyaH' iti / paTvI priyaMvadeti / "vadeH khaH priyavazayoH" (4 / 3 / 39), priyazabdasyopapadatvam , na paTvIzabdasyeti // 875 / [vi0 pa0] dIrghasya0 / vadhUmAtmAnaM manyate iti vigRhya "khaz cAtmane" (4 / 380) iti khaza, divAderyan , hrasvatve kRte "hrasvAruSormo'ntaH" (4 / 1 / 22) iti makAro bhavati /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH vivakSitetyAdi / vivakSite kartRkarmaNI yasmiMstad vivakSitakartRkarma tacca tadekavastu ceti vivakSitakartRkarmaikavastu, tasmin prAptamityarthaH / vRddhAmAtmAnaM manyate, kAlImAtmAnaM manyate, hariNImAtmAnaM manyate iti vivakSAvazAdeka evArtha:, kartA karma ca vartate / tato yathA viduSImAtmAnaM manyate vidvanmAninItyAdau puMvadbhASitetyAdinA Nini puNvdbhaavH| yad vakSyati -'tulyAdhikaraNatvANini paMvabhAvaH' iti / tathA khazpratyaye'pi praapnotiiti| ataH paratvAdayaM hrasvo bAdhate iti / hrasve sati strIkAro na nivartate / atha kimarthamidaM dIrghagrahaNam, svarasyaiva sthAne hrasvastaddharmo bhaviSyatIti? satyam, tdntaarthm| anyathA vAcamAtmAnaM manyate vAGmanyeti / madhyasyApi svarasya hrasvaH syaaditi| tadayuktam, sAmarthyaprAptena svareNa tadantavizeSaNaM bhaviSyatIti? satyama, evaM sati pratipattiriyaM garIyasItyAha-dIgheti / eke anye| vayaM tu pazyAma:-dIrghagrahaNamadIrghasya vyaavRttyrthmev| tena 'paramanaumanyaH, uttamaraimanyaH' iti siddham / iha sandhyakSarANAmadIrghatvAnna hrsvH| sakhArthavAdinastu nityaM sandhyakSarANi dIrghANItyAcakSANA: 'paramanammanyaH, uttamarimmanyaH' iti hrasvameva prtipnnaaH| sa hi yadyevammanyamAnaH svarasyetyAcakSIta, yathA "svaro hrasvo napuMsake" (2 / 4 / 52) iti, kiM dIrghagrahaNaM svaravizeSArthamabhidadhyAditi / AdyA vRttikArAstu evameva vararucerabhiprAyaM varNayAmbabhUvariti / paTavI priyaMvadeti / "vadeH khaH priyavazayoH" (4 / 3 / 39) iti / iha priyazabdasyopapadatvaM na paTvIzabdasyeti / / 875 / [ka0 ca0] dIrghasya0 / RkAra: sthitimAnAstIti yadanabandhagrahaNaM tad 'ekAnubandhagrahaNe na vyanubandhakasya' (vyA0 pari0 46) iti paribhASAjJApanArtham / etacca yadi "jNAnubanthe0" (4 / 1 / 1) ityasyAnubandhagrahaNAducyate, tadA suraarthm| khAnubandhapratyayAnte pare upapadamavyavahitaM na sambhavatItyarthAd 'yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi' (vyA0 pari0 38) syAditi paryavasitArthamAha - khAnubandhe pratyayAnte dhAto para iti| vRddhammanyetyAdi / prAptamiti AdikarmaNi ktaH, prAptumArabhamANa ityrthH| na ca sAmAnyAtIte, pravRttasya nisseddhmshkytvaat| nanu yathA 'dIrghajaGghaH' ityatra tulyAdhikaraNatvam, tathA nAtra kAlIzabdasya karmatvaM manyAzabdarUpasya kartRtvam , ato. bhedenAnvayabodhAt kathaM tulyArthatA? stym| ekAdhikaraNe ekArthatvaprayukte ityeva ttraarthH| na ca tatra vibhaktigatabhedAbhedavicAro'sti. na vA svamate karmAdikaM liGgArtham , dvikavAditvAt, yenArthabhedo'pi vaacyH| tena vibhaktibhede'pi sAmAnyata: kI saiva kAlIzabdavAcyA ityekavyaktau zabdadvayasya pravRttatvAt tulyaadhikrnntaa|| nanu puMvadbhAvahrasvayorekakAlaprApterabhAvAt kathaM paratvena baadhktvmucyte| paratvaM tu vipratiSedhe bhavati / vipratiSedhazca yatrAnyArthI dvau prasaGgAvekasmin viSaye yugapat prApnutaH sa tulyabalavirodho vipratiSedhaH / vipratiSedhe paraM kAryamiti / atra tu khazabdAt strIpratyaye sati puMvadbhAvo hrasvastu prAgeva? satyam, sAmAnyakartari khazpratyayo vizeSApekSatvAd idAnIM
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 kAtantravyAkaraNam kAlazabda eva, pazcAd vizeSavivakSAyAH strIpravRttatve sati yadA khazantAt striyAmAdA, tadaiva kAlAdapi striyAm Ipratyaya iti tulyakAlaprAptiviSayo'nayoriti vaidyH| tathA coktam - yaMdA khazantAdabhavat striyAmA kAlAditaH pratyaya Istadaiva / hrasvatvapuMvattvakayostu tulyakAlyAdike vipratiSedha itttham / / tadasat , kAlImAtmAnaM manyate iti strIliGgavigrahAt / yad vA vizeSavRne: prAk "hrasvAruSormo'ntaH" (4 / 1 / 22) iti makArAgamaH, pazcAt strIvRttAvapyakArAntatvAbhAvAt kathaM striyAm Ipratyaya iti, paJjikAkRtA saha virodhaacc| tathAhi "nAnyat sArvanAmikam" (2 / 1 / 33) ityatra dakSiNottarapUrvANAM strINAmityatra sAmAnyana dvandve kRte pazcAt prakaraNabalAt strItvavivakSA samudAyasya, tad yadyavayavasyApi bhaviSyati, tadA dakSiNottarapUrvANAmityeva syAt tasmAt samAse sati pazcAt prakaraNabalAt strItvavivakSA samudAyasyaiva na tvvyvsy| tasmAdayameva siddhAntaH "tasya tena samAsaH" (4 / 2 / 4) ityanena kRtpratyayotpattyanantarameva samAsa: kriyate, na ca tat strIpratyayasya vibhanarvA apekSA, tasmiMzca sati puMvadbhAvo hrasvatvaM ca prApnotIti tayoH smaaskaaliintvm| atha paMvatsUtre striyAM vartamAne pade parata: striyAM vartamAnasya padasya paMvad ityubhayatrApi striyAmiti sambandhAt kathaM striyAmAta: prAk puMvaditi / naivam . striyAmAdAM vinApi zabdasya striyAM vartamAnatve ko virodha: / na ca vaktavyaM vizeSavivakSAyAM sApekSatvAt kathaM pratyayaH iti kartari vidhIyamAnasya khazpratyayasya padAntarasamabhihAraNa prAgeva strIpravRttau bAdhakAbhAvAt / na ca tulyAdhikaraNe pade iti vRtto vivaraNAdevAtra 'manyaH' ityupapadasya padatvAbhAvAt kathaM tasmin puMvaditi kathaM sUtre tulyAdhikaraNasya zabdaparatvAt tulyAdhikaraNe zabda ityrthH| vRttau tu pada ityupalakSaNamAtram , padasyApi zabdatvAdityarthaH / atha kRdantasya syAdyutpatteH prAgupapadasamAse kiM pramANamiti ceducyate "tasya tena samAsaH" (4 / 2 / 4) ityatra vishessaabhaavaat| gatikArakopapadAnAM kRbhiH samAsavacanaM syAdyutpatteH prAgiti nyAyAzrayaNAcca vRddhammanyA ityudAharaNamAtraM nAzaGkAparamiti durgaadityH| nanu paJjikAkRtA saha virodhAd anubandhagrahaNasyAyamartha ityAdinA trINyudAharaNAnyuddizya AzaGkAM kRtavAniti hemoktameva sAdhu / paratvAditi vRttau pATho nAstIti lakSyate, TIkAyAM hetutvenopanyastatvAt / paTavI priyaMvadeti / atha 'yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAt' (vyA0 pari0 39) iti nyAyAd dhAtuvyavadhAna eva bhaviSyati, kathaM priyazabdasya vyavadhAne prasaGgaH / atha sopapadavidhinA nirupapadavidhayo bAdhyante iti jJApanArthaM bhaviSyati, tena nityaM raatrimmnyeti| anyathA "vA kRti rAtreH" (4 / 1 / 28) iti vikalpa: syAt / naivam, antaraGgatvAd yuktivyAkhyAnAd vA nityameva bhaviSyati hrasvAruSorityanena ? satyam , tadA sukhArthamupapadagrahaNam / diveti / evaM doSAmanyaM dinm|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 43 doSAzabdo'vyayo'pi / tathA ca mAghaH- 'doSApi nUnamahimAMzurasau kileti'| yastvanavyayadoSAzabdastasya tu 'doSammanyaM dinam' iti bhavati / tathA ca bhaTTau - 'tathA kathAbhiH samatItya doSAm' iti / nanu avyayebhya: sarvavacanasyotpattau prayojanAbhAvAd avyavahitaM prathamaikavacanamiti TIkAkRtoktam , tat katham avyayasya karmatvam , yena tasminnupapade khaz prApnoti? satyam , prayojanAbhAvAdeva prathamaikavacanam / yatra tu prayojanaM vidyate tatrAnyavacanamapIti na dossH| ata eva zucinaktam ityAdyapi siddhm| vayaM tviti pnyjikaa| atha durgasiMhoktiriyaM kathamanenoktamityucyate ? satyam / vayam asmadAdaya ityarthaH / sarvanAmna: sAmAnyavacanatvAt sa hiiti| sa vararuciryadyevaM pUrvoktaM manyamAna: syAt tadA dIrghagrahaNamapanIya svara ityAcakSIta iti / AdyAstviti / vararuciprabhRtaya ityarthaH / tenAyamarthaH - vararuciprabhRtayo vararucerabhiprAyaM varNayanti, svayameva sUtrakRto yenAbhiprAyeNa sUtraM kRtavantastenAbhiprAyeNa vRktAvapyuktavanta ityetena pANinimate paramarimmanya:, asmanmane paramaraimanyaH iti virodhAd ityuktam ityasmAkaM paryanuyogaH suutrkaarbhaassitprlaapaat||875| [samIkSA] 'kAlimmanyA, vadhummanyA, grAmaNimmanyaH' ityAdi zabdoM meM 'kAlI-vadhUgrAmaNI' zabdoM kA hrasvavidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai-'khityanavyayasya' (a0 6 / 3 / 66) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. dIrghagrahaNaM tadantasukhArthamityeke (du0 vR0) / 2. pratipattiriyaM garIyasI (du0 TI0, vi0 pa0) / 3. kecidityanena na vayamityarthaH (du0 TI0) / 4. AdyA vRttikArAzcaivamevodAhRtavantaH (du0 TI0) / 5. sukhArthavAdinastu nityaM sandhyakSarANi dIrghANItyAcakSANA: (vi0 pa0) / 6. evameva vararucerabhiprAyaM varNayAmbabhUvuriti (vi0 pa0) / 7. paratvaM tu vipratiSedhe bhavati, tulyabalavirodho vipratiSedhaH, vipratiSedhe paraM kAryam iti (ka0 c0)| 8. sukhArthamupapadagrahaNam (ka0 ca0) / 9. AdyAstviti / vararuciprabhRtaya ityarthaH / vararuciprabhRtayo vararucerabhiprAyaM varNayanti svayameva sUtrakRto yenAbhiprAyeNa sUtraM kRtavantastenAbhiprAyeNa vRttAvappuktavanta: (ka0 c0)|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. vadhummanyA daasii| vadhU + man + khaz + A + si / vadhUmAtmAnaM manyate yA saa| 'vadhU' upapadapUrvaka 'mana jJAne' (3 / 113) dhAtu se "khaz cAtmane' (4 / 3 / 80) sUtra dvArA 'khaz' pratyaya, sArbadhAtukavadbhAva, 'divAderyan" (3 / 2 / 33) se yan vikaraNa, prakRta sUtra se UkAra ko hrasva, "hrasvAruSormo'ntaH'' (4 / 1 / 22) se makArAgama, strIliGga meM A-pratyaya, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. grAmaNimmanyo daasH| grAmaNI + man + khaz + si / grAmaNImAtmAnaM manyate ya: sa: / 'grAmaNI' upapadapUrvaka 'mana jJAne' (3 / 113) dhAtu se khaz pratyaya tathA anya prakriyA prAya: pUrvavat / 3. vRddhmmnyaa| vRddhA + man + khaz + A + si / vRddhAmAtmAnaM manyate yA saa| vRddhA-upapadapUrvaka 'man' dhAtu se khaz pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 4. kaalimmnyaa| kAlI + man + khaz + A + si / kAlImAtmAnaM manyate yA sA / 'kAlI' upapadapUrvaka 'man' dhAtu se khaz pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 5. hrinnimmnyaa| hariNI + man + khaz + A + si / hariNImAtmAnaM manyate yA sA / hariNI-upapadapUrvaka 'man' dhAtu se khaz pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt||875| 876. nAmino'm pratyayavaccaikasvarasya [4 / 1 / 21] [sUtrArtha avyayabhinna, upapada ke rUpa meM vidyamAna, ekasvaraviziSTa nAmyanta zabda ke bAda 'am' Agama hotA hai, khAnubandha vAlA pratyaya jisake anta meM ho aisI dhAtu ke pare rhte| isa amAgama kA pratyayavadbhAva bhI hogA / / 876 / / [du0 vR0] upapadasyAnavyayasyaikasvarasya nAminaH paro'm bhavati, khAnubandhapratyayAnte dhAtau pre| sa ca pratyaya iva sAnidhyAd dvitIyaikavacanavat / yathA - "ravikarastaruSu kisalayamiva raktaH' iti gamyate / nAvammanyaH, narammanyaH, zriyammanyaH, gaammnyH| nAmina iti kim ? jJammanyA / ekasvarasyeti kim ? senAnimmanyaH / / 876 / [du0 TI0] naami0| nanu 'sAmAnyAtideze vizeSasyAnatidezaH' iti| yathA . brAhmaNavad ityanayA zrutyA yuktaH piNDa: upamAnatvenopAdIyate na mAthurAdayo hi vizeSAH / yadA tu kauNDinyavat kSatriye pravartitavyaM brAhmaNatvaM kauNDinyatvamastIti sAmAnyakAryaM vizeSyakArya ca sarvaM labhate ksstriyH| tasmAt pratyayavadityatideze dvitIyaikavacanavacceti vaktavyaM netyaah-saannidhyaaditi| yathA loke dhanuzcakraM cAnayeti dhanu:sAnnidhyAt praharaNe cakre
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 45 prty:| gaM cakraM cAnayeti rthaangge| anyastu vilapati-amiti dvirAvartanIyam pratyayavAdetyapmin shbde'nntrsyaanuvrtnaarthm| apara Aha-na ca pratyayasAmAnyakAryamasti pratyayaH para iti ced , n| vadgrahaNaM kimarthaM pratyayagrahaNAdeva nAdeza iti tasmAd vi. pAvagama iti khAnubandhe liGgasyopapadasyAsambhavAd zastanyadyatanyoramo'tidezo na yujyate, dhaatussvddaadividhaanaat| yadyevam - amvaccetyAstAM sAmarthyAda dvitIyekavacanavaditi? satyam, amzabdoccAritameva kArya pratipadyeta "amzasorA' (2 / 2 / 34) ityAdikaM na tvarAdeze'yuvAdikaM pAThakliSTizca syAt / atheha kathaM bhavitavyam 'zriyammanyate brAhmaNasya kulam' iti zriyammanyamiti upAttaliGgatvAt / zrIzabda: kulasamAnAdhikaraNo'pi svaliGga eva pravartate / yathA bhUtazabdo napuMsakaliGge eva pravartate, bhUtamiyaM brAhmaNIti bhedeneyaM vicAraNA, prayogo'pi svaliGgaparityAge dRzyate-'zriyo me ziraso mukham' iti? satyam, naapraaptlopo'ymaarbhyte| yathA "tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2 / 5 / 2) iti lopaM bAdhate, tathA napuMsakalakSaNamapi lopm| naivam , strIliGgatvaM strIliGge puMliGga ca caritArthatvAt kathaM napuMsakaliGgaM baadhte| atha 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA0 pari0 33) iti khAnubandhamAzritya yasmAdasmanmate bhirnggmityrthH| evam 'aruntudaH, astuGkAraH' iti duSyati "saMyogAdedhuMTo lopo'nusvArazca' (2 / 3 / 55, 56) na syAt / tasmAdiha prakaraNe'siddhaM bahiraGgamityasyAnityatvAt zriyammanyaM brAhmaNakulamiti bhavitavyam / / 876 / [vi0 pa0] ___nAminaH / sAnnidhyAditi / sAnnidhyaM punariha sAdRzyameva, tacca rUpakRtam / atra yadyapi hyastanyadyatanyorapyamastadupayogyatA vidyate tathApi na tatkAryasyAtideza: / tasyADAgamAdilakSaNasya dhAtuSveva vidhAnAt / yasya yat kAryamuktaM tasya tadeva, zrutatvAditi bhAvaH / prakRtyanurUpameva nidarzanamAha - yatheti / udayAcalamastakasthasya rave: karo razmiryathA taruSu vartamAna: kisalayamiva navapallavavad gamyate rakta iti / kathaM rakta iti karaNam iti hetau yasmAdasau ravikaro rakta ityarthaH / anyastu raktamiti pAThaM manyate tadA "napuMsake bhAve ktaH" (4 / 5 / 93) draSTavyaH / raJjanaM raktam, yasmAd raktatvaM ravikarasyeti zeSaH / atha kimarthaM pratyayagrahaNam / anvaccetyAstAm, tathA ca sati pratipattilAghavaM zabdalAghavaM ca bhavati / na cAnyasyAmaH kAryamiha yujyate ityarthAd dvitIyaikavacanavad bhaviSyati, tdyuktm| evaM sati amzabdoccAritameva kAryaM prtipdyet| "amzasorA" (3 / 3 / 34) ityAdikam, na ghuTi ca "IdUtoriyuvau svare" (2 / 2 / 56) ityAdikam / nAmina ityAdi / jJAmAtmAnaM manyate iti khaz / nanu cAtra pUrveNa hrasvatve satyami kRte'kAralope ca 'jJammanyaH' iti siddham , kiM nAmigrahaNena ? tadayuktam , iha paratvAnityatvAcca kRtasyAma: pratyayavadbhUtasya vAkyAvasthAyAmeva dIrghAt paralopa evaM syAnna tu hrasvatvam , kathamanyathA 'zriyammanyaH' ityaadyo'piiti| kiJcAntareNa nAmigrahaNaM vyaJjanAntAdapi syAditi tvacamAtmAnaM manyate tvaGmanyeti / / 876 / [ka0 ca0] nAminaH / atha pUrvato dIrghagrahaNaM nAnuvartate katham, na ca nAmigrahaNAditi
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 kAtantravyAkaraNam vAcyam / tasya vizeSatve'pyanvayasya ghaTanAd dIrghasya nAmina iti ? satyam , tadA nAmigrahaNamapanIya anAta iti kriyatAm , kAryinimittAdInAM vyatikramanirdezAcca / ata eva vRttau 'gAmmanyaH' iti darzitam / atra' vArarucA:- nAmina iti SaSThInirdezAt pratyayavadbhAvena ca AdezAbhAvAdAgama evAnupaghAtAt / tenAyamarthaH-nAmino'mAgamo bhavati, sa ca prtyyvditi| tena 'zriyammanyaH' ityAdau na hrasvaH pUrveNa dIrghAntatvAbhAvAdAgame hi mAnta evAyaM zrIzabda: ityAhuH / tanna, hrasvatvaM bAdhitvA ami kRte sakRdgatanyAyena punastasya prApterabhAvAt, pratyayakAryeNa paratvAd hrasvabAdhanAcca / ata eva nAmina: para iti paJcamyeva darzitam / / ___ nanu zriyammanya ityAdAvantaraGgatvAt pUrveNa hrasva eva prAk prApnotIti / na cAsyApi bAdhakatvAdapavAdatvamiti vAcyam , pUrvasya dIrghamAtraviSayatvAt ? satyam / ami kRte khAnubandhasya vyavahitatvAnimittAbhAvena kRtasyApi hrasvasya nivRttiH / yad vA ekasvaranAmina iti siddhe ekapade bhinnavibhaktinirdezo vyktyrthH| tena vyaktiH sarvasya bAdhiketi nyAyAdAdau pravartate'miti / atha vacanamidaM kimartham 'zriyammanyaH' ityAdau aluksamAsa eva kriyatAm / atha zriyamAtmAnaM manyate iti bahuvacane'pi 'zriyammanyaH' ityeva bhavati bhavanmate katham ? satyam , samAsAvayavavibhakteH saMkhyApratipAdakatvAbhAvAd ekavacanameva bhaviSyati ced 'gAmmanyaH' iti na sidhyati, jalavAcino gozabdasya bahuvacanatvAt / atha ekavacanAnto jalavAcI gozabdo'pi dRshyte| tathA coktaM vRndAvanayamake - svamiva bhujaGgavizeSaM vyupadhAya yaH svapiti bhujnggvishessm| navapallavasamakarayA zriyormipaGktyA ca sevitaH smkryaa|| asyArthaH- gavi jale ya: svapiti zete tasmai namaH, kiM kRtvA svapiti? zeSaM zeSAkhyaM bhujaGgavizeSaM vyupadhAya upadhAnaM kRtvA geNDukaM kRtvA ityrthH| kamiva svbhujmiv| kimbhUtaH san zete ityAha - navapallaveti / zriyA sevita:, kimbhUtayA zriyA? navapallavasamau karau yasyAstayA, UrmipaGktyA ca sevita:, kimbhUtayA? makarairjantuvizeSaiH saha vartate tayetyarthaH / tathA ca kSIrasvAmI gotrazabdasya vyutpAdane'pyAha-gorjalAt trAyate iti gotra, tenaiva siddhaM gAmmanyaH iti ? satyam , dvitIyAsthitireva nAsti "kartRkarmaNoH kRti nityam" (2 / 4 / 41) iti SaSThIviSayatvAt / paJjikAnidarzanaM dRSTAnto'tra kimiva kisalayamiveti dantyasakAravAnayamiti 'kisalayaiH salayaiH' iti raghuyamakAt / karaNamiti / kriyate uccAryate yat tat karaNaM zabda ityarthaH / karotirihoccAraNe vartate cauraGkAramAkrozatItyAdivat / 1. nanu zriyammanyaH ityAdau pUrveNa hrasva: kathaM na syaadityaah-atreti| 2. nanvasya paratvAd antaraGgatvAt prAg hrasva: syAditi manasikRtyAha-nanvityAdi / 3. aluksamAsavAdino mate /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 47 yad vA iti ityasya karaNam upAdAnaM heto nimittasaptamI / paratvAditi vystenaanvyH| tathA ca 'na tu hrasvatvamiti zabdAntarasya vidhiH nityo bhavitumarhati' (vyA0 pari0 77) ityaah-prtvaaditi| nanu kathametad yAvatA'ntaraGgatvAd tathApyami sati nimittAbhAvAnivartate, etaccAvazyaM kartavyaM kathamanyathA 'zriyammanyaH' ityatra iyAdeza: prAg hrasvatve sati bhaviSyati ityAha-kathamanyatheti / nimittAbhAvenetyarthaH / tarhi 'anAt' ityAstAm , kiM vyApakavacanenetyAha - kiJceti / atha sthitau dIrghasyeti nAnuvartate, anAta ityakaraNAditi vAcyam / idAnIM vatkaraNe tasyAnuvRttau kutaH 'zriyammanyaH' ityatra prasaGgaH? satyam / idAnIM kAryi nimittaM kAryam ityasya vyatikramabalAditi siddhAnto dAsyate, ato'doSa: / kazcid Aha - tadA pratyayagrahaNamanarthakam anvacceti kriytaam| na ca vAcyam anvacceti kRte amzabdoccAritakAryasya prAptirdIrghAnuvartanAt 'gAmmanyaH' ityasya sUtrasyodAharaNameva na sidhyati / yasmAt pratyayagrahaNAdeva dIrghAnuvRttirna bhaviSyati / nanu 'nadimmanyaH' ityAdau dIrghAnuvRttirapi amzasau ityamazabdoccAritasya sambhavAd ekazcAsau svarazceti karmadhArayo vidhIyate / tadantavizeSaNaM kariSyati ekaH svaro'ntabhUto yasya vyaJjanAntasya prasaGgaH ? satyaM sukhArtham / / 876 / [samIkSA] 'gAmmanyaH, nAvammanya:, narammanyaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha zabda ke anta meM apekSita amAgama kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "ica ekAco'mpratyayavacca" (a0 6 / 3 / 68) / pANinIya 'ic' pratyAhAra meM Ane vAle vargoM kI kAtantrakAra ne 'nAmI' saMjJA kI hai / ata: prAyaH ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. yathA loke dhanuzcakraM cAnayeti dhanuHsAnnidhyAt praharaNe cakre pratyayaH ___ (du0 ttii0)| 2. sAnnidhyaM punariha sAdRzyameva, tacca rUpam (vi0 pa0) / 3. vArarucA:-nAmina iti SaSThInirdezAt pratyayavadbhAvena cAdezAbhAvAd Agama evAnupaghAtAt (vi0 pa0) / 4. jalavAcino gozabdasya bahuvacanatvAt / athaikavacanAnto jalavAcI gozabdo'pi dRzyate (ka0 c0)| 5. tathA ca kSIrasvAmI gotrazabdasya vyutpAdane'pyAha - gorjalAt trAyate iti ____ gotram (ka0 c0)| 6. satyaM sukhArtham (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. naavmmnyH| nau + man + khaz + si / 'nau' zabda ke upapada meM rahane para 'mana jJAne' (3 / 113) dhAtu se khaz pratyaya, yan - vikaraNa, prakRta sUtra se 'nau' ke bAda amAgama-pratyayavadbhAva, Av - Adeza, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 2. nrmmnyH| nR + man + khaz + si / 'nR' zabda ke upapada meM rahane para 'man' dhAtu se khaz pratyaya, yan - vikaraNa, amAgama, RkAra ko ar, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 3. shriymmnyH| zrI + man + khaz + si / 'zrI' zabda ke upapada meM rahane para man dhAtu se khaz pratyaya Adi prakriyA pUrvavat / 4. gaammnyH| go + man + khaz + si / 'go' zabda ke upapada meM rahane para man dhAtu se khaz pratyaya Adi prakriyA pUrvavat // 876 / 877. hrasvAruSormo'ntaH [4 / 1 / 22] [sUtrArtha khAnubandha pratyayAnta dhAtu ke pare rahate avyayabhinna hrasvAnta upapada tathA 'aruS' zabda ke anta meM makArAgama hotA hai / / 877 / [du0 vR0] upapadasyAnavyayasya hrasvAntasyAruSazca makAro'nto bhavati khAnubandhapratyayAnte dhAtau pare / nADindhamaH, aGgamejapaH, janamejayaH, aruntudH| "saMyogAdedhuMTaH" (2 / 3 / 55) iti slopH| anavyayasyeti kim ? sukaraH kaTaH // 877 / [du0 TI0] hrasvA0 / ma ityakAra uccaarnnaarthH| nADindhamaH iti / "nADIkaramuSTipANinAsikAsu dhmazca" (4 / 3 / 32) iti khaz / 'aGgamejayaH' iti "eje: khaz" (4 / 3 / 30) / aruntudaH iti / "vidhvarustileSu tudaH" (4 / 3 / 33) iti khaz // 877) [vi0 pa0] hrasvA0 / nADindhamaH ityAdi / "nADIkaramuSTipANinAsikAsu dhmazca, ejeH khaz , vidhvarustileSu tudaH" (4 / 3 / 32, 30, 33) ityetairyathAyogaM sarvatra khaz / sukara iti khal / / 877 / [ka0 ca0] ____ hrara 0 nAmyekasvarayo nuvRttihrasvasya samAnaniviSTatvena vizeSyAbhAvAd "vadeH khaH ...pa zayoH" (4 / 3 / 39) iti vacanAccAdhikRte'ntagrahaNaM mukhArthaM tadA 'aruntudaH' iti kathaM sakAralopaH, 'asiddhaM bahiraGgam0' (kA0 pari0 33) iti nyAyAt ? satyam , atra nAzrIyate asiddhavadbhAva: / / 877 / [samIkSA] 'aruntudaH, janamejaya:' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha upapada ke anta meM apekSita makAra kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM Agama ke rUpa meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "arurdiSadajantasya mum' (a0 6 / 3 / 67) / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH [vizeSa vacana] 1. 'ma' ityakAra uccAraNArtha: (du0 TI0) / 2. antagrahaNaM sukhArtham (ka0 ca0) / 3. atra nAzrIyate asiddhavadbhAvaH (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. naaddindhmH| nADI + dhmA + khaz + si / nADI dhamati / 'nADI' zabda ke upapada meM rahane para 'dhmA zabdAgnisa yo gayoH' (1 / 266) dhAtu se "nADIkaramuSTipANinAsikAsu dhyazca' (4 / 3 / 32) sUtra dvArA khaz, an vikaraNa "dhyo dhama:'' (3 / 6 / 72) se dhmA ko 'dhama' Adeza, hrasva, makArAgama, anusvAra, paJcamavarNAdeza tathA vibhaktikArya / 2. anggmejyH| aGga + eji + khaz + si / aGgamejayate / 'aGga' zabda ke upapada meM rahane para inpratyayAnta 'ena kampane' (1970) dhAtu se khaz pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. jnmejyH| jana + eji + khaz + si / janamejayate / 'jana' zabda ke upapada meM rahane para 'eji' dhAtu se khaz pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4. aruntudH| arus + tud + khaz + si / arustudati / 'arus' zabda ke upapada meM rahane para 'tuda vyathane' (5 / 1) dhAtu se khaz pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 877 / 878. satyAgadAstUnAM kAre [4 / 1 / 23] [sUtrArtha 'kAra' zabda ke pare rahate upapada meM vartamAna 'satya-agada-astu' zabdoM ke anta meM makArAgama hotA hai / / 878 / [du0 vR0] satyAdInAM kArazabde pare mo'nto bhavati / satyaM karotIti satyaGkAraH, evam agadaGkAraH, astuGkAraH / upoccAripadAnAmapi kAre ghaJante'pIcchanti / satyasya kAra: styngkaarH| evamanyatrApi makAravarNAgamo dRzyate - lokamprINa:, bhrASTramindhaH, agnimindhaH, bhadrakaraNam, uSNaGkaraNam , madhyandinam , zyainampAtA, tailampAtA krIDA / / 878 / [du0 TI0] styaa0| upoccArItyAdi / nAtra saptamyuktAnAmevopapadatvam upoccAripadAnAmapIti asaptamyuktAnAmapIti vyAkhyAnAt / paraistu ghaante evAdriyate / satyaGkAraH smykrnnm| agadaGkAro nirvissiikrnnm| astuGkAraH prtijnyaakrnnm| anyatra tu 'satyakAra:, agadakAra:, astukAra:' iti bhvitvym| rUDhivazAt sUtrakArAdaya iva vastuvizeSA abhidhIyante kimanayA vicAraNyeti / anyatrApItyAdi |priinnnN prINaH lokasya prINa: lokamprINa:
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 kAtantravyAkaraNam ityrthH| evam indhnmindhH| bhraassttrsyendhH| agnerindhH| dinaikadeze dinazabdaH, madhyaM ca tad dinaM ceti| zyenasyeva tilasyeva pAto yasyAM kriiddaayaam| zyenatilayoH pAte svArthikANante kartari kRtyaaH| yA bhaviSyati dhenuH sA dhenumbhvyocyte| bhakSaM kArayati bhakSaGkAraH, saMskRtabhakSaNayogya: pshurucyte||878| [vi0 pa0] satyA0 / upoccArItyAdi / na kevalaM saptamyuktAnAmevopAdAnam , kintarhi upoccAriNAmapi kArazabdasya smiipoccaarinnaampi| ato'saptamyuktAnAmapItyAha - kAre ghaante'pIti / kevalamaNanta ityarthaH / anyatrApIti / prINanaM prINaH, indhanamindhaH iti inantAdala / lokasya prINa:, bhrASTrasyendha ityAdi vigrahaH / madhyaM ca tad dinaM ceti madhyandinam / dinaikadeze dinazabda iti karmadhArayaH / zyenasyeva tilasyeva pAto yasyAM krIDAyAmiti vigRhya evamAderAkRtigaNatvAt svArthikANpratyayAnte pAtazabde zyenatilayormakArAgamaH, nadAderAkRtigaNatvAd aNantAdapi striyAmIpratyayo na bhavati / nanu varNAgamo varNaviparyayazcetyAdinyAyena yathaite siddhAstathA satyaGkArAdayo bhaviSyanti, kimaneneti na dezyam upalakSaNasya sukhArthatvAditi / / 878 / [ka0 ca0] satyA0 / eSAmupapadAnAmiti sambandhAt kArazabdo'Nanta evopasthitaH, kathaM ghajanta: syAdityAha - upoccArIti / pRNaprINayorlokasyeti parasUtramityAha - anytreti| tathA indhe'gnibhraassttryoH| karaNe bhdrossnnyoH| 'dhenumbhavyA, madhyandinam, anabhyAsamitya:' pAtANNe zyenatilayoH / / 878 / [samIkSA] _ 'satyaGkAraH, agadaGkAraH, astuGkAraH' zabdarUpoM ke siddhyartha satyAdi upapadoM ke bAda apekSita makAra kA vidhAna Agama ke rUpa meM donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA mumAgamavidhAyaka sUtra hai - "kAre satyAgadasya" (a0 6 / 3 / 70) / 'astu' zabda kA pATha vArttika meM kiyA gayA hai - "astusatyAgadasya kAra iti vaktavyam" / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. satyaGkAraH samayakaraNam , agadakAro nirviSIkaraNam , astuGkAraH pratijJAkaraNam (du0 ttii0)| 2. rUDhivazAt sUtrakArAdaya iva vastuvizeSA abhidhIyante (du0 sI) / 3. saMskRtabhakSaNayogyaH pazurucyate (du0 TI0) /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH [rUpasiddhi] 1. styngkaarH| satya + kR + aN + si| satyaM karoti satyasya kAro vaa| 'satya' zabda ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se "karmaNyaN' (4 / 3 / 1) sUtra dvArA 'aN' pratyaya, vRddhi Ar,prakRta sUtra se makArAgama, anusvAra, paJcama varNAdeza, liGgasaMjJA tathA vibhktikaary| 2. agdngkaarH| agada + kR + aN + si| agadaM karoti agadasya kAro vaa| 'agada' zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se aN pratyaya Adi kArya puurvvt| 3. astungkaarH| astu + kR + aN + si| astu kroti| 'astu' zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se aN pratyaya Adi kArya puurvvt||878| 879. gile'gilasya [4 / 1 / 24] [sUtrArtha 'gila' zabda ke pare rahate pUrvavartI 'gila' zabda se bhitra zabda ke anta meM makArAgama hotA hai / / 879 / [du0 vR0] gilAdanyasya gilazabde pare mo'nto bhavati / girate: ka: pratyayaH / timergila: timiGgilaH / evaM ripuGgilaH / agilasyeti kim ? gilagila: / 'timiGgilagilo'pyasti tagilo'pyasti rAghavaH' / / 879 / [du0 TI0] gile0 / ekArAdakAralope sati tulye'pi nirdeze'gilasyeti naJ smbhaavyte| bahUdAharaNasambhavAdagilasyeti tdntvidhiH| kevalasya vyapadezivadbhAvAt prtissedhH||879| [vi0 pa0] gile0 / girate: kapratyaya iti / nAmyupadhetyAdinetyarthaH / 'vA svare" (3 / 6 / 99) iti latvam / atrApi tadantavidhinA gilAntasyeti veditavyam / kevalasyApi vyapadezivadbhAvAdityAha - timiGgiletyAdi / timiGgilasya gila: timinggilgilH| 'asti matsyastimi ma zatayojanavistRtaH' iti pUrvArddham / / 879 / [ka0 ca0] gile0 / zatayojanavistRta ityeva pAThaH, na vistara iti / 'vistAro vigraho vyAsaH sa ca zabdasya vistaraH' iti zAsanAdarthAsambhavAt / 'rAghavaH' iti savisargapAThe matsyAntaraM matsyasya vizeSaNaM tagilo rAghava ityarthaH / nirvisargapAThe tu sambodhanam / / 879 /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'timiGgilaH' Adi prayogoM ke siddhayartha 'timi' upapada ke anta meM makArAgama kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANinIya vyAkaraNa meM mumAgamavidhAyaka vArttika sUtra haiM - "gile'gilasya mum vaktavyaH, gilagile ceti vaktavyam' (a0 6|3|70-vaa0) / isa prakAra prAya: ubhayatra samAnatA hai / [vizeSa vacana] 1. kevalasya vyapadezivadbhAvAt pratiSedhaH (du0 TI0) / 2. atrApi tadantavidhinA gilAntasyeti veditavyam , kevalasyApi vyapadezivadbhAvAt (vi0 pa0) / [rUpasiddhi] 1. timiGgilaH / timi + makArAgama + gila + si / timergila: / 'timi' ke upapada meM rahane para 'gR nigaraNe' (5 / 22) dhAtu se "nAmyupadhaprIkRgRjJAM kaH' (4 / 2 / 51) sUtra dvArA 'ka' pratyaya, k-anubandha kA prayogAbhAva, aguNa, "RdantasyeraguNe'' (3 / 5 / 42) se R ko ir Adeza, "vA svare'' (3 / 6 / 99) se rakAra ko lakAra, prakRta sUtra se makArAgama, anusvAra, paJcama varNAdeza tathA vibhaktikArya / / 2. ripunggilH| ripu + makArAgama + gila + si / riporgila: / 'ripu' zabda ke upapada meM rahane para 'gR' dhAtu se ka-pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 879 / 880. upasargAdasudul labheH prAg bhAt khalghaJoH [4 / 1 / 25] [sUtrArtha 'khal - ghaJ' pratyayoM ke pare rahate 'su-dur' upasargoM se bhinna upasarga se paravartI 'labh' dhAtu meM bhakAra se pUrva makArAgama hotA hai / / 880 / [du0 vR0] upasargAt parasya labherbhAt prAG makArAgamo bhavati khal-ghoH parataH, na tu suduaam| ISatpralambhaH, supralambhaH, duSpralambhaH / ghatri ca - pralambhaH, vipralambhaH / upasargAdeveti niyamAt - ISallabhaH, lAbho vartate / asudurvyAmiti kim ? sulabhaH, durlabhaH / kevalAbhyAmeveSyate / tena atisulambhaH, atidurlambhaH / katham atisulabhaH, atidurlabhaH ? pazcAdatinA samAsa: / / 880 / / [du0 TI0] upa0 / nakArAgame makArAgame ca rUpAbhedAt "rabhilabhoH" (3 / 5 / 34, ityAdinA 'siddhe vidhirArabhyamANo niyamAya bhavati' (kA0 pari0 59) / upasargAdeva khalghaJornAnyapUrvasya
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH kevalasya cetyAha-upasargAdevetyAdi / khalghaoreveti labhereva / na ca viparItaniyama: "pralambhane gRdhivacyoH " (3 / 2 / 42-66) iti "propAbhyAmArambhe'' (3 / 2 / 42-37) iti rucAdau pAThAt 'bidla lAbhe' (5 / 9) iti nirdezAcca / asudurvyAmityAdi ghaji pratyudAhartavyam / 'sulAbha:' iti suzabdo'trAdhikArtho na tvakRcchrArthaH / yathA suSiktaM bhavatA kintavAtreti / durlAbhaH / duratra nindArtho na kRcchrArthaH / yathA duSpuruSo durbrAhmaNa iti / kevalAbhyAmeveSyate iti sudurthyAM saha sannipAtenopasargaH sudurdhyA pUrvaM prayujyate paro vA / tatra praslambhaH iti naiva prayogo'bhidhIyate prArambhaviziSTAyA: kriyAyAH saukarya dauSkaryaM vA vaktavyam / atrArthapratipattyanusAreNa pUrvaM preNa sambandhaH, pazcAt sudurdhyAm , evaM kramaH / idantarhi supralambha iti 'asuduAm ' iti paJcamI / preNa vyavahitatvAnna pratiSedha ityAha - atisUlambha iti / atha svabhAvAt tatra saukaryaviziSTasya pUjAbhisambandha: / pUjAyAM cAnya evArthaH prakrAnta: / nanu bhoH paravAdin ! tava karmapravacanIyasaMjJayopasargasaMjJAbAdhayA prAptyabhAvAdatisUlabha iti bhavitavyam / yadA tarhi nAtikramaNaM na pUjA sudurorapyupasargatve prAptiriti / kevalAbhyAmeveti vaktavyam, bhASyakAramatametat / vAkyakArastu nainaM pryogmaadriyte| arthavizeSAbhAvAd yadApyatirupasargaH suzabdaH karmapravacanIyastadA nimittAbhAvAdasatyAM prAptau atisulabhaH iti bhavitavyam / yadA'pyatizabda: karmapravacanIyasaMjJakasuzabda: upasargasaMjJakastadA nAnupasarge upasargasya kevalatvaM jAtibhedAd vihantIti kevala evAyaM pratiSedhe sati atisulabha iti bhavitavyam / vAkyakAraH paThati - suduroH pratiSedho'lvidhiSatvaNatveSu tasyAvizeSeNa sudurorupasargasaMjJApratiSedhAt pUjAyAM ca namA bhavitavyam / bhASyakArastu pUjAyA anyatra numaM pratijAnIte / vAkyakAramatameva sUtrakArasya mataM lakSyate / asudurvyAmiti neyaM tRtIyA / kevalAbhyAmeveti vaktavyam, idaM tu na dezanIyam , kathaM sudurlabhaH / na cAtra kevala: suzabdo nApi duHzabdaH / athAsamuditayoH kaivalyamAzrIyate pratyekaM prayoge pratiSedho na syAt - sulabho durlabha iti / evantarhi anyasya nivRttyarthe kevalagrahaNe samuditayoH pratyekaM ca pratiSedhanivRttyartham / yathA devadattayajJadattAbhyAmiha kevalAbhyAM na praveSTavyamiti / anyaM viSNumitrAdimantareNa pratyekaM samuditau ca na pratiSedhyAviti / / 880 / [vi0 pa0] upa0 / atha kimarthamidaM "rabhilabhoravikaraNaparokSayoH" (3 / 5 / 34) ityanena nakArAgame'pi vizeSAbhAvAt siddhamevetyAha - upasargAdeveti / tenAnyapUrvasya kevalasya labherna bhavatIti / khalghaJoreveti na viparItaniyamaH / "pralambhane gRdhivaJcyoH" (3 / 2 / 42-63) iti rucAdigaNe yuTpratyaye'pi darzanAt / nApi labhereveti niyama: "propAbhyAmArambhe'' (3 / 2 / 42-37) iti rabherapi darzanAt 'vidla lAbhe' (5 / 9) iti nAgamasyAdarzanAcceti / / 880 /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] upasargAt / atha prAggrahaNaM kimartham , bhAditi pUrvadigyogalakSaNA paJcamI, na paradigyogalakSaNA bhAdgrahaNabalAt / anyathA bhAdgrahaNamanarthakam ? satyaM sukhaarthm| prAgiti sthite bhAdgrahaNamapi tathaiva / atha bhAdgrahaNAbhAve dhAtoH prAk kathaM na syaat| naivam , khalghaJornimittayorvyavadhAnAd vacanAdekavarNavyavadhAnamAzrIyate, na tvnekeneti| labhe diti kRte ubhayamapi sukhaarthm| athAsya vacanasyAbhAve 'sulabhaH, durlabhaH' ityatra rabhilabhoravikaraNaparokSayoriti nakArAgamaH kathaM na syAt ? satyam , yadyetadarthameva vacanaM tadA 'purandaraH' ityanantaraM na sudurthyAM labheH prAg bhAt khalghoriti kuryAt / arthAd rabhilabhorityanena prAptasya nasya niSedhaH / kevalAbhyAmiti tarhi kathaM sudurlabha iti suzabdena saha sambandhAd duHzabdena kevalaH, atha samuditayoH kevalatvamAzrIyate, na tu pratyekena samudAyena ca / yathA devadattayajJadattAbhyAM kevalAbhyAmiha na praveSTavyam ityukte viSNamitrAdimantareNa pratyekena samadAyena ca pravizyate iti, tadvadatrApi / pshcaadtineti| athArthabhedo'tizabdasya prAksambandhe dhAtorarthasyAtizayatvaM pratIyate / pazcAt saMbandhe tu dravyasyAtizayatvamiti bhedaH? satyam , yadA 'atisulabhaH' iti bhAve khal / tadaivamuktaM yadA karmaNi khal tadopasargasya pratirUpako'yamiti siddhAnta uuhyH| yad vA hrasvAruSormuT iti kRte'trAgame udanubandha ityanena pUrvameva bhaviSyati / 'vidla lAbhe' (5 / 9) iti paJjikA upasargAllabhereveti niyamAd vyAvRttirapi upasargAdeva, kevalasya tu rabhilabhorityanena nakAraH kena nivAryate iti bhAvaH / / 880 / [samIkSA 'ISatpralambhaH, supralambhaH, duSpralambhaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha 'labha' dhAtu meM bhakAra se pUrva apekSita makAra kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini numAgama, anusvAra tathA parasavarNa karate haiM, parantu kAtantrakAra ne makArAgama kiyA hai / pANini ke sUtra haiM - "upasargAt khalghaJoH, na sudurdhyA kevalAbhyAm'' (a0 7 / 1 / 67, 68) / kAtantrakAra ne makArAgama-ekasUtravidhAna se arthAvabodha meM saralatA dikhAI hai, jabaki numAgama-dvisUtravidhAna se pANini kI prakriyA meM durUhatA pratIta hotI hai / [vizeSa vacana] 1. nakArAgame makArAgame ca rUpAbhedAt (du0 TI0) / 2. kevalAbhyAmeveti vaktavyam, bhASyakAramatametat (du0 TI0) / 3. vAkyakArastu nainaM prayogamAdriyate (du0 TI0) / 4. bhASyakArastu pUjAyA anyatra numaM pratijAnIte / vAkyakAramatameva sUtrakArasya mataM lakSyate (du0 TI0) /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH [rUpasiddhi] 1. ISatpralambhaH / ISat + pra + labh + khal + si / 'ISat - pra' ke meM rahane para 'Du labhaS prAptau' (1 / 472) dhAtu se " ISaduH suSu kRcchrAkRcchrArtheSu khal" (4 / 5 / 102) sUtra dvArA khal pratyaya, 'kh - l' anubandhoM kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se makArAgama, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / dhAtu 2. supralambhaH / su + pra + labh + khal + si / 'su- pra' upapadoM ke rahane para 'labh' dhAtu se khal pratyaya, makArAgama tathA vibhaktikArya / 3. duSpralambhaH / dus + pra + labh + khal + si / 'dus - pra' upapadoM ke rahane para 'labh' dhAtu khal pratyaya Adi prakriyA pUrvavat / 4. pralambhaH pra + labh + ghaJ + si / 'pra' upasargapUrvaka 'labh' dhAtu se "akartari ca kArake saMjJAyAm" (4|5|4) se ghaJ pratyaya, makArAgama tathA anya prakriyA pUrvavat / 5. vipralambhaH / vi + pra + se ghaJ pratyaya Adi kArya pUrvavat // 880 | 55 labh + ghaJ + si / 'vi-pra' upasargapUrvaka 'labh' 881. AGo yi [4 / 1 / 26] [sUtrArtha] yakArAdi pratyaya ke pare rahate 'AG' upasarga se paravartI labh-dhAtughaTita bhakAra se pUrva makArAgama hotA hai | 881 / [du0 vR0] AGaH parasya labherbhAt prAG makArAgamo bhavati yakArAdau pratyaye pare / AlambhyA gauH / / 881 / [du0 TI0 ] AGaH / AGpUrvasya labheryakArAdAvaprApte Arabhyate // 881 | [samIkSA] 'AlambhyA gauH, AlambhyA baDavA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha labh- dhAtu meM bhakAra se pUrva apekSita makAravidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA numAgamavidhAyaka sUtra hai - " AGo yi' (a0 7 1 / 65 ) | ( numAgama - anusvAraparasavarNa' vidhAna ke kAraNa pANinIya prakriyA meM durUhatA parilakSita hotI hai, jabaki makArAgama se kAtantrIya prakriyA meM saralatA / [rUpasiddhi] 1. AlambhyA gauH / A + labh + ya + A + si / AG-upasargapUrvaka 'Du labhaS prAptau' (1 / 472) dhAtu se "zakisahipavargAntAcca' (4 / 2 / 11) se 'ya' pratyaya,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 kAtantravyAkaraNam prakRta sUtra se makArAgama, strIliGga meM "striyAmAdA'' (2 / 4 / 49) se A-pratyaya, samAnadIrgha-AkAralopa tathA vibhaktikArya / / 881 / 882. upAt prazaMsAyAm [4 / 1 / 27] [sUtrArtha] prazaMsA artha gamyamAna hone para yakArAdi pratyaya ke pare rahate upa-upasarga se paravartI 'lam' dhAtughaTita bhakAra se pUrva makArAgama hotA hai / / 882 / [du0 vR0] upAt parasya labherbhAt prAG makArAgamo bhavati ye pare prazaMsAyAM gmymaanaayaam| upalambhyAni dhnaani| prshNsniiyaaniityrthH| prazaMsAyAmiti kim? upalabdhuM zakyam upalabhyaM dhnm| kathamAlabhya, upalabhyate? labheryakAra iti vishessnnaat||882| [du0 TI0] dhAtoH pratyayamAtrasya ca prazaMsAyAM vRttyabhAvAt samudAyavizeSaNaM jJeyam , prazaMsAyAM gamyamAnAyAmityarthaH / karmaNaH karturvA prazaMsA, anyebhyo'labhyAni tasmAdavazyamupalabhyAni bhavato dhanAnIti karma prazasyate / bhavato dhanAnyupalabhyAni, kartAra: prazasyante / yAdRkazabdato lakSaNamahaMtIti "zaki ca kRtyAH" (4 / 5 / 109) ityaadi| upalabdhum ityAdi / athavA upalabhyamiti, prApyamityarthaH / kathamityAdi / labhimAzrityotpanno yakAra: "zakisahipavargAntAcca" (4 / 2 / 11) iti vihita ityrthH| zrutatvAllabhereveti / bhAditi sambandhAt tena yaNi na bhavatItyarthaH / yabAdeze ca na bhavati 'Alabhya cAmbutRSitam' iti samAsAzrayatvAt / anyaH 'AGo na yi' iti paThati / labherbhAt prAG nakArAgama ityarthaH / yakAre'vizeSe prApnoti, astu / anidanubandhAnAmaguNe'nuSaGgalopo bhavati, yadi zAstraM zastramityakaraNaM manyate / lopazAstramastIti lopena bhavitavyam / tasmAdakaraNameva nyAyyam , vidhAnasya kRtaarthtvaat| anuSaGgalopo'pi nAzakyate "vA kRti rAtreH'' (4 / 1 / 28) ityatra makAraH smaryate / anya Aha - maNDUkagativyavasthitavAdhikArAd guNinyeva ye / stutAviti na kRtam , paryAyazabdatvAt // 882 / [vi0 pa0] upAt0 / "samAse bhAvinyanatraH ktvo yap, sArvadhAtuke yaN" (4 / 6 / 55; 3 / 2 / 31) cAnena prApnotItyAha - kathamiti / kaH punarlabheryakAra: ? ya: pavargAntadvAreNa "zakisahipavargAntAcca" (4 / 2 / 11) ityanena vihita ityarthaH / / 882 / [ka0 ca0] upAt0 / atra dvayoH kartRkarmaNoH prazaMsAyAM bhavati, karturyathA devadattenaivopalabhyaM dhanaM nAnyena / tenopalabhyamupAdeyam / / 882 /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH [samIkSA 'upalambhyAni dhanAni, upalambhyA bhavatA vidyA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha labhUdhAtuvartI bhakAra se pUrva apekSita makAravidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA numAgamavidhAyaka sUtra hai - "upAt prazaMsAyAm' (a0 7 / 1 / 66) / sAmAnyatayA pANinIya prakriyA meM durUhatA tathA kAtantrIya prakriyA meM saralatA pratIta hotI hai / [rUpasiddhi] 1. upalambhyAni dhnaani| upa + labh + ya + jas / 'upa' upasargapUrvaka 'Da labhaS prAptau' (1 / 472) dhAtu se "zakisahipavargAntAcca'' (4 / 2 / 11) sUtra dvArA 'ya' pratyaya, prakRta sUtra se makArAgama tathA vibhaktikArya / / 882 / 883. vA kRti rAtreH [4 / 1 / 28] [sUtrArtha] kRtpratyayAnta dhAtu ke pare rahate 'rAtri' zabda ke anta meM makArAgama hotA hai vikalpa se / / 883 / [du0 vR0] kRdante dhAtau pare rAtrermo'nto bhavati vA / rAtriJcaraH, rAtricaraH / rAtrimaTa:, raatryttH| pacAditvAdac / rAtrimmanya iti nityam, upapadAzrayatvAt / / 883 / [du0TI0] vA kRti0| kRtIti sAmAnyavacanAt smaasmaatre| rAtrau caratIti raatricrH| "careSTaH" (4 / 3 / 19) / aTatItyaTaH, rAtrAvaTa: raajyttH| rAtrimmanya: ityAdi aprApte tAvadiyaM vibhASA, prApte'pi kathanna bhavatIti ? stym| sopapadavidhinA nirupapadavidhirbAdhyate ityrthH| anya Aha - 'pUrvaparayoH paravidhirbalavAn' (puru0 pari0 pA0 39) iti parazabdasyeSTavAcitvAt pUrva eva bhvtiiti||883| [vi0 pa0] vA kRti0 / rAtrau caratIti "careSTaH" (4 / 3 / 19) / aTatItyaTaH, rAtrAvaTa iti vAkyam / rAtrimmanya iti / sopapadavidhinA nirupapadavidhayo bAdhyante iti nyAyAt paro'pyayaM vikalpe "hrasvAruSormo'ntaH" (4 / 1 / 22) ityanena bAdhyate ityarthaH // 883 / [samIkSA] 'rAtriJcara:, rAtrimaTa:' ityAdi zabdoM ke siddhyartha 'rAtri' zabda ke anta meM makAravidhAna donoM hI zAbdika AcAryoM ne kiyA hai / pANini kA mamAgamavidhAyaka sUtra hai - "rAtre: kRti vibhASA'' (a0 6 / 3 / 72) / pANinIya mumAgama tathA tadartha paribhASAsUtra "midaco'ntyAt para:'' (a0 1 / 1 / 47) kI apekSA kAtantrIya eka hI sUtra dvArA makAra kA rAtri-zabda ke anta meM vidhAna karanA saralatA kA paricAyaka hai|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 kAtantravyAkaraNam [vizeSa vacana] 1. rAtrimmanya iti nityam upapadAzrayatvAt (du0 vR0) / 2. sopapadavidhinA nirupapadavidhirbAdhyate (du0 TI0, vi0 pa0) / 3. parazabdasyeSTavAcitvAt pUrva eva bhavatIti (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. rAtriJcaraH, raatricr;| rAtri + cara + Ta + si / rAtrau carati / 'rAtri' zabda ke upapada meM rahane para "careSTaH'' (4 / 3 / 19) sUtra dvArA 'Ta' pratyaya, 'T' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se vaikalpika makArAgama, anusvAra, paJcama varNAdaza tathA vibhaktikArya / 2. rAtrimaTaH, raatryttH| rAtri + aT + ac + si / aTatItyaTa: / 'aTa gato' (1 / 102) dhAtu se "ac pacAdibhyazca'' (4 / 2 / 48) sUtra dvArA ac prtyy| rAtrau aTa: / prakRta sUtra se vaikalpika makArAgama tathA vibhaktikArya / makArAgama ke abhAva meM "ivarNo yamasavaNe na ca paro lopya:'' (1 / 2 / 8) se ikAra ko yakArAdeza / / 883 / 884. purandaravAcaMyamasarvaMsahadviSantapAzca [4 / 1 / 29] [sUtrAthe] 'purandara - vAcaMyama - sarvaMsaha - dviSantapa' ina cAra zabdoM kI aNpratyayAnta nipAtana se siddhi hotI hai / / 884 / [du0 vR0] ete'NapratyayAntA nipAtyante / puraM dArayatIti purandaraH zakraH / vAcaM yacchatIti vAcaMyamo vrata eva / sarvaM sahate srvNshH| dviSaM tApayatIti dvissntpH| yallakSaNenAnutpanna tat sarvaM nipAtanAt siddham / bhagaM dArayatIti bhagandaro rogo rUDhita eva / / 884 / [du0 TI0] pura0 / yadityAdi / dArehrasvatvaM nvAgamaH, vAcastvamAgamaH, ymerpyupdhaadiirghaabhaavH| vrata eva, vrataviSaya eva dhAtvarthaH / sarvasya nvAgamaH saherupadhAdIrghAbhAvazca / dviSaH zantRGo nAgamo nlopshc| takArasya tu "saMyogAdedhuMTaH' (2 / 3 / / 55) lopo'styeva, tApezca hrasvo'Ni ||884 / [vi0pa0] purandara0 / eSAM strItvasambhave striyAmAdaiva karmaNyaNantAdapItyarthaH / / 884 / [ka0 ca0] pura0 / nanu 'purandaraH' ityAdau makArAgamaH kriyate ityAdikaM kAryaM kathaM labhyata ityAha - yallakSaNenetyAdi / eSAM strItva iti paJjikA, tarhi kathaM purandarasya strI
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH purandarIti ? satyam / aNantadvArA prAptasyaiva niSedhaH / yathA sarvasahA vasumatIti / puMyogAttu syAdeva IpratyayaH / / 884 / [samIkSA] 'purandara-vAcaMyama' ityAdi zabdoM ke siddhayartha makArAgama kI vyavasthA donoM hI vyAkaraNoM meM nipAtana se kI gaI hai / pANini ke sUtra haiM - "aruSidajantasya mum , vAcaMyamapurandarau ca" (a0 6 / 3 / 67, 69) / kAtantrakAra ne eka hI sUtra meM cAroM zabdoM kA pATha karake lAghava upasthita kiyA hai , jabaki pANini ke anusAra ukta cAra zabdoM kI siddhi do sUtroM dvArA karake gaurava kA Azraya liyA gayA hai / [vizeSa vacana] 1. yallakSaNenAnutpannaM tat sarvaM nipAtanAt siddham (du0 vR0) / [rUpasiddhi] 1. purndrH| pura + dR + in + aN + si / puraM dArayati / 'pura' zabda ke upapada meM rahane para 'dR vidAraNe' (8 / 19) dhAtu se "karmaNyaN" (4 / 3 / 1) sUtra dvArA 'aNa' pratyaya, nakArAgama, dAri ko hrasva, ina kA lopa tathA vibhaktikArya / 2. vaacNymH| vAc + yam + aN + si / vAcaM yacchati / 'vAc' ke upapada meM rahane para 'yama uparame' (1 / 158) dhAtu se aN pratyaya, amAgama, yam kI upadhA ko dIrghAbhAva tathA vibhaktikArya / 3. srvNshH| sarva + sah + aN + si / sarvaM sahate / 'sarva' zabda ke upapada meM rahane para 'Saha marSaNe' (1 / 560) dhAtu se aN pratyaya, makArAgama, saha kI upadhA ko dIrghAbhAva, anusvAra tathA vibhaktikArya / 4. dvissntpH| dviS + tApi + aN + si / dviSaM dviSantaM vA tApayati / 'dviS' zabda ke upapada meM rahane para in-pratyayAnta 'tApi' dhAtu se aN pratyaya, nakArAgama, nalopa, "saMyogAdedhuMTa:' (2 / 3 / 55) se takAralopa, tApi ko hrasva, inlopa tathA vibhaktikArya / / 884 / / 885. dhAtosto'ntaH pAnubandhe [4 / 1 / 30] [sUtrArtha pakArAnubandha vAle kRtsaMjJaka pratyaya ke pare rahate hrasvAnta dhAtu ke anta meM takArAgama hotA hai / / 885 / [du0 vR0] "hrasvAruSormo'ntaH" (4 / 1 / 22) ityato hrsmo'nuvrtte| hrasvAntasya dhAto: pAnubandhe kRti pare to'nto bhvti| agnicit , somasut , prakRtya, itvrH| dhAtoriti
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 kAtantravyAkaraNam kim? upapadasya mA bhUt - grAmaNI:, senAni kulm| vRtrhbhyaamiti| 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA0 pari0 33) iti / hrasvAntasyeti kim ? AnIya, aapuuy| katham upetya? sAdhanAyattatvAt kriyAyAH prtyykaarymev| antagrahaNaM sukhArtham / / 885 / [du0 TI0] dhAtoH / ekavibhaktiyuktAnAM kvacidekadezo'pyanuvartate ityAha-hrasvetyAdi / itvara iti "sRjINnazAM kvarap' (4 / 4 / 48) / dhAtorityAdi / pAnubandhAnte dhAtau prastutasyopapadasya hrasvAntasya mA bhUdityarthaH, senAnItyAdi / padAntarApekSo napuMsake hrasvo bahiraGgastathA liGgAntanakArasya vyaJjanAdau lopa iti "dhAtosto'ntaH pAnubandhe' (4 / 1 / 30) antaraGgaH / tathA grAmaNIpatra ityatrAstrIkRtasyApi hrasva uttarapadApekSa: / kathamityAdi / 'pUrvaM dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupasargeNa' (sIra0 pari0 128) iti nyAyaH pakSa ityukta eva / tasmAd bhAvini samAse yabAdeze sati to'nta: pazcAdupasargasya "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) bhktiityrthH| upasargastu dUrIkRtya dhAto: pazcAt sAdhanena yogaH iti kaarysiddhyrthmbhyupgmyte| athavA asminnapi pakSe 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kA0 pari0 81) ityabhyupagamyate / nanu yathA "vA kRti rAtreH" (4 / 1 / 28) ityatrAntagrahaNaM smRtam , tathehApi smaryate, naivam / upapadavyavacchedato dhAtorAdezo'pi sambhAvyate ityAha - ihAntetyAdi / tatra raatrishbdsyopoccaaripdtvaaduppdtvmsti| anya Aha - bhUtapUrvahrasvArthamapi prayojayatIti / / 885 / [vi0 pa0] dhAto: / "ceragnau, some suJaH" (4 / 3 / 86, 85) iti kvip / prkRtyeti| ktvo yap / itvara iti / "sRjINnazAM kvarap' (4 / 4 / 48) / senAnItyAdi / takArAgamaH prakRtibhaktatvAdantaraGgaH / svaro hrasvazca padAntarApekSayA napuMsake bhavan bahiraGgaH / tathA liGgAntanakArasya lopo'pi / atastakArAgame kartavye hrasvo nalopazcAsiddha eveti bhAvaH / kathamiti / upapUrva iN ktveti sthite vArNo vidhirantaraGga iti "avarNa ivaNe e'' (1 / 2 / 2) / etvamantaraGgaM yabAdezazca bahiraGgaH, samAsAzrayatvAt / ata: 'antaraGgabahiraGgayorantaraGgavidhirbalavAn' iti pUrvametve hrasvAbhAvAt kathantakArAgama iti pUrvapakSArthaH / saadhnetyaadi| parihArasyAyamarthaH syAdeva prAgetvaM yadi dhAtoH pUrvam upasargeNa sambandha: syAt / kevalaM sa eva na vidyate katham ? ucyate - kriyAbhAvo hi dhAtuH, kriyA ca sAdhyarUpA / yacca sAdhyaM tacca sAdhanAyataM bhavatIti / ata: kriyAbhidhAyI dhAtuH pUrvaM sAdhanenaiva sambadhyate pazcAdupasargeNa / yasmAd upasargA hi vizeSakA bhavantIti / te ca sAdhanato labdhAtmabhAvAM kriyAM vizeSTamarhanti, nAnyathA / na hi svayamaniSpannasya vizeSAkAkSA bhavatIti / pazcAdupasargeNa sambandhaH / sAdhanena sambadhyamAno dhAtustadabhidhAyinA pratyayena
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH saMbadhyate iti / tadIyameva kArya yabAdilakSaNaM bhAvini samAse syAt / tatra ca yapi kRte takArAgamo'pi tatkAryatvAt pUrvameva pravartate / tata etvamiti na doSaH / "hrasvAruSormo'ntaH'' (4 / 1 / 22) ityata evAntaraNaM smariSyati / yathA "vA kRti rAtreH" (4 / 1 / 28) ityAha-anteti / / 885 / [kA ca0] dhAtoH / takAra evAtra vidheyo na svarasahitaH sarvatrAgamasyaikavarNatvadarzanAt / "hrasvAruSormo'ntaH'' (4 / 1 / 22) ityanena 'upetya' ityAdayaH siddhA iti vrruciH| svamate'tra yuktirvakSyate / atrAntagrahaNaM sukhaarthm| atha pakAraH sthitimAn naastiiti| arthAt pAnubandho gamyate kimanubandhagrahaNena ? satyam , 'ekAnubandhagrahaNe na vyanubandhakasya' (vyA0 pari0 46) iti vyabhicArArtham, tena kvibAdiSu vyanubandhakeSvapi agnicidityAdayaH siddhAH / atha tathApi na kriyatAm , pIti sAmAnyanirdezAt sAmAnyenaiva pAnubandhagrahaNaM bhaviSyati, kvibAdInAM pakAravaiyarthyAt ? satyam , tadA sukhaarthmnubndhgrhnnm| atha dhAtugrahaNaM kimartham, pAnubandhapratyayo dhAtureva sambhavati, arthAd dhAturevAnumIyate? satyam, upapadaprastAvAt pAnubandhapratyayAnte dhAtau pare upapadasya takAro'nta iti sUtrArthe grAmaNItyatra kvibante dhAtau grAmazabdasyopapadasya to'ntaH syaat| na ca vaktavyam arthAyAtena dhAtunA iSTanirvAhaH, upapadasya prastutatvenAnyArthabAdhasya sambhavAd ityAha - dhAtoriti kimiti / senaaniityaadi| napuMsakalakSaNahrasvatve liGgAntalakSaNalope ca kRte hrasvAntadhAturiti takArAgama: syAd ityAzaGkArthaH / nanu kathamatra dhAtutvaM syAd erutpannatvAt , na ca dhAto: syAdyutpatti: ? satyam, "AdhAtoraghuTsvare" (2 / 2 / 55) iti jJApakAt kvibanto dhAtutvaM na jahAti, jahAti vA bhUtapUrvastadupacAraH paryavasitArtha iti kulcndrH| tathA ca dhAtusUtre liGgAkhyA dhAtubhinnA dhAtava iti TIkAkRto vacanam / kvibantA ityatrAntapadaM dhAtutvaM prati samIpArtham avayavArtha ca / tadayamarthaH kvipsamIpabhUtAnAM prakRtayo dhAtutvaM na jahati, kvibavayavAstu dhAtutvaM jahati / teSAM kartRvAcakatvena dhaatutvaasmbhvaat| itthaM dhAtutve sati luptasya kvipa: pratyayalopapalakSaNamiti paratvAvasthitau pUrvapakSaH saMgacchate / paJjikA-padAntareti / ayamAzayaH-senAnIyavalUzabdau zabdAntaranirapekSau puMsyeva vartete, strInapuMsakayostu zabdAntarasannidhAnAdeva / ata: zabdAntarApekSayA syaadeveti| 'pUrvaM nipAtopapadopasargaH sambandhamAsAdayatIha dhAtuH / pazcAttu kAdibhireva kArakairvadanti kecittvapare vipazcitaH / / iti mataM dUSayannAha - yadIti / kvacid dhAtorupasargeNa prAk sambandhapakSa eva siddhAnto bhavati / anyathA AtmanepadaviSaye parasmaipadameva syAt ? stym| vacanabalAdeva 1. dhAtuH sambandhamAyAti pUrvaM kaadikaarkaiH| upasargAdibhiH pazcAditi kaishcinigdyte|| (vaM bhaa0)|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 62 dhAtoH prAgupasargasambandho'tra / yad vA upasargasambandho bhaviSyatIti kRtvA prasaktAvAtmanepadameva pravartate ||885| [samIkSA] 'agnicit, somasut, upastutya' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha hrasvAnta dhAtu ke bAda takAravidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA tugAgamavidhAyaka sUtra hai - "hrasvasya piti kRti tuk" (a0 6 / 1 / 71) | kit Agama tadartha yojanAnirdhAraka sUtra banAkara pANini ne gaurava dikhAyA hai, jabaki kAtantra meM takArAgama ko dhAtu ke anta meM eka hI sUtra dvArA nirdhArita kara lAghava sUcita kiyA gayA hai / it - anubandhasaMjJAoM kA prayoga apane apane vyAkaraNa kI vyavasthA ke anusAra kiyA gayA hai| -- [vizeSa vacana ] 1. sAdhanAyattatvAt kriyAyAH (du0 vR0 ) | 2. antagrahaNaM sukhArtham (du0 vR0; ka0 ca0 ) / 3. ekavibhaktiyuktAnAM kvacid ekadezo'pyanuvartate (du0 TI0 ) / 4. upasargA hi vizeSakA bhavanti / te ca sAdhanato labdhAtmabhAvAM kriyAM vizeSTumarhanti ( vi0 pa0 ) / 5. antagrahaNaM bhUtapUrvahrasvapratipattyartham (ka0 ca0 ) / 6. sukhArthamanubandhagrahaNam (ka0 ca0 ) / 7. kvibanto dhAtutvaM na jahAti, jahAti vA bhUtapUrvastadupacAraH paryavasitArtha iti kulacandra: (ka0 ca0) / 8. kvipsamIpabhUtAnAM prakRtayo dhAtutvaM na jahati kvibavayavAstu dhAtutvaM " jahati (ka0 ca0 ) / [rUpasiddhi] : 1. agnicit / agni + ci + takArAgama + kvip + si / agniM citavAn / 'agni' ke upapada meM rahane para 'ciJ cayane' ( 4/5 ) dhAtu se "kvip ca" (4 / 3 / 68) sUtra dvArA 'kvip pratyaya, prakRta sUtra se takArAgama, "verlopo'pRktasya" (4 / 1 / 34) se 'vi' kA lopa tathA vibhaktikArya / 2. somasut / soma + su + takArAgama + kvip + si / 'soma' upapadapUrvaka 'SuJ abhiSave' (4 / 1) dhAtu se kvip pratyaya, takArAgama, 'vi' kA lopa tathA vibhaktikArya / 3. prakRtya / pra + kR + ktvA-yap + si / 'pra' upasargapUrvaka 'DuM kRJ karaNe' (7/7) dhAtu se " ekakartRkayoH pUrvakAle" (4 / 6 / 3) sUtra dvArA 'ktvA' pratyaya, "samAse bhAvinyanaJaH ktvo yap" (4 / 6 / 55) se ktvA ko yap Adeza, pakArAnubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se takArAgama tathA vibhaktikArya /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 4. itvrH| iN + takArAgama + kvarap + si / 'iNa gatau' (2 / 13) dhAtu se "sRjINanazAM kvarap' (4 / 4 / 48) sUtra dvArA 'kvarap' pratyaya, 'k-p' anubandhoM kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se takArAgama tathA vibhaktikArya / / 885 / 886. odaudbhyAM kRd yaH svaravat [4 / 1 / 31] [sUtrArtha] 'o-au' se paravartI yakArAdi kRt pratyaya ko svaravadbhAva hotA hai / / 886 / [du0 vR0] odaudbhyAM para: kRd yaH svaravad bhavati / lavyam , avazyalAvyam / odaudbhyAmiti kim ? ceyam / kRd ya iti kim ? upoyate, prauyata / iha kRdgrahaNAdanyatra sAmAnyamavagamyate / / 886 / / [du0 TI0] odau0 / avAdezArthamidaM vacanamiti / lavyamiti / "svarAd yaH" (4 / 2 / 10) / avazyalAvyam iti| "uvarNAdAvazyake" (4 / 2 / 37) iti ghyaN / kRdgrahaNaM kimarthamityAhaupoyate, prauyata iti / yajAditvAd vebaH samprasAraNe uvaNe otve satyapi dhAtvadhikAre 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva' (kA0 pari0 44) iti dhAtorokAro bhavati vypdeshidbhaavaat| tathA "svarAdInAM vRddhirAdeH" (3 / 8 / 17) iti "okAre au aukAre ca" (1 / 2 / 7) iti kRte| ihetyaadi| na prakaraNaM gamyate ityrthH||886| [vi0 pa0] odau0 / lavyamiti / "svarAd yaH" (4 / 2 / 10) / avshylaavymiti| "uvarNAdAvazyake" (4 / 2 / 37) iti ghyaN / samAse'vazyama: kRtye lug iti avazyamo malopaH / iha svaravadbhAvAd "o av , au Av' (1 / 2 / 14, 15) bhavati / upoyate, prauyata iti / yajAditvAd yaNi veJaH samprasAraNe ekatra "uvaNe o" (1 / 2 / 3) / anyatra hyastanIvibhaktau "svarAdInAM vRddhirAdeH" (3 / 8 / 17) iti kRte "okAre au aukAre ca" (1 / 27) iti pravartate / na cAtra vaktavyamdhAtvadhikAraH pravartate, paralope ceha dhAtoviluptatvAt kathaM prAptiriti / yasmAt 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva' (kA0 pari0 44) iti dhAtureva / nanu tathApi prakaraNAdeva kRd yakAro labhyate, kiM kRdgrahaNenetyAha - ihetyAdi / tena 'duyUSati' ityAdau "cchvoH zUTau paJcame ca" (4 / 1 / 56) ityAdivacanena sAmAnyenaiva siddhamiti bhAvaH // 886 / [samIkSA] 'lavyam , avazyalAvyam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha 'o-au' ko 'avAv ' Adeza Avazyaka hote haiM, jo paravartI svara varNa ke vinA sambhava nahIM haiN| pANini
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ne sAkSAt vAntAdeza kA vidhAna karake tathA kAtantrakAra ne vakAgadi pratyaya ko svaravadbhAva karake isa AvazyakatA kI pUrti kI hai / pANini kA sUtra hai - "dhAtostannimittasyaiva'' (a0 6 / 180) / ataH prAyaH samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. lvym| lU - ya - si / 'tRJ chedane (8 / 9) dhAtu se 'svarAd yaH" (4 / 2 / 10) sUtra dvArA 'ya' pratyaya, pravRta sUtra se usakA svaravada bhAva, "nAmyantayordhAtvikaraNayArgaNaH'' (3 / 7 | 1 ) se UkAra ko gaNa, "o ava ' ( 2 10128) se avAdeza tathA vibhaktikArya / 2. avshylaavym| avazya - lU - ghyaNa - si / 'avazya' zabda ke upapada meM rahane para 'lUJ chedane' (8 / 9) dhAtu se "uvarNAdAvazyake' (4 / 2 / 37) sUtra dvArA 'ghyaNa' pratyaya, 'gh -Na' anubandhoM kA prayogAbhAva, 'ya' kA svaravadbhAva, Ava Adeza tathA vibhaktikArya / / 886 / 887. jikSyoH zakye [4 / 1 / 32] [sUtrArtha 'ji-kSi' dhAtuoM se vihita yakArAdi kRtsaMjJaka pratyaya kA svaravadbhAva hotA hai / / 887 / [du0 vR0] jikSyoH zakye'rthe vihitaH kRd yaH svaravad bhavati / jetuM zakyaM jayyam, kSetuM zakyaM kSayyam / zakya iti kim ? jeyam . kSeyam / jikSyoriti kim ? cetuM zakyaH ceyaH / / 887 / [du0 TI0] jikSyoH / "kSiSa hiMsAyAma' (8 / 30) ityapi zakanaM zakyaM zakto gmymaanaayaamityeke| tena bhAve'pi jayyaM vaTunA / / 887 / [vi0 pa0] ji0 . "zaki ca kRtyAH' (4 / 5 / 109) ityanena yo vihitaH sa ityarthaH / / 887 [ka0 ca0] ji0 / 'zakye' iti nAbhidheye saptamI / zakye gamyamAne ityarthaH / tena karmaNyapi bhavati / zaktAvabhidheyAyAmityukte bhAva eva syAt / / 887 / [samIkSA] 'kSayyam , jayyam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha ayAdeza kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANinIya vyAkaraNa meM sAkSAt nipAtanavidhi se
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH ayAdeza kA vidhAna hai, jabaki kAtantravyAkaraNa meM svaravadbhAva karake isa apekSA kI pUrti kI gaI hai / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / pANini kA sUtra hai - "kSayyajayyau zakyArthe' (a06|1|81) / [rUpasiddhi] 1. jayyam / ji + ya + si / jetuM zakyam / 'ji jaye' (1 / 191) dhAtu se zakyArthavivakSA meM "zaki ca kRtyAH ' (4 / 5 / 109) se 'ya' pratyaya, guNa, svaravadbhAva, prakRta sUtra se ekAra ko ayAdeza tathA vibhaktikArya / 2. kSayyam / kSi + ya + si / kSetuM zakyam / 'kSiS hiMsAyAm' (8 / 30) dhAtu se 'ya' 'pratyaya, guNa, svaravadbhAva, ayAdeza, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA vibhaktikArya / / 887 / 888. krIjastadarthe [4 / 1 / 33] [sUtrArtha 'krIj' dhAtu se paravartI dravyavinimaya artha meM vartamAna kRtsaJjJaka yakArAdi pratyaya ko svaravadbhAva hotA hai / / 888 / [du0 vR0] tasyArtho dravyavinimayaH, krIJaH parastadarthe vartamAna: kRd yaH svaravad bhavati / krayyA gauH / kazcit kreSyatIti kRtvA haTTe'vatAritA gaurityarthaH / tadartha iti kim ? kreyaM me dhAnyam / nAsti krayyam , na prasAritamityarthaH // 888 / [du0 TI0] krIja: / krayyA ityatra pratyayArthaH pradhAnaM prakRtyartho'pi vizeSaNam , tadityanena kasya nirdezo nyAyya: ? pradhAnasya cet , pratyayArthasya prakRtyarthaviziSTasya yadi pradhAnatvaM nirdizyate, na kiJciduktaM bhavatIti / krayyo'rtho yasya zabdasya sa tadarthaH zabdastasmistadarthe, na ca krayyAnuvRttau zabde krayyazabdasya vRttiH sambhavati, na hi zabde zabdo vartate / na ca sa evArthastadartha iti tadarthagrahaNamanarthakamavazyameva hi krayyazabdaH svasminnarthe vartate, tasmAt pradhAnArthanirdeze tacchabdasyAnarthakyAd guNabhUtasya prakRtyarthasya sambandho'rthAditi matvA caturthImAhuranye / tasmai idaM tadarthaM tasmai krayAya yadupanyastaM dravyaM tat tadarthaM tasmin vartamAna: kRd yaH svaravaditi ca garIyaH / prakRtipratyayayo kyabhedanirdezAt tacchabdaH pUrvavastuparAmarzIti prakRtimAha, tasya krIo'rtho dravyavinimayaH, tadarthe vartamAna: krayaviziSTe karmaNi vartamAna: kRd ya ityarthaH / krayAyopanyasto vinimayArthaM vikrIyate ya: sa krayyaH / tadartha ityAdi / kreyaM me dhAnyaM kretavyaM grahItavyam = svIkartavyam / naastiitkssdi| na ca tadasti yat tat krayArthamupanyastaM
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 kAtantravyAkaraNam dhAnyamaprasAritatvAd haTTe, tataH kiM svIkariSyati kiM kretavyamityarthaH / anye punarAhuHkrINAtirayamanupasargapUrva: zuddhazca tasyArtha iti krayyA gauH, vikreyA ityarthaH / kreyaM me dhAnyaM nAsti vikreyaM tad yad vikrIyate ityarthaH / apare punarAhuH - krIjastadarthe iti bhAvamAtranirdezAd bhAvi krayyamiti / / 888 / [vi0 pa0] krIJaH / iha karmaNi yapratyayasya vidhAnAt pratyayArthaH karmaNi vidyate, prakRtyarthazca dravyavinimaya:, krINAtestatra paThitatvAt / tatra viziSTo hi pratyayA zabdenocyate / yadAha - 'prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUtaH' (kA0 vR0 1 / 2 / 56) iti| yadi ca pradhAnatvAt tacchabdena pratyayArthoM nirdizyate, tadAyamartho bhaviSyati - sa kreyo'rtho yasya yasya zabdasya sa tadarthaH zabdaH, tasminnabhidheye kRd yaH svaravad bhvti| ayaM tu na yujyate pakSaH, na hi krayyArthazabde'bhidheye yapratyayasya vidhirastIti karmaNi tasya vidhaanaat| na ca tadantAt krayyazabdAt krayyArthasya pratItirasti, zabdasya shbdaantraarthaanupptteH| atha sa cAsAvarthazceti tadartha iti karmadhArayaH? evamapi tadarthagrahaNamanarthakaM syAt, vyvcchedyaabhaavaat| avazyameva hi krINAterutpanno yapratyayastasminnarthe karmaNi vartate tatra tasya vidhaanaat| tarhi prakRtyarthaH kathyatAm? yadAha yAsikAH - tasmai idaM tadartham, tasmai vinimayAya yadupanyastaM dravyaM tat tdrthm| tasmin karmaNi vartamAne ya: kRd ya: svaravad bhavati? satyam , ayamapi garIyAn pakSa iti| tacchabdasya pUrvavastuparAmarzitvAt prakRtimeva vktumrhtiiti| ata: SaSThIsamAso'yamityAha - tsyeti| tasya krIo'rtho dravyavinimayaH parivatoM vyatihAra: kraya ityrthaantrm| etaduktaM bhavati - kriyAviziSTe'rthe karmaNi vartamAna: kRd ya: svaravad bhvti| kreyaM me dhaanymiti| mama dhAnyaM kretavyaM gRhItavyam = svIkartavyam / nAsti krayyamiti na tadasti kryym| yat krayArthamupanyastaM dhAnyam aprasAritatvAd htttte| tataH kiM krIyate ityrthH||888| [ka0 ca0] krIja: / tacchabdenAtra kimucyate prakRtyartha: pratyayArtho vA ? tatra na tAvat prtyyo'smbhvaat| pratyayArtha: paJjIkRtaiva vicAryate, tathA prakRtiH pratyayazca vRttAviSTa iti padaM vinimayasthAnopalakSaNArtham, tadartha iti / kreyaM kretavyamityarthaH krayyaM nAsti kuta iti hetugarbhavizeSaNamAha - na prsaaritmiti| ataH krayyaM nAstItyartha: / tathA ca amareNa sahaikavAkyatA asya - 'kraye prasAritaM krayyaM kreyaM kretavyamAtrake' itymrH| nanu IdRzo vizeSaH kathaM labhyate - kreyaM me dhAnyamityatrApi yogyatAmAdAya vinimayo dhAtvartho'styeva / tatazca prasAritamaprasAritamiti kuto'yaM vizeSagrahaH ? satyam / tadarthagrahaNAdeva vizeSo'vagamyate / tenAyamarthaH- tadarthagrahaNAdeva yadA phalopadhAyakavinimayArtho vizeSo
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH vivakSyate, tadaiva bhavatu, tena na yogyatAyAm / anyathA yadi sAmAnyena bhaviSyati tadA nirarthakameva tadarthagrahaNam / dhAtoH svata eva vinimaye vartamAnatvAd vyavacchedyAbhAvAditi paJjikA / atha kimarthamidamuktam , tadarthagrahaNAbhAve'pi kathanna syAt / tasmAdetad - vyAvattyarthameva tadarthagrahaNamiti / naivamatra pakSe tadarthagrahaNasthitAvapi sAmAnyena karmaNi bhAve ca bhaviSyati / anyathA yadi karmaNyeva tadA 'krIJaH karmaNi' iti kuryAt , kiM vyApakavacanena? tasmAd bhAvasyApi pratyayArthatvAt tatrApi syAt / / atha tathApi tadarthagrahaNasya vyAvRttirasti, phalopadhAyakakarmAdAyaiva syAditi / anyathA 'kreyaM me dhAnyam' ityatrApi yogyatAyAM kathana syAt ? satyam , idAnIM tadarthagrahaNAbhAve gauNamukhyanyAyo'tra zaraNam / vinimayo hi phalopadhAyakatve mukhyatvena sambhavati / yogyatAyAM tu gauNatveneti hRdayam / karmaNIti / nanu kathamidaM nizcitam , bhAve'pi kathana syAt ? satyam / tadarthagrahaNopari ayamapi bhAro deya iti hemaH / tacchabdeneti / sa krayyo'rtho yasya sa cAsAvarthazceti pakSadvaya iti zeSaH / atha karmadhArayapakSe tadarthasya vyAvRttirnAstIti kathamuktaM paJjikAyAM bhAve'sambhavAt / anyathA bhAve'pi kathanna syAdityAha - yadi ceti / tadartha iti bhAvArthe'bhidheya eva vartamAne'pi ya: pratyayaH karmaNyeva svaravad bhavati, iSTatvAdityarthaH / / 888 / [samIkSA] 'krayyo gauH, krayya: kambalaH, krayyA gauH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha apekSita ayAdeza kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA nipAtana se ayAdezavidhAyaka sUtra hai - "krayyastadarthe' (a0 6 / 182) / tadanusAra pANinIya vyAkaraNa meM sAkSAt ayAdeza kA vidhAna karake tathA kAtantra meM makArAdi pratyaya kA svaravadbhAva karake AvazyakatA kI pUrti kI gaI hai / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hai / [vizeSa vacana] 1. krayyA gauH| kazcit kreSyatIti kRtvA haTTe'vatAritA gaurityarthaH (du0 vR0)| 2. kreyaM me dhAnyam / kretavyaM grahItavyaM svIkartavyam (du0 TI0) / 3. vinimayo hi phalopadhAyakatve mukhyatvena sambhavati, yogyatAyAM tu gauNatveneti hRdayam (ka0 c0)| [rUpasiddhi 1. krayyA gauH / krI + ya + A + si / 'Du krIJ dravyavinimaye' (8 / 1) dhAtu se dravyavinimaya artha kI vivakSA meM "svarAd yaH' (4 / 2 / 10) sUtra dvArA 'ya' pratyaya, dhAtughaTita IkAra ko guNa, prakRta sUtra se svaravadbhAva, ekAra ko ayAdeza, strIliGga meM 'A' pratyaya, samAnadIrgha tathA vibhaktikArya / / 888 /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 * kAtantravyAkaraNam 889. verlopo'pRktasya [4 !1 / 34] [ sUtrArtha ] kRtsaJjJaka tathA apRktasaMjJaka 'vi' (v) kA lopa hotA hai / 889 / [du0 vR0 ] ghRtaM veH kRtsaMjJakasyApRktasya varNAntareNAsaMyuktasya lopo bhavati / kvip spRzatIti ghRtaspRk / viN - ardhabhAk / vic- kIlAlapAH / kRta iti kim ? upeyivAMsamAcaSTe upeyivayatIti kvip - upeyiv upeyivau / apRktasyeti kim ? kvibAdInAM vizeSakarAnanubandhAnutsRjya ikAropalakSitasya vamAtrasya lopArtham / teneha na syAt - jAgRviH / "kRgRjAgRbhyaH kviH" // 889 / [du0 TI0 ] veH / 'pRcI samparke' (2 / 53) / pRcyate smeti pRktaH / kvibAdInAM yathAnuvartate tathA liGgasaJjJAyAmuktameva / athavA yadyapi anvayavyatirekAbhyAM pratyayArtho vidhIyate, tau tu kvibAdInAM na sambhavato rUpasyAdRSTatvAt, tathApi prtyytvprtybhijnyaanaadrthvttaa| zAstravyavahArAddhi prakRtipratyayAdikalpanA tadarthavyavahArAdeva vikalpayiSyata iti / anyeSAM pratyayAnAM kartRvAcya iti darzanAt kvibAdInAmeva kartRvAcitvam ||889| , [vi0 pa0 ] 11 veH / kRtsaMjJakasyetyatra prakaraNamAzrayaNIyamityarthaH / ghRtaspRgiti / "spRzo'nudake" (4 / 3 / 70) iti kvip / kRta ityAdi / upapUrva iN, kvansu, dvirvacanam / "artINghasaika 0 (4 / 6 / 76) ityAdinA iT, "dIrgha iNaH " ( 3 / 3 / 17) ityAdinA'bhyAse dIrghaH / "iNazca" (3 / 4 / 59) iti yatvam / dhAtvarthe ini kRte "ini liGgasyA 0 ' (3 / 2 / 12) ityAdinA'ntyasvarAdilopaH iti / " te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16) iti dhAtutvamiti pratyudAhriyate // 889 | " [ka0 ca0 ] veH / veriti ikAra uccAraNArthaH, vakAramAtrasya lopaH / atha kathamiti cet, vereva lopaH kathanna syAt, tadA 'jAgRviH' ityatrApi lopaH syAt / naivam, apRktagrahaNabalAd ayaM ca vakAro'pRkto na bhavati, ikAreNa sasvaratvAt / atha vizabda evAnyavarNena saMpRkto'vagamyate, tadasambhavAdanucitamidam / ataH "kRgRjAgRbhyaH kviH" ityanena vihitasya verikArastadupalakSaNaM na bhaviSyati, kvibAdInAmeva bhaviSyatItyarthe kiM pramANam ? satyam / "azantRvyoH" (4 / 1 / 8) iti nirdezAt / tathApi yadi verikAro'pyanubandhaH syAt tadA yathA zantRGaH zakArAnubandha: paThyate, tathA verapi paThyatAmiti / tasmAd ukArapAThAd ikArapAThAd vA nAyamanubandhaH kvibAdInAntu kAraNAbhAvAt tadarthameva iMkArakaraNam / atha kvibAdInAM vakAra eva kriyatAm, tathA idaM vacanaM ca ? satyam / vakArakaraNaM 'kaNDUH,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH lolaH' ityatra kvipo lope varNAzraye'pi pratyayalopalakSaNaM kvaciditi "yvorvyaJjane'ye" (4 / 1 / 35) iti lopArtham / anyathA ikArAdInAmanubandhAnAmaprayogitvAd vyaJjanAbhAvAt kathaM pratyayalopalakSaNe'pi lopaH / yad vA yadi vakAro na dAtavyastadA pratyayAbhAvo'narthaka: syAditi / / 889 / [samIkSA] 'ghRtaspRk, ardhabhAk, kIlAlapAH' ityAdi zabdoM meM 'kvip - viN - vic' pratyayaghaTita 'vi' ke lopa kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "verapRktasya' (a0 6 / 1 / 67) / ata: ubhayatra samAnatA hai / [vizeSa vacana] 1. pratyayatvapratyabhijJAnAdarthavattA, zAstravyavahArAddhi prakRtipratyayAdikalpanA (du0 ttii0)| 2. kRtsaMjJakasyetyatra prakaraNamAzrayaNIyamityarthaH (vi0 pa0) / 3. veriti ikAra uccAraNArthaH, vakAramAtrasya lopaH (ka0 ca0) / [rUpasiddhi 1. ghRtaspRk / ghRta + spRz + kvip + si / ghRtaM spRzati / 'ghRta' zabda ke upapada meM rahane para 'spRz saMsparza' (5 / 54) dhAtu se "kvip ca" (4 / 3 / 68) sUtra dvArA 'kvip' pratyaya, 'k-i-p' anubandhoM kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se '' kA lopa, liGgasaMjJA, sipratyaya, "chazozca' (3 / 6 / 60) se z ko e , "SaDho: ka: se' (3 / 8 / 4) se S ko k tathA "vyaJjanAd disyoH" (3 / 6 / 47) se 'si' pratyaya kA lopa / 2. arddhabhAk / arddha + bhaj + viN + si / arddhaM bhajate / 'arddha' zabda ke upapada meM rahane para 'bhaja sevAyAm' (1 / 604) dhAtu se "bhajo viN' (4 / 3 / 59) sUtra dvArA 'viN' pratyaya, "asyopadhAyA dI? vRddhi minAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha, prakRtasUtra se 'vi' kA lopa, liGgasaMjJA, si-pratyaya, "cavargasya kirasavaNe" (3 / 6 / 55) se j ko g , "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) se g ko k tathA sipratyaya kA lop| 3. kIlAlapAH / kIlAla + pA + vic + si / kIlAlaM pibati / 'kIlAla' zabda ke upapada meM rahane para 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se "Ato man - kvanip - vanip - vicaH' (4 / 3 / 66) se 'vic' pratyaya, c - anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se 'vi' kA lopa, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA "rasakArayorvisRSTaH' (3 / 8 / 2) se sakAra ko visargAdeza / / 889 /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 kAtantravyAkaraNam 890. yvorvyaJjane'ye [4 / 1 / 35] [sUtrArtha kRtsaMjJaka yakAravarjita vyaJjanAdi pratyaya ke pare rahate dhAtugata yakAra-vakAra kA lopa hotA hai / / 890 / [du0 vR0] yakAravakArayoH kRti vyaJjane pare yakAravarjite lopo bhavati / 'nayI' (1 / 411) - nUtaH, nUtavAn / didivAn , siSivAn / vyaJjana iti kim ? kSmAyitA, devitA / aya iti kim ? pranyya, pradIvya / kathaM kaNDU:, lolU: ? varNAzraye'pi pratyayalopalakSaNaM kvacit / labdhA, labdhum iti oSThyo'yaM bakAraH // 890 / [du0 TI0] voH / didivAn , siSivAn / bhASAyAmapi kvansuH / parastvAha-chAndaso'yaM lopa iti / kaNDUyaJ dhAtvantarameva / lolUyaH, cekrIyitAnta: / asya ca lope kRte svarAdezasya sthAnivadbhAvo nAsti / lugavidhitvAnityatvAt kvibAdInAM lope sati 'na varNAzraye pratyayalopalakSaNam' (vyA0pari0 pA0 96) iti pratyayalopalakSaNaM nAsti, vyaJjanaM ca varNa ityAha - varNa ityAdi / asyAH paribhASAyA lakSyAnurodhAdanityatvAbhyupagama ityarthaH / / 890 / [vi0 pa0] yvoH / kathamiti / kaNDUyaJ dhAtvantaram , 'lolUyaH' iti cekrIyitAntAt kvip| asya ca lope svarAdezasya sthAnivadbhAvo nAsti / lugavidhau "na padAnta0" (kA0 pari0 10) ityAdinA sthAnivadbhAvapratiSedhAt / nanu tathApi nityatvAt kvipo lope vyaJjanasyAbhAvAt kathaM yakAralopa:? na ceha prtyyloplkssnnmuppdyte| vyaJjane hi varNalopo'yamiti 'na varNAzraye pratyayalopalakSaNam' (vyA0 pari0 pA0 96) iti pratiSedhAd ityAha - vrnnetyaadi| kvciditi| lakSyAnurodhAdasyA: paribhASAyA anityatvamati bhaavH| oSThyo'yaM bakAra iti sUtre dantyoSThyo nirdiSTa iti bhaavH||890| [ka0 ca.] voH / kathamityAdi / nanu antaraGgatvAt prAgeva lopo bhaviSyati, naivam / antaraGgeNa lopo na bAdhyate iti "virAmavyaJjanAdiSu' (2 / 3 / 44) ityatra virAmagrahaNena jJApitamiti kazcit / tadasat / virAmagrahaNasya phalaM tatraiva drshitm| vastutastu antaraGgatvAd yalopo bhavatu tathApi kvipo lope nimittaabhaavaanivrtte| punaH pratyayalopalakSaNaprAptipakSo vRttau varNita iti paJjikAyAmapi / labdheti bhakArasthAne jAto bakAraH sthAnivadoSThya ityarthaH / / 890 /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 71 [samIkSA] 'nUtaH, didivAn , siSivAn' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha dhAtugata 'yakAravakAra' ke lopa kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai-"lopo vyorvali'' (a0 6 / 1 / 66) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana 1. varNAzraye'pi pratyayalopalakSaNaM kvacit (du0 vR0) / 2. didivAn , siSivAn / bhASAyAmapi kvansuH / parastvAha - chAndaso'yaM lopa: (du0 ttii0)| 3. asyAH paribhASAyA lakSyAnurodhAdanityatvAbhyupagama ityarthaH (du0 TI0) / 4. nyAyo hi sthaviradaNDavat kvacidAdriyate kvacinnAdriyate (vaM0 bhA0) / [rUpasiddhi] 1. nUtaH / krUyI + kta + si / 'krUyI zabde' (1 / 411) dhAtu se "niSThA" (4 / 3 / 93) sUtra dvArA 'kta' pratyaya, k - anubandha kA prayogAbhAva, "na DIzvIdanubandhaveTAmapatiniSkuSoH" (4 / 6 / 90) se aniT , prakRta sUtra se vlopa tathA vibhaktikArya / 2. nuutvaan| krUyI + ktavantu + si| 'krUyI zabde' (1 / 411) dhAtu se "niSThA' (4 / 3 / 93) sUtra dvArA ktavantu pratyaya, vakAralopa, liGgasaMjJA, si-pratyaya, nakAra kI upadhA ko dIrgha, talopa tathA si-lop| ___3. didivaan| div + kvansu + si| "divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutikAntigatiSu' (3 / 1) dhAtu se "kvansukAnau parokSAvacca" (4 / 4 / 1) sUtra dvArA 'kvansu' pratyaya 'k-u' anubandhoM kA prayogAbhAva, dvitva, abhyAsakArya, prakRta sUtra se vakAralopa tathA vibhktikaary| ___4. sissivaan| siv + kvansu + si| 'Sivu tantusantAne' (3 / 2) dhAtu se kvansu pratyaya Adi kArya pUrvavat // 890 / 891. niSTheTInaH [4 / 1 / 36] [sUtrArtha] niSThAsaMjJaka pratyaya tathA iDAgama ke pare rahate in pratyaya kA lopa hotA hai||891| [du0 vR0] niSThAyAmiTi pare ino lopo bhvti| hAritaH, haaritvaan| lakSitaH, lkssitvaan| iTIti kim ? saMjJapitaH pshuH| "ivantarddha0" (3 / 7 / 33) ityAdinA sani veTa - veTAmekasvarasmRtyA saMjJapita iDasti te| pAcite prAgino lopa ekasvarAnna ceT pceH||891|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] nisstthe0| niSThAyAmiTa nisstthett| viSayasaptamIyam / sambandhe SaSThI vA samasyate iti ina iti zabdasAmyAddhetuvihitasya svArthikasya ca lopa ityAha-hArita ityaadi| inantaM sarvamanekasvaram ityaniD niSThAyAM naastiityaah-ittiityaadi| yeSAmiDa vibhASayA teSAM niSThAyAM nityam iTapratiSedha iti / aniD niSThAyAmapi kAritalopa: syAd itIgrahaNam, naivam, "na DIzvIdanubandhaveTAm'' (4 / 6 / 90) iti pratiSedhe "artINaghasaikasvarAtAm iDvansau'' ityata: ekavibhaktiyuktamapyekasvaragrahaNaM smaryate, jJapiranekasvara itIno lope kRte iDevAtra zrUyate iti tarhi 'pAcitaH' iti na sidhyati / kAritalopazceTa praapnoti| tataH paratvAnnityatvAcca kAritalope ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAt pacirevAtra gRhyte| tata: "pacivaci0" (3 / 7 / 18) ityAdinA iTapratiSedho'niTa niSThAyAM kAritalo pazca syAd iti shlokenaah-vttaamityaadi| kiJca dAntazAntapUrNadantaspaSTacchannajJaptAzcenantA vA nipaatynte| tatreTapakSe kAritalope kRte iT zrUyate jJapto jJapita iti| yadyevaM "kAritasyAnAmiD vikaraNe" (3 / 6 / 44) ityatreDgrahaNaM na kartavyam, niSThAyAmeveTa nAnyasmin pratyaye iTIti niymaat| viparItaniyamo nAsti iTyeva niSThAyAM naaniiiti| inantasya seTo niSThAyAH sambhavAt? satyam, bhitrakartRtvAt tatreDgrahaNaM kRtmiti||891|| [vi0 pa0] nisstthe0| inantasyAnekasvaratvAnnAniTa niSThA kaacidsti| tataH kimiddgrhnnenetyaahittiityaadi| ihAniTi niSThAyAM mA bhuuditi| aniTtvamevAha-"ivantarddha0" (3 / 7 / 33) ityAdinA sani veTtvAt "na DIzvIdanubandhaveTAmapatiniSkuSoH" (4 / 6 / 90) iti vacanAniSThAyAmityaniTapratiSedha iti| tadayuktam, "artINaghasaikasvarAtAm" (4 / 6 / 76) ityataH ekasvarAdhikArasmaraNAnna DIzvItyAdAvekasvarANAmeva veTAmiTapratiSedhAt 'saMjJapita:' ityatra iDastyeva / inanto hi jJapiranekasvara ityeSApi seDeva nisstthaa| yadapi jJapta iti "dAntazAnta0' (4 / 6 / 10) ityAdinipAtanAdaniTyapi niSThAyAmino lopena bhvitvymevetynrthkmiddgrhnnm| nAnarthakam iTi kRte lope yathA syAd akRte mA bhuudityetdrthm|anythaa 'pAcitaH' ityatra nityatvAt prAgino lope sati ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAt sa evAyaM pacire kasvara iti "pacivaci.'' (3 / 7 / 18) ityAdinA iTapratiSedhaH syaat| etadeva shlokenaahvettaamityaadi| te iti| tava siddhAntavAdina ityrthH| cakAro'vadhAraNe naivetyrthH| nanu vacanabalAdeva iti kRte lopo bhaviSyati, anyathA "kAritasyAnAmiDvikaraNe" (3 / 6 / 44) ityanenaiva siddhtvaat| tadayuktam, tena hi lopoktAviDAgama eva nityage - tu lopa iti| sati anAmivikaraNe iti prtissedhaat| tato yathA kArrAyataMbAdI nityatvAdiH pUrvaM syAt - bArita ityaadaavpiiti| katham
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH akRte iTi tena sidhyet, anena tu lopavacanena lopasya kRtAkRtaprasaGgitvamiti nityatvAdakRta eveTi lopo'yaM syAditIDgrahaNamiti sthitm||891| [ka0 ca0] nisstthe0| niSThAyAmiTa niSTheTa niSThAviSaya ityrthH| na tu niSThAyAM parata iti parasaptamI, asArvadhAtukasyAvayavatvena vidhaanaat| na tu tasmin parata iD vidhiiyte| niSThAyA iT niSTheT iti SaSThIsamAsapakSe dezyameva naasti| vararucimate ina iti sAmAnyanirdezAdastyarthe vihitasyeno'pi lopa: syaat| yathA daNDIvAcarati ityAyilope dnndditvaan| svamate tu AyilopadarzanaM nAdriyate iti nedamudAharaNam, kintu hetuvihitasvArthavihitAnAmavihitAnAM tryaannaamudaahrnnmucitmiti| tatrAdyayovRttAvudAharaNam, antyasya tu boddhvym| yathA daNDamakarod daNDitavAn iti| iTIti kimiti| tathA'niTi niSThAyAmanena tAvanna bhavati ino lopa: kAritasyetyAdinA kathana syAt? naivm| asya vyAvRttibalAt pUrveNa prApto'pi lopo baadhyte| vettaamityaadi| tathA 'AgamAdezayorAgamo vidhirbalavAn' (kA0 pari0 40) iti nyAyAda iDa vA prAga bhavati tato lopa iti cet kAritalope eva nityatvAdagrato bhvissyti| atha Agamena- nityaM kAritalopo bAdhiSyate? naivm| nityAnityayoriti blaablm| AgamAdezayoriti tu paribhASA, tatazca balAbalena paribhASA bAdhyate, na tu paribhASayA balAbalamiti na dossH| atha 'saMjJapita:' ityatrApi prAg ino lope dUSaNam, tathA 'pAcitaH' ityatra tat kathaM tad vihAya pAcitaH iti darzitam? stym| yadyatra prAk kAritalope jJapta iti syAt tadA "dAntazAnta0" (4 / 6 / 10) ityAdinA vikalpena jJaptanipAtanamanarthakamanenaiva nityaM siddhtvaat| tasmAt tena vikalpena nipaatnblaat| nAtra kAritalope iTa: praagiti| yad vA iDgrahaNasya bahu pratyudAharaNaM darzitam, anyathA saMjJapita ityatraiva veDgrahaNasya prayojanametat ziSyabhrAntiH syaat| atha tathApi 'pAcitaH' ityatrApi na duussnnm| iTo'pi vidyamAnatvAt kRtAkRtaprasaGgitvena na vaacym| ino lope ekasvaratvAt "pacivaci0" (3 / 7 / 18) ityAdinA pratiSedhAt kathamiTo nityatA, tatra vihitavizeSaNabalAnnAtra "pacivaci0" (3 / 7 / 18) ityAdinA iTa: prtissedhH| idaM tu inantAt pacervihitamasArvadhAtukamiti? stym| "vasatighaseH sAt" (3 / 7 / 29) ityatra ghaserupAdAnAd vyaJjanAntadhAtorvihitavizeSaNaM naastiiti| anyathA adeH sthAne ghaservidhAnAd adadvAreNaiva vihitavizeSaNamAzritya niSedho bhaviSyati kiM ghaspAThena? ata eva 'jagdhaH, jagdhavAn' ityatra sannipAtetyAdinA siddhAntAntaraM dattamiti, yadi sAdRzyAt sarvAdeze vihitavizeSaNaM nAstItyanayA praNAlyA ghasgrahaNaM jJApakamityucyate tadA saMjJapita ityatra phalamiDgrahaNasya bodhym| atrApi "dAntazAnta0" (4 / 6 / 10) ityAdinA nipAtanasAmarthyamityucyate tadA sukhaarthm| paJjikA iTi kRte iti| tena ata eveDgrahaNAnnityamapi lopaM bAdhitvA iT
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam prAk prvrtte| ekdeshsyeti| atha ekdeshsyeti| ekdeshvikRtsyaannyvdbhaavaat| sa evAyaM paciranekasvara ityarthe sati iT syAditi kathaM nocyate? stym| asiddhavadbhAve'nanyadbhAva: pryujyte| atra tu matAntareNApi pAcirUpAniTa siddhaH sUtre pA~cirUpasya ptthittvaat| kiJca ananyavadbhAvenAnekasvaratvaM nAnIyate, kintarhi inntdhaatutvm| yad vA nAsvazabdoktatvAditi niSedhAt pacivacItyAdi svazabdoktaM bhvti|| siddhAntavAdina iti| nanu pUrvapakSavAdina ityeva vaktumucitam, siddhAntasya vakSyamANatvAt? stym| veTAmityAdinA granthena saMjJapita ityatra dUSaNaM nAstItyetAdRza ityrthH| tena hiityaadi| nanu katham iDAgamasya nityatvam, kRtaakRtprsnggitvaabhaavaat| nahi kAritalope iTa: sambhavo'sti, "pacivaci0" (3 / 7 / 18) ityAdinA vihitavizeSaNAbhAveneTapratiSedhAdityuktameva, naivm| nitya iti Avazyaka ityarthaH, abAdhita iti yaavt| kutazced ucyate - 'AgamAdezayorAgamavidhirbalavAn' (kA0 pari0 40) iti nyaayaat| atha lopasya kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvabalAdAvazyakatvamiti vaacymityaah-nnviti| nanu lopo'bAdhita ityrthH| kuto'bAdhita iti cet kRtAkRtaprasaGgitvAbhAvAt tadeva nAstIti kuta ityAha- iTi stiiti| atha "kAritasyAnAmivikaraNe" (3 / 6 / 44) ityatra iDgrahaNaM na kriyatAm, niSThAyAmiTIna iti pRthak padaM kuryAt tathA ca tena siddhe idaM sUtraM niyamArthaM bhvissyti| niSThAyAmeva iTi lopo nAnyasminniTIti? stym| niSThAyAmiTyeveti viparItaniyamaH kathana syaat|hemenaapi vyAkhyAtaM vaiyrthym| atha bhinnapadanirdezabalAna vipriitniymaavsrH| anyathA "niSTheTInaH" (4 / 1 / 36) iti kuryaat| yad vA niSThAyAmiTyeveti niyame vyAvRttirapi naasti| tathAhi-niSThAyAM bhavanniTyeva, na tu kevlaayaamiti| na hi kevalaniSThAyAH sambhavo'sti, tat kimuktaM hemeneti| atha niSThAyAmiTIna eva naanysy| daridrita ityatrAkAralopo na syAd iti viparItaniyamo hemasyAbhimata ityrthH| naivaM niSThAyAmeva iTIti niyame upasthitamAdAya vidhivyAvRttisambhave'nupasthitakalpane gaurvaaptteH| tasmAd bhitrakartakatvAdi grahaNamiti TIkAkAravacanamena sAdhI yaH? stym| prthmkkssaayaamuktm||891| [samIkSA 'kArita:, hAritavAn, lakSitavAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha seT niSThAsaMjJaka pratyayoM ke pare rahate Nica-in pratyayoM kA lopa donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "niSThAyAM seTi" (a06|4|52)| yaha jJAtavya hai ki pANinIya Nic pratyaya ke lie kAtantrakAra ne in pratyaya kiyA hai, tadanusAra sUtroM meM unakA pATha milatA hai| ata: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. bhinnakartRkartRkatvAt tatreDgrahaNaM kRtam (du0 ttii0)|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 2. tava siddhAntavAdina ityrthH| cakAro'vadhAraNe naivetyartha:(vi0 p0)| 3. vararucimate ina iti sAmAnyanirdezAt (ka0 c0)| 4. nipAtanasAmarthyamityucyate tadA sukhArtham (ka0 c0)| 5. asiddhavadbhAve'nanyavadbhAvaH prayujyate (ka0 c0)| 6. bhitrapadanirdezabalAna viparItaniyamAvasara: (ka0 c0)| 7. viparItaniyamo hemasyAbhimata ityarthaH (ka0 c0)| 8. tasmAd bhinnakartRkatvAdiDgrahaNamiti TIkAkAravacanameva sAdhIya: (ka0 c0)| [rUpasiddhi 1. haaritH| ha + in + kta + si| 'hRJ haraNe'' (1 / 596) dhAtu se in pratyaya, RkAra ko vRddhiH, 'hAri' kI dhAtusaMjJA, kta-pratyaya, iDAgama, prakRta sUtra se in kA lopa tathA vibhktikaary| 2. haaritvaan| ha + in + ktavantu + si| 'ha' dhAtu se in, vRddhi, dhAtusaMjJA, ktavantu pratyaya tathA anya prakriyA prAyaH pUrvavat / 3. lkssitH| lakS + in + kta + si| 'lakSa darzanAGkayoH' (9 / 6) dhAtu se in pratyaya Adi pUrvavat / 4. lkssitvaan| lakS + in + ktavantu + si| 'lakS' dhAtu se in pratyaya, iDAgama, ktavantu-pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt||891|| 892. nAlviSNvAyyAntetnuSu [4 / 1 / 37] [sUtrArtha 'Alu-iSNu-Ayya-anta-itnu' ina pratyayoM ke pare rahate in-pratyaya kA lopa nahIM hotA hai||892| [du0 vR0] 'Alu-iSNu-Ayya-anta-itnu' eSu parata: ino lopo na bhvti| spRhayAluH, pArayiSNuH, spRhyaayyH| "zridRkSispRhigrahibhya aayyH'| gaNDimaNDijinandibhyo jhn| stnyitnuH| stanikRSighuSigadimadibhya ina itnuH (u0 suu01|29)||892| [du0 TI0] naalvi0| "kAritasyAnAmiD vikaraNe" (3 / 6 / 44) ityanena prAptasya lopasyAyaM prtissedhH| eke tu itnupratyayaM kRtvenantAdiDastIttuM na paThanti, tataH prakriyAgauravamiti itnuH pratyayAntaram / spRhayAluriti, "dayipati0' ityaadinaaluH| paaryissnnuriti| inantAd "bhrAjyalam0" (4 / 4 / 16) ityAdinA issnnuc||892| 1. spRherAyya: (u0 sU0 2 / 69) / 2. gaNDimaNDibhyAM jhH| jIvizivasibhAsivahinandihisAdhibhyazca (u0 sU, 3 / 15-16) /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 kAtantravyAkaraNam [vi0pa0] naalvi0| dayipatItyAdinA aaluH| "bhrAjyalaMkRJ' (4 / 4 / 16) ityAdinA issnnuc||892| [ka0 ca0] naalvi0| nanu vakSyamANamaygrahaNamihaiva kriyatAm, eSu parata: in bhavati ityukte siddhaM sat sAdhyam, kiM nayAThena? yad vA kAritasyAnAmivikaraNAlviSNvAyyAnteniSviti tatraiva kriyatAm, ubhayathApi naJ na yukta iti? satyam, sukhArtho nyaatthH| atha itnugrahaNaM kimartham uNAdisUtreNa nupratyaya iti kriytaam| tato vyaJjanAditvAdiTi sati anAmiDvikaraNa iti pratiSedhAt kAritalopAbhAve siddhaM stanayitnurityAdikaM bahupadaM bahuprakriyAjJAne duHkhaM syaaditi||892| [samIkSA] 'spRhayAluH, maNDayantaH, stanayitnuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM Nic - in ke lopa kA niSedha kiyA gayA hai| pANini ne lopa kA niSedha na karake 'Ni' ke sthAna meM ayAdeza kiyA hai, jabaki kAtantra ke anusAra sAkSAt inlopa kA niSedha hone se ikAra ko guNa-ayAdeza hokara ukta zabdarUpa siddha hote haiN| pANini kA sUtra hai- "ayAmantAlvAyyelviSNuSu" (a06|4|55)| ataH prAyaH ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. prakriyAgauravamiti itnuH pratyayAntaram (du0 ttii0)| 2. sukhArtho napAThaH (k0c0)| 3. stanayitnurityAdikaM bahupadaM bahuprakriyAjJAne duHkhaM syAt (ka0 c0)| [rUpasiddhi] . , 1. spRhyaaluH| spRh + in + Alu + si| 'spRha IpsAyAm' (9 / 189) dhAtu se in pratyaya, Alu, prakRta sUtra se in - lopa kA niSedha, guNa, ayAdeza tathA vibhktikaary| 2. paaryissnnuH| pR + in + iSNu + si| 'pR pAlanapUraNayoH' (8 / 18) dhAtu se in pratyaya, iSNu, inlopa kA niSedha, guNa, ayAdeza tathA vibhktikaary| 3. spRhyaayyH| spRh + in + Ayya + si| 'spRh' dhAtu se in, Ayya pratyaya, in-lopa kA niSedha, guNa, ayAdeza tathA vibhktikaary| 4. gnnddyntH| gaND + in + jha - anta + si| 'gaDi vadanaikadeze' (1 / 131) dhAtu se in, jha, jh ko ant, inlopa kA abhAva, guNa, ayAdeza tathA vibhktikaary|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 77 5. mnnddyntH| maND + in + jha + anta + si| 'maDi bhUSAyAm' (1 / 103) dhAtu se in, jha-anta Adeza, in - lopAbhAva, guNa, ayAdeza tathA vibhktikaary| 6. stnyitnuH| stan + in + itnu + si| 'stana devazabde' (9 / 180) dhAt se in, itnupratyaya, inlopa kA niSedha, guNa, ayAdeza tathA vibhktikaary||892| 893. laghupUrvo'y yapi [4 / 1 / 38] [sUtrArtha jisake pUrva meM laghusaMjJaka varNa ho, aise in ke sthAna meM 'ay' Adeza hotA hai 'yapa' Adeza ke pare rhte||893| [du0 vR0] laghupUrva ina ay bhavati yapi pare, vcnaadekvrnnvyvdhaane'pi| prazamayya, vignnyy| laghupUrva iti kim ? sampradhArya gtH| Apa: parasya vA vaktavyam / prApayya gataH, prApya gtH| iGAdezasya lAkSaNikatvAd adhyApya gtH||893| [du0 TI0] lghu0| laghu: pUrvo yasyAditi vigrhH| pUrvagrahaNaM bhUtapUrvagatinirAsArtham / anyathA laghorityucyamAne kimekena varNena vyavadhAnamAthIyate, tato lagho: para in iti bhUtapUrvagatiriti sNdihyet| tatra bhUtapUrvagatau asya ca lope satyeva syaat| vigaNayya, prabebhidya gata ityAdau yadyevam ata ityucyet| na hyakAramantareNa bhUtapUrvagati: smbhvti| tathaivaM tarhi sandehaH laghupUrvAd ay yapIti paThanti eke| dhAturyoM laghuH sa eva pUrvo yasmAd varNAditi varNazcArthAd vyaJjanam / laghupUrvAd vyaJjanAt parasyeno'yAdeza ityrthH| Apa ityaadi| vaktavyaM vyAkhyeyam / "vA kRti rAtreH" (4 / 1 / 28) ityato vAgrahaNamiha maNDUkaplutyA vartate, tacca bhulaarthmityrthH| ingaadeshsyetyaadi| "smijikrIDAmini" (3 / 4 / 24) ityAttve "artihI." (3 / 6 / 22) ityAdinA vkaaraagmH| arthata: 'AgamA yadguNIbhUtAste tadgrahaNena gRhyante' (kA0pari014) iti rUpasAdRzyAd vibhASA praapnoti| tasmAd "ApnoteH" (3 / 3 / 40) iti vaktavyaM netyaah-iddetyaadi| 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva' (kA0 pari0 75) pratyakSaviziSTasya grahaNaM naanumeyruupsy| pratyakSAnumeyayoH pratyakSaM balIya: syAt / sakRtpratipattau labdhaviSayaM zAstraM triSu kAleSu dRSTivazAtra prvrtte| athavA eke icchanti, apare necchanti, tanmatamiha prmaannmiti| nanu pUrvasUtre'yagrahaNamevAstAM tacca kAritalopApavAdo bhaviSyati ? satyam, natrgrahaNaM prtipttigaurvniraasaarthmiti||893| [vi0pa0] lghu0| vcnaaditi| na hyanantaro laghuH pUrvaH sambhavatIti, arthAd ekena varNena vyvdhaanaadityrthH| nanu vacanaprAmANyAt kimekena varNena vyavahito laghurAzrIyate uta
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 kAtantravyAkaraNam bhUtapUrvagatyanantara iti? bhUtapUrvagatyAzrayaNe vigaNayya ityAdiSveva syAt, dhAtoradantatvAd iha nAntaro laghu: pUrvamAsIditi na prazamayyetyAdau, satyam / neha bhUtapUrvagatirAzrIyate, pUrvagrahaNAt / anyathA laghorityukte 'paJcamyA nirdiSTe parasya' (kA0 pari022) iti bhvissyti| tatra ca laghoH sAkSAt paratvaM na sambhavatIti bhUtapUrvagatirAzrIyate, kiM pUrvagrahaNeneti bhaavH| Apa ityaadi| vaktavyaM vyAkhyeyam / "vA kRti rAtreH" (4 / 1 / 28) ityato vAgrahaNAdiyamiSTasiddhiriti bhaavH| tarhi "smijikrIDAmini0" (3 / 4 / 24) ityAttve "artihrI0" (3 / 6 / 22) ityAdinA pAntatve sati iGo'pi praapnoti| tasmAd Apnote: parasya veti vaktumucitam? tadayuktam ityaah-ingaadeshsyetyaadi||893| [ka0 ca0] lghu0| sasvaro'pyaya eva pAThaH, na tu yakAramAtram, sUtrasya vaiyrthyaaptteH| atha yakAradvaye sati bhedAd vacanaM caritArtham / naivam, saMyuktasajAtIyAnAM bhedo nAstIti pnyjikaa| puurvgrhnnaaditi| atha pUrvagrahaNaM tathApi na kriyatAM laghugrahaNAdeva bhUtapUrvagatinirAso bhvissyti| anyathA yadi bhUtapUrvagatiH syAt tadA ata iti kuryaat| naca vigaNayya ityAdau akAramantareNAnyo laghurasti bhUtapUrva iti satyam / ata iti kRte kutaH sammohaH kiM bhuutpuurvaadtH| tatazca vacanAdekena varNena vyavadhAnatA smbhvti| tatazca pUrvAditi sidhyet tathA naatr| yato'tra pakSe vacanAdekavarNavyavadhAne'kAramAtrAt prAptirlaghugrahaNe tu 'a-i-u-R-la' varNAditi mahati bhede kathamuktArthatA laghugrahaNasya, yena sandehocchedo bhvissyti||893| [samIkSA 'prazamayya, vigaNayya, prabebhidayya' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha Nic - in ko ayAdeza kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "lyapi laghupUrvAt' (a0 6 / 4 / 56) / pANinIya Nic pratyaya ke lie kAtantrakAra ne in pratyaya kiyA hai, tadanusAra yahA~ ise ayAdeza kA sthAnI samajhanA caahie| isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. iGAdezasya lAkSaNikatvAd adhyApya gataH (du0 vR0)| 2. pUrvagrahaNaM bhUtapUrvagatinirAsArtham (du0 ttii0)| / 3. pratyakSAnumeyayoH pratyakSaM balIya: syAt (du0 ttii0)| . 4. eke icchanti apare necchanti, tanmatamiha pramANam (du0 ttii0)| 5. nagrahaNaM pratipattigauravanirAsArtham (du0 ttii0)| 6. neha bhUtapUrvagatirAzrIyate pUrvagrahaNAt (vi0 p0)| 7. vAgrahaNAdiyamiSTasiddhiriti bhAvaH (vi0 p0)|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 79 [rUpasiddhi] 1. prshmyy| pra + zam + in + ktvA - yap + si| 'pra' upasargapUrvaka 'zam uparAme' (3 / 42) dhAtu se "ekakartRkayoH pUrvakAle'' (4 / 6 / 3) sUtradvArA ktvA pratyaya, upadhAvRddhi, samAsa, ktvA ko yap Adeza, hrasva, in ko ay tathA vibhktikaary| 2. vignnyy| vi+gaNa + in + ktvA-yap + si| 'vi' upasargapUrvaka 'gaNa saMkhyAne' (9 / 176) dhAtu se ktvA pratyaya, "asya ca lopaH' (3 / 6 / 46) se akAralopa, samAsa meM ktvA ko yap Adeza, prakRta sUtra se ikAra ko ay tathA vibhktikaary||893| 894. mInAtyAdidAdInAmA [4 / 1 / 39] [sUtrArtha 'mIJ-miJ-dIG-dA-mA-gA-pA-sthA-sA-hA' 'dhAtuoM ke antima varNa ko yap pare rahate AkArAdeza hotA hai||894| [du0 vR0] mInAti-minoti-dIGAM dA-mA-gAyati-pibati-sthAsyati-jahAtInAM ca yapi pare AkAro bhvti| mIJ-pramAya, Du miJ-nimAya, diing-updaay| dAmAdInAmItvabAdhanArthameva pradAya, prdhaay| meG mAG vaa-prmaay| pragAya, prapAya, prsthaay| soavsaay| o haak-avhaay||894| [du0 TI0] miinaa0| mInAtyAdayazca dAdayazceti dvandve gamakatvAdalpasvarasyApi prnipaatH| atha pratyekamAdigrahaNaM kimartham - mInAtizca dAzca mInAtidau, tau AdI yeSAmiti dvandvAt parasya pratyekamabhisambandho bhaviSyati? satyama, mInAtizca dAdayazceti smbhaavyeti| mijAdidAdInAmiti siddhe mInAtigrahaNaM svarUpaparigrahArtham / mInAtizabda aadiryessaamityrthH| tena dhAtugaNo na gRhyate, tatsAhacaryAd dAdayo dhAtugaNA na gRhyante kintarhi sautrA ityaah-miinaatiminotiityaadi||894| [vi0 pa0] miinaatyaadi| mIGAdidAMdInAmiti siddhe yanmInAtigrahaNaM tat svruupprigrhaarthm| mInAtizabda AdiryeSAmiti vigrhH| tena dhAtugaNo na gRhyate kintarhi sautrH| atra hi mInAtizabdasyAdau vidyamAnatvAt tatsahacaritA dAdayo'pi sUtrapaThitA eva gRhyante ityaah-miinaatiityaadi||894| [ka0 ca0] miinaati0| atha pratyekam AdigrahaNaM kimartham 'dvandvAt paraM zrUyamANazabdaH pratyekamabhisambadhyate' (hai0 pari0 137) iti nyAyAd ubhayatrAbhisambandhe sAdhyasiddhi
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 kAtantravyAkaraNam riti? satyam, idamevAdidvayaM jJApayati-trApi dvandvAt parasya pratyekamabhisambandhasya vyabhicAro'pyasti, tena "vanatitanoti0' (4 / 1 / 59) ityAdisUtre AdizabdastanotinA sambadhyate na vntineti| tena "dAmAgAyati0" (3 / 4 / 29) ityatra vyaJjanAdAvapi iti kRte'tra dAdigrahaNaM na kRtaM syaaditi||894| [samIkSA] 'pramAtA, pramAya, nimAya, upadAya, prasthAya, avahAya' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'mI' Adi dhAtuoM ke antima varNa ko AkArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-"mInAtiminotidIGa lyapi ca" (a0 6 / 150) / ata: prAyaH ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. mInAtigrahaNaM svarUpaparigrahArtham (du0 ttii0,dr0-vi0p0)| 2. idamevAdidvayaM jJApayati-kutrApi dvandvAt parasya pratyekamabhisambandhasya vyabhicAro'pyasti (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. prmaay| pra + mI + ktvA - yap + si| 'pra' upasargapUrvaka 'mIJ hiMsAyAm' (87) dhAtu se "ekakartRkayoH pUrvakAle' (4 / 6 / 3) sUtra dvArA ktvA pratyaya, "samAse bhAvinyanaJaH ktvo yap'' (4 / 6 / 55) se ktvA ko yap Adeza, prakRta sUtra se IkAra ko AkAra tathA vibhktikaary| 2-11. nimaay| ni + miJ + kttA-yap + si| updaay| upa + dI + ktvaayp+si| prdaay| prdaa+ktvaa-yp-si| prdhaay| pra + dhA + ktvA-yap + si| prmaay| pra + meG, mAG ktvA-yap - si| prgaay| pra + gai + ktvA-yap + si| prpaay| pra + pA + ktvA yap + si| prsthaay| pra + sthA + ktvA-yap + si| avsaay| ava + so + ktvA-yap + si| avhaay| ava + hA + ktvA-yap + si||894| 895. kSerdIrghaH [4 / 1 / 40] [sUArtha] yap pratyaya ke pare rahate 'kSi' dhAtu ko dIrghAdeza hotA hai||895| [du0 vR0] kSerdI? bhavati yapi pre| prakSIya, upkssiiy| kathaM prakSitya gtH| 'kSiSa hiMsAyAm' (8 / 30) iti laakssnniktvaat||895| [du0 TI0] ksseH| kthmityaadi| zrutapANestu SAnubandhasyApi kSergrahaNam / evam uttaratra sUtre'pi vyAkhyeyam / kSerIriti siddhe dIrghagrahaNasya phalaM vkssyti||895|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH [vi0pa0] ksseH| laakssnniktvaaditi| "SAnubandhabhidAdibhyastvaG' (4 / 5 / 82) iti vacanAt / "yo'nubandho'prayogI" (3 / 8 / 39) iti lakSaNata: SakArasya vyapAye kSirUpasya vidymaantvaallaakssnniktvmityrthH||895| [ka0 ca0] ksseH| laakssnniktvaaditi| nanu kathamuktam anubandhakalAkSaNikatvasya grhnnaat| tathA ca jJApakam-"Rto'vRbRJaH' (3 / 7 / 16) iti vRng-vRnyvrjnm| ata eva 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA pari0 48) iti nAdRtam ? stym| abhyupgmvaado'ym||895| [samIkSA] 'prakSIya, upakSIya' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha 'kSi' dhAtughaTita ikAra ko IkArAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "kSiyaH'' (a0 6 / 4 / 59) / ata: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. kSerIriti siddhe dIrghagrahaNasya phalaM vakSyati (du0 ttii0)| 2. abhyupagamavAdo'yam (ka0 ca0) [rUpasiddhi] 1. prkssiiy| pra + kSi + ktvA-yap + si! 'pra' upasargapUrvaka 'kSi nivAsagatyoH' (5 / 17) dhAtu se ktvA pratyaya, samAsa meM ktvA ko yap Adeza, prakRta sUtra se ikAra ko dIrgha tathA vibhktikaary| 2. upkssiiy| upa + kSi + ktvA-yap + si| prakriyA pUrvavat / / 895 / 896. niSThAyAM ca [4 / 1 / 41] [sUtrArtha] niSThAsaMjJaka 'kta-ktavantu' pratyayoM ke pare rahate 'kSi' dhAtughaTita ikAra ko dIrghAdeza hotA hai||896| [du0 vR0] kSardI| bhavati niSThAyAM c| prakSINaH, prakSINavAn / prIyate'sminniti prakSINamidaM chaatrsy| dIrgha iti sjnyaapuurvktvaadnityaarthm| tena bhAvakarmaNorna syaat| prakSitamanena, prakSitazchAtro bhvtaa| tathA Akrozadainyayozca vaa| kSitAyuH. kssiinnaayuH| dainye cakSitakaH, kssaannk:| kSito'yam, kSINo'yaM tapamvI. kdhinnyorevaatraapi||896|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] nisstthaa0| Akrozadainyayozca veti aakroshdainyyorgmymaanyorityaarthH| kdhikrnnyorevaatraapiiti| bhAve-kSitaM tpsvinH| kSitaM jaalmsy| kSitastapasvI, kSito jAlma iti krmnni| kSe vakarmaNoH kto nAsti bhASAyAmiti zrutapAlaH (nni:)| ktvoriti kRte dvivacanAt ktavantvoH ktasyAnarthakasyApi grahaNaM syAdeva, kintu pratipattiriyaM griiysiiti||896| ., [vi0 pa0] nisstthaa0| dIrgha ityaadi| kSerIriti siddhe yata parvasatre dIrghagrahaNaM tadihArthamityartha: "kSitakaH, kSINakaH' iti anukampAyAM kprtyyH| kadhikaraNayorevAtrApIti bhAvakarmaNorna syAditi smbndhH| yathA -kSitaM jAlmasya, kSitaM tapasvinaH' iti bhAve, prakSitastapasA tApasa iti krmnni||896| [ka0 ca0] 'niSThA0 / atha kSerdIghoM niSThAyAM cetyekayoge sidhyati kiM bhinnayogena, cAnukRSTatvAd . uttaratra yapo'navRttina bhaviSyati? satyama, spssttaarthm| anyathA niSThayA saha cakArasya sambandhe tatsambandhatvAd gauNatvAniSThAnuvRttirna syAditi shngkyet||896| - ' [samIkSA] 'prakSINaH, prakSINam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha bhAva-karma se bhinna arthoM meM kta-ktavantu pratyayoM ke vihita hone para 'kSi' dhAtu kA dIrghavidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-"niSThAyAmaNyadarthe" (a06|4|60)| ata: ubhayatra prAya: samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1.. dIrgha iti sajJApUrvakatvAdanityArtham (du0 vR0)| / 2. kSevikarmaNoH kto nAsti bhASAyAmiti zrutapAla: (nni:-du0ttii0)| 3. satyam, 'spaSTArtham (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. prkssiinnH| pra + kSi + kt-n+si| 'pra' upasargapUrvaka 'kSi nivAsagatyoH' (5 / 17) dhAtu se 'kta' pratyaya, prakRta sUtra se dIrgha, "kSerdIrghAt" (4 / 6 / 106) se takAra ko nakAra, "raghuvarNebhyo no NamanantyaH' (2 / 4 / 48) se nakAra ko NakAra tathA vibhaktikArya 2. prakSINavAn / prkssiktvntu+si| 'pra' upasargapUrvaka 'kSi' dhAtu se ktavantu pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt|| 3. prakSINamidaM chaatrsy| pr+kssikt-n+si| 'pra' upasargapUrvaka 'kSi' dhAtu se kta-pratyaya Adi prakriyA puurvvt||896|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH : 897. sphAyaH sphI [4 / 1 / 42] [sUtrArtha) niSThAsaMjJaka 'kta-ktavantu' pratyayoM ke pare rahate 'sphAyI vRddhau' (1 / 413) dhAtu ko 'sphI' Adeza hotA hai||897| [du0 vR0] sphAya: sphIrAdezo nisstthaamaatre| sphItaH, sphiitvaan| 'sphAyI' itIdanubandhabalAdAdezo'yamanitya iti| sphAta:, sphaatvaan| iheTa prtissidhyte||897| [du0 TI0] sphaa0| sphaayiityaadi| 'sphAyI o pyAyI vRddhau' (3 / 413) / yadi punarayamAdezo nityaH syAdIdanubandho vyartha: syaat| Adeze kRte "ivarNAdazvibiDIzIGaH" (3 / 7 / 14) ityAdinA pratiSedho bhvissyti| sphAta iti| "na DIzvIdanubandha0" (4 / 6 / 90) itIpratiSedhaH "yvorvyaJjane'ye" (4 / 1 / 35) iti ylopH||897| [vi0 pa0] sphaay:| sphaayiityaadi| Idanubandho hi "na DIzvIdanubandha0" (4 / 6 / 90) ityAdi niSThAyAmiTapratiSedhArthaH kriyate, yadi cAdezo'yaM nitya: syAt tadA "ivarNAdazvibiDIzIGaH" (3 / 7 / 14) ityanena pratiSedhaH siddha ityanarthakamIdanubandhakaraNaM syaat| nanu kathamidamanarthakam? tatra hi ivarNAditi vihitavizeSaNA paJcamyuktA, iha na tu yakArAntAd vihiteti| naivam, ihApi niSThAyAmiti viSayasaptamyAzrayaNAdAdeze sati ivarNAd vidhirastIti manyate iti na dossH| "vorvyaJjane'ye" (4 / 1 / 35) iti ylop:||897| '. [ka0 ca0] sphaayH| vissysptmyeti| atra viSayasaptamyA: kiM pramANaM ced ucyate-sphIti dIrghakaraNam, anyathA hrasve sati iDAgame kRte siddhaM dIrghatvam, kimatra diirghpaattheneti||897| [samIkSA] 'sphIta:, sphItavAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM niSThAsaMjJaka pratyayoM ke pare rahate 'sphAyI' dhAtu ko 'sphI' Adeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-"sphAya: sphI niSThAyAm' (a0 6 / 1 / 22) / ata: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. sphAyItIdanubandhabalAdAdezo'yamanityaH (du0 vR0)| 2. yadi punarayamAdezo nityaH syAd Idanubandho vyartha: syAt (du0 TI0 ) /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. sphiitH| sphaayii+kt+si| 'sphAyI vRddhau' (1 / 413) dhAtu se 'kta' pratyaya, sphAyI ko 'sphI' Adeza tathA vibhktikaary| 2. sphiitvaan| sphAyI + ktavantu + si| 'sphAyI' dhAtu se 'ktavantu' pratyaya, 'sphI' Adeza tathA vibhktikaary||897| 898. pyAyaH pIH svAGge [4 / 1 / 43] [sUtrArtha] niSThAsajJaka pratyaya ke pare rahate svAGga artha meM vartamAna pyAyI dhAtu ko 'pI' Adeza hotA hai||898| [du0 vR0] svamaGgaM svaanggm| svAGge vartamAnasya pyAyaterniSThAyAM piirbhvti| pInaM mukham, piinvnmukhm| svAGga iti kim? pyAna: svedaH, pyAnA buddhiH, pyAnaM mukhaM zAlAyAH, pyAnaH shothH| kathaM pIno bAhU rathyAyAM patita:, pInaM mukhaM pratimAyA:? syAdeva adravaM mUrtimat svAGgaM praannisthmvikaarjm| atatsthaM tatra dRSTaM ca tena cet tat tthaayutm|| pInAGgayogAt pIno vtturiti| kathaM pIna: zleSmA, pIno vAyuriti? upmaanaat| ApIno'ndhuH, aapiinmuudhH| aango'ndhuudhsorev||898| [du0 TI0] pyaayH| bhASye tu svAGgamacintitam, pyAyiranupasarga AyUrva AGantopasargasamudAyapUrvo vA prasajyate iti| AGo'ndhUdhasorevArthayorityarthastenApyAnAvaMsau, ApyAnA anggulyH| andhuvraNa Udhasa eva pryaayH| pIno'ndhuH, pInamUdha iti bhvtyev| ubhayato niymshcessyte| samApUrvamAzritya AGpUrvasyaivAndhUdhaso nyopasargapUrvasya praapyaanmuudhH| naiyAsikAnAM ca matam-zuddhasyeva pyAya: prayoga iti| ihAGo'ndhUdhasoriti nAdriyate itIyamevAbhidhAnavyavasthA nyaayyeti||898| [vi0 pa0] pyaayH| "lvAdyodanubandhAcca" (4 / 6 / 104) iti niSThAtakArasya nkaarH| kintat svaanggmityaah-adrvmityaadi| darzitAni prtyudaahrnnaani| tatra adravamiti kim? pyAna: svedH| mUrtimaditi kim? pyAnA buddhiH| mUrtiH kAThinyaM tad buddhrnaastiityrthH| prANisthamiti kim? pyAnaM mukhaM shaalaayaaH| avikArajamiti kim? pyAna: shoth:| kathantarhi pIno bAhU rathyAyAM patitaH, pInaM mukhaM pratimAyA:? na hIdaM praannisthmityaahsyaadeveti| asyApi svaanggtvaaditybhipraayH| tdevaah-attsthmityaadi| tatra prANini purA dRSTaM na cedAnI tatsthaM yat tadapi svaanggm| yathA pIno bAhU rathyAyAM patita:
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH iti / tena cet tat tathAyutam iti / tena prANisthena svAGgena yadi tathA yutaM tathA sammitaM tatsadRzaM syAt tadapi svaanggm| yathA pInaM mukhaM pratimAyA iti / kathantarhi pIno vaTuriti ? samudAyena prANI kathyate ityAha- pInAGgayogAditi / yathA daNDayogAd daNDyaH puruSa iti bhAvaH / zleSmaNo dravarUpatvAd vAyozcAmUrtimattvAt kathamityAha- kathaM pInam ityAdi / yathA 'siMho mANavakaH' ityupamAnAd vyavahArastadvadayamapItyarthaH / aapiino'ndhurityaadi| andhUdhasoreveti kim ? ApyAnAvaMsau, ApyAnA aGgulyaH / etasminniyame 'pIno'ndhuH, pInamUdhaH' iti bhavatyeva / AGa evAndhUdhasorityapi niyama iSyate / tatra ca pyAyirayamanupasarga AGupasargapUrvazca AGantopasargasamudAyapUrvasya vA'tra prayoga iti / AGa eveti niyamena AGantopasargasamudAyapUrvasya nivRttiH, tad yathA AGa eveti kim? prApyAno'ndhuH, prApyAnamUdha iti / tadidamabhidhAnAdadhikRtasya vAzabdasya bahulArthatvAt siddhmiti||898| 85 [ka0 ca0] " pyaayH| svazabda AtmIyaparyAyaH / svamAtmIyamityarthaH / ata Aha- svamaGgamityAdi / yad vA AtmaparyAyaH svazabdaH, svasyAtmano'Ggamiti / ayaM tu yogArtho darzitaH / vastutastu svAGgazabdasya rUDhatvAduttarakAle'nya evArthaH pratIyate / rUDho yogApahAritvAt / yathA maNDaM pibatIti maNDapaH ityarthe maNDapazabdo vyutpAditaH pazcAd gRhe vartate ruuddhshbdtvaat| tadevAyaM vakSyati - svAGgamiti kim ? adravaM mUrttimaditi / pAribhASikasvAGgasya vidhivyAvRttI krameNoktavAniti / pIno bAhurityAdi / atatsthaM tatra dRssttmitysyodaahrnnm| pInaM mukhaM pratimAyA iti, tena cet tathAyutam ityasyodAharaNam / ata eva kathamiti pATho'zuddha eva vRttau, paJjikAyAM kathamityanenAzaGkitatvAcca, adravaM dravadravyaM yanna bhavati tat svAGgam ityukte buddherapi tathoktatvAt tasyAM pravartamAnasyApi syaadityaahmuurtimditi| pUrvaM mUrtimaditi padamadravamityasya vishessnnm| atha prANisthamityukte pIno bAhurdevadattasya rathyAyAM patita itIdAnIM prANisthatvAbhAvAnna syAdityAha - atatsthaM tatra dRSTamiti / tarhi pInaM mukhaM pratimAyA iti prANisthatvAbhAvAt kathaM svAGgaM syAd ityAhateneti / aprANinAmapyaGgaM yadi prANisthenAGgena sadRzaM bhavati / pInaH zleSmA ityantrAyamAzayaH pInaM mukhamityadravamUrtimattvena padaM niSpAdyaM pazcAd yathA mukhaM pInaM tathA zleSmApi piino'drvtvaat| yathA mUrtimanmukhaM pInaM vAyurapi tathA pInaH / ApyAnAvaMsau ApyAnAnyaGgAni ityatra svAGgatvAt kathamAdezo na syAt / tasmAt tannivRttyartha mAGo 'ndhUdhasoreveti niyamo vAcya ityAha- ApIna iti / athodhaso'vikArajatvAt siddhe niyamo yuktaH, andhupadArthasyAvikArajatvAt svAGgatvAbhAve kuto niyama iti na vAcyam / Udhasa eva niyamaH, andhorvidhiriti tasminniyame pIno'ndhuriti paJjikAkRtasya niyamapakSasyaiva ghaTanAt? stym| andhuzabdena
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam vraNa uudhshcocyte| tatra Udhasi vAcye evAnena niyamaH kRtH| anyathA andhuvraNa Udhasa eva vA paryAya iti yaduktaM TIkAyAm, tadandhuzabdena kimucyate iti pRcchAyAM vastutastu UdhovAcakasyAndhuzabdasyaiva grahaNamiti pnyjikaa| tasminityAGaH parasya bhavana andhadhasorabhidheyayoreva bhavati, nAnyasminnabhidheye iti niyamAt kevalasya punaH prAyonAsti vyAvRttiriti bhaavH| tarhi vyAvRtterabhAvAd yathA kevalasya na syAt tathA AGa eveti niyamasyAnyopasargavyAvRttau caritArthatvAt prApyAno'ndhurityatrAGo vidyamAnatvAt kathaM na syAdityAha-tatra ceti| etenADaM vihAya kevalAnyopasargapUrvasya pyAyaH prayogo nAsti, yena vyAvRttyartham AGa eveti niyama iti vAcyam, kintu AGa eveti niyamena. kevalAdAGa eva na tvanyasambandhAd iti gRhyte| vktvysyaanaadrkaarnnmaah-tdidNmiti||898| [samIkSA] 'pInaM mukham, pInau bAhU, ApInamUdhaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha 'pyAyI' dhAta ko 'pI' Adeza donoM zAbdika AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai"pyAya: pI:" (a0 6 / 1 / 28) / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. bhASye tu svAGgamacintitam (du0 ttii0)| 2. naiyAsikAnAM ca mataM zuddhasyaiva pyAyaH prayoga iti (du0 ttii0)| 3. tadidamabhidhAnAdadhikRtasya vAzabdasya bahulArthatvAt siddhamiti (vi0 p0)| 4. ayaM tu yogArtho drshitH| vastutastu svAGgazabdasya rUDhatvAduttarakAle anya evArtha: pratIyate (ka0 c0)| 5. vastutastu UdhovAcakasyAndhuzabdasyaiva grahaNam (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. pInaM mukhm| pyaayii+kt+si| 'pyAyI vRddhau' (1 / 413) dhAtu se 'kta' pratyaya, prakRta sUtra se 'pyAyI' ko 'pI' Adeza, "lvAdyodanubandhAcca' (4 / 6 / 104) se niSThA takAra ko nakArAdeza tathA vibhktikaary||898| 899. zRtaM pAke [4 / 1 / 44] [sUtrArtha] pAka artha vivakSita hone para 'zrA' tathA 'zrapi' dhAtu se 'zRtam' zabda nipAtana dvArA siddha hotA hai||899| [du0 vR0] zrAtaH zrapayatezca zRtamiti nipAtyate paake'rthe| kSIrahaviSore va nipaatnsyessttvissytvaat|shRtN kSIram, zRtaM hviH| anyahetau na syAt-kSIraM zrapitaM devadattena yjnydtteneti| kSIrahaviSoreveti kim? zrANA yavAgUH, zrapitA yvaaguuH||899|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH [du0 TI0] shRtm| zrAtiradAdiSu, zrAyatirvAdiSu, mAnubandhapratipattyarthaM ghaTAdau 'zrA pAke' zrAyatirayaM karmakartRviSayo dRshyte| yathA puroDAza: zrAyatIti, pacyate ityrthH| sa ca pacyamAnakartRko na pattRkartRkaH, karmakartRviSayeNa pacinA yathA samAnArthastathA shraatirpiiti| patRviSayau pacyamAnakartRko zrAtizrAyatI iti, tatra yau pacyamAnakartRko zrAtizrAyatI tAbhyAminyutpanne paktRkartRkatvaM pratIyate-apayati vaTuH puroDAzam, zrAti vaTuH puroDAzam, pacatIti gmyte| tAvetau zrAtizrapayatI samAnArthoM bhvtH| tad yathA karmakartRviSayAt paceH pacyamAnakartRkAd viklittimAtrAd inyutpanne paceH pAcayatezca samAnArthatetyAhazrAteH shrpyteshceti| tatra zrAte: pacyamAnakartRkasya pattRkartRkasyApi grahaNam,zrapayatistu patRkartRka eva gRhyte| zRtaM kSIram, svayameva zRtaM kSIraM devdttenetyrthH| anyhetaavityaadi| anyazcAsau hetuzceti anyheturdvitiiyheturityrthH| zrAtiriha paktRkartRko na pacyamAnakartRka ityrthH| tasmAd bAhyayoH preSaNAdhyeSaNayorin, tasmAt zrApayatehetukartRkAniSThAyAM zRtam ityetat kSIrahaviSorapi na bhvtiityrthH| keciccurAdiSvapi 'zrA pAke' iti paThanti, teSAM zrape: zRtam anyatra hetoriti vacanam / zrANA yvaaguuritybhidhiiyte||899| [vi0 pa0] shRtm| 'zrA pAke' (2 / 29) ityadAdau, 'trai pAke' (1 / 260) iti bhvaadau| mAnubandhasajJArthaM ca zrAte: zrAyatezca kRtAtvasya 'zrA pAke' (11524) iti punarghaTAdau paatthH| sUtre vizeSAnupAdAnAdinantasya kevalasya ca nipAta ityAha-zrAtaH shRpyteshceti| zrAterityaninantasya zrAdhAtorupalakSaNaM zrAyaterapItyarthaH, na tvaadaadiksyaiveti| nanu kathaM zrapayaterityuktam? iha hi zrAdhAtorAdAdikatvAd bhauvAdikatvAd vA hetvarthe even saMbhavati na tu hetvinantasyAyaM nipAta iSyate, yadAha bhASyakAra:- 'zrapeH zRtamanyatra hetoH' iti| na cAyamanyairiva curAdau bhavadbhiH paThyate, yena svArthikenantAdetadapapadyate iti naiSa dossH| zrAtizrAyatI hi dhAtU devadattAdipatRkartRko tathA karmakartRviSayau pacyamAnataNDulAdikartRko ca dRshyte| yathA 'odanaM zrAti zrAyati vA devdttH'| pctiityrthH| zrAtyodana: svayameva zrAyati vaa| pacyate odanaH svymevetyrthH| tatra yau pacyamAnataNDulAdikartRko tAbhyAminyutpanne pattRkartRkatvaM prtiiyte| yathA zrapayati vaTuH puroDAzaM zrAti zrAyati vA, puroDAzaM pacatItyarthoM gmyte| tathA ca satInantasyAninantasya ca smaanaarthtvm| yathA karmakartRviSayatvAt pacyamAnataNDulakartRkAd viklittimAtrArthAt pacerinpratyaye satInantasya kevalasya ca samAnArthatvamiti noktdossprsnggH| kAritAntasyApi hetvrthaaprtiiteriti| tatrAninantaH pacyamAnakartRkaH paktRkartRkazca gRhyate, inantastu paktakartRka ityeva gRhyte| yathA zRtaM kSIraM svayameveti pacyamAnakartRkasya, zRtaM kSIraM devdtteneti| paktakartRkasya shrpyterpyevmiti|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam anyahetau na syaaditi| anyazcAsau hetazceti anyahetustasmin, paktaH sakAzAda anyasmin pAcayitari hetaavityrthH| kadA cAsAvanyaheturbhavati? yadA pattRkartRkAdin vidhiiyte| yathA zrAti sma zrAyati sma vA kSIraM devadattaH so'nyena prayujyate smeti| yadApi pacyamAnakartRkAdini vihite paktRkartRkasya hetutve saMjAte punaheMtAvin vidhIyate, tadApyanya eva pAcayitA hetuH| zrAti sma zrAyati sma vA kSIraM svayameva tad devadattena prayujyate smeti hetAvin, so'pi zrapayan prayujyate smeti punheNtaaviniti| etaduktaM bhavati yadA pacyamAnakartRkAd viklittimAtrAdin vidhIyate tadA paktaiva heturiti tasminneva bhavati nAnyasmin bAhyahetau pAcayitari, nipAtanasyeSTaviSayatvAditi bhaavH| zrapitaM paacitmityrthH| etena zrapeH zRtamanyatra hetoriti mataM smrthitm| zrANA zrapiteti pktetyrthH| ektraato'ntsthaasNyuktaaditi| niSThAtakArasya nkaarH| anyatra niSThAyAM "niSTheTInaH" (4 / 1 / 36) iti kaaritlopH||899| [ka0 ca0] ___ shRtm| atha kasya dhAtorayaM nipAtaH, sUtre prkRtinirdeshaabhaavaat| bhUprabhRterapi kathaM na syAt, naivam, teSAM pcnaarthaabhaavaat| tarhi pacaprabhRte: syaat| naivam, zRtamiti zakArAdistatsAhacaryAt zakArAderevAyaM prayoganipAta iti| sa ca 'zrA pAke (2 / 29) ityAdAdikaH, 'dhai pAke' (11524) iti bhauvAdikaH, dvayoreva grahaNam, na tu 'zrIb pAke' (8 / 3) iti kraiyaadiksy| kathamiti ced ucyate- 'bhai pAke, zrA pAke' (11524;2 / 29) iti niranubandhasya saahcryaat| yad vA 'zRtam' iti laghuyuktaM tatsAhacaryAd inantasyApi yasya laghumattA vidyate, tasyaiva grhnnm| sA ca zrIko naastyev| atha yadi 'trai pAke, zrA pAke' (1 / 524;2 / 29) iti dvayorgrahaNaM tadA vRttau kathaM bhauvAdiko na darzita:? stym| zrapayaterinantanirdezAd bhauvAdiko'pi bodhya iti na dossH| atha pAka ityukte inantasya kuta: prasaGgaH, tasya pAcanArthatvAt? stym| pAcanAyAmapi pAko'styeva, inntsyobhyaarthtvaat| nanu paro hi "zRtaM pAke" (a06|1|27) iti hetvinantanirAsArthaM pAke zRtamanyahetAviti vaktavyaM vidhAya 'zrA pAke' iti curAdipaThitatvAdinantasya tasya nipaato'ymityaacsstte| bhavanmate curAdipAThAd hetvinantasyaiva syaadityaah-anyhetaaviti| ayamarthaH- pAka iti kriyAmAnaM tacca odananiSThameva, ata odanaM zrAtIti prayogo bhvitumrhtiiti| atrApi devadattaH odanaM zrAtIti yathA bhavati tasyAyaM vicAra:yadA pAkArthAnAM devadattAdInAmadhizrayaNAdikriyANAM devadattAdiniSThatvAt tatra devadattAdayaH kartAraH 'odanAdikaM karma' adhizrayaNAdInAM vyApyatvAt parasamavetAnAMmadhizrayaNAdInAM dhAtvartha: paakphlm| tathA ca dhAtvarthaH phalamiti matvA AcAryastatphalamodano bhajate yato'tastasya karmatvam / tathA ca parasamavetakriyAjanyaphalabhAgitvaM karmatvam, idAnIM vikledanA dhaatvrthH| tatra viklittipakSe ini sati tatraiva pratItiriti prakArabhedamAtraM na vstubhedH|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH paJjikA- yadi AdAdikabhauvAdikayorgrahaNamuttaM tat kathaM vRtto zrAterityAdAdikasyaivoktamityAha- shraaterinntsyeti| tathA krmkrtRvissyaaviti| atha kartapakSe karmavadbhAvAt zrAyate odana: svayamevetyeva bhavitumarhati tat kathaM zrAtyodana: ityuktam? stym| vatkaraNaM svAzrayArtham, tena pakSe karmavadbhAvo na bhavatIti kshcit| tnn| "zeSAt kartari" (3 / 2 / 42) ityanena zuddhakartaryeva parasmaipadaM vidhiiyte| tathA ca tatraivoktam-punaH kartarIti kim? bhidyate kusUlaH svymeveti| katham asizchinatti karaNakartari? satyam, karaNakarturanuktatvAt zeSamastIti kartRgrahaNAd atha zeSe'pi bhavatIti ttraivoktm| kazcid Aha-karmakartRviSayayorudAharaNaM na dattamasti, kintu zrAyate odana: svayameveti bodhym| atra pakSe karmakartRviSayAditi vyAkhyAne paJjIsaGgatyarthaM cArtho bhaavniiyH| karmakartRviSayAd vyaapymaankrtRkaaccetyrthH| viklittimAtrArthAditi dvayoreva vishessnnm| vastutastu karmakartaviSayAviti luptopamA bodhyaa| ayamarthaH- karmakartaviSayAviva bhavantau pacyamAnakartRko zrAtizrAyatI dRshyte| yathA karmakartari viklittimAtrArthatA tathA pacyamAnakartRkatve'pi viklittimAzritya sAdRzyam, etena patRkartRkapacyamAnakartRkAviti yaduktaM tad dvayameva saadhym| krmkrtRvissyaaviti| upamAnato nAdyapakSasyodAharaNamiti, etena zRtaM pAke kRtaM dezyamityAdi bAlapralapitaM karmakartRpakSasya pacyamAnakartRpakSasya ca viklittimAtrArthatvena samAnArthatAM prtipaadytraah-ttretyaadi| viklittimAtrArthena syAd inantasya ca dhAtvantareNa samAnArthatAM prtipaadytraah-krmkrtRvissyaavityaadi| atra luptopmaa| ayamarthaH- karmakartRviSayAviva viklittimAtrArthAt pacyamAnakartRkAditi na kevalasyeti vikledanArthasyeti shess:| hetvrthaaprtiiteriti| nanu kathamidamuktaM hetAvino vidhAnAt kuto hetvarthApratItiriti? stym| hetvarthApratIterityasya ko'rthH| baahyhetvrthaaprtiiterityrthH| bahUnAM sambhave kutra kasya grahaNamiti vishissyte| tatrAninanta iti| anye tu paramate svArthike sati yasya kartatvaM tmpekssyaanytvmityrthH| prtyyotpttikvaakymaah-shraatishcetyaadi| vivRNoti tduktmiti| atha bAhyahetau na syAditi kimatra prmaannmityaah-nipaatnsyeti| kSIrahaviSoriti vRttiH| kSIraM dugdhaM jalaM ca-'nIrakSIrAmbuzambaram' iti jalaparyAye'pi paThitatvAt, etena 'pAke kSIrAjyapayasAM zRtam' ityamareNa shaikvaakytaa| tathA 'zRtaM dhAnyapaTolayoH' iti vaidyke| dhAnyapaTolayoH pAke zRtam, jalaM peymityrthH| tarhi 'candrasUryagrahe caiva zRtamannaM vivarjayet' iti kathaM bhaviSyati? satyam, Rssiprmaannaat| haviH shRtm| niSThAdhikArAdayaM nipAto niSThAyAM parata iti bodhym| tatra ktavantau nipAta: pacyamAnakartRpakSa eva ghttte| yathA zRtaM kSIraM svymev||899|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'zRtaM kSIram, zRtaM havi:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'zrA-zrapi' ke sthAna meM 'zR' Adeza nipAtana se kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai"zRtaM pAke" (a06|1|27)| isa prakAra prAya: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. kSIrahaviSoreva, nipAtanasyeSTaviSayatvAt (du0 vR0; vi0 p0)| 2. keciccurAdiSvapi zrA pAke iti paThanti (du0 ttii0)| 3. inantasya kevalasya ca samAnArthatvamiti noktadoSaprasaGgaH (vi0 p0)| 4. pAcanAyAmapi pAko'styeva, inantasyobhayArthatvAt (ka0 c0)| 5. dhAtvarthaH phlm| parasamavetakriyAjanyaphalabhAgitvaM karmatvam (ka0 c0)| 6. vatkaraNaM svAzrayArtham (ka0 c0)| 7. vastutastu karmakartRviSayAviti luptopamA bodhyA (ka0 c0)| 8. RSipramANAt (ka0 c0)| 9. niSThAdhikArAdayaM nipAto niSThAyAM parata iti bodhyam (ka0 ca0) [rUpasiddhi] 1. zRtaM kssiirm| zrA +.kta + si| 'zrA pAke' (11524;2 / 29) dhAtu se 'kta' pratyaya, prakRta sUtra se 'zrA' ko '' Adeza tathA vibhktikaary| 2. zRtaM hviH| shrpi+kt+si| in-pratyayAnta 'zrapi' dhAtu se kta-pratyaya, 'zR' Adeza tathA vibhktikaary||899|| 900. prastyaH samprasAraNam [4 / 1 / 45] [sUtrArtha] niSThAsaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'pra' upasargapUrvaka 'STyai zabdasaMghAtayoH' (1 / 257) dhAtu kA samprasAraNa hotA hai||900| [du0 vR0] prapUrvasya styAyaterniSThAyAM samprasAraNaM bhvti| prastIta:, prstiitvaan| preNa styA iti samAsAt prasaMstImaH, prsNstiimvaan| antaraGgatvAt kRte samprasAraNe matvantu syAdeva pksse||900| [du0 TI0] prstyH| prAt prastyA iti paJcamIlakSaNastatpuruSaH iti nyAyyaH pkssH| prennetyaadi| preNa yuktaH styA iti tRtIyAsamAse vyavadhAne'pi bhvtiityrthH| mtmettaiyaasikaanaam| anya Aha-pra eva pUrvo yasmAt tasya tathA syAd ityadhikasya mA bhuuditi| 'samprastyAnaH,
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH samprastyAnavAn' idamatIva kaalpnikm| prapUrvasya styAyateriti prapUrvagrahaNe sati vipratipadyate ityAha-prastya iti| "saparasvarAyAH samprasAraNamantasthAyAH' (3 / 4 / 1) ityadhikArasyAtivyavahitatvAt samprasAraNamihocyate, anyathA'nantaratvAt zRtaM nipAtanamiti smbhaavyet||900| - [vi0 pa0] prstyH| "tad dIrghamantyam" (4 / 1 / 52) iti diirghH| preNa styA ityaadi| yadi punaH prAt styA iti paJcamIlakSaNastatpuruSaH syAt tadA 'paJcamyA nirdiSTe parasya' (kA0 pari0 22) ityanantarasyaiva syAt, na smshbdvyvhitsyetyrthH| etattu mtaantrm| iha tu paJcamIsamAsa eva nyAyya iti| prasaMstyAna ityasya mataM vrnnynti| iha paratvAd Ato'ntasthAsaMyuktAditi niSThAtakArasya nakAraH kathana syAditi na deshym| antaraGgo hi samprasAraNavidhiriti sa eva syaat| tatra kRte "vA prastyo maH" (4 / 6 / 112) ityetadeva bhavatItyAha- antrnggtvaaditi||900| .. [ka0 ca0] prstyH| vararucimate tRtIyAtatpuruSa eva pramANam, prAt stya iti akrnnaat| svamate vyavadhAnakalpane gauravApattirityupekSita:, bhuvaadismmterbhaavaacc| atha 'prastIta:' ityatra paratvAt samprasAraNAt prAk katham Ato'ntasthAsaMyuktAdityAdinA natvaM na syaadityaah-antrnggtvaaditi| nityatvaM tu antaraGgasya bodhyamiti ttroktm| asyAntaraGgatvaM prakRtyAzritatvAd antasthAsaMyuktasyAkArasya samprasAraNe kRte antasthAbhAvAnna bhvtiityrthH| tat samprasAraNe kRte styAdhAtorabhAvAMda "vA prastyo maH" (4 / 6 / 112) ityanena makAro'pi na syaadityaah-mtvntviti| tuzabdaH punrrthe| nimittaabhaavaannkaarstaavnn| bhavatu, matvaM tu punaH syAdeva 'ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAt' (kA0 pari0 1) iti shessH| ata evAnanyavadbhAvAdantasthAsaMyukto nakAraH kathaM na syAditi na vaacym|n hyananyavadbhAve'ntasthAsaMyukta AkAro nimittamAnIyate iti||900| [samIkSA] 'prastItaH, prastItavAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'styA' dhAtu ko samprasAraNa kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-"styaH prapUrvasya' (a06|1|23)| yahA~ 'STyai-styai' ye donoM hI dhAtue~ lI jAtI haiM, aikAra ko AkArAdeza ho jAne para donoM kA hI samprasAraNa hotA hai| ata: yahA~ ubhayatra prAyaH samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. antaraGgatvAt kRte samprasAraNe matvaM tu syAdeva pakSe (du0 vR0)| 2. antaraGgo hi samprasAraNavidhiriti sa eva syAt (vi0 p0)|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 kAtantravyAkaraNam 3. vararucimate tRtIyAtatpuruSa eva pramANam (ka0 ca0) 4. svamate vyavadhAnakalpane gauravApattirityupekSita: (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. prstiitH| pr+styaa+kt+si| 'pra' upasargapUrvaka 'STyai styai zabdasaMghAtayoH' (1 / 257) dhAtu se 'kta' pratyaya, "AttvaM vyaJjanAdau" (2 / 3 / 19) se aikAra ko AkAra, "dhAtvAdeH SaH saH' (3 / 8 / 24) se SakAra ko sakAra, prakRta sUtra se 'yA' ko samprasAraNa ikAra, "tad dIrghamantyam' (4 / 1 / 52) se ikAra ko dIrgha tathA vibhktikaary| 2. prstiitvaan| pr+styaa+ktvntu+si| 'pra' upasargapUrvaka 'styA' dhAtu se ktavantu pratyaya, samprasAraNAdi anya kArya puurvvt||900| 901. dravaghanasparzayoH zyaH [4 / 1 / 46] [sUtrArtha] niSThAsaMjJaka pratyaya ke pare rahate kAThinya tathA sparza arthoM kI vivakSA meM 'zyA' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai||901| [du0 vR0] dravaghane sparza cArthe zyAyaterniSThAyAM samprasAraNaM bhvti| zInaM ghRtam, zInavad ghRtm| zIto vaayu:| dravIbhUya ghanaM kaThinam ityrthH| tvagindriyagrAhyo guNavizeSa: sparza iti| dravaghanasparzayoriti kim? saMzyAno vRshcikH| zItena saMkucita ityrthH||901| [du0 TI0] drv0| dravaghanazca sparzazceti dvandve bahusvarasyApi pUrvanipAto gmktvaat| evaM zInavad ghRtm| dravIbhUya ghnmiti| dravaM ca tad ghanaM ceti krmdhaaryH| Adau dravaM pazcAd ghnmityrthH| yadA tu ghanazabdo guNamAtrAbhidhAyI tadA dravasya ghana iti SaSThIsamAsa:, dravAvasthAyAM kAThinyaM gtmityrthH||901| [vi0 pa0] drv0| zInaM ghRtmiti| "zyo'sparze' (4 / 6 / 107) iti ntvm| drviityaadi| pUrvaM dravaM pazcAd ghnmityrthH| dravaM ca yad ghanaM ceti| chinnaprarUDhAdivat pUrvakAle krmdhaaryH||901| [ka0 ca.] drv0| drviibhuuyeti| etena dravasya pUrvakAlajanyatvaM prtipaaditm| yathA karmabhUya kartA karmakateMti "pUrvakAlaikasarvajaratpurANa." ityAdinA krmdhaaryH||901|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 93 [samIkSA] 'zInaM ghRtam, zIto vAyuH' zabdarUpoM ke sAdhanArtha donoM hI vyAkaraNoM meM 'zyaiG' dhAtu ko samprasAraNa kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-"dravamUrtisparzayoH zyaH" (a06|1|24)| ata: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana 1. tvagindriyagrAhyo guNavizeSa: sparzaH iti (du0 vR0)| 2. drvghnm| Adau dravaM pazcAd ghanamityarthaH, dravAvasthAyAM kAThinyaM gatamityarthaH (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. zInaM ghRtm| zyaiG + kt-n+si| 'zyaiG gatau' (1 / 459) dhAtu se 'kta' pratyaya, aikAra ko AkAra, prakRta sUtra se samprasAraNa, "tad dIrghamantyam" (4 / 1152) se ikAra ko dIrgha, "zyo'sparza" (4 / 6 / 107) se takAra ko nakAra tathA vibhktikaary| 2. zInavad ghRtm| zyaiG + ktvntu-n+si| 'zyaiG' dhAtu se 'ktavantu' pratyaya, aikAra ko AkAra, prakRta sUtra se samprasAraNa, dIrgha, takAra ko nakAra tathA vibhktikaary| 3. zIto vaayuH| zyaiG + kta + si| 'zyaiG' dhAtu se 'kta' pratyaya Adi kArya prAya: puurvvt||901| 902. pratezca [4 / 1 / 47] [sUtrArtha] niSThAsaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'prati' upasargapUrvaka 'zyaiG' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai||902| [du0 vR0] pratipUrvasya zyAyaterniSThAyAM samprasAraNaM bhvti| pratizInaH, prtishiinvaan| pratipUrvo'yaM roga eva vrtte||902| [du0 TI0] prteH| prateriti paJcamIyaM na SaSThI, tena pratisaMzyAna:, pratisaMzyAnavAn iti| saMzyAnavAnityatra na bhvti| pratipUrva ityaadi| adravaghanasparzArtho'yamArambha iti bhaavH||902| [vi0 pa0] prteH| ihApi prateriti paJcamyA samA vyavahite na bhvti| pratisaMzyAna iti| prtiityaadi| tena pUrveNa na sidhytiiti||902|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] prteH| atha pUrvatropasarganirdezAbhAvAt praterapi bhaviSyati, kimanena sUtreNetyAhapratipUrva ityaadi| dravaghanasparzArthAbhAvAt pUrveNa na sidhyatIti bhaavH||902| [samIkSA] 'pratizIna:, pratizInavAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'prati' upasargapUrvaka 'zyaiG' dhAtu ko samprasAraNa kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai"pratezca' (a06|1|25)| ata: prAya: ubhayatra samAnatA hai / [vizeSa vacana] 1. pratipUrvo'yaM roga eva vartate (du0 vR0)| 2. adravadhanasparzArtho'yamArambhaH (du0TI0, dra0-ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. prtishiinH| prati+zyaiG + kta + si| 'prati' upasarmapUrvaka 'zyaiG gatau' (1 / 459) dhAtu se kta-pratyaya Adi kArya puurvvt| 2. prtishiinvaan| prati+zyaiG+ktavantu si| 'prati' upasargapUrvaka 'zyaiG' dhAtu se ktavantu-pratyaya Adi kArya puurvvt||902| .. .. 903. vA'bhyavAbhyAm [4 / 1 / 48] [sUtrArtha] niSThAsaMjJaka pratyayoM ke pare rahate 'abhi-ava' upasargapUrvaka 'zyaiG' dhAtu ko vaikalpika samprasAraNa hotA hai||903| [du0 vR0] abhyavAbhyAM parasya zyAyaterniSThAyAM bhavati vaa| abhizIna:, abhishyaanH| avazInaM:, avshyaanH| abhizInavAn, abhishyaanvaan| avazInavAn, avshyaanvaan| ubhayatra vibhaasseym||903| [du0. tI0] vA'bhya0 / ubhayatra vibhaasseymiti| dravaghanasparzayoH prApte vibhASA, anyatrAprApte vibhaassetyrthH| tRtiiyaamaahureke| abhyavAbhyAM yuktasya shyaayteriti| abhisaMzIna:, abhisNshiinvaan| avasaMzInaH, avsNshiinvaan| anye vA'bhyavapUrvasyeti paThitvA abhyavAveva pUrvI yasyeti prtyudaahrnti| 'samabhizyAna:, samavazyAna:' iti dvayam aprmaannmiti||903| [ vipa vaa0| ubhytreti| dravaghanasparzayorapIyaM paratvAt prApte vibhASA, anyatrAprApte vibhaassetyrthH| atrApi paJcamyA abhisaMzyAna ityAdau na bhvti||903|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 95 [ka0 ca0] vaa'bhy0| aprAptAvudAharaNaM vRttau dttm| prAptau tu abhizyAnaM ghRtam, abhizInaM ghRtamiti bodhym||903| [samIkSA] 'abhizInam, avazInam' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM vikalpa se samprasAraNa kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-"vibhASA'bhyavapUrvasya" (a06|1|26)| ata: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. ubhayatra vibhASeyam (du0 vR0)| 2. dravaghanasparzayorapIyaM paratvAt prApte vibhASA, anyatrAprApte vibhASetyarthaH (vi0p0;dr0-du0ttii0)| [rUpasiddhi] 1. abhizInaH, abhishyaanH| abhi+shyaing+kt-n+si| 'abhi' upasargapUrvaka 'zyaiG gatau' (1 / 459) dhAtu se 'kta' pratyaya, samprasAraNa, dIrgha, takAra ko nakAra tathA vibhktikaary| samprasAraNAbhAvapakSa meM 'abhishyaan:'| 2. avazInaH, avshyaanH| ava + zyaiG + kt-n+si| 'ava' upasargapUrvaka 'zyaiG' dhAtu se 'kta' pratyaya Adi kArya puurvvt| 3. abhizInavAna, abhishyaanvaan| abhi+shyaing+ktvntu-n+si| 'abhi' upasargapUrvaka 'zyaiG' dhAtu se 'ktavantu' pratyaya, samprasAraNa, dIrgha, nakAra, liGgasaMjJA, sipratyaya, nakAropadhA ko dIrgha, si-t kA lop| samprasAraNAbhAvapakSa meM 'abhishyaanvaan|| 4. avazInavAn, avshyaanvaan| ava+zyaiGkta vntu-n+si| 'ava' upasargapUrvaka 'zyaiG' dhAtu. se 'ktavantu' pratyaya Adi kArya puurvvt||903| 904. na vejyoryapi [4 / 1 / 49] [sUtrArtha] yap pratyaya ke pare rahate 'veJ-jyA' dhAtuoM ko samprasAraNa nahIM hotA hai||904| [du0 vR0] 'veJ-jyA' ityetayoryapi pare samprasAraNaM na bhvti| pravAya, prjyaay| etau yjaadigrhaadii||904| [du0 TI0] naM ve0| etaavityaadi| veo yaNvadbhAvAt prAptaM tadAdezo'pi tdvditi| jyodhaatoshcaagunntvaadityrthH| veo'nAtvanirdezo mandadhiyAM sukhprtipttyrthH| na ca 'vA gatigandhanayoH' (2 / 17) ityasya praaptiH||904|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] n0| vAzabdaH kathamatra nAnuvartate iti na dezyam, nnygrhnnblaat| anyathA samprasAraNavikalpenaiva rUpadvayaM sidhyati kiM niSedhasya viklpeneti| veJo'nAtvanirdeza: skhaarthH| na ca 'vA gatigandhanayoH' (2 / 17) ityasya vyAvRttyarthamiti vAcyama, praapterbhaavaat| prAptipUrvako hi niSedha iti prtipaadynnaah-etaaviti| yajAdigrahAdigaNe pAThAdetAvapi yajAdigrahAdI ucyate, upacArAditi bhAvaH, anyathA yajAdizabdena gaNa evocyte||904| [samIkSA] . 'pravAya, prajyAya' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha apekSita samprasAraNaniSedha donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini ke sUtra haiM-"lyapi ca, jyazca" (a06|1|41,42)| do sUtrasaMkhyA kI dRSTi se hone vAle pANinIya gaurava ko chor3akara anya samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. veJo'nAtvanirdezo mandadhiyAM sukhapratipattyartha: (du0 TI0; ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. prvaay| pr+veny+ktvaa-yp+si| 'pra' upasargapUrvaka 'veJ tantusantAne' (1 / 611) dhAtu se 'ktvA' pratyaya, samAsa meM 'yap' Adeza, "svapivaciyajAdInAM yaNaparokSAzI:Su'' (3 / 4 / 3) se prApta samprasAraNa kA prakRta sUtra se niSedha tathA vibhktikaary| 2. prjyaay| pr+jyaa+ktvaa-yp+si| 'pra' upasargapUrvaka 'jyA vayohAnau' (8 / 23) dhAtu se ktvA-yap tathA prakRta sUtra se samprasAraNaniSedha Adi kArya puurvvt||904| 905. vyeJazca [4 / 1 / 50] [sUtrArtha yap pratyaya ke pare rahate 'vyeJ' dhAtu meM samprasAraNa nahIM hotA hai||905| [du0 vR0] vyeJazca yapi pare samprasAraNaM na bhvti| pravyAya, upvyaay| yjaadirym||905| [du0 TI0] vye0| yogavibhAga uttraarthH| cakAra uktsmuccymaatre||905| [samIkSA] 'pravyAya, upavyAya' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM samprasAraNa kA niSedha kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-"vyazca" (a06|1|43)| kAtantrIya sUtra kA bhI pAThAntara 'vyazca' milatA hai| ata: ubhayatra samAnatA hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH [vizeSa vacana ] 1. yogavibhAga uttraarthH| cakAra uktasamuccayamAtre (du0 TI0 ) | 97 [rUpasiddhi] 1. prvyaay| pra+vyeJ+ktvA yap + si / 'pra' upasargapUrvaka 'vyeJ saMvaraNe' (1 / 612) dhAtu se 'ktvA' pratyaya, yap Adeza, AkAra, samprasAraNa kA niSedha tathA vibhktikaary| 2. upvyaay| upa+vyeJ + ktvA yp+si| 'upa' upasargapUrvaka 'vyeJ' dhAtu se 'ktvA' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 905 // 906. saMparibhyAM vA [4 / 1 / 51] [ sUtrArtha] 'yap' pratyaya ke pare rahate 'sam - pari' upasargoM se paravartI vyeJ dhAtu ko vikalpa se samprasAraNa hotA hai / / 906 / [du0 vR0 ] samparibhyAM parasya vyeJaH saMprasAraNaM bhavati vA yapi pare / saMvyAya, saMvIya / parivyAya, priviiy| samo na vibhASetyanye // 906 / [du0 TI0 ] smp0| sama ityaadi| pUrveNa pratiSedha evetyarthaH / sNvyaay| tdtraaprmaannmiti||906| [ka0 ca0 ] smp0| naJ nAnuvartate'tra prayojanAbhAvAt / yataH sarve vidhayo vikalpyante na tu niSedha iti, niSedhavikalpane gauravApatteH / pUrveNa nitye prApte viklpaartho'ymaarbhyte| vAgrahaNamantareNa naJ na vartate, pUrveNa siddhatvAt / na ca niyamArtho bhaviSyati / upasargAnniSedho bhavan samparibhyAmeveti vidhiniyamasambhave vidhireva jyAyAniti / ataH samprasAraNavidhau sati 'saMvIya, parivIya' ityeva syAt, na tu 'saMvyAya, parivyAya' iti / ato vAzabdena sAdhyaM yat tadudAhRtam AdAviti hemAzayaH / / 906 / [samIkSA] kAtantrakAra ne 'sam' tathA 'pari' ina do upasargoM se paravartI 'vyeJ' dhAtu meM vaikalpika samprasAraNa kiyA hai, ki pANini kevala 'pari' upasarga se hI paravartI vyeJ dhAtu meM vaikalpika samprasAraNa mAnate haiN| pANini kA sUtra hai - "vibhASA pareH " (a06|1|44)| 'saMvIya' zabda kA prayoga upalabdha rahane para kAtantrakAra kA vidhAna adhika prazasta kahA jA sakatA hai| kalApacandra ke anusAra pANinIya niSedha - vikalpavidhi ko gauravAdhAyaka hI kahA jAegA- 'niSedhavikalpane gauravApatteH' (ka0 ca0 ) /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam vizeSa vacana 1.samo na vibhASetyanye (du0 vR0)| 2. sarve vidhayo vikalpyante (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. saMvIya, sNvyaay| sam + vyaJ + ktvA-yap + si| 'sam' upasargapUrvaka 'vyeJ saMvaraNe' (19612) dhAtu se ktvA pratyaya, yap Adeza, AkAra, prakRta sUtra se vaikalpika samprasAraNa, dIrgha tathA vibhktikaary| samprasAraNa ke abhAvapakSa meM - 'saMvyAya' shbdruup| 2. parivIya, privyaay| pri+vyeny+ktvaa-yp+si| 'pari' upasargapUrvaka 'vye' dhAtu se ktvA pratyaya Adi kArya puurvvt||906| 907. tad dIrghamantyam [4 / 1 / 52] [sUtrArtha dhAtu ke antya meM sthita samprasAraNa ko dIrghAdeza hotA hai||907| [du0 vR0] tat samprasAraNaM dIrghamApadyate antyaM cet| hUta:, saMvIta:, prstiitH| 'mitrahU:, saMvIya' ityantaraGgatvAt takArAgamaM baadhte| antya grahaNamAkhyAtArthaM c| tdgrhnnmbhitrbuddhyrthm| tena "saparasvarAyAH samprasAraNam" (3 / 4 / 1) siddham // 907 / [du0 TI0] tad dIrgham / hUtaH, saMvIta iti| hveJvyeoryajAditvAt smprsaarnnm| 'prastIta:' iti "Ato'ntasthAsaMyuktAt" (4 / 6 / 103) iti natvAnnityam, "prastyaH samprasAraNam" (4 / 1 / 45) iti| mitraM hRyatIti kvip mitrhH| saMvIya iti| bahiraGgastakArAgama: paanubndhprtyyaapeksstvaat| etatprakaraNasthaM smprsaarnnmntymevetyaah-antyetyaadi| antyagrahaNaM madhyanivRttyartham , tccaakhyaatikmev| yathA suptaH, supyate, suSupatuH, uSyate, uSita iti| tgrhnnmityaadi| abhinA cAsau buddhizceti abhinnabuddhiH, saivArtha: pryojnm| asyeti| tenehAntasthAyAH samprasAraNamucyamAnaM saparasvarAyAH bhvtiityrthH| nanu vacanabalAd bhaviSyati, anyathA yatve ko vizeSa iti ? satyam , vigrahIti smbhaavyte||907| [vi0 pa0] tad dIrgham / antyagrahaNaM madhyanivRttyarthama / na caitatprakaraNasthaM samprasAraNaM madhye smbhvtiityaah-antetyaadi| cakAraH sukhaarthmihaapiityaavirbhaavyti| tena hUtaH, saMvItaH, mitrhuuriti| hRvyeoryajAditvAt samprasAraNe diirghtvmuppdyte| mitraM hRyatIti kvip / madhye na bhavati supyate iti suptH| tarhi tadgrahaNaM kimartham , tadarthasya pUrvavastuparAmarzalakSaNasyAdibhAvAd ityaah-tdgrhnnmiti| kRdaakhyaatyorekbuddhyrthmityrthH| teneti| anyathA
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH samprasAraNasyAntasthAnimittatvAdantasthAnimittamAtrasyaiva syAnna tu prsvrsmbndhH| nanu vacanabalAdeva svareNa saha bhvissyti| anyathA punaryatve vatve ca ko vizeSa iti, naivm| visandhirapi smbhaavyte||907| [ka0 ca0] td| ante bhavam antyam , digAditvAd bhavArthe y:| aakhyaataarthmiti| anyathA etatprakaraNapraNItasyaiva samprasAraNasya dIrgha: syAt , na tvaakhyaatiksy| tadA 'saMvItaH' ityAdau AkhyAtikasya saMprasAraNasya dI| na syAt ? etasmiMzca sati vyaavRttirpyuppdyte| yathA supyate iti pnyjikaa| tarhi antyagrahaNenAkhyAtikasaMprasAraNasyApi grahaNAt tacchabdasya pUrvavastuparAmarzitvAbhAve'yuktaM tasyopAdAnamiti na yuktaapekssaa| atha tadgrahaNAbhAve dIrghamantyamiti sUtre etatprakaraNapraNItasya saMprasAraNasya dI| bhavatu, na tvAkhyAtikasya, antyatvAbhAvAt / tabAha kazcid - iha prakaraNe dIrghagrahaNabalAd iha samprasAraNasya madhyasyApi syAt? tdyuktm| sUtre sAkSAd antyagrahaNapAThAt kathaM madhyasya syAt , AkhyAtAnta evAsya viSaya ityAha-dIrghamantyamiti hemH| 'Uyate, jIyate' ityAdAvAkhyAtikapratyayasya dIrghasya prayojanam "nAmyantAnAm0" (3 / 5 / 17) ityAdinA siddhatvAdityAha-zarvavarmeti hemH| "mitrahaH, saMvIya' iti vRttiH| nanu 'grahItA' ityAdau iTo dIrgho graheriti ikAranirdezAdantaraGgeNAgamo bAdhyate iti jnyaapitmsti| anyathA antaraGgatvAd "ho DhaH' (3 / 6 / 56) praapnoti| tasmiMzca sati grahasvarUpaM nAsti iti, tat kathamatroktamantaraGgatvAttakArAgamaM bAdhate iti? satyam / 'jJApakajJApitA vidhayo hyanityAH' (kA0pari060) iti kazcit / vastutastu tatrApyantaraGgatvAd ho Dha iti kRte pazcAdiTi sati nimittAbhAvAD DhakAranivRttau kuto dhAtusvarUpatvaM vyabhicaratIti, yena jJApakamiti vAcyam // 907 / [samIkSA 'saMvItaH, mitrahU:, hUtaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha samprasAraNa ko dIrghavidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai- "halaH" (a06|4|2)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. antyagrahaNamAkhyAtArthaM ca (du0 vR0)| 2. tadgrahaNamabhitrabuddhyartham (du0 vR0)| 3.antyagrahaNaM madhyanivRttyartham, taccAkhyAtikameva (du0 ttii0)| 4. cakAra: sukhArtham (vi0 p0)|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. huutH| hRJ + kta + si| 'hveJ spardhAyAM zabda ca' (1 / 613) dhAtu se "niSThA' (4 / 3 / 93) sUtra dvArA 'kta' pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva, "svapivaciyajAdInAM yaNparokSAzI:Su' (3 / 4 / 3) se ekArasahita vakAra ko samprasAraNaukAra, prakRta sUtra se ukAra ko dIrgha tathA vibhktikaary| 2. sNviitH| sam + vyeJ + kta + si| 'sam' upasargapUrvaka 'vyeJ saMvaraNe' (1 / 612) dhAtu se 'kta' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. prstiitH| pra + STyai + kta + si| 'pra' upasargapUrvaka' 'STyai styai zabdasaMghAtayo:' (1 / 257) dhAtu se kta-pratyaya Adi kArya puurvvt| 4. mitrhuuH| mitra + hRJ + kvip + si| mitraM hvyti| 'mitra' upapadapUrvaka 'hveJ spardhAyAM zabde ca' (1 / 613) dhAtu se "kvip ca" (4 / 3 / 68) sUtra dvArA 'kvip' pratyaya, usakA sarvApahArI lopa, "svapivaci0' (3 / 4 / 3) ityAdi se samprasAraNAdi kArya pUrvavat / 5. sNviiy| sam + vyaJ + ktvA-yap + si| 'sam' upasargapUrvaka 'vyeJ saMvaraNe' (1 / 612) dhAtu se ktvA-pratyaya, usako samAsa meM 'yap ' Adeza tathA samprasAraNa Adi kArya pUrvavat / / 907 / 908. vaH kvau [4 / 1 / 53] [sUtrArtha) 'veJ tantusantAne' (1 / 611) dhAtu se kvip pratyaya ke hI pare rahate samprasAraNa ko dIrghAdeza hotA hai||908| [du0 vR0] veJaH kvAveva saMprasAraNaM diirghmaapdyte| UH, uvau, uv:| kvAviti kim ? uta:, utavAn / / 908 / [du0 TI0] v:| veja eva kvAviti na viparItaniyamo mitrahUriti lakSyadarzanAt / vayaM tu veJaH kvAvudAharaNaM na pshyaamH| 'UyI tantusantAne' (1 / 401) UH // 908 / [vi0 pa0] vH| 'siddhe satyArambho niyamArthaH' (kA0 pari0 59), na ca veja eva kvAviti prtyyniym:| mitrahUriti lakSyasya lokaprasiddhasyAsiddhiprasaGgAdityAha-veba: kvaaveveti||908|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 101 [samIkSA 'veJ ' dhAtu ke kvipapratyayAnta rUpa 'U:' meM dIrghavidhAna kAtantrakAra ne niyamArtha kiyA hai| ataH pRthak sUtra banAnA par3A / pANini ke anusAra yahA~ dIrghavidhAna "anyeSAmapi dRzyate'' (a0 6 / 3 / 137) sUtra se pravRtta hogaa| yadyapi pRthak sUtra banAne se kAtantra kA gaurava kahA jA sakatA hai, parantu eka vizeSa vidhi (niyama) ko dikhAne ke kAraNa yaha doSAdhAyaka nahIM hai| [vizeSa vacana] 1. veja eva kvAviti na viparItaniyama: (du0TI0; vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. uuH| veJ + kvip +si| 'veJ tantusantAne' (1 / 611) dhAtu se 'kvip' pratyaya, sarvApahArI lopa, "svapivaci0' (3 / 4 / 3) se samprasAraNa, prakRta sUtra se dIrgha tathA vibhktikaary| 2-3. uvau, uvH| veJ + kvip + au, jas / 'veJ ' dhAtu se kvip , sarvApahArI lopa, samprasAraNa, dIrgha UkAra ko uv Adeza tathA vibhaktikArya / / 908 / 909. dhyApyoH [4 / 1 / 54] [sUtrArtha kvip pratyaya ke pare rahate 'dhyai-pyai' dhAtuoM meM pravRtta saMprasAraNa ko dIrgha Adeza hotA hai||909| [du0 vR0] dhyApyoH samprasAraNaM kvau pare diirghmaapdyte| dhIH, aapii:| vacanAt samprasAraNaM siddham / / 909 / [du0 TI0] dhyaa0| vcnaadityaadi| dhyAyate: pyAyaterna kenacit samprasAraNamuktam , ata idameva vcnmnumaapkmityrthH| kecid idaM na ptthnti| 'lopasvarAdezayoH svarAdezavidhirbalavAn' (kA0 pari0 35) iti dadhAti-pibatyorapItve pazcAt kviblopa iti| 'kIlAlapA:' iti vica dRshyte| tathAhi "paJcamo'ccAtaH" ityadbhAvo naasti||909| [vi0pa0] dhyaa0| 'smR dhyai cintAyAm , pyaiG vRddhau' (1 / 272, 464) / kathamanayoH smprsaarnnmityaah-vcnaaditi| na hi anyathA dIrgha upapadyate iti bhaavH||909| [samIkSA] 'dhI:, ApI:' zabdarUpoM meM samprasAraNa-dIrgha karane ke lie yaha svatantra sUtra banAyA gayA hai| pANinIya vyAkaraNa meM isa prakAra kA koI sUtra nahIM hai| "dhyAyate: Aal
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 kAtantravyAkaraNam samprasAraNaM ca" (a03|2|178-vaa0) isa vArttika sUtra se 'dhI:' zabda siddha kiyA gayA hai| 'ApI:' kI siddhi ke lie pANinIya vyAkaraNa meM koI sUtra-vArttika upalabdha nahIM hotaa| isa prakAra yahA~ kAtantrIya vizeSatA kahI jaaegii| [vizeSa vacana] 1. vacanAt samprasAraNaM siddham (du0 vR0)| 2. dhyAyateH pyAyatena kenacit samprasAraNamuktam , ata idameva vacanamanumApakam (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. dhiiH| dhyai + kvip + si| 'dhyai cintAyAm ' (1 / 272) dhAtu se "kvip ca' (4 / 3 / 68) sUtra dvArA 'kvip ' pratyaya, sarvApahArI lopa, samprasAraNa , prakRta sUtra se dIrgha tathA vibhktikaary| 2. aapiiH| aa+pyai+kvip+si| 'AG' upasargapUrvaka 'pyaiG vRddhau' (1 / 464) dhAtu se kvip pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 909 / 910. paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe [4 / 1 / 55] [sUtrArtha vargIya paJcama varNAnta dhAtu kI upadhA ko dIrghAdeza hotA hai, kvip tathA aguNa dhuDAdi pratyaya ke pare rhte||910| [du0 vR0] paJcamAntasyopadhAyA dIrgho bhavati kvau dhuTyaguNe c| prazAn, pratAn, zAnta:, zAntavAn, shaantvaa| dhuTIti kim? avmty| aguNa iti kim ? gntaa| dIrgha iti sajJApUrvakatvAt kramaH ktvApratyaye vA-krAntvA, krntvaa||910| [du0 TI0] __pnyc0| dhuTi ceti cakAraH kvibadhikAraM na vihnti| athopadhAgrahaNaM kimartham paJcamAntasya dhAtordIghoM bhavannekavarNavyavadhAne eva bhaviSyati? stym| paJcamAntasyeti sthAnitvamapi smbhaavyet| keciccekrIyitalugantaM bhASAyAmapi matvA 'zaMzAntaH, taMtAnta:, daMdAntaH' iti ktaadaavudaahrnti| dIrgha ityaadi| kecit kramerdIrghamicchanti, tnmtmucyte||910| [vi0 pa0] pnyc0| prazAn, pratAn iti| "mo no dhAtoH" (4 / 6 / 73) iti makArasya sasvaro nakAra iti, tata: "asya ca lopaH" (3 / 6 / 49) iti| avmtyeti| "yapi ca" (4 / 1 / 60) iti pnycmlopH||910|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH sidvipAdaH 103 [ka0 ca0] pnyc0| prazAn ityatra luptAkArasya sthAnivadbhAvAt "liGgAntanakArasya" (2 / 3 / 56 ) iti nalopo bhaviSyatIti na vaacym| "na padAnta 0" (kA0 pari0 10 ) ityAdinA lopavidhiM prati sthAnivadbhAvo nAstIti sasvaranakArakaraNAd etadarthameva sasvaro nakAraH kriyate / dhuTIti kimiti / nanu kathamidamuktam, atra kRte'pi cetyanAd bhvissyti| na ca vAcyam, tatrAdhikAro nAsti tadartha evAtrAdhikAraH kriyate / yataH 'avamatya' iti, ataH sthitipakSe'tra dhuDgrahaNAd yapi dIrghasyAbhAvAd "yapi ca " (4 / 1 / 60) ityatrAtazcAnuvRttirnAsti idAnIM yapi parato'dIrghastadA "yapi ca " ( 4|1|60 ) ityatrApi AtazcAdityanuvartiSyate, tatazca siddham avamatyeti / satyam, tadA 'prabhaNya, prakramya' pratyudAharaNam, idaM tu tadarthaM kriyamANam etadapi viSayIkarotIti nyaayaat| nanu cakAreNa kvipo'nukarSaNAccAnukRSTaM nottaratreti kathamuttaratra pravartate ? satyam, cakArAnuvRttiriti saagrH| yad vA samuccayadharmAnvito'yaM cakArastatazca tasyAnukarSaNAt samuccIyamAnasyApi anukarSaNaM daNDApUpanyAyAditi kulacandrarItyA, na cAnukRSTatvaM kvipa iti / / 910 / [samIkSA] 'prazAn, pratAn, zAntaH zAntiH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM dIrghavidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- " anunAsikasya kvijhaloH kGiti" (a06 | 4|15 ) | ataH prAyaH ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana ] 1. dIrgha iti saJjJApUrvakatvAt krameH ktvApratyaye vA (du0 vR0)| 2. dhuTi ceti cakAraH kvibadhikAraM na vihanti ( du0 ttii0)| 3. keciccekrIyitalugantaM bhASAyAmapi matvA ( du0 TI0 ) | 4. kecit kramerdIrghamicchanti, tanmatamucyate ( du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. prazAn ! pra+zam+ kvip + si| 'pra' upasargapUrvaka 'zamu upazame' ( 3 / 42) dhAtu se kvip pratyaya, sarvApahArI lopa, makAra kI upadhA ko prakRta sUtra se dIrgha, "mo no dhAto: " (4 / 6 / 73 ) se makAra ko nakAra tathA vibhaktikArya / 2. prtaan| pra+tanu+kvip + si| 'pra' upasargapUrvaka 'tanu vistAre' (7 / 1) dhAtu se kvip pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3-4. zAntaH, zAntavAn / zamu + kta, ktvntu+si| 'zamu upazame' (3 / 42) dhAtu se 'kta-ktavantu' pratyaya, dIrgha, m ko n tathA vibhktikaary| 5. zAntiH / zamu + kti+si / 'zamu' dhAtu se "striyAM kti:" (4|5|72) sUtra dvArA 'kti' pratyaya tathA anya kArya puurvvt|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 kAtantravyAkaraNam 6. zAntvA / zamu ktvA si / 'zamu' dhAtu se "ekakartRkayoH pUrvakAle" + + (4 / 6 / 3) sUtra dvArA 'ktvA' pratyaya tathA anya kArya pUrvavat // 910 / 911. cchvoH zUTau paJcame ca [4 / 1 / 56 ] [ sUtrArtha] kvip, aguNa dhuDAdi pratyaya tathA paJcama varNa ke pare rahate chakAra ko zakAra tathA vakAra ko UT Adeza hotA hai / / 911 / [du0 vR0] chakAravakArayoH 'z-UT' ityetau bhavato yathAsaGkhyam, , kvau dhuTyaguNe paJcame c| vicch-goviT / pracch - pathiprAT / div- akSadyUH / pRSTaH, pRSTvA / dyUtaH dyUtvA, dudyUSati / vizna:, praznaH / "sarvadhAtubhyo man' (kAta0 u0 4 / 28) syomA / antaraGgatvAd ytvmev| chasya dviH pATho naimittikasyApyabhAvo vA / / 911 / [du0 TI0 ] chvoH / dviH pATha iti / chakArasya dvirbhAve'ghoSe prathame sati nirdizyamAnasya snnipaatsyaadeshtvm| atha varNAntasya vidhiriti bAdhakatvaM nAnarthakye varNAntasya vidhiriti naitadaGgIkRtam, prayojanAbhAvAt / dvirbhAvagrahaNAt sarvasya tarhi bhaviSyati, naivm| dvirbhAvasya prayojanamastIti vAJchatermA bhUt / tarhi vANT, vAMzAviti na sidhyati ? satyam, yathAbhidhAnaM jnyeym| naimittikasyApyabhAvo veti chakAramAtrameva paThitavyam, yatra dvirbhAvo'sti tatra nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvo bhaviSyati / tathA vAJchatervANTvAMzAviti nyAyAd utpucchayatezca kvipi utpuDiti bhvitvymev| syometi| '"anyebhyo'pi dRzyante" (4 / 3 / 67) iti sarvadhAtubhyo'bhidhAnAnman bahiraGgaH upadhAlakSaNaguNo varNAzrayatvAd yatvamantaraGgamityUT paJcame syAt / kathaM syUtvA, kvanip / syovA, vanip / na cAyaM dhuT tasmAt paro'nunAsikagrahaNaM vidhatte kvanibvaniporvakAro'nunAsika iti, tadasat / chAndasatvAdanunAsike dhuGgrahaNe'pyadoSa iti divezcekrIyitalugantasya ' dedemi, dedeni' ca bhavitavyaM guNitvAt / yeSAM guNo vartate teSAM dedyoti, dedyavIti / asmin pakSe "chazozca" (3 / 6 / 60) ityatra chakAragrahaNamanarthakam, anena zatve kRte SatvaM bhaviSyati ? satyam / bhinnakartRkatvAnnaitaccodyamiti, tadasat cakrItilugantasya bhASAyAmaprayogAditi / atra cAguNAdhikAro vanatitanotyAdipratiSiddheTAmityatra pratipattavyaH, anyathA nivRttiH sambhAvyeta / atha maNDUkaplutirAzrIyate, tathApi mandamatibodhanArthamaguNAdhikAra iti / anyastvAha-dhuTyaguNa iti vizeSaNAd dyubhyAM dyubhirityatra UDAdezo mA bhUditi praapnoti| akSadyUrityAdAvaTo viSayo dyutvamityAdau " diva ud vyaJjane" ( 2 / 2 / 25) ityasyaiva viSayaH, evamapi dhAtvadhikArAt prakaraNAcca liGgasya na bhaviSyatIti / / 911 /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH [vi0 pa0] chvo0| "sarvadhAtubhyo man' (kAta0 u0 4 / 28) iti| "anyebhyo'pi dRzyate'' (4 / 3 / 67) ityanenAbhidhAnAt sarvadhAtubhyo mnnityrthH| atha siverlaghUpadhatvAd UTa: pUrvaM guNa: kathana syAt? iti na deshym| guNo hi bAhyapratyayApekSatvAd bahiraGgaH, yatvaM tu vArNatvAdantaraGgam ityUDevAgrata: syAt, kathamanyathA'ntaraGgayatvasyArthalAbha ityAhaantaraGgatvAd ytvmeveti| athavA paratvAnityatvAd vakArasya varNasya sthAne UD bhavan vArNatvAdantaraGgatvAcca prAgUTi kRte guNo vA syAd ityAha-antaraGgatvAd ytvmeveti| na ca vaktavyamantaraGga yatvaM prati UTo'siddhatvAt kathametadityAha-svarAnantarye'siddhaM bahiraGgamantaraGgam itysyaanitytvaabhyupgmaat| UTastu nAmyantalakSaNo gunnH| atha vicchaprabhRtInAM chakArasya svaraparatvAd dvirbhAvo'ghoSe prathame ca varNadvayasannipAto vartate, tatazchakArasya zatve sati chakArasthitireva syAt? tdyuktm| kRtadvirbhAva eva sUtre nirdeza ityAha-chasya dviH pATha iti| nanu tathApi varNAntasya vidhirityantasyaiva syAnna samudAyasya? naivam, 'nAnarthakye varNAntasya vidhiH' (vyA0 pa0 pA0 62) itynggiikrissyti| yadyevaM kathaM vAJchateNTi-vAMzAviti asvaraparatvAd dvirbhAva itIha na syAt? satyam, abhidhaanaat| athavA akRtadvirbhAva eva paThyate yatra dvirbhAvo'sti t| nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvo bhvissyti| tathA ca sati vANTa-vAMzAviti nyAyAdeva sidhyatItyAha-naimitikasyApyabhAvo veti||911| [ka0 ca0] chvoH| atrApi cAnukRSTatvaM prati puurvyuktirnusrnniiyeti| paJjikAyAM 'cAle bhavati kUSmANDaM vadhUmAturgale vyathA' athaikasyAntaraGgatvAt kathamanyasya prvRttirityaahkthmnytheti| atha tathApi svayamasiddhaH kathaM parAn sAdhayatIti, na cAtmIyalAbhe AtmIyA balavattA dRzyate yenaivamucyate ityaah-athveti| etena UTo nityatvamatiriktabalaM vakAro'trAntasyaiva gRhyate uccaarnnvshaaditi| naimittiksyaapiiti| atha yadA pUrvaM dvirvacanaM tadaiva yuktaM parasmin kRte kA gati:? satyam, prAyeNa pUrvatraiva kriyate itybhyupgmaaduktm||911| [samIkSA] 'prazna:, goviTa, akSayU:' ityAdi zabdoM ke siddhyartha chakAra ko zakAra tathA vakAra ko UTa-UTha donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "cchvoH zUDanunAsike ca' (a06|4|19)| ata: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. chAndasatvAdanunAsike dhuDgrahaNe'pyadoSaH iti (du0 ttii0)| 2. cekrIyitalugantasya bhASAyAmaprayogAt (du0 ttii0)|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 kAtantravyAkaraNam 3. tathApi mandamatibodhanArthamaguNAdhikAra iti (du0 ttii0)| 4. anyebhyo'pi dRzyante ityanenAbhidhAnAt sarvadhAtubhyo mannityarthaH (vi0 p0)| 5. tathApi svayamasiddhaH kathaM parAn sAdhayatIti (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. govitt| go+vicch+kvip+si| 'go' zabda ke upapada meM rahane para 'viccha gatau' (5 / 56) dhAtu se kvip pratyaya, sarvApahArI lopa, chakAra ko zakAra tathA vibhktikaary| 2. pthipraatt| pthi+prcch+kvip+si| panthAnaM pRcchti| 'pathi' zabda ke upapada meM rahane para 'pracch jJIpsAyAm' (5 / 49) dhAtu se kvip pratyaya Adi kArya puurvvt| "vacipachi0' ityAdi se diirghaadesh| 3. akssyuuH| akss-div+kvip+si| akssairdiivyti| 'akSa' ke upapada meM rahane para 'divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutikAntigatiSu' (3 / 1) dhAtu se kvip pratyaya, vakAra ko UTa tathA anya kArya puurvvt| ___4. pRssttH| prcch+kt+si| 'praccha jIpsAyAm' (5 / 49) dhAtu se 'kta' pratyaya, samprasAraNa tathA chakAra ko zakAra Adi kArya puurvvt| 5. pRssttvaa| prcch+ktvaa+si| 'praccha' dhAtu se 'ktvA' pratyaya, samprasAraNa tathA chakAra ko zakAra Adi kArya puurvvt| 6. dyuutH| div+kt+si| - 'divu' dhAtu se 'kta' pratyaya, vakAra ko UTa tathA anya kArya puurvvt| 7. dyuutvaa| div+ktvaa+si| 'div' dhAtu se 'ktvA' pratyaya, vakAra ko UTa tathA anya kArya puurvvt|| 8. duyuussti| div+sn+an+ti| 'div' dhAtu se san pratyaya, dvirvacanAdi, vakAra ko UTa tathA dhaatukaary| 9. vishnH| viccha+ nng+si| 'viccha gatau' (5 / 56) dhAtu se "yAcivichiprachiyajisvapirakSiyatAM naG" (4 / 5 / 69) sUtra dvArA naG pratyaya, chakAra ko zakAra tathA anya kArya puurvvt| 10. prshnH| prcch+n+si| 'praccha jJIpsAyAm' (5 / 49) dhAtu se naG pratyaya, chakAra ko zakAra tathA anya kArya puurvvt| 11. syomaa| siv+mn+si| "Sivu tantusantAne' (3 / 2) dhAtu se man pratyaya, vakAra ko UTa, ikAra ko yakAra, guNAdeza tathA vibhktikaary||911|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 107 912. zrivyavimavijvaritvarAmupadhayA [4 / 1 / 57] [sUtrArtha kvip pratyaya, aguNa dhuDAdi pratyaya athavA paJcama varNa ke pare rahate zrivu-avmava-jvara tathA tvar dhAtuoM meM vidyamAna vakAra ko upadhA ke sahita UTa Adeza hotA hai||912| [du0 vR0] eSAmupadhayA saha vakArasyoD bhavati kvau dhuTyaguNe paJcame c| zrivu - zrUH, zruvau, shruvH| av - UH, uvau, uvH| ma - mU:, muvau, muvH| jvara-jU:, jUrau, juurH| tvaratUH, tUrau, tuur:| zrUta:, zrUtavAn, shruutiH| Uti:, mUti:, jUrtiH, tuurtiH| man - shromaa| avaterantyasvarAdilopazca-om / / 912 / [du0 TI0] shri0| chakAra iha sthAnI nAsti, zakArAdezo naanuvrtte| gameH kvipIti-agre gacchatIti agregUH, agreguvau| tadihauNAdikatvAt / kecit 'jAjUrtiH, tAtUrtiH' ityaadicekriiyitlugntmudaahrnti| upadhAyAzceti ptthntyeke| 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA0 pari0 33) ityasyAnityatvAbhyupagamAd dIrghAt paralopAdayo'pi syurev| yathA - ---- miti yatvaM bhaviSyati pUrvasUtre tathA ca prakriyAgauravaM nApi laaghvmiti||912| [vi0pa0] shrivyvi0| shrometi| "sarvadhAtubhyo man " (kAta0 u0 4 / 28) iti mani guNe ca rUpamidam / avaterantyasvarAdilopazceti avatarupadhayA saha vakArasyoTa gunnshc| tata: parasya manpratyayasya anbhAgo ruuddhivshaallupyte||912| [samIkSA] 'zrUH, UH, zrUtaH, Uti:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha upadhA-vakAra ko UTh (UTa) Adeza donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "jvaratvarazrivyavimavAmupadhAyAzca' (a0 6 / 4 / 20) / ata: ubhayatra prAya: samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. kecit jAjUrtiH, tAtUrtiH ityAdi cekrIyitalugantamudAharanti (du0 ttii0)| 2. tathA ca prakriyAgauravaM nApi lAghavamiti (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1-3. zrUH, zruvau, shruvH| zriv + kvip + si, au, jas / "zriv'(?) dhAtu se kvip , sarvApahArI lopa, ikAra-vakAra ko UTa tathA vibhktikaary| 4-6. UH, uvau, uvH| av + kvip + si, au, jas / 'ava pAlane' (1 / 202) dhAtu se kvip pratyaya tathA anya kArya pUrvavat /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 kAtantravyAkaraNam 7-9. mUH, muvau, muvH| mav + kvip + si, au, jas / 'mava bandhane' (1 / 162) dhAtu se kvip pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 10-12. jUH, juvau, juvH| jvar + kvip + si, au, jas / 'jvara roge' (1 / 501) dhAtu se kvip pratyaya Adi kArya pUrvavat / 13-15. tUH, tUrau, tuurH| tvar + kvip + si, au, jas / 'ji tvarA sambhrame' (1 / 500) dhAtu se kvip pratyaya Adi kArya pUrvavat / 16-17. zrUtaH, zrUtavAn / zriv + kta, ktavantu + si| 'zritu' dhAtu se ktaktavantu pratyaya, prakRta sUtra se ikAra - vakAra ko UTa Adeza tathA vibhaktikArya / 18-22. zrutiH UtiH, mRtiH, jUrtiH, tuurtiH| zriv , ava, mava, jvara , tvara + kti + si| 'zriv - av -mav - jvar - tvar' dhAtuoM se kti - pratyaya tathA anya kArya pUrvavat / 23. shromaa| zriv + man + si| 'zriv ' dhAtu se 'sarvadhAtubhyo man '" (kAta0 u0 4 / 28) sUtra dvArA auNAdika 'man' pratyaya, prakRta sUtra se ikAra-vakAra ko UTa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH'' (3 / 5 / 1) se UkAra ko guNAdeza tathA vibhktikaary| 24. om / av + man + si| 'ava pAlane' (1 / 202) dhAtu se 'man' pratyaya, prakRta sUtra dvArA akAra-vakAra ko UTa, guNa tathA rUDhivaza 'man' pratyaya meM 'an' bhAga kA lop||912| 913. rAllopyau [4 / 1 / 58] [sUtrArtha kvip pratyaya, aguNa dhuDAdi pratyaya tathA paJcama varNa ke pare rahate rephaparavartI chakAra tathA vakAra kA lopa hotA hai||913|| [du0 vR0] rephAt parau chakAra-vakArau lopyo bhavata: kvau ghaTyagaNe paJcame c| murchA-maH, murau, murH| dhurvI-dhUH, dhurau, dhurH| dhUrtaH, dhuurtiH| mUrta:, muurtiH| niSThAnatvaM neSyate / ihAguNapaJcamAnuvRttirna pryojyti||913| [du0 TI0] raat|| mUrta iti| 'apRmUrcchi0' ityAdiniSedhAnnatvaM na bhvtiiti| dhUrta ityatra prApnotItyAha-niSThAnatvaM neSyate iti rUDhizabdAH kRdantAH, ato na bhvtiityrthH|ydaa tu viziSTArtho na vivakSyate tadA dhUrNaH, dhUrNavAniti natvena bhavitavyam / ihetyaadi| pUrvoktayA yuktyA'guNAdhikAro na pryojytiityrthH| "anyebhyo'pi dRzyante'' (4 / 3 / 67) iti manpratyayo nAbhidhIyate ityrthH||913| [vi0 pa0] raat|| atha dhUrta iti| "rAnniSThAto no'pRmUrchimadikhyAdhyAbhyaH'' (4 / 6 / 101)
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 109 iti niSThAtakArasya nakAraH kathaM na syAdityAha-niSThAnatvaM neSyate iti| loke dhUrtazabdasya viziSTAbhidheyatayA ruDhitvAditi bhaavH| yadA tu viziSTArthaviSayatayA na vivakSyate, tadA dhUrNaH, dhUrNavAniti natvaM syaadev| ihetyaadi| anantaro dhaDAdirgaNI na sambhavatItyarthAdagaNa eva gamyate, tathA 'anyebhyo'pi dRzyante'' (4 / 3 / 67) iti dRzigrahaNasya prayogAnusArArthatvAnmanpratyayo nAbhidhIyate iti bhaavH| yat punaruktam aguNe paJcame ceti, tddhikaaraavicchedaarthmev||913| [ka0 ca0] raat0| iheti vRttiH| nanu yujeheMtAvini kRte vyApyatvAdaguNapaJcamyanuvRttiH, dvitIyaiva yuktA kathaM prathamA? satyam , 'yuja pRca saMyamane' (9 / 260) ityasya caurAdikasya rUpamidam, tenAyamarthaH aguNapaJcamAnuvRttirna prayojayati, na pryojnvtiityrthH||913| [samIkSA] 'ma:, murau, dhUH, mUrtaH', ityAdi zabdoM ke siddhyartha repha se uttaravartI chakAravakAra kA lopa donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai"rAllopa:'" (a06|4|21)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. ihAguNapaJcamAnuvRttirna prayojayati (da0 vR0)| 2. loke dhUrtazabdasya viziSTAbhidheyatayA rUDhitvAditi bhAvaH (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. muuH| murchA + kvip + si|'murchaa mohasamucchAyayoH' (1 / 58) dhAtu se kvip pratyaya, sarvApahArI lopa, prakRta sUtra se chakAralopa, liGgasaMjJA, si pratyaya, usakA lopa, "irurorIrUrau' (2 / 3 / 52) se 'Ura' Adeza tathA repha ko visrgaadesh| 2-3. murau, murH| murchA + kvip + au, jas / 'murchA' dhAtu se kvip pratyaya, sarvApahArI lopa, chakAralopa tathA vibhktikaary| 4-6. dhUH dhurau, dhurH| dhurvI + kvip + si, au, jas / 'dhurvI hiMsArtha:' (1 / 194) dhAtu se kvip pratyaya Adi kArya pUrvavat / __7-8. dhUrtaH, dhuurtiH| dhurvI + kta, kti + si| 'dhurvI' dhAtu se 'kta-kti' pratyaya, vakAralopa, Ur-Adeza tathA vibhktikaary| 9-10. mUrtaH, muurtiH| murchA + kta, kti + si| 'murchA' dhAtu se 'kta-kti' pratyaya, chakAralopa, 'Ur' Adeza tathA vibhktikaary||913| 914. vanatitanotyAdipratiSiddheTAM dhuTi paJcamo'ccAtaH [4 / 1 / 59] [sUtrArtha] aguNa dhuDAdi pratyaya ke pare rahate van dhAtu, tanAdigaNapaThita dhAtu tathA jinase
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 kAtantravyAkaraNam iDAgama kA niSedha kiyA gayA hai- aisI dhAtuoM ke paJcama varNa kA lopa hotA hai evaM yathAsambhava AkAra ko akArAdeza bhI hotA hai / / 914 / [du0 vR0] J vanatestanotyAdeH pratiSiddhezca paJcamo lopyo bhavati dhuTyaguNe yathAsambhavam AtazcAd bhvti| van - vatiH / tanotyAdi manu bodhaneparyantaH / tanu-tataH, tatavAn tatiH, ttvaa| pratiSiddheTazca hataH, hatavAn / yataH, yatavAn / RNu, ghRNu, tRNu' eSAM na dIrghaH, saMjJApUrvakatvAt Rtam, ghRtam, tRtamiti / pakSe yeSAmiDasti te'pyaniTa ucynte||914| [du0 TI0] vn0| RNu ityaadi| 'paJcamo'ccAta:' ityanvAcayaziSTo'yaM cakAraH / 'prakRteH pUrvaM pUrvaM syAdantaraGgam ' (kA0 pari0 71) iti paJcamopadhAyA dIrghatve bahiraGgaH paJcamalopaH ityadbhAva ucyate / tibnirdezazcekrIyitalugantanivRttyarthaH, abhidhAnAd bhASAyAmapi dRzyate-vaMvAntaH, taMtAntaH / anyatra na bhavati - yaMyataH, maMmataH, raMrataH, jaGghataH / aguNa iti kim ? hantA, yntaa||914| [vi0 pa0 ] vanati 0 / 'prakRteH pUrvaM pUrvaM syAdantaraGgam' (kA0 pari0 71 ) iti paJcamalopAdantaraGgatvAt prAk ''paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe" (4 / 1 / 55) iti dIrghatve satyAkArasya sthitireva prApnotItyadbhAva ucyate / cakAro'nvAcayaziSTa ityAha-yathAsambhavamAtazcAd bhavati iti| aniDgrahaNAdeva siddhe pratiSiddhegrahaNaM jJApayati - vikalpeTo'pyaniTa ityAha pakSa ityAdi / tena saN-pratyayavidhau 'guhU saMvaraNe' (1 / 595 ) ityUdanubandhatvAd vikalpeTo'pyaniTtve sati siddham aghukSaditi / matAntarametat / anena punastatra saNaM prati yuktiruktaiv| yathA guhUraniDekapakSa iti / pratiSiDgrahaNamiha sukhArthameva / / 914 / [ka0 ca0 ] vnti0| nanu 'dvandvAt paraM zrUyamANaH zabdaH pratyekamabhisambadhyate' ( hai 0 pA0 137) iti nyAyAt 'vanatyAditanotyAdi' iti pratyekamAdizabdasambandhaH kathaM na syAt? satyam / mInAtyAdisUtre AdidvayopAdAnAt pratyekamabhisambandho'ra 'sya vybhicrtiityuktmev| yad vA vanatyAdigrahaNe pratiSiddheGgrahaNaM bhaviSyati tadA pratiSiddheTAmiti vyAptivacanamanarthakam / hanamanAmityukte'pyabhimataM sidhyatIti yamAdInAM pratiSiddheTAM vanatyAditvAdeva siddhe tasmAt pratiSiddheD grahaNAt tnotiitynenaivaadismbndhH| vanatipratiSiddheTtanotyAdInAmityapi na kRtam - 'vicitrA hi sUtrasya kRti:' iti / vatirityeva vRttau pAThaH / aNavaNaraNetyAdidaNDakapaThitasya vanergrahaNAt / 'vataH, vatavAn' iti pAThastu azuddha eva daNDakapaThitasya vaneH kteranyasmin parataH iTo'bhAvAt /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH vidyAsAgaro'pyAha-vanate: ktAvevAniDiti nyaasH| atha daNDakapaThitasya vanergrahaNe kiM mAnam ? 'vanu ca nocyate' (1 / 518) ityasya ghaTAdipaThitasya grahaNaM kathaM na syAt, ata eva 'vanu-vata:' ityAdipATho dRzyate kvacit pustkaantre| asya tu niSThAyAM vA'niTtvamasti, naivam / 'vanu yAcane' (7 / 8) / 'vAntaH, vAntavAn ' iti dhAtupradIpe udAhatatvAt / 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 48) iti nyAyena vaneragrahaNAt / tasmAd asmanmate'pi 'kSiS hiMsAyAm' (8 / 30) iti lAkSaNikatvAditi yathoktaM tdvdtraapi| paJjikA-AkArasyApi sthitiH syAd iti| nanu 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) iti nyAyAdeva na bhvissyti| naivam, idameva jJApayati-kvacinimittAbhAve naimittikasya sthitiriti| yathA piturabhAve putrasya sthitiriti| yad vA 'lopasvarAdezayoH svarAdezo vidhirbalavAn' (kA0 pari0 35) iti jJApanAnna bhvissyti| tathA dhyApyorityatra TIkAyAmuktam-tathA cetyaadi| pratiSiddheDgrahaNaM jJApayati-etena pratiSiddheDgrahaNAd Ti sarvathA'niTAmevAtra grahaNam / tena 'zAnta:, zAntavAn' iti kvip , vikalpeTo grahaNamiti na bhvti| atha yadi svamate pratiSiddheDgrahaNaM sukhArtham, tadA 'zAntaH, zAntavAn' ityatrAniTtvAnna bhavati, kathaM 'paJcamalopo'ccAta:' iti| tathA vanatigrahaNamapyanarthakam, aniTtvAdeva ktau siddhaM vtiriti| ktau paJcamyantAnAM sarveSAM paJcamalopo'ccAta: syAt "ghoSavatyozca kRti" (4 / 6 / 80) ityanenAniTtvAnnaiva dossH| tanotyAdigrahaNaM jJApayati-udanubandhatvAdaniTAmatra na grahaNam, anyathA aniTtvAdeva siddham, kiM tnotyaadigrhnnen| tena 'zAntaH, zAntavAn' ityAdau na dossH| yaccoktaM vanatigrahaNamanarthakamiti, tatrApIyaM saGgati:-"ghoSavatyozca kRti" (4 / 6 / 80) ityaniTi sati nAntAnAM madhye vanatereveti niyame na dossH| yuktirukkaiveti| yasmin pakSe iD nAsti tasmin buddhimAropyAniTa ityeSA yuktiH||914| [samIkSA] 'rataH, ratiH, vatiH, tatiH, yatiH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM dhAtvantavartI vargIya paJcama varNa kA lopa kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-"anudAttopadezavanatitanotyAdInAmanunAsikalopo jhali kGiti" (a0 6 / 4 / 37) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. pakSe yeSAmiDasti, te'pyaniTa ucyante (du0 vR0)| 2. paJcamo'ccAtaH ityanvAcayaziSTo'yaM cakAra: (du0 ttii0)| 3. pratiSiddheDgrahaNam iha sukhArthameva (vi0 pa0;ka0 c0)|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. vtiH| van + kti + si| 'vanu ca nocyate' (1 / 518) dhAtu se 'kta' pratyaya, "paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe'' (4 / 1 / 55) se dIrgha, prakRta sUtra dvArA nakAralopa-AkAra ko akAra tathA vibhktikaary| 2-3. tataH, ttvaan| tan + kta, ktavantu + si| 'tanu vistAre' (7 / 1) dhAtu se 'kta-ktavantu' pratyaya, dIrgha, nalopa-akAra tathA vibhktikaary| 4-5. tatiH, tttvaa| tan + kti, ktvA + si| 'tan' dhAt se 'kti-ktvA' pratyaya, dIrgha, nalopa-akArAdeza tathA vibhktikaary| 6-7. hataH, htvaan| han + kta, ktavantu + si| 'hana hiMsAgatyAH' dhAtu se 'ktaktavantu' pratyaya tathA anya kArya pUrvavat / 8-9. yataH, ytvaan| yam + kta, ktavantu + si| 'yama uparame' (1 / 158) dhAtu se 'kta-ktavantu' pratyaya tathA anya kArya puurvvt| 10-12. Rtam, ghRtam, tRtm| 'RNu gato' (7 / 4), 'ghRNu dIptau' (7 / 6), 'tRNu adane' (7 / 5) dhAtuoM se 'kta' pratyaya, prakRta sUtra dvArA NakAralopa tathA vibhktikaary||914| 915. yapi ca [4 / 1 / 60] [sUtrArtha 'yap' pratyaya ke pare rahate van - tan ityAdi tathA pratiSiddheT dhAtugata paJcama varNa kA lopa hotA hai||915| [du0 vR0] vanatestanotyAdeH pratiSiddheTazca yapi pare paJcamo lopyo bhvti| van - prvty| tnu-prtty| ssnnu-prsty| han - prhty| man - prmty| eSAmiti kim ? prbhnny||915| [ka0 ca0] ypi| pUrvatra dhuDyaporiti kRte vA ma ityatra dhuTo'pyanuvRttiH syAt, tato'pi 'yataH, yatavAn' ityatrApi vibhASayA dhuTi malopa: syAd ityata Aha-pRthagyoga uttarArtha iti hemkrH||915| [samIkSA 'Ahatya, pramatya, pravatya' ityAdi zabdoM ke siddhayartha nalopa kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "vA lyapi'' (aM0 6 / 4 / 38) / yahA~ yaha jJAtavya hai ki pANini ne sAmAnyatayA nakArAnta-makArAnta dhAtuoM meM vaikalpika lopanirdeza kiyA hai, parantu vyAkhyAkAroM ke anusAra yahA~ vyavasthita vibhASA mAne jAne ke kAraNa kevala makArAnta dhAtuoM meM hI vaikalpika vidhAna pravRtta hotA hai tathA nakArAnta dhAtuoM meM nitya hI nalopa samajhanA caahie| kAtantrakAra ne
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 113 spaSTAvabodhahetu do sUtra pRthak pRthak banAe haiN| ata: pANinIya nirdeza meM jJAnagaurava tathA kAtantra meM lAghava spaSTa nihita hai| [vizeSa vacana ] 1. pRthagyoga uttarArtha iti hemakara : ( ka0 ca0 ) / [rUpasiddhi] 1. prvty| pra + van + yap + si| 'pra' upasargapUrvaka 'vanu yAcane' (7 / 8) dhAtu se ktvA pratyaya, samAsa meM yap Adeza, prakRta sUtra se nalopa tathA vibhktikaary| tanu + yap + si| 'pra' upasargapUrvaka 'tanu vistAre' (7 / 1) dhAtu se 'ktvA' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 2. pratatya / pra + 3. prsty| pra + SaNu + yap + si| se ktvA pratyaya Adi kArya pUrvavat / 'pra' upasargapUrvaka 'SaNu dAne' (72) dhAtu 4. prahatya / pra + han + yap + si| 'pra' upasargapUrvaka 'han hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se 'ktvA' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 5. pramatya / pra + man + yap + si| 'pra' upasargapUrvaka 'manu bodhane' (7/9) dhAtu se ktvA pratyaya Adi kArya pUrvavat // 915 / 916. vA maH [4 / 1 / 61] [sUtrArtha] jina dhAtuoM meM iDAgama kA pratiSedha kiyA gayA hai, aisI dhAtuoM meM makAra kA lopa vikalpa se pravRtta hotA hai / / 916 / [du0 vR0 ] pratiSiddheTAM vA makAro lopyo bhavati yapi pare / prApte vibhASA / prayatya, prayamya / praNatya, prnnmy|| 916 / [du0 TI0 ] vA mH| vanatitanotyAdermakAro nAstItyAha-pratiSiddheTAmiti / pratiSiddheTo makArAntasya paJcamo vA lopya iti sUtrArthaH // 916 / [vi0 pa0 ] vaa0| prtissiddhettaamiti| vntitnotyaadyormkaarsyaasmbhvaadityrthH|| 916 / [ka0 ca0 ] , vaa0| amdhAtoH paJcamasya lopo bhavatItyarthaH kathaM na syAt naivam / sandhau yat kriyate tadeva pramANam iti zrutasya makArasya lopo vyAptinyAyAd vA / nanu praNatyetyatra paJcamalope dhAtorekadezaluptatvAt kathaM takArAgamaH " pratyayalukAM cAnAm'' (4|1|4) iti pratiSedhAt? satyam / tatraikadeze luptasyAdezasAdRzye yatra dhAtvekadeze lupte AdezaM prApnoti tatraiva niSedhaH / atra tu takArAgama iti kutastasya viSayaH / / 916 /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] pUrvavartI sUtra - saMkhyA 915 kI samIkSA draSTavya / [rUpasiddhi] 1. prayatya, prayamya / prayam + yap + si| 'pra' upasargapUrvaka 'yama uparame' (1 / 158) dhAtu se 'ktvA' pratyaya, yap Adeza, prakRta sUtra dvArA vaikalpika makAralopa, takArAgama tathA vibhaktikArya-prayatya / makAralopAbhAvapakSa meM prayamya / + 2. praNatya, prnnmy| pra nam + yap + si| 'pra'upasargapUrvaka 'Nama prahRtve zabde ca' (1 / 159) dhAtu se 'ktvA' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 916 / 917. na tiki dIrghazca [4 / 1 / 62] [sUtrArtha ] 'tik' pratyaya ke pare rahate van dhAtu-tan ityAdi dhAtu tathA pratiSiddheT dhAtuoM meM dIrghAdeza-paJcama varNalopa Adeza nahIM hote haiM / / 917 | [du0 vR0] vanatitanotyAdeH pratiSiddheTAM tiki dIrgho na bhavati na ca paJcamo lopyo bhavati / vnyaat-vntiH| tanyAt - tantiH / yamyAt-yantiH / vadhyAt - hantiH / / 917 / [du0 TI0 ] na ti0| paJcamalopapratiSedhe "paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe" (4|1|55) iti dIrghaH prApnoti, so'pi pratiSidhyate / / 917 / [samIkSA] 'yanti:, tantiH, hantiH, vanyAt' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM paJcamavarNalopa tathA dIrghAdeza kA niSedha kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "na ktici dIrghazca' (a06 | 4 | 39) / ataH ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. vantiH / van + tik + si| 'vana zabde' (1 / 146) dhAtu se AzIrvAda artha kI vivakSA meM "tikkRtau saJjJAyAmAziSi" sUtra se 'tik' pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se nalopa kA niSedha tathA vibhaktikArya / 2- 4. tantiH, yantiH, hantiH / tan + tik + si, yam + tik + si, han + tik + si| 'tanu vistAre, yama uparame, han hiMsAgatyoH ' ( 7|1; 1 / 158; 2 / 4) dhAtuoM se tik pratyaya Adi kArya pUrvavat // 917 / 918. undermani [ 4 / 1 / 63] [sUtrArtha 'man' pratyaya ke pare rahate 'undI' dhAtughaTita paJcama varNa nakAra kA lopa hotA hai||918|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 115 [du0 vR0] undermani paJcamo lopyo bhvti| odma, odmnii||918! [samIkSA] 'oma' zabdarUpa ke siddhyartha 'undI' dhAtugata nakAra ke lopa kA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM dekhA jAtA hai| pANini ne nalopa tathA guNa kA nirdeza nipAtana se kiyA hai, jabaki kAtantra meM sAkSAt nakAralopa kA vidhAna hai| pANini kA sUtra hai"avodaidhaudmaprazrathahimazrathA:' (a06|4|29)| pANinIya nipAtanavidhi kI apekSA kAtantrIya nalopavidhAna adhika saukaryAdhAyaka kahA jA sakatA hai| [rUpasiddhi 1. odm| undI + man + si| 'undI kledane' (6 / 16) dhAt se "sarvadhAtRbhyo man' (kAta0 u0 4 / 28) sUtra dvArA 'man' pratyaya, prakRta sUtra se nalopa, guNa tathA vibhktikaary| 2. odmnii| undI + man + au - npuNsklingg| 'undI' dhAtu se man pratyaya, nalopa, liGgasaMjJA, napuMsakaliGga meM prathamAvibhakti-dvivacana 'au' pratyaya tathA "aurIm' (2 / 2 / 9) se aukAra ko iikaar||918|| 919. ghajIndheH [4 / 1 / 64] [sUtrArtha 'ghaJ' pratyaya ke pare rahate 'Ji indhI dIptau' (6 / 22) dhAtu- ghaTita nakAra kA lopa hotA hai||919| [du0 vR0] indherghaji paJcamo lopyo bhvti| edha: / / 919 / [samIkSA "edha:' zabda ke siddhyartha indhIdhAtagata nakAra kA lopa donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| antara yaha hai ki pANini nipAtana se nalopa karake "edha' zabda siddha karate haiM, jaba ki kAtantra meM isake lie svatantra sUtra dvArA sAkSAt vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai--avodaidhaudmaprazrathahimazrathAH' (a06|4|29)| ata: pANinIya nipAtanavidhi meM gaurava evaM kAtantrIya sAkSAt vidhAna meM lAghava spaSTa pratIta hotA hai| [rUpasiddhi] 1. edhH| indh + ghaJ + si| 'tri indhI dIptau' (6 / 22) dhAtu se bhAva artha meM "bhAve" (4 / 5 / 3) sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, prakRta sUtra se nalopa, guNAdeza tathA vibhktikaary||919| 920. syado jave [4 / 1 / 65] [sUtrArtha] 'ghan' pratyaya ke pare rahate vega artha ke gamyamAna hone para 'syandU' dhAtu se 'syada' rUpa nipAtanadvArA dIrghAbhAva hokara siddha hotA hai||920|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] syanderghaJi 'syadaH' iti dIrghAbhAvo nipAtyate vege'rthe| sydH| avodahimazrathaprazrathAzca nipaatyitvyaaH| avapUrvasya unde:-avodH| himapUrvasya ca zrantha:-himazratha:, prshrthH||920| [du0 TI0] syd0| vege'bhidheye ityrth:| vega iti kim ? tailasyandaH, ghRtsyndH| himazrathAdayo hi chAndasA iti naiyAsikAnAM matam / tadiha pramANam, matAntaraM vRttau darzitamiti bhaavH||920| [vi0 pa0] sydH| avoda ityaadi| matAntaramidam / ete hi chAndasA iti naiyAsikAstadiha prmaannmiti||920|| [ka0 ca0] syd0| dIrghAbhAva iti| nanu 'syadaH' iti dvau nipAtanIyau nalopo diirghaabhaavshc| nahi ghaJi nalopArthaM sUtrAntaramasti? satyam / dIrghAbhAvo mukhyatvena nipaatniiyH| 'syanderjave' ityukte'pi lopasya siddhatvAt, ato dIrghAbhAva ityuktm| yad vA dIrghAbhAvagrahaNena nalopamapi uktavAn iti| anyathA yadi nalopo nAsti, tadA'napadhatvAd dIrgho'pi naasti| kutastasyAbhAva iti vaktumucitam ityadhyAhAreNAnvaya iti kecit / / 920 / [samIkSA] 'syadaH, gosyadaH, azvasyadaH' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha nalopa donoM hI vyAkaraNoM meM nipAtana se vihita hai| pANini kA sUtra hai- "syado jave'' (a06|4|28)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. himazrathAdayo hi chAndasA iti naiyAsikAnAM matam (du0ttii0;vi0p0)| [rUpasiddhi] 1. sydH| syand + ghaJ + si| 'syandU sravaNe' (1 / 487) dhAtu se ghaJ pratyaya, 'gh - J' anubandhoM kA prayogAbhAva, nalopa, dIrghAbhAva tathA vibhktikaary||920| 921. ranje vakaraNayoH [4 / 1 / 66] [sUtrArtha) bhAva tathA karaNa artha meM vihita 'ghaJ' pratyaya ke pare rahate 'ranja rAge' (1 / 605) dhAtughaTita paJcama varNa nakAra kA lopa hotA hai||921| [du0 vR0] ranje vakaraNayorvihite ghaJi paJcamo lopyo bhvti| raJjanaM raagH| rajyate'neneti raagH| bhAvakaraNayoriti kim ? rajatyasminniti rnggH||921|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH [samIkSA] bhAva-karaNa artha meM 'ranj' dhAtu se 'rAgaH' zabda ke siddhayartha nalopa kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "ghatri ca bhAvakaraNayoH" (a06|4|27)| ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi 1. raagH| ranj + ghaJ + si| raJjanam, rjyte'nen| 'ranja rAge' (1 / 605) dhAt se ghaJ pratyaya, ijvadbhAva, nalopa "asyopadhAyA dIrghA vRddhi minAminicaTs' (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha, "cajo: kagau0" (4 / 6 / 56) se jakAra ko gakAra, liGgasaMjJA, prathamA-ekavacana 'si' pratyaya tathA "rasakArayorvisRSTaH' (3 / 8 / 2) se sakAra ko visarga aadesh||921| 922. vuS-ghiNinozca [4 / 1 / 67] [sUtrArtha 'vuS' tathA 'ghiNin' pratyaya ke pare rahate 'raj' dhAtugata paJcama varNa nakAra kA lopa hotA hai||922| [dU0 vR0] ranjertuSi ghiNini ca paJcamo lopyo bhvti| "zilpini vuSa' (4 / 2 / 61) rajakaH, rjkii| "yujabhaja0" (4 / 4 / 22) ityAdinA ghiNin - raagii| ckaaro'nutsmuccyaarthH| tena yuTi ca rajanam, rajanI / / 922 / [du0 TI0] vuss0| rajanam, rjniiti| yadA rajanamityuNAdayo vyutpatrA eva gRhyante, tadA tvayamuktasamuccaye ckaarH||922| [samIkSA __'rajakaH, rAgI' ityAdi prayogoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM nalopa kI vyavasthA kI gaI hai| antara yaha hai ki pANini ne etadartha sUtra nahIM banAyA hai, parantu kAzikAvRttikAra ne tadartha do vArttika vacana par3he haiM- "ghinuNi ca raJjerupasaMkhyAnaM kartavyam, rajakarajanaraja:sUpasaMkhyAnaM kartavyam' (kA0 vR06|4|24-vaa0)| jabaki kAtantra meM isakA sAkSAt sUtra dvArA vidhAna hai| ata: kAtantrIya prakriyA meM saralatA sannihita hai| [vizeSa vacana] 1. cakAro'nuktasamuccayArthaH (du0 vR0)| 2. uNAdayo vyutpannA eva gRhyante (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. rajakaH, rjkii| ranj + vuS - aka + si| 'ranja rAge' (1 / 605) dhAtu se "zilpini vuS'' (4 / 2 / 61) sUtra dvArA 'vuS' pratyaya, 'Sa' 'anubandha kA prayogAbhAva,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 kAtantravyAkaraNam 'yuvujhAmanAkAntAH'' (4 / 6 / 54) se 'vu' ko 'aka' Adeza, prakRta sUtra se nakAralopa, 'S' anubandha nadAdyartha, ata: strIliGga meM 'I' pratyaya tathA vibhaktikArya / 2. raagii| ranj + ghiNin + si| 'ranj' dhAtu se "yujabhajabhujaTripa' (4 / 4 / 22) ityAdi sUtra dvArA 'ghiNin' pratyaya, ijvadbhAva, nalopa, "asyopadhAyA dIrgho0' (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha, "cajoH kagau'' (4 / 6 / 56) se jakAra ko nakAra, liGgasaMjJA tathA vibhktikaary||922| 923. bRMheH svare'niTi vA [4 / 1 / 68] [sUtrArtha] iDAgamabhinna svarAdi pratyaya ke pare rahate 'bRnh' dhAtu meM paJcama varNa nakAra kA lopa vikalpa se hotA hai||923| [du0 vR0] bRMhaH svarAdAvaniTi paJcamo lopyo bhavati vaa| barhakaH, bRNhk:| barhaNam, barhati, bRNhti| aniTIti kim? bRMhitavyam / svara iti kim ? bRMherman dRshyte| paribaMzA, pribRnnddhiH| striyAM ktiH| kathaM bRhyate, bRhyte| barhitA, bRMhitA? yeSAM mate prakRtyantaramasti, teSAM mate vyaJjanAdAviTyapi syAt / / 923 / [du0 TI0] bRhH| bRMhatirayamidanubandhastasya sarvatra nakArazravaNe svarAdAvaniTi paJcamalopa aarbhyte| kthmityaadi| bRhiranidanubandhaH prkRtyntrmityrthH| anya Aha-satyapi prakRtyantare tvini bRMhayatIti bhavitavyam / svarAdau tu neSyate iti bhaavH| apare dvau dhAtU paThanti-'bRha bRhi vRddhau' (bRhi vRddhau, bRhir zabde ca (1 / 247,248), teSAM dhAtupArAyaNena virodh:| tasmAt sUtrakAramatameva nyAyyam / tathA ca zrutapAlo'pyAha'bRhayatItyetat kvacidapi mA bhuudityupsNkhyaayte'||923| [vi0 pa0] bRNhe:| bRhi vRddhau (1 / 247) itiidnubndhH| kthmityaadi| anidanubandhaH prakRtyantaramastIti bhaavH||923| [ka0 ca0] bRNheH| paJjikA-anidanubandha ityaadi| nanvasya mate dhAtudvayena rUpadvayasya siddhatvAd anarthakamidaM vacanam / tatrAha kazcit - asya mate sUtraM nAsti kutastasyAbhAva: iti, tat tucchm| sUtrAbhAve bardA iti prayogo na syAt / na ca vaktavyam / bRMheranidanubandhasyodAharaNam, gurumattvAbhAvAd apratyayasyAnupapattestasmAd bRheridanubandhasya tat sidhyati, etacca vacanamantareNa na syAt / tathA ca vararuciH
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH bRMhabRhyoramI sAdhyA bRMhabarhAdayo yadi / tadA sUtreNa vaiyarthyaM na barhA bhAvake striyAm / / iti / kintu asya mate'niTItyanarthakaM na sUtram / / 923 / [samIkSA] 119 'bRnh' dhAtu ke zabdarUpa 'barhakaH, barhaNam' Adi ke siddhyartha upadhAsaMjJaka nakAra kA lopa karanA Avazyaka hotA hai| isakA kAtantrakAra to sAkSAt sUtranirdeza karake sugamatA prastuta kI hai, parantu pANinIya nirdeza sAkSAt rUpa meM aisA prApta nahIM hai| "aniditAM hala upadhAyAH kGiti' (a06|4|24 ) se nalopa kiyA jA sakatA hai, parantu usase nalopa vaikalpika nahIM hotA haiM, isa viSaya meM vararuci zrutapAla AcArya ke mata bhI prastuta kie gae haiN| [vizeSa vacana ] 1. tasmAt sUtrakAramatameva nyAyyam (du0 TI0 ) / 2. tatrAha kazcit - asya mate sUtraM nAsti (ka0 ca0 ) / [rUpasiddhi] se 1. barhakaH, bRMhakaH / bRnh + vuN - aka + si| 'bRhi vRddhau' (1 / 247) dhAtu vuN pratyaya, 'vu' ko 'aka' Adeza, nalopa, guNa tathA vibhktikaary| nalopAbhAvapakSa meM - 'bRMhakaH' zabdarUpa / 2. barhaNam, bRNhnnm| bRnh + yuT - ana + si| 'bRhi' dhAtu se yuT pratyaya, 'ana' Adeza, nalopa, guNa, Nattva tathA vibhaktikArya / nalopa ke abhAva meM anusvArabRMhaNam / 3. barhati, bRMhati / bRnh + an + ti| 'bRhi' dhAtu se vartamAnA- prathama puruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, an vikaraNa, nalopa tathA guNa / nalopAbhAvapakSa meM nakAra ko anusvAra - bRMhati / / 923 / 924. yamamanatanagamAM kvau [ 4 / 1 / 69 ] [sUtrArtha] 'yam - man - tan - gam' ina cAra dhAtuoM meM paJcama varNa nakAra-makAra kA lopa tathA AkAra ko akAra hotA hai 'kvip' pratyaya ke pare rahate // 924 // [du0 vR0 ] eSAM dhAtUnAM paJcamo lopyo bhavati AtazcAd bhavati kvau pare / yam - saMyat / man sammat / tnu-priitt| hrasvasya dIrghatA / gamla-jagat / haneH sicyAtmane dRSTaH sUcanArthe yamerapi / vivAhe tu vibhASaiva sijAziSorgamestathA / /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 kAtantravyAkaraNam Ahata, udAyata, upAyata, upAyaMsta kanyAM chaatrH| samagata, smgNst| sagasISTa, snggNsiisstt||924| [du0 TI0] ym0| aprApte Arabhyate vyutpattimAtre'bhidhIyate iti| janaM gacchatIti jnjgt| kaliGgaM gacchatIti kaliGgajagat / / 924 / [vi0 pa0] ym0| AtazcAd bhvtiitydhikaarvshaat| jgditi| "dyutigamoDhe ca'' (4 / 4 / 58) iti kvie, dvirvacanaM c| tathA kaliGgaM gacchatIti kaliGgajagadityAdi vyutpttimaatre'pybhidhiiyte| "vivap ca" (4 / 3 / 68) iti kvie| sarvatra paJcamalope "dhAtosto'ntaH pAnubanthe" (4 / 1 / 30) iti to'nto bhvti| hnerityaadi| dRSTaH pnycmlopo'bhidhaanaadityrthH| sijaashissorgmesttheti| atrApyAtmane iti smbndhH| Ahata, udaayteti| "AGo yamahanI svAGgakarmako ca" (3 / 2 / 42-22) iti rucaaditvaadaatmnepdm| upAyata, upAyaMsta iti| "udAhe upayam" (3 / 2 / 42-56) ityaatmnepdm| gamestu "samo gamRcchipracchisvavettharttidRzaH" (3 / 2 / 42-20) iti| paJcamalope sati sarvatra "haskAcyAniTaH" (3 / 6 / 52) iti sico lopH||924| [samIkSA _ 'saMyat, parItat, sammat, jagat' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha anunAsikalopa kI vyavasthA donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai| antara yaha hai ki pANini ne kevala 'gam' dhAtu meM hI anunAsikalopa hetu sUtra banAyA hai- "gama: kvau" (a06|4|40)| 'gamAdInAmiti vaktavyam' isa vArtika vacana se anya abhISTa dhAtuoM kA saMgraha hotA hai, jabaki kAtantra meM cAroM dhAtuoM kA pATha sAkSAt sUtra meM hI kiyA gayA hai|at: kAtantrIya prakriyA meM saralatA spaSTatayA pratIta hotI hai| [rUpasiddhi] 1. sNyt| sam + yam + kvip + si| 'sam' upasargapUrvaka 'yama uparame' (1 / 158) dhAtu se kvip pratyaya, sarvApahArI lopa, nalopa, takArAgama tathA vibhktikaary| 2. sNmt| sam + man + kvip + si| 'sam' upasargapUrvaka 'man jJAne' (3 / 113) dhAtu se kvip pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. priitt| pari + tan +kvip + si| 'pari' upasargapUrvaka 'tanu vistAre' (7 / 1) dhAtu se kvip pratyaya, sarvApahArI lopa, "paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe' (4 / 1 / 55) se akAra ko dIrgha tathA anya kArya pUrvavat / 4. jgt| gamla + kvip + si| "gamlu gatau' (1279) dhAtu se "dyutigamoDhe ca' (4 / 4 / 58) se kvip pratyaya-dvivacana tathA anya prakriyA pUrvavat / / 924 /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121 caturthe kRtAtyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 925. viDvanorA [4 / 1 / 70] [sUtrArtha) 'viT' tathA 'van' pratyaya ke pare rahate dhAtughaTita paJcama varNa ke sthAna meM AkArAdeza hotA hai||925| [du0 vR0] viTi vani ca pratyaye pare paJcamasyAkAro bhvti| vitt-abjaaH| goSAH, sanote: sstvm| vanip-vijAvA, agregaavaa| oNa - avaavrii| "vano ra ca" (kAta0 pari0strI- pra0, sU0 5) ghunn-ghvaavaa| kvnip| saanunaasikmpyaakaarmicchnti||925| [du0 TI0] vitt0| ividivyoridanubandhatvAd anuSaGgatve yvorvyaJjane valope sati nakArasyAtve yAvA, dyaaveti| vidditi| viTa kramigamikhanisanijanAM kvanibvaniporvizeSakarAnubandhAnutsRjya vanmAtramiha gRhyte| saanunaasikmityaadi| atra "sthAne'ntaratamaH" (kA0 pari0 16) iti paribhASayA anunAsika eva prApnotIti vyktiraashriiyte| jAtirapi saanunaasikaarthm| paJcamena dhAturviziSyate paJcama evAkAro bhvtiitybhednirdeshe'pydossH||925| [vi0 pa0] vitt| 'abjAH, goSAH' iti| apsu jAyate, gAM sanotIti vigRhya "viTkramigamikhanisanijanAm" (4 / 3 / 64) iti vitt| sstvmiti| ttraapigrhnnaadityrthH| vnibiti| "anyebhyo'pi dRzyante'' (4 / 3 / 67) iti vihitayoH kvanibvaniporutsRSTAnubandhayorgrahaNaM vijnyaayte| agre gacchatIti vnip| avaavriiti| 'oNa apanayane' (1 / 147), vnip| NakArasyAkAre o av / "vano ra ca" (kAta0 pari0-strI0pra0 sU0 5) iti nadAdidarzanAd IpratyayaH, tatsanniyoge ca vano nakArasya repha: sAnunAsikamiti ne kevalaM nirnunaasikmpiitypishbdaarthH| kathaM "sthAne'ntaratamaH" (kA0 pari0 16) iti nyAyena sAnunAsika eva bhavitumarhatIti? satyam, iha vyaktirAzritA yathAzrutAkAraparigrahArthaM niranunAsiko hi sUtre zruta iti| jAterapi paribhASAyA anupravezena sAnunAsikArthamAzrIyate iti na dossH||925| [ka0 ca0] vitt0| yAveti antsthaadipaatthH| kasyacinmataM TIkAyAm ividivyoridanubandhatvAdityanayoreva yAvA-dyAveti sAdhitatvAd vRttau jAveti vAdipATho'zuddha eveti| kecittu janadhAtorvijAveti rUpamuktam abhidhAnAdantasthAdirUpamapi ttiikaayaamuktmityaahuH| nanu "viDvanora'' iti hrasva eva kriyatAm, kiM diirghpaatthen| evamapi 'abjAH' ityAdeH siddhatvAt? satyam, avAvarIti na sidhyti| "vano ra ca" (kAta0 pari0-strIpra0, sU0 5) iti ndaadisuutrm| asyArthaH-vano nakArasya repho bhavati ckaaraadiishc| nanu
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kAtantravyAkaraNam 'abjA:'-zabdasya "AdhAtoraghuTsvare'' (2 / 2 / 55) ityAkAralopo na syAt, syAda vA? atrAha kazcit - lAkSaNikatvAnna bhvti| tadasat, tatra dhAtugrahaNamazraddhopalakSaNam, zraddhAbhinnAkArasya lopo bhvtiityrthH| atha yadi lAkSaNikasya na syAt tadA kiM zraddhAkAravarjanena? zraddhAkAro hi lAkSaNika ev| tathA ca parasUtram - "Ato lopo'nApa" iti vaartikshriiptii| tasmAdayameva siddhAntaHviTakramItyatra DA kramIti kriyatAm, atrApi viDgrahaNaM na kriytaam| etenaiva DAnubandhatve'ntyasvarAdilope siddham abjeti| tasmAt tatra vigrahaNaM vidhAya tasminnanAtve AkArasya prayoga: sAdhyatvena sthitimAn prtipaaditH| ato nalopa iti kazcit / etat sakalaM samAlocya lopa eva syAditi brUte tannAjIgaNat, asAmpradAyikatvAt / / 925 / [samIkSA] 'abjAH, goSAH, vijAvA, agregA:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha dhAtvantavartI anunAsika ko AkArAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "viDvanoranunAsikasyAt' (a06|4|41)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. anunAsika eva prApnotIti vyaktirAzrIyate, jAtirapi sAnunAsikArtham (da0 ttii0)| 2. jAterapi paribhASAyA anupravezena sAnunAsikArthamAzrIyate iti na doSa: (vi0 p0)| 3. abhidhAnAdantasthAdirUpamapi (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. abjAH / ap + jan + viT + si| apsu jaayte| 'ap' zabda ke upapada meM rahane para 'janI prAdurbhAve' (3 / 94) dhAtu se "viTa kramigamikhanisanijanAm" (4 / 3 / 64) sUtra dvArA 'viT' pratyaya, 'vi' kA lopa, prakRta sUtra se nakAra ko AkAra tathA vibhktikaary| 2. gossaaH| go + san + viT + si| gAM snoti| 'go' zabda ke upapada meM rahane para 'SaNu dAne' (7 / 2) dhAtu se 'viTa' pratyaya, 'vi' kA lopa, nakAra ko AkAra, SakAra tathA vibhktikaary| 3. vijaavaa| vi + jan + vanip + si| 'vi' upasargapUrvaka 'janI prAdurbhAve' (3 / 94) dhAtu se "anyebhyo'pi dRzyante'' (4 / 3 / 67) sUtra dvArA 'vanip' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 4. agregaavaa| agre + gam + vanip + si| agre gcchti| 'agre' zabda ke upapada meM rahane para 'vanip' pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt| 5. avaavrii| oNa + vanip + I + si| 'oNa apanayane' (1 / 147) dhAtu se 'vanip' pratyaya, o ko av, NakAra ko AkAra, "vano ra ca' (kAta0 pari0strIpra0, sU0 5) se nakAra ko rakAra, strIliGga meM 'I' pratyaya tathA vibhktikaary|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 123 6. ghvaavaa| ghuNa + kvanip + si| 'ghuNa ghUrNa bhramaNe' (11399) dhAtu se "anyebhyo'pi dRzyante'' (4 / 3 / 67) sUtra dvArA 'kvanip' pratyaya, NakAra ko AkAra, ukAra ko vakAra tathA vibhktikaary||925| 926. dhuTi khanisanijanAm [4 / 1 / 1] [sUtrArtha] dhuDAdi pratyaya ke pare rahate 'khan - san -jan' dhAtuvartI paJcama varNa nakAra ke sthAna meM AkArAdeza hotA hai||926| [du0 vR0] eSAM dhuDAdau pratyaye pare paJcamasyAkAro bhvti| khAta:, khaati:| sAta:, saati:| jAtaH, jaati:| sani c-sissaasti||926| [du0 TI0] dhuutti0| sani ceti| tatra SaNa dAna eva sambhavati "ivantarddha" (3 / 7 / 33) ityAdinA sani veTtvAt / khnijnoriddsti| cikhaniSati, jijnissti| ye tatrAguNaM smaranti, teSAM cekrIyitaluki-caMkhanti, jNjnti| sani ceti vaktavyaM syaat| vRttikArasyAbhiprAyeNa bhASAyAmapyavizeSeNa prayogo'sti na bhaassykaarsy||926| [vi0 pa0] dhutti0| sani ceti| iha kRdgrahaNAdanyatra sAmAnyamavagamyate ityukttvaadityrthH| "ivantarddha0" (3 / 7 / 33) ityAdinA pakSe anitt| iha na bhvti| siSaniSatIti dhuddaaditvaabhaavaat||926| [samIkSA] 'jAtaH, jAti:, sAtavAn, khAtavAn, siSAsati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha dhAtughaTita nakAra ko AkArAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "janasanakhanAM saJjhaloH" (a06|4|42)| yaha jJAtavya hai ki pANinIya jhal pratyAhAra ke lie kAtantra meM 'dhuTa' saMjJA kA vyavahAra kiyA gayA hai| ata: sUtroM meM tadanusAra una zabdoM kA prayoga draSTavya hai| isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. vRttikArasyAbhiprAyeNa bhASAyAmapyavizeSeNa prayogo'sti na bhASyakArasya (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. khaatH| khan + kta + si| 'khanu avadAraNe' (1 / 584) dhAtu se 'kta' pratyaya, takAra anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se nakAra ko AkAra, samAna dIrghaAkAralopa tathA vibhktikaary|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 kAtantravyAkaraNam 2-3. saatH| san + kta + si| jaatH| jan + kta - si| 'SaNa dAne; janI prAdurbhAve' (7 / 2;3 / 94) dhAtuoM se 'kta' pratyaya Adi kArya puurvvt| 4-6. khaatiH| khan + kti + si| saatiH| SaNu + kti + si| jaatiH| jan / kti + si| 'khan - SaNu - jan' dhAtuoM se "striyAM kti:' (4 / 5 / 72) sUtra dvArA 'kti' pratyaya tathA anya kArya puurvvt| 7. sissaasti| san + san + an + ti| snimicchti| 'SaNa dAne' (7 / 2) dhAta se "dhAtorvA tumantAdicchatinaikakartRkAt' (3 / 2 / 4) sUtra dvArA 'san' pratyaya, "caNparokSAcekrIyitasananteSu'' (3 / 3 / 7) se dvitva, abhyAsakAryAdi, prakRta sUtra se NakAra ko AkAra, dhAtusaMjJA, 'ti' pratyaya, an vikaraNa tathA "akAre lopam' (2 / 1 / 17) se sanpratyayastha akAra kA lop||926| 927. ye vA [4 / 1 / 72] [sUtrArtha 'ya' pratyaya ke pare rahate 'khan -san - jan' dhAtuoM ke nakAra ko AkArAdeza vikalpa se hotA hai||927| [du0 vR0] __ eSAM paJcamasyAkAro bhavati vA ye pre| prakhAya, prkhny| prasAya, prsty| prajAya, prjny| evaM khAyate, khanyate, cAkhAyate, cNkhnyte| "jA janervikaraNe" (31681) nityam - jaayte| vyavasthitavibhASayA ghyaNi ye na syAt - sAnyam, jnym| aguNaM smaranti eke| tanoteryaNi vA vaktavyam-tAyate, tnyte||927/ [du0 TI0] ye0| aprApte vibhaassaa| vyvsthitetyaadi| jnymiti| "janivadhyozca' (3 / 4 / 67) iti hrsvH| aguNAdhikAraM smaranti eke| 'ye' iti pratyayanirdezo na vrnnnirdeshH| tena 'khanyAt', ityatrAtvaM na bhvti| kecid atrApi bhavatIti pratipadyante-sAyAt, khaayaat| tanotervetyAdi vaktavyam = vyAkhyeyam / eke necchanti, tanmatamiha prmaannmityrthH| yeSAM tanoteriti sUtramasti, teSAM nirdezArtha eva na cekriiyitlunivRttyrthH||927|| [vi0 pa0] ye| prstyeti| "yapi ca" (4 / 1 / 60) iti paJcabhalope "dhAtesto'ntaH" (4 / 1 / 30) iti to'ntH| caMkhanyate iti| "ato'nto'nusvAro'nunAsikAntasya" (3 / 3 / 31) itynusvaaraagmH| jnymiti| "janivadhyozca" (3 / 4 / 67) iti hrsvH| vaktavyaM vyaakhyeym| kecid icchanti kecitrecchanti, tadiha prmaannmityrthH||927| [samIkSA] 'prakhAya-prakhanya, cAkhAyate-caMkhanyate' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha nakAra ko vaikalpika AkArAdeza donoM hI zAbdika AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "ye vibhASA' (a06|4|43)| ata: ubhayatra samAnatA hai|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 125 [vizeSa vacana ] 1. kecidicchanti kecinnecchanti, tadiha pramANamityarthaH (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. prkhaay-prkhny| pra + khan + yap + si| 'pra' upasargapUrvaka 'khanu avadAraNe' (1 / 584) dhAtu se 'ktvA' pratyaya, yabAdeza, prakRta sUtra dvArA vaikalpika nakAra ko AkAra tathA vibhktikaary| 2. prasAya- prasatya / pra + san + ktvA-yap + si| 'pra' upasargapUrvaka ' SaNu dAne' (7 / 2) dhAtu se ktvA-yap, prakRta sUtra se vaikalpika nakAra ko AkAra tathA vibhktikaary| - 3. prajAya - prajanya pra jan + ktvA yap + si| 'pra' upasargapUrvaka 'janI prAdurbhAve' (3 / 94) dhAtu se ktvA Adi kArya pUrvavat / 4. khAyate - khanyate / khan + yaN + te| 'khanu avadAraNe' (1 / 584) dhAtu se karma artha meM AtmanepadasaMjJaka 'te' pratyaya, "sArvadhAtuke yaN" (3 / 2 / 31 ) se 'yaN ' pratyaya tathA prakRta sUtra se vaikalpika nakAra ko AkAra / 5. cAkhAyate- caMkhanyate / khan + cekrIyita-ya+te / punaH punaH khanati / 'khanu' dhAtu se kriyAsamabhihAra artha meM " dhAtoryazabdazcekrIyitaM kriyAsamabhihAre" ( 3 / 2 / 14) se 'ya' pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se vaikalpika nakAra ko AkAra tathA vibhktikaary||927/ 928. sanastiki vA [ 4 / 1 / 73] [sUtrArtha] AzIH artha meM hone vAle 'tik' pratyaya ke pare rahate sandhAtughaTita paJcama varNa nakAra ko AkArAdeza vikalpa se hotA hai / / 928 / [du0 vR0 ] 'sanotestiki pare paJcamasyAkAro bhavati vA sanutAt, sAtiH, punarvAvacanAllopazca satiH / / 928 / [du0 TI0] sana0 / santiriti / "na tiki dIrghazca" (4|1|62 ) iti pratiSedhAt "paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe" (4 / 1 / 55 ) iti dIrgho na bhavatIti / punarityAdi / "ye vA' (4 / 1 / 72) ityato vAgrahaNamanuvartate / yat punarvAgrahaNaM tena lopamanuvartya vikalpayatIti paJcamalopo vibhASayA bhavatItyarthaH / sAntiriti / 'SaNa sambhaktau ' (1 / 155 ) ityasya bhavatIti / anya Aha-- 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 48) iti bhauvAdikasyaiva grahaNam, rUDhitvAd yAdRzasyaiva vyavasthA, yathA pUrvasmin yoge gAM sanoti goSAH, saNorabhidhAnam // 928 / santiH /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] sn:| snoteriti| 'SaNu dAne' (7 / 2), na 'SaNa sambhaktau' (1 / 155) iti, anabhidhAnAt / tathA pUrvasmin sUtre tena 'SaNa saMbhakto' (1 / 155) ityasya sAntiriti bhavatyeva / / 928 // [samIkSA] 'sAti:, santi:, sati:' zabdarUpoM ke siddhyartha 'san' dhAtuvartI nakAra ko vaikalpika AkArAdeza tathA nakAralopa kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-"sanaH ktici lopazcAsyAnyatarasyAm' (a06|4|45)| ata: ubhayatra samAnatA hI parilakSita hotI hai| [vizeSa vacana 1. punarvAvacanAllopazca-satiH (du0 vR0)| 2. SaNu dAne, na SaNa sambhaktAviti, anabhidhAnAt (vi0 p0)| [rUpasiddhi 1. sAtiH, santiH, stiH| san +tik + si| 'SaNu dAne (7 / 2) dhAtu se "tikakRtau saMjJAyAmAziSi'' se 'tik' pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se nakAra ko vaikalpika AkAra tathA vibhktikaary| pakSa meM--'santi:' shbdruup| pUrvavartI sUtra "ye vA" (4 / 1172) meM 'vA' - pATha ke bAda vartamAna sUtra meM puna: 'vA' zabda kA pATha karane se nakAra kA lopa bhI abhISTa hai| ata: 'sati:' rUpa bhI sAdhu mAnA jAtA hai||928|| 929. sphurisphulyorghajyotaH [4 / 1 / 74] [sUtrArtha] 'ghaJ' pratyaya ke pare rahate 'sphur-sphul' dhAtuoM ke okAra ko vikalpa se AkArAdeza hotA hai||929| [du0 vR0] sphuri-sphulyorghaJi pare ota AkAro bhavati vaa| visphAraH, visphorH| visphAla:, vispholH||929| [du0 TI0] sphur0 / anye vaagrhnnmnvrtynti| prsmmtmett| 'ubhayorvibhASayormadhye ye vidhayaste nityAH' (kA0 pari0 11) iti, naiyAsikAnAM tu matametat / / 929 / [samIkSA] _ 'visphAra: visphAla:' prayogoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM okAra ko AkArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "sphuratisphulatyorghaJi'' (a06|1|47)|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturbhe kRtAtyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 127 yahA~ yaha vizeSa dhyAtavya hai ki pANini ke anusAra AkArAdeza nitya hotA hai| ata: 'visphAraH, visphAla:' hI zabdarUpa sAdhu mAne jAte haiM, jabaki kAtantrakAra ke anusAra AkArAdeza vikalpa se hone ke kAraNa 'visphoraH, visphola:' bhI zabdarUpa siddha hoNge| isa prakAra nitya-vikalpavidhi ke kAraNa donoM meM bhinnatA hai| [vizeSa vacana] 1. anye vAgrahaNamanuvartayanti, parasammatametat (du0 ttii0)| 2. ubhayorvibhASayormadhye ye vi + dhayaste nityA iti, naiyAsikAnAM tu matametat (du0 ttii0)| rUpasiddhi] ___ 1. visphAraH, visphorH| vi + sphur + ghaJ + si| 'vi' upasargapUrvaka 'sphura sphuraNe' (5 / 102) dhAtu se bhAva artha meM "bhAve'' (4 / 5 / 3) sUtra dvArA ghaJ pratyaya, 'gh - ' anubandhoM kA prayogAbhAva, "nAminazcopadhAyA lagho:' (3 / 5 / 2) se ukAra ko guNa-okAra, prakRta sUtra dvArA vikalpa se okAra ko AkAra tathA vibhktikaary| 2. visphAlaH, vispholH| vi + sphul + ghaJ + si| 'vi' upasargapUrvaka 'sphula saMcaye' (5 / 103) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 929 / 930. ijjahAteH ktvi [4 / 1 / 75] [sUtrArtha 'ktvA' pratyaya ke pare rahate 'o hAk tyAge' (2 / 71) dhAtugata AkAra ko ikArAdeza hotA hai||930| [du0 vR0] vA na vrtte| ktvApratyaye pare jahAterid bhvti| hitvA gtH| jahAteriti kim? hAG - haatvaa||930| [du0 TI0] i0| iditi| takAra: sukhoccaarnnaarthH| ijjahAte: ktirityukte idAdeza iti sambhAvyatA avibhaktinirdeza ucyate cet, jahAteranyasya dhAtoriti shkyte| tignirdeza: paatthsukhaarthH| anyathA ikAro haH ktvIti sidhyti||930| [vi0 pa0] ijjhaateH| ktvIti suutrtvaadaakaarlopH||930| [ka0 ca0] ijj0| vA na vrtte| 'ubhayorvibhASayormadhye yo vidhiH sa nityaH' (kA0 pari0 11) iti nyAyAt / sphurisphulyorityatrApi vyvsthitvaanuvrtte| ktviiti| sUtratvAditi pnyjikaa| nanu kathametad yAvatA "AdhAtoraghuTsvare' (2 / 2 / 55) ityatra dhAtugrahaNamazraddhopalakSaNam ityuktmsti| atastenaiva siddham? stym| dhAtu
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam grahaNamazraddhopalakSaNamiti yaduktaM tasyedaM ktvIti rUpameva kAraNam ataH sUtratvAdityucyate // 930 // [samIkSA] 'hitvA rAjyaM vanaM gataH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'hA' dhAtughaTita AkAra ko ikArAdeza tathA pANini ne 'hA' ko 'hi' Adeza kiyA hai| sUtra hai- "jahAtezca ktvi' (a0 7 / 4 / 43) / ataH prAyaH ubhayatra samAnatA hai| 128 [vizeSa vacana ] 1. iditi takAraH sukhoccAraNArthaH (du0 ttii0)| 2. tibnirdezaH pAThasukhArtha ( du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. hitvA / o hAk tyAge + ktvA + si| 'o hAk tyAge' (2 / 71) dhAtu se "ekakartRkayoH pUrvakAle" (4 / 6 / 3) sUtra dvArA 'ktvA' pratyaya, prakRta sUtra se AkAra ko ikAra, 'hitvA' kI liGgasaMjJA, prathamA - ekavacana 'si' pratyaya, 'hitvA' kI avyaya saMjJA, ataH "avyayAcca' 8 (21414 ) se 'si' kA luk / / 930 / 931. dyatisyatimAsthAM tyaguNe [4 / 1 / 76 ] [sUtrArtha] aguNa takArAdi pratyaya ke pare rahate 'do-so-mA-sthA' dhAtuoM ke antima varNa ko ikArAdeza hotA hai / / 931 / [du0 vR0] eSAntakArAdAvaguNe id bhvti| do-ditaH, ditavAn ditiH, ditvaa| so-avasitaH, avasitavAn, avasitiH / mA mitaH, mitavAn, miti:, mitvA / sthA-sthitaH, sthitavAn, sthitiH, sthitvA / aguNa iti kim ? dAtA, sAtA, mAtA, sthAtA / tipA nirdeza: kim ? dheT - dhItaH, dhItavAn / SaNu- sAtaH, sAtavAn // 931 / [du0 TI0 ] dyati0 / tibnirdezo 'do avakhaNDane So antakarmaNi' ( 3 / 22,21) iti prtipttyrthm| anyathA 'dAp lavane' (2 / 23) ityAdi dArUpa:, sana Atve saaruupH| atha 'do-So' ityavibhaktikanirdeza evAstAm, pAThagauravaM syAt / mA iti mA-mAGmeGAM sAmAnyena grahaNam / dyaterdadAdezasyApavAdaH, zeSANAmItvasya / / 931 / - [vi0 pa0 ] dyti0| mA iti| 'mA mAne, mAG mAne, meG pratidAne' (2 / 26,,1 / 462) iti sAmAnyena grhnnm| tipetyAdi / anyathA 'dA-mA' iti nirdeze dAsaMjJakamArUpa iti manyate / tato dheTaH sanotezca "dhuTi khanisani0 " (4 / 1 / 71) ityAdinA kRtAtvasya
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 129 syAditi bhAvaH / atha 'do- so' iti nirdizyatAm, tathApi pAThagauravaM syAditi tipA nirdeza: / / 931 / [ka0 ca0] dyti0| tipA nirdeza iti / atra dheT iti pATho'zuddha eva / 'dA' ityukte "svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA' (kA0 pari0 28) iti dAsaMjJakasya grahaNe'pi dheTa eva grahaNaM bhaviSyati nAnyasya, vishessvidhibhiraaghraattvaat| tathAhi - anyasya dAsaMjJakasya " dad do'dhaH " ( 4 / 1 / 80 ) ityanena paratvAd Adeza iti bAdhakaH, dadhAtestu "dadhAterhiH " (4 / 1 / 78) iti hyAdezo bAdhakaH / tataH pariziSTo dheD vidyate iti hemAzayaH / atha paJjikAyAM kimuktaM dAsaMjJakasya grahaNam / TIkAyAM tu anyathetyAdinA granthena dArUpasya grahaNam pratipAditam, tsmaadnyorvivaadH| atha 'svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA' (kA0 pari0 28) iti nyAyAt saJjJAsaMbhave kathaM dArUpasya grahaNamiti trilocanAzayaH / TIkAkAreNa dArUpasya grahaNaM kathamuktaM syaadev| yadi saMjJAsambhave dheTaM vinA'nyasya dAsaMjJakasya grahaNaM syAt / tathAhi kiM "dad do'dhaH" (4|1|80) ityanena paratvAdasya dAsaMjJakasya dadAdeza evAsti bAdhakaH / tasmAt TIkAkAravacanameva sAdhviti lakSyate ? satyam / nAsau paryanuyogaH, trilocanena vRttAvapi tibnirdezaH kimityanena saMjJAgrahaNaM pratipAditam / tasyAyamAzayaH - dA ityukte dvayamupasthitam - saJjJArUpaM ca tatra 'svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA' (kA0 pari0 28 ) iti nyAyAt saMjJAyAH prAdhAnyamavalambya vRttau vyAvRttiruktA, tathApi yadi pariziSTo dheDeva vidyate iti| tadA saJjJAgrahaNamanarthakamityucyate, tadevAzayavAn TIkAyAmAha'dAp lavane' (2 / 23) iti / ata eva trilocano'pi sammata ityuktvA sandehamAtraM pratipAditavAniti / / 931 / [samIkSA] 'ditaH, avasitaH, mitiH sthitavAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM dhAtuoM ke antima varNa ko ikArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-'"dyatisyatimAsthAmit ti kiti' (a074|40 )| ataH ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana ] 1. tibnirdezo - iti pratipattyartham (du0 TI0 ) | 2. tathApi pAThagauravaM syAditi tipA nirdeza: (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] + + 1 14. ditaH, avasitaH, mitaH sthitaH / do + kta si, ava + so + kta + si, mA + kta si, sthA + kta + si| 'do avakhaNDane So'ntakarmaNi, mA mAne, SThA gatinivRttau' (3 / 22,21; 2 / 26, 1 / 267) dhAtuoM se 'kta' pratyaya, 'o-A' ko 'i' Adeza tathA vibhaktikArya /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 5-8. ditavAn, avasitavAn, mitavAn, sthitvaan| do-avaso-mA-sthA + ktavantu + si| ukta cAra dhAtuoM se ktavantu pratyaya, prakRta sUtra se ikArAdeza tathA vibhktikaary| 9-12. ditiH, avasitiH, mitiH, sthitiH| do-avaso-mA-sthA-kti si| ukta cAra dhAtuoM se kti pratyaya, ikArAdeza tathA vibhktikaary| 13-15. ditvA, mitvA, sthitvaa| do-maa-sthaa+ktvaa+si| 'do-mA-sthA' dhAtuoM se ktvA pratyaya vibhktikaary||931|| 932. vA chAzoH [4 / 1 / 77] [sUtrArtha agNa takArAdi pratyaya ke pare rahate 'cho-zo' dhAtaoM ke antima varNa ko ikArAdeza vikalpa se hotA hai||932| [du0 vR0] chAzostakArAdAvaguNe id bhavati vaa| avacchitaH, avacchitiH, avacchAta:, avcchaati:| nizitaH, nizitiH, nizAta:, nishaati:| zAtevrate nityaM vyvsthitvibhaassyaa| saMzito braahmnnH| anyathA ziJA siddha ev||932| [du0 TI0] vaa0| 'cho chedane' (3 / 20) / shaaterityaadi| 'zo tanUkaraNe' (3 / 19) ityasya vrataviSaya iti bhaavH| saMzito brAhmaNaH iti vrtiityrthH| saMzite vratam, vratAdanyatra nipaat:| anythetyaadi| yadi vyavasthitavibhASA nAdriyate "zi nizAne' iti dhAtvantareNApi siddhmevetyrthH| parastvAha-zyatevicanaM nA ktAntenaikaprakRtinA ktAntamanJ smsyte| yathA kRtAkRtaM zAtaM ca tadazitaM ceti zAtAzitam, tadasat / yathAbhidhAnaM samAsa ityuktmev||932| [vi0 pa0] vaa0| anytheti| yadIha vyavasthitavibhASA nAdriyate tadA sarvatraivAyaM vikalpa iti| ikArapakSe 'ziJ nizAne' ityanenaiva sidhyati kiM 'zo tanUkaraNe' (3 / 19) ityasya vikalpavidhAneneti bhaavH||932| [samIkSA] nizitam, nizAtam, avacchitam, avacchitavAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'zo-cho' dhAtuoM ke antima varNa ko vikalpa se ikArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "zAchoranyatarasyAm' (a07|4|49)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 131 [vizeSa vacana ] 1. zAtervrate nityaM vyavasthitavibhASayA (du0 vR0)| 2. 'zo tanUkaraNe' ityasya vrataviSaya iti bhAvaH / saMzito brAhmaNaH iti vratItyarthaH (du0 TI0 ) | 3. yadIha vyavasthitavibhASA nAdriyate tadA sarvatraivAyaM vikalpa: (vi0 pa0 ) / [ rUpasiddhi] + kta + 1. avacchitaH, avacchAtaH / ava + cho si| 'ava' upasargapUrvaka 'cho chedane' ( 3 / 20) dhAtu se 'kta' pratyaya, prakRta sUtra dvArA vaikalpika ikArAdeza, takArAgama, cakArAdeza tathA vibhaktikArya / pakSa meM 'avacchAtaH ' / 2. avacchitiH, avacchAti: / ava + cho+kti + si| 'ava' upasargapUrvaka 'cho chedane' (3 / 20) dhAtu se 'kti' pratyaya tathA prakRta sUtra se vaikalpika ikArAdeza Adi kArya pUrvavat / 3. nizitaH, nizAtaH / ni + zo + kta si| 'ni' upasargapUrvaka 'zo tanUkaraNe' (3|19) dhAtu se 'kta' pratyaya Adi kArya pUrvavat / + 4. nizitiH, nizAtiH / ni + zo + kti si| 'ni' upasargapUrvaka 'zo' dhAtu se 'kti' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 932 / 933. dadhAterhiH [4 / 1 / 78 ] [sUtrArtha] aguNa takArAdi pratyaya ke pare rahate 'dhA' dhAtu ko 'hi' Adeza hotA hai / / 933 / [du0 vR0] dadhAtestakArAdAvaguNe hirbhavati / hitaH, hitavAn, hitiH, hitvA / dadhAteriti kim ? dheT-dhItaH, dhItavAn / 'vA' na vartate, dhAtvantarabalAt // 933 / [du0 TI0] dadhA0 / 'vA' na vartate iti / 'hi gatau' (4 / 11), anekArthatvAd dhAtUnAM vibhASAM saadhytiityrthH| 'iSTato hyadhikAra N pravRttinivRttI syAtAm' iti siddhe ti nirdezaH sukhArthaH // 933 // [vi0 pa0 ] ddhaa0| dhAtvantarabalAditi / anyathA 'hi gatau' (4|11 ) ityanenAnekArthatvAd dhAtUnAM samAnArthatvena vikalpasya siddhatvAt kimaneneti bhAvaH // 933 // [samIkSA] 'hitaH, hitavAn, hitvA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'dhA' dhAtu ko 'hi' Adeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - " dadhAterhiH " (a07|4|42) / ataH ubhayatra samAnatA hai / [vizeSa vacana ] 1. 'vA' na vartate, dhAtvantarabalAt ( du0 vR0)|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 kAtantravyAkaraNam 2. 'dhAJaH' iti siddhe tinirdezaH sukhArtha: (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1-4. hitaH, hitavAn,hitiH, hitvaa| dhA - kta, ktavantu, kti, ktvA - si| 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se kramazaH 'kta-ktavantu-kti-ktvA' pratyaya, anubandhoM kA prayogAbhAva, prakRta sUtra dvArA 'dhA' dhAtu ko 'hi' Adeza tathA vibhktikaary||933| 934. caraphalorudasya [4 / 1 / 79] [sUtrArtha] aguNa takArAdi pratyaya ke pare rahate 'car-phal' dhAtuoM kI upadhA meM vidyamAna akAra ko ukArAdeza hotA hai||934| [du0 vR0] caraphalorakArasya takArAdAvaguNe ud bhvti| cUrta:, cuurtiH| praphulta:, praphultiH / / 934 / [du0 TI0] cr0| 'phala niSpattau, dala ji phalA vizaraNe' (1 / 176,165) ityasyApi grahaNam / nAtra 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari048) ityaadriyte| dvivacanaM ca ruupsaamyaat| caraNaM cuurtiH| "ghoSavatyozca kRti" (4 / 6 / 80) itITapratiSedha iti| tathA 'phala niSpattau' (1 / 176) praphultiH, praphultaH iti| AdanubandhatvAd vishrnnaarthsyeddbhaavH||934| [vi0 pa0] cr0| caraNaM cUrtirityuttve "nAmino voH" (3 / 8 / 14) ityAdinA diirghH| praphultaH iti| 'dala ji phalA vizaraNe' (1 / 165) ityaadnubndhaaccettprtissedhH| iha 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 48) iti vcnsyaanaadraat| prphultiriti| 'phala niSpattau' (1 / 176) / sa eva vA "ghoSavatyozca kRti'' (4 / 6 / 80) ittprtissedhH||934| [ka0 ca0] cr0| cr0| 'cara gatau, cari rivi dhavi gatyarthAH' (cara asaMzaye 9 / 157;1 / 189) iti dvayorgrahaNamavizeSAt / caradhAto: tte. udAharaNaM nAstIti iTi sati takArAditvAbhAvAccoritamityeva bhvti| yattu cUrNa iti padaM dRzyate, tat 'curI dAhe' (cUrI dAhe 3 / 101) itysy| iidnubndhtvaatrisstthaayaamittprtissedhH| 'praphultaH' iti 'dala bi phalA vizaraNe' (1 / 165) ityasya, 'phala niSpattau' (1 / 176) ityasya tu phalitamiti takAraparasyAdezasya svruupgraahktvaat| kathaM cUrttirityasya dIrgha iti na dezyam, akurcharoriti varjanamakArasya svarUpagrAhakatvAnityatvajJApanAt! tenApi tadA vardhante tddhiiti||934|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 133 133 [samIkSA] 'cUrtiH, praphultaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'car - phala' dhAtuoM kI upadhA meM vidyamAna akAra ko ukArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "ti ca'' (a0 7 / 4 / 89) / ata: ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1-2. cUrtaH, cuurtiH| car + kta, kti + si| 'cara gatau' (9 / 157) dhAtu se 'ktakti' pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se akAra ko ukAra "nAmino vo:' (3 / 8 / 14) se ukAra ko dIrgha tathA vibhktikaary| 3-4. praphultaH , praphultiH / pra + phalA + kta, kti + si| 'pra' upasargapUrvaka 'dala Ji phalA vizaraNe' (1 / 165) dhAtu se 'kta-kti' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 934 / 935. dad do'dhH.[4|1|80] [sUtrArtha] aguNa takArAdi pratyaya ke pare rahate dAsaMjJaka dhAtuoM ko 'dat' Adeza hotA hai, dheTa dhAtu ko chodd'kr||935| [du0 vR0] dAsaMjJakasya dheDvarjitasya takArAdAvaguNe dad bhvti| dattaH, dattavAn, dattiH, dttvaa| dAsaMjJakasyeti kim? avdaatH| adha iti kim ? dheTa-dhItaH, dhiitvaan| dAnte tasya natvam, dhAnte dhatvaM syAt, sannipAtalakSaNasya varNagrahaNe nimittatvAt / / 935 / [du0 TI0] d0| dadhAterhirastItyAha- dheddityaadi| tAnto'yamAdezaH, AgamAdityAha-dAnta ityaadi| aguNa iti kim? daataa||935| [vi0 pa0] dad do0| ddhaaterhiraadesho'stiiti| adha iti dheTo varjanam / 'dad daH' iti nirdezasya tridhA samAnatve'pi tAntatve yuktimAha-dAnta ityaadi| na ca vaktavyam - takArAdAvayamAdeza iti sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadavighAtasya (kA0 pri039)| varNakAryatvAt tsyaitdevaah-snnipaatetyaadi| tasmAd dAd dasya ceti niSThAtakArasya takAra:, "ghaDhadhabhebhyastatho?'dhaH" (3 / 8 / 3) iti dhatvaM syaat| na caivmbhidhaanmstiiti| tasmAt tAnto'yamAdeza iti sthitam / / 935 / [ka0 ca0] dad do0| avadAta iti yadA pAThastadA 'dAp lavane' (2 / 23) ityasya rUpam, avcchinnmityrthH| yadA tu 'avadAnam' iti pAThaH, sa 'daipa zodhane' (1 / 263) ityasya drshitH| atha daditi Adeza: tAnta:, thAnta:, dAntaH, dhAnto vaa| tatra thAnte "aghoSeSvaziTAM prathamaH" (3 / 8 / 9) iti prathame sati na doSaH iti| tatrAzaGkA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 kAtantravyAkaraNam dAntadhAntapakSe dUSaNayuktimAha-dAnta ityAdi vRttiH| siddhAntastu prathamopasthitatvAt tAnta evohyaH, vararucinApi tdevoktm| nanu pANinimate thAnta evaaymaashyH| tAnte "dasti' (a06|3|124) iti sUtreNa dIrghaH syAditi bhaagvRttaavuktm| bhavanmate katham? naivam / pANinimate vIttaparIttamityAdisiddhyarthaM dastIti vacanaM dIrghArthaM ceti| svamate tadabhAvAt kvacidityanena lakSyadRSTyA bhvti| yad vA dAsaMjJakasya yastakArAdistasminneva bhavati, kato dAdau praaptiH| atha dAntadhAntapakSe'pi na dossH| dhatvaM niSThAnatvaM ca sannipAtalakSaNatvAdeva na bhaviSyati, tata: sarvapakSe'pi na doSaH, satyam / varjagrahaNe nimittatvAditi doSa evaasti||935| [samIkSA] 'dattaH, dattavAn , dattvA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'dA' ko 'dat' (dath) Adeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "do dada ghoH" (a07|4|46)| pANini 'dath' Adeza thakArAnta mAnate haiM aura vararuci takArAnta (dt)| yaha kevala apane apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra hI hai| ata: ubhayatra prAya: samAnatA hI hai| yaha jJAtavya hai ki pANini ne jina dhAtuoM kI 'ghu' saMjJA kI hai, unakI kAtantrakAra 'dA' saMjJA karate haiN| ata: tadanusAra 'gho:-da:' zabdoM kA prayoga sUtroM meM kiyA gayA hai| [vizeSa vacana] 1. tAnto'yamAdezaH AgamAdityAha-dAnta ityAdi (du0 ttii0)| 2. tasmAt tAnto'yamAdeza iti sthitam (vi0 p0)| 3. siddhAntastu prathamopasthitatvAt tAnta evohyaH, vararucinApi tadevoktam (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. dttH| dA + kta + si| 'D dAju dAne' (2 / 84) dhAt se "niSThA'' (4 / 3 / 93) sUtra dvArA 'kta' pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se 'dA' ko 'dat' Adeza, liGgasaMjJA tathA vibhktikaary| 2. dttvaan| dA + ktavantu + si| 'dA' dhAtu se 'ktavantu' pratyaya, 'datU' Adeza tathA vibhktikaary| 3. dttiH| dA + kti + si| 'dA' dhAtu se "striyAM ktiH" (4 / 5 / 72) sUtra dvArA 'kti' pratyaya tathA vibhktikaary| 4. dttvaa| dA + ktvA + si| 'dA' dhAtu se "ekakartRkayoH pUrvakAle'' (4 / 6 / 3) sUtra dvArA 'ktvA' pratyaya, 'dat' Adeza, liGgasaMjJA, si-pratyaya, avyayasaMjJA tathA "avyayAcca' (2 / 4 / 4) se 'si' pratyaya kA luk / / 935 /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 135 936. svarAdupasargAt taH [4 / 1 / 81] [sUtrArtha] agaNa takArAdi pratyaya ke pare rahate svaganna upasarga ke bAda Ane vAlI dheTvarjita 'dA' saMjJaka dhAtu ko 't' Adeza hotA hai||936|| [du0 vR0] upasagAMta svarAntAt parasya dheDvarjitasya dAsaMjJakanya takAro bhavati takAgadAvagaNe pratyaye pre| prattam, nItam, parIttam / dasti, kvacitrAmino havalya diirghtaa| svarAditi kim? nirdanam, durdnm| sasvaro'svaro vA'yamAdezo na kazcid doSa iti| kathaM nidattam, avadanam. pradanamiti? vAdikarmaNi prAdisamAso nipAtA vaa||936| ___ [du0 TI0] svraa0| sasvara ityaadi| anekavarNaH sarvasya bhavati, amvara ekavarNasya bhvti| ekavarNatvAt takAratraya'pi zrutibhedo nAstIti bhaavH| kthmityaadi| evam andanam, vidattam / kecit pradattamityetadevAdikamaNIti, zeSAstvavizeSA ev| vAdikarmaNAMti vibhASA AdikarmaNi vihite dAJa eva maNDUkaplutyA vyavasthitavAgrahaNaM smartavyam ityrthH| prAdisamAso nipAtA veti vAzabda: pratyekaM pdmbhismvdhyte| prAdisamAso neti na codyam, kriyAntaropAdAnena sidhdAta tat kriyopadezena zabdavivakSAbhedo vastu punrekmiti| rUDhizabdAzca kRto bhavantIti nipAtA veti upasargapratirUpakAzca nipAtA: prayogato'nsartavyAsteSAmpasargasaMjJA nAstIti bhaavH| upasargAditi kimartham - dadhi dattam, latA ditaa||936| [vi0pa0] svraaH| dstiiti| dAsaMjJakasya sthAne yastakArastasminnimitte nAmina eva diirghH| tatra kvacidgrahaNena lakSyAnurodhasya suucittvaadityrthH| sasvara ityaadi| nanu sasvarapakSe'nekavarNatvAt samudAyasya bhvti| tataH asya ca lope takAradvayamiti yuktam asvarapakSe tvekavarNatvAdantyasyAkArasya bhavati dakArasya cAghoSe prathame sati takAratrayameva syaat| astu, ko doSa:? na hyatra shrutibhedo'stiiti| kthmityaadi| svarAntatvAt takArAdezena bhavitavyamiti bhaavH| evaM vidattam, anudttmiti| aadikrmnniiti| AdikarmaNi vihite ktapratyaye dAJa eva vibhASA maNDUkaplutyA vaadhikaaraadityrthH| sarvatrAdikarmaNi kta: kartari ceti ktprtyyH| zAkaTAyanastu pradattamityetadevAdikarmaNi, zeSAstvaviziSTA iti vyaacsstte| pakSe 'vIttam, anUttam' ityapi bhvti| prihaaraantrmaah-praadiityaadi| vAzabda: pratyekamabhisambadhyate-prAdisamAso nipAtA veti| prakRSTaM pragataM vA dttm| avagatam avahInaM vA dattamityAdi praadismaasH| nanu prAdergatAdikriyAntaropAdAnena tat sidhyati, na tu daankriyopaadaanen| tadeva pradattamityAdo vivakSitamiti kathaM nArtho bhidyata iti na dezyam - rUDhizabdA hi kRto bhavantIti vyutpattyantareNApi nArthAntarabhAja iti na dossH| nipAtA veti| naite upasargAH, kintarhi natpratirUpakA anya eva nipAtA iti| naiteSAmupasargavyapadezanibandhano vidhiriti||936|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] svarAt0 / atra 'do avakhaNDane ' ( 3 / 22) ityasyApi paratvAd vizeSatvAcca grhnnm| ata eva TIkAyAm upasargAditi kim ? latA ditaa| 'do avakhaNDane ' (3 / 22) ityasya vyAvRttirdarzitetyarthaH / paJjikA - nanu prAderiti / tarhi prakRSTaM dattam ityatra dAnasya prakarSe siddham / naivam, atrApi dAnIyasya prakarSo na dAnasya, ato'rthabhedaH / / 936 / / / ityAcAryasuSeNavidyAbhUSaNakRte kalApacandre caturthe kRdadhyAye prathamaH siddhipAdaH samAptaH / / [samIkSA] 'prattam, avattam, nIttam, parIttam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'dA' ko 'tU' Adeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "aca upasargAt ta:" (a07|4|47)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| pANini jina varNoM kA bodha 'ac' pratyAhAra se karAte haiM, una varNoM kI kAtantrakAra ne lokaprasiddha 'svara' saMjJA kI hai| tadanusAra hI sUtroM meM zabdoM kA vyavahAra huA hai| [vizeSa vacana ] 1. rUDhizabdAzca kRto bhavanti ( du0 TI0, vi0 p0)| 2. upasargapratirUpakAzca nipAtAH prayogato'nusartavyAsteSAmupasargasaJjJA nAstIti bhAva: (du0 TI0 ) / 3. tatra kvacidgrahaNena lakSyAnurodhasya sUcitatvAt (vi0 pa0 ) / 4. zAkaTAyanastu pradattamityetadevAdikarmaNi, zeSAstvaviziSTA iti vyAcaSTe (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. prattam / pra + se 'kta' pratyaya, prakRta sUtra se 'dA' ko 't' Adeza tathA vibhktikaary| 2. niittm| ni + dA + kta + si| 'ni' upasargapUrvaka 'dA' dhAtu se 'kta' pratyaya, 'dA' ko 't' "hrasvasya dIrghatA" (2 / 5 / 28) se dIrgha tathA vibhktikaary| 3. priittm| pari + dA + kta + si| 'pari' upasargapUrvaka 'dA' dhAtu se 'kta' pratyaya, takAra, dIrgha tathA vibhaktikArya / / 936 / dA + kta si| 'pra' upasargapUrvaka 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 137 937. yapi cAdo jagdhiH [4 / 1 / 82] [sUtrArtha aguNa takArAdi pratyaya tathA yap pratyaya ke pare rahate 'ad' dhAtu ke sthAna meM 'jagdhi' Adeza hotA hai||937| [du0 vR0] takArAdAvaguNe yapi ca pare'do jgdhirbhvti| jagddhaH, jagddhavAn, jagddhiH , jagddhA , prajagdhya gtH| kathamantram? "ado'nanne' (4 / 3 / 71) iti jnyaapkaat| aguNa iti kim? attavyam, jagaddhau siddhe'ntaraGgatvAd yapi ceti yducyte| jJApayatyantaraGgANAM yapA bhavati bAdhanam ||iti anye| tena praNamya, ApRcchya, prdiivy| paJcamopadhaprabhRtInAM dIrghAdayo na bhvnti||937| [du0 TI0] ypi0| ikAra uccaarnnaarthH| jgdhaavityaadi| takArAdAvagaNe jagdhyAdeze siddhe stiityrthH| yabAdezo hi samAsamAzritya bhavan bahiraGga ityrthH| antrnggaannaamiti| ubhayaprAptau karmaNi SaSThIyam, yati kartari tRtiiyaa| bAdhanamiti bhAve, antaraGgavidhayo yapA bAdhyante iti bhaavH| tadiha na vaktavyam, bhAvini bhaviSyati samAse yapo vidhaanaat| atha vAkyaM samAsAvalambanaM vRddharastIti tarhi tatra bhAvigrahaNamanarthakaM syAt / / 937 [vi0 pa0] ___ypi0| atha kimarthamidaM yabgrahaNam ? "samAse bhAvinyanaJaH ktvo yap" (4 / 6 / 55) ityubhayapadAzritaM samAsamAzritya bhavato bahiraGgatvAd yapaH prAgeva takArAvasthAyAmantaraGge jagdhyAdeze sati prajagdhyeti siddhmityaah-jgdhaavityaadi| bahiraGgeNApi yapA antaraGgavidhayo bAdhyante iti bhaavH| anyathA jagdhivat paJcamopadhayA dhuTi cAguNe "cchvoH zUTau paJcame ca" (4 / 1 / 56) ityAdikamapi antaraGgatvAt takArAdau dhuTi syaat| tataH praNamyetyAdikaM na sidhyatIti bhaavH| anye kecid iha tu na yuktameva, tatra hi bhAvigrahaNamupadezayabarthamiti vkssyti| tato bhAvini samAse upadezAvasthAyAmeva ktvo yabiti kuto diirghaadiprsnggH||937| [samIkSA 'jagdhaH, jagdhavAn, prajagdhya' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ad' dhAtu ko 'jagdhi' Adeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "ado jagdhiya'ptikiti' (a0 2 / 4 / 36) / ata: ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1. jagddhaH / ad + kta + si| 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se 'kta' pratyaya, prakRta
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 kAtantravyAkaraNam sUtra se 'ad' dhAtu ko 'jagdhi' Adeza, "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu' (3 / 8 / 8) se dhakAra ko dakAra tathA vibhktikaary| 2. jgddhvaan| ad + ktavantu + si| 'ad' dhAtu se ktavantu pratyaya, jagdhi Adeza, dhakAra ko dakAra tathA vibhktikaary| 3. jagddhiH / ad + kti + si| 'ad' dhAtu se 'kti' pratyaya, 'jagdhi' Adeza, dhU ko d tathA vibhktikaary| "dhuTazca dhuTi'' (3 / 6 / 51) se pUrvavartI dhakAra kA lopa ho jAne para 'jagdhi:' ruup| 4. jagdhvA / ad + ktvA + si| 'ad' dhAtu se 'ktvA' pratyaya, jagdhi-Adeza, "ghaDhadhabhebhyastatho?'dha:'' (3 / 8 / 3) se takAra ko dhakAra, "dhuTAM tRtIyazcaturtheSu' (3 / 8 / 8) se pUrvavartI dhakAra ko dakAra tathA vibhktikaary| 5. prajagdhya gtH| pra + ad + ktvA - yap + si| 'pra' upasargapUrvaka 'ad' dhAtu se 'ktvA' pratyaya, samAsa meM ktvA ko 'yap' Adeza tathA vibhktikaary||937| 938. ghajalorghasla [4 / 1 / 83] [sUtrArtha 'gha' tathA 'al' pratyaya ke pare rahate 'ad' dhAtu ko 'ghasla' Adeza hotA hai||938| [du0 vR0] adeJi ali ca pratyaye ghslrbhvti| lakAra uccaarnnaarthH| ghaas:| "upasarge'deral" (4 / 5 / 42) vighsH| prAttIti-praghasaH, aci vktvym||938 [du0 TI0] ghb0| prAttItyAdi vaktavyaM vyAkhyeyam / ghasi: prakRtyantaramastIti aderaci prayogo naastynbhidhaanaat| tadasat, na hi prakRtyantaramastIti "vA parokSAyAm' (3 / 4180,90) iti prdrshnaat| 'ghasmaraH' iti "sadighasAM marak' (4 / 4 / 40) iti vacanAnmaraviSaya ityuktmev| aci tarhi nAdriyate ityevAyamiha pryog:| yastvAha-ghase: prakRtyantarasyAsarvaviSayateti sUcanArthaM "vA parokSAyAm' (3 / 4 / 80,90) iti vcnm| tanmate nAyaM prayogo SyatIti bhaavH||938| [vi0 pa0] ghj0| vaktavyamiti vyaakhyeym| "sradighasAM maraka" (4 / 4 / 40) iti vacanAd ghasi: prkRtyntrmsti| tenedaM siddham ityrthH| adestvacyatyayo naabhidhiiyte| nanvasau ghasi: maraviSaya evetyuktam, tat kathamaci tasya prasaGgaH iti? tathA ca "vA parokSAyAm' (3 / 4 / 80,90) iti vacanamuktam, anyathA adinA'nena ca ghasinA rUpadvayaM siddham? satyam, evantarhi naiSa prayogo'bhidhIyate iti| vaktavyaM tu matAntareNa drshitm||938|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 139 [samIkSA] 'ghAsa:, vighasaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ad' dhAtu ko 'ghaslU' Adeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "ghaJapozca' (a02|4|38)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. ghaasH| ad + ghaJ + si| 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se "bhAve' (4 / 5 / 3) sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, 'gh - j' anubandhoM kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se 'ad' ko 'ghasla' Adeza, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTasu' (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha tathA vibhiktikaary| 2. vighsH| vi + ad - ghas + al + si| 'vi' upasargapUrvaka 'ad' dhAtu se "upasarge'de:' (4 / 5 / 42) sUtra dvArA 'al' pratyaya, 'ghasla' Adeza tathA vibhktikaary||938| 939. kta - ktavantU niSThA [4 / 1 / 84] [sUtrArtha] 'kta' tathA 'ktavantu' pratyayoM kI niSThA saMjJA hotI hai||939| [du0 vR0] ktaktavantu pratyayau niSThAsaGghako bhvtH| zabdasya nityatvAd anvAkhyAne bhAvinoneMtaretarAzrayadoSaH iti| zIrNaH, shiirnnvaan| bhinnaH, bhinnvaan| niSThApradezA: - "niSThA" (4 / 3 / 93) ityevmaadyH| ktvA makArAntazca kRt svabhAvAdasaGkhya ityvyymev||939| / / ityAcAryadurgasiMhapraNItAyAM daurgasiMhyAM vRttau caturthe kRdadhyAye prathamaH siddhipAdaH smaaptH|| [du0 TI0] kt0| niranvayA strIliGgA pUrvAcAryasaMjJeyaM ktaktavantvorliGgasaMkhyAbhyAM na yujyate, svbhaavaat||939| ||ityaacaarydurgsiNhprnniitaayaaN daurgasiMhyAM kAtantravRttiTIkAyAM caturthe kRdadhyAye prathamaH siddhipAdaH smaaptH||
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] ktktH| nanu ca saMjJAvidhAnamutpattimantareNa na sidhytiiti| na hyanutpannasya sajJA nAma, nApyutpattividhAnaM sajJAmantareNa zAstre sidhytiiti| na hi nAmagrAhamutpattayo bhavantyo nAmAntareNa bhvitumrhntiiti| itaretarAzrayadoSAnedaM saMjJAvidhAnama, nApi niSThetyutpattividhAnaM sidhytiityaah-shbdsyetyaadi| siddhAnAM sajJAsajJinAmanvAkhyAnamidaM nAdhunikaM krnnmityrthH| 'zIrNaH' ityaadi| "rAniSThAto na0'' (4 / 6 / 101) ityAdinA "dAd dasya ca" (4 / 6 / 102) iti ca niSThAtakArasya natvaM phulmiti||939|| / / ityAcAryazrItrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAM caturthe kRdadhyAye prathamaH siddhipAdaH smaaptH|| [samIkSA 'kta-ktavantu' pratyaya bhUtakAla meM hote haiM, isake atirikta 'kta' pratyaya bhAva-karma arthoM meM tathA 'ktavantu' pratyaya bhAva-kartA arthoM meM upapanna hotA hai| kAtantraTIkAkAra AcArya durgasiMha ke anusAra yaha saMjJA pUrvAcAryoM dvArA vihita hai--'niranvayA strIliGgA pUrvAcAryasaMjJeyaM kta-ktavantvorliGgasaMkhyAbhyAM na yujyate, svbhaavaat| kAzakRtsnavyAkaraNa meM isa saMjJA ke upalabdha hone se isakI prAcInatA tathA prAmANikatA siddha hotI hai| kAzakRtsni tathA pANini ne 'ktavatu' pratyaya nakArarahita mAnA hai, parantu kAtantrakAra nakAraghaTita pratyaya karate haiM, jisase 'kRtavantau, kRtavantaH' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi meM lAghava hotA hai| kAzakRtsni tathA pANini kA sUtra hai--"ktaktavatU niSThA' (kA0 dhA0 vyA0,sUtra 111; a01|1|26)| ise anvarthasaMjJA svIkAra kiyA jAtA hai- nitarAM tiSThatIti nisstthaa| chAndogyopaniSad (7 / 20 / 1) ke anusAra guruzuzrUSA artha meM niSThA zabda kA prayoga huA hai-"yadA vai nistiSThatyatha zraddadhAti, nAnistiSThazraddadhAti' (chA0 u0 7 / 20 / 1) / 'niSThA guruzuzrUSAdiH' (zAM0 bhaa0)| prakriyAsarvasvakAra nArAyaNabhaTTa ne 'niSThA' kA artha parisamApti yA bhUtakAla mAnA hai, jisake anusAra 'kta-ktavantu' pratyaya bhUtakAla meM hI sampanna hote haiM niSThA parisamAptiH syAt sA ca bhuutaarthyordvyoH| arthaH syAdityabhedena niSThAkhyau prtyyaavpi|| (pra0 sa0 - smaaskhnndd)| bhUtakAla meM niSThA kA vidhAna karane vAle pANini tathA sabhI prANiyoM kA anuraJjana karane vAle jayAditya ko rAjataraGgiNIkAra kalhaNa ne samAna hI mAnA hai kRtavipropasargasya bhuutnisstthaavidhaayinH| zrIjayApIDadevasya pANinezca kimntrm|| (rA0 ta0 4 / 637) /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyayAdhyAye prathamaH siddhipAdaH 141 AcArya devanandI ne etadartha saMkSipta 'ta' saJjJA kI hai - "ktaktavatU taH" (1 / 1 / 28) / [vizeSa vacana] 1. zabdasya nityatvAt (du0 vR0)| 2. ktvA makArAntazca kRt svabhAvAdasaMkhya ityavyayameva (du0 vR0)| 3. niranvayA strIliGgA pUrvAcAryasaMjJeyaM ktaktavantvorliGgasaMkhyAbhyAM na yujyate, svabhAvAt (du0 ttii0)| 4. siddhAnAM sajJAsacinAmanvAkhyAnamidaM nAdhunikam (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. shiirnnH| zR + kta + si| 'zR hiMsAyAm' (8 / 15) dhAtu se 'kta' pratyaya, "RdantasyeraguNe' (3 / 5 / 42) se R ko ir, "nAmino rvorakurcharorvyaJjane' (3 / 8 / 14) se dIrgha, "rAniSThAto na0" (4 / 6 / 101) se takAra ko nakAra, "ravaNebhyo no Nama0" (2 / 4 / 48) se nakAra ko NakAra tathA vibhktikaary| 2. zIrNavAn / zR + ktavantu + si| 'zR' dhAtu se 'ktavantu' pratyaya tathA anya kArya puurvvt| 3. bhinnH| bhid + kta + si| 'bhidira vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se 'kta' pratyaya, "dAd dasya ca" (4 / 6 / 102) se takAra-dakAra ko nakArAdeza tathA anya prakriyA puurvvt| 4. bhinnvaan| bhid + ktavantu + si| 'bhid' dhAtu se ktavantu pratyaya tathA anya prakriyA puurvvt||939| ||iti kRdadhyAye caturthe sampAdakIyasamIkSAtmakaH prathamaH siddhipAdaH smaaptH||
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 940. dhAtoH [4 / 2 / 1] [sUtrArtha yahA~ se paJcamyanta dhAtu zabda kA adhikAra rahegA / / 940 / [du0 vR0] dhAtoriti paJcamyantamanukRtam / avizeSe dhAtorityayamadhikAro veditavyaH / kartavyam, karaNIyam / dhAtoriti kim ? kumbhatA / kumbhaM karotIti bhAvakarmaNorna tavyAdayaH / "yuSmadi madhyamaH'' (3 / 1 / 6) iti saptamyuktaM nopapadam / utsarga: sic sanviSaye na syAt / atha "dhAtosto'ntaH pAnubanthe' (4 / 1 / 30) ityato dhaatoritynuvrtte| tarhi 'dUdhUSati' ityUD na sidhyati / / 940 / [du0 TI0] dhAtoH / paJcamyantamanukriyate iti / paJcamI cAtra paradigyogalakSaNaiva sambhavati, na tu kArakalakSaNA / "pratyayaH paraH'' (3 / 2 / 1) iti vacanAdanirdiSTatvAt "kto'dhikaraNe ca" (4 / 6 / 563) ityavadhirasya parizeSo'vaziSyate, "yuvujhAmanAkAntAH' (4 / 6 / 54) ityAdiSu prayojanAbhAvAt / avizeSa iti / yatra viziSTA dhAtavaH santi tatra na prayojayati / yathA "yamimadigadAM tvanupasarge" (4 / 2 / 13) iti / dhAtorityAdi / nanu sAdhane hi tavyAdayo'bhidhIyante, sAdhanaM ca kriyAyA bhavati, kathaM liGgAt tavyAdayaH? satyam , syAdayo hi sAdhane'bhidhIyante iti liGgabahirbhUtAM kriyAmadhikRtya tavyAdayo'pi liGgAt syuriti bhAvaH / nanu liGgAd viziSTAd vidhIyamAnAH syAdayo bhaviSyanti, netadasti / avizeSeNotpadyamAnAH syAdayaH kathaM bAdhakA: ? tavyAdayastu bhAve vidhIyamAnA bAdhakA: syuriti / tarhi kumbhaM karotIti na prtyudaahrtvym| tathA kumbhatetyapi bhAvakarmaNorityatra bhAvazabdaH kriyAvacanaH "tatvau bhAve' (2 / 6 / 13) ityatra sAmAnyavacanAt kumbhena bhUyate ityarthe kumbhatavyamiti pratyudAhartavyam, naivam / dhAtvadhikAre'smistatra bhAvazabda: kriyAvacana:, anyathA yathAsambhavaM yujyate, tasmAd "vA'sarUpo'striyAm' (4 / 2 / 8) iti pratyudAharaNaM ghaTate / yuSmadIti / upapadasaJjJAyAstvarthavazAd vibhaktivipariNAma iti vakSyati / dhAtvadhikAre'treti satyarthAd viSayo dhAtvadhikAramantareNa na syAd atastvaM devadatta: pacasIti na prApnoti / devadattastvaM pacasIti sarvadA syAt "tat prAG nAma cet' (4 / 2 / 3) iti vacanAd "vA'sarUpo'striyAm' (4 / 2 / 8) ityanena ca sano'pavAdaviSaye sic na syaadityrthH|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 143 athetyAdi / 'dhAtosto'ntaH pAnubandhe'' (4 / 1 / 30) ityato yathAsambandhaM yujyate arthavazAditi bhAvaH / evaM satyasmin dhAtvadhikAre yo dhuDAdistasminneva UDAdeza: syAnna tu AkhyAtika ityarthaH / tathApi dhAtvadhikAro na prayojayati prakaraNavazAd dhAtoreva tavyAdayaH, yatastavyAdividhau dhAtuprakRtaya eva vidhIyante / evaM manasikRtya dhAtorityayamapi vAsarUpe kRtasambandhAditi vakSyati "saptamyuktamupapadam" (4 / 2 / 2) ityadhikAro bhaviSyati ? satyam , pratipattigauravanirAsArtha eva dhAtvadhikAra iti / / 940 / [vi0 pa0] dhAtoH / paJcamyantamanukRtamiti / etacca 'kAle' iti saptamyantamankRtamityAdivad vyAkhyeyam / avizeSa iti / sAmAnye tavyAnIyAvityAdau / vizeSe tu "yamimadigadAntvanupasarge" (4 / 2 / 13) ityAdau dhAtuprakRtinirdeze'vyabhicArAcAsya prayojanamastIti bhaavH| dhaatorityaadi| nanu tavyAdayaH pratyayAH sAdhane vidhIyante, na ca kriyAmantareNa sAdhanaM smbhvtiiti| sAdhanArha kriyAbhidhAyina eva bhaviSyati, kiM dhAtvadhikAreNeti? yuktamidam, yokapadopAttasAdhyasAdhanasambandhe nizcaya: syaat| na cAntareNa dhAtvadhikAramasau bhvtiiti| kumbhaM karotItyAdau padAntaropAttakriyAmadhikRtya sAdhanAbhidhAyino liGgAt tavyAdayaH syuH, yadA sAdhanavihitAH syAdaya iti / yadyevam, ete syAdayo liGgAd vizeSavihitA bAdhakA bhavantIti kathaM tavyAdInAmavasara:? tadayuktam / bhAve syAdInAmaviSayatvAt tavyAdaya eva bhavitumarhantIti / tarhi kumbhaM karotIti na pratyudAhartavyam / iha karmaNi vizeSavihitA dvitIyaivAsti bAdhikA / kiM ca kumbhasya bhAvaH kumbhatetyapi na pratyudAharaNaM yujyate / "bhAvakarmaNoH kRtyaktakhalaH " (4 / 6 / 47) ityanena vihitAstavyAdayastatra bhAvazabda: kriyAvacana iti / ata: kumbhena bhUyate ityarthe kumbhatavyamiti pratyudAharaNamucitam, tadayuktam / dhAtvadhikAre'smin sati bhAvazabdastatra kriyAvacana iti zakyate vktum| anyathA yathAsambhavameva gamyate / tasmAda vAsarUpanyAyena "tatvau bhAve" (2 / 6 / 13) ityasya liGgavidhitvenApavAdasya viSayatve'pi pakSe tavyAdirutsargavidhi: syAt / tathA kumbhaM karotIti dvitIyAviSaye "karmaNyaNa" (4 / 3 / 1) apIti dhAtvadhikArasya prayojanAntaramAha - yuSmadItyAdi / yadupapadatvaM syAd yuSmadastadA "tat prAG nAma cet" (4 / 2 / 3) iti vacanAt 'tvaM pacasi' ityeva syAt , 'pacasi tvam' iti na syAt / siddhAnte punararthavazAd vibhaktivipariNAmena vakSyati dhAtvadhikAre'treti / tenAkhyAte na prasaGga iti / kiM ca dhAtvadhikAramantareNa "vAsarUpo'striyAm" (4 / 2 / 8) ityapi vacanamasImakatvAdAkhyAtabhapi gacched ityAha - utsarga: sijiti / atheti / "dhAtosto'ntaH pAnubandhe" (4 / 5 / 30) ityato dhAtvadhikAreNaite doSA iti / yadyevamasmin dhAtvadhikAre yo dhuDAdirvihitastasminneva "cchvoH zUTau paJcame ca" (4 / 1 / 56) iti syAt , na tvAkhyAtavihita iti / ata: kAryoM dhAtvadhikAraH iti / / 940 / [ka0 ca0] dhaatoH| dhAtoriti paJcamyantAnukaraNaM gamyamAnetizabdenAbhidhIyamAne prathamArthe
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 kAtantravyAkaraNam zabdarUpam, na tu padaM vibhkterbhaavaat| tacca prakRtivibhaktayoH samadAye bhvti| nana svasmin phalazUnyatve satyuttaratra phalAbhisambandho hydhikaarH| tato'dhikriyamANatvAt prathamaiva yujyte| yathA kRdityAha - dhaatorityaadi| etena paJcamyantazabdarUpamevAnukRtaM na paJcamyanto nirdesh:| ayamarthaH - itizabdo dvividhaH - liGgArthAvirbhAvaka: pdaarthaavirbhaavkshc| tatra liGgArthAvirbhAvako yathA gvityymaah| padArthAvirbhAvako yathA gaurityaah| 'dazaratha ityudAhRtaH' ityatra tu padArthAvirbhAvaka iti| dhAtoriti paJcamyantAnukaraNazabdarUpAnna prathamA, gamyamAnenetizabdena tadarthasyAbhidhAnAt , yathA - 'kAle' iti| nan kimarthaM paJcamyantAnukaraNaM prathamaivAstAm adhikaartvaat| naivam , tvyaaniiyaavityaadaavrthsyaaghttnaat| athArthavazAd vibhaktivipariNAmo bhaviSyatIti ceda, gauravApatti: syaat| kAle itytraapyetduktm| ata eva padbhyAm uktam - kAla ityaadivditi| atha saptamyUktamityAdau vibhaktivipariNAmastu avazyaM kartavyaH, arthavazAt / tat kathaM gauravApattiH, ata: prathamaivAstAm adhikAratvAt? satyam, "saptamyuktamupapadam' (4 / 2 / 2) ityekasUtra eva vibhaktivipariNAma: krtvyH| prathamAyAM tu pratisUtra iti mahadeva gaurvm| nanvanakaraNaM dhAtorityasyaitatsvarUpaM shbdruupmrthH| tatastavyAnIyAvityatra kathamanvayaH? naivam, arthAnukaraNamidaM tataH paJcamyantasya dhAtoryo'yamarthaH so'nukaraNasyApIti avizeSa iti vRttiH| nanu kathametad gatyarthAkarmaketyAdau vizeSavidhAne'pi asyAdhikArasya sambandhAt? na ca vAcyam , kintatrAnenAdhikAreNa 'zayitaH' ityAdau iTo'nupapatteH / tatra hi dhAtusaMjJAmAzritya yadasArvadhAtukaM tasminneveD bhavatItyuktam / ata eva 'jugupsate, titikSate, mImAMsate' ityAdau na bhavati / naivam , gatyarthAkarmaketyAdi na vidhisUtram , kintarhi arthaniyAmakam, vidhisUtraM tu "niSThA'' (4 / 3 / 93) iti, tatra dhaatvdhikaaro'styeveti| __ paJjikA - nanu tavyAdaya iti| sAdhane krmnniityrthH| etaduktaM bhavati - sAdhane ete vidhIyante, sAdhanaM ca kriyAmantareNa na sambhavatIti sAdhyasAdhanasambandhe (kriyAkArakasambandhe) sati dhAtorupasthitatvAt tasmAdeva bhavantIti puurvpkssH| nanu bhAve'pyete vidhIyante, tat kathaM na tatra pUrvapakSaH kRtaH ? satyam , sAdhana ityupalakSaNaM bhAve'pi boddhavyam , tatra bhAve'yaM pakSaH / bhAvazabdA: kriyAbhidhAyino dhAtoreva bhaviSyantIti yuktamidamiti upahAsaparo'yaM granthaH / ayamabhiprAyaH-sAdhanasya sAdhyApekSatvAt sAdhyasAdhanasambandhe tavyAdayo bhaviSyantIti, sAdhyasAdhanasambandhastu na kevalamekapade, kintarhi padadvaye'pi / yathA kumbhaM karotIti / atha ekapadopAtta eva sAdhyasAdhanasambandhe bhaviSyanti padadvayopAtte na bhaviSyantIti na nizcayaH, kintu dhAtvadhikAraM vinA sAmAnyena syAt / kambhateti / etadarthaM kriyamANaM kambhaM karotItyapi viSayIkarotItyAha - kiJceti / tatra ceti / etenAyamarthaH-bhAvakarmaNorityatra bhAvazabda: kriyaavcn:| "tatvau bhAve' (2 / 6 / 13) ityatra tu pravRttinimittavacanaH kathaM tadubhayorbhAvaviSaye
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 145 tavyAdInAmavasaro bhinnaviSayatvAditi, kintu tadeva pratyudAharaNaM dAtumucitam , yad bhAvazabdasya kriyAvacane sambhavati / atha tadeva kimityAha - kumbhtvymiti| nanu bhAvazabdasya kriyAvAcitve dhAtoreva bhavitumarhati, kuto'yaM nizcaya: kintu kumbhazabdAt kumbhakartRke bhAve kriyAyAmabhidheyAyAM sambhavati ko vivaad:| sthitau tu dhAtvadhikArAd bhAvakarmaNorityanena dhAtoH para eva bhvntiiti| idAnIM nAmno'pi syuriti| atha kumbhatavyamiti kthmuktm| atrApi tRtIyaivAsti baadhiketi| yathA kumbhaM krotiiti| atra dvitIyA bAdhikA? satyam, tasmAd vAsarUpa-ityAdivakSyamANena granthenAsya pakSasya siddhAntaH, adhunA tadanAzrityAnyavicAra: kRtH| atha tadanAzritya vicAro yadyagrataH kartavyastadA kumbhatetyatra tapratyaya evAsti bAdhaka iti kuto bhaavkrmnnorityaadipngkterudbhaavnaasmbhvH| tdyuktmiti| kumbhena bhUyate ityeva yuktamiti yaduktaM tdyuktmityrthH| kintu kumbhatavyam, kumbhateti kumbhaM karotIti ca sarvaM yuktmityrthH| etena kumbhatavyamiti ca pratyudAharaNAntaraM bodhym| anyatheti / dhAtvadhikAraM vinetyarthaH / yathAsambhavaM pravRttinimittavacana: kriyAvacanazca bhAvazabda ityarthaH / atha kumbhaM karotItyatra dvitIyA bAdhiketi, tathAtrApi "tatvau bhAve'' ityevAsti bAdhaka ityAha - tasmAditi / athetyAdi / hemastatra "odaudbhyAM kRd yaH svaravat' (4 / 1 / 31) ityatra svaravadgrahaNaM sukhArthamityarthaH / nanu cAzuddhametad iha kRdgrahaNAdanyatra sAmAnyamavagamyate ityuktam , tena "pratyayalukAM cAnAm " (4 / 1 / 4) ityatrApi sAmAnyamavagamyate idAnIM kRdgrahaNasyedameva phalam bhaviSyati tasmAd duSTameva hemoktam / atra kazcit tatra sukhArthamiti tasya tena samAsa: ityatra sukhArthaM dhAtoriti sUtramiti vyAkhyAya hemoktaM zuddhamityAdriyate / tathA ca tatroktam - dhAtorityayamapi vAsarUpe kRtsambandhAditi / / 940 / [samIkSA pratyaya 4 prakAra ke hote haiM - 1. syAdi, 2. tyAdi, 3. kRt tathA 4. tddhit| inameM se syAdi (supa) tathA taddhita pratyaya to liGga = prAtipadika se hote haiM, jabaki tyAdi (tiG) evaM kRt pratyayoM kA vidhAna dhAtu se kiyA gayA hai / etadartha donoM hI zAbdika AcAryoM ne dhAtu kA adhikAra kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "dhAto:' (a0 3 / 1 / 91) / pANinIya vyAkaraNa meM isa dhAtu ke adhikAra meM donoM prakAra ke pratyayoM kA vidhAna kiyA gayA hai, parantu kAtantravyAkaraNa meM tyAdi pratyayoM kA vidhAna zarvavarmA ne tathA kRtpratyayoM kA vidhAna vararuci ne kiyA hai / ata: yaha adhikAra do bAra nahIM kiyA gayA hai / kRtpratyayoM ke lie vararuci ne dhAtvadhikAra kiyA hai, paranta zarvavarmA ne tyAdi pratyayoM kA nirdeza kAla ke adhikAra meM rakhA hai - "kAle' (3 / 1 / 10) / ata: sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hI hai /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [vizeSa vacana] 1. syAdayo hi sAdhane'bhidhIyante iti liGgabahirbhUtakriyAmadhikRtya tavyAdayo'pi liGgAt syuriti bhAvaH (du0 TI0) / 2. bhAvazabdaH kriyAvacana: (du0 TI0) / 3. prakaraNavazAd dhAtoreva tavyAdayaH (du0 TI0) / 4. pratipattigauravanirAsArtha eva dhAtvadhikAraH (du0 TI0) / 5. padAntaropAttakriyAmadhikRtya sAdhanAbhidhAyino liGgAt tavyAdayaH syuH (vi0 p0)| 6. dhAtoriti paJcamyantAnukaraNam (ka0 ca0) / 7. svasmina phalazanyatve sati uttaraphalAbhisambandho'dhikAraH (ka0 ca0) / 8. itizabdo dvividhaH - liGgArthAvirbhAvaka: padArthAvirbhAvakazca (ka0 pa0) / 9. sAdhane tavyAdayo vidhIyante, sAdhanaM ca kriyAmantareNa na sambhavati (ka0 c0)| 10. bhAvakarmaNorityatra bhAvazabda: kriyAvacanaH, "tatvau bhAve'' ityatra tu pravRttinimittavacana: (ka0 ca0) / 11. svaravadgrahaNaM sukhArtham (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. kartavyam / kR + tavya + si / 'Du kRJ karaNe' (7/7) dhAtu se dhAtvadhikAra meM "tavyAnIyau" (4 / 2 / 9) sUtra dvArA 'tavya' pratyaya tathA vibhktikaary| 2. karaNIyam / kR + anIya + si / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se dhAtvadhikAra meM 'anIya' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 940 / 941. saptamyuktamupapadam [4 / 2 / 2] [sUtrArtha dhAtvadhikAra meM paThita saptamyanta pada kI upapada saMjJA hotI hai // 941 / [du0 vR0] dhAtvadhikAre'tra sUtre saptamyA nirdiSTamupapadasaMjJaM bhavati / "karmaNyaNa , nAmni sthazca'' (4 / 3 / 1, 5) ityevamAdayaH / uktamiti kim ? saptamyantamAtre mA bhUt - stamberamaH, kurucaraH / / 941 / [du0 TI0] sapta0 / iha dhAtvadhikAre kvacidadhikaraNasaptamya:- "kartari kRtaH, bhAve, karaNAdhikaraNayozca' (4 / 6 / 46; 5 / 3, 95) iti / kvacid bhAvasaptamyaH - "karmaNyaNa, karaNe'tIte yajaH, zIGo'dhikaraNe ca'' (4 / 3 / 1, 81, 18) / atra yA adhikaraNasaptamyastAsAmanyatra prayogAt kArya prati nimitttvmsndigdhm| yAstu
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe vRtAtyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 147 bhAvasaptamyastatra sandehaH - kimetAH kAryavidhAnasyopalakSaNaM karmaNi sati aN bhavati? AhosvidupapadasaMjJAyA liGgamAtramiti? ekasminirdeze ubhayathA vyaapaarsyaasmbhvaat| upapadasaMjJAyAH sAkSAd upAdAnAnimittasaptamyo jnyeyaaH| Avartante vA, avizeSavidhAnAd yatra karmaNi satyaNapratyayastadopapadasaMjJA bhaviSyatIti dhAtorityarthavazAt saptamyantatvena viSaya: kathyate, pratyayAnAM baahulyaat| ___ dhAtoriti paJcamo nirdiSTA / karmaNyaN ityAdibhiyogairekavAkyatA'sya sUtrasyeti darzitam / tadA karmaNyaN ityasya saptamInirdezAdupapadasaMjJA, karmaNi satyaN bhavati ubhayaM sidhyati adhikArAdapyetatsambhava iti / upapadasajJAdhikriyate iti / kAryakAlaM saMjJAparibhASeyaM yathoddezaM saMjJA paribhASeti vyAkhyAtam / uktamityAdi / saptamyupapadam ityucyamAne yadeva saptamyantaM zrUyate pratyayalopalakSaNena vA, tadeva syAditi / uktagrahaNe sati saptamIgrahaNena saptamyantamupasthApya pratyAsatteH zAstradRSTaM na lokaprayoganipAtIti / tatra ca zabdAntarasya pravRttyabhAvAdoM gRhyate, yathA "karmaNyaN" (4 / 3 / 1) iti kumbhAdizabdAH / iha tu 'karNejapaH, stamberamaH' iti "stambakarNayo ramijapoH" (4 / 3 / 16) ityasya saptamyantasya stambakarNazabdau saptamyantAvamU iti saptamyantagrahaNena gRhyate / upoccAri padam upapadam iti upoccAri ityupakArIti gRhyate kriyAyAzcopakAri dvayamapi sambhavati vAkyArthaH padArthazceti / tatra vAkyArthanirAsArthaM padena vyavacchidyate padAvadhau yadupakAri kriyAyA eva dhAtvanuvRttyA dhAtvarthaM parigRhyate kriyAyAH sAdhyasAdhanaM prati niyamAd yogyasambandhamevopapadasaMjJaM bhavatIti / tena 'pazya kumbham , karoti ghaTam' ityupapadasaJjJA na bhavati nyAyaprAptAnvarthatA pradarzyate / kAryakAlapakSe'pi sambandha eva karmaNIti / tathA tatraivodAhariSyAmaH / upapadapradezA: "dIrghasyopapadasya" (4 / 1 / 20) ityevamAdaya: / / 941 / [vi0 pa0] ! sapta0 / atha saptamyupapadam ityAstAm / arthAt saptamyantamupapadam bhaviSyatIti kimuktagrahaNena ? tadayuktam , evaM sati prayoge sAkSAt pratyayalopalakSaNena ca saptamyantaM tadevopapadaM syAt / yathA:-:'stambarama:, kurucaraH' iti / uktagrahaNaprayatnena tu yadeva sUtre saptamyA uktaM nirdiSTaM tadevopapadaM na prayoganipAtItyAha-uktamityAdi / mAtragrahaNaprayatnena : kumbhaM karoti kumbhakAraH, kacchena pibatIti kacchapaH ityAdau prayoge dvitIyAdyantasya na syAditi sUcyate / "stambakarNayo ramijapoH" (4 / 3 / 16) "careSTaH' (4 / 3 / 19) iti ac - Tau pratyayau / / 941 /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] saptamyuktam / atra kvacidadhikaraNalaptamyA, yathA "kartari kRtaH, bhAve karaNAdhikaraNayozca, bhAvakarmaNoH kRtyaktakhalAH '' (4 / 6 / 46; 5 / 3, 9, 6 / 47) kvacid bhAvasaptamyA "karmaNyaNa , karaNe'tIte yajaH, zIGo'dhikaraNe ca'' (4 / 3 / 1. 81,18) ityaadi| tatra kasyAtra grahaNam? adhikaraNasaptamyuktagrahaNe "devadattaH pAcaka:' ityeva syAt, na tu 'pAcako devadanaH' iti "kartari kRt' iti kartRrUpasaMjJAyAM prAg dhAtoreva samAsa: syAt / bhAvasaptamyuktagrahaNe tu iSTasiddhireva kevalaM tatra kAraNAbhAkAn? stym| vizeSyavizeSaNabhAvasya prayokturAyattatvAd bhAvasaptamyuktameva gRhyate iti sUtre saptamyA uktaM nirdiSTaM yat tat saptamyantanirdiSTaM prayoge bhavatu na bhavatu veti niyamo nAstIti nagnaGkaraNam ityAdAvapyupapadatvaM siddhm| anyathA sAdhyatvAt prayoga eva saptamyantatA syaat| upoccAri padamupapadam iti, kiM vA upakAri padam uppdmiti| tatrAdyasya grahaNe 'kartuM vA kazcidantarvasati vasumatIdakSiNaH saptatantuH' ityAdau murAriprayoge kathaM vasatItyupapadasya samIpoccAritvAbhAvAt tum? stym| vyAptinyAyAd upakAri padam upapadam ityeva upakAritvaM tu sarvatraiva vidyate iti vyavadhAne'pi bhavati / nanu dhAtorityuktaM vibhaktivipariNAme gauravaM syAditi paJcamyantAnukaraNam , tat kathaM saptamyantatayA vipariNAmaH kriyte| satyam, pratisUtre vipariNAme gauravaM syAt, idAnImatraiveti / / 941 / [samIkSA kRtsaMjJaka pratyaya dhAtuoM se vihita haiM, parantu kucha pratyaya padAntarapUrvaka dhAtuoM se hoM, tadartha 'upapada' saMjJA donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai / pANini kA sUtra hai - "tatropapadaM saptamIstham' (a0 3 / 1 / 92) / tadanusAra 'kumbhakAra:' meM 'kumbha' kI upapadasaMjJA hoto hai aura upapada saMjJA ke kAraNa "upapadamati' (a0 2 / 2:19) se samAsa kiyA jAtA hai / mahAsajJA hone ke kAraNa ise anvartha mAnA jAtA hai -- upa=samIpe uccAritam upakAri padaM vA upapadam / arthAt dhAtu ke samIpa meM uccarita hone vAle yA dhAtu kA upakAra karane vAle pada ko upapada' kahate haiN| anvatha hone ke kAraNa 'mahAntaM kambhaM karoti' meM 'mahAntam' kI upapada saMjJA nahIM hotI hai / isa prakAra ubhayatra samAntA hI hai| [vizeSa] 1. kriyAyAzcopakAri dvayamapi sambhavati vAkyArthaH padArthazceti (du0 TI0) / 2. upoccAri padamupapadam ; kiM vA upakAri padam upapadamiti (ka ca0) / 3. vyAptinyAyAd upakAripadam upapadag ityeva, upakAritvaM tu sarvatraiva vidyate iti vyavadhAne'pi bhavati (ka0 ca0) /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 4. pratisUtre vipariNAme gauravaM syAt (ka0 ca0 ) ||941| 942. tat prAG nAma cet [ 4 / 2 / 3] 149 [sUtrArtha] upapadasaMjJaka zabda yadi syAdyanta (nAma) pada ho to usakA prayoga dhAtu se pUrva meM hotA hai / / 942 / [du0 vR0 ] tadupapadaM nAma ced dhAtoH prAg bhavati / kumbhakAraH, grAmasthaH / nAmeti kim ? bhoktumicchati // 942 / [du0 TI0] tat. / anantaratvAdupapadamevAvasIyate / tadgrahaNaM mandadhiyAM sukhapratipattyartham / tadA cedgrahaNamapi cecchabdo'trAvyayo yadyarthe / zabdo dvividhaH nityaH kAryazca / tatra kAryapakSe pUrvanipAta ucyate / atrApi pravAhanityatAstIti manasikRtya prtyaakhyaasyte| na hi kArakumbha iti prayogo dRzyate, tasmAnmandamatibodhanAya pUrvanipAta iti bhAvaH ||942 / [ka0 ca0 ] tat / atha prAgiti / prapUrvAdaJce: kvipi saptamIpaJcamIprathamAntAd digdezakAlavRtterastAtiH, tasmAd aJcaterlugityanenAstAterlukyavyayAt serlopo luki vyaJjanavadityanena vyaJjanavatkArye'nuSaGgalope gatve katve ca prAkzabdo'yamavyayaH / tadgrahaNaM ca sukhArtham // 942 // [samIkSA] 'kumbhakAraH' meM 'kumbham' pada ke tathA 'grAmastha : ' meM 'grAme' pada ke pUrvanipAta kA vidhAna Avazyaka na hone para bhI yahA~ jo kiyA gayA hai use mandamati vAloM ke bodhanArtha mAnA jAtA hai / pANini ne upapadasaMjJA kA pUrvanipAta kiyA hai, yadi vyAkhyAnabala se upapada ko upasarjana bhI mAna liyA jAe to pANini kI taraha usake pUrvanipAta kA aucitya ho sakatA hai / upasarjanasaMjJaka kA pUrvanipAta karane ke lie pANini kA sUtra hai "upasarjanaM pUrvam" (a0 2 / 2 / 30 ) / isa prakAra sAkSAt upapadasaMjJaka kA pANinIya vyAkaraNa meM pUrvanipAta nirdiSTa na hone se prakRta vidhAna zarvavarmA kA vizeSa kArya mAnA jAtA hai / [vizeSa vacana ] 1. tadgrahaNaM mandadhiyAM sukhapratipattyartham (du0 TI0 ka0ca0 ) / ) --
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 kAtantravyAkaraNam 2. zabdoM dvividha: - nityaH kAryazca / (du0TI0)| 3. mandamatibodhanAya pUrvanipAta: (du0TI0 ) / [rUpasiddhi] --- atrApi pravAhanityatAstIti 1. kumbhakAraH / kumbha + am + kAra + si / kumbhaM karoti / 'kumbham' ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se "karmaNyaN" (4 / 3 / 1) sUtra dvArA 'aN' pratyaya, "saptamyuktamupapadam ' (4 / 2 / 2) se 'kumbham' kI upapada saMjJA, prakRta sUtra se usakA prAk prayoga, " asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se RR ko vRddhi - Ar, "kartRkarmaNoH kRti nityam' (2 / 4 / 41) se karma meM SaSThI vibhakti, SaSThItatpuruSa samAsa, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / + 2. grAmasthaH / grAma + Gi sthA + ka + si / 'grAme' isa saptamyanta pada ke upapada meM rahane para 'SThA gatinivRttau ' (1 / 267) dhAtu se "nAmni sthazca" (4/3/5) sUtra dvArA 'ka' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat // 942 // 943. tasya tena samAsa: [4 / 2 / 4 ] [sUtrArtha] upapadasaMjJaka nAma = syAdyanta pada tathA kRtpratyayAnta dhAtu ke sAtha samAsa hotA hai / / 943 / [du0 vR0 ] tasya nAmopapadasya tena kRdantena dhAtunA saha samAso bhavati / godaH, jalajam, krodhajam / yathA hi prAdayaH kriyAdyotakA upasargA iti dhAtoH prAgeva siddhAstathA UryAdayo'pi kriyAyoge kRbhvastibhya eva prAk siddhAH / prakRtya, UrIkRtya, uurriikRty| tathA zuklIkRtya, paTapaTAkRtya / nAmnAM yuktArthatvAt samAso'pi siddha eva / yathAbhidhAnamete trayo'pi yogAH vakSyamANAbhyAM saha prapaJcArthA eva / dhAtorityayamapi vAsarUpe kRtsambandhAditi // 943 // [du0 TI0] tasya / nAmnAmityAdi / kumbhasya kAraH kumbhakAra iti SaSThIsamAso'pi bhaviSyatIti bhAvaH / tulyameva phalam, tarhi vAkyamapi syAt / yathA 'rAjJaH puruSaH' iti ? satyam / varNasthityA yatra vigrahavAkyaM nAsti sa nityasamAsaH / evaM SaSThIsamAse'pi nAsti vAkyamityAha-yathAbhidhAnamiti / SaSThIsamAsastu syAdyutpattipratIkSayA bahiraGgaH prakriyAgauravaM janayatIti vacanamidamucyate / kathaM kArako gataH "vuNatumau kriyAyAM kriyArthAyAm" (4/4/69) iti vuN, tato gataH ityupapadam, kintu kriyAvAcaka ityudAhriyate, tadasat / dravyavAcakatvAd gatazabdasya tarhi vuN guNIbhUtagatakriyAvazAd yadyevamupoccAri padam upapadam ityanvarthatayA
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 151 gameH prakRtitvAdupapadatvaM nAstIti "vuNtRcau' (4 / 2 / 47) ityanena kartari vuNa prtipttvyH| "kartRkarmaNoH kRti'' (2 / 4 / 41) ityatra kRdguNIbhUtakriyApekSameva krmkrtRtvm| evaM kArakasya gatiH, kArakasya vrajyoti gatyAdizabdA hi savRttama nivRttasAdhanavyApAramarthamAcakSANAH kathaM kriyAvacanAH, yatra "striyAM ktiH" (4 / 5 / 72) bhAve vrajyajoH kyap / dvividho bhAva:- bAhyaH Abhyantarazca / Abhyantara: sAdhyatAkramadharmarUpatAyuktaH, bAhyastu sidhyatAmeva kRtaH prakAzayati, tacca dravyakalpanaivetyAha - kRdabhihito bhAvo dravyavaditi / tasya grahaNaM kimartham anantaramupapadaM SaSThyantatayA sampatsyate / atha tenopapadenetyapi sambhAvyeta, kA kSatiH / arthAd dhAtoreva bhaviSyatIti yat tadgrahaNaM tanmandamatibodhanArtham / / 943 / [vi0 pa0] tasya0 / goda iti / gAM dadAtIti "Ato'nupasargAt kaH" (4 / 3 / 4) iha bhaviSyatkRdapekSayA "kartRkarmaNoH kRti nityam' (2 / 4 / 41) iti vacanAd gozabdAt karmaNi vihitAyAH SaSThyAH samAsa iti / nityasamAsazcAyamiti vAkyaM nAsti / gAM dadAtIti vAkyAntareNArtha: kathyate / tathA jale jAtaM krodhAjjAtamiti vigRhya "saptamIpaJcamyante janerDaH" (4 / 3 / 91) iti DapratyayaH / yathA hItyAdi / etena upasargAH prAdaya: kriyAyoge te ca prAg dhAtoriti ca / yathopasargAn prati lakSaNaM noktam / evamityuktam - nipAtAzcAdayo jJeyA upasargAzca prAdayaH / dyotakatvAt kriyAyoge lokAdavagatA ime / / tathA UryAdicviDAco'pi / prAgbhAvaM prati sUtraM na vaktavyamiti darzitam / ihApi lokata eva siddhatvAdityabhiprAyaH / nAmnAmityAdi / kumbhasya kAraH kumbhakAra iti SaSThIsamAsenApi siddho bhavatIti bhAvaH / yadyevaM vAkyamapi syAt / yathA rAjJaH puruSa ityAha-yatheti / abhidhAnamiti / kRSNasarpAdivannityasamAsaH eva bhaviSyatIti bhAva: / tathopapadasajJApi na kartavyA / tannibandhana: pUrvanipAto'pyanabhidheya iti / dvividho hi zabdaH - nityaH kAryazceti / tatra kAryapakSe pUrvanipAto'bhidhIyate, na tu nityapakSe svbhaavsiddhtvaat| kAryapakSe'pi saMsArasyevAnAditvAt pravAhanityatA / yadAha bhartRhariH nityatve kRtakatve vA yeSAmAdirna vidyte| prANinAmiva sA caiSA vyavasthA nitytocyte|| (vA0 pa0 1428) iti / na ca kArakumbha iti pravAhI zabdo loke prayujyate iti / parAvapi yogAvanarthakAviti, tathA yathAbhidhAnaM samAsasyAbhihitatvAd 'rAmo jAmadagnyaH' ityAdivadavyayakRdantenAmantavarjitena samAso na bhaviSyati, tRtIyAdInAM ca pakSe vAkyamapi bhaviSyatItyAha-ete trayo'pi yogA vakSyAmANAbhyAM saha prapaJcA iti / kiJca dhAtvadhikAro'pIha na prayojayati / nanvasya prayojanatrayamuktaM tat kathaM syAt? ucyate, na tAvalliGgAdayo vakSyamANeSu hi prAyeNa dhAtuprakRtaya
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 kAtantravyAkaraNam eva zrUyante iti dhAtuprakaraNatvAt kuto liGgAd vidhiH / yacca yuSmadItyuktaM tadupapadasaMjJApratyAkhyAnenaiva nirastAvakAzaM na doSamAvahatIti / atha "vA' sarUpo'striyAm" (4 / 2 / 8) ityasya vidyamAnatvAdupasargaH sic saviSaye na syAditi cennaivam, vA'sarUpavidhau kRtsambandhaH kariSyate, tatprakaraNatvAd ityetadevAha - dhAtorityayamapIti // 943 / [ka0 ca0] tasya0 / tena samAsa ityukte'rthAdupapadasya bhaviSyati, kiM tasyetyanena cet ? sukhArtham / yad vA ubhayamapi sukhArtham, samAsa ityukte'ntaraGgatvAdupapadasyeti gamyate, upapadalAbhe ca kRdantadhAturupasthita eva / tathA hIti / sAdhane dRSTAnto'yam / yathA prAda upasargA iti dhAtoH prAgeva siddhAH / upa samIpe dhAtoH samIpe sRjyate ityanvarthabalAd dhAtoH prAgeva siddhAH ityarthaH / atha dhAtoH prAgeva siddhatve kuto nizcayaH kRtaH, anyasmAt prAk kathaM na syuriti kriyAdyotakA iti vyastenAnvayaH / tatheti / yathA sUtrAbhAvAt prAdInAmupasargatvAd dhAtoH prAG nipAtaH, tathA sUtrAbhAvAd UryAdInAmapIti bhAvaH / paJjikA - kartRkarmaNoriti / kRtIti viSayasaptamIsvIkArAdityarthaH / nanu bhaviSyatkRdapekSayA SaSThIsamAsena kiM dvitIyAsamAsa evAstAm vizeSAbhAvAt ? satyam / asamAse doSaH / yathA kaTasya kAraka iti / anyathA prathamaM dvitIyAyAM satyAM pravRttasya nivRtterabhAvAt kaTaM kAraka ityeva syAt / tasmAt kartRkarmaNorityAdisUtrasya vaiyarthyAt kRtIti viSayasaptamI parikalpyate // 943 / [samIkSA] 'kumbhakAraH, godaH, jalajam' ityAdi zabdoM ke siddhyartha upapadasaMjJaka 'kumbham, gAm, jale' ityAdi zabdoM kA 'kAra-da-ja' ityAdi kRtpratyayAnta dhAtuoM kA samAsavidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai "upapadamatiG" (a0 2 / 2 / 19 ) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana ] , - 1. prAdayaH kriyAdyotakA : upasargA: (du0 vR0 ) | 2. nAmnAM yuktArthatvAt samAso'pi siddha eva (du0 vR0) / 3. varNasthityA yatra vigrahavAkyaM nAsti sa nityasamAsa: ( du0 TI0 ) / 4. dvividho bhAvaH bAhya Abhyantarazca (du0 TI0 ) / 5. arthAd dhAtoreva bhaviSyatIti yattadgrahaNaM tanmandamatibodhanArtham (du0 TI0 ) / 6. abhidhAnamiti / kRSNasarpAdivannityasamAsa eva bhaviSyatIti bhAva: (vi0 pa0 ) / 7. dvividho hi zabdaH nityaH kAryazceti (vi0 pa0 ) / - - 8. kiM tasyetyanena cet sukhArtham / yad vA ubhayamapi sukhArtham (ka0 c0)| 9. upa samIpe dhAtoH samIpe sRjyate ityanvarthabalAd dhAtoH prAgeva siddhA ityarthaH (ka0 ca0 ) |
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 caturthe kRtpratyayAdhyAge dvitIyo dhAtupAdaH 153 [rUpasiddhiH] 1. godaH / go + dA + ka + si / gAM dadAti / 'gAm' ke upapada meM rahane para 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se "Ato'nupasargAt kaH' (4 / 3 / 4) sUtra dvArA 'ka' pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva, "Alopo'sArvadhAtuke' (3 / 4 / 27) se dhAtughaTita AkAra kA lopa, prakRta sUtra se samAsa, "tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2 / 5 / 2) se 'am' dvitIyA vibhakti kA lopa, liGgasaJjJA tathA vibhaktikArya / 2. jalajam / jala + jan + Da + si / jale jAtam / 'jale' ke upapada meM rahane para 'janI prAdurbhAve' (3 / 94) dhAtu se "saptamIpaJcamyante janerDa:' (4 / 3 / 91) sUtra dvArA 'Da' pratyaya, 'D' anubandha kA prayogAbhAva tathA anya kArya prAya: pUrvavat / 3. krodhajam / krodha + jan + Da + si / krodhAjjAtam / 'krodhAt' ke upapada meM rahane para 'jan' dhAtu se 'Da' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 943 / 944. nAvyayenAnamA [4 / 2 / 5] [sUtrArtha] upapadasaMjJaka nAma pada kA amantavarjita avyayakRdanta ke sAtha samAsa tathA prAgbhAva nahIM hotA hai / / 944 / [du0 vR0] tasya nAmopapadasyAvyayakRdantenAmantavarjitena prAgbhAvasamAsau na bhavataH / kRtvA alam , alaM kRtvA / bhoktuM kAlaH, kAlo bhoktum / tasyeti kim ? prkRty| anameti kim ? nimUlakASaM kaSati / / 944 / [du0 TI0] nAvya0 / avyayazcAsau kRcceti, sa evAnto yasya samudAyasyeti bhAvaH / avyayakRdantena yuktasyopapadasya prAgbhAvo na bhavati, arthAd dhAtoriti / avyayakRdantena samAso na bhavatItyarthaH / amantena tu prAgbhAva: samAsazca bhavatyeva vyavahitasyApi prAgbhAvasya pratiSedho nagrahaNAd anyathA 'avyayenAmA' iti vidadhyAt / "tasya tena samAsaH" (4 / 2 / 4) ityanenaiva siddhatvAniyamArtha bhaviSyati avyayenAmaiva samAsa iti| na ca viparItaniyamaH - avyayenaivAmeti vyAvRtterabhAvAd duHkhazayamiti "zIGo'dhikaraNe ca" (4 / 3 / 18) ityacpratyayaH, si: "akArAdasambuddhau muzca" (2 / 2 / 7) iti| anavyayenAmA samAso nivartyate / tadasat , yAvadeva vibhaktilopa upapadyate tAvadeva "tasya tena samAsaH" (4 / 2 / 4) antaraGgatvAdarthavadgrahaNenAnarthakyasyeti vcnaacc| tathA 'kRtvAlaM mAM vijetuM jagadapi ca zizau' iti / kathantarhi "vibhASAgreprathamapUrveSu" (4 / 6 / 6) - agrebhojanam , prathamebhojanamiti ? satyam / 'abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsAH' iti nAsti smaasH| yadi tu AbhIkSNye evArthe Nam vidhIyate, prApte vibhASaiveti pakSe nivRttizca
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 154 kriyate, tadA nAgre-ityAdayaH pratyayotpattinimittamiti nAstyupapadasaJjJA, tatra nopapadasamAsaprAptiriti aprApte vibhASApakSe'bhidhAnAzrayaNamityarthaH / yadyevam - "alaMkhalvoH pratiSedhayoH ktvA vA' (4 / 6 / 1) ityatra SaSThI vyaakhyaayte| alaMkhalvoH sambandhAd dhAtoriti "kAlasamayavelAzaktyartheSu ca ' (4 / 5 / 107 ) ityatra SaSThI nirdizyate, kimanena ? satyam, pratipattiriyaM garIyasIti / anya Aha - asmAdeva sUtrAnnaJA nirdiSTamiti vijJAyate, tenAgre - AdiSu NamAdisamAso na bhavatIti // 944 / [vi0 pa0 ] nAvyaye0 / ihAnantaraH samAsa eva niSidhyate na prAgbhAva iti na dezyam, nnygrhnnaat| anyathA 'avyayenAmA' iti kuryAt / pUrveNa samAse siddhe punarvacanaM niyamArtham, amaivAvyayena samAso nAnyena / na cAvyayenaivAmiti viparItaniyamaH sambhAvyate, kRtsvanavyayasyAmo'sambhavena vyAvRtterabhAvAdityAha - prAgbhAvasamAsau na bhavata iti / bhoktuM kAla iti / "kAlasamayavelAzaktyartheSu ca ' (4 / 5 / 107) iti tum / nimUlakASamiti / "nimUlasamUlayoH kaSaH " (4 / 6 / 16) iti Nam ||144| [samIkSA] 'nimUlakASaM kaSati, samUlakASaM kaSati' ityAdi prayogoM ke siddhyartha samAsavidhAna apekSita hai tathA 'bhoktuM kAlaH, alaM kRtvA' ityAdi meM samAsaniSedha / isakI vyavasthA donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai, parantu antara yaha hai ki kAtantrakAra ne upapadasaMjJaka syAdyantapada kA amantavarjita avyayakRdanta ke sAtha samAsa-niSedha karake ukta kArya sampanna kie haiM, jaba ki pANini ne upapada kA amanta avyaya kRdanta ke sAtha samAsavidhAna karake ye kArya svIkAra kie haiM / pANini kA sUtra hai - "amaivAvyayena" (a0 2220 ) | yaha niSedha-vidhAna apane apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra hai / ata: ubhayatra prAya: samAnatA hai / [vizeSa vacana ] 1. na ca viparItaniyamaH avyayenaivAmeti, vyAvRtterabhAvAt (du0 TI0 ) / 2. aprApte vibhASApakSe'bhidhAnAzrayaNamityartha (du0 TI0) / 3. pratipattiriyaM garIyasIti ( du0 TI0 ) / 4. pUrveNa samAse siddhe punarvacanaM niyamArtham (vi0 pa0 ) | [rUpasiddhi] 1. kRtvA alam, alaM kRtvA / yahA~ prakRta sUtra dvArA avyaya - kRdanta pada 'kRtvA' kA
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 155 'alam' upapada ke sAtha samAsa nahIM hotA hai, jisake phalasvarUpa prAgbhAva tathA yap Adeza pravRtta nahIM huA hai| 2. bhoktuM kAlaH, kAlo bhoktum / samasta prakriyA pUrvavat samajhanI cAhie / / 944 / 945. tRtIyAdInAM vA [4 / 2 / 6] [sUtrArtha] tRtIyAdi upapadoM kA amanta avyayakRdanta pada ke sAtha vikalpa se samAsa tathA prAgbhAva pravRtta hotA hai / / 945 / [du0 vR0] ___"tRtIyAyAmupadaMzeH" (4 / 6 / 31) ityArabhya yAnyupapadAni tAni tRtIyAdIni, teSAmamantenApi prAgbhAve samAso bhavati vA / mUlakenopadaMzaM bhuGkte, mUlakopadaMzaM bhungkte| bhraSTrAdapakarSam , bhrASTrApakarSa dhAnA bhakSayati / tRtIyAdInAmiti kim ? samoM bhoktum / / 945 / [vi0 50] tRtIyA0 / amantenApIti / tatra prakaraNe Namo vidhAnAd anameti pratiSedho nAnuvartate iti bhAvaH / prAgbhAve samAsa iti / vAzabdo'tra bhitrakrame samAso veti / anantaraH samAso vikalpyate, vyavahitastu prAgbhAvo nitya ityartha: / mUlakenetyAdi / "tRtIyAyAmupadaMzeH" (4 / 6 / 31) iti nnm| bhrASTrAdapakarSamiti / "apAdAne parIpsAyAm' (4 / 6 / 35) iti Nam / sagoM bhoktumiti / "kAlasamayavelAzaktayartheSu ca" (4 / 5 / 107) iti tum // 945 / [ka0 ca0] tRtIyA0 / tRtIyAdInAmiti kimiti| veti kRte'mantavarjitenAvyayenAntaraGgatvAt samAsavikalpa: syAditi hemH| idaM na cAru, svodAharaNasiddhipUrvakaM hi pratyudAharaNam, tasmAnmA veti kriyatAm ityeva vyAvRtterarthaH iti saagrH| mA mkaarvnnenaavyyenetyrthH| tadA tumprayoge'pi pUrveNa pUrvabhAvaniSedhe'nena prAk samAsavikalpa: syAt / / 945 / [samIkSA] 'mUlakopadaMzaM bhuGkte, mUlakenopadaMzaM bhuGkte / bhrASTrApakarSa dhAnA bhakSayati, bhrASTrAdapakarSam' ityAdi zabdarUpoM meM vaikalpika samAsa donoM hI vyAkaraNoM ke anusAra pravRtta hotA hai / pANini kA sUtra hai - "tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm' (a0 2 / 2 / 21) / ataH ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. mUlakopadaMzaM bhuGkte, muulkenopdNshm| prakRta sUtra dvArA yahA~ 'mUlakena' isa tRtIyAnta upapada ke sAtha amanta 'upadaMzam' pada kA samAsa tathA upapada kA prAgbhAva / samAsa kI vaikalpika pravRtti ke kAraNa do rUpa die gae haiM /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 kAtantravyAkaraNam 2. bhrASTrApakarSa dhAnA bhakSayati, bhrASTrAdapakarSam / yahA~ bhI prakRta sUtra dvArA 'bhrASTrAt' isa upapada ke sAtha vaikalpika samAsa tathA prAgbhAva / upapadasaMjJA hone ke bAda pahale usakA prAgbhAva pravRtta hotA hai, isake anantara vaikalpika samAsa / / 945 / 946. kRt [4 / 2 / 7] [sUtrArtha yahA~ se 'kRt' kA adhikAra prArambha hotA hai / isake anantara dhAtuvihita pratyayoM kI 'kRt' saMjJA hotI hai / phalata: yaha sUtra sajJAdhikArasUtra hai = adhikAra hone ke sAtha sajJAsUtra bhI hai / / 946 / [du0 vR0] adhikAro'yaM sAdhyairaiva sambadhyate, prthmaanttvaat| tena vakSyamANAH pratyayAH kRtsaMjJakA veditavyAH / kartari kRta: - pAcakaH, paktA / evamanye'pi / / 946 / [ka0 ca0] kRt / adhikAro dvividhaH - svArtha: parArthazca / ayaM tu kevalaM parArthAdhikAro liGgArthasya sAdhyatvAt sAdhyazabdo na prathamAnta evocyate / ata eva sAdhyavibhaktiH prathamA, siddhavibhaktistu dvitIyAdiriti / / 946 / [samIkSA] dhAtu se hone vAle tyAdivarjita pratyayoM kI kRt saMjJA donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai / kAtantrakAra ne adhikArapUrvava, yaha saMjJA kI hai, jaba ki pANinIya vyAkaraNa meM ise adhikAra na mAnakara kevala sajJA hI ghoSita kiyA gayA hai / unakA sUtra hai - "kRdatiG' (a0 3 / 1 / 93) / 'arthapratItiM karoti' isa vyutpatti ke AdhAra para 'kRt' saMjJA ko anvartha mAnA jAtA hai / kRtyasaMjJaka 'tavya-anIya' Adi pratyayoM ko bhI chatrinyAya se 'kRt' svIkAra kara liyA jAtA hai / prakriyAsarvasvakAra nArAyaNabhaTTa ne isa viSaya meM kahA bhI hai - kartari kvipi kRcchabdo yeSAM madhye hi dRzyate / chatrinyAyAt kRtaste syurevaM kRtyasamAkhyayA / / (pra0 sa0 - sa0 khaM0, pR0 89) / prAcIna AcAryoM ne isa saJjJA ko svIkAra kiyA hai - gobhilagRhyasUtra - kRtaM nAma dadyAt (2 / 8 / 14) / nirukta - athApi bhASikebhyo dhAtubhyo naigamAH kRto bhASyante-damUnA: kSetrasAdhA iti (2 / 2) / gopathabrAhmaNa - kRdantamarthavat prAtipadikam (1 / 1 / 26) /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna - bRhaddevatA - kriyAbhinirvRttivazopajAtaH kRdantazabdAbhihito yadA syAt (1 / 45) / bhUte bhavye vartamAne bhAve kartari krmnni| prayojake guNe yogye dhAtubhyaH syuH kvibaadyH|| svaravad yaH kRt / R Ir yani kRti ca (sU0 45, 71, 85) / vAjasaneyiprAtizAkhya tiGkRttaddhitacatuSTayasamAsAH zabdamayam (1 / 27) / atharvavedaprAtizAkhya - kRdante dryupasarge / kRdnte'nyvrnnaantaacc| DyantAd vA surna lupyate kRdantAd vA (1 / 1 / 10; 2 / 3 / 8; 3 / 2 / 4)| arvAcIna AcAryoM ne bhI isa saMjJA kA prayoga kiyA hai - ghyAdyatiG kRt (1 / 1 / 43) / zAkaTAyanavyAkaraNa haimazabdAnuzAsana - Atumo'tyAdiH kRt ( 5 | 1|1) | kRd dhoH ka bhAve (sUtra 965) / mugdhabodhavyAkaraNa agnipurANa zabdazaktiprakAzikA 1 - - kRtastriSvapi vijJeyA bhAve karmaNi kartari (358 / 1) / pratyayo'sau caturvidhaH (kArikA 9) / 'eSa ca pratyayaH sup-tiG kRt taddhitabhedAccaturvidha:' ( rAmabhadrI TIkA ) | - - 157 gRhyasUtroM meM kRtpratyayAnta nAma kI vizeSa prazaMsA kI gaI hai "dazamyuttarakAlaM jAtasya putrasya nAma vidadhyAd ghoSavadAdyantarantastham avRddhaM tripuruSAnIkamanaripratiSThitaM taddhi pratiSThitatamaM bhavati / dvyakSaraM caturakSaraM vA nAma kRtaM kuryAnna taddhitam" (ma0 bhA0- paspazAhnika, pR0 29) / [vizeSa vacana ] 1. adhikAro dvividhaH svArthaH parArthazca (ka0 ca0 ) / 2. ata eva sAdhyavibhaktiH prathamA, siddhavibhaktistu dvitIyAdiH (ka0 ca0 ) / [rUpasiddhi] 1. pAcakaH / pac + vuN + si / pacati / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se "vuNtRcau" (4 / 2 / 47) sUtra dvArA 'vuN' pratyaya, 'N' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se usakI kRt saJjJA, "yuvujhAmanAkAntAH" (4 / 6 / 54 ) se 'vu' ko 'aka' Adeza, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5 ) se upadhAdIrgha, 'pAcaka' kI liGgasaJjJA, si-pratyaya, tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visargAdeza / 2. paktA / pac + tRc + si / pacati / 'DupacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se "vuNacau" (4 / 2 / 47) sUtra dvArA 'tRc' pratyaya, usakI prakRta sUtra se kRtsaMjJA, cakAra -
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 kAtantravyAkaraNam ko kakAra, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA "A sau silopazca'' (2 / 1 / 64) se RkAra ko AkAra-silopa / / 946 / 947. vA'sarUpo'striyAm [4 / 2 / 8] [sUtrArtha stryadhikAravihita pratyayoM ko chor3akara asamAnarUpa kRtpratyaya vikalpa se bAdhaka hote haiM / / 947 / [du0 vR0] na vidyate samAnaM rUpaM yasyeti vigrahaH / stryadhikAravihitaM pratyayaM varjayitvA asarUpa: kRtpratyayo vA bAdhako bhavati vikalpite'pavAde'pi bAdhanaM tadavasthitam / utsarge na ca lAbhastad bAdhakatvaM vikalpyate / / svarAd yo'pavAdastadviSaye tavyAnIyau - ceyam , cetavyam , cayanIyam / evaM "nandyAderyuH" (4 / 2 / 49) - nandanaH, nandakaH, nandayitA / evamanye'pi / asarUpa iti kim ? ghyaNi yo na syAt - kAryam / kaviSaye'N na syAt - godH| "anubandho'prayogI" (3 / 8 / 31) iti sArUpyameva / astriyAmiti kim ? cikIrSA, ktirna syAt / tathA IzanA, zranthanA / yureva / vAzabdo vyavasthAvAcIti - kta-yuTtum-khalartheSu vAsarUpavidhirnAstIti / / 947 / [du0 TI0] vAsa0 / apavAdabAdhitasyotsargasyApavAdaviSaye samAvezArthaM vacanam / nanvatra, vacane'pyasminnidaM na sidhyati kimasyotsargeNa vA sambandhaH, apavAdena vA dvAbhyAM tatra pUrvapakSe vAzabdena vikalpArthena bhAvAbhAvayorupasthApitayorasyAyamartha: syAt / upasagoM vA'sarUpo'striyAM pakSe na bhavatIti, apavAdasya tasmin viSaye nityaM pravRttiH syAt tena sahAsya sambandhAt / asya dvitIye'pyasarUpo'pavAdo'striyAM vikalpena bhavatIti / evamapyutsargasyApavAdaviSayA pravRttiralabhyA, utsargo hyapavAdaviSayaM pariharatItyapratyayikAyAH prakRteH zravaNaM yujyate / athApavAdasyAbhAvapakSe'ntareNa prAptamanyadvacanamutsargo bhaviSyati, pratibandhakAbhAvAditi / taducyate, kAryabAdhAyAmeva na tu zAstrAbAdhAyAM kAryabAdhAvidhAyakazAstram (tadapavAdena bAdhyamAnaM zAstram) tadviSayakavarjanenaiva prvrtte| tasmin pravRtte pazcAd apavAde'pravRttimabhibhavatyapi tadviSaye utsargasya pravRttiH sAmAnyazAstrasya tadviSayakatvAt kAryabAdhApi na yuktA / zAstraM hi nivartakaM kAryANAM tatrAbAdhite zAstre kArya bAdhyate iti naitadanurUpam / pradIpocchede hi tatprabhocchidyate asmAdapavAde vikalpyamAne punarutsargasya pravRttirayuktA /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH tRtIye'pyutsarge'pavAde'pyastriyAM vA bhavatIti / evamapyutsargasyApavAdaviSaye na pravRttiH, pUrvoktAdeva hetoriti / tRtIyastu pakSaH pUrvapakSayorantarbhAvAnmandamatibodhanArtha ucyate / evaM codyamuddizyAha - asarUpa ityAdi / kimuktam asarUpasya bAdhakenaiva sambandho na vikalpenetyarthaH / bAdhakatvasya vAvacanAditi vaktavyam, itarathA hi sa eva sandehaH, kiM bAdhakasyotpattirvAvacanAd Ahosvid bAdhakatvasya vAvacanAditi vaktavyam / bAdhakatvayogAddhi bAdhako bhaviSyati, tatrArthAd dharmivikalpAdeva dharmavikalpaH sidhyatIti vA'sarUpo'pavAda ityukte kiM bAdhate Ahosvid utpadyate ityAzaGkAyAmutpattau doSadarzanAd bAdhaka ityAkAGkSAvicchedaM karoti / bAdhakatvaM ca nAnutpannasya sambhavatIti / yadyevaM 'bhrAzabhlAza' ityAdau vAvacanamasti ityanvikaraNaH pakSe na syAt ? satyam, naitad vaktavyam iha bhauvAdikA dhAtavaH pakSe santItyaGgIkRtam / vaktavyavAdinAM tu mate'nsthAne yanAdezaH, pakSe'nvikaraNastiSThati / evaM duhadihalihaguhAmAtmane vatavarge sicaH pakSe saNNAdizyate vyavasthitavibhASAbalAdeva vyakterAzrayaNAd vA yAvanti lakSyANi tAvanti lakSaNAnItyadoSaH 159 kvipo'sarUpatvAd grAmaNIriti nityaM syAd grAmaNAya iti na syAt / dvayozca rUpavatoH sArUpyamasArUpyaM vA upadeza AzrIyate, zAstravidhAyakamapavAdasya zAstrameva pratyAsannaM na prayoga iti / pratyakSaM khalvapi zAstram, anumeyaH prayogaH / antaraGgaM ca zAstraM bahiraGgaH prayogaH iti kaviSaye'pi syAt " hvAvAmazca" (4 / 3 / 2) ityanityam bhaviSyati ? satyam, pratyaya ityanvarthasaMjJA, na te'nubandhA arthapratyayAH nAntaraGgam, kintarhi kAryArthA evetyAha kaviSaya ityaadi| athavA 'nAnubandhakRtamasArUpyam' ( vyA0 pari0 13) asarUpagrahaNasya nirvatrtya evAnyathAstIti / - astriyAmityukte kathaM stryadhikAravihitapratyayaM varjayitvA'yamartho lbhyte| 'striyAmabhidheyAyAmiti tu na yujyate, tarhi striyAM yad vartate liGgamabhidhAnabhAveneti nizcitamapi / 'prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUtaH' (kA0 vR0 1/2/56 ) iti pratyaya eva vivakSAvazAt sannihitastrItvamabhidheyenAzrayatIti pakSaH, tadA 'lavyA, lavitavyA' iti yaviSaye tavyo na syAt 'vyAkhyAnato vizeSArthapratipatternahi sandehAdalakSaNam' (kA0 pari0 65) / vidhirvAdhikAro vA / tatra vidhipakSamAzrityAha - vyavasthitetyAdi / kyuviSaye napuMsake bhAve ghaJ na bhavati, icchArtheSu tum / icchArtheSu ca saptamIpaJcamyAviti samAnArthatvaM prayogatazceti vacanAt / ISatpAna : iti / "ISadduHsuSu kRcchrAkRcchrArtheSu khal" (4|5|102) na bhvti| adhikArapakSe'pi parimANajJApanArthaM bhvti| astriyAmiti adhikArAd vAsarUpo bhavatItyadhikAra ev| evamapi 'Asyate bhoktuM vaTunA' ityAseH pUrvakAlatvaM gamyate iti bhAve ktvApi prApnoti / evamprakAre'pi vyavasthitavibhASaiva sidhyati // 947 // 1. striyAmityadhikRtya vihitaH pratyayo'pi strItyupacArAt strIpratyayeSu na vAsarUpa ityarthaH / kathamevaM na vijJAyate striyAmiti strIzabdAd yaH pratyayo vihitaH sa iha strIzabdavAcyaH / evaM vijJAyamAne karmavyatIhAre Nac striyAM ktiriti NajviSaye ktirna syAt vyavakrozI, vyavakruSTiriti /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] vAsa0 / striyAmadhikRtya vihitaH pratyayo'pi strItyupacArAd ityAha - stryadhikAravihitaM pratyayaM varjayitveti / strIpratyayeSu na vaasruupvidhirityrthH| athaivaM kathamiha na jJAyate astriyAmiti strIsaMzabdanAd yaH pratyayo vihitaH saH strI tatra na vAsarUpavidhiriti / naivam ,evaM sati "karmavyatIhAre Naca striyAm ' (4 / 5 / 40) ityasya Naco'pavAdasya viSaye striyAM ktirutsargo na syAditi / tatazca vyavakrozItyevaM syAnna vyavaSTiriti striyAM vartamAnAd dhAtorna vAsarUpavidhirityapi vAkyArtho na yujyate |ythaa striyAM vartamAnAlliGgAd Apratyaya iti, dhAturhi kriyAbhidhAyI sa kathaM vartitumutsahate |yttu striyAmiti vizeSaNaM tad vivakSAvazAt pratyaya eva sannihitaH strItvamabhidheyatvenopAdatte iti, pratyayadvArakameva prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUta iti| tarhi striyAmabhidheyAyAM ya: pratyayo'sarUpastatra na vAsarUpavidhirityastu vAkyArthaH? naivam ,tadA lavyA, lavitavyeti abhidheyA strIti yaviSaye tavyo na syAt / na ceSTArthamupAdIyamAnaM zAstramaniSTAya parikalpate iti yuktam ,vyAkhyAnatazca vizeSArthasya pratipattayo bhavantoti na dossH| athApavAdabAdhitasyotsargasyApavAdaviSaye pakSe samAvezArthamidaM vacanam / tattu kathamiti cintyate-kimapavAdo'nena vikalpyate utsagoM vA? apavAdasya bAdhakatvaM vA? tatrAho pakSe'sarUpo'pavAdo vA bhavatItyukte'pavAdasyotpatti: pakSe vihitA bhavati ,bAdhakatvaM punarasya pkssaantre'pykssunnnnmev| na tatrotsargaH pravartitumarhati / yadi nAma svaviSaye'pavAdaH pakSe bhvti| utsargastu tadviSayaparihAreNa pravartamAnaH pakSAntare kathaM bhavati utsargastu tad viSayaparihAreNa pravartamAnaH pakSAntare kathaM syAd ityapratyayikAyAH prakRteH zravaNaM syaat| athApavAdasyAbhAvapakSe pratibandhakAbhAvAdutsoM bhaviSyatIti ced ,ayuktametat / yadi kAryabAdheyaM syAtra tvasau kAryasya vidhAyakaM zAstram ,tatrAbAdhite zAstre kathaM kAryaM bAdhate iti / nedamanurUpam ,na khalu pradIpocchedanamantareNa tatprabhocchittimupalabhAmahe, tasmAcchAstrabAdheyam / tatazcApavAdazAstreNa svaviSayaM svIkurvatA bAdhyamAnamutsargazAstraM tadviSayaparihAreNaiva vyavatiSThate |tthaa ca sati na kAryasiddhiH, tanmUlasyaiva zAstrasya tadaviSaya-parihAreNaiva vyavatiSThate / tathA ca sati na kAryasiddhiH,tanmUlasyaiva zAstrasya nimUlakASaM kaSitatvAditi na vikalpite'pavAde phalamasti,bAdhanasya tadavasthitatvAditi bhaavH|| dvitIye'pi utsargo'sarUpo'striyAM vA bhavatItyutte na lAbho'sti, apavAdena hi pratibandhakAbhAgAtaM svaviNayaM nityam adhitiSThatA notsargasamAvezo'nukUlyate / tRtIyastu nyAyya iti sUtrArthe darzitam / asarUpa: kRtpratyayo vA bAdhako bhavatIti apavAdasyAseMrUpasya bAdhakatvaM vA bhavatIti vikalpena bAdhyate iti yAvat / bAdhakatvaM ca dharmo dharmiNamantareNa nopapadyate iti tatra pakSe'pavAdasyotpattirbhAvyate / pakSAntare cAvidyamAnabAdhakatvAdutsargastad
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 161 " viSayamanupravizatIti / sakalamAlokya zlokenAha vikalpita ityAdi / vAzabda iti / "napuMsake bhAve ktaH, yuT ca' (4|5|93, 94 ) 'hasitam, hasanam' etayorviSaye 'bhAve" (4|5|3) iti ghaJ na bhavati / icchArtheSvekakartRkeSu tum icchati bhoktum / asya viSaye saptamIpaJcamyAvicchArthakadhAtuprayoge vidhyAdiSu prArthanadvAreNa vihite / yathA - 'icchAmi bhuJjIta bhavAn, icchAmi bhuGktAM bhavAn etau na bhavataH / tathA "Adbhyo yvadaridrAteH'' (4 / 5 / 104) - ISatpAna:, supAna iti khalarthasya yorviSaye "ISaduH su0 " (4 / 5 / 102) ityAdinA khal na bhavati // 947 / - - , [ka0 ca0 ] 44 I vA'sa0 / nanu rUpamAkRtistena saha vartate iti sarUpaH, na sarUpo'sarUpaH ityanatikramataH kathaM pravartanamityAha - na vidyate ityAdi / rUpAdau veti samAnasya sabhAvaH / yathA samAna iti / nanu sarUpa iti kathaM nArthaH, naJlope kiM pramANam ? satyam / astriyAmityakArAdistatsAhacaryAnnaJ pratipattavyaH iti hemaH / kazcid Aha'kRvRSimRjAM vA" (4 / 2 / 29) iti vAgrahaNAnnaJ pratipattavya iti, anyathA '"vA'sarUpo'striyAm" (4 / 2 / 8) ityanena kyapsarUpasya viSaye pakSe ghyaN bhaviSyati, tathA '"svanahasorvA" (4 / 5 / 46) iti vAgrahaNamapi vyartham / alghaJoH samAnaMrUpatvAdanenaiva vikalpaH siddhaH, tathA "vA jvalAdidunIbhuvo NaH " (4/2/55 ) iti vAgrahaNaM vyartham, acA tulyatvAt / tanna, niyamArthaM vAgrahaNaM bhaviSyati kRtyAdInAM madhye eSAM kyabeva vA bhaviSyati nAnya:, tena samAnarUpatvAt prApto yaH pratyayo'nena vyAvRtyate, tathA svanahasoreva al bhaviSyati nAnyeSAm tenAnyeSAM prAptasya ghaJo vyAvRttiH / tathA "vA jvalAdi 0 " (4 / 2 / 55 ) ityatrApi niyamaH kartRvihitAnAM madhye'syaiva vikalpa: ? satyam, vidhiniyamasambhave vidhereva balavattvAd asarUpa eveti strIzabdenAtra stryadhikAravihitaH pratyaya ucyate, upacArAt / upacAramAha upacAre kvacit svaliGgasaGkhyAvasthitiriti nyAyAnna liGgatyAgaH / nanu asarUpakRtpratyayaH kiMviziSTaH astrI stryadhikAravihitapratyayAd bhinna iti vizeSaNatvAt prathamaiva yujyate kathaM saptamI ? satyam, nirdhAraNe saptamIyaM stryadhikAravihitapratyayamadhye yo'sarUpaH saH bAdhako bhaviSyatItyarthaH / vRttau stryadhikAravihitaM varjayitveti nirgalitArtha uktaH / paJjikAyAmupacArAditi / IdRza upacAraH kathana syAdityAha - atheti / strIsaMzabdanAt sUtre strIzabdollekhAnna vyavakruSTiriti / atha na bhavatu kA kSatiH, nahi dUSaNameva hetu:, strIsaMzabdane'sya pakSasya striyAmabhidheyAyAmiti pakSasya ca siddhAntaH ekadaiva na ceSTArthamupAdIyamAnaM zAstram ityanena pazcAdgranthena vakSyate / dhAturhati paJjI / nanu yadi dhAtuH striyAM na vartate, tat kathaM '"striyAM ktiH" (4|5/72 ) ityAdau striyAmiti dhAtuviSaye balamityAha yattviti / - 1 --
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 kAtantravyAkaraNam yattu striyAmiti vizeSaNaM tat pratyayadvArakameveti vakSyamANenAnvayaH / kathaM pratyayadvArakamityAha - pratyaya eva sannihita iti / atha pratyaya eva strItvamabhidheyatvenopAttastat kathamityAha - vivkssaavshaaditi| dhAtuvizeSaNAsambhave kartA pratyayavizeSaNameva vivakSyate iti bhAvaH / nanu prakRteH striyAM vRttyabhAve pratyayasya kathantadabhidheyatA / tathAhi striyAM vartate liGgam , tasmAlliGgAt tadabhidhAyaka Apratyaya ityAha - prakRtIti / etena prakRtivizeSaNatayA strItvamupAdatte / yad vA striyAmityasya pratyayadvArakavizeSaNaM ghaTate / prakRtIti vyAvRttyabhAve'pi prakRteH striyAmiti vishessnnm| lavyA, lavitavyeti / nanu tavyAdayo hi karmaNo vA'bhidhIyante, na ta striyAM na padAntarasambandhAt strIrUpa karmaNyeva pratyaya iti vAcyam / yata: kRttaddhitasamAsAkhyAte: sAmAnyAbhidhAyibhirvizeSANAmanabhidhAnamiti sAmAnye karmaNyeva pratyayaH iti ? satyam, atrApi strIsAmAnyenaiva pratyayaH, na tu vizeSastryavyaktAvabhidheyAyAmiti / athAstvevam, kA kSatiriti strIsaMzabdanapakSasyAbhidheyapakSasya caikameva siddhAntamAha - na ceti / iSTAzrayaNaM kaSTamityAha - vyAkhyAna iti / 'vyAkhyAnato vizeSArthapratipattirbhaviSyati na hi sandehAdalakSaNam' (kA0 pari0 65) iti paribhASeva kAraNamiti kulcndrH| __ paJjikAsampradAyastu vyAkhyAnaM caitat "karmavyatIhAre Naca striyAm" (4 / 5 / 40) ityatra strIpadamanarthakam , "striyAM ktiH" (4 / 5 / 72) ityanantarapAThenaiva siddheH / sthitau hi striyAmiti varjanaM na syAd iti "striyAM ktiH" (4 / 5 / 72) ityasmAt prakaraNAt pRthak paThyate / yad vA "bhAve pacigApAsthAbhyaH" (4 / 5 / 74) iti vacanamanarthakaM vA'sarUpanyAyenaiva "SAnubandhabhidAdibhyastvaG" (4 / 5 / 82) "Atazcopasarge" (4 / 5 / 84) ityasyApi viSaye "striyAM ktiH" (4 / 5 / 72) ityanenaiva siddhaH / kazcid Aha - anacIti kuryAtanna cAnya: strIsaMzabdanavihito'sti yena striyAmiti padam / atha ktirapi strIsaMzabdanAda vihiteti ceda apavAdaviSaye utsargasyApi samAvezArthamidaM vacanam / ata: ktau na vAsarUpavidhiH,utsargatvAt / nanu ktirapi apavAdo bhavati bhAva iti ghaJapekSayA / tatazca ktiviSaye 'pAkaH' iti ghaJ kathana syAt |athaadhikaarpksse kathamevaM na syAt ktau styadhikAravihitatvAbhAvAt pUrvadRSTasyottaratra sambandho AdhikAraH,naivam striyAmadhikRtya ityadhikAraH sambandhaH |ythaa brAhmaNAnAmatrAdhikAraH,sa ca sambandha: sAkSAdanumitatvena vA na dossH| tarhi karmavyatIhAre ityatrApi strIzabdo'sti,tatrApi varjanaM syAt / naivam, striyAmiti pRthagupAdAnAnna dossH| anyathA "striyAM ktiH" (4 / 5 / 72) ityanantaraM karmavyatIhAre Najiti kuryAt / bAdhakatvamiti viSaya ityrthH| __nAmAbhyupagame apratyayikAyA iti yadyapi nApavAdaM prayuJjIteti,tathApyaniSTakalpanA syAt 'apavAdaviSayaM parihatyotsargo hi pravartate' iti nyAyAdityarthaH / nanu yuktimUlikeyaM paribhASA, yaktiH punareSA apavAdenotsargabAdhA dvidhA sambhavati-kAryasya zAstrasya ca / tatra zAstrabAdhApakSe "svarAd yaH" (4 / 2 / 10) ityapavAdena yapratyayena "tavyAnIyau " (4 / 2 / 9) ityutsargazAstraM bAdhitam ,ato'nayoriya: eva nAsti, apavAdapravRttipakSe'pi
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe vRtAtyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH viSayo nAstIti kathaM prvrtissyte| apavAdaviSayo'sti, utsargasya viSayo nAsti yata iti tatraivocyate 'apavAdaviSayaM parihRtyotsargaH pravartate' (kA0 pari055) iti pribhaassaa| yadyapavAdinaH kAryasya tadA'pavAdapravRttipakSe viSayo'stIti kathaM na vartiSyate, pratibandhakabAdhakAbhAvAditi pUrvoktakAryasyApavAdasya bAdhAmAzritya duussynnaah-atheti| atra pakSe bAdhakavikalpaH iti na dossH| kintu yadi kAryasya bAdhA avalambyate ityAha-yuktametaditi / atha kathaM nAvalambyate zAstrabAdhaiva bhavati na kAryasyeti / kaH zapatha ityAha-kAryasyeti / etena hetacchede puSavyApAro heva sAdhya iti bhaavH| aso kaarybaadhetyrthH| nedamanurUpam / na yogymityrthH| yadyevam ,asarUpakRtpratyayasya bAdhakatvaM vA bhavatyeveti vizeSaNamucitam ? satyam ,asarUpakRtpratyayabAdhako bhavartIti taatpryaarthkthnm| tathAhi bAdhakatve'pi vikalpite bAdhakasUtrameva pravartate / pakSe tatpravartane kAryamapi pravartate iti tAtparya vivRNoti apavAdeti / napuMsaka iti / nanu ktayuTo: sAmAnyena niSedhAd gatyarthetyAdinA vihitasya ktapratyayasya viSaye gamaH tirna syAta, tathA "karaNAdhikaraNayozca' (4 / 595) iti yuDviSaye 'snAnIyaM cUrNam' iti "kRtyayuTo'nyatrApi" iti vacanAdanIyo na syAt ? naivam , kRtyayuTo: saMnihitapAThAt sannihitapAThayornapuMsake to yuTa cetyanayorbhAvavihitayorevaM grahaNaM syAt / anyathA 'ktayuTatum' ityAdi paThitaM syAt, tasmAd bhAvavihitayoreva grahaNam, tarhi karaNAdhikaraNayoheyam iti hemoktiH kathaM saGgacchate ? stym| atra zirazcAlanena najA na bhavati, api tu bhavatyeva / nanu 'cetavyam, cayanIyam' iti kimarthamudAhatam, vacanabalAdeva tavyAnIyau bhaviSyataH, anyathA svarAd yo'sti bAdhakaH, "vyaJjanAcca" (4 / 5 / 99) iti ghyaNi kutra tavyAnIyAviti vacanasyAvakAzaH ? satyam, hanterbhAva ghyaNa na dRzyate iti vakSyate, tatrAsti sUtrasya caritArthatA / ___icchAmi bhuJjIteti / nanu AkhyAtika: kartari, tum bhAve, bhinnaviSayatvAt kathaM bAdhyabAdhakabhAva: ? naivam / 'AkhyAtaM kriyApradhAnam' ityAkhyAtamapi bhAvanAkhyam bhAvamAha / kartari parasmaipadamiti / kartRzabdo dharmaparaH, kartRtve prsmaipdmityrthH| kartRtvaM ca bhAvanAzrayatvam, tacca bhAvanaiveti bAdhyabAdhakabhAvo ghaTata eva / yad vA icchAmi bhujyatAM bhavateti bhAve bodhym| paJjikAyAM tu bhavitAramantareNa bhAvo na sambhavatIti, bhAve'pi kartA pratIyate iti nyAyAt tadarthaM kriyamANaM kartAramapi viSayIkarotIti darzitam / tarhi saptamIpaJcamyau kimbhUte icchArthadhAtuprayoge vidhyAdiSu prArthanadvAreNa vihite na bhavata: ityarthaH / kutra na bhavata: ityAha- yatheti / / 947 / [samIkSA] samagra vyAkaraNa kI racanA utsarga-apavAda ke rUpa meM huI hai / arthAt pahale kisI sAmAnya vidhi ko prastuta kiyA jAtA hai, phira usameM apavAda ke rUpa meM vizeSa vidhiyoM
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 kAtantravyAkaraNam ko dikhAyA jAtA hai / sAmAnya vidhiyA~ apavAda yA vizeSa vidhiyoM ko chor3akara hI pravRtta hotI haiM / arthAt apavAda ke pravRtta hone para utsarga pravRtta nahIM hotA / parantu dhAtvadhikAra meM donoM hI vidhiyoM kI pravRtti abhISTa hotI hai, ata: apavAda ko vikalpa se bAdhaka kahane kI AvazyakatA hai - isakA nirvAha donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "vA'sarUpo'striyAm" (a03|1|94)| ata: ubhayatra samAnatA hai / [vizeSa vacana] 1. vAzabdo vyavasthAvAcIti kta-yuT-tum-khalartheSu vA'sarUpavidhirnAstIti (du070)| 2. vyavasthitavibhASAbalAdeva vyakterAzrayaNAd vA yAvanti lakSyANi bhavanti __ tAvanti lakSaNAni (du0TI0) / 3. pratyayadvArakameva prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUtaH (vi0p0;dr0-du0ttii0)| 4. na ceSTArthamupAdIyamAnaM zAstramaniSTAya paskilpate iti yuktam (vi0pa0) / 5. iSTAzrayaNaM kaSTamityAha - (k0,c0)| 6. AkhyAtaM kriyApradhAnamityAkhyAtamapi bhAvanAkhyaM bhAvamAha (ka0ca0) / [rUpasiddhi] 1. ceyam / ci+ ya + si / cetavyam / ci+ tavya + si | cyniiym| ci + anIya + si| "svarAd yaH' (4 / 2 / 10) sUtra dvArA 'ya' pratyaya, guNa tathA vibhktikaary| apavAda ke abhAva meM "tavyAnIyau' (4 / 2 / 9) se 'tavya' tathA 'anIya' pratyaya bhI prakRta hote haiM / tadanusAra 'ceyam, cetavyam, cayanIyam' ye tInoM rUpa sAdhu mAne jAte 2. nandanaH / nand + yu + si / nandakaH / nand + vuNa + si / nandayitA / nand + tRc + si / 'Tu nadi samRddhauM' (125) dhAtu se apavAdaMrUpa "nandyAdeyuH" (4 / 2 / 49) sUtra dvArA 'yu' pratyaya, nakArAgama, 'yu' ko 'ana' Adeza tathA vibhaktikArya / prakRta sUtra kI vyavasthA ke anusAra utsargarUpa 'vaNa' tathA 'tRc' pratyaya bhI hoMge, jinake phalasvarUpa 'nandaka:-nandayitA' prayogoM kA bhI sAdhutva upapanna hogA ||947/ 948. tavyAnIyau [4 / 2 / 9] [sUtrArtha dhAtu ke anantara kRtsaMjJaka 'tavya' tathA 'anIya' pratyaya hote haiM // 948 / [du0 vR0] dhAtoH parau tavyAnIyau kRtsajJakau bhavata: / kartavyam, karaNIyam / kRtyatvAd bhAve karmaNi ca syAt / kelimaH karmakartarISyate-bhidelimAH mASA:, pcelimaastnnddulaaH| vAstavya iti| vase: kartari tavyo dIrghazca rUDhitvAt / / 948 /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH [du0 TI0 ] tavyA0 / kRtsaJjJakAvityadhikArasambandhAvirbhAvArthaM mandadhiyAM sukhapratiprattyartham, evaM sarvatra pratipattavyam / kartavyamityAdi / sakarmakasyApi karoteravivakSitakarmatvAd bhAve tavyAdipratyayAntasya napuMsakatvam, karmaNi vAcyaliGgatvam / tavyAderaviziSTasambandhAnnapuMsakatvamudAharaNabhedena, vRttau bhedazca darzita iti / kelima ityAdi / dhAtoriti sambandhaH / bhidyante mASAH svayameveti kRtyasaMjJAyAM na prayojanam, abhidhAnamevedRzamiti / anya Aha- guNAbhidhAnametat tasyAnvAkhyAnaM kriyAkArakasambandhopAyena zakya: paktum pacelimA mASA bhavatA bhavato veti kartRtvavivakSayA tRtIyA, sambandhavivakSayA SaSThI kRtyatvAt karmaNi ca syAd ityabhidhAnAt siddhiriti bhAvaH / vAstavya ityAdi / vasatIti vAstavyaH, vAstuzabdo vA nAma vAstuni bhavo vA vAstavya iti digAdipAThAd yaH iti taddhitavyutpattivAdItyAha / vAstavyaM vaTuneti bhAve'karmakatvAt // 948 // [vi0 pa0 ] tavyA0 / kelima ityAdi / bhidyante svayameva / evaM pacyante svayameva, tadetanna vaktavyam, abhidhAnamevedRzam / na ca kRtyasaMjJAyAM prayojanamastIti bhAvaH // 948 [ka0 ca0] tavyA0 / anIya eva na tvanIyaH karmapravacanIya iti nirdezAditi hemaH / vRttau kRtsaJjJakAviti yaduktaM tat kRdadhikArasyottaratrAvirbhAvArthaM na tu kRtsaMjJAyAH prayojanamastIti "te kRtyAH " ( 4 / 2 / 46 ) iti vizeSasaJjJayA bhAvakarmaNorvidhAnAd akarmakasyApi dhAtoravivakSitikarmatvAd bhAve tavyAnIyAvityudAhRtaM kartavyamiti / tavyAdipratyayAntAd bhAve napuMsakamekavacanaM ca karmaNi vAcyaliGgatvAd dvivacanAdikaM ca / tarhi kathaM 'pAkau, pAkA:' iti bhAve puMlliGgaM dvivacanAdikaM ca ? satyam / 'kRdabhihito bhAvo dravyavat prakAzate' ( vyA0pa0 pA0 111 ) iti nyAyAd ghaJAdau dvivacanAdikam / tathA coktam 1 kriyAyAH sAdhyatAvasthA siddhatA ca prakIrtitA / 1 165 ---- siddhatA dravyamicchanti tatraivecchanti ghaJvidhim / / ityAdi / ghaJAdau dvivacanAdikaM puMstvaM tu svabhAvAt / yad vA napuMsakaM yuTaivAghrAtaM strIliGgaM ca "striyAM ktiH " ( 4/5/72 ) iti ktinA, puMstvamasya sakarmakAdakarmakatvavivakSAyAM bhAve pratyaye AkhyAte pazcAt karmAnusandhAnaM nAsti 'bhAvAkhyAtaM dhauvyAt' iti niyamAt, kRti tu dhAtvarthakRtA vyAptirasti pazcAt karmAnusandhAnamasti / yathA kAM dizaM mayA gantavyamiti / nanu paramate kelimasya kRtyasaMjJayA bhAve vidhAnam, tathA " avazyamaH kRtye " masya lopa iti avazyapacelimA bhavati / svamate katham ? satyam, 'avazyapacelimAH' ityatra varNanAzaH, na ca 'avazyamaH kRtye' ityAdi sUtramasti rUDha ityukte vA ko'tra doSaH || 948 / - -
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [samIkSA] bhAva tathA karma artha meM 'kartavyam, karaNIyam, edhitavyam, edhanIyam' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha 'tavya-anIya' pratyayoM kI AvazyakatA hotI hai / inakA vidhAna donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "tavyattavyAnIyaraH" (a03|1|96) / yaha jJAtavya hai ki tit svara ke vidhAnArtha pANini ne do pratyaya kie haiM - 'tavyat' tathA 'tavya' / pANinIya vyAkaraNa ke anusAra 'tavyat' pratyayAnta zabda meM "tit svaritam' (a06|1|185) se svarita svara pravRtta hotA hai, 'tavya' pratyayAnta meM nahIM / phalataH pANini ko tIna pratyaya karane par3ate haiM, jaba ki svaritavidhAna kI AvazyakatA na hone se kAtantra meM do hI pratyaya kie gae haiM / candragomI ne cAndravyAkaraNa meM svaritavidhAna Avazyaka hone para bhI kevala 'tavya' hI pratyaya karake usameM svarita svara kA vidhAna vikalpa se nirdhArita kiyA hai| [vizeSa vacana] 1. vAstavya iti vase: kartari tavyo dIrghazca rUDhitvAt (du0 vR0)| 2. kRtsaMjJakAvityadhikArasambandhAvirbhAvArthaM mandadhiyAM sukhapratipattyartham __ (du0 ttii0)| 3. vRttau kRtsaGghakAviti yaduktaM tat kRdadhikArasyottaratrAvirbhAvArtham (ka0 c0)| 4. kRdabhihito bhAvo dravyavat prakAzate (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. kartavyam / kR + tavya + si / 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'tavya' pratyaya, 'R' ko guNa tathA vibhaktikArya / 2. karaNIyam / kR + anIya + si / 'kR' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'anIya' pratyaya tathA anya prakriyA pUrvavat / / 948 / / 949. svarAd yaH [4 / 2 / 10] [sUtrArtha svara varNAnta dhAtu se 'ya' pratyaya hotA hai / / 949 / [du0 vR0] svarAntAd dhAtoryo bhavati / ceyam, bhavyam / svarAditi sukhArthameva / / 949 / [du0 TI0] svraa0| nanu RvarNavyaJjanAntAd ghyaNaM vakSyati, pArizeSyAt svarAntAd yapratyaya utsargo bhvissytiityaah-svraaditi| bhUtapUrvasvarAntapratipattyarthaM vaa| lavyamiti / dvividhaH saMskAraH zabdAnAM buddhyA vacanena ca / tatra dhAtumuccArya sannihitaM nimittaM buddhyA
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 167 yatpratyayaM paratvenAzritya guNaH svaravadbhAvAdezazca kriyate, idAnImutpattyapekSAyAM ghyaNaH saMnihitaM nimittamiti ghyaNeva na syAt / yadyevaM vAcyamiti bhUtapUrvasvarAntatayA yaH prApnoti " vaco'zabde" (4/6/61) iti katvapratiSedho 'vaca bhASaNa' (2 / 30) ityasya syAt ? naivam / ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAd bhUtapUrvagatiriha zAstre parijJAyate, sthAnivadbhAve ca sarvatrAtmano'nyatvaM varNavidhau ca sthAnivadbhAvAbhAvazcAvazyameva pratipattavyaH / anyathA tavyAdiSvapi sthAninAM vyaJjanAntatvAd ghyaNeva syAditi bhavyam, praceyam, Akhyeyamiti // 949 / [vi0 pa0 ] 1 svarAt0 / svarAditi / RvarNavyaJjanAntAd ghyaNAghrAtatvAditi bhAvaH / / 949 / [ka0 ca0] svarAt 0 / nanu svaragrahaNaM kimartham, RvarNavyaJjanAntAd ghyaNevAsti bAdhakaH, svarAdeva bhaviSyati / na ca tadantArthaM svaragrahaNam, arthAyAtasvaragrahaNena tasya siddheH / atha bhUtapUrvasvarapratipattyartham tena bhavyamiti siddham / anyathA zAstre buddhipravRttyA kAryANi kriyante iti buddhipravRttipakSe pratyayAt prAg guNe kRte vyaJjanAntatvAt kathaM bhavyamiti yaH pratyaya iti vararuciH / atrApi tadeva vkssyti| naivam, tadA vAcyamiti na sidhyati '"bruvo vaciH" ( 3 / 4 / 88) iti vacyAdezo mA bhUt, pUrvasvarAntatvAditi yapratyaya eva bhaviSyati " vaco'zabde" (4 / 6 / 61 ) iti jJApakAnnAtra yapratyaya iti / tena hi ghyaNpare kathaM katvaM niSidhyeta / ato yuktamevaitat 'vaca bhASaNe' (2 / 30) ityasya caritArthatvAt kathaM jJApaka iti / tasmAd vararucimatamasAdhu ityAha-- svraaditi| nanu hanterbhAve ghyaN na dRzyate iti vakSyati, tadA tasmAd yaH kathanna syAt ? naivam, yathA ghyaN na dRzyate abhidhAnAt tathA yo'pIti vakSyate // 949 // [samIkSA] 'geyam, ceyam, bhavyam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha apekSita 'ya' pratyaya kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini ne tit svara ke vidhAnArtha takAra anubandha kI yojanA 'ya' ke sAtha kI hai tathA svara varNoM ke avabodhArtha 'ac' pratyAhAra kA prayoga / unakA sUtra hai " aco yat" (a0 3 / 1 / 97) | ataH ubhayatra samAnatA hai / - [vizeSa vacana ] 1. svarAditi sukhArthameva (du0 vR0 ) / 2. dvividhaH saMskAraH zabdAnAM buddhyA vacanena ca (du0TI0) / 3. atha bhUtapUrvasvarapratipattyartham tena bhavyamiti siddham (ka0 ca0) | 4. tasmAd vararucimatamasAdhu (ka0 ca0 ) /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. ceyam / ci+ ya + si / 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ya' pratyaya, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH' (3 / 5 / 1) se dhAtughaTita ikAra ko guNa, liGgasaMjJA, si-pratyaya, "akArAdasambuddhau muzca'' (2 / 2 / 7) se 'mu' kA Agama tathA si-pratyaya kA lopa / 2. bhvym| bhU + ya + si / 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se 'ya' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 949 / 950. zakisahipavargAntAcca [4 / 2 / 11] [sUtrArtha 'zakla zaktau' (4 / 15), 'vaha marSaNe' (1 / 560) tathA pavargAnta dhAtuoM se 'ya' pratyaya hotA hai / / 950 / [du0 vR0] zakisahipavargAntAcca dhAtoryo bhavati / zakyam, sahyam, japyama, labhyam / / 950 / [du0 TI0] zaki0 / vyaJjanAntatvAd ghyaNi prApte vacanam / antagrahaNaM spaSTArtham, tathA yogavibhAgo'pIti ||950 / [ka0 ca0] zaki0 / akAropadheti hemaH / ayamAzayaH- ikArAdyupadhAdInAM ghyaNi ye vA guNa evAsti vizeSaH / kathametat, tipaH dhAtoH kuTAditvAd ye sati tipyamiti guNAbhAvo ghyaNi ca guNaH iti phalamasti, tasmAnna cAru hemoktamiti / atrAha kazcitzakisahibhyAmakAropadhAbhyAM sAhacaryAt pavargAntAdapi akAropadhAdeva pratyaya: // 950 / [samIkSA 'zakyam, sahyam, japyam, labhyam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ya' pratyaya (yat ) kiyA gayA hai / pANini ke do sUtra haiM - "poradupadhAt, zakisahozca' (a0 3 / 1 / 98,99) / do sUtroM ke kAraNa pANinIya vyAkaraNa meM gaurava kahA jA sakatA hai, parantu prakRti-pratyaya kI dRSTi se ubhayatra samAnatA hai / [vizeSa vacana] 1. antagrahaNaM spaSTArtham, tathA yogavibhAgo'pIti (du0 TI0) / 2. tasmAnna cAru hemoktam (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. zakyam / zak + ya + si / 'zakla zaktau' (4 / 15) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ya' pratyaya tathA vibhaktikArya /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIya bAnupAdaH 169 2. sahyam / sah + ya + si / 'Saha marSaNe' (1 / 560) dhAtu se 'ya' pratyaya Adi prakriyA pUrvavat / + ya + si / 'japa mAnase ca' (1 / 135) dhAtu se 'ya' 3. japyam / jap T pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4. labhyam / labh + ya + si / 'Du labhaS prAptau ' (1 / 472) dhAtu I sUtra dvArA 'ya' pratyaya tathA vibhaktikArya // 950 951. Atkhanoricca [4 / 1 / 12] se prakRta [sUtrArtha] AkArAnta dhAtu tathA 'khanu avadAraNe' (1 / 584) dhAtu se 'ya' pratyaya hotA hai evaM ina dhAtuoM ke antima varNa ke sthAna meM ikArAdeza bhI hotA hai / / 951 za [du0 vR0] AkArAntAd dhAtoH khanezca yo bhavati, anayorantasya cekAro bhavati / deyam, dheyam, kheyam / ata etve 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA0 pari0 33) ityanityeyam / / 951 / [du0 TI0] At. / kathaM kheyamiti / ikArasya guNe kRte avarNasyaikAre aitvena bhavitavyam, stym| 'svarAdezaH paranimittikaH pUrvavidhiM prati sthAnivat' (kA0 pari0 9) ityetvameva / athavA 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kA0 pari0 81 ) iti nAzrIyate iti manasikRtyAha ata etve ityAdi / antaraGgaH " avarNa ivarNe e" (1 / 2 / 2), bahiraGga ikAro yapratyayasaMniyuktatvAt // 951| [vi0 pa0 ] aat0| atha khanernakArasyetve sati "avarNa ivarNe e" (1 / 2 / 2) kathaM pravartate? 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA0 pari0 33) iti nakAra eva dRzyate ityAha- ata etva ityAdi / tarhi 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kA0 pari0 81 ) iti prakRtikArye guNe satyaitvena bhavitavyam / kathaM kheyamiti ? satyam, tathApi 'svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhiM prati sthAnivat' (kA0 pari0 9) iti ikAra eva dRzyate ityetvaM na virudhyate iti // 951 / [ka0 ca0 ] At / icceti pATho'yukta iti hemaH / idaM tu yathAkathaJciduktam, vivaraNe tu sarvatra zabdAntareNaivArthaH kathyate / yathA "idudagniH" (2 / 1 / 8) ityatra ikArokArazcAgniriti, tasmAnnAyaM niyamaH / vastutastu taparasya svarUpagrAhakatvAd 'deyam' ityAdau guNe na syaat|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 kAtantravyAkaraNam yathA "at tvarAdInAM ca" (3 / 3 / 37) ityuktam, tarhi izceti kRte sAntazaGkA kathana syAt ? naivam, sandheyA iti jJApakAt / tarhi izceti kRte'pi sandheyA iti gaNasya jJApakam ? satyam, tadA nAsti kSatiH, ubhayathA svarAdeza: ityAdi pnyjii| yata: siddhavadbhAvasya nityatA tadA sthAnivadbhAvasyA nityatvameva ? stym| na cAsiddhavadabhAvasyApyantapakSe siddhAnto'yaM kalpyate, kintu 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kA0 pari0 81) iti pUrvapakSa evetyadoSaH / yatrAsiddhavadbhAvasya nityatA tatra sthaanivdbhaavsyaapi| yathA "siddho varNasamAmnAyaH'' (1 / 1 / 1) / dhubhyAmiti / / 951 / [samIkSA] 'deyam, dheyam, kheyam' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne eka hI sUtra dvArA 'ya' pratyaya tathA 'A-n' ko 'i' Adeza karake lAghava prastuta kiyA hai, jabaki pANini ne 'deyam- dheyam' ke siddhayartha "aco yat' (a0 3 / 1 / 97) se yat pratyaya evaM "Id yati' (a0 6 / 4 / 65) se AkAra ko IkArAdeza karake gaurava ko hI sUcita kiyA hai / kheyam' ke siddhyartha 'I ca khana:' (a0 3 / 1 / 111) dvArA kyap pratyaya tathA IkArAdeza kA svatantra vidhAna kiyA hai, jisase unakA atizaya gaurava hI kahA jAyegA / [rUpasiddhi] 1. deym| dA + ya + si / 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se 'ya' pratyaya, AkAra ko ikAra, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se ikAra ko guNa ekAra, 'deya' kI liGgasaMjJA, si-pratyaya, "akArAdasambuddhau muzca'' (2 / 2 / 7) se 'mu' Agama tathA 'si' pratyaya kA lopa / 2. dheym| dhA + ya + si / 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se 'ya' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. kheym| khan + ya + si / 'khanu avadAraNe' (11584) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ya' pratyaya-nakAra ko ikArAdeza, "avarNa ivaNe e' se khakArottaravartI akAra ko ekAra-ikAra kA lopa tathA vibhaktikArya // 951 / 952. yamimadigadAM tvanupasarge [4 / 2 / 13] [sUtrArtha] upasarga- rahita 'yama uparame' (1 / 158), 'madI harSe' (3 / 48) tathA 'gada vyaktAyAM vAci' (1 / 13) dhAtu se 'ya' pratyaya hotA hai / / 952 / [du0 vR0] eSAmupasargAbhAve tu yo bhavati / yamyam, madyam, gadyam / anupasarga iti kim? prayAmyam, pramAdyam, pragAdyam / yamo niyamArthaM vacanam / / 952 /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyAyAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 171 [du0 TI0] yami0 / ghyaNi prApte samIpalakSaNeyaM SaSThI / "pratyayaH paraH' (3 / 2 / 1) iti vacanAt para eva / tuzabda: uktasamuccayamAtre / upasargasyAbhAvo'nupasarga ityavyayIbhAvo vA tRtIyAsaptamyoH sambhavAt / na tu nopasargo'nupasargaH iti tatpuruSaH, tadA upasargAdanyasminniti bhavati / nAyuktasyApi gamakatvAd nasamAsa iti klpneym| na ca nAstyupasoM yeSAm iti bahuvrIhistadA SaSThIbahuvacanam, sAmAnAdhikaraNyAt prayujyate sUtratvAd AmsthAne ngirityyuktm| yama ityaadi| pavargAntatvena siddhe'nupasarga eva yathA syAditi / / 952 / [vi0pa0] yami0 |pvrgaanttvaat siddhamityAha-yamo niyamArthamiti / anupasarga eva yathA syAdityabhiprAya: / / 952 / / [ka0 ca0] yami0 / upasargasyAbhAvo'nupasargaH |ath nopasargo'nupasargastasminnityartha: kathana syAd upasargAdanyasminnupapade syAt ? naivam , nirupapadaprastAvAnmukhyatvAcca naJo'tra prasajyArthasya grahaNam ,nAmnItyakaraNAditi durgaadityH| ana upasargAditi kimiti| nAyaM khaNDanaparo granthaH, kintvanupasargasya kva vyaavRttirityrthH| khaNDanapare hi yamaH pATho vyartha: syAt prakRtiniyamasya prAdhAnyAditi hemH| prAdhAnyaM ca punaH zrutasyaiva dhAtorvyAvRtterasambhavAt ,azrutakalpane'naucityAt / / 952 / [samIkSA] 'yamyam ,madyam ,gadyam ' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ya' (yat) pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "gadamadacarayamazcAnupasarge (a03|1|100) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1.yamo niyamArtha vacanam (du070)| 2.tuzabda: uktasamuccayamAtre (du0ttii0)| 3.prAdhAnyaM ca punaH zrutasyaiva dhAtorvyAvRtterasambhavAt ,azrutakalpane'naucityAt (k0c0)| [rUpasiddhi] 1.ymym| yam + ya+si / 'yama uparame' (1 / 158) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ya' pratyaya tathA vibhaktikArya / 2-3. mdym| mad +ya+si / gdym| gad +ya+si / 'madI harSe' (3 / 48) tathA gada vyaktAyAM vaaci'(1|1 3) dhAtu se 'ya' pratyaya tathA vibhktikaary||952|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 kAtantravyAkaraNam 953. carerAGi cAgurau [4 / 2 / 14] [sUtrArtha] upasargarahita 'cara gatyarthaH' (1 / 189) dhAtu se 'ya' pratyaya hotA hai| 'AG' upasargapUrvaka bhI 'cara' dhAtu se 'ya' pratyaya hogA-guru artha ko chodd'kr||953| [du0vR0] anupasarge careyo bhavati AGi cAgurAvarthe / caryam ,Acaryo deshH| Amati kim ? abhicAryam / agurAviti kim ? AcAryoM guruH||953| [du0TI0] cre| cakAreNa vAkyadvayAvagatiH / nanu satyapi cakAre kathamekavAkyaM na syAt careranupasarge AGi agurAvarthe'nupasarge iti vacanAdAGpUrvasya na prApnotIti? satyam ,AGi ca careragurAvityakaraNAt na ca kevalasya carergurutvamabhidheyaM syAt / / 953 / [vi0pa0] careH / iha vAkyadvayaM cakArAd vijJeyam / athAnupasarga iti vacanAd ApUrvasya na prApnotIti / anupasarge AGi careragurAvarthe ityekameva vAkyaM kathana syAt? tadayuktam , evaM sati "AGi ca careragurauM' iti kuryAt / na caivaM kRtam , atazcarerityekaM sUtram ,AGi cAgurAviti dvitIyam / na ca kevalasya carergururabhidheyo'stIti, yenAgurAvityekavAkye vizeSaNaM syAt / / 953 / [samIkSA] 'caryam ' zabdarUpa siddha karane ke lie donoM vyAkaraNoM meM 'ya' (yat ) pratyaya / kA vidhAna kiyA gayA hai / kAtantrakAra ne etadartha svatantra sUtra banAyA hai, jabaki pANini ne 'gada-mada-yama' dhAtuoM ke sAtha hI isakA pATha kiyA hai / unakA sUtra hai"gadamadacarayamazcAnupasarge' (a03|1|100) / parantu 'AG' upasargapUrvaka 'car' dhAtu se yat pratyaya ke vidhAnArtha vArtikakAra ko vArtika sUtra banAnA par3atA hai- "carerAGi cAgurau' (kA0vR0 3|1|100-vaa0)| isa prakAra kAtantrIya vidhAna prazasta kahA jAegA / [rUpasiddhi] 1.crym| car+ya si / 'cara gatyarthaH' (1 / 189) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ya' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 953 / / 954. paNyAvadhavaryA vikreyagAnirodheSu [4 / 2 / 15] [sUtrArtha] 'vikreya' artha meM 'paNya' zabda, gI' artha meM 'avadya' zabda tathA 'anirodha' artha meM 'varyA' zabda nipAtana se siddha hotA hai // 954 /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 caturthe kRtAtyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 173 [du0 vR0] paNyamiti nipAtyate vikreye'rthe / paNyaM vikreyadravyam / paannymnyt| napUrvasya vade:-avayam iti nipAtyate garyo'rthe / anudymnyt| nAmni vada: kyap ca (4 / 2 / 20) / vRDo varyA ityanirodhe gamyamAne / varyA anyA / strIliGganirdezAditi matam-vAryA RtvijH||954| [du0 TI0] pnny0| 'paNa vyavahAre' (1 / 401)- paNanIyam ,paNyam |paannymnyditi vikreyAt stotavyamityarthe ghynn| avadyamiti na vadanIyam, kutsittvaadityrthH| anudyamanyaditi garhitatvAd vRGa: saMbhaktArthatayA maitrIkaraNArtha ityavirodhaviSayo bhvti| zatena varyA strI,sambhaktavyA maitriikrtvyetyrthH| vRJaH punarAvaraNArthavRttitvAt pratibandhe vRttiriti anirodhe'pratibandhe prasarAvighAta iti yAvat / vRtyA anyeti nirodhanIyA "vRdRjuSI0" (4 / 2 / 23) ityAdinA kyap / strItyAdi mataM mtaantrmett| RtvijAM yajanadravyavibhAgakaraNenAnirodho gamyate, pumAMso hyamI nAtra nipaatnm| sUtrakArasya maMtena 'varyA RtvijaH' iti bhavitavyam / anyathA niHsandehArthaM varyApaNyAvadyAnIti vidadhyAt / tathA ca varyaM pradhAnamuttamaM vidurityabhidhAne bhASye'pi nAsti vishessH||954| [vi0pa0] paNyA0 / vayeti / vRG sambhaktau' (8151) / sambhaktizca maitrIkaraNamityanirodho 'gamyate / yathA 'zatena varyA, sahastreNa vryaa'| sambhaktavyA maitriikrtvyetyrthH| vRtyA anyeti| yA nirodhniiyaa| vRJ aavrnne| atrAvaraNArthavRttitayA nirodho gamyate "vRdajuSINazAsustuguhAM kyap " (4 / 2 / 23) strItyAdi / RtvijAM yjnkrmaadhigtdrvysNvibhaagkrnne'nirodho'prtibndhH| svAtantryAnabhighAto'styeva, kevalam ete puruSA iti nAtra nipAtanam / matamiti mtaantrmett| sUtrakArasya tu mate bhavitavyameva nipaatnm| varyA Rtvaja iti / strIliGganirdezena hi "varyApaNyAvadyamanirodhavikreyagarkeSu' iti kuryAt / evaM hi na sandehaH kiM dIrghaH, dIrghAt paralopamAtraM vA iti / asandigdhaM hi sUtraM prazasyate pnndditaiH| tathA ca -varyaM pradhAnamuttamam ityabhidhAne sAmAnyena paThyate / / 954 / / [ka0ca0] paNyAH / anudyamityatra naJ nAmna upapadam iti "nAmni vadaH kyap" (4 / 2 / 20) / kazcid Aha-sUtre strIliGganirdezAt striyAmevAsya viSayaH iti tadeva prakAzayati-strItyAdi / tathA ca bhaTTo-'sugrIvo nAma varyAsau' iti / / 954 / [samIkSA 'avadyam ,paNyam ,varyA' zabdoM ke arthavizeSa meM siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM nipAtanavidhi apanAI gaI hai, kyoMki asAmAnya sthiti meM yahI eka aisI vidhi hai,
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 kAtantravyAkaraNam jisase aprApta vidhiyoM kI prApti,prApta kA nivAraNa tathA adhika vizeSa abhISTa artha kA nirdhAraNa saMbhava hotA hai aprApteH prApaNaM cApi prAptervAraNameva ca / adhikArthavivakSA ca trayametannipAtanAt / / yahA~ para bhI nipAtana se 'avadya' zabda kI siddhi 'gI' artha meM, 'paNya' zabda kI vikreya artha meM tathA 'varyA' zabda kI 'anirodha' artha meM abhISTa hai / isIlie yahA~ isa vidhi kA aucitya siddha hotA hai / pANini kA etadartha sUtra hai- "avadhapaNyavaryA gardApaNitavyAnirodhaSa'' (a.3|1|101) / ata: ubhayatra samAnatA hai / [vizeSa vacana] 1.vaGaH sambhaktArthatayA maitrIkaraNArtha ityavirodhaviSayo bhavati / zatena varyA ___ strI sambhaktavyA maitrIkartavyA ityarthaH (du0 ttii0)| 2. sahasreNa varyA sambhaktavyA maitrIkartavyA ityarthaH (vi0pa0) / 3.matamiti matAntarametat / sUtrakArasya tu mate bhavatavyameva nipAtanam - varyA Rtvija iti (vi0pa0) / 4.asandigdhaM hi sUtraM prazasyate pnndditai:(vi0p0)| [rUpasiddhi] 1.paNyaM vikreyadravyam / paNa +ya+si / 'paNa vyavahAre stuto ca' (1 / 401) dhAtu se vikreya artha vivakSita hone para prakRta sUtra dvArA nipAtana se 'ya' pratyaya tathA vibhaktikArya / 2.varyA strI / vR+ya+si / 'vRG sambhakto' (8 / 51) dhAtu se anirodha artha meM prakRta sUtra dvArA 'ya' pratyaya, guNa, strIliGga meM 'A' pratyaya,samAnalakSaNa dIrgha tathA vibhaktikArya / 3. avdym| naJ +vad+ya+si / vada vyaktAyAM vAci' (1 / 615) dhAtu se gardA artha ke vivakSita hone para prakRta sUtra dvArA 'ya' pratyaya, naJ samAsa tathA vibhaktikArya / / 954 / 955 vA karaNe [4 / 2 / 16] [sUtrArtha] karaNa artha kI vivakSA meM 'vahya' zabda kI siddhi nipAtanavidhi se hotI hai / / 955 / [du0vR0] vahyamiti nipAtyate karaNe'rthe / vahyaM zakaTam / vAhyamanyat / / 955 / [du0 TI0] vhym0| uhyate'neneti vahyam / / 955 /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe vRtAtyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 175 [ka0ca0] vhaam|| karaNe upapade iti nAzajhyate, niruppdprstaavaat| evamuttaratrApi / / 955 / [samIkSA 'vahatyanena' yA 'uhyate'nena ' isa karaNa artha kI vivakSA meM 'vahyam ' zabdarUpa ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM nipAtanavidhi se 'ya' (yat ) pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "vahyaM karaNam "(a03|1|102) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. karaNe upapade' iti nAzakyate, nirupapadaprastAvAt (ka0ca0) / [rUpasiddhi] 1.vahyaM zakaTam / 'vaha prApaNe' (1 / 610) dhAtu se karaNa artha kI vivakSA meM prakRta sUtra dvArA nipAtana se 'ya' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 955 / 956.aryaH svAmivaizyayoH [4 / 2 / 17] [sUtrArtha] 'svAmI' tathA 'vaizya' artha ke vivakSita hone para 'arya:' zabdarUpa nipAtanavidhi se siddha hotA hai / / 956 / [du0vR0] 'aryaH' iti nipAtyate svAmini vaizye cArthe / arya: svAmI, ayoM vaishyH| aaryo'nyH||956| [du0TI0] aryH| 'R gatau' (2 / 74) / ghyaNi prApte vaizyo vrnnvishessH||956 [samIkSA] svAmI tathA vaizya artha meM 'aryaH' zabda ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM nipAtanavidhi apanAI gaI hai / pANini kA sUtra hai- "arya: svAmivaizyayoH" (a03|1|103) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. aryH| R+y+si| 'R gatau' (274) dhAtu se svAmI-vaizya arthoM kI vivakSA meM prakRta sUtra dvArA nipAtana se 'ya' pratyaya,guNAdeza tathA vibhaktikArya / / 956 / 957. upasaryA kAlyA prajane [4 / 2 / 18] [sUtrArtha] garbhagrahaNa ke samaya ko prApta kara lene vAlI dhenu-vaDavA Adi ke artha meM 'upasaryA' zabda nipAtana se siddha hotA hai / / 957 /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [du0vR0] prApta: kAlo yasyAH sA 'kAlyA' iti saMjJitA / prajananaM prajano grbhgrhnnm| prajane prAptakAlA ced upasati nipAtyate / upasriyate ityupasaryA gauH| RtumtiityrthH| upasAryA anyA / / 957 / [du0TI0] up0| taddhitavyutpativAdI tvAha-kAlaM prAptA cedityarthe kAlAd yprtyyH| upasriyate garbheNa sambandhaH, RtumatIti nocyate, pratipattigauravAt / Rtuzabdasya nAnArthatayA tAdRgarthapratItau vilamba: syAditi bhaavH||957| [vi0pa0] up0| upasriyate garbhaNa kreti smbndhH||957| [samIkSA prathama garbha ko prApta kara lene vAlI gAya-vaDavA Adi artha ke vivakSita hone para upasaryA' zabda kI siddhi nipAtana se donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai / pANini kA sUtra hai- "upasaryA kAlyA prajane' (a03|1|104) |at: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1.RtumatIti nocyate, pratipattigauravAt (du0TI0) / [rUpasiddhi] 1.upasaryA / upa+sR+ya+A+si |'up' upasargapUrvaka 'sR gatau' (2 / 74) dhAtu se prakRta sUtra dvArA nipAtana se 'ya' pratyaya, guNAdeza, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 957 / 958. ajaya~ saGgate ca [4 / 2 / 19] [sUtrArtha] maitrI yA mitratA ke kartA hone para 'ajaya' zabda nipAtana se siddha hotA hai // 958 / [du0vR0] ajaryamiti nipAtyate saGgate kartari / na jIryatIti ajayam, snggtmityrthH| saGgata iti kim ? ajaritA kmblH||958| [du0 TI0] aj0| saGgamanaM saGgatam maitrI, tasmin krtriityrthH| kartA cet saGgatazabdavAcyo'rtho bhavatIti / / 958 / [ka0 ca0] aj0| saGgataM yuktam / na jIryatIti yathAkathaMcid vAkyam / vastutaH sambandhamityarthaH / ajariteti vayohAni:, nAnyadityarthaH // 958 /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 177 [samIkSA] saGgata artha meM 'ajaryam' zabda kI siddhi nipAtana se donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai / pANini kA sUtra hai - "ajaya~ saGgatam' (a0 3 / 1 / 105) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. ajaryam / naJ + jR + ya + si / na jIryati / 'jRS vayohAnau' (3 / 18) dhAtu se saGgata artha meM prakRta sUtra dvArA 'ya' pratyaya, guNAdeza, nasamAsa tathA vibhaktikArya / / 958 / 959. nAmni vadaH kyap ca [4 / 2 / 20] [sUtrArtha) nAma ke upapada meM rahane para 'vada vyaktAyAM vAci' (1 / 615) dhAtu se 'kyap' tathA 'ya' pratyaya hotA hai / / 959 / [du0 vR0] nAmnyupapade vadaH kyap bhavati, cakArAd yazca / brahmaNo vadanam brahmodyam, brahmavadyam / brahmaNA udyate kathA brahmodyA, brahmavadyA, brahmavadyA / nAmnIti kim ? vAdyam, anuvAdyam // 959 / [du0 TI0] nAmni0 / kyap ceti / cakAreNa yapratyayo'nukRSyate, na cAnukRSTatvAduttaratra pravartate / / 959 / [ka0 ca0] nAmni0 / nanu anuvAdyamiti kathaM pratyudAharaNam, anuzabdasya nAmatvAt, naivam / kRtpratyayavidhAvupasargANAM nAmatvaM nAsti / "Ato'nupasargAt kaH" (4 / 3 / 4) "upasarge tvAto DaH" (4 / 2 / 52) ityatropasargagrahaNena jJApyate iti hemaH / zrIpatestu "satsUdviSa0" (4 / 3 / 74) ityatra tathA coktam - kRdvidhAvupasargANAM naamtvenaaprigrhH| upasarge'pIti liGgaM sadAdibhyaH kvipo vidhau|| iti matam / / 959 / [samIkSA] 'brahmodyam, brahmavadyam' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM kyap - ya (yat ) pratyayoM kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "vadaH supi kyap ca' (a03|1|106) / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 kAtantravyAkaraNam [vizeSa vacana] 1. kRtpratyayavidhAvupasargANAM nAmatvaM nAsti (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. brahmodyam - brahmavadyam / brahman - vad + kyap + si / brahmaNo vdnm| 'brahmaNaH' isa nAma = syAdyanta pada ke upapada meM rahane para 'vada vyaktAyAM vAci' (1 / 615) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kyap' pratyaya, 'k-p' anubandhoM kA prayogAbhAva, "svapivaciyajAdInAM yaNaparokSAzI:Su'' (3 / 4 / 3) se samprasAraNa, nalopa, gaNa tathA vibhaktikArya / 'ya' pratyaya hone para samprasAraNa ke abhAva meM 'brahmavadyam' rUpa siddha hotA hai / 2. brhmodyaa-brhmvdyaa| brahman - vad + kyap + A + si / brahmaNA udyate kthaa| 'brahmaNA' isa nAma ke upapada meM rahane para 'vada vyaktAyAM vAci' (1 / 615) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kyap pratyaya, samprasAraNa, nalopa, guNa, strIliGga meM 'A' pratyaya, samAnalakSaNa dIrghaAlopa tathA vibhaktikArya / 'ya' pratyaya hone para 'brahmavadyA' rUpa // 9591 960. bhAve bhuvaH [4 / 2 / 21] [sUtrArtha nAma pada (syAdyanta) ke upapada meM rahane para bhAva artha meM 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se 'kyap' pratyaya hotA hai / / 960 / [du0 vR0] nAmnyupapade bhuvo bhAve kyab bhavati / brahmabhUyaM gataH, brahmatvaM gata ityarthaH / nAmnIti kim ? bhavyam, prabhavyam / bhAvagrahaNamuttarArtham iha sukhArthaM ca / / 960 / [du0 TI0] bhAve0 / bhUrakarmakastasmAt kRtyo bhAva eva bhaviSyati kiM bhAvagrahaNena / karmaNi mA bhUditi kathaM sakarmakatvam, upasargasambandhAt / yathA sukhamanabhavatIti prAptivacanasya vA bhavate: sakarmakatvam / yathA sarvaM bhavati upAsyate samaM rAjJAm / anye ca dhAtavo'rthAntare vartamAnAH sakarmakA: akarmakAzca dRzyante / yathA- vahati nadI, vahati bhAram iti ? satyam / yat prAptivacanasya bhavate: karma tat kRtyapratyayAntasya sopasargasyaiva bhavati nAnupasargasya / tatra nAmagrahaNena tatpratiyoginA vyAvRtti: siddhA / anya Aha- na prAptyartho bhavatiH, vizeSavAcyo'rthaH prakaraNabalAdinA gamyaH / na ceha kriyAntarApekSayA sakarmakatvamasterapi prasaGgAt sarvaM bhavatIti kriyAvizeSaNaM drssttvym| tadasadityAha- bhaavetyaadi| uttaratra tu na kriyate, iha sukhapratipattyartha eva phalam / / 960 / [vi0pa0] bhAve0 / bhavyam, prabhavyamiti / svarAntatvAd yapratyaye guNe ca "odaudbhyAM
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 179 kRd yaH svaravat' (4 / 1 / 31) iti svaravadbhAvAdavAdezaH / atha bhAvagrahaNaM kimartham ? bhavaterakarmakatvAd bhAve eva bhaviSyati, na karmaNi / atha prAptivacanasya bhavate: sakarmakatvam / yathA sarvaM bhavati, sarvaM prApnotIti ? satyam, yat prAptyarthasya bhavate: sakarmakatvam, tat kRtyapratyayAntasya sopasargasyaiva bhavati nAnupasargasya, svabhAvAt / tatra ca nAmagrahaNenaiva tatpratiyoginA vyAvRttiH siddhA, evaM sati 'sukhamanubhUyate.' ityatrApi sakarmakasya karmaNi na prApti:, uktAdeva hetoriti ? satyam, evantarhi uttarArthaM kriyamANamihApi sukhArthaM bhavatItyAha- bhAvagrahaNamityAdi // 960 / [ka0 ca0] bhAve0 / sarvaM bhavatIti / nanu 'bhU prAptAvAtmanepadI' (9 / 280) ityAtmanepadameva prApnoti, tat kathaM parasmaipadanirdeza: ? satyam / tatra inanta iti boddhavyam, curAdipAThasAmarthyAd inante sati prAptyartho bhU prAptAvAtmanepadItyarthaH iti kecit / tanna, "curAdezca" (3 / 2 / 11) ityatra TIkAyAM gaNakRtamanityamiti 'bhAvayate, bhavate' ityaninantasyApi AtmanepadadarzanAt / kazcid Aha - 'gaNakRtamanityam' (kA0 pari0 29) iti nAtmanepadam / vastutastu nAyaM curAdipaThito bhUH, kintu dhAtUnAmane garthatvAd yadA 'bhU sattAyAm' (1 / 1) iti bhUdhAtuH. prAptau vartate, tadaivamudAharaNam / / 960 / [samIkSA] ___ 'brahmabhUyaM gataH, devabhUyaM gataH' ityAdi kyapapratyayAnta zabdarUpa bhAva artha meM siddha karane ke lie donoM hI vyAkaraNoM meM 'kyap' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "bhuvo bhAve' (a0 3 / 1 / 107) / sUtra meM 'bhAva' zabda kA pATha uttarArtha mAnA gayA hai / ata: ubhatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. bhAvagrahaNamuttarArthamiha sukhArthaM ca (du0 vR0; du0 TI0; vi0 pa0) / 2. anye ca dhAtavo'rthAntare sakarmakA akarmakAzca dRzyante (du0 TI0) / 3. prAptivacanasya bhavate: sakarmakatvam (vi0 pa0) / 4. vastutastu nAyaM curAdipaThito bhUH, kintu dhAtUnAmanekArthatvAd yathA 'bhU ___ sattAyAm' iti bhUdhAtuH prAptau vartate tadaivamudAharaNam (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. brahmabhUyaM gataH / brahman + bhU + kyap + si / brahmatvaM gtH| 'brahman' zabda ke upapada meM rahane para 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kyap pratyaya, nalopa tathA vibhktikaary||960||
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 kAtantravyAkaraNam 961. hanasta ca [4 / 2 / 22] [sUtrArtha] nAma = syAdyanta pada ke upapada meM rahane para 'han hiMsAgatyoH' (2 / 4) dhAtu se bhAva artha meM 'kyap' pratyaya tathA 'han' dhAtu ke antima varNa nakAra ko takArAdeza hotA hai / / 961 / [du0 vR0] nAmnyupapade hante ve kyab bhavati takArazcAntAdeza: / brahmaNo hananaM brhmhtyaa| bhAva iti kim ? zvaghAtyo mRgaH / nAmnIti kim ? ghAta:, upaghAtaH / hanterbhAva ghyaN na dRzyate / yapi sati to'nto nAsti, kyapo vyanubandhakatvAt / / 961 / [du0 TI0] hana0 / brahmaNo hananamiti 'brahmahatyA' iti svabhAvAt strIliGgaH kyabanta iti pratyudAharaNaM puMliGgena na virudhyate iti sUtre liGgavizeSakathanAd bhinnaliGgapratyudAharaNe'pi na doSa iti bhAva: / anyaH pratyudAharati strIliGgameva - ghAtyA vRSalI / kyap ityaadi| 'ekAnubandhagrahaNe na vyanubandhakasya' (vyA0 pari0 46) ityarthaH / / 961 / [vi0 pa0] hanaH / zvaghAtya iti / zunA hanyate iti vigRhya vyaJjanAntAd ghyaNa, ghatvAdikaM ca ijvadbhAvAt / nanu ghyaNo bAdhakamidaM tato'nena vinirmuktapakSe ghyaNaiva pratyudAharaNamucitam / kathaM 'ghAta:, upaghAta:' iti ghanA pratyudAhRtam iti ? satyam / bhAve pratyudAharaNaM tatra ca hanteya'N nAbhidhIyate ityAha-hanterityAdi / nanu kyapaH kakAre'panIte'nubandhe "yapi ca" (4 / 1 / 60) iti paJcamalope "dhAtosto'ntaH pAnubandhe" (4 / 1 / 30) iti tAntatve ca siddhaM kiM nakArasya takArAdezenetyAha-- yapItyAdi / "yapi ca" (4 / 1 / 60) ityatra hi yapa 'ekAnubandhasya grahaNe na vyanubandhasya grahaNam (vyA0 pari0 46) syAditi bhAvaH / / 961 / [ka0 ca0] hana0 |'t' iti na pratyayaH, avibhaktinirdezAt / yathA "zruvaH zR ca'' (3 / 2 / 35) iti| 'ta' ityakAra uccAraNArthaH 'brahmahatyA surApAnam' ityAdinirdezAt / / 961 / / [samIkSA] 'brahmahatyA, azvahatyA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kyap pratyaya tathA nakAra ko takArAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "hanasta ca" (a0 3 / 1 / 108) / ata: ubhayatra samAnatA hai / / 961 /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 caturthe kRtAtyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 181 [vizeSa vacana] 1. brahmahatyeti svabhAvAt strIliGgaH kyabanta: iti (du0 ttii0)| 2. anyaH pratyudAharati strIliGgameva - ghAtyA vRSalI (du0 ttii0)| 3. 'ta' iti na pratyayaH, avibhaktinirdezAt (ka0 c0)| 4. 'ta' ityakAra uccAraNArtha: (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. brhmhtyaa| brahman + han + kyap + A + si / brahmaNo hananam / 'brahmaNaH' isa nAma ke upapada meM rahane para 'han hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kyap' pratyaya, 'k-p' anubandhoM kA prayogAbhAva, nakAra ko takArAdeza, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhaktikArya // 961 / . 962. vRdRjuSINazAsustuguhAM kyap [4 / 2 / 23] [sUtrArtha 'vRJ varaNe' (48), 'dRG Adare' (5 / 112), 'juSI prItisevanayoH' (5 / 114), 'iN gatau' (2 / 13), 'zAsu anuziSTau' (2039), 'STuJ stutau' (2 / 65) tathA 'guhU saMvaraNe' (1 / 595) dhAtu se kyap pratyaya hotA hai / / 962 / / [du0 vR0] nAmni bhAve ceti nivRttm| eSAM kyap bhvti| vRJ -vRtyH| vRGastu vAryA RtvijH| dRG - aadRtyH| jussii-jussyH| iN - ityH| ingstu-upeym| zAsorudanubandhaH sukhaarthH| shissyH| stutyH| guhyH| avazyastutyaH iti puna: kaargrhnnaat| katham 'anivAryoM gajairanyaiH svabhAva iva dehinAm' iti? sambhakteranyatrApi? vRJa inanto vaa||962| [du0 TI0] vRJ / iNvad iko'pIti adhItyamityudAharantyeke / iGa ityAdi / 'IG gatau' (3 / 92) ityasmAt svarAd ya ityarthaH / zAsorityAdi / 'AGaH zAsa icchAyAm' (2 / 46) ityasya ghyaNi kyapi vizeSAbhAvAna hyAparvasya zAserupadhAyA ittvamasti, tasmAt prakriyAgauravameva kevalamiti pariziSTaH zAsureva gRhyate ityrthH| avazyetyAdi / kybiti| kyabadhikAre puna: kyagrahaNaM kyabeva yathA syAditi prtipaadnaarthm| "uvarNAdAvazyake' (4 / 2 / 37) ityanena paratvAd ghyaN mA bhUditi / ata eva pUrvokte kyapi pakArAnubandha ucyate / / 962 / [vi0 pa0] vRtra0 / iNvadiko'pi / adhItya ityapi bhavati / upeyamiti "svarAd yaH"
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 kAtantravyAkaraNam (4 / 2 / 10) / zAsorityAdi / kathametad yAvatA udanubandhamantareNa 'AGaH zAsa icchAyAm' (2 / 46) ityasyApi grahaNaM syAt ? satyam , evaM manyate - AzAstergrahaNe ghyaNaiva siddhatvAnna kyapaM vidadhIta, vizeSAbhAvAt / "zAseridupadhAyA aNvyaJjanayoH" (3 / 4 / 48) ityataH kRto hi vizeSaH / napUrvasya zAserittvamaguNe'stIti tatra zAsureva grahISyate / ziSya iti / ittve sati "zAsivasighasInAM ca" (3 / 8 / 27) iti sstvm| avazyetyAdi / "samAse'vazyamaH kRtye" (kAta0 pari0-saM0 sU0 62) / masya lugiti vacanAdavazyamo malopaH / iha "uvarNAdAvazyake" (4 / 2 / 37) iti paratvAd ghyaNa prApto na bhavatIti / 'vRka sambhaktau' (8151) ityanenAvaraNArthena siddho na 'vRtra AvaraNe' (9 / 296 vRJ varaNe) ityasya dhAtorayamanivArya iti bhAvaH / athavA inantAdAvaraNArthatvAdeva svarAd yapratyaye siddhamityAha- inanto veti / / 962 / _ [ka0 ca0] vRJ 0 / zAsviti / 'zo tanUkaraNe, So preraNe' (3 / 19,21) ityanayo zaGkA 'zo' ityakaraNAt / nAmni bhAve ceti nivRttamiti / yadi bhAvAnuvRttiH syAt tadA "bhAve bhUvRJjuSINa0" ityekayogaH kRtaH syAt / yadi nAmno'nuvRttistadA "nAmni vadaH kyap ca" (4 / 2 / 20) ityanantaraM bhAve vRJ ityAdi vidadhyAt / atha siddhAnte kathaM nAmAnuvRttistadanantarakaraNAt ? satyam / bhAvArthaM 'bhAve bhuvaH" (4 / 2 / 21) ityasyAnantaramucitamiti etena hanasta cetyatra viziSTasyAnuvartanamiti sUcitam / atra vAraNArthe kyapa eva prAptiH, tat kathamanivAryamiti / ayaM gajo'nyairgajairanivAryaH, ka iva tatrAha- dehinAM prANinAM svabhAvo ythaa'nivaarysttheti| tatreti paJjI, tatrANA sahacarita: zAsiriha gRhyate ityuktatvAt / / 962 / [samIkSA] 'vRtyaH, stutyaH, ziSyaH' Adi zabdarUpoM kI siddhi ke lie donoM hI vyAkaraNoM meM 'kyap' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "etistuzAsvRdRjuSaH kyap'' (a0 3 / 1 / 109) / kAtantrakAra ne sUtra meM 'guha' dhAtu kA bhI pATha kiyA hai, jise pANinIya vyAkaraNa ke antargata vArttika sUtra meM dikhAyA gayA hai / ataH prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. zAsorudanubandhaH sukhArthaH (du0 vR0)| 2. tasmAt prakriyAgauravameva kevalam (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. vRtyH| vR + kyap + si / 'vRJ varaNe' (48) dhAtu se prakRta sUtra dvArA kyap pratyaya, "dhAtosto'nta: pAnubandhe' (4 / 1 / 30) se takArAgama, guNAbhAva tathA vibhaktikArya /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtAtyayAdhyAo dvitIyo dhAtupAdaH 183 2. AdRtyaH / A + dR + kyap + si / 'AG' upasargapUrvaka 'dRG Adare' (5 / 112) dhAtu se kyap pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. juSyaH / juS + kyap + si / 'juSI prItisevanayoH' (5 / 114) dhAtu se kyap pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 4. ityaH / iN + kyap + si / 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se kyap pratyaya Adi kArya pUrvavat / 5. ziSyaH / zAs + kyap + si / 'zAsu anuziSTau' (2 / 39) dhAtu se prakRta sUtra dvArA kyap pratyaya, "zAseridupadhAyA aNvyaJjanayoH'' (3 / 4 / 48) se dhAtughaTita AkAra ko ikAra tathA vibhaktikArya / 6. stutyaH / stu + kyap + si / 'TuJ stutau' (2 / 65) dhAtu se kyap pratyaya Adi kArya pUrvavat / 7. guhyaH / guh + kyap + si / 'guhU saMvaraNe' (1 / 595) dhAtu se kyap pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 962 / 963. RdupadhAccAklapiteH [4 / 2 / 24] [sUtrArtha 'klap' tathA 'cait' dhAtuoM ko chor3akara RkAropadha dhAtuoM se kyap pratyaya hotA hai / / 963 // [du0 vR0] RdupadhAd dhAto: klapicUtivarjitAt kyap bhavati / vRtyam, vRdhyam / aklapiteriti kim ? vikalpyam, vicartyam / Rditi taparaH sukhArthaH / / 963 / [du0 TI0] Rdu0 / Rta ityAstAM kimupadhAgrahaNena klapinRtyorvarjanAnna tadantavidhi: ? satyam, RkAravato'pi klapinRtyorvarjanAditi / 'kRpU sAmarthya, nRtI hiMsAyAm' (1 / 488;5 / 35) / kecit 'Rca stutau' (5 / 26) ityasyApi varjanamicchanti - arcaH / yogavibhAgaH sukhapratipattyarthaH / / 963 / [ka0 ca0] Rdupa0 / athopadhAgrahaNaM kimartham, klUpicUtivarjanAd RdantAnAM na bhaviSyati? satyam / RkAravato dhAtorityapi sambhavAditi durgaH / sambhAvanAmAtraM na paramArtha: 'yAdRgjAtIyasya vipratiSedhaH' (kA0 pari0 90) iti nyAyAt / ata eva jJApakAt klapeRkArasya lakAraH kAryaH iti vararuciH / asmanmate razruterlazrutiriti vaktavyameva / / 963 /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'vRtyam, vRdhyam' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM RkAropadha dhAtuoM se 'kyap' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai "RdupadhAccAklRpicRteH" (a0 3|1|110 ) | ataH ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. Rditi taparaH sukhArtha: (du0 vR0) | 2. yogavibhAgaH sukhapratipattyarthaH (du0 TI0) | 3. sambhAvanAmAtraM na paramArthaH (ka0 ca0 ) / - [rUpasiddhi] 1. vRtyam / vRt + kyap + si / 'vRtu vartane' (1 / 484) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kyap' pratyaya, liGgasaJjJA, si pratyaya tathA "akArAdasambuddhau muzca" (2 / 2 / 7) se 'mu' Agama-silopa / 2. vRdhyam / vRdh + kyap + si / 'vRdhu vRddhau' (1 / 485) dhAtu kyap pratyaya Adi kArya pUrvavat // 963 // 964. bhRJo'saMjJAyAm [4 / 2 / 25] - [sUtrArtha kyappratyayAnta zabda saJjJAvAcI na hone para 'Du bhRJ dhAraNapoSaNayoH ' (2 / 85) dhAtu se 'kyap' pratyaya hotA hai / / 964 / [du0 vR0] bhRJo'saMjJAyAM kyap bhvti| bharaNaM bhRtyam / bhriyate iti vA bhRtyH| asaMjJAyAmiti kim ? bhAryA nAma kSatriyaH, bhAryA vadhUH / nanu ca saJjJAyAmapi striyAM kyabasti, na tasya bhAve'bhidhAnAt // 964| [du0 TI0] bhRJo0 / bhRtyaH karmakAraH / poSyatvAdevamucyate, tasyeyaM saMjJA / bhAryA vadhUriti / abhartaryapi sambandhamAtratvAdevamucyate / bhAryA devadattasyeti / tena ghyaNevAtra bhavati / samajAdisUtre saMjJAyAmapi striyAM bhRJaH kyapaiva bhavitavyam, na ghyaNpratyayeneti codayati / nanu cetyaadi| bhAve strIliGgasaMjJAyAmasau vidhIyate, karmaNi cedaM pratyudAharaNamiti nAsti kyapaH prasaGga iti pariharannAha - tasyetyAdi / ayamevArthaH zlokena nibadhyate'nyaiHsaMjJAyAM puMsi dRSTatvAnna te bhAryA prasiddhyati / striyAM bhAvAdhikAro'sti tena bhAryA prasiddhyati / / 964 / [vi0 pa0 ] bhRnyH| bhRtya iti| poSyatvAducyate na tu saMjJeyam, bhAryA vadhUriti / apuSyamANAyA
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 185 api vivAhasambandhata: sajJA ucyte| na ca punarayaM kriyaashbdH| nanu ceti| samajAsanItyAdinA kyabastIti kathaM pratyudAharaNe ghyaN? na ca vyAvRttibalAdeva tenApi kyap na bhavatIti vktvym| puMsi vyAvRtterdRSTatvAt striyAM tu tena kyabeva syAditi puurvpkssH| uttaramAhana tsyeti| samajAdisUtreNa bhRJo bhAve kyap vidhIyate, karmaNi cedaM pratyudAharaNamiti na doss:| taduktam - ___ saMjJAyAM puMsi dRSTatvAnna te bhAryA prasiddhyati / striyAM bhAvAdhikAro'sti tena bhAryA prasiddhyati / / bhAvAdhikAra iti / zabdazaktisvabhAvAd bhRo bhAve . kyap adhikRto na tu zAstrIyastatra bhAvAdhikAro'sti / / 964 / [ka0 ca0] bhR0 / taduktamiti / saMjJAyAM gamyamAnAyAM puMsi dRSTatvAd vyAvRttiriti zeSaH / te tava siddhAntavAdino mate ityarthaH / etena vyAvRttibalAna kyabiti dezyamapAstam / siddhAntamAha- striyAmityadhikAraH sambandhaH, na tu pUrvaM dRSTasyottaratrApi sambandha iti bhAvaH / / 964 / [samIkSA 'bhRtyam, bhRtyaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'kyap' pratyaya nirdiSTa hai / pANini kA sUtra hai - "bhRJo'sajJAyAm" (a0 3 / 1 / 112) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. bhRtyam / bhR + kyap + si / bharaNam / 'Du bhRJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kyap' pratyaya, takArAgama tathA vibhaktikArya / 2. bhRtyaH / bhR + kyap + si / bhiyate yaH saH / 'bhR' dhAtu se kyap pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 964 / / 965. graho'pipratibhyAM vA [4 / 2 / 26] [sUtrArtha 'api' tathA 'prati' upasargoM se paravartI 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se 'kyap' pratyaya vikalpa se hotA hai / / 965 / [du0 vR0] apipratibhyAM parAd grahe: kyap bhavati vA / apigRhyam, apigrAhyam / pratigRhyam, pratigrAhyam // 965 / [du0 TI0] _ grh0| chandasItyapaurANikaH pakSaH iti sUtramucyate / / 965 /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 kAtantravyAkaraNam [samIkSA 'apigRhyam, pratigRhyam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'kyap' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "pratyapibhyAM grahezchandasi'' (a03|1|118)| antara yaha hai ki pANini ko chandas = veda meM kyapapratyayAnta zabdarUpa abhimata haiM aura laukika saMskRta meM 'pratigrAhyam, apigrAhyam' shbdruup| parantu kAtantrakAra inheM chAndasa prayoga nahIM maante| unake vicAra se donoM hI prakAra ke rUpa laukika saMskRta meM sAdhu mAnya haiN| ata: ve kyapapratyaya kA vikalpa se vidhAna karate haiN| phalata: kAtantrIya dRSTikoNa ko adhika vizada kahA jA sakatA hai| [vizeSa vacana] 1. chandasItyapaurANika: pakSa: iti sUtramucyate (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. apigRhyam, apigraahym| api + grah + kyap + si| 'api' upasargapUrvaka 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kyap' pratyaya, "ahijyAvayivyadhi0'' (3 / 4 / 2) ityAdi se samprasAraNa tathA vibhktikaary| pakSa meM "RvarNavyaJjanAntAd ghyaN" (4 / 2 / 35) se 'ghyaNa' pratyaya hone para 'apigrAhyam' rUpa bnegaa| 2. pratigRhyama, prtigraahym| prati + graha + kyap + si| 'prati' upasargapUrvaka 'graha' dhAtu se 'kyap' tathA pakSa meM 'ghyaN' pratyaya pUrvavat / / 965 / / 966. padapakSyayozca [4 / 2 / 27] [sUtrArtha 'pada' tathA 'pakSya' artha meM 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se 'kyap' pratyaya hotA hai||966|| [du0 vR0] pakSe bhava: pakSyo vrg:| padapakSyayorarthayorgrahe: kyab bhvti| pragRhyaM padam / yat svareNa na sndhiiyte| avagRhyaM pdm| yasyAvagrahaH kriyate / pakSe-arjunagRhyA senaa| cakArAdasvairiNi bAhyAyAJcArthe - gRhyakA ime| avaruddhakA ityrthH| grAmagRhyA strii| grAmabAhyA ityrthH||966|| [du0 TI0] pd0| pakSyo varga ucyte| avagrahaH pdvibhaagH| arjunasya pakSyA arjungRhyaa| ckaaraadityaadi| asvairI asvtntrH| dayAyAM kaatyyH| bAhAyAmiti strIliGganirdezAlliGgAntare na bhvti| mtaantrennedmucyte| sUtrakAramatena cakAraH uktsmuccymaatre||966|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH [vi0 pa0] pd0| yasyAvagrahaH kriyate iti| yatra hi samudAyapade'vAntarapadAni nAnArUpANi avagRhya vyavacchidya vyaakhyaaynte| tato'vayavabhUtasya padasyAvagraho vicchedo vyAkhyAnArtha kriyate tdvgRhymityrthH| gRhyakA iti anukampAyAM kH| asvairiNaH paratantrIkRtA: ityrthH| bAhyAyAmiti strIliGganirdezo linggaantrnissedhaarthH||966| [samIkSA] 'pragRhyam , avagRhyam , arjunagRhyA senA' Adi zabdarUpa pada-pakSya arthoM meM kyap pratyaya ke vidhAna se donoM vyAkaraNoM meM siddha kie gae haiM / pANini kA sUtra hai- "padAsvairibAhyApakSyeSu ca'' (a03|1|119)| antara yaha hai ki pANinIya sUtra meM 'asvairI-bAhyA' artha bhI paThita haiM, parantu kAtantra meM ina do arthoM kA grahaNa cakAra ke bala se hotA hai| ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. cakArAdasvairiNi bAhyAyAM cArthe (du0 vR0)| 2. sUtrakAramatena cakAra uktasamuccayamAtre (du0 ttii0)| 3. bAhyAyAmiti strIliGganirdezo liGgAntaraniSedhArthaH (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. pragRhyaM padam / pra + grah + kyap + si| 'pra' upasargapUrvaka 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se 'kyap' pratyaya, samprasAraNa tathA vibhktikaary| 2. avagRhyaM padam / ava + grah + kyap + si| 'ava' upasargapUrvaka 'graha' dhAtu se 'kyap' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. arjunagRhyA senaa| arjuna + grah + kyap + A + si| 'graha' dhAtu se kyap pratyaya, 'arjuna' zabda ke sAtha samAsa tathA vibhktikaary||966| 967. vau nIpUbhyAM kalkamuJjayoH [4 / 2 / 28] [sUtrArtha] 'kalka-muJja' arthoM meM 'vi' upasargapUrvaka 'NIJ prApaNe (1 / 600) tathA 'pUG pavane' (1 / 465) dhAtuoM se 'kyap' pratyaya hotA hai||967| [du0 vR0] vAvupapade nIpUbhyAM kalkamuJjayorarthayoryathAsaGkhyaM kyab bhvti| vinIya: kalkaH, vineyamanyat / vipUyo muJjaH, vipavyamanyat / / 967 / [du0 TI0] vau0| kalkastriphalAdInAm , munyjstRnnvishessH| arthayoriti karmaNorvAcyayoriti ythaasngkhymudaahrti| pUG bandhe'pyasya ya ev-vipvymiti| keciniranabandhameva
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 kAtantravyAkaraNam paThanti vipavanamavazyaM tadapavAdatayA pratyudAharanti - vipAvyam / "uvrnnaadaavshyke''(4|2|37) iti ghyaN , anyastu yapratyayam eva pratyudAharati / / 967 / [samIkSA] 'vinIya:, vipUya:' Adi zabdarUpoM ko 'kalka-muJja' arthoM meM siddha karane ke lie donoM hI vyAkaraNoM meM kyap pratyaya kI vyavasthA kI gaI hai| pANini kA sUtra hai"vipUyavinIyajityA muJjakalkahaliSu' (a0 3 / 1 / 117) / antara yaha hai ki pANini ne 'vipUya-vinIya' zabda nipAtana se siddha kie haiM, jabaki kAtantrakAra ne sAkSAt 'kyap' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| phalata: kAtantrakAra kA dRSTikoNa prazasta hai| [vizeSa vacana] 1. keciniranubandhameva paThanti (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. viniiyH| vi + nI + kyap + si| "vi' upasargapUrvaka 'NIJ prApaNe' (1 / 600) dhAtu se kalka artha meM 'kyap' pratyaya, NakAra ko nakAra tathA vibhktikaary| 2. vipuuyH| vi + pU + ya + si| 'vi' upasargapUrvaka 'pUG pavane' (1 / 465) dhAtu se muJja artha meM 'kyap' pratyaya tathA vibhktikaary||967| 968. kRvRSimRjAM vA [4 / 2 / 29] [sUtrArthI 'Du kRJ karaNe' (77), 'vRSu secane' (1 / 226) tathA 'mRjU zuddhau' (2 / 29) dhAtuoM se vaikalpika 'kyap' pratyaya hotA hai||968| [du0 vR0] kRtrAdibhyo vibhASayA kyap bhvti| kRtyam , kAryam / vRSyam , vrnnym| mRjyam, mAryam / duhyam , dohyam / zasyam , zaMsyam / duhizaMsibhyAM kyabapi "kRtyayuTo'nyatrApi ca" (4 / 5 / 92) iti vacanAt / tathA mRSodyamiti kybev| tathA pANisamavAbhyAM sRjo ghyaNeva-pANisA, samavasaryA rjjuH| tathA samo vA bhRJaH kyap -saMbhRtyaH, sNbhaaryH| tathA takicatipatizasiyajibhyo ya eva-takyam, catyam, patyam , zasyam , yajyam / tathA guho ghyaNapi - guhyam , gohyam / tathA jayaterhalau kyabeva-jityA hliH| mahad halaM hlirucyte||968| [du0 TI0] kRvR0| karoternityaM ghyaNi prApte vRSimRjyodupadhatvAt kyapi prApte vikalpaH,
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 189 vacanAt so'pi bhvti| duhyam ityaadi| yajergatvapratiSedhAd ghyaNi yAjyam / jityeti halAvabhidheye svabhAvAt strIliGgam / / 968 / [vi0 pa0] kRvRssi0| maarymiti| "moM mArjiH, cajoH kagau dhuDyAnubandhayoH" (3 / 8 / 23) iti gatvaM c| kybeveti| "nAmni vada: vayap ca" (4 / 6 / 56) na yprtyyo'piityrthH| ghynneveti| na ca RdupadhadvAreNa kybityrthH| pUrvavajjakArasya gatvam / ya eveti| vyaJjanAntAd ghyaN / ghynnpiiti| na kevalaM vRdRjuSINa0 ityAdinA kybityrthH| gohymiti| nAmnyupadhatvAd ghyaNi guNo bhvti| kybeveti| na tu "svarAd yaH" (4 / 2 / 10) ityrthH| jityeti| halAvabhidheye svabhAvAt strIliGgam / / 968 / [samIkSA] 'kRtyam , vRSyam , mRjyam ' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'kyap ' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini ke sUtra haiM -- "mRjervibhASA, vibhASA kRvRSoH' (a0 3 / 1 / 113, 120) / pANinIya sUtradvayaprayukta gaurava kI apekSA kAtantrIya lAghava spaSTa hai| ___[rUpasiddhi] 1. kRtyam , kAryam / kR + kyap + si| 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kyap' pratyaya, takArAgama tathA vibhktikaary| pakSa meM 'ghyaN' pratyaya hone para 'kAryam' zabdarUpa siddha hotA hai| 2. vRSyam , vrnnym| vRSa + kyap + si| 'vRSu secane' (1226) dhAtu se vaikalpika 'kyap' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 3. mRjyam, maarym| mRj + kyap + si| 'mRjU zuddhau' (2 / 29) dhAtu se vaikalpika 'kyap ' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 968 / 969. sUryarucyAvyathyAH kartari [4 / 2 / 30] [sUtrArtha 'sUrya, rucya' tathA 'avyathya' zabda nipAtana se kartA artha meM siddha hote haiN||969| [du0 vR0] ete nipAtyante krtri| 'ghU preraNe' (5|18)-suvti lokAn sarati vA suuryH| rocate iti rucy.| na vyathate iti avythyH||969| [du0 TI0] suury0| suvati lokaaniti| karmaNi prvrtytiityrthH| suvati karmaNi vaa| prerayati, tasminudite sarvakarmArambhAt / saratIti gmnprtvaaditi||969|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'sUrya, rucya, avyathya' zabdarUpoM kI siddhi kyappratyayAnta nipAtana se donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai "rAjasUyasUryamRSodyarucyakupyakRSTapacyAvyathyA:" (a03|1|114)| ata: ubhayatra prAyaH samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. suuryH| sU, sR + kyap + si| suvati lokAn / 'ghU preraNe' (5 / 18) dhAtu se kyap pratyaya, rephAgama tathA vibhktikaary| sarati satatam / 'sR gatau' (1 / 274) dhAtu se kyap pratyaya, 'R' ko ur-Ur tathA vibhktikaary| 2. rucyH| ruc + kyap + si| rocte| 'ruca dIptau' (1 / 473) dhAtu se kyap pratyaya tathA vibhktikaary| 3. avythyH| naJ + vyath + kyap + si| na vythte| 'vyatha duHkhabhayacalanayoH' (1 / 490) dhAtu se kyap pratyaya, nasamAsa tathA vibhktikaary||969| 970. bhidyoddhyau nade [4 / 2 / 31] [sUtrArtha] 'bhidya' tathA 'uddhya' zabda 'nada' artha meM nipAtana se siddha hote haiM / / 970 / [du0 vR0] etau nade kartari nipaatyte| bhinatti kUlAnIti-bhidyo ndH| ujjhatyudakamitiuddhyo ndH| kathaM bhedyo nadaH, ujjhyo nadaH iti karmavivakSAyAm / / 970 / [samIkSA] 'bhidya-uddhya' zabdoM ko kartA artha meM siddha karane ke lie donoM hI vyAkaraNoM meM nipAtana se kyap pratyaya kI vyavasthA kI gaI hai| pANini kA sUtra hai-- "bhidyoddhyau nade'' (a0 3 / 1 / 115) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1.bhidyH| bhid + kyap + si| bhinatti kuulaani| 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) dhAtu se kartA artha meM nipAtana dvArA kyap pratyaya tathA vibhktikaary| 2. uddhyaH / ujjh + kyap + si| ujjhatyudakam / 'ujjha utsarge' (5 / 28) dhAtu se kartA artha meM nipAtana se kyap pratyaya tathA vibhktikaary||970| 971. puSyasidhyau nakSatre [4 / 2 / 32] [sUtrArtha] 'puSya-sidhya' zabda kartA yA adhikaraNa artha meM nakSatravAcI hone para kyapratyayAnta nipAtana se siddha hote haiN||971|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 191 [du0 vR0] eto nipAtyete nakSatre kartari adhikaraNe vaa| puSNAti kAryANi puSyantyasminniti vaa-pussyH| sAdhayati kAryANi sidhyantyasminniti vA - sidhyaH puSya ev||971| [samIkSA] 'puSyaH - siddhyaH' zabdoM kI kyap-pratyayAnta nipAtana se siddhi donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai- "puSyasiddhyau nakSatre'' (a0 3 / 1 / 116) / ata: ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1. pussyH| puS + kyap + si| puSNAti kAryANi, puSyanti kAryANi asminniti vaa| 'puSa puSTau' (1 / 228) dhAtu se kartA yA adhikaraNa artha meM prakRta sUtra dvArA nipAtana se kyap pratyaya tathA vibhktikaary| 2. sidhyH| sAdh + kyap + si| sAdhayati kAryANi, sidhyanti kAryANyasminniti vaa| 'sAdha saMsiddhau' (3 / 23) dhAtu se kyap pratyaya, AkAra ko ikAra tathA vibhktikaary||971| 972. yugyaM patre [4 / 2 / 33] [sUtrAtha 'vAhana' artha meM 'yugyam' zabda nipAtana se kyappratyayAnta siddha hotA hai||972| [du0 vR0] yugyamiti nipAtyate patre vaahne'theN| yujyate'neneti, yujyate iti vA-yugyaM patram / / 972 / [samIkSA] 'yugyam' zabda patra-vAhana artha meM donoM vyAkaraNoM meM nipAtana se siddha kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "yugyaM ca patre' (a03|1|121)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. yugyam / yuj + kyap + si| yujyate'neneti, yujyate iti vaa| 'yujir yoge' (6 / 7) dhAtu se 'kyap' pratyaya, jakAra ko gakAra tathA vibhktikaary||972| 973. kRSTapacyakupye saMjJAyAm [4 / 2 / 34] [sUtrArtha] 'kRSTapacyAH, kupyam ' ye donoM zabda sajJA artha meM nipAtana se siddha hote haiN||973|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] ete nipAtyete saMjJAyAm / kRSTe pacyante svayameva kRSTapacyAH vriihyH| kupyate iti kupyam / suvrnnrjtaabhyaamnyducyte||973| [du0 TI0] kRSTa 0 / kRSTe pacyante svymevetyaadi| nipAtanAt krmkrtriityrthH| zuddhe karmaNi ghyaNeva-kRSTapAkya iti| yatra saMjJA nAsti tatra kopymiti||973| [samIkSA] 'kRSTapacya-kupya' zabdoM ko sajJA artha meM donoM hI vyAkaraNoM meM nipAtana se kyapapratyayAnta siddha kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "rAjasUyasUryamaSodyarucyakupyakRSTapacyAvyathyAH" (a0 3 / 1 / 114) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. kRSTapacyAH / kRSTa + pac + kyap + jas / kRSTe pacyante svymev| 'kRSTa' zabda ke upapada meM rahane para 'Du pacaS pAke' (1603) dhAtu se prakRta sUtra dvArA nipAtana se 'kyap ' pratyaya, samAsa tathA vibhktikaary| 2. kupyam / kup + kyap + si| kupyte| 'kupa roSe' (3 / 68) dhAtu se kyap pratyaya tathA vibhaktikArya / / 973 / 974. RvarNavyaJjanAntAd ghyaNa [4 / 2 / 35] [sUtrArtha] RvarNAnta tathA vyaJjanAnta dhAtu se 'ghyaNa' pratyaya hotA hai||974| [du0 vR0] RvarNAntAd vyaJjanAntAcca dhAtordhyaN bhvti| kR-kAryam / zR-zAryam / vAkyam / NakAra ijvdbhaavaarthH| ghakAraH saamaanyaabhighaataarth:||974| [du0 TI0] Rvrnn0| antagrahaNamiha sukhArtham / / 974 / [vi0 pa0] Rvrnn0| sAmAnyAbhighAtArtha iti| katvagatvalakSaNasya kAryavizeSasya sampAdanArthoM ghakAra ityrthH||974| [ka0 ca0] Rvrnn0| 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari03) iti siddhe antagrahaNaM sukhArthamiti durgH| vararucistvAha-antagrahaNAdadhikArArthalAbhAdamAvasyeti siddham / tanmate nedaM suutrmsti| asmanmate 'amAvasyA vA' (4 / 2 / 45) ityatra svIkArAt sukhArthamuktam /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 193 atha paNNiti nirdizyatAm , kiM ghakAreNa tarhi AkhyAtikena yaNA saha samAnatve kAryamityatra "yaNAziSorye' (3 / 6 / 13) itIkArAgama: syAt / tathA kRtamityAdau "ke yaNvacca yoktavarjam' (4 / 1 / 7) ityanena etad yaNyuktaM vRddhyAdikamapyatidiSTaM syaat| naivam , na tAvad "yaNAziSorye' (3 / 6 / 13) itIkArAgama: AziSi AkhyAtikasya sAhacaryAda yaNNapi tadeva gRhyate, nApi "ke yaNvacca0" (4 / 1 / 7) ityaadinaatideshH| yoktantAvadAkhyAtikameva sambhavati tatsAhacaryAdAdezo'pi tasyaiva ynnH| tarhi 'vAkyam, yogyam ' ityAdau kathaM katvagatve syAtAm, ghAnubandhatvAbhAvAdasya? satyam, "cajoH kagau" (4 / 6 / 56) ityatra yaNgrahaNaM "ghyaNyAvazyake" (4 / 6 / 64) ityatra yaNyAvazyake iti kriyatAm / anye tu Avazyake ktvgtve| tatra yadi yaNi tena katvAdistatkathaM tayoniSedho niSedhAda vidhiriti yogo bhvissyti| yathA "dhyApyoH" (4 / 1 / 54) ityatra vacanAt samprasAraNaM siddham / naivam , tathApi AkhyAtikena yaNA sahAsya vizeSAbhAvAdavazyaM 'pacyate' ityAdAvapi katvagatve syaataamiti| tena saha tulyatvavyAghAtAya ghakAraH kriyate ityAha-ghakAraH iti| samAnasya sadRzasya bhAvaH, sAmAnyaM tulyatvam , arthAd AkhyAtikena yaNA sh| tarhi katva-gatvalakSaNasya kAryasyetyAdi paJjikApaGktiH kathaM saGgacchate ? ucyate - katvagatve lakSyete yena tat katvagatvalakSaNaM yaNyAvazyake iti sUtraM tasya kAryasya katvagatvalakSaNasya yo vizeSaH kRd yaNi bhavati, AkhyAtike na bhvti| tatsampAdanAthoM ghakAra ityrthH| atha prakaraNaM hi prakaraNasya niyAmakam ata: kRdyaNyeva katvagatve bhaviSyataH, nAkhyAtike ? satyam , tadA sukhArtham / / 974 / [samIkSA] 'kAryam , vAkyam , pAkyam ' ityAdi zabdarUpa donoM hI vyAkaraNoM meM ghyaNaNyat pratyayoM se siddha kie gae haiN| pANini kA sUtra hai-"Rhaloya't " (a0 3 / 1 / 124) / 'gh - t' anubandhoM kI bhinnatA apane-apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra hai / ata: ubhayatra prAya: samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. NakAra ijvdbhaavaarthH| ghakAra: sAmAnyAbhighAtArthaH (du0 vR0)| 2. antagrahaNamiha sukhArtham (du0 TI0, ka0 c0)| 3. prakaraNaM hi prakaraNasya niyAmakam--------- tadA sukhArtham (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. kAryam / kR + ghyaN + si| 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghyaNa' pratyaya, 'gh-' anubandhoM kA prayogAbhAva, NakArAnubandha se ijvadbhAva, "asyopadhAyA dIghoM vRddhirnAminAminicasu" (3 / 6 / 5) se 'R' ko vRddhi Ar tathA vibhaktikArya /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 kAtantravyAkaraNam 2. shaarym| zR + ghyaN + si| 'zR hiMsAyAm ' (8 / 15) dhAtu se ghyaN pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. vaakym| vac + ghyaNa + si| 'vaca bhASaNe' (2 / 30) dhAtu se ghyaNa pratyaya, upadhAdIrgha, "cajoH kagau dhuDghAnubandhayo:' (4 / 6 / 56) se cakAra ko kakAra tathA vibhktikaary| 4. paakym| pac + ghyaN + si| 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se ghyaNa pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 974 / 975. AsuyuvapirapilapitrapidabhicamAM ca [4 / 2 / 36] [sUtrArtha AG upasargapUrvaka 'su' dhAtu tathA 'yu-vap - rap - lap -trap - dam - cam ' dhAtuoM se 'ghyaNa ' pratyaya hotA hai / / 975 / [du0 vR0] Apat sunote?tyAdibhyazca ghyaN bhvti| AsAvyam, yAvyam , vApyam ; rApyam, lApyam , aptraapym| danbhuriha kRtanalopa:-avadAbhyam. , AcAmyam / / 975 / [du0 TI0] sunotiyautyoH svarAntatvAt pavargAntatvAccheSebhyo ye prApte vidhirayam / dabhirityata eva nirdezAt sautro dhAtariti vA / vapilaporapaurANikaH pAThaH ityeke, tadasat / japitipIti kecit ptthnti| teSAM mate jApyam , tepym| tipateH kuTAditvAd ghyaNi guNo bhvti||975| [ka0 ca0] aasu0| AGa itItyakaraNAt sarvatrAGo naabhismbndhH| abhidhAnAditi vrruciH| etattu abhidhAnAzrayaNasyAvazyakatvAdaktam , kathamanyathA sUtireveti nizcitam // 975 / [samIkSA] 'AsAvyam , yAvyam , AcAmyam ' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM AcAryoM ne 'ghyaNa-Nyat ' pratyayoM kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "Asuyuvapirapilapitrapicamazca' (a0 3 / 1 / 26) / ata: ubhayatra prAya: samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. dabhirityata eva nirdezAt , sautro dhAturiti vA (du0 TI0 ) / 2. vapilaporapaurANikaH pAThaH ityeke (du0 ttii0)| 3. japitipIti kecit paThanti (du0 ttii0)| / 4. sarvatrAGo nAbhisambandhaH, abhidhAnAditi vararuciH (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. aasaavym| A + su + ghyaNa + si| 'AG' upasargapUrvaka 'SuJ abhiSave'
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 195 (4 / 1) dhAt se prakRta sUtra dvArA 'ghyaNa ' pratyaya, ukAra ko vRddhi-au, "kAryAvavAvAvAdezAvokAraukArayorapi'' (2 / 6 / 48) se aukAra ko Av Adeza tathA vibhktikaary| 2. yaavym| yu + ghyaN + si| 'yu mizraNe' (2 / 6) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghyaNa' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. vaapym| vap + ghyaN + si| 'Du vapa bIjatantusantAne' (1 / 609). dhAtu se ghyaN pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4. raapym| rap + ghyaN + si| 'rapa vyaktAyAM vAci' (1 / 134) dhAtu se ghyaN pratyaya Adi kArya pUrvavat / 5. laapym| lap + ghyaN + si| 'lapa vyaktAyAM vAci' (1 / 134) dhAtu se ghyaNa pratyaya Adi kArya pUrvavat / 6. aptraapym| apa + trap + ghyaN + si| 'apa' upasargapUrvaka 'trapUSa lajjAyAm' (1 / 383) dhAtu se 'ghyaN ' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 7. avdaabhym| ava + danbhu + ghyaN + si| 'ava' upasargapUrvaka 'danbhu dambhe' (4 / 19) dhAtu se 'ghyaNa ' pratyaya, nalopa tathA anya kArya pUrvavat / 8. AcAmyam / A + cam + ghyaN + si| 'AG ' upasargapUrvaka 'camu adane' (1 / 156) dhAtu se ghyaN pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 975 / 976. uvarNAdAvazyake [4 / 2 / 37] [sUtrArtha avazyambhAva artha ke gamyamAna hone para uvarNAnta dhAtu se ghyaN pratyaya hotA hai||976| [du0 vR0] avazyambhAva Avazyakam / uvarNAntAd dhAtoravazyambhAve gamyamAne ghyaN bhvti| nAvyam , lAvyam / lAvyamavazyam , avazyalAvyam / "avazyamaH kRtye" masya luk| lavyamanyat / / 976 / [du0 TI0] uv0| avazyambhAvArthe Avazyake ityrthH| taddhitavyutpattivAdI tvAhamanojJAditvAdikaN iti| tatra dvaidham AvazyakopAdhivRtteruvarNAntAd dhAtoriti, pratyayastu dyotkH| Avazyake upapade iti vaa| tatropapadatve "tat prAG nAma cet " (4 / 2 / 3) iti 'lAvyamavazyam ' na sidhyatItyAha-avazyambhAva iti| anya Aha-prakRtivizeSaNaM caitad asmin ukte'pi prayoga ityuplbhyte| yathA 'anyathAkAraM bhuGkte' ityavyayaM kriyAvizeSaNaM caitaditi "vibhaktayo dvitIyAdyAH" (2 / 5 / 8) ityAdinA ttpurussH||976|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'nAvyam, lAvyam' ityAdi zabdarUpa donoM hI AcAryoM ne ghyaN Nyat pratyayoM se siddha kie haiN| pANini kA sUtra hai- "orAvazyake" (a03 / 1 / 125) / ataH ubhayatra samAnatA hI hai| -- [rUpasiddhi] + 1. nAvyam / nu ghyaN + si| 'Nu stutau' (27) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghyaN' pratyaya, 'gh - N ' anubandhoM kA prayogAbhAva, ukAra ko vRddhi au, 'au' ko 'Av' Adeza tathA vibhaktikArya / 2. laavym| lU + ghyaN + si| 'lUJ chedane' (8/9) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghyaN' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 976 / 977. pAdhormAnasAmidhenyoH [ 4 / 2 / 38 ] [sUtrArtha] 'parimANa - sAmidhenI' arthoM meM kramazaH 'pAdhA' dhAtuoM se 'ghyaN' pratyaya hotA hai / / 977 / [du0 vR0 ] 'pA-dhA' ityetayormAnasAmidhenyoryathAsaGkhyaM ghyaN bhavati / pAyyaM mAnam / vacanAt svArtha tyajati, peyamanyat / dadhAtyagnimiti dhAyyA sAmidhenI / samidAdhAnamantra iti| upacArAd RtvigvizeSe'pi vartate - dhAyyAH shNsnti| dheyamanyat // 977| [du0 TI0 ] pAdho0 / mIyate yena tanmAnam / yathArthe pAyyamityAha -- vacanAdityAdi / pibatiH pAnArtham, pAtirvA rakSaNArthaM tyajatIti / dadhAtyagnimityAdi / samidAdhAnasya nimittam RgityrthH| upacArAdityAdi / sAmidhenyadhyayanayogAd Rtvijo'pi bhaNyante ityarthaH / 977 / [vi0 pa0 ] pAdhoH / pAyyamiti / ijvadbhAvAdAyirAdezaH / sAmidhenIzabdaH RgvizeSasya vAcaka:, tatraiva dhAyyeti na sarvA Rk sAmidhenyucyate, kintarhi kAcideva ityAha-samidAdhAnamantra iti / agnimukhe samidha AdhIyante yena mantreNa sA Rk / upacArAditi / sAmidhenyadhyayanayogAdupacAraH pravartate / / 977 / / [samIkSA] 'pAyyam - dhAyyA' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM 'ya' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "pAyyasAnnAyyanikAyyadhAyyA mAnahavirnivAsasAmidhenISu' (a0 3 | 1 | 129 ) / antara yaha hai ki kAtantrakAra ne sAkSAt 'ghyaN' pratyaya kA vidhAna kiyA hai, jabaki pANini ne nipAtana se NyatpratyayAnta ina
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 197 zabdoM kI siddhi kI hai / anubandhoM kI yojanA apane apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra kI gaI hai / sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. upacArAd RtvigvizeSe'pi vartate (du0 vR0)| 2. sAmidhenyadhyayanayogAd Rtvijo'pi bhaNyante ityarthaH (du0 ttii0)| 3. sAmidhenIzabda: RgvizeSasya vAcakaH (vi0 p0)| / [rUpasiddhi] 1. pAyyaM mAnam / pA + ghyaN + si| 'pA pAne; pA rakSaNe' (1 / 264,2 / 21) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghyaNa' pratyaya, "AyiricyAdantAnAm' (3 / 6 / 20) se AkAra ko 'Aya' Adeza tathA vibhaktikArya / yAna artha se anyatra 'peyam' shbdruup| 2. dhAyyA saamidhenii| dhA + ghyaN + A + si| 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se 'ghyaNa' pratyaya Adi kArya prAyaH pUrvavat / / 977 / 978. prAGorniyo'sammatAnityayoH svaravat [4 / 2 / 39] [sUtrArtha asammata tathA anitya artha kI vivakSA meM 'pra-AG' upasargapUrvaka 'nI' (NIJ prApaNe 1 / 600) dhAtu se ghyaN pratyaya hotA hai aura usakA svaravadbhAva bhI hotA hai||978| [du0 vR0] prAGorupapadayorniyo dhAtorasammatAnityayorarthayoryathAsaMkhyaM ghyaNa bhavati, sa ca svaravat / praNAyyazcauraH, asammata ityrthH| AnAyyo dkssinnaagniH| yo gArhapatyAdAnIya praNIyate sa cAnityo rUDhitaH siddhH| kathaM jyeSThAya putrAya pitA brahma brUyAt praNAyyAya cAntevAsine iti ? anyatrApIti vacanAt / / 978 / [du0 TI0] ___praaddoH| sammato'bhimatastato'nyo'sammata ityrthH| trayo'gnayaH-gArhapatyo dakSiNAgnirAhavanIya iti| tatra gArhapatyo'raNinirmanthanAnityo bhavati, na tasyAnAyya iti vyapadezaH, itarau tu kAdAcitko gArhapatyAdudbhUtau vaizyakulAd bhrASTrAd vA kriyAvizeSApekSayA'niyatayonI, tatra sUtrakAreNa na kazcid vizeSa upAtta iti| padakAraH kathayati-dakSiNAgniriti vktvym| gArhapatyAdhupalakSaNaM gArhapatyAderiti bhaavH| sa cetyAdi na vaktavyam, rUDhitaH rUDhivazAllabhyate ityrthH| zlokavArtikakArastu-ekayonAviti vaktavyam ityaparaM viSayaM drshyti| ekayonitvaM cAhavanIyena sahAnyatra dakSiNAgnerAneya iti bhvti| AnAyyo godhugiti tu keSAJcidudAharaNaM te'nityaparyAyameva nAnyaM mnynte| kthmityaadi| jyoSThena prazasyona putreNa
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam sahAsammatasyAntevAsino vikalpo'yukta iti sammatatvamantevAsinaH / tathAhi vidyAprazaMsAparam etad vacanam ityAha-anyatreti / kRto'pi bahulaM bhavantIti sammate'pi syAt / athavA sammAnanaM sammatamicchA saMvApo'bhilASaH sa nAstyasyeti asammataH praNAyyo'ntevAsiviSaye AtmanaH icchAbhAvAt praNAyyazcaura iti pareSAM tatra sammatAbhAvAt // 978 / 198 [vi0 pa0 ] prAGo 0 | trayo'gnayaH - gArhapatyo dakSiNAgnirAhavanIyazca / tatra gArhapatyo'gniraraNinirmanthanAdutpanno'nirvANatayA nitya eva / itarau tu gArhapatyAduddhRtau vaizyakulAd bhrASTrAd vaa| AbhIkSNyapraNIyamAnatvAdanityau bhavataH / rUDhitazca nAhavanIyo nApyanityo ghaTAdirAnAyya ityAha-- AnAyyo dakSiNAgnirityAdi / gaarhptyaadityuplkssnnm| gaarhptyaaderityrthH| kathamityAdi / na khalvanyathA brahmaprakAzanaM sambhavatIti antevAsinaH sammatatvaM gamyate, tat kathamasau praNAyya iti dezyArthaH / / 978 / [ka0 ca0] prAGo 0 / nanu anitya ityukte dakSiNAgnireva katham avagamyate AhavanIyo ghaTapaTAdayo vA kathaM na pratIyante ityAha-- sa cAnitya iti / paJjikA- araNiH kASThavizeSastasya saMgharSaNAjjAyate, atha yadi jAyate tat kathaM nitya ityAha-anirvANatayeti / uddhRtaaviti| agnyuddharaNazAlino vaizyakulAdityarthaH / atha yadi tribhyaH sakAzAdanayoruddharaNamityucyate, tat kathaM gArhapatyAdityuktamityAha-gArhapatyAditi / / 978 / [samIkSA] 'AnAyya:- praNAyya:' zabdarUpa 'anitya- asaMmata' arthoM meM donoM hI AcAryoM ne siddha kie haiN| pANini ke pRthak pRthak do sUtra haiM-- " AnAyyo'nitye, praNAyyo'saMmatau" (a0 3 / 1 / 126,128 ) / antara yaha hai ki pANini inheM nipAtana se siddha karate haiM, jabaki kAtantrakAra ne sAkSAt ghyaN pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANinIya sUtragaurava ko chor3akara anya to prAyaH ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana ] 1. sa cAnityo rUDhita: siddha eva (du0 vR0)| 2. jyeSThAya putrAya pitA brahma brUyAt praNAyyAya cAntevAsine (du0 vR0)| 3. tatra sUtrakAreNa na kazcid vizeSa upAtta: (du0 TI0 ) | 4. padakAraH kathayati-dakSiNAgniriti vaktavyam (du0 TI0 ) | [rUpasiddhi] 1. praNAyya cauraH / pra + nI + ghyaN + si| 'pra' upasargapUrvaka ' NIJ prApaNe' ( 1/600) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'asaMmata' artha meM 'ghyaN' pratyaya, 'gh - N anubandhoM kA prayogAbhAva, ijvadbhAva, vRddhi, svaravadbhAva se aikAra ko Ay Adeza, Natva tathA vibhktikaary|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 199 2. aanaayyH| A + nI + ghyaN + si| 'AG' upasargapUrvaka 'NIJ prApaNe' (1 / 600) dhAtu se 'ghyaNa' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 978 / 979. saJcikuNDapaH kratau [4 / 2 / 40] [sUtrArtha] 'yajJa' artha kI vivakSA meM 'sam' upasargapUrvaka 'ciJ cayane' (45) tathA 'kuNDa' pUrvaka 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se 'ghyaNa' pratyaya hotA hai||979| [du0 vR0] saMpUrvAccinoteH kuNDapUrvAcca pibateH kratAvabhidheye ghyaN bhavati, sa ca svrvt| saMcIyate'sau saMcAyyaH krtuH| kuNDai: pIyate'sau iti kuNDapAyyaH krtuH| sasomako hi yAgaH kratuH, arthAt somaH pIyate'sminnityabhidhAnAdadhikaraNe vA // 979 / [du0 TI0] snyci0| abhidhaanaadityaadi| kuNDai: pIyate'smin somaH iti kunnddpaayyH||979| [vi. paM0] snyci0| kuNDai: pIyate iti kathametad ., yAvatA yAgasya kriyAtmakatvAt pAtamayogya ityAha-sasomako hiiti| athavA "bhAvakarmaNoH kRtyaktakhalAH " (4 / 6 / 47) ityetadiha na vartate ityAha-abhidhAnAdadhikaraNe veti| kuNDai: pIyate'smin soma: ityrthH||979| [ka0 ca0] snyci0|. sasomaka iti hi yadatra. somasahito yAgaH krtushbdvaacyH| ato .yAgasya kriyAyAH pAtumayogyatvAd arthAt somaH pIyate iti gamyate ityrthH| pakSAntaramAhaabhidhAnAditi / / 979 / [samIkSA] krata artha meM 'saJcAyyaH, kuNDapAyyaH' zabdarUpoM kI siddhi donoM vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai- "kratau kuNDapAyyasaJcAyyau' (a0 3 / 1 / 130) / antara yaha hai ki pANini ina zabdoM ko nipAtanavidhi se siddha karate haiM, parantu kAtantrakAra ne inakI siddhi ke lie sAkSAt 'ghyaNa' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| sAmAnyatayA ubhayatra prAya: samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. saJcAyyaH krtuH| sam + ciJ + ghyaN + si| snyciiyte'sau| 'sam' upasargapUrvaka 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se prakRta sUtra dvArA ghyaNa pratyaya, svaravadbhAva, ikAra ko vRddhi - aikAra, AyAdeza tathA vibhktikaary| 2. kuNDapAyyaH krtuH| kuNDa + pA + ghyaN + si| kuNDai: piiyte'sau| 'kuNDa' upapadapUrvaka 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se ghyaN pratyaya Adi kArya pUrvavat // 979 /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 kAtantravyAkaraNam 980. rAjasUyazca [4 / 2 / 41] [sUtrArtha kratu = yajJa artha meM 'rAjasUya' zabda nipAtana se siddha hotA hai / / 980 / [du010] kratAvabhidheye rAjasUyazca nipAtyate / 'SuJ abhiSave' (4 / 1) / rAjJA sotavyaH, rAjA vA sUyate'sminniti rAjasUyaH kratuH / / 980 / / [du0 TI0] rAja0 / 'SuJ abhiSave' (4 / 1), karmaNi ghyaN , dIrghazca nipAtanAt / / 980 / [samIkSA] 'rAjasUya' zabda ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM sUtra banAe gae haiM, parantu pANini ne kyapapratyayAnta evaM kAtantrakAra ne 'ghyaNa'- pratyayAnta ise nipAtana se siddha kiyA hai / pANini kA sUtra hai -- "rAjasUyasUryamRSodyarucyakupyakRSTapacyAvyathyAH' (a0 3 / 1 / 114) / isa prakAra pratyayabheda hone para bhI nipAtanavidhi kI dRSTi se ubhayatra prAyaH samAnatA hI kahI jAegI / [rUpasiddhi] 1. raajsuuyH| rAjan + su + ghyaN + si / rAjJA sotavyaH, rAjA sUyate'sminniti vA / 'rAjan' ke upapada meM rahane para 'SuJ abhiSave' (4 / 1) dhAtu se prakRta sUtra dvArA nipAtana se 'ghyaNa' pratyaya, 'gh - N' anubandhoM kA prayogAbhAva, nalopa, nipAtana se dIrgha tathA vibhaktikArya / / 980 / 981. sAnnAyyanikAyyau havirnivAsayoH [4 / 2 / 42] [sUtrArtha ghRta artha meM 'sAnAyya' tathA nivAsa artha meM 'nikAyya' zabda nipAtana se siddha hotA hai // 981 / [du0 vR0] etau nipAtyete havirnivAsayorarthayoryathAsaGgyam / sAtrAyyaM haviH / viziSTameva yat / satreyamanyat / nikAyyo nivAsaH / niceyamanyat / / 981 / [du0 TI0] sAnA0 / 'sam'- pUrvAnayatehaviSi ghyaNa , upasargasya dIrghatvaM ca / vipUrvAccinoternivAse ghyaNa , katvaM ca / ubhayatrAyAdezo nipAtanAt / nivasantyasmitriti nivAsaH / / 981 / 1.yadyapi somAkhyaM rAjJA sUyate tathApi dravyAbhidhAnaM na bhavati, api tu somAkhyaM dravyasambandhAt kratuvizeSo'pi sUyate eveti kratAvabhidhAnam, rUDhivazAd vA adhikaraNe'pi naivaM yojyam / yadyapi jyotiSTome'pi rAjJA sUyate karmaNIti zeSaH, rAjasUyo'bhidhAnAt /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH [samIkSA 'sAnnAyya - nikAyya' zabda donoM hI vyAkaraNoM meM nipAtanavidhi se siddha kie gae haiM / pANinIya vyAkaraNa meM 'Nyat' pratyaya tathA kAtantra meM 'ghyaNa' pratyaya kiyA jAtA hai / pANini kA sUtra hai - "pAyyasAtrAyyanikAyyadhAyyA mAnahavirnivAsasAmidhenISu" (a0 3 / 1 / 129) / ata: ubhayatra sAmya hI hai / [rUpasiddhi] 1. sAnnAyyaM haviH / sam + nI + ghyaN + si / 'sam' upasargapUrvaka 'NIJ prApaNe' (1 / 600) dhAtu se 'ghyaNa' pratyaya, upasargastha akAra ko dIrgha, 'Aya' Adeza, si-pratyaya tathA "akArAdasambuddhau muzca' (2 / 2 / 7) se 'mu' Agama-'si' pratyaya kA lopa / 'haviS' se bhinna artha meM 'saneyam' zabdarUpa siddha hotA hai / 2. nikAyyo nivAsaH / ni + ci + ghyaNa + si / 'ni' upasargapUrvaka 'citra cayane' (4 / 5) dhAtu se 'ghyaNa' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 981 / / 982. paricAyyopacAyyAvagnau [4 / 2 / 43] [sUtrArtha 'paricAyya-upacAyya' zabda nipAtana se siddha hote haiM 'agni' artha meM / / 982 / [du0 vR0] etAvagnAvarthe nipAtyete / paricIyate'sau paricAyyo'gniH / upacIyate'sAviti upacAyyo'gniH / / 982 / [samIkSA 'paricAyya-upacAyya' zabda donoM vyAkaraNoM meM nipAtana se siddha kie gae haiM / pANini kA sUtra hai - "agnau paricAyyopacAyyasamUhyAH' (a0 3 / 1 / 131) / ata: ubhayatra sAmya hI hai| [rUpasiddhi] 1. pricaayyH| pari + ci + ghyaN + si / 'pari' upasargapUrvaka 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se 'ghyaNa' pratyaya, 'Aya' Adeza, 'si' pratyaya tathA "rasakArayorvisRSTaH" (3 / 8 / 2) se visargAdeza / / 2. upcaayyH| upa + ci + ghyaN + si / 'upa' upasargapUrvaka 'ciJ cayane' (45) dhAtu se 'dhyaN' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 982 / 983. cityAgnicitye ca [4 / 2 / 44] [sUtrArtha) 'agni' artha me 'citya-agnicitya' zabda nipAtanavidhi se siddha hote haiM // 983 / [du0 vR0] etAvagnAvarthe nipAtyete / cIyate iti cityo'gniH / agnezcayanam agnidhityA
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 kAtantravyAkaraNam bhAve / samUhya iti UhinA siddham / asyApi kvacid vahatyarthe prayogaH / saMvAhya iti cAgnau bhavatyeva / / 983 / [du0 TI0] cityaa0| agnicityA bhAve iti karma nirastam / nipAtanAdeva strIliGgatA / agnAvityadhikArazcityazabdaM prayojayati / pUrvayogeNa kRtastakArAgamo'yamihobhayatrAkhyeya iti| samahya ityAdi / sampUrvasya vahe: kiM nipAtanena, agnAvarthe vaherarthamahinA gRhNanti, paNDitA ityarthaH / brAhmaNe zAstre samUhyamiti / kvaciditi samUhazabdasyArtha UhinA drshyte| samUhya iti Uhe: sampUrvasyAgneranyatra ghyaN nAbhidhIyate / / 983 / [vi0 pa0] cityaa0| samUhya ityaadi| na tu vaherayaM nipAto vaktavya iti bhaavH| yadyevaM vaheragnAvapi prayogAnyatvaM prApnotItyata Aha- saMvAhyaH iti ceti / / 983 / [ka0 ca0] cityA0 / Uhineti / UhervitarkArthatvAt kathaM vaherarthaH pratIyate ityAha - asyApIti / asmanmate UherityarthaH / / 983 / [samIkSA 'citya: - agnicityA' zabdoM ko donoM vyAkaraNoM meM nipAtanavidhi se siddha kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "cityAgnicitye ca' (a0 3 / 1 / 132) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. samUhya iti UhinA siddham , asyApi kvacid vahatyarthe prayogaH (du0 vR0) / 2. agnAvarthe vaherarthamUhinA gRhNanti paNDitAH (du0TI0) / [rUpasiddhi] 1. cityo'gni: / ci + ghyaN + si / cIyate'sau / 'ciJ cayane' (45) dhAtu se 'ghyaNa' pratyaya, takArAgama tathA vibhaktikArya / 2. agnicityaa| agni + ci + ghyaN + A + si / agnezcayanam / 'agni' zabda ke upapada meM rahane para 'ci' dhAtu se 'ghyaNa' pratyaya, takArAgama, strIliGga meM 'A' pratyaya, samAnadIrgha tathA vibhaktikArya / / 983 / 984. amAvasyA vA [4 / 2 / 45] [sUtrArtha) sahArthaka 'amA' zabda ke upapada meM rahane para 'vas' dhAtu se ghyaNapratyayAnta 'amAvasyA' zabda nipAtana se siddha hotA hai / / 984/
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 203 [du0 vR0] ameha shaarthe| amApUrvAd vasateya'Ni kAlAdhikaraNe dIrghAbhAvo nipAtyate vaa| saha vasato'syAM candrArkAvityamAvasyA, amAvAsyA tithi:| yallakSaNenAnutpatraM tat sarvaM nipAtanAt siddhm||984| [du0 TI0] amaa0| amaashbdo'ymvyyH| kecid hrasvameva pakSe nipaatynti||984| [samIkSA 'amAvasyA-amAvAsyA' ina do rUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM apanI-apanI prakriyA ke anusAra nipAtanavidhi apanAI gaI hai / kAtantrakAra nipAtana se dIrgha kA abhAva vikalpa se mAnate haiM, jabaki pANini ne nipAtana se vRddhyabhAva ko svIkAra kiyA hai / unakA sUtra hai - "amAvasyadanyatarasyAm" (a0 3 / 1 / 122) / isa prakAra dIrghAbhAva-vRddhyabhAvarUpa prakriyAbheda hone para bhI phala kI dRSTi se ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. kecid hrasvameva pakSe nipAtayanti (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. amAvasyA, amaavaasyaa| amA + vas + ghyaN + A + si / amA = saha candrArko vasato'syAm / 'amA' isa avyaya pada ke upapada meM rahane para 'vasa nivAse' (1614) dhAtu se "RvarNavyaJjanAntAd ghyaN' (4 / 2 / 35) sUtra dvArA 'ghyaNa' pratyaya, 'gh-Na' anubandhoM kA prayogAbhAva, "siddhirijvad jNAnubandhe" (4 / 1 / 1) se ijvadbhAva, "asyopadhAyA dI| vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se prApta upadhAdIrgha kA prakRta sUtra se vaikalpika abhAva / ata: dIrghAbhAvapakSa meM 'amAvasyA' tathA dIrghapakSa meM 'amAvAsyA' rUpa siddha hotA hai / / 984 / 985. te kRtyAH [4 / 2 / 46] [sUtrArtha] isase pUrva meM 'tavya, anIya, kyA , ghyaNa' tathA 'ya' ye pA~ca pratyaya bhAva tathA karma artha meM vihita kie gae haiM, ina pA~ca pratyayoM kI 'kRtya' saMjJA hotI hai / / 985 / [du0 vR0] te tavyAdayaH kRtyasaJjJakA veditavyAH / kRtyapradezA: - "bhAvakarmaNoH kRtyakta-khalAH " (4 / 6 / 47) ityevamAdayaH / / 985 / [ka0 ca0] te0 / atha tadgrahaNaM kimartham, 'kRtyAH' ityukte'pi bahuvacanAt tavyAdInAM bhaviSyati, naivm| bahuvacanasyAnantaratrikamAdAya caritArthatvAt kyabAdInAmeva syAditi tadgrahaNam / / 985 /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 kAtantravyAkaraNam [samIkSA pANini ne 'tavyat - tavya - anIyara - yat - kyap - Nyat' ina chaha pratyayoM kI kRtyasaMjJA kI hai / "tit svaritam' (a0 6 / 1 / 185) se svarita svara ke vidhAnArtha unheM 'tavyat' pratyaya ko mAnanA par3A hai, parantu unhoMne paravartI 'tavyat' Adi pratyayoM kI kRtyasaMjJA kI hai, jabaki kAtantrakAra ne kRtyasaMjJAvidhAyaka satra se pUrva hI tavyAdi pratyayoM kA pATha kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "kRtyAH prAG NvulaH" (a0 3 / 1 / 95) / isa prakAra zailIbheda hone para bhI saMjJA-saMjJI kI dRSTi se prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / / 985 / 986. vuNtRcau [4 / 2 / 47] [sUtrArtha] sabhI dhAtuoM se kartA artha meM 'vuN' tathA 'tRc' pratyaya hote haiM / / 986 / [du0vR0] dhAtoH parau vuNatacau bhavataH / kartari kRtaH / pAcakaH, paktA / evamanye'pi / kathaM gale cupyate iti galecopakaH, pAdAbhyAM hriyate iti pAdahArakaH iti ? abhidhAnAt / / 986 / [du0 TI0] vuNa / vuNo NakAra ijvadbhAvArthaH, tRcazcakAro 'dhAtostRzabdasyA''ra'' (2 / 1 / 68) ityatra vishessnnaarthH| 'niranubanyagrahaNe na sAnubanyakasya' (kA0 pari0 48) iti tRno hi Aram na prApnotIti / athaiSA paribhASA nAdriyate tathApi pratipadoktasyeti sambhAvyeta / cakAramantareNa sandigdhanirdezo'pi syAt , tunntraaviti| tadasat, tRvuNAviti vidadhyAt / / 986 / [ka0 ca0] vuN 0 / tRcazcakAro "ghAtostRzabdasyA''ra" (2 / 1 / 68) ityasya vishessnnaarthH| anyathA 'tR' ityukte 'niranubanyagrahaNe na sAnubanyakasya' (kA0pari0 48) iti nyAyAdasyaiva tRzabdasya grahaNaM syAna tu tRnaH, sAnubandhakatvAt / cakAre sati dvAvapi sAnubandhAviti sAmAnyAdubhayorapi grahaNam / atha 'niranubanyagrahaNe na sAnubanyakasya' (kA0 pari0 48) ityAdi paribhASA nAdriyate iti vyAkhyAtameva cet, tadA sukhaarthmiti| zrIpatimate "tRcA ca" (kAta0 pari0- sa0 90) iti samAsaniSedhaH phalamasya / anyathA 'tR' ityukte dvayorapi grahaNaM syAt / svamate nedaM phalam , 'rAmo jAmadagnyaH' ityAdivat samAsasyAnabhidhAnAdityaGgIkaraNAt / / 986 / [samIkSA] 'kArakaH, kartA, pAcakaH, paktA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha anubandhabheda ko chor3akara donoM hI vyAkaraNoM meM samAna pratyaya kie gae hai / kAtantrakAra ke pratyaya haiM
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 205 - 'vuN - tRc' tathA pANini ne 'Nvul - tRc' pratyaya par3he haiM / unakA sUtra hai - "pavalatacau" (a0 3 / 1 / 133) / yahA~ pANinIya 'Nvala' pratyaya meM lakArAnubandha lit- svara ke vidhAnArtha par3hA gayA hai / zeSa samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. kathaM ......galecopakaH, ...... pAdahArakaH iti ? abhidhAnAt (du0 vR0)| 2. vuNo NakAra ijvadbhAvArthaH, tRcazcakAro "dhAtostRzabdasyAr" ityatra vizeSaNArtha: (du0 TI0; k0c0)| 3. iti vyAkhyAtameva cet , tadA sukhArthamiti (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. pAcakaH / pac + vuN - aka + si / pacati / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'vuNa' pratyaya, 'Na' anubandha kA prayogAbhAva, "yuvujhAmanAkAntAH" (4 / 6 / 54) se 'vu' ko 'aka' Adeza, 'vuN' pratyaya ko "siddhirijvad jNAnubandhe" (4 / 1 / 1) se ijvadbhAva, "asyopadhAyA dIrghA vRddhirnAminAminicaTsu' (3 / 6 / 5) se 'pac' dhAtu meM upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha tathA vibhaktikArya / 2. pktaa| pac + tRc + si| pcti| 'pac' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'tRc' pratyaya, "cajoH kagau dhuDghAnubandhayoH" (4 / 6 / 56) se cakAra ko kakArAdeza, si-pratyaya, "A sau silopazca (2 / 1 / 64) se 'R' ko 'A' Adeza tathA sipratyaya kA lopa // 986 / 987. ac pacAdibhyazca [4 / 2 / 48] [sUtrArtha] pacAdigaNapaThita dhAtuoM se 'ac' pratyaya hotA hai / / 987 / [du0 ta0] sarve dhAtavaH pacAdiSu nAmagaNeSu paThyante, tebhyaH pacAdibhyo'c bhvti| paca:, paThaH, bhvH| pacAdigrahaNaM baadhkbaadhnaarthm| tena 'zvapacaH, jArabharaH' ityaNa na syaat| 'devaH, sarpaH, meSaH' iti ko na syaat| evmnye'pynusrtvyaaH||987| [vi0pa0] ac0 / bhavatIti bhava: ityanyato'pyaco darzanAd iha 'Du pacaS pAke' (1 / 603) ityAdayo dhAtugaNasatriviSTapacAdayo na gRhyante, kintarhi 'paca-paTha' ityAdayo yathAdarzanam acpratyayAntA eva nAmagaNaniviSTAstebhyazcApoddhRtya dhAtuprakRtayo nirdizyante ityAha - sarve dhAtava iti / tarhi 'vuNa tRc ca' ityAstAm , avizeSeNa trayaH pratyayA bhaviSyantItyAha - pacAdigrahaNamityAdi / zvAnaM pacati, jAraM bibhattIti vAkyam / ko na syAditi "nAmyupadha0" (4 / 2 / 51) ityAdineti bhAvaH / evamiti / 'kopaH, vartaH, darzaH, darbhaH' iti / / 987 / [ka0 ca0] ac0 / cakAra: "tasya lugaci' (4 / 4 / 45) iti vizeSaNArthaH / sarve
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 kAtantravyAkaraNam dhAtava ityAdi / sarvazabdazcAtra saGkocavRttiH "nAmyupadha0" (4 / 2 / 51) ityAdInAM kapratyayAdiviSayatvAt / kazcid Aha - etaduktaM bhavati sUtre 'paca' ityajantanirdeza: pacAdizabdena pacAdinAmagaNa ucyate, tatra ca dhAtorityadhikArAnnAmnaH paro'c na prApnotIti tebhyo nAmagaNebhyaH pacAdidhAtumupetya tasmAdac kriyate iti, tanna / nandyAderityatra tathAsambhavAt / vastutastu pacAdinAmagaNe dRSTA ye dhAtavasta evodbhatyAtra nizyinte iti pnyjikaa| evamityAdIti / 'dehaH, zleSaH' iti pATho'zuddha eva lakSyate, "dihilihi0" (4 / 2 / 58) ityAdinA Napratyayasya viSayatvAt kapratyaya evAsti bAdhakaH, yato naca Napratyaye'cpratyaye vA vizeSo'sti, tena Napratyayasya viSaye'pyac pratyaya iti vAcyam, vizeSAbhAvAt / kazcit prayojanAbhAve'pi NapratyayaviSaye pacAdigrahaNAdasya viSayo darzita ityAha - nandivAsItyAdi / / 987 / [samIkSA] pANini ne pacAdi dhAtuoM se ac pratyaya, nandyAdi se lyu tathA grahyAdi se Nini pratyaya kA vidhAna eka hI sUtra dvArA kiyA hai-"nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH" (a0 3 / 1 / 134), parantu kAtantrakAra ne etadartha tIna sUtra banAe haiM, unameM se acpratyayavidhAyaka yaha prathama sUtra hai| vyAkhyAkAroM ne kahA hai ki eka sUtra karane se pratipatti jJAnagaurava upasthita hogA, vaha na ho isalie 3 sUtra pRthak pRthak banAe gae haiM"pacanandagrahAdibhyo'jyuNina:-ityekayoge pratipattigauravaM syAt' (du0TI0 4 / 2 / 50) / [vizeSavacana] 1. pacAdigrahaNaM bAdhakabAdhanArtham , tena 'zvapacaH, jArabharaH' ityaN na syAt (du0vR0)| 2. iha ....... acpratyayAntA eva nAmagaNanirdiSTA gRhyante, tebhyazcApoddhRtya dhAtuprakRtayo nirdizyante (vi0 pa0) / 3. sarvazabdazcAtra saGkocavRttiH (ka0 ca0) / [rUpasiddhi 1. pcH| pac + ac - si / pacati / 'Du pacaS pAke' (1603) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ac' pratyaya, 'ca' anubandha kA prayogAbhAva, 'paca' kI liGgasaMjJA, 'si' pratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visargAdeza / / 2. ptthH| paTh + ac + si / paThati / 'paTha vyaktAyAM vAci' (1 / 111) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'aca' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. bhvH| bhU + ac + si / bhavati / 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ac' pratyaya, guNa, okAra ko 'an' Adeza tathA vibhaktikArya / / 987 /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 988. nandyAderyuH [4 / 2 / 49] [sUtrArtha nandyAdi-nandanAdi nAmagaNa meM 'ya' pratyayAnta 'nandana' Adi zabda par3he gae haiM, unase pRthak kI gaIM 'nand' Adi dhAtuoM se 'yu' pratyaya hotA hai / / 988 / [du0 vR0] nandyAde magaNanirdiSTAd yurbhvti| nandivAsimadidUNisAdhizobhivarddhibhyaH inntebhyo'sjnyaayaam| nandayatIti nndnH| evaM vAsana:, madanaH, dUSaNaH, sAdhana:, zobhana:, vrddhnH| sahitapidama: saMjJAyAmaninantAt-sahana:, tapana:, dmnH| evaM jalpanaH, darpaNa:, ramaNaH, candanaH, saMkarSaNaH, saMharSaNaH, janArdana:, madhusUdanaH, pvnH| lavaNa iti naamgnnnipaatnaannnntvm| vibhiissnnH| cittavinAzana:, kuldmn:| karmapUrvANAmaNaviSaye'pi syAt // 988 / [du0 TI0] nandyA0 / vibhISayatervibhISaNaH / sarvatra hetAvin / / 988 / [vi0 pa0] nndyaa0| naamgnnnirdissttaaditi| atrApi nandanavAsanAdilakSaNe nAmagaNe yo dhAturapoddhAraNadvAreNa yathAdarzanaM pratIta: sa: nandyAdistata ityrthH| madana iti| mAnubandhatvAd hrsvH| dUSaNa iti| "duSeH kArite" (3 / 4 / 64) ityuukaarH||988| [ka0 ca0] nandyA0 / nandivAsi-ityAdi / etacca nandyAderAkRtigaNatvAllabhyate / / 988 / [samIkSA] pUrvavartI sUtra saM0 987 kI samIkSA draSTavya / [rUpasiddhi] 1. nndnH| nadi + in + yu - ana + si / nandayati / 'Tu nadi samRddhau (1 / 25) dhAtu se "dhAtozca hetauH' (3 / 2 / 10) sUtra dvArA 'in' pratyaya, nakArAgama, prakRta sUtra se 'yu' pratyaya, "yuvujhAmanAkAntAH'' (4 / 6 / 54) se 'yu' ko 'ana' Adeza, 'nandana' kI liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA sakAra ko visargAdeza / 2. vaasnH| vas + in + yu- ana + si| vAsayati / 'vasa nivAse' (1 / 614) dhAtu se 'in' pratyaya Adi kArya prAyaH pUrvavat / / 3. mdnH| mad + in + yu - ana + si / madayati / 'madI harSe' (3 / 48) dhAtu se in pratyaya Adi kArya pUrvavat / mAnubandha hone ke kAraNa "mAnubandhAnAM hrasva:' (3 / 4 / 65) se hrasvAdeza / 4. duussnnH| duS + in + yu - ana + si / dUSayati / 'duSa vaikRtye' (2 / 28) dhAtu se in pratyaya, "duSeH kArite' (3 / 4 / 64) se upadhA ko UkAra tathA anya kArya pUrvavat /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 kAtantravyAkaraNam 5. sAdhanaH / sAdh +in + yu (4 / 16) dhAtu se 'in' pratyaya Adi kArya pUrvavat / ana si / sAdhayati / 'rAdha sAdha saMsiddhA' - 6. zobhanaH / zubh + in + yu se in pratyaya Adi kArya pUrvavat / - + I 7. vrddhnH| vRdh + im + yu ana si / vardhayati / 'vRdhu vRddhau' (1 / 485) se in pratyaya Adi kArya pUrvavat // 988 // dhAtu 989. grahAderNin [4 / 2 / 50] - ana + si / 'zubha dIptau' (1 / 473) dhAtu [ sUtrArtha ] grahAdi (grAhin Adi) nAmagaNapaThita grahAdi dhAtuoM se kartA artha meM 'Nin' pratyaya hotA hai / / 989 / [du0 vR0 ] - grahAdernAmagaNanirdiSTAd Nin bhavati / gRhNAtIti grAhI / tiSThatIti sthAyI / nirakSI, vizrAvI / yAci - vraja vada vaso naJpUrvAt ayAcI, avrAjI, avAdI, avaasii| svarAntAdacittakartRkAt - akArI dharmasya bAlAtapaH / viSayI deshe| vibhAvI, abhibhAvI / bhUte'rthe - paribhAvI, paribhavI / pakSe hrasvatvaM nipAtanAt / katham utsAhI, saMsargI, udvAhI, sammardI, nivezI ? astyarthe inA siddham / evam adhyAhArI, saMvyAhArI, aparAdhI, uparodhIti / / 989 / - [du0 TI0] grahA0 / svarAntAdityAdi / acittaH kartA yasyeti vigrahaH / kecinnaJpUrvAditi na saMbadhnanti, kArI hArItyudAharanti / viSayIti / 'SiJ bandhane' (4 / 2) / deze'bhidheye - viSayI dezaH / NakArAnubandha: ijvadbhAvArtha: / 'pacanandagrahAdibhyo'jyuNinaH ' ityekayoge pratipattigauravaM syAt ||989 | [vi0pa0] grahAdeH / svarAntAdityAdi / avidyamAnaM cittaM yasyetyacittaH, sa kartA yasya sa tathoktaH / iha na bhavati akartA devadattaH / naJpUrvAdeveha na syAt - kartA parazuH / viSayI deze iti / deze'bhidheye / 'piJ bandhane' (4 / 2) ityasya rUpam // 989 / [ka0 ca0 ] grhaade0| kthmiti| na cettvaM grAhItyAdyapi siddham, kiM vacanena / alo viSayatvAd grahItyeva syAt, tarhi nirakSItyAdyanarthakam ? naivam, tadarthaM kriyamANametadapi viSayIkaroti / yad vA kartRkarmaNorityatra kRdgrahaNaM kRdantAt pratyayAntare SaSThIniSedhArthamiti zrIpatinoktam, ato'styarthe ini sati SaSThIniSedhaH / Nini sati SaSThIti vizeSaH / / 989 /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 209 [samIkSA] pUrvavartI sUtrasaMkhyA 987 kI samIkSA draSTavya / [vizeSa vacana] 1. NakArAnubandha: ijvadbhAvArthaH (du0 TI0) / 2. pacanandagrahAdibhyo'jyuNinaH ityekayoge pratipattigauravaM syAt (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. graahii| grah + Nin + si / gRhNAti / 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nin' pratyaya, 'Na' anubandha kA prayogAbhAva, "siddhirijvad JNAnubandhe' (4 / 1 / 1) se ijvadbhAva, "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsa' (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha, "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam' (2 / 1 / 1) se 'grAhin' kI liGgasaMjJA, si-pratyaya, "nAntasya copadhAyA:' (2 / 2 / 16) se 'n' kI upadhA ikAra ko dIrgha, "vyaJjanAcca' (2 / 1 / 49) se 'si' pratyaya kA lopa tathA "liGgAntanakArasya' (2 / 3 / 56) se nakAra kA lopa / 2. sthaayii| sthA + Nin + si / tiSThati / 'SThA gatinivRttI' (1 / 267) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nin' pratyaya, ijvadbhAva, "AyiricyAdantAnAm'' (3 / 6 / 20) se AkAra ko 'Aya' tathA anya kArya pUrvavat / / 3. nirkssii| nir + akS + Nin + si / 'akSa saMghAte ca' (1 / 204) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nin' pratyaya Adi kArya pUrvavat / ___4. vishraavii| vi + zru + Nin + si / 'vi' upasargapUrvaka 'zru zravaNe' (1 / 278) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nin' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 989 / / 990. nAmyupadhaprIkRgRjJA kaH [4 / 2 / 51] [sUtrArtha] nAmyupadha (jinakI upadhA meM nAmIsaMjJaka = i, I, u, U, R, R, la, lu, e, ai, o, au varNa hoM) dhAtuoM se, 'prIJ tarpaNe kAntau ca' (8 / 2), 'kR vikSepe' (5 / 21), 'gR nigaraNe' (5 / 22) tathA 'jJA avabodhane' (8 / 31) dhAtu se 'ka' pratyaya hotA hai / / 990 / [du0 vR0] nAmyupadhAt , prINAte:, kiratergiraterjAnAtezca ko bhavati / vikSipaH, vilikhaH, priyaH, utkiraH, giraH, gila:, jJa: / / 990 / [du0 TI0] nAmyu0 / kRsahacarito gR taudAdika ityAha - girateriti / "gile'gilasya' (4 / 1 / 24) iti jJApakAt sidhyatIti sopasarge na prApnoti -nigila iti / / 990 / [vi0 pa0] naamyu0| girteriti| "kR vikSepe' (5 / 21) iti taudAdikena sahacarito 'gR nigaraNe' (5 / 22) iti taudAdika eva gRhyate, na tu kreyAdiko 'gR zabde' (8 / 22)
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 kAtantravyAkaraNam iti / 'gila iti / "RRdantasyeraguNe" (3 / 5 / 42) iti kRte "vA svare" (3 / 6 / 99) iti ltvm|| 990 / [ka0 ca0 ] naamyup0| 'kRR vikSepe' (5 / 21) iti / nanu 'kRJ hiMsAyAm' (8 / 11) iti kraiyAdiko'pyasti tat kathamasya sAhacaryam, vyabhicAritvAdityAha - gR dhAturiti hemaH / kR dhAtustAvanniranubandhastatsAhacaryAnniranubandhasyaiva grhnnm| 'kR vikSepe' (5 / 21) iti taudAdikasya sAhacaryAt taudAdikasya 'gR nigaraNe' (5 / 22) ityasyaiva grahaNam na tu 'gR zabde' (8 / 22) iti // 990 / , [samIkSA] 'vilikhaH, priyaH, kiraH' Adi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ka' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai "igupadhajJAprIkiraH kaH" (a0 3 / 1 / 135) | kAtantrakAra ne 'gR' dhAtu kA adhika pATha kiyA hai, jo unakI vizeSatA kahI jAegI / anya to ubhayatra samAnatA hI hai / + [rUpasiddhi] 1. vikSipaH / vi kSip + ka + si / 'vi' upasargapUrvaka 'kSipa preraNe' (3 / 125 / 5) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ka' pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva, liGgasaMJjJA, si-pratyaya tathA visargAdeza / -- 2. vilikhaH / vi + likh + ka + si / 'vi' upasargapUrvaka 'likha likhane' (5/82) dhAtu se 'ka' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. priyaH / prI + ka + si / 'prIJ tarpaNe kAntau ca' (8 / 2) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ka' pratyaya, "svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvA' (3|4|55 ) se IkAra ko 'iy' Adeza tathA vibhaktikArya / 4. utkiraH / ut + kR + ka + si / 'ut' upasargapUrvaka 'kRR vikSepe' (5 / 21) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ka' pratyaya, "RdantasyeraguNe' (3 / 5 / 42) se RRkAra ko 'ir' tathA vibhaktikArya / 5- 6. giraH, gilaH / gR + ka + si / 'gR nigaraNe' (5 / 22 ). dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ka' pratyaya, "RRdantasyeraguNe" (3 / 5 / 42) se RRkAra ko 'ir' Adeza tathA " vA svare" (3 / 6 / 99) se vaikalpika latva / 7. jJaH / jJA + ka + si / jAnAti / 'jJA avabodhane' (8 / 31) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ka' pratyaya, "Alopo'sArvadhAtuke" ( 3 / 4 / 27) se dhAtugata AkAra kA lopa evaM vibhaktikArya // 990|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 211 991. upasarge tvAto DaH [4 / 2 / 52] [sUtrArtha upasarga ke upapada meM rahane para AkArAnta dhAtu se 'Da' pratyaya hotA hai / / 991 / [du0 vR0] upasarge upapade AkArAntAd dhAto? bhavati / sugla:, sumlaH, prahvaH / De sati samprasAraNam ur ca na syAt / gosandAyaH iti / paratvAdaN / NasyApavAdo'yam / / 991 / [du0 TI0] up0| upasarga iti kim? daataa| yadi punariha ko'dhikriyate, tadA yajAditvAd hvayateH smprsaarnnm| tathA prajya iti grahAditvAdityAha-De stiityaadi| upadAya: iti| dIGa: prAgAtve sati Ato No bhavati, abhidhaanaat| ddkaaro'ntysvraadilopaarthH||991| [vi0pa0] up0| yadi puna: ka-pratyaya evAdhikriyate tadA hayate: samprasAraNaM syaat| na ca tasmin kRte punarasavaNe vtvpraaptiH| aguNe paratvAduvAdeza eva syAdityAha-De stiiti| uviti| adhyAhRtya cakArapadaM samprasAraNam uv ca na syaadityrthH| nnsyeti| "dihilihi0" (4 / 2 / 58) ityAdinA praaptsyetyrthH||991| [ka0 ca0] up0| prahaH iti| nanu ka-pratyayAdhikArAd "Alopo'sArvadhAtuke" (3 / 4 / 27) ityAlope siddhaM sugla ityAdi padamityAha-De stiityaadi| ke pratyaye sati prahaH, prajya: ityAdi na sidhyti| nan sandadAtIti sandaH, gavAM sando gosandaH iti bhavati, tarhi ke pratyaye sati kathamiti yenedamucyate? stym| "anyato'pi ca" (4 / 3 / 49) iti Dapratyayena bhvitvymitybhipraayH| yathA 'brahmajya:, mitrahvaH' iti| ka-pratyaye'niSTaM syAd iti ddvidhaanm||991| [samIkSA 'sugla:, sumlaH, prasthaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha kAtantrakAra ne 'Da' pratyaya kiyA hai, jabaki pANini ne 'ka' prtyy| pANini kA sUtra hai- "Atazcopasarge" (a0 3 / 1 / 136) / ata: anubandhabheda ko chor3akara ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. DakAro'ntyasvarAdilopArthaH (du0 ttii0)| 2. kapratyaye'niSTaM syAditi DavidhAnam (ka0 ca0) / [rUpasiddhi 1. suglaH / su + glA + Da + si / 'su' upasargapUrvaka 'glai harSakSaye' (1 / 251) dhAtu se "sandhyakSarAntAnAmAkAro'vikaraNe' (3 / 4 / 20) sUtra dvArA aikAra ko AkArAdeza, prakRta sUtra dvArA 'Da' pratyaya, DakArAnubandha ke bala para AkAra kA lopa tathA vibhaktikArya /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 kAtantravyAkaraNam 2. sumlH| su + mlai - Da + si / 'su' upasargapUrvaka 'mle gAtravinAme' (1 / 252) se 'Da' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. prahvaH / pra - hRJ + Da + si / 'pra' upasargapUrvaka 'hRJ spardhAyAM zabde ca' (1 / 613) dhAtu se 'Da' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 991 / 992. dheDdRzipAghrAdhmaH zaH [4 / 2 / 53] [sUtrArtha upasarga ke upapada meM rahane para 'dheTa pA pAne' (1 / 264), 'dRzir prekSaNe' (1 / 289), 'pA pAne' (1 / 264), 'ghrA gandhopAdAne' (1 / 265) tathA 'dhmA zabdAgnisaMyogayoH' (1 / 266) dhAtuoM se 'za' pratyaya hotA hai / / 992 / [du0vR0] upasarge upapade ebhyaH zo bhvti| uddhayaH, utpazya:, utpib:| sAhacaryAt pibteH| dheTaSTakAra: sukhaarthH| ujjighraH, uddhm:| kathaM pazya:? anyatrApIti vcnaat| tathA vyAjighratIti vyAghraH / / 992 / [du0 TI0] dhedd| kecit pazya iti nirupasargaprayogaM naadrynti| 'vyAghraH' iti sjnyaayaamityrthH||992| [vi0pa0] dhedd0| zAnubandhatvAt "sArvadhAtukavacche'' (4 / 1 / 5) iti / an-vikaraNe kRte dRzye: pazyaH ityAdikaM pravartate / vyAghraH iti / zapratyayabAdhito'pi pUrveNa Dapratyaya ityarthaH / / 992 / [ka0 ca0] dheD0 / sAhacaryAditi / 'pA' ityukte'pi na sAmAnyato grahaNaM kintu pibaterbhAvAdikasyaiva grahaNam, dRzyAdInAM sAhacaryAdityarthaH / atha 'pai o vai zoSaNe' (1 / 261) ityasyApi bhauvAdikasya kathaM na grahaNam ? satyam / dRzyAdInAmAdezavatAM sAhacaryAt / pAtirapyAdezavAneva sa ca pibatireva nAnyaH / nanu dhedRzItyucyatAM kiM dheTaSTakAreNetyAha - dheTaSTakAra iti / nanu avayavakRtaM liGga samudAyasva vizeSaNaM kathana bhavati / yathA zunIstanetyatra zunIndhayI, stanandhayoti / tathA ca shunindhyiityaadivt| atrApi dheTaSTakAro nadAdyartha iti uddhayIti ? satyam / Alope hi sati nimittaM na tu nimitte Alopa iti kAryadarzanAdeva kAraNamanumIyate / atra kAryaM nAstIti kiM kAraNAnumAnena? yadi uddhayoti prayogo dRzyate, tadA nadAderAkRtigaNatvAdeva sAdhyAsAddhariti vRttikRto hRdayam / / 992 /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 213 [samIkSA] 'utpiba:, utpazya:, ujjighraH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'za' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "pAghrAdhmAdheTdRza: za:' (a0 3 / 1 / 137) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. dheTaSTakAra: sukhArtha: (du0 vR0) / 2. nadAderAkRtigaNatvAdeva sAdhyasiddhiriti vRttikRto hadayam (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. uddhyH| ut + dheTa + za + si / 'ut' upasargapUrvaka 'dheTa pAne' (1 / 264) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'za' pratyaya, ekAra ko ayAdeza tathA vibhaktikArya / 2. utpazyaH / ut + dRz - pazya + za + si / 'ut' upasargapUrvaka 'dRzir prekSaNe' (1 / 289) dhAtu se 'za' pratyaya, 'pazya' Adeza tathA anya kArya pUrvavat / 3. utpibH| ut + pA - piba + za + si / 'ut' upasargapUrvaka 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se 'za' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4. ujjighrH| ut + ghrA-jighra + za + si / 'ut' upasargapUrvaka 'ghrA gandhopAdAne' (1 / 266) dhAtu se 'za' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 992 / 993. sAhisAtivedyudejicetidhAripArilimpavindAM tvanupasarge [4 / 2 / 54] [sUtrArtha upasarga ke upapada meM na rahane para 'sAhi' ityAdi dhAtuoM se 'za' pratyaya hotA hai / / 993 / [du0 vR0] eSAmupasargAbhAve zo bhvti| sAhayatIti saahyH| evaM saatyH| vidi: saamaanymvedy:| udej-udejyH| ceti-cetyH| dhRG dhRJ vA dhaaryH| pR-paaryH| limpatIti limyH| vindatIti vindH| sAhacaryAnna vidi avyve| binduriti nipAtanAd vaa| kathaM nilimpA nAma devA:? anyatrApIti vcnaat| tathA gAM vindatIti govindH| evam aravindaH ityaN na syaat| dadaH, dadha: iti| daddadhoracA siddhm||993| [du0 TI0] saahi0| sAti iti sautro dhaatH| pAriparyantebhyo hetaavin| sAhacaryAda ityaadi| saMjJAzabdo hi tAcchIlIti bhaavH| limpavindonakAranirdezo mandadhiyAM sukhprtipttyrthH| kecit pratyayikAyA eva prakRternakArAgama iti jJApanArtham, tena kuNDetyAdi siddhm| dAJdhAJoriti vaktavyaM netyAha-dada ityaadi| 'dada dAne, dadha dhAraNe' (1 / 305, 296) / 'dAya:, dhAyaH' ityAkArAntalakSaNo nn:||993|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] saahi0| sAti: sautro dhaatuH| pAriparyantebhyo hetaavin| saahcryaadityaadi| lipinA mucAdipaThitena sahacarito 'vidla lAbhe' (5 / 9) iti mucAdireva gRhyte| kiJcAvayavArthasya vidervishessvidhaanmaunnaadikmstiityaah-binduriti| mucAderAgama ityaadinaa'nyonkaaraagmH| dAJdhAjorveti na vaktavyamityAha - dada ityaadi| 'dada dAne, dadha dhAraNe' (1 / 305, 296), dAJdhAostu pakSe dihilihItyAdinA AdantatvANNe sati 'dAyo dhAya:' iti bhvtyev||993| [ka0 ca0] sAhi0 / upasargasyAbhAvo'nupasargaH, tasminnityavyayIbhAve 'vA tRtIyAsaptamyoH" (2 / 4 / 2) iti pakSe'mbhAvaH, na tu na upasargo'nupasarga iti karmadhArayastadA upasargasahite nAmnyupapade bhaviSyati, tato nAmnIti brUyAt / limpavindAmiti / limpativindatyorekadezAnukaraNam / / 993 / [samIkSA] 'dhArayaH, pArayaH, vedayaH, limpaH, bindaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'za' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "anupasargAllimpavindadhAripArivedhudejicetisAtisAhibhyazca' (a0 3 / 1 / 138) / isa prakAra pratyaya-dhAtu - sUtra kI samAnatA se ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. sAti iti sautro dhAtuH (du0 TI0; vi0 pa0) / [rUpasiddhi] 1. saahyH| sah + in + za + si / 'Saha marSaNe' (1560) dhAtu se 'in' pratyaya, upadhAdIrgha, dhAtusaMjJA, prakRta sUtra se 'za' pratyaya, 'z' anubandha kA prayogAbhAva, ikAra ko guNa, ayAdeza tathA vibhaktikArya / 2. saatyH| sAti + in + za + si / 'sAti' isa sautra dhAtu se in pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. vedyH| vid + in + za + si / 'vida jJAne' (2 / 27) dhAtu se 'in' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4. udejyH| ud + ejR + in + si / 'ud' upasargapUrvaka 'ez2a kampane' (170) dhAtu se in pratyaya Adi kArya pUrvavat / 5. cetyH| cit + in + za + si / 'citI saMjJAne' (1 / 2) dhAtu se in pratyaya Adi kArya pUrvavat / 6. dhaaryH| dhR + in + za + si / 'dhRJ dhAraNe' (11599) athavA 'dhRG avasthAne' (5 / 112) dhAtu se 'in' pratyaya Adi kArya pUrvavat /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 215 7. paaryH| pR + in + za + si / 'pR pAlanapUraNayoH' (8 / 16) dhAtu se 'in' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 8. limpH| lip + za + si / limpati / 'lipa upadehe' (5 / 10) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'za' pratyaya, "mucAderAgamo nakAra: svarAdani vikaraNe' (3 / 5 / 30) se nakArAgama tathA anya kArya pUrvavat / 9. vindH| vid + za + si / vindati / 'vidla lAbhe' (5 / 9) dhAtu se 'za' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 993 / 994. vA jvalAdidunIbhuvo NaH [4 / 2 / 55] [sUtrArtha] kisI upasarga ke upapada meM na rahane para jvalAdigaNapaThita dhAtuoM se tathA 'dunI-bhU' dhAtuoM se bhI vaikalpika 'Na' pratyaya hotA hai / / 994 / [du0 vR0] jvalAdibhyo dunoternayaterbhavatezcAnupasarge No bhavati vA / jvalaH, jvAlaH / calaH, cAlaH / kasaparyantA jvalAdayo gaNe vRtkaraNAt / davaH, dAva: / nayaH, nAya: (iti kecinnecchanti) / bhava:, bhAvaH / anupasarge iti kim ? prajvala:, pradavaH, praNayaH, prabhavaH ||994 / [du0 TI0] vA jvlaa0| kstyaadi| 'kasa gatau' (1568) / ghaTAdipaThitAnAM jvalAdInAmagrahaNam , ananyArthatvAt paatthsy||994| [samIkSA] kAtantrakAra ne jvalAdigaNapaThita tathA du - nI - bhU dhAtuoM se 'Na' pratyaya kA vidhAna vikalpa se kiyA hai / ata: 'jvAla:-jvalaH' ityAdi kI taraha 'dAva:-dava:, nAya:-nayaH, bhAva:-bhavaH' bhI do-do rUpa siddha hote haiM / parantu pANini ne jvalAdi dhAtuoM se to vikalpa-vidhAna ghoSita kiyA hai, 'du-nI' dhAtuoM se nahIM / ata: tadartha pRthak sUtra banAyA hai / 'bhU' dhAtu se vaikalpika 'Na' pratyaya kA vidhAna vArttikakAra ne kiyA hai / ata: pANini ke do sUtra haiM aura eka vArttika hai - "jvalitikasantebhyo NaH, dunyoranupasarge, bhavatezceti vaktavyam' (a0 3 / 1 / 140, 143-vA0 sU0) / [vizeSa vacana] 1. kasaparyantA jvalAdayo gaNe vRtkaraNAt (du0 vR0) / [rUpasiddhi 1. jvalaH, jvaalH| jval + ac , Na + si / 'jvala dIptau' (1519, 541) dhAtu se prakRta sUtra dvArA vaikalpika 'Na' pratyaya, ijvadbhAva, "asyopadhAyA
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 kAtantravyAkaraNam dIghoM vRddhi 0'' (3 / 6 / 5) se upadhAvRddhi tathA vibhaktikArya / 'Na' pratyaya ke abhAvapakSa meM "ac pacadibhyazca'' (4 / 2 / 48) se ac pratyaya / / 2. calaH, caalH| cal + ac , Na - si / 'cala kamAne' (1 / 544) dhAtu se 'Na-ac' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. davaH, daavH| du - ac , Na + si / 'Tu du upatApe' (4 / 10) dhAtu se Na - ac pratyaya Adi kArya prAya: pUrvavat / 4. nayaH, naayH| nI - ac , Na - si / 'NIJ prApaNe' (1 / 600) dhAtu se Na-ac pratyaya Adi kArya pUrvavat ! 5. bhavaH, bhaavH| bhU + ac + Na + si / 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se 'acNa' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 994 / 995. samAGoH suvaH [4 / 2 / 56] [sUtrArtha 'sam - AG' upasargoM ke upapada meM rahane para 'su' dhAtu se 'Na' pratyaya hotA hai / / 995 / [du0 vR0] samAGorupapadayoH sravateo bhavati / vA na smaryate / saMsrAva:, AsrAva: / samAGoriti kim ? sravaH, parisrava: / / 995 / [ka0 ca0] smaa0| samAGoriti kimiti / atra srava ityeva pAThaH, parisravaH ityazuddha iti hemH| sAgarastu 'sravaH, parisravaH' ityubhaya eva paatthH| tathAhi samAGoriti kimiti| samAGgrahaNamapanIya dihilihItyatra sudhAtuH ptthytaamityrthH| ata: saamaanym||995| [samIkSA] 'AsrAva:, saMsrAva:' zabdarUpa siddha karane ke lie donoM hI vyAkaraNoM meM 'Na' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "zyAvyadhAJasaMsvatINavasAvahalihazliSazvasazca' (a0 3 / 1 / 141) / ata: sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana 1. parisrava ityazuddha iti hema: / sAgarastu 'sravaH, parisravaH' ityubhaya eva pAThaH (ka. c.)| [rUpasiddhi] 1. sNsraavH| sam + su + Na + si / 'sam' upasarga ke upapada meM rahane para 'tru gatau' (1 / 279) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Na' pratyaya, 'Na' anubandha kA prayogAbhAva, dhAtughaTita ukAra kI vRddhi-au, au ko 'Av' Adeza, makAra ko anusvAra tathA vibhaktikArya / 2. aasraavH| AG + u + Na + si / 'AG' upasarga ke upapada meM rahane para
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 'sru gatau' (1 / 279) dhAtu se 'Na' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 995 / 996. ave hRsoH [4 / 2 / 57] [sUtrArtha 'ava' ke upapada meM rahane para 'ha' tathA 'so' dhAtu se 'Na' pratyaya hotA hai / / 996 / [du0 vR0] ava upapade harate: syatezca No bhvti| avahAraH, avsaay:| ava iti kim? hara:, vihrH||996| [ka0 ca0] ave0 / ava iti kimiti| nanu 'ava' iti pATho'zuddha eva / tathAhi hasorityukte yadi samAGorityanuvartiSyate tadA bhinnayogo vyartha: syAt / yadi ca sAmAnyena syAt tadA dihilihItyAdyanena sahaikayogaM kuryAt, na ca bhinnayogAdanupasargAdhikAra iti vAcyam, tadA DagrahaNamanarthakam / etacca "upasarge tvAto DaH" (4 / 2 / 52) iti DabAdhanArthaM paThyate / kevalasya tu vakSyamANenaiva siddhamiti kimatra pAThena, tasmAt 'parihara' ityapi pAThaH iti kazcit / nanu 'ava' iti kimiti, asya ko'rthaH ? avagrahaNamapanIya dihilihItyatra hasorapi pAThaH kriyatAmiti bhAvaH / ata: sAmAnyena pratyudAharaNamiti / 'vihara' ityapi pratyudAharaNamiti boddhavyam / pustakAntare tvayaM pATho nAstIti / / 996 / [samIkSA] 'avahAraH, avasAya:' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Na' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "zyAvyadhAstrasaMsvatINavasAvahalihazliSazvasazca" (a0 3 / 1 / 141) / ata: sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA [vizeSa vacana 1. pustakAntare tvayaM pATho nAstIti (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. avhaarH| ava + ha + Na + si| 'ava' upasargapUrvaka 'ha haraNe' (1 / 596) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Na' pratyaya, dhAtughaTita 'R' ko vRddhi tathA vibhaktikArya / 2. avsaayH| ava + so + Na + si / 'ava' upasargapUrvaka 'So' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Na' pratyaya Adi kArya prAyaH pUrvavat / / 996 / 997. dihilihizliSizvasivyadhyatINazyAtAM ca [4 / 2 / 58] [sUtrArtha] 'dih, liha, zliS, zvas, vyadh, ati-iN, zyA' tathA AkArAnta dhAtuoM se 'Na' pratyaya hotA hai / / 997/
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] eSAM No bhvti| dehaH, lehaH, shlessH| ke prApte vcnm| zvAsaH, vyAdhaH, atyaayH| upasarge DabAdhanArthaM zyAgrahaNam - avshyaayH| dAyaH, dhAyaH / pratyAya ityapi dRshyte| avahAra iti ckaaraat||997| [du0 TI0] dihi0 / atipUrva iN iha grahaNam / pratipUrva iNa iti matAntareNocyate / tathA avatAra iti / evaM tane: santAna:, uttAna iti / / 997 / [vi0 pa0] dihi0 / ke prApte iti nAmyupadhatvAdityarthaH / upasarga iti| anyathA AdantadvAreNa sidhyatIti bhAva: / / 997 / [samIkSA 'zvAsa:, vyAdhaH, avazyAya:, dAya:, dhAya:' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Na' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "zyAvyadhAJasaMsvatINavasAvahalihazliSazvasazca" (a0 3 / 1 / 141) / isa prakAra sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi 1. dehH| dih + Na + si / 'diha upacaye' (2 / 62) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Na' pratyaya, laghUpadhaguNa tathA vibhaktikArya / 2. lehH| lih + Na + si / 'liha AsvAdane' (2 / 63) dhAtu se 'Na' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. shlessH| zliS + Na + si / "zliSa AliGgane' (3 / 29) dhAtu se 'Na' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4. shvaasH| zvas + Na + si / 'zvas prANane' (2 / 33) dhAtu se 'Na' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 5. vyaadhH| vyadh + Na + si / 'vyadha tADane' (3 / 25) dhAtu se 'Na' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 6. atyaayH| ati + iN + Na + si / 'ati' upasargapUrvaka 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se 'Na' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 7. avshyaayH| ava + zyA + Na + si / 'ava' upasargapUrvaka 'zyaiG gatau' (1 / 459) dhAtu se 'Na' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 8. dAyaH / dA + Na + si / 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se 'Na' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 9. dhAyaH / dhA + Na + si / 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se 'Na' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 997/
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 998. grahervA [4 / 2 / 59] [sUtrArtha ] 'graha' dhAtu se vaikalpika 'Na' pratyaya hotA hai || 998 / [du0vR0] grahairvA No bhavati / grAho jalacaraH, grahaH sUryAdiH / / 998 / [du0 TI0 ] grahe / grahervetyAdi / vyavasthitavAsmaraNAdarthAntare vikalpa iti bhAvaH / ata eva "vA jvalAdidunIbhuvo NaH " (4/2/55 ) ityatra nocyate // 998 // 219 [vi0 pa0 ] graheH / vA jvalAdItyAdau grahiM paThitvA idaM sUtraM na kartavyamiti na dezyam, iha vyvsthitvibhaasseym| tenArthabhedena vikalpa ityAha grAho jalacara iti // 998 // [ka0 ca0] grahaH / paJjikA vA jvalAdau grahiM paThitveti / nanu " gehe tvak" (4/2/60) ityatra kathaM graheranuvRttistadA bhaviSyati ? satyam, samAGoH sruvo Na ityanantaram ave hrasostadanantaraM dihilihItyAdi sUtram, tadanantaraM "vA jvalAdidunIbhuvo graheH" iti kRte bhinnavibhaktinirdezAd graherevAnuvRttiH / na ca " gehe tvak" (4 / 2 / 60 ) ityatra vAnuvRttiH kathanna syAd iti vAcyam, adhikArasyeSTaviSayatvAt / sthitipakSe'pyetadavazyamaGgIkartavyam ||998 | [samIkSA] - -- 'grahaH, grAhaH' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM vikalpa se 'Na' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai "vibhASA grahaH " (a0 3 / 1 / 143) / isa prakAra ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai / [vizeSa vacana ] 1. adhikArasyeSTaviSayatvAt (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. grAhaH, grhH| grah + Na, ac + si / 'graha upAdAne' (8/14) dhAtu se prakRta sUtra dvArA vaikalpika 'Na' pratyaya, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha tathA vibhaktikArya / Na-pratyaya ke abhAvapakSa meM "ac pacAdibhyazca" (4 / 2 / 48 ) se ac pratyaya grahaH / / 998 / 999. gehe tvak [4 / 2 / 60 ] - [sUtrArtha] gRha artha ke vivakSita hone para 'graha' dhAtu se 'ak' pratyaya hotA hai / / 999 / [du0vR0] grahe'bhidheye tvag bhavati / gRhNAtIti gRham gRhAH || 999 / [du0 TI0] gehe 0 / gehe'bhidheye iti / gehe kartarItyarthaH / gehazabdo vezmavacanastadyogAt strISvapi vartamAno gRhyate ityudAharati / gRham iti puruSeNopArjitaM dhanaM gRhNAtItyarthaH /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 kAtantravyAkaraNam kakAro'guNArthastena samprasAraNam - gRhA: striya iti / / 999 / [vi0 pa0] gehe0 / gRhNAtIti / puruSeNopArjitaM dhanamityarthaH / gRhaM vezma / yadA tatrasthA dArAzca gRhazabdenocyante, tadApyakpratyaya ityAha - gRhA iti / / 999 / [samIkSA] 'gRham, gRhAH' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha kAtantrakAra ne 'ak' tathA pANini ne 'ka' pratyaya kiyA hai, jo varNasaMkhyA tathA varNa kI dRSTi se samAna hI hai / pANini kA sUtra hai - "gehe kaH' (a0 3 / 1 / 144) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. gRhm| grah + ak + si / gRhNAti puruSeNopArjitaM dhanam / 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ak' pratyaya, "grahijyAvayivyAdhivaSTivyacipacchivazcibhrasjInAmaguNe' (3 / 4 / 2) se samprasAraNa tathA vibhaktikArya / 2. gRhaaH| graha + ak + jas / 'grah' dhAtu se 'ak' pratyaya, samprasAraNa tathA vibhaktikArya / / 999 / 1000. zilpini vuS [4 / 2 / 61] [sUtrArtha zilpI artha ke vivakSita hone para 'nRt - khan - rajj' dhAtuoM se 'vuS' pratyaya hotA hai // 1000 / [du0 vR0] zilpinyabhidheye vaSa pratyayo bhavati / abhidhAnAnnatikhaniraJjibhya ev| nartakaH, nrtkii| khanakaH, khnkii| rajakaH, rjkii| zilpaM vijnyaankaushlm| inantazca nikRsstte'bhidhaanaat||1000| [ka0 ca0] shilpi0| inntshceti| inanta: zilpizabdo nikRSTe vartate ityrthH| kuta ityaahabhidhaanaaditi| SakAro ndaadyrthH||1000| ||ityaacaarysussennvidyaabhuussnnkRte kalApacandre caturthe kRdadhyAye dvitIyo dhAtupAdaH smaaptH|| [samIkSA] 'nartakaH, nartakI, rajakaH, rajakI' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'vu' pratyaya kiyA gayA hai, jisake sthAna meM 'aka' Adeza hokara ukta rUpa siddha hote haiN| pANini ne 'vu' pratyaya ke sAtha SakAra-nakAra anubandha jor3e haiM tathA kAtantrakAra ne kevala sskaar| pANini kA sUtra hai-- "zilpini vun' (a0 3 / 1 / 145) / isa prakAra ubhayatra prAya: sAmya hI hai|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 221 [vizeSa vacana] 1. zilpaM vijJAnakauzalam (du0 vR0) / 2. SakAro nadAdyarthaH (ka0 ca0) / [rUpasiddhi 1. nartakaH, nrtkii| nRt + vuS - aka + si / 'nRtI gAtravikSepe' (3 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'vuS' pratyaya, 'vu' ko "yuvujhAmanAkAntA:' (4 / 6 / 54) se 'aka' Adeza, dhAtughaTita upadhAsaMjJaka RkAra ko guNAdeza tathA vibhaktikArya / SakArAnubandha ke kAraNa strIliGga meM 'I' pratyaya - 'nartakI' / 2. khanakaH, khnkii| khan + vuS + aka + si / 'khanu avadAraNe' (11584) dhAtu se 'vuS' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. rajakaH, rjkii| ranj + tuS - aka + si / 'ranj rAge' (1 / 605) dhAtu se 'vuS' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1000 / 100 1. gasthakaH [4 / 2 / 62] [sUtrArtha zilpI artha ke vivakSita hone para 'gai' dhAtu se 'thaka' pratyaya hotA hai / / 1001 / [du0 vR0] gAyate: zilpinyabhidheye thakaH pratyayo bhavati / gAthakaH / / 1001 / [du0 TI0] gasthakaH / gAGo nAbhidhAnam , 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 48) ityAha - gAyateriti / 1001 / [vi0pa0] gasthakaH / gAyateriti / 'gAG zyaiG gatau' (1 / 459) itysyaanbhidhaanaadityrthH||1001| [samIkSA] 'gAthakaH' zabda ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'thaka' pratyaya kiyA gayA hai| kAtantrakAra ne koI anubandha nahIM jor3A hai, jabaki pANini ne nakArAnubandha kiyA hai| unakA sUtra hai - "gasthakan" (a0 3 / 1 / 146) / ata: anubandha ke atirikta ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. gaathkH| gai + thaka + si| 'gai zabde' (1 / 256) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'thaka' pratyaya, aikAra ko AkArAdeza tathA vibhktikaary||1001| 1002. NyuTa ca [4 / 2 / 63] [sUtrArtha] 'zilpI' artha ke vivakSita hone para 'gai' dhAtu se 'NyuTa' pratyaya hotA hai / / 1002 /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] gAyate: zilpinyabhidheye NyuTa pratyayo bhavati / gAyanaH, gAyanI / etau pratyayAvazilpinyapi dRzyete / / 1002 / [du0 TI0] NyuTa / etAvityAdi / gAthako dharmasya, gAyano rAjA iti padAntarasambandhAdiha zilpitvaM hIyate iti vijJeyam / SaTakArAnubandho nadAdiH / / 1002 / [samIkSA 'gAyanaH, gAyanI' zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'NyuTa' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "NyuTa ca'' (a0 3 / 1 / 147) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. gAyanaH, gaaynii| gai + NyuTa - ana + si / 'gai zabde' (1 / 256) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'NyuTa' pratyaya, 'Na - T' anubandhoM kA prayogAbhAva, 'yu' ko 'ana' Adeza tathA vibhaktikArya / strIliGga meM TakArAnubandha se 'I' pratyaya / / 1002 / 1003. haH kAlavrIhyoH [4 / 2 / 64] [sUtrArtha] 'kAla' aura 'vrIhi' arthoM ke vivakSita hone para 'o hAk tyAge' (271) dhAtu se 'NyuTa' pratyaya hotA hai / / 1003 / [du0 vR0] jahAte: kAle vrIhau cArthe NyaDa bhavati / jahAti bhAvAniti hAyanaH saMvatsaraH / jahati udakamiti hAyanA vrIhaya: / kAlavrIhoriti kim ? hAtA // 1003 / [du0TI0] ___ hH| vrIhikAlayorgatau kartRtvaM nAstIti 'o hAk tyAge' (2 / 71) ityasya grahaNamityAha - jhaateriti||1003| [vi0 pa0] hH| yathA kAlavrIhyostyAge kartRtvaM sphuTamavagamyate, na tathA gtaaviti| 'o hAG gatau' (2 / 87) ityasya na grahaNam ityAha - jahAteriti / / 1003 / [samIkSA] 'hAyana: saMvatsaraH, hAyanA vrIhayaH' zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'NyuTa' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "hazca vrIhikAlayoH' (a0 3 / 1 / 148) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. hAyanaH sNvtsrH| hA + NyuTa - ana + si / jahAti bhAvAn / 'o hAk tyAge' (2 / 71) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'NyuTa' pratyaya, 'yu' ko 'ana' Adeza, yakArAgama tathA vibhaktikArya / 2. hAyanA vriihyH| hA + NyuTa - ana + jas / jahati udakam / 'o hAk tyAge' (2071) dhAtu se 'NyuTa' pratyaya Adi pUrvavat / / 1003 /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 223 1004. AziSyakaH [4 / 2 / 65] [sUtrArtha AzIrvAda artha ke vivakSita hone para dhAtu se 'aka' pratyaya hotA hai / / 1004 / [du0 vR0] AzaMsAyAM gamyamAnAyAM dhAtorakaH pratyayo bhvti| jIvatAt - jiivkH| nndtaat-nndkH||1004| [du0 TI0] Azi0 / AzIH iSTArthasyAprAptasya prAptIcchA, sA cet kriyAvizeSakartRviSayA, asyAH kriyAyAH kartA bhUyAdityarthaH // 1004 / [samIkSA] AzIrvAda artha ke gamyamAna hone para 'jIvakaH, nandaka:' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha kAtantrakAra ne sAkSAt 'aka' pratyaya tathA pANini ne 'vun' pratyaya evaM '' ko 'aka' Adeza kiyA hai| pANini kA sUtra hai-"AziSi ca" (a0 3 / 1 / 150) / isa prakAra pratyaya-Adeza ke kAraNa pANinIya meM gaurava tathA kevala pratyaya kA vidhAna karane ke kAraNa kAtantra meM lAghava kahA jA sakatA hai / [vizeSa vacana 1. AzIriSTArthasyAprAptasya prAptIcchA (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. jiivkH| jIv + aka + si| jiivtaat| 'jIva bala prANadhAraNe' (1 / 192) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'aka' pratyaya tathA vibhaktikArya / . 2. nandakaH / nand + aka + si / nandatAt / 'Tu nadi samRddhau' (1 / 25) dhAtu se 'aka' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1004 / 1005. putrasRlvAM sAdhukAriNi [4 / 2 / 66] [sUtrArtha] 'sAdhukArI' artha ke vivakSita hone para '-sru-sR-lU' dhAtuoM se 'aka' pratyaya hotA hai / / 1005 / [du0 vR0] eSAM sAdhukAriNyabhidheye'ka: pratyayo bhavati / sAdhu pravate saadhuprvkH| evaM sravakaH, sarakaH, lavakaH / sAdhukaraNaM zilpameva, etat striyaamaaprpnycaarthm| sAdhukAriNIti kim ? protA // 1005 / ||ityaacaarydurgsiNhprnniitaayaaN daurgasiMhyAM vRttau caturthe kRdadhyAye dvitIyo dhAtupAdaH smaaptH||
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] prsr0| sAdhukaraNamityAdi / athavA nahi zilpI sAdhukaraNazIlaH, kAryApekSatvAditi bhaavH| iha pUrve hi vaiyAkaraNAH vuN sakarmakebhyastRjAdayo vartamAne iti paThanti / iha tUbhayamadhye tadanivartakatvAt tadvyabhicArIti nirasyati / tathA hyAsakA:, sAvakA: iti vuNa kartari dRzyate / yathA 'vedAdhyAyaH' ityaN vartamAne, tathA bhUte'pi- carcA pavitavAn carcApAvaH, zayanIyapAva iti / / 1005 / / / ityAcAryadurgasiMhapraNItAyAM daurgasiMhyAM kAtantravRttiTIkAyAM caturthe kRdadhyAye dvitIyo dhAtupAdaH smaaptH|| [vi0 pa0] pu0| sAdhukaraNamityAdi / sAdhu kurvANa eva loke shilpiityucyte| tataH "zilpini vuS" (4 / 2 / 61) ityanenaiva sidhyati, kintu vuSaH sAnubandhatvAt striyAmIpratyaya: syAt / atha nadAderAkRtigaNatvAdeSAmIna bhavati cet , tarhi prapaJcArthameveti / / 1005 / ||iti zrImatrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAM caturthe kRdadhyAye dvitIyo dhAtupAdaH samAptaH / / [samIkSA 'sAdhupravakaH, lavaka:' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne sAkSAt 'aka' pratyaya kiyA hai, parantu pANini ne 'vun' pratyaya tathA 'vu' ko aka Adeza kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "sRlva: samabhihAre vun' (a0 3 / 1 / 149) / isa prakAra pANinIya prakriyA meM gaurava tathA kAtantrIya prakriyA meM lAghava kahA jA sakatA hai| kAtantra meM 'ju' dhAtu kA adhika pATha bhI usakI vizeSatA kahI jA sakatI hai| [vizeSa vacana] 1. sAdhukaraNaM zilpameva (du0 vR0) / 2. iha pUrve hi vaiyAkaraNA vuN sakarmakebhyastRjAdayo vartamAne iti paThanti (du0 TI0) / 3. ..... tarhi prapaJcArthameveti (vi0 pa0) /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye dvitIyo dhAtupAdaH 225 [rUpasiddhi] 1. saadhuprvkH| sAdhu + + aka + si| sAdhu prvte| 'sAdhu' zabda ke upapada meM rahane para 'pruG gatau' (1 / 451) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'aka' pratyaya, dhAtughaTita ukAra ko guNa, okAra ko avAdeza tathA vibhktikaary| 2. srvkH| u + aka + si| srvti| 'tru gatau' (1 / 279) dhAtu se 'aka' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 3. srkH| sR + aka + si| srti| 'sR gatau' dhAtu se 'aka' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4. lvkH| lU + aka + si| lunaati| 'lUJ chedane (8 / 9) dhAtu se 'aka' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1005 / / / iti sampAdakIyasamIkSAyAM caturthe kRdadhyAye dvitIyo dhAtupAdaH smaaptH||
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 1006. karmaNyaN [4 / 3 / 1] [sUtrArtha] 'karma' kAraka ke upapada meM rahane para dhAtu se 'aN' pratyaya hotA hai ||1006 / [du0 vR0 ] karmasaMjJopapade dhAtoraN bhavati / kumbhaM karotIti kumbhakAraH / evaM kANDakAra:, zaralAva:, vedAdhyAyaH / 'AdityaM pazyati, himavantaM zRNoti, grAmaM gacchati' ityanabhidhAnAd vAkyameva / mahAntaM ghaTaM karotIti sApekSatvAt / aghaTaM ghaTaM karotIti 'ghaTIkAraH' iti cvyante prAgavasthArthamAtrApekSe tvaN abhidhIyate // 1006 | [du0 TI0 ] krm0| nirupapadavidhayastAvaduktAH, samprati sopapadavidhAnArthamupakramate / karmazabdaH svepavacanaH kriyAvacano'pyasti / tatra 'svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA' (kA0 pari0 28) iti nyAyAdupakAri padaM yat kriyAyAstadupapadam / na ca kriyAyA upapadatvam anvarthAt pazyati karotIti kutaH prAptirityAha karmasaMjJopapade iti / trividhe'pi krmnnyudaahrti| kvacit prApye karmaNi dRzyate ityAha AdityamityAdi / anyastu prApye karmaNi na bhavatIti parisaJcaSTe / kathaM vedAdhyAyaH iti ced evaM manyate vedAnAmapi vikArAdhAnamadhyayanena kriyate eva / (kathaM) yadyapi 'vedA nityA:' tathApyadhIyAnena vipreNa vedAH abhivyajyante iti abhivyaktivikAro vedAnAmadhyayanena kriyate iti / - evaM kANDAdInAmanyathA vyavasthAnaM dhAraNAdibhiriti sarvatraiva vikAraH / asmin pakSe nirvartyavikAryayorevANiti / AdityAdInAM ca vikArAbhAvAnna bhvtiiti| mhaantmityaadi| sApekSasyopapadatvameva nAsti apekSate hi ghaTo mahattvamiti bhAvaH / na ca saguNaka eva ghaTaH karotikriyAyAH karmeti sAdhyasAdhanasambandho'stIti dhAtvanuvRttyA vA dhAtvartho gRhyate, kriyA ca sAdhyA sAdhanaM prati niyamAd yogyasambandhameva karmAkSipatIti nAsambandhe krmnnynniti| aghaTamityAdi / cvyantamato'napekSamiti prAptirmanyate / prakRtivivakSAyAntu antarbhAvayannapi tamubhayaM sambandhamanapekSAyAmeva prakRtimantarbhAvayati, tadA mRdaM ghaTIkarotIti bhavitavyam / kathamiha 'kAzakaTIkAraH' iti bhASyakAravacanam / kAzAnAM kaTIkAra iti sssstthiismaasH| anyastu manyate yadA prakRtiH karmatayA samAdhIyate tadA bhvitvym| yathA mRdaM kumbhIkarotIti 'mRtkumbhIkAraH' iti, tathA kAzAn kaTIkAraH / anyastu cvyantAdanutpattimeva varNayati, yathA putrIyatItyevamAdiSvAdezasambandhA api prakRtyarthe guNIbhavantaH kriyAbhUyaM gacchanti, tathA cvyantA api abhUtatadbhAvarUpAyAM kriyAyAM vartante ityAha-abhidhIyate ityAdi / etadabhidhAnAt pratipattavyamityarthaH / / 1006 /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 227 [vi0 pa0] krm0| karmazabda: svarUpArthaH kriyAoM vA / "yat kriyate tat karma' (2 / 4 / 13) iti vacanAt karmasaMjJApi vidyate / tatrAdyasya na grahaNam 'svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA' (kA0 pari0 28) iti vacanAt / asyArthaH - zabdasya svaM rUpameva na bAhyArtho gRhyate yadi tena zabdena saMjJA na gamyate / atra ca karmasaMjJA'stIti na svarUpasya grahaNam / kriyArtho'pi na gRhyate, pUrva nirupapadavidhayo darzitAH, ata: sopapadavidhayaH kathyante iti karmedamupapadamiSyate / upapadaM ca tadeva yadupakAri padaM kriyaayaaH| na ca 'pacati, karoti' ityAdau pacatyAdipadasyopakAritvam anbhismbndhaat| atha paktaM karotItyasti sambandha: kriyAyAmupapade tumo vidhaanaaditi| vaivam , kevalaM karotiratropapadaM na pktumiti| kathaM kRJaH kartaryaN syAd ityAha - karmasaMjJopapada iti| tatra 'kumbhakAra:' iti nirvtyeN| 'kANDakAraH' iti vikAyeM / 'zaralAva:, vedAdhyAyaH' iti praapye| kvacittu prApye karmaNi na dRzyate ityAha - AdityaM pazyatIti / __ sApekSatvAditi / ghaTo hi mahattvamapekSamANo nopakartuM samarthaH ityasyopapadatvameva nAstItyarthaH / aghaTamityAdi / prAcI cAsAvavasthA ceti prAgavasthA, saivArthamAtram, tatrApekSA yasya cyantasya tasminnityarthaH / ayamarthaH - ccipratyayo hi vikArAd bhavati, vikArazca prakRtimantareNa na sambhavatIti pUrvAvasthAmapekSate / na ca tanmAtrApekSatvamasya sAmarthyamupahantIti yuktaM bahiraGgAnapekSaNAdityabhidhIyate evANapratyaya iti na doSaH / / 1006 / [ka0 ca0] karmaNi0 / karma tAvat trividham - nirva] vikAryaM prApyaM ca / tathA coktam - yadasajjAyate pUrvaM (sad vA) janmanA yat prakAzate / tanirvayaM vikAryaM ca karma dvedhA vyavasthitam / / (vA0 pa0 3 / 7 / 49) / asyAyamarthaH - yat pUrvamasat pazcAjjAyate tanirvartyam / janmanA yat prakAzate yadAvirbhavati yallabdhasattAkameva vastu avasthAntaramApadyate tad vikAryam / vikArya ca karma dvedhA vyavasthitam / tathA coktam - prakRtyucchedasambhUtaM kiJcit kASTAdibhasmavat / kiJcid guNAntarotpattyA suvarNAdivikAravat / / (vA0 pa0 37 / 50) / prApyaM ca - kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na gamyate / darzanAdanumAnAd vA tat prApyamiti kathyate / / (vA0 pa0 3 / 7 / 51) /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 kAtantravyAkaraNam nanu nirvayavikAryayoH ko bhedaH. pUrvamajAtatvenAsIdevAsAvidAnI jAyate ityatrApi nirvaya'tvaM ghaTate / atha mRtpiNDaM ghaTaM karotIti janmanA prakAzate iti nirvaya'tvaM ghaTatAm ? satyam / yasya dravyasya pariNAmaprAptau vidyamAnA avidyamAnA vA prakRti zrIyate tannivartyam / yasya tu AzrIyate tad vikAryam , tena kumbhaM karotIti mRtpiNDaM nApekSate iti nirvaya'm / kANDaM karotIti zarAnapekSate iti vikArya karma / tathA coktam - satI vA'vidyamAnA vA prakRtiH pariNAminI / yasya nAzrIyate tasya nirvaya'tvaM pracakSate / / (vA0 pa0 3 / 7 / 47) / avidyamAnA yathA 'saMyogaM karoti, ratiM karoti' / karmaNIti bhAvasaptamIyam , karmaNyupapade sati aN bhavatItyarthaH / mahAntamiti / nanu mahacchabdo'pi karma, tasyApyupapadatve kato bAhyApekSetyabhayoH karmaNorupapadayoraNa syAt / nevam , prathamAvibhaktivizeSaNavibhaktyoH kArakatvaM nAsti, avyatiriktatvAt / dvitIyAdayastulyAdhikaraNe pRthaga vibhaktayo na bhavanti iti vizeSyavad ekAdhikaraNasya prAyeNeti nyAyAt / cyanta iti / cyanta upapade kimbhUte prAgavasthArthamAtrApekSe / paJjikA na bAhyArtha iti / prathamataH zabda uccAryate / tatazcoccAryamANAcchabdAdarthaH pratipadyate ityarthasya bahiraGgatA / yadi tena sandehaneti / nanu (bhRto karmazabda iti zabdagrahaNAt ) zabdasvarUpa eva saJjJA / tat kathaM zabdena sajJA zabdasaJjati bhedenAnvayaH ? satyam , yathA dhAnyena dhanaM dhaanydhnmiti| atra yadi dhAnyaM dhanaM tathApi sAmAnyavizeSabhAvena bhedAnvayaH / dhanamityukte sAmAnya dhanaM ratnAdikaM pratIyate / dhAnyazabdenetaravyavacchedaH kriyate iti tadvadatrApi sajJetyukte kenetyAkAGkSAyAM zabdenetyucyate / ata: sopapada iti / nanvatra kiM pramANam , karmaNyabhidheye'N bhavatItyartha: kathana syAt , naivam , tadA aN karmaNIti kuryaat| tasmAt prAnirdezAdupapadatvaM prtipaaditm| paktuM krotiiti| nanu dhAto stumutpattiM pratyevopapadatvam. tena kimAyAtam aNa utpattiM prati paktumityasyopapadatvAbhAvAdaNa na syaat| atha kRdhAtorupapadatvamiti kena mUrkhaNocyate kintu karAtAti padasyeva / tathA ca tasya tena samAsa ityatra kArako gata: iti gatazabdasyopapadatvamiti sati kathaM prAgbhAvasamAsau na syAtAm iti pUrvapakSe gatazabdasya dravyavAcakatvAt kriyAmAtropapadatvamiti / na ca gamerupapadatvamiti vAcyam / upakAri padamupapadamiti anvarthatayA gameH prakRtitvAditi TIkAyAM siddhaantdrshnaat| tasmAt karotIti siddhapakSasya tumutpattiM prati samIpavartitvam / tasmAt kathamasmAdaNa: sambhava:, dhAtorityadhikAravazAt tarhi karoteratropapadatvamiti paJjikAgranthaH kathaM saGgacchate? satyam, karoteriti kRdhAturiti nArthaH, kintu karotIti karotipadasyAnukaraNam, yathA 'pacatimAha' ityAdi / tarhi kRJa upapadatvaM syAditi hemoktaM na saMgacchate cet kaTI zRNotu, paktumiti siddhapadasya samIpavartitvAbhAve tmo'smbhvaat| ato na paktumiti kRtraH parasyANa utpattiM prati uppdtvmityrthH| ata evAha-kRJa iti|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 229 yadi paktumiti nopapadaM tadA kathaM kRJo'N syAdityarthaH / nanu paktuM vrajatIti pacdhAtoraNastu tathA pAcako vrajatIti vrajdhAtorastu ? satyam / yadi kriyAvacanasya karmazabdasya grahaNaM syAt tadA'nenaiva siddha kathaM karmaNi cAN ityanena kriyopapade'Na vidhiiyte| yathA kANDakAro vrajatIti, tasmAt tadvacanabalAnnAyaM kriyAvacana: krmshbd:| atha tenaikadA karmopapade ca vidhIyate, anena ca kriyAmAtropapade iti, tatkathaM kANDakAro vrajatIti syAt ? satyam / kAro vrajAti vyutpAdya pazcAt kANDasya kAraH kANDakAra iti bhaviSyati / yad vA 'kRtrimAkRtrimayoH kRtrimavidhirbalavAn' (vyA0 pari0 7) iti nyAyAcchAstrasaGketitasya karmazabdasya sAdhanavacanasyeha grahaNaM na tu kriyaavcnsy| yad vA na ca sandehe gurulAghavacintA yuktimatIti kriyAyAmiti kuryAt / nanu bahUnyudAharaNAni kimiti darzitAnItyAha - kANDakAra itIti / / nanu zarAn kANDaM karotIti prakRtyapekSaNAt sApekSe kathaM pratyaya: syAt ? stym| prakRtimAtrApekSe'N bhavatIti yathA ghaTIkAra ityadoSaH / kiJca vidyamAne'pi prakRtireva buddhayAzritA, na tu prayogakAle zarAniti prayujyate, tat kathaM sApekSateti hemH| kRJa upapadAditi na samAnAdhikaraNaM padam , kintu kRJsambandhina upapadAt pacatIti padAdAha -tatra hIti / tatra tumadhikAre hi yasmAd bhAve'the upapade kriyArthakriyopapade prApto'Na karmaNi cANa ityanenaiva vidhIyate / anyathA yadyanena syAt tadA tena kimityrthH| atha 'paktvA bhuGkte' ityatrApyayameva siddhAnto deya ityAha - 'paktvA bhuGkte' iti / / 1006 / [samIkSA] 'kumbhakAraH, kANDalAva:, vedAdhyAya:' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'aN' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "karmaNyaN' (a0 3 / 2 / 1) / kAzikAvRttikAra jayAditya tathA kAtantravRttikAra durgasiMha ne abhidhAnAbhAva ke kAraNa 'AdityaM pazyati, grAmaM gacchati, himavantaM zRNoti' ityAdi meM 'aNa' pratyaya kA abhAva siddha kiyA hai / isa prakAra sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. AdityaM pazyati, himavantaM zRNoti, grAmaM gacchatItyanabhidhAnAd vAkyameva (du0 vR0)| 2. yadyapi 'vedA nityAH' tathApyadhIyAnena vipreNa vedA abhivyajyanta ityabhivyaktivikAro vedAnAmadhyayanena kriyate iti (du0 TI0) / 3. upapadaM ca tadeva, yadupakAri padaM kriyAyAH (vi0 pa0) / 4. cvipratyayo hi vikArAd bhavati, vikArazca prakRtimantareNa na sambhavati (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. kumbhkaarH| kumbha + am + kR + aN + si / kumbhaM karoti / 'kumbham'
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 kAtantravyAkaraNam isa karma kAraka ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'aN' pratyaya, RkAra ko vRddhi, samAsa, liGgasaJjJA, vibhaktiluka tathA vibhktikaary| 2. kaannddkaarH| kANDa + am + kR + aN + si / kANDaM karoti / 'kANDam' isa karmakAraka ke upapada meM rahane para aN pratyaya Adi pUrvavat / 3. shrlaavH| zara + zas + lU + aN + si / zarAn lunAti / 'zarAn' isa karmakAraka ke upapada meM rahane para 'lUJ chedane' (819) dhAtu se aN pratyaya Adi kArya prAya: pUrvavat / 4. vedaadhyaayH| veda + zas + adhi - iG + aN + si / vedAn adhiite| 'vedAna' isa karmakAraka ke upapada meM rahane para 'adhi' pUrvaka 'iG adhyayane' (2 / 56) dhAtu se 'aN' pratyaya Adi kArya prAya: pUrvavat / / 1006 / 1007. haavaamshc[4|3|2] [sUtrArtha karma kAraka ke upapada meM rahane para 'hRJ - veJ - mA' dhAtuoM se 'aN' pratyaya hotA hai / / 1007 / [du0 vR0] ebhyaH karmaNyupapade'N bhavati / kApavAdaH / svargahvAyaH / tantuvAyaH |dhaanymaay:| vAtirakarmakaH / mInAtiminotyoH ke buddhisthe mArUpAbhAvaH // 1007 / [du0 TI0] hvaa0| tantuM vayatIti 'veJ tantusantAne' (1 / 611) iti| vAtirakarmaka iti 'vA gatigandhanayoH' (2 / 17) ityasya na grhnnmityrthH| dhAnyaM mimIte mAti vA 'mAG mAne, mA mAne (2 / 86, 26) anayoreva grahaNaM kathamityAha - mInAtItyAdi / / 1007 / [vi0 pa0] hvaa0| kApavAda iti| "Ato'nupasargAt kaH' (4 / 3 / 4) ityanena prAptasya ksyaapvaado'ymityrthH| vAtirakarmaka iti / 'vA gatigandhanayoH' (2 / 17) ityymkrmkH| tenAsya krmoppdtvmsnggtmiti| tantuM vayate iti| 'veJ tantusantAne' (1 / 611) eva gRhyate iti bhaavH| tathA dhAnyaM mAti, mimIte, mayate vA dhAnyamAya iti| 'mA mAne, mAG mAne, meG pratidAne' (2 / 26, 86; 1 / 462) ityeteSAM grahaNam, mArUpasya smbhvaat| yadyevaM "mInAtiminotidIGAM guNavRddhisthAne" (3 / 4 / 22) ityaNi vRddhiviSayatvAdAtve mArUpamasti tat kathaM na bhavatItyAha - miinaatiityaadi| ke hi prApte'Nucyate tasmiMstu buddhisthe na maaruupmsti| kAnubandhatayA guNavRddhiviSa lAbhAvAt pUrveNa tvanayoraNa bhvtyeveti||1007|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 231 [ka0 ca0] hvA0 / hvAzca vAzca mAzca hAvAmAH tasmAnapuMsake'pi sUtratvAnna hrasvaH / miinaatiiti| nan mInAtiminotyoH kathaM kapratyayasya buddhisthatA zazaviSANAdivad atyntaasmbhvaat| na hyanayoH kenApi vidhIyamAno'tra kapratyayo'sti yena buddhisthatA ? satyam / atra sUtre ke buddhisthe satyaNa vidhIyate, tasya baadhktvaat| ato mInAtiminotyormArUpAbhAvaH, mInAtiminotyoH ka iti yathAzrutasambandhaH / yad vA "karmaNyaN" (4 / 3 / 1) ityanena bhAvinApi buddhiviSayatvAdAtve mArUpamastIti anena katham aN na syAd iti puurvpkssaarthH| mInAtItyAdisiddhAntasyAyamarthaH - anenANi sati kapratyayasya bAdhakatvAt ke buddhisthe sati mArUpAbhAva: mArUpaM nivartate ityarthaH, nimittAbhAvAditi zeSaH / pUrveNa kriyamANe tu nAsti kSatirityanena varNavicAraH kRtaH, vastutaH sAdhyakSatirnAstIti / / 1007 / [samIkSA] 'svargahvAyaH, tantuvAyaH, dhAnyamAyaH' zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'aNa' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "hAvAmazca' (a0 3 / 2 / 2) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. svrghvaayH| svargam + hRJ + aN + si / svarga hvayate / 'svargam' ke upapada meM rahane para hRJ spardhA yAM zabde ca' (1 / 613) dhAtu se aN pratyaya, "sandhyakSarAntAnAmAkAro'vikaraNe" (3 / 4 / 20) se ekAra ko AkAra, "AyiricyAdantAnAm" (3 / 6 / 20) se AkAra ko 'Ayi' Adeza tathA vibhaktikArya / 2. tntuvaayH| tantum + veJ + aN + si / tantuM vayate / 'tantum' ke upapada meM rahane para 'veJ tantusantAne' (1 / 611) se aN pratyaya Adi kArya pUrvavat / ___3. dhaanymaayH| dhAnyam + mA + aN + si / dhAnyaM mAti, mimIte, mayate vaa| 'dhAnyam' ke upapada meM rahane para 'mA mAne, mAG mAne, meG pratidAne' (2 / 26, 86; 1 / 462) dhAtuoM se 'aN' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1007 / 1008. zIlikAmibhakSyAcaribhyo NaH [4 / 3 / 3] [sUtrArtha karma kAraka ke upapada meM rahane para 'zIli-kAmi-bhakSi-Acara' dhAtuoM se 'Na' pratyaya hotA hai // 1008 / [du0 vR0] ebhyaH karmaNyupapade No bhavati / zIlibhakSI curAdAvinantau / kamerinaG / mAMsazIlA, mAMsakAmA, mAMsabhakSA / kalyANamAcarati kalyANAcArA strI / aNi hi
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 kAtantravyAkaraNam 21 striyAmI syAt / zIlyate iti zIlam . mAMsaM zIlamasyA: mAMsazIlA / 'kalyANapratIkSA, duHkhakSamA' iti yathAbhidhAnAdaNa nAsti, tathehApi / yadyevam ambho'bhigamamasyA ambho'bhigameti syAt ? ambho'bhigAmI ceSyata eva / samAse'pyabhidhAnaM cet kaSTa syAditi vacanam // 1008 / [du0 TI0] zIli0 / zIlyate ityAdi / zIlerinantAt svarAntatvAdal zIlam / mAMse zIlamasyA: / evaM mAMse kAmo'syAH, tathA mAMsabhakSA / AcaraNamAcAraH, bhAve ghny| kalyANe AcAro'syA: kalyANAcArA yA mAMsaM zIlayati, mAMsaviSaye tasyAH zIlamiti nArthabhedaH / evaM sati "zeSAda vibhASA'' iti kapratyayo'pi na syAt / kalyANam ityaadi| pratIkSaNaM pratIkSaH, kSamaNaM kssmH| bhAve ghaJ / "na seTo'mantasya0" (4 / 1 / 3) ityAdinA dIrghapratiSedhaH / kalyANe pratIkSo'syA: kalyANapratIkSA, du:khe kSamo'syA: duHkhakSameti / "IkSikSamibhyAM ca" iti vacanamantareNApi siddham , tathaite'pi sidhyantIti bhAvaH / yadyevamityAdi / abhigamyate ityabhigamam , gameH karmaNyat / ambho'bhigacchati, ambho'bhigamyamAnamasyA sambandhIti vA ambho'bhigamA nadIti prApnoti / aNNeveSyate'treti tasmAt samAnArthakopapadasya bahuvrIhezca karmopapada eva bhavati na bahuvrIhiriti kiM jJApakeneti manasi kRtvAha - samAsa ityAdi / sukhapratipattyarthaM vacanamityarthaH / kANDakAra ityaadi| ghava nAsti kuto bahuvrIhicintA / / 1008 / [vi0 pa0] shiili0| 'kamerinaG' iti prprsiddhivshaaduktm| iha tu kAminaG dhaatvntrmev| aNi hiiti| hizabdo ysmaadrthe| yasmAd aNpratyaye striyAmIkAraH syAt tasmAdidaM NapratyayavidhAnam aaprtyyaarthm| tathAhi 'aN - eyaNa - ikaNa - naN - snaNa - kvarap' SaDanubandho ndaadiH| tathApi na kartavyamityAha-zIlyate ityAdi / svarAntaratvAdali kRte bahuvrIhiNA sidhyatIti bhaavH| kAmyate iti kAmam, bhakSyate iti bhakSam, mAMsaM kAmamasyAH, mAMsaM bhakSamasyA: iti vigrhH| yadA tu zIlanaM zIlaH, kAmanaM kAmaH, bhakSaNaM bhakSaH iti bhAve'la , tadApi mAMse zIlo'syAH iti bhinnAdhikaraNo bvriihiH| evam AcaraNam AcAraH, bhAve ghaJ , kalyANe AcAro'syA iti / yA hi mAMsaM zIlayati, tayA mAMsaM zIlyate mAMse vA zIlamasyA iti nArtho bhidyte| na ca bahuvrIhau "zeSAd vA' iti kapratyayaprasaGgo bhultvaat| kathamivetyAha - klyaannetyaadi| pratIkSaNaM pratIkSaH, kSamaNaM kSamaH, "na seTa0" (4 / 1 / 3) ityAdinA pani diirghnissedhH| kalyANe pratIkSo'syAH, du:khe kSamo'syA: iti| yathedam "IkSikSamibhyAM ca" iti vacanamantareNa siddhm| yathA ceha 'kalyANaM pratIkSate, duHkhaM kSamate' ityabhidhAnAdaN nAsti', tathA mAMsaM zIlayati ityAdAvapi na bhavatIti bhaavH| nanu tarhi atiprasaGga
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 233 ityaah--ydyevmiti| abhigamyate iti abhigamam karmaNyat / ambho'bhigAmI ceti karmaNyaN dRssyte| tasmAt samAnArthasya karmopapadasya bahuvrIhezca karmopapadameva bhavati, na tu bahuvrIhiriti jJApanArthamidaM kartavyam / athAbhidhAnAdeva zIlAderanyatra bahuvrIhiH / ataH karmopapadameva bhaviSyatIti cet, Aha smaase'piiti| sukhArthamidaM vacanamityarthaH ||1008 [ka0 ca0 ] zIli0 / zIlibhakSIti / athenante kiM pramANam, 'zIla samAdhau yakSa bhakSa hasanayo:' (1 / 169; 9 | 115 ) ityaninantayoriti kathanna grahaNam, tadA zIlI bhakSIti invidhAnamanarthakaM syAt / 'zIlabhakSa:' ityevaM kuryAt / yad vA kAmistAvadikArAntastatsAhacaryAt zIlibhakSI ityapi ikArAntAveva / etacca inaM vinA na ghaTate itInantAveva / atha inantAvapi hetvinantau kathanna syAtAM curAdInantatve kiM pramANam? satyam, kAmicaribhyAmahetukartRbhyAM sAhacaryAdetAvapi ahetukartRkAveva // 1008 | [samIkSA] 'mAMsazIlA, mAMsakAmA, mAMsabhakSA, kalyANAcArA strI' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Na' pratyaya kiyA gayA hai / etadartha pANini kA koI sUtra nahIM hai, balki vArttikakAra ne isakI pUrti kI hai "zIlikAmibhakSyAcaribhyo NaH pUrvapadaprakRtisvaratvaM ca vaktavyam" (a0 3 / 2 / 1 - vA0 ) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai / -- [vizeSa vacana ] 1. kalyANapratIkSA, duHkhakSameti yathAbhidhAnAdaN nAsti tathehApi (du0 vR0) | 2. sukhArthamidaM vacanamityarthaH (vi0 pa0 ) | [rUpasiddhi] 1. maaNsshiilaa| mAMsam + zIl + in + Na + A + si / mAMsaM zIlayati / 'mAMsam' ke upapada meM rahane para 'zIla samAdhau ' (1 / 169) dhAtu se in pratyaya, prakRta sUtra se 'Na' pratyaya, strIliGga meM 'A' pratyaya, ikAra kA lopa tathA vibhaktikArya / 2. maaNskaamaa| mAMsam + kam inaG + N + A + si / mAMsaM kaamyte| 'mAMsam' ke upapada meM rahane para 'kamu kAntau ' ( 1 / 405) dhAtu se inaG pratyaya tathA 'Na' pratyaya Adi kArya pUrvavat / + 3. maaNsbhkssaa| mAMsam + bhakS + in + Na + A + si / mAMsaM bhakSayati / 'mAMsam ' ke upapada meM rahane para 'bhakSa bhakSaNe' (1 / 592) dhAtu se in Adi pratyaya pUrvavat / 4. klyaannaacaaraa| kalyANam + A + r + Na A si kalyANamAcarati / 'kalyANam' ke upapada meM rahane para 'AG' upasargapUrvaka 'car gatyarthaH ' (1 / 189) dhAtu se 'Na' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1008 |
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 kAtantravyAkaraNam 1009. Ato'nupasargAt kaH [4 / 3 / 4] [sUtrArtha] karma kAraka ke upapada meM rahane para upasarga ke abhAva meM AkArAnta dhAtu se 'ka' pratyaya hotA hai / / 1009 / / [du0 vR0] karmaNyupapade AkArAntAd dhAtoranupasargAt ko bhavati / goda:, aGgulitraH / anupasargAditi kim ? gosandAya: / upasagairavyavadhAnataivetyaN / brahmajya:, mitrahaH / "anyato'pi ca" (4 / 3 / 49) iti DaH / / 1009 / [du0 TI0] Ato0 / na vidyate upasargoM yasya dhAtoriti / 'gosandAya:' iti upasarga: kriyAdyotakatvAd dhAtoranantaraiH karmaNa: upapadatvaM na vihanyate prAgbhAvasamAsaM prati anupasargAditi pratiSedha eva liGgamityAha-upasargerityAdi / brahmetyAdi / brahma jinAti, mitraM yatIti / nan ke sati varNamAtrAzrayatve'ntaraGgatvAt paratvAccAlopo'sArvadhAtuke iti na grahyAdilakSaNaM yajAdilakSaNaM ca samprasAraNaM yeneyuvorviSayatA / atha 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kA0 pari0 81) iti ced dhAtorAdantasyAlopo'pi prAkRta eveti| evam anyasamprasAriNAmAdantAnAM sthitirevAkArasya prAptA vyaJjanAdau svarAdAvagaNe tvAkAralopasyApavAdaH iti "anyato'pi ca" (4 / 3 / 49) ityapizabdastatra bahalArtha iti / anyastu yajAdayastatra vyaktayastadarthamityarthaH / / 1009 / [vi0 pa0] Ato0 / gosandAya iti / upasarga: kriyAdyotakatvAd dhAtoranantaraiH karmaNo vyavahitatvAd upapadatvAbhAve kathamaN ityAha - upasargerityAdi / avyavadhAnatAyAM tu anupasargAditi pratiSedha eva linggm| anyathA kapratyayo'pi kathaM syAt , yenAyaM niSedha iti bhaavH| brahmajya ityaadi| brahma jinAtIti vaakym| yadi punariha kapratyaya: syAt tadA'guNatvAd grahyAdisUtreNa jyAdhAtoryajAditvAcca yateH samprasAraNe sati iyuvau syaataam| atha 'vA! vidhirantaraGgaH' (kA0 pari0 80) ityAlopo'sArvadhAtuka iti bhvissyti| naivam, 'vArNAt prAkRtaM balIyaH' (kA0pari081) iti samprasAraNameva syaat| athAlopo'pi prAkRta eveti manyate, tathApi yena nAprAptinyAyena syAt, svarAdAvaguNe hyAkAralope prApte samprasAraNaM vidhIyate iti bhAvaH / / 1009 / [ka0 ca0] aato0| upsrgeriti| tarhi kathaM brahmaprodyamiti "nAmni vadaH kyapa ca" (4 / 2 / 20) iti kyap syAt? satyam, sAdRzyAt kartRvihitapratyayamAdAya jJApakam, tarhi kathaM payAMsi nidhIyante'sminniti pyonidhiH| "karmaNyadhikaraNe ca" (4 / 5 / 71) iti kim, upasargeNa vyavadhAnAt? satyam, atrApi karma upapadamAdAya saadRshymstiiti|
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 235 paJjI - upapadatvAbhAva iti / nanu upakAri padam upapadam iti vyavahite'pi tadastyeva, yathA 'kartuM vA kazcidantarvasati vasumatIdakSiNaH saptatantuH' iti vasatipadavyavadhAne'pi tadasti tumaH? satyam, upoccAri padamiti pakSamAzrityoktamiti kazcit / vastutastu yadatropapadaM nAma tad dhAtoH prAk nipatatIti, atra tu tnnaastiityuppdtvaabhaavH| brahma jinAtIti / nanu cApavAdo hvAvAmazcetyaN pratyayo vihitastato mitraM hvayatItyaNi satyAyau kRte 'mitrahvAyaH' ityeva vaktumucitam ? satyam, ayamabhiprAyaH syAdhAteH kapratyayo'styeva hrAdhAtorapi 'kvacidapavAdaviSaye upasargasyApi samAvezaH ' ( puru0 pari0112) iti nyAyAt kapratyaye sati AkAralope sidhyatIti kimarthaM DapratyayAzritaH iti zaGkAyAmuttaramAha - yadi punariheti / tathApIti / nanvAkAralopo hi svarAdAvaguNe vidhIyate, samprasAraNaM cAguNamAtre kuta Alope prApte smprsaarnnmaarbhyte| tathA jinAtItyatrAkAralopaviSaye'pi samprasAraNamiha svarAdAvaguNa iti / etena sarvatra yena nAprAptinyAyenocyate kintvatra prakRtisthala ityarthaH / / 1009 / [samIkSA] 'godaH, kambaladaH, aGgulitram' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ka' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai "Ato'nupasarge " kaH" (a0 3 / 2 / 3) / ataH ubhayatra samAnatA hI hai| I - [vizeSa vacana ] 1. apizabdastatra bahulArtha iti / anyastu yajAdayastatra vyaktayastadarthamityarthaH (du0 TI0 ) / 2. upakAri padam upapadam (ka0 ca0 ) / [rUpasiddhi] 1. godaH / go + dA + ka + si / gAM dadAti / 'gAm' isa karma ke upapada meM rahane para 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ka' pratyaya, dhAtughaTita AkAra kA lopa tathA vibhaktikArya / 2. aGgulitraH / aGgulitrA + ka + si / aGgulIstrAyate / 'aGgulI:' isa karma ke upapada meM rahane para 'trai pAlane' ( 1 / 463) dhAtu se 'ka' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1009 / 1010. nAmni sthazca [4 | 3 |5 ] [sUtrArtha] nAma ke upapada meM rahane para 'sthA' dhAtu tathA anya AkArAnta dhAtu se 'ka' pratyaya hotA hai // 1010 | [du0 vR0] nAmnyupapade tiSThaterAkArAntAcca dhAtoH ko bhavati / anupasargAditi na vartate / kacchena pibatIti kacchapaH / dvAbhyAM pibatIti dvipaH / same tiSThatIti samasthaH / grAme saMtiSThate iti grAmasaMsthaH // 1010 |
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] nAmni0 / nAmamAtre karmaNi cAkarmaNi cetyarthaH / tena grAmamanutiSThatIti graamaanusstthH| sopasargAdaNeveti / anupasargAditi / cakArA'nupasargAdityanena sambadhyate / anupamagAMta sopasargAccetyarthaH / / 1010 / [vi0 pa0] naamni0| nAmamAtre karmaNyakarmaNi cetyrthH| anupsrgaaditi| etattu tiSThatigrahaNAdeva lbhyte| anyathA hi adhikRtAkArAntadvAreNaiva siddham, ata: sopasargAdapi tiSThatereva nAnyasmAd ityAha - grAma ityaadi| evaM grAmamanutiSThatIti graamaanusstthH|| 1010 / [ka0 ca0] naamni| cakArAdAda iti vartate ityAha - aakaaraantaaditi| paJjikA nAmamAtra iti| etacca nAmagrahaNAdeva lbhyte| anyathA karmAnuvRttyaiva siddhm| etaccetyayamabhiprAyaH - Ato'nupasargAdityanuvRttyA nAmnyupapade'nupasargAdAkArAntAt kapratyayo bhavan sthAdhAtorapi bhaviSyati kiM sthAgrahaNena, nAmni ceti kuryaat| tasmAt pRthak pAThAd AkArAntAdasya vaiparItyaM suucitm| taccAnupasargAditi vizeSaNadvArakameva sthAdhAtuM prati anupsrgaaditi| ata evAha - tisstthteriti|| 1010 / [samIkSA] 'samasthaH, dvipaH, kacchapaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ka' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "supi stha:" (a0 3 / 2 / 4) / yaha jJAtavya hai ki pANinIya subanta ke lie kAtantrakAra 'nAma' saMjJA kA vyavahAra karate haiM / ata: sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. kcchpH| kaccha + pA + ka + si / kacchena pibati / 'kacchena' isa nAmapada ke upapada meM rahane para 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ka' pratyaya, dhAtughaTita AkAra kA lopa tathA vibhaktikArya / 2. dvipH| dvi + pA + ka + si / dvAbhyAM pibati / dvi + pA + ka + si / nAma ke upapada meM rahane para 'ka' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 3. samasthaH / sama + sthA + ka + si / same tiSThati / nAma ke upapada meM rahane para 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se 'ka' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4. grAmasaMsthaH / grAma + sam + sthA + ka + si| grAme sNtisstthte| 'grAma + sam' ke upapada meM rahane para 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se 'ka' pratyaya Adi kArya puurvvt||1010| 1. matAntarametat / etanmate sthAgrahaNAd vAkyArthadvayam -- nAmnyupapade'nupasargAdAkArAntAt ka ityekm| aparaM tu nAmnyupapade'nupasargAcca stha iti, vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAt / evaM cet svamate cakAra ityAdipaGkteriyaM vyAkhyA'nupasargAt sopasargAcca tiSThaterityarthaH (Ti0) /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 237 1011. tundazokayoH parimRjApanudoH [4 / 3 / 6] [sUtrArtha] 'tundam - zokam' ina karma-upapadoM ke rahane para kramaza: 'pari' pUrvaka 'mRja' dhAtu se tathA 'apa' pUrvaka 'nuda' dhAtu se 'ka' pratyaya hotA hai / / 1011 / [du0 vR0] tundazokayoH karmaNorupapadayoH parimRjApanudbhyAM yathAsaGkhyaM ko bhavati / tundaM parimArTi tundprimRjH| alasa evAbhidhIyate / tundaparimArjo'nyaH / zokamapanudati shokaapnudH| Anandakara eva / anyatra zokApanodo dharmakathaka eva / / 1011 / [du0 TI0] tunda0 / iha prakRtatvAt karma vartate / alase sukhAt kartari nAmyupadhalakSaNakapratyayenodAharaNAsiddhi pratipAdayatrAha-karmaNIti / karmaNyaNi prApte kapratyayo bhvti| tundaparimArjanaM copalakSaNamalasasyedaM ruuddhivcnm| tathA duHkhamapaharan yaH zokamapanayati sa zokApanudaH, na tu dhadizanayA zokamAtramapanayati yaH / / 1011 / [vi0pa0] tunda0 / alasa eveti / tundaparimArjanaM copalakSaNaM sarva evAlasa ucyate / Anandakara eveti / yaH zokaduHkhamapaharan putrajanmAdibhirAnandaM karoti sa eva, na tu dharmopadezanayA ya: zokamapanayatItyarthaH / / 1011 / [ka0 ca0] tunda0 / tundamudaram / Anandakara eveti| zokApahArakaH san yadAnandakarastadeva, na tu kevala: zokApahAra ityarthaH / / 1011 / [samIkSA 'tundaparimRja:, zokApandaH' zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ka' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "tundazokayoH parimRjApanudoH" (a0 3 / 2 / 5) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. tundaparimArjanaM copalakSaNam alasasyedaM rUDhivacanam (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. tundprimRjH| tunda * pari + mRj + ka + si / tundaM parimArTi / 'tundam' ke upapada meM rahane para 'pari' upasargapUrvaka 'mRjU zuddhau' (2 / 29) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ka' pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva tathA vibhaktikArya / 2. shokaapnudH| zoka + apa + nud + ka + si / zokamapanudati / 'zokam' ke upapada meM rahane para 'Nuda preraNe' (5 / 2) dhAtu se 'ka' pratyaya Adi pUrvavat / / 1011
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 1012. pre dAjJaH [4 / 3 / 7] [sUtrArtha] karmakAraka tathA 'pra' upasarga ke upapada meM rahane para 'dA-jJA' dhAtuoM se 'ka' pratyaya hotA hai / / 1012 / 238 [du0 vR0 ] 1 karmaNi pre copapade dAjJAbhyAM ko bhavati / prapApradaH pathiprajJaH / dArUpamiha gRhyate, na saMjJA jJAsAhacaryAt / tena stanau pradhayatIti stanapradhAyaH || 1012 | [vi0 pa0 ] pre0 / sAhacaryAditi / jJAdhAtuneti zeSaH || 1012 / [ka0 ca0] rUpamiti / 'svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA' (kA0 pari0 28) iti nyAyAd dAsaMjJeti sAhacaryAd yasya dAsaMjJakasya dArUpaM tasya grahaNamiti, na kevalaM saJjJAmAtram, api tu saJjJAdvArakamityarthaH / na ca "dAmAgAyati 0" ( 3 / 4 / 29) ityAdau IdRk kathanna syAditi vAcyam, Alope sati nimittam, na tu naimittika Alopa iti / vastutaH zarvavarmaNA kRtA dAsaMjJA tatsUtrasAhacarye'Ni sati sa va gRhyate, nAtra " mInAtyAdidAdInAmA' (4 / 1 / 39) ityAkhyAtikAnusAreNa, asAhacarye tu atrApi saMjJA yathA " upasarge daH kiH " (4|5|70 ) iti // 1012 / [samIkSA] 'prapApradaH, pathiprajJaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ka' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "pre dAjJaH " (a0 3 / 2 / 6) / - ataH ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana ] 1. dArUpamiha gRhyate na saMjJA, jJAsAhacaryAt (du0 vR0)| [rUpasiddhi] 1. prapApradaH / prapA pradA + ka + si / 'prapA' tathA 'pra' ke upapada meM rahane para 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ka' pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva, dhAtughaTita AkAra kA lopa tathA vibhaktikArya / 2. pathiprajJaH / panthi + pra + jJA + ka + si / 'panthi' tathA 'pra' ke upapada meM rahane para 'jJA avabodhane' (8 / 31) dhAtu se 'ka' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1012 / 1013. sami khyaH [ 4 | 3 |8 ] [sUtrArtha] karma kAraka tathA 'sam' upasarga ke upapada meM rahane para 'cakSiG' dhAtu se 'ka' pratyaya hotA hai / / 1013 |
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 239 [du0 vR0] karmaNi sami copapade cakSiGo dhAto: ko bhvti| gAM saJcaSTe gosaGkhyaH / sopasargatvAd vcnm| mUlAni vibhujatIti mUlavibhujo rthH| nakhamucAni dhssi| abhidhAnAt prAktana eva kH| tathA kAkebhyo guhitavyAH kaakguhaastilaaH| karmaNyapi dRshyte||1013| [du0 TI0] smi0| abhidhAnAnusAreNa mUlavibhujAdibhyazca ko vaktavya: ityAha - mUlAni vibhujtiiti| vkriikrotiiti| nakhAni mocayantItInarthe svabhAvAd dhaatuH| prAktan eva ka iti nAmyupadhalakSaNa ityrthH| vibhujatIti vibhujaH, mUlAnAM vibhujaH iti sssstthiismaasH| evaM nakhAnAM mucaani| kAkebhyo guhA iti pnycmiismaas:| yadyevaM tundazokayoH parimRjApanudorityanarthakaM (pUrvAparabhAvenotsargApavAdena, tathAhi 'citralikho yaSTikSipaH' ityaN na yuktH| pakSe 'citrasya likho yaSTeH kSipaH' iti SaSThIsamAsaH kena vAryate, tasmAd yathAbhidhAnameva prayoga:)? satyam, mandamatibodhanArthameva vacanaM hi tat / / 1013 / / [vi0 pa0] sami0 / gosaGkhya iti / cakSiGaH khyAJ / 'khyA prakathane' (2 / 24) ityasya tu sampUrvasya nAbhidhIyate prayogaH / mUlAnItyAdi / nakhAn muJcantIti nkhmucaani| svabhAvAdiha inarthe dhAtuH / nakhAn mocayantItyarthaH / saMgrahamAha - abhidhAnAditi / abhidhAnAnusAreNa mUlavibhujAdibhyaH prAktano nAmyupadhalakSaNa eva ko veditvyH| yathA vibhujatIti vibhujaH, mUlAnAM vibhujo muulvibhujH| muJcantIti mucAni, nakhAnAM mucAni nakhamucAnIti sssstthiismaasH| mUlAni vibhujatIti vAkye karmaNyaN naabhidhiiyte| tathA kAkebhyo guhitavyAH kAkaguhAH iti pnycmiismaasH| evaM sati "tundazokayoH parimRjApanudoH" (4 / 3 / 6) iti mandamatibodhanArthameva bhvti| nAmyupadhalakSaNenaiva kapratyayena siddhatvAditi bhaavH||1013| [ka0 ca0] smi0| paJjikA ttheti| etenopapadasya samAsaM prati na yatnaH, kintu karmaNi kapratyayaM pratyeveti pratipAditam // 1013 / [samIkSA] 'gosaMkhyaH' zabdarUpa ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ka' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "sami khyaH' (a0 3 / 27) / ata: samAnatA hI [vizeSa vacana] 1. mandamatibodhanArthameva vacanaM hi tat (du0 TI0, vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. gosaMkhyaH / go + sam + cakSiG-khyA + ka + si| gAM sNcsstte| 'gAm' isa
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 kAtantravyAkaraNam karma tathA 'sam' upasarga ke upapada meM rahane para 'cakSiG vyaktAyAM vAci' (2 / 41) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ka' pratyaya, "cakSiGaH khyAJ' (3 / 4 / 89) se 'cakSiG' ko 'khyA' Adeza, AkAralopa tathA vibhktikaary||1013| 1014. gaSTak [4 / 3 / 9] [sUtrArtha] karmakAraka ke upapada meM rahane para upasarga-rahita 'gai zabde' (1 / 256) dhAtu se 'Taka' pratyaya hotA hai / / 1014 / [du0 vR0] karmaNyupapade'nupasargAd gAyateSTag bhvti| madhuraM gAyatIti mdhurgii| evaM saamgii| anupasargAditi kim? saamsNgaayH| SaDanubandho ndaadiprpnycaarth:||1014| [du0 TI0] ___g| madhuraM gAyatIti madhuragIti puMsi napuMsake ca kapratyayena siddhamiti striilinggmudaahrti| anyathA "striyAmAdA'' (2 / 4 / 49) syAt / / 1014 / [vi0 pa0] gaSTaka0 / kapratyayenaiva siddhe TagavidhAnaM nadAdyartham , tadapi nadAderAkRtigaNatvAdeva sidhyatIti kimanenetyAha - SaDanubandha ityAdi / tathottaramapi sUtraM prpnycaarthm| ata evAsmin vakSyamANe ca strIliGgamudAhRtam / punapuMsakayorvizeSAbhAvAditi bhAvaH / / 1014 / _ [ka0 ca0] ga0 / SaDanubandha iti vRttiH| nanu sUtre TakArAnubandha eva nirdiSTastatkathaM SaDanubandha ityucyate SakArasyAdRSTatvAt ? satyam / Tanubandhena saha vartate SaDanubandho dantyasakArAdiriti kshcit| 'aN - eyaNa - ikaN - naN - snaNa -kvarap' SaDanubandhA ityanukaraNamiti kazcit / vastutastu yeSAM To'nubandhasteSAM SAnubandhatve kRte'pyabhimataM sidhyati / dvayorupAdAnamanyo'nyavyabhicArArtham / ato'nayorekatvAdhyavasAyAt prasaGgenoktamiti / / 1014 / [samIkSA] 'sAmagaH, madhuragI' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Taka' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "gApoSTak' (a0 3 / 2 / 8) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. mdhurgii| madhura + gai + Tak + I - si / madhuraM gAyati / 'madhuram' isa karma kAraka ke upapada meM rahane para 'gai zabde' (1 / 256) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Tak' pratyaya, 'ai' ko 'A' Adeza, AkAralopa, strIliGga meM 'I' pratyaya tathA vibhktikaary| 2. saamgii| sAman + gai + Tak + I + si / sAma gAyati / 'sAma' isa karma ke upapada meM rahane para 'gA' dhAtu se 'Tak' pratyaya Adi pUrvavat / / 1014 /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 1015. surAsIdhvoH pibateH [4 / 3 / 10] [sUtrArtha 'surA-sIdhu' ina karma kArakoM ke upapada meM rahane para upasargarahita 'pA' dhAtu se 'Tak' pratyaya hotA hai / / 1015 / [du0 vR0] sarAsIdhvoH karmaNorupapadayoranpasargAt pibateSTaga bhavati / surApI, sIdhupI / sarAsIdhvoriti kim ? kSIrapA brAhmaNI / pibateriti kim ? surApA strI / anupasargAditi kim ? surAprapAyaH / / 1015 / [vi0 pa0] surA0 / kSIrapA, surApeti / "Ato'nupasargAt kaH' (4 / 3 / 4) ityeva bhavati / / 1015 / [samIkSA 'surApI, sIdhupI' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Taka' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / antara yaha hai ki pANinIya vyAkaraNa meM vArttikakAra ne isa aMza kI pUrti kI hai - "surAsIdhvoH pibateriti vaktavyam" (a0 3|2|8vaa0) / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI kahI jA sakatI hai| [rUpasiddhi] 1. surApI / surA + pA + Tak + I + si / surAM pibati / 'surAm' isa karma ke upapada meM rahane para 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Tak' pratyaya, AkAralopa, strIliGga meM 'I' pratyaya tathA vibhaktikArya / 2. siidhupii| sIdhu + pA + Tak + I + si / sIdhu pibati / 'sIdhu' karma ke upapada meM rahane para 'Tak' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1015 / 1016. ho'j vayo'nudyamanayoH [4 / 3 / 11] [sUtrArtha karma kAraka ke upapada meM rahane para 'vayas' tathA 'anudyamana' artha ke gamyamAna hone para 'ha' dhAtu se 'ac' pratyaya hotA hai / / 1016 / [du0 vR0] ___ anupasargAditi na smryte| karmaNyupapade haratervayasi gamyamAne'nudyamane cArthe vartamAnAdaj bhvti| UrdhvaM yamanamudyamanam , tto'nydnudymnm| vayograhaNamudyamanArtham, sambhAvyamAnaM cAtra vayo gmyte| kavacaharaH kSatriyakumAraH, asthihara: zvA, aMzaharo dAyAdaH, vAtaharaM tailam / udyamane tu bhaarhaarH| aNo'pavAdo'yam / / 1016 / [du0 TI0] ha0 / sambhAvyamAnamiti / iyaM kSatriyakumArasya vayo'vasthA, yathA kavacamutkSipati, samartho vA tadutkSepaNe // 1016 /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] ho0 / sambhAvyamAnamiti / iyaM kSatriyakumArasya vayo'vasthA, yena kavacaM harati utkSipati / samartho vA tadutkSepaNe iti kazcit sambhAvayati / evam asthihara: zveti / anudyamane darzayati - aMzaharo vAtaharamiti / aMzaM svIkaroti / vAtamapanayati, na tUtkSipatItyarthaH / / 1016 / [samIkSA] 'kavacaharaH, asthiharaH, aMzaharaH, vAtaharam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ac' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini ke sUtra haiM - "harateranudyamane'c , vayasi ca' (a0 3 / 2 / 9, 10) / pANinIya do sUtroM ke gaurava ko chor3akara prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. kavacaharaH kSatriyakumAraH / kavaca + ha + ac + si / kavacaM harati / 'kavacam' isa karma kAraka ke upapada meM rahane para 'haJ haraNe' (1596) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ac' pratyaya, guNa tathA vibhaktikArya / 2. asthiharaH zvA / asthi + ha + ac + si / asthIni harati / 'asthIni' isa karma kAraka ke upapada meM rahane para 'ha' dhAtu se 'ac' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. aMzaharo dAyAdaH / aMza + ha + ac + si / aMzaM harati / "azam' ke upapada meM harane para 'ha' dhAtu se 'ac' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4. vAtaharaM tailam / vAta + ha + ac + si / vAtaM harati / 'vAtam' ke pUrvapada meM rahane para 'ha' dhAtu se 'ac' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1016 / 1017. AGi tAcchIlye [4 / 3 / 12] [sUtrArtha karma kAraka ke upapada meM rahane para tAcchIlya artha ke gamyamAna hone se 'AG' upasargapUrvaka 'haj' dhAtu se 'ac' pratyaya hotA hai / / 1017/ [du0 vR0] karmaNyupapade AGi tAcchIlye gamyamAne haJo'j bhavati / phalanirapekSA pravRttistAcchIlyam / puSpANyAhartuM zIlamasya puSpAharo vidyAdharaH / tAcchIlya iti kim? bhArAhAraH ||1017) [ka0 ca0] ___AGi / tAcchIlya iti / sa evArthaH zIlaM yasya kartustasya bhAvastAcchIlyamiti padArthaH / nirgalitArthamAha - phalanirapekSeti / nanu 'prayojanamanuddizya, na mando'pi pravartate' tatkathaM phalanirapekSA pravRttiH ? avazyaM kiJcidapi phalamapekSate, satyamityAha - ye iti hemkrH| prayojanAbhAve'pi prvRttirdRshyte| yathA gacchatAM janAnAM tRNAdisparza:, tadvadanApIti tArkikAH / / 1017)
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 243 [samIkSA] 'puSpAharaH, phalAharaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ac' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai "AGi tAcchIlye" (a0 3 / 2 / 11) | ataH ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana ] 1. phalanirapekSA pravRttistAcchIlyam (du0 vR0 ) / 2. prayojanAbhAve'pi pravRttirdRzyate / yathA gacchatAM janAnAM tRNAdisparzaH (ka0 ca0 ) / [rUpasiddhi] + AG + 1. puSpAharo vidyAdharaH / puSpa hR + ac + si / puSpANyAhartuM zIlamasya / 'puSpANi' isa karma ke upapada meM rahane para 'AG' upasargapUrvaka 'hRJ haraNe' (1 / 596) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ac' pratyaya, dhAtughaTita RkAra ko guNAdeza tathA vibhaktikArya // 1017 / 1018. arhazca [4 / 3 / 13] [sUtrArtha] karmakAraka ke upapada meM rahane para 'arha pUjAyAm ' (1 / 250) dhAtu se 'ac' pratyaya hotA hai || 1018 / [du0 vR0] tAcchIlyam AG ceti na smaryate / karmaNyupapade arhateraj bhavati / pUjArhA strI / / 1018 / [samIkSA] 'pUjArhA, gandhArhA, mAlArhA' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ac' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai "arhaH" (a0 3 / 2 / 12) / ataH ubhayatra samAnatA hI hai / -- [rUpasiddhi] 1. pUjArhA strI / pUjA + arha + ac + A + si / pUjAmarhati / 'pUjAm' isa karma kAraka ke upapada meM rahane para 'arha pUjAyAm ' (1 / 250) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ac' pratyaya, strIliGga meM 'A' pratyaya, samAnalakSaNa dIrgha tathA vibhaktikArya // 1018 | 1019. dhRJaH praharaNe cAdaNDasUtrayoH [ 4 / 3 / 14] [ sUtrArtha] 'daNDa-sUtra' karma ko chor3akara praharaNa-vAcaka karma ke upapada meM rahane para 'dhRJ dhAraNe' (1 / 599) dhAtu se 'ac' pratyaya hotA hai // 1019 / [du0 vR0] daNDasUtravarjite praharaNavAcake karmaNyupapade dhRJo'j bhavati / vajraM dharatIti vajradharaH /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 kAtantravyAkaraNam evaM ckrdhrH| adaNDasUtrayoriti kim? daNDadhAraH, suutrdhaarH| sUtrapratiSedhAdapraharaNe'pi bhUdharaH, jttaadhrH|| 10 19 / [samIkSA pANinIya vaiyAkaraNa 'bhUdharaH, jaTAdharaH, vajradharaH, cakradharaH' jaise zabdarUpoM ko 'dharatIti dharaH, bhuvo dharaH bhUdharaH' ityAdi vyutpatti karake siddha karate haiM / tadanusAra pahale kartA artha meM pacAAdi ac aura phira SaSThItatpuruSa samAsa pravRtta hotA hai / 'aN' pratyaya ke parihArArtha yaha vidhi apanAnI par3atI hai / kAtantrakAra ne sAkSAt sUtra banAkara 'aNa' pratyaya kA niSedha karake 'ac' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / isa prakAra pANinIya prakriyA kI apekSA kAtantrakAra ne sarala mArga apanAyA hai / [rUpasiddhi] 1. vjrdhrH| vajram + dhR + ac + si / vajraM dharati / 'vajram' isa karma ke upapada meM rahane para 'dhRJ dhAraNe' (11599) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ac' pratyaya, RkAra ko guNa tathA vibhaktikArya / 2. ckrdhrH| cakram + dhR + ac + si / cakraM dharati / 'cakram' isa karma ke upapada meM rahane para 'dhR' dhAtu se ac pratyaya Adi prakriyA pUrvavat / / 1019 / 1020. dhanurdaNDatsarulAGgalAzayaSTitomareSu graheSa [4 / 3 / 15] [sUtrArtha] 'dhanuH - daNDa' Adi karma kAraka ke upapada meM rahane para 'graha' dhAtu se vaikalpika 'ac' pratyaya hotA hai / / 1020 / [du0 vR0] eSu karmasUpapadeSu graheraj bhavati vA / dhanurgRhNAtIti dhanurmahaH, dhanuhiH / evaM daNDagrahaH, daNDagrAhaH / tsarugrahaH, tsarugrAhaH / lAGgalagrahaH, lAGgalagrAhaH / aGkuzagrahaH, aGkazagrAhaH / yaSTigrahaH, yaSTigrAhaH / tomaragrahaH, tomaragrAhaH / kathaM ghaTagrahaH, ghttiigrhH| pacAditvAdac / ghaTagrAhaH, ghaTIgrAha: ityaNNapi / tathA sUtragrahaH iti dhAraNe / anyatra sUtragrAhaH / pacAdiprapaJcArthaM prakaraNamidam / / 1020 / [du0 TI0] dhanuH0 / 'ghaTasya grahaH ghaTyAzca grahaH' iti SaSThIsamAsena pacAdyacA siddhamityAha - ghaTagraha ityAdi / ghaTaM gRhNAtIti karmaNyaN syAditi bhAvaH / tathetyAdi / sUtradhAraH, sUtragrAhaH / yo hi sUtraM krINAti, uddharati, Adatte vA sa sUtragrAho bhavati / / 1020 / [vi0pa0] dhanuH / pacAditvAdaci kRte 'ghaTasya grahaH, ghaTyA grahaH' iti SaSThIsamAsa ityrthH| tena ghaTaghaTyozceti na vaktavyam / tatheti / sUtragrahaH, sUtradhAraH / anyatreti / yaH
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 245 satrampAdatte, krINAti, uddharati vA tatra aNevetyarthaH / evantarhi pUrveNaivAcA sarvamidaM siddham / tatrApi pacAdigrahaNaM bAdhakabAdhanArthamityuktamevetyAha - pacAdItyAdi / / 1020 / [samIkSA] 'daNDagrahaH, lAGgalagrahaH, yaSTigrahaH' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ac' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANinIya vyAkaraNa meM sAkSAt sUtra nahIM hai, isakI pUrti vArttikakAra ne kI hai - "acprakaraNe zaktilAGgalAzayaSTitomaraghaTaghaTIdhanuHSu graherupasaGkhyAnam' (a0 3|2|9-vaa0) / ata: sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hI hai, parantu kAtantrakArIya vikalpavidhAna pANinIya kI apekSA vizeSa mahattvapUrNa hai / [vizeSa vacana] 1. pacAdiprapaJcArthaM prakaraNamidam (du0 vR0) / 2. pacAdigrahaNaM bAdhakabAdhanArtham (vi0 pa0) / [rUpasiddhi] 1. dhanurgrahaH, dhanuhiH / dhanu: + graha + ac, aN + si / dhanurgRhNAti / 'dhanuH' isa karma ke upapada meM rahane para 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ac' pratyaya tathA vibhaktikArya / ac pratyaya ke abhAva meM 'aN' pratyaya-dhanuhiH / 2-7. daNDagrahaH, daNDagrAhaH / daNDa + graha + ac, aN + si / tsarugrahaH, tsarugrAhaH / tsara + graha + ac, aN + si / lAGgalagrahaH, laangglgraahH| lAGgala + graha + ac , aN + si| aGkazagrahaH, akuzagrAhaH / aGkuza + graha + ac, aN + si| yaSTigrahaH, yssttigraahH| yaSTi + grah + ac, aN + si / tomaragrahaH, tomaragrAhaH / tomara + grah + ac, aN + si / / 1020 / / 1021. stambakarNayo ramijapoH [4 / 3 / 16] [sUtrArtha stamba-karNa' ke upapada meM rahane para kramaza: 'ram-jap' dhAtuoM se 'ac' pratyaya hotA hai / / 1021 / * [du0 vR0] stambakarNayorupapadayo ramijapibhyAM yathAsaGkhyam aj bhavati / stambe ramate stamberamo hastyeva / karNe japatIti karNejapaH sUcaka: evAbhidhIyate / tathA saptamyAzcAluk / / 1021 / [du0 TI0] stamba0 / hastisUcakau kartRvizeSaNam upalakSaNaM ca pUrvavat / / 1021 / [samIkSA] 'stambaramaH, karNejapa:' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ac' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - 'stambakarNayo ramijapo:" (a0 3 / 2 / 13) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. stamberamo hastI / stamba - ram + ac + si / stambe ramane / 'stamba' zabda
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 kAtantravyAkaraNam ke upapada meM rahane para 'ram krIDAyAm' (1 / 561) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ac' pratyaya, saptamI vibhakti kA aluk tathA vibhaktikArya / 2. karNejapaH sUcakaH / karNa + jap + ac + si / karNe japati / 'karNa' ke upapada meM rahane para 'japa mAnase ca' (1 / 135) dhAtu se ac pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1021 / 1022. zampUrvebhyaH sajJAyAm [4 / 3 / 17] [sUtrArtha saJjJA ke gamyamAna hone para 'zam'-pUrvaka dhAtuoM se 'ac' pratyaya hotA hai / / 1022 / [du0 vR0] zampUrvebhyo dhAtubhyaH sajJAyAM gamyamAnAyAm aj bhavati / zaM karotIti shngkrH| evaM zambhavaH, zaMvadaH, zaMvaraH / zam pUrvo yebhyo dhAtubhyaH iti bahuvrIhiNA kRJo hetvAdiSvapi To bAdhyate / tena 'zaGkarA' nAma parivrAjikA ||1022 / [du0 TI0] shm| zami sajJAyAmiti siddhe pUrvagrahaNaM kimartham ityAha - zampUrva ityaadi| bahuvacanena vyaktiravadhAryate tabalATTo bAdhyate iti / nanu bahuvacanaM ramijapornivRttyarthaM kathana syAt karmAnuvartanAt , tarhi kathaM sambhavastasmAnAmAdhikAro'nuvartiSyate, na tu karmaNIti vartate / tarhi ubhayenApi sambandho bhaviSyati, na ca vaktavyaM sajJAvazAdabhidhAnAd vA pratipattigauravaM syAt / / 1022 // [vi0 pa0] zampU0 / zami sajJAyAmiti siddhe kimarthaM pUrvagrahaNamityAha - zampUrva ityaadi| bahuvacanena vyaktiravadhAryate, tataH kRtro hetvityAdinA prAptaSTapratyayo na bhavati, syAccet tadA "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) na syAt / / 1022 / [samIkSA 'zaGkaraH, zambhavaH, zaMvadaH, zaMvaraH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ac' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "zami dhAtoH sajJAyAm' (a0 3 / 2 / 14) / [vizeSa vacana] 1. bahuvacanena vyaktiravadhAryate (da0 TI0, vi0 pa0) / 2. na ca vaktavyaM sajJAvazAdabhidhAnAd vA pratipattigauravaM syAt (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. zaGkaraH / zam + kR + ac + si / zaM karoti / 'zam' zabda ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe (7 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ac' pratyaya, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH'' (3 / 5 / 1) se dhAtughaTita RkAra ko guNAdeza, 'm' ko anusvAra, parasavarNa tathA vibhaktikArya / 2. zambhavaH / zam + bhU + ac + si / zam bhavati / 'zam' pUrvaka 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se 'ac' pratyaya Adi prakriyA pUrvavat /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 3. zaMvadaH / zam + vad + ac + si / zaM vadati / 'zam' pUrvaka 'vada vyaktAyAM vAci' (1 / 615) dhAtu se 'ac' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4. zaMvaraH / zam + vR + ac + si / zaM vRNute / 'zam' pUrvaka 'vRJ varaNe' (48) dhAtu se 'ac' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1022 // 1023. zIGo'dhikaraNe ca [4 / 3 / 18] [sUtrArtha adhikaraNa ke upapada meM rahane para 'zIG svapne' (2 / 55) dhAtu se 'ac' pratyaya hotA hai / / 1023 / [du0 vR0] adhikaraNe ca nAmnyupapade zeteraj bhavati / khe zete khshyH| cakArAt pArzvadau krnne| pArzvena zete paarshvshyH| evaM pRsstthshyH| udarazaya: / digdhena saha zete digdhasahazayaH iti samAsadvayam / uttAnAdiSu kartRSu - uttAnaH zete uttAnazayaH / / 1023 / [du0 TI0] zIGo0 / cakAreNa nAmAdhikAro na vihanyate tarhi adhikaraNagrahaNaM kimartham , nAmAdhikArasya lakSyAnurodhArtham / tena pArthAdInAM ca karaNatvAdupasaMkhyAnam 'digdhasahapUrvAcca' iti labdham / samAsadvayamiti / upapadasamAse pazcAt kArakasamAsa ityarthaH / / 1023 / [vi0 pa0] zIGo0 / samAsadvayamiti / saha zete sahazayaH, digdhena saha zete digdhasahazayaH ityupapadasamAse pazcAt kArakeNa saha samAsa: / digdhena saha: digdhasahaH iti kArakeNa saha samAsa: / digdhena sahaH digdhasahaH iti kArakasamAse pazcAdupapadasamAsa ityanye / uttAnAdiSviti / evam UrdhvamukhazayaH, avAGmukhazayaH, prAGmukhazaya ityAdi / / 1023 / . [ka0 ca0] zIG / adhikaraNa iti na pratyayavizeSaNam , sopapadaprastAvAt / nanu bahuvrIhisamAsasUtre bahugrahaNAd bahuvrIhireva bahupade / nAnyaH samAsa iti niyamAt kathaM digdhasahazayaH iti bahupade'nyasamAsa ityAha - digdheneti viSAktenetyarthaH / / 1023 / [samIkSA] 'khazayaH, gartazayaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ac' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "adhikaraNe zeteH' (a0 3 / 2 / 15) / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / karaNa tathA kartA kAraka ke upapada meM rahane para ac pratyaya ke lie vArttika-sUtroM kI racanA kI gaI hai / [rUpasiddhi] 1. khshyH| kha + zIG + ac + si / khe zete / 'khe' isa adhikaraNa ke upapada meM rahane para 'zIG zaye' (2 / 55) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ac' pratyaya, dhAtugata IkAra ko guNa, ekAra ko ay Adeza tathA vibhaktikArya /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam + 2. pArzvazayaH / pArzva + zIG + ac si / pArzvena zete / 'pArzve' isa adhikaraNa ke upapada meM rahane para 'zIG' dhAtu se ac Adi kArya pUrvavat / ac + si / pRSThena zete / 'zIG' dhAtu se + + 3. pRsstthshyH| pRSTha + zIG pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4-6. udrshyH| udara digdha + saha + zIG + ac + ac + si / uttAnaH zete puurvvt|| 1023 / zIG + ac + si / udareNa zete / digdhasahazayaH / si / digdhena saha zete / uttAnazayaH / uttAna + zIG + sarvatra 'zIG' dhAtu se 'ac' pratyaya Adi kArya / 1024. careSTaH [4 / 3 / 19] [sUtrArtha] adhikaraNa kAraka ke upapada meM rahane para 'car' dhAtu se 'Ta' pratyaya hotA hai / / 1024 / 248 [du0 vR0] adhikaraNe ca nAmnyupapade careSTo bhavati / kuruSu caratIti kurucaraH, kurucarI / cakArAdanyatrApi - bhikSayA caratIti bhikSAcaraH, bhikSAcarI / senayA caratIti senAcaraH, senAcarI / AdAya caratIti AdAyacaraH, AdAyacarI ||1024 | [du0 TI0] care0 / pratyayAntarakaraNaM striyAmIpratyayArtham avivakSitakarmakatvAd AdAnaM kRtvA carati AdAyacaraH / anyathA AdAyasApekSatvAt To na syAt // 1024 / [vi0 pa0 ] care0 / AdAyeti / AGpUrvasya dAJaH ktvA - yabantasya " mInAtyAdidAdInAmA " (4 / 1 / 39) ityAtve sati prayogaH / atrAvivakSitakarmakatvAt sApekSatvaM nAstIti To na vihanyate AdAnaM kRtvA caratItyarthaH // 1024 | -- ac [samIkSA] 'kurucaraH, kurucarI' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI zAbdikAcAryoM ne 'ac' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai "careSTaH " (a0 3 / 2 / 16) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai / 'bhikSAcaraH' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi cakAra ke bala para karaNa ke bhI upapada meM rahane para mAnI jAtI hai / + -- [vizeSa vacana ] 1. pratyayAntarakaraNaM striyAmIpratyayArtham (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] + si / kuruSu carati / 'kuruSu' ke 1. kurucaraH, kurucarI / kuru upapada meM rahane para 'cara gatyarthaH ' (1 / 189) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Ta' pratyaya tathA car + Ta
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 249 vibhaktikArya / strIliGga meM "nadAdyancivAhvayansyantRsakhinAntebhya I' (2 / 4 / 50) sUtra dvArA 'I' pratyaya hone para - 'kurucarI' / 2-4. bhikSAcaraH, bhikSAcarI / bhikSA + car + Ta + si / bhikSayA carati / senAcaraH, senAcarI / senA + car + Ta + si / senayA carati / AdAyacaraH, aadaaycrii| AdAya + car + Ta + si / AdAya carati / karaNa kAraka tathA AdAya ke upapada meM rahane para 'car' dhAtu se 'Ta' pratyaya / / 1024 / 1025. puro'grato'greSu sarteH [4 / 3 / 20] [sUtrArtha 'puras - agratas - agra' zabdoM ke upapada meM rahane para 'sR gatau' (1 / 274) dhAtu se 'Ta' pratyaya hotA hai / / 1025 / [du0 vR0] eSUpapadeSu sarteSTo bhavati / puraH saratIti puraHsaraH, puraHsarI / agrata:sara:, agrata:sarI / AdhAditvAt tas / agresaraH, agresarI / ekArAntamavyayaM nipAtanAdaluga vA / / 1025 / [samIkSA] ____-'pura:saraH, agrata:saraH, agresaraH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Ta' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "puro'grato'greSu sarte:' (a03|2|18) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. puraHsaraH, purHsrii| puras + sR + Ta + si / puraH sarati / 'puras' ke upapada meM rahane para 'sR gatau' (1 / 274) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Ta' pratyaya, dhAtughaTita RkAra ko "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se guNa tathA vibhaktikArya / strIliGga meM 'I' pratyaya / / 2. agrataHsaraH, agrataHsarI / agratas + sR + Ta + si / agrata: sarati / 'agrata:' ke upapada meM rahane para 'sR' dhAtu se 'Ta' pratyaya Adi pUrvavat / 3. agresaraH, agresarI / agre + sR + Ta + si / agre sarati / 'agre' ke upapada meM rahane para 'sR' dhAtu se 'Ta' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1025 / 1026. pUrve kartari [4 / 3 / 21] [sUtrArtha] kartRvAcaka 'pUrva' zabda ke upapada meM rahane para 'sR' dhAtu se 'Ta' pratyaya hotA hai // 1026 / [du0 vR0] pUrvazabde kartRvAcinyupapade sarteSTo bhvti| pUrvaH saratIti pUrvasaraH, puurvsrii| kasmAt pUrva ityavivakSaiva / kartarIti kim? pUrva saratIti puurvsaarH||1026|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] pUrvazabdasya sambandhizabdatvAt sApekSatvAt sApekSasyApi gurudAsAdInAmiva gamakatvAt samAsa: / / 1026 / [vi0 pa0] pUrve0 / kasmAdityAdi / nanu yadyapi nAvadhyantaraM vivakSitam, tathApi pUrvazabdasya sambandhivacanatvAt sambandhyantareNApekSA'styeveti cet ? satyametat , tathApi sambandhizabdeSu vRttirgamakatvAd yathA gurudAsaH, gurukulamiti / / 1026 / [ka0 ca0] ___ pUrve0 / paJjikA nanviti / atha kasmAt pUrva iti vivakSayaiva sApekSatvAnavattau siddhAnto dattaH, tatkathamanena dezyamAzaGkayate ? satyam / pratyayotpattiM prati vRttau kasmAt pUrva iti avivakSetyuktam anena tu samAsaM prati yuktiruktA / atha vRtto sAmAnyavacanAt samAsaM pratyapi boddhavyaM ced ayamAzayaH-samAsaM prati nAyaM siddhAnto dAtavyaH, anya eva siddhAnto vidyate yataH yadyapIti na vidhyantaraM vivakSyate / pratyayotpattiM pratItyarthaH, sambandhyantarApekSA'styeveti samAsaM pratyevetyarthaH / / 1026 / [samIkSA 'pUrvasaraH, pUrvasarI' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Ta' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "pUrve kartari' (a0 3 / 2 / 19) / ata: ubhayatra samAnatA hai / [rUpasiddhi 1. pUrvasaraH, pUrvasarI / pUrva + sR + Ta + si / pUrvaH sarati / kartRvAcI 'pUrva:' zabda ke upapada meM rahane para 'sR gatau' (11274) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Ta' pratyaya, 'Ta' anubandha kA prayogAbhAva, dhAtugata RkAra kA "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH' (3 / 5 / 1) se guNAdeza tathA vibhaktikArya / strIliGga meM 'I' pratyaya-pUrvasarI / / 1026 / 1027. kRJo hetutAcchIlyAnulomyeSvazabdazlokakalaha gAthAvairacATusUtramantrapadeSu [4 / 3 / 22] [sUtrArtha] zabda, zloka, kalaha, gAthA, vaira, cATu, sUtra, mantra evaM pada se bhinna karmasaMjJaka zabdoM ke upapada meM rahane para hetu-tAcchIlya-Anulomya arthoM meM 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se 'Ta' pratyaya hotA hai / / 1027 / [du0 vR0] azabdAdiSu karmasUpapadeSu hetau kartari, tAcchIlye, Anulomye ca gamyamAne kRJaSTo bhavati / pratItazaktikaM kAraNaM heturiha gRhyate, kRJo'ninantatvAt / hetau -
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 251 vidyA yshskrii| tAcchIlye - zrAddhakara: / Anulomyam anukUlatA - vcnkrH| azabdAdiSviti kim? zabdakAraH, zlokakAra:, kalahakAraH, gAthAkAraH, vairakAraH, cATukAra:, sUtrakAraH, mantrakAraH, pdkaar:| hetvAnulomyayoravivakSA sthitaiva / tAcchIlye syAditi vrjnm| kathaM kumbhAdikaraNazIlAH kumbhakArAdaya iti? abhidhAnAt / / 1027 / [du0 TI0] kRJo0 / nanu tAcchIlyamiti kimoM bhAvapratyayanirdezaH prakRtasya karturvizeSaNamAstAM tacchIle kartarIti? satyam, vaicitryaarthmev| tarhi tadgrahaNaM kimartham, tacchabdena dhAtvarthoM nirdizyate tadeva zIlamasyoti zrutatvAd dhAtvartha eva pratIyate? stym| prtipttigaurvniraasaarthmev| tathA Anulomyamiti bhaavprtyyH| prtiitetyaadi| "kArayati yaH sa hetuzca" (2 / 4 / 15) iti na gRhIta iti hetumAha - kRJo'ninantatvAditi / yadyapi pravRttakriyasya karturna hetutvavyabhicArastathApi heturvizeSaNam apravRttakriye'pi pratItazaktike yathA syAt / vidyAyA yazaskaraNe sAryam anyatra prasiddhamiti yazo'karaNe'pi TapratyayaH siddho bhavati / zrAddhaM pitRkriyA tat kartavyamityevaM phalAnapekSayA ya: karoti sa ucyate shraaddhkrH| anukUlatA ArAdhyacittAnuvRttiH / yadi zabdAdikaraNazIlA: zabdakArAdaya iti pratiSidhyate, tadA kumbhAdikaraNazIleSvapi pratiSedho vaktavya ityAha - kathamityAdi / abhidhAnAditi / aNanta evAbhidhIyate ityarthaH / hetvAdyarthavivakSAyAM vetyarthaH / zabdakArAdayo'pyevam bhaviSyantIti duHkhabodham / / 1027 / [vi0 pa0] kRJo0 / pratItetyAdi / "kArayati yaH sa hetuzca" (2 / 4 / 15) iti prayojako heturinpratyayavAcyastadabhAve laukika eva heturityarthaH / tarhi kiM hetugrahaNena ? kartari kRd bhavati / kartA ca kriyAM kurvan hetureveti ? satyam , akurvatApi kartari pratItazaktike yathA syAditi / tena vidyA yazaskarIti / vidyAyA yazaskaraNe pratItazaktike yathA syAditi / tena vidyA yazaskarIti / vidyAyA yazaskaraNe pratItA zakti: kvacid yazo'karaNe'pi TapratyayotpattivighAto na bhavatIti / zrAddhaM pitRkriyA, tat kartavyamityevaM yaH phalAnapekSayA kriyAM karoti sa zrAddhakaraH / yadi zabdAdikaraNazIlatvAt zabdakArAdiSu tAcchIlye Tapratyaya: syAditi pratiSidhyate, tadA kumbhAdikaraNazIleSvapi pratiSedho vaktavyaH, kathamanyathA teSvaNiti na dezyam , parihAramAha - kathamityAdi / / 1027 / [ka0 ca0] kRtro0 / pratIteti / pratItA zaktiryasya / etena phalasAdhanayogyapadArthoM hetureveti nizcitam / nanu 'devadatta: kaTakAraH' ityatra kathana TapratyayaH / na ca vAkyaM hetugrhnnmnrthkm| vidyA yazaskarIti yogyatAyAM caritArthatvAt / anyathA yazo'karaNe'pi hetutvAbhAvAt kathaM TapratyayaH, kintu phalopadhAyako hetureva syAt ? satyam / tadA
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 kAtantravyAkaraNam tAcchIlyAnulomyayorgrahaNamanarthakam / 'zrAddhakaraH, vacanakaraH' ityAdau tAcchAlye Anulomye ca hetudvAreNaiva bhaviSyati kimanayorgrahaNena / tasmAt pratItazaktike prasiddha eva heto bhavati nAnyatra / / 1027 / [samIkSA 'yazaskarI, zrAddhakaraH, vacanakaraH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Ta' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini ne vidhi tathA niSedha ke lie pRthak sUtra banAyA hai / ataH vahA~ do sUtra haiM - "kRJo hetutAccholyAnulomyeSu, na zabdazlokakalahagAthAveracATusUtramantrapadeSu' (a0 3 / 2 / 20, 23) / isa prakAra sUtradvayaprayukta pANinIya gaurava ke atirikta ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. pratItazaktikaM kAraNaM heturiha gRhyate (du0 vR0) / 2. nanu tAcchIlyamiti kimartho bhAvapratyayanirdeza: ? ... vaicitryArthameva (du0 TI0) / 3. tadgrahaNaM kimartham ? pratipattigauravanirAsArthameva (du0 TI0) / 4. vidyAyA yazaskaraNe pratItA zaktiH, kvacid yazo'karaNe'pi TapratyayotpattivighAto na bhavatIti (vi0 pa0) / 5. na ca vAcyaM hetugrahaNamanarthakam , vidyA yazaskarIti yogyatAyAM caritArthatvAt (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. yazaskarI vidyA / yazas + ka - Ta + I - si / hetvartha ke gamyamAna hone para 'yazas'- pUrvaka 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Ta' pratyaya, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH' (3 / 5 / 1) se dhAtughaTita RkAra ko guNa, strIliGga meM 'I' pratyaya tathA vibhaktikArya / 2. shraaddhkrH| zrAddha + kR + Ta + si / tAcchIlya artha meM 'zrAddha'- pUrvaka 'kR' dhAt se 'Ta' pratyaya Adi kArya prAyaH pUrvavat / 3. vcnkrH| vacana + kR + Ta + si / Anulomya artha meM 'vacana' pUrvaka 'kR' dhAtu se 'Ta' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1027 / 1028.tadAdyAdhantAnantakArabahubAhvahardivAvibhAnizAprabhAbhAzcitrakartRnAndIkiMlipilibibalibhaktikSetrajaGghA dhanuraruHsaMkhyAsu ca [4 / 3 / 23] [sUtrArtha) tadAdi, Adi, anta, ananta, kAra, bahu, bAhu, ahan , divA, vibhA, nizA,
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH prabhA, bhAs citra, kartR, nAndI, kim, lipi, libi, bali, bhakti, kSetra, jaGghA, dhanus, arus evaM saGkhyAvAcaka eka prabhRti karma ke upapada meM rahane para 'DukRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se 'Ta' pratyaya hotA hai / / 1028| 1 253 [du0 vR0 ] ahetvAdyarthamidam / tadAdyAdiSu karmasUpapadeSu kRJaSTo bhavati / tacchabdazchAndaso'yam / tat karotIti tatkaraH / taskaraH iti rUDhitvAt tasya sakAraH / evaM yatkaraH, AdikaraH, antakaraH, anantakaraH, kArakaraH, bahukaraH, bAhukaraH, ahaskaraH, divAkaraH, vibhAkaraH, nizAkaraH, prabhAkaraH, bhAskaraH, citrakaraH, kartRkaraH, nAndIkaraH, kiGkaraH, lipikaraH, libikaraH, balikaraH, bhaktikaraH, kSetrakara:, jaGghAkaraH, dhanuSkaraH, aruSkaraH, ekakaraH, dvikaraH, trikaraH, catuSkaraH / kiMyattadbahuSu striyAmAdaiva kartavyaH / cakArAt 'rajanIkaraH, kSapAkaraH, kSaNadAkaraH' ityAdayo'pyanusartavyAH // 1028 / [du0 TI0 ] tdaa0| tdaadishceti| Adizca antazceti dvandvaH / antagrahaNaM jJApayati - upapadavidhau tadantatA nAstIti / 'ahaskaraH, bhAskaraH' ityanavyayavisRSTatvAt sakAraH / 'dhanuSkaraH, catuSkaraH, aruSkaraH' iti, tatrApizabdabalAt siddham / divAdizabdo'dhikaraNapradhAno'vyayaH / divA divase karoti prANinazceSTAyuktAn iti divAkaraH / kimityAdi / anyastu striyAm IpratyayaH syAdeveti manyate / nAtra "striyAmAdA" (2 / 4 / 49), nadAderAkRtiNatvAditi / tathA ca jAtiridAnIM kiGkarI te dRzyate / cakArAdityAdi / anyessvpyuppdessvityrthH| tadAdyAdigrahaNamavisaMvAdArtham / tadAdyAdiSu sarvadA hetvAdivivakSA garIyasIti sUtram // 1028 / [vi0 pa0 ] tadA / tyadAdIti kecit paThanti / tadayuktamityAha tacchabda ityAdi / na khalu bhASAyAM tyatkaraH iti prayogo dRzyate iti / catuSkaraH iti / caturaH karotIti rephavisargasya ''anavyayavisRSTastu sakAraM kapavargayoH " (2 / 5 / 29) iti kRte tatrApigrahaNAt Satvam / evaM dhanuSkaraH iti // 1028 / [ka0 ca0 ] tadA / tadAdiryasyeti asau tadAdiH bhavantuparyantaH / ' yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) iti nyAyAdantapAThenaiva siddhe kimanantapAThena ? satyam / ayameva pATho bodhayati 'vidhau tadantavidhirnAsti' iti, tena 'paramatatkaraH' ityAdiprayogo na bhvti| kiMzabdo'yamasarvanAma / tyacchabda iti / nanu yadi chAndaso'yaM tyacchabdaH paThyate, tadA kathaM "tyadAdInAma vibhaktau " ( 23 / 29) karmaNyupamAne ityAdau tyadzabdaH paThyate, iha chAndasasyAvyutpAdanAd ityAha ayamiti, ayamapIti / ayaM TapratyayaviSaye upapadabhUta ityarthaH / ata eva paJjikAyAM na khalu bhASAyAM tyatkaraH iti prayogo dRshyte| tathAhi amISAmeva vismitprayoga : ( ? ) / nAndIkaraH stutipAThakaH / nanu 'catuSkaraH' ityAdau antarvartinIM vibhaktimAzritya bhinnapadatvAt kathaM Satvam ityAha -
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 kAtantravyAkaraNam catura iti pnyjikaa| kiNyttdityaadi| yathA kiGkarA, yatkarA, tatkarA / / 1028 / [samIkSA ___ 'divAkaraH, nizAkaraH, prabhAkaraH, nAndIkaraH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Ta' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "divAvibhAnizAprabhAbhAskArAntAnantAdibahunAndIkiMlipilibibalibhaktikartRcitrakSetrasaMkhyAjaGghAbAhvaharyattaddhanuraruHSu' (a0 3 / 2 / 21) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana 1. tacchabdazchAndaso'yam (du0 vR0) / 2. cakArAd 'rajanIkaraH ........' ityAdayo'pyanusartavyAH (du0 vR0) / 3. tadAdyAdigrahaNamavisaMvAdArtham (du0 TI0) / 4. na khalu bhASAyAM tyatkara iti prayogo dRzyate (vi0 pa0) / 5. kim - zabdo'yamasarvanAma (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. tatkaraH, tskrH| tat + kR + Ta + si / tat karoti / 'tata' zabda ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Ta' pratyaya, dhAtughaTita RkAra ko guNAdeza, rUDhivaza takAra ko sakArAdeza tathA vibhaktikArya / 2-30. yat Adi se lekara catur taka 29 zabdoM ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'Ta' pratyaya hone para 'yatkara:, AdikaraH, antakara:, anantakaraH, kArakaraH, bahukaraH, bAhukaraH, ahaskaraH, divAkaraH, vibhAkaraH, nizAkaraH, prabhAkaraH, bhAskaraH, citrakaraH, kartRkaraH, nAndIkaraH, kiGkaraH, lipikara:, libikaraH, balikaraH, bhaktikaraH, kSetrakaraH, jaGghAkaraH, dhanuSkaraH, aruSkaraH, ekakaraH, dvikara:, trikaraH, catuSkara:' zabdarUpa siddha hote haiM / / 1028 / 1029. bhRtau karmazabde [4 / 3 / 24] [sUtrArtha bhRti = vetana artha ke gamyamAna hone para tathA karmakAraka karmazabda ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se 'Ta' pratyaya hotA hai / / 1029 / [du0 vR0] karmazabde karmaNyupapade kRJaSTo bhavati bhRtau gamyamAnAyAm / bhRtiH karmamUlyam / karmakaro bhRtakaH, karmakarI dAsI / bhRtAviti kim ? karmakAraH / zabdagrahaNaM pratyayArthaH karma syAditi / / 1029 / [vi0pa0] bhRtau0 / zabdetyAdi / "kartari kRtaH" (4 / 6 / 46) ityasyApavAdaH / karmaNi
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 255 Tapratyaya: syAdityarthaH / / 1029 / [ka0 ca0] bhRtau0 / atha sopapadaprastAvAt pratyayArtho na bhaviSyati ? satyam / pratyayo'tra dvitIyAvibhaktistasyArthaH karmatvam , tacca sajJeti / etena zabdagrahaNena 'svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA' (kA0 pari0 28) ityastIti sUcitam / / 1029 / [samIkSA] 'karmakaraH, karmakarI' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne 'Ta' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "karmaNi bhRtau'' (a0 3 / 2 / 22) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. zabdagrahaNaM pratyayArthaH karma syAditi (du0 vR0) / [rUpasiddhi] 1. karmakaraH, karmakarI / karman + kR + Ta + si / karma karoti / 'karman' zabda ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Ta' pratyaya, 'T' anubandha kA prayogAbhAva, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se dhAtughaTita RkAra ko guNa tathA vibhaktikArya / strIliGga meM 'I' pratyaya 'karmakarI' // 1029 / 1030. iH stambazakRtoH [4 / 3 / 25] [sUtrArtha] 'stamba-zakRt' zabdoM ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se 'i' pratyaya hotA hai / / 1030 / [du0 vR0] stambazakRtoH karmaNorupapadayoH kRJa irbhavati / stambakarivrIhireva / stmbkaaro'nyH| zakRtkarirvatsaH evAbhidhIyate / zakRtkAro'nyaH / / 1030 / [vi0 pa0] i: / stambo viTapa: / zakRt viSThocyate // 1030 / [samIkSA] 'stambakariH, zakRtkariH' zabdarUpoM ke siddhayartha pANini ne 'in' tathA zarvavarmA ne 'i' pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "stambazakRtorin' (a0 3 / 2 / 24) / ata: pANinIya nakAra anubandha ke atirikta ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. stmbkriH| stamba + kR + i + si / stambaM karoti / 'stamba' zabda ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'i' pratyaya, guNAdeza tathA vibhaktikArya / 2. shkRtkriH| zakRt + kR + i + si / zakRt karoti / 'zakRt' zabda ke
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'i' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1030| 1031. haraterdRtinAthayoH pazau [ 4 | 3 | 26 ] 256 [sUtrArtha] pazu ke kartA hone tathA 'dRti - nAtha' ke upapada meM rahane para 'ha' dhAtu se 'i' pratyaya hotA hai || 1031| [du0 vR0] dRtinAthayoH karmaNorupapadayorharateH pazAM kartari irbhavati / dRtihariH pazuH, nAthahariH pazuH || 1031 / [ka0 ca0] harateH / nanu pazugrahaNaM kimartham / yathA "iH stambazakRto:" (4 / 3 / 25) ityatra vrIhivatsayoreva, tathA'trApi bhaviSyati ? satyam / uktArthatve'pi asya prayogo yathA syAditi kulacandraH / / 1031 / [samIkSA] 'dRtihariH, nAthahariH' zabdarUpoM ke siddhyartha pANini ne 'in' pratyaya tathA zarvavarmA ne 'i' pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai "haraterdRtinAthayoH pazau" (a 3 / 2 / 25) / ataH pANinIya nakArAnubandha ko chor3akara ubhayatra samAnatA hI hai / ha i [rUpasiddhi] 1. dRtihariH / dRti si / dRtiM harati / 'dRti' ke upapada meM rahane para 'hRJ haraNe' (1 / 596 ) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'i' pratyaya, guNAdeza tathA vibhaktikArya / + + - + + + 2. nAthahariH / nAtha ha i si / nAthaM harati / 'nAtha' zabda ke upapada meM rahane para 'hR' dhAtu se 'i' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1031 | 1032. phale - mala - rajaH su graheH [ 4 / 3 / 27] [ sUtrArtha] 'phale - mala- rajaH' zabdoM ke upapada meM rahane para 'graha' dhAtu se 'i' pratyaya hotA hai / / 1032 / [du0 vR0 ] eSu karmasUpapadeSu graherirbhavati / phalAni gRhNAtIti phalegrahiH / suutrnipaatnaadetvm| malaM gRhNAtIti malagrahiH / rajo gRhNAtIti rajograhiH || 1032 / -- [du0 TI0 ] phale0 / phalegrahirvRkSa eva rUDhaH / / 1032 / [ka0 ca0] o | phale / phale iti na saptamyantam bhinnapadaM 'malarajaH su' ityatra dvivacanaprasaGgAd sUtranipAtanAditi // 1032 / ityAha
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 257 [samIkSA pANini ne kevala 'phalegrahiH' zabda ko inpratyayAnta nipatana se siddha kiyA hai / unakA sUtra hai - "phalegrahirAtmambharizca'' (a0 3 / 2 / 26) / parantu kAtantrakAra ne 'grah' dhAtu se i-pratyaya karake tIna zabda siddha kie haiM / isa prakAra vyApakatA kI dRSTi se kAtantra kA utkarSa siddha hotA hai| [rUpasiddhi] 1. phlegrhiH| phala + grah + i + si / phalAni gRhNAti / 'phala' zabda ke upapada meM rahane para 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'i' pratyaya, nipAtana se 'phala' zabda meM ekAra tathA vibhaktikArya / / 2. mlgrhiH| mala + graha + i + si / malaM gRhNAti / 'mala' zabda ke upapada meM rahane para 'graha' dhAtu se 'i' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 3. rjogrhiH| rajas + graha + i + si / rajo gRhNAti / 'rajas' zabda ke upapada meM rahane para 'graha' dhAtu se 'i' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1032 / 1033. devavAtayorApeH [4 / 3 / 28] [sUtrArthI 'deva-vAta' karma ke upapada meM rahane para 'Apla vyAptau' (4 / 14) dhAtu se 'i' pratyaya hotA hai / / 1033 / [du0 vR0] devavAtayoH karmaNorupapadayorApnoterirbhavati / devAnApnotIti devApiH / vAtAnApnotIti vAtApiH / viziSTa eva rUDhitvAt / / 1033 / [samIkSA] 'devApiH, vAtApi:' zabdoM ke siddhyartha pANinIya nirdeza prApta nahIM hai / ata: ina zabdoM kI siddhi ke lie sUtra banAne para kAtantra kI yaha vizeSatA hI kahI jAegI / [rUpasiddhi] 1. devaapiH| deva + Ap + i + si / devAnApnoti / eka dAnava kA nAma / 'deva' zabda ke upapada meM rahane para 'Apla vyAptau' (4 / 14) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'i' pratyaya, samAnalakSaNa dIrgha tathA vibhaktikArya / 2. vaataapiH| vAta + Ap + i + si / vAtAnApnoti / eka dAnava kA naam| 'vAta' zabda ke upapada meM rahane para 'Apla' dhAtu se 'i' pratyaya Adi kArya puurvvt||1033| 1034. AtmodarakukSiSu bhRJaH khiH [4 / 3 / 29] [sUtrArtha karma kAraka meM 'Atman -udara-kukSi' zabdoM ke upapada meM rahane para 'bhRJ' dhAtu se 'khi' pratyaya hotA hai / / 1034 /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 [du0 vR0 ] eSu karmasUpapadeSu bhRJaH khirbhavati / AtmAnameva bibhartIti AtmambhariH / evam udarambhariH, kukSimbhariH || 1034 | [du0 TI0] Atmo0 / avatakSyAdivat prayogasAmarthyAdavadhAraNArtho gamyate iti vigrahe'vadhAraNaM darzitam, evaM zeSayorapi / / 1034 | [vi0 pa0 ] Atmo0 [ / Atmambhaririti / "vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) ityatidezabalAt nalope "hrasvAruSormo'ntaH" (4 / 1 / 22 ) iti makArAgamaH / evaM zeSayorapIti / / 1034 / kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] A0 / AtmAnaM vibhartItyukte sarve eva AtmambharizabdavAcyA bhavitumarhanti, na hi ko'pi Atmano bharaNaM na karotIti ? satyam / Atmazabdo niyamavacanapara ityAha AtmAnameveti / / 1034 / [samIkSA] 'AtmambhariH, kukSimbhariH, udarambhariH' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM vyAkaraNoM meM Avazyaka vidhAna kiyA gayA hai / kAtantrakAra ne sUtra dvArA 'khi' pratyaya tathA mumAgama kiyA hai, jaba ki pANini nipAtana se 'in' pratyaya tathA mumAgama karate haiM, unakA sUtra hai "phalegrahirAtmambharizca'" (a0 3 / 2 / 26) | yaha bhI jJAtavya hai ki pANini ne kevala 'AtmambhariH' zabda kA pATha kiyA hai, 'kukSimbhariH, udarambhariH' zabdoM kI pUrti vRttikAra dvArA kI gaI hai "anuktasamuccayArthazcakAraH kukSimbhariH, udarambhariH " / jabaki kAtantrakAra ne tInoM hI zabdoM kA pATha sUtra meM kara diyA hai / isa prakAra kAtantrakAra kA vaiziSTya siddha hotA hai / - - [vizeSa vacana ] AtmAnameveti / / 1. Atmazabdo niyamavacanapara ityAha [rUpasiddhi] 1. aatmmbhriH| Atman + bhRJ + khi + si / AtmAnameva bibharti | 'Atman' zabda ke upapada meM rahane para 'Du bhRJ dhAraNapoSaNayo:' ( 2 / 85) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'khi' pratyaya, "hrasvAruSormo'ntaH" (4 / 1 / 22) se makArAgama, guNAdeza tathA vibhktikaary| 2. udarambhariH / udara + bhRJ + khi + si / udarameva bibharti / 'udara' zabda ke upapada meM rahane para 'bhR' dhAtu se 'khi' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. kukSimbhariH / kukSi + bhRJ + khisi / kukSimeva bibharti / kukSi' zabda ke upapada meM rahane para 'bhR' dhAtu se 'khi' pratyaya Adi pUrvavat // 1034 /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 259 259 1035. ejeH khaz [4 / 3 / 30] [sUtrArtha] karmakAraka ke upapada meM rahane para 'eji' dhAtu se 'khaz' pratyaya hotA hai / / 1035 / [du0 vR0] karmaNyupapade ejayateH khaz bhavati / aGgamejayaH, janamejayaH / khAnubandhAnmo'ntaH zAnubandhe sArvadhAtukatvAd vikaraNe ino guNaH syAt / / 1035 / / [du0 TI0] . ejeH / 'ena kampane' (1970) ityayaminanta iha gRhyte| kathametat khaza: zAnubandhakatvAd vikaraNe satIno lopAbhAva iti tathottarArthaM zAnubandhakaraNaM taduttaramAdau kRtaM vyAkhyAnato vengrahaNam / / 1035 / [samIkSA 'aGgamejayaH, janamejayaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'khaz' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "eje: khaz" (a0 3 / 2 / 28) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. uttarArthaM zAnubandhakaraNam (du0 TI0) / [rUpasiddhi] 1. aGgamejayaH / aGga + eji / khaz + si / aGgamejayati / 'aGga' zabda ke upapada meM rahane para inpratyayAnta 'ena kampane' (1970) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'khaz' pratyaya, 'kha-z' anubandhoM kA prayogAbhAva, "an vikaraNa: kartari'' (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorgaNaH (3 / 811) se ikAra ko guNa, "e ay' (1 / 2 / 12) se ayAdeza, "hrasvArupAno'ntaH'' (4 / 1 / 22) se makArAgama tathA vibhaktikArya / 2. janamejayaH / jana + eji + khaz + si / janamejayati / 'jana zabda ke upapada meM rahane para 'eji' dhAtu se 'khaz' pratyaya Adi pUrvavat / / 1035 / 1036. zunIstanamuJjakUlAsyapuSpeSu dheTaH [4 / 3 / 31] [sUtrArtha 'zunI, stana, muJa, kUla, Asya, puSpa' zabdoM ke upapada meM rahane para 'dheTa pAne' (1964) dhAtu se 'khaz' pratyaya hotA hai / / 1036 /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] eSu karmasUpapadeSu dheTa: khaz bhavati / zunI dhayatIti zunindhayaH, stanau dhayAni stanandhayaH / evaM muJjandhayaH, kUlandhayaH, AsyandhayaH, pusspndhyH| mujAdiSu kecinnecchnti| prakRtAvAnarthakyAd dheTaSTakAro nadAdyartho vijJAyate - zunIndhayI, stanandhayI / / 1036 / [du0 TI0] zunI0 / tinirdeze sati dhAo'prasaGgAdityAha -prakRtAvityAdi / avayave kRtaM samudAyasya vizeSakaM bhavati / / 1036 / [vi0 pa0] zanI0 / zanindhaya iti "dIrghasyopapadasya' (4 / 1 / 20) ityAdinA hrasve sati pUrvavanmo'ntaH prakRtAvityAdi / 'dhayaH' iti nirdeze'pi nAnyasya dhAto: prasaGgaH / / 1036 / [ka0 ca0] zunI0 / prakRtAvAnarthakyAditi / etenAvayavakRtaM siddhaM liGgaM samudAyasya vizeSakamiti samarthitam / / 1036 / [samIkSA] 'stanandhayaH, stanandhayA' Adi zabdoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'kha' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini ke do sUtra haiM - "nAsikAstanayodheiTo:, nADImuSTyozca' (a0 3 / 2 / 29, 30) / pANini kI apekSA kAtantrakAra ne adhika zabdoM kA pATha kiyA hai, ata: yaha kAtantrIya vizeSatA hI kahI jAegI / [vizeSa vacana 1. mujAdiSu kecitrecchanti (du0 vR0) / 2. avayave kRtaM samudAyasya vizeSakaM bhavati (du0 TI0; ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. zunindhayaH / zunI + dheTa - khaz + si / zunI dhayati / 'zunI' zabda ke upapada meM rahane para 'dheTa pAne' (1 / 264) dhAtu se prakRta sUtra dvArA khaz pratyaya, "dIrghasyopapadasyAnavyayasya khAnubandha'' (4 / 1 / 20) se IkAra ko hrasva, "hrasvAruSormo'ntaH" (4 / 1 / 22) se makArAgama, gaNa, anusvAra, parasavarNa tathA vibhaktikArya / 2. stanandhayaH / stana + dheTa + khaz + si / stanau dhayati / 'stana' ke upapada meM rahane para 'dheT' dhAtu se 'khaz' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3-6. muJjandhayaH / muJja + dheTa - khaz + si / kUlandhayaH / kUla + dheTa + khaz + si / AsyandhayaH / Asya + dheTa - khaz + si / puSpandhayaH / puSpa + dheTa + khaz + si / prakriyA pUrvavat / / 1036 /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 1037. nADIkaramuSTipANinAsikAsu dhmazca [4 / 3 / 32] [sUtrArtha] 'nADI - kara - muSTi - pANi - nAsikA' ke upapada meM rahane para 'dhyA zabdAgnisaMyogayoH, dheTa pAne' (1 / 266, 264) dhAtuoM se 'khaz' pratyaya hotA hai / / 1037 / [du0 vR0] eSu karmasUpapadeSu dhamatedheTazca khaz bhavati / nADindhamaH, nADindhayaH / karandhama:, krndhyH| muSTindhamaH, muSTindhayaH / pANindhamaH, pANindhayaH / nAsikandhamaH, naasikndhyH| zunIstanaghaTIkharIvAteSu dhamaterityeke / zunindhama:, stanandhama:, ghaTindhamaH, kharindhama:, vAtandhamaH / / 1037 / [du0 TI0] nADI0 / karo dhmAyate'smin pathItyadhikaraNe'pi kartarItyeva bhavatItyavizeSeNodAharaNaM sthAlI pacatIti yathA / evaM pANindhamaH panthA iti / / 1037 / [vi0 pa0] nADI0 / nADindhamAdiSu pUrvavad hrasvatvaM sarvatra mo'ntazca, zAnubandhe sArvadhAtukatvAdani vikaraNe dhmo dhamazceti // 1037 / [samIkSA] 'nADindhamaH, nADindhayaH, nAsikandhamaH, nAsikandhayaH' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM AcAryoM ne 'khaz' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini ke do sUtra haiM - "nAsikAstanayodheiToH, nADImaSTyozca'' (a0 3 / 2 / 29,30) / pANini kI apekSA kAtantrakAra ne jo adhika zabdoM kA pATha kiyA hai, usase kAtantra vyAkaraNa kA vaiziSTya hI siddha hotA hai / [rUpasiddhi 1. nADindhamaH / nADI + dhmA + khaz + si / nADI dhamati / 'nADI' zabda ke upapada meM rahane para 'dhmA zabdAgnisaMyogayo:' (1 / 266) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'khaz' pratyaya, anubandhoM kA prayogAbhAva, "dhmo dhamazca" (3 / 6 / 72) se 'dhama' Adeza, "dIrghasyopapadasyAnavyayasya0" (4 / 1 / 20) se nADIgata IkAra ko hrasva, "hrasvAruSormo'ntaH'' (4 / 1 / 22) se makArAgama tathA vibhaktikArya / 2. nADindhayaH / nADI + dheTa + khaz + si / nADI dhayati / 'nADI' zabda ke upapada meM rahane para 'dheTa pAne' (1 / 264) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'khaz' pratyaya, anubandhoM kA prayogAbhAva, hrasva, makArAgama, ekAra ko ayAdeza tathA vibhktikaary| 3-10. karanthamaH / kara + dhmA + khaz + si / karandhayaH / kara + dheTa +
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 kAtantravyAkaraNam khaz + si / mussttindhmH| muSTi + dhyA + khaz + si / muSTindhayaH / muSTi - dheTa - khaz + si / pANindhamaH / pANi + dhmA - khaz - si / pANindhayaH / pANi - dheTa + khaz - si / nAsikandhamaH / nAsikA + dhmA + khaz + si / nAsikandhayaH / nAsikA + dheTa + khaz - si / prakriyA pUrvavat / / 1037 / 1038. vidhvarustileSu tudaH [4 / 3 / 33] [sUtrArtha] karma kAraka meM 'vidhu - arus - tila' zabdoM ke upapada meM rahane para 'tuda vyathane' (5 / 1) dhAtu se 'khaz' pratyaya hotA hai / / 1038 / [du0 vR0] eSu karmasUpapadeSu tudateH khaz bhavati / vidhuntudaH, aruntudaH, tilantuda: / / 1038 / [vi0 pa0] vidhvaru0 / aruntudaH iti / pUrvavanmo'ntatve "saMyogAde(Ta:' (2 / 3 / 55) iti salopa: / / 1038 / [ka0 ca0] vidhvaru0 / aru:zabdena marma ucyate / / 1038 / [samIkSA] 'vidhuntudaH, aruntuda:' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM. 'khaz' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "vidhvaruSostudaH' (aM0 3 / 2 / 35) / . yahA~ kAtantrakAra ne 'tila' zabda kA adhika pATha karake kAtantra kA utkarSa siddha kiyA hai / [rUpasiddhi] 1. vidhuntudaH / vidhu + tud + khaz + si / vidhuM tudati / 'vidhu' ke upapada meM rahane para 'tuda vyathane' (5 / 1) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'khaz' pratyaya, 'kh - z' anubandhoM kA prayogAbhAva, makArAgama tathA vibhaktikArya / 2-3. aruntudaH / arus + tud + khaz + si / tilantudaH / tila + tud + khaz + si / prakriyA pUrvavat / / 1038 / 1039. asUryograyodazaH [4 / 3 / 34] [sUtrArtha karma kAraka meM 'asUrya - ugra' zabdoM ke upapada meM rahane para 'dRzir prekSaNe' (1 / 289) dhAtu se 'khaz' pratyaya hotA hai / / 1039 /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH [du0 vR0] asUryograyoH karmaNorupapadayodRza: khaz bhavati / na sUryaM pazyantIti asUryampazyAni mukhAni, asUryampazyA rAjadArAH / sUryamapi na pazyantItyartha: / dRzinA saha saMbaddhasya naJ sUryeNa saha samAso gamakatvAt / ugrampazya: / / 1039 / [du0 TI0] asU0 / sUryAdanyo'sUryaH iti nAzrIyate / guptiparaM hyetat sUryadarzanapratiSedhena dRSTereva pratiSedhAkhyAnAt / evaM nAma rAjadArANAM guptAni mukhAni yadaparihAryadarzanaM sUryamapi na pazyantItyasUryamapItyAdi / / 1039 / [vi0 pa0] asUrya0 / asUryamityAdi / na tu sUryAdanyo'sUryastaM pazyantIti guptipradhAnatvAdasya vAkyasya / sUryadarzanapratiSedhena hi anyeSAmeva darzanapratiSedha AkhyAyate / evaM nAma suguptAni rAjadArANAM mukhAni, yenAparihAryadarzanaM sUryamapi na pazyantItyarthaH / na sUryeNa saha naJaH sambandha ityAha - dRzinetyAdi / / 1039 / [ka0 ca0] asUrya0 / atha na sUryo'sUrya iti sUryabhinno devadattAdistaM na pazyanti, uta vA'nyat , naivam / guptipradhAno'yaM vAkyArthaH, na tu paryudAsa:, kiM tarhi prasajyavRttirityAha - sUryamapIti / atha prasajyanaJaH kriyayA saha sambandhe sati yuktArthatvAbhAvAt kathaM samAsa: ? tathA coktam - aprAdhAnyaM vidheryatra niSedhasya pradhAnatA / prasajyapratiSedho'yaM kriyayA saha yatra na / / ityAha - dRzItyAdi / gamakatvAd bodhakatvAdabhidhAnAd iti yAvat / atha "akartari ca kArake saMjJAyAm" (4 / 5 / 4) ityatra kArakagrahaNaM prasajyanasamAsajJApanArthamityuktam / tat. kathamabhidhAnamAzrIyate ? satyam / tatrApi gamakatvamAzritya sukhArthaM kArakagrahaNamityuktamasti / atrApi tadevocyate / / 1039 / [samIkSA] 'asUryampazyA, ugrampazya:' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM khaz (nipAtana bhI ) pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini ke do sUtra haiM - "asUryalalATayoddezitapoH, ugrampazyerammadapANindhamAzca' (a0 3 / 2 / 36, 37) / yahA~ yaha jJAtavya hai ki pANini ne eka zabda se khaz pratyaya kiyA hai tathA dUsare zabda kI siddhi nipAtanavidhi se kI hai / jabaki kAtantra meM donoM hI zabda eka sUtra dvArA khaz pratyaya se siddha kie gae haiM / isase kAtantrIya vaiziSTya siddha hotA hai /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 kAtantravyAkaraNam [vizeSa vacana] 1. dRzinA saha sambaddhasya naba: sUryeNa saha samAso gamakatvAt (du0 vR0) / 2. evaM nAma rAjadArANAM guptAni mukhyAni yadaparihAryadarzanaM sUryamapi na pazyanti (du0 TI0) / 3. tatrApi gamakatvamAzritya sukhArthaM kArakagrahaNam (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. asUryampazyAni mukhAni, asUryampazyA rAjadArAH / asUrya - dRzir - khaz - jas / na sUryampazyantIti / 'asUrya' zabda ke upapada meM rahane para 'dRzir prekSaNe' (1 / 289) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'khaz' pratyaya, "dRzaH pazyaH' (3 / 6 / 76) se 'dRz' ko 'pazya' Adeza, makArAgama tathA vibhaktikArya / 2. ugrmpshyH| ugra - dRzir - khaz - si / ugram pazyati / 'ugra' zabda ke upapada meM rahane para 'dRza' dhAtu se 'khaz' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1039 / 1040. lalATe tapaH [4 / 3 / 35] [sUtrArtha) karma kAraka meM 'lalATa' zabda ke upapada meM rahane para 'tapa santApe' (1 / 133) dhAtu se 'khaz' pratyaya hotA hai / / 1040 / [du0 vR0] lalATe karmaNyupapade tapate: khaz bhavati / lalATaM tapatIti lalATantapaH / / 1040 / [samIkSA] 'lalATantapa:' zabda ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne 'khaza' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "asUryalalATayordRzitapo:' (a0 3 / 2 / 36) / ataH prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. lalATantapaH / lalATa + tapa + khaz + si / lalATaM tapati / 'lalATa' zabda ke upapada meM rahane para 'tapa santApe' (1 / 133) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'khaz' pratyaya, makArAgama tathA vibhaktikArya / / 1040 / / 1041. mitanakhaparimANeSu pacaH [4 / 3 / 36] [sUtrArtha] karma kAraka meM 'mita-nakha-parimANa' zabdoM ke upapada meM rahane para 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se 'khaz' pratyaya hotA hai / / 1041 / [du0 vR0] eSu karmasUpapadeSu pacateH khaz bhavati / mitampacA brAhmaNI. nakhampacA yavAgU:,
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH prasthampaco mANavakaH, droNampacA sthAlI / prasthAdaya eva parimANAnyatrAbhidhIyante, na kAla: saMkhyA ca / tena mAsampacati, ekampacatIti vAkyameva / / 1041 / [samIkSA] 'mitampacA, nakhampacA, prasthampacA' zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'khaz' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini ke do sUtra haiM -- "parimANe paca:, mitanakhe ca'' (a0 3 / 2 / 33, 34) / isa prakAra pratyayasAmya hote hae bhI pANinIya vyAkaraNa meM sUtradvayaprayukta gaurava spaSTa hai, jabaki kAtantrakAra ne tInoM zabdoM kA pATha eka hI sUtra meM karake lAghava dikhAyA hai / [rUpasiddhi] 1. mitampacA brAhmaNI / mita + pac + khaz + A + si / mitaM pacati / 'mita' zabda ke upapada meM rahane para 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'khaz' pratyaya, "hrasvAruSormo'ntaH" (4 / 1 / 22) se makArAgama, strIliGga meM 'A' pratyaya, samAna-dIrgha tathA vibhaktikArya / 2. nakhampacA yavAgUH / nakha + pac + khaz + A + si / nakhaM pacati / 'nakha' zabda ke upapada meM rahane para 'pac' dhAtu se 'khaz' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3-4. prasthampaco mANavakaH / prastha + pac + khaz + si / prasthaM pacati / droNampacA sthAlI / droNa + pac + khaz + A + si / droNam pacati / 'prastha-droNa' zabdoM ke upapada meM rahane para 'pac' dhAtu se 'khaz' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1041 / 1042. kUla udjodvahoH [4 / 3 / 37] [sUtrArtha] 'kUla' zabda ke upapada meM rahane para 'ud' upasargapUrvaka 'rujo bhaGge' (5 / 52) tathA 'vaha prApaNe' (1 / 610) dhAtuoM se 'khaz' pratyaya hotA hai / / 1042 / [du0 vR0] kUle karmaNyupapade udrujodvahoH khaz bhavati / kUlamudrujA nadI, kUlamudvahaH samudraH / / 1042 / [ka0 ca0] kUla0 / udi rujodvahorityupapade kUle kartarItyartha: syAditi hemH||1042| [samIkSA] 'kUlamudrujA nadI, kUlamudvahaH samudraH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'khaz' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "udi kUle rujivaho:" (a0 3 / 2 / 31) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. kUlamudrujA nadI / kUla + ud + ruj + khaz + A + si / 'kUla' zabda ke upapada meM rahane para 'ud' upasargapUrvaka 'rujo bhaGge' (5 / 52) dhAtu se prakRta sUtra dvArA
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 kAtantravyAkaraNam 'khaz' pratyaya, makArAgama, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhaktikArya / 2. kUlamudvahaH samudraH / kUla - ud - vah - khaz - si / 'kUla' zabda ke upapada meM rahane para 'ud' upasargapUrvaka 'vaha prApaNe' (11610) dhAtu se khaz pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1042 / / 1043. vahalihAbhraMlihaparantaperammadAzca [4 / 3 / 38] [sUtrArtha] 'vahaMliha - abhaMliha - parantapa - irammada' zabda khaz-pratyayAnta nipAtana se siddha hote haiM / / 1043 / [du0 vR0] ete khazapratyayAntA nipAtyante / vahaMlihA gauH / abhraMliho vAyaH / parantApayatIti parantapaH zakraH / irayA mAdyatIti irammado hastI / cakArAt - vAtamajantIti vAtamajA mRgAH / zardhaM jahAti zardhaJjahA mASA: / / 1043 / [ka0ca0] vhN0| 'skandhapradezastu vahaH' ityamaraH / irayA madirayA, zoM vAyariti / / 1043 / [samIkSA] 'vahaliha - abhraMliha - parantapa - irammada' zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM pratyayavidhAna kiyA gayA hai / ina cAra zabdoM ko pANini ne 3 sUtroM meM par3hA hai - "vahAbhre lihaH, ugrampazyerammadapANindhamAzca, dviSatparayostApeH' (a0 3 / 2 / 32, 37, 39) / inake anusAra 'vahaliha - abhraMliha' zabdoM meM 'khaz' pratyaya, 'parantapa' zabda meM 'khac' pratyaya hotA hai tathA 'iMrapmada' zabda nipAtana se siddha hotA hai / yahA~ jo bheda parilakSita hotA hai, vaha prAya: apane-apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra hai| ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. vahalihA gauH| vaham - liha + khaz + A + si / vahaM leDhi / 'vaha' zabda ke upapada meM rahane para 'liha AsvAdane' (2 / 63) dhAtu se 'khaz' pratyaya, makArAgama, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhaktikArya / 2. abhraMliho vaayuH| abhram - lih + khaz + si / abhraM leDhi . / 'abhra' ke upapada meM rahane para 'liha' dhAtu se nipAtanavidhi pUrvavat / 3. parantapaH shkrH| param + tApi + si / parantApayati / 'para' zabda ke upapada meM rahane para inpratyayAnta 'tapa santApe' (1 / 133) dhAtu se nipAtanavidhi prAya: puurvvt| 4. irammado hastI / irA + madI + khaz + si / irayA mAdyati / 'irA' zabda ke upapada meM rahane para 'madI harSe' (3 / 48) dhAtu se nipAtanavidhi pUrvavat / / 1043 /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 1044. vadeH khaH priyavazayoH [ 4 | 3 | 39] [ sUtrArtha] karmakAraka meM 'priya vaza' zabdoM ke upapada meM rahane para 'vada vyaktAyAM vAci' (1 / 615) dhAtu se 'kha' pratyaya hotA hai || 1044 / [du0 vR0 ] priyavazayoH karmaNorupapadayorvade : kho bhavati / priyaMvadaH, vazaMvadaH / uttarArthamiha prakriyAlAghavArthaM ca khaH kriyate || 1044/ - [vi0 pa0 ] vadeH / adhikRtena khazaiva sidhyatItyAha uttarArthamiti / anyathA khazaH sArvadhAtukatvAd uttaratra kRJastanAderuH syAt / iha cAsandhyakSaravidhinA prakriyAgauravaM syAditi bhAvaH ||1044 / [samIkSA] 'priyaMvadaH, vazaMvadaH' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'kha--khac' pratyayoM kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai "priyavaze vadaH khac" (a0 3 / 2 / 38) / anubandhayojanA apane-apane vyAkaraNa kI prakriyA para AdhArita hai / ataH prAyaH ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 267 - - + 1. priyaMvadaH / priya vad + kha + si / priyaM vadati / 'priya' zabda ke upapada meM rahane para 'vada vyaktAyAM vAci' (1 / 615) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kha' pratyaya, 'kh' anubandha kA prayogAbhAva, makArAgama, anusvArAdeza tathA vibhaktikArya / 2. vazaMvadaH / vaza + vad + kha + si / vazaM vadati / 'vaza' zabda ke upapada meM rahane para 'vad' dhAtu se 'kha' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1044 | 1045. sarvakUlAbhrakarISeSu kaSaH [ 4 | 3 | 40] [ka0 ca0] sarva0 / vAtyA vAtasamUhaH / / 1045 / [sUtrArtha ] 'sarva, kUla, abhra' tathA 'karISa' zabda ke upapada meM rahane para 'kaS' dhAtu se 'kha' pratyaya hotA hai / / 1045 / [du0 vR0 ] eSu karmasUpapadeSu kaSateH kho bhavati / sarvaGkaSaH khalaH / kUlaGkaSA nadI / abhraGkaSo giriH / karISaGkaSA vAtyA / / 1045 |
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 kAtantravyAkaraNama [samIkSA "sarvakaSaH, kalaGkaSA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'khakhac' pratyaya kie gae haiM / pANini kA sUtra hai - "sarvakUlAbhrakarISeSu kaSa:'' (a0 3 / 2 / 42) / bhinna anubandhayojanA ke atirikta ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. sarvaGkaSaH khlH| sarva - kaS + kha - si / sarvaM kaSati / 'sarva' zabda ke upapada meM rahane para 'kaSa hiMsArtha:' (11224) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kha' pratyaya, makArAgama, anusvAra, GakArAdeza tathA vibhaktikArya / 2-4. kUlaGkaSA nadI / kUla - kaS + kha + A - si / kUlaM kaSati / abhraGkaSo giriH / abhra + kaS - kha - si / abhraM kaSati / karISaGkaSA vAtyA / karISa - kaSa , - kha + A + si / karISAn kaSati / prakriyA pUrvavat / / 1045] 1046. bhayartimegheSu kRJaH [4 / 3 / 41] [sUtrArtha karma kAraka meM 'bhaya-Rti-megha' zabdoM ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAt se 'kha' pratyaya hotA hai / / 1046 / [du0 vR0] eSu karmasUpapadeSu kRJa: kho bhavati / bhayaGkaraH, abhayaGkaraH / bhayena tdntvidhirissttH| RtiGkaraH, meghaGkaraH / / 1046 / [ka0 ca0] bhaya0 / bhayeneti / yadyupapadavidhau tadantatA nAsti antagrahaNAduktam , tathApyatreSyata iti / / 1046 / [samIkSA] 'bhayaGkaraH, meghaGkaraH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM khakhac pratyaya kie gae haiM / pANini kA sUtra hai - "meghartibhayeSu kRJaH' (a0 3 / 2 / 42) / ata: ubhayatra prAya: samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1-2. bhayaGkaraH, abhyngkrH| bhaya-abhaya + kR + kha + si / bhayam , abhayaM kroti| 'bhaya-abhaya' zabdoM ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kha' pratyaya, makArAgama, anusvAra, RkAra ko guNa tathA vibhktikaary| 3. RtingkrH| Rti + kR + kha + si / RtiM karoti / 'Rti' zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'kha' pratyaya Adi pUrvavat / 4. meghngkrH| megha + kR + kha + si / meghaM karoti / 'megha' zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'kha' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1046 /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 269 1047. kSemapriyamadreSvaNa ca [4 / 3 / 42] [sUtrArtha] karma kAraka meM 'kSema-priya-madra' zabdoM ke upapada meM rahane para 'kha' tathA 'aN' pratyaya hotA hai / / 1047 / [du0 vR0] eSu karmasUpapadeSu kRJaH kho bhavati aN ca / kSemaGkaraH, kssemkaarH| priyaGkaraH, priyakAraH / madraGkaraH, madrakAraH / veti siddhe'NagrahaNaM hetvAdiSvapi TabAdhanArtham / eSviti kim ? bhadrakAraH / / 1047 / [vi0 pa0] kssem0| karmaNyaepade pakSe'Na bhaviSyati / vAgrahaNe tu cakAro na kartavyo bhavatItyAha -. vetyAdi / tena 'kSemakAra:' iti hetvAdyarthavivakSAyAmapi na To bhaviSyatItyartha: / / 1047/ [ka0 ca0] kSema0 / vettIti / nanu vAgrahaNe kRte uttaratra vA'dhikAraH kathaM na syAt , tarhi bhavanmate'NadhikAra: kathana syAt / naivam, anyatra karmaNyupapade darzanAt / atrApi tadeva kalpyate, dRSTaparikalpanAvazAccakArasambandhAd vA samudAyagauNatvam ? satyam , adhikArasyeSTaviSayatvAd vA na vartate / / 1047 / [samIkSA] 'kSemaGkaraH, kSemakAra:' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'kha (khac)-aNa' pratyayoM kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "kSemapriyamadre'Na ca" (a0 3 / 2 / 44) / ata: ubhayatra prAya: samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. kSemaGkaraH, kssemkaarH| kSema + kR + kha, aN + si / kSemaM karoti / 'kSema' zabda ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kha-aN' pratyaya, kramaza: guNa - vRddhi, makArAgama tathA vibhaktikArya / 2. priyaGkaraH, priykaarH| priya + kR + kha, aN + si / priyaM karoti / 'priya' zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'kha - aN' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. madraGkaraH, mdrkaarH| madra + kR + kha, aN + si / madraM karoti / 'madra' zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'kha-aN' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1047 / 1048. bhAvakaraNayostvAzite bhuvH[4|3|43] [sUtrArtha 'Azita' zabda ke upapada meM rahane para bhAva tathA karaNa artha meM 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se 'kha' pratyaya hotA hai / / 1048 /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0 ] Azitazabdopapade bhAve karaNe ca bhavate : kho bhavati / Azanam Azitam / Azitasya bhavanam Azitambhavam / AzitaM bhavatyanayA AzitambhavA paJcapUlI / / 1048 / [du0 TI0 ] bhAva0 / AzirayaminantatvAdAhArArthe iti karmaNi kta ityeke / tadasat bhAva eva kto'yamAzirAGpUrvo vA vizeSAvivakSAyAm AzitambhavA paJcapUlI chAtrasyeti sambandhamAtrapratIteH / Azitam bhavatyanayA paJcapUlyA Azitasya bhavanaM veti tatrAzanameva pratipAdyam iti bhAvaH / khAntaM svabhAvAd bhAve napuMsakamityAha - AzanamityAdi / alghaJorayamapavAdaH / / 1048 / [vi0 pa0 ] bhAva0 / AzanamAzitamiti / 'aza bhojane' (8 / 43) / AGpUrvo bhAve ktaH / bhAve ttAntasya svabhAvAnnapuMsakatvam // 1048 / [samIkSA] 'Azitambhavam, AzitambhavA paJcapUlI' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'kha- khac' pratyayoM kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai 'Azite bhuvaH karaNabhAvayoH " ( a0 3 / 2 / 45 ) | ataH anubandhabheda ko chor3akara ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. Azitambhavam / Azita + bhU + kha si / Azitasya bhavanam | 'bhAva' artha meM 'Azita' zabda ke upapada meM rahane para 'bhU sattAyAm ' (1 / 1) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kha' pratyaya, 'kh' anubandha kA prayogAbhAva, "hrasvAruSormo'ntaH" (4 / 1 / 22) se makArAgama, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH " ( 3 / 5 / 1 ) se dhAtughaTita UkAra ko guNa, avAdeza tathA vibhaktikArya / + 2. a zitambhavA paJcapUlI / Azita bhU + A + si / AzitaM bhavatyanayA / 'karaNa' artha kI vivakSA meM 'Azita' zabda ke upapada meM rahane para 'bhU' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kha' pratyaya Adi kArya prAyaH pUrvavat // 1048 | tRbhRvRjidhAritapidamisahAM 1049. nAmni saJjJAyAm [4 / 3 / 44] [ sUtrArtha ] nAma ke upapada meM rahane para saJjJA ke gamyamAna hone kI sthiti meM 'tR, bhR, vR, ji, dhAri, tap, dam' tathA saha dhAtuoM se 'kha' pratyaya hotA hai ||1049 /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH [du0 vR0] nAmnyupapade ebhyaH sajJAyAM gamyamAnAyAM kho bhavati / rathena taratIti rathantaraM sAma / vizvaM bibhartIti vizvambharA avniH| patiM vRNIte patiMvarA kanyA / dhanaM jitavAn dhanaJjayo'rjuna: / vasu dhArayatIti vasundharA pRthvI / abhidhAnAd hrasva: / zatrUn tapatIti shtruntpH| arIn dAmyati damayati vA arindmH| sarvaM sahate srvNshaa| nAma karma ca yathAsambhavaM sajJAtvAd gamyate / nAmnIti sukhArtham / / 1049 / [du0 TI0] nAmni0 / nAmopapadaM karmopapadaM yathAbhidhAnaM sambadhyate ityAha - nAmetyAdi / / 1049 / [ka0 ca0] nAmni0 / zatru tapatIti antarbhUtenarthatvAt sakarmakatvam / / 1049 / [samIkSA] 'rathantaram , vizvambharA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne 'khakhac' pratyaya kie haiM / pANini kA sUtra hai - "sajJAyAM bhRtRvRjidhArisahitapidama:' (a0 3 / 2 / 46) / ata: anubandhabheda ko chor3akara ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. rathantaraM sAma / ratha + tR + kha + si / rathena tarati / 'ratha' zabda ke upapada meM rahane para 'tR plavanataraNayoH' (11283) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kha' pratyaya, makArAgama, "manoranusvAro dhuTi'' (2 / 4 / 44) se anusvAra, "varge vargAntaH' (2 / 4 / 45) se nakArAdeza, guNa tathA vibhaktikArya / 2. vizvambharA avaniH / vizva + bha + kha + A + si / vizvaM bibharti / 'vizva' zabda ke upapada meM rahane para 'Du bhRJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se 'kha' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. pativarA kanyA / pati + vR + kha + A + si / patiM vRNIte / 'pati' zabda ke upapada meM rahane para 'vRG sambhaktau (8151) dhAtu se 'kha' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 4. dhanaJjayo'rjuna: / dhana + ji + kha + si / dhanaM jitavAn / 'dhana' zabda ke upapada meM rahane para 'ji jaye' (1 / 191) dhAtu se 'kha' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 5. vasundharA pRthvI / vasu + dhR + kha + A + si / vasu dhArayati / 'vasu' zabda ke upapada meM rahane para 'dhRJ dhAraNe' (1 / 599) dhAtu se 'kha' pratyaya Adi kArya puurvvt| 6. shtruntpH| zatru + tapa + kha + si / zastapati / 'zatru' zabda ke upapada meM rahane para 'tapa santApe' (1 / 133) dhAtu se 'kha' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 7. arindmH| ari + dam + kha + si / arIn dAmyati damayati vA / 'ari' zabda ke upapada meM rahane para 'damu upazame' (3 / 42) dhAtu se 'kha' pratyaya Adi kArya
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 kAtantravyAkaraNam pUrvavat / 8. sarvasahA / sarva - saha - kha - A - si / sarva sahate / 'sarva' zabda ke upapada meM rahane para 'ghaha marSaNe' (1 / 560) dhAtu se 'kha' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1049 / 1050. gamazca [4 / 3 / 45] [sUtrArtha] nAma ke upapada meM rahane para sajJA ke gamyamAna hone kI sthiti meM 'gam' dhAta se 'kha' pratyaya hotA hai / / 10.0 / [du0 vR0] nAmnyupapade gamazca kho bhavati saMjJAyAM gamyamAnAyAm / sutaGgamaH, RtaGgamaH / bhujAbhyAM gacchatIti bhujnggmH| mitaM gacchAti mitaGgamo hastI / pUrvaGgamAH panthAnaH / hRdayaGgamA vAcaH / / 1050 / [du0 TI0] gama0 / bhujAbhyAM gacchati, bhujaH san gacchati, bhujaM gacchatIti kriyAvizeSaNaM vaa| evaM patagaH, pannagaH / / 1050 / [ka0 ca0] gama0 / bhujAbhyAmiti / bhujaH kuTilaH san gacchatIti vA bodhyam / / 1050 / [samIkSA] 'sutaGgamaH, RtaGgamaH' ityAdi zabdoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne kha-khac pratyayoM kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "gamazca'' (a0 3 / 2 / 47) / ataH anubandhabheda ke atirikta ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. sutnggmH| suta + gam + kha - si / 'suta' zabda ke upapada meM rahane para 'gamla gato' (112 2) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kha' pratyaya, makArAgama, anusvAra, vargAnta Adeza tathA vibhaktikArya / 2. RtnggmH| Rta + gam - kha - si / 'Rta' zabda ke upapada meM rahane para 'gam' dhAtu se 'kha' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3-6. bhujnggmH| bhuja + gam - kha - si / bhujAbhyAM gacchati, bhujaM gacchatIti vA / mitaGgamo hastI / mita + gam - kha - si / mitaM gacchati / pUrvaGgamAH pnthaan:| pUrva - gam - kha + jas / hRdayaGgamA vAcaH / hRdaya - gam - kha - A-jas / prakriyA puurvvt||| 1050 /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 273 1051. urovihAyasoruravihau ca [4 / 3 / 46] [sUtrArtha] 'uras - vihAyas' zabdoM ke upapada meM rahane para 'gam' dhAtu se saMjJA artha meM 'kha' pratyaya tathA kramaza: 'ura-viha' Adeza bhI hote haiM / / 1051 / [du0 vR0] urovihAyasorupapadayorgamazca saMjJAyAM kho bhavati tayoryathAsaGkhyam ura-vihau ca bhavataH / urasA gacchatIti urnggmH| vihAyasA gacchatIti vihaGgamaH // 1051 // [ka0 ca0] uro0 / gameruravihI pratyayau bhavatazcakAgrat khazceti nArthaH sajJApratIte: / ata: AdezAveva tAviti / atrApi kiJcid rUpagatasAdRzyaM zrutatvAd urovihAyasorevAdezo na gameriti / / 1051 / [samIkSA] 'uraGgamaH, vihaGgama:' zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne 'kha-khac' pratyaya kie haiM / pANini kA sUtra hai - "gamazca' (a0 3 / 2 / 47) / 'uras' zabda ko 'ura' Adeza na karake sakAralopa tathA vihAyas ko 'viha' Adeza vArttikakAra dvArA kie gae haiM - "uraso lopazca, De ca vihAyaso vihAdezo vaktavyaH'' (vai0 si0 kau0 3|2|48-vaa0) / yaha jJAtavya hai ki pANinIya vyAkaraNa meM ye Adeza 'Da' pratyaya hone para kie jAte haiM, jinase 'uragaH, vihagaH' zabda siddha hote haiM / isa prakAra kAtantra meM spaSTatA aura lAghava hone ke kAraNa utkarSa hI kahA jAegA / [rUpasiddhi] 1. urnggmH| uras + gam + kha + si / urasA gacchati / 'uras' zabda ke upapada meM rahane para 'gamla gatau' (1 / 279) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kha' pratyaya, uras ko 'ura' AMdeza, makArAgama, anusvAra, vargAnta Adeza tathA vibhaktikArya / 2. vihnggmH| vihAyas + gam + kha + si / vihAyasA gacchati / 'vihAyas' zabda ke upapada meM rahane para 'gam' dhAtu se 'kha' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1051 / 1052. Do'saJjJAyAmapi [4 / 3 / 47] [sUtrArtha] nAma ke upapada meM rahane para saJjJA tathA asaJjJA artha meM 'gam' dhAtu se 'Da' pratyaya hotA hai evaM 'uras - vihAyas' ke sthAna meM kramaza: 'ura-viha' Adeza bhI hote haiM / / 1052 / [du0 vR0] nAmnyupapade gamejhai bhavati sajJAyAmasaJjJAyAmapi urovihAyasoruravihau ca yathAsaGkhyaM
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 kAtantravyAkaraNam bhvtH| bhujagaH, turagaH, plavagaH, puragaH, patagaH, antagaH, atyantagaH, grAmagaH, adhvagaH, dUragaH, pAragaH, sarvagaH, sarvatragaH, pannagaH, gurutalpagaH / sugaH, durgaH, nirgo deza: / nagaH, agaH, tIragaH, pIThaga:, uragaH, vihagaH / / 1052 / [vi0 pa0] Do0 / sugo durgaH iti / sukhena gamyate'smin ityadhikaraNe, tathA ni:zeSeNa gamyate'sminniti nirgo deza evocyate / nagaH, agaH iti / tatra kvacidadhikArAt "nasya tatpuruSe lopyaH'' (2 / 5 / 22) iti nagasyAprANini nalopo vA dRzyate / sarvatra DAnubandhe'ntyasvarAdilopaH / / 1052 / [ka0 ca0] Do0 / turastvarAvAn gacchatIti turgH| puratIti puraH, puraH san gacchatIti purgH| patatIti pataH, pata: san gacchatIti patagaH ityAdi / / 1052 / [samIkSA 'dUragaH, pannagaH, pAragaH' ityAdi zabdoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Da' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "antAtyantAdhvadUrapArasarvAnanteSu Da:' (a0 3 / 2 / 48) / pANini dvArA sUtra meM paThita zabdoM se atirikta zabdoM meM 'Da' pratyaya hotA hai / ata: pANinIya parigaNana kI apekSA kAtantrIya abhidhAnAzraya hI samIcIna kahA jA sakatA hai / ataH yahA~ kAtantra kA utkarSa siddha hai / _[rUpasiddhi] 1. bhujgH| bhuja + gam + Da + si / bhujAbhyAM gacchati / 'bhuja' ke upapada meM rahane para 'gamla gatau' (1 / 279) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Da' pratyaya, 'D' anubandha kA prayogAbhAva, 'D' anubandha ke kAraNa 'am' kA lopa tathA vibhaktikArya / 2-15. turgH| tura + gam + Da + si / turastvarAvAn gacchati / plvgH| plava+ gam + Da + si / purgH| pura + gam + Da + si / puratIti puraH, puraH san gacchati / ptgH| pata + gam + Da + si / patatIti pata:, pata: san gacchati / antgH| anta + gama + Da + si / atyntgH| atyanta + gam + Da + si / graamgH| grAma+ gam + Da + si / adhvgH| adhvan + gam + Da + si / duurgH| dUra + gam + Da+ si / paargH| pAra + gam + Da + si / srvgH| sarva + gam + Da + si / srvtrgH| sarvatra + gam + Da + si / pnngH| panna + gam + Da + si / gurutlpgH| gurutalpa+ gam + Da + si / prakriyA pUrvavat / / 1052 / [vizeSa] 'sugaH, durgaH, nirgaH, nagaH, agaH, tIragaH, pIThagaH, uragaH, vihagaH' prayoga bhI draSTavya haiM /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 1053. vihaGga - turaGga - bhujaGgAzca [ 4 | 3 | 48 ] [ sUtrArtha ] saJjJA. artha meM vihaGga, turaGga tathA bhujaGga zabda 'Da' pratyayAnta siddha hote haiM / / 1053 / [du0 vR0] ete DapratyayAntA nipAtyante saJjJAyAmeva / vihAyasA gacchatIti vihaGgaH / turo gacchatIti turaGgaH / bhujAbhyAM gacchatIti bhujaGgaH / cakArAt pato gacchatIti pataGgaH / plavena gacchatIti plvnggH||1053| 275 [samIkSA] pANinIya vyAkaraNa meM ukta tInoM zabdoM ke siddhyartha sUtra nahIM banAe gae haiN| 'vihaGga' zabda ko siddha karane ke lie vArttika hai sUtra " khacca Did vA vaktavyaH " (a0 3 / 2 / 38 - vA0 ) / isa prakAra yahA~ kAtantrIya utkarSa kahA jA sakatA hai| -- [rUpasiddhi] + 1. vihaGgaH / vihAyas + gam Da + si / vihAyasA gacchati / 'vihAyas ' ke upapada meM rahane para 'gamlR gatau' (1 / 279) dhAtu se 'Da' pratyaya, vihAyas' ko 'viha' Adeza, makArAgama, 'am' kA lopa tathA vibhaktikArya / + gam 2-3 turaGgaH / tura + gam + Da si / turastvarAvAn gacchati / bhujaGgaH / bhuja+ + Da + si / bhujAbhyAM gacchati / prakriyA pUrvavat // 1053 / 1054. anyato'pi ca [ 4 | 3 | 49 ] [sUtrArtha] saJjJA tathA asaJjJA artha meM gam- bhinna dhAtu se bhI nAma ke upapada meM rahane para 'Da' pratyaya hotA hai // 1054 / [du0 vR0] gameranyasmAdapi saJjJAyAmasaJjJAyAmapi nAmnyupapade Do bhavati / vAri caratIti vAceM haMsaH / girau zete girizaH / varAn Ahanti varAhaH / parikhanyate parikhA, karmaNyapi dRshyte|| 1054 / [du0 TI0] anya0 / nanu " zIGo'dhikaraNe" (4 / 3 / 18) ityacA bhavitavyam kathaM giriza: ? apizabdasya bahulArthatvAD Do bhavati // 1054 / J [samIkSA] pANinIya vAGmaya meM vArttikakAra dvArA 'giriza' zabda ko chanda meM siddha kiyA gayA hai - "girau Dazchandasi' / 'varAha - parikhA' zabdoM kI siddhi bhI "DaprakaraNe'nyeSvapi dRzyate" (a0 3 / 2 / 48 - vA0 ) vArttika dvArA sambhava hai / isa prakAra kAtantrIya nirdeza utkarSAdhAyaka hai /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. vA! hNsH| vAra + car + Da - si / vAri carati / 'vAra' zabda ke upapada meM rahane para 'car gatau' (1 / 189) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Da' pratyaya, DAnubandha se dhAtugata 'ar' bhAga kA lopa tathA vibhaktikArya / 2. girishH| giri + zI + Da + si / girau zete / 'giri' zabda ke upapada meM rahane para 'zIG zaye' (2 / 55) dhAtu se 'Da' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. vraahH| vara + A + han + Da + si / varAn Ahanti / 'vara' tathA 'AG' upasarga ke upapada meM rahane para 'hana hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se 'Da' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4. prikhaa| pari + khan + Da + A + si / parikhanyate yA / 'pari' pUrvaka 'khanu avadAraNe' (1 / 584) dhAtu se 'Da' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1054 / 1055. hanteH karmaNyAzIrgatyoH [4 / 3 / 50] [sUtrArtha] karma ke upapada meM rahane para AzI: tathA gati artha meM 'han' dhAt se 'Da' pratyaya hotA hai / / 1055 / [du0 vR0] karmaNyupapade AziSi gatau ca vartamAnAd hanteDoM bhavati / zakraM vadhyAt shkrhH| krozaM hanti krozahaH / karmaNyeva nirapekSatvAt / karmagrahaNaM sukhArtham / / 1055 / [vi0 pa0] hante: / nanu hante: sakarmakatvAt karmaNypapade bhaviSyati kiM karmagrahaNeneti? na ca nAmAdhikArAdasinA vadhyAdityatra prasaGga iti, saapeksstvaat| apekSate hi zakraM krmetyaahkrmnnyeveti| nanu karmaNo'pi karaNApekSatvAt kuto nirapekSatA? tdyuktm| kartA hi kriyAsiddhyarthaM sAkSAt karaNamapekSate na tu krm| tasya sakaraNakartRprasAdhitakriyAvyApyatvAt karaNasya tu sApekSatA yujyate, udyamananipAtalakSaNasya tatkRtavyApArasya karmaviSayatvAditi na doSa: / / 1055 / [ka0 ca0] hnteH| paJjikA na krmeti| na kartRkaraNamapekSate ityrthH||1055| [samIkSA 'zakrahaH, krozahaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'Da' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "AziSi hana:' (a0 3 / 2 / 49) / pANini ne sUtra meM karma artha nahIM par3hA hai, isakI pUrti vArttikakAra ne kI hai - "karmaNi sami ca' / ata: kAtantra kA nirdeza adhika samIcIna hai / [vizeSa vacana] 1. karmagrahaNaM sukhArtham (du0 vR0) / 2. kartA hi kriyAsiddhyarthaM sAkSAt karaNamapekSate na tu karma (vi0 pa0) /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH [rUpasiddhi] + 1. zakrahaH / zakra + han + Da si / zakraM vadhyAt / 'zakra' zabda ke upapada meM rahane para 'han hiMsAyAm ' (2 / 4) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Da' pratyaya, kAraNa 'an' bhAga kA lopa tathA vibhaktikArya / DAnubandha ke 2. krozahaH / kroza + han + Da + si / krozaM hanti / 'kroza' zabda ke upapada meM rahane para 'han' dhAtu se 'Da' pratyaya Adi pUrvavat // 1055 / 1056. apAt klezatamasoH [4 / 3 / 51] [ sUtrArtha] karma kAraka meM 'kleza-tamas' zabdoM ke upapada meM rahane para 'apa' upasargapUrvaka 'han' dhAtu se 'Da' pratyaya hotA hai || 1056 / [du0 vR0] klezatamasoH karmaNorupapadayorapAt parasya hanterDo bhavati / klezApahaH, tamo'pahaH / kathaM sukhApahaH, duHkhApahaH, jvarApahaH, vAtapittakaphApahaH, viSAgnidarpApahaH ? "anyato'pi ca'' (4 / 3 / 49) iti siddham / prapaJcArthaM DavidhAnam / kathaM dArvAghATa:, cArvAghATa:, varNasaMghATaH? ghaTaterbhaviSyati / cAru Ahanti cArvAghATa: / evaM varNasaMghATaH / dArvAghATo'pi tarhi syAt ? asaJjJAyAmiSyata eva // 1056 / [du0 TI0] apAt. / dArvAGpUrvasya hanteH saJjJAyAmaNi TAdezo 'ntyasya nityaM cArvAGpUrvasya vA sampUrvasya karmaNi nokta iti codayannAha kathamityAdi / dhAtvantareNa pratipAdayannAhaghaTaterityAdi / 'anekArthA hi dhAtavaH' iti ghaTerapi hantyarthaH / nAsti bheda iti bhAvaH / TAdezAbhAvapakSe hantereva prayoga ityAha- cAru AhantIti / dhAtudvayena rUpadvayasAdhanaM na dArvAGpUrvasyApi rUpadvayaprasaGga ityAha dArvAghATa ityAdi / AkarSaNe tarhi zabdaH saMjJAyAM tAvadayamaprayogaH saMjJaiva na bhavatIti / asaMjJAyAmapi niSedhAbhAvAdabhyupagamayannAha - asaMjJAyAmityAdi // 1056 / - -- 277 -- - [vi0 pa0 ] apAt / dArvAhano'Nyantasya ca TaH saMjJAyAm iti vaktavyam / asyArthaHdAruzabdopapade AGpUrvasya hanteraNi TAdezaH saJjJAviSaye / dAru AhantIti dArvAghATa: / cAro vA cArvAghATa:, cArvAghAtaH / karmaNi sami ca varNasaMghATa:, varNasaMghAtaH, padasaMghAtaH / tadiha na vaktavyamityAha- kathamiti / ghaTateriti dhAtUnAmanekArthatvAd ghaTanA hantyarthena sidhyatIti bhAvaH / TAdezAbhAvapakSe hantirevetyAha cAru aahntiiti| evamiti / varNAn saMhanti varNasaMghAtaH tathA padasaMghAta iti / yadyevaM sarvatra rUpadvayasya prasaGga iti dezayannAha - dArvAghAto'pi tarhi syAditi / asaMjJAyAM tu niSedhAbhAvAt syAdevetyAha asaMjJAyAmiSyate iti // 1056 | - --
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'duHkhApahaH, tamo'pahaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne 'Da pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "ape klezatamasoH" (a0 3 / 2 / 50) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. kleshaaphH| kleza + apa - han - Da - si / klezAni apahanti / 'kleza' ke upapada meM rahane para 'apa' upasargapUrvaka 'han hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Da' pratyaya, 'D' anubandha ke kAraNa 'an' bhAga kA lopa tathA vibhaktikArya / 2. tmo'phH| tamas + apa + han + Da - si / tamo'pahanti / 'tamas' zabda ke upapada meM rahane para 'apa' upasargapUrvaka 'han' dhAtu se 'Da' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1056 / 1057. kumArazIrSayorNin [4 / 3 / 52] [sUtrArtha karma kAraka meM 'kumAra-zIrSa' zabdoM ke upapada meM rahane para 'han hiMsAganyA: (2 / 4) dhAtu se 'Nin' pratyaya hotA hai / / 1057 / [du0 vR0] zira:paryAya: zIrSazabdaH / kumArazIrSayoH karmaNorupapadayorhanterNin bhavati / kumAraghAtI, zIrSaghAtI / / 1057 / [vi0 pa0] kumaar0| zira ityaadi| tathA ca 'zIrSopahArAdibhirAtmanaH svaiH' iti pryogH| zirasa: zIrSAdeza iti anye| ijvadbhAvAd ghtvaadikm||1057| [samIkSA] 'kumAraghAtI, zIrSaghAtI' prayogoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne 'Nin' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "kumArazIrSayorNiniH" (a0 3 / 2 / 51) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. kumaarghaatii| kumAra + han + Nin + si / kumAraM hnti| 'kumAra' zabda ke upapada meM rahane para 'han hiMsAgatyo:' (2 / 4) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nin' pratyaya, ijvadbhAva ke kAraNa 'hasya hanterghiH'' (3 / 6 / 28) se hakAra ko ghakAra. "asyopadhAyA
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 279 dIrgho0'' (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha, "hantestaH'' (4 / 1 / 2) se nakAra ko takArAdeza tathA vibhktikaary| 2. shiirssghaatii| zIrSa + han + Nin + si| 'zIrSa' zabda ke upapada meM rahane para 'han' dhAtu se 'Nin' pratyaya Adi kArya puurvvt||1057|| 1058. TagalakSaNe jAyApatyoH [4 / 3 / 53] [sUtrArtha karma kAraka meM 'jAyA-pati' zabdoM ke upapada meM rahane para lakSaNavAn kartA ke gamyamAna hone para 'han hiMsAgatyoH' (2 / 4) dhAtu se 'Tak' pratyaya hotA hai / / 1058 / [du0 vR0] lakSaNayogAllakSaNam / jAyApatyoH karmaNorupapadayorhanterlakSaNavati kartari Tag bhavati / jAyAghno brAhmaNaH, patighnI vRSalI / / 1058 / [du0 TI0] ttg| TakAro nadAdyarthaH, kakAro yaNvadbhAvArthaH ityupadhAlopo hnterbhvti| lkssnnmstiiti| arzaAditvAdat pratyayaH iti anyH||1058| [vi0 pa0] ttk0| "gamahana0' (3 / 6 / 43) ityAdinopadhAlope "luptopadhasya ca" (3 / 6 / 29) iti ghatvam / / 1058 / [ka0 ca0] Tag0 / nanu lakSaNe kartari amanuSyakartaka ityanenaiva siddha kimaneneti ? maivam, lakSaNazabdasya mukhyArthAbhAve lakSaNavatyupacAra iti lakSaNazabdena lakSaNavAn devadattAdirucyate, ataH pareNa na sidhyatItyAha - lakSaNayogAllakSaNamiti / etena amanuSyakartaryapi lakSaNavatyupacAraH, lakSaNavAn ityeva bhavati na tu manuSyamAtra ityAha - strInazabda iti hemaH ||1058 / [samIkSA 'jAyAghnaH, patighnI' zabdarUpoM ko siddha karane ke lie donoM hI vyAkaraNoM meM 'Tak' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "lakSaNe jAyApatyoSTak" (a0 3 / 2 / 52) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. jaayaaghnH| jAyA + han + Tak - si / jAyAM hanti / 'jAyA' zabda ke
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam upapada meM rahane para 'han hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Tak' pratyaya, 'an' ke akAra kA lopa hakAra ko ghakArAdeza tathA vibhaktikArya / + 2. patighnI / pati + n + Tak + I si / patiM hanti / 'pati' zabda ke upapada meM rahane para 'han' dhAtu se 'Tak' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1058 | 1059. amanuSyakartRke'pi ca [4 / 3 / 54] 280 [ sUtrArtha] karma ke upapada meM rahane para manuSyabhitra kartA yadi ho to 'han' dhAtu se 'Tak' pratyaya hotA hai / / 1059 / [du0 vR0] karmaNyupapade'manuSyakartRke dhAtvarthe vartamAnAd hanteSTag bhavati / jAyAghnastilakaH / patighnI paannirekhaa| zleSmaghnaM trikaTukam / pittaghnaM ghRtam / vAtaghnaM tailam / amanuSyakartRka iti kim? AkhughAtaH zUdraH, brAhmaNaghAto vRSalaH / kathaM cauraghAto gajaH, zasyaghAto vRSabha: ? apizabdAt kRtaghnaH khalaH, zatrughnaH zUraH ityapi bhavati / / 1059 / [du0 TI0 ] anu0 / api ceti bahulArthazcet kiM pratipadavidhAnena / TagitimAtraM vidadhyAd amanuSyakartRke'pyabhidhAnalakSaNA hi kRtaH iti bhAvaH ? satyam, prapaJcArthameva || 1059 / -- [samIkSA] manuSyabhinna kartA hone para 'jAyAghnastilakaH, patighnI pANirekhA' zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Tak' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai "amanuSyakartRke ca" (a0 3 / 2 / 53 ) | ataH ubhayatra samAnatA hI hai / - [rUpasiddhi] 1. jAyAghnastilakaH / rUpasiddhi pUrva sUtra saM0 2. patighnI pANirekhA / rUpasiddhi pUrvavat / 3. zleSmaghnaM trikttukm| zleSman + han + Tak + si| zleSmANaM hanti / 'zleSman' ke upapada meM rahane para 'han' dhAtu se 'Tak' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4-5 pittaghnaM ghRtam / pitta han + Tak + si| pittaM hanti / vAtaghnaM tailam / vAtaM hanti / rUpasiddhi kI prakriyA pUrvavat // 1059/ + 1058 kI taraha /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 281 1060. hastibAhukapATeSu zaktau [4 / 3 / 55] [sUtrArtha) zakti artha ke gamyamAna hone para 'hastin-bAhu-kapATa' zabdoM ke upapada meM rahane para 'han' dhAtu se 'Tak' pratyaya hotA hai / / 1060 / [du0 vR0] eSu karmasUpapadeSu zaktau gamyamAnAyAM hanteSTag bhavati / hastighnaH, bAhughna: iti mtm| kapATaghnaH / nagare tu ahastinyapi vacanAt - nagaraghno'gniH / nagaraghAto hastI cet / / 1060 / [du0 TI0] hasti0 / matamiti / parantu bAhuzabdaM na paThatItyarthaH / / 1060 / [vi0 pa0] hsti0| matamityasya mtm| anyastu bAhughna iti na manyate iti||1060| [ka0 ca0] hasti0 / nagare tviti / nagare karmaNyupapade hastibhinne kartari apizabdasya bAhulyAdityarthaH / / 1060 / [samIkSA 'hastighnaH, kapATaghnaH' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM AcAryoM ne 'Taka' pratyaya kiyA hai| pANini ne do hI zabdoM ko sUtra meM par3hA hai, unakA sUtra hai- "zaktau hastikapATayoH' (a0 3|2|54),prntu kAtantra meM 'bAhu' zabda kA adhika pATha karake utkarSa hI batAyA gayA hai / [rUpasiddhi] 1. hstinH| hastin + han + Tak + si / hastinaM hantuM zaktaH / 'hastin' zabda ke upapada meM rahane para 'han' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Tak' pratyaya, akAralopa, hakAra ko ghakArAdeza tathA vibhaktikArya / 2-3. baahughnH| bAhu + han + Tak + si| bAhU hantuM shktH| kpaattnH| kapATa + han + Tak + si / kapATaM hantuM shktH| rUpasiddhi kI prakriyA pUrvavat / / 1060 / 1061. pANighatADaghau zilpini [4 / 3 / 56] [sUtrArtha zilpI yadi kartA ho to 'pANigha-tADagha' zabda Tak-pratyayAnta nipAtana se siddha hote haiM / / 1061 / / [du0 vR0] etau zilpini kartari nipaatyete| pANibhyAM pANau vA hanti paannighH| tADaM hanti taaddghH| zilpinIti kim? pANighAta:, taaddghaat:| rAjAnaM hanti rAjaghaH itypydhikaaraat||1061|
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] pANiH / zilpaM vijJAnaM tayuktasya kartustasmin hanteSTagantyasvarAdilopo ghatvaM ca nipAtyate / / 1061 / [samIkSA] 'pANigha-tADagha' zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne nipAtanavidhi kA Azraya liyA hai| pANini kA sUtra hai -- "pANighatADaghau zilpini '' (a0 3 / 2 / 5) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. paannighH| pANi + han + Tak + si / pANibhyAM pANau vA hanti / 'pANi' zabda ke upapada meM rahane para 'han hiMsAgatyoH' (2 / 4) dhAtu se nipAtanadvArA 'Tak' pratyaya, dhAtugata 'an' kA lopa, hakAra ko ghakArAdeza tathA vibhaktikArya / / 2. taaddghH| tADa + han + Tak + si / tADaM hanti / 'tADa' ke upapada meM rahane para 'han' dhAtu se 'Tak' pratyaya Adi prakriyA pUrvavat / / 1061 / 1062. nagnapalitapriyAndhasthUlasubhagADhyeSvabhUtatadbhAveSu kRJaH khyuTa karaNe [4 / 3 / 57] [sUtrArtha abhUtatadbhAva artha meM vartamAna 'nagna-palita-priya-andha-sthUla-subhaga-ADhya' zabdoM ke upapada meM rahane para karaNa kAraka meM 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se 'khyuTa' pratyaya hotA hai / / 1062 / [du0 vR0] abhUtatadbhAve vartamAneSu nagnAdiSUpapadeSu kRJaH khyuD bhavati karaNe kArake / anagno nagna: kriyate'neneti nagnaGkaraNaM dyUtam / evaM palitaGkaraNaM tailam / priyaGkaraNaM zIlam / andhaGkaraNa: zokaH / sthUlaGkaraNaM dadhi / subhagaGkaraNaM rUpam / ADhyaGkaraNaM vittam / anagnaGkaraNamityAdi tadantavidhinA / abhUtatadbhAva iti kim ?. ADhyaM karoti / tailenAbhyaJjayatItyarthaH / utpAdArthe'pyabhUtatadbhAvasyAvivakSitatvAt / vyaktervivakSitatvAt cyanteSu na bhavati / uttaratrApyevam - nagnIkarotyaneneti yuDapi naivAvizeSAt // 1062 / [du0 TI0] nagna0 / anagnaGkaraNamityAdi / abhayaGkaravadihApi tadantavidhiriSyate ityarthaH / anyatra tUpapadaM na vizeSaNameveti / tathA ca jJApitam - abhUtatadbhAva ityAdi / athavA ADhyaM karoti tailena ghRtaM tu na dadAtIti / nanu karotirayamabhUtaprAdurbhAvArthastato'bhUtatadbhAvAnna bhidyate, tathA ADhya eva kiJcit kriyate daNDanAdiSu (abhyaJjanAdiSu)
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH ca karotervRttiriti / evamapi sarvavastUnAmAtmano hetutvAdabhUtaprAdurbhAva aujjvalyAdisambandho bAhiraGgastathA vakSyamANe'pi bhavati / yadA sattArtha stadApyo vam , naivaM sAmAnyavizeSayoraikyAbhAvAcca vyartho'bhUtatadbhAva:, avasthAvato'vasthAntareNAvidyamAnasya tadAtmanA bhAva ucyate abhUtaprAdurbhAvastvanAzritapUrvAvasthe'pi kArye bhavatItyAha - utpAdArthe'pIti / vyakterityAdi / avarNasya cvAvItve vyaktayantaratvaM manyate / yadyevam anADhya ADhayaH kriyate'neneti ADhyaGkaraNaM na syAt / "liGgagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam' (kA0 pari0 17) iti jaataarthtvaat| satyam, striilinggsyaavivrtv| athavA vyantasya zabdAntaratvAd anyavyaktitvam, na hi gograhaNe mahiSasyApi grhnnm| zRGgamastIti liGgavizeSasya grahaNaM vivakSitAyAM vyaktI vyaktyantarocchedena jAtirna vihnyte| atha satyapyarthabhede cvilopAdekatvAdhyavasAya: sa evaaymiti| tadAvivakSitAyAM prakRtau makArAgamakRto vizeSazcvyanteSu yuTA nAsti vizeSa: ityADhyIkaraNamiti bhavitavyam , tarhi ccyanteSvapi khiSNakhako syAtAm / tathA ca vakSyati --aaddhyiibhvitetyaadi| rUDhizabdaprakArA hi taacchiilikaaH| prakArazabda: sAdRzye / yathA pariniSThitasyArthasyAbhidhAtAro rUDhizabdAstathA tAcchIlikA apiityrthH| tena bhrAjyalaMkRJbhUsahItyAdineSNuc nAsti zRkamagamahanavRSabhUsthetyAdinA, ata ukaJ nAsti / na hi bhavati 'pradevakaH, prajAgarUkaH' iti / kathantarhi 'prabhAvukaH, apalASukaH, AgAmukaH, prasthAyukaH' iti vyutpattyaGgapratyayAH kecittAcchIlikA iti tatropasargayogo dRzyate tathA rUDhizabdAnAM ca vyAghra AkAza iti| ccyantasyAbhUtatadbhAvo'rthastAcchIlikatvaM hi svabhAvastasmAnityAnityayoH parasparamanabhisambandhAdabhidhAnamevAzraya iti / ccyanteSu tRco viSayatA yuDapi naivAvizeSAditi naJ prastutena khyuTA sambandhanIyaH, na khyuDeva bhavati, yuDapi bhavati avizeSAditi bhASyakArIyaM mtm| AdyapakSe tviha vyaktivazAt khyuT tAvanna bhavati, ruupsyaavishessaadityrthH| padakAramataM caitat / / 1062 / [vi0 pa0] nagna0 / nagnamityAdi0 / abhayaGkaravadatrApi tadantavidhiriSyate iti bhAvaH / anyasmiMstUpapadavidhau tadantatA nAsti / tadAdyAdyantAnantetyAdAvanantagrahaNAd vijJAyate, anyathA antagrahaNenaiva tadantavidhinA siddhamiti bhAvaH / abhUtatadbhAva ityAdi / dhAtUnAmanekArthatvAt karotiratrAbhyaJjane vartate / nanu tatrApi karoterabhUtaprAdurbhAvArthatvAdabhyaGgaH pUrvamasanneva kriyate abhUtatadbhAvo'styeva / nahi abhUtaprAdurbhAvAdanyo'bhUtatadbhAva iti, tadayuktam / viziSTo hi abhUtatadbhAvo nAbhUtaprAdurbhAvamAtram , tathAhi abhUtasyAjAtasya tadAtmanA bhAvo'bhUtatadbhAva iti AzritapUrvAvasthasya kAryasya bhAva ucyate / abhUtaprAdurbhAvastu anAzritapUrvAvasthasya kAryasyetyAha - utpAdetyAdi / utpAdo'bhUtaprAdurbhAvastasmin satyapyavivakSA'bhUtatadbhAvasya prakRteranAzrayaNAt / prakRtiH kAryasya pUrvAvasthocyate / vykterityaadi| cvAvItve vyktyntrtvmityrthH| yadyevam, anagnA nagnA kriyate'neneti
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 kAtantravyAkaraNam nagnaGkaraNamityapi na syaat| naca liGgagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti yuktam , jAtAvasyAvyApArAt? satyam , iha sAmAnyena pratyayaH, strItvapratipattistu ttprkrnnaat| etccaavshykmbhyupeym| anyathA stryAkArasya hrasvatve vishessaabhaavH| yadi puna: khyuDabhAve yuD bhavet tadA khyuTaH pratiSedho'narthaka: syAt , vishessaabhaavaat| makArAgamakRto hi vizeSaH, na cAso cyantasyAvyayasya dIrghAntarasyAstItyAha - yuDapItyAdi / anye punarnagnIkaraNamiti matAntaramavalokayanto yuDapi naiva, avizeSAdityanyathA vyAcakSate - khyuDeva bhavatIti, kintu na yuDapi, vizeSAbhAvAditi / / 1062 / [ka0 ca0] ngn0| abhUtasyeti pnyjikaa| abhUtasyAjAtasya zuklAdeH kimbhUtasya tadAtmanA tatsvarUpeNa pUrvAvasthAyuktaprakRtirUpeNa vastvantarAviziSTasyAbhAva utpattiriti vizeSaNe tRtiiyaa| etenAyamartha:- yatra prakRterAzrayaNaM ttraabhuuttdbhaavH| yatra tannAsti tatrAbhUtaprAdurbhAva iti, tarhi kathamAzritapUrvAvasthAzrayaNaM yuktaM ced AzritA pUrvAvasthAvatI prakRtiryeneti pUrvAvasthazabdena prkRtirucyte| hemakarasaGgatyA prkRtiriti| nan prakRtizabdena vikArayuktadravyamucyate, tat kathaM pUrvAvasthA ityuktamityAha - nanviti hemH||1062| [samIkSA] 'nagnaGkaraNam, priyaGkaraNam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM khyuTa (pA0-khyuna) pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "ADhyasubhagasthUlapalitanagnAndhapriyeSu cvyartheSvaccI kRJa: karaNe khyun' (a0 3 / 2 / 56) / 'T-n' anubandhabheda ko chor3akara anya to prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. padakAramataM caitat (du0 TI0) / 2. prakRti: kAryasya pUrvAvasthocyate (vi0 pa0) / [rUpasiddhi] 1. nagnaGkaraNaM dyUtam / nagna + kR + khyuTa + si / anagno nagnaH kriyte'nen| 'nagna' zabda ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'khyuTa' pratyaya, "yuvUjhAmanAkAntAH' (4 / 6 / 54) se 'ya' ko 'ana' Adeza, RkAra ko guNa, makArAgama, anusvAra, vargAnta Adeza tathA vibhaktikArya / 2. palitaGkaraNaM tailam / palita + kR + khyuTa + si / apalita: palitaH kriyate'nena / 'palita' zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'khyuTa' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. priyaGkaraNaM zIlam / priya + kR + khyuTa + si / priyaM kriyate'nena / 'priya' zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'khyuTa' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4. anyaGkaraNaH zokaH / andha + kR + khyuTa + si / anandhaH andhaH
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 285 kriyate'nena / 'andha' zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'khyuTa' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 5. sthUlaGkaraNaM dadhi / sthUla + kR + khyuTa + si / asthUla: sthUlaH kriyte'nen| 'sthUla' zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'khyuT' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 6. subhagaGkaraNaM rUpam / subhaga + kR + khyuTa + si / asubhagaH subhaga: kriyate'nena / 'subhaga' zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'khyuTa' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 7. ADhyaGkaraNaM vittam / ADhya + kR + khyuTa + si / anADhya: ADhya: kriyate'nena / 'ADhya' zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'khyuTa' pratyaya Adi kAryavidhAna pUrvavat / / 1062 / / 1063. bhuvaH khiSNukhuko kartari [4 / 3 / 58] [sUtrArtha abhUtatadbhAva artha meM vartamAna 'nagna-palita-priya-andha-sthUla-subhaga-ADhya' zabdoM ke upapada meM rahane para 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se 'khiSNu' tathA 'khukaJ' pratyaya hote haiN||1063| [du0 vR0] abhUtatadbhAve vartamAneSu nagnAdiSUpapadeSu bhuva: khiSNukhukaJau bhavataH kartari / nagnambhaviSNuH, nagnambhAvukaH / palitambhaviSNuH, palitambhAvukaH / priyambhaviSNuH, priyambhAvukaH / andhambhaviSNu:, andhambhAvukaH / sthUlambhaviSNuH, sthUlambhAvukaH / subhagambhaviSNuH, subhagambhAvuka: / ADhyambhaviSNuH, ADhyambhAvukaH / 'anagnambhaviSNuH, anagnambhAvukaH' ityAdi tadantavidhinA / cyanteSu na bhavati - ADhyIbhavitA / tAcchIlikatvAnnAstyabhUtatadbhAva iti na parAvapISNujukaJau / ikAraH sukhArthaH / tathA kartarIti / / 1063 / [du0 TI0] iTekArAditvaM siddham , naivm| sandeha: syAt kimayaM khakAra: kakAro veti / kAnubandhe iguNayorabhAvaH, prathamamakRtvA nirdizyate pAThagauravaM syAdityAha - ikAra ityAdi / kartari kRdityavizeSe kartari siddha eva bhavaterakarmakatvAt kartarIti nagnavizeSaNamapi na bhavati abhUtatabhAva iti kim ? ADhyo bhavati / / 1063 / [vi0 pa0] bhuvH| anagnambhaviSNurityapi tadantavidhiriSyata iti bhaavH| ADhyIbhaviteti vyaktyantaratvAt tRc| atrApi "bhrAjyalam0" (4 / 4 / 16) ityAdinA "zRkamagamahana0" (4 / 4 / 34) ityAdinA iSNujukau paratvAt tRcaM bAdhitvA kathaM na bhavataH ? na dezyam, vizeSAbhAvAt / na hyanayorutpattau khiSNukhukazorniSedho'rthavAn / AgamalakSaNasya vizeSasya
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam pUrvavadihApyabhAvAt / satyapyasmin parihAre matAntaravivakSayA parihArAntaramAhatAcchIlikatvAd iti| tAcchIlye kartari tayorvidhAnAditi etaduktaM bhavati / tAcchIlyaM hi tatsvabhAvaH / abhUtatadbhAvazcAvasthitasya dharmiNaH pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiH, sa cAdheyatvAnna svabhAva iti / kathantAcchIlye vihitau cvyante upapade'bhUtatadbhAve bhavata iti| iDAgamenaiva sidhyatItyAha ikAra iti / anyathA khakArasya prathamatve kAnubandhAzaGkAyAM "na zryuvarNavRtAM kAnubandhe " (4 / 6 / 79) itITpratiSedho guNAbhAvazca syaat| atra ca prativaktavyam aghoSe prathamaM na kariSyAmaH iti / evaM sati kaSTaM syAdityarthaH / tatheti / "kartari kRtaH " ( 4|6|46 ) ityavizeSeNaiva siddham / na ca nagnAdisahacaritaM karaNam iha vartate, pRthag yogAd iSTatazcAdhikArANAM pravRttirnivRttizceti vA ||1063 / 286 -- [ka0 ca0] bhuvaH / tAcchIlikatvAditi / yasya mate nagnAdau vyaktivyAkhyA nAsti pUrvatra nagnIkaraNamityeva bhavati, tanmate'yaM siddhAntaH / nanu tAcchIlikatvAnnAstyabhUtatadbhAva iti kathamuktam / na ca ADhyIbhavitetyatrAbhUtatadbhAvo nAsti / na tvabhUtatadbhAvastayoranupapattau kAraNam ? satyam / evaM yojyA vRttiH / tAcchIlikatvAt tAcchIlye kartari tayorvidhAnAt na parAvapi iSNUkaJAviti / tatrApi tAcchIlyaM vivakSyate ityAha nAstIti / abhUtatadbhAve nAsti tAcchIlyamiti zeSaH / vastutastu yathAzrutasambandha eva ghaTate tathAhi tAcchIlye kartari tayorvidhAnAt tayorviSaye nAstyabhUtatadbhAva iti hetoH 'ADhyIbhavitA' ityatrAbhUtatadbhAvena parAvapi iSNUka na bhavataH || 1063 / [samIkSA] 'ADhyambhaviSNuH, priyambhAvukaH' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM prAya: samAna pratyaya kie gae haiM / pANini kA sUtra hai "kartari bhuvaH khiSNuckhukaJauM" (a0 3 / 2 / 57) / isa prakAra pANinIya vyAkaraNa meM cakArAnubandha ko chor3akara anya sabhI prakAra kI ubhayatra samAnatA hI hai / -- [vizeSa vacana ] 1. ikAraH sukhArtha : (du0 vR0 ) / 2. pRthagyogAd iSTatazcAdhikArANAM pravRttirnivRttizceti vA (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] - 1. nagnambhaviSNuH / nagna bhU + khiSNu + si / anagno nagno bhavati / 'nagna' zabda ke upapada meM rahane para 'bhU sattAyAm ' (1 / 1) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'khiSNu' pratyaya, 'kh' anubandha kA prayogAbhAva, makArAgama, dhAtughaTita ukAra ko guNa, avAdeza tathA vibhaktikArya / + 2. nagnambhAvukaH / nagna bhU khukaJ + si / anagno nagno bhavati / 'nagna' zabda ke upapada meM rahane para 'bhU' dhAtu se 'khukaJ' pratyaya, makArAgama, UkAra ko vRddhi, Av Adeza tathA vibhaktikArya /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 1 bhU + 3-14. palitambhaviSNuH, palitambhAvukaH / palita + bhU + khiSNu-khukaJ si| apalitaH palito bhavati / priyambhaviSNuH priyambhAvukaH / priya bhU + khiSNukhukaJ + si / apriyaH priyo bhavati / andhambhaviSNuH, andhambhAvukaH / andha + 1 khiSNu + khukaJ + si| anandhaH andho bhavati / sthUlambhaviSNuH, sthUlambhAvukaH / sthUla bhU + khiSNukhukaJ + si| asthUlaH sthUlo bhavati / subhagambhaviSNuH, subhagambhAvukaH subhaga bhU + khiSNukhukaJ + si / asubhagaH subhago bhavati / ADhyambhaviSNuH, ADhyambhAvukaH / ADhya ADhyo bhavati / prakriyA pUrvavat // 1063 / + + + bhU + khiSNu - khukaJ + si / anADhya 1064. bhajo viN [4 / 3 / 59] " - + [ sUtrArtha ] karma kAraka ke upapada meM rahane para 'bhaja sevAyAm ' (1 / 604) dhAtu se 'viN' pratyaya hotA hai / / 1064 / [du0 vR0] karmaNyupapade bhajo viN bhavati / arddhabhAk pAdabhAk / upasarge'pi kecit arddhaprabhAk / / 1064/ [ka0 ca0 ] bhajo 0 0 / 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' (kA0 pari0 19 ) iti nyAyAt karmaNIti labdhaM vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattattvAditi sAgaraH || 1064 / 287 - + [samIkSA] 'arddhabhAk, pAdabhAk' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne samAna pratyaya kie haiM / antara yaha hai ki 'viN' pratyaya meM NakArAnubandha kI yojanA kAtantrakAra anta meM karate haiM, jaba ki pANini ne ise prArambha meM par3hA hai 'Nvi' / pANini kA sUtra hai "bhajo NviH" (a0 3 / 2 / 62 ) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / - [rUpasiddhi] 1. arddhabhAk / ardha + bhaj + viN + si / arddha bhajati / 'arddha' zabda ke upapada meM rahane para 'bhaja sevAyAm ' (1 / 604) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'viN' pratyaya, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu " (3 / 6 / 5) se upadhAgata akAra ko dIrgha, 'viN' kA lopa tathA vibhaktikArya / 2- 3. paadbhaak| pAda + bhaj + viN + si / pAdaM bhajati / ardhaprabhAk / ardha + pra + bhaj + si / arddha prabhajati / anya sabhI prakriyA pUrvavat // 1064 /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 kAtantravyAkaraNam 1065. sahazchandasi [4 / 3 / 60] [sUtrArtha nAma ke upapada meM rahane para 'Saha marSaNe' (1 / 560) dhAtu se vaidika saJjJA ke viSaya meM 'viN' pratyaya hotA hai / / 1065 / [du0 vR0] nAmnyupapade sahazchandasi sajJAyAM viNa dRssttH| sa ca loke prayujyate iti vcnm| turaassaatt| 'turAsAhaM purodhAya' iti||1065| [vi0 pa0] sh0| turaH sahate iti| "hrasvasya dIrghatA'' (2 / 5 / 28) ityupapadasya dIrghatvam, tatrApigrahaNAt sstvm||1065| [ka0 ca0] sh| nanvanena chanda:zabdasyopekSaNAt kathamidaM sUtraM kRtamityAha-sa ceti / virAmaviSaye vyaJjane pare tatrApizabdabalAt sasya SatvaM svarapare hakAre turAsAhamiti na SatvaM saMjJAbalAdeva nAmopapadaM vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAd vA evaM vakSyamANe'pi ||1065 / [samIkSA] 'turASAT' ityAdi zabdoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM samAna pratyaya 'viNa -Nvi' kie gae haiM / pANini kA sUtra hai - "chandasi sahaH' (a0 3 / 2 / 63) / pANini ke anusAra 'turASATa' kA prayoga kevala veda meM hI mAnA jAegA, parantu kAtantra vyAkaraNa kevala laukika saMskRta se hI sambaddha hai, ata: usameM isakA ullekha laukika saMskRta meM bhI 'turASATa' zabda ko sAdhu siddha karatA hai / kumArasambhava meM kAlidAsa ne 'turAsAham' kA prayoga kiyA hai - "turAsAhaM purodhAya' / [rUpasiddhi] 1. turaassaatt| turA + saha + viNa + si / turaH sahate / 'turA' zabda ke upapada meM rahane para vaha marSeNe' (1 / 560) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'viN' pratyaya, "hrasvasya dIrghatA'' (2 / 5 / 28) se dIrgha, viNa kA lopa, sakAra ko SakAra tathA vibhaktikArya / / 1065 / 1066. vahazca [4 / 3 / 61] [sUtrArtha] nAma ke upapada meM rahane para sajJA artha meM 'vaha prApaNe' (1 / 610) dhAtu se veda meM 'viN' pratyaya hotA hai / / 1066 / [du0 vR0] nAmnyupapade vahezchandasi sajJAyAM viNa dRSTaH / praSThavATa , praSThauhaH / vAhervAzabdasyauriti / idamapi pUrvavat / / 1066 [vi0 pa0] vhH| idmpiiti| asyApi loke pryukttvaadityrthH||1066| 1. tasmin viprakRtA: kAle tADakena divauksH| turAsAhaM purodhAya dhAma svAyambhuvaM yyuH||(ku0 saM0 ) /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 289 [ka0 ca0] vhH| praSThavAD yugapArzvagaH / / 1066 / [samIkSA] 'praSThavATa, praSThauhaH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne samAna pratyaya (viN-Nvi) kie haiM / pANini kA sUtra hai - "vahazca' (a03|2|64) / ata: ubhayatra samAnatA hI kahI jAegI / [rUpasiddhi] 1. praSThavAT / praSTha + vah + viN + si / praSThaM vahati / 'praSTha' zabda ke upapada meM rahane para vaha prApaNe' (1 / 610) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'viN' pratyaya, "asyopadhAyA dIrgho0' (3 / 6 / 5) se dhAtu kI upadhA akAra ko dIrgha, "ho Dha:" (3 / 6 / 56) se hakAra ko DhakAra, "padAnte dhuTAM prathama:' (3 / 8 / 1) se DhakAra ko TakAra tathA vibhaktikArya / 2. prsstthauhH| praSTha + vah + viN + zas / praSThaM vahanti tAn / 'praSTha' zabda ke upapada meM rahane para 'vaha' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'viN' pratyaya, upadhAdIrgha, viNlopa, "vAhervAzabdasyauH' (2 / 2 / 48) se 'vA' ko au, akAra ko aukAra-aukAralopa tathA vibhaktikArya / / 1066 / 1067. anasi Dazca [4 / 3 / 62] [sUtrArtha] 'anas' zabda ke upapada meM rahane para 'vaha prApaNe' (1 / 610) dhAtu se 'viN' pratyaya tathA 'anas' zabda ke antima sakAra ko DakArAdeza bhI hotA hai / / 1067 / [du0 vR0] anasyupapade vaherviNa dRSTaH, anasazca Do bhavati / ano vahatIti anaDvAn / anaDuhIti rUDhitvAt / / 1067 / [vi0 pa0] ana0 / anaDvAniti / "sau nuH' (2 / 2 / 43) iti nurAgamaH, anaDuhIti / "anaDuhazca' (2 / 2 / 42) iti vAzabdasyottvam / rUDhitvAditi / asyApizabdasya lokaprasiddhatvAdidaM vacanamityarthaH // 1067/ [ka0 ca0] anasi0 / sajJAtvADDakAraH AdezaH / evaM "anaDuhazca'' (2 / 2 / 42) iti jJApakAt / tathA akAra uccAraNArthaH / / 1067/
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'anas' zabda ke upapada meM rahane para 'vaha' dhAtu se 'viN' pratyaya karake pANini ne 'anaDvAn' zabda siddha nahIM kiyA hai| ve 'anuDuha' prAtipadika se "caturanaDuhorAmudAttaH " (a0 7 / 1 / 98) se 'Am' Agama tathA "sAvanahuhaH " (a07|1|82 ) ne 'num' Agama karake 'anaDvAn' zabda siddha karate haiN| ataH yaha kAtantrakAra kA eka vaiziSTya hI kahA jAegA / [ rUpasiddhi] 1. anaDvAn / anas vah + viN + si / ano vahati / 'anas' zabda ke upapada meM rahane para 'vaha prApaNe' (1 / 610) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'viN' pratyaya, ijvadbhAva, dIrgha, sakAra ko DakAra, liGgasaMjJA, si-pratyaya, nakArAgama, silopa tathA hakAralopa / / 1067 / 1068. duhaH ko ghazca [4 / 3 / 63 ] [sUtrArtha] karma kAraka ke upapada meM rahane para 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se 'ka' pratyaya tathA hakAra ko ghakArAdeza hotA hai || 1068 / - [du0 vR0] karmaNyupapade duhaH ko bhavati ghazcAntAdezaH / brahmadughA gau: gau: kAmadughA samyak prayuktA smaryate budhaiH / duSprayuktA punargotvaM prayoktuH saiva zaMsati / (kAvyA0 1 / 6) ||1068 / [ka0 ca0 ] duhaH / vizeSyavizeSaNabhAvasya prayokturAyattatvAdiha tat karmaNIti sambadhyate / atha ka-Adezo ghapratyayaH kathaM na syAt naivam / anyatreSTatayA ghakArasyAnubandhatvaM nizcitam / ato ghakAro na sthitimAMstasthAnubandhatvena kiJcinna phalamityAdeza eva brahma dogdhi pUrayati gaurvANI brahmadughA ityarthaH / prasiddhaprayogamAha gaurgauriti / 'aprayuktA punargotvaM prayoktuH saiva zaMsati' iti parArddham / asyArthaH - gaurvANI samyak prayuktA cet kAmadughA gauriva kAmadhenuriva paNDitaiH smaryate / ced yadi duSprayuktA tadA saiva vANI prayoktuH prayogakartuH gotvaM vRSatvaM zaMsati kathayatItyarthaH // 1068 / I [samIkSA] 2 -- 'kAmadughA, arthadughA' ityAdi zabdoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'ka' pratyaya tathA pANini ne 'kap' pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra haiM "duhaH kab ghaJzca' (a0 3 / 2 / 70) / isa prakAra pakArAnubandha ke atirikta ubhayatra samAnatA hI haiM / --
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 291 caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH [rUpasiddhi] 1. brahmadughA gauH| brahman + duh + ka + A + si / 'brahman' zabda ke upapada meM rahane para 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ka' pratyaya, hakAra ko ghakAra, strIliGga meM "striyAmAdA'' (2 / 4 / 49) se 'A' pratyaya, samAnadIrgha, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA usakA lopa / 2. kAmadudhA / kAma + duh + ka + A + si / 'kAma' zabda ke upapada meM rahane para 'duha' dhAtu se 'ka' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1068 / 1069. viTa kramigamikhanisanijanAm [4 / 3 / 64] [sUtrArtha] nAma ke upapada meM rahane para 'kram - gam - khan - san - jan' dhAtuoM se 'viT' pratyaya hotA hai / / 1069 / [du0 vR0] nAmnyupapade ebhyo viD bhavati / agreyA udadhikrAzca goSAzca visskhaastthaa| zriyaM dadhatu rAjendra ! tavAbjAsahitA ime|| chandasi sajJAtvena vizrutA loke prayujyante iti matam / / 1069 / [vi0 pa0] viTa0 / "viDvanorA' (4 / 1 / 70) iti sarvatrAkAraH / / 1069 / [ka0 ca0] vitt0| nAmopapadamAtraM pUrvoktAdeva hetoH / / 1069 / [samIkSA] 'agregA:, goSA:' ityAdi zabdoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne 'viT' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / 'gam' Adi pA~coM dhAtuoM se siddha hone vAle zabdarUpa veda meM to prayukta haiM hI, inakA loka meM bhI prayoga hotA hai| isIlie kAtantrakAra ne yahA~ inake sAdhutvahetu sUtra banAyA hai / pANini kA sUtra hai - "janasanakhanakramagamo viT" (a0 3 / 2 / 67) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / / [rUpasiddhi] 1. agregAH brhmaa| agre + gam + viT + si / 'agre' zabda ke upapada meM rahane para 'gamla gatau' (1 / 279) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'viT' pratyaya, "viDvanorA" (4 / 1 / 70) se makAra ko AkAra, samAnalakSaNa dIrgha, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA visargAdeza / 2. udadhikrAH viSNuH / udadhi + kram + viT + si / 'udadhi' zabda ke upapada meM rahane para 'kramu pAdavikSepe' (1 / 157) dhAtu se 'viT' pratyaya Adi kArya pUrvavat /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 kAtantravyAkaraNam 3. goSAH indraH / go - san - viT + si / 'go' zabda ke upapaTa meM rahane para 'SaNu dAne' (7 / 2) dhAtu se 'viT' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 4. viSakhAH zivaH / viSa + khan + viT + si / 'viSa' zabda ke upapada meM rahane para 'khanu avadAraNe' (1 / 584) dhAtu se 'viT' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 5. abjAH lakSmI: / ap + jan + viT + si / 'apa' zabda ke upapada meM rahane para 'jana prAdurbhAve' (3 / 94) dhAtu se 'viT' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1069 / 1070. mantre zvetabahukthazaMsapuroDAzAvayajibhyo viNa [4 / 3 / 65] [sUtrArtha] mantra artha meM 'zveta' ke upapada meM rahane para 'vaha' dhAtu se, 'uktha' ke upapada meM rahane para 'zaMs' dhAtu se, 'puras' ke upapada meM rahane para 'dAz' dhAtu se tathA 'ava' ke upapada meM rahane para 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu (1 / 604) dhAtu se 'viN' pratyaya hotA hai // 1070 / [du0 vR0] ebhyo viN bhavati mntre'rthe| zvetairuhyate zvetavA indrH| ukthAni ukthairvA zaMsati ukthazA yjmaan:| puro dAzyatyenaM puroddaaH| dasya DatvaM nipaatnaat| puro dazyate iti vA akArAntazca nipaatyte| 'sadA puroDAzapavitritAdhare' (kAdambarI-maGgalAcaraNa- zloka:) iti| avayajate avyaaH| vigame vyaJjanAdau caiSAmantasya Das - shvetvobhyaam| ukthazobhyAm puroddobhyaam| adantapakSe tu - puroddaashaabhyaam| svarAdau tu zvetavAhau, ukthazaMsau, puroDAzI, avyaajau| mantre rUDhitvAd yathAdarzanaM gmyte| sajJAtvAlloke prayujyante iti matam / / 1070 / [vi0 pa0] mntre0| zvetavA ityaadi| virAme vyaJjanAdau caiSAmantasya Dasi kRte DAnubandhe'ntyasvarAdelope "antvasantasya cAdhAtoH sau" (2 / 2 / 20) iti dIrghaH / puro dazyate iti veti / 'dA, dAne, danz dazane' (1 / 587, 290) veti bhAvaH / virAma ityAdi / virAme darzitam / zvetavobhyAmityAdinA vyaJjanAdau DasaM darzayati / nanu zvetairuhyate ityAdau kvacit karmaNi kvacit krtri| DasAdezazca vacanamantareNa kathaM pratIyate ityAha - mantra ityAdi / etena "antvasantasya cAdhAtoH sau" (2 / 2 / 20) ityatrAntagrahaNasyopadezAsantatvapratipAdanArthatvAdiha lAkSaNikasya kathaM dIrghaH iti dezyamapAstam, mantre tathaiva darzanAt / ata eva sambuddhAvapi dIrghatvameSAmeke pratipanA iti / / 1070 / [ka0 ca0] mantre0 / mantraviSaye saMjJAtvAt karmaNi ca bhavati / zvetaiH zvetAzvetairuhyate yA
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 293 mantramayI devateti indra evAtra mantre iti mantraviSayatvam / ukthazA iti / ukthazabdena RviSaye ucyate iti mntrvissytaa| puMroDA iti| puro agre dAzati enaM dravyamiti karmaNi prtyyH| kartRpadena viziSTArtha uktH| yathA sRjati tAmiti srk| puroDa:zabdena yjnyiiydrvymucyte| yajJe ca mantro'sti mantraviSayatA'syeti dAzdhAtordasya DatvaM nipAtanAt suutrnipaatnaadityrthH| puro dazyate pakSe danzdhAtorDAza iti sUtre nipaatH| nanvatra pakSe sUtre'nipAtanena kiM phalaM puroDAza iti kriytaam| puroDA ityAdau ca Dasi kRte Alopo bhaviSyatIti? satyam, adantapakSe pryojnmstiiti| yathA puroDAza iti tathA svare Daso'bhAve puraaddaashaavityaadaavpi| sadeti purADAzena pavitritAvadharau ysy| yad vA pavitrateti pAThaH puroDAzena pavitratAM dharatIti pvitrtaadhrH| etena puroDAzazabdo'danto'pi bhavati nipAtanAdadanta iti matam / evaM puroDAza ityaadi| nanu chandasyevAsya prayogastatsiddhayarthaM kathaM sUtramucyate ityAha - sNjnyaatvaaditi| ata eveti paJjI sajJAbalAdevetyarthaH // 1070 / [samIkSA] ___ 'zvetavAH, puroDA:' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne prAya: samAna pratyaya kie haiM tathA prAya: samAna prakriyA bhI apanAI hai / pANini kA sUtra hai - "mantre zvetavahokthazaspuroDAzo Nvin' (a0 3 / 2 / 71) / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. zvetavA indrH| zveta + vaha + viNa + si / zvetairuhyate / 'zveta' zabda ke upapada meM rahane para 'vaha prApaNe' (1 / 610) dhAtu se 'viN' pratyaya, ijvadbhAva, dIrgha, 'vi' kA lopa, 'zvetavAha' zabda kI liGgasaMjJA, 'si' pratyaya, silopa, Das Adeza, DakArAnubandha ke kAraNa AkAra kA lopa, "antvasantasya cAdhAto: sau'' (2 / 2 / 20) se dIrgha tathA sakAra ko visargAdeza / 2. ukthazAH yajamAnaH / uktha + zans + viNa + si / ukthAni ukthairvA zaMsati / 'uktha' zabda ke upapada meM rahane para 'zaMsu stutau ca' (1 / 241) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'viN' pratyaya, nalopa, liGgasaMjJA, si-pratyaya, dhAtughaTita upadhA ko dIrgha, si-lopa tathA sakAra ko visargAdeza / / 3. puroDA: yajJIyapiSTakam / puras + dAz + viN +. si| puro dAzatyenam , puro dazyate iti vaa| 'puras' zabda ke upapada meM rahane para 'dA" dAne, dazi daMzane' (1 / 587, 9 / 108) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'viN' pratyaya, dakAra ko DakAra tathA zeSa pUrvavat / matAntara se nipAtana dvArA akArAnta rUpa bhI sAdhu mAnA jAtA hai"puroddaashH'| 4. avyaaH| ava + yaj + viNa + si| avyjte| 'ava' upasargapUrvaka 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (1 / 608) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'viN' pratyaya Adi kArya prAya: pUrvavat / / 1070 /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 kAtantravyAkaraNam 1071. Ato man - kvanib - vanib vicaH [4 / 3 / 66] [sUtrArtha] AkArAnta dhAtu se 'man , kvanip , vanip' tathA 'vic' pratyaya hote haiM / / 1071 / [du0 vR0] AkArAntAd dhAtoH 'man , kvanip , vanip , vic' ityete pratyayA bhvnti| man -zobhanaM dadAtIti sudaamaa| azva iva tiSThati ashvtthaamaa| kvanip - sudhIvA, supiivaa| vanip - bhUridAvA, ghRtpaavaa| vic - kIlAlapAH / / 1071 / [vi0 pa0] AtaH / azvatthAmeti / sakArasya varNavikArastakAraH / kvanipi "dA-mAgAyati0" (3 / 4 / 29) ityAdinA Itvam / / 1071 / [ka0 ca0] Ato0 / azva iveti| azvasyeva sthAma aurjityamasyeti zrIpatiH / kvanibvanipo: pakAra: "dhAtosto'ntaH pAnubandhe" (4 / 1 / 30) iti takArAgamArthaH / tena vakSyamANe prAtaritveti siddham / ikAraH sukhaarthH| vicazcakAra uccaarnnaarthH| kIlAlapA iti hemH| nan kathametat , kRte'pItve nimittAbhAvAnivartiSyate / na ca pratyayalopalakSaNanyAyena vAcyam , na varNAzraye pratyayalopalakSaNam iti pratiSedhAt ? satyam / kvacit piturabhAve putrasya sthitiritIkAro na nivartate iti hRdayam // 1071 / [samIkSA] 'sudAmA, azvatthAmA, sudhIvA' zAdi zabdarUpoM ko siddha karane ke lie donoM hI vyAkaraNoM meM prAya: samAna hI pratyaya kie gae haiN| antara yaha hai ki pANini ne sUtra meM tIna hI pratyayoM kA pATha kiyA hai| ata: 'vica' pratyaya kI pUrti vRttikAra ne kI hai| pANini kA sUtra hai - "Ato maninkvanibvanipazca" (a03|2|74)| ata: anubandhayojanA ko chor3akara anya to prAya: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. sudaamaa| su + dA + man * si| zobhanaM ddaati| 'su' upasargapUrvaka 'Du dAJ dAne' (2184) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'man' pratyaya, 'sudAman' kI liGgasaMjJA, sipratyaya, nakAra kI upadhA ko dIrgha, nakAra tathA si- pratyaya kA lop| 2. ashvtthaamaa| azva + sthA + man + si| azva iva tisstthti| 'azva' zabda ke upapada meM rahane para 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'man' pratyaya, sakAra ko takAra, dIrgha, nakAra tathA 'si' pratyaya kA lop|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 295 3. sudhiivaa| su + dhA + kvanip + si| 'su' upasargapUrvaka 'Da dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvanip' pratyaya, "dAmAgAyati0' (3 / 4 / 29) se AkAra ko IkAra tathA vibhktikaary| 4. supiivaa| su + pA + kvanip + si| 'su' upasargapUrvaka 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se kvanip pratyaya Adi kArya puurvvt| 5. bhuuridaavaa| bhUri + dA + vanip + si| 'bhUri' ke upapada meM rahane para 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se 'vanip' pratyaya tathA vibhktikaary| 6. ghRtpaavaa| ghRta + pA + vanip + si| 'ghRta' zabda ke upapada meM rahane para 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se 'vanip' pratyaya Adi kArya puurvvt| 7. kiilaalpaaH| kIlAla + pA + vic + si| kIlAlaM pibti| 'kIlAla' zabda ke upapada meM rahane para 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se 'vic' pratyaya evaM anya prakriyA puurvvt||1071| 1072. anyebhyo'pi dRzyante [4 / 3 / 67] [sUtrArtha] AkArAnta bhinna dhAtuoM se bhI 'man - kvanip - vanip - vic' pratyaya hote haiN||1072| [du0 vR0] anyebhyo'pi dhAtubhya ete pratyayA dRshynte| man - sushrmaa| kvanip - praatritvaa| vanip - vijaavaa| vic - 'riza ruza hiMsAyAm' (5 / 55) - reTa, rott| dRzigrahaNaM pryogaanusaaraarthm||1072| [vi0 pa0] anye0| praatritveti| prAtar - pUrva 'iN gatau' (2 / 13) / "to'ntazca" (4 / 1 / 30) / vijaaveti| "viDvanorA" (4 / 1 / 70) iti||1072| [ka0 ca0] anye0| vijAvA iti| 'jana janane' (2 / 80) / 'ivi vyAptau' (1 / 203) ityasya vipUrvasya IdanubandhatvAnnakArAgame "yvorvyaJjane'' (4 / 1 / 35) iti yalopa:! "viDvanorA" (4 / 1 / 70) iti nakArasyAtve ikArasya yatve ca vijAveti antasthAyakAravAn syAt / / 1072 / [samIkSA] 'suzarmA, prAtaritvA' Adi prayogoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne prAya: samAna vidhAna kiyA hai| pANinIya vyAkaraNa meM tIna pratyayoM kA hI grahaNa sUtra dvArA hone ke kAraNa 'vic' pratyaya kI pUrti vRttikAra ne kI hai| pANini kA sUtra hai - "anyebhyo'pi dRzyante'' (a03|2|75)| ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi 1. sushrmaa| su + zR + man + si| 'su' upasargapUrvaka 'zR hiMsAyAm' (8 / 15) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'man' pratyaya, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se dhAtughaTita RkAra ko guNa-ar, liGgasajJA tathA vibhktikaary| 2. praatritvaa| prAtar + iN + kvanip + si| 'prAtar' zabda ke upapada meM rahane para 'iNa gatau' (2 / 13) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvanip', "dhAtosto'ntaH pAnabandhe" (4 / 1 / 30) se takArAgama tathA vibhktikaary| 3. vijaavaa| vi + jan + vanip + si| 'vi' upasarga ke upapada meM rahane para 'janI prAdurbhAve' (1.531) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'vanip' pratyaya, "viDvanorA'' (4 / 1 / 70) se dhAtughaTita nakAra ko AkAra tathA vibhktikaary| 4. rett| riz + vic + si| 'riza ruza hiMsAyAm' (5 / 55) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'vic' pratyaya, usakA sarvApahArI lopa, dhAtughaTita ikAra ko guNa tathA vibhaktikArya / / 1072 / / ___5. roT / ruz + vic + si| 'riza ruza hiMsAyAm' (5 / 55) dhAtu se vic pratyaya Adi. pUrvavat prkriyaa||1072| 1073. kvip ca [4 / 3 / 68] [sUtrArtha] sabhI dhAtuoM se 'kvip' pratyaya hotA hai||1073| [du0 vR0] dhAtoH kvim ca dRshyte| ukhAyAH saMsate - ukhaasrt| parNAni dhvaMsate prnndhvt| div - akssyuuH| kruG, pratyaG, U:, kI:, gI:, dhUH, luuH||1073| [du0 TI0] kvip0| akSairdIvyati, kruJcati, pratyaJcati, vayati, nayati, kirati, girati, lunaatiiti||1073| [vi0 pa0] kvip0| "srasidhvasozca' (2 / 3 / 45) iti antasya dkaarH| uuriti| 've tantusantAne' (2 / 611) kvipa, yajAditvAt samprasAraNe "vaH kvau" (4|1153) iti diirghH| 'ava rakSa pAlane vA' (1 / 202), "zrivyavimavi0'' (4 / 1 / 57) ityAdinA sarvasyoTa / / 1073 / [ka0 ca0] kvipa0 / dhurvi dhuriti vRttau pATho nAstIti TIkAyAM krameNa vaakydrshnaat||1073| [samIkSA] 'ukhAsrat, parNadhvat' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha 'kvip' pratyaya kA vidhAna
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai ata: ubhayatra samAnatA hI samajhanI cAhie / [rUpasiddhi] -- 297 "kvip ca" (a03|2|76)| 1. ukhAstrat / ukhA + srans + kvip + si| ukhAyAH saMsate / 'ukhA' zabda ke upapada meM rahane para 'sransu avasraMsane ' (1 / 481) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvip' pratyaya, sarvApahArI lopa, "srasidhvasozca" (2 / 3 / 45 ) se sakAra ko dakAra, nakAralopa tathA vibhktikaary| + 2. prnndhvt| parNa dhvans + kvip + si / parNAni dhvaMsate / 'parNa' zabda ke upapada meM rahane para 'dhvansuM avasraMsane' ( 1 / 481) dhAtu se 'kvip' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. akSadyUH / akSa + div + kvip + si| akSairdIvyati / 'akSa' zabda ke upapada meM rahane para 'divu krIDAvijigISAvyavahAradyutikAntigatiSu" (31) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvip' pratyaya, sarvApahArI lopa, si-pratyaya, "cchvo: zUTau paJcame ca" (4|1 | 56) se vakAra ko UkAra, ikAra ko yakAra tathA sakAra ko visargAdeza / 4. kruG / krunc + ( 1/46) dhAtu se 'kvip' pratyaya, sarvApahArI lopa tathA vibhktikaary| kvip + si| kruJcati / 'krunca kauTilyAlpIbhAvayoH ' ** 5. prtyng| prati + anc + kvip / pratyaJcati / 'prati' pUrvaka 'ancu gatipUjanayoH ' ( 1148) dhAtu se 'kvip' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 6. uuH| veJ + kvip + si| 'veJ tantusantAne' (1 / 611) dhAtu se kvip pratyaya, samprasAraNa, dIrgha tathA vibhktikaary| + + 7-10. kiiH| kRR kvip + si| kirti| 'kRR vikSepe' (5/21) / gIH / gR kvip + si| girti| 'gR nigaraNe' (5 / 22) / dhUH / dhurv + kvip +si| 'dhurvI hiMsArthaH' (1 / 194) / luuH| lU + kvip - + si| lunAti / 'lUJ chedane' ( 819) / ina prayogoM kI prakriyA prAyaH samAna hai || 1073 / 1074. vahe paJcamyAM bhraMzeH [ 4 / 3 / 69 ] [ sUtrArtha ] paJcamyanta 'vaha' (vahAt) ke upapada meM rahane para 'bhranzu adha: patane' ( 3 / 63) dhAtu se 'kvip' pratyaya hotA hai / / 1074 | [du0 vR0] vahe paJcamyantopapade bhraMze: kvib bhavati / vahAd bhrazyatIti vahabhraT // 1074 / [ka0 ca0 ] vahe 0 / 'skandhapradezastu vahaH' ityamaraH / / 1074 /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'skandhapradeza' artha meM 'vaha' tathA 'vAha' zabda kA prayoga hotA hai, usake upapada meM rahane para 'bhranz' dhAtu se kvip pratyayavidhAnArtha pANini ne pRthak sUtra nahIM banAyA hai| Mkvip ca'" (a03|2|76) sUtra se hI vahA~ kvip pratyaya karake 'vAhabhraT' zabda siddha kiyA gayA hai, parantu kAtantrakAra ne tadartha pRthak sUtra banAkara isa prayoga kI ora vizeSa dhyAna AkRSTa kiyA hai| vastutaH yahA~ pANini kI racanA meM hI lAghava hai | pRthak sUtra banAne se kAtantra meM gaurava hI kahA jaaegaa| [rUpasiddhi] - 1. vaha bhraT / vaha + bhranz + kvip + si| vahAd bhrazyati / 'vaha' zabda ke upapada meM rahane para 'bhranzu adha: patane' ( 3 / 63) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvip', sarvApahArI lopa, liGgasaJjJA, si pratyaya, "chazozca" (3 / 6 / 60 ) se z ko gh, "dhuTAM tRtIya:" (2 / 3:60) se S ko D, "vA virAme" (2 / 3 / 62) se vaikalpika D ko T, nakAralopa tathA silop|| 1074 / 1075. spRzo'nudake [4 / 3 / 70] [sUtrArtha] 'udaka' zabda se bhinna nAmapada ke upapada meM rahane para 'spRza saMsparza' (5/54) dhAtu se 'kvip' pratyaya hotA hai / / 1075 / [du0 vR0 ] anudake nAmnyupapade spRzaH kvib bhavati / ghRtaM spRzatIti ghRtspRk| mantreNa spRzatIti mantraspRk / anudaka iti kim ? udakaM spRzatIti udakasparzaH / / 1075 / [samIkSA] 'ghRtaspRk, mantraspRk' ityAdi prayogoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne prAyaH samAna rUpa meM hI pratyaya kie haiN| pANini kA sUtra hai - "spRzo'nudake kvin" (a03|2|58)| isa prakAra pANinIya nakArAnubandha ko chor3akara ubhayatra samAnatA hI kahI jaaegii| [rUpasiddhi] 1. ghRtaspRk / ghRta + spRz + kvip + si| ghRtaM spazati / 'ghRta' zabda ke upapada meM rahane para 'spRza saMsparza' (5/54) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvip' pratyaya, sarvApahArI lopa, liGgasaJjJA, si-pratyaya, zakAra ko SakAra, SakAra ko kakAra tathA si-lop| 2. mantraspRk / mantra + spRz + kvip + si| mantreNa spRzati / 'mantra' zabda ke upapada meM rahane para 'spRz' dhAtu se 'kvip' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1075 |
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdiyAdaH 299 1076. ado'nanne [4 / 3171] [sUtrArtha annabhinna nAma pada ke upapada meM rahane para 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se 'kvip' pratyaya hotA hai||1076| [du0 vR0] ananne nAmnyupapade'daH kvib bhvti| zasyamatti shsyaat| anatra iti kim ? annaadH| kaNAda ityapi dRshyte||1076| [samIkSA] 'AmAt, zasyAt' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM AcAryoM ne jina kvipviTa pratyayoM kA vidhAna kiyA haiM, unameM bhinnatA hone para bhI donoM kA sarvApahArI lopa ho jAtA hai- isa prakAra donoM meM samAnatA hI kahI jaaegii| pANini kA sUtra hai"ado'nane" (a03|2|68)| ata: ubhayatra samAnatA hI samajhanI caahie| _ [rUpasiddhi] 1. shsyaat| zasya + ad + kvip + si| shsymtti| 'zasya' zabda ke upapada meM rahane para 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvip' pratyaya, sarvApahArI lopa, samAnalakSaNa dIrgha tathA vibhktikaary| 2. AmAt / Ama + ada + kvip + si| aammtti| 'Ama' zabda ke upapada meM rahane para 'ad' dhAtu se 'kvip' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1076 / 1077. kravye ca [4 / 3 / 72] [sUtrArtha "kravya' zabda ke upapada meM rahane para 'ad' dhAtu se 'kvip' pratyaya hotA hai||1077| [du0 vR0] qavye copapade'daH kvib bhvti| punarvacanAt pakve - krvyaat| apakve tu annev| kravyAdA raaksssaaH| catu:sUtrIyaM prpnycaartheti||1077| [vi0 pa0] krvye0| dRzigrahaNasya prayogAnusArArthatvAt "kvip ca" (4 / 3 / 68) ityanenaiva sidhytiityaah-cturityaadi||1077| [ka0 ca.] krvye0| caturNAM sUtrANAM smaahaarshctuHsuutrii| 'anantazca samAhAro nadAdiSu nigadyate' ityuktmev||1077| [samIkSA] 'kravyAt' zabda ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM sarvApahArI lopa vAle (kAta0-kvip / pA0-viTa) pratyaya kie gae haiN| pANini kA sUtra hai - "kravye ca"
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 kAtantravyAkaraNam (a03|2|69)| ata: bhinna bhinna pratyayoM ke vihita hone para bhI samAnatA hI kahI jaaegii| [rUpasiddhi] 1. kravyAt / kravya + ad + kvip + si| kravyam = pakvam atti| 'kravya' zabda ke pUrvapada meM rahane para 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvip' pratyaya, sarvApahArI lopa, samAnalakSaNa dIrgha, liGgasaJjA, si-pratyaya, si-lopa tathA dakAra ko tkaaraadesh||1077|| 1078. Rtvig - dadhRk - srag - diguSNihazca [4 / 3 / 73] [sUtrArtha 'Rtvika, dadhRk, srak, dik, uSNik' ina kvip - pratyayAnta pA~ca zabdoM kI nipAtana se siddhi hotI hai||1078| [du0 vR0] ete kvibantA nipaatynte| Rto yajIti Rtvik| rUDhita eva dhRSo dvivacanam - ddhRk| sRjerRta: paro't, karmaNi ca kvie / sRjati tAmiti srk| dizeH karmaNi ca kvip / dizati tAmiti dik| UrdhvaM snihyati ussnnik| udo dalopaH, SatvaM ca, gatvaM tu dRgAditvAt / / 1078 / [samIkSA] 'Rtvika, srak' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne prAya: samAna sUtra banAe haiN| pANini ne 'aJc, yuja, kruJc' ina dhAtuoM kA adhika pATha kiyA hai| unakA sUtra hai - "RtvigdadhRdiguSNigaJcayujikruJcAM ca' (a03|2|59)| ina tIna zabdoM kI adhikatA ko chor3akara anya to ubhayatra samAnatA hI hai / 'kvip' ho cAhe 'kvin 'donoM kA hI sarcApahArI lopa hotA hai, ata: bhinnatA nahIM kahI jA sakatI hai / [rUpasiddhi] 1. Rtvik / Rtu+ yaj + kvip + si| Rtau yajati / Rtu zabda ke upapada meM rahane para 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSa' (1/168) dhAtu se kvip pratyaya, sarvApahArI lopa, yakAra ko samprasAraNa, ukAra ko vakAra tathA vibhaktikArya / 2. dadhRk / dhRS+ kvip + si / 'ji dhRSA prAgalbhye' (4 / 18) athavA "dhRSaprahasane ' 9/289) dhAtu se kvip pratyaya, sarvApahArI lopa, rUDhivazAt 'dhRS ' ko dvitva, abhyAsakArya, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 3. srak / sRj + kvip + si / sRjati tAm / 'sRja visarge' (3 / 116) dhAtu se kvip pratyaya, sarvApahArI lopa, rUDhivaza (nipAtana se ) dhAtughaTita RkAra ke bAda akAra, RkAra ko rakAra tathA vibhaktikArya /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 4. dik / diz + kvip + si / dizati tAm / "diza atisarjane ' (5 / 3) dhAtu se karma meM kvip pratyaya, sarvApahArI lopa tathA vibhaktikArya 5. uSNik / Urdhva +snih + kvip + si / UrdhvaM snihyati / 'ud ' zabda ke upapada meM rahane para 'SNiha prItau '(3/40 ) dhAtu se kvip pratyaya, sarvApahArI lopa, nipAtana se ud -ghaTita dakArakA lopa, sakAra ko SakAra, liGgasaMjJA, si-pratyaya, silopa tathA "cavargadRgAdInAM ca" (2 / 3 / 48) se hakAra ko gakArAdeza / / 1078 / 1079- satsUdviSadruhaduhayujavidabhidachidajinIrAjA mupasarge'pi [4 / 3 / 74] [sUtrArtha] upasarga ke tathA upasargabhinna nAma ke upapada meM rahane para tathA na rahane para bhI 'sad, sU, dviS , druha, duha, yuj, vid, bhid, chid, ji, nI' tathA 'rAj' dhAtu se 'kvip' pratyaya hotA hai / / 1079 / [du0vR0] eSAmupasarge'nupasarge'pi nAmnyupapade kvib bhavati / upasIdati - upasat, sat , sabhAsat / dviSaH sAhacaryAt sUradAdiH / prasUte- prasUH, sUH, aNDasUH / vidviTa, dviTa, mitradviT / pradhruk , dhruk , mitradhruk / pradhuk, dhuk, godhuk / prayuk, yuG , azvayuk / saMvit, vit, vedavit / lAbhArthAnna dRzyate / prabhit, bhit , kASThabhit / pracchit , chit , rajjucchit / abhijit, jit, arijit| praNI:, nI:, senaaniiH| virATa, rAT, giriraatt| prapaJcArthamidam / / 1079 / [ka0 ca0] satsU0 / sUradAdiriti prasavArthasyaiva (381) sUdhAtorgrahaNam, na 'dhU preraNe' (5 / 18) iti caurAdikasyetyarthaH (taudaadiksy)| yuGiti / "yujerasamAse nurpuTi" (2 / 2 / 28) iti nurAgamaH / / 1079 / [samIkSA] 'prasUH, godhuk, abhijit ' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne samAnasaMkhyaka 12 dhAtue~ par3hI haiM tathA samAna pratyaya=kvip bhI kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "satsUdviSadruhaduhayujavidabhidacchidajinIrAjAmupasarge'pi kvip' (a0 3 / 2 / 61) / yaha jJAtavya hai ki kAtantrakAra pratyeka ke 3-3 rUpa banAte haiM / 1- upasarga ke upapada meM rahane para, 2- nAma ke upapada meM rahane para tathA 3- kevala dhAtu se / jaise-abhijit, jit, arijit ityAdi / parantu pANinIya vyAkhyAkAra 'rATa' ko chor3akara anya dhAtuoM ke svatantra dhAtuniSpanna rUpa nahIM dikhAte, jabaki sUtrArtha ke anusAra dikhAe jAne caahie| ata: isa aMza ke atirikta anya to sarvavidha samAnatA hI kahI jA sakatI hai /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi 1-3. upasat. sat. sabhAsat / upa, sabhA sad + kvip -si / 'upa-sabhA' ke upapada meM rahane para 'Sadla vizaraNa' (5 / 60) dhAtu se kvip pratyaya, sarvApahArI lopa, liGgasaJjJA, sipratyaya, silopa tathA "padAnte dhuTAM prathamaH' (3 / 8 / 1 ) se dakAra ko takArAdeza / 4-6 prasUH, sUH, aNDasUH / pra, aNDa+sU-kvip - si / 'pra, aNDa' ke upapada meM rahane para 'ghaGa prANiprasave' (3 / 81) dhAtu se 'kvip ' pratyaya Adi kArya puurvvt| 7-9 vidviTa, dviT , mitradviT / vi, mitra+dviSa -kvip + si / 'vi, mitra' ke upapada meM rahane para 'dviSa aprIto' (2 / 60) dhAtu se 'kvip ' pratyaya Adi kArya prAyaH pUrvavat / 10-12. pradhruka, dhruka, mitradhruk / pra, mitra+druha+kvip + si / 'pra, mitra' ke upapada meM rahane para 'druha jighAMsAyAm ' (3 / 38) dhAtu se kvip, ha ko gha, da ko dha tathA vibhaktikArya / 13-15. pradhuka, dhuka ,godhuk / pra, go+duha-kvip +si / 'pra,go' ke upapada meM rahane para 'duha prapUraNe' (2 / 61) dhAtu se kvip Adi pUrvavat / 16-18. prayuk , yuG , azvayuk / pra, azva-yuj +kvip + si / 'pra, azva' ke upapada meM rahane para 'yujir yoge' (67) dhAtu se kvip pratyaya Adi kArya puurvvt| 'yuGa' meM 'nu' Agama / 19-21. saMvit, vit, vedvit| sam , veda + vid + kvip +si| "sam, veda' ke upapada meM rahane para 'vida jJAne' 2 / 27) dhAtu se 'kvip' pratyaya Adi kArya puurvvt| 22-24. prabhit, bhit, kaasstthbhit| pra, kASTha + bhid +kvip +si / 'pra, kASTha' ke upapada meM rahane para 'bhidir vidAraNe' (62) dhAtu se 'kvip ' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 25-27. pracchita, chita, rjjucchit| pra, rajju chid +kvip +si / 'pra, rajju' ke upapada meM rahane para 'chidira dvidhAkaraNe' (6 / 3) dhAtu se kvip pratyaya Adi kArya pUrvavat / 28-30. abhijit , jit , arijit / abhi, ari+ji kvip + si / 'abhi, ari' ke upapada meM rahane para 'ji jaye' (1 / 191 ) dhAtu se 'kvipaM' Adi kArya pUrvavat / 31-33. praNI:, nIH, senaaniiH| pra, senA+nI +kvip + si / 'pra, senA' ke upapada meM rahane para 'kvip ' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 34-36. virATa, rAT, girirAT / 'vi, giri' ke upapada meM rahane para 'rAz2a dIptau' (1 / 539) dhAtu se kvip pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1079 /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 1080. karmaNyupamAne tyadAdau dRzaSTaksako ca [4 / 3 / 75] [ sUtrArtha] upamAna tyadAdi ke upapada meM rahane para upameya karma artha meM 'dRzir prekSaNe' (1 / 289) dhAtu Tak, sak tathA kvip pratyaya hotA hai / / 1080 / [du0 vR0] 11 tyadAdAvupamAne upapade karmaNyupameye'rthe karmaNi dRzaSTaksakau bhavataH kvip ca / sya iva dRzyate tyAdRzaH, tyAdRzI, tyAdRkSaH tyAdRk / sa iva dRzyate tAdRzaH, tAdRzI, tAdRkSa:, tAdRk / eSu samAnasya sa iti sadRzaH, sadRzI, sadRkSaH, sdRk| 'A sarvanAmnaH " ( 4/6/69 ) iti vacanAt anyAdRzaH, anyAdRzI, anyAdRkSaH, anyaadRk| tyadAdAviti kim ? vRkSa iva dRzyate / upamAna iti kim ? sa dRzyate / karmaNIti kim ? sa iva pazyati // [du0 TI0] 1080 / karma / samAnAnyayozceti na vaktavyamityAha- eSvityAdi / AtyAdi / AtyadAdAviti siddhe yad "A sarvanAmnaH " ( 4/6/69) ityAha, tad bodhayati - anyazabde'pi bhavatIti / jJApakajJApitAzca vidhayo lakSyamanusarantIti bhAvaH / tyadAdayo dviparyantAH sarvanAmasu paThyante / tulyatayopalabhyamAnasya sadRzAdizabdavAcyatvAdavayavArthAvagamenArthabhAve (?) tAdRzyAdizabdAnAM vRttiriti tathaivAnvAkhyAnaM yuktaM na rUDhivaditi vyaasnirdeshaashrynnm| kazcid Aha- karmaNati tyAdivizeSaNaM tarhi nAsti kartatvaM tulyadharmAtidezamAtraM yAdRzo grAmastAdRzaM nagaramiti / naivam / dharmo'pi gamyate anyathA sadRzo grAmasyeti syAt, tamevA''tmAnaM pazyati tAdRgiti / nanu karmakartRtvameva durghaTam, na hi bhavati kuzUlamivAtmAnaM bibharti bhidyate kuzUla iti| na ca karmakartrartho'tra nirdiSTo manyate / rUDhizabdA ime yathAkathaJcid vyutpAdyA itIvArtho bAdhakakarmakartrartho dRzyate iti / / 1080 / - 303 , [vi0 pa0 ] karmaNi0 / "A sarvanAmnaH " ( 4 / 6 / 69) ityupapadasyAtvam / samAnAnyayozceti na vaktavyam ityAha- eSvityAdi / na hyanyathA dRgdRzadRkSeSu samAnasya sa iti vacanam upapadyate iti bhAvaH / evam A tyadAderiti siddhe yad A sarvanAmnaH iti bravIti tajjJApayati- tyadAderanyasyApi dRgAdiSvAtvamiti, ato'nyazabde'pi upapade dRzeSTagAdayaH pratyayAstathA satyAtvamityAha- A sarvanAmna iti / / 1080 / [ka0 ca0] karma 0 0 / upamIyate yena tad upamAnam / nanu karmaNIti saMnihitatvAdupamAna iti tyadAdervizeSaNaM kathaM na syAt tatazca karmaNyupamAne tyadAdAvupapade kartari syAtAm, yathA
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 kAtantravyAkaraNam tamiva pazyatIti ? satyam / upameyamantareNopamAnaM na sambhavatIti upameyakarmApekSatvAt kutaH pratyaya:, ataH karmaNIti pratyayavizeSaNamiti hemaH / tyadAdizcAtra bhavantuparyantaH / nanu tvamiva dRzyate ya:, ahamiva dRzyate yaH, bhavAniva dRzyate yaH iti vyutpattyA tvAdRzAdizabdAnAM kathamupamAne vRttirupameyakarmaNi pratyayavidhAnAt tasyaivAbhidhAnaM yuktm| tathA ca prayogo'pi dRzyate - kiyanmAtraM jalaM vipra ! jAnudaghnaM narAdhipa ! tathApIyamavasthA te na hi sarve bhavAdRzAH / / ityatra bhavAdRzazabdenopameyaM karmocyate na tUpamAnam / na hi sarve janA bhavAdRzA ityrthH| atra kazcid yatrAnyapadaM nopameyaM sambhavati upamAnasya sAdRzyAbhAvAt tatropamAnasyaivopameyatA / yathA- 'rAmarAvaNayoryuddhaM rAmarAvaNayoriva' iti / tadvadatrApi tvAdRzAdInAM kutazcidupamAnasyAbhidhAnaM yatra sambhavati ttropmeysyaabhidhaanmityaacsstte| vastutastu kSaNabhaGgaravAdimate ekasyApi puruSasyeha pratikSaNaM hAnyupacayasambandhAd bhedaH pUrvadRSTo'sau devadatta idAnIM nAsau hAnerupacayAd vA bhedabuddheH / ato bhavAniva dRzyate bhavAnityekasyApi bhavacchabdasya vAcyasya bhedAdupameyatopamAnatA cetydossH|| 1080 / [samIkSA] 'tAdRk, tAdRza:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha pANini 'kvin ' tathA 'kaJ' pratyayoM kA sAkSAt vidhAna karate haiM / vArtikakAra ne 'ksa' pratyaya se 'tAdRkSa: ' ityAdi zabdarUpa siddha kie haiN| sUtra isa prakAra hai - " tyadAdiSu dRzo'nAlocane kaJ ca (a0 3 / 2 / 60 ) ! vArttika sUtra hai - "dRze: ksazca vaktavyaH " (a0 3 2 60vA0) / isa prakAra yadi anubandhabheda ko chor3a bhI diyA jAya to bhI pANinIya vyAkaraNa meM gaurava tathA kAtantra meM lAghava spaSTa hai / [rUpasiddhi] 1-4 tyAdRzaH tyAdRzI, tyAdRkSaH, tyAdRk / tyad + dRz + Tak, I, sak, kvip si / sya iva dRzyate / 'tyad' zabda ke upapada meM rahane para prakRta sUtra dvArA 'Tk' + pratyaya, 'T - k' anubandhoM kA prayogAbhAva, "A sarvanAmnaH (a03|6|69) se prtyy| 'sak' pratyaya hone dakAra ko AkAra tathA vibhaktikArya / strIliGga meM 'I' para zakAra ko kakAra, sakAra ko SakAra, 'kM -S ' saMyoga 'kvip' pratyaya hone para usakA sarvApahArI lopa- tyAdRk / "" 9 - 12. sadRzaH, sadRzI, sadRkSaH, sadRk / samAna + kvip + si / samAna iva dRzyate / prakriyA prAyaH pUrvavat / 5-8 tAdRzaH, tAdRzI, tAdRkSaH, tAdRk / tad + dRz + Tak, I, + si / sa iva dRzyate / prakriyA pUrvavat / " se 'kSU N' -tyAdRzaH / - + dRz Tak, I, sak, kvip sak,
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH dRz + 13-16. anyAdRzaH, anyAdRzI, anyAdRkSaH, anyAdRk / anya + Tak, I, sak, kvip + si| prakriyA pUrvavat // 1080 / 1081. nAmnyajAtau NinistAcchIlye [ 4 | 3 |76] [sUtrArtha] jAtibhinna nAma ke upapada meM rahane tathA tAcchIlya artha ke gamyamAna hone para dhAtu se 'Nini' pratyaya hotA hai / / 1081 / 305 [du0 vR0] tacchabdena dhAtvartho nirdizyate / tadeva zIlamasya karturiti vigrahaH / ajAtivAcake nAmnyupapade dhAtostAcchIlye gamyamAne Ninirbhavati / uSNabhojI, dharmAvabhASI / nAmnIti kim ? upabhoktA, sambhoktA / katham udAsArI, pratyAsArI, brahmavAdI ? sAdhau ca sAdhu dadAtIti sAdhudAyI / sAdhu karotIti sAdhukArIti vaktavyameva / ajAtAviti kim ? brAhmaNAnAmantrayitA / - AkRtigrahaNA jAtirliGgAnAM ca na sarvabhAk / sakRdAkhyAtanirgrAhyA gotraM ca caraNaiH saha / / prAgutpattivinAzAbhyAM sattvasya yugapad guNaiH / asarvaliGgAM bahvarthAM tAM jAtiM kavayo viduH / / ityanye / tadA kumAravAdIti bhavitavyameva, ajAtitvAt // 1081| [du0 TI0] naamni0| jAyante yayA'nugatAH sarvapadArthAH iti jAtiH / sA cAbhinnabuddhidhvaniprasavanibandhanamanekavyaktyAspadamarthavRttilakSaNamAkAGkSitAnavadhAritavyaktivizeSaNaM sAmAnyamityucyate, sA ca bahuprakArA lokata eva prasiddhA / yathA gaurazvaH zakunirmRgo vyAghra iti saMsthAnAbhivyajyamAnaniyatazarIrA kAcid 'brAhmaNakSatriyavaizyazUdrAH kaivarto niSAdaH ' ityAcAravizeSaliGgAnumIyamAnasvarUpA, kAcid gArgyo baidaH kaThaH kAlApa iti gotracaraNAbhidhIyamAnA pratItimAtragamyA ityAha-AkRtItyAdi / gRhItirgrahaNam, AkRtergrahaNaM yatreti bhinnAdhikaraNe bahuvrIhiH / evaM kumArIbhAryeti bhavitavyam jAteH puMvadbhAvasyAbhAvAt / aparasmiMstu kumArabhArya iti ajAtitvAt puMvadbhAvaH / kathamityAdi / vaktavyaM vyaakhyeym| anAmno'pi dRzyate iti, tena utpratibhyAmAGaH sartestAcchIlye bhavati atAcchIlye'pi dRzyate sAdhuzabde sAdhu kriyAvizeSaNam, tathA brahmaNo vada iti brahmavAdI / aNo'pavAdaH / athavA abhidhAnAdal vAvadanaM vadaH, brahmaNo vadaH / so'syAstItIn // 1081 // * [vi0 pa0 ] naamni0| utpratibhyAmAGaH sarteriti vaktavyam anAmatvAt / tathA brahmaNo vada iti / jAtitvAt tAcchIlyAbhAvAd vaa| sAdhau ceti sAdhuzabde'pyatAcchIlye kriyAvizeSaNe
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 kAtantravyAkaraNam na sidhyatItyAha- kathamityAdi / vaktavyaM vyAkhyeyam / dRzigrahaNaM prayogAnusArArthama anuvartate, tata ityarthaH / Amantrayiteti / tAcchIlye tRn / AkRtItyAdinA jAte: paribhASAmAha- Akriyate vyajyate'nayA iti AkRtiH saMsthAnamucyate / gRhyate'neneti grahaNam / AkRtireva grahaNaM yasyAH sA AkRtigrahaNA, saMsthAnavyaGgyeti yaavt| etena 'gormagaH siMho vyAghraH' ityAdiSu viSANAdimatsaMsthAnavyaGgayatvAd AkRtigrahaNA gotvAdilakSaNajAtiruktA, guNakriyA ca pratyuktA saMsthAnavyaGgayatvAbhAvAt / na hi guNakriyayoranvitayorapyAkAravizeSavyaGgayatA'sti, tayorAzrayamAtropalabdhAvapalabdheriti brAhmaNatvAdirUpA tu na saMsthAnavyaGgayA, tadadhiSThAnasya jAtyantareNApi samAnatvAt / ato lakSaNAntaramAha - liGgAnAM ca na sarvabhAgiti / ___ yA'pi liGgAnAM sarvaM rUpaM na bhajate, sarvANi liGgAni na bhajate ityarthaH, sA'pi jAtiH / yathA brAhmaNatvAdiH / sA hi puMstriyoreva vartate na tu napuMsake ityasarvaliGgabhAg bhavati / vidhyarthaM cedam / ata: sarvaliGgabhAjo'pi pUrveNa jAtitvaM syAdeva / yathA taTaH, taTI, taTamiti / yadyevam , devadattAdizabdo'sarvaliGgabhAktatvAjjAtizabda: syAt? saJjJAzabdazcAyamiSyate ? satyametat , kintu nedaM svatantralakSaNam , api tUpadezApekSam asarvaliGgabhAkSu brAhmaNAdiSUpadezavyaGgyA jAtirityarthaH / nanu devadattAdizabdo''pyupadezamapekSate ev| na hyanupadiSTe devadattAdizabdaM prayuGkte, prayuktatvAt tadarthaM pratipattumarhatIti? tadayuktam, upadezArthAparijJAnAt / upadezo TekasyAM vyaktAvekadA kRto'nekavyaktiSu tattatpratyayanimittaM bhavan sakalavyApaka ihAbhyupagamyate nopdeshmaatrm| na caikadravyasamavAyino devadattAdizabdasyaikasyAM vyaktAvupadiSTasya vyaktyantarAnuyAyitvamasti tadarthasya bhedaabhaavaat| atha bAlyAdibhedAd bheda iti cet tdyuktm| na khalu jAtiriha svarUpasAmAnyamAzrIyate dravyANAm , api tu saadRshysaamaanym| yena svabhAvena bhAvA: samAnAH sadRzAH bhavanti sA jAtirityarthaH / na ca bAlyakaumArayauvanAderavasthAyAH saadRshymstiiti| ato yadyapyamI yadRcchAzabdA nAnAvasthamekamarthamAcakSate, tathApyekaiva sA vyaktiriti na doSaH / ___upadezApekSatvamAha- sakRdAkhyAtanirgrAhyeti / etattu sarvasyA eva jAterupayuktam / sakRd ekavAramAkhyAtopadiSTA satI nizcayena grAhyA / tathAhi kAle dhavale vA gopiNDe sakRdekavAram AkhyAtA piNDAntare'pi gauriti jJAnanirlAhyA bhavati / upadezasya dezakAlavikSiptAsu azeSavyaktiSu prativyaktiSvazakyasAdhanatvAditi / tRtIyalakSaNamAhagotraM ca caraNaiH saheti / 'apatyaM pautraprabhRtikaM gotram / " (a0 4 / 1 / 162) iti pUrvAcAryaiH paribhASitamiha gotraM gRhyate / yathA gAgryo vAtsya iti / yadyapi gAryAdiSu gArgyatvAdirgavAdiSu gotvAdivadasti, tathApi na saMsthAnavyaGgayA, tadAzrayasya jAtyantareNApi sadRzatvAt / nApyasarvaliGgabhAk / gAgryo gArgyam iti sarvaliGgadarzanAd ata: pRthgucyte| tathA kaThabaDhacAdizcaraNazabdazcAdhyayanakriyAsambandhena pravRttatvAt kriyAzabda eva na jaatishbdH|
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 307 tathAhi kaThazabdo'pyadhyayanavizeSamAcakSANo yadA tadadhyayanasambandhAt tadadhyetRSu puruSeSu vartate tadA'yaM caraNazabda iti kriyaivAsya pravRttinimittam ato jAtitvaprasiddhaye caraNaiH sahetyuktam / matAntaramAha- prAgutpattivinAzAbhyAmiti / guNAnAmajAtyAtmakatvaM darzayituM guNairiti vizeSaNe tRtIyAmAha / anekaguNAzrayazcArtho bhavatIti bahuvacanam / ayamarthaH- guNA: khalUpajananApAyadharmANaH satyeva arthe utpadyante vipadyante ca, tenotpattivipattidharmakairanekairguNairyugapad viziSTo gavAdirarthe bhavati / tasya caivaMvidhasyArthasya yadrUpAntaramutpattivinAzAbhyAM prAG notpadyate, na ca vinazyati kevalamutpatteH prabhRtyAvinAzamanugacchati tatsAmAnyAtmakaM gotvAdilakSaNaM jAtirityarthaH / / ___ brAhmaNatvAdikantu notpatteH prabhRtyAvinAzamanuvartate / brAhmaNo hi tapa:zrutiyonisambandhAd bhavati, yathoktam - 'tapaH zrutizca yonizca etad brAhmaNakAraNam ' / na ca tadaharjAtasya etattrayamutpatteH prabhRtyupapadyate / tathA satyapi tasmin piNDe vimArgagAmini kriyA_zAd brAhmaNatvasya bhraMza iti nAvinAzamanuvartate gotvAdivaditi / ato lakSaNAntaramAha- asarvaliGgAm iti| yasyAmapi sarvaM liGgaM na vidyate kintvekaM dve liGge vA bhavataH, sA'pi jaatiH| yathA brAhmaNatvAdiH / atra mate gotracaraNalakSaNA'pyasarvaliGgatvAdeva jaati:| yadAha zAkaTAyana:'gotracaraNamatriliGgataiva jAtiH' iti| evaM sati devadattatvAderapi jAtitvaM syAd atastannirasitumAha- bhvaamiti| anekavyavaktyAdhArA jaatirityrthH| na caivaM devdtttvaadiriti| tdetyaadi| na hi kumAratvamtpatte: prbhRtyaavinaashmnvrtte| tiSThatyeva hi devadattAdike'rthe tad vinazyati, vayo'ntaraM cotpAdyate iti / na prAgutpattivinAzAbhyAM kumAratvamasti iti ajAtitvaM syaaditi| pUrvapakSe tu kumAratvavRddhatvAderAkRtyA grahaNamastIti jAtitvameveti kumAravAdItyapaprayoga iti / / 1081 / [ka0 ca0] nAmni0 / tacchabdeneti / dhAtoH prastAvAt tasmANinirbhavati, ataH prastutatvAt tasyArtha eva nirdizyate ityAha- tacchabdenetyAdi / ayaM ca prakRtyarthaH, nirgalitArthastu phalanirapekSA pravRttistAcchIlyam ityuktameva kartari pratyaya:, kartuzca tAcchIlyadharmo'sti, ato gamyamAnaM tAcchIlyaM tRnbAdhakamidam / jAyete arthapratyayau anayA jAtiriti karaNe ktiH, na jAtirajAtistasyAM gotvAdijAtibhinnaM gaNAdikamajAtizabdenocyate, tasyA amUrtatvAnnAsti nAmatvam / ato'jAtivAcakaM nAma ajAtizabdenocyate ityAhaajAtivAcaka iti / uSNabhojIti / / nanu anantaratvAd dRzeranuvartane dharmadarzItyudAharaNaM yuktam, kathamidamucyate / na ca vAcyaM ghaantAdini sati 'dharmadarzI' iti siddhameva, vacanavaiyarthyAt / sAmAnyadhAtoranuvRttiriti
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam yasmAt karmopapade tRno bAdhane sUtrasya saphalatvam ? satyam / dRzigrahaNasya prayogAnusAritvAt tadA karmopapade tRn na bhavatIti vAcyam sthito'pyavazyaM caitadaGgIkartavyam kathamanyathA utpratibhyAmAGaH sateM: kartari tAcchIlye tRn syAt / tathA brahmavAdItyAdAvapi tasmAt sUtrabalAdeva vyAptirgamyate nAmnIti kimityupasargasya nAmatvaM Dapratyayavidhau jJApitameva / 308 nanu nAmnItyasyAbhAve tyadAdInAmanantaratvAdevAnuvartanaM yuktam, tatazca sodAharaNamapi na sidhyati idaM vA kathaM pratyudAharaNam ? satyam ajAtAviti pratiSedhAt tyadAdInAM nAnuvRttiH, na hi tyadAdInAM madhye vakSyamANalakSaNena jAtitvaM ghaTate, yena tatra vyAvRttiH / atha tyadAdeH pUrvavastuparAmarzitvAd yadA jAtivAcakaM gavAdikaM parAmRzyate tadA vyAvRttiriti / ajAtiviSayeSu vartamAneSu bhaviSyati, jAtiviSayeSu tu vartamAneSu na bhavati ? satyam, ajAtAvityasya padasya sAmAnyasyopapadatvakalpane sAmAnAdhikaraNyenAnvayaH, tyadAdInAmupapadatve'pi ajAtAvityasya vaiyadhikaraNyenAnvayaH / na hi sAmAnAdhikaraNyasambhave vaiyadhikaraNyaM kalpyate iti na tyadAdyanuvRttiH, kiJca tyadAdyanuvartane tadvizeSaNasyApi upamAnasyAnuvRttiH, tatazca tamiva bhASituM zIlamasyeti sApekSatvAt kathaM pratyayaH, sthitau tu vizeSyanivRttau vizeSaNasyApi nivRttiriSTA, upamAnopameyabhAve AropaH, tAcchIlyaM ca svbhaavH| sa tatra kathaM ghaTate iti nopamAnAnuvRttiriti kazcit / tanna, paNDitasyeva bhASituM zIlamasyeti ghaTanAt / NinerikAraH sukhArthaH / nanu pratiyogijJAnAdhInamevAbhAvajJAnam yadi pratiyogI jJAyate tadA'bhAvo jJAtavyaH iti pratiyoginaM jJApayitumAha- AkRtItyAdi / caraNairityAdi / gotraM jAtizcaraNaM ca jAtirityarthaH / prAgutpattiriti / yugapad guNairviziSTasya sattvasya gavAdidravyasyotpattivinAzAbhyAM prAg yaddharmAntaramavatiSThate sA jAti: / ayamarthaH pUrvaM yadeva dharmAntaraM gotvAdirgavAdivyakterutpattikSaNaprabhRtivinAzaparyantaM gavAdidravyamavalambyAvatiSThate, na ca vyaktau tasyAM tAM vihAyAvatiSThate, tasyA vinAze tu anyasyAM vidyate eva, ata eva paJjikAkAraH kevalam utpatteH prabhRtyAvinAzamanugacchatIti prAha- utpatteH prAgityanena nityatvalAbha:, vinAzAt prAgityanena vinAzaparyantaM sthititA pratipAditA, zItoSNAdikaM tu notpattiprabhRtyAvinAzamanugacchatIti tatra vyAvRttiH / guNairityanena guNaviziSTasya gavAdereva dharmAntarasya jAtitvam, na tu gavAdInAM zuklAderguNasya gunnvishessnnaanaucityaat| yugapaditi / sambhavaparatayoktaM bahuvacanamityapi tathA / saMsthAnamiti paJjI / zarIramityarthaH / tenaiva gotvAdisvarUpA gRhyate sA jaatirityrthH| zRGgAdyavayavadarzanAdeva gotvAdijJAnotpatteH / saMsthAnavyaGgyatvAditi / saMsthAnam AkRti:, vyajyate'neneti vyaGgyam / saMsthAnameva vyaGgyavyaJjakaM yasyA ityAkRtigrahaNatvAdityarthaH / pratyukteti paJjI khaNDitetyarthaH / guNakriyayoriti / sambandhe sssstthiiym| na hi guNakriye , , , *
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 309 AkAravizeSavyaGgye bhavataH ityrthH| anvityorityaadi| drvyaanvityorpiityrthH| AzrayamAtreti / AzrayamAtrasya kevaladravyasyopalabdhau tyoruplbdhiH| na tu dravyasya gavAderviSANAdikasaMsthAnApekSayopalabdhiriti bhaavH| kumAratvaM tu karacaraNAdisaMsthAnavyaGgyatvamityasti bhedaH / tadadhiSThAnasyeti / tatra brAhmaNe'dhiSThAnaM yasya saMsthAnasyetyarthaH / sarvabhAgiti upapade sarvapadaM rUpaparam / vidhyarthaM cedamiti / na hi siddhe satyArambho'yaM yena niyamAya bhaviSyati vidhau sati svapravRttirevAsya phalaM kathaM lakSaNAntareNa prAptasya jAtitvasya bAdhA na kartuM zakyate iti bhAva: / ydyevmiti| asmanmate pUrvalakSaNasApekSamidaM lakSaNamityabhipretam / idAnIM yadi nirapekSatvamuktaM tadA'nyatra dUSaNaM syAd ityabhiprAyeNoktam - yadyevamiti / upadezazabdArthamapratipannaH san pkssmaah-nnviti| na hyanapadiSTa iti upadezarahito jana ityarthaH / ekasyAmityAdi / etena SaTkarmazAlitvaM brAhmaNatvamityatra saGketopadeza iti dhvanitam / etadAdisaGketavyaGgyA jAtirityarthaH / tadarthasyeti / tasya devadattAderarthasya bhedaabhaavaadityrthH| vyaktyantarAnvayitve sati tadarthasya bhedaH sambhavatIti bhAvaH / svarUpasAmAnyameveti / yathA candratvaM sUryatvamityAdi / saadRshysaamaanymiti| asyevArthamAha- yeneti / yena svabhAvena ghaTatvapaTatvAdinA bhAvA: sattAyogino ghaTapaTAdayaH zuklAdiguNena visadRzA api sadRzA bhavanti, ghaTapaTAdInAM visadRzarUpeSvapi sambhavAt tadghaTatvapaTatvAdikaM jAtirityarthaH / naanaavsthmiti| nAnA avasthA yasya ekArthasya sarvasyeti sarvalakSaNasya vishessnnmityrthH| piNDAntara iti| kRssnne'piityevetyrthH| nanu liGgAnAM ca na sarvabhAgityanenaiva gavAdInAM jAtitvaM siddham , guNakriyayostu na bhaviSyati sarvaliGgabhAktatvAt / tathA sakRdAkhyAtanirgrAhyetyanena ca devadattAderyadRcchAzabdasya na bhaviSyati, kimAkRtigrahaNA jAtirityanena ? satyam / kumAratvataTatvAdInAM sarvaliGgabhAktatvAjjAtitvaM na bhvissyti| atha sakRdAkhyAtaniryAoti svatantralakSaNamAstAm , tenaiva brAhmaNatvAderjAtitvaM bhaviSyati kiM dvitIyalakSaNena ? satyam , tadA AkRtigrahaNA jAtirityanena devadattAderapi jAtitvaM syAt , sthitau tu na syAt / AkRtigrahaNA jAtirityasyApi sakRdAkhyAtanirgrAhyeti vizeSaNatvAt / nanu ekavyaktAvAkhyAtA gotvAdilakSaNA jAtirazeSavyaktiSu ni hyeti kuto nishcitm| prativyaktiSu bhinnopadezasyeti kathaM na syAdityAha- uppdsyetyaadi| tRtiiymiti| sakRdAkhyAtanirgrAhyeti na svtntrlkssnnmevoktm| atstRtiiymevoktm| tadAzrayasyeti sa eva gargAdirevAzrayo yasya saMsthAnasyeti vigrhH| tadA ktthbddhcaadijaatiriti| ayamapi sarvaliGgabhAg bhvtiityrthH| gunnaanaamiti| utpattiprabhRtyAvinAzamanugacchatAM gavAdeH zuklAdInAM gunnaanaamityrthH| uSNazItabAlyAnAM tu utpattiprabhRtyAvinAzamanugamanAbhAvAdeva nirAsa:, na tadarthaM guNairiti vizeSaNam / tarhi bahuvacanaM kimarthamityAha-aneka iti / Artho ghaTapaTAdiH /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 kAtantravyAkaraNam guNA iti| khaluzabdo ysmaadrthe| yasmAd guNA utpattivinAzadharmiNaH zItoSNAdayo'rthe gavAdau satyapi utpadyante tena hetuneti| paraM sugmm| notpadyate na ca vinazyatIti / etenotpattivinAzAbhyAM prAg bhavatIti kRta ityrthH| etena vA kiM pratipAditaM bhavatIti kevlmiti| kintvityrthH| ayamarthaH- nityatvena sthitaM gotvAdikaM vyaktarutpattilakSaNa eva tAmavalambya vinAzaparyantaM tisstthtiiti| yonishceti| vishuddhmaatRpitRktvmityrthH| tdhrjaatsyeti| nanu "syAtAM yadi pade dve tu' (2 / 5 / 9) ityatra bahugrahaNAd bahuvrIhireva, na ttpurussaadikm| tat kathamatra bahupade tatpuruSaH ? na ca vaktavyam - tacca tadahazceti karmadhAraye pazcAt tatpuruSaH "rAjannahan sakhi" (2 / 6 / 41-1) iti rAjAditvAdat syAt? satyam , bhuvriihirv| jananaM jAtaM tasminnahani jAtaM janma ysyeti| na hiiti| na ca vaktavyam asrvlinggbhaakttvaajjaatitvm| kumAra:, kumArI, kumAram iti sarvaliGgabhAktatvAditi kumAravAdItyapaprayoga eveti tadA kumArabhAryetyapi tathA jAteriti puMvatpratiSedhAditi sthitm|| 1081 / [samIkSA tAcchIlya artha ke gamyamAna hone para 'uSNabhojI, zItabhojI, dharmAvabhASI' Adi zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'Nini' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai- "supyajAto NinistAcchIlye' (a03|2|78)| pANini ne jise subanta pada kahA hai, kAtantrakAra ne usakI 'nAma' saMjJA kI hai- 'syAdyantaM ca padaM naam'| ata: 'subanta-nAma' zabdoM ke bheda ko chor3akara anya to ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana 1. sA ca bahuprakArA lokataH eva prasiddhA (du0 ttii0)| 2. gotvAdilakSaNA jAtiruktA (vi0 p0)| 3. gotracaraNam atriliGgataiva jAti: (vi0 p0)| 4. phalanirapekSA pravRttistAcchIlyam (ka0 c0)| 5. NinerikAraH sukhArtha: (ka0 c0)| 6. kumAratvaM tu karacaraNAdisaMsthAnavyaGgayatvam (ka0 c0)| 7. SaTkarmazAlitvaM brAhmaNatvam (ka0 c0)| 8. ekavyaktAvAkhyAtA gotvAdilakSaNA jAtirazeSavyaktiSu nirlAhyA (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. ussnnbhojii| uSNa + bhaj + Nini + si / uSNaM bhoktaM zIlamasya / 'uSNa' zabda ke upapada meM rahane para 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (6 / 14) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nini' pratyaya, ijvadbhAva, guNa, liGgasaMjJA, si-pratyaya, dIrgha tathA 'n - si' kA lopa / 2. dharmAvabhASI / dharma - ava + bhAS + Nini + si / dharmamavabhASituM
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 311 shiilmsy| 'dharma + ava' ke upapada meM rahane para 'bhASa vyaktAyAM vAci' (1 / 434) dhAtu ke. "Nini' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1081 / 1082. kartaryupamAne [4 / 3 / 77] [sUtrArtha kartRvAcaka upamAna nAmapada ke upapada meM rahane para dhAtu se 'Nini' pratyaya hotA hai / 1082 / [du0 vR0] upamAne'theM nAmni kartRvAcinyupapade dhAtorNinirbhavati / jAtyarthamatAcchIlyAbhIkSNyArtha c| uSTra iva krozati ussttrkoshii| dhvAkSa iva rauti dhvaangkssraavii| kartarIti kim? zAlIniva kodravAn bhungkte| upamAna iti kim? uSTra: kroshti| upapadavAcyaH kartA Ninyarthasya karturupamAnaM nyaayym| uSTrasyeva krozanamasyeti vAkye'ntaraGgasambandhe'pi gauNatvamiti / / 1082 / [du0 TI0] ___krt0| upapadavAcya ityaadi| upamAnopameyasambandho NininA dyotyate iti vRttAvivazabdo na yujyate / nanu pratyAsatterantaraGgatvAcca dhAtvarthasyopameyatvaM dhaatorupmeyaaditi| kartA hi nAma vyApAravAn bhavati kathamIdRzenopamAnena dhvanirUpasya dhAtvarthasyopameyatvam, na ca kartRsambandhinoH krozanayorevopamAnopameyatvaM syAt, kartaryupamAna iti vacanaM virudhyet| ato'tra uSTra iva krozati uSTrakrozanamasyeti vAkyArtho bhidyate na vastvarthastenopamAnopameyakrozanasambandhAt tatsambandhinorapi katrorupamAnopameyatvaM zakyate evAnumAnavazAt taditi, naivaM zakyam 'gauNamukhyayormukhye kAryasampratyayaH' (kA0 pari0 2) iti bhaavH|| 1082 / [vi0 pa0] krtri0| nanUpapadavAcyaH kartA upamAno bhavan dhAtvarthasya Ninyarthasya vA syAt, na tAvad dhAtvarthasya / kriyAzrayo hi kartA, sa kathaM kriyAyA evopamAnaM syaat| tannibandhanasya sdRshbhaavsyaivaabhaavaat| ato Ninyarthasya karturupamAnaM yuktmityaahuppdetyaadi| nanu kathamidaM nyAyyam atrApi saadRshyaabhaavaat| na hi uSTrasyopapadavAcyasya Ninyarthena devadattAdinA kA saadRshymsti| tasmAt pratyAsatterantaraGgatvAcca dhAtvarthasyaivopameyatvam, kriyAvata: krtupmaantvmiti| atrApi dhvanirUpaM dhAtvarthaM prati na yuktamiti ced, evametadupamAnamapi dhAtvartha evAstu uSTrasyaiva krozanamasyeti? tadayuktam, evaM sati 'kartaryupamAne' iti vacanamanarthakaM syAt, uSTrasya smbndhitvenopmaankrtRtvsyaanupptteH| athedameva vAkyam - uSTra iva krozatItyevaMkAraM bhidyte| arthAd upamAnopameyabhUtakrozanasambandhAt tatsambandhinoH korupamAnopameyabhAva ucyate? satyam, evaM satyanumIyamAnatvAt kartRtvaM gauNaM syAdityAha- uSTrasyeti / yadyapIdamantaraGgasambandhaM
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 kAtantravyAkaraNam vAkyaM tathApyetannAzrIyate / yato'smin vAkye kartRtvamanumeyatvAd gauNam / na ca mukhyakartRtve sati gauNakartRparaM sUtraM yujyate vktumityrthH| anye tu yathAkSaraM vyAcakSANA asyaiva vAkyasya antaraGgasambandhasyApyetadvacanArthAnupapattyA gauNatvamiti samarthayanti, SaSThIsaptamyorarthaM pratyabhedAditi / / 1082 / [ka0 ca0] krtri0| nanu kimarthamidaM pUrveNaiva sidhyatItyAha-jAtyarthamiti / kodravAniti / zasyavizeSAnityarthaH / kona iti yasya khyAti: / upapadavAcya iti / kriyAdvAreNaiva sAdRzyAt kartarupamAnopameyabhAva iti antaraGgasambandhe'pIti upamAnopameyabhAvasya sAkSAt sambandhAditi bhAvaH / gauNatvaM karturiti zeSa: / paJjikA-kriyAzraya iti / ayamarthaHkriyA kartRsAdhyA, tAM prati kathaM karturupamAnatvam, kAryakAraNabhAvavilopApatte: tannibandhanasya kartRnibandhanasyetyarthaH / na hi uSTrasyopapadavAcyasyeti dravyasya dravyAntareNa sahopamAnaM vinA kriyayA guNena vA sambhavatIti bhAvaH / pratyAsatteriti / dhAtoH parasya NinervidhAnAt kriyaiva pratyAsannA tarhi 'prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUtaH' (kA0 vR0 1 / 2 / 56) iti kartA'pi pratyAsanaH ityAha- antaraGgatvAditi / kriyAdvAreNaiva kartA yataH pratIyate kriyAvata: iti Ninyarthasya karturityarthaH / siddhAntamAha- atraapiiti| dhvanirUpaM kroshnmityrthH| yuktam ityukto'tra hetuH| athedmiti| uSTrasyeva krozanamasyetyevaM vAkyam , uSTra iva kroshtiiti| evaMkAram evaM kRtvA bhidyate, api tu na bhedH| tathApyanayorbhedaH, kiM kartRtvenopamAnatvena vA? kartRtvena cet, kriyAzrayaH kartA uSTrasyeva kroshnmsyeti| atrApi krtRtvmsti| atha uSTrasyeva krozanamasyeti vaakykriyyorupmaanopmeybhaavH| uSTra iva krozatIti vAkye koM:, ata upamAnopameyatvena bheda iti vktvymityaah-arthaaditi| etenoSTasyeva krozanamasyetyatra korupamAnopameyabhAvaH siddhH| uSTra iva krozatItyatrApi itthameva korupmaanopmeybhaavH| anumiiymaantvaaditi| kriyAzrayaH kartetyanena prakAreNAnumIyamAnaM krtRtvmityrthH| anye tviti| anye yathAkSaraM yathAzrutaM vyaackssaannaa:| asmanmate karturgauNatvam, teSAM mate vAkyasyeti ythaashrutvyaakhyaa| asyoSTrasyeva krozanamasyeti vAkyasyAntaraGgasambandhasyApi gauNatvam iti hetoH samarthayanti suutrmrthynti| anyathA yojayantIti yaavt| tathAhi 'upamAne kartari' ityasya ko'rthaH upamAnasya krturiti| asya mate upamAnasya krozanasya kartari uSTrAdAvupapade uSTrasyeva krozanamasyeti vAkye eva nniniH| nanu upamAna iti saptamyantatve sati kathamupamAnasya SaSThyantarArthaH kriyate ityaahsssstthiiti| sssstthiisptmyorityaadi| asya mate'pi karturgauNatvamatra vishessaabhaavaat| SaSThIsaptamyorartha prati bhedo nAstIti vyAkhyAnamanAdRtyAnenoSTra iva krozatIti drshitm| tathopamAnasya
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 313 krozanAdeH kartaryupamAnapade Niniriti sUtrArthe'parihAryatvenaiva gauNakartRparaM suutrm| na hyupamAne krozanapadakriyAyAM satyAM mukhya kartA sambhavatIti cet tathApyubhayoH smaantvm| asmanmate mukhyakartRparasya sUtrasya sambhave gauNakartRparatvamanucitam, kintu bhavanmate SaSThIsaptamyora) prati bhedAbhAva itytiriktklpnaa|| 1082 / [samIkSA] 'uSTakrozI, dhvAkSarAvI' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'Nini' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "kartaryupamAne'' (a0 3 / 2 / 79) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi 1. uSTrakrozI / uSTra + kruz + Nini + si / uSTra iva krozati / 'uSTra' zabda ke upapada meM rahane para 'kruza AhvAne' (1564) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nini' pratyaya, dhAtughaTita upadhA ukAra ko guNa tathA vibhaktikArya / 2. dhvaangkssraavii| dhvAkSa + ru + Nini + si / dhvAGkSa iva rauti / 'dhvAGkSa' zabda ke upapada meM rahane para 'ru zabde' (2 / 10) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nini' pratyaya, vRddhi, AvAdeza tathA vibhaktikArya / / 1082 / 1083. vratAbhIkSNyayozca [4 / 3 / 78] [sUtrArtha] vrata tathA AbhIkSNya artha ke gamyamAna hone para evaM nAma ke upapada meM rahane para dhAtu se 'Nini' pratyaya hotA hai / / 1083 / [du0 vR0] vrataM zAstravihito niyama: / AbhIkSNyaM pauna:punyam AsevA vA / nAmnyupapade dhAtotAbhIkSNyayorgamyamAnayorNinirbhavati / azrAddhabhojI, alavaNabhojI / arthitvAt pravRttau niyama: sati bhojane'zrAddhameva bhuGkte na zrAddhamiti / AbhIkSNye - kSIrapAyiNa uzInarAH, sauvIrapAyiNo bAhrIkA: / tatrAnyat peyaM nAstIti / ruciM vinApi kSIre tAtparyamiti / zIlAdanyadAbhIkSNyam // 1083 / [du0 TI0] vrtaa0| jAtyarthamatAcchIlyAbhIkSNyArthaM ca vcnm| kartRvizeSaNe hi vratagrahaNe kartari NiniH prasajyeta, na tadvati devdtte| na ca padArthoM niyamaH kAmacArasya vizeSe'vabodho niyama ucyte| sa ca vAkyArthoM yathA 'nodyantamarkamIkSate' iti| tasmAt smudaayopaadhivrtmaabhiikssnnysaahcryaacceti| ashraaddhbhojii| azrAddham adhikaraNaM karma ca vivkssaavshaat| evam amRnmaye'znAti amRnmyaashii| sthaNDile zete - sthnnddilshaayii| arthitvaadityaadi| arthitvAd yatheSTaM bhojanAdipravRttau prAptAyAmarthAntarAd vyAvRtya vizeSe
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 kAtantravyAkaraNam zrAddhAdAvavasthAnAd vratazabdasya sannidhAnam gamakatvAnnaJsamAsaH / NinimutpAdya pazcAnnaJsamAsa ityeke| azrAddhaM na bhuGkte tadA vratalopaH syAt / yathA snAnaM mayA kartavyamiti niyame sati asnAne vratabhaGga ityAha satItyAdi / na hi zIlamantareNa tAtparyaM yujyte| naitaccodyamityAha-tatrAnyadityAdi / yathA AturasyoSadhapAne zIlamantareNApi tAtparyamiti bhAvaH / / 1083 / [vi0 pa0 ] vrtaa0| arthitvaaditi| arthitvAd yatheSTaM sAmAnyena bhojane pravRttau prAptAyAM satyAm azrAddhabhojanaM zAstravihitamupalabhamAnasya zrAddhAd vinivRtya vizeSe hi zrAddhe pravRttiniyamo vrtmucyte| niyamazcAtra dvividhaH saMbhavati - azrAddhaM bhuGkta eva / azrAddhameva bhuGkta iti vA / tatrArthaniyame yadaivAzrAddhaM na bhuGkte tadaiva vratalopaH syAt / na khalvetat zakyam , yadazrAddhaM bhuJjAnena sarvadA bhoktavyameva, bhojanasya bubhukSAdhInatvAd abhojanalakSaNasyApi sambhavAd ato dvitIyaM niyamamAha - satItyAdi / AbhIkSNye darzayati-kSIretyAdi / tatrApi vacanAt samAsAntasamIpayorveti Natvam / nanu cAbhIkSNyaM tAtparyam, tat punastAcchIlyameva pUrveNaiva NiniH siddha:, kimanenetyAha- tatrAnyaditi / yathauSadhipAne rogiNaH zIlamantareNa taatprym| tathedamapIti / kiJca jAtyarthaM cedamiti na duSyati / / 1083 / - [ka0 ca0 ] vrtaa| AsevA tAtparyamityarthaH / uzInarA uzInaradezodbhavA ityarthaH / sauvIraM kAJjIti yasya khyAtiH, badararasa ityanye / arthitvAd yAcakatvAdityarthaH ||1083 / [samIkSA] 'azrAddhabhojI brAhmaNa:, kSIrapAyiNa uzInarAH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Nini' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini ke do sUtra haiM"vrate, bahulamAbhIkSNye" (a03|2|80,81) / pANinIya sUtrakRta gaurava ko chor3akara ubhayatra prAya: samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] + 1. azrAddha bhojI / azrAddha bhuj Nini si / azrAddhaM bhuGkte 'azrAddha' zabda ke upapada meM rahane para 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (6 / 14) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nini' pratyaya, "nAminazcopadhAyA laghoH " (3 / 5 / 2) se dhAtughaTita upadhA ukAra ko guNa, 'azrAddhabhojin ' kI liGgasaMjJA, si-pratyaya, "nAntasya copadhAyAH" (2 / 2 / 16 ) se n kI upadhA ikAra ko dIrgha tathA 'si-n ' kA lopa / 2. alvnnbhojii| alavaNa bhuj + Nini si / alavaNaM bhuGkte / 'alavaNa' zabda ke upapada meM rahane para 'bhuj ' dhAtu se 'Nini' pratyaya Adi kArya pUrvavat / + + +
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 315 3. kSIrapAyiNa ushiinraaH| kSIra + pA + Nini + jas / kSIramAbhIkSNyena pibnti| 'kSIra' zabda ke upapada meM rahane para 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nini' pratyaya, yakArAgama, nakAra ko NakAra tathA "rephasorvisarjanIyaH'' (2 / 3 / 63) se sakAra ko visargAdeza / 4. sauvIrapAyiNo baahriikaaH| sauvIra + pA + Nini + jas / sauvIraM kAJjI badararasaM vA AbhIkSNyena pibanti / 'sauvIra' zabda ke upapada meM rahane para 'pA' dhAtu se 'Nini' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1083 / / __ 1084. manaH puMvaccAtra [4 / 3 / 79] [sUtrArtha karma kAraka ke upapada meM rahane para 'mana jJAne' (3 / 113) dhAtu se 'Nini' pratyaya tathA upapada ko yathAsambhava puMvadbhAva bhI hotA hai ||1084 / [du0 vR0] karmaNyupapade manyaterNinirbhavati, asmiMzca NinipratyayAnte dhAtAvupapadasya puMvaccopatiSThate ythaasmbhvm| paTummanyate pttumaanii| paTvIm manyate pttumaaninii| puNvcceti| puNvdaadishaastrmtraabhipretm| tena khaTvAmAninI, brhmbndhuumaaninii| droNImAninI iti siddhm|| 1084 / [du0 TI0] manaH / jAtyarthamatAcchIlyArthaM ca vacanam / 'mana jJAne' (3 / 113) ityasya pratipadoktasya grahaNaM na lAkSaNikasya / 'manu bodhane' (7 / 9) ityasya 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 48) ityAha- manyaterityAdi / anya Aha-na kazcidihArtharUpakRtavizeSa: / kintUttarArthaM zAnubandhe manyaterdivAditvAd manutestanAditvAd uvikaraNaM prasajyeta / ekadezenApi samudAya upalakSyate / yathA bhImo bhImasena ityAhapuMvacceti / kAryAtideze hi khaTvAdiSu puMvadbhAva: prasajyeteti bhAva: / 'devadattena manyate, devadatto'yaM manyate' ityAdau na bhavati, bahiraGgakarmApekSatvAt / anyastvAhakarmaNIti smaryate na nAmnIti / / 1084 / [vi0 pa0] mnH| karmaNyupapade iti| nAmnItyanantaramapi na smaryate ityrthH| mnyteriti| 'manu bodhane' (7 / 9) ityasya tu tanAdipaThitasya na grahaNam , ukAralope laakssnniktvaat| vizeSastUttaratra zAnubandhe khazi vikrnnkRto'stiiti| ekadezenApi smudaayolkssyte| yathA bhImo bhImasena ityaah-puNvccetyaadi| tena yad bhASitapuMskam, yad UGantam, yacca samAnAyAmAkRtAviti na vartate, tatra yathAkramaM sarvatra vyAvRttiH siddheti| puMvadbhASitapuMsketyAdisUtre sakalasyAsya vyaavRttivissytvaaditi| yadi punariha puMvacceti
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 kAtantravyAkaraNam kAryAtideza: syAt tadA'nena puMvadbhAvo bhavan khaTvAdiSvapi syaaditi|| 1084 / [ka0 ca0] mnH| puNvditi| nanu yadi zAstramabhimatamatra tadA 'paTumAninI' ityatra kathaM puMvadbhAva:, tulyAdhikaraNe pade tasya vissytvaat| athAsmAdevAtidezAd viSaye'pi pravartate iti| anyathA teneva siddham, kimneneti| tarhi 'khaTvAmAninI' ityatrApi syaat| yathA tulyAdhikaraNapadAbhAve'pi prvrtte| tathA bhASitaskatvAbhAve'pi pravartatAmiti na dezyam, yasya bhAgasyArthaparityAgaM vinA sUtramanupapannaM syAt, tasyaiva tulyAdhikaraNapadasyApyabhAve etat sUtraM pravartate iti tsmaadtideshaannaanytr| anyathA Ninyantapade parata: upapadasya paMvadbhAvAtidezo NinyantaparaM ca tulyAdhikaraNaM na sambhavatIti kathamatidezo'rthavAn syAt, upapadaM tu bhASitapuMskaM sambhavatIti kathamanyatra syaat| nan yadi kAryAtidezapakSe'nenaiva kArya kriyate ityanyatra pratiSiddhasyApi UGantAdevAtra paMvadbhAva: syAt tadA katham "agnivacchasi' (2 / 165) ityatra kAryAtideze'pi tatrAstriyAmiti pratiSedhAnmAtRrityuktaM kAryAtidezapakSe'nenaiva kAryasya kriymaanntvaat| atha "agnivacchasi" (2 / 1 / 65) ityatra kAryAtideze'pi yasya yaduktaM tasya tadeva zrutatvAditi vAcyaM cet , tarhi tatrApi kAryAtidezazrutasyAzrayaNe ko doSa:? satyam , zrutatvamanAdRtyoktamidaM yadAdriyate zrutatvaM tadA kAryAtideze'pi na dossH| na smaryate iti pnyjii| kAraNaM cAtra manadhAtoH sakarmakatvAt karmopapade nirapekSatA 'devadattena manyate' ityAdau karaNAdAvapapade sApekSateti / laakssnniktvaaditi| yadyapyanubandhakRtalAkSaNikatvaM nAzrIyate, tadA 'kSiS hiMsAyAm' (8 / 30) iti lAkSaNikatvAd abhyupagamyoktam / / 1084 / [samIkSA] 'paTumAnI, paTumAninI, darzanIyamAnI' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Nini' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / kAtantrakAra ne upapada meM puMvadbhAva kA vidhAna prakRta sUtra meM hI karake lAghava dikhAyA hai, jabaki pANini ne prakArAntara se hrasvavidhAnArtha bhinna sUtra banAyA hai / pANini ke NinipratyayavidhAyaka tathA hrasvavidhAyaka sUtra haiM- "manaH, khityanavyayasya'' (a03|2|82;6|3|66)| isa prakAra kAtantrIya lAghava tathA pANinIya gaurava spaSTa hai / [rUpasiddhi] 1. pttumaanii| paTu + man + Nini + si / paTummanyate / 'paTu' zabda ke upapada meM rahane para 'mana jJAne' (3 / 113) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nini' pratyaya, upadhAdIrgha, liGgasajJA, si-pratyaya, nakAra kI upadhA ko dIrgha tathA 'si-n ' kA lopa / 2. pttumaaninii| paTavI + man + Nini + I + si / paTvIM manyate / 'paTvI'
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 317 zabda ke upapada meM rahane para 'man ' dhAtu se Nini pratyaya, puMvadbhAva, upadhAdIrgha, strIliGga meM 'I' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1084 / 1085. khazcAtmane [4 / 3 / 80] [sUtrArtha] karma ke upapada meM rahane para AtmArthaka 'man ' dhAtu se 'Nini' pratyaya tathA 'khaz' pratyaya hotA haiM / / 1085 / [du0 vR0] karmaNyupapade AtmArtho yo manyatistasmANinirbhavati khshc| viduSImAtmAnaM manyate vidvanmAninI, vidussimmnyaa| vidvAMsamAtmAnaM manyate vidvanmAnI, vidvnmnyH| paTvImAtmAnaM manyate paTumAnI, paTummanya: tulyAdhikaraNatvANini puNvdbhaavH| taadrthymtraarthdvaarenn| Atmazabda: karmabhUto vAkye sukhaarthH| kArakazaktibhedAd bheda iti / eka eva kartA karma ca syAt / yathA pIyamAnaM madhu madayati / bAhyo'trAtmavacanAt / / 1085 / [du0 TI0] khsh0| cakAreNa khaz eva samuccIyate, adhikArANNinirbhavati / yadi punazcakAreNa NiniranukRSyate, tadottaratrAnuvRttirna syAt, khazeva syAdityAha- khshceti| AtmazabdaH parAbhAvavacanaH, paro yo na bhavati sa ihAtmeti na punarantarAtmA gRhyate, vyvcchedyaabhaavaat| anyastvAha-karacaraNAdilakSaNaM vihAya ko nAma vidvAn adRSTaparikalpanamAdriyate, yuktaM cAdRSTaM vihAya dRSTaparikalpanamityAha-bAhya ityaadi| yastvAtmanIti saptamI paThati tasya sAmarthyAdAtmazabdo mananakriyAviSayo bhavati, na kartRvizeSaNamAtmaviSayaM mnyterityrthH| apaNDita: paNDita ivAnyairmanyate, so'nyairmanyamAnaH svayamevAtmAnaM paNDitaM mnyte| kintu yathA Rtvijiti tAdarthyacata. sakhAvabodhane tathA sptmyaamiti| evamapi jJAnagrahaNaM kartavyamAtmajJAne ityAtmasambandhini jJAne vartamAnAditi / naivam , manirjJAna eva vartate sAkAGkSatve'pi cAtmArthasya gamakatvAt samAsaH / / 1085 / [vi0 pa0] khsh| adhikRta iva NiniH prvrtte| cakArastu khazameva smccinotiityaahkhshceti| yani punazcakAreNa NiniranukRSyate, tadA cAnukRSTatvAdasau nottaratra pravartate, kintu khaza eva pravRttiH syAditi bhaavH| Atmana iti kim? parArthe manyatau mA bhuut| paTumAnI devadattasyeti pUrveNa nninirev| tulyetyaadi| khazi tu dIrghasyopapadasyetyAdinA hrasva eva prtvaat| taadrthymityaadi| arthdvaarenneti| mnyteraatmaarthtvaadityrthH| kathaM punarekasyaiva karmatvaM kartRtvaM ca kadA yujyate ityaah-kaarketyaadi| paro yo na bhavati sa iha AtmA bAhyaH zarIralakSaNa evocyate, na punarantarAtmA jJAnAdiguNAdhAraH, ata evaatmgrhnnaat| anyathA jJAnasyAtmaguNatvAd jJAnArtho manyati: parArtho'pi AtmArtha eveti kimAtmanegrahaNenetyAha-bAhya iti||1085|
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] khshcaa0| nanu puMvaccetyasyAnuvRttirnAstIti lakSyate vRttaavvivrnnaat| tatkathaM vidvanmAninItyatra puMvadbhAva ityaah-tulyaadhikrnntvaaditi| etena puMvadityatra na vartate tulyAdhikaraNatvAt puMvadbhASitetyAdinA siddhatvAditi dhvnitm| nanu vAkye AtmazabdaprayogAda AtmArthatA gamyate prayoge tadabhAvAt kathamAtmArthatA pratIyate? satyam , AtmamananaM mnyterrthH| atra mananasyAtmaviSayatvAd, ato manyaterarthadvAreNaivAtmArtha: pratIyate, kutaH AtmazabdaprayogaprasaGga ityAha- tAdarthya mityaadi| tAdarza mAtmArthatA arthadvAreNeva manyatervAcyatvenetyarthaH, tarhi kathaM vAkye AtmazabdaprayogaH, manyatereva tadarthatvAdityAhaAtmazabda ityaadi| kazcida Aha-nanu manadhAturjJAne paThyate tatkathamAtmAoM manyatirityucyate? satyama , manadhAtoroM jJAnam AtmArthaM bhavati, tadadvArA manyaterapi AtmArthatetyucyate ityaah-taadrthymiti| kaarketi| zaktiM kArakamiti vaiyaakrnnaaH| yadi 'vahnirdahati' ityAdau zaktimato vahna: kArakatvamucyate tadA'raNyAvaSTabdhAyAM zaktau sannapi sa zaktimAn vahnirna dahatIti dUSaNam, prathamopasthitatvAcca zaktereva kArakatvam , kArakaM ca tacchaktizceti kArakazaktiH, tasyA bhedaH, tasmAdekasyApi zaktimato vastuno bheda ityrthH| etena zakterdvitvAdekasyApi dvitvm| pIyamAnamiti / sarvasAdRzyamatra nAstIti, yato'tra kriyApekSayA zaktidvayam / paTumAninItyatra tu ekakriyApekSayA bheda iti, kintu ekasyApi zaktibhedAd bheda ityaMze saadRshym| bAhya iti vedAntavAdino mate eka evAtmA vibhustasya nAsti bheda iti AtmagrahaNavyAvRttireva naasti| Atmazabdena shriirlkssnnmucyte| ityAha-bAhya ityaadi| tathA cAtmA zarIre puruSe ca, naiyAsikAnAM tu jIvAtmA paramAtmA ca, na tanmate pkssH|| 1085 / [samIkSA] 'darzanIyamAnI, darzanIyammanyaH, vidvanmAnI, vidvanmanyaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha tenoM hI vyAkaraNoM meM 'khaz ' tathA 'Nini' pratyaya kie gae haiM / pANini kA sUtra hai- "AtmamAne khazca'' (a0 3 / 2 / 83) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. vidvnmaaninii| viduSI+ man +Nini ii-si| viduSImAtmAnaM mnyte| 'viduSI' zabda ke upapada meM rahane para 'mana jJAne' (3 / 113 ) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nini' pratyaya, upadhAdIrgha, "bhASitapuMskaM puMvad vA '' (2 / 2 / 14) se 'viduSI' zabda ko puMvadbhAva, strIliGga meM 'I' pratyaya, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA usakA lopa / ___2. vidussimmnyaa| viduSI+ mana+khaz +A +si / viduSImAtmAnaM mnyte| . . ]
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 'viduSI' zabda ke upapada meM rahane para 'man ' dhAtu se khaz pratyaya, "divAderyan" (3 / 2 / 33) se 'yan ' vikaraNa, "dIrghasyopapadasyAnavyayasya khAnubandhe'' (4 / 1 / 20) se hrasva, "hrasvAruSormo'ntaH' (4 / 1 / 22) se makArAgama tathA vibhaktikArya / 3-4 vidvanmAnI, vidvnmnyH| vidvas + man +Nini, khaz + si / vidvAMsamAtmAnaM manyate / 'vidvas ' zabda ke upapada meM rahane para 'Nini-khaz' pratyaya Adi kArya prAyaH pUrvavat / __5-6. paTumAninI, pttummnyaa| paTavI + man + Nini - khaz + si / paTvImAtmAnaM manyate / 'paTvI' zabda ke upapada meM rahane para 'man ' dhAtu se 'Ninikhaz ' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 7-8. paTumAnI, pttummnyH| paTu + man + Nini, khaz + si / paTumAtmAnaM manyate / 'paTu' zabda ke upapada meM rahane para 'man ' dhAtu se 'Nini-khaz ' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1085 / 1086. karaNe'tIte yajaH [4 / 3 / 81] [sUtrArtha] karaNa kAraka vAle nAma ke upapada meM rahane para atItakriyArthaka 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (1 / 608) dhAtu se 'Nini' pratyaya hotA hai / / 1086 / [du0 vR0] karaNavAcinyupapade'tIte kriyAyAM vartamAnAd yjternninirbhvti| agniSTomayAjI, vaajpeyyaajii| agniSTomAkhyairyAgaiH svargAkhyaM phalaM bhaavitvaanityrthH| svargazabdastu vRttAvantarbhUto vAkye na pryujyte| yadi vizeSavyApAra: sAmAnyavyApArasya karaNaM tatkatham agnihotraM juhuyAt svargakAmaH? apauruSeyANi vedvaakyaaniiti| atIta iti kim? agniSTomena yajati / karaNa iti kim ? grAme yajati sma, avivakSitakaraNatvAt / / 1086 / [du0 TI0] krnne0| atItamatikrAntaM prakRtivizeSaNaM caitat |tsyaaH prakRteH svasminnabhidheye yadguNIbhUtAyAmatItavizeSaNaM na sambhavatIti zabde kAryasyAsambhavAdarthe kArya vijJAyamAnaM tAdarthyasya vizeSaNamityAha-atItakriyAyAM vrtmaanaaditi| kartRvizeSaNe'tIte'gniSTomayAjyayaM vaTuriti na sidhyti| yeSAM kriyayaiva kAla iti darzanaM teSAmadhikaraNamantareNApi kAlanirdeza evaaym| yeSAmapi vyatirikta: kAlasteSAmapi kriyAyA vizeSA eva teSAmabhivyaJjakA bhedakA veti tadgrahaNena tasyApi grhnnmeveti| yadyevaM niSThAyAmitaretarAzrayatvAt tdprsiddhiH|
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 kAtantravyAkaraNam netadevam, svabhAvato'yamatItaH ktAntazabdo'tikrAnte vrtte| yadyevam, NiniprabhRtayo'pyAtItazabdatvAt svabhAvAdatikrAnte vartiSyante? satyam, svAbhAvikameva zabdairarthAnAmabhidhAnam, kintu pratipattivazAdatItavidhAnam / yathAhi sarveSAmatItazabdo'tikrAnte pratIto na tathA NiniprabhRtayaH / / ___athavA atrAtItazabdo na vyutpAdyate kintItIto bhAvI bhUto nipAtanAdatikrAnte vartate / nan yajirayaM sakarmako'gniSTomAdaya: kartavyatvAt karma bhavanti na karaNAni / kecid AhaH agniSTomAdinibandhanA granthA ihAgniSTomAdayastairagniSTomAkhyairvidhAnoM hariH prakSiptavAn na tu dattavAn so'gniSTomayAjI / naivam, upacAraparamparayA na vedArtha iti, agniSToma iti yAgavizeSa ucyate, tasya kartavyatA-yajeta / yAgaM kuryAditi sambandha upapadyate phalapradaM ca zrUyate / svargakAma iti / svarga kAmayate svarga karotIti gamyate / yasmAd yat kAmyate tat kriyate netadapi ? satyam , na hi svargakAmo yajeteti vAkye yAgasya sAdhanatvaM gamyate, pratyakSAnumAnayoraviSayatvAt / yo'pi zabdo yajeteti so'pi yAgasya kartavyatAmAcaSTe na phalasyeti / tasmAdagniSTomena svargakAmo vasante jyotiSA darzaporNamAsAbhyAM yajetetyevamAdInAM svargaphalabhAvanAyAM karaNatvam, svargasya bhavato yA bhAvanA utpAdanA yajamAnasambandhI vyApArastatrAgniSTomAdi: krnnmityaahagnissttomaakhyairityaadi| na cAgniSTomAdivyatirekeNa yajamAnasya bhAvanAkhyo vyApAro nAsti tatra yAga: krnnmissyte| naitadevam, vizeSavyApAre'pi sAmAnyavyApAro'sti vizeSasya sAmAnyAnatiriktatvAt sAmAnyavyApAra eva hi phalArthino buddhau saMnivizate, tasmAt sAmAnyavyApAre yajJasyotpAdane vizeSavyApAro'gniSTomAdiyAgaH svargabhAvakaH krnnm| atha yAgasya karaNatve kiM karmeti ekavAkyopanItaM svargAdiphalamiti bruumH| na ca 'svargakAmaH' ityasya phalasyAnyapadArthe guNIbhUtasya yajeteti kartavyatAvacanena samasambandho na yujyte| naivam, yadapyuktito'nyapadArthasya prAdhAnyam, arthatastu svargasyaivopameyatayA tadupAyAnveSaNadazAyAM ca yAgaH zrUyamANa: upAyatayA vijJAyate, vAkyagamyatvAt kAryakAraNabhAvasya / kathaM yAgaH kartavyatA vibhaktizrUyamANA tasmAdAkSiptaphalapadena sambandhayituM shkyte| taducyate, abhihitametad yAgasya kartavyatA nopapadyate, siddharUpasya karaNatvenopAdAnAt / sannihitaM ca phalapadaM yadA tena svargasya sambandho na yukto heturiti antaraGgasambandhe padavAcye'nutpanne bahiraGgo'pi na syaat| mA bhUd, Anarthakyamiti tatrocyate 'kASThaH sthAlyAmodanaM pacetAtmakAmaH' iti kimatra pradhAnaM vidhIyamAnatvAt pAka iti saadhnaanaamnyessaamupaaytvaabhaavH| yathA- 'tailaM pakvaM ghRtaM pakvam ' iti pacyamAnAnyapi dravyAntarANi na vyapadizyante evam agniSTomena svargakAmo yajeteti ayAgapratiSedhena yAgasya vidhIyamAnatvAt prAdhAnyaM karmArthaH pratipadyate yAgena yAgaM kuryAditi sambandha upapadyate ced, naivm| sa hi
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 321 yAgaH kriyamANaH kenacit kriyatAmiti tadupAyatvAt karaNatvamanvayitavyam, yadyapi agniSTomAdayo yAgavizeSAH karmavivakSAta: karaNaM bhavati tathA mandaM gacchati, mandayA gatyAgacchatIti sakarmakApi avivakSitakarmakA bhavati, yajate yajanakAle uptisstthte| 'vikurvate saindhavAH' iti, yadyevamupAye'pi yajeH parasparasambandhAdanarthakatA // 1086 / vi0 pa0] ___ krnne0| agniSTomeneSTavAn agnissttomyaajii| evaM vaajpeyyaajii| agniSTomAkhyairityAdi / etena svargaphalabhAvanAyAm agniSTomAdeH karaNatvamiti drshitm| tathAhi svargasya bhavato bhAvanA utpAdanA yajamAnasambandhI vyApAraH, tadagniSToma: karaNam , tena hi svargamutpAdayatIti / nanu cAgniSTomAdivyatirekeNa yajamAnasambandhI vyApAro bhAvanAkhyo nAstyeva, tatkathaM yAga: karaNamiSyate? naivam , evaM vizeSavyApAre'pi sAmAnyavyApAro'sti, vizeSasya saamaanyvybhicaaraabhaavaat| sAmAnyavyApAra evAdau phalArthino buddhau sNnivishte| tathAhi svargakAmena svarga: kartavyaH iti sAmAnyavyApArameva buddhAvAropayati / tata: kena kriyatAm ityupAyamanusaran 'agniSTomena svargakAmo yajeta' iti shruteH| agniSTomasyaiva svargabhAvanAyAM karaNatvamAzrayati, tasmAt sAmAnyavyApAre svargasyotpAdane vizeSavyApAro'gniSTomAdiko yAgastatsAdhakatamatvAt karaNam / nanu karaNaM tadeva bhavati yenAvacchinnakartRvyApAraH phalamutpAdayati / tathA cAha karaNaM khalu sarvatra kartRvyApAragocaraH / tirodadhAti kartAraM prAdhAnyaM tannibandhanam / / na cAgniSTomAdi: svargaphalabhAvanAviSayo bhAvyamAnasya svargasya janmAntare'bhAvAcca kSaNikatvAcca yAgasya tatkAlAvasthAnAnupapatteH kathaM karaNatvamiti ? satyam , yAga: svargasya kiJcit kRtvA vinazyati, tatkAmibhiranuSThIyamAnatvAd vRkssmuulaanusstthitsecnvt| yathA phalArthI vRkSasyodakamAsiJcati / na ca sekakarmaphalakAlamanuvartate tatastenAhitasaMskAge vRkSaH phalAya kalpate, tathA yAgo'pi kiJcidapUrvaM kRtvA vinazyati taccApUrva yAgasyAvAntaravyApAratayA zaktiriti taddvAreNaiva svargaphalabhAvanAyAM yAga: krnnm| etenaitadapi dezyamapAstama, tarhi apUrvaniSpatto yAga: karaNam apUrvaM ca svargabhAvanAyAmiti, apUrvadvAreNa yAgasyaiva krnntvaat| na hi svavyApAravyavAya: kArakANAM kArakabhAvamupahanti, sarvatra tathAbhAvaprasaGgAt , na hi pAke karaNabhUtAnAM kASThAnAM jvalanamavAntaravyApArasteSAM krnntvmuphntiiti| taduktam - jvalanAjjAyamAne'pi pAke tat samanantaram / kASThAnAM karaNatvaM yat prAguktaM tanna hIyate / / svargAdiphalamapyevamapUrvAnantaraM bhavat / dezanAlakSaNaM yAgakaraNatvaM na hApayet / /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam tatra yadyasau yAgaH svargaphalabhAvanAM prati sAdhanatvena kriyamANaH karmatAmanubhavati, tathApi tasya zaktibhedAt karaNatvaM na virudhyate / yathA 'pIyamAnena madhunA mattaH' iti / atra karmatvamanubhavato madhunaH karaNatvam / yadItyAdi / puruSA hi rAgAdyupahatacetaso viparItamapyarthamabhidadhatIti tat kRtasyeva doSaprasaGgo na tu apauruSeyeSu / etaduktam 322 - doSAH santi na santIti pauruSeyeSu yujyate / vede karturabhAvAcca doSAzaGkaiva nAsti naH / / iti / / 1086 / [ka0 ca0] karaNe0 / "svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA" (kA0 pari0 28) iti nyAyena karaNasaMjJakasyaiva na zabdasvarUpasya grahaNam / nanu 'atIte' iti kartRvizeSaNaM kathanna syAd ityatIte kartarIti tadAyamagniSTomayAjIti prayogo na syAt / na ca vaktavyam, atra kAlAdhikAro'sti yena tasya vizeSaNaM bhaviSyati ? satyam, atItapadaM prakRtereva zrutAyA na cAzrutasya kartuH / atha 'yaja' iti padena svarUpa eva pratIyate zabdasvarUpasya cAtIte pratItirnAstIti kutaH prakRtervizeSaNam, naivam, zabde kAryAsambhavAdarthe kAryamiti / 'atIta' iti yajerarthasya vizeSaNam / tenAyamarthaH - atIte dhAtvarthe vartamAnAdityAha atiitkriyaayaamiti| agniSTomayAjIti / nanu agniSTomo hi yAgo yajerarthaH sa eva kathaM karaNaM tasya kartRsAdhyatvAdityAha - agniSTomAkhyairiti / etena svargabhAvanA yajerarthaH iti samarthitam / bhAvitavAn utpAditavAnityarthaH / etenAgniSTomazabdena nAgniSTomavidhAyakaM zAstramucyate / antaHkaraNatvamastIti kazcid Aha / tannirastam, upacAraparamparayA na vedArthaH / nanu yadi svargasyotpAdanA yajerarthaH pratIyate tadA svargazabdaprayogo'yukta ityAhasvargazabda iti| svargazabdaH punarvRttau samAse na prayujyate ityarthaH / antarbhUta iti ced yajerarthe'ntarbhUta ityrthH| vAkye tvarthakathanena spaSTArthaM prayujyate iti / paJjikA-karaNaM khlviti| 'tirodadhAti kartAraM prAdhAnyaM tannibandhanam' iti parArddham / asyArthaH - kartAraM tirodadhAti vyavadhatte kriyAsiddhestadantarbhAvitvAt, tarhi karaNasyaiva prAdhAnyaM tat kathaM svatantraH kartetyAha-prAdhAnyamiti / kartuH prAdhAnyaM tannibandhanaM yasmAdevambhUtasyApi karaNasya kartA preraka iti svatantraH kartA bhavati / bhAvyamAnasyeti / atha yAgo hi janmAntarabhAvinaM svargamanugacchatIti vakSyAma ityAha-kSaNikatvAditi kiJciditi / apuurvmityrthH| ayamarthaHcatvAri pramANAni pratyakSopamAnAnumAnazabdabhedAt tatrAnyeSAmasambhavAt / agniSTomena svargakAmo yajediti vidhivAkyadarzanAdanumAnamatra pramANam / tatrApi pksssaadhyhetudRssttaantaantrennaivaanumaansiddhiH| yathA 'parvato'yaM vahnimAn dhUmAt mahAnasavat' ityatra parvataH pakSaH, vahnimattvaM sAdhyam, dhUmAditi hetu:, mahAnasavaditi dRSTAntam / tadvadatrApi yAga:
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH pakSaH svargasya kiJcit kRtvA vinazyatIti sAdhyam, tatkAmibhiranuSThIyamAnatvAditi hetuH| tatkAmibhiH svrgkaamibhirityrthH| vRkSamUletyAdi dRSTAntam, tenAnumAnasiddhi:, tcceti| tadapUrva yAgAdeH zaktiravAntaravyApAratayA taddvAreNeti apUrvazaktireva dvAram, tenetyrthH| tathA ca dvAralakSaNam - tajjanyatve sati tajjanyajanako dvaarmiti| vyApArazca sa eva tena yAgena janya: san yAgena janyaM svarga janayati, tddvaarkmityrthH| apUrvaM ca svargaphalabhAvanAyAM krnnmityrthH| svargavyApAro'pUrvaM vyavAyo vyavadhAnatA tathAbhAvaprasaGgAt krnntvaabhaavprsnggaadityrthH| athaiva vinA kAraNatvaM kutrApi nAstIti sarvatra tathAtvaM prtipaadynnaah-nhiiti| tatsamanantaraM tasya jvalanasya samanantaraM samyagavyavahitaM yathA syAt tathA jAyamAne kriyamANe iti kriyAvizeSaNaM prAguktam, nahi svavyApAravyavAya ityAdinA prAka sAdhakatamaM karaNamiti yadaktaM tanna hIyate tyAjyaM na bhvtiityrthH| evaM svargAdikaphalamapyapUrvavAn antaraM bhavat kimbhUtaM dezanAlakSaNaM dizyate dharmAdharmAvanayeti dezanA zrutistayA lakSyate yat phalaM tad yAgasya karaNatvaM na haapyedityrthH| nanu apUrvakalpanayA kiM prayojanam , yAgadhvaMsa eva svargaphalabhAvanAyAM karaNaM bhaviSyati, yathA vighnadhvaMso maGgalasya kAraNam / na ca dhvaMsasya svargaphalabhAvanakAlamavasthAnaM nAsti, tasya vinAzAt / anyathA abhAvasyAbhAvo bhAva eva / devadattasya pitAmahAdInAM punarAvRttiH kathana syAt? stym| bahuvittaprayAse karmaNi puruSapravRttirna syaat| ubhayathApi dhvaMsasya tulytvaat| na hi bahuvittavyasanAdalpavittavyasanAd vA dhvaMsasya kinycidnythaatvmsti| yad vA ekatra bhAvAbhAvayoH kAraNatvakalpanAyAH anaucityaat| vastutastu dhvaMsasya karaNatve yAgasya svargabhAvanAyAM svargasya pratibandhakatvamAyAtam, kathamiti ced ucyate, kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvaM pratibandhakatvamiti prtibndhklkssnnm| na ca vaktavyam, bhavat svargabhAvanAyAM yAgasya pratibandhakatvam, tena kiM vidhivAkye yAgasya krnntvdrshnaat| naiyAsikAstu yadi dhvaMsa: karaNaM tadA karmanAzAjalasparzAt kRtayAgasya puruSasya svargabhAvo na syAt, dhvNssyaavinaashitvaat| tathApi, gaGgAsnAnAdi yAgAdi vyApAraH sa prkiirtitH| karmanAzAjalasparzAdinA nAnyastvasau mataH / / iti / sthitau tu apUrvanAzAt svargAbhAvaH syAd itthamAcaSTe / nanu yathA yAgo'nyakriyAvyApyastadA'karmakatvAt kathaM karaNatvaM syAdityAha-tatreti / apauruSeyeSu iishvraatiriktpurussaakRtessu| krturbhaavaadiishvraatiriktsyetyrthH||1086| [samIkSA _ 'agniSTomayAjI, vAjapeyayAjI' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha bhUtakAlika kriyA artha meM 'Nini' pratyaya donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / pANini ke do sUtra haiM - "bhUte, karaNe yajaH'' (a0 3 / 2 / 84,85) / pANini ne bhUtakAlika
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 kAtantravyAkaraNam adhikAra ke lie svatantra sUtra banAyA hai, jabaki kAtantrakAra ne NinipratyayavidhAyaka sUtra meM hI usakA ullekha kara lAghava kA Azraya liyA hai / [rUpasiddhi] 1. agnissttomyaajii| agniSToma - yaj - Nini - si / agnissttomenessttvaan| 'agniSToma' zabda ke upapada meM rahane para 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (1 / 608) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nini' pratyaya, 'Na - i' anubandhoM kA prayogAbhAva, upadhAdIrgha, 'agniSTomayAjin ' zabda kI liGgasaMjJA, si - pratyaya, nakAra kI upadhA ko dIrgha tathA 'si-n ' kA lop| 2. vaajpeyyaajii| vAjapeya + yaj + Nini + si / vAjapeyeneSTavAn / 'vAjapeya' zabda ke upapada meM rahane para 'yaj ' dhAtu se 'Nini' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1086 / 1087. karmaNi hanaH kutsAyAm [4 / 3 / 82] [sUtrArtha karmakAraka ke upapada meM rahane para atIta artha meM vartamAna 'hana hiMsAgatyo:' (2 / 4) dhAtu se kutsA artha yadi gamyamAna ho to 'Nini' pratyaya hotA hai / / 1087 / [du0 vR0] karmaNyupapade'tIte vartamAnAd hante: kutsAyAM gamyamAnAyAM Ninirbhavati / pitRghAtI, maatRghaatii| kutsAyAmiti kim? cauraM htvaan| daNDena hatavAn pitRvyamiti saapeksstvaat| karmagrahaNaM sukhArtham / / 1087 / [du0 TI0] krm0| karmagrahaNaM kimartham arthAt karmaNi bhaviSyatItyAha-daNDenetyAdi / sApekSatvaM cAsamarthaM bhavatIti bhAvaH / "kumArazIrSayorNiniH' (4 / 3 / 52) iti vacanaM vartamAnabhaviSyatorapi prApaNArtham / / 1087 / [vi0 pa0] krmnni0| atha karmaNIti kimartham? pUrvasUtrAdanuvartamAnakaraNanivRttyartham / yathA daNDena hatavAniti cet, na, kutsanasyAbhAvAt / atha 'daNDena hatavAn pitRvyam' ityatrApi syAdityAha - daNDenetyAdi / / 1087 / / [ka0 ca0] ___ krm0| karmagrahaNaM kimartham , prakRtatvAnnAmnItyanuvRttiH syAt tarhi sAmAnyatvAt karaNAdyupapade syAdityAha-daNDeneti / etena nAmAdhikAre'pi karmopapade syAditi bhaavH| atha karmagrahaNaM sukhArthamiti kathamucyate pratyayArthaM syaat| naivam , tadA hana: karmaNIti kuryaat| ghaantAdinA siddhe karmopapade kutsAyAmaNbAdhanArthaM vcnm|| 1087 /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH [samIkSA] 'pitRghAtI, mAtRghAtI' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Nini' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "karmaNi hana:' (a0 3 / 2 / 86) / yaha jJAtavya hai ki pANini ne kutsArtha kA sUtra meM ullekha nahIM kiyA hai, ata: vyAkhyAkAroM ne 'kutsitagrahaNaM kartavyam ' vacana par3hakara isa aMza kI pUrti hai, parantu kAtantrakAra ne sUtra meM hI ullekha karake utkarSa siddha kiyA hai / [vizeSa vacana 1. karmagrahaNaM sukhArtham (du0 vR0; ka0 c0)| 2. kutsAyAmaNbAdhanArthaM vacanam (ka c0)| [rUpasiddhi] 1. pitRghaatii| pitR + han + Nini + si| pitaraM htvaan| 'pitR' zabda ke upapada meM rahane para 'hana hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nini' pratyaya, "hasya hanterghirinicoH'' (3 / 6 / 28) se hakAra ko ghakAra, "hantestaH" (4 / 1 / 2) se nakAra ko takAra, upadhAdIrgha, 'pitRghAtin ' zabda kI liGgasajJA tathA vibhktikaary| 2. maatRghaatii| mAtR+ han + Nini +si / mAtaraM hatavAn / 'mAtR' zabda ke upapada meM rahane para 'han' dhAtu se 'Nini' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1087 / 1088. kvib brahmabhrUNavRtreSu [4 / 3 / 83] [sUtrArtha] karma kAraka meM 'brahman , bhrUNa, vRtra' zabdoM ke upapada meM rahane para atIta artha meM vartamAna 'han hiMsAgatyoH' (2/4) dhAtu se kvip pratyaya hotA hai / / 1088 / / [du0 vR0] brahmAdiSu karmasUpapadeSu atIte vartamAnAd hanteH kvib bhavati / brahmahA, bhrUNahA, vRtrhaa| brahmAdiSveva, hantereva, atIte eva, kvibeveti caturvidho'tra niymH| tena gAM hatavAn, brahmAdhItavAn, brahma hanti, brahma htvaan| ato naann| viniyamo'pi dRzyatemadhuhA, ahihA, gotrahA, brahmaghnaH, vRtrasya hantuH, brhmvit||1088|| [du0 TI0] kvip0| sarvadhAtubhyaH kvipa siddha eva, niyamArtha vacanam iti| dhAtaniyamaH, upapadaniyamaH, kAlaniyama:, pratyayaniyamo vizeSAbhAvAt / bhASyakArastu niymdvymaah| brahmAdiSveva, hantereva, atIte eva, kvibeveti / AkhuhA biDAla iti AkhUn hantuM yogya iti kAlavizeSavivakSAyA yogyatAmAtre "anyebhyo'pi dRzyante'' (4 / 3 / 67) iti kvip / / 1088 /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] kvip0 / "kvip ca' (4 / 3 / 68) ityanena sAmAnyena siddha niymaarthmidm| niyamazca dhAtUpapadakAlapratyayAnAM caturNAmeva vizeSAbhAvAdityAha - brhmaadissveveti| tenopapadadhAtukAlAnyatve sati krameNa trINi prtyudaahrnnaani| caturthaniyamamAha-brahma htvaaniti| brahmAdiSUpapadeSu hanteratIte kAle kvibeva pratyaya ityrthH| tena karmaNyaNa na bhvti| etadevAha- ato nAN iti| yadyevaM niSThApi na prApnotIti cet, tdyuktm| 'madhye'pavAdAH pUrvAn vidhIn bAdhante na parAn' (vyA0 pari0 pA0 10) iti na dossH| viniyama ityaadi| upapadAnyatve trINi udAharaNAni 'vatraghnaH' ityanyo'pi pratyayo'manuSyakartRke'pi ceti ttk| tathA vRtrasya hanturiti tRc| brahmaviditi, anyato'pi dhAto: kvip| etenAbhidhAnamevAzraya iti sthitm| tathA ca vkssyti| iyamapi catuHsUtrI prpnycaartheti||1088| [ka0 ca0] kvip| madhuheti / "inahan' (2 / 2 / 21) ityAdinA dIrghaH / nanu "paJcamopadhAyAH" (4 / 1 / 55 ) ityanena kathana dIrgha:? satyam / "inhan" (2 / 2 / 21) ityatra ina: pAThAt / ata eva tatroktam / asmAdeva hana upadhayA dIrghAt kvipi na dIrghaH , tena madhuhani, madhughnIti siddham / 'madhye'pavAdA0' (vyA0 pari0 pA010) ityAdi 'pUrvAn utsargAn vidhIn bAdhante na tu parAnanutsargAn' iti / nanu niSThA kathamutsarga: ayaM vA kathamapavAdaH, yenedamucyate ityAha-nirupapada iti hemH|| 1088 / [samIkSA] 'brahmahA, bhrUNahA, vRtrahA', zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne kvipa pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai- "brahmabhrUNavRtreSu' (a03|2|87)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. bhASyakArastu niyamadvayamAha (du0 TI0) / 2. iyamapi catu:sUtrI prapaJcArthA (vi0 pa0) / [rUpasiddhi] 1. brhmhaa| brahman + kvip + si / brahma hatavAn / 'brahman ' zabda ke upapada meM rahane para 'han hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvip ' pratyaya, sarvApahArI lopa, liGgasaMjJA, si-pratyaya, nakAra kI upadhA ko dIrgha tathA 'si-n ' kA lopa / 2. bhrUNahA / bhrUNa + han + kvip| bhrUNaM hatavAn / 'bhrUNa' zabda ke upapada meM rahane para 'han ' dhAtu se 'kvip ' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. vRtrahA / vRtra + han + kvip + si / vRtraM hatavAn / 'vRtra' zabda ke upapada meM rahane para 'han' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvip' pratyaya Adi kArya puurvvt||1088|
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 1089. kRJaH supuNyapApakarmamantrapadeSu [4 / 3 / 84] [sUtrArtha] karma kAraka meM 'su- puNya-pApa-karma-mantra-pada' ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7/7 ) dhAtu se 'kvip' pratyaya hotA hai / / 1089 / [du0 vR0] evu karmasUpapadeSu atIte vartamAnAt kRJaH kvib bhavati / suSThu kRtavAn sukRt| evaM puNyakRt, pApakRt ,karmakRt, mantrakRt, padakRt / svAdiSu kRJa eva, atIta eva, kvibeveti trividha evAtra niymH| tena mantrAnadhItavAn , karma karoti, karma kRtavAn / ato nAN / zAstrakRt, sUtrakRditi bhavitavyameva / / 1089 / / [du0 TI0] kutraH / trividha eveti / upapadaniyamaH, pratyayaniyamo dhAtuniyamazca bhavati / svAdiSveva, kRJa eva, atIta eva kvibiti karote: kvip / ato nANiti / karmaNyaNa na bhavatItyarthaH / vyabhicAro'pi dRzyate - padakAra iti / kecit padagrahaNaM na ptthntyev| padaM karotIti padakRt ityapi manyante vartamAne'pi / / 1089 / [vi0 pa0] kRnyH| idamapi pUrvavaniyamArthamityata Aha-svAdiSvityAdi / ato nA'N iti / atrApi karmaNyaN na bhavatItyartha: / svAdiSveva kRtra iti upapadaniyamAbhAvAdupapadAntare'pi syAdityAhazAstrakRdityAdi / vyabhicAro'pi dRzyate - padaM kRtavAn padakAra iti / / 1089 / / [samIkSA 'sukRt , puNyakRt' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'kvip' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai "sukarmapApamantrapuNyeSu kRJaH" (a0 3 / 2 / 89) / ata: ubhayatra prAya: samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1.sukRt| su + kR + kvip + si| su = zobhanaM suSTha vA kRtvaan| 'su' upasargapUrvaka 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvip ' pratyaya, sarvApahArI lopa, takArAgama tathA vibhktikaary| 2. puNyakRt / puNya + kR + kvip + si / puNyaM kRtavAn / 3. pApakRt / pApa + kR + kvip + si / pApAni kRtavAn / 4. karmakRt / karman + kR + kvip + si / karmANi kRtavAn / 5. mantrakRt / mantra + kR + kvip + si / mantraM kRtavAn / 6. padakRt / pada + kR +kvip + si / padaM kRtavAn / saMkhyA 2 se 5 taka ke zabdoM kI sAdhanaprakriyA pUrvavat / / 1089 /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 kAtantravyAkaraNam 1090. some suJaH [4 / 3 / 85] [sUtrArtha karma kAraka meM 'soma' 'zabda ke upapada meM rahane para bhUtakAlArthaka 'SuJ abhiSave' (4 / ?) dhAtu se 'kvip ' pratyaya hotA hai / / 1090 / / [du0 vR0] some karmaNyupapade'tIte vartamAnAt suJaH kvib bhavati / somaM sutavAn somsut| caturvidho'tra niyamaH / tena 'surAM sutavAn , somaM vikrItavAn , somaM sunoti, somaM sutvaan'| ato nA'N / anyabhya: kvibabhAve'N syAdeva / / 1090 / [samIkSA 'somasut' zabdarUpa ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'kvip' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai| "some suJaH'' (a03|2|90)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. somsut| soma + su + kvip + si| somaM stvaan| 'soma' zabda ke upapada meM rahane para 'SuJ abhiSave' (4 / 1) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvip ' pratyaya, sarvApahArI lopa, takArAgama tathA vibhaktikarya / / 1090 / 1091 . ceragnau [4 / 3 / 86] [sUtrArtha 'agni' zabda ke upapada meM rahane para atItakAlArthaka 'ciJ cayane' (45) dhAtu se 'kvip ' pratyaya hotA hai / / 1091 / [du0 vR0] agnAvupapade'tIte vartamAnAccinote: kvib bhavati / agniM citavAn agnicit| caturvidho'trApi niyama:- tena puSyaM citavAn, agniM hatavAn, agniM cinoti, agni citvaan| ato naa'nn| agnyarthe tviSTakAnAM racanAvizeSe gamyamAne karmaNyapi dRshyte| zyena iva cIyate sma shyencit| rathacakramiva cIyatesma rthckrcit| iyamapi catu:sUtrI prpnycaangketi||1091| [du0 TI0] ce:| agnyartha iti kAlatraye'pyanyebhyo'pi dRzyate ityapigrahaNasya bahulArthatvAt karmaNi siddha eveti bhaav:| iympiityaadi| caturNAM sUtrANAM smaahaarshctuHsuutrii| pUrvANi catu:sUtrANi kvibarthAni prapaJcAnIti / anyathA "anyebhyo'pi dRzyante' (4 / 3 / 67 ) iti dRzigrahaNaM prayogAnusArArthaM yato mAtRhA, pitRhA, sarvarogahA, kaphapittahA ityevamAdaya: siddhaaH| brahmAdiSu ca hanterNinirbhavatyeveti bhaavH||1091|
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 329 [vi0 pa0] ceH| agnyartha ityaadi| "kvipca' (4 / 3 / 68) ityatra "anyebhyo'pi dRzyante'' (4 / 3 / 68) ityato dRzigrahaNAnuvRtteH karmaNyanirdiSTakAlatvAccAtIte'pi syaadityrthH| pAkArthamiSTakAnAM racanAvizeSaH zyena ivetyAdinA kathyate / iyamapIti / na kevalaM vahe: paJcamyAM bhraMzerityAdi, catu:sUtrItyapizabdArthaH / / 1091 / [ka0 ca0] ceH / agnyartha iti / agniprayojanarUpatvAt pAka evAgnirucyate, agnyarthe pAkArthe ityrthH| ata Aha- pAkArtha iti pnyjii| tatrAnirdiSTakAlatve'pi dRzigrahaNasya prayogAnusAritvAt tatrAtIte eva syAt / ata eva vAkye smazabdo drshitH||1091| [samIkSA] 'agnicit' zabdarUpa ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'kvip ' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "agnau ce:" (a0 3 / 2 / 91) / ata: ubhayatra samAnatA hI kahI jAegI / [vizeSa vacana] 1. iyamapi catuHsUtrI prapaJcArthA (du0 vR0)| 2. pUrvANi catu:sUtrANi kvibAni prapaJcArthAni (du0ttii0)| 3. dRzigrahaNaM prayogAnusArArtham (du0 ttii0)| 4. pAkArthamiSTakAnAM racanAvizeSa: zyena ivetyAdinA kathyate (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. agnicit| agni + ci + kvip + si / agniM citavAn / 'agni' zabda ke upapada meM rahane para 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvip ' pratyaya, sarvApahArI lopa, takArAgama tathA vibhaktikArya / / 1091 / 1092. vikriya in kutsAyAm [4 / 3 / 87] [sUtrArtha karma kAraka ke upapada meM rahane para tathA kutsA artha ke gamyamAna hone para atItArthaka 'vi' pUrvaka 'Du krIJ dravyavinimaye' (8 / 1) dhAtu se 'in ' pratyaya hotA hai / / 1092 / [du0 vR0] karmaNyupapade vipUrvAdatIte krINAteH kutsAyAM gamyamAnAyAmin bhvti| somaM vikrItavAn somvikryii| tailaM vikrItavAn tailvikryii| evaM maaNsvikryii| alantAdastyarthe inA siddhe kutsAyAmaNbAdhanArthaM vacanamidam / / 1092 / [du0 TI0] vikriy0| kutsAyAmiti / mAMsavikrAyo vyAdhaH / karmaNyaN bhavati / alntaaditi|
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 kAtantravyAkaraNam "svaravRdRgamigrahAmal'' (4 / 5 / 41) / so'syAstIti in / yadyevaM dhAnyavikrayyapi syAt , bhavitavyameva matvarthIyasyAniSedhAt parihAramAha - kutsAyAmiti / na ca vaktavyam aNapi abhidhAnAdityuktam , bAlasammohaH syAt / / 1092 / [vi0 pa0] vikriy0| kimarthamidam ? vikrayaNaM vikrayaH / svarAntAdali kRte so'syAstIti inA sidhyati, tarhi akutsAyAmapi syAt, dhAnyavikrayIti ced iSTameva / evaM sati kutsAyAmaNa mA bhUd ityAlocya dezyaM parihAraM cAha - alantAditi / / 1092 / [samIkSA] _ 'somavikrayI, rasavikrayI' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne prAya: samAna hI pratyaya (in - ini) kie haiM / pANini kA sUtra hai - "karmaNInirvikriyaH" (a0 3 / 2 / 93) / ata: pANinIya ikArAnubandha kI adhikatA se atirikta to ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. kutsAyAmaNbAdhanArthaM vacanamidam (du0 vR0)| [rUpasiddhi] 1. somvikryii| soma + vi + krI + in + si / somaM vikrItavAn / 'soma' ke upapada meM rahane para 'vi' upasargapUrvaka 'Du krIJ dravyavinimaye' (8 / 1) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'in ' pratyaya, dhAtughaTita IkAra ko "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH" (3 / 5 / 1) se guNa ekAra, "e ay'' (1 / 2 / 12) se ayAdeza, 'somavikrayin ' kI liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. tailvikryii| tela + vi + krI + in + si / tailaM vikrItavAn / 'taila' zabda ke upapada meM rahane para 'vi' upasargapUrvaka 'krI' dhAtu se 'in ' pratyaya Adi kArya puurvvt| 3. maaNsvikryii| mAMsa + vi + krI + ina +si / mAMsaM vikrItavAn / 'mAMsa' zabda ke upapada meM rahane para 'vi' upasargapUrvaka 'krI' dhAtu se 'in ' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1092 / 1093. dRzeH kvanip [4 / 3 / 88] [sUtrArtha karma kAraka ke upapada meM rahane para atItakAlArthaka 'dRzir prekSaNe' (1 / 289) dhAtu se 'kvanip ' pratyaya hotA hai||1093|
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 331 [du0 vR0] karmaNyupapade'tIte vartamAnAd dRzeH kvanib bhavati / meruM dRSTavAn merudRshvaa| atIte kvibAdInAM bAdhanArthamidam / / 1093 / [du0 TI0] dRsheH| kvibAdInAmityAdi / anyathA "anyebhyo'pi dRzyante" (4 / 3 / 67) iti kvanip siddha eva, dRzigrahaNaM tatra prayogAnusArArthaM ced bAlasammohaH syAt / / 1093 / [vi0 pa0] dRsheH| "anyebhyo'pi dRzyante'' (4 / 3 / 67) iti kvanip siddha evetyAha - atIta ityAdi / yadi punastatra dRzigrahaNasya prayogAnusArArthatvAdatIte kvanibeva dRzyate ityucyate tadA sukhArthameva bhavati / / 1093 / [samIkSA] 'merudRzvA, paralokadRzvA' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'kvanip' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai- "dRze: kvanip" (a0 3 / 2 / 94) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana 1. atIte kvibAdInAM bAdhanArthamidam (du0 vR0)| 2. dRzigrahaNaM tatra prayogAnusArArtham (du0 ttii0)| 3. tadA sukhArthameva bhavati (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. merudRshvaa| meru-dRz + kvanip + si / meruM dRSTavAn / 'meru' zabda ke upapada meM rahane para 'dRzir prekSaNe' (1 / 289) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvanip ' pratyaya, 'k - i - p ' anubandhoM kA prayogAbhAva, 'merudRzvan '. zabda kI liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / / 1093 / 1094. saharAjJoryudhaH [4 / 3 / 89] [sUtrArtha] karma kAraka meM 'saha-rAjan ' zabdoM ke upapada meM rahane para atItArthaka 'yadha samprahAre' (3 / 110) dhAtu se 'kvanip ' pratyaya hotA hai / / 1094 / [du0 vR0] saharAjJoH karmaNorupapadayoratIte vartamAnAd yudhyate: kvanib bhavati / saha yudhyate sma shyudhvaa| rAjAnaM yudhyate sma raajyudhvaa| antarbhUtenarthaH sakarmakaH / rAjAnaM yodhitavAnityarthaH / / 1094| [ka0 ca0] sh0| sahazabdasya karmatvAbhAve'pi karmaNoriti vizeSaNam ekadeze caritArtham // 1094 /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'rAjayudhvA, sahayudhvA' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'kvanip pratyaya kiyA gayA hai / pANini ke do sUtra haiM - "rAjani yudhikRJaH, sahe ca" (a03|2 95, 96 ) / ataH pANini ne sUtradvayaprayukta gaurava kiyA hai, jabaki kAtantrakAra ne lAghava apanAyA hai / [rUpasiddhi] + 1. shyudhvaa| saha + yudh + kvanip si / saha yudhyate sma / 'saha' zabda ke upapada meM rahane para 'yudha samprahAre' ( 3 / 110) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvanip pratyaya, 'k - i p ' anubandhoM kA prayogAbhAva, liGgasaJjJA tathA vibhaktikArya / 2. raajyudhvaa| rAjan + yudh + kvanip + si / rAjAnaM yudhyate sma / 'rAjan ' zabda ke upapada meM rahane para 'yudh ' dhAtu se 'kvanip ' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1094| 1095. kRJazca [4 / 3 / 90 ] [sUtrArtha] karma kAraka meM 'saha-rAjan ' zabdoM ke upapada meM rahane para atItArthaka 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se 'kvanip ' pratyaya hotA hai ||1095| [du0 vR0] saharAjJoH karmaNorupapadayoratIte vartamAnAt kRJaH kvanib bhavati / saha karoti sma sahakRtvA / evaM rAjakRtvA / / 1095 / [ka0 ca0] kRJaH / saharAjJoryudhukRJorityukte yathAsaMkhye syAt / 'yudh - kRJ iti samAhAraH kartavyazcet, tadA spaSTArthaH // 1095 / , [samIkSA] 'sahakRtvA, rAjakRtvA' zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'kvanip pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini ke do sUtra haiM- "rAjani yudhikRJoH, sahe ca" (a0 3 / 2 / 95,96) / isa prakAra pANinIya gaurava tathA kAtantrakArIya lAghava spaSTa hai / , [rUpasiddhi] + 1. sahakRtvA / saha kR + kvanip + si / saha karoti sma / 'saha' zabda ke upapada meM rahane para "Du kRJ karaNe' (7/7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvanip ' pratyaya, anubandhoM kA prayogAbhAva, takArAgama tathA vibhaktikArya / 2. rAjakRtvA / rAjan + kR + kvanip + si / rAjAnaM karoti sma / 'rAjan' zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'kvanip' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1095 /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 1096. saptamIpaJcamyante janerDaH [4 / 3 / 91] [sUtrArtha] saptamyanta tathA paJcamyanta zabda ke upapada meM rahane para atItakAlArthaka 'jan' dhAtu se 'Da' pratyaya hotA hai / / 1096 / [du0 vR0] saptamyante paJcamyante copapade'tIte vartamAnAjjane? bhavati / jale jAtaM jalajam, sarasi jAtaM srsijm| buddhijam , krodhajam / saMskAraja:, brAhmaNajo dharma: / kSatriyajaM yuddham / katham azvAjjAtaH, hastino jAtaH iti ? prAya: paJcamyAmajAtAveva dRzyate / / 1096 / [du0 TI0] sptmii0| prAya ityAdi / yadyevaM Da ityAstAm , saptamyAM janerDaH, paJcamyAmajAto, jAtAvapi DaprasaGgAt saMjJAyAmasaMjJAyAmapi anoH karmapUrvAt kevalAdapyabhidhAnasAmarthyAd bhavatIti ? satyam , mandamatibodhanArthaM sUtradvayamucyate iti na doSaH / / 1096 / [vi0pa0] sptmii0| kathamityAdi / prAyograhaNena jAtAvapi kvacid AcaSTe / yathodAhRtam - brAhmaNajo dharmaH, kSatriyajaM yuddham / anyathA 'buddhijaH, saMskArajaH' ityeva syAd ata eva paJcamyAmajAtAviti na kRto niyamaH // 1096 / [ka0 ca0] sptmii0| 'yena vidhistadantasya' iti siddhe antagrahaNaM spaSTArtham / / 1096 / [samIkSA] 'sarasijam , saMskArajaH' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Da' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini ke do sUtra haiM - "saptamyAM janerDa:, paJcamyAmajAtau" (a03|2|97,98)| kAtantrakAra ne 'brAhmaNajo dharmaH, kSatriyajaM yuddham ' jaise kucha prayogoM meM jAti meM bhI paJcamyanta se 'Da' pratyaya mAnA hai / ata: unhoMne pANini kI taraha "paJcamyAmajAtau" yaha pRthak sUtra na banAkara utkarSa sUcita kiyA hai / [vizeSa vacana)] 1. mandamatibodhanArthaM sUtradvayamucyate (du0 ttii0)| 2. yena vidhistadantasyeti siddhe'ntagrahaNaM spaSTArtham (ka0 c0)|
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi 1. jljm| jala + jan + Da + si / jale jAtam / 'jala' zabda ke upapada meM rahane para 'janI prAdurbhAve' (3 / 94) dhAtu se 'Da' pratyaya, 'D ' anubandha ke phalasvarUpa 'an ' kA lopa tathA vibhaktikArya / 2. srsijm| sarasi + jan + Da + si / sarasi jAtam / 'sarasi' ke upapada meM rahane para 'jan ' dhAtu se 'Da' pratyaya Adi kArya prAya: pUrvavat / 3-7. buddhijH| buddhi + jan + Da + si / buddherjAta: / krodhjm| krodha + jan + Da + si / krodhAjjAtam / sNskaarjH| saMskAra + jan + Da + si / saMskArAjjAtaH / brAhmaNajo dhrmH| brAhmaNa + jan + Da + si / braahmnnaajjaatH| kSatriyajaM yuddham / kSatriya - jan + Da + si / kSatriyAjjAtam / prakriyA pUrvavat / / 1096 / 1097. anyatrApi ca [4 / 3 / 92] [sUtrArtha] saptamyanta-paJcamyanta se bhinna zabdoM ke bhI upapada meM rahane para 'jan ' dhAtu se 'Da' pratyaya hotA hai / / 1097/ [du0 vR0] anyasminnupapade'tIte vartamAnAjjanejhai bhavati / na jaato'jH| dvirjAto dvijH| prajaH, abhijaH, prijH| pumAMsamanujAtaH pumnujH| striyamanujAta: styanujaH / / 1097/ [vi0pa0] anytraa0| pumAMsamanujAta iti upsrgo'ymnushbdH| karmapravacanIye tu naabhidhaanm| pumnujeti| striyAmudAharaNamucitam / evaM striyamanujAta: styanujaH kumAraH iti||1097| [ka0 ca0] any0| pumnujeti| tarhi kathaM vRttau pumanujaH iti puMsi darzitamityAha - puMsi sAmAnyeneti hemH| yogarUDhavazAt pumanujazabdena syevocyate ityrthH| tathA styanujazabdena pumAneva / / 1097 / / / iti zrIsuSeNavidyAbhUSaNAcAryaviracite kalApacandre kRtpratyayAdhyAye caturthe karmAdipAdastRtIyaH samAptaH / / [samIkSA ajaH, dvijaH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne eka bhinna sUtra dvArA 'Da' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai- "anyeSvapi dRzyate'' (a0 3 / 2 / 101) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi 1. ajH| na + jan + Da+si / na jAtaH / 'naJ ' ke upapada meM rahane para 'janI
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH 335 prAdurbhAve' (3 / 94) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Da' pratyaya, 'na' ghaTita nakAra kA lopa, anlopa tathA vibhaktikArya / 2. dvijaH / dvi + jan + Da si / dvirjAtaH / 'dvi' zabda ke upapada meM rahane para + 'jan' dhAtu se 'Da' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3- 7. prajaH / pra + jan pari+jan +Da +si parijaH / pumAMsamanujAtaH / tryanujaH / pUrvavat / / 1097 / + Da + si / abhijaH / abhi + jan Da + si| pumanujaH / pumans + anu +jan +Da + si / + anu +jan +Da + si| striyamanujAtaH / prakriyA strI = [ sUtrArtha ] atIta bhUta artha meM / 1098. niSThA [4 / 3 / 93] dhAtu se niSThAsaMjJaka pratyaya hotA hai / / 1098 / [du0 vR0] atIte vartamAnAd dhAtorniSThApratyayo bhavati / kRtaH, kRtavAn / zayitaH, zayitavAn / / 1098 / [du0 TI0] niSThA / yadi punariha ktaktavatU niSTheti vidhipUrvikA saMjJocyate, atIte ktaktavantU bhavatastau ca niSTheti tadA bhinna iti dAd dasya ceti na bhavati / Jyanubandha ityAdinA vartamAne ktasya niSThAsaJjJAbhAvAt // 1098 / [vi0 pa0 ] niSThA / " zIGpUGdhRSi 0" (4|1|15 ) niSThAyA guNitvAt zIDo guNaH // 1098 / [samIkSA] bhUta artha meM 'kRtaH, kRtavAn bhuktavAn ' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM niSThAsaMjJaka pratyaya kie gaye haiM / pANini kA sUtra hai- "niSThA" (a0 3 / 2 / 102) / 'kta' pratyaya ke lie kAtantrakAra ne nakAraghaTita 'ktavantu' pratyaya mAnA hai / donoM hI avasthAoM meM kahIM nakArAgama to kahIM nalopa karanA par3atA hai / isa prakAra ubhayatraM samAnatA hI hai / " [rUpasiddhi] 1. kRtaH / kR + kta + si / 'DukRJ karaNe' (7 / 7 ) dhAtu se prakRta sUtra dvArA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 kAtantravyAkaraNam 'kta' pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva. dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam ' (2 / 11) se 'kRt' zabda kI liGgasaMjJA, si- pratyaya tathA visargAdeza / / 2. kRtavAn / kR-ktavantu -si / 'kR' dhAtu se 'ktavantu' pratyaya, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 3. shaayitH| zI - iT - kta - si / 'zIG zaye' (2 / 55) dhAt se kta - pratyaya, iDAgama, guNa, ayAdeza tathA vibhaktikArya / / 4. shyitvaan| zI - iT + ktavantu -si / 'zI' dhAtu se ktavantu pratyaya, iDAgama, guNa, ayAdeza, 'zayitavant ' zabda kI liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / / 1098 / 1099. vanip suyajoH [4 / 3 / 94] [sUtrArtha] bhUta artha meM 'su-yaj' dhAtuoM se 'vanip' pratyaya hotA hai||1099| [du0 vR0] atIte vartamAnayoH syajovanib bhavati / sutavAn-sutvA / iSTavAn -yajvA, yjvaano| ngkaaro'gunnaarth:||1099| [du0 TI0] Gvanip0 / pakAraH "dhAtosto'ntaH pAnubandhe'' (4 / 1 / 30) iti vishessnnaarthH| striyAm - yajvarI / vano nakArasyArephaprakRterapi ratvam / nan ca sunota: kvaniv yajezca vanip siddhaH ? satyam / niyamArthaM suyajibhyAM vanibeva yathA syAt kvibAdayo bhA bhUvanniti, dRzigrahaNaM tatra prayogAnusArArtha cet tathApi prapaJcaH zreyAniti / / 1099 / [vi0 pa0] ngvnipch| sutveti / pAnavandhatvAt to'ntH| yadi punaH anyebhyo'pi dRzyante suJaH kvanip yajezca vanip bhaviSyati kimanenetyucyate, tadA niyamArthamevedaM bhaviSyati - AbhyAM vanibeva na kvanibAda yAH / tadapi dRzigrahaNAditi cet tarhi prpnycaarthmidmpi||1099| / / ityAcAryazrImatrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAM caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH samAptaH / / [samIkSA 'sutvA-yajvA' zabdarUpoM kI siddhi ke lie donoM hI AcAryoM ne 'Gvanip pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "sayajovanip' (a0 3 / 2 / 103) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / / 1099 / [rUpasiddhi] 1. sutvaa| su + Gvanip - si / sutavAn / 'SuJ abhiSave' (4 / 1) dhAtu se
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAda: akRta sUtra dvArA 'vanip ' pratyaya, 'G -i-p ' ananyA nA! ....: nakArAgama, 'stvan' zabda kI liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2-3. yajvA, yajvAnau / yaj - vanip + si. . devpuujaasnggtikrnndaanessu'| (1 / 608) dhAtu se vanip pratyaya Adi / garvavat / / 1091 / 1100. jIryaterantRn [4 / 3 / 95] [sUtrArtha] bhUtakAla artha meM 'jU' dhAtu se 'antRRn ' pratyaya hotA hai / / 110 / [du0 vR0] atIte vartamAnAjjIryaterantRn bhavati / jaran, jaratI / kAro ....... zvoccAraNArthaH / / 1100 / / / ityAcAryadurgasiMhapraNItAyAM kAtantravRttau caturthe kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH smaaptH|| [du0 TI0] jIrya0 / jRSa iti siddhe tignirdeza: pAThasukhArtho'sandehArthazca bhavatAantRriti nakAramantareNa visarjanIye sati sakArAnto'yamiti pratipadyeta / / 1100 / / / ityAcAryadurgasiMhapraNItAyAM kAtantravRttiTIkAyAM caturthe 'kRtpratyayAdhyAye tRtIyaH karmAdipAdaH samAptaH / / [samIkSA 'jaran, jarantau, jaratI' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha kAtantrakAra ne 'antRna pANini ne 'atRn' pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai .. 'jIyanarata meM (a0 3 / 2 / 104 / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / / [vizeSa vacana] 1. RkAro nakArazcoccAraNArthaH (du0 vR0)| 2. tignirdeza: pAThasukhArtho'sandehArthazca (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1. jrn| jRS + antRn + si / 'jaS vayohAnau' (3 / 18) dhAt ye prakRta sa dvArA 'antRn ' pratyaya, guNa, 'jarant ' kI liGga saz2A, si-pratyaya tathA 'mi - na kA lopa / 2. jrtii| jRS + antRn + I -si / "jRS ' dhAtu se 'antRn ' pratyaya, guNa. strIliGga meM 'I' pratyaya, nalopa tathA vibhaktikArya / / 1100 / / / iti kRtpratyayAdhyAye caturthe sampAdakIyasamIkSAtmakaH karmAdipAdastRtIyaH smaaptH||
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 1101. kvansukAnau parokSAvacca [4 / 4 / 1] [sUtrArtha] bhUtakAla artha meM dhAtu se 'kvansu-kAna' pratyaya hote haiM tathA unakA parokSAvadbhAva bhI hotA hai || 1101 / / [du0 vR0] atIte vartamAnAd dhAtoH kvansukAnau bhavataH, tau ca parokSe iva vyapadizyate / pecivAn , pAcayAJcakRvAn / rarajvAn , oSAmbabhUvAn , zizIrvAn, didIrvAn, jajAgarvAn, babhajvAn / yaNi dRSTatvAdever jAgarterguNo'nuSaGgalopazca / vyatipecAnaH, cakrANaH / atItAdhikAraH kim ? zrusadavasAmatItamAtre kvansurabhidhAtavyaH / upazuzrAva, upAzrauSIt, upAzRNot, upazuzruvAn, upasasAda, upAsadat , upAsIdat, upsedivaan| anUvAsa, anvavAtsIt , anvavasat - anUSivAn / tathA iNo npuurvaaccaashnaateH| IyivAn, samIyivAn , upeyivAn, anaashvaan| tathA anupUrvAd vace: kAnaH kartaryevaanUcAnaH / atItAbhidhAyino'pi pUrvavat prayoktavyAH / zRNotyAdaya evAmI bhASAyAM ruuddhaaH|| 1101 / [du0 TI0] kvnsu0| nimittAdayo'tidezA na yujyanta ityAha-vyapadizyate iti| parokSAvibhakteratIta: parokSaH kAlo nimittaM tadatidizyamAnaM dvirvacanAdikaM na sAdhayati / vizeSAbhAvAdastvevamiti cet , na / "artINyasaikasvarAtAmiDvansau" (4 / 6 / 76) ityaatraaaaderupaadaanaat| anyathA ekasvaradvAreNaiva sidhyatItyarthaH / kvansakAno parokSArUpiNI cet tataH kiM kvansukAnau parokSAkAryiNAviti dvirvacanAdikaM dhAtoH karma na punaH prokssaayaaH| atha parokSAyAM dRSTaM yat kAryaM tat parokSAyA ityadhyAropyate iti pratipattigauravaM syAt / zAstrAtidezo'pi na ghaTate / vyapadezAtidezo'pi saMjJAto na bhidyate, varaM sajJevAstAm, kiM vadgrahaNena ? satyam , svAzrayArtham / anyathA kvansukAno parokSAvibhaktI bhavata: iti vibhaktivarja liGgamiti liGgasaJjJA na syaat| vadgrahaNe tu kRtvAlliGgasajJA na vihanyate / / nanu lokopacArAdeva vibhaktitvaM syAd astyAdezcaNaH parokSetyanena bhavata: kiM vatkaraNena? satyam, prtipttisukhaarthmevetyrthH| na ca vaktavyam evaM vahe-mahe, tadanantaraM kvansukAnau vidadhyAd bhinnakartakatvAt / pecivAniti prokssaayaambhyaassyaitvmbhyaaslopshc| pAcayAJcakRvAniti, pratyayAntatvAd AmaH kRanuprayogaH prokssaayaam| shishiirvaaniti| 'zR hiMsAyAm' (8 / 15), "RdantAnAM ca'' (3 / 6 / 16) iti guNo na bhavati, yathA
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 339 caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH vizazaraturiti kAnubandhasAmarthyAt, tarhi jajAgarvAniti guNo'pi syAt jajAgaraturiti, yathA 'babhajvAn, rarajvAn' iti / 'bhanja Amardane; ranja rAge' (6 / 13;3 / 121) / parokSAyAminddhItyAdiniyamAdanuSaGgasthitirnAstIti kAnubandhabalAdeva jAgarterapi guNo na bhavati, yaNi dRSTaM kArya tat kAnubandhe'pi yathA jAgaryate ityAha-yaNi dRsstttvaadeverityaadi| atItAdhikAra: kimiti parokSAvadbhAvAd ihAtItatvaM labdhamiti bhaavH| tena yathAviSayamatItaprayogAnudAharati- upAzrauSIdityAdi / tatheti iNmAtramiha pramANamupasargarapi na vihanyate ityAha- samIyivAn, upeyivAniti / iyAya, agAt, ait, itavAn / nAza, nAzIt, nAznAt , anshitvaan| bruvo vaciH - anUvAca, anvavocat , anvavak, anvabravIt , anuuktvaan| vA'bhidhAnavyavastheyamavizeSanirdezAt / zRNotyAdibhyaH kvansukAnAvatItAbhidhAyinAM na bAdhakAviti / anyastvAha- vA'sarUpavidhAnAdadyatanyAdayo'pi bhavanti / na ca kRtsvevAyaM niyamo yathA zakyeta, zakyam- sahyeta, shymiti| zRNotyAdaya eveti| anye dhAtavaH kvnsukaanaantaashchndsyevetyaadi| te ca parokSakAlaviSayA ev| zAstrakAraNamataM tu lakSyate-anye'pi dhAtavaH kvansukAnAntA bhASAyAm, yadayam "artINghasaikasvarAtamiDvansau'' (4 / 6 / 76) ityAha - "gamahanavidavizadRzAM vA' (4 / 6 / 77) iti / anya Aha - anUcAnAdanyatra kAnazchandasIti / tathA zRNotyAdIn pratyatItAdhikAra ityabhidhAnAt / atItAnuvartanopAyazcakAragrahaNam / / 1101 / [vi0 pa0] kvansa0 / vyapadizyate ityanena vyapadezAtidezo'yaM nAnya iti darzitam / tathAhi na taavnnimittaatideshH| parokSAvibhakteratItaparokSakAlo nimittam , taccedatidizyate na dhAtorvicanAdikaM syAt tannibandhanasya parokSAvyapadezasyaivAbhAvAt / atha rUpAtidezo'stu ? kvansakAnau parokSArUpiNAviti cet kimata: siddha parokSarUpamiti cet kiM taditi na vidmH| aDAdikamiti cet kiM kvansukAnAbhyAM tadeva kuryAt sthAnivadbhAvena yaNavat kAryamiti cet tadayuktam , evaM sati aDAdiryaNvad iti brUyAt / astu tarhi kAryAtideza:? kvansukAnau parakSAkAryiNAviti tadayuktam , parokSAyA: kaaryaabhaavaat| dvivacanAdikaM hi dhAto: kAryaM na parokSAyA iti / atha parokSAyAM yad dRSTaM kAryaM tat parokSAyA iti bhAvyate / tathApi pratipattigauravaM syAt / tathA "caNparokSA0" (3 / 3 / 7) ityAdizAstrAtidezo griiyaaniti| nanu vyapadezAtidezo'pi saMjJAto na bhidyate saMjJevAstAM kiM vadgrahaNena? satyam, vadgrahaNaM svaashryaarthm| anyathA kvansukAnau parokSA cetyukte parokSAvibhaktI bhavata iti vibhaktitvAlliGgasaMjJA tadantasya na syAt / vadgrahaNe tu kvansukAnayo: svAzrayaM kRttvamastIti liGgasaMjJA na virudhyate / pecivaaniti| pace: kvnsuH| parokSAvadbhAvAd dvivacanam / "asyaikavyaJjanamadhye' (3 / 4 / 51) ityAdinA akArasyaittvam abhyAsalopazca bhavati iti| tathA paacyaanyckRvaaniti| pacerinantAt
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.40 kAtantravyAkaraNam kvansau parokSAvadbhUte "cakAsakAs0" (3 / 2 / 17) ityAdinA Am, "AmaH kRJanuprayujyate" (3 / 2 / 22) ityAdinA kRJanuprayogaH / oSAmbabhUvAniti / "uSavidajAgRbhyo vA " (3 / 2 / 20) ityAm bhUdhAtozcAnuprayogaH / kAnubandhe yaNi yad dRSTaM kAryaM bhavatItyAhayaNItyAdi |'RRdntsyergunne" ( 3 / 5 / 42) itIr / yathA zIryate iti / na tu "RRdantAnAM ca'' (3 / 6 / 16 ) iti guNa:, yathA- vizazaraturiti / "yaNAziSorye' (3/6/13) iti guNaH, yathA jAgayate iti, na tu parokSAyAmaguNe ityanena yathA jjaagrturiti| '"anidanubandhAnAm'' (3 / 6 / 1) ityAdinA'nuSaGgalopa:, yathA- bhajyate, rajyate iti / na tu " parokSAyAmindhi 0 (3 / 6 / 3) ityAdinA indhyAdInAmeveti niyamAt / anuSaGgasthitiH, yathA bbhnyjturiti| kAnamudAharati - 'vyatipecAnaH, cakrANa:' iti / paceraniyame ca "agatihiMsAzabdArthahasaH ' iti kriyAvinimaye rucaaditvaadaatmnepdm| , "" " * -- yadA tu 'vyatipeThAna:' iti pustakAntare pAThastadA azuddha eva / zabdArthatvena kartari vyAvRttiviSayatvAt / parokSAvadbhAvAdatItaH kAlo labdha evetyAha- atItetyAdi / atItAdhikAraH sAmAnyena vartamAnaH zruprabhRtibhireva dhAtubhiH saMbadhyate nAnyairityarthaH / anyeSAM punaH parokSAkAlaviSayatvameva parokSAvadbhAvAd veditavyam / zruprabhRtibhyaH parokSAdayo vizeSavihitAH pakSe vikalpAd bhavanti, na tu kvansukAnAbhyAM bAdhyante, tayoratItasAmAnyavihitayorutsargatvAt / dhAtuvizeSAbhAvenApavAdatvam iti cet tathApyabhidhAnataH kRto bhavantIti, naitau bAdhakAvityAha-upazuzruveti / parokSAdyatanIhyastanyo yathA sve kAle kvansuzca sarvatrAtItakAla iti 'zru zravaNe' 1 / 278), yadA vizaraNArthastasya tlRdanubandhatvAdadyatanyAmaN kvansau dvirvacanAdike kRte "artINghasaikasvarAtAmiDvansau' (4 / 6 | 76) itIT / 'vasa nivAse' (1 / 614), "parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm ' ( 3 / 4 / 4) iti samprasAraNam, adyatanyAM sici "sasya se'sArvadhAtuke taH " (3 / 6 / 93), kvansau yajAditvAt kRtasamprasAraNasya dvirvacane samAnadIrghatve "zAsivasighasInAM ca " ( 3 / 8 / 27) iti Satvam / tatheti / kvansau dvirvacanam, " dIrgha iNaH parokSAyAmaguNe" ( 3 / 3 / 17) ityabhyAse dIrghatvam / pUrvavadiTi kRte " iNazca' (3|4|59) iti yatvam / iNmAtrasya pramANatvAd upasargairapi na virudhyate- 'samIyivAn, upeyivAn' iti| naJpUrvAccAznAteriti, asyodAharaNamAha-anAzvAniti / 'az bhojane' (8 / 4 / 3), kvansuH, dvirvacanam, "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18 ) iti dIrghatve paralope caikasvaratvAt pUrvavad iT prApto'bhidhAnAnna bhavati / na AzvAn anAzvAniti naJsamAsaH / tathetyAdi 'vaca bhASaNe' (2 / 30) parasmaipadino'pyata eva vacanAt kAna Atmanepadam / iha brUJo vA kRtavacyAdezasya grahaNaM 'svapivaci0" (3 / 4 / 3) ityAdinA kRtasamprasAraNasya dvirvcnm| atiitaabhidhaayino'piiti| iNprabhRteriti zeSaH / yathA iyAya, agAt It /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 341 npuurvo'shnaatiH| yathA nAza, nAzIt , naashnaat| anupUrvo vcirythaa| anUvAca, anvocat, anvvk| brUno vA anvabravIditi sArvadhAtuke vcyaadeshsyaabhaavaat| evaM niSThApratyayo'tItAbhidhAyI zruprabhRtibhyo ythaayogmudaahrtvyH| zRNotyAdaya eveti| anye tu parokSakAlaviSayAH kvnsukaanaantaashchndsyevetyrthH| tattu mtaantrm| sUtrakArasya mataM lakSyate kvansukAnAntA: parokSakAlaviSayA amI bhASAyAmapi yasmAd "artINyasaikasvarAtAm iDvansau" (4 / 6 / 76) iti| "gamahanavidavizadRzAM vA" (4 / 6 / 77) ityaah| na caitacchandoviSayatayA caritArthamiti zakyate vaktum, chAndasAnAM shbdaanaamihaanaadraaditi||1101| [ka0 ca0] kvansu0 / anayoH kakAro ynnvdbhaavaarthH| kvansorukAra udanubandhazantRpuMsAmeveti niyamAoM nalopazcetyatroktam / tathAhi gomatyatIti kvipi yalope nimittAbhAvAt punarnakArasthitau 'pratyayalope pratyayalakSaNam' (kA0 pari0 52) iti punarlopa: kathanna syAt, yathA gomAnityAdi? atra siddhAntaH- yinnAyyoTi pratyayalopalakSaNaM naastiiti| tarhi 'pathyau, mathyau' ityatra kathaM nalopaH, tadAyaM niyama ucyate- udanubandhazantRpuMsAmeveti, yathA pecavAnaM ityAdi / paJcikAyAM tanibandhanasyeti / nanvatena kiM nahi dUSaNameva siddhAntaH? satyam ,. "artINghasaikasvarAtAm iDvansau" (4 / 6 / 76) iti sUtre aAdigrahaNAnnAyamatidezaH, tatra hi dvirvacane ekasvaratvaM gRhyate / idAnIM yadi kvansorvicanaM nAsti, tadA ekasvaradvAreNaivA.derapi grahaNaM bhaviSyati kimaadigrhnnen| yad vA vadgrahaNamanarthakam , kvansukAnau parokSa iti kuryAt / atIte parokSe kvansukAnau bhavata ityarthaH / yaNvaditi / ayoktam itydhyaahaarym| aDAdiryaNvadayoktamiti kuryaadityrthH| anyathA ikArAgamadIrghaguNA na syuriti / asmin pakSe'DAdervibhaktitvAt kathaM tadantAt syAdInAmutpatti:. ? satyam , kRdadhikAre vidhAnAdasya kRttvAt pratyayatvameva, na tu vibhaktitvam / tathA "caNparokSA' (3 / 3 / 7) iti tathA puurvoktopcaarennetyrthH| nahi parokSAzAstramasti, kintarhi tasyAM dhAtoreva svAzrayamiti kRtvaarthmityrthH| kAnubandha iti| parokSAvadbhAvAd RdantAnAM ceti guNo na syAt / yaNvadbhAvAdeva na syAditi kathaM niyamaH, na ca vaktavyam , kAnubandhabalAdeva bhavatIti / pecivAnityAdAvaguNe'syaikavyaJjanamadhye ityAdinA etvAbhyAsalope caritArthatvAt? satyam, evaM ca sati vansukAnAviti kuryAt / "OM na guNaH" (4 / 1 / 6) ityanenaivAguNatvaM bhaviSyati, tasmAt kakArasAmarthyAd yaNi yad dRSTaM tadeva bhaviSyatItyadoSaH / yad vA AnasyAtmanepaditvAt "sarvatrAtmane'' (3 / 5 / 21) ityanenaivAguNatvaM siddhaM kiM kAnasya kAnubandhakaraNena tasmAd yaNvat kAryameva / "yaNAziSorye' (3 / 6 / 13) iti / nanu kathaM "ke yaNvacca yoktavarjam" (4 / 1 / 7) ityanena ye uktaM varjayitvaiva ynnvdbhaavH| "yaNAziSorye' ((3 / 6 / 13) iti tUktamiti nedaM prati yaNvadbhAvaH, satyam, "jAguH
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 kAtantravyAkaraNam kRtyazantRvyoH ' (4 / 1 / 8) ityanenaiva yaNvadbhAva: paratvAdapavAdatvAcca tatra yoktavarja nAstItyuktameva, tatraiva yadyapyatra parokSAyAmaguNa ityanenevAguNe vizeSAbhAvastathApi vastuvicAra: kRtH| vyatipecAna iti / nanvazuddhamiti kathamuktaM karmaNi kAnaH syAt? satyam , tadA vytyupsrgo'nrthkH| athobhayapaditvAdasya kAna: siddha eva kiM vyayupasargAzrayaNena? satyam , vyatipecAna ityanena kartari rucAdibhya ityasya cakrANa ityanena "iyajAdeH" (3 / 2 / 45) ityasya codAharaNaM kramazo darzitam / iNmAtrasyeti / anyastu nirupasargatvAdiNa eva kvansuriti manyate, tanmataM nirastamiti bhAvaH // 1101 / [samIkSA 'pecivAn , anUcAna:' Adi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne kvansu-kAna (c ) pratyayoM kA vidhAna kiyA hai / pANini ke do sUtra haiM - "liTa: kAnaj vA, kvasuzca'' (a0 3 / 2 / 106, 107) / nakAra-cakAra kI yojanA apane apane vyAkaraNoM kI prakriyA ke anusAra kI gaI hai / ise chor3akara anya samAnatA hI hai| yaha jJAtavya hai ki pANini ukta pratyayoM kA vidhAna chanda meM karate haiM, jabaki kAtantrakAra ne inakA vidhAna laukika saMskRta meM mAnA hai, kyoMki kAtantra meM vaidika zabdoM kI siddhi ke lie sUtra nahIM banAe gae haiN| [vizeSa vacana] 1. zRNotyAdaya evAmI bhASAyAM rUDhAH (du0 vR0)| 2. nanu lokopacArAdeva vibhaktitvaM syAt (du0 ttii0)| 3. zAstrakAramataM tu lakSyate (du0 ttii0)| 4. tathApi pratipattigauravaM syAt (vi0 p0)| 5. na caitacchandoviSayatayA caritArthamiti zakyate vaktuM chAndasAnAM zabdAnAmihAnAdarAditi (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. pecivaan| pac + kvansu + si / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvansu' pratyaya, parokSAvadbhAva, dvirvacana, ettva-abhyAsalopa, 'pacivans' zabda kI liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. paacyaanyckRvaan| pac + in + Am + kR + kvansu + si / 'pac ' dhAtu se in, Am pratyaya, guNa, ayAdeza, 'kR' kA anuprayoga, dvirvacanAdi tathA vibhaktikArya / 3. rrjvaan| raJ + kvansu + si / 'ranj rAge' (3 / 121) dhAtu se kvansu pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4. ossaambbhuuvaan| uS + Am + bhU + kvansu + si / 'uSa dAhe' (1 / 229) dhAtu se kvansu pratyaya, 'bhU' kA anuprayoga ityAdi /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 343 caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 5-8. shishiirvaan| zR + kvansu + si / didIrvAn / dR + kvansu + si / jjaagrvaan| jAgR + kvansu + si / bbhjvaan| bhanj + kvansu + si / prakriyA puurvvt| 9. vytipecaanH| vi + ati + pac + kAna + si / 'vi + ati' upasargapUrvaka 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kAna' pratyaya, dvirvacanAdi tathA vibhaktikArya / 10. ckraannH| kR + kAna + si / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se 'kAna' pratyaya, dvirvacanAdi tathA vibhaktikArya / / 1101 / 1102. vartamAne zantRGAnazAvaprathamaikAdhi karaNAmantritayoH [4 / 4 / 2] [sUtrArtha] vartamAna kAla meM prathamaikAdhikaraNya tathA Amantrita artha meM vartamAna dhAtu se 'zantRG - Anaz ' pratyaya hote haiM // 1102 / [du0 vR0] vartamAnakriyAyAM vartamAnAd dhAtoH zantRGAnazau bhavataH aprathamaikAdhikaraNe AmantritaviSaye ca, prathamAntena cet zantRGAnazoH sAmAnAdhikaraNyaM na bhavatItyarthaH / pacantaM pacamAnaM chAtraM pazya / pacatA pacamAnena chAtreNa kRtamityAdi / AmantritaviSaye ca-he pacan ! he pacamAna ! aprathamaikAdhikaraNAmantritayoriti kim ? pacati chAtra: / nA nirdiSTasyAnityatvAt - juhoti, juhvat / tathA mAyoge tvAkroze / mA pacan , mA pacamAnaH / Anazca kriyApekSAyAm pacannAste, pacamAnastiSThati / saMjJAyAM vA - san guNaH, asti guNaH, vidyamAno brAhmaNaH, vidyate brAhmaNaH // 1102 / [du0 TI0] vrtmaane0| zantRG iti RkAra uccAraNArthaH / GakAro "De na guNaH" (4 / 1 / 6) iti vizeSaNArthaH / Anaza: zakAraH sArvadhAtukArthaH / ekazabdaH samAnArthaH, prathamAyA ekAdhikaraNam prathamaikAdhikaraNam / prasajyanaJaH pratiSedho yAvatA vAkyabhedo'samarthaH samAsazcetyAha - prathamAntena cedityAdi / yadi punaH paryudAsaH syAt / na prathamA aprathamA, prathamA anyA dvitIyAdyA vibhaktaya ucyante aabhirekaarthmaatrprthmaikaadhikrnnmiti| 'kaurvata: pacate' iti kurvato'patyaM chAtrasyeti sApekSatvAt taddhitavRttirna syAt / kurvadbhaktiriti kurvato bhaktizchAtrasyeti samAsazca na syAt / anapekSAyAM tu zantRGeva syAt , prasajyapakSe'pi kathaM kurvattara iti prakRSTaH kurvan, kurvapa iti prazastaH kurvan, kurvatkalpa iti ISadasamApta: kurvniti|
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam / calantI patAkA yasyeti calatyatAkam ? satyam , evaM manasi kRtvAha. / sardiyasyeti / taccAnityatvaM lakSyAnusAreNeti pacatitarAm ityAdiSu na .11 / yadyo vaM vartamAne zantR GAnazA'' ityAstA abhidhAnAdabhimataprayogasiddhirbhaviSyati? satyam , mandadhiyAM sukhaarthm| avyApakaM cAdiha 'pratyayottarapadayozca'' iti vaktavyaM nAzrIyate itretraashrydossprsnggaaditi| nana kathamtpannayoH zantRGAnazo: prathamekAdhikaraNyaM syAt , utpannayozca nayAstatpratibandhakaH iti nAvidyamAnayorvizeSaNamupalabhyate? stym| kRdantasAdhanaM dadhyA vizeSe vizeSaNena yujyate / yathA "vA'Napatye" (2 / 6 / 1) ityutpanne ca paH patyArtho'bhidhIyate / 'pacantaM pacamAnaM chAtraM pazya' iti pacikriyApekSayA hAtra: kartA dRzikriyApekSayA karma so'yamaparityaktakartRtva eva kriyAntare karmati bhavata eva / etAvatA prthmaikaadhikrnnaaviti| nanu apacantaM pazyeti phalasyAnuvRttervartamAnatA gamyate iti nApi prayogau bhavataH / / 1102 / [vi0 pa0] vartamAne 0 / prathamayA ekAdhikaraNaM prathamaikAdhikaraNam , tasyAbhAvo'prathamaikAdhikaraNam, prasajyArtho naJityAha- prathamAntena cediti / yadi puna: paryudAsa: sadRzagrAhI syAnna prathamA'prathameti tadA prathamAvyatiriktAbhirdvitIyAdibhireva vibhaktibhiH sAmAnAdhikaraNye zantRGAnazAviti / kurvato'patyaM pacato'patyamiti vigrahe kaurvata: pacata iti taddhitavRttirna syAt , sApekSatvAt / apekSate hi zantRGanto dvitIyAdyantaM samAnAdhikaraNam / yathA kurvato'patyaM devadattasyeti, na hyanyathA zantRG astIti tathA karvato bhaktiH kurvadbhaktiriti samAso'pi na syAt / kurvatazchAtrasyetyapekSyamANatvAt prasajyArthe tu naiSa doSaH / zantRGAnazoH prathamaikAdhikaraNAbhAvanibandhanotpattikatayA dvitIyAdyantasamAnAdhikaraNapadApekSAnupapatteH / / nanu prasajyapakSe'pi kathamidaM labhyate iti bhaktiH / kurvan bhaktirasya kurvdbhktiH| kurvANo bhaktirasya kurvANabhaktiriti? taddhitAzca kathaM prthmaasmaanaadhikrnnvRttyH| yathA pakRpaH kurvan kurvattaraH, prazasta: kurvan kurvadrUpaH, ISadasamAptaM kurvan kurvatkalpaH paruSa iti? tthottrpde'pi| calantI patAkA yasya calatpatAkaM gRham? satyametat, tathA natrA nirdiSTasyAnityatvAd bhvissyti| tathA cedamevAgrato vkssytiiti| tena "pratyayottarapadayozca" iti na vaktavyaM bhvti| anityatvaM ca lakSaNamanasaratIti pacatitarAmityAdau vartamAnaiva bhavati na zantRGAnazau nnyityaadi| juhvditi| "juhoteH sArvadhAtuke" (3 / 4 / 61) iti vatvam , "abhyastAdantiranakAraH" (2 / 2 / 29) iti nlop:| sniti| "asterAdeH" / 3 / 4 / 81) itykaarlopH||1102|
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 345 [ka0 ca0 ] vartamAne0 / vartate iti vartamAnaH kAlaH / paricchinnA kriyaiva hi kAla ityAha vartamAnakriyAyAmiti / athAtra prathamaikAdhikaraNaviSaye zantRG, AmantritaviSaye Anaziti na yathAsaGkhyaM vartamAna iti nirdezAt / ekazabdastulyavacanaH adhikriyate niyujyate'smin zabda ityadhikaraNamarthaH / ekaM ca tadadhikaraNaM ceti ekAdhikaraNam, prathamAyA ekAdhikaraNaM prathamaikAdhikaraNam, na prathamaikAdhikaraNam aprathamaikAdhikaraNam iti / nanu prathamayA sahaikAdhikaraNatA na sambhavatItyAha - prathamAntena ced ityevaM zantaGAnazorityarthaH / nanu yadi zantRGAnazAvavyutpannau tadA vizeSaNam aprathamAntena kathaM ghaTate yena niSedha: ? satyam, vAkyArthavazAd buddhayedaM vizeSaNaM kalpyate, kriyamANayoH zantaGAnazoH prathamAntena saha sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyatIti yatraivAyaM dRzyate tatraiva niSedha iti bhAvaH / aprathamaikAdhikaraNa ityukte Amantrite prathamAntena sAmAnAdhikaraNye na syAdityAmantritagrahaNam / yadi punariti paJjI / athAyameva naJ kathaM na syAt, na hi dUSaNameva siddhAntaH? satyam, prasajyArthasya prAdhAnyAt sa eva / tathA ceti / asminneva sUtre zantRGAnazAviti, anyathA prathamAntena sAmAnAdhikaraNyAt kathaM zantRGAnazAviti bhaavH| kurvanniti puMstvAvidheyatvAd bhaktirastrIliGge'pi pacattara iti zantRG satyaniSTaM syAt, tthottrpde'piiti| nanu kurvan bhaktirityanenaiva uttarapade darzitam, tat kathaM punarucyate? satyam, bhaktirasyeti vyadhikaraNena bahuvrIhiNApi kurvadbhaktiriti syAt, ato nAstyatra kSatiH / calatpatAkamityatra sarvathaiva doSa iti punaruktam // / 1102 / " [samIkSA] 'pacantaM pacamAnaM devadattaM pazya' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'zantRG - Anaz pratyaya kie haiM aura pANini ke 'zatR - zAnac ' pratyaya haiM / anubandhAdi kI yojanA apane apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra hai / ataH sAmAnyataH ubhayatra samAnatA hI hai / do arthoM ke lie pANini ke do sUtra avazya gauravAdhAyaka kahe jA sakate haiM - "laTaH zatRzAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe, sambodha 'ca' (a03|2|124,125)| [vizeSa vacana ] 1. zantRG iti RkAra uccAraNArthaH, GakAro "Ge na guNaH" iti vizeSaNArthaH (du0 TI0 ) | 2. AnazaH zakAraH sArvadhAtukArtha: ( du0 TI0 ) / 3. anityatvaM ca lakSaNamanusarati (vi0 TI0 ) / 4. adhikriyate niyujyate'smin zabda ityadhikaraNamarthaH (ka0 ca0 ) / [rUpasiddhi] 1. pacantaM chAtraM pazya / pac + zantRG + am / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 kAtantravyAkaraNam se prakRta sUtra dvArA 'zantRG ' pratyaya, 'z - R-G ' anubandhoM kA prayogAbhAva, an - vikaraNa, 'pacant ' kI liGgasaMjJA, am pratyaya / / 2. pacamAnaM chAtraM pazya / pac + Anaz + am / 'pac ' dhAtu se 'Anaz ' pratyaya, makArAgama, an - vikaraNa tathA vibhaktikArya / 3. pacatA chAtreNa / pac + zantRG + TA / 'pac ' dhAtu se 'zantRG ' pratyaya, an - vikaraNa, nakAralopa tathA vibhaktikArya / - 4. pacamAnena chAtreNa / pac + Anaz + TA / 'pac ' dhAtu se 'Anaz ' pratyaya, makArAgama, an - vikaraNa tathA vibhaktikArya / 5. he pacan ! pac + zantRG + si / 'pac ' dhAtu se zantRG ' pratyaya, an -vikaraNa tathA vibhaktikArya / 6. he pacamAna ! pac + Anaz + si / 'pac ' dhAtu se 'Anaz ' pratyaya, makArAgama, an - vikaraNa tathA vibhaktikArya / / 1102 / 1103. lakSaNahetvoH kriyAyAH [4 / 4 / 3] [sUtrArtha kriyA ke lakSaNa tathA hetu artha meM 'zantRG ' evaM 'Anaz ' pratyaya hotA hai // 11031 [du0 vR0] AbhUtAd vartamAnAdhikAraH / kriyAyA lakSaNe hetau cArthe vartamAnAd dhAto: zantRGAnazau bhavata: / tiSThanto'nuzAsati gaNakAH, zayAnA bhuJjate yvnaa:| hetau ca - arjayan vasati, adhIyAno vasati / lakSaNaM cihnam , janako hetuH / lakSaNahetvoriti kim ? pacati ca paThati ca / kriyAyA iti kim ? ya: kampate so'zvatthaH, yadutplavate tallaghu / / 1103 / [du0 TI0] lkssnn| atra hi sthAnaM lakSaNam , tena hi anuzAsanakriyA lakSyate / nanu ca 'zayAnA bhuJjate yavanAH' iti zayanabhojanayoH sahabhAvitvaM nAsti, na hi zayane bhojanamavazyambhAvi, atha bhojanaM zayanena vinA na bhavati / yathA dhuumo'gnineti| bhojanameva tarhi lakSaNaM vizeSaNaM syAt zayanasya na zayanaM bhojanasya ? satyam , atra lakSaNArtha: kriyAntarAnuvRtto yo dhAtvartho lakSaNaM tatra vartamAnAditi / tathA ca sAdhanadvAreNeva kriyAyA lakSaNam / evaM sati tiSThan mUtrayati, bhakSayan gacchatIti siddham / nanu ca yathA adhIte vaTuH, adhIyAno vaTuriti nA nirdiSTasyAnAditvAt sidhyati, tathA lakSaNahetvoH prathamaikAdhikaraNe zantRGAnazau bhavataH eva? satyam , prpnycaarthm| Anazca kriyApekSAyAmityatra prathamaivAntarbhavati parasUtrametadeke na paThantyeva / kriyAyA ityAdi kampanotplavanAkhyadravyaguNau lakSyete // 1103 / [vi0 pa0] lkssnn| tiSThanta ityAdi / atrAvasthAnenAnazAsanaM daivaparyAlocanaM lakSyate ityavasthAnaM lakSaNaM bhavati / nanu kathaM 'zayAnA bhuJjate yavanAH' iti ? zayanasya
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH bhojanamantareNApi sambhavAllakSaNatvAnupapatteH / na hi zayane bhojanamavazyambhAvIti / athAntareNa zayanaM na bhojanam, yathA agnimantareNa na dhUma iti ced evametat kintvevaM sati bhojanameva lakSaNaM syAt zayanasya / yathA'gnerdhUma iti / naiSa doSa:, iha lakSaNazabdasya vizeSaNArthatvAd idamuktaM bhavati / kriyAyA lakSaNaM vizeSaNaM yo dhAtvarthastasmin vartamAnAd dhAtorityarthaH / tena tiSThan mUtrayati, bhakSayan gacchatItyAdyapi siddham / tAviti / 'arja Sarja arjane' (1 / 65), hetvinantAt zantRG, caurAdikatvAt svaarthikenntaaditypre| atrApyarjanAdhyayane vasatikriyAhetustayorabhAve tadabhAvAt / atha 'varSatIti dhAvati, hantIti palAyate' ityatra kathanna bhavati / varSaNahanane hi dhAvanapalAyanahetU iti ? na dezyam itizabdenaivAtra hetvarthasya dyotitatvAt / kriyAyA ityAdi / iha kampanotplavanAbhyAM yathAkramam azvatthalaghusaJjJakau dravyaguNau lakSyete na tu kriyeti vyaavRttiH| tarhi kathamadhIyAno vaTuriti vaTordravyatvAditi cet ? satyam, prathamaikAdhikaraNe'pi pUrveNAnityatvabalAd bhaviSyati / yadi punarAnazca kriyApekSAyAmityanenaiva sidhyati kimanena sUtreNetyucyate tadA tasyaiva prapaJcArthamidaM bhaviSyati // 1103 / [ka0 ca0] lkssnn0| AbhUtAditi / " uNAdayo bhUte'pi " ( 4|4|67) iti paryantam / / 1103 / pANini kA sUtra hai [samIkSA] 'arjayan vasati, zayAnA bhuJjate yavanAH' ityAdi prayogoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'zantRG - Anaz ' pratyaya tathA pANini ne 'zatR zAnac ' pratyaya kie haiM / 347 - - " "lakSaNahetvoH kriyAyAH " ( a0 3 / 2 / 126 ) / pratyayoM meM anubandhoM tathA nakAra kI yojanA apane apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra hai| ataH sAmAnyatayA donoM meM samAnatA hI hai / [vizeSa vacana ] 1. sAdhanadvAreNaiva kriyAyA lakSaNam (du0 ttii0)| 2. parasUtrametadeke na paThantyeva ( du0 TI0 ) / 3. tadA tasyaiva prapaJcArthamidaM bhaviSyati (vi0 pa0 ) / [rUpasiddhi] 1. tiSThanto'nuzAsati gaNakAH / sthA + zantRG + jas / 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'zantRG ' pratyaya, 'z - RG ' anubandhoM kA prayogAbhAva, "sthastiSTha: " ( 3 / 6 / 73) se 'sthA' ko 'tiSTha' Adeza tathA vibhaktikArya /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 kAtantravyAkaraNam 2. zayAnA bhuJjate yavanAH / zI + Anaz - jas / 'zIG svapne' (2 / 78) dhAt se 'Anaz ' pratyaya, 'z ' anubandha kA prayogAbhAva, dhAtughaTita IkAra ko gaNa, ayAdaza tathA vibhaktikArya / ___3. arjayan vasati / a' - in - zantRG + si / 'arja pratiyatne' (9 / 145) dhAtu se 'in ' pratyaya, 'arji' kI dhAtusaMjJA, 'zantRG ' pratyaya, ikAra ko guNa, ayAdeza tathA vibhaktikArya / 4. adhIyAno vasati / adhi - iG - Anaz - si| 'adhi upasarga pUrvaka 'iG adhyayane' dhAtu se prakRta sUtra dvArA Anaz pratyaya, "svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvo" (3 / 4 / 55) se 'i' ko 'iy ' Adeza, samAnalakSaNa dIrgha tathA vibhaktikArya / / 1103 / 1104. vetteH zanturvansuH [4 / 4 / 4] [sUtrArtha 'vida jJAne' (2 / 26) dhAtu se uttaravartI 'zantRG ' pratyaya ke sthAna meM 'vansu' Adeza vikalpa se hotA hai / / 1104 / [du0 vR0] vetteH parasya zanturvansurbhavati vaa| vidvAn, vidvAMsau, vidan , vidntau| tignirdeza: sukhaarthH| vettarevAnantaraH shntRngiti||1104| [du0 TI0] vetteH / sattAlAbhArthayoryanvikaraNAbhyAM vyavadhAnAd vicArArthazca rodhAdika AtmanepadIti jJAnArtha evAtra pArizeSyAdityAha- tibityAdi / nanu vetteH 'zansuG ' ityAstAm , kimAdezena zakArasya sArvadhAtukatvAdiD na bhavati u na guNaH iti ca ? satyam , lakSaNahatvIrityatra prathamekAdhikaraNaM na vartate vacanAdihAnuvartate tarhi prathamekAdhikaraNe kathaM zantRG anityatvabalAditi ced evamadhikAro'pi na vartiSyate iSTatvAditi ? satyam , pratipattigauravaM syAt / / 1104 / [vi0pa0] vetteH| paNDitAbhidhAyina eva vansuranyatra nAbhidhIyate ityabhiprAyeNAha - vetteriti| tadayuktam, anyatrApi dRzyate vansurAdezo yathA - vidvAn ghaTamiti / tathA ca prayoga:'mahimnaH pAraM te paramaviduSaH' (zi0 ma0 sto0) iti niSThAditvAt karmaNi SaSThI pratiSidhyate / tena paNDitaparyAyatve sati karmavibhaktiyujyate / tasmAdabhidhAnAdevAtra vikalpa iti / vettarevetyAdi / vidaH sattArthasya vicArArthasya cAtmanepaditvAdeva na zantRG / parasmaipadaM tu lAbhArthasyobhayapaditvAdasti kevalamanvikaraNena zantRGo na vyavadhAnam / vida iti / iha 'paJcamyA nirdiSTe parasya' (kA0 pari0 22) ityanantarasyeva pArizeSyAd vidirjJAnArtha eva labhyate ityarthaH / / 1104 /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH [ka0 ca0] vetteH / nanu sUtre vAgrahaNAbhAvAt kathaM vikalpa upalabhyate ityAha - paNDitAbhidhAyina iti / ayamarthaH- yadaiva padena paNDita ucyate tadaiva kriyate vansvAdezaH, yadA kriyocyate tadA zantRGaH sthiti:| 'mahimnaH pAraM te paramaviduSaH' iti te tava mahimna: pAram aviduSo'jAnata ityarthaH / / 1104 / [samIkSA 'vidvAn , vidvAMsau' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'zantRG' ko 'vansu' Adeza tathA pANini ne 'zatR' ko 'vasu' Adeza kiyA hai / pANini kA sUtra hai- "videH zaturvasuH' (a0 7 / 1 / 36) / pratyaya tathA Adeza meM nakAra kA yoga tathA usakA abhAva to apane apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra hai / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. tinirdeza: sukhArthaH (du0 vR0)| 2. satyam , pratipattigauravaM syAt (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. vidvAn, vidn| vid + zantRG - vansu + si / 'vida jJAne' (2 / 27) dhAtu se 'zantRG ' pratyaya, vansu - Adeza tathA vibhaktikArya / vansu - Adeza ke abhAva meM 'vidan ' zabdarUpa / 2. vidvAMsau, vidntau| vid + zantRG - vansu + au / 'vida' dhAtu se zantRG, vansu - Adeza tathA vibhaktikArya / vansu - Adeza ke abhAva meM 'vidantau' zabdarUpa / / 1104 / 1105. Ano'trAtmane [4 / 4 / 5] [sUtrArtha) 'kvansu - kAna - zantRG - Anaz ' pratyayoM meM se 'kAna-Anaz ' ina do pratyayoM kI 'Atmanepada' saMjJA hotI hai // 1105 / [du0 vR0] atraiteSu kvansuprabhRtiSu madhye Ana evAtmanepadasajJo bhavati, itara: prsmaipdmrthaat| adhIyamAnam , sthIyamAnam , pacamAnaH, rocamAnaH, cakrANaH, vytibbhuuvaanH| AtmanepadatvAd bhAvakarmaNoH kartari rucAdibhyazca bhavati / / 1105 / [du0 TI0] aano0| Ana iti kAnAnazoH kakArazakArAnubandhAvutsRjya nirdizyate / atreti nirdhAraNe saptamI / zantRvansU parasmaipadam iti pratiyogitvAdatra grahaNamavadhArayati, tena parasmaipadibhya eva bhavataH // 1105 /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0 ] AnaH / kAnAnazorutsRSTAnubandhayorAna iha gRhyate / itara iti / zantRG kvanmuH pArizeSyAt // 1105aa [ka0 ca0] Ano. ityaadi| atretyavadhAraNe saptamI / eSUteSu kvansuprabhRtiSu madhye ya AnaH sa Atmanepadam * nAnya ityarthaH pratiyogitvAt / zantRkvansU eva parasmaipadamiti tatroktatvAt kAnAnazorevAnasya grahaNam . na tu zAnaGo'nuktatvAt vyAvRttirapyuktayoH zantRGkvansvoriti / athavA 'ekAnubandhagrahaNe na dvyanubandhakasya' ( vyA0 pari0 46 ) iti nyAyAt kAnAnazAveveha gRhyete, tatazca vyAvRttirapi sahacaritatvAt zantRGkvansvoreveti bhAvaH / ata eva paJjyAmuktaM kAnAnazorityAdi / nanvatra grahaNAbhAvAt sannihitatvAdAnazaH Anasyaiva grahaNaM syAd ato'tragrahaNasya vyAptyarthatvAt kAnasyAno gRhyate iti vyAptyarthamevAtrapadam, tat kathaM tadbalAditaraH parasmaipadamityavagamyate ityAha Ana Atmane iti hemaH / na ca sandehe gurulAghavacintA yuktimatIti bhAvaH .. 1105 / [samIkSA] J 'adhIyamAnam pacamAnaH, cakrANaH' Adi zabdarUpoM meM 'iG - pac - kR' ityAdi dhAtuoM se bhAva karma arthoM meM 'Anaz, kAna' pratyayoM ke vidhAnArtha donoM hI AcAryoM ne unakI Atmanepada saMjJA kI hai / pANini kA sUtra hai - " taGAnAvAtmanepadam" (a0 1|4|100 ) / ata: ubhayatra samAnatA hai / [vizeSa vacana ] 1. na ca sandehe gurulAghavacintA yuktimatI (ka0 c0)| [rUpasiddhi] - 1. adhIyamAnam / adhi + iG + Anaz + si / 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane' (2 / 56) dhAtu se Anaz pratyaya, "sArvadhAtuke yaN " ( 3 / 2 / 31) se karma artha meM 'yaN ' pratyaya, "Anmo'nta Ane" (4 / 4 / 7) se makArAgama, samAnadIrgha tathA vibhaktikArya / , " 2. sthIyamAnam / sthA + yaN + Anaz + si / 'SThA gatinivRttau" (1 / 267) se Anaz pratyaya, bhAva artha meM 'yaN pratyaya, makArAgama, "dAmAg2AyatipibatisthAsyatijahAtInAmIkAro vyaJjanAdoM" ( 3 / 4 / 29) se sthAgata AkAra ko IkAra tathA vibhaktikArya / - se + + 3. pacamAnaH / pac Anaz si / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu Anaz pratyaya, makArAgama, an vikaraNa tathA vibhaktikArya / 4. rocmaanH| ruc + Anaz + si / 'ruca dIptoM' (1 / 473) dhAtu se Anaz pratyaya, makArAgama, an vikaraNa, guNa tathA vibhaktikArya / -
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 351 ___5. ckraannH| kR + kAna + si / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se 'kAna' pratyaya, 'kR' ko dvirvacanAdi, RkAra ko rakAra, nakAra ko NakAra tathA vibhaktikArya / 6. vytibvaanH| ti + ati + bhU + kAna + si / 'vi - ati' upasargapUrvaka ' bhUtAyAm / (1 / 1) dhAtu se 'kAna' pratyaya Adi kArya prAya: pUrvavat / / 1105 / 1106. I tasyAsaH [4 / 4 / 6] [sUtrArtha] 'As upavezane' (2 / 45) dhAtu se paravartI Ana - pratyaya ke Adi meM sthita AkAra ko IkAra Adeza hotA hai / / 1106 / [du0 vR0] Asa: paro ya: AnastasyAderIbhavati / AsIna: / tasyeti rUpamAtrAnukarSaNArtham, tena zAnaGo'pi - katIhodAsInAH santi / / 1106 / [du0 TI0] ii0| nana parasyAderitIha paribhASA na prayojayatIti prAgaktama , tatazca varNAntasya vidhirityante syAt / na caitAvatA tasya prayojanamiha tasya 'A A sa' iti prazleSa:, A ityatra SaSThI prathamA vA lupyate, tasyAnasya A IkAro bhavatIti manasikRtyAha - AderityAdi / athavA Asa iti samIpalakSaNA SaSThI tasyetyavayavalakSaNA Asa: samIpAnasyAvayava IkAro bhavatIti 'vyAkhyAnato vizeSArthapratipattirna hi sandehAdalakSaNam' (kA0 pari0 65) / tasyetyAdi / na cedaM dezyam , tasya grahaNena vinA pratyayAntaramIkAraH syAdityarthaghaTanayA 'arthavazAd vibhaktivipariNAmaH' (kA0 pari0 25) ityapi na yuktam / iha 'A AsaH' iti prazleSanirdezAdAnasyeti SaSThI prakalpyate anantaratvAd dvitIye'pi pakSe'tretyanuvartate etasminnAne Asa: samIpavarNa evAvasIyate'rthAt / utpUrvaH 'Asa upavezane' (2 / 45) tAcchIlye zAnaG / / 1106 / [vi0 pa0] I tsy0| nanu katham Aderiti nizcitam / na hIha parasyAderiti vacanamAdriyate, ato varNAntasyaiva syAt ? tadayuktam / tasyetyavayavAvayavisambandhe SaSThI, tenAsa: paro yaH AnastasyAvayavasyeti vAkyAtheM kathamantasya vyavahitasya syAt / athAnantarasUtrAdAno vartate tasya ca prathamAntasyApyarthavazAdeva SaSThyA yoge sidhyati kiM tsyetynenetyaahtsyeti| "zaktivayastAcchIlye' (4 / 4 / 9) iti vakSyamANena zAnaG syAt / / 1106 / [ka0 ca0] ii0| tasyetyAdi / etena prakrAnta - prakaMsyamAnArthastacchabdo'tra darzita: / nanu tadgrahaNAbhAve AsadhAtorIpratyayo bhavatItyarthaH kathana syAt , AnasyAdhikAre kiM
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 kAtantravyAkaraNam pramANam / yad vA bhavatu AnAdhikArastathApi tasmin pare madhye pratyayAntaraM bhavana kathanna syAt / yad vA AsdhAtorantasya Ane pare IkArAdezo bhavatItyartho vA ka syAt ? naivam, yad IpratyayaH syAt tadA Ama Iriti vidhiH syAt / kArya kAryamityasya viparyayanirdezAnnirvibhaktikanirdezAcca nAyaM pratyaya:, tarhi sagaLa syAt, naivam / pUrvatra Anasya kAryitvadarzanAdatrApi sa eva kAryoM pratIyate / zaza bhavatu sa eva kAryau tathApi dUSaNam Ana iti prathamAntatvenAnuvartiSyate tatazca A IrbhavatItyabhedAt samudAyasyAdezaH syAt / na ca vaktavyam arthavazAd vibhaktitipariNAma kariSyati prathamAntenaivArthasya sambhavAt ? satyam, tadA prazleSavyAkhyAM kariSyati tathAhi 'A Asa:' iti 'A' iti luptaprathamA / tenAyamarthaH AsaH parasyAnasyAkAra IkAro bhavatItyarthaH / asmin pakSe'pi dRSTaparikalpanAvazAt saptamyantena sambadhvana ataH Anasyaiva kAryitvaM kuta AsaH AkAraH IkAro bhavatItyarthaH / etadeva mani kRtvA paJjikAyAmuktam antaraGgatvAdAno vartate iti // 1106 / | [samIkSA] 'AsIna:' zabdarUpa ke siddhyartha AnghaTita AkAra ko IkArAdeza donoM hI AcAryoM ne kiyA hai / " pANini kA sUtra hai- "IdAsa:" (a0 7 / 2 / 83) / ataH ubhayatra samAnatA hai / [rUpasiddhi] 1. AsInaH / As + Anaz + si / 'Asa upavezane ' (2 / 45) dhAtu se 'Anaz ' pratyaya, prakRta sUtra dvArA 'Ana' ke Adi meM sthita AkAra ko IkAra tathA vibhaktikArya // 1106| 1107. Anmo'nta Ane [4 / 4 / 7 ] [ sUtrArtha] 'Ana' pratyaya ke pare rahate pUrvavartI akAra ke bAda makAra Agama hotA hai / / 1107 / [du0 vR0 ] akArAt paro ya Anastasmin pare'kArAntasya makAro'nto bhavati / pacamAnaH, kriyamANaH, kariSyamANaH // 1107 | [du0 TI0] anmo0 / atha kimarthaM paJcamInirdezaH syena saMhite'pi saMzliSTe'pyAne mkaaraagmprtipttyrthH| akAra iti varNagrahaNaM tatastena samudAyasya vizeSaNamityAhaakArAntasyeti / yadyevaM prANanaM prANa Ana iti sthite AdityastIti satyam teSu tacchabdAnuvartanAt tasminnAne para iti pratyayaprastAvAcca / anya Aha dhAtorityanuvartana J -
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 353 353 na hi dhAturadanto'stIti / dhAtoriti nimittasambandhe SaSThI vijJAyate dhAtornimittasya yo'kAra iti, yadyevam iha na syAt kariSyamANaH, aparyasyamAna: samudAyasya nimittatvAnnaiSa doSaH / dhAtornimittasyAkArAntasyeti vijJAnAt 'pacamAnaH' ityatra vyapadezivadbhAvAd bhaviSyatIti / evamakAro varNa: sa kathaM varNoM varNasyAvayavo bhavati / varNe'pyAdimadhyAntabhAgA: sambhavanti / uccairudAttaH, nIcairanudAttastayormizrazca samAhAra: svarita: iti prtibhaagdrshnaat| tasmAt saMhatirUpasya varNasya varNAntaramavayava iti nAsti virodha: / apara Aha - kimiha tadantavizeSaNena zrutasyAkArasya makArAgamo bhavatItyakArAdirayaM samudAyo makArAnto bhavatIti ko doSastenAsya vamordI? na bhavIti / / 1107 / [vi0 pa0] Anmo'ntaH / nanu cAna iti saptamInirdezAt pUrvasya mo'nta ityAgamatvAdasyeti SaSThI yujyate, kathamAditi paJcamInirdeza: satyam , iha paJcamInirdezo'kAramAtrAdAna iha prtipttyrthH| tena 'kariSyamANa:' ita zantrAnau syasaMhitau zeSe ceti syena saMhite'tisaMzliSTe'pyAne mo'nto bhavatIti / / 1107 / [ka0 ca0] __ aat| tasyeti vartate uccAraNArthavazAt saptamyantatvena saMbadhyate tasminnAna iti, tena zAnaGAnasyApi grahaNaM tasyeti rUpamAtrAnukarSaNArtham ityuktameva / tataH kutaH 'ekAnubandhagrahaNe na vyanubandhakasya' (vyA0 pari0 46) iti nyAyAt zAnaGo na grahaNamityAzaGkA / nanu varNasyAvayavo varNa: sambhavati / ata eva vRttAvakArAntasyetyuktaM tat kathaM paJjikAyAmAgamatvAdasyeti SaSThI yujyate ityuktam? satyam, asyetyutte'kArAntasamudAyasyaivAgamatvaM bhvissytiitydossH| yad vA uccairudAtto nIcairanudAttastayormizrazca samAhAraH iti pravibhAgadarzanAd vaNe AdimadhyAntabhAgaH sambhavati abhisaMzliSTa iti pnyjii| saMhitA niratizayamAnantaryam / ata: syasaMhitatvavidhAnAd madhye varNAntarAnupravezo na sambhavatIti paJcamIbalAnmadhye'pi vidhiriti / / 1107 / [samIkSA ___pacamAnaH, yajamAna:, kriyamANaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne makArAgama kiyA hai / pANini ne isameM 'muk ' Agama kiyA hai - "Ane muk '' (a0 7 / 2 / 82) / pANinIya 'muk' kA sthAna nizcita karane ke lie "Adyantau Takitau' (a0 1 / 1 / 46) yaha paribhASAsUtra banAyA gayA hai / isa prakAra pANinIya prakriyA meM gaurava tathA kAtantrIya prakriyA meM lAghava sannihita hai / [vizeSa vacana] 1. varNe'pyAdimadhyAntabhAgA: sambhavanti (du0 ttii0)| 2. saMhatirUpasya varNasya varNAntaramavayava iti nAsti virodha: (du0 ttii0)| 3. varNasyAvayavo varNaH sambhavati (ka0 c0)|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 [rUpasiddhi] 1. pacamAnaH / pac Anaz si / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se pratyaya, an vikaraNa, prakRta sUtra dvArA makArAgama tathA vibhaktikArya / 'Anaz 2. kriymaannH| kR + yaN + Anaz + si / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se Anaz pratyaya,, yaN RkAra ko 'ri' Adeza, makArAgama tathA vibhaktikArya / 3. kariSyamANaH / kR Anaz + si / 'kR' dhAtu se 'sya' pratyaya, iDAgama, guNa, sakAra ko SakAra, Anaz pratyaya, makArAgama tathA vibhaktikArya + sya / / 1107 / 1108. pUGyajo: zAnaG [4 / 4 / 8 ] [sUtrArtha] 'pUG pavane' (1 / 465) tathA 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (1 / 608) dhAtu se 'zAna' pratyaya hotA hai / / 1108 / J - kAtantravyAkaraNam - + [du0 vR0] pUGo yajazca zAnaG bhvti| pavate pavamAnaH / yajate- yajamAnaH / AbhyAM kartarye vAnasthityarthaM vacanam iti eke / bhAvakarmaNorAnazA bhAvyamiti / prathamaikAdhikaraNaprapaJcArthamityanye / bahiSpavamAnaM madhyandinamityanavayavArtha evAyaM saMjJAzabdaH / / 1108 [du0 TI0] puung.| bahirityAdi / akartrartho vartamAnakAlazcAvyutpannaH evAyaM saJjJAzabdaH ityarthaH / vyutpattivAdI tvAha auNAdiko'yamiti // 1108| + - - [vi0 pa0 ] pUG / naJA nirdiSTasyAnityatvAt prathamaikAdhikaraNe'pyAnazA sidhytiityaahaabhyaamityaadi| anavayavArtha iti / na kazcidihopapadaprakRtipratyayAnAmavayavAnAmartho'strItyavyutpanna evAyaM saJjJAzabda iti // 1108 / [ka0 ca0 ] pUG / zakAraH sArvadhAtukArthaH / GakAro'guNArthaH / vakSyamANe'guNaH phalamiha vikaraNe guNaH / pUGo GakAraH krayAdikasya pUjo niSedhArthaH / atha yajaterbhIvAdikasya sAhacaryAt pUGo'pi bhauvAdikasya grahaNaM bhaviSyati / yad vA pUGo'tra zAnaGo 'bhAve'tipUrveNAnazA bhavitavyam / ataH ko vizeSa ityAha sukhArthamiti hemH| nanu bahiSpavamAnazabdena vedasya bhAgavizeSa ucyate, nAtra vartamAnakAlakartRtvapratItirasti tatkathamatra zAnaG ityAha bahirityAdi / madhyandinamiti / itizabda ivAtheM madhyandinamivetyarthaH / ato nAtra zAnaGpratyayaH / kintvevaMbhUta eva saJjJAzabda iti bhAvaH / vyutpattivAdI tvAha - auNAdiko'yamiti // 1108 -
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH [samIkSA 'pavamAnaH, yajamAna:' zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne prAya: samAna hI pratyaya kie haiN| kAtantrakAra ne pratyaya ke anta meM 'G ' anubandha kI tathA pANini ne 'n' anubandha kI yojanA kI hai / pANini kA sUtra hai-"pUGyajoH zAnan " (a0 3 / 2 / 128) / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hai / [vizeSa vacana] 1. zakAraH sArvadhAtukArthaH, GakAro'guNArtha: (ka0 ca0)! 2. sukhArthamiti hema: (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. pvmaanH| pU + zAnaG + si / pavate / 'pUG pavane' (1 / 465) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'zAna' pratyaya, 'z - G' anubandhoM kA prayogAbhAva, an - vikaraNa, makArAgama, guNa, avAdeza tathA vibhaktikArya / 2. yjmaanH| yaj + zAnaG + si / yajate / 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (1 / 608) dhAtu se 'zAnaG' pratyaya Adi kArya prAya: pUrvavat / / 1108 / 1109. zaktivayastAcchIlye [4 / 4 / 9] [sUtrArtha] zakti (sAmarthya), yauvanAdi vayas tathA tAcchIlya (svabhAva) artha ke gamyamAna hone para dhAtu se 'zAnaG ' pratyaya hotA hai / / 1109 / [du0 vR0] __ zaktyAdiSu gamyamAneSu dhAtoH zAnaG bhavati / katIha nighnAnAH / katIha kavacamudvahamAnAH / katIha nRtyamAnAH / abhidhAnAd vAsarUpaH zantRG na syAt / / 1109 / [du0 TI0] shkti0| zaktiH sAmarthyam / vayaH prANinAM kAlavRto'vasthAvizeSo yauvnaadiH| zIlaM svabhAva iti / kramaNodAharati-parasmaipadAdibhyaH prApaNArtha: prathamaikAdhikaraNArthazca / / 1109 / [vi0 pa0] shkti0| asyAtmanepadasaMjJA nAstIti parasmaipadibhyo'pi bhavatIti / arthatraye krameNodAharaNatrayaM darzayati / nighnAnA iti / gamahanetyAdinopadhAlope "luptopadhasya ca" (3 / 6 / 29) iti ghatvam / / 1109 / [ka0 ca0] shkti0| parasmaipadibhyo'prAptyarthaM prathamaikAdhikaraNArthaM ca vaca'midaM na cAtrAnaza:
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 kAtantravyAkaraNam prAptirasti / nanu vAsarUpanyAyAcchantRG kathana yAdamya viSaya ityAha - abhidhAnAditi / / 2 109 / [samIkSA] "nighnAnA:' udvahamAnAH, katIha nRtyamAnAH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ke prAyaH samAna pratyaya haiM / kAtantrIya 'zAnaG' pratyaya meM 'Ga' tathA pANinIya 'cAnaz' pratyaya meM 'ca' anubandha bhinna hai| pANini kA sUtra hai"tAcchIlyavayovacanazaktiSu cAnaz" (a0 3 / 2 / 129) / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. katIha nighnaanaaH| ni + han - zAnaG - jas / 'ni' upasargapUrvaka 'han hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se 'zAna' pratyaya, 'han' kI upadhA kA lopa, hakAra ko ghakAra tathA vibhaktikArya / 2. katIha kvcmudvhmaanaaH| ud - vah + zAnaG + js| 'ud' upasargapUrvaka 'vaha prApaNe' (1 / 610) dhAtu se 'zAnaG' pratyaya, an - vikaraNa, makArAgama tathA vibhaktikArya / 3. katIha nRtymaanaaH| nRt + zAnaG + jas / 'nRtI gAtravikSepe' (317) dhAtu se 'zAna' pratyaya, "divAderyan' (3 / 2 / 33) se 'yan' vikaraNa, makArAgama tathA vibhaktikArya / / 1109 / 1110. idhAribhyAM zantRGakRcchre [4 / 4 / 10] [sUtrArtha kRcchrabhinna artha ke gamyamAna hone para 'iG adhyayane ' (2 / 56) tathA inpratyayAnta 'dhRJ dhAraNe' (1 / 599) dhAtu se 'zantRG' pratyaya hotA hai / / 1110 / [du0 vR0] iGo dhArayatezca zantRG bhavati akRcchre gamyamAne / adhIyan pArAyaNam / dhaarynnupnissdm| iGa: Anazi prApte dhArerubhayaprAptau vA vacanam / vA'sarUpo'pi neSTavya eva / akRcchra iti kim ? kRcchreNAdhIte / / 1110 / [du0 TI0] ing| ubhayaprAptI veti vAzabdaH / prathamaikAdhikaraNamAzritya zantRGAnazoraprApti kathayati / anityapakSamAzritya prAptiriti / akRcchra ityAdi / kRcchreNa dhArayati kRcchre kssttm| zaktAviti kRte pratipattigauravaM syAt / / 1110 / [vi0pa0] iG / adhIyanniti / "svarAdAvivarNovarNAntasya' (3 / 4 / 55) ityAdinA iy|
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 387 ubhayaprApto veti| anityapakSe prathamaikAdhikaraNye'pyubho zantRGAnazau prApno / anityatvAnabhyupagame tu na kasyApi prAptiriti vAzabdena sUcyate / / 1110 / [ka0 ca0] iG / kasmin prApte idamArabhyate ityAha - iGa: Anazi prApte iti AtmanepaditvAdasyeti bhAvaH / nanu kRcchre zantRnivRttyartha evAtra dhArigrahaNaM critaarthm| yathA kRcchreNa dhArayatIti tatkathaM dhArayannupaniSadamityatra vAsarUpanyAyAt pUrveNa Anaz syAd ityAha - vAsarUpa ityAdi / nan yadyatra vAsarUpavidhi zrIyataM tat katham 'adhIyAno vaTaH' ityAdyAnaza: prAptirityAha - 'adhIyAno vaTaH' iti hemaH / / 1110 / [samIkSA 'adhIyan pArAyaNam, dhArayannupaniSadam ' zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne prAya: samAna pratyaya kie haiM / kAtantrIya zantRG pratyaya ke lie pANini ne 'zatR' pratyaya kiyA hai - "idhAyoM: zatrakRcchriNi' (a0 3 / 2 / 130) / nakAraghaTita pratyaya se kAtantrakAra ne kucha zabdarUpoM kI sAdhanaprakriyA meM lAghava prastuta kiyA hai / [vizeSa vacana] 1. zaktAviti kRte pratipattigauravaM syAt (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1. adhIyan paaraaynnm| adhi + iG + zantRG + si| 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane' (2 / 56) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'zantRG' pratyaya, anubandhoM kA prayogAbhAva, ikAra ko iyAdeza, samAnadIrgha, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. dhArayannupaniSadam / dhR + in + zantRG + si / 'dhRJ dhAraNe' (11599) dhAtu se 'in ' pratyaya, vRddhi, 'dhAri' kI dhAtusaMjJA, zantRG pratyaya, guNa, ayAdeza tathA vibhaktikArya / / 1110 / 1111. dviSaH zatrau [4 / 4 / 11] [sUtrArtha] kartRrUpa zatru artha meM 'dviSa aprItau' (2 / 60) dhAtu se 'zantRG ' pratyaya hotA hai / / 1111 / [du0 vR0] dviSaH zatrau kartari zantRG bhavati / dviSan, dviSantau / zatrAviti kim ? dveSTi patiM bhaaryaa|| 1111 / / [ka0 ca0] dviSaH / zatruzcaura iti hemH| nanu yadi zatruparyAya: syAt tadA karmatvaM na syAd vyAvRtterabhAvAt / yathA paNDitaparyAyo vidvAn iti bhAvaH / / 1111 /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.8 kAtantravyAkaraNam [samIkSA dviSan dviSantoM ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne tadanurUpa anyana kie hai / pANini kA 'zatR' pratyaya hai, jabaki kAtantrakAra ne 'zantRGa' pratyaya mAnA hai / pANini kA sUtra hai - "dviSo'mitre'(a0 3 / 2 / 130) / 'zantuG ' pratyaya mAnane pa. nakArAgama kI AvazyakatA nahIM hotI hai, isa dRSTi se kAtantraprakriyA meM apava kahA jA sakatA hai / [rUpasiddhi] 1. dvissn| dviS - zantRG + si / dvesstti| 'dviSa aprItau' (2 / 60) dhAtu se prakRta sana dvArA 'zantRG' pratyaya, 'z - R- G' anubandhoM kA prayogAbhAva, an- vikaraNa kA luka, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya 2. dviSantau / dviS - zantRG + au / 'dviS ' dhAtu se 'zantRG ' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1111 / 1112. suJo yajJasaMyoge [4 / 4 / 12] [sUtrArtha] yajJaphala ke sAtha saMyoga artha meM 'SuJ abhiSave' (4 / 1) dhAtu se 'zantRG ' pratyaya hotA hai / / 1112 / [du0 vR0] yajJaphalena saMyogaviSaye vartamAnAt sutraH zantRG bhavati / sunvanto yajamAnA: / saMyogagrahaNaM phlvtkrtRprtipttyrthm| yajJasaMyoga iti kim? surAM sunoti|| 1112 / [du0 TI0] sunyH| yajJena saMyoga ityukte kathaM yajJaphalenetyavasIyate ityaah-sNyogetyaadi| anyathA 'sujo yajJaH' ityucyate / phalavanto ye kartArasteSAM pratipattyarthaM ye yAgasya kartAro bhUtvA phalaM prApnuvantaste pradhAnakartAraH satriNa ucyante na yAjakA: / / 1112 / [vi0 pa0] suo:0| phalagrahaNasyAbhAvAt kathamuktaM yajJaphalenetyAha-saMyogetyAdi / anyathA suJo yajJa ityevaM kuryAt / tena ye yajJasya kartAraH sAkSAt phalaM labhante, te sunvanta: satriNa ucyante, na yAjakA ityrthH|| 1112 / [ka0 ca.] suo0| phalavatkartA yajamAnaH ityarthaH // 1112 / [samIkSA 'sunvantaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'zantRG ' pratyaya tathA pANini ne 'zatR' pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "suJo yajJasaMyoge "
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH (a03|2|132) / 'zantRG ' pratyaya karane se 'sunvantaH' Adi zabdoM ke siddhyartha nakArAgama nahIM karanA par3atA hai| ataH kAtantrIya prakriyA meM apekSAkRta lAghava hI kahA jA sakatA hai / [vizeSa vacana 1. saMyogagrahaNaM phalavatkartRpratipattyartham (du0 pra0) / [rUpasiddhi] 1. sunvanto yajamAnAH / su+ zantRG + jas / 'SuJ abhiSave' (4 / 1) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'zantRG ' pratyaya, anubandhoM kA prayogAbhAva, "naH dhvAdeH' (3 / 2 / 34) se 'nu' vikaraNa, ukAra ko vakAra tathA vibhaktikArya / / 1112 / 1113. arhaH prazaMsAyAm [4 / 4 / 13] [sUtrArtha 'prazaMsA' artha ke gamyamAna hone para 'arha pUjAyAm ' (1 / 250) dhAtu se 'zantRG' pratyaya hotA hai / / 1113 / [du0 vR0] prazaMsAyAM gamyamAnAyAM vartamAnAdarhateH zantRG bhavati / arhan bhavAn vidyAm / prazaMsAyAmiti kim ? arhati cauro vadham / / 1113 / [du0 TI0] arhH| prazaMsA stutipryaay:| niyamArthaM prshNsaayaameveti||1113| [samIkSA] 'arhan ' zabda ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'zantRG ' pratyaya tathA pANini ne 'zatR ' pratyaya kiyA hai / 'zantRG ' pratyaya karane para nakArAgama nahIM karanA par3atA hai / ata: kAtantrIya prakriyA meM lAghava hI kahA jAegA / pANini kA sUtra hai - "arhaH prazaMsAyAm ' (a0 3 / 2 / 133) / [rUpasiddhi] 1. arhan bhavAn vidyAm / arha + zantRG + si / 'arha pUjAyAm ' (1 / 250) dhAtu se zantRG pratyaya tathA vibhakti - kArya / / 1113 / 1114. tacchIla- taddharma-tatsAdhukAriSvA kveH [4 / 4 / 14] [sUtrArtha] "kvib bhrAjipRdhurvIbhAsAm' (4 / 3 / 68) sUtra paryanta tanchIla, taddharma tathA tatsAdhukArI arthoM kA adhikAra rahegA / / 1114 /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] A kve:| kvipamabhivyApya tacchIlAdiSu kartRSvita: pratyayA veditavyAH / / 1114 / [du0 TI0] tacchIla0 / kvipamabhivyApyeti / abhividhAvayamAG na maryAdAyAmiti darzayati "kvib bhrAjipRdhurvI0" (4 / 3 / 68) ityAdau tAcchIlyAdiSu kvipo vidhAnAt / / 1114 / [vi0 pa0] tacchIla0 / kvipama ti / etena A kvarityAG abhividhau vartate na maryAdAyAmiti darzitam / ata: "kvib bhrAjipRdhurvI0' (4 / 3 / 68) ityAdo tAcchIlyAdiSu kvipa siddhaH / tacchabdena dhAtvoM nirdizyate / zIlaM svabhAvaH phalanirapekSA prvRttiH| dharmazca shaastrvihitaacaarH| tadeva zIlaM yasya, sa eva dharmo yasya / sAdhu karotIti saadhukaarii| tasya dhAtvarthasya sAdhukArIti vigrahaH / / 1114 / [ka0 ca0] tcchiil0| sarvatra tadgrahaNaM na kriyatAm, zIladharmasAdhukAriSviti kriytaam| eteSu gamyamAneSvityukte arthAt kartureva tAcchIlyAdimattvaM pratIyate / zIlAdayo'pi dhAtvarthavizeSaNaM prastutatvAt? satyam / sukhArthamadhikAro'yaM praarthH| A kveriti bhinnapadam asamAsAt samAse sati A kvAti syAt / "AG maryAdAbhividhyoH" (a0 2 / 1 / 13) iti pANinisUtreNa maryAdAbhividhau caavyyiibhaavvidhaanaat| [pAThA0 - nanu ityAdi hemH| nanu kathametad maryAdAyAmavyayIbhAvo nAbhividhAvityAha-maryAdAbhividhyoriti pANinisUtroNobhayatrApi samAsavidhAnAt / ata: 'Akvi' iti kRte sa eva sandeha: syAt kiM maryAdAbhividhAviti cAvyayIbhAvavidhAnAditi TIkAkAravacanameva sAdhu hemoktavacanamasaGtamiti saagrH]|| 1114 / [samIkSA 'kartA kaTAn, vaditA janApavAdAn , kartA kaTam' ityAdi zabdoM ke siddhayartha 'tacchIla' Adi arthoM kI AvazyakatA hotI hai / isakI pUrti donoM hI AcAryoM ne kI hai / pANini kA sUtra hai . "A kvestacchIlataddharmatatsAdhukAriSu' (a0 3 / 2 / 134) / ata: ubhayatra pUrNata: samAnatA hai ||1114 / 1115. tRn.[4|4|15] [sUtrArtha] tacchIla, taddharma tathA tatsAdhukArI arthoM meM dhAtu se 'tRn ' pratyaya hotA hai // 1115 / [du0 vR0] tacchIle taddhameM tatsAdhukAriNi ca kartari dhAtostRn bhavati / tRjaadypvaadH| vaditA janApavAdAn khalaH / muNDayitAraH zrAviSThAyanA: vdhuumuuddhaam| sAdhu gacchati gantA khelam / sAdhuH kuzalArtha evaatr||1115|
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ aa| kRtpratyayAdhyAye carthaH kvansupAdaH 361 [du0 TI0] tRn| nakAro / niSThAdiSu'' (2 / 4 / 42) iti vizeSaNArthaH / tacchIla ityaadi| zIla svabhAvaH phalanirapekSA prvRttiH| tacchabdana dhAtvartha ucyate, tadeva zIlamasyeti vigrahaH / evaM taddharma iti / dharmaH shaastrvihitaacaarH| sAdhu karotIti sAdhukArI, tasya dhAtvarthasya sAdhukArI / sAdhuzabda iha kriyAvizeSaNam / zIladharmasAdhaSvityukte pratipattigauravaM syAt / zIlAdiSu gamyamAneSu arthAt karturiti / vadatIti vditaa| 'muDi khaNDane' (1 / 107) iti curAdau / muNDanaM kurvantIti vA tatkarotIti in| zrAviSThAyanA nAma RSayo vadhUmUDhAM muNDayanti, muNDayitvAzramapadaM nivezayanti / tasyA muNDanaM nocyate kintu teSAM kuladharmaH / khelaM salIlaM sAdhuryogyo hita: kuzalo'bhidhIyate, anekArthatve'pi sAdhuzabdasya vivakSitArthabalAt kuzalArthasya grhnnmityaah-saadhurityaadi| atretiatra prakaraNe ityrth:||1115| [vi0 pa0] tRn| khelmiti| sliilmityrthH| yadyapi kuzalo yogyo hitazca saadhurucyte| yathA guDe saadhurikssuH| goSu saadhurgodhugiti| tathApi kuzalArtha evAtra prakaraNe saadhushbdo'bhidhiiyt| yathA sAmasu saadhuriti||1115 / [ka0 ca0] tRn| muNDayitAraH iti| zrAviSThAyanA RSayaH zraviSThadezodbhavA janA vA UDhAM vadhUM munnddynti| muNDayitAro muNDayitvA AzramapadaM pravezayanti iti UDhAmaNDanaM teSAM dhrm:| saadhviti| sAdhu yathA syAd yathA gacchatItyarthe gantA khelmiti|| 1115 / [samIkSA] tacchIla ityAdi arthoM meM 'kartA kaTAna, vaditA janApavAdAn , sAdhu gacchati gantA khelam ' ityAdi zabdoM ke siddhyartha 'tRn' pratyaya kA vidhAna donoM hI AcAryoM ne kiyA hai / pANini kA sUtra hai / "tRn' (a0 3 / 2 / 135) / ata: ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. vaditA janApavAdAn khlH| vad + iT + tRn + si / 'vada vyaktAyAM vAci' (1 / 615) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'tRn ' pratyaya, 'n' anubandha kA prayogAbhAva, iDAgama, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. muNDayitAraH zrAviSThAyanA vdhuumuuddhaam| muND + in + tRn + jas / 'muDi khaNDane' (1 / 107) dhAtu se in, prakRta sUtra dvArA 'tRn ' pratyaya, ikAra ko guNa, ayAdeza, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 3. sAdhu gacchati gantA khelm| gam + tRn + si| 'gamla gatau' (1 / 279) dhAtu se 'tRn' pratyaya, makAra ko anusvAra, makAra ko nakAra, liGgasaMjJA tathA vibhktikaary|| 1115 / 1. upalabdhakAtantradhAtapA bhaNDanArthako mArjanArthakazca vvAdo dRzyate na tu curAdau /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 365 kAtantravyAkaraNam 1116. bhrAjyalaMkRJbhUsahirucivRtivRdhicariprajanApa trapenAmiSNuc [4 / 4 / 16] [sUtrArtha] 'bhrAj - alaMkR -bhU- saha- ruc - vRt - vRdh-cara- prajan-apatrapa' tathA inpratyayAnta dhAtuoM se tAcchIlya arthoM ke gamyamAna hone para 'iSNuc ' pratyaya hotA hai / / 1116 / [du0 vR0] ebhya iSNuj bhavati tacchIlAdiSu kartRSu / tRno'pvaadH| bhrAjiSNuH, alNkrissnnuH| alaM bhuussnnpryaaptivaarnnessu| maNDane yumapi baadhte| bhaviSNuH, sahiSNuH, rociSNuH. vartiSNuH, vardhiSNuH, cariSNuH, prajaniSNuH, aptrpissnnuH| inantAnAM chandasIti eke| dhArayiSNuH pArayiSNuH, nirAkariSNuriti vktvym|| 1116 / [du0 TI0] bhrAjya0 / alambhUSaNa ityaadi| alaMkaraNazIlaH alaMkaraNadharmAt sAdhurvA alaMkarotIti alaMkariSNuH kanyAm / vyktirihaashrynniiyaa| anyathA "krudhimaNDicalizabdArthebhyo yuH" (4 / 4 / 30) iti yunA paratvAd bAdhyate itiissnnuco'vkaashH| pApAnyalaMkariSNu:, pApAni vArayatItyarthaH / yoravakAzo maNDano bhUSaNa iti / anya Aha-vipratiSedhena siddhaM tarhi pUrvavipratiSedho vaktavyaH / na vaktavyaM 'pUrvaparayoH paravidhirbalavAn' iti pUrvazabdasyaSTaviSayatvAt siddham / nirityAdi vaktavyaM vyAkhyeyam / nirAparvasya kRJastenaiva bhAvyamityayaM manyate nirAkarteti / iSNajiti cakAraM vihAya savisargapAThe sAntarAntAzaGkA syAditi tnniraasaarthshckaarH|| 1116 / [vi0 pa0] bhrAjyalam0 / alamityAdi / nanu cAlaMkaraSNuH saMgrAme pApAdalaMkariSNuriti paryAptI vAraNe ca sAvakAza iSNaca / "dhimaNDicalizabdArthebhyo yuH" (4 / 4 / 30) iti yurapi maNDane / bhUSaNo maNDana iti / ata: 'alaMkariSNuH kanyAm' iti paratvAd yureva syAditi ? satyam, iha vyaktirAzrayaNIyetyAhamaNDana ityAdi / na kevalaM tRnmAtraM yumpiityperrthH| vaktavyaM vyAkhyeyam / iha tRtreva pramANam - nirAkarteti / / 1116 / [ka0 ca0] bhrAjyalam0 / iSNujiti / cakAraH saantrephaantshngkaaniraasaarthH| SNujityukte 'alaMkariSNuH' iti na sidhyati, aniTtvAt / kimarthasyAlaMzabdasyeha grahaNamityAhaalaMbhUSaNeti / nanu ceti pnyjii| dAtavyasya paratvasiddhAntasya sAvakAzatAmubhayoghaTa yatrAha
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH alaMkariSNuriti / 'bhUSaNa'ityatrobhayoH sAvakAzateti zeSaH / iSNujiti SatvanirdezAbhAvAt SatvaM na syAdityapi manyate / na ca Satvanirdeze gauravamasti yena lAghavArthamevAkRtaSatvanirdeza iti pazcAt SatvapravRttiH // 1116 / [samIkSA] kAtantrakAra ne 'bhrAjiSNuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha 'bhrAj ' ityAdi 10 dhAtuoM ke atirikta inanta dhAtuoM kA bhI nirdeza kiyA hai / jabaki pANini 13 dhAtuoM ke atirikta inanta dhAtuoM se 'iSNuc ' pratyaya karate haiM / / etadartha unake tIna sUtra haiM / 'bhrAjiSNuH' zabda kI siddhi cakAra ko anuktasamuccayArtha mAnakara kI jAtI hai / tIna sUtra isa prakAra haiM - "alaMkRnirAkRJjaJjanotpacotpatonmadarucyapatrapavRtuvRdhusahacara iSNuc Nazchandasi, 3 / 2 / 136-138) / isa prakAra kAtantrIya prakriyA meM lAghava spaSTa bhuvazca" (a0 hai / 363 ) [rUpasiddhi] 1. bhrAjiSNuH / bhrAj + iSNuc + si / 'bhrAnR dIptau, TubhrA dIptau (1 | 347, 540) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'iSNuc ' pratyaya, 'bhrAjiSNu' kI liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. alaMkariSNuH / alam + kR + iSNuc + si| 'alam ' ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se 'iSNuc' pratyaya Adi kArya prAyaH pUrvavat / 3 - 12. bhaviSNuH / bhU + iSNuc + si / sahiSNuH / saha + iSNuc + si rociSNuH / ruc + iSNuc + si / vartiSNuH / vRt + iSNuc + si / varddhiSNuH / vRdh iSNuc + si / cariSNuH / car + iSNuc + si / prajaniSNuH / pra + jan + iSNuc + si| apatrapiSNuH / apa + trap + iSNuc + si / dhArayiSNuH / dhR + in + iSNuc + si| pArayiSNuH / pR + in + iSNuc + si / 1116 / + 1117. madipatipacAmudi [4 / 4 / 17 ] [sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM 'ud' upasargapUrvaka 'madI harSe, patlR patane, Du pacaS pAke' (3 / 48;1 / 554,603) dhAtuoM se 'iSNuc pratyaya hotA hai / / 1117 / [du0 vR0] udyupapade ebhya iSNuj bhavati tacchIlAdiSu / unmadiSNuH, utpatiSNuH, utpaciSNuH / yathAsaMkhyaM nAstIti / / 1117 / [du0 TI0] madi0 / yathAsaMkhyaM nAstIti tacchIlAdInAM pratyayena sambandhasya vivakSitatvAnna dhaatoriti||1117|
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] mdi0| yathAsaGkhyamiti / arthatrayasya pratyayena sambandho vivakSito na dhAtutrayeNeti vaiSamyamiti bhAvaH / / 1117 / [ka0 ca0] mdi0| nanu tAcchIlyAdibhistribhirathaiH saha madyAdInAM kathaM na yathAsaMkhyam ityAha-yatheti / / 1117 / - [samIkSA] 'unmadiSNuH' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'iSNuc' pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai - _ "alaMkRnirAkRJprajanotpacotpatonmadarucyapatrapavRtuvRdhusahacara iSNuc " (a0 3 / 2 / 136) / ata: ubhayatra samAnatA hai / kAtantrakAra ne ukta tIna dhAtuoM ke lie pRthak sUtra banAyA hai, jinameM 'ud ' upasarga kI yojanA karanI par3atI hai / [rUpasiddhi] 1. unmdissnnuH| ud + mad + iSNuv + si / 'ud' upasargapUrvaka 'madI harSe' (3 / 48) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'iSNuc' pratyaya, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 2. utptissnnuH| ud + pat + iSNuc + si / 'ud' upasargapUrvaka 'patla gatau' (1554) dhAtu se 'iSNuc ' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. utpaciSNuH / ud + pac + iSNuc + si / 'ud' upasargapUrvaka 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se 'iSNuc' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1117/ 1118. jibhuvoH snuk [4 / 4 / 18] [sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM 'ji jaye, bhU sattAyAm ' (1 / 191, 1 / 1) dhAtuoM se 'snuk' pratyaya hotA hai / / 1118 / [du0 vR0] AbhyAM snum bhavati tacchIlAdiSu |jissnnuH, bhUSNuH / / 1118 / [du0 TI0] ji0| kakAro guNapratiSedhArthaH, "na yuvarNavRtAM kAnubandhe" (4 / 6 / 79) iti bhavateriTapratiSedhArthazca / / 1118 / [ka0 ca0] ji0| nanu SNugityatra Satvanirdezo na kriyatAm , 'glAmlA0'' (4 / 4 / 19) ityatra snagrahaNaM na kriyatAma , idamevAdhikriyatAm / na ca vaktavyam , aSatvanirdezabalAt jiSNurityatra SatvaM na bhaviSyatIti / uttaratra 'glAsnuH' ityatra caritArthatvAt, naivam /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH uttaratra glAsnorityaguNatvAt "dAmAgAyati0' (3 / 4 / 29) ityAdi IttvaM syAt parimAkSNurityatra "moM mArjiH'' (3 / 8 / 23) na syAt / / 1118 / [samIkSA] 'jiSNuH, bhUSNuH' zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne snuk pratyaya tathA pANini ne 'snu' pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "glAjisthazca snaH' (a0 3 / 2 / 139) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi 1. jissnnuH| ji + snuk + si / 'ji jaye' (1 / 191) dhAtu se 'snuk' pratyaya, sakAra ko SakAra, nakAra ko NakAra tathA vibhaktikArya / 2. bhUSNuH / bhU + snuk + si / 'bhU sattAyAm ' (1 / 1) dhAtu se 'snuk' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1118 / 1119. glAmlAsthAkSipaciparimRjAM snuH [4 / 4 / 19] [sUtrArtha tAcchIlya Adi arthoM meM 'glA-mlA - sthA - kSi - paca - parimRja' dhAtuoM se 'snu' pratyaya hotA hai / / 1119 / [du0 vR0] ebhya: snurbhavati tacchIlAdiSu / glAsnuH, mlAsnuH, sthAsnuH, kSeSNuH, pakSNuH, parimANuH // 1119 / [du0 TI0] glaa0| snugiti vartamAne'pi yat snorgrahaNaM tat tisstthterdaamaadisuutrennetvaabhaavaarthm| parimArNariti marko mArjirbhavet / kecit tiSThatereva snupratyayamicchanti, tadasat / ziSTaprayuktA hi dRzyante 'kSeSNave svargAya' ityAdayaH / / 1119 / [vi0pa0] glaa0| primaannuriti| mRjerguNe sati "moM mArjiH" (3 / 8 / 23) iti bhRjAditvAt Satvam, "SaDhoH kaH se" (3 / 8 / 4) iti katve nimittatvAt Satvam , SATTavagAnikArasya NakAraH // 1119 / [ka0 ca0] glaamlaa0| 'kSipa preraNe, ciJ cayane' (5 / 5;4 / 5) ityanayoH kathanna syAt , naivam / glAdidhAtoravikaraNasya sAhacaryAt kSipacyoravikaraNAnvitayorgrahaNam / / 1119 / [samIkSA] 'glAsnuH, sthAsnuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'snu' pratyaya tathA pANini ne 'ksnu' pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "glAjisthazca ksnuH" (a0 3 / 2 / 139) / vastuta: yahA~ vyAkhyAkAra 'k' anubandha ko upayogI nahIM maante| ata: kAtantrakAra kA vidhAna hI ucita hai|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNama [rUpasiddhi] 1. glaasnuH| glai - snu - si| 'gle harSakSaye (1 / 251) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'sna' pratyaya, "sandhyakSarAntAnAmAkAro'vikaraNe'' (3 / 4 / 20) se aikAra ko AkAra tathA vibhaktikArya / 2. mlaasnuH| mlai - snu + si / 'mlai gAtravinAme' (1 / 252) dhAtu se 'snu' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3. sthaasnuH| sthA + snu + si / 'SThA gatinivRttau' (1 / 267) dhAtu se 'snu' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 4 - 6. kSeSNuH / kSi + snu + si / pakSNuH / pac + snu + si / primaannuH| pari + mRj + snu + si| prakriyA pUrvavat / / 1119 / 1120 trasigRdhidhRSikSipAM knuH [4 / 4 / 20] [sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM trasI udvege, gRdhu abhikAGkSAyAm, ji dhRSA prAgalbhye, kSip preraNe' (3 / 8,80;4 / 18;3 / 12) dhAtuoM se 'knu' pratyaya hotA hai / / 1.120 / [du0 vR0] ebhya: knurbhavati tacchIlAdiSu / trasnuH, gRdhnuH dhRSNuH, kSipnuH // 1120 / [du0 TI0] trsi0| kakAro gunnprtissedhaarthH| trasigRdhidhRSAM ghoSavatyozca kRti neT / trasyati, vasatIti vA trsnuH| gRdhyatIti gRdhnuH| dhRSNotIti dhRssnnuH| kSipyati kSipatIti vA kssipnuH||1120 [ka0 ca0] trsi0| 'trasI udvege' (3 / 8) / trasyati trasatIti TIkAyAM darzitam / traserdaivAdikasya grahaNam, bhvAdau pAThAGgIkArAt / tathA ca "divAderyan' (3 / 2 / 33) ityatroktam / / 1120 / [samIkSA] 'gRdhnuH, dhaSNaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'kna' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai . "sigRdhidhRSikSipe: kruH''. (a0 3 / 2 140) / ata: ubhayatra pUrNa samAnatA hai / [rUpasiddhi] 1. trsnuH| tras + l + si / 'trasI udvege' (3 / 8) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kru' pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva, 'trasnu' kI liGgasajJA tathA vibhaktikArya / 2 - 4. gRthnuH| gRdh + kru + si| dhRssnnuH| dhRS + kru + si / kssipnuH| kSip + kru + si / prakriyA pUrvavat / / 1120 /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 1121. zamAmaSTAnAM ghiNin [4 / 4 / 21] [sUtrArtha tAcchIlya Adi arthoM meM 'zam - dam - tam - zram - pram - kSam - klam - unmad' dhAtuoM se 'ghiNin ' pratyaya hotA hai / / 1121 / [du0 vR0] zamAdInAmaSTAnAM ghiNin bhavati tacchIlAdiSu / zAmyatIti shmii| evaM damI, tamI, zramI, bhramI, kSamI, klamI, unmAdI / aSTAnAmiti kim ? asitA / / 1121 // [du0 TI0] shmaa0| zamAdInAmiti bahuvacanaM gaNasya saMsUcakam , madiparyantA aSTau bhvntiiti| atha katham unmaadii| "madipatipacAmudi" (4 / 4 / 17) itISNucA bhavitavyam, pramAdI-mAdItyasya viSayatvAt? satyam , vyaktinirdeza: pUrvavat pratiSedho vaa'treti| ghiNiniti ghakAraH katvagatvArthaH, NakAra ijvdbhaavaarthH| ihApi pramAdIti ikAra uccaarnnaarthH| ghiNin karmaNi na bhavati, abhidhaanaat| 'vanaM bhrmitaa'| tathottaratrApi zAkaM saMpRNaktIti / / 1121 / [vi0pa0] shmaa0| "na seTo'mantasya0" (4 / 1 / 3) iti dIrghapratiSedhaH katham unmAdIti? "madipatipacAmudi" (4 / 4 / 17) iti vizeSeNeSNucA bhavitavyam, pramAdItyasya sUtrasya viSayatvAt ? satyam , ihApi vyaktirAzriteti na doSaH / kathaM 'vanaM bhramitA' iti ? satyam / akarmakebhya eva ghiNinnabhidhIyate sakarmakebhyastRnneveti / / 1121 / [ka0 ca0] shmaa0| nanu zamiH katham aSTau ekatvAt tasya ? satyam , upacArAt / zamAdau zamazabdaH, ata eva bahuvacanaM gaNasya saMsUcakArthaM bhavati / aSTagrahaNaM madIparyanta: zamAdiriti vyavacchedArtham / atha tatra madIparyantaH zamAdivRtkaraNAdevAnumIyate, kimssttgrhnnen| yathA zamAdInAM dI? yanItyatra ? satyam / vyaktyarthaM bhaviSyati / ata evASTagrahaNAt kAtyAyanamate gaNe vRtkaraNaM nAstIti dhaatuvRttikaarH| paJjikA satyamiti / etena tasya viSayatvAdasya vyaktitvAdubhayoH samAnaM balamiti pAkSikI vRttiriSTeti bhAvaH / / 1121 / [samIkSA] 'zamI, bhramI, kSamI' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'ghiNin / tathA pANini ne 'ghinuNa' pratyaya kiyA hai| unakA sUtra hai - "zamityaSTAbhyo ghinuNa " (a03|2|141)| donoM hI pratyayoM meM 'in ' bhAga zeSa rahatA hai tathA 'Na ' anubandha 1. pramAdItyAdau yathA'sya viSayastathA unmAdItyatrApyasya viSaya iti yAvat (saM0 Ti0 ) /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 kAtantravyAkaraNam ke kAraNa vRddhi hotI hai / ataH svarUpabheda hone para samAnatA hI kahI jA sakatI hai| [vizeSa vacana ] / / 1122 / 1. bahuvacanaM gaNasya saMsUcakram (du0 TI0 // 2. ghakAraH katvagatvArthaH, NakAra ijvadbhAvArtha: / ikAra uccAraNArtha: (du0 ttii0)| 3. kAtyAyanamate gaNe vRtkaraNaM nAstIti dhAtukAra (ka) ca0 ) | [rUpasiddhi] + 1 1. shmii| zam - ghiNin ni / zAmyati / zamu upazame (3 / 42) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghiNin ' pratyaya, gh i N anubandhoM kA prayogAbhAva, 'N' anubandha ke kAraNa ijvadbhAva, liGgasaMjJA tathA vibhatikArya / - 2 - 8. damI / dam ghiNin si / tmii| tam ghiNin si / zramI / zram ghiNin si / bhramI / bhram ghiNin si / kSamI kSam ghiNin - si / klmii| klam - ghiNin - si / unmAdI / ud mad ghiNin - si / prakriyA pUrvavat // 1121 / 1122. yujabhajabhujadviSadruhaduhaduSAGkrIDatyajAnurudhAGyamAG yasaraJjAbhyAhanAM ca [4 / 4 / 22] [sUtrArtha ] tAcchIlya Adi arthoM meM 'yuj ' Adi dhAtuoM se ghiNin pratyaya hotA hai - -- - [du0 vR0 ] ebhyo ghiNin bhavati tacchIlAdiSu / 'yuji; yuja' (6|7,3|115)-yogii / 'bhaja' (1 / 604) - bhAgI / 'bhuja' ( 6 / 14) - bhogI / dviSa' (2 / 60 ) - dveSI / 'druha' ( 3 / 38) - drohI / 'duha' (2 / 61) - dohI / 'duSa' (3 / 28) doSI / 'AG krIDa' 1 kI dRSTi se ubhayatra - (1|126 ) AkrIDI / 'tyaja' (1 / 287)- tyAgI / 'anu-rugha' (3|112)anurodhii / 'AG-yama' (1 / 158 ) - AyAmI / 'AG yas ' ( 3 / 50 ) - aayaasii| abhyAghAtI / / 1122 / 1 'ranj ' (1 / 531,605 ) - rAgI / 'abhyAG - han ( 214 ) - [vi0 pa0 ] yuja0 / rAgIti / " vuSSiNinoca" (4|1|67 ) iti paJcamalopaH // 1122 / [samIkSA] 'yogI, bhogI, rAgI' ityAdi zabdoM ke siddhArtha kAtantrakAra ne 'ghiNin pratyaya tathA pANini ne 'ghinuN pratyaya kiyA hai| unakA sUtra hai - ,
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH "saMpRcAnurudhAGgamAG yasparisRsaMsRja-- bhajAticarApacarAmuSAbhyAhanazca" (a0 3 / 2 / 142) / pANini ne kAtantrakAra kI apekSA kucha zabda adhika par3he haiM / pratyaya Adi kI dRSTi se ubhayatra prAyaH samAnatA hI hai / [ rUpasiddhi] + 1. yogI / yuj + ghiNin si / 'yuja samAdhau yujir yoge' (3 | 111,6 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghiNin ' pratyaya, anubandhoM kA prayogAbhAva, jakAra ko gakAra, 'yogin' zabda kI liGgasaJjJA tathA vibhaktikArya / laghUpadhaguNa, + 2-13. bhaagii| bhaj + ghiNin + si| bhogii| bhuj + ghiNin + si| dveSI / dviS ghiNin + si| drohii| druha + ghiNin + si| dohI / duha + ghiNin + si| doSI / duS -caNin + si| AkrIDI / AG - krID + ghiNin + si / tyaagii| tyaj ghiNin + si / anurodhI / anurudh + ghiNin + si / AyAmI + AG - yam + + I ghiNin + si / AyAsI / AG - yas + ghiNin + ghiNin - si / rAgI / ranj + si / prakriyA prAyaH pUrvavat / ! si / abhyAghAtI / abhi AG + han + ghiNin + 1122 / 1123. sRjipRcijvaritvarAm [4 / 4 / 23] [ sUtrArtha] tAcchItya Adi arthoM meM 'sam' ke upapada meM rahane para 'sRja visarge, pRcI saMparke, jvara roge, JitvarA sambhrame ' ( 3|116,6 | 210;1 / 501,500) dhAtuoM se 'ghiNin ' pratyaya hotA hai / / 1123 / 369 + [du0 vR0] samyupapade ebhyo ghiNin bhavati tacchIlAdiSu / saMsargI, samparkI, saMjvarI, sNtvrii| mAnubandhatvAd hrasvaH ||1123 / [du0 TI0] sami0 / 'pRcI samparke' (6 / 21) iti rudhAdiH, na tvadAdiH, savikaraNaiH sAhacaryAt / / 1123 / [vi0 pa0 ] sami0 / 'pRcI saMparke' (6 / 21) rudhAdirgRhyate na tu lugvikaraNo'dAdiH, savikaraNena sAhacaryAt / mAnubandhatvAd hrasva iti / jvaritvaribhyAminantAbhyAM ghiNin iti // 1123 / [samIkSA] 'saMsargI, saMparkI' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha ghinuN ghiNin pratyaya kie gae haiM / inameM 'i u' anubandhoM ke bheda ko chor3akara zeSa ubhayatra samAnatA hai / pANini ne 'tvara' dhAtu kA pATha nahIM kiyA hai / unakA sUtra hai - "saMpRcAnurudhAG carAmuSAbhyAhanazca" (a0 3 / 2 / 142 )! -
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. saMsargI / sam - mRj - ghiNin - mi / 'sam ' upasarga ke upapada meM rahane para 'sRja visarge' (3 / 116) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghiNin ' pratyaya, guNa, jakAra ko gakAra tathA vibhaktikArya / __2-4. sNprkii| sam - pRc - ghiNin - si / sNjvrii| sam - jvara - ghiNin - si / sNtvrii| sam - tvar - ghiNin - si : prakriyA pUrvavat / / 1.123 / 1124.vau vicakatthasranbhukaSa (las )- laSAm [4 / 4 / 24] [sUtrArtha tAcchIlya Adi arthoM meM 'vi' upasarga ke upapada meM rahane para 'vic - kattha - sanbh - kaS - laS ' dhAtuoM se 'ghiNin ' pratyaya hotA hai / / 1124 / [du0 vR0] vAvupapade ebhyo ghiNin bhavati tacchIlAdiSu / vivekI, vikI, visranbhI, vikASI, vilASI / / 1124 / [du0 TI0] vau0| vicir (6 / 5) - vivinakti viviGkte iti vA vivekI / 'kaSa hiMsArthaH' (1 / 224) / vikaSaNazIlo vikaSati vikaassii| vasimapi kecit paThanti, teSAM vivaasii| 'apAcca lasaH' iti paro bruute| 'laSa kAntau' (1 / 591) / apapUrvAd vipUrvAcca apalaSati apalASI, vilaSati vilASI / / 1124 / [vi0pa0] vau0| 'kaSa hiMsAyAm ' (1 / 224) / 'laSa kAntau' (11591) / ayamapAdapISyate - apalASI / / 1124 / / [ka0 ca0] vau0| vivikta iti hemH| vivekIti ghiNinneva syAt ,kathaM ktapratyaya iti cintyam / kvacid vAsarUpavidhilakSyate iti bhAva iti kshcit| tatra, AbhUtAd vartamAnAdhikAra ityuktatvAd vartamAne ghiNin kriyate, ktastvIte eva kuto bAdhyavAdhakabhAvastasmAccintyam ityasyAyamarthaH- iDabhAvaH kathamiti 'AgamazAsanamanityamiti', tadasaditi / viveko'pi jJAnavizeSa iti jJApanArthatvAd vartamAnatvaM siddhameva / kintu iDabhAvaH kartari ktapratyayazca cintyau / / 1124 / [samIkSA] 'vivekI, vikatthI' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne pA~ca dhAtue~ prakRta sUtra meM par3hI haiM, jabaki pANini ne 4 dhAtuoM kA eka meM tathA pA~cavoM dhAtu kA pATha dUsare sUtra meM kiyA hai| unake do sUtra haiM -
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 371 caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH "saMpRcAnu ------ vivica ------ muSAbhyAhanazca, vo kaSalasakatthasrambhaH'' (a0 3 / 2 / 142, 143) / vastuta: 'vi' ke upapada meM rahane para 'vica' dhAtu kA bhI pATa eka hI sUtra meM kiyA jAnA cAhie / isa dRSTi se kAtantrakAra kA sUtrapATha saralatAbodhaka kahA jA sakatA hai| [rUpasiddhi] 1. vivekii| vi - vic + ghiNin + si / 'vi' upasarga ke upapada meM rahane para 'vicir pRthagbhAve' (6 / 5) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghiNin' pratyaya, guNa, cakAra ko kakAra tathA vibhaktikArya / 2 - 5. vikatthI / vi + kattha + ghiNin + si / visranbhI / vi - sanbha+ ghiNin + si / vikASI / vi + kaS + ghiNin + si / vilASI / vi+ laS + ghiNin + si / prakriyA prAya: pUrvavat / / 1124 / 1125. pre drumathavadavasalapAm [4 / 4 / 25] [sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM 'pra' upasarga ke upapada meM rahane para 'dru - matha - vada - vasa - lapa' dhAtuoM se 'ghiNin ' pratyaya hotA hai / / 1125 / [du0 vR0] 'pre' upapade ebhyo ghiNin bhavati tacchIlAdiSu / pradrAvI, pramAthI, pravAdI / 'vasa nivAse' (1 / 614) eva - pravAsI, pralApI / / 1125 / [du0 TI0] pre0| 'vasa nivAse' (1 / 614) iti, na 'vasa AcchAdane' (2 / 47) ityasya grahaNam , savikaraNaiH sAhacaryAditi / vapiM kecit paThanti, teSAM 'pravApI' ||1125 / [vi0 pa0]] pre0| vasa nivAsArtha eva na tu AcchAdanAthoM'dAdiH, savikaraNaiH sAhacaryAt / AcchAdane pravAsItyapi kecit / / 1125 / [samIkSA] 'pramAthI, pravAsI' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne ukta ke anusAra vyavasthA kI hai / pANini ne 'sR' isa eka dhAtu kA adhika pATha kiyA hai - "pre lapasRdrumathavadavasa:' (a0 3 / 2 / 145) / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / / 1125 / [rUpasiddhi] 1. pradrAvI / pra + dru + ghiNin + si / 'pra' upasargapUrvaka 'dru gatau' (1 / 279) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghiNin ' pratyaya, vRddhi, Av-Adeza tathA vibhaktikArya /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 - 5. pramAthI / pra si / pravAsI / pra cam prakriyA prAyaH pUrvavat // 1125 / , kAtantravyAkaraNam math ghiNin si / pravAdI / pra ghiNin mi / pralApI / pra lap 1126. parau sRdahoH [4 / 4 / 26] [ sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM 'pari' upasarga ke upapada meM rahane para 'sR dah' dhAtuoM - se 'ghiNin pratyaya hotA hai / / 1126 / , - [du0 vR0] parAvupapade AbhyAM ghiNin bhavati tacchIlAdiSu / parisArI, paridAhI / astivivakSAyAminA siddham ghiNin kimarthaH ? yathA prayamaNam prayAmaH, so'syAstIti prayAmI / evaM prayAsI, anuvAdI, vivAdI, saJcArI, vyabhicArI, vighAtI, vidrAvI, saMvAdI, visArI, vidAhI rogI' ityAdayaH / tAcchIlyAdivivakSAyAM tRn mA bhUd iti vacanam / / 1126 / [du0 TI0 ] parau0 / pre ca vasateriti paro brUte pravAsI // 1126 / [vi0 pa0 ] pa0 / prasArItyapi kecit // 1126 / - - vad ghiNina ghiNin - mi| [ka0 ca0 ] parau0 / nanu vidrAvItyatra svarAntatvAdaleva syAt, kathaM ghaJ ? satyam tatraivoktamapyadhikArAd vidrAva ityAha vidrAvIti hemH| tRn mA bhUditi / tRnAdirmA bhUdityarthaH / / 1126 / muSAbhyAhanazca" (a0 3 / 2 / 142 ) / [ rUpasiddhi] 1. parisArI / pari [samIkSA] 'parisArI, paridAhI' zabdarUpoM ke siddhyartha ukta kI taraha donoM hI vyAkaraNoM meM vyavasthA kI gaI hai / pANini ne eka hI sUtra meM jina aneka dhAtuoM ko par3hA hai, kAtantrakAra ne unameM se 'pra vi -pari' upapada vAlI dhAtuoM kA pRthak sUtroM meM pATha kiyA hai, jisase arthAvabodha tathA yojanA meM saralatA hotI hai / ataH kAtantrakArIya yojanA meM lAghava kahA jA sakatA hai / pANini kA sUtra hai- " saMpRcAnu , + sR ghiNin si / 'pari' upasarga ke upapada meM rahane +
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 373 caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH para 'sR gatau' (1 / 274) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghiNin' pratyaya, vRddhi tathA vibhaktikArya / 2. pradAhI / pra + dah + ghiNin + si / 'pra' upasarga ke upapada meM rahane para 'daha bhasmIkaraNe' (1 / 243) dhAtu se 'ghiNin ' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1126 / 1127. kSipa - raTa - vada - vAdi - devibhyo vuN ca [4 / 4 / 27] [sUtrArtha tAcchIlyAdi arthoM meM 'pari' upasarga ke upapada meM rahane para 'kSip - raT -vad - vAdi - dev ' dhAtuoM se 'ghiNin ' tathA 'vuNa ' pratyaya hote haiM / / 1127 / [du0 vR0] ___ parAvupapade ebhyo ghiNin bhavati vuNa ca tacchIlAdiSu / parikSepakaH, prikssepii| parirATakaH, parirATI / parivAdakaH, parivAdI / parivAdayatItyarthe'pyevam / paridevate iti paridevakaH, pridevii| vAdidevibhyAM ghiNinnevetyeke / vuNgrahaNaM tAcchIlikeSu vAsarUpavidhirnAstIti jJApanArtham / / 1127 / [vi0 pa0] kssip0| paridevate iti / 'tevR deva devane (1 / 421) / "vA' sarUpo'striyAm' (4 / 2 / 8) iti vacanAd ghiNinviSaye "vuNtRcau" (4 / 2 / 47) iti vuNa siddha evetyAha - vuNNiti / / 1127 / [ka0 ca0] kssip0| abhidhaanaaditi| 'teva deva devane' (1 / 421) ityasya grahaNaM na tu diverinantasyeti parivAdI tvevamudAharaNam ityrthH| taacchiilikessviti| tAcchIlye bhavAstAcchIlikA: prtyyaastessvityrthH| tarhi taddharmatatsAdhukAriNi vAsarUpa: syaat| naivama, tAcchIlikeSvityupalakSaNam, tAcchIlikAdiSviti boddhvym||1127| [samIkSA] ___'parikSepakaH, parikSepI' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM do do pratyaya kie gae haiM / kAtantrakAra 'ghiNin - vuNa ' pratyayoM meM jo 'i-N ' anubandha karate haiM, unake lie pANini ne 'u-J' anubandha lagAe haiM / pANini ne ukta pA~ca dhAtuoM ko 3 sUtroM meM par3hA hai - "saMpRcAnu ---parikSipapariraTaparivada -- muSAbhyAhanazca, nindahiMsa - - parikSipapariraTaparivAdi . . vuJ, devikruzozcopasarge" (a0 3 / 2 / 142,146,147) / isa prakAra pANinIya yojanA kI apekSA kAtantrIya yojanA adhika sugama hai /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. parikSepakaH / parikSip vuN si / 'pari' upasarga ke upapada meM rahane para 'kSipa preraNe' (515) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'vuN' pratyaya, 'N' anubandha kA prayogAbhAva, "yuvujhAmanAkAntA: " ( 4 / 6 / 54) se 'vu' ko 'aka' Adeza, laghUpadha guNa tathA vibhaktikArya / 2. parikSepI / pari + kSip + ghiNin 'ghiNin' pratyaya Adi kArya pUrvavat / 3 10. parirATakaH / pari ghiNin si / parivAdakaH / pari ghiNin + si / parivAdakaH / pari raT + + raT + vuN si / parirATI / pari vad + vuN + si / parivAdI ! pari - vad vad - in + vuN + si / parivAdI / pari vada + in + ghiNin + si / paridevakaH / pari + dev + vuN + si / pridevii| pari dev + ghiNin + si / prakriyA prAyaH pUrvavat // 1127| + 1128. nindahiMsaklizakhAdAnekasvaravinAzivyAbhASAsUyAM vuJ [4 / 4 / 28 ] + si / 'pari' pUrvaka 'kSip' dhAtu se + + + [sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM 'nind - hins' ityAdi dhAtuoM se 'vuJ ' pratyaya hotA hai / / 1128| [du0 vR0 ] ebhyo vuJ bhavati tacchIlAdiSu / nindakaH, hiMsakaH, klezakaH, khAdaka:, gaNakaH, daridrAyakaH / anekasvarAnecchantyanye / vinAzayatIti vinAzakaH, vyAbhASakaH, asUyakaH / kaNDUyAdibhyo'sUyAdevAnekasvarAditi / punarvuJgrahaNAt prakRte'pi ghiNin na syAt / / 1128 [du0 TI0] ninda0 / 'kliza upatApe, klizU vibAdhane' (3 / 1048 / 42) dvayoreva grhnnm| klizyate kliznAti vA klezakaH / yo'tra rucAdistasya prAptau vacanam / punarityAdi / nanu cAnukRSTatvAd ghiNin nAnuvartiSyate ? satyam / ghiNin bhavati vuN ceti cakArasya sambandhaH pratipadyate eveti bhAvaH / athavA varNAdhikAre vuJvacanaM vuJeva nindAdibhyaH ityavadhAryate / arthAvadhikaJcAvadhAraNaM tacchIlAdiSu vuJeva nAnyaH iti samAnajAtIyatvAcca vuN vuJ ca nindAdibhyo nivRttAvanuvRttau vA vizeSo nAstIti / tathA bhASyakAro'pyAhanindAdibhyo vuJgrahaNaM nAnyebhyo vuNapratiSedhArthamiti sarve eva tRjAdayo vAsarUpeNa na bhavantIti avadhAraNArthamacintayitvA liGgamapare samarthayante / yadyaprAptAstRjAdayastAcchIlikeSu tasmAdaprApte vuNi vuJvacanamarthavad bhavatIti // 1128 / 1. vuN bhavati ghiNin ceti pakSe'GgIkriyamANe kimuttaraM vAcyamityAha - athaveti kazcit / yad vA svatamAha avati (saM0 Ti0 ) /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH [vi0 pa0 ] nind0| anekasvarAdevAsUyAdapi sidhyatItyAha - kaNDUyAdibhya iti / adhikRtenaiva vuNA sidhyatItyAha-kaNDUyAdibhya iti / adhikRtenaiva vuNA sidhyatItyAha - punrityaadi| nanu ghiNin cAnukRSTatvAnna vartate, naivam / vuNaiva cakArasya sambandho dRSTaH, adhikArastu ghiNin bhavatItyapi vAkyArthaM manyate // 1128 / [ka0 ca0 ] nind0| anekasvaratvAt siddhe vinAzeH pATho "bhrAjyalaMkRJ" - ityAdinA issnnujbaadhnaarthH| tarhi kathaM gaNaka iti ? curAdervikalpenantatvAdino'bhAvapakSe ityeke| vAsarUpAzrayaNAdityapare // 1128 / [samIkSA] 'nindakaH, hiMsakaH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'vuJ ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai - " nindahiMsaklizakhAdavinAzaparikSipapariraTaparivAdivyAbhASAsUyo vuJ" (a0 3 / 2 / 146) / ataH ubhayatra prAyaH samAnatA hI kahI jA sakatI hai / [rUpasiddhi] 1. nindakaH / nind + vuJ - aka + si / 'Nidi kutsAyAm ' (1 / 24) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'vuJ ' pratyaya, 'vu' ko 'aka' Adeza tathA vibhaktikArya / 2 - 9. hiMsakaH / hins + si / klezakaH / kliz + vuJ - si / khAdakaH / khAd + vuJ - aka + si / gaNakaH / gaNa aka + - naJ + sU + vuJ vuJ aka aka - + si / daridrAyakaH / daridrA + aka si / vyAbhASakaH / vi + aka + + A + bhAS + vuJ - aka + si / prakriyA prAya: pUrvavat // 1128| 1129. devikruzozcopasarge [4 / 4 / 29] vuJ - - 375 + vuJ - aka si / vinAzakaH / vi + naz + vuJ si / asUyakaH / + [sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM inanta 'div' tathA 'kruz' dhAtu se upasarga ke upapada meM rahane para 'vuJ' pratyaya hotA hai / / 1129 / [du0 vR0] upasarge upapade devayateH kruzezca vuJ bhavati tacchIlAdiSu / AdevakaH, paridevakaH / krIDAyAmevAbhidhAnam / AkrozakaH / upasarga iti kim ? devayitA, kroSTA // 1129 / [ka0 ca0] devi0| deverinantasyaiva grahaNam, na tu kruzeH sAhacaryAt 'tevR devR devane' (1 / 421) ityasya devakruzozcetyakaraNAt / nanu divistAvat krIDAvijigISAdau vrtte| tatazca sAmAnyArthe arthavizeSe vA vuNityAha- krIDAyAmiti devayiteti / nanu bhrAjyalamityAdinA
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 kAtantravyAkaraNam prAptasyeSNaco bAdhanArthoM devayateH paatthH| tatazca tenaiva pratyudAharaNamucitam? satyam, devayaterabhidhAnAd iSNuc nAstIti kshcit| tAcchIlikeSvapi vAsarUpavidheriSTatvAdayamapIti saagrH||1129| [samIkSA] 'AdevakaH, AkrozakaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI AcAryoM ne 'vuJ' pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "devikruzozcopasarge' (a0 3 / 2 / 147) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1 - 2. AdevakaH, paridevakaH / AG , pari + div + in + vuJ - aka + si / 'AG - pari' upasargapUrvaka 'divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutikAntigatiSu' (3 / 1) dhAtu se 'in ' pratyaya, 'devi' kI dhAtusaMjJA, prakRta sUtra se 'vuJ' pratyaya, 'aka' Adeza, in - lopa tathA vibhaktikArya / 3. aakroshkH| AG , kruza + vuJ - aka + si / 'AG' upasargaparvaka 'kruza AhvAne' (11564) dhAtu se vuJ pratyaya, akAdeza, laghUpadhaguNa tathA vibhaktikArya / / 1129 / 1130. krudhimaNDicalizabdArthebhyo yuH [4 / 4 / 30] [sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM 'krudh' ityAdi dhAtuoM se 'yu' pratyaya hotA hai / / 1130 / [du0 vR0] ebhyo yubhavati tcchiilaadissu| arthazabda: prtyekmbhismbdhyte| krudhyarthAt krodhn:| maNDyarthAd maNDanaH, bhUSaNa:! calyarthAt calanaH, kmpnH| zabdArthAt zabdanaH, rvnnH| zabda iti linggminntm| cauraadikmityeke| kathaM paThitA vidyAm? abhidhAnAccalizabdArthAbhyAmakarmakAbhyAmiti / / 1120 / [ka0 ca0] krudhi0| krudhizca maNDizca calizca zabdazceti krudhimaNDicalizabdAsta evArthA yeSAmiti dvandvAt para: zrUyamANa: zabdo hi pratyekamabhisambadhyate ityaah-atheti| athAtra kiM pramANaM zabda evArtho yeSAM te zabdArthAstatazca pazcAd dvandvaH kathaM na syAt / naivam, tadA zabdArthakrudhimaNDicalIti viddhyaat| shbdaarthaaditi| zabdArthAt zabdanaH, ravaNa: iti| atha zabda iti dhAturvAstIti tat tasmAd yupratyaya ityAha - zabda iti| vystenaanvyH| caurAdika itizabda upasargAdAviSkAra iti curAdau kecit paThantIti bhAvaH / / 1130 /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 377 caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH [samIkSA] 'krodhanaH, maNDanaH' Adi zabdoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'yu' pratyaya tathA pANini ne 'yuc' pratyaya kiyA hai / unake do sUtra haiM - "calanazabdArthAdakarmakAd yuc, krudhamaNDArthebhyazca' (a03|2|148,151)| pANinIya cakArAnubandha citsvaravidhAna ke lie hai / kAtantra meM vaidika zabda siddha nahIM kie gae haiN| ata: ubhayatra prAya: samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. krodhnH| krudh + yu - ana + si / 'krudha roSe' (3 / 68) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'yu' pratyaya, 'ana' Adeza, upadhAguNa tathA vibhaktikArya / 2-7. mnnddnH| maDi + yu - ana + si| bhuussnnH| bhUS + yu - ana + si| clnH| cal + yu - ana + si| kmpnH| kampR + yu - ana + si / shbdnH| zabda + yu - ana + si| rvnnH| ru + yu - ana + si| prakriyA prAyaH puurvvt|| 1130 / 1131. rudAdezca vyaJjanAdeH [4 / 4 / 31] [sUtrArtha) tAcchIlya Adi arthoM meM rudAdigaNapaThita dhAtuoM ke antargata vyaJjanAdi dhAtuoM se 'yu' pratyaya hotA haiM / / 1131 / [du0 vR0] rudAdergaNAd vyaJjanAderyurbhavati tcchiilaadissu| yebhya AtmanebhASaH zrUyate te rucaprakArA gaNe GAnubandhavarjitA iti| rocana:, vardhana:, vrtnH| rucAriti kim? bhavitA, shyitaa| vyaJjanAderiti kim? edhitaa| AdigrahaNaM kim? jugupsanaH, titikSaNa:, mImAMsana:, bIbhatsana: ityapi syAt, ebhyo'nye rucAdayo vyaJjanAntA iti| kathaM vasitA vastram? abhidhAnAd ihApyakarmakebhya iti|| 1131 / [du0 TI0] rucaa0| AdItyAdi / nanu cAtrApyasya ca lopena bhavitavyamaneneti viSayasaptamItvAt? stym| vyaJjanena tadantavidhivijJAnAd bhUtapUrvAt svarAntAH syAd , na punarAdigrahaNam ananIti viSayasaptamImapi jJApayituM zaknoti / / 1131 / [vi0 pa0] rucaadeH| aadiityaadi| vyaJjanAdityukte tadantavidhinA vyaJjanAntAditi syAt tato jugupsAdibhyaH svarAntebhyo vyAvRtti: syAt / AdigrahaNe tu antasyAvizeSitatvAt svarAntebhyo'pi bhvti| nanu yadA ananIti viSayasaptamI tadA buddhisthe pratyaye prAgevAsya ca lope ete vyaJjanAntA evetyarthAd vyaJjanagrahaNam AdivizeSaNaM bhaviSyati na tadantasya vizeSaNam , na hi rucAdi: kazcidapara: svarAnto'sti, yadvyavacchittaye tadanto viziSyate? satyam , tadantavizeSaNabalAd bhUtapUrvasvarAntebhyo'pi vyAvRttirmanyeta, parasaptamIpakSe tu tadantavizeSaNavyAvRttiviSayatayA jugupsAdInAM sarvathA na syAd ityAdigrahaNam / / 1131 /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] rucaadeH| nanu rucAderityukte parapaThitAnAmeva grhnnm| kathaM vardhana iti pUrvapaThitasyodAharaNamityAha-yabhya iti| aymrthH| AdizabdaH prakAravacanaH, rucasadRzA rucAdaya: iti| sAdRzyaM cAnudAttAnubandhadvAreNa, tena zIGAdibhyaH paramapyAtmanebhASAH zrUyante, teSAmapi rucAditvAd yupratyaya: syAdityAha- gaNa iti| athAtra kiM pramANamiti cedacyate-zIGAdInAM GAnubandhaM vihAya kartari rucAdisUtra GAnubandhagrahaNamakRtaM syaat| rucAditvAdAtmanepadaM bhaviSyatIti bhaavH| tasmAd gaNe GAnubandhaM zIGAdInAM vidhAya yat sUtre GAnubandhagrahaNaM karoti tad bodhayati - satyapyudAttAnubandhatve zIGAdInAM rucAdigrahaNena grahaNaM bhvti| nanu bhaviteti "bhrAjyalaMkRJ0" (4 / 4 / 16) ityAdinA iSNujevAsti tat kathaM tRn? satyam ,kvacit tAcchIlike'pi vAsarUpavidhirastIti tRnapi syAditi bhaavH||1131| [samIkSA] 'rocanaH, varddhanaH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'yu' pratyaya tathA pANini ne 'yuc ' pratyaya kiyA hai / pANini ke dvArA cakArAnubandha kI yojanA cit svara ke lie kI gaI hai, kAtantra meM svaravyavasthA nahIM hai / ata: sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hI kahI jA sakatI hai / pANini kA sUtra hai- "anudAttetazca halAde:'' (a0 3 / 2 / 149) / pANini ne jina dhAtuoM ko anudAttet mAnA hai, kAtantrakAra ne unheM rucAdigaNa ke antargata par3hA hai / [rUpasiddhi] 1. rocnH| ruc + yu - ana + si| 'ruca dIptau' (1 / 473) dhAtu se kartA artha meM prakRta sUtra dvArA 'yu' pratyaya, "yuvujhAmanAkAntAH '' (4 / 6 / 54) se 'yu' ko 'ana' Adeza, "nAminazcopadhAyA lagho:'' (3 / 5 / 2) se upadhAsaMjJaka ukAra ko guNa, liGgasaMjJA, 'si' pratyaya tathA 'rephasorvisarjanIya:' (2 / 3 / 63) se sakAra ko visrgaadsh| 2 - 3. vrddhnH| vRdh + yu - ana + si / vrtnH| vRt + yu - ana + si| prakriyA prAya: pUrvavat / / 1131 / / 1132. jucakramyadandramyasRgRdhijvalazucalaSa patapadAm [4 / 4 / 32] [sUtrArtha tAcchIlya Adi arthoM meM 'ju' ityAdi dhAtuoM se 'yu' pratyaya hotA hai / / 1132 / [du0 vR0] ebhyo yurbhavati tacchIlAdiSu / 'ja' iti sautro dhAtargato - javana: / caGkramaNaH, dndrmnnH| "yasyAnani" (3 / 6 / 48) iti ylopH| saraNaH, gardhana:, jvalana:, zocanaH,
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH abhilASaNa:, prapatanaH, prapadanaH / calanArthAnAM grahaNaM sakarmakArtham, patipadibhyAmukaJ / bAdhitatvAd yuprAptyarthaM vacanam / tAcchIlikeSu vAsarUpavidhirnAstIti / samAvezI'pi dRzyate ced yathA vikatthIti vikatthanaH, bhAsuram bhAsvaram bhAsanam, jAgaritA. jAgarUka:, varddhiSNuH, darddhanaH, apalaSitA, apalASukaH, apalaSaNaH iti / evaM mati skrmkaarthmitynye||1132| , , [du0 TI0 ] ju0| 'ju' ityAdi / sUtrabhavo'yaM dhAturna gaNaparipaTita ityarthaH, sUtraM cedmevaanurodhkm| caGkramya iti / kramu pAdavikSepe' (1 / 157) / dandramya iti / 'ama drama hamma mImR haya gatau' (1 / 160 ) / gatyarthAt kauTilya eveti yazabdaH / sR' iti bhauvaadikjauhotyaadikyorgrhnnm| 'laSa kAntau ' (1 / 591) / calanArthAnAmityAdi / jucaGkramyadandramyasRpatapadazcalanArtha ityarthaH / kramupadI tu kevalaM calanArthau rucAdI vyaJjanAdI c| tena caGkramaNo grAmasya grAmasthasya prapadana: ityAdyarthaH siddho bhavati, arthAntaravRttaya ime / tathAhi javatirayaM yadyapi gatau tathApi calanArthaH / kintarhi calanasya karaNaM vegamAcaSTe / na ca vegacalanayorabhedaH, vegavatyapi calanasya vizeSaNatvasambhavAt, yathA pItizcalaH, sAdinizcalo'zvavAraH / anekasvaratvAccaGkramyadandramyayorvuJ prAptaH / granthamanusarati sannipatati utpadyate iti nAtra calanArthatA sakarmakebhyo'pyabhidhAnAdityucyamAne'pi / bhASyakArastu tAcchIlikeSUtsargApavAdeSu vAsarUpavidhirnAstIti vijJApayati, tena cikIrSitA kaTam, alaMkartAtmAnamityAdi na sAdhu bhavatIti // 1132 / - 379 [vi0 pa0 ] "1 jucaM / caGkramya dandramya iti / kramu pAdavikSepe' (1 / 157) / 'ama drama gatau' (1 / 160) / gatyarthAt kauTilya eva yazabdaH / iha keciccalanArthAH kecidacalanArthA api santo rucaadyH| tatra yathAyogaM pUrveNaiva yupratyayaH siddha ityAha calanArthetyAdi / jucaGkramyadandramyasRRNAmityarthaH / tena caGkramaNo grAmasyeti siddhm| anyathA pUrvatrAkarmakebhya evoktatvAt kathametat syAt / patipadyostu " zRkama 0 (4|4|34) ityAdinA vizeSavihitenokaJA bAdhitayoryuprAptyarthamupAdAnam / na ca vAsarUpanyAyena yuprAptiriti darzayati tAcchIlikeSviti / etacca "kSiparaTa0" (4 / 4 / 27) ityAdau vuNgrahaNena jnyaapitm| tasya prAyikatve dIpe ro yuM bAdhate ityAdinA vakSyati ityAlocya paramatamAzaGkayAhasamAvezo'pIti / vAsarUpasyeti zeSaH / - evaM satIti / tena 'grAmasya prapatana, granthasya prapadana:' iti siddham / eke'nye / ayaM tu manyate nAmI calanArthavRttayaH, kintarhi arthAntaravRttayaH eva gRhyante / tathAhi javatirayaM yadyapi gatau paThyate tathApi na calanArthaH yasmAdasoM calanasya karaNaM vegamAha-yathA vegena calati / caGkramyadandramyayozcalanArthayorapyanekasvaratvAd vuJ
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 kAtantravyAkaraNam prAptastadapavAdo yurvidhiiyte| granthamanusarati santripatati utpadyate ityatra na calanArthatA, tat kathaM granthasyAnusaraNa ityAdi pUrveNa sidhyet| tasmAdarthAntaranivRttyarthameveSAmpAdAnama, calanArthavattibhyastvetebhya: pUrveNa yo kriyamANe sakarmakebhyo'pyabhidhAnAt krtvyH| tena nagarasya saraNa ityAdi siddhmiti||1132|| [ka0 ca0] juckrmy0| keciditi paJjI |kecit juckrmydndrmysRptyshclnaarthaaH| ete rucAdayo bhavanti, udaattaanubndhlinggaabhaavaat| kecidacalanArthA iti| kathametata, na oko'pyacalanArtho rucaadirsti| ata eva kazciccalanArtho rucAdiriti pAThaM karotIti durgaadityH| asya tu mate padizcalanArtho rucaadirityrthH| tanneti saagrH| paderakatve'pi utpadyate sampadyate ityarthabhedAcchabdabheda iti matena bhutvm| ato'calanArthAH santa: padadhAtavo rucAdayo'pizabdAccalanArthatve'pi rucAditvaM paderiti boddhvym| tatra yathAyogamiti krudhimaNDItyAdinA calanArthe, acalanArthe tu rucAdezca vynyjnaaderityneneti| eka iti| calanArthAnAmityAdi yaduktaM tadanye vadanti na tvayam , tat kathaM grnthsyetyaadi| nanUtpattyAdyanekavRtterapi krudhimaNDItyAdinA yurna bhavati tathApi rucAderityanena bhaviSyati kimasyopAdAnena? satyam, evaM satyukaJbAdhanArthaM boddhvym| tathApi yadi vAsarUpAzrayaNAdityucyate tadA sukhaarthm| sakarmakebhya ityaadi| yathA karmagrahaNAbhAve'pi pUrveNAkarmakebhya eva yurbhavati tathA'trApi abhidhAnAt sakarmakebhya ityukte ko doSaH / / 1132 / [samIkSA] 'javana:, jvalana:, patana:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne prAya: samAna hI pratyaya kie haiM / pANinIya 'yuc ' pratyaya meM cakArAnubandha kI yojanA citsvarArtha hai, jisakA kAtantra meM sarvathA abhAva hai / ata: dhAtu - pratyaya - rUpa kI dRSTi se ubhayatra samAnatA hI kahIM jAegI / pANini kA sUtra hai - "jucakramyadandramyasRgRdhijvalazucalaSapatapada:' (a03|2|150) / [vizeSa vacana] 1. 'ju' iti sotro dhAtuH (du0 vR0, du0 ttii0)| 2. ayaM tu manyate nAmI calanArthavRttayaH, kintarhi arthAntaravRttayaH (vi0 p0)| 3. vAsarUpAzrayaNAdityucyate tadA sukhArtham (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. jvnH| ju + yu - ana + si| gatyarthaka 'ju' isa sautra dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'yu' pratyaya, 'ana' Adeza, guNa, avAdeza tathA vibhaktikArya / 2. cngkrmnnH| kram + ya = caGkramya + yu - ana - si / 'kramu pAdavikSepe' (1 / 157) dhAtu se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya hone para 'caGkramya' dhAtu niSpanna hotI hai, usase 'yu' pratyaya, 'ana' Adeza, yalopa tathA vibhaktikArya /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 381 3. dndrmnnH| dram + ya + yu - ana + si / 'drama gatau' (1 / 160) dhAt se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya karane para 'dandramya' dhAtu niSpanna hotI hai / usase 'yu' pratyaya, 'ana' Adeza, yakAralopa, NakAra tathA vibhaktikArya / 4 - 10. srnnH| sR + yu - ana + si| grdhnH| gRdh + ya - ana + si| jvlnH| jval + yu - ana + si / shocnH| zuc + yu - ana + si| abhilaassnnH| abhi + laS + yu - ana + si| prptnH| pra + pat + yu - ana + si| prpdnH| pra + pad + yu-ana + si| prakriyA puurvvt||1132| 1133. na yAntasUdadIpadIkSAm [4 / 4 / 33] [sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM 'yakArAnta - sUda - dIpa - dIkSa' dhAtuoM se 'yu' pratyaya nahIM hotA hai / / 1133 / [du0 vR0] yAntAnAM sUda - dIpa - dIkSAM ca yurna bhavati tcchiilaadissu| yAntAnAM krudhyAditvAt sUda - dIpa - dIkSAM ca rucAditvAt prApte prtissedhH| krUyitA, kSmAyitA, vayitA, sUditA, diipitaa| katham arisUdana iti? nndyaaditvaat| dIpe ro yaM bAdhata ev| dIpigrahaNaM vAsarUpavidhirlakSyate iti jnyaapnaarthm| tena tRnnapi syaat| dIpitA, diiprH| tathA kAmukaH, kamitA, kamanaH, kamra iti||1133| [vi0 pa0] na yaant0| arisUdana iti| upalakSaNametat - madhusUdana ityAdirapi jnyeyH| yadyevam, sUdeH pratiSedho vyarthaH, nandyAdivihitasyAsya ca yorvizeSAbhAvAt ? satyam, tRna: smaaveshaarthm| anyathA rucAdivihito yureva syaat| diiperityaadi| "dIpikampyajasi0" (4 / 4 / 50) ityAdinA vizeSavihito yorapavAdo rapratyaya ityrthH||1133| [samIkSA 'vayitA, dIpitA' ityAdi meM 'yu' pratyaya ke niSedhArtha donoM hI vyAkaraNoM meM sUtranirdeza prApta hotA hai| pANini ke do sUtra haiM - "na yaH, sUdadIpadIkSazca" (a0 3 / 2 / 152, 153) / do sUtroM se prayukta pANinIya gaurava ko chor3akara anya to ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. klUyitA / ny + iT + tRn + si / 'krUyI zabde' (1 / 411) dhAtu se tRn pratyaya, iDAgama tathA vibhktikaary| 2 - 6. kssmaayitaa| kSmAy + iT + tRn + si / vayitA / vay + iT + tRn+si| suuditaa| sUd + iT + tRn + si| diipitaa| dIp + iT + tRn + si / dIkSitA / dIkS + iT + tRn + si| prakriyA pUrvavat / / 1133 /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 kAtantravyAkaraNam 1134. zRkamagamahanavRSabhUsthAlaSapatapadA mukaJ [4 / 4 / 34] [sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM zR' ityAdi dhAtuoM se 'ukaJ' pratyaya hotA hai / / 1134 / [du0 vR0] ebhya ukaJ bhavati tacchIlAdiSu / zArukaH, kAmukaH. AgAmukaH, AghAtuka:, varSakaH, prabhAvukaH. prasthAyukaH. apalASukaH, prapAtuka:, prapAdukaH / / 1134 / [samIkSA] 'vaSukaH parjanya:, prapAtuko garbha:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'ukaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai - 'laSapatapadasthAbhUvRSahanakamagamazRbhya ukaJ' (a0 3 / 2 / 154) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi 1. shaarukH| zR + ukaJ - si / 'zR hiMsAyAm ' (8 / 15) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ukaJ' pratyaya, "asyopadhAyA dIghoM vRddhi minAminicaTasu' (3 / 6 / 5) se 'R' kA vRddhi - Ar tathA vibhaktikArya / 2 - 10. kaamukH| kam - ukaJ - si| aagaamukH| AG + gam - ukaJ - si| aaghaatukH| AG - han - ukaJ - si| vaykaH / vRSa - ukaJ - si| prbhaavukH| pra - bhU - ukaJ - si| prsthaayukH| pra - sthA - ukaJ - si| aplaassukH| apa - laS + ukaJ - si| prpaatukH| pra - pat - ukaJ - si| prpaadukH| pra - pad - ukaJ - si| prakriyA prAya: pUrvavat / / 1134 / 1135. vRzikSiluNTijampikuTTAM SAkaH [4 / 4 / 35] [sUtrArtha tAcchIlya Adi arthoM meM 'vRG' ityAdi dhAtuoM se 'pAka' pratyaya hotA hai / / 1135 / [du0 vR0] ebhyaH SAko bhavati tacchIlAdiSa / varAkaH, varAkI / bhikSAkaH, bhikSAkI / luNTAka:, luNTAkI / jalpAka:, jalpAkI / kuTTAkaH, kuTTAkI / vRJastu - varitA / SakAro nadAdyarthaH - 'varAkI' ityAdi / / 1135 / [samIkSA] 'jalpAkaH, varAkaH, varAkI' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'pAka' pratyaya tathA pANini ne 'pAkan ' pratyaya kiyA hai / pANinIya nakAra anabandha
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH nit svara ke lie hai, jisa svaravidhAna kA kAtantra meM sarvathA abhAva hai| ataH ubhayatra prAyaH samAnatA hI hai| pANini kA sUtra hai - " jalpabhikSakuTTaluNTavRGaH SAkan" (a0 3 / 2 / 155) / [rUpasiddhi] + 1. varAkaH, vraakii| vR SAka (I) + si / 'vRG sambhaktau' (8 / 51) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'SAka' pratyaya, guNa, tathA vibhaktikArya / 'S' anubandha nadAdyartha hai, ataH strIliGga meM 'I' pratyaya hotA hai| 2 5. bhikSAkaH, bhikSAkI / bhikS + SAka (I) + si| luNTAkaH, - 383 + luNT + SAka (I) + si| jalpAkaH, jalpAkI / jalp + SAka (I) + si| prakriyA pUrvavat / / 1135 / 1136. pre jusuvorin [4 / 4 / 36 ] kuTTAkI / kuTTa lunnttaakii| SAka (I) + si| kuTTAkaH, - [ sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM 'pra' upasargapUrvaka 'ju su' dhAtuoM se 'in' pratyaya hotA hai / / 1136 / [du0 vR0 ] pra upapade javateH savatezca in bhavati tacchIlAdiSu / prajavI | 'Su prasave' (4|1), prasavI / / 1136 / [vi0 pa0 ] pre0 / 'Su prasave' (4 / 1) iti / anye tu 'Su preraNe' (5 / 18) ityasyApi grahaNaM manyante ||1136 / [ka0 ca0] pre0 / anye tviti paJjI / jusuvoriti nirdezasya 'sU preraNe' (5 / 18) iti dIrghAntasyApi sambhavAdityarthaH / atha yadi 'sU preraNe' (5/18) ityasya grahaNaM tadA AdAdiko'sti tasyApi grahaNaM syAdityAha - javatIti hemaH / etenAdAdikasya 'Su prasave' (4 / 1) ityasya grahaNamiti bhAvaH // 1136 / [samIkSA] 'prajavI, prasavI' ityAdi zabdarUpoM ke niSpAdanArtha donoM hI AcAryoM ne 11 dhAtue~ do sUtroM meM par3hI haiN| pANini ke do sUtra haiM- " prajorini:, jidRkSivizrINvamAvyathAbhyamaparibhUprasUbhyazca" (a0 3 2 156, 157) / vastutaH 'pra' upasargapUrvaka 'ju - su' ina do dhAtuoM se 'in' pratyaya hotA hai / isa dRSTi se kAtantrakAra kI yojanA adhika samIcIna hai, kyoMki unhoMne prakRta sUtra meM 'pra' upasargapUrvaka do dhAtuoM se in pratyaya kA vidhAna kiyA hai tathA 9 dhAtue~ agrima sUtra meM par3hI haiN| isake viparIta
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 kAtantravyAkaraNam pANini ne prathama sUtra meM 'pra' upasargapUrvaka kevala 'ju' dhAtu kA pATha karake dvitIya sUtra meM 9 dhAtuoM ke atirikta 'prasU' ko bhI par3hA hai| [rUpasiddhi] 1. prjvii| pra + ju + in + si / 'pra' upasargapUrvaka gatyarthaka 'ja' isa sautra dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'in' pratyaya, ukAra ko guNa, avAdeza tathA vibhaktikArya / 2. prsvii| pra + su + in + si / 'pra' upasargapUrvaka 'Su prasave, Su preraNe' (4 / 1,5 / 18) dhAtu se 'in' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1136 / / 1137. jINdRkSivizriparibhUvamAbhyamAvyathAM ca [4 / 4 / 37] [sUtrArtha tAcchIlya Adi arthoM meM 'ji - iN' Adi 9 dhAtuoM se 'in' pratyaya hotA hai / / 1137 / [du0 vR0] ebhya in bhavati tcchiilaadissu| ji - jyii| inn-atyyii| dRG - aadrii| kSi - kssyii| vizri - vishryii| pribhuu-pribhvii| Tu vama - vmii| abhyama - abhyamIH na vyathate iti avythii| tacchIlAdivivakSAyAM tRn mA bhUditi vacanam / / 1137 / [du0 TI0] ___ jiinn| 'kSiS hiMsAyAm ' (8 / 30) ityasya na grahaNam , SAnubandhatvAdityeko bruute| yathA pUrvasUtre sUtisuvatyorna grahaNam, ngaanubndhtvaaditi| yogavibhAgaH spssttaarthH| anyathA preNa yogaH kiM jusuvornysyaapiiti||1137| [vi0 pa0] jiinn| kimarthaminvidhAnam ? svarAntatvAdali jayo'syAstIti ini sati jayItyAdikaM siddhamityAha - tacchIleti / nanu "na seTo'mantasya0" (4 / 1 / 3) iti ijvadbhAvapratiSedhAd ghaJi upadhAdIrghatvAbhAve'bhyamIti sidhyati, vamestUpadhAdIrghatvamastyeva vAmIti syAt ? satyam / vamerin kArya eva / vyathestu bhidAditvAt 'SAnubandhabhidAdibhyastvaG' (4 / 5 / 82) iti kRte vyathA'stIti ini na vyathIti nasamAsa: // 1137 / [ka0 ca0] jiinn0| 'kSiS hiMsAyAm' (8 / 30) ityasya na grahaNam .lAkSaNikatvAt 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' ityanena bhinnyogaat| 'pra' iti naanuvrtte| nyAyo'stIti vanturavarNatastatheti niyamAd vantureva bhavatIti tadA taddhitAnAmAkRtipradhAnatvAdityAha- na bhaviSyatIti hemH|| 1137 /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 387 caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 388 [samIkSA] draSTavya sUtra - saMkhyA 1136 kI samIkSA / [vizeSa vacana] 1. tacchIlAdivivakSAyAM tRn mA bhUditi vacanam (du0 vR0)| 2. yogavibhAgaH spaSTArthaH (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1.jyii| ji + in + si / 'ji jaye' (1 / 191) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'in pratyaya, guNa, ayAdeza tathA vibhaktikArya / / 2 - 9. atyyii| ati + iN + in + si / aadrii| AG + dRG + in - si| kssyii| kSi + in + si| vishryii| vi. + zri + in + si| pribhvii| pari + bhU + in + si| vmii| Tu vam + in + si| abhymii| abhi + ama + ina + mi| avythii| naJ + vyath + in + si| prakriyA prAyaH puurvvt||1137/ 1138. dayipatigRhispRhizraddhAtandrAnidrAbhya ___ AluH [4 / 4 / 38] [sUtrArtha tAcchIlya Adi arthoM meM 'day - pat' Adi dhAtuoM se 'Alu' pratyaya hotA hai // 1138 [du0 vR0] ebhya Alurbhavati tacchIlAdiSu / day - dayAluH / patigRhispRhayazcurAdAvinantAH - patayAluH, gRhayAluH, spRhayAluH / zrutpUrvo dhAJ-zraddhAluH / tandreti sautro dhAtuH - tandrAluH / nipUrvo krA - nidrAluH / zayAluriti vaktavyam / laNaM hRdayAluH ? hRdayamasyAstIti vivakSAyAmAlustaddhito rUDhitaH // 1138 / [du0 TI0] dyi0| patItyAdi / gRhispRhAbhyAM caurAdikAbhyAM sahacaritaH patirinantazcaurAdika ityrthH| AdantatvAccaiSAM dIrghaguNau na syAtAm iti yathAsambhavam / nanvAluza iti zAnubandhaH kriyatAm "nAlviSNavAyyAntettuSu'' (4 / 1 / 37) ityAlugrahANaM na kartavyaM syaat| tatra siddhAntaH zrutpUrvo dhAJityatra johotyAdikatvAd dvivarcanaM prasajyeta, dheDucyate ced dheTo'pyAtvaM na syAd anavikaraNe AtvaM cAvikaraNe zradeti dhAtvanAd vijJeyam, naivm| kaalpnikmett| nipUrvo 'drA kutsAyAm' (2 / 2 . )-nidraaluriti| tndreti| tatpUrvo 'drA kutsAyAm' (2 / 20) / ata eva nipAtanAt takArasya nakAra: ityrthH| katham asttndrinneti| tandrizabdazced bahuvrIhI kaH prasajyeta? stym| tandrizabdo'yaM
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam mUrcchAparyAyo'vyutpattyarthaM ikArAnta auNAdiko vA zeSAd vA kapratyaya iti / zayAluriti / vaktavyaM vyaakhyeym| zIGa: Alureva nAstIti mtm| anya Aha- zayanaM zayaH, so'syAstItyayamapi rUTitastaddhito bhaviSyati // 1138 / 386 [vi0 pa0 ] dayi0 / vaktavyamiti / vyAkhyeyam / idamasyAsammatamiti / / 1138 / [ka0 ca0 ] dayi0 / tandreti dakAravAnayam ||1138 / [samIkSA] - 'dayAluH, zraddhAluH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 7 o dhAtuoM se Alu (pANinIya Aluc) pratyaya kiyA hai / pANini ne cakArAnubandha kI yojanA citsvarArtha kI hai, jisakA kAtantra meM sarvavidha abhAva hai / ata: ubhayatra prAyaH samAnatA hI kahI jAegI / pANini kA sUtra hai - " spRhigRhipatidayinidrAtandrAzraddhAbhya Aluc" (a0 3 / 2 / 158) / [vizeSa vacana ] 1. tandreti sautro dhAtuH (du0 vR0)| 2. rUDhitastaddhito bhaviSyati ( du0 TI0 ) / [rUpasiddhi ] se 1. dyaaluH| day + Alu + si / 'daya dAnagatihiMsAdAneSu' (1 / 408) dhAtu prakRta sUtra dvArA 'Alu' pratyaya tathA vibhaktikArya / 2 - 7. ptyaaluH| pat + iT + Alu + si / gRhayAluH / gRh + iT + Alu si / spRhyaaluH| spRh + iT + Alu si / shrddhaaluH| zrat + + dhA + Alu + si / tndraaluH| tandr + Alu si / nidrAluH / ni Alu si / prakriyA + pUrvavat 1138 / + + + 1139. zadisadidheDdAsibhyo ru: [ 4 / 4 / 39] [ sUtrArtha ] tAcchIlya Adi arthoM meM 'zad - sad' Adi dhAtuoM se 'ru' pratyaya hotA hai / / 1139 / [du0 vR0] ebhyo rurbhavati tacchIlAdiSu / zatruH, sadruH, dhAruH / dadAti dayate yacchati dyati vA dAruH / 'SiJ bandhane' (4/2) - seru: / / 1139 | [du0 TI0 ] shdi0| dheDgrahaNAd dArUpamAtraM gRhyate na tu saMjJA / dhArurvatso mAtaram iti niSThAditvAnna SaSThI dvitIyaiva / / 1139 /
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ [vi0 pa0] shdi0| dheDgrahaNAd dArUpaM gRhyate na sajJetyAha - dadAtIti // 1139 / caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH [ka0 ca0 ] zadi 0 | 'svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA' (kA0 pari028) iti nyAyAd dAsaMjJako gRhyate, tena dApdaipornirAsa: / tatrApi ghegrahaNAd dArUpasyaiva viziSTasya dAsaMjJakasya grahaNam / yathA "pre dAjJaH " (4 / 3 / 7 ) iti dArUpamiheti paJjI / dAsaJjJakadArUpamiha gRhyate na tu dAsaMjJAmAtramittharthaH / / 1139 / [samIkSA] - 5 'dAru:, seru:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 5 dhAtuoM se 'ru' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "dAdheTsizadasado ru: " (a0 3 / 2 / 159) / ataH ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 2 5. sadruH / SadlR + ru + 1. zatruH / zad + ru + si / 'zadl zAtane' (1 / 563) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ru' pratyaya tathA vibhaktikArya / / / 1140 / do + ru+ si| seruH / SiJ + ru + si| dhAru: / dheT + ru + 387 si| prakriyA prAyaH pUrvavat // 1139 / 1140. stradighasAM marak [4 / 4 / 40 ] si / dAruH / dA - [ sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM 'sR- ad - ghas' dhAtuoM se 'marak' pratyaya hotA hai [samIkSA] 'ghasmaraH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 3 [du0 vR0] ebhyo marag bhavati tacchIlAdiSu / sasarti sarati vA sRmaraH / yukvarapAvapi vacanAt - saraNaH, sRtvaraH / admaraH / ghaslR prakRtyantaram - ghasmaraH / / 1140 / [vi0 pa0 ] sradi0 / yukvarapAviti / jucaGkramyeti yuH, sRjINnazAmiti kvarap // 1140 / [ka0 ca0] ruaadi0| adaH sAhacaryAllugvikaraNasyaiva sRdhAtorgrahaNamiti na dezyam, vyaktipradhAnatvAnnirdezasyeti hemAzayaH / sRdhAtoryukvarapoH prAptayoH zeSAbhyAM tRni prApte vacanam, ghaslR prakRtyantaramiti / maragviSaya eva ghaslR prakRtyantaramAzrIyate, na tu sarvatra vA parokSAyAmiti vcnaat|| 1140 / - 3 dhAtuoM
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 kAtantravyAkaraNam se 'mara' pratyaya kiyA hai / pANini ne isameM 'ka -ca' do anubandha tathA kAtantrakAra ne kevala 'k' anubandha lagAyA hai / pANinIya 'ca' anubandha citsvarArtha prasiddha hai, parantu kAtantra meM svaraprakaraNa kA sarvathA abhAva hai / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / pANini kA sUtra hai - "sRghasyadaH kmarac' (a0 3 / 2 / 160) / rUpasiddhi] 1. sRmrH| sR + marak + si / 'sR gatau' (1 / 274;2 / 74) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'marak' pratyaya tathA vibhaktikArya / 2 - 3. agrH| ad + marak + si / ghsmrH| ghasla + marak + si / prakriyA pUrvavat / / 1140 / 1141. midibhAsibhanjAM ghuraH [4 / 4 / 41] [sUtrArtha tAcchIlya Adi arthoM meM 'mid - bhAs - bhanj' dhAtuoM se "dhura' pratyaya hotA hai // 1141 / [60 vR0] ebhyo dhuro bhavati tcchiilaadissu| medyatIti medurH| bhAsate iti bhaasurH| bhajyate svayameveti karmakartayevAbhidhAnAt bhaGguraM kASTham / yastu para bhanakti tatastRneva bhaGktA / / 1141 / [samIkSA 'bhAsaraH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 3 . 3 dhAtuoM se 'ghura' pratyaya kiyA gayA hai| kevala pANinIya cakArAnubandha se yahA~ bhinnatA nahIM mAnanI caahie| pANini kA sUtra hai - "bhaJjabhAsamido ghurac '' (a0 3 / 2 / 161) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi) 1. medurH| mid + ghura + si| 'ji midA snehane' (2 / 77) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'dhura' pratyaya, upadhAguNa tathA vibhktikaary| 2 - 3. bhaasurH| bhAs + dhura + si| bhnggrm| bhanj + ghura + si| prakriyA prAyaH puurvvt||1141| 1142. chidibhidividAM kuraH [4 / 4 / 42] [sUtrArtha tAcchIlya ityAdi arthoM meM 'chid - bhid - vid' dhAtuoM se 'kura' pratyaya hotA hai / / 1142 / [du0 vR0] ebhyaH kuro bhavati tcchiilaadissu| chiduraH, bhidurH| vettIti vidurH| chidibhidyoH
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 389 krmkrtryevaabhidhaanaat| kecid akrmkrtrypi| doSAndhakArabhiduro dRptAripakSacchidura: iti||1142| [samIkSA] yahA~ para ukta samIkSA ke anusAra donoM meM samAnatA hai, kyoMki pANinIya 'kurac' pratyaya meM cakArAnubandha se koI antara nahIM aataa| pANini kA sUtra hai"vidibhidicchideH kurac ' (a03|2|162)| [rUpasiddhi] 1. chidurH| chid + kura + si| 'chidir dvidhAkaraNe' (6 / 3) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kura' pratyaya tathA vibhaktikArya / 2 - 3. bhidurH| bhidir + kura + si| vidurH| vid + kura + si| prakriyA puurvvt||1142| 1143. jAgurUkaH [4 / 4 / 43] [sUtrArtha) tAcchIlya Adi arthoM meM 'jAgR nidvAkSaye' (2 / 36) dhAtu se 'Uka' pratyaya hotA hai / / 1143 / [du0 vR0 jAgarterUko bhavati tcchiilaadissu| jAgarUkaH // 1143 / [du0 TI0] jaagu0| jAgatestRni prApte Uka aarbhyte| dIpijJApakatvAd vAsarUpanyAyena tRnnapi jAgaritA / / 1143 / / [ka0 ca.] jaagu0| jAgatestRnniti prApte iti ttiikaa| tRnprAptiyogyatAyAmanekasvaratvAd ujo bAdha iti bhaavH||1143| [samIkSA 'jAgarUkaH' zabdarUpa ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM samAna vidhAna prApta hotA hai / pANini kA sUtra hai - "jAgarUka:' (a0 3 / 2 / 165) / [rUpasiddhi] 1. jaagruukH| jAgR + Uka + si / 'jAgR nidrAkSaye' (2 / 36) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Uka' pratyaya, guNa tathA vibhaktikArya / / 1143 / 1144. cekrIyitAntAnAM yajijapidanzivadAm [4 / 4 / 44] [sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM cekrIyitapratyayAnta 'yaj - jap - danz - vad ' dhAtuoM se 'Uka' pratyaya hotA hai / / 1144 /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] cekrIyitAntAnAmeSAmako bhavati tacchIlAdiSu / yAyajUkaH, jaJjapUkaH, dandazakaH, vAvadUka: / sAsahi - cAcali - pApati - vAvadayo'pi cekrIyitAntAH kipratyayAntA nipAtyante / / 1144 / [du0 TI0] cekrii0| pRthaksamAnavibhaktinirdezAd vizeSaNavizeSyabhAvo'vasIyate eva / yadantagrahaNamiha tat spssttaarthmev| bhRzaM puna: punarvA garhitaM dazatIti cekrIyite'pi lupne prtyyloplkssnnmitynussngglopH| bhRzaM puna: punarvA vdtiiti| kecid vidigrahaNaM na paThanti, tdst| prayogadarzanAt 'katIha santaH khalu vAvadUkAH' iti| saashiiti| yathAprAptaM tRnAdezaprasaGge tAcchIlikeSu kaizcid iti smbndhH| "vancitransi0" (3 / 3 / 30) ityAdinA nIrAgamo bhavati pterbhyaassy| kecid dhAtumAtrameva nipaatynti| 'sahanazIla:, vadanazIlaH, calanazIla:, patanazIlaH' ityaadi| ete chAndasA eva na vaktavyA iti bhaavH||1144| [vi0 pa0] cekrii0| yajidanzibhyAM lapAdergAditi yazabda: "japAdInAM ca' (3 / 3 / 32) ityanusvArAgamaH / sarvatrAsya ca lope "yasyAnani" (3 / 6 / 48) iti yalopa: / sAsahItyAdi / tacchIlAdiSu nipAtyante kaizciditi sambandhaH / asya tu mataM varNayanti chAndasA evaite zabdAH iti / / 1144 / [samIkSA] 'yAyajUkaH' ityAdi zabdoM ke siddhayartha kAtantrakAra ne 'vada' dhAtu adhika par3hI hai / pANinIya vyAkaraNa meM ise "ulUkAdayazca'' (u0 sU0 4 / 41) isa uNAdi sUtra dvArA svIkAra kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "yajajapadazAM yaGaH'' (a0 3 / 2 / 166) / ataH prAya: ubhayatra samAnatA hI hai / / [rUpasiddhi] 1. yaayjuukH| yaj + ya + Uka + si / 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (1 / 608) dhAtu se cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya, dvitvAdi, 'yAyajya' kI dhAtusaMjJA, 'Uka' pratyaya, yalopa tathA vibhaktikArya / 2 - 4. jnyjpuukH| jap + ya + Uka + si / dandazUkaH / dazaM + ya + Uka + si / vAvadUkaH / vad + ya + Uka + si / prakriyA pUrvavat / / 1144 / / 1145. tasya lugaci [4 / 4 / 45] [sUtrArtha tAcchIlya ityAdi arthoM meM cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya kA lopa hotA hai av pratyaya ke paravartI hone para / / 1145 /
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 391 [du0 vR0] tasya cekrIyitasya lug bhavati aci pare tacchIlAdiSu / loluvaH, popuvaH / vyaJjanAntAt siddha eva / kecid yogaM vibhajanti / tena bobhavIti, rArIti siddham / / 1145 / [du0 TI0] tsy0| tadgrahaNaM SaSThyekavacanAntamapradhAnasyApi cekrIyitasyAnuvartanArtham , anyathA cekrIyitAntAnAM yajijapidanzivadAM lugaci sambhAvyeta / kecid ityAdi / "tasya lug '' ityekayogastato'cIti dvitiiyH| acyeva niyamAt pUrvavidhiranityo nirapekSastena vA luk cekrIyitasyeti na vaktavyaM syaat| prayogAnusAreNa kiyanta eva bhASAyAM dRSTAH na srve| tathA ca 'bobhavIti' bhaTTikAvye nibddhm| anye tu sarve eva chAndasA iti pratipadyante, tadiha prmaannm||1145| [vi0 pa0] tsy0| "pratyayalukAM cAnAm'' (4 / 1 / 4) ityco'gunntvaaduvaadeshH| vynyjnaantaaditi| "yasyAnani'' itynenetyrthH| tatra hi vyaJjanAt prsyetyuktm| iha svarAntAt lopo drshitH| kecidityaadi| tasya lgityekyogH| acIti dvitIya:, acyeveti niymaarthH| tena pUrvayogo nirapekSo vikalpena bhvti| ato vA luk cekrIyitasyeti na vaktavyaM bhvti| tat punarbhASAyAM prayogAnusAreNa veditavyam, na srvtr| tathA ca bhaTTikAvye bobhavIti dRshyte| anye tu sarve eva cekrIyitalugantAzchAndasA iti pratipatrAstadatra prmaannm| 'carkarItAd vA' itITa, adAdau cedaM paThyate iti avikaraNasya luk / / 1145 / [ka0 ca0] tsy0| tadgrahaNAdekasyApi cekrIyitAntazabdasya tacchabdena sambandhaH, anyathA anantaratvAccekIyitAntAnAM yajijapidanzivadAmanuvRttiH siddhava, kintacchabdenetyAha - tsyeti| atha 'loluvaH, popuvaH' iti svarAntAdeva darzitam, vyaJjanAntAd dhAto: kathana darzitamityAha - vynyjnaantaaditi| keciditi| asya sUtrasyAnye vRttikArA icchnti| paJjI - kena sUtreNa siddhamityAha - ysyaanniiti| tarhi tenaiva siddha kimanenetyAha-tatra vyaJjana iti tasya lugiti tarhi anenaiva siddha kimciitynenetyaah-acyeveti| etena siddhe satyArambho vidhiniyamAya bhavan acyeva parato nAnyasminniti niyamayatIti bhAva:, tarhi pUrvasUtramanarthakamityAha-nirapekSa iti| etenAcItyanena nimittAntaravyAvRttyA pUrvayogasya nirapekSatA sAdhitA tarhi vAgrahaNAbhAvAnitya eva, yadi nirapekSo lopastadA bobhavItIti nityaM syAt, na t bobhUyate ityAha - vikalpeneti / vikalpe ca kAraNaM cekrIyitAntAditi vacanam , anyathA nirapekSe lope 'pAkSAt cekrIyitAbhAvAt kutastasya
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 kAtantravyAkaraNam viSayaH, tatra cAntagrahaNaM sAkSAt cekrIyitArthamityuktam , nirapekSalope ca prayojanaM bobhItItyAdau guNAdikam , anyathA sApekSalope "pratyayalukAM cAnAm'' (4 / 1 / 4) iti pratiSedha: syAt / nirapekSe tu na niSedhaH, zrutatvAd yasminneva pratyaye pare dhAtvekadezo luptastasminneva yat prAptaM taniSidhyate iti tatroktatvAt / ato nirpeksslopaashritH| atha yogavibhAgena yaduktaM tat kiM pANinermatavat sarvatra? kiM prayogAnusAreNa? ityaahttpnriti| tarhi bhavanmate kiM pramANamityAha - anyeSvityadAdau paThyate iti / atha ITA kathamalo bAdhanaM kriyate, naivam IT Agama:, al tAvat pratyaya iti||1145| [samIkSA] 'loluvaH, popuvaH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM cekrIyitasaMjJaka 'ya' pratyaya kA luk kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "yaDo'ci ca" (a0 2 / 4 / 74) / isa prakAra pANinIya GakArAnubandha ke atirikta anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. loluvH| lU + ya + ac + si / cekrIyitapratyayAnta 'lolUya' dhAtu se 'ac' pratyaya, prakRt sUtra se 'ya' kA luk, UkAra ko uvAdeza tathA vibhaktikArya / 2. popuvH| pU + ya * ac + si / 'popUya' dhAtu se 'ac ' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1145 / 1146. tato yAtervaraH [4 / 4 / 46] [sUtrArtha tAcchIlya ityAdi arthoM meM cekrIyitapratyayAnta 'yA' dhAtu se 'vara' pratyaya hotA hai / / 1146 / [du0 vR0] tatazcekrIyitAntAd yAtervaro bhavati tacchIlAdiSu / yaayaavr:| vare viSayabhUte'sya ca lope yasya vyaJjane lopa: syAt / / 1146 / [du0 TI0] tto0| yAtervaro bhavati tasya yAterluk sambhAvayet, atsttogrhpmityaahttshckriiyitaantaadityaadi| yAteriti tibnirdesh:| spaSTArtho'nyathAkArAntAccekrIyitAntAdityapi pratipadyeta / / 1146 / [vi0 pa0] tto0| vara ityaadi| 'paranimittako hi svarAdezaH sthAnivada bhavati', tena 'vara' ityakAralopasya sthAnivadbhAvasyAbhAvAd vyaJjananimittameva bhavati "yvorvyaJjane'ye" iti syAdeva lopa ityrthH| "yasyAnani'' (3 / 6 / 48) ityasya cAviSaya eva svrprtvaat||1146|
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH [ka0 ca0] tto0| atha tatograhaNaM kimartham, anantaratvAd vizeSaNatvena tasyetyanuvartiSyate, tatastasya cekrIyitAntasya yAtervaro bhavatItyartho bhaviSyati? satyam, sukhaarthm| tato yAterapi tinirdesh:| 'yAyAvaraH' iti kathaM yalopaH, na ca "yasyAnani" (3 / 6 / 48) ityanena lopo vyaJjanaparatvAbhAvAt, na vA "yvorvyaJjane'ye" (4 / 1 / 35) ityanena lopaH, "asya ca lopaH" (3 / 6 / 49) ityanena luptasyAkArasya 'svarAdeza: paranimittaka: pUrvavidhiM prati sthAnivaditi vyaJjananimittAsambhAvAd ityAha- vara iti / idaM tu "na padAnta0" ( kA 0 pari0 10) ityAdinA niSedhAdabhyupagamenoktam, anyathA lopavidhitvAt kuta: sthAnivadbhAvaH // 1146 / [samIkSA] 'yAyAvaraH' zabdarUpa ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne cekrIyitapratyatyAnta 'yA' dhAtu se 'vara' pratyaya kiyA hai / pANinIya cakArAnubandha se koI viSamatA nahIM AtI / pANini kA sUtra hai- "yazca yaGaH" (a0 3 / 2 / 176) / ata: ubhayatra prAya: samAnatA hI hai| [rUpasiddhi 1. yaayaavrH| yA + vara + si / cekrIyitapratyayAnta ' yAyAya' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'vara' pratyaya "asya ca lopa: " (3 / 6 / 49 ) se 'ya' pratyaya ghaTita akAra kA lopa, "khorvyaJjane'ye " (4 / 1 / 35) se yakAralopa tathA vibhaktikArya / / 1146 / 1147. kasipisibhAsIzasthApramadAM ca [4 / 4 / 47] [sUtrArtha tAcchIlya ityAdi arthoM meM 'kas - pis - bhAs -Iz - sthA-pramad ' dhAtuoM se 'vara' pratyaya hotA hai / / 1147 / [du0 vR0] eSAM varo bhavati tacchIlAdiSu / kasvaraH, pesvaraH, bhAsvaraH, IzvaraH, sthAvaraH, pramadvaraH / / 1147 / [du0 TI0] kasi0 / kasipisibhyAM tRni prApte bhAserIzezca rucAditvAd yau prApte tiSThaterukaJyapi sRkametyAdivacanAt , prapUrvAnmadezca tRni prApte vacanamidamArabhyate / / 1147 / [ka0 ca0] 'ksi0| 'kasi gatizAtanayoH, piSla saMcUrNane, kAsa bhAsU dIptau, Iza aizvarya' (2 / 48;6 / 12,3 / 440;2 / 44) / tiSThaterukaapIti TIkA / na kevalaM "glAmlAsthA." (4 / 4 / 19) ityAdinA snuprApte ityapizabdArthaH / / 1147 / [samIkSA] 'IzvaraH, sthAvaraH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'vara' pratyaya kiyA hai / pANinIya cakArAnubandha se viSamatA nahIM kahI jA sakatI / ata:
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 kAtantravyAkaraNam prAya: ubhayatra samAnatA hai| pANini kA sUtra hai - "sthezabhAsapisakasA varac '' (a0 3 / 2 / 175) / [rUpasiddhi] 1. ksvrH| kas + vara + si / 'kasi gatizAtanayoH (2 / 48) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'vara' pratyaya tathA vibhaktikArya / 2-6 pesvrH| pis + vara + si / bhaasvrH| bhAs + vara + si / iishvrH| Iz + vara+ si / sthaavrH| sthA + vara + si| prmdvrH| pra + mad + vara + si| prakriyA prAya: pUrvavat / / 1147 : 1148. sRjINnazAM kvarap [4 / 4 / 48] [sUtrArtha] tAcchIlya ityAdi arthoM meM 'sR-ji. -iN - naz ' dhAtuoM se 'kvarap ' pratyaya hotA hai || 1148 / [du0 vR0] eSAM kvarab bhavati tacchIlAdiSu / sRtvaraH, jitvaraH, itvaraH, nshvrH| kvarap nadAdau-sRtvarI / / 1148 / [ka0 ca0] sRji0 / 'sRja visarge' (3 / 116) iti nAzaGkayate, 'sRjiN ' itykrnnaat| 'iNa' iti sUtre'kAra uccaarnnaarthH| 'iG adhyayane ' (2 / 56) iti nirAsAthoM NakArAnubandhapAThaH / kvarabiti kakAro'guNArthaH, pakAro'pi tkaaraagmaarthH| 'sa' iti bhauvaadikjauhotyaadikyorgrhnnm||1148| [samIkSA] 'jitvaraH, nazvaraH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'sR' ityAdi cAra dhAtuoM se 'kvarap ' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "iNanazjisartibhyaH kvarap' (a0 3 / 2 / 163) / ata: ubhayatra pUrNatayA samAnatA hI [rUpasiddhi] 1. sRttrH| sR + kvarap + si / 'sR gatau' ( 1 / 268;274) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvarap ' pratyaya, 'k -p ' anubandhoM kA prayogAbhAva, takArAgama tathA vibhaktikArya / 2-4. jitvrH| ji + kvarap + si / itvrH| iNa + kvarap - si / nshvrH| naz + kvarap + si / prakriyA pUrvavat / / 1148 /
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 395 1149. gamasta ca [4 / 4 / 49] [sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM 'gamla gatau' (1:279) dhAtu se 'kvarap ' pratyaya tathA makAra ke sthAna meM takAra Adeza hotA hai / / 1149 / / [du0 vR0] gamaH kvarap bhavati tacchIlAdiSu takArazcAntAdezaH / gatvaraH / gatvarI / / 1149 / [ka0 ca0] gm0| savibhaktireva pratyayanirdezaH sarvatra dRzyate, tadabhAve'trAdeza eva klpyte| "dyutigamojhai ca" (4 / 4 / 58) iti kvipi prApte "zRkama0" (4 / 4 / 34) ityAdinA ukaJi prApte ceyamArabhyate / / 1149 / [samIkSA] 'gatvaraH, gatvarI' zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne vidhisUtra dvArA tathA pANini ne nipAtanasUtra dvArA kvarap pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai-" gatvarazca" (a0 3 / 2 / 164) / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI kahI jAyegI / [rUpasiddhi] 1. gatvaraH, gtvrii| gam + kvarap + si / 'gamla gatau' (1 / 279) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'kvarap' pratyaya, 'k - p ' anubandhoM kA prayogAbhAva, makAra ko takArAdeza tathA vibhaktikArya / strIliGga meM 'I' pratyaya'- gatvarI // 1149 / 1150. dIpikampyajasihiMsikamisminamA raH [4 / 4 / 50] [sUtrArtha] tAcchIlya Adi arthoM meM 'dIp - kamp' Adi dhAtuoM se 'ra' pratyaya hotA hai / / 1150 / [du0 vR0] eSAM ro bhavati tcchiilaadissu| dIpraH, kmprH| naJpUrvo 'jasu mokSaNe' (3|51)ajsrH| hiMsraH, kamraH, smeraH, nmrH| yurapi dRshyte-kmpn:,kmnH||1150| [samIkSA] 'smera:, namraH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAyoM ne 'ra' pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai- "namikampismyajasakamahiMsadIpo ra:' (a0 3 / 2 / 168) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai|
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1-7. diiprH| dIp + ra + si / kmpH| kamp + ra + si| ajstrH| naJ + jasa + ra + si / hiNsrH| hins + ra + si / kamraH / kam + ra + si / smerH| smi + ra.+ si / nmrH| nam + ra + si / sAmAnyatayA sambaddha dhAtuoM se 'ra' pratyaya tathA vibhaktikArya / 'smeraH' meM guNAdeza / / 1150 / / 1151. sanantAzaMsibhikSAmuH [4 / 4 / 51] [sUtrArtha sananta dhAtuoM tathA AG upasargapUrvaka zaMs - bhikSa dhAtuoM se tAcchIlya ityAdi arthoM meM 'u' pratyaya hotA hai / / 1151 / [du0 vR0] sanantasyAzaMsebhikSezca urbhavati ttchiilaadissu| cikiirssuH| 'AGa: zasi icchAyAm' iti nyAyyaH pAThaH-AzaMsuH, bhikssuH| antagrahaNaM 'SaNu dAne' (7 / 2) iti shngkaaniraasaarthm||1151| [du0 TI0] sn0| AG ityaadi| AGA saha nirdezAditi bhaavH| na 'zaMsu stutau' (1 / 2 / 41) ityasya grhnnm| antetyaadi| yadi vA 'SaNa sambhakto' (1 / 155) iti jigISuzabdasya gargAdipAThAt san pratyaya eveti| jJApako garIyAniti bhaavH||1151| [vi0 pa0] sn0| AGa ityaadi| nyAyyatvaM punarAGA saha nirdezAt. na tu 'zaMsu stutau' (1 / 241) itysyeti||1151| [ka0 ca0] sana0 / antagrahaNamiti / 'SaNa saMbhakto' (1 / 155) itysyaashngkaaniraasaarthm| nanu kathametad yAvatA 'SaNu dAne, SaNa saMbhaktau' (7 / 2,1,155) ityubhayorapi mUrdhanyaNakArAntatvAt kutaH sandehaH, stym| SaNa iti nirdeze 'SaNu dAne, SaNa sambhakto' (7 / 21 / 155) ityanayoH 'dhAtvAdeH SaH saH' (3 / 8 / 24) iti kRte nimittAbhAve mUrdhanyaNakArAntasyAbhAve'pi sana iti rUpasya vidyamAnatvAt sandehaH syaat| etacca zaGkAmAnaM tadA hi niHsandehAtha paNetyakRtasattvamatra vidadhyAt / SaNIti inirdezo vA / yad vA sanantAd upratyayAbhAve jigISuzabdo na sAdhuH, kathaM tasya gargAdau pAThaH iti san pratyaya evAvasIyate || 1151 / [samIkSA] 'cikIrSuH, AzaMsuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'u' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-"sanAzaMsabhikSAmuH" (a0 3 / 2 / 168) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai /
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 397 [rUpasiddhi] 1. cikIrSuH / kR + san + u + si / sanpratyayAnta 'Du kRJ karaNe' (7/7) dhAtu = 'cikIrSu' se prakRt sUtra dvArA 'u' pratyaya, akAralopa tathA vibhaktikArya / 2- 3. AzaMsuH / AG + zaMs + u + si / bhikSuH / bhikSU + u + si / prakriyA pUrvavat / / 1151 / I 1152. bindvacchU ca [ 4 / 4 / 52 ] [ sUtrArtha] 'binduH ' tathA 'icchuH' zabda tAcchIlya Adi arthoM meM nipAtana se siddha hote haiM / / 1152 / [du0 vR0] binduricchuriti nipAtyate tacchIlAdiSu / abhidhAnAd 'vid jJAne' (2|27)bindu: / 'iSu icchAyAm' (5/70) - icchuH / kathaM 'bidi avayave' (1 / 23) bindu : ? stokaparyAya: saMjJAzabdaH auNAdika iti / / 1152 / [du0 TI0 ] nipAtanAd vA nAnyeSAM vidAdInAM ca iSINAM ca akRtasya kriyA caiva prApterbAdhanameva vA / adhikArthavivakSA ca trayametannipAtanAt / / iti / yadyevaM kathamidamuktaM dhAtupArAyaNe bidi avayave bindistibAdilopaM pratipAdayati kevalamukArAnto dRzyate binduriti naivaM vinduH / tathA cAbhiyuktAH paThanti bhvAdAvapavargIyo vinduriti, vindiriti / evaM manasikRtyAha- kathamityAdi / kazcidAha- vedanArthe binduriti na dRzyate, tadasat // 1152 / [samIkSA] 'vid' dhAtu se nakArAgama tathA 'iS' dhAtu se chakArAdeza nipAtana se 'binduHicchuH' zabdarUpoM ke sAdhanArtha donoM hI vyAkaraNoM meM kie gaye haiM / pANini kA sUtra "binduricchuH " (a0 3 / 2 / 169 ) / ataH ubhayatra pUrNa samAnatA hai / [rUpasiddhi] 1. binduH / vid + nakArAgama + u + si / 'vida jJAne' (2 / 27) dhAtu se prakRta nipAtanasUtra dvArA 'u' pratyaya, nakArAgama tathA vibhaktikArya / 2. icchuH / iS + chakArAdeza + u + si / 'iSu icchAyAm ' 5/70) dhAtu se 'u' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1152 1153. ARRvarNopadhalAMpinAM kidve ca [4 / 4 / 53 ] [sUtrArtha] tAcchIlyAdi arthoM meM AkArAnta, RvarNAnta tathA upadhAlopa vAlI dhAtu se 'ki' pratyaya tathA dhAtu ko dvitva hotA hai / / 1153 /
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] Adantasya RvarNAntasyopadhAlopinazca kirbhavati tacchIlAdiSu / tatsanniyoge ca dve unI bhvtH| 'Du dhAJ' (2 / 85) - ddhi:| RvarNAntAt - ckriH,| upadhAlopinazca- 'janI jana' (1 / 531; / 3 / 94;2 / 80)- jjnyiH| bhASAyAM ruuddhaaH| evamanye'pi / / 1153 / [du0 TI0] __ aadR0| dve ceti sthAnApekSayA'pi yadi napusakaM syAna tadApi doSaH / dve sthAne bhavataH iti / ete ityAdi / anyathA 'dhAJsavajanibhyaH' iti viddhyaat| sadinamivasInAmetvamabhyAsalopazceti na vaktavyam , saMjJAzabdatvAt - sediH, nemiH. vesiH / / 1153 / [ka0 ca0] aad0| dve uktii| rUpazabdAdhyAhAre'pi na dossH| dve rUpe bhavata: ityrthH|| 1183 / [samIkSA] 'dadhiH, cakri:, jajJiH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ki' pratyaya tathA dvitva kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini ne ina zabdoM ko vaidika ghoSita kiyA hai, jaba ki kAtantrakAra inheM lokika saMskRta meM prayukta mAnate haiM / pANini kA sUtra hai- "AdRgamahanajana: kikinau liT ca" (a03|2|171) / isa prakAra dhAtuparigaNana-pratyaya-dvitvavidhAna kI dRSTi se ubhayatra sAmya hai, jabaki ukta zabdoM kA lokaprayukta mAnanA kAtantrIya utkarSa kahA jA sakatA hai / [rUpasiddhi 1. ddhiH| dhA + ki + si| 'Du dhAb dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ki' pratyaya, dhAtu ko dvitva, abhyAsakArya, akAralopa tathA vibhaktikArya / 2-4. cakriH / kR + ki si / sstriH| sa + ki + si / jjnyiH| jan - ki + si / prakriyA puurvvt|| 1153 / 1154. tRSidhRSisvapAM najiG [4 / 4 / 54] [sUtrArtha tAcchIlya Adi arthoM meM tRS - dhRS - svap ' dhAtuoM se 'najiG ' pratyaya hotA hai // 1154 / [du0 vR0] eSAM najiG bhavati tacchIlAdiSu / tRSNaka , dhRSNaka , svpnk| dhRSernecchantyanye / / 1154 / [du0 TI0] tRSi0 / 'najiG ' iti ikAra uccAraNArthaH / / 1154 /
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 399 [ka0 ca0] tRSiH / sanniyogaziSTatvAd dvitve kvipo'navRttau dve ceti necchanti / / 154 / [samIkSA] 'svapnak' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'najiG ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai- "svapitRSornajiG'' (a0 3 / 2 / 172) / pANini ne 'dhRS ' dhAtu kA pATha sUtra meM nahIM kiyA hai, usakI pUrti vArttikakAra ne kI hai - "dhRSezceti vaktavyam '' (kA0 vR0 3|2|172-vaa0) / isa prakAra kAtantra meM utkarSa kahA jA sakatA hai| [vizeSa vacana] 1. najiG iti ikAra uccAraNArtha: (du0 TI0 ) / [rUpasiddhi] 1-3. tRssnnk| ji tRSa pipAsAyAm (3 / 66) + najiG + si| dhRssnnk| ji dhRSA prAgalbhye (4 / 18 ) + najiG + si| svpnk| ji Svapa zaye (2 / 32) + najiG + si| tInoM dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA najiG pratyaya tathA vibhktikaary||1154| 1155. zRvandyorAruH [4 / 4 / 55] [sUtrArtha) tAcchIlya ityAdi arthoM meM 'zR-vand ' dhAtuoM se Aru' pratyaya hotA hai||1155| [du0 vR0] zRNotervandatezcArurbhavati tcchiilaadissu| zarAru:, vandAruH // 1155 / [du0 TI0] shR0| zRNAte: "zRkama0" (4/4 / 34) ityAdinA ukaJi prApte 'vadi abhivAdanastutyoH' (1 / 299) ityasmAd rucAditvAd yau prApte vidhirym||1155| [samIkSA] 'zarAruH, vandAru:' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Aru' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai- "zRvandyorAruH" (a03|2|173)| ata: ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1-2. shraaruH| zR hiMsAyAm (8 / 15) + Aru + si| vndaaruH| vadi abhivAdanastutyoH + Aru + si| donoM dhAtuoM se 'Aru' pratyaya tathA vibhktikaary||1155|
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 kAtantravyAkaraNam 1156. bhiyo ruk - lukau ca [4 / 4 / 56 ] [sUtrArtha] tAcchIlya ityAdi arthoM meM 'tri bhI bhaye' (2 / 68) dhAtu se 'ruk - luk' pratyaya hote haiN|| 1156 / [du0 vR0 ] bhiyo ruk -lukau ca bhavatastacchIlAdiSu / bhIruH, bhIluH / bhIrukaH, bhIlukaH / ko bahulArtha eva / / 1156 / [du0 TI0] bhiyo0 / ralayorekatvAccellatvaM bhaviSyati / yathA kapiraH, kapilaH / tadasat zayAlumadhurayo ratvalatvasyAdarzanAt / prayogAnusAro'pi garIyAn / / 1156 / [ka0 ca0 ] bhiyo0 / kakAro'guNArtha: tarhi "bhIrukaH, bhIlukaH' iti kathamityAha - ko bahulArthaH / svArthe kapratyaya ityartha: / / 1156 / [samIkSA] " , kAtantrakAra 'ruk ' pratyaya se bhIruH, 'luk' pratyaya se bhIluH tathA svArtha meM 'ka' pratyaya karake 'bhIrukaH- bhIluka:' prayoga siddha karate haiM / parantu pANini ne 'kruk' pratyaya se bhIruH, 'lukan ' pratyaya se bhIluH tathA vArttikakAra ne 'krukan' pratyaya se 'bhIruka: ' zabdarUpa siddha kiyA hai / phalataH kAtantrakAra kI yojanA utkarSAdhAyikA kahI jA sakatI hai / pANini kA sUtra hai - "bhiyaH kruklukanau" (a0 3 / 2 / 174 ) / [rUpasiddhi] 1- 2. bhIruH / Ji bhI bhaye + ruk + si / bhIluH / bhI + luk + si / 'bhI' dhAtu se 'ruk- 'luka' pratyaya tathA vibhaktikArya // 1156 / 1157. kvib bhrAji - pR- dhurvI bhAsAm [4 / 4 / 57] [ sUArtha ] tAcchIlya ityAdi arthoM meM 'bhrAj - pR-dhurv - bhAs ' dhAtuJtroM se 'kvip ' pratyaya hotA hai / / 1157 / [du0 vR0 ] eSAM kvib bhavati tcchiilaadissu| vibhrAd, vibhrAjau vibhrAjaH / pUH, purau, puraH / dhUH, dhurau, dhurH| bhA:, bhAsau, bhaasH| tAcchIlikatRnbAdhanArthaM punaH kvib - grhnnm| 1157 / [du0 TI0 ] kvib vacipracchizridruzruprujvAM kvib dIrghazceti vaktavyam / dIrghabalAcca vacipracchyorna
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 401 samprasAraNam / vace:- vaak| pracche:- zabdaprAT / kaTaprUH / kaTAdeva pravaterabhidhAnam / yathA AyAtaM sUyate / AyAtAdeva sUte: kvib dRzyate - aayaatsuuH| evaM krameNa yojym| tanna vktvym| rUDhizabdatvAd varNavikAro dRzyate, na ca tAcchIlyamabhidhIyate / yathA javatIti juuH| uNAdiSu draSTavyam iti apre| evaM bhuva: sajJAyAmantare ca gamyamAne svayambhUH, mitrabhUrnAma kazcit / pratibhUrvaNigadhamarNayordAnAya pratyayavacaso'ntare tiSThati / / 1157 / [ka0 ca0] kvip0| 'pR pAlanapUraNayoH; dhurvI hiMsArthaH' (8 / 16,1 / 194) / sandihyeti hemH| parArtha: vibhAsadhurAmityakaraNAt / / 1157 / [samIkSA] 'vibhrATa , puH, dhUH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'kvipa' pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "bhrAjabhAsadhurvidyutorjipRjugrAvastuvaH kvip" (a0 3 / 2 / 177) / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. vibhraatt| vi + bhrAj + kvip + si / 'vi' upasargapUrvaka 'bhrAja dIptau' (1 / 347) dhAtu se 'kvip ' pratyaya, sarvApahArI lopa, jakAra ko SakAra, usako DakAra - TakAra tathA vibhaktikArya / 2 - 12. vibhrAjau, vibhraajH| vi + bhrAj + kvip + au, jas / pUH, purI, purH| pR + kvip + si, au, js| dhUH, dhurau, dhuraH, dhuk + kvip + si, au, js| bhAH, bhAsau, bhaasH| bhAs + kvip + si, au, jas / sabhI dhAtuoM se kvip pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1157 / 1158. dyutigamoDhe ca [4 / 4 / 58] [sUtrArtha] tAcchIlya ityAdi arthoM meM 'dyut - gam' dhAtuoM se kvip pratyaya tathA dvitva kArya hotA hai||1158 [du0 vR0] dyutergamezca kvib bhavati tacchIlAdiSu dve uktI ca bhavataH / didyut , jagat / / 1158 / [du0 TI0] dyuti0| 'didyut ' iti / "dyutisvApyorabhyAsasya' (3 / 4 / 16) iti smprsaarnnm| jagaditi / "yamamana0' (4 / 1 / 69) ityAdinA paJcamalopa AtazcAd bhvti| hvayatezcetyeke - juhUH / eSa bhASAyAM nAstIti gamyate "abhyastasya ca'' (3 / 4 / 15) iti smprsaarnnmih||1158|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] dhuti0| didyuditi / "dyutisvApyorabhyAsasya" (3 / 4 / 16) iti samprasAraNam / jagaditi / "yamamanatanagamAM kvau'' (4 / 1 / 69) iti paJcamalopaH, Atazca ada iti kRte to'ntaH / / 1158 / [ka0 ca0] dyutiH| atrApi dve ceti pUrvavat / chute rucAditvAda yau prApte gamezca "zRkama0" (4 / 4 / 34) ityAdinA ukatri prApte "gamasta ca' (4 / 4 / 49) ityanena kvarapi ca prApte idamArabhyate / / 1158 / [samIkSA 'didyut - jagat ' zabdarUpoM ke siddhyartha pANini ne kisI sUtra meM vyavasthA nahIM kI hai, parantu vArttikakAra ne isakI pUrti kI hai - "dyutigamijuhotInAM dve ca' (a0 3 / 2 / 178 - vaa0)| isa prakAra kAtantrakAra ne sUtra banAkara utkarSa dikhAyA hai / [rUpasiddhi] 1-2. didyut / dyut + kvip + si / jagat / gam + kvip + si / donoM dhAtuoM se kvip pratyaya, dvitva, abhyAsakArya tathA vibhaktikArya ||1158 / 1159. bhuvo DurvizampreSu [4 / 4 / 59] [sUtrArtha 'vi - zam - pra' ke upapada meM rahane para 'bhU' dhAtu se 'Du' pratyaya hotA hai / / 1159 / [du0 vR0] vizampreSUpapadeSu bhuvo Durbhavati / vibhuH, zambhuH, prabhuH / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH // 1159 / [du0 TI0] bhuvo0| sami ceti vaktavyam - smbhurjnitaa| tanna vaktavyam auNAdiko bhaviSyati yadi bhASAyAM dRzyate / / 1159 / [samIkSA] 'zambhuH' Adi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Du' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "viprasambhyo DvasaMjJAyAm ' (a0 3 / 2 / 180) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1 - 3. vibhuH| vi + bhU + Du + si / zambhuH / zam + bhU + Du + si / prbhuH| pra - bhU + Du + si / "vi - zam -pra' pUrvaka 'bhU sattAyAm ' (1 / 1) dhAtu se prakRta
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 403 sUtra dvArA 'Du' pratyaya, DakArAnubandha ke bala se bhUdhAtugata UkAra kA lopa tathA vibhaktikArya // 1159 / / 1160. karmaNi dheTaH STan [4 / 4 / 60] [sUtrArtha karma kAraka meM 'dheTa pAne' (1 / 264) dhAtu se 'STran ' pratyaya hotA hai / / 1160 / [du0 vR0] dheTo dhAtoH karmaNi kArake STran bhavati / SakAro ndaadyrthH| dhayati tAmiti dhAtrI stanapAyinI, AmalakI cocyate / kecid dadhAterapIcchanti / dadhAti tAM bhaiSajyArthamiti dhaatrii| sajJAzabdatvAd vizeSAbhAvaH // 1160 / [ka0 ca0] krm0| nakAra uccaarnnaarthH| SakAro ndaadyrthH| atha prakRtAvAnarthakyAd dheTaSTakAro nadAdyartho vijJAyate, etadartho dheTaSkAra: kimarthaH? satyam , sukhaarthmiti| kazcid Aha-niyamArtham , atraiva nityam IpratyayaH, naanytreti| tena 'daMSTrA' iti siddhm| zrIpatistvAha - yatra SAnubandhastatra TAnubandhaH kriyatAM kimubhayapAThena? satyam, SaTorupAdAnamanyo'nyavyabhicArArtham / tena 'daMSTrA' ityAdi siddham / svamate tu nadAderAkRtigaNatvAdeva na bhavati / / 1160 / [samIkSA] 'dhAtrI' zabda ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'STran' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "dha: karmaNi STran' (a0 3 / 2 / 181) / ata: ubhayatra sAmya hI [rUpasiddhi] 1. dhaatrii| dheT + STran + I + si / 'dheTa pAne' (1 / 264) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'STran ' pratyaya, 'S - n' anubandhoM kA prayogAbhAva, "sandhyakSarAntAnAmAkAro'vikaraNe" (3 / 4 / 20) se ekAra ko AkAra, SakAra ke nadAghArtha hone se "nadAdyancivAyansyantRsakhinAntebhya I" (2 / 4 / 50) dvArA strIliGga meM 'I' pratyaya, "ivarNAvarNayorlopa: svare pratyaye ye ca' (2 / 6 / 44) se akAralopa, liGgasaMjJA, 'si' pratyaya tathA "IkArAntAt siH' (2 / 1 / 48) se usakA lopa // 1160 / 1161. nI-dApa-zasu-yu-yuja-stu-tuda-si-sica-miha pata-danza-nahAM karaNe [4 / 4 / 61] [sUtrArtha] karaNa artha meM 'nI - dAp ' ityAdi 13 dhAtuoM se 'STran ' pratyaya hotA hai / / 1161 /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 [du0 vR0 ] eSAM karaNe STran bhavati / nIJ - netram / 'dAp lavane' (2 / 23) dAtram / zasuzastram / yu - yotram | yujir - yoktram / STuJ-stotram / tud - totram / SiJ - setrm| Sic - sektram / mih-meDhram / pat - pattram / danz - daMSTrA / sadaiva striyaamaadaa| nahanI ||1161 | [du0 TI0] niidaap0| 'dAp lavane' ityasyAnabhidhAnAditi bhAvaH / / 1161 / kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0 ] niidaap0| 'dAp lavane' (2 / 23) eveti, na 'daip zodhane' (1 / 263) ityasyAnabhidhAnAt / tathA 'zastram, yotram' ityatreDAgamo'pi na bhavati / patramityatra tu "yugyaM patre' (4 / 2 / 33 ) iti nirdezAt / itare tu pratiSiddheTa eveti // 1161| [samIkSA] 'netram, zastram ' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'STran ' pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai "dAmnIzasayuyujastutudasisicamihapatadazanahaH karaNe" (a0 3 / 2 / 182 ) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai / - + [rUpasiddhi] + 1. netram / nI + STran si / nayati anena / ' NIJ prApaNe' (1 / 600) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'STran ' pratyaya, dhAtugata IkAra ko guNa tathA vibhaktikArya / 13. daatrm| dAp + STran + si| zastram / zas + STran + si / yotrm| yu STran+ si| yoktram / yuj + STran + si | stotram | stu I + STran + si / tottram / + tud + STran + si / setram | si mih + STran + si | pattram / pat nah + STran + si / prakriyA prAyaH pUrvavat // 1161 / STran + si / sektram / sic + STran + si / meDhram / STran + si / daMSTrA / danz + STran si / nI / + + 2 (2 / 23) eveti, 'daip zodhane' (1 / 263) - 1162. halazUkarayoH puvaH [ 4 / 4 / 62 ] [sUtrArtha] hala athavA zUkara kA avayavArtha vivakSita hone para 'pUJ karaNa artha meM 'STran ' pratyaya hotA hai | | 1162 / pUG' dhAtuoM se [du0 vR0] pUJa: pUGo vA karaNe STran bhavati, taccet karaNaM halazUkarayoravayavaH syAt / halasya potram / zUkarasya potram mukhamityarthaH / "sarvadhAtubhyaH STran' (kAta0 u0 5 / 18) ityuNAdAvasya prapaJcArtham // / 1162 /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 405 caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH [vi0 pa0] hl0| halazUkarayorityavayavAvayavisambandhe SaSThI, na hyanyathA halazUkarayoravayavo gamyate iti / potramitIT na bhavati / / 1162 / [ka0 ca0] hl0| sarvadhAtubhya ityuNAdau sUtramidam , na hyanyatheti pnyjii| etenAbhidhAnamAzrityeti bhAva: / abhidhAnAzrayaNe prayojanAntaramAha-potramiti / / 1162 / [samIkSA] _ 'potram ' zabdarUpa ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'STana' pratyaya kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - "halasUkarayoH puvaH' (a03|2|183)| ata: ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1. potrm| pUJ , pUG + STran + si / halazUkarayoravayava: / 'pUJ pavane, pUG pavane' (818; 1 / 465) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'STran' pratyaya, 'S - n' anubandhoM kA prayogAbhAva, dhAtughaTita UkAra ko guNa, liGga saMjJA, si - pratyaya tathA "akArAdasambuddhau muzca' (2 / 2 / 7) se silopa - 'mu' Agama / / 1162 / 1163. artti-lU-dhU-sU-khani-sahi-caribhya inan [4 / 4 / 63] [sUtrArtha] karaNa artha meM 'R - lU - dhU' ityAdi 7 dhAtuoM se 'itran' pratyaya hotA hai / / 1163 / [du0 vR0] ebhya: karaNe itran bhavati / aritram , lavitram , dhvitrm| 'ghU preraNe' (5|18)svitrm / khanitram , sahitram / 'cara gatyarthaH' (1 / 189) - caritram / / 1163 / [du0 TI0] artiH| bhauvAdikajauhotyAdikayohaNam / tipamantareNa RkArAntAdityapi prtipdyet| dhAtusAhacaryAd dhAturevAyamiti garIyAn pakSa: / 'dhUJ kampane, ghUG prANigarbhavimocane, SUGa prANiprasave' (8 / 13;2154;3 / 81), eSAmapi yadi grahaNaM. syAt tadApyadoSo rUDhizabdatvAt / aparastvAha - 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 48) iti / itranniti nakAraH sukhArtha eva, anyathA visarjanIye sati sAnto'yamiti viprtipdyet||1163| [ka0 ca0] artiH| artIti sAmAnyanirdezAd bhauvAdikajauhotyAdikayorapi grahaNam / itraniti nakAraH zrutisukhArthaH / / 1163 /
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 [samIkSA] 9 'savitram caritram' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'itra' pratyaya kiyA hai / kAtantrakAra dvArA prayukta nakArAnubandha zrutisukhArtha mAnA gayA hai / ataH usase bhinnatA nahIM kahI jA sakatI / pANini kA sUtra hai - " arttilUdhUsUkhanasahacara itraH ' (a0 3 / 2 / 184) / ataH ubhayatra samAnatA hI samajhanI cAhie / " [ rUpasiddhi] kAtantravyAkaraNam - si / lvitrm| lUJ itran + + 1 7. aritram / R itran - si / dhvitrm| dhUJ + itran + si / savitram / SUJ + itran + si / khnitrm| khan + itran si / shitrm| sah + itran si / caritram / car + itran si / 'R - lUJ dhUJ - SUJ - khan - saha - car' dhAtuoM se 'itran ' pratyaya, AvazyakatAnusAra guNa, avAdeza tathA vibhaktikArya // 1163 / + 1164. puvaH saJjJAyAm [4 / 4 / 64] + + [ sUtrArtha ] karaNa artha meM saJjJA ke gamyamAna hone para 'pUG - pUJ ' dhAtuoM se 'itran' pratyaya hotA hai | 1164 / + [du0 vR0 ] pUGa: pUJo vA karaNe itran bhavati saJjJAyAM gamyamAnAyAm / pavitraM yajJopavItam, pavitrA nAma nadI / / 1164H [du0 TI0] puvaH / pavante punanti vA pApamiti pavitram | 1164 / [ka0 ca0] puvaH / karaNe iti vartate iti hemakarapATAt karaNe iti vRttau pATho naasti| nanu yadi saMjJAyAmeva itran, tarhi kathaM pavitraM jalam ityAdi ? satyam, antarbhUtopamAnopameyArtham iti| pavitramiva jalAdikamucyate / yathA siMho mANavakaH, pInaH zleSmA ityAdi / / 1164 / [samIkSA] 'pavitram' zabdaprayoga ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'itra' pratyaya kiyA gayA | kAtantrakAra ne nakAra anubandha kI yojanA zrutisukhArtha kI hai / pANini kA sUtra "puvaH saMjJAyAm" (a03 / 2 / 185 ) / ata: ubhayatra samAnatA hI haiM / [rUpasiddhi] 1. pavitraM yajJopavItam / pU itran si / 'pUJ pavane, pavane' pUG (8|8; 1 / 465) dhAtu se 'in' pratyaya, UkAra ko guNa, avAdeza tathA vibhaktikArya / 2. pavitrA nAma nadI / prakriyA pUrvavat // 1164 / +
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 1165. RSidevatayoH kartari [4 / 4 / 65 ] [ sUtrArtha ] kartA artha meM 'RSi-deva' ke gamyamAna hone para 'pU' dhAtu se 'in' pratyaya hotA / / 1165 / [du0 vR0] puva itran bhavati RSau devatAyAM ca kartari / punAtIti pvitro'ymRssiH| pvitro'gniH| kecit karaNamanuvartya yathAsaMkhyasambandhamicchanti / vivakSAyAM ko vizeSa iti / 1165 / [du0 TI0 ] Rssi0| kecidityAdi / RSau karaNe devatAyAM kartarItyarthaH / evaM pavante punanti vA teneti vivakSA ko'rthavizeSa iti rUDhitvAditi karaNasyApi kartRtvavivakSeti / / 1165 / [vi0 pa0 ] RSi0 / keciditi / RSau kartari devatAyAM ca karaNe iti vivakSAyAM ko vizeSaH? karaNe tu kartRtvavivakSAyAM pratyaye na kazcid bhedaH ||1165 / [samIkSA] draSTavya sUtra saM0 carSidevatayoH" (a0 3 / 2 / 186 ) | 1164 kI smiikssaa| pANini kA sUtra hai - 407 - [rUpasiddhi] 1 2. pavitro'yamRSiH / pavitro'gniH / prakriyA pUrvavat // 1165 / 1166. vyanubandhamatibuddhipUjArthebhya: ktaH [ 4 / 4 / 66 ] [sUtrArtha] - "kartari bhAva, karma tathA kartA artha meM 'ji' anubandhavAlI dhAtuoM se tathA mati - buddhi pUjArthaka dhAtuoM se vartamAna meM 'kta' pratyaya hotA hai / / 1166 / [du0 vR0 ] 1 matiricchA, buddhirjJAnam, pUjA satkAraH / Jyanubandhebhyo matibuddhipUjArthebhyazca vartamAne kto bhavati bhAve karmaNi kartari ca yathAsambhavam / JimidA - mitra: / Ji kSvidA - kSviNNaH / matyarthAt - rAjJAM mataH, rAjJAmiSTaH / buddhyarthAt - rAjJAM buddha:, rAjJAM jJAtaH / pUjArthAt rAjJAM pUjitaH rAjJAmarcitaH / anyatrApIti bahulatvAt zIlito rakSitaH kSAnta: AkruSTo juSTa ityapi / ruSitazcobhAvabhivyAhRta ityapi / / 1 / hRSTatuSTau tathA kAntastathobhau saMyatodyatau / kaSTaM bhaviSyatItyAhuramRtAH pUrvavat smRtAH / / 2 / ruSTazca =
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam tathA 'suptaH, zayitaH, AsitaH, liptaH, snigdhaH, tRptaH' ityAdaya: / vartamAna bhUto bhAvI ca kriyAkSaNo'styeva vivakSA garIyasIti vacanam ||1166 / [du0 TI0] 408 nyynubndh0| anyatrApItyAdi / "kRtyayuTo'nyatrApi" (4 / 5 / 92) ityapizabdasya bahulArthatvAdityarthaH / zIlAdibhyo dhAtubhyo vartamAne bhavatIti zIlayatIti zIlita iti| kaSTamiti bhaviSyatkAle kariSyatIti kaSTam / 'amRtAH' iti bahuvacanena gaNo gRhyte| na mriyante ityamRtAH pUrvavad vartamAne ityarthaH / bhUte to vihito vartamAne na syAditi vacanam / bahavaH kriyAkSaNAH santIti darzayati- vartamAna ityAdi / bhUtakriyAkSaNamAzritya bhUte bhaviSyatIti bhAvaH / JimidAprabhRtInAM ca dhAtUnAM tryanubandhe na vidheyaH syAt pariharati vivakSetyAdi vartamAnalakSaNo'pi kto'yamiSyate iti / anya Aha-vizeSadhAtuvihitatvAdarthabhede satyapyuktibAdhayA bhUtavihitasya bAdhako'yam / yathA brAhmaNebhyo dadhi dIyatAm, takraM kauNDinyAyeti / ' tvayA jJAtaH, mayA jJAtaH, suraiH pUjita:' iti ziSTaprayogAzca dRzyante / / 1166 / [vi0 pa0 ] " nyynu0| atIte ktaH siddho vartamAne na syAditi vacanam / minnaH, kSviNNa iti / "AdanubandhAcca" (4 / 6 / 91) itITpratiSedhAt "dAd dasya ca' (4 / 6 / 102) iti natvam / "raSRvarNe 0" (2 / 4 / 48) ityAdinA kSvidernasya NatvaM parasya tu nasya '"tavargasya SaTavargAT Tavarga:" (3 / 8 / 5 ) iti / rAjJAmityAdi / " na niSThAdiSu" (2 / 4 / 42) iti kartRkarmaNoH SaSThIpratiSedhAt "ktasya ca vartamAne" iti punastadvidhAnAbhAvAcca kathamiha SaSThI ? satyam, vartamAne vihite te sambandhavivakSaiva dRzyate, atItavihite tu 'rAjabhirmataH, rAjabhiriSTaH' iti tRtIyaiva / anyatrApItyAdi / ruSitazceti / "veSusaha (4 / 6 / 81) ityAdinA veTtvAt "na DIzvI0 " (4 / 6 / 90) ityAdinA iTpratiSedhe prApte " vA ruSyamatvara 0 (4 / 6 / 98) ityAdinA vA iT / kaSTamiti bhaviSyati kAle "kSubhivAhi (4 / 6 / 93) ityAdinA kRcchrArthe kaSeriDabhAvaH / 'amRtAH' iti bahuvacanaM gaNArtham / pUrvavaditi / vartamAne ityarthaH / na mriyate iti amRtm| gaNamevodAharati - tatheti / snigdha iti / 'SNiha prItau' ( 3 / 40) / "muhadruhaSNuhaSNihAM vibhASayA " iti vacanAd hasya ghatve " ghaDhadhabhebhyastathortho'dhaH ' ( 3 / 8 / 3) iti tasya dhatvam / 'zIlita:' ityAdinA vartamAnaktAntenApi yoge 'nA niSThAdiSu' (2 / 4 / 42) iti SaSThIpratiSedhaH / devadattena zIlitaH, devadattena rakSitaH / praarmbho'prismaaptirvrtmaanH| tatra ca bahavaH kriyAkSaNAH santIti / bhUtakriyAkSaNamAzrityAtIte niSThA siddhA ityAha vartamAna ityAdi // / 1166 / 0 "" O " -
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH - [ka0 ca0 ] , anyatra nyynubndh0| nanu matibuddhizabdau 'buddhirmanISA dhiSaNA dhIH' ityekaparyAyapaThitau samAnArthau lakSyete tadanayorekopAdAnenaiva siddhaM kimubhayorupAdAneneti bhedaM pratipAdayannAha matiriccheti / atha tathApi ko bheda iti ced ucyate - jJAnamicchAyAH kAraNam icchA tatkAryeti / tathAhi Adau ghaTajJAnamutpadyate tadanantaraM tatkAraNA icchA jAyate / tatazca prayatna iti / tathA ca jJAnecchAkRtInAM tulyakAle'viSayatvAditi bhedaH / kazcid Aha - yadyapIcchAjJAnAbhedastathApi dvayorevopAdAnAd bodhayati jJAnArthasya grahaNenecchArthasya na grahaNam, tena "dhrauvyagatibuddhi 0" (kAta0 pari0 kA0 18) ityAdisUtreNa eSayatyauSadham AtureNa bhiSak / buddhyarthe AtureNeti kartari na tRtIyA, bhAve karmaNi kartarIti / 'mintraH, kSviNNaH' ityakarmakalakSaNa: kartari ktapratyaya:, 'rAjJAM mataH' iti karmaNi / nanu kathamidamuktam anantaratvAt kartarItyadhikArAd vartamAne kAle kartari ktapratyayaH / na bhAvakarmaNorityAdinA bhAve karmaNi ca ? satyam, 'iSTato hyadhikArANAM pravRttirnivRttirvA' (cA0 pari0 pA0 43 ) iti na doSaH / anyatrApIti / "kRtyayuTo 'nyatrApi " (4 / 5 / 92) iti vacanAd apizabdo bahulArthaH / tena prayogAnusAreNa kRto bhavantItyarthaH / bhaviSyantIti bhaviSyati kAle kaSTamiti pUrvAcAryA AhurityarthaH / atrApyapireva kAraNam / supta iti / 'JiSvap zaye' (2 / 32) / nanu JyanubandhatvAt sUtradvAreNaiva siddho vartamAne ktastatkatham amRtAdau paThyate tathAkAnta ityapi icchArthadvAreNaiva siddham ? satyam, vartamAnAdhikaraNayo: sautra ityanena sUtradvAreNa vihite kte SaSThI bhavatIti vaktavyadvAreNa vihite na bhavati / asyApi yadA sUtradvAreNa tastadA SaSThI / yathA 'odanapAkaM supto devadattasya odanapAkasya supto devadattaH' iti vaktavyena ktastadA na syAt / yathA 'odanapAkaM supto devadattaH' iti odanapAkaH supto devadattenetyetadartham amRtAdau paThyate kAlAdhvabhAvadezAnAmakarmakairyoge karmatvamiti karmaNi ktaH / snigdha iti, radhAditvAdaniTtvam / vartamAna ityetaduktaM bhavati prArambho'parisamAptirvartamAnastatra bahavaH kriyAkSaNAH santi / anAgato'tikrAntaH sAmpratikazca / eSu madhye'tikrAntaM kriyAkSaNaM samudAye vartamAne'dhyAropya niSThetyanenaiva siddha: kimaneneti bhAvaH / 409 , 2 atItavihiteti paJjI / nanu JyanubandhAdibhyo vartamAnoktena tenAtItattasya bAdhanAt tvayA mataH, mayA jJAtamityaniSTaM syAt, tat kathamevamuktam / naivam asamAnaviSayatvAt kathaM bAdhyabAdhakabhAvaH tena tu atIte'nena vartamAna iti na samAnaviSayatA / ata eva prayogo'pi dRzyate 'vasAmo'viditAH paraiH' iti mahAbhArate, 'sa puNyakarmA bhuvi pUjito nRpaiH' iti suzrutasya, 'pUrvaiH praharaNamaSTAvidhaM matam' iti vAtsyAyanasya, nanu 'janAviditairbhavadvyalIkaiH' iti mAghasya, -
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 kAtantravyAkaraNam 'janairaviditavibhavo bhavAnIpatiH' iti bhAravezca / atra yadi vartamAne kta: syAt tadA kartari SaSThI syAt tatazca pratipadavihitAyA: SaSThyA: samAso nAstIti / / 1166 / [samIkSA] 'dhRSTaH, rAjJAM mataH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'kta' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini ke do sUtra haiM - "jItaH ktaH, matibaddhipUjArthebhyazca" (a0 3 / 2 / 187,188) / isa prakAra pANinIya sUtradvayaprayukta gaurava ko chor3akara anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1 - 8. minnH| bi midA + kta + si / kssvinnnnH| ji kSvidA + kta - si / rAjJAM mtH| man + kta + si / raajnyaamissttH| iSu + kta + si / rAjJAM buddhH| budh + kta + si / rAjJAM jnyaatH| jJA + kta + si / rAjJAM puujitH| pUj + kta + si / raajnyaamrcitH| arc + kta + si / 'bi midA' ityAdi 8 dhAtuoM se 'kta' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1166 / 1167. uNAdayo bhUte'pi [4 / 4 / 67] [sUtrArtha 'uN ' ityAdi pratyaya vartamAna tathA bhUta artha meM bhI sAdhu mAne jAte haiM / / 1167 / [du0 vR0] uNAdayaH pratyayA vartamAne bhate'pi sAdhavo bhavanti / kecida vartamAne - karotIti kaaruH| evaM vAtIti vaayuH| kecid bhUte - vRttaM taditi vrtm| bhasitaM taditi bhsm| prakRtipratyayAvagamo vyutpattAvapi rUDhita eva / / 1167 / [du0 TI0] unnaa0| "kRvApAjimisvadisAdhyazusanijanidRcaricaTibhya uN' (kAta0 u0 1 / 1) ityArabhya ye'bhivyaktAste uNAdayaH / bhUtazabdo'yamatItArthaH / svarUpArthe tUpapadaM syAt / nana ca bhUtazabdo'yamanekArthavRttiH, yathA 'Atmavat sarvabhUteSa' iti prANivacana:, 'mAtRbhUtaH, pitRbhUtaH' ityupamAnavacana:, 'catvAri matvA bhUtAni' iti pRthivyAdivacana:, 'pramANabhUtaH' ityutpattivacana:, 'bhUtagRhItaH' iti prANivizeSavacana: / prANAdyoM hi bhUtazabda: kartRvizeSaNaM syAt , sa ca yathAbhidhAnaM dRzyate / tasmAd bhUte'tIte'rthe vartamAnAd dhAtoriti sthitam / / rUDhivyavasthAM darzayati - kecidityAdi / yadi tAvad rUDhivyavasthA kimarthaM tarhi sUtramiti mandadhiyAM sukhaarthmiti| prakRtItyAdi / abhiyuktairapi na ca prakRtayaH sarvAH saMgRhItA nApi pratyayA iti / tathA bAhuriti vaheruNa dRzyate uktaM ca -
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 411 sajJAsu dhAturUpANi pratyayAzca tataH pare / kAryairvidyAdanUbandhametacchAstramaNAdiSu / / saMjJAzabdA ye lokaprayogAsteSAmanamAne nAvagatiriti / kAryairvidyAdanabandhamiti nAma ca dhAtujamAha nirukte vyAkaraNe zakaTasya ca tokam / yanna padArthavizeSasamuttthaM pratyayataH prakRtezca tadahyam / / iti niruktakAro 'nAma' iti zabdAnapi dhAtornirNItAn manyate, tadetad vyAkaraNAcAryANAmabhiprAyo na bhavatItyata Aha-zakaTasyAcAryasya tokamapatyaM zAkaTAyano vaiyAkaraNo nAma dhAtujameva manyate, yacca padArthavizeSeNa na samutthitam, yasya prakRtipratyayo na vihitau tasyApi prakRtipratyAyAvunnetavyAvanyatra darzanAditi / uNAdaya iti / ihAvyutpannA eveti darzanaM matAntareNa sUtramiti bhAvaH / / 1167 / [vi0 pa0] unnaa0| kecidityAdi / "kRvApAjimisvadisAdhyazUisanijanicaricaTibhya uN" (kAta0 u0 1 / 1) / evaM pAyuH, jAyuH, mAyuH, svAdurityAdi / uNo NAnubandhatvAdijvadbhAve vRddhirAdezaH / vartma, bhasmeti / sarvadhAtubhyo man / prakRtyAdi / vyutpattipakSe'pi rUDhimAzritya prakRtipratyayAvavagantavyAviti / etaduktaM bhvti| auNAdikA hi saMjJAzabdAste cAntareNaiva vyutpattiM loke viziSTaviSayatayA prasiddhA iti| neha teSAM vyutpattiH kriyate, na ca te zakyA vyutpAdayitum, ydRcchaashbdaanaamnnttvaat| ata evedaM matAntareNa sUtrAntaraM prnniitm| ye'pyamISAM vyatpattimAdriyante na tairapi sAkalyena prakRtyAdayo darzitAH, ashkytvaat| ataste'pi rUDhimeva pratipannAH iti bhaavH| vaheranukto'pyuNa pratyayo dRzyate - bAhuriti / taduktam - nAma ca dhAtujamAha nirukte vyAkaraNe zakaTasya ca tokam / yanna padArthavizeSasamuttthaM pratyayataH prakRtezca tadUhyam / / / asyArthaH- niruktakAraH svasmin zAstre nirukte nAma ca dhAtujamAha - cakAro bhinnakrame'vadhAraNe vA liGgazabdAna dhAtoreva jAtAnAha - na kevalaM svazAstre niruktakAra evamAha - zakaTasya ca tokamapatyaM zAkaTAyano'pyAcAyoM vyAkaraNe nAma ca dhAtujamevAhayat punarapratipAditaprakRtipratyayavizeSarUpaM tasya kathaM dhAtujatvaM nishcetvymityaahynneti| prakRtyAdiH padArtha ucyte| padamarthaH prayojanamasyeti kRtvA sa hi pdsiddhyrthmupaadiiyte| padArthasya vizeSa: padArthavizeSaH samutthAnaM samuttthaM sthAsnApibativyadhihanibhya: ka: syAditi vakSyamANavacanAt kprtyyH| padArthavizeSAt samuttthaM prAdurbhAvo yasya tat tathoktam, yauvaM vidhmiti| etaduttaM bhvti| yadapratipadAtiprakRtipratyayavizeSamanAsAditAtmaniSpattikaM zabdarUpaM tasyApi dhAtujatvamUhyam UhanadvAreNa vijJAtavyam, pratyayAt prkRteshceti| UhazcAyaM kvacidapi tu lokaprasiddheSu sajJAzabdeSu prakRtipratyayakalpanayA krtvyH| yathoktam -
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 kAtantravyAkaraNam sajJAsu dhAturUpANi pratyayAzca tataH param / kAryairvidyAdanUbandhametadUhyamuNAdiSu / / kAryairgaNavRddhayAdilakSaNaiH anubandham akArAdilakSaNaM jAnIyAditi / / 1167 / [ka0 ca0] unnaadyH| paribhASAsUtramidama, tathApyanirdiSTakAlatvAd uNAdayastriSvapi kAleSa syuriti aniyame niyamaH kriyte| na hyanenoNAdayo vidhIyante iti| 'sajJApUrvako vidhiranityaH' (kA0 pari0 32) ityuNAdaya iti na dvirbhAvaH, ata eva nirdeshaaditynye| atIte vartamAne sarvatraivoNAdayo na bhavantIti, kintu saMjJAzabdatvAt kecid vartamAne kecid atIte ityAha - kecidityaadi| sUtramidaM na kAtyAyanasya, kintu matAntarasya vRttikAreNopalakSaNArthamiha likhitmiti| svamate tu sarve evoNAdayo'vyutpannA iti| yat punariti paJjI apratipAdita: prakRtipratyayavizeSo yasya zabdarUpasyeti vigrhH| anaasaaditti| anAsAditA Atmano niSpattirAtmalAbho yasya / kuta UhyamityAha- uuhndvaarenneti| athAsAvUha: kiM sarvatretyAha - UhazcAyamiti / / 1167 / [samIkSA] vartamAna tathA bhUta artha meM 'uN' Adi pratyayoM ke vidhAnArtha donoM hI vyAkaraNoM meM sUtra banAe gae haiM / pANini ke do sUtra haiM - "uNAdayo bahulam , bhUte'pi dRzyante'' (a0 3 / 3 / 1,2) / isa prakAra kAtantrakAra ne eka hI sUtra meM donoM arthoM kA samAveza karake lAghava pradarzita kiyA hai, jabaki do arthoM ke abhiprAya se do sUtra banAkara pANini ne gaurava kA Azraya liyA hai / [vizeSa vacana] 1. prakRtipratyayAvagamo vyutpattAvapi rUDhita eva (du0 vR0)| 2. ihAvyutpannA eveti darzanam (da0 ttii0)| 3. cakAro bhinnakrame'vadhAraNe vA (vi0 p0)| 4. svamate tu sarve evoNAdayo'vyutpannA iti (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1. kaaruH| kR + uNa + si / karoti / 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se vartamAna artha meM prakRta paribhASAsUtra ke niyamAnusAra "kRvApAji0" (kAta0 u01|1 ) sUtra dvArA 'uN' pratyaya, 'Na' anubandha kA prayogAbhAva, ijvadbhAva, "asyopadhAyA dIrghA vRddhirnAminAminicaTsu' (3 / 6 / 5) se RkAra ko vRddhi tathA vibhaktikArya / 2. vaayuH| vA + uNa + si / vaati| 'vA gatigandhanayoH' (2 / 17) dhAtu se uNa pratyaya, yakArAgama tathA vibhaktikArya / 3 - 4. vrtm| vRt + man + si / vRttaM tat / bhsm| bhas + man + si / bhasitaM tat / 'vRt ' tathA 'bhas ' dhAtu se bhUta artha meM "sarvadhAtubhyo man '' (kAta0 u0 4 / 28) sUtra dvArA 'man ' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1167 /
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 413 caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 413 1168. bhaviSyati gamyAdayaH [4 / 4 / 68] [sUtrArtha 'gamI' ityAdi uNAdipratyayAnta zabda bhaviSyatkAla meM sAdhu hote haiM / / 1168 / [du0 vR0] gamItyevamAdaya: zabdA auNAdikA bhaviSyati kAle sAdhavo bhvnti| gamAdibhyo bhaviSyatkAlavRttibhya in syAdityarthaH / grAmaM gamI, grAmamAgAmI, bhAvI, sthAyI / zvastanIviSaye'pi - zvo grAmaM gamI / padArthazvastane - zvo grAmaM ganteti prAptam ||1168 / [du0 TI0] bhvi0| zva ityAdipakSe zvastanyapi nApavAdo'bhidhAnAt / saMjJAvihitatvAccAtra padArtho'tra bhaviSyatsAmAnyam , sa ca zAstre kAryAGgam, vAkyArthazca zvastanArthastasmAd bhaviSyatsAmAnyaparigrahaNe zabdasaMskAravati nivRtte pazcAt zva:zabda upanIyate bAhyarUpaM zvastanArthaM bodhayati, sa tu vizeSa: sAmAnye na vidyate eva na sAmAnyapratyayasya nivRttiH, sAmAnyopakramavizeSAbhidhAnamastIti zva:zabdo'pi yujyate / yadA tu vizeSa eva padArthatvena vivakSyate, bhavitavyameva tadA apavAdena - zvo grAmaM ganteti / yastvAha - zva:zabdo'tra zvastanaviSaya iti pratipAdakaH, na tvasau zabdo'tra yujyate iti / ata: prayoge nimittAbhAva iti, tadasat / evaM 'prasthAyI, pratirodhI, prayAmI' SaDeva gamyAdayaH / / 1168 / [vi0 pa0] bhvissyti0| inniti / niranubandhaH sAmAnyena nirdizyate / AgAmItyAdiSu NinirayaM pratyayaH / tathA ca satyupadhAyA dIrghatvamAyirAdezo vRddhizca NAnubandhatvAt / evaM 'prasthAyI, pratirodhI, pramAdI' SaDeva gmyaadyH| zvastanItyAdi / nanu padArthazvastane zvastanI bhavati / atra tu zva:zabdasAnnidhyAd vAkyArtha eva zvastana: pratIyate / tatkathaM zvastanIviSayatA ? naivam / ihApi padArtha eva zvastana:, tadabhidyotanArtha eva zva:zabdaH prayujyate / ata evAha - padArtha iti / anyathA tadeva syAt , vizeSavihitatvAt / zvastanyA iti / tena pakSe zvastanyapi bhavati / / 1168 / [ka0 ca0] bhvissyti0| idamapi pribhaassaasuutrm| gamyAdayo DauNAdikA: zabdAH pUrveNa vartamAne'tIte ca syuriti pUrvasya bAdhakam / nirgalitArthamAha - gamAdibhya iti / nanu initi kathamuktam AgAmItyAdau Ninirapi dRzyate ? satyam / initi utsRSTAnubandho Ninirapi gRhyate / ata eva paJjikAyAmuktam inIti / zvastanIviSaye'pIti vRttiH| nanu zva:zabdAdatra zvastanakAla eva pratIyate, ato vAkyArtha evAtra zvastanaH, na cAtra zvastanI
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 kAtantravyAkaraNam vidhIyate / tathA ca tatraivoktam / padArthazvastane zvastanI na vAkyArtha iti matam , tat kathaM zvastanyA viSaye idamucyate ityAha - padArtha eva zvastana iti / atrApi padArtha eva vastanaH iti zvasta viSayaH / ata: zvo grAmaM gantati nityaM prAptamiti tadapavAdArthaM pakSa nipAtanabalAdidamucyate iti bhAvaH / / 1168 / [samIkSA] 'grAmaM gamI, grAmamAgAmI' ityAdi zabdarUpoM ke bhaviSyat artha meM siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM tadanukUla samAna sUtra banAe gae haiM / pANini kA sUtra hai - "bhaviSyati gamyAdayaH' (a0 3 / 3 / 3) / ata: ubhayatra pUrNa samAnatA hai / [rUpasiddhi] 1. grAmaM gmii| gamla - in - si / gamiSyati / 'gamla gato' (1 / 279) dhAtu se bhaviSyat artha meM prakRta paribhASAsUtra ke anusAra "gamerini:' (kAta0 u0 4 / 47) se 'ini' pratyaya tathA vibhaktikArya / 2. grAmamAgAmI / AG + gam + Nin + si / AgamiSyati / 'AG' upasargapUrvaka 'gam ' dhAtu se "AGi NiniH' (kAta0 u04/48) sUtra dvArA 'Nini' pratyaya, dIrgha tathA vibhaktikArya / / 3 - 4. bhAvI / bhU + Nini + si / bhaviSyati / sthAyI / sthA - yakArAgama + Nini - si / 'bha - sthA' dhAtuoM se "bhUsthAbhyAM NiniH' (kAta0 u0 4 / 49) sUtra dvArA 'Nini' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1168 / 1169. vuNtumau kriyAyAM kriyArthAyAm [4 / 4 / 69] [sUtrArtha] kriyArthaka kriyA ke upapada meM rahane para bhaviSyatkAlArthaka dhAtu se 'vuN ' tathA 'tum ' pratyaya hote haiM / / 1169 / [du0 vR0] kriyAyAM kriyArthAyAmpapade bhaviSyatyarthe vartamAnAda dhAtorvaNtamo bhavataH / pAcako vrajati, paktuM vrajati / pakSyAmIti kRtvA vrajatItyarthaH / kriyAyAmiti kim ? bhikSiSye ityasya jaTA / kriyArthAyAmiti kim ? dhAtavaste patiSyati daNDaH / vuNgrahaNaM tRjAdinivRttyartham - tumbhAvamevAbhidhatte / / 1169 / [du0 TI0] vuNa 0 / 'kRdvihito bhAvo dravyavat prakAzate' (vyA0 pa0 pA0 111) iti vadgrahaNAt kriyApi bhavatIti / snAtavyaM bhoktaM vaTaneti siddham / ahaM bhikSiSye jaTA kriyAoM dravyaM dhAtavaH iti kriyA, na ta kriyArtho vuNtRcAviti siddhe kimarthaM vuNgrahaNam? bhaviSyadarthamiti cet , na / tRjAdInAmakAlavibhAgAd yadA bhaviSyati
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 415 vidhIyate tadA'sya bhaviSyadarthatA / 'odanaM pAcako vrajati' iti bhaviSyadarthe'ke niSThAditvAt SaSThI pratiSidhyate / atha bhaviSyadadhikAravihite'ke pratiSedhArtham , yathA 'putrapautrANAM pradarzakaH' iti SaSThI siddhA bhavati / naivam , iha padAntarasambandhAd bhaviSyattA vAkyArtho na padArtha iti / avyayakRto bhAve bhavantIti tumarthabhedAdeva na bAdhaka: kartRvihitasya vuNaH zantrAnau syasaMhitau zeSe ceti tarhi bAdhako syAtAm , na vA'sarUpeNa samAvezAt tarhi jJApanArthaM kriyArthAyAM kriyAyAmupapade na vaa'sruupvidhiriti| tena 'pAcako vrajati, odanasya paktA vrajati, vikSipo vrajati' iti na bhavati / evaM manasikRtyAha - vuNgrahaNamityAdi / akriyArthopapadAstvete prayogA bhavantyeva / paktA vrajati, sUpakAro vrajatItyarthaH / padakArastvAha - naivAyaM vuNsamAnArthaH sa kartari, ayaM tu bhAve / bhoktuM vrajatItyanena samAnArthamidam / / 1169 / [vi0 pa0] vaNa 0 / bhikSiSye iti / bhaviSyantyAtmanepadasyottamapuruSaikavacanaM madhye iddaagmH| astyatra kriyArthopapadaM jaTA, tadyukto hi prAyo bhikSAM sAdaraM prApnoti, kintu na sA kriyA, api tu dravyam / tathA dhAvata iti kriyopapadamasti na tu kriyArtham / daNDapatanArthatvAd astikriyArthatvamiti yuktam / arthazabdo hi prayojanavAcI yacca yaduddizya pravartate tat tasya prayojanam / na cAsau daNDapatanamuddizya dhAvati, api tu kAryAntarArthamiti nAsti dhAvanasya kriyArthateti / atha kimarthaM vuNgrahaNaM vuNtRcAviti siddhameva ? bhaviSyati yathA syAditi ceta , naivam / so'pyanirdiSTakAlatvAd bhaviSyatIti kena nivAryate / etena 'odanaM pAcako vrajati' bhaviSyati vihitasyAkasya niSThAdipAThe SaSThIpratiSedho'pyupapadyate / atha bhaviSyadadhikAravihite'ke SaSThIpratiSedho yadi syAdiha mA bhUt - 'putrapautrasya darzakaH, varSazatasya pUrakaH' iti, tadayuktam / iha padAntarAd bhaviSyattA gmyte| ato'sau vAkyAoM bahiraGga iti padArthAntaraGge bhaviSyati SaSThI pratiSidhyamAnA 'odanaM pAcako vrajati' ityAdiSveva prtissidhyte| nanu kathamiha sAmAnyavihitasya vuNo'vakAza:? yAvatA "zantrAnau syasaMhitau zeSe ca' (4 / 4 / 72) ityapavAdena tasya bAdhA syAt ? satyam , vAsarUpavidhinA bhaviSyati / evaM tarhi tRjAdayo'pi syurityAha-vuNityAdi / vuNgrahaNaM jJApayati - neha prakaraNe vA'sarUpavidhirastIti / tena 'paktA vrajati, vikSipo vrajati' iti kriyAyAM kriyArthAyAmupapade na bhaviSyatIti siddhm| vikSipa iti| nAmyupadhalakSaNa: kprtyyH| idaM ca na vaktavyameva tumA vizeSavihitena vuNo bAdhA syAditi bhinnArthatvAd vuNa kartari, tum bhAve, avyayakRtvAdetadevAha - tumbhAvameveti / / 1169 / [ka0 ca0] vunn0| kriyaivArthaH prayojanamasyeti vigrahaH / dhAtvarthaH kriyA tasyA upapadatvaM na
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 kAtantravyAkaraNam sambhavatIti / arthAt tadvAcakabhUprabhRtAvupapade ityarthaH / bhikSiSye iti kathametat, ahaM bhikSiSye iti kRtvA'sya jaTA iti ? satyam / ayamarthaH - yasya devadattasya jaTAsti tenocyate - ahaM bhikSiSye iti kRtvA devadattasambandhino vAkyasyAnuvAdo'yamevaM pakSyAmItyAdAvapi / dhAvata iti / nanvatra pratyAsattinyAyAdantaraGgasambandhAcca yatra prakRtibhatA kriyA upapadakriyA caikakartRniSyAdyA tatrevAsya viSayaH / atra ta bhinnakartRkatvAt kathaM prAptiriti vyaGgavikalamidaM pratyadAharaNamiti ? satyam , nAtra dhAvanakriyopapadabhUtA, kintu adhyAhRtA sthitikriyA / dhAvataste sthito daNDa: patiSyatItyartha iti kshcit| tadasat , na cAsau patanamuddizya dhAvAti pnyjikaagrnthaasnggtH| vastutastu dhAvan skhaliSyatIti dhAvata: skhalanamiti pratyudAharaNaM bodhym| dhAvatasta iti| tadarthaM kriyamANam etadapi viSayIkarotIti nyAyAdaktamiti gurvH| kecid AhuH - bhinnakartRkAyAmapi syaat| tathA ca prayoga: kaMsaM hantaM nArAyaNaM kathaka: prayuGkte, homaM kartuM bhavantamahaM vRNe, tathA prabhuNA bhoktuM mAMsaM kriinnntiityaadi| sAgaro'pi "icchArtha0'' (4 / 5 / 106) ityAdisUtre tadeva vkssyti| kazcid Aha - ekakartRka eva vidhiratra, kaMsaM hantumityAdau tu sthitipdaadhyaahaarennaanvyH| vizeSastu "icchArtheSu0" (4 / 5 / 106) ityatra vkssyaamH| atha paJjikA - vuNa iti| na vuNi tumartha iti SaSThI niSiddhA, sA yathA syAditi vaNgrahaNaM vaacym| naivam , ityAha - eteneti| iha mA bhuuditi| atrAnirdiSTakAlatvAdeva bhaviSyattvapratItirna tvadhikArAditi bhaavH| iha pdaantraaditi| nanu kiM pramANam, atra padAntarAd gamyate, atra padAditi? stym| svabhAvAditi RjvH| AzaMsApradhAno'yaM vAkyArthaH putrapautrasya darzako bhUyAt, varSazatasya pUrako bhUyAditi gamyamAnAd bhUyAditi padAntarAt pratIyate iti gurvH| putrapautrAste bhUyAsuH, varSazatamAyustava bhUyAdityAzaMsAparamidaM vaakym| ato bhAviputrapautrApekSayA bhAvizatavarSApekSayA ca darzanasya bhaviSyattA pratIyate iti padAntarApekSayA bhaviSyattApratIteriti gamyate / / _ vishessvihiteneti| tameti kathaM kartari tRtIyA kartaryanaJjIti pratiSedhAda ubhayatrApi sssstthiiprsnggaat| yathA cikIrSA puNyAnAM satAm , bhidA tmsaamrksy| na ca vA bhAve striyAmiti vAcyam, tasya zeSe kRti viSayatvAt? satyam, karaNe iyaM tRtIyA, grnthkaarsyeti| kriti| yad vA vaNa iti zaiSikI SaSThI kriyAyAmiti hemH| strIliGganirdezabalAt kriyAyAmiti labhyate iti bhaavH| nanu vuNgrahaNAd vAsarUpavidhirnAstIti kimanena jJApakeneti ktayuTatumkhalartheSu vAsarUpavidhirnAstIti bhaavH| atra RjavaH ktayuTo: prakaraNe paThitasyaiva tamo grahaNaM ttr| ayaM tu bhinnprkrnnvihitH| ata evecchAmi bhuJjItavAnityatra iSadhAtuprayoga eva darzitaH ityaahuH| vastutastu tum bhAve vuN kartarIti kathamanayorvAsarUpavidheH sambhavaH, smaanvissytvaabhaavaat| yattu tatra bhuJjIteti kartari darzitam , tadarthaM kriyamANametadapi viSayIkarotIti nyAyAduktamiti bhaavH| tatra vAsarUpo'striyAmityatra / / 1169 /
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 417 caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH [samIkSA] _ 'bhoktaM vrajati, bhojako vrajati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha kAtantrakAra ne 'tum-vuNa' pratyaya tathA pANini ne 'tumun - Nvul ' pratyaya kie haiM / yahA~ svaravidhAnArtha kie gae pANinIya 'la - n ' anubandhoM ko chor3akara anya prAya: samAnatA hI hai / pANini kA sUtra hai - "tumunNvulo kriyAyAM kriyArthAyAm " (a0 3 / 3 / 10) / [rUpasiddhi] 1. pAcako vrajati / pac + vuNa - aka + si / pakSyati / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'vuNa ' pratyaya, "yuvujhAmanAkAntAH ' (4 / 6 / 54) se 'vu' ko 'aka' Adeza, "asyopadhAyA dIrghA vRddhi minAminicaTsu' (3 / 6 / 5) se dIrgha tathA vibhaktikArya / 2. paktuM vrjti| pac + tumun + si / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'tum ' pratyaya, "cavargasya kirasavaNe' (3 / 6 / 55) se cakAra ko kakAra, liGgasajJA, si - pratyaya, avyayasaMjJA tathA "avyayAcca' (2 / 4 / 4) se 'si' pratyaya kA luk / / 1169 / 1170. bhAvavAcinazca [4 / 4 / 70] [sUtrArtha] kriyArthaka kriyA ke upapada meM rahane para bhaviSyatkAla artha meM vartamAna dhAtu se bhAvavihita pratyaya hote haiM / / 1170 / [du0 vR0] kriyAyAM kriyAyAmupapade bhaviSyadarthe vartamAnAd dhAtorbhAvavAcinazca pratyayA bhavanti / pAkAya vrajati, paktaye vrajati, pacanAya vrajati / tumi nitye prApte vcnm| vAsarUpavidhiratra nAstIti / / 1170 / [du0 TI0] bhaav0| bhAvavAcinA yathAbhidhAnamiti paro yathAbhidhAnameSAM bhAve evaM kriyArthopapadeneti vaktavyam , bhAvAbhidhAyitvAd bhAva ityAstAm , bhAva iti saptamyAM vA tatraivamiti saMbandhaH kriyate / bhAve ye vihitA: pratyayAsta iha bhavantIti yadAha-bhAvaM vaktuM zIlameSAM te bhAvavAcino'parityaktopasargaliGgavizeSA iti sAryadoSo na vartate // 1170 / [vi0 pa0] bhaav0| bhAvaM vaktuM zIlameSAM te bhAvavAcinaH, ye bhAvavihitA ghaJAdayante pratyayA ityarthaH / nanu vAcigrahaNaM kimartham ? bhAva ityucyatAm , bhAve ye vihitA: pratyayAsta iha kriyAyAM kriyArthAyAmupapade bhavantIti ? satyametat , kintu yebhyo dhAtubhyo yena
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 kAtantravyAkaraNam vizeSaNena liGgAdinA vihitA ghaJAdayaste plenaiva yathA syuriti vaacigrhnnm| anyatheha vizeSAnupAdAnAd dhAtumAtrAd avizeSa veva te bhaveyuriti / paakaayetyaadi| "tumarthAcca bhAvavAcinaH'' (2 / 4 / 28) iti caturthI / tumItyAdi / nanu vAsarUpeNa bhAvavAcino'pi bhaviSyantItyAha - vAsarUpa iti / tathA cAnantarasUtre vuNgrahaNena jJApitamiti / / 1170 / [ka0 ca0] bhaav0| bhAva ityucyatAmiti pnyjii| nanvevaM kRte'dhikRtatvAd bhAve vuNa bhavatItyarthaH kathanna syAt ? naivam , tadA pUrvatraiva bhAve ceti kuryAt , cakArAt kartaryapi, tathApi kathaM ghaJAdayo nizcitAH ? satyam , arthavazAd bhAve kRtpratyayo bhavan pratyAsattyA bhAve vihitaghaJAdireva bhaviSyati / athavA bhAva iti prathamaikavacanaM kartavyamiti trilocnaashyH| tatazca bhAvavihitakRtpratyayA bhAva ityupacArAt / tathA ca TIkAyAmuktam - bhAva ityAstAmiti liGgAdineti / liGgaM strItvAdi / AdizabdenopasargAnusargAvucyate iti shess:| anyatheti / vAcigrahaNaM vinA puMsyapi kti: syAt , striyAmapi ghaJ syaat| saMrAvAya vrajatIti upasarge'pi ghaJ syAt / bhAvAya vrajatItyanupasarge'pi ghaJ syaadityrthH| "upasarge ruvaH' (4 / 5 / 7) ityanenopasarge eva rauterghaJ ityukteH / tathA zrinIbhUbhyo'nupasarga eva bhavateriti kRto'nyatra prasaGgaH / atrApi yasya yaduktaM tasya tadevocyate, tadA sukhArtham / / 1170 / [samIkSA0] 'pAkAya vrajati' ityAdi zabdarUpoM ko bhaviSyadartha meM siddha karane ke lie donoM hI AcAryoM ne sUtra banAe haiM / pANini kA sUtra hai-"bhAvavacanAzca' (a0 3 / 3 / 11) / ata: ubhayatra samAnatA hai / [rUpasiddhi] 1. pAkAya vrjti| pac + ghaJ + Ge / i pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se ghaJ pratyaya, akAra ko dIrgha, cakAra ko kakAra tathA vibhaktikArya / 2. paktaye vrajati / pac + kti + Ge / 'pac ' dhAta se ktin , cakAra ko kakAra tathA vibhaktikArya / 3. pacanAya vrajati / pac + ly + u / 'pac At se 'lyu' pratyaya, 'yu' ko 'ana' Adeza tathA vibhaktikArya || 1170 / 1171. karmaNi cANa [4 / 4 / 71] [sUtrArtha kriyArthaka kriyA tathA karma kAraka ke upapada meM rahane para bhaviSyadarthaka dhAtu se aN pratyaya hotA hai / / 1171 / ___ [du0 vR0] kriyAyAM kriyArthAyAmupapade karmaNi ca bhaviSyatyarthe vartamAnAd dhAtozcANa bhvti| kANDalAvo vrajati, godAyo vrajati . gosaMdAyo vrajati, sAmagAyo vrajati, surApAyo vrjti||1171|
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH [du0 TI0 ] O karmaNi / sAmAnyANi siddhe punarvacanaM kriyAyAmupapade kriyArthAyAM vuNbAdhanArthamaNapavAdAH kAdayaH paratvenANA bAdhyante ityAha-godAyo vrajatItyAdi / atha kimarthazcakAraH kriyAyAM kriyArthAyAmiti vacanAdanuvartiSyate / kevale hi karmaNi bhaviSyatyapi tenaivANaH siddhatvAnna paryAyaprasaGgastarhi kumbhakAro vrajatItyupapadasamAso na syAt, pratyekamupapadasaJjJAbhAvAt / / 1171 / [vi0 pa0 ] karmaNi / "karmaNyaN " ( 4 / 3 / 1) iti sAmAnyenAN vihitaH / kriyAyAM kriyArthAyAmupapade vizeSavihitena vuNA bAdhito na syAd iti punaraN vidhIyate, so'pyapavAdatvAd vuNaM bAdhate, tathA ye'pi sAmAnyavihitasyANo'pavAdabhUtAH kAdayaH pratyayAH, tadviSaye'pi paratvAdayamaNityAha- godAya ityAdi / "Ato'nupasargAt kaH, sami khyaH, gaSTak, surAsIdhvoH pibate: " (4 / 3 / 4, 8, 9, 10) ityete na bhavanti / / 1171 / [ka0 ca0] karmaNi0 0 / cakArAt kriyAyAM kriyArthAyAmiti svAtantryeNAnuvartate yadyapi, tathApi yugapadekopapadatvam, na svatantratvena, karmagrahaNAnarthakyaprasaGgAt / kevale karmaNi aN siddha eva tarhi cakAro vyartha: karmagrahaNAdeva kriyArthakriyopapade bhaviSyati / anyathA kevale karmaNi siddha eva? satyam, pratyekamubhayorupapadasaMjJArthazcakAraH, anyathA dvayorupapadatve karmabhUtena nAmnA saha samAso na syAt tasya svatantropapadatvAbhAvAt / cakAre satyekayoge kriyAyAM kriyArthAyAmupapade karmaNi cetyukte sarvamanavadyamiti TIkAyAmuktam, tarhi kathaM kaTaM kArako vrajatIti vizeSatvAdevAsya viSaya iti na dezyam / nanvatra karmopapade vuN kRtaH kiM tarhi pazcAt karmavivakSA / yadi tu karmaNa upapadatvam, tadA TIkAkAreNAtIte ghaTakAro vrajatItyevaM syAt // 1171 / " [samIkSA] I "kANDalAvo vrajati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha bhaviSya artha meM 'aN pratyaya ke vidhAna-hetu donoM hI AcAryoM ne sUtra banAe haiM / pANini kA sUtra hai- "aN karmaNi ca (a0 3 / 3 / 12) / vyAkhyAkAroM ne isa sUtra ko banAne kA prayojana spaSTa kiyA hai / isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai| "" [rUpasiddhi] 419 1-5. kANDalAvo vrajati / kANDa lU + aN + si / godAyo vrajati / go + dA+ aN + si / gosaMdAyo vrajati / go + sam + dA + aN si / sAmagAyAM + + T + gA vrajati / sAman pA aN + si / surApAyo vrajati / surA aN si / 'kANDa' Adi karma kAraka ke upapada meM rahane para 'lU' Adi dhAtuoM se aN ' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1171 / +
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 kAtantravyAkaraNam 1172. zantrAnau syasaMhitau zeSe ca [4 / 4 / 72] [sUtrArtha kriyArthaka kriyA tathA karma ke upapada meM rahane para athavA upapada ke na rahane para bhI bhaviSyat artha meM vartamAna dhAtu se 'sya' ke sAtha 'zantRG' evaM ' Anaz' pratyaya hote haiN|| 1172 / [du0 vR0] zantRGsahacarita Ana iha gRhyate / kriyAyAM kriyArthAyAM karmaNi copapade zeSe ca bhaviSyadarthe vartamAnAd dhAto: zantRGAnazo syena saMhito bhavataH / kariSyan vrajati, kariSyamANo vrajati / kaTaM kariSyan vrajati, kaTaM kariSyamANo vrjti| zeSe cakariSyan, kariSyamANa:, he kariSyan ! he kariSyamANa ! / / 1172 / / / ityAcAryadurgasiMhapraNItAyAM kAtantravRttau caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansukAnapAdaH smaaptH|| [du0 TI0] shntraanau0| kAnazAnaGAvutsuSTAnubandhau, tayoriha na grhnnmityaah-shntRngityaadi| zeSa ihAnyavacanaH, yathA zeSAH karmakaraNetyatra / na copapadaM kintarhi kriyopapadAd bhaviSyato'nyo'bhaviSyan zeSastatrApyeto zantrAno syasaMhitAvityarthaH / cazabdenAtra samuccayaH kriyate kriyAyAmupapade kriyArthAyAM bhavataH, zeSe ceti vAkyadvayaM yogavibhAgenApi sidhyati cakAraH sukhaavbodhaarthH| 'zantrAno syAt' iti siddhe saMhitAgrahaNamAbhyAM tulyakakSArthaM syAd aprathamaikAdhikaraNeSviti / / 1172 / / / ityAcAryadurgasiMhapraNItAyAM kAtantravRttiTIkAyAM caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansukAnapAdaH samAptaH / / [vi0 pa0] zantrAno0 / kAnazAnaGorapyutsRSTAnubandha Ano'sti, sa kathanna gRhyate ityAhazantRG ityAdi / 'syAdi' iti siddhe saMhitAgrahaNaM zantRGAnazAbhyAM syazabdasya tulyasambandhArtham / tenAnenApi aprathamaikAdhikaraNAdiSu syasaMhitau zantRGAnazau bhvtH|| prathamaikAdhikaraNe'pi kvacit tatra nA nirdiSTasyAnityatvAt / / 1172 / / / iti zrImatrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAM caturthe kRtpranyayAdhyAye caturthaH kvansukAnapAdaH smaaptH||
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansupAdaH 422 [ka0 ca0] zantrAnau0 / vartamAne zantRGityAdinA yAveto zantrAnau tAveva bhaviSyataH, myana saMhitau bhavata iti, na tu anyo svatantrau vidhIyate / tenAprathamaikAdhikaraNe eva prAya etau bhvtH| naJo'nityatvAdiha lakSyAnusAreNaiva prathamaikAdhikaraNe, anyathaitantra lbhyte| tathA yadi svatantrAvetau syAtAm , tadA karmopapade kaTaM kariSyan vrajatItyupapadasamAse'niSTaM syaat| sthitau tu na bhvti| vartamAne ityAdinA vihitayoH zantRGAnazoriti syena zabdena sAhityaM kriyate na tu tau vidhIyate / na ca karmopapadatvamasti, ata eva karma kariSyan vrajatIti udaahtm| yad vRttau upapadamityuktaM tadapyupoccAri padamityarthaH, na tUpakAri padamiti / atha svatantrapratyayAbhAve kiM pramANaM ceducyate- zakArakaraNabalAt, anyathA syazabdena vyavadhAnenaiva sArvadhAtukavat kAryaM na bhaviSyati kiM zakArAnubandheneti? tasmAcchakAro bodhayati - zantRGiti svatantraH / tatsAhacaryAdAno'pi na svatantraH,kintu pUrvokta eva, tarhi uktazAnaGkAnayorapyAno vidyate tasyApi grahaNaM syAdityAha - zantRGiti / zeSazabdo'nyArthaH, yatra zeSAH karmakaraNetyAdau, tadvizeSaH uktApekSayA'nyaH, tatazcAtIto'pyanyo bhaviSyati, tasminnapi syAt / naivam , karmakriyopapade bhaviSyato'nyaH karmakriyopapadayoranyatve sati ya: kevalo bhaviSyanityathoM vizeSaNAnyatvameva gamyate / yathA lohitAd goranyamAnayetyukte varNAntaraviziSTo gaurevAnIyate / tathA ca "anyasmAlluka" (2 / 4 / 3) ityakArAntAd yo'nyo'vyayIbhAva iti / etena zeSe kevale bhaviSyatItyarthaH, nAtra yugapadupapadatvaM kAraNAbhAvAt / pUrvatra tu karmagrahaNAduktam , tatrAha - kariSyaniti kriyopapade idamudAharaNam, Anazca kriyApekSAyAmityanenaiva zantRGAnazau / zeSe cetyasya malodAharaNama -kariSyantaM vrajatIti / kriyopapadamastIti vAcyam , tadapekSAyA anabhidhAnAt kariSyanniti prathamaikAdhikaraNe yaduktaM tannA nirdiSTamanityamiti nyAyAt tadarthaM kriyamANametadapi viSayIkarotIti hemH| __ syAdIti pnyjii| nanu syAdItyuktam - Adizabdo'vayavArtha ityavayavatvenAvyavadhAnAt kariSyanityAdau iDabhAve vikaraNazca syAt , tadA zakArakaraNAdeva na svatantrAviti yaduktaM tadapi nirastam , zakArasya sArvadhAtukavat kAryatvAt / naivam, Adizabdo'yaM samIpavacana: iti nAvayavArthaH zantRGAnazoriti / teneDabhAvena zakArasya kAryAntaratvAt / atha zakAragrahaNAdeva zantRGAnazorgrahaNAdetallabhyate kiM saMhitAgrahaNena? satyam , sukhaarthm| duHkhaM punaretad Adizabdo'yaM samIpavacano'vayavavacano vetyatrApi "bhaviSyati bhaviSyantyAzI:' (3 / 1 / 15) iti jJApakamUhyamiti / sAhityaM pareNApi ghaTate iti kathaM pUrveNaiveti nizcayaH iti pakSe sthitAvapi idaM jJApakamiti cet tathApi vaicitryArtham / / 1172 / / / ityAcAryasuSeNavidyAbhUSaNakavirAjaviracite kalApacandre caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kavansupAdaH samAptaH / /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 kAtantravyAkaraNama [samIkSA] 'kariSyan vrajati, kariSyamANo vrajati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha kAtantrakAra ne 'sya' sahita 'zantuG - Ana' pratyaya kie haiM, jaba ki pANini "syatAsI lalToH " (a0 3 / 1 / 33 ) se 'sya' pratyaya tathA "lTa: sad vA '' (a0 3 / 3 / 14) se 'zata - zAnac' pratyaya karate haiM / etadartha "to sat '" (a0 3 / 2 / 127) isa saMjJAsUtra kA bhI smaraNa karanA par3atA hai / isa prakAra anubandha-yojanA ko chor3akara pANinIya vyAkaraNa meM sUtratrayaprayukta gaurava tathA kAtantravyAkaraNa meM eka sUtra se hI abhISTa nirdeza ke kAraNa lAghava kahA jA sakatA hai / [vizeSa vacana] 1. cakAraH sukhAvabodhArthaH (du0 TI0) / 2. kiM saMhitAgrahaNana ? satyam , sukhArtham (ka0 ca0) / 3. Adizabdo'yaM samIpavacano'vayavavacano vA (ka0 ca0) / 4. iti pakSe sthitAvapIdaM jJApakamiti cet tathApi vaicitryArtham (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1-8. kariSyan vrjti| kR + sya - zantRG + si / kariSyamANo vrjti| kR + sya + Ana + si| kaTaM kariSyan vrjti| kR + sya + zantRG + si / kaTaM kariSyamANo vrajati / kR + sya- Ana+ si / krissyn| kR + sya - zantRG + si / krissymaannH| kR + sya + Ana + si / he kariSyan ! kR + sya - zantRG + si| he kariSyamANa! kR + sya - Ana + si| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se bhaviSya artha meM syasahita 'zantRG - Ana' pratyaya, iDAgama, guNAdeza tathA vibhaktikArya / / 1172 / / / iti sampAdakIyasamIkSAyAM caturthe kRtpratyayAdhyAye caturthaH kvansukAnapAdaH smaaptH|| : 0 :
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha caturthe kRtpratyayAdhyAye paJcamo ghaJpratyayAdipAdaH 1173. padarujavizaspRzocAM ghaJ [4 / 5 / 1] [sUtrArtha] 'pad - ruj - viz - spRz - uc' dhAtuoM se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1173| [du0 vR0] eSAM ghaJ bhvti| ghAnubandhazcajo: kagAviti katvagatvArthaH, Anubandha ijvdbhaavaarthH| padyate, patsyate, apAdi, pede vA - paadH| evaM roga:, vesh:| sparzo nAma kSayo vyaadhishc| okH||1173| [du0 TI0] pd0| pade: "vuNtRcau' (4 / 2 / 47) iti tRci prApte nAmyupadhatvAd rujavizaspRzocAM ke prApte kartari ghaJ vidhiiyte| kSayo vyAdhizceti cakAreNAnyo'pi kartA khyaayte| spRzatIti sparzo devdttH| kambalaM spRzatIti kambalasya sparzo devadattaH iti vastuguNa: sprsh:| spRzyate iti "akartari ca kArake saMjJAyAm' (4 / 5 / 4) iti ghaJ / yadyevaM sUtreNApi kim ? padyate patsyate vA'neneti pAdaH kaayaikdeshshcturbhaagaadi| rujatyaneneti rogo vyaadhiH| vizatyasmin mano yUnAmiti vezo vezyAgRham / yUnAM mana:svadhikaM vizatIti kartari vA / ucyati samavaityasmin oko gRham / ucyatIti kartari sajJAzabdatvAt tRjAdayo na bhavantIti vkssyti| prapaJcA) padigrahaNamiti pdiitiihoplkssnnm| parastUcerghaJ nAdriyate, spRzestu pacAdau pATha iti spRzeH svare vizeSa ityucyte||1173| [vi0 pa0] pd0| iha kAlasyAnirdiSTatvAd bhaviSyadadhikArasyApi pAdAntaritatvAt sAmAnye kAle bhavatItyAha-padyate iti| kSayo vyaadhishceti| cakAreNAnyo'pi kartA kthyte| spRzatIti sparzo devadatta: iti||1173| [samIkSA] 'pAdaH, rogaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'ghaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "padarujavizaspRzo ghaJ' (a0 3 / 3 / 16) / ata: prAya: ubhayatra samAnatA hai| __ [rUpasiddhi] 1. paadH| pada + ghaJ + si| padyate, patsyate, apAdi, pede vaa| 'pada gatau' (3 / 107) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, 'gha - J' anubandhoM kA prayogAbhAva, ijvadbhAva, "asyopadhAyA dI| vRddhi minAminicaTasu'' (3 / 6 / 5) se upadhAdIrgha tathA vibhktikaary| 2-5. rogH| ruj + ghaJ + si| veshH| viz + ghaJ + si| sprshH| spRz
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 kAtantravyAkaraNam + ghatra + si| okH| uc + ghaJ - si| 'ruj - viz - spRz - uc' dhAtuoM se 'ghaJ' pratyaya, upadhAguNa, cavarga ko kavargAdeza tathA vibhktikaary|| 1173 / 1174. sR sthiravyAdhyoH [4 / 5 / 2] [sUtrArtha sthira tathA vyAdhi artha ke gamyamAna hone para 'sR gatau' (11274) dhAtu se kartA artha meM 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1174| [du0 vR0] sRdhAtoH sthire vyAdhau ca kartari ghaJ bhvti| sarati kAlAntaramiti saarH| sthiro'rthH| atIsAro vyaadhiH| hrasvasya diirghtaa| sarantyaneneti sAro balam / visarantyaneneti visAro mtsy:| saJjJAzabdatvAt karaNe eva siddhH| padyate'neneti pAdo bhaviSyati? satyam , prapaJcArthaM padigrahaNam / / 1174 / [du0 TI0] sR0| 'sR' iti kRtapaJcamIlopo nirdeza: sartergatirartha iti sAra: kAlAntarasthAyina eva kartuH sambhavatItyAha- sthiro'rtha iti| anyasmin kartari sArakaH, sarteti bhvti| athavA bale'pi sthairyamastIti sthira ityanenaiva siddham / / 1174 / [vi0 pa0] sR0| sR iti luptapaJcamyekavacanam / srntynenetyaadi| etena balamatsyayozceti na vaktavyam, "akartari ca kArake saMjJAyAm' (4 / 5 / 4) iti siddhatvAt / etdevopjiivyaahydyevmiti| padItyupalakSaNam / rujatyaneneti rogo vyaadhiH| vizatyasmin yUnAM mana iti vezo vezyAgRham / spRzyate iti spoM gunnvishessH| spRzatIti spoM devadattaH iti pacAdyacA siddhameva / ucyati samavetyasmin jana iti oko gRhm| rujatItyAdau kartaryac pratyayo nAbhidhIyate saMjJAzabdAt / tathA atisarantyanena prANina iti atiisaarH| saranti kAlAntaramanena tadarthinaH puruSA iti sAraH kAlAntarasthAyI padArtha ucyte| ete'pi sajJAzabdatvAt tenaiva siddhA iti bhaavH||1174| [ka0 ca0] sR0| tadarthina iti pnyjii| sa cAsAvarthazceti tadarthaH, so'syAstIti in sthirAMzayuktaH, anena sthirAMzena kAlAntaraM srtiityrthH||1174| [samIkSA] 'sAraH, atIsAraH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'dhaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "sR sthire'' (a03|3|17)| yahA~ antara yaha hai ki kAtantrakAra ne do arthoM meM 'sR' dhAtu se ghaJ pratyaya kiyA hai| jabaki pANini ne kevala eka hI artha meN| dvitIya artha kI pUrti vArtika-sUtra meM kI gaI hai| isa prakAra yahA~ kAtantrakArIya utkarSa siddha hotA hai|
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghAdipAdaH 425 [vizeSa vacana] 1. prapaJcA) padigrahaNam (du0 vR0)| 2. 'sR' iti luptapaJcamyekavacanam (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. saarH| sR + ghara + si| sarati kAlAntaram / 'sR gatau' (1 / 274) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, 'gh - J ' anubandhoM kA prayogAbhAva, ijvadbhAva, "asyopadhAyA dI? vRddhirnAminAminicaTsu" (3 / 6 / 5) se RkAra kI vRddhi tathA vibhktikaary| 2. atIsAro vyaadhiH| ati + sR + ghaJ + si| atisarantyanena praanninH| prakriyA prAya: pUrvavat // 1174 / 1175. bhAve [4 / 5 / 3] [sUtrArtha] 'bhAva' artha meM sabhI dhAtuoM se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1175| [du0 vR0] sarvasmAd dhAto ve ghaJ bhvti| pAkaH, pAko, paakaaH| bhavatyarthaH kriyaasaamaanyH|ih hi siddhatAkhyaH sattvabhUta iti dvivacanabahuvacane bhvtH||1175| [du0 TI0] bhaave| nanu bhAva iti bhavatinA ghajantena nirdezastatazca bhavateyoM bhAvastasminneva vAcye ghaJAdiH syAt, sa ca bhavaterevotpadyamAnena ghaJAdinA zakyo vidhAtuM na pacAdibhyaH ityAha- bhavatyartha ityaadi| yathoktam - 'kRbhvastayaH kriyAsAmAnyavacanAH' iti| vizeSe saamaanymstiiti| bhAvasya catvAra AtmAnaH- abhidheyAtmA nAntarIyaka: parArtho'sAdhAraNazcAbhidheyAtmA pradhAnaparamArthastatra yadyabhidhAnAt tulyArthAt prakRtipratyayabhedAlliGgAdibhitramabhidheyAtmAnaM pratipAdayatIti bhaavH| kriyA karmeti, tadA liGgaM vacanaM vA kSeptavyaM syAditi, itarathA hi bhAve ghaJAdayaH iti bhUte ktAdayaH 'striyAM bhAve ktiH, napuMsake bhAve ktaH" (4 / 572,93) iti sAmAnAdhikaraNyaM na syAd itaro'bhidheyAtmA prAdhAnyAdarthaH zabdasya tasmin pratipAdye zabda upAyamAnaM na ca pradhAnamAtraM pradhAnapratipAdanArthamupAttaliGgAdibhirviziSyate nirdezamAtropayogibhiH svayamaviziSTamarthaM pratipAdayatIti nyAyyaH pkssH| tathAhi yuTaSTakArAnubandhaH striyaamiiprtyyaarthH||1175| [vi0 pa0] bhaave| srvsmaaditi| vishessaanupaadaanaadityrthH| sartiranantaro'nuvartate iti na deshym| ata
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 kAtantravyAkaraNam eva bhAva iti bhvterghnydrshnaat| nanu tathApi sarvasmAditi kathaM lbhyte| bhAvo hi nAma bhavatararthastasminnabhidhaye bhavan bhavatereva syAnna pacAdibhyaH, na hi tebhya: utpannena ghajA bhAvo'bhidhAtuM paaryte| kiM ca pUrvAparIbhUto dhAtvoM bhAva ucyte| tasya cAsatvabhUtatvAt liGgasaMkhyAbhyAM yogo na syAditi naiSa dossH| bhavatirhi kriyaasaamaanyvaacii| yathoktama"kabhvastayaH sAmAnyavacanAH' iti| kriyAsAmAnyaM ca srvkriyaangtm| ata: kriyAsAmAnyavAcinA bhavatinA'rthanirdeza: kriyamANaH sarvadhAtuviSayIkRto bhavatIti pacAdibhyo ghaJ bhvti| sa cAyaM bhavatyarthaH sAdhyatAlakSaNa: siddhtaalkssnnshc| tatra prathamastyAdivAcyaH, dvitIyastu dravyarUpo ghnyaadivaacyH| yathoktam kriyAyAH sAdhyatAvasthA siddhatA ca prkiirtitaa| siddhatAM dravyamicchanti tatraivecchanti ghvidhim|| dravyasvabhAvAlliGgasaMkhyAbhyAmasya yoga ityAlocyAha- bhavatyartha iti| sAdhAraNaparyAyo vAcyaliGgaH saamaanyshbdo'ym| ataH kriyAsAmAnya iti puMsA nirdeshH| iha hiiti| iha ghavidhau hizabdo ysmaadrthe| yasmAdiha ghavidhau sattvabhUto dravyabhUto bhavatyarthastasmAt tadAzraye dvivacanabahuvacane puMstvaM ca yujyate iti||1175| [ka0 ca0] bhaave| nan bhAva iti bhUdhAtorarthastasminnabhidheye ityukte bhUdhAtoreva syAta, kathaM pacAderityAha- bhavatyartha ityaadi| ayamarthaH- bhAvaH sattA, sA ca sarvagatA, nahi padArthaH sattAM jahAti, ayaM san ayaM sanniti pratIyamAnatvAt / ataH kriyAsvapi samaveteti sattAyAM pratyayo bhavan sarvAsu kriyAsvapi bhvti| ata eva bhAvaH kriyeti pryaayH| tathA 'kRbhvastayaH kriyAsAmAnyavacanA:' iti sthite kRdhAtuH kathaM sAmAnyavacanazced ucyate - karotyarthaH prayatnaH, sa ca sarvAs kriyAsu kAraNatvena vidyate, jJAnecchAkRtInAM tulyakAlaviSayatvAt / tatazca kAraNe kAryopacArAt karotItyartho'pi kriyAsAmAnya iti, tarhi sattAyAH kevalaliGgasaMkhyAbhyAM yogo nAstIti adravyarUpatvAt / tat kathaM 'pAkaH, pAko, pAkA:' iti dvivacanabahuvacane liGgayogazcetyAha- iha hiiti| 'kRdabhihitabhAvo dravyavat prakAzate' (vyA0 pari0 pA0 111) iti svabhAvAd iti bhaavH| tatrApi tavyAdInAM napuMsakaliGgayogo'sti, strIliGge ca "striyAM ktiH" (4 / 5 / 72) ityaadyH| dvitvAdisaMkhyAyogo na dRshyte| yathA devadattena bhoktvymityaadi| nanu yathA dravyatulyatvAd dvitvAdiyogastathA liGgaprayogaH kathaM na syAt / atra kazcid Aha- yadi liGgatrayamacitama, tathApi svabhAvAd ghaJalau paMsi vijnyeyaaviti| vastutastu napuMsake bhAve ktayuTau bAdhako staH, strIliGge ca striyAM ktirityAdi puMlliGge ca ghjlaaviti| ata eveti pnyjii| nana kathametat "zrinIbhUbhyo'nupasarge" (4 / 5 / 10) ityanenaiva siddheH| na ca sthitAvapyanena bhAva iti sAdhyam , alo viSayatvAt ?
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH > satyam, anena sAdhyamiti kenocyate kintvatra sarteranuvartate "zrinIbhUbhyaH" (4|5|10) ityanena sidhyatIti bhAvaH / atha kathana sidhyatIti ced ucyate- akartari cetyatra cakArAd bhAvAnukarSaNena 'pAka:' ityAdi siddham / tatazca bhAvAdhikArasya cAnukRSTatvAduttaratra sambandho nAstIti bhUdhAtoH zrinItyAdinA bhAve ghaJ, al na prApnotIti / atha sthitipakSe'pyevaM kathanna syAt naivam / sthitau bhAva ityanenaiva sUtreNa pAka ityAdi padaM saadhyte| ataH akartarIti sUtre cakArasya phalaM nAstIti cakAreNa bhAvAnukarSaNam iGAbhyAM cetyanenAnukarSaNArthaM bhaviSyati / idAnIM 'pAkaH' ityAdisiddhyarthaM svasUtra eva phalamastIti kathamuttarArthaM bhaviSyatIti svarAntAdalbAdhakaH iti vynyjnaantaaduptisstthte| dUSaNAntaramAha -- kiJceti tathetyarthaH / ghaJ vidhimiti / ghaJAdividhimityarthaH / ghaJvidhAvityupalakSaNametad ghaJAdividhAvityarthaH / / 1175 / [samIkSA] 427 'pAka:, rAgaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'ghaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai " bhAve" (a03 | 3|18 ) / isa prakAra ubhayatra pUrNa samAnatA hai| - [rUpasiddhi] 1. pAkaH, pAkau, pAkAH / pac + ghaJ + si, au, jas / 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, "asyopadhAyA dIrgho vRddhirnAminAminicaTsu" ( 3 / 6 / 5 ) se dhAtughaTita upadhA ko dIrgha, "cajo: kagau dhuDGghAnubandhayoH" (4 / 6 / 56 ) se cakAra ko kakAra, liDgasaMjJA tathA vibhaktikArya / / 1175 / 1176. akartari ca kArake saMjJAyAm [4 / 5 / 4] [ sUtrArtha ] saMjJA hone para kartRbhinna kAraka tathA bhAva artha meM dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai / / 1176 / [du0 vR0 ] kartRvarjite kArake bhAve ca dhAtoH saMjJAyAM gamyamAnAyAM ghaJ bhavati / prakurvanti tamiti prAkAraH / prAzyate iti prAzaH / Aharanti tamiti AhAraH / prasIdantyasminnayanamanAMsIti prAsAdaH / dIryante ebhiriti dArAH / jIryante'neneti jAraH / akartarIti kim ? nadatIti nadaH shonnH| asaMjJAyAmapi dAyo dattaH, lAbho labdhaH / kArakagrahaNaM prasajyanaJsamAsajJApanArtham / / 1176 / [du0 TI0 ] aka0 / karotIti kArakam / kriyAyAH sAdhanaM nirvartakaM nimittamiti paryAyAH / etena yogarUDhamiti pratipAditam / tat punardravyaguNakriyAsaMjJAjAtibhedAt paJcavidham /
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 kAtantravyAkaraNam yathA daNDaH, zuklaH, paktizcaitro gauriti| punazca SoDhA karmAdibhedAt / punazca dvidhAsvazabdavAcyam anyazabdavAcyaM c| yathA pAkyaM kRtaH kartA goghna: priymbhvissnnuriti| zabdAntaravAcyo yathA devadatta: kASThaiH sthAlyAmodanaM pctiiti| atha kiM dravyAdaya eva kAdirUpakA: kArakam uta tacchakti: zaktimanto vA drvyaadyH| na tAvat pUrva: pakSo yadi dravyameva kArakaM na viziSTaM navA zaktistadA sthAlI pacatIti sthAlIrUpatvena pacatikriyAyAM kartRkArakamityukte'dhikaraNAdikaM na syAt , kArakANAM prsprvyaavRttiruuptvaat| atha kriyAzrayatvena kartRtvamanyarUpeNa karmAditvamiti ced idameva zaktimaditi kato yata: khalu yena rUpeNa svasyAM kriyAyAM nimittatAmApadyate, na t tenaiva kriyaantrsy| na tu zabdA: zabdajJAnasya kAraNabhAvamApadyamAnAH kadAcit kvacidapi nIlAdijJAnasya kAraNaM bhvnti| tathA ca sati sthAlI pacati, sthAlyA pacati, sthAlyAM pacatIti nopapadyate, sarveSAM kArakANAM parasparavyAvRttirUpatvAt / astu tarhi zaktiH kaarkm| bhinnA hi zaktayaH, bhinnAH zaktayAdhArAzceti dravyAdayo bhvnti| tatra yA yA zaktiyena yena svarUpeNa vivakSyate tena tena tat kArakaM bhvissyti| vivakSAto hi kArakANi bhvnti| zaktimanto vA dravyAdayaH eva kArakam / dRzyate hi vastunyabhinne'pi putraH pitA pitAmaho mAtula iti pArthivo dravyaM ghaTo muurtH| zaktibhedanibandhano vyapadezabheda iti karaNAdizaktimanto dravyAdaya: kArakam / yathA kartuH samavAyinI karmasamavAyinI ca kriyAmabhinirvartayata: pAramparyakrameNa kartRtvam / tathA karmaNo'pi kriyAyAH samutpadyamAnasya sambandhamanubhavato vyApto nimittabhAvastathA karaNasyApi chedAnupravezena prshoH| tathA sampradAnasyApAdAnasyAdhArasya ca tyAgopagamanadhAraNakriyAyA nimittabhAvAt sarveSAM yathAyathaM kriyAsu pravartayitA kartA prdhaanmityucyte| bhAva ityasya nivRttyAzaGkAnirAsArthazcakAra: kriyte| nanu kartarIti paryadAsAt karmAdiSveva bhaviSyati kiM kArakagrahaNena prasajyaniSedho'pi naiva, bhAve pUrveNa siddhatvAt ? satyam, pUrvoktabhAvo niyamArthaH, bhAva evAbhidheye yena svArtha iti manyamAna aah-kaarketyaadi| prasajyapratiSedhe'pi kArakagrahaNaM yat kiJcidetadasambandhasamAnAnAmasakRjjJApitatvAt / saMjJAyAmiti praayovRttyrthmityaahsNjnyaayaampiiti| athavA dAyo lAbha iti bhAva eva pratyayo dravyeNAbhiMsambandhAdatra vyAvRttiH sidhyti| yathA viMzatirazvAH zataM gAva: iti| dArajArAvaci siddhAviti ced ino luk ceti vaktavyaM syAt / luglopatvAnmAnubandhatvAd hrasvapratiSedha iti| tathAhi ye dArayanti tairaso dIryate, yazca jarayati tenAsau jIryate iti nArthabhedaH, anirdiSTakAlatvAd bhUte'pi bhaviSyatyapi parAkSe'pi ghajAdayo yojyA: vivakSAvazAt / akartari ca kArake saMjJAyAmiti bhAve cetyadhikArasyAvadhiH kRtyayuTo'nyatrApIti vacanam / / 1176 /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 429 [vi0 pa0] akrt0| 'prAkAraH, prAsAdaH' iti hrasvasya diirghtaa| dArajArau kartari kAritasya luk ceti vaktavyamiti kaizcit / 'da vidAraNe, jRS jham vayohAnau' (8 / 19;3 / 18) AbhyAM kAritAntAbhyAM kartari tRjAdau prApte ghaJi kAritasya luk ceti nipaatyte| kAritalopa: siddha eva, kintu lope sati pratyayalopalakSaNena jaratermAnubandhatvAd hrasvatvaM syAditi luk nipAtyate, tena "luglope na pratyayakRtam' iti bhaavH| na ca hrasvatve punarghaJyupadhAyA dIrgha iti yujyate vaktum, svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhiM prati sthAnivadbhAvAdupadhaiva na syAditi, luki tu nirapekSe na sthAnivadbhAva ityupadhAdI? ghaji syaadev| yathA dArayantIti dArAH, tadiha na vaktavyam,karaNatvavivakSAyAM siddhatvAdityAha- dIryante ityaadi| tathAhi ye dArayanti tairasau dIryate, yazca jarayati tenAsau jIryate iti nArtho bhidyte| kAritAntAbhyAM kartaryacA sidhyatIti na vaktavyam, tRjAderapi prasaGgagAt kAritasya luk ceti vktvyprsnggaacc| anyathA pratyayalopalakSaNena jarayatermAnubandhatvAd hrasvatvaM syAdityuktam / nanu ghaJava nAsti RkArAntatvAdanayoralA bhavitavyam, yad vakSyati- 'dIrghAdaleva, kR- karaH, gR-garaH' iti? satyam / abhidhAnAdAbhyAM ghaJ bhaviSyatIti na dossH| saJjJAyAmiti prAyovRttyarthamityAha- asaMjJAyAmapIti / atha kArakagrahaNaM kimartham akartarIti paryudAsAt kartRsadRze kArake bhaviSyati, tarhi prasajyapakSe duSyati, tatra hi kriyApratiSedhamAtraM pratIyate kartari na bhavati, na t tatsadRzaM vastvantaramiti kathaM kArake syAt / naivaM prasajyavRttirabhAvamAtraviSayo naJ, tasya kriyayaiva sambandho nottarapadeneti sAmarthyAbhAvAt / tathA cAkartarIti paryudAsavRtterevAyaM samAso na prasajyavRttiriti tarhi kathamayaM prasaGgaH? satyam / idameva kArakagrahaNaM bodhayati-asAmarthe'pi samAsa ityaahkaarketyaadi| tenArvanarvantirasAvanabityatrAsAviti prasajyasamAsAdanapekSe evArvanti: sarvatra bhavatIti vyAkhyAnAntaraM siddhm| yadi punarasAmarthe samAso gamakatvAd bhaviSyatItyucyate, tadA kArakagrahaNamarthAntaranivRttyarthameva bhvti| prasajyasamAse hi kArakagrahaNamantareNAnirdiSTAthoM ghaJ svArthe'pi syAt / nanu svArtho hi bhAva:, tatra pUrveNaiva siddha iti vacanAdarthAntare karmAdau bhaviSyatIti, naivam / dvividho hi bhAva:- bAhyaH aabhyntrshc| bAhAH siddhatAkhyaH, itara: saadhytaakhyH| tatra bAhye ghaJ siddha:, anenAbhyantare syaaditi| yathoktam - pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtamAcaSTe iti| tarhi siddhatAsAdhyatArahite dhAtvarthamAtre syAditi cet , tadayuktam / anena hi sAmAnye siddhatAkhye svArthe'pi ghaJi siddhe pUrvoktabhAvo niyamAoM bhvissyti| bhAva evAbhidheye ghaJ , na tu kevale svaarthe| tasmAd 'akartari ca kArake saMjJAyAm' ityukte prasajyapratiSedhe'pi anyatrAnupapadyamAno ghaJ karmAdiSu kArakeSveva bhaviSyati na khalvanyathA
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 kAtantravyAkaraNam sajJApi gamyate iti, tadA kArakagrahaNaM sukhaarthmeveti||1176| [ka0 ca0] akartari0 / yadyapi pUrveNaiva bhAve siddhastathApi cakAreNa tasyAnakarSaNam uttarArthama, -tena 'cAnukRSTaM nottarArtham' (kA0 pari022) iti dezyamapAstam . svasUtre saphalatve sati tasya viSayatvAt / 'prAsaH' itystrvishssH| "luglope na pratyayakRtam' (3 / 8 / 29) iti pnyjii| nan kathametad ino luki sati nimittAbhAvAd vRddhirapi nivartate iti z2arUpeNa sthitiH| na ca pratyayalope pratyayalakSaNo vidhiritIno'bhAve vRddhiriti vAcyam, "luglope0' (3 / 8 / 29) ityanena niSedhAt / lopapakSe tu pratyayalopalakSaNa iti puna: syAd vRddhiriti? satyam / 'chAderpasmantRn' (4 / 1 / 19) ityAdijJApakAt kvacinnimittAbhAva iti naastiityuktmev| ato'trApi ino lukyapi na nimittAbhAva:, "asyopadhAyAH" (3 / 6 / 5) ityatra vissysptmiisviikaaraaditynye| nan lugvacanAdeva na jaraternimittAbhAva:, anyathA ino lope mAnbandhatvAd hrasvatve sati siddhe kiM lugvacaneneti saagrH| nanu tathApi kAritaluk na kriyatAm ino lope pratyayalopalakSaNatvAda hrasvatve sati ghaji punarupadhAyA dIghoM bhaviSyatItyAha-na ceti| svarAdeza iti| nanu kathamidamuktaM na padAnta0 ityAdinA dIrghavidhiM prati sthAnivadbhAvasya pratiSedhAt ? satyam / prathamakakSAyAmidamuktam , kintu ghaJi dIrghatve'pi pratyayalope pratyayalakSaNamiti punarini hrasva: syAditi hemH| "pratyayalukAM cAnAm" (4 / 1 / 4) iti pratiSedhAnna dIrgha iti kulcndrH| nanu ino luki jarayate: pratyayalopa: ityanenaiva prAptasya hrasvasya "luglope0" (3 / 8 / 29) ityAdinA niSedhaH, sthAnivadbhAvena jAraH iti syAdityAha- luki tviti| yad vA bhavatu jarayaterino luki nimittAbhAvastathApi na dossH| ghaJi "asyopadhAyA dIrghaH' (3 / 6 / 5) ityAdinA vRddhau jAra ityasiddhatvAt / atha pratyayalopalakSaNanyAyena prAptasya kAryasya luglopatvAnniSedhaH, ino luptasya svarAdeza ityAdinA sthAnivadbhAvAt siddhau satyAM mAnubandhetyAdinA hrasvatve satyapyaniSTaM syAt , naivam ityAha-luki tviti vaidyH| yad vA bhavatu jarayaterino luki nimittAbhAvAd z2arUpasthitistathApi na dossH| ghani "asyopadhAyAH" (3 / 6 / 5) ityAdinA vRddheH sambhavAt / atha sthAnivadbhAvAdino nAmyantatvAbhAve kathaM vRddhirityAha- lukiiti| upadhAyA dIrghatvaM syAditi utpadyate iti naarth:| kintu syAt sattAyogI tiSThatIti yAvad dIrghavidhAnAbhAvAt / asmanmate tu vRddhau satyAM syAd utpadyate ityrthH| etena "pratyayalukAM cAnAm' (4 / 1 / 4) iti pratiSedhAt kathaM vaddhiriti dezyamapAstaM nirapekSatvAt pratyayalugeva bhvtiiti| nanu jarayaterini pUrvameva hrasvo'bhUt, tat kathamidamudyate luki sati hrasvo na bhavatIti? satyam, bhUtapUrvamapi hrasvatvamino luki sati nimittAbhAvAnivartate tarhi vRddhiH kathaM nivartate ced
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghAdipAdaH 431 "asyopadhAyAH'' (3 / 6 / 5) ityatra viSayasaptamIsvIkArAdityuktameva nimittAbhAve z2arUpAvasthitipakSe tu ghaJi vRddhiriti vyaakhyaatmev| sAmarthyAbhAvAditi yuktaarthtaabhaavaadityrthH| __ atha 'akartari' iti kathaM samAsaH ityasamartho'pi iti| yathA 'asUryampazyA rAjadArAH, azrAddhabhojI' ityaadyH| asaMjJAyAmapi 'dAyo dattaH' iti vRttiH| 'iGAbhyAM ca' (4 / 5 / 6) ityAkArAntAd ghnyityrthH| nanvanena pUrvaM vyaJjanAntatvAdasya viSayaH syAdityanapekSa evArvantirityetena ansyantavihitAyA nadyAstaramAdiSu vibhASayA hrasva: puMvadbhAvazceti siddhaM bhvti| yathA 'arvatitamA, arvatItamA, arvattamA' ityaadi| tatraivoktaM gmktvaadbhidhaanaadityrthH| matAntaramAha- prasajyasamAsa iti| asAvapIti svabhAvAt sAdhyatAkhyabhAvasyAdizabdavAcya eveti bhaavH||1176| [samIkSA] 'prAkAraH, AhAraH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ghaJ' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "akartari ca kArake saMjJAyAm " (a0 3 / 3 / 19) / ata: ubhayatra pUrNa samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. karotIti kArakaM ....... yogarUDham / .... paJcavidham (du0 TI0 ) / 2. zaktiH kArakam (du0 ttii0)| 3. vivakSAto hi kArakANi bhavanti (du0 ttii0)| 4. AzaGkAnirAsArthazcakAraH (du0 ttii0)| 5. dvividho hi bhAva: - bAhya Abhyantarazca (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. praakaarH| pra + kR + ghaJ + si| prakurvanti tam / 'pra' upasarga-pUrvaka 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, "asyopadhAyA dIrghA vRddhirnaaminaaminictts''(3|6|5) se RkAra ko vRddhi, upasarga ko dIrgha tathA vibhktikaary| 2-6. praashH| pra + az + .ghaJ + si| prAzyate / aahaarH| A + ha + ghaJ + si| Aharanti tam / praasaadH| pra + sad + ghaJ + si| prsiidntysminynmnaaNsi| daaraaH| dR + ghaJ + js| dIryante ebhiH| jaarH| 7 + ghaJ + si| jiirynte'nen| 'aza' ityAdi dhAtuoM se 'ghaJ' pratyaya Adi prakriyA pUrvavat / / 1176 / 1177. sarvasmAt parimANe [4 / 5 / 5] [sUtrArtha] parimANa ke viSaya meM yadi sajJA ho to kartRbhinna kAraka tathA bhAva artha meM dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1177|
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 kAtantravyAkaraNama [du0 vR0] parimeyatvAt parimANam / parimANaviSaye vartamAnAt sarvasmAd dhAtoghaMJ bhavati kartRvarjite kArake bhAve ca saMjJAyAM gamyamAnAyAm / saMkhyA prasthAdirvA parimANam / ekastaNDulanizcAyaH, dvau zUrpaniSpAvau, prasthanizcAyaH, dronnaavkssaayH| alo vAdhakatvAt sarvasmAd bhvti| sarvasmAditi jJApayati- dhAtvAzritaH pratyayo ghanA bAdhyate, na tvarthAzrita iti| tenaikA tilocchittiH (DritiH), dve zrutI tailasya, ktirevekaM zravaNam, dve prasthAne, yuT siddhH| kathameko nizcayaH? apyadhikArAt / / 1177 / [du0 TI0] srv0| na vinA parimeyeNa primaannmityaah-primeytvaaditi| dhAtuH kathaM parimANaviSaye vartate, arthe kAryasyAsambhavAt tadvAcina: pratyayasamudAyasya na ceha saMjJA gamyate, zrutatvAt parimANasyaiva nizcAyAdayaH sajJA parimANazabdo'pyatra kriyAzabdo gRhyate'bhidhAnAt, na tu rUDhAH prsthaadyH| saMkhyAyAH parimIyate iti saMkhyApi primaannmityaah-sNkhyetyaadi| bAdhakabAdhanArthaM vacanaM ghanukramaNam / nanu zUrpaniSpAvAviti kathamudAharaNam "nirabhyoH pUlvoH " (4 / 5 / 17) ityanena ghajastyeva ? satyam, parimANasaMjJAvirbhAvanameva phalam / alo baadhktvaadityaadi| kathametadavasIyate'la evAyaM bAdhako na ktyAdInAmiti 'purastAdapavAdo'nantarAn vidhIn bAdhate' (vyA0 pari0 9) iti nAtra zAstraparibhASitametat ? satyam , laukiko'yamanyatra nyAyaH 'anantarasya vidhiH pratiSedho vA' (kA0 pari0 19) iti| yathA kazcidarthArthI gRhAd gRhAntaraM gacchan yadyanantarageha evArthaM labhate, sa nAparaM gRhaM yAti, tatraiva kRtArthatvAt / pratyAsattiriyamato bahulArthena yadA prayojanamasya gRhAntagaNyapi saMvizatIti vyAptirapi dRzyate / athavA tyaktAvayaM nyAyo'nantaratvaM paratvaM ca sambhavati vidhInAM jAterekatvAt kathaM ktyAdInAM bAdhApratyAsattezca nyAyasyAbhAvAd vyAvRttireva syAt / sarvazabdo vyAptyartho'pi paJcamyanto dhAtusamAnAdhikaraNo dhAtvAzritasyaivApavAdasya bAdhako bhavati, 'ekaH kAro dvau kArau' iti nArthAzritasya tena striyAmarthe kti: siddhA napuMsake cArthe yuT siddhaH ityrthH| sarvagrahaNamantareNa paJcamI na labhyate iti sarvazabdopAdAnam / kthmiti| "uNAdayo bhUte'pi' (4 / 4 / 67) ityato maNDUkagatinyAyenApi bhvtiityrthH| yadyevaM bahulArthatvAdeva ktyAdayo bhaviSyatIti kiM sarvasmAdityanena? satyam ? prapaJcaH
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 433 sukhAvaha iti| nanu saMkhyAtAviti sUtramAstAM kiM kriyAzabdaviziSTena parimANagrahaNena? satyam , saMkhyAyA: saMkhyAtArthAd dhAtorityucyamAne 'prasthanizcAyaH' iti na sidhyti| nAtra saMkhyAtArtho dhAtvartha iti, naivam / sAmarthyAdatrApyekAdisaMkhyAvagamAditi, yathA prasthasya sthAlI aparimitaprasthanizcaye'pi prasthaprayogo'narthaka: syAt? satyam, pratipattiriyaM griiysiiti||1177| [vi0 pa0] sarvasmAt / parimeyasyAbhAvAt kathaM primaannmityaah-primeytvaaditi| kriyAbhAvo hi dhAt:, sa ca parimANaviSaye vartituM notsahate iti| arthAd dhAtvartha: parimeyabhUto vrtte| tatra cArthe kAryAbhAvAt tadvAcino dhAtoH pratyaya: saMjJA ca samudAyenaiva gmyte| zrutattAnnizcAyAdayaH parimANasyaiva sNjnyeti| sNkhyetyaadi| saMkhyayA parimIyate paricchidyate iti sA'pi parimANamatrAbhidhIyate, na tu rUDhaM prasthAdikameveti bhaavH| dvau shuurpnisspaavaaviti| "nirabhyoH pUlvoH " (4 / 5 / 17) iti ghaJ siddha eva, primaannvissytvaadihodaahRtm| ala ityaadi| kathamidaM nizcitam ala eva bAdhako na tu ktyaadiinaamiti| nahIha 'purastAdapavAdA anantarAn vidhIn bAdhante na parAn' (vyA0 pari0 9) iti paribhASitamastIti? satyam, 'anantarasya vidhiH pratiSedho vA' (kA0 pari0 19) iti laukikAdeva nyAyAt sidhytiiti| srvsmaaditi| svarAntApekSayedamucyate, tatraivAlvidhe: sambhavAt / tena sarvazabdo vyAptyarthako'pi paJcamyantatvAd dhAtoH samAnAdhikaraNo dhAtvAzritasyaivApavAdasya bAdhako bhavati naarthaashritsy| evaM 'kR vikSepe' (5 / 21) / eka: kAraH, dvau kaaraaviti| arthAzritastu bhvtyev| yathA striyAmarthe ktiH, napaMsake cArthe yuutt| anyathA ala iva ktiyUTorapyanena bAdhA syAditi bhaavH| kthmityaadi| "uNAdayo bhUte'pi' (4 / 4 / 67) ityato maNDUkaplutinyAyenApizabdo vartate, tenaalprtyyo'piityrthH|| 1177 / [ka0 ca0] sarvasmAt 0 / parimIyate paricchidyate yena tat parimANam ityarthe saMkhyA prasthAdizca parimANamiSyate na tu yogarUDhatvAt prasthAdireva tarhi anvarthabalAt kAla: kathaM na gRhyate, tenApi parimIyate yata:? satyam , iSTatvAnna tasya grahaNam, parimeyazca dhAtvarthamantareNa nAnyArthaH sambhavatIti, tatazca parimANe saMkhyA prasthAdiviSaye vartamAno yo dhAtvarthaH parimeyabhUtastata: pratyayo bhavannarthe kAryAsambhavAt tadvAcino dhAtoH sarvasmAd ghaJ bhavatIti suutraarthH| atha parimANe ityabhidheyasaptamI kathanna syAt? satyam / akartarItyanuvartate, tadeva pratyayavizeSaNam / atha tena kim ? anyadapi vizeSaNaM bhvissyti| tathAhi parimANe kimbhUte akartari kArake iti? satyam, sarvasmAd ityupasthitasya vizeSaNatvasambhave'nupasthitasya pratyayasya kalpanAyA anaucityAt / / yad vA pratyayazcaikenaiva vizeSaNena caritArtha:, anyavizeSaNakalpanAyA ayuktatvAd vyAptinyAyAnnAbhidheyasaptamIti saagrH| nan saMkhyAdiparimANaviSaye kena prakAreNa
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 kAtantravyAkaraNam dhAtvathoM vartata? parimeyatvana cet . panniyagrahaNaM latraM dAtumucitam. sarvasmAt parimeyAditi, tadabhAvAt kathaM dhAtvarthanya parimeyatvapranItirityAha- primeytvaaditi| 'tvatalbhyAM sambandhAbhidhAnam' iti bhASyAt sambandhamAtra tvapratyayastaMnAyamarthaH-yata: parimeyasambandhAdeva parimANatvaM smbhvti| ato dhAtvarthaH parimANaviSaye parimeyatvena vartate iti na kArya primeygrhnnmiti| sAgarannu vinA parimeyeNa parimANaM na bhavatIti parimeyAbhAvAt kathaM parimANapratItirityAha-dhAcarthasya primeytvaaditi| dhAtvarthasya parimeyatvAt parimANaM pramIyata ityartha ityaacsstt| bhAvAditi pnyjii| sdbhaavaadityrthH| nanu yadi anantarasya vidhirityAdinyAyAdala evAyaM vAdhakastat kiM sarvasmAdityanena? satyam, 'anantarasya vidhiH pratiSedho vA' (kA0 pari0 19) ityasya vyaJjanAntAn prAptasya ktyAderanarthakatetyanenaiva caritArthatA svarAntAccAnenAlo bAdhakatvAd ghajeva syAditi sarvagrahaNamiti hemH| ___ athAlo vAdhako ghaJ kathaM striyAM napuMsake ca na syAd yena ktyAderbAdhaka iti? satyam, sukhArthaM sarvagrahaNam / ata eveti| svraantaadevtyrthH| atha graherapi alo baadhaasmbhvH| tathA ca vakSyati--eka: zAkasaMgraha iti? satyam , tadarthaM nedaM sUtram , tathA "sami muSTau'' (4 / 5 / 26) ityanenaiva siddham , kintu yadi ekastaNDulanizcAya: ityAdyartha sUtraM tadA etadapi viSayIkarotIti nyaayaaduktm-teneti| nanu yadyalo bAdhakamidaM sUtraM tadA sarvasmAditi vyAptivacanamanarthakaM syAt tadbalAd vyavahitAnAmapi ktyAdInAM na kathaM bAdhakamiti? naivam / tadA sarvasmAdityarthe sarvavetyarthanirdezaM kuryAt , tasmAd dhAtusamAnAdhikaraNaprakRtinirdezAt sarvagrahaNaM bodhayati-sUtre dhAtumAtrazrutyA yat kArya pratIyate tadevAnena vidhIyate ityaah-pnycmyntaaditi| ekastaNDulanizcAya iti karmaNi ghny| nizcIyate iti nishcaayH| taNDulazcAsau nizcAyazceti tnnddulnishcaayH| bhAve vAtaNDulasya nizcAyastaNDulanizcAyaH ityevaM sarvatra bodhyam / / 1177 / [samIkSA 'ekastaNDulanizcAyaH, dvau zUrpaniSpAvo' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ghaJ' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "parimANAkhyAyAM sarvebhyaH'' (a03|3|20)| isa prakAra ubhayatra pUrNarUpeNa samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. prapaJcaH sukhAvahaH (du0 ttii0)| 2. pratipattiriyaM garIyasI (du0 ttii0)| 3. sukhArthaM sarvagrahaNam (ka0 c0)| [rUpasiddhi 1. nishcaayH| nir - ci - ghaJ - si| nizcIyate yH| 'nir' upasargapUrvaka 'ciJ cayana' (4 / 8) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'gha' pratyaya, ijvadbhAva, vRddhi, AyAdeza, repha ko visarga, visarga ko zakAra tathA vibhktikaary|
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghAdipAdaH 435 2-3. nisspaavau| nir / pU - ghaJ * au| avkssaayH| ava + kSi + ghaJ - si| prakriyA pUrvavat / / 1177 / 1178. iGAbhyAM ca [4 / 5 / 6] [sUtrArtha] sajJA ke gamyamAna hone para kartRbhinna kAraka tathA bhAva artha meM dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai|| 1178 / [du0 vR0] iGa: AkArAntAcca dhAtorgha J bhavati bhAve'kartari ca kArake saMjJAyAmityavizeSe'yamadhikAro veditvyH| alo'pvaadH| adhyayanam adhIyate vA adhyaayH| upetyAdhIyate yasmAd upAdhyAyaH, upAdhyAyA, upaadhyaayii| iGo ghaJ nadAdau vibhaassyeti| AkArAntAcca-dAyaH, dhaayH||1178| [du0 TI0] ingaa| iGo'pAdAne striyAmpasaGkhyAnaM krtvymityaah-upaadhyaayeti| nadAdipAThabalAt striyAM ktirna bhvtiityrthH| upaadhyaayaa| svayamadhyApayitrI brhmvaadiniityucyte| puMsaH AkhyAbhUtAttu nAmna ityanena upaadhyaayii| upAdhyAyasya bhAryetyucyate, na tu brhmvaadiniiti||1178| [vi0 pa0] ingaa0| parimANa iti na vartate pUrveNa siddhatvAt / vivaraNalAghavArthamAha-bhAva ityaadi||1178| [ka0 ca0] ingaa0| upaadhyaayetyaadi| etena iGo'pAdAne striyAmapasaMkhyAnamiti darzitam, nadAdipAThabalAdeva ktipratyayasya pratiSedhaH siddhH| upetyAdhIyate yasyA iti vigRhya ghaJ svayaM vyaakhyaatriiymucyte| yadA tUpAdhyAyasya bhAryetyartho vivakSyate tadA nityamupAdhyAyItyeva bhvti|| 1178 / [samIkSA 'adhyAya:' zabda ke siddhyartha donoM hI AcArya 'ghaJ' pratyaya karate haiN| pANini kA sUtra hai - "iGazca'' (a0 3 / 3 / 20) / parantu AkArAnta 'dA' Adi dhAtuoM se 'dAya:, dhAya:' Adi zabdoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'ghaJ' pratyaya tathA pANini ne 'Na' pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "zyAvyAdhAsusaMsvatINavasAvahalihazliSazvasazca'' (a03|1|141)| isa prakAra 'iG' nirdeza meM samAnatA hone para bhI AkArAnta dhAtuoM ke nirdeza meM pratyayabhinnatA hai| phala kI dRSTi se isa aMza meM bhI samAnatA hI samajhanI caahie|
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 [rUpasiddhi] 1-4. adhyAyaH / adhi adhi upAdhyAyaH / upa iGa ghaJ si| adhyayanam adhIyate vA / iG ghaJ - si| upetyAdhIyate yasmAt / upAdhyAyA / mi / svayamadhyApayitrI brahmavAdinI / upAdhyAyI / upa upa adhi - iG - ghaJ A adhi + iG - ghaJ iisi| upAdhyAyasya bhaaryaa| adhi tathA 'upa adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane' (2 / 56 ) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya 'i' ko vRddhi, 'Ay' Adeza, strIliGga meM 'AI' pratyaya tathA vibhaktikArya / - kAtantravyAkaraNam - bhAvaH / / 1179 / - 5-6 dAyaH / dA AyAdeza - ghaJ si| dhAyaH / dhA AyAdeza - ghaJ + si| 'Du dAJ dAne--Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 84,85) dhAtuoM se 'ghaJ' pratyaya, yakArAgama tathA vibhaktikArya / / 1178 / 1179. upasarge ruvaH [4 / 5 / 7 ] - + [ sUtrArtha ] upasarga ke upapada meM rahane para 'ru zabde' (2 / 10) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai / / 1179 / [du0 vR0 ] upasarge upapade rauterghaJ bhavati / saMrAvaH, uparAvaH / upasarga iti kim ? ravaH / 'sAMrAviNam' ityatra inuN baadhkH|| 1179 / [du0 TI0 ] up0| sAMrAviNamityAdi / 'yena nAprAptau yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhaka : ' (vyA0 pari042) iti, na cAprApte'li ghaJArabhyate iNi punaH prApte cAbhividhau prApte'nyatrAprApte tasmAt paratvAd inuN eva bAdhako na punarinuNaM ghaJ bAdhate iti [vi0 pa0 ] up0| sAMrAviNam iti| saMravaNaM vartate iti vigRhyAbhividhau bhAve inuN, tadantAcca svArthe'Ni kRte upasargasya vRddhiH / ala eva bAdhako ghaJ tasmin prApte'syArambhAd iNi punarabhividhau prApte'nyatrAprApte ata inuN eva paratvAd ghaJa bAdhate / / 1179 / [samIkSA] 'saMrAvaH, uparAva:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'ghaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai--- " upasarge ruvaH " (a03|3|22)| ata: ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai|
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJpratyayAdipAdaH 437 [rUpasiddhi] 1-2 saMrAvaH / sam + ru+ ghaJ +si / uparAvaH / upa+ ru+ghaJ +si / 'sam -upa' upasargapUrvaka 'ru zabde' (2 / 10) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ ' pratyaya, ukAra ko vRddhi, aukAra ko 'Av ' Adeza, makAra ko anusvAra tathA vibhaktikArya / / 1179 / 1180. sami duvaH [4 / 5 / 8] [sUtrArtha 'sam ' upasarga-pUrvaka 'Tu du upatApe' (4 / 10) dhAtu se 'ghaJ ' pratyaya hotA hai / / 1180 / [du0 vR0] samyupapade dunotarghaJ bhavati / sandAvaH / samIti kim ? davaH / / 1180 / [samIkSA 'saMTavaH, saMdAva:, saMyAvaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'ghaJ ' pratyaya kiyA hai / antara yaha hai ki pANini ne kevala 'sam ' upasarga ke hI upapada meM rahane para 'dru' Adi dhAtuoM se ghaJ pratyaya eka hI sUtra dvArA kiyA hai - "sami yudruduvaH' (a03|3|23)| kAtantrakAra ne 'sam ' upasarga ke upapada meM rahane para kevala 'du' dhAtu se tathA 'sam-ud ' upasargoM ke upapada meM rahane para 'yu-dra' dhAtuoM se 'ghaJ 'pratyaya karane ke kAraNa do sUtra banAe haiM / ata: kAtantrIya nirdeza meM utkarSa pratIta hotA hai| [rUpasiddhi] 1. sndaavH| sam +du+ghaJ + si / 'sam' upasargapUrvaka 'Tu du upatApe' (4 / 10) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ ' pratyaya, 'gh -J ' anubandhoM kA prayogAbhAva, ukAra ko vRddhi, 'Av ' Adeza, makAra ko anusvAra, vargAnta Adeza tathA vibhaktikArya / / 1180 / 1181. yudruvorudi ca [4 / 5 / 9] [sUtrArtha] 'ud' tathA 'sam ' upasargoM ke upapada meM rahane para 'yu-dru' dhAtuoM se 'ghaJ ' pratyaya hotA hai / / 1181 / [du0 vR0] udhupapade sami ca yudrubhyAM ghaJ bhvti| udyAvaH, udraav:| 'saMyAvaH, saMdrAva:' eveti kecit| udi ceti kim? yavaH, drvH| apyadhikArAt - yAvaH, draavH| 'dAvaH' iti ca syaat| tathA zAro vaayuH| zAra: zabala:, nIzAra: praavrnnm| hrasvasya diirghtaa|| 1181 /
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] yadra0 / 'saMyAvaH . saMdrAba:' evaMti kecid iti cet tahi sami budabhyaH ityekayogaM paTanti. 'udyAva:. udAvaH' iti necchantItyarthaH / ayaM ta prayogamapaprayogaM manyamAno yadravodi cetyAha- sami datra iti / atrApyapizabda vantaM ityAhatathetyAdi / "akartari ca kArake saMjJAyAm" / / 14) ityatrApyadhikAravAda apyasiddhA rUDhito vA !!18 / [vi0 pa0] yu0 / kecid iti / 'udmAva:. udAvaH iti necchantItyartha: / ata eva nami ya-du-druvaH' iti ekayogaM paTanti / amAtevayavAMvara viti na vaktavyamityAhanatheti / apyadhikArAdityarthaH / / 1181 [ka0 ca0] yadra0 / zavalo varNavizeSaH drAvarATalya gatI maMdatvAnna 'draGa jighAMsAyAm / (4 / 17). 'mIG druG hisAyAm' (3 / 8'. ) iti durgaadityH| samudAyudbhuva iti kRte sandrAva iti sidhyati, kintu udbhAva iti ca syAt / atha udagato dAva: ini prAdisamAse bhaviSyatIti cet , naivam / nadA dava: ini kuyAt kiM samItyanena tasmAt naMgrahaNAdeva na prAdisamAsaH / / 2.181 [samIkSA] draSTavya samIkSA-sUtrasaMkhyA-1980 [rUpasiddhi 1-4. udyAvaH, ud - - ghana - li / uddAvaH / uda - 2 - ghaJ -si / sNyaavH| sam - yu. ghaJ -si / sandrAvaH / sam -du- ghaJ -si / 'ud - sam upasargapUvaMka 'yu-du dhAtuoM se ghaJ pratyayAdi pUrvavat / / 1181 / / 1182. zrinIbhUbhyo'nupasarge [4 / 5 / 10] [sUtrArtha kisI bhI upavarga ke upapada meM na kahane para zri-nI-bhU dhAtuoM ye chan / pratyaya hAtA / / 1182 // [du0 vR0] ebhyo'nupasarge ghaJ bhavatiH zrAya: nAyaH, bhaavH| anupamarga iti kim? prazrayaH, praNayaH, prbhvH| kathaM prakRSTo bhAva: prabhAvaH, anugato bhAva: anubhAvaH, vigato bhAva. vibhaavH| apyadhikAgat naya iti c|| 1 1.82 / / [samIkSA 'bhAvaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'ghaJ ' pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai- "zriNIbhavo'nupasarge'' (a0 3 / 3 / 24) / ata: ubhayatra samAnatA hai /
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH [rUpasiddhi] 13. zrAyaH / zri - ghaJ si / nAyaH / nI - ghaJ si| bhAvaH / bhU - ghaJ * si / zri nI bhU' dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, i I -U' kI vRddhi, - - 'Ay - Av' Adeza tathA vibhaktikArya / / 1182 / - 439 1983. kSuzrubhyAM vau [4 / 5 / 11] [sUtrArtha] 'vi' upasarga ke upapada meM rahane para 'kSu zru' dhAtuoM se 'ghaJ' pratyaya hotA hai|| 1183 / [du0 vR0] vAvupapade AbhyAM ghaJ bhavati / vibhAvaH vizrAvaH / vAviti kim ? kSavaH, saMzravaH / / 1183 / [samIkSA] 'vikSAva:, vizrAtraH' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'ghaJ ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "vA~ kSuzruvaH " ( a0 3 / 3 / 25)| ataH ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] ghaJ si / vizrAvaH / vi zru - ghaJ si / 'vi' T - T 1-2. vikSAvaH / vi + kSu upasarga ke upapada meM rahane para 'Tu kSu zabde, zru zravaNe' (2 / 10,1 / 278) dhAtuoM se 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, vRddhi, 'Av' Adeza tathA vibhaktikArya / / 1193 / 1184. strazca prathane'zabde [4 / 5 / 12] [sUtrArtha] zabdabhinna ke viSaya meM vistAra artha vivakSita hone para 'stRJ AcchAdane' (8 / 10) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai / / 1184 / [du0 vR0 ] prathanaM vistiirnntaa| vAvupapade stRNAterghaJ bhavati prathane'bhidheye, taccet prathanaM zabdaviSaye na syAt / paTasya vistAraH / azabda iti kim ? vAkyasya vistaraH / prathana iti kim ? tRNasya viSTaraH / / 1184 | [ka0 ca0 ] straH / "veH stro nAmni" (kAta0 pari0 Sa015 ) ityanena SatvaM saJjJAyAmiti tRNasya viSTara iti / / 1184 / (samIkSA) 'vistAra:' zabdarUpa ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ghaJ' pratyaya kA vidhAna
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 kAtantravyAkaraNam kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "prathane vAvazabde' (a0 3 / 3 / 33) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. paTasya vistaarH| vi - stR - ghaJ - si| 'vi' upasarga ke upapada meM rahane para 'stRJ AcchAdane' (8 / 10) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, vRddhi tathA vibhktikaary||1184|| 1185. pre cAyajJe [4 / 5 / 13] [sUtrArtha yajJabhinna ke viSaya meM 'pra' upasarga ke upapada meM rahane para 'stRJ AcchAdane' (8 / 10) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai|| 1185 / [du0 vR0] pre copapade stRNAterghaJ bhavati ayjnyvissye| prstaarH| yajJe tu brhiHprstrH||1185| [samIkSA 'prastAra:' zabda ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ghaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai--"pre stro'yajJe' (a03|3|32)| ata: ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1. prstaarH| pra + stR + ghaJ + si| 'pra' upasarga ke upapada meM rahane para 'stRJ AcchAdane' (8 / 10) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, RkAra kI vRddhi tathA vibhktikaary||1185| 1186. chandonAmni ca [4 / 5 / 14] [sUtrArtha] chandoviSayaka saJjJA artha meM 'stRJ' dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1186| [du0 vR0] chandasAM saJjAviSaye stRNAterghaJ bhvti| prastArapaGktiH / aastaarpngktiH| viSTArapaGktiH / / 1186 / / [du0 TI0] chndo0| chanda ihAnuSTubhAdirgRhyate, na tu mantrabrAhmaNo nAmagrahaNAdanyathA chandasIti vidadhyAt / prastaraNaM prastArastasya paGktiH prstaarpngktiH| evaM vissttaarpngktiH| vestRNAte: saMjJAyAM sstvm| samudAya eva chandonAma ghajantam / kintarhi ghaJantamavayava: saMjJAyAM kathametasmin stRNAdirAdRtaH syAt / yathA "pre cAyajJe' (4 / 5 / 13) yajJaviSaye cet prayogo na bhavati barhiHprastaraH iti AdhAro yujyate tathA nAtreti ? satyam , ihApi
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 441 caturthe kRdadhyAye paJcamo ghAdipAdaH samudAyAvayavayoranyatvAt / yathA vRkSe zAkhA, zarIre pANipAdamiti samudAya samudAyino bhavatyAdheyatA itydossH|| 1186 / [vi0pa0] chndo0| vRttamiha chando gRhyate, yasyAnuSTabhAdayo bhedAH, na tu mantrabrAhmaNAH nAmagrahaNAt / anyathA chandasItyevaM brUyAt / evamapi mantrabrAhmaNasya grahaNaM lbhyte| yathA shshchndsiiti| prastaraNaM prastArastasya pngktiriti| evaM vissttaarpngktiriti| ve: stRNAte: saMjJAyAM SatvaM saJjJA ca na ghaJmAtram , api tu smudaayH| ata eva chandonAmnItyadhikaraNe sptmii| tatra ghajanto'vayava: Adheyatvena prvrtte| ata uktaM chandasAM sajJAviSaya iti, na tu gamyamAne chandonAmnIti ghajantamAtre tsyaaprtiiteH||1186| [ka0 ca0] chndo0| na tu mantrabrAhmaNa iti| atha mantrabrAhmaNazabdena veda ucyate, yadi rUDhyAzrayaNAcchandasItyukte vRtta eva bhaviSyati tadA sukhArthaM nAmagrahaNam / / 1186 / [samIkSA] 'viSTArapaGktiH ' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ghaJ' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-"chandonAmni ca'' (a03|3|34)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. chanda ihAnuSTubhAdirgRhyate (du0 ttii0)| 2. vRttamiha chando gRhyate (vi0 p0)| 3. sukhArthaM nAmagrahaNam (ka0 c0)| [rUpasiddhi 1-3. prastArapaGktiH / pra + stR + ghaJ + si| AstArapaGktiH / A + stR + ghaJ + si| viSTArapaGktiH / vi + stR + ghaJ + si| 'pra - A - vi' upasargoM ke upapada meM rahane para 'stR' dhAtu se 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, RkAra ko vRddhi tathA vibhktikaary||1186| 1187. pre drustunuvaH [4 / 5 / 15] [sUtrArtha 'pra' upasarga ke upapada meM rahane para 'dru-stu-sru' dhAtuoM se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1187| [du0 vR0] 'pra' - upapade ebhyo ghaJ bhvti| pradrAva:, prastAvaH, prsraav:| kathaM drAva:? apyadhikArAt / pra-iti kim ? dravaH, stava:, srvH||1187
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'prastAva:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM ghaJ' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "pre drustusruvaH " (a03|3|27)| ata: ubhayatra pUrNa samAnatA hai| - [ rUpasiddhi] - ghaJ si| prastAvaH / pra 13. pradrAvaH / pra dru stu ghaJ prasrAvaH / pra + sru - ghaJ - si| 'pra' upasargapUrvaka 'dru-stu-sru' dhAtuoM se ghaJ pratyaya, dhAtughaTita ukAra kI vRddhi Av- Adeza tathA vibhaktikArya / / 1187 | 1188. niyo'vodoH [4 / 5 / 16] - + - si| - [ sUtrArtha ] 'ava - ud' upasargoM ke upapada meM rahane para ' NIJ prApaNe' (1 / 600) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1188| [du0 vR0] avodorupapadayorniyo ghaJ bhavati / avanAyaH, unnAyaH / katham unnayaH ? udgato nayaH unnayaH, apyadhikArAd vA / / 1188 / [ka0 ca0 ] niyH| hemakaramate 'unnayaH' iti, apyadhikArAd veti vRttau pAThaH / bahupustake tu 'udgato nayaH unnayaH' iti vRttau tu pATho nAsya sammataH / / 1188 / [samIkSA] 'unnAya:' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'ghaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai - " avodorniyaH " (a03|3|26) / ataH ubhayatra samAnatA hai / / 1188 / [rUpasiddhi] 12. avanAyaH / ava nI ghaJ - si| unnAyaH / ud nI ghaJ si / 'ava ud' upasargoM ke upapada meM rahane para ' NIJ prApaNe' (1 / 600) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya, 'gh - J' anubandhoM kA prayogAbhAva, ijvadbhAva, dhAtughaTita IkAra kI vRddhi, aikAra ko 'Ay' Adeza tathA vibhaktikArya / / 1188 / 1189. nirabhyoH pUlvoH [4 / 5 / 17] [sUtrArtha] 'nir- abhi' upasargoM ke upapada meM rahane para 'pUJ pavane, lUJ chedane (818. 9) dhAtuoM meM 'ghaJ' pratyaya hotA hai / / 1189 /
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 443 [du0 vR0] nirabhyorupapadayoryathAsaGkhyaM pUlvorghaJ bhvti| niSpAva:, abhilaav:|| 1189 / [samIkSA] 'niSpAvaH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'gha' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "nirabhyoH pUlvoH" (a03|3|28)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai|| 1189 / [rUpasiddhi] 1-2. nisspaavH| nir + pU + ghaJ + si| abhilaavH| abhi + lU + ghaJ : si| 'nir + abhi' upasargoM ke upapada meM rahane para 'pU - lU' dhAtuoM se 'gha' pratyaya dhAtughaTita UkAra kI vRddhi, aukAra ko 'Av' Adeza tathA vibhktikaary||1189| 1190. yajJe sami stuvaH [4 / 5 / 18] [sUtrArtha yajJa ke viSaya meM 'sam' upasarga ke upapada meM rahane para 'STuJ stutau' (2 / 65) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1190 _ [du0 vR0] samyupapade stauterghaJ bhavati yjnyvissye| sametya stuvanti yasmin saMstAvo deshH| sNstvo'nyH||1190| [samIkSA yajJaviSayaka dezavizeSa ke artha meM 'saMstAva:' zabda ke sidadhyartha donoM hI AcAryoM ne 'ghaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai! pANini kA sUtra hai- "yajJa sami stuvaH'' (a03|3|31)| ata: yahA~ ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. saMstAvo desh:| sam + stu + ghaJ , si| sametya stuvanti yasmin / 'sam' upasarga ke upapada meM rahane para 'TuJ stutau' (2 / 65) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'gha' pratyaya, ijvadbhAva, dhAtughaTita ukAra kI vRddhi, Av - Adeza tathA vibhktikaary||1190| 1191. unnyorgiraH [4 / 5 / 19] [sUtrArtha 'ud' evaM 'ni' upasarga ke upapada meM rahane para 'gR nigaraNe' (I .se 'ghaJ' pratyaya hotA hai|| 1191 / [du0 vR0] unnyorupapadayorgiraterghaJ bhvti| udgAraH, nigaarH| unnyoriti krim : grH||1191|
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] unyo0| gira iti| 'gR nigaraNe' (5 / 22) ityasya tiblopaM kRtvA nirdeshH| tena gRzabde'sya udgaraH iti bhvti||1191| [samIkSA] 'udgAraH, nigAra:' zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ghaJ' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "unyoHH'' (a03|3|29)| ataH ubhayatra samAnatA hI hai|| [rUpasiddhi] 1-2. udgaarH| ud + gR + ghaJ + si| nigaarH| ni + gR + ghaJ - si| 'ud - ni' ke upapada meM rahane para 'ga nigaraNe, ga zabde' (5 / 22;8 / 22) dhAt se 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, RkAra kI vRddhi tathA vibhktikaary||1191| 1192. kiro dhAnye [4 / 5 / 20] [sUtrArtha] dhAnyaviSayaka artha kI vivakSA meM 'ud - ni' ke upapada meM rahane para 'kR vikSape' (5 / 21) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1192| [du0 vR0] unyorupapadayordhAnyaviSaye vartamAnAta kiraterghaJa bhvti| utkAro dhAnyasya, nikAro dhaanysy| dhAnya iti kim ? puSpotkaraH, pusspnikrH| kirateriti kim ? 'kRJ hiMsAyAm' (8 / 11)- dhaanynikrH||1192| [vi0 pa0] kiro0| kira iti| 'kR vikSepe' (5 / 21) ityasya savikaraNasya tiblopaM kRtvA nirdeza: suutrtvaadityaah-kirteriti| utkAro dhaanysyeti| vikSepo dhaanysyetyrthH| vissysptmiiymuttrtr| abhidheysptmyevaabhidhiiyte||1192| [samIkSA 'utkAraH, nikAra:' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'ghaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "kR dhAnye' (a03|3|30)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi 1. utkAro dhaanysy| ud + kR + ghaJ + si| nikAro dhaanysy| ni + kR + ghaJ + si| 'ud -ni' ke upapada meM rahane para 'kR vikSepe' (5 / 21) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, vRddhi tathA vibhktikaary||1192|
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 445 caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 445 1193. nau vRJaH [4 / 5 / 21] [sUtrArtha dhAnya - viSaya ke vivakSita hone tathA 'ni' upasarga ke upapada meM rahane para 'vRJ varaNe' (4 / 8) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1193| [du0 vR0] nAvupapade vRJo dhAtorghaJ bhavati dhaanyvissye| nIvArA vriihyH| hrasvasya diirghtaa|| 1193 / [du0 TI0] nau0| pUrvasUtre viSayasaptamI ihaabhidheysptmiitybhidhaanaadvsiiyte| niviyanta iti niivaaraaH| kecid vrIhivizeSA ucyante na srvdhaanyaani| dhAnyAbhidhAna eva nikriyate'sAviti nivarA knyaa| svabhAvAdalantamapi striyAM vrtte||1193| [vi0 pa0] nau0| viziSTA eva vrIhayo nIvArA ucyante na tu srve| dhAnyAdanyatra na bhvti| niviyate iti nivarA knyaa| svabhAvAdalantasyApi striyAM vRttiH||1193| [ka0 ca0] nau0| nIvArA uDIti yasya khyaatiH||1193| [samIkSA 'nIvArA:' zabda kI siddhi donoM hI vyAkaraNoM meM 'ghaJ' pratyaya dvArA kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "nau vR dhAnye' (a03|3|48)| ata: ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. nIvArA vriihyH| ni + vRJ + ghaJ + jas / nidriynte| 'ni' upasarga ke upapada meM rahane para 'vRJ varaNe' (4 / 8) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, 'gha - j' anubandhoM kA prayogAbhAva, ijvadbhAv, vRddhi, upasarga ko dIrgha tathA vibhktikaary||1193| 1194. udi zripuvoH [4 / 5 / 22] [sUtrArtha] 'ut' upasarga ke upapada meM rahane para 'zriJ sevAyAm' (1 / 604) tathA 'pU pavane' (1 / 465) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1194| [du0 vR0] udyupapade zripUbhyAM ghaJ bhvti| ucchrAya:, utpaavH| katham ucchrayaH? apyadhikArAd vaa||1194|
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 [vi0 pa0 ] udi / apyadhikArAd veti udarAto vA zrayaH ucchrayaH iti vAcyArtha // 1194 [samIkSA] .. 'ucchrAyaH, utpAtra:' zabdoM kI siddhi donoM hI AcAyoM ne dhan' pratyaya dvArA kI hai| pANini kA sUtra hai-- udi zrayatiyatiputrava: / 03349 // ata: ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1- 2. ucchrAyaH / ud zri ghaJ mi| utpAvaH / ud 'ud' upasargapUrvaka 'zri-pU' dhAtuoM ne ghaJ' pratyaya ijvadbhAva vRddhi Adeza tathA vibhaktikArya / / 1194 / 1195. grahezca [4 / 5 / 23] kAtantravyAkaraNam - dRshyte|| 1195 / [samIkSA] [ sUtrArtha] 'ud' upasarga ke upapada meM rahane para graha upAdAne (8/14) dhAtu se 'ghan' pratyaya hotA hai / / 1195 / [du0 vR0] udyupapade grahezca ghaJ bhvti| udgrAhaH / bhASAyAmapIti matam ||1197 / + - [du0 TI0] grhH| utpUrvI grahirbhASAyAM sammata iti kAtyAyanaH / anyaH punarAha - udgrAho nigrAha iti chandasi - udgrAhaM ca nigrAhaM ca brahmavedAnavIvadan' iti chandasi prayogo : ? ghaJ - niH Ay Av - 'udgrAha:' zabda ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'ghaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA mUtra hai - "udi grahaH " (a03 | 3 | 35 ) | ataH ubhayatra samAnatA hI samajhanI caahie| [rUpa] saddhi] + + 1. udgrAhaH / ud graha ghaJ (8/14) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya ijvadbhAva, si| 'ud' upasargapUrvaka graha upAdAne' dIrgha tathA vibhaktikArya / / 1195 / 1. udyAbhaM ca nigrAbhaM ca brahma devA avadha (kA0 313125
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 447 caturthe kRdadhyAye paJcamo ghAdipAdaH 447 1196. avanyorAkroze [4 / 5 / 24] [sUtrArtha] 'Akroza' artha ke gamyamAna hone para 'ava-ni' upasarga-pUrvaka 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1196| [du0 vR0] avanyorupapadayorAkroze gamyamAne graherghaJ bhvti| avagrAhaste vRSala ! bhUyAt / nigrAhaste vRSala ! bhUyAt / Akroza iti kim ? avagrahaH padasya, nigrhshcaursy||1196| [samIkSA] 'avagrAhaH, nigrAhaH' zabdoM kI siddhi donoM hI AcAryoM ne 'ghaJ' pratyaya dvArA kI hai| pANini kA sUtra hai- "Akroze'vanyorgrahaH' (a03|3|45)|at: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-2. avgraahH| ava + grah + ghaJ + si| nigraahH| ni + graha + ghaJ + si| 'ava-ni' upasargoM ke upapada meM rahane para 'graha' dhAtu se 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, dhAtughaTita upadhA akAra ko dIrgha tathA vibhktikaary||1196| 1197. prelipsAyAm [4 / 5 / 25] [sUtrArtha] 'lipsA' artha ke gamyamAna hone para 'pra' upasarga-pUrvaka 'graha' dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1197| [du0 vR0] pra upapade lipsAyAM gamyamAnAyAM graherghaJ bhvti| pAtrapragrAheNa carati bhikssuH| lipsAyAmiti kim ? prgrhH||1197| [ka0 ca0] pre0| paatrprgraahenneti| tRtIyAnirdeze sati lipsA sphuTeti kRtvA tRtIyA kRtaa||1197| [samIkSA 'pragrAhaH' zabda ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'gha' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "pre lipsAyAm' (a03|3|46)| ata: ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1. prgraahenn| pra + graha + ghaJ + ttaa| 'pra' upasarga ke upapada meM rahane para 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, dhAtughaTita upadhA ko dIrgha tathA vibhktikaary||1197|
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 kAtantravyAkaraNam 1198. sami muSTau [4 / 5 / 26 [sUtrArtha] 'maSTi artha meM mana usamA ke upadama ne graha upAdAna / 817 / dhAta se ghaJ' pratyaya hotA hai||1128| [du0 TI0] sampapade maSTAvadhe graha bhvti| brAho nalta / maSTAviti kim ? sNgrhH| aGgulInAM racanAvizeSo muSTinhi gRhyte| kra. zAkagrAhaH ini 'sarvasmAt parimANe'' (4 / 5 / 5) iti siddham / / 1228 [du0 TI0] smi| maprakriyAtmakatvAt natra grahaninAmnItyAha-maSTAvartha iti| anya Aha-muSTiviSayazca dhAtvathoM bhvti| muSTiviSavaM sAmarthyamAkhyAyane ityrthH| muSTizabdo brIhyAdInAM parimANavAcyo'sti, tatra na prayojayatInyAha- angglaanaamityaadi|| 1 198 / [vi0 pa0] smi0| zAkAdInAM parimANavizeSo mussttirucyte| tatra ghaJ siddha evetyAha--eka ityaadi||1198| [samIkSA] 'saMgrAha:' zabda kI siddhi donoM hI AcAyoM ne 'gha' pratyaya dvArA kI hai| pANini kA sUtra hai--"sami maSTo' (a03|3|26)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. saMgrAhA mllsy| sam - graha - ghaJ - si| 'sam' upasarga ke upapada meM rahane para 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAna se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya. ijvadbhAva, upadhAdIrgha tathA vibhnnikaary|| 1 198 / / 1199. parau yajJe [4 / 5 / 27] [sUtrArtha yajJa - viSaya ke vivakSita hone tathA 'pari' upasarga ke upapada meM rahane para 'graha' dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1199|| [du0 vR0] pagavupapade yajJaviSaye naherghaJ bhvti| unrprigraahH| yajJa iti kim ? prigrhH|| 1. 199 / [samIkSA) 'unagparigrAhaH' Adi zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'ghaJ' pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai-'pagai yajJa" ( a02|3|47)| ata: ubhayatra samAnatA hI kahI jA sakatI hai|
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghajAdipAdaH 449 [rUpasiddhi] 1. uttrprigraahH| pari + grah + ghaJ + si| 'pari' ke upapada meM rahane para 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, upadhAdIrgha tathA vibhktikaary||1199| 1200. vA've varSapratibandhe [4 / 5 / 28] [sUtrArtha] vRSTi-pratibandha artha meM 'ava' upasarga ke upapada meM rahane para 'graha' dhAtu se vaikalpika 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1200| [du0 vR0] ava upapade AherghaJ bhavati vA varSapratibandhe gmymaane| avagrAho varSasya avagraho vaa||1200| [samIkSA] 'avagrAhaH, avagraha:' zabdoM ke sidatoM hI AcAryoM ne vaikalpika 'ghaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai-"ave grahoM varSapratibandhe" (a03|3|51)| ata: ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. avagrAho varSasya avagraho kA ava + graha + ya + siA 'ava' upasarga ke upapada meM rahane para 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAt se prakRta sUtra dvArA vaikalpika 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, upadhAdIrgha tathA vibhktikaary| pakSa meM 'al'. pratyaya hone para 'avagrahaH' zabdarUpa siddha hotA hai||1200| 1201. pre razmau [4 / 5 / 29].. [sUtrArtha] 'razmi' artha meM 'pra' ke upapada meM rahane para 'graha' dhAtu se vaikalpika 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1201| [du0 vR0] pra upapade razmAvarthe graherghaJ bhavati vaa| pragrAhaH, prgrhH| razmiriha rjjurucyte||1201| [ka0 ca0] pre0| abhidhAnAd razmiriha rajjurucyate na kiraNa. iti||1201| [samIkSA] 'pragrAhaH, pragrahaH' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM vaikalpika 'ghatra' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "razmau ca' (a03|3|53)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai|
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. prayAhaH, prgrhH| pra - graha - ghaJ - si| 'pra' ke upapada meM rahane para 'graha' dhAtu se vaikalpika 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, upadhAdIrgha tathA vibhktikaary| pakSa meM al pratyaya hone para 'pragraha:' shbdruup||1201| 120 2. vaNijAM ca [4 / 5 / 30] [sUtrArtha vaNiksambandhI tulAsUtra artha meM 'pra' upasarga ke upapada meM rahane para 'graha' dhAtu se vaikalpika 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1202| [du0 vR0] vaNijAM sambandhini tulAsUtre'rthe pra upapade graherghaJ bhavati vaa| tulApragrAheNa carati, tulApragraheNa vA carati vnnik||1202| [du0 TI0] vnni0| vaNijAmiti sambandhe SaSThI smbndhinaamaakssipti| tacca viziSTamevAbhidhAnAdityAha--tulAsUtre'rthe iti| pragRhyate'neneti pragrAhaH, tulayA pragrAhastulApravAhaH, karaNe ceyaM tRtIyA, na cAtra vaNijastantraM kintarhi tulAsUtrasya prAyeNa vaNijAM viSaya iti tairupalakSaNaM kriyate tena tulApragrAheNa crti| brAhmaNastulAbhijJatayA pravartate ityrthH| upalakSaNamapyabhidhAnAd yathA pUrvasUtre razmI rajjurevAbhidhIyate na candrAdInAM kiraNa iti||1202| [vi0pa0] vnnijaam0| sambandhe SaSThIyam / prAyeNa vaNiksambandhitulAsUtramevAntaraGgam / atastadeva lakSyate vaNijazcopalakSaNatvAdatantram / atastulApramAheNa carati brAhmaNa: ityapi bhavati, tulAbhijJatayA vartate ityrthH| pragRhyate yena sa pragrAhaH, tulAyAH prgraahstulaaprgraahstulaagrhnnsuutrmityrthH||1202| [samIkSA _ 'pragrAhaH, pragrahaH' zabdarUpoM kI siddhi donoM hI AcAryoM ne vaikalpika 'ghaba' pratyaya dvArA kI hai| pANini kA sUtra hai-- "pre vaNijAm' (3 / 3 / 52) / ata: ubhayatra pUrNa samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1. tulApramAheNa carati tulApragraheNa vaa| pra + graha + ghaJ + ttaa| 'pra' upasarga ke upapada meM rahane para 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se prakRta sUtra dvArA vaikalpika 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, upadhAdIrgha tathA vibhktikaary| pakSa meM 'ala' pratyaya hone para 'pragraheNa' zabdarUpa siddha hotA hai||1202|
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 1203. vRNoterAcchAdane [4 / 5 / 31] 451 [ sUtrArtha ] AcchAdana artha ke vivakSita hone para 'pra' ke upapada meM rahane para 'vRJ varaNe' (48) dhAtu se vaikalpika 'ghaJ' pratyaya hotA hai / / 1203 / [du0 vR0] pra upapade vRNoterAcchAdane'rthe ghaJ bhavati vA / prAvAraH, prAvaraH / AGpUrvo'yam / / 1203 / [du0 TI0] vRNo0 / AGpUrvo'yamiti / yathA preNa vinA ghaJ nAbhidhIyate tathAGApi / tasmAd " AGi rupluvoH " ( 4 / 5 / 32), tadanantaraM vRNoterAcchAdane iti kartuM na yuktam vyAvRttyabhAvAt / / 1203 / , [ka0 ca0] vRNoteH / AGpUrvo'yamiti AGA vinA kevale pre upapade ghaJ nAbhidhIyate iti bhAvaH / prakaraNamidamalo bAdhakam ||1203 / [samIkSA] 'AcchAdana' artha meM 'prAvAra:, prAvara:' zabdoM kI siddhi donoM hI vyAkaraNoM meM vaikalpika 'ghaJ' pratyaya dvArA kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - " vRNoterAcchAdane" (a03|3|54)| ata: ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. prAvAra:, prAvaraH / pra + A + vR + ghaJ + si| 'pra' pUrvaka 'vRJ varaNe' (4 / 8) dhAtu se vaikalpika 'ghaJ' pratyaya, vRddhi, samAnalakSaNa dIrgha tathA vibhktikaary| pakSa meM 'al' pratyaya hone para 'prAvara:' zabdarUpa siddha hotA hai / / 1203 / 1204. AGi rupluvoH [4 / 5 / 32 ] [sUtrArtha] 'AG' upasarga ke upapada meM rahane para 'ru zabde, pluG gatau' (2 / 10; 1 / 459) dhAtuoM se vaikalpika 'ghaJ' pratyaya hotA hai / / 1204 / [du0 vR0] ADyupapade rauteH plavatezca ghaJ bhavati vA / ArAvaH, AravaH / AplAvaH, AplavaH / / 1204| [du0 TI0 ] AGi / "upasarge ruvaH " ( 4|5|7) iti rauterghaJi prApte plavateraprApte vibhASeyam / / 1204|
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 kAtantravyAkaraNama [samIkSA 'ArAva:, AplAva:' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ghaJ' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai--"vibhASA AGi ruplavoH' (a03|3|50)| ata: ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-2. ArAvaH, aarvH| AG + ru + ghaJ + si| AplAvaH, aaplvH| AG + plu + ghaJ + si| 'AG' upasargapUrvaka 'ru-plu' dhAtuoM se 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, vRddhi, Av - Adeza tathA vibhktikaary| ghaJ pratyaya ke abhAva meM al pratyaya hone para 'AravaH, Aplava:' shbdruup||1204| 1205. parau bhuvo'vajJAne [4 / 5 / 33] [sUtrArtha avajJAna artha meM 'pari' upasarga ke upapada meM rahane para 'bhU' dhAtu se 'ghaJ' pratyaya vikalpa se hotA hai||1205| [du0 vR0] parAvupapade bhavaterghaJ bhavati vA avjnyaane'rthe| paribhAvaH, pribhvH| parAviti kim? smbhvH| avajJAna iti kim ? sarvato bhavanaM pribhvH||1205| [samIkSA] 'paribhAvaH, paribhava:' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne vaikalpika 'ghaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai-"parau bhuvo'vajJAne" (a03|3|55)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. paribhAvaH, pribhvH| pari + bhU + ghaJ + si| 'pari' upasarga ke upapada meM rahane para 'bhU sattAyAm' (1 / 1) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, dhAtughaTita UkAra kI vRddhi, Av-Adeza tathA vibhktikaary| 'ghaJ' pratyaya ke abhAva meM al pratyaya hone para 'paribhavaH' shbdruup||1205| 1206. cestu hastAdAne [4 / 5 / 34] [sUtrArtha] hAtha dvArA grahaNa karane ke artha meM 'ciJ cayane' (45) dhAtu se 'gha' pratyaya hotA hai||1206| [du0 vR0] hastAdAnaviSaye cinoterghaJ bhvti| pusspprcaay:| hastAdAnagrahaNaM pratyAsanopalakSaNam,
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghatrAdipAdaH 453 tena vRkSAgre phalapracayaM kroti| apyadhikArAt steye na syAt - hastena phalapracayaM karoti caurH| tuzabdo vaanivRttyrthH||1206| [du0 TI0] cestu| hastena AdAnaM hastAdAnam, grAhyasya vastuna iti smbndhH| cinotyarthasya hastAdAnaviSayatvAccinotistadviSaya ucyte| prtyaasnnoplkssnnmiti| pratyAsannasya vastuna uplkssnnm| pratyAsattiH sAmIpyam / tenetyaadi| kecit pracaya ityudAharanti, tai: pracayanamAtrameva vivakSitaM na tu dUrAsanna iti| steye na syAditi stenasya bhAva: karma vA steyazabdavAcyam / steya ityanenApi cinotyartha evAvaziSyate, steye na bhvtiityrthH| yadi vA phalapracayaM steye na karoti tadApi na syAt / nanu yadA bhAvastadA bhAva eva vizeSaNaM prasajyate, yadA karma tadA kathaM tenaiva tat kriyate ? satyam / abhedopacArAd yadAbhIkSNyena pAkena pacati mandayA gatyA gcchtiiti|| 1206 / [vi0 pa0] cestu| hstaadaanetyaadi| hastenopAyAntaranirapekSeNAdAnaM grahaNaM pratyAsannasyaiva vastuno bhavati, atastasyaiva tadupalakSaNaM yujyte| vRkSAgre ityanena grAhyasya pratyAsannatAM suucyti||1206| [samIkSA] 'pracAyaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ghaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-- "hastAdAne cerasteye' (a03|3|40)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai|| [rUpasiddhi] 1. pusspprcaayH| pra +ciJ + ghaJ + si| 'pra' upasarga ke upapada meM rahane para 'ciJ cayane' (45) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya, ijvadbhAva, vRddhi, Ay - Adeza tathA vibhktikaary||1206| 1207. zarIranivAsayoH kazcAdeH [4 / 5 / 35] [sUtrArtha 'zarIra' tathA 'nivAsa' artha meM 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya tathA cakAra ko kakArAdeza bhI hotA hai||1207| [du0 vR0] cinote: zarIre nivAse cArthe ghaJ bhavati Adezca ko bhvti| cIyate'sau kAyaH zarIram / nicIyate'sminniti nikAyo nivaasH| apydhikaarccitiraashyorpi| AcIyate'sau AkAyazcitiH, gomynikaay:| kathaM kASThanicaya:? bhutvmaatrvivkssyeti||1207|
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] shriir0| cIyate sukhduHkhaabhyaamityrthH| nicIyate'sminniti praannibhirityrthH| apydhikaaraadityaadi| apydhikaaraadityaadi| cIyate'sAviti citiH, rAziH samUhaH, niciiyte'sminniti| gomayAnAM nikAya iti sssstthiismaasH| kthmityaadi| uparyapari saMniviSTAnAM rAziriti bhaavH| padAntareNa tu viziSyamANe bahutve rAzyartho gamyate na vaakyaarthH| padasaMskAre'dhikriyate iti sUtrakArasya sammatam / bhASAyAM citirAzyorarthayorna pryogH| kazceti siddhe AdigrahaNaM vaicitryArtham / atha cecyam ityasya cekrIyitalugantasyAderyathA syAt parasya mA bhuuditi| tanna, chandasi prayogAt / atha 'ki kita jJAne' (2 / 76) ityasmAd ghaJ vidhIyatAm , kazcAderityanabhidheyaM syAt , na jJAnArthasya zarIrAdau vRttiradRSTakalpanIyA syAt / / 1207 / [ka0 ca0] shriir0| citiriti citA yasya khyaatiriti||1207| [samIkSA 'kAyaH, nikAya:' Adi zabdarUpoM kI siddhi donoM hI vyAkaraNoM meM 'ghatra' pratyaya dvArA kI gaI hai| pANini kA sUtra hai-"nivAsacitizarIropasamAdhAneSvAdezca kaH' (a03|3|41)| ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. padasaMskAre'dhikriyate iti sUtrakArasya saMmatam (du0 ttii0)| 2. AdigrahaNaM vaicitryArtham (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1-2. kaayH| ciJ + ghaJ + si| nikaayH| ni + ciJ + ghaJ + si| kevala tathA 'ni' upasarga-pUrvaka 'citra cayane' (4 / 5) dhAt se 'ghana' pratyaya, ijvadbhAva, dhAtughaTita ikAra kI vRddhi, Ay - Adeza tathA vibhktikaary||1207| 1208. saMghe cAnauttarAdharye [4 / 5 / 36] [sUtrArtha] auttarAdharyabhinna tathA saGgha artha meM 'ciJ' dhAtu se 'ghaJ' pratyaya tathA cakAra ko kakAra Adeza hotA hai||1208| [du0 vR0] prANinAM samUhaH saGghaH ucyte| anauttarAdhayeM saMghe cArthe cinoterghaJ bhavati kshcaadeH| vaiyaakrnnnikaayH| anauttarAdharye iti kim ? shuukrnicyH||1208| [du0 TI0] "samudorgaNaprazaMsayoH'' (4 / 5 / 64) ityatra yadyapi sAmAnyArthe Dapratyayo ghanirAdezazca,
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghAdipAdaH 455 tathApi kASThAnAM tRNAnAM ca saMgha: iti na prayujyate shissttaiH| abhidhAnakANDe'pi yathAdarzanamAzrityAsAmAnyaM nigadyate, yathA sngghsaarthaavityaah-praanninaamityaadi| anya Aha-vArttikasamuccayaH kRtAkRtasamuccaya iti dhAtvarthamAtrasya vivakSitatvAnna saMghAtArtha itydossH| saMghazca dvAbhyAM prakArAbhyAM bhavati - ekadharmopadezena auttarAdharyeNa c| tatrauttarAdharyapratiSedhAdihaikakAryadvAra: saMgho gamyate, na tu bhinnakAryopapannAsta eva samuditA iti| yathA bhikSUNAM saGgha:, brAhmaNAnAM saGgha iti||1208| [vi0 pa0] zarIra 0 / apiityaadi| cIyate iti citiH, agnyaadhaarvishessH| rAzistu viprkiirnnaanaamupryupristhaapnmiti||1208| [samIkSA] 'vaiyAkaraNanikAyaH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ghaJ' pratyaya tathA cakAra ko kakAra Adeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "saMghe cAnauttarAdharye' (a03|3|42)| ata: ubhayatra pUrNa samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1. vaiyaakrnnnikaayH| ni + ciJ + ghaJ + si| 'ni' upasarga ke upapada meM rahane para 'ciJ cayane' (4 / 5) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, vRddhi, Ay Adeza, cakAra ko kakAra tathA vibhktikaary||1208| 1209. parinyornINo tAbhreSayoH [4 / 5 / 37] [sUtrArtha dyUtaviSaya meM 'pari' upapada - pUrvaka 'NIJ prApaNe' (1 / 600) dhAtu se tathA abhreSaviSaya meM 'ni' upapada-pUrvaka 'iN gatau' (2 / 13) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1209| [du0 vR0] parinyorupapadayornINoghaJ bhavati yathAsaGkhyaM dyUtaviSaye abhreSe caarthe| abhreSo'calanan, ythaapraaptkrnnmityrthH| pariNAyena shaariinaahnti| sarvato nynenetyrthH| abhreSe-eSo'tra nyaayH||1209| [du0 TI0] prinyo0| dyUtaviSaye ityaadi| dyUtArthazcennayatyoM bhvtiityrthH| abhreSe cArthe ityekApi saptamyarthavazAd bhidyte| bhraSaNaM bhraSo na bhraSo'bhreSaH ythaapraaptkrnnmiti| prmaannaadaagmshlokaacceti| prinnaayeneti| upasargAtrayaterNatvam // 1209 / [samIkSA] 'pariNAya:, nyAya:' zabdoM kI siddhi donoM hI AcAryoM ne 'ghaJ' pratyaya dvArA
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 kAtantravyAkaraNam kI hai| pANini kA sUtra hai - "parinyornINo tAbhreSayoH' (a03|3|37)| ata: ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1. pariNAyena shaariinaahnti| pari + nI + ghaJ +ttaa| 'pari' upasarga ke upapada meM rahane para 'NIJ prApaNe' (1 / 600) dhAtu se 'gha' pratyaya, vRddhi, Aya Adeza, Natva tathA vibhktikaary| 2. nyaayH| ni + iNa + ghatra + si| 'ni' upasarga- pUrvaka 'iNa gatau' (2 / 13) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya, vRddhi, Aya Adeza, ikAra ko yakAra tathA vibhktikaary||1209| 1210. vyupayoH zeteH paryAye [4 / 5 / 38] [sUtrArtha 'vi-upa' upasargoM ke upapada meM rahane para paryAyaviSaya meM vartamAna 'zIG zaye' (2 / 55) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1210| [du0 vR0] vyupayorupapadayoH paryAyaviSaye vartamAnAt zerghaJ bhvti| tava rAjavizAya:, tava raajopshaayH| tava rAjani zayitaM paryAya ityrthH| asmAdeva jJApakAt paripUrvAdiNa: krame'rthe ghaJ / / 1210 / [du0 TI0] vyup0| prakRtyarthasyaiva paryAyo gamyate ityAha-paryAya ityaadi| abhividhivivakSAyAmiha ghaJo vAbhidhAnAt / asmaadevetyaadi| kramazabdasamAnArtho'yaM paryAyazabdaH, na tu viziSTakriyAviSaya iti jnyaapyte| kathametat krmpryaayyorbhinnaarthteti| paryAyo hi nAmAnupUrvaM sa ca krameNa prAptasyAnatipAto'natikramaH paripATirucyate, kramastu tatpUrvaka: paryAya., kramo nAmAnupUrvI yaugapadyapratipakSa: idaM kRtvedaM kAryamiti? satyam, niyamAniyamAbhyAM bhidyate, yathA aGkurakANDakisalayAdInAM snAnapAnabhojanAdInAM ca, ata: kramaparyAyayornAstyeva bhedH||1210| [vi0 pa0] vyup0| asmAdeveti kramAdanyatra paryAya ityaleva bhvti||1210| [ka0 ca0] vyupyoH| paryAya: kramaH asmAdeveti sUtre pryaaygrhnnaadityrthH| nanu paripUrvAdayadhAtorghaji paryAya iti sidhyati tat kiM jJApakeneti? satyam , "upasargasyAyatau" iti ltvenaaghraattvaat| atha yathA asmAdeva jJApakAdiNo'l na syAt, tathA paripUrvasyAyaterapi na latvamiti kathaM nocyate? satyam, sUtre kRtaM jJApakaM sUtravihitakAryasya bAdhakaM na vaktavyam, vihitasya saadRshyaat| yad vA vihitapratyayaprasaGgena jJApakaM pratyayasyaiva bAdhakaM na tvaadeshsy||1210|
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH [samIkSA] 'vizAyaH, upazAyaH' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ghaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "vyupayoH zeteH paryAye" (a0 3 / 3 / 39) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. tava raajvishaayH| vi + zIG + ghaJ + si| 'vi' upasarga ke upapada meM rahane para 'zIG zaye' (2 / 55) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ghaJ' pratyaya, 'gh -j' anubandhoM kA prayogAbhAva, ijvadbhAva, dhAtughaTita IkAra kI vRddhi, Aya Adeza tathA vibhktikaary| 2. tava raajopshaayH| upa + zIG + ghaJ + si| 'upa' upasargapUrvaka 'zIGa zaye' dhAtu se 'ghaJ ' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1210 / 1211. abhividhau bhAva inuNa [4 / 5 / 39] [sUtrArtha] abhividhi artha meM dhAtu se inuNa pratyaya bhAvavAcya meM hotA hai||1211| [du0 vR0] abhividhau gamyamAne dhAto ve inuNa bhvti| sAMkoTinam , sAMrAviNaM vrtte| kriyayaivAbhivyAptiH, inuNantAt svArthe'N / yuDapi dRzyate - saGkuTanam / / 1211 / [du0 TI0] abhi0| kriyayaivAbhivyAptiriti, na tu guNadravyAbhyAM kriyAyAH zrutatvAd vAsarUpatayA na kto yuT ca dRzyate-saMkuTanam / inuNa ikAra: uccaarnnaarthH||1211| [vi0 pa0] abhi0| abhividhirbhivyaaptiH| sAkalyena kriyAsambandha ityaah-kriyyaiveti| evakAreNa guNAdinirAsa:, tasya dhAtvarthatvAbhAvAt zrutatvAcca kriyAyA iti| vAsarUpatayA kto na dRzyate, yuT tu dRzyate - saMkuTanaM vartate iti||1211| [ka0 ca0] abhi0| bhAve inuNNityeva paatthH| "bhAve" (4 / 5 / 3) iti sUtre visandhinirdezo duSTa eva, ayAdInAmityatra tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiApakena kulacandradarzitatvAt // 1211 / [samIkSA] 'sAMkoTinam , sAMrAviNam ' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'inuNa' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "abhividhau bhAve inuN' (a0 3 / 3 / 44) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai|
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 kAtantravyAkaraNama [rUpasiddhi] 1. sAMkoTinam / sam + kuT + inuNa + aN + si| 'sam ' upasarga-pUrvaka 'kuTa kauTilye' (5 / 83) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'inuN' pratyaya, ijvadbhAva, upadhAdIrgha, dhAtughaTita upadhAsaMjJaka ukAra ko guNa, svArtha meM aN pratyaya tathA vibhktikaary| 2. sAMrAviNam / sam + ru + inuNa + aNa + si| 'sam' upasargapUrvaka 'ru zabda' (2 / 10) dhAtu se 'inuN' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1211 // 1212. karmavyatIhAre Naca striyAm [4 / 5 / 40] [sUtrArtha kriyAvinimaya artha ke gamyamAna hone para bhAvavAcya strIliGga meM dhAtu se 'Nac' pratyaya hotA hai||1212|| [du0 vR0] kriyAvinimaye gamyamAne dhAtorNac bhavati striyAM bhaave| vyAvakrozI, vyaavbhaassii| NajantAt svArthe'N / tatra kvacidadhikArAt kriyAvyatIhAre na vRddhiraagmH| kathaM vyatIhA, vyatIkSA, vyavakruSTiriti? atyadhikAratvAd taasruuptaa||1212| [du0 TI0] krm0| vyatIhAro vinimayaH, sa ca kriyAyA eva saMbhavati na dravyasya, tarhi yat karmagrahaNaM tanmandadhiyAM sukhArtham / striyAmityuttaratra na vartate, anyathA strIprakaraNa eva sarvaM kRtaM syAt / pUrvasminniti ca bhAvagrahaNaM mandadhiyAmAvirbhAvArthama, na hi kArakasaMjJAyAM dRshyte| na ca bhAva eveti phalaM karmaNyadhikaraNe cetyata etayoryogayoH paThanaM yuktaM yadakRtaM tad vaicitryaarthmev| striyAmiti kimartham - vytipaakH| kecididaM sUtraminuNa: pUrvaM paThanti "akartari ca kArake saMjJAyAm" (4 / 5 / 4) pratyayamicchanti, tadasadbhAva evAbhidhAnAd bhAvasambandho'yaM mndmtisukhprtipttyrthH||1212| [vi0 pa0] krm0| asydhikaartvaaditi| ata eva "striyAM kti:' (4 / 5 / 72) ityanantaraM karmavyatIhAre Najiti na kRtam, tyadhikAravihitatvAnmA bhUd astriyAmiti prtissedhH||1212| [ka0 ca0] krm0| nanu vyatIhAro vinimayaH parivartazca, sa ca dravyANAmeva. smbhvti| yathA tilAn gRhItvA mASAn dadAti, mASAn gRhItvA tilAn dadAtIti tatkathamamUrtAyAH kriyAyAstasyAH sambhava:? satyam / dravyavinimayo yathA devadattena cikIrSitAM kriyAM yajJadatta: karoti tathA yajJadattena cikIrSitAM devadatta iti, tadA kriyAvyatIhAra iti| nanu satyapyastyadhikAre kathaM vyatIkSA, vyatIhA iti sArUpyAd vAsarUpatA? satyam / yadyapi NacazcakAro'nubandhatve'pi pratyayatvena saha vAsarUpatvAt tena vivakSeti vAsarUpatvAt siddhaM vytiiksseti||1212|
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 459 [samIkSA 'vyAvakrozI, vyAvabhASI' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'Nac' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-"karmavyatihAre Nac striyAm' (a03|3|43)| ataH pratyaya, artha Adi kI dRSTi se ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. bhAvagrahaNaM mandadhiyAmAvirbhAvArtham (du0 ttii0)| 2. yadakRtaM tad vaicitryArthameva (du0 ttii0)| 3. bhAvasambandho'yaM mandamatisukhapratipattyarthaH (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1-2. vyaavkroshii| vi + A + ava + kruz + Nac + I + si| vyaavbhaassii| vi + A + ava + bhAS + Nac + I + si| 'vi-A-ava' upasarga-pUrvaka 'kruz - bhAS' dhAtuoM se 'Nac' pratyaya, guNa-upadhAdIrgha, strIliGga meM 'I' pratyaya, akAralopa tathA vibhktikaary||1212| 1213. svaravRdRgamigrahAmala [4 / 5 / 41] [sUtrArtha svarAnta dhAtuoM se tathA 'vR -dR-gam-grah' dhAtuoM se 'al' pratyaya hotA hai||1213| [du0 vR0] svarAntAd vRdRgamigrahibhyazca al bhvti| gho'pvaad:| kSayaH, krayaH, kSavaH, lvH| vRJ vRG vA - vrH| dRG - drH| gamaH, grhH| vRdroreveti niyamAd anyebhya RkArAntebhyo ghaova-kAraH, haarH| diirghaadlev| kR - krH| gR - grH| bhotirbhayam ityaleva, na yuddaadyo'piiti| vazaH, raNaH iti ruuddhitvaadlev||1213| [du0 TI0] svr0| svarAntatvAdal siddha evetyaah-vRdrorevetyaadi| vRdroraleveti na viparItaniyamaH, 'varaNaM vRtam , daraNaM dRtam' itybhidhiiyte| bhiitirityaadi| napuMsake bhAvAdiSvala vidhIyate, tatra ktayuTkhalartheSu vaasruupvidhirnaastiityuktmev| vaziraNibhyAmasvarAntatvAdala vaktavya ityAha-vaza ityaadi| yadi vA'vyutpannAveva zabdAvetau ruuddhaaviti| 'grAhaM gatAstatra ca kecidevam' iti bhaTTivacanAd aherghaJ siddhH| vyAkaraNe tu na cintita ev||1213| [vi0pa0] __ svara 0 / vRdroreveti| anyathA svarAntatvAdal siddha iti bhaavH| aleveti na prakRtiniyamaH, ktayuTorapyabhidhAnAt - varaNaM vRtam , daraNaM dRtmiti| bhiitirityaadi| napuMsake bhyaadissvbhidhaanaadlevetyrthH| evaM vrssmiti||1213|
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0 ] svr0| vRdRgrahaNaM kimartham, svarAntadvAreNaivAsiddheH ? satyam, niyamArthamityAha - vRdroreveti| bhymiti| ghaJvAdhako'yamanapuMsakasyaiva yujyate kathaM bhayamityatra napuMsake'liti / na ca vAsarUpanyAyAditi vAcyam, ktayuTtumkhalartheSu vAsarUpavidhirnAstIti uktameveti pUrvapakSArtha iti hemaH || 1213 / [samIkSA] 'varaH, daraH, gamaH, grahaH' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcArya al pratyaya kA vidhAna karate haiN| pANini kA sUtra hai- " grahavRdRnizcigamazca" (a03|3|58 ) / parantu 'kSayaH, lava:' Adi zabdoM kI siddhi kAtantrakAra ne 'al' pratyaya se kI hai, jaba ki pANini ne tadartha 'ac- ap' pratyayoM kA vidhAna kiyA hai "erac,Rdorap" (a03|3|56,57)| isa prakAra tIna pratyayoM ke vidhAna se pANinIya gaurava spaSTa hai| [vizeSa vacana ] 1. niyamArthamityAha-vRdroreveti ( ka0 ca0 ) / 2. pUrvapakSArtha iti hema: (ka0 ca0 ) / [rUpasiddhi] - 1-4. kSayaH / kSi + al si| krayaH / krI + al + si| kSavaH / kSu al + si| lvH| lU + al + si| 'kSi- krI-kSu-lU' ina svarAnta dhAtuoM se al pratyaya, guNa, 'ay - av' Adeza tathA vibhaktikArya / 5-6. vrH| vR + al + si| daraH / dR + al + si| 'vR - dR' dhAtuoM se 'al' pratyaya, guNa tathA vibhaktikArya / 7-8. gmH| gam + al + si| grahaH / graha + al + si| 'gam -grah' dhAtuoM se 'al' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1213 / 1214. upasarge'deH [4 / 5 / 42] [sUtrArtha] upasarga ke upapada meM rahane para 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se 'al' pratyaya hotA hai / / 1214 / [du0 vR0 ] upasarga upapade'deral bhavati / praghasaH vighasaH / " ghaJalorghaslR : " ( 4 / 1 / 83) / upasarga iti kim ? ghAsaH / / 1214 / " [samIkSA] 'praghasa:, vighasaH' zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'al' tathA pANini ne 'ap' pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai - " upasarge'daH" (a03|3|59) / anubandhoM kI bhinnatA ko yadi chor3a diyA jAya to ubhayatra prAyaH samAnatA hI kahI jaaegii|
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 461 [rUpasiddhi] + ad ghasla 1- 2. praghasaH / pra + ad - ghaslR + al + si| vighasaH / vi + al + si| 'pra-vi' upasarga-pUrvaka 'ada bhakSaNe' (2 / 1) dhAtu se 'al' pratyaya, 'ghaslR' Adeza tathA vibhaktikArya / / 1214 / 1215. nau Na ca [4 / 5 / 43] [du0 vR0] nAvupapade'deral Nazca bhavati / nighasaH, nyAdaH / / 1215 / -- [sUtrArtha] 'ni' upasarga ke upapada meM rahane para 'ad' dhAtu se 'al Na' pratyaya hote haiM / / 1215 / [ka0 ca0 ] nau0| cakAro'nuktasamuccayamAtre, tenAtrAlo'nuvRttirna pratyayasya sambandhAt // 1215 / [samIkSA] 'nyAdaH' prayoga ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'Na' pratyaya kiyA hai, parantu 'nighasaH' zabda kI siddhi ke lie kAtantrakAra al pratyaya evaM pANini 'ap' pratyaya karate haiM--"nau Na ca" (a03|3|60 ) / ata: 'l - p' anubandhabheda ko chor3akara zeSa to ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. nyAdaH, nighasaH / ni ad + Na si| 'ni' upasarga-pUrvaka 'ada bhakSaNe' (21) dhAtu se 'Na' pratyaya, upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha, ikAra ko yakArAdeza tathA vibhktikaary| 'al' pratyaya ke hone para ghaslR Adeza se 'nighasaH' zabdarUpa siddha hotA hai|| 1215 / 1216. madeH prasamoharSe [4 / 5 / 44 ] [sUtrArtha] harSa artha meM 'pra-sam' upasargoM ke upapada meM rahane para 'madI harSe' ( 3 / 48) dhAtu se 'al' pratyaya hotA hai / / 1216 / [du0 vR0] prasamorupapadayormaderal bhavati hrsse'rthe| pramadaH kanyAnAm / sammadaH kokilaanaam| prasamoriti kim ? unmAdazchAtrANAm // 1216 / [samIkSA] harSa artha meM 'pramadaH, saMmadaH' zabda donoM hI vyAkaraNoM meM siddha kie gaye haiM / antara yaha hai ki kAtantrakAra inheM 'al' pratyaya se siddha karate haiN| jabaki pANini
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 kAnantravyAkaraNam ne nipAtanavidhi se unheM siddha kiyA hai-- "pramadasaMmadau harSe' (a0 3 / 3 / 68) / ata: apane apane vyAkaraNoM kI prakriyA ke anusAra bheda hone para bhI phala kI dRSTi se prAya: samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-2. prmdH| pra + madI + al + sisNmdH| sam + madI - al + si| 'pra-sam' upasarga-pUrvaka 'madI harSe' (3 / 48) dhAtu se 'al' pratyaya tathA vibhktikaary||1216| 1217. vyadhijapozcAnupasarge [4 / 5 / 45] [sUtrArtha upasarga ke upapada meM na rahane para 'vyadh - jap - mad' dhAtuoM se 'al' pratyaya hotA hai||1217| [du0 vR0] anupasarge vyadhijapibhyAM madezcAt bhvti| vyadhaH, japaH, md:| anupasarga iti kim ? AvyAdhaH, upajApaH, prmaadH|| 1217 / [samIkSA] _ 'vyadhaH, japaH, madaH' zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne eka hI sUtra dvArA 'al' pratyaya kiyA hai, jabaki pANini do sUtroM se 'ap' pratyaya dvArA inheM siddha karate haiM - "vyadhajaporanupasarge, bhado'nupasarge'' (a03|3|63,67)| ata: pANinIya gaurava tathA kAtantrIya lAghava spaSTa hai| [rUpasiddhi] 1-3. vydhH| vyadh + al + si| jpH| jap + al + si| mdH| mad + al + si| 'vyadh - jape - mad' dhAtuoM se al pratyaya tathA vibhktikaary||1217| 1218. svanahasorvA [4 / 5 / 46] [sUtrArtha] upasarga ke upapada meM na rahane para 'svan - has' dhAtuoM se vaikalpika 'al' pratyaya hotA hai||1218|| [du0 vR0] anupasarge AbhyAmaNa bhavati vaa| svanaH, svaanH| hasaH, haas:| anupasarga iti kim ? prasvAnaH, prhmsH||1218| [samIkSA] 'svanaH-svAnaH' ityAdi do - do zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM vaikalpika al - ap pratyaya kie gae haiN| pANini kA sUtra hai-- "svanahasorvA" (a03|3|62)| ata: ubhayatra prAyaH samAnatA hI hai|
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghajAdipAdaH 463 (rUpasiddhi] 1-2. svanaH, svaanH| svan + al + si| hasaH, haas:| has + al + si| 'svan - has' dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA 'al' pratyaya tathA vibhktikaary| pakSa meM ghaJ pratyaya hone para 'svAnaH, hAsa:' zabdarUpa sAdhu mAne jAte haiN||1218| 1219. yamaH sanyupaviSu ca [4 / 5 / 47] [sUtrArtha kisI ke bhI upapada meM na rahane para tathA 'sam - ni - upa - vi' upasargoM ke upapada meM rahane para 'yama uparame' (1 / 158) dhAtu se 'al' pratyaya vikalpa se hotA hai||1219| [du0 vR0] anupasarge sanyupaviSu ca yameral bhavati vaa| yamaH, yaamH| saMyamaH, sNyaamH| niyamaH, niyaamH| upayamaH, upyaamH| viyamaH, viyaam:||12 19 / [samIkSA] 'saMyamaH, saMyAmaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'al' pratyaya tathA pANini ne 'ap' pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "yama: samupaniviSu ca" (a03|3|63)| isa prakAra pratyayaghaTita anubandhabheda ko chor3akara anya to ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-5. yamaH, yaam:| yam + al + si| saMyamaH, sNyaamH| sam + yam + al + si| niyamaH, niyaam:| ni + yam + al + si| upayamaH, upyaamH| upa + yam + al + si| viyamaH, viyaam:| vi + yam + al + si| 'yam uprme'(1|158) dhAtu se tathA 'sam - ni - upa - vi' upasargapUrvaka 'yama' dhAtu se 'al' pratyaya evaM vibhktikaary| al pratyaya na hone para ghaJ pratyaya se 'yAmaH' ityAdi zabdarUpa hoNge||1219| 1220. nau gadanadapaThasvanAm [4 / 5 / 48] [sUtrArtha] 'ni' upasarga ke upapada meM rahane para 'gad - nad - paTh -svan' dhAtuoM se 'al' pratyaya vikalpa se hotA hai||1220 / [du0 vR0] nAvupapade ebhyo'l bhavati vaa| nigadaH, nigaadH| ninadaH, ninaadH| nipaThaH, nipaatthH| nisvanaH, nisvaanH| "svanahasorvA" (4 / 5 / 46) iti vacanAd anupasarga iti naanuvrtte||1220|
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] nau gd0| "yamaH sannyupaviSu ca'' (4 / 5 / 47) ityatazcakAro'nuvartate nau ceti| nAvapapade'nupasarge cetyrthH| kathametat 'svanahasorvA' (4 / 5 / 46) ityatra svanagrahaNasAmarthyAda anyathA svaneral prasiddha ityaah-svnetyaadi| evaM vadan kimAvedayati? vakSyamANe yoge cakAraH sambadhyate iti bhaavH||1220 / [vi0 pa0] no gd0| atrApi cakArAnuvRttyA'nupasarge cetyasya kathaM na sambandha ityaahsvnetyaadi| anyathA'nenaivAnupasarge'l siddha iti bhaavH| uttarasUtre ckaaraanuvRttirstyeveti| anupasarge ceti sambandho na virudhyte||1220| [samIkSA] 'ninadaH, ninAdaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'al' pratyaya tathA pANini ne 'ap' pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "nau gadanadapaThasvanaH'' (a03|3|64)| isa prakAra anubandhabheda ko chor3akara zeSa to ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-4. nigadaH, nigaad:| ni + gad + al + si| ninadaH, ninaad:| ni + nad + al + si| nipAThaH, nipaatthH| ni + paT + al + si| nisvanaH, nisvaan:| ni + svan + al + si| 'ni' upasarga ke upapada meM rahane para 'gad - nad - paTa - svan' dhAtuoM se 'al' pratyaya tathA vibhktikaary| pakSa meM 'ghaJ' pratyaya hone para 'nigAdaH, ninAdaH, nipAThaH, nisvAna:' zabdarUpa sAdhu mAne jAte haiN|| 1220 / 1221. kvaNo vINAyAM ca [4 / 5 / 49] [sUtrArtha] kisI ke upapada meM na rahane para tathA 'ni' ke upapada meM rahane para vINA ke viSaya meM 'kvaNa zabde' (1 / 146) dhAtu se 'al' pratyaya hotA hai||1221|| [du0 tR0] nAvupapade'nupasarge ca vINAviSaye kvaNaterala bhavati vaa| kvaNaH, kvaannH| nikvaNaH, nikvaannH| cakAre sati vINAgrahaNaM sopasargArtham / prkvnnH| vINAyAM prakvANa iti||1221| [du0 TI0] kvnno0| vINAyAM ceti| tatra cakAro yogavibhAgArtha ityAha-cakAre stiiti||1221|| [vi0pa0] kvnno0| iha punazcakAro yogavibhAgArtha iti| tena vINAyAM ceti dvitIyasUtre'nupasarga iti na sambadhyate, pUrveNa siddhatvAdityAha-cakAra iti||1221|
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 465 [samIkSA] 'nikvaNaH, nikvANaH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'al' pratyaya tathA pANini ne 'ap' pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "kvaNo vINAyAM ca " (a03 | 3|65) / ataH anubandhabheda ke atirikta to sabhI prakAra kI ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-2. kvaNaH, kvaannH| kvaN + al + si| nikvaNaH, nikvANaH / ni + kvaN + al + si / upapadarahita tathA 'ni' upasarga ke upapada meM rahane para 'kvaNa zabde' (1 / 146) dhAtu se 'al' pratyaya tathA vibhaktikArya / pakSa meM ghaJ pratyaya se 'kvANaH, nikvANa:' zabdarUpa siddha hote haiM / / 1221 / 1222. paNa: parimANe nityam [4 / 5 / 50 ] [sUtrArtha] parimANa artha meM 'paNa vyavahAre stutau ca' ( 1 / 401 ) dhAtu se nitya 'al' pratyaya hotA hai / / 1222/ [du0 vR0] paNateral bhavati nityaM parimANe'rthe / paNaH zAkAdInAmapi parimitA muSTiH paNa ucyate / parimANa iti kim ? dAsyA: pANaH / / 1222 / [du0 TI0] pnnH| paNyate'neneti paNaH kapardikAdInAntAvad bhavati, zAkamapItyarthaH / / 1222 / [vi0 pa0 ] pnnH| shaakaadiinaampiiti| na kevalaM kapardikAdInAM viziSTeyattA paNa ityaperarthaH // 1222 / [samIkSA] 'paNa:' zabdarUpa ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'al' pratyaya tathA pANini ne 'ap' pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai -- "nityaM paNa: parimANe" (a03|3|66)| ataH anubandhabheda ko chor3akara zeSa sabhI prakAra kI ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. pnnH| paN + al +si / paNyate'nena / 'paNa vyavahAre stutau ca' (1 / 401 ) dhAtu se prakRtasUtra dvArA 'al ' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1222 / 1223. samudorajaH pazuSu [ 4 / 5 / 51 ] [sUtrArtha] pazuoM ke viSaya meM 'sam - ud' upasargoM ke upapada meM rahane para 'aja kSepaNe ca' (1 / 64) dhAtu se 'al' pratyaya hotA hai || 1223|
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 kAtantravyAkaraNam [du0vR0] samudorupapadayoH pazuSu vartamAnAdajeral bhavati / samajaH / pazUnAM samUha ityrthH| udjH| pazUnAM prernnmityrthH| pazuriti kim? samAjazchAtrANAm, udAja: khagAnAm / / 1223 / [du0 TI0] smudo0| pshussviti| bahuvacanAdudAhataM pazuSviti bhvti| anyathA pazAviti viddhyaat| bhASyeNaiva tccintitm||1223| [ka0 ca0] smudo| pazuSviti / viSayasaptamISTatvAt pazuSviti bahuvacanAdityanyaH / / 1223 / [samIkSA] 'samajaH, udajaH' zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra 'al ' pratyaya tathA pANini 'ap ' pratyaya karate haiM- "samudorajaH pazuSu' (a0 3 / 3 / 69) / isa prakAra anubandhabheda ke atirikta zeSa samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1-2. smjH| sam +aj + al -si| udjH| ud + aj + al + si| 'sam - ud ' upasarga-pUrvaka 'aja kSepaNe ca' (1 / 640 dhAtu se 'al ' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1223 / 1224. glaho'kSeSu [4 / 5 / 52] [sUtrArtha akSaviSaya meM 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se al pratyaya hone para repha ko lakArAdeza nipAtana se hotA he / / 1224 / [du0vR0] akSaviSaye vartamAnAd graherali latvaM nipAtyate / glaho'kSANAm / glahaH prakRtyantaram ityeke, tadA praglAha iti ghaJi pratyudAharaNam / / 1224 / [du0 TI0] glaho0 / graheral siddha evetyAha- alItyAdi / prakRtyantarapakSe'japi nipAtanAditi pratyudAharaNaM darzayati / akSazabdo'trAvizeSAt sAmAnyArtho grahItavyaH / ata eva bahuvacanamucyate / bhASye tu na cintitametat / / 1224 / [vi0pa0] glaho0 / graheral siddha evetyAha-ali latvamiti |prkRtyntreti / teSAM mate'l nipAtyate iti ghaJA pratyudAharaNaM yujyate / / 1224 /
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 467 [ka0ca0] glaho0 0 / 'glahaH' iti prathamAntaM padaM paJcamyantaglahadhAtorabhAvAd ato grahadhAtorali rephasya latvaM vidhAya siddhapadanirdeza iti svamatam / yanmate pratyayAntaraM tanmate paJcamyantaM padam / / 1224 / [samIkSA] 'glaha:' zabdarUpa ke siddhyartha donoM ne hI nipAtana se latva kA vidhAna kiyA hai / pANini kA sUtra hai - " akSeSu glahaH " (a0 3 / 3 / 70 ) / ataH ubhayatra samAnatA hai / 1 (rUpasiddhi) 1. glaho'kSANAm / grah + al + si / 'graha upAdAne' (8/14) dhAtu se 'al' pratyaya, nipAtana se repha ko latva tathA vibhaktikArya // 1224| 1225. sarte: prajane [4 / 5 / 53] / / 1225 / [sUtrArtha] garbhagrahaNa artha meM 'sR gatau' (1 / 274) dhAtu se 'al 'pratyaya hotA hai [du0 vR0 ] prajane garbhagrahaNe vartamAnAt sarteral bhavati / gavAmupasaraH / upasAro'nyaH / / 1225 / [samIkSA] 'gavAmupasaraH' zabdarUpa kI siddhi kAtantrakAra ne 'al ' pratyaya se tathA pANini ne 'ap' pratyaya se kI hai / pANini kA sUtra hai -- "prajane sarte: " ( a0 3 / 3 / 71) / ataH prAyaH ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. gvaamupsrH| upa + sR+ al si / 'upa' upasargapUrvaka 'sR gatau' (1 / 274) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'al' pratyaya, RkAra ko guNAdeza tathA vibhaktikArya / / 1225 / 1226. hro huzcAbhyupaniviSu ca [ 4 / 5 / 54 ] [sUtrArtha] 'abhi- upa-ni-vi' upasargoM ke upapada meM rahane para 'hve spardhAyAM zabde ca' (1 / 613) dhAtu se al pratyaya tathA hveJ ko 'hu' Adeza hotA hai ||1226 / [du0 vR0] eSUpapadeSu hvayateral bhavati hurAdezazca / abhihavaH, upahavaH, nihavaH, vihavaH / / 1226 /
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] ho| hayateriGAbhyAM ceti ghani prApte'lo vidhAnam / / 1226 / [samIkSA 'upahava:, nihava:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha pratyayaghaTita anubandhabheda ke atirikta prAya: samAnatA hai / pANini kA sUtra hai- "hvaH samprasAraNaM ca nyabhyupaviSu'' (a03|3|72) pANinIya samprasAraNa kI apekSA kAtantrIya 'hu' Adeza meM lAghava kahA jA sakatA hai / / 1226 / [rUpasiddhi] 1-4. abhihavaH / abhi + hRJ + al + si| upahavaH / upa + hve + ala +si| nihvH| ni, hRJ +al + si / vihavaH / vi* hRJ + al +si / 'abhi-upani-vi' upasarga-pUrvaka 'hRJ spadhAyAM zabde ca' 91 / 613) dhAtu se al pratyaya, dveJ ko 'hu' Adeza, guNa, avAdeza tathA vibhaktikArya / / 1226 / 1227. AGi yuddhe [4 / 5 / 55] [sUtrArtha) yuddha artha meM 'AG' upasarga ke upapada meM rahane para 'hRJ spardhAyAM zabde ca' (1 / 613) dhAtu se 'al ' pratyaya tathA 'hveJ ' ko 'hu' Adeza hotA hai / / 1227 / [du0 vR0] ADyupapade hvayateral bhavati yuddhe'rthe hurAdezazca / AhUyante yasmin yoddhAraH sa AhavaH saMgrAmaH / katham AhUyante pAnAya gAvo yasmin sa AhAvo jalAdhAraH? anyatrApIti vacanAt / / 1227/ [du0 TI0] aangi0| kathamityAdi / nipAtanamAhAva iti vaktavyam / nipAtanaM ced hvayaterghaantasya 'AhAvaH' iti nipAtyate / AhAvo nipaanm| saMgrahamAha- anyatrApIti / apizabdo bahulArtha iSTasAdhaka iti // 1227/ [ka0 ca0] AGi0 / anyatrApIti vacanAditi / anyatrApIti vacanAd dhaji sati tasmin parato hurAdezo'bhidhAnAt / / 1227 / [samIkSA 'Ahava:' zabdarUpa kI siddhi kAtantrakAra ne 'al' pratyaya se tathA pANini ne 'ap' pratyaya se kI hai |paannini kA sUtra hai- "AGi yuddhe' (a0 3 / 3 / 73) / isa prakAra anubandhabheda ke atirikta anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI hai /
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 469 caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 469 [rUpasiddhi] 1. aahvH| AG + hRJ - hu + al +si / AhUyante yasmin yoddhaarH| AG upasarga - pUrvaka 'hRJ ' dhAtu se 'al ' pratyaya - 'hu' Adeza, guNa, avAdeza tathA vibhaktikArya / / 1227 / 1228. bhAve'nupasargasya [4 / 5 / 56] [sUtrAthra] bhAva artha meM upasarga ke upapada meM na rahane para 'hveJ' dhAtu se 'al' pratyaya tathA 'hu' Adeza hotA hai / / 1228 / [du0 vR0] anupasargasya hvayateral bhavati bhAve hurAdezazca / havaH |anupsrgsyeti kim? prahvAyaH / / 1228 / [samIkSA] __bhAva artha meM 'havaH' zabda ke siddhyartha kAtantrakAra 'al ' pratyaya tathA pANini 'ap' pratyaya karate haiM / pANini kA sUtra hai- "bhAve'nupasargasya' (a0 3 / 3 / 75) / ata: anubandhabheda ke atirikta anya prakAra kI ubhayatra samAnatA hai / [rUpasiddhi] 1. hvH| hRJ -hu+ al +si / 'hRJ ' dhAtu se bhAva artha meM prakRta sUtra dvArA 'al ' pratyaya, 'hu' Adeza, guNa, navAdeza tathA vibhaktikArya / / 1228 / 1229. hantervadhizca [4 / 5 / 57] [sUtrArtha bhAva artha meM upasarga ke upapada meM na rahane para 'han hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se 'al' pratyaya tathA 'han ' ko 'vadh ' Adeza bhI hotA hai / / 1229 / [du0 vR0] anupasargasya hanteral bhavati bhAve vadhirAdezazca / hananaM vadha: / apyadhikArAcca ghAta: / anupasargasyeti kim ? vighAtaH / / 1229 / [ka0 ca0] hanteH / apyadhikArAcceti / cakAro bhitrakrame / na kevalaM hananaM vadha:, apyadhikArAd ghAtezca / na ca nimittAt paraH zrutazcakAro nimittamanukarSatIti bhAvaH / / 1229 / [samIkSA] bhAva artha meM han dhAtu se 'vadha:' zabdarUpa ke siddhyartha kAtantrIya 'al ' pratyaya . ke lie pANini 'ap ' pratyaya karate haiM / unakA sUtra hai- "hanazca vadhaH' (a0
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 kAtantravyAkaraNam 3 / 3 / 76) / isa prakAra pratyayagata anubandhabheda ke atirikta anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1. vdhH| han -vadh +al +si / hananam / 'han hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAt se prakRta sUtra dvArA 'al 'pratyaya, 'vadh ' Adeza tathA vibhaktikArya / / 1229 / 1230. mUrtI ghanizca [4 / 5 / 58] [sUtrArtha mUrti artha meM 'han ' dhAtu se al pratyaya tathA 'han' ko 'ghan ' Adeza bhI hotA hai / / 1230 / [du0 vR0] mUrtiH kAThinyam / mUrtAvarthe hanteral bhavati ghniraadeshshc| dadhno ghana:. ghanaM dadhItyabhedAt / / 1230 / [samIkSA dra0, sUtra-saM0 1229 / pANinisUtra- "mUrtI ghana:' (a0 3 / 3 / 77) / [rUpasiddhi] 1. ghanaH, ghanam / han + al + si, am / 'hana hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'al ' pratyaya, han ko 'ghan ' Adeza tathA vibhaktikArya / / 1230 / 1231. prAd gRhaikadeze ghaJ ca [4 / 5 / 59] [sUtrArtha 'gRhaikadeza' artha meM 'pra' upasarga-pUrvaka 'han ' dhAtu se 'al -ghaJ 'pratyaya tathA 'han ' ko 'dhan' Adeza bhI hotA hai / / 1231 / / [du0 vR0] prAda hanterala bhavati ghaJ c| ghanirAdezazca gRhaikadeze'rthe / praghaNaH, prghaannH| gRhasya dvidhAkRtasya dvAraprakoSThAbhyAM yo bahirbhUtaH, tatrApIti vacanANNatvam / / 1231 / [samIkSA kAtantrakAra 'praghaNa:' zabda kI siddhi 'al ' pratyaya se evaM 'praghANa:' zabda kI siddhi 'ghaJ ' pratyaya se karate haiM, jabaki pANini ne inakI siddhi nipAtanavidhi se kI hai-- "agAraikadeze praghaNa: praghANazca'' (a0 3 / 3 / 79) / yahA~ pANinIya nipAtanavidhi kI apekSA kAtantrakAra dvArA kie gae spaSTa 'pratyaya-Adeza' ke vidhAna meM saralatA tathA lAghava kahA jA sakatA hai /
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 471 caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH [rUpasiddhi] 1-2. praghaNaH / pra+ han - ghan + al +si / pradhANaH / pra+han - ghana + ghaJ +si / 'pra' pUrvaka 'han ' dhAtu se kramaza 'al -ghaJ ' pratyaya, han ko 'ghan ' Adeza, upadhAdIrgha, nakAra ko NakAra tathA vibhaktikArya / / 1231 / / 1232. antarghaNodghanau dezAtyAdhAnayoH [4 / 5 / 60] [sUtrArtha deza artha meM 'antarghaNa:' zabda tathA atyAdhAna artha meM 'udghana:' zabda nipAtanavidhi se siddha hotA hai // 1232 / [du0 vR0] etAvalantau dezAtyAdhAnayoryathAsaGkhyaM nipAtyete / antarhanyate'sminniti antarghaNo deza: / UrdhvaM hanyate'sminniti sa udghanaH / yasyopari kASThAni hanyante tadatyAdhAnam ||1232 / [vi0pa0] antarghaNo0 / bAhlIkasya dezavizeSasya saMjJeyam antarghaNa: iti / / 1232 / [samIkSA kAtantrakAra ne 'antarghaNaH, udghana:' zabdoM kI siddhi nipAtanavidhi se kI hai, jabaki pANini 'antarghaNa:' kI siddhi ap pratyaya-ghana Adeza se tathA 'udghanaH' kI siddhi nipAtana se karate haiM / vastuta: prAya: samAna prakriyA vAle ina donoM zabdoM kI siddhi eka hI nipAtanavidhi se karane ke kAraNa kAtantrIya nirdeza meM lAghava kahA jA sakatA hai tathA etadartha do vidhAna karane ke kAraNa pANinIya nirdeza meM gaurava / pANini ke sUtra haiM- "antarghaNo deze, udghano'tyAdhAnam " (a0 3 / 3 / 78,80) / [rUpasiddhi] 1-2. antrghnnH| antar +han -ghan +al +si / udghnH| ud + han - ghan + al +si / 'antar -ud ' pUrvaka 'han ' dhAtu se nipAtanavidhi dvArA al pratyaya, han ko 'ghan ' Adeza, pUrva prayoga meM NakArAdeza tathA vibhaktikArya / / 1232 / 1233. karaNe'yovidruSu [4 / 5 / 61] [sUtrArtha] karaNa artha meM 'ayas -vi-dra' ke upapada meM rahane para 'han ' dhAtu se 'al ' pratyaya tathA 'han ' ko 'ghan ' Adeza bhI hotA hai / / 1233 / [du0 vR0] eSUpapadeSu hanteral bhavati karaNe ghniraadeshshc| ayo hanyate'neneti ayodhnH| vihanyate'neneti vighnH| evaM dughnnH| sajJAyAM nntvm||1233|
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 kAtantravyAkaraNam [vi0pa0] karaNe0 / vi - druzabdau pakSivRkSayoryathAkramaM vartate // 1233 / [samIkSA] 'ayoghanaH, vighanaH, drughaNa:' zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra 'al' pratyaya tathA pANini 'ap' pratyaya karate haiN| pANini kA sUtra haiM- "karaNe'yovidruSu" (a0 3 / 3 / 82) ataH anubandhabheda ko chor3akara anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1- 3. ayoghanaH / ayas + han - ghan + al + si / ayo hanyate'nena / vighanaH / vi + han - ghan + al si / vihanyate'nena drughaNaH / dru + han ghan +al + si drurhanyate'nena / 'ayas -vi-dru' ke upapada meM rahane para 'han' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'al' pratyaya 'ghan ' Adeza, nakAra ko NakAra tathA vibhaktikArya // 1233 / 1234. parau DaH [4 / 5 / 62] -- [ sUtrArtha] karaNa artha meM 'pari' ke upapada meM rahane para 'han hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se 'Da' pratyaya tathA han ko 'ghan Adeza hotA hai / 1234 / [du0vR0 ] parAvupapade hanterDo bhavati karaNe ghanirAdezazca / pari hanyate'neneti prighH| latvepalighaH / / 1234 / [samIkSA] 'parighaH' zabda kI siddhi kAtantrakAra 'Da' pratyaya - ghan ' Adeza se karate haiM, jaba ki pANini ne isakI siddhi 'ap ' pratyaya - 'gha' Adeza se kI hai / pratyaya - Adeza ke bhinna bhinna hone para bhI phala kI dRSTi se prAyaH ubhayatra samAnatA hI hai / pANini kA sUtra hai - "parau ghaH" (a0 3 / 3 / 84) / [rUpasiddhi] - 1- 2. parighaH / pari + han- ghan + Da+ si / palighaH / pari + han ghan + Da+si / pari hnyte'nen| 'pari' upasarga ke upapada meM rahane para 'han' dhAtu se 'Da' pratyaya - 'ghan' Adeza, 'D' anubandha ke bala se 'an' kA lopa, repha ko latva tathA vibhaktikArya / / 1234 / 1235. nau nimite [4 / 5 / 63] [sUtrArtha] tulya artha meM 'ni' upasarga-pUrvaka 'han' dhAtu se 'Da' pratyaya tathA 'han' ko 'ghan' Adeza hotA hai / / 1235 /
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghAdipAdaH 473 [du0 vR0] nAvupapade hanteDoM bhavati ghanirAdezazca nimite vstuni| nirvizeSeNa hanyante jJAyante vA nighA vRkSAH, nighAH zAlayaH / sarvato nimitA Arohata: pariNAhatazca / nimita iti kim ? nighaat:||1235| [vi0 pa0] nau0| sarve gatyA jJAnArthA ityAha- hanyante jJAyante iti| ArohaH ucchAya:, pariNAho vistAraH / evaM nirvizeSeNa jJAyante yat pari samantAdArohataH pariNAhatazca nimitAstulyA bhavantItyarthaH / / 1235 / [samIkSA] 'nighA vRkSAH, nighA: zAlayaH' zabdarUpoM kI siddhi kAtantrakAra ne 'Da' pratyaya'ghan ' Adeza se kI hai, jabaki pANini etadartha nipAtanavidhi kA Azraya lete haiM"nigho nimitm'| (a0 3 / 3 / 87) / isa prakAra prakriyAbheda hone para bhI phala kI dRSTi se prAya: ubhayatra samAnatA hI kahI jA sakatI hai| [rUpasiddhi] 1-2. nighA vRkSAH / nidhAH zAlayaH / ni+han -ghan +Da+jas / 'ni' upasarga ke upapada meM rahane para 'han ' dhAtu se 'Da' pratyaya, 'ghan ' Adeza, 'an ' kA lopa tathA vibhaktikArya / / 1235 / / 1236. samudorgaNaprazaMsayoH [4 / 5 / 64] [sutrArtha samUha artha meM 'sam ' ke upapada meM rahane para tathA prazaMsA artha meM 'ud' ke upapada meM rahane para 'han ' dhAtu se 'Da' pratyaya evaM 'han ' ko 'ghan ' Adeza bhI hotA hai / / 1236 / [du0 vR0] samadorupapadayorhanteDoM bhavati ghanirAdezazca gaNe prazaMsAyAM ca ythaasngkhym| saMhananaM saMhanyate'sminnavayavo vA sNghH| utkaSTaM hanyate jJAyate udgho manuSyaH, prazasta ityrthH||1236| [samIkSA 'saMgha:, udghaH' zabdoM kI siddhi kAtantrakAra ne 'Da' pratyaya- 'ghan' Adeza se tathA pANini ne nipAtana se kI hai- "saMghodghau gaNaprazaMsayoH' (a0 3 / 3 / 86) / isa prakAra prakriyAbheda hone para bhI phala kI dRSTi se prAya: samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1-2. sNghH| sam + han -ghan + dd+si| saMhananam , saMhanyate'sminnavayavo vaa|
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 kAtantravyAkaraNam udghH| ud + han - ghan + Da + si| utkRSTaM hanyate jJAyate / 'sam -'ud' ke upapada meM rahane para 'han ' dhAtu se 'Da' pratyaya, 'ghan ' Adeza, 'an ' bhAga kA lopa tathA vibhaktikArya / / 1236 / / 1237. upAt ka Azraye [4 / 5 / 65] [sUtrArtha] Azraya artha meM 'upa' upasarga-pUrvaka 'han ' dhAtu se 'ka' pratyaya tathA 'ghan' Adeza bhI hotA hai / / 1237 / [du0 vR0] upAd hanteH ko bhavati Azraye gamyamAne ghanirAdezazca / kuDyopaghnaM vasati / / 1237 / [samIkSA 'upaghnaH' zabda kI siddhi kAtantrakAra 'ka' pratyaya- 'ghan ' Adeza se tathA pANini nipAtanavidhi se karate haiN| pANini kA sUtra hai- "upaghna Azraye" (a0 3 / 3 / 85) / isa prakAra prakriyAbheda hone para bhI phala kI dRSTi se prAya: samAnatA hI kahI jA sakatI hai| [rUpasiddhi] 1. kuDyopaghnaM vasati / kuDya + upa+han -ghan + ka +si / 'kuDya-upa' ke upapada meM rahane para 'han' dhAtu se 'ka' pratyaya, 'ghan ' Adeza, 'han ' dhAtughaTita akAra kA lopa tathA vibhaktikArya / / 1237 / / 1238. stambe'cca [4 / 5 / 66] [sUtrArtha 'stamba'zabda ke upapada meM rahane para 'hana hiMsAgatyoH' (2 / 4) dhAtu se 'at' evaM 'ka' pratyaya tathA 'han' ko 'ghan' Adeza bhI hotA hai / / 1238 / [du0 vR0] stamba upapade hanterad bhavati kapratyayo ghanirAdezazca / stambo hanyate'neneti stambaghana:, stambaghno daNDaH,stambaghno yssttiH| puMstvameva svabhAvAt / kecit striyAmAdAstambaghnA yssttiriti| apyadhikArAt sthAsnApibativyadhihanibhyaH kaH syAt .- AkhUtthaM vrtte| prasnAtyasmitriti prsnH| prapibantyasyAmiti prpaa| Avidhyate'neneti aavidhH| vihanyate'neneti vighnH| Ayudhyate'neneti AyudhaM zastram ,jnyaapkaadev||1238| [vi0 pa0 stambe0 AkhUtthamiti / AkhUnAmutthAnam aakhuutthm| utpUrvAt tiSThaterbhAve kprtyyH| varNanAzena salopo'sArvadhAtuke bhvti| vyadhepaeNhyAditvAt smprsaarnnm| hante: "gamahana0" (3 / 6 / 43) ityAdinopadhAlope luptopadhasya ceti ghatvam / / 1238 /
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 475 caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH [ka0 ca0] stambe0 / acceti takAro varNasvarUpe / / 1238 / [samIkSA] 'stambaghana:, stambaghnaH' zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'at yaka' pratyaya tathA ghan Adeza kiyA hai, jabaki pANini etadartha 'ghana' Adeza ke sAtha 'ap - ka' pratyaya karate haiM - "stambe ka ca' (a0 3 / 3 / 83) / isa prakAra anubandhabheda hone para bhI phala kI dRSTi se ubhayatra prAya: samAnatA hI hai / [vizeSa vacana] 1. stambaghno yaSTiH / puMstvameva svabhAvAt (du0vR0) / 2. acceti takAro varNasvarUpe (ka0 ca0) / [rUpasiddhi] 1. stmbdhnH| stamba + han -ghan + at +si / 'stamba' ke upapada meM rahane para 'han ' dhAtu se 'at ' pratyaya, 'ghan ' Adeza tathA vibhaktikArya / 2-3. stambaghno dnnddH| stamba+ han -ghan +ka+si / stambaghno yaSTiH / stamba +han -ghan +ka+si / 'stamba' ke upapada meM rahane para 'han ' dhAtu se 'ka' pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva, 'ghan ' Adeza, "gamahanajanakhanaghasAmupadhAyA: svarAdAvanaNyaguNe" (3 / 6 / 43) se upadhAlopa tathA vibhaktikArya // 1238 / / 1239. TvanubandhAdathuH [4 / 5 / 67] [sUtrArtha bhAva artha meM 'Tu' anubandha vAlI dhAtuoM se 'athu' pratyaya hotA hai||1239| [du0 vR0] TvanubandhAd dhAtorathurbhavati bhAva ev| 'Tu vepR' (1 / 381) vepthuH| 'Tu o zvi' (1 / 616)- shvythuH| 'Tu du' (4 / 10)- dvthuH| 'Tu vama' (1 / 557)- vmthuH| 'vepaH, davaH' iti vAsarUpatvAt / / 1239 / [vi0 pa0] ttvnu0| bhAva eveti| yadyapi "akartari ca kArake saMjJAyAm" (4 / 5 / 4) ityapi vartate, tathApi na ttraabhidhaanmityrthH||1239| [ka0 ca0] ttvnu0| TurityAdi hemH| nanu kvacit kriyAyAM TukAra iti TvanubandhAdathuriti vizeSaNArtha iti kiM prmaannmityaah-tturityaadi| TukAra iti kathana syAdityAhavarNAdeva kAraH kriyate, na tu shbdaat| atra TuzabdAt kathaM kArapratyaya iti bhaavH||1239|
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'vepathuH, zvayathuH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'athu' pratyaya tathA pANini ne 'ac' pratyaya kiyA hai-- "Tvito'thuc' (a03|3|89)| pANini kA cakArAnubandha vaidika zabdoM meM citsvarArtha kiyA gayA hai| ata: laukika zabdoM ke sAdhana kI dRSTi se ubhayatra samAnatA hI kahI jA sakatI hai| [vizeSa vacana] 1. varNAdeva kAraH kriyate na t zabdAt (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1-4. vepthuH| vepR + athu + si| shvythuH| zvi + athu + si| dvthuH| du + athu + si| vmthuH| vam + athu + si| 'vep -zvi - du -vam' dhAtuoM se 'athu' pratyaya, 'zvi-du' dhAtughaTita ikAra-ukAra ko guNAdeza ekAra-okAra, 'ay -av' Adeza tathA vibhktikaary||1239| 1240. DvanubandhAt trima tena nivRtte [4 / 5 / 68] [sUtrArtha) nirvRtta (niSpanna) artha meM 'Du' anubandhavAlI dhAtuoM se 'trimak' pratyaya hotA hai||1240| [du0 vR0] DvanubandhAd dhAtostrimag bhavati tena dhAtvarthena nirvRtte'rthe| 'Du pacaS' (1 / 603) -pAkena nirvRttaM pvitrmm| 'Du kRJ (7|7)-krnnen nirvRttaM kRtrimam / nirvRttamiti kartari karmaNi vA ktH| teneti yathAyogaM tRtiiyaa||1240| [du0 TI0] ddvnu0| tenetyAdi / tacchabdena dhAtuH parAmRzyate, dhAtunA nirvartanaM yujyte| arthAd dhAtvartho gRhyate ityaah-tenetyaadi| nirvRttmityaadi| vRterakarmakatvAt kartari ktasteneti karaNe hetau vA tRtiiyaa| athavA nivRttamiti karmaNi ktaH, akarmako'pi sopasargaH sakarmako'ntarbhUtenathoM vA nivartitamiti tadA kartari tRtiiyaa| ythaayogmiti| sambandhAnatikrameNa vivakSAvazAda yadi "akartari ca kArake saMjJAyAm " (4 / 5 / 4) iti vartate tathApi nirvRttagrahaNasAmarthyAt kartari trimapratyayaH karmaNyeva vA vivakSayA dhAtusajJA punargamyata eva kathaM dhAtvartha: karaNaM hetu: kartA vA bhavati asiddharUpatvAt? satyam / kevalena dhAtvarthenopalakSaNIbhUtena bhAvapratyayAntaH karaNAdirlakSyate ityuktam - pAkena nirvRttaM patrimamiti / nanu DvanubandhAt tRg ityucyatAm , bhAve tRg bhaviSyati bhAvavacanAt tena nivRttamityarthe imastaddhito rUDhitvAd vidyte| yathA pAkena nirvRttaM pavitramamiti? satyam |pkraadestrntsy prayoganivRttyarthaM vacanaM yuktam / / 1240 /
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 477 caturthe kRdadhyAye paJcamo ghAdipAdaH [vi. pa0] Dvanu0 / dhAtunA nirvartanasyAsambhavAt tacchabdena dhAtvoM nirdizyate ityAhatenetyAdi / nirvRttmityaadi| yadA kartari tadA karaNe hetau vA tRtIyA / yadA karmaNi tadA kartari yujyate tRtiiyeti| atastaduktaM yathAyogamiti / na ca vaktavyaM vRterakarmakatvAt kathaM karmaNi kta iti? akarmako'pi dhAtuH sopasargaH sakarmako bhvti| antarbhUtakAritArthatvAd vA sakarmakaH / yathA ghaTaM nirvartate / nanu ca sAdhyarUpo dhAtvarthaH,sa kathaM karaNaM hetukartA vA bhavitumarhatIti? siddhasyaiva prasiddhyarthaM karaNAdirUpeNopAdAnAt ? satyam / na kevalaM dhAtvartha: karaNAdirUpeNAzrIyate, kintarhi tenopalakSaNena bhAvapratyayAnta: pAkAdi: karaNAdibhAvena lakSyate, sa ca siddha evetyuktaM pAkena nivRttamiti / / 1240 / [ka0ca0] Dvana0 / sa ceti kRdvihitasya siddhatAkhyabhAvatvAdityarthaH / / 1240 / [samIkSA 'pavitramam , kRtrimam ' ityAdi zabdoM ke siddhyartha kAtantrakAra 'trimaka ' pratyaya karate haiM ,jabaki pANini 'vitra 'pratyaya-"Dvita: vitraH' (a0 3 / 3 / 88) / ata: unheM "karmam nityam " (a0 4 / 4 / 20) se 'mapa 'pratyaya bhI karanA par3atA hai,jisase pANinIya gaurava hI siddha hotA hai / [vizeSa vacana 1. akarmako'pi dhAtuH sopasarga: sakarmako bhavati (du0TI0; vi0 pa0) / [rUpasiddhi] 1-2. pktrimm| paca +trimaka +si / pAkena nivRttam / kRtrimam / kR+ trimA + si / karaNena nirvRttam / 'pac -kR' dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA 'trimaka' pratyaya, "cavargasya kirasavaNe" (3 / 6 / 55) se cakAra ko kakAra, liGgasaMjJA, si-pratyaya, "AkArAdasaMbuddhau muzca' (2 / 2 / 7) se 'mu' Agama tathA si-lopa // 1240 / 1241. yAcivicchipracchiyajisvapirakSiyatAM naG [4 / 5 / 69] [sUtrArtha 'yAc ' ityAdi 7 dhAtuoM se 'naG ' pratyaya hotA hai / / 1241 / [du0 vR0] ebhyo naG bhavati / yAcyA, viznaH, praznaH, yajJaH, svapnaH, rakSNaH, yatnaH / / 1241 / [du0 TI0] yaaci0| nanu 'Tu yAca yAcyAyAm' (1574) iti nirdezAd yAcyAzabda: svabhAvAt strIliGgo jnyaayte| "praznAkhyAnayoriJ ca vA' (4 / 5 / 90) iti prshnshbdo'kRtsmprsaarnn:| "yajJe sami stuvaH' (4 / 5 / 18) iti yajJazabdaH, 'zI
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 kAtantravyAkaraNam svapne' (2 / 55) iti svapnazabdo yatnakathopayogeSu iti rucAdau yatnazabdastasmAd vicchirakSibhyAm ityucyatAm ? satyam / jJApakAzrayaNaM na sukhAvabodhanamiti vacanamucyate / / 1241 / [vi0 pa0 ] yAci0 / "tavargazcaTavargayoge caTavargAt" (2 / 4 / 46 ) iti / "cchravo: zUTau paJcame ca' (4 / 1 / 56) iti yathAyogaM pravartate / pakSe SAT TavargANNakAraH / / 1241 / [samIkSA] 'prazna:, yatnaH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'naG ' pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai - "yajayAcayatavicchapraccharakSo naG" (a0 3 / 3 / 90 ) | pANini ne svaravidhAnArtha 'svapna' zabda kI siddhi ke lie svatantra sUtra banAkara 'nan' pratyaya kiyA haiM-- "svapo nan (a0 3 / 3 / 91) / ataH sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA kahI jA sakatI hai / [rUpasiddhi] 1-7. yaacnyaa| yAc + naG + A + si / viznaH / vicch + naG + si / praznaH / pracch +naG +si / yajJaH / yaj + naG + si | svapnaH / svap + naG + si / rakSNaH / rakS naG +si / yatnaH / yat naG +si| 'yAc-vicch- pracch - yaj- svap -rakS -yat dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA 'naG ' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1241 / 1242. upasarge daH kiH [4 / 5 / 70 ] " + / / 1242 / , [sUtrArtha] upasarga ke upapada meM rahane para dAsaMjJaka dhAtuoM se 'ki' pratyaya hotA he [du0 vR0] upasarge upapade dAsaMjJakAt kirbhavati / AdiH, nidhi, vidhi:, Adhi:, sandhiH / apyadhikArAd antaddhiH || 1242 / [du0 TI0] up0| ekArAdakAralope satyAdirna bhAvyate'nabhidhAnAt / svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJeti / na ca dArUpamityAha--dAsaMjJakAditi / antazabdasyopasargasaMjJA nAsti abhidhAnAd vA siddhiriti // 1242 / [ka0ca0] up0| nanu kyaGNeSvantara iti parasUtram / asyArthaH - kipratyaye, aGi pratyaye, Napratyaye ca kartavye antazabda upasargaH syAt / bhavanmate tadabhAvAt kathamityAha-- apyadhikArAditi / / 1242 /
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 479 [samIkSA] 'AdiH, vidhiH, sandhi:' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ki' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai / pANini kA sUtra hai - " upasarge ghoH kiH" (a0 3 / 3 / 92) / kAtantrakAra 'dA-dhA' dhAtutroM kI 'dA' yaha sArthaka saMjJA karate haiM, jabaki pANini ne tadartha kRtrima 'ghu' saMjJA kI hai / isake atirikta ubhayatra samAnatA hI hai / [rUpasiddhi] 1-5. AdiH / AG + dA + ki si| nidhiH / ni+dhA+ki+si / vidhiH / + vi+dhA+ki+si / Adhi: / AG + dhA+ki+si / sandhiH / sam + dhA+ki+si / 'AGni-vi-sam ' upasarga-pUrvaka 'dA-dhA' dhAtutroM se 'ki' pratyaya, AkAralopa tathA vibhaktikArya / / 1242 / 1243. karmaNyadhikaraNe ca [4 / 5 / 71] [ sUtrArtha] karmakAraka ke upapada meM rahane para dAsaMjJaka dhAtuoM se adhikaraNa artha meM 'ki' pratyaya hotA hai / / 1243 / [du0 vR0] karmaNyupapade dAsaMjJakAt kirbhavati adhikaraNe ca / bAladhiH, jaladhiH / upasargairavyavadhAnataiva- payonidhiH || 1243 / [vi0pa0] krmnny0| upasargairityAdi / etacca " Ato'nupasargAt kaH " (4|3|4) ityatrAnupasargagrahaNena jJApitamiti / / 1243 / [ka0ca0] karmaNi0 / pRthagvibhaktinirdezAnna dvayorabhidheyatA, kintu ekamupapadamekamabhidheyam, tatrApi karmaNIti pUrvapAThastadevopapadaM prAgupapadaM tato dhAtustatazca pratyaya iti niyamAt // 1243 / [samIkSA] 'bAladhiH, jaladhiH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'ki' pratyaya kiyA hai / pANini kA sUtra hai - " karmaNyadhikaraNe ca ' ( a0 3 / 3 / 93) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai [rUpasiddhi] 1 - 2. bAladhiH / bAla + dhA+ki+si / bAlAH dhIyante'smin / jaladhiH / jala + dhA+ki+si / jalaM dhIyate'smin / 'bAla - jala' ke upapada meM rahane para 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se 'ki' pratyaya, AkAralopa tathA vibhktikaary|| 1243 /
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 kAtantravyAkaraNam 1244. striyAM ktiH [4 / 5 / 72] [ sUtrArtha ] strIliGga kI vivakSA meM bhAva tathA kartRbhinna kAraka artha meM saMjJA ke gamyamAna hone para dhAtu se 'kti' pratyaya hotA hai / / 1244 / [du0 vR0 ] strIliGge bhAve'kartari ca kArake saMjJAyAM ktirbhavati / kRtiH, buddhiH / ijyate'neneti iSTiH / evaM zrutiH, stutiH karaNe'pi / / 1244 / [ka0 ca0] " striyaam0| dhAturhi kriyAbhidhAyI, sa kathaM striyAM vartitumutsahate, yattu striyAmiti vizeSaNaM tat pratyayadvArakameva yataH pratyaya eva sannihitatvena strItvamabhidheyatvenopAdatte iti| atha pratyayenocyate iti kRtvA prakRteH kimAyAtam ? satyam / prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUtaH iti pratyayatvAd vA prakRterapi vartamAnatA'styeveti / nanu striyAM ktipratyayasya viSaye 'kArA' iti ghaJ kathanna syAt / na ca vaktavyaM ktirapavAdabhUtA bAdhiketi vA sarUpatvAt syAdityAha- nAyamiti hemaH / ayamarthaH / nAyaM ghaJpratyayo'pavAdaH kintarhi utsarga eva kathaM vAsarUpatvAt striyAM so'pi ghaJ syAt '"vA'sarUpo'striyAm" (4 / 2 / 8) ityanena tvasarUpo'pavAda utsargaviSaye'pi vikalpena pravartate iti / / 1244 / [samIkSA] 'kRti:, buddhiH, stuti:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra 'kti' pratyaya tathA pANini 'ktin ' pratyaya karate haiM "striyAM ktin " (a03 / 3 / 94 ) / pANini ne nakArAnubandha kI yojanA "JnityAdirnityam" (a0 6 / 1 / 197) se AdyudAtta ke vidhAnArtha kI hai| kAtantra meM svaravidhAna nahIM kiyA gayA hai| phalataH ubhayatra samAnatA hI hai| - -- [rUpasiddhi] 1-5. kRtiH / kR + kti + si| buddhiH / budh + kti + si| iSTiH / yaj + kti + si| zrutiH / zru + kti + si / stutiH / stu + kti + si| 'kR - budh N - yaj - zru stu' dhAtuoM se 'kti' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1244 / 1245. sAtihetiyUtijUtayazca [4 / 5 / 73 ] [sUtrArtha] strIliGga meM ktipratyayAnta 'sAti- heti - yUti - jUti' zabda nipAtana se siddha hote haiM / / 1245 /
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH - [du0 vR0] ete ktipratyayAntA nipAtyante striyAm / sinAteH sanotervA sAtiH / hinoteH hetiH / yaute : yUtiH / javate:-jUtiH / / 1245 / [ka0 ca0] saati0| sanoteriti sUcanamAtraM kRtam, na tvanena nipAtyate, "dhuTi khanisanijanAm" (4 / 1 / 71) ityanenaivetyarthaH / / 1245 / [samIkSA] 'heti:, jUti:' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne nipAtanavidhi kA Azraya liyA hai| pANini kA sUtra hai "UtiyUtijUtisAtihetikIrtayazca" (a03|3|97)| pANini ne 'Uti - kIrti' ina do zabdoM kA bhI pATha kiyA hai| jo kAtantrasUtra meM nahIM haiN| inameM 'Uti' zabda kA prayoga vaidika hai / 'kIrti' zabda kA kAtantra meM pATha na honA cintanIya hai / isa dRSTi se pANinIya utkarSa tathA kAtantrIya apakarSa kahA jA sakatA hai| rUpasiddhi] 1-4. sAtiH / si, san + + + kti + si| hetiH| hi + kti + si| yUtiH / yu. + kti si| jUtiH / ju +kti si| 'si - san - hi yu - ju' dhAtuoM se 'kti' pratyaya, ikAra-nakAra ko Attva, ikAra ko guNa, ukAra ko dIrgha tathA vibhaktikArya // 1245 / 1246. bhAve paci - gA pA sthAbhyaH [ 4 / 5 / 74] - 481 [ sUtrArtha] bhAva artha meM 'pac -gA-pA-sthA' dhAtuoM se strIliGga meM 'kti' pratyaya hotA hai / / 1246 / " [du0 vR0] ebhyo bhAve striyAM ktirbhavati / paceH SAnubandhatvAd aGi prApte paktiH / tathA " Atazcopasarge " ( 4/5/84 ) - saMgIti: / prapItiH saMsthitiH / apyadhikArAt saMsthA, - + pra + pA 14. paktiH / pac + kti si / saMgItiH / sam + gAkti kti + si| saMsthitiH / sam dhAtuoM se 'kti' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1246 / sthA + kti si / pac + + vyvsthaa|| 1246| [vi0 pa0 ] bhAve0 / apItyAdi / " Atazcopasarge" (4|5|84 ) ityaGapItyarthaH / / 1246 / [samIkSA] 'saMgIti:, saMsthiti:' ityAdi zabdoM ke siddhyartha mukhyataH ubhayatra 'kti' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kI nakArAnubandhayojanA svarArtha (a0 3 / 3 / 95) / ataH prAyaH ubhayatra samAnatA hI hai| "sthAgApApaco bhAve" [ rUpasiddhi] - + gA si / prapItiH / - pA -sthA'
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 kAtantravyAkaraNam 1247. vrajyajoH kyap [4 / 5 / 75] [sUtrArtha] strIliGga meM bhAvArtha meM 'baj - yaj' dhAtuoM se 'kyap' pratyaya hotA hai||1247| [du0 vR0] bhAve striyAmAbhyAM kyab bhvti| vrajyA, ijyaa| iSTirityapi bhAve / / 1247 / [du0 TI0] vrj0| kyapa: kakAra iha yaNvabhAvaM prayojayati pakArastUttarArtho hrasvAt to'nto bhvtiiti||1247| [vi0 pa0] vrjyjoH| issttiriti| yjnmissttiH| "bhRjAdInAM SaH'' (3 / 6 / 59) / etadapi puurvvdpydhikaaraadityrthH|| 1247 / [samIkSA] 'vrajyA, ijyA' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'kyap' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "vrajyajorbhAve kyap'' (a0 3 / 3 / 98) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-2. vrjyaa| vraj + kyap + A + si| ijyaa| yaj + kyap + A + si| 'vraj -yaj' dhAtuoM se 'kyapa' pratyaya, 'k -p' anubandhoM kA prayogAbhAva, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhktikaary|| 1247 / 1248. samajAsanisadanipatizIsuvidyaTicarimanibhRtriNAM sajJAyAm [4 / 5 / 76] [sUtrArtha] strIliGga meM sajJA artha ke gamyamAna hone para 'sama-pUrvaka aja , As , nipUrvaka sad - pat, zIG , su, vid , aT , car, man , bhRJ ' tathA 'iN' dhAtu se 'kyap' pratyaya hotA hai||1248|| [du0 vR0] ebhya: saMjJAyAM kyab bhavati bhAve striyAm / samajyA, aasyaa| niSIdantyasyAmiti nissdyaa| nipatantyasyAmiti niptyaa| zerate'syAmiti zayyA, adhikrnne'pi| savanaM sutyaa| vidyA, krnne'pi| aTezcakrIyitAntAdevAbhidhAnAt - aTATyA! paripUrvAdeva care:- pricryaa| manyA, bhRtyA, ityaa| apyadhikArAt - Asuti:, bhRtiH, smitiH| bhAva iti kim ? bhaaryaa| sajJAyAmiti kim ? sNvittiH||1248|
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 483 caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH [du0 TI0] sm0| atterityaadi| sUtrakAramataM tu kevalAd bhavitavyam , tadeva pramANam / 'vRthATyA khalu sA tasyAH' iti prayogazca dRshyte| kevalAdapi carerabhidhIyate-caryayA prsrti| paramataM tu vRttau darzitam / / 1248 / [vi0 pa0] smjaa0| zayyeti "amIrye' (3 / 6 / 19) ityyaadeshH| atterityaadi| RprabhRtibhyazceti vacanAd aTeryazabdaH, dvirvacanAdikam , pUrvavad asya ca lope kRte "yasyAnani'' (3 / 6 / 48) iti cekriiyitlopH| etattu vRttau matAntaramuktam / sUtrakArasya t mataM varNayanti kevalAdapyaTa: kyap prmaannmiti| tathA ca bhaTTikAvye 'vRthATyA khalu sA tasyAH' iti prayogo dRshyte| pripuurvaadeveti| etadapi mtaantrenn| kevalAdapi dRzyate - yogI caryayA bhrmtiiti| mnyeti| "yapi ca" (4 / 1 / 60) iti paJcamalopo nAsti kyapo vyanubandhakatvAt / bhRtyetyaadi| hrasvAt to'ntH| bhAva ityaadi| "RvarNavyaJjanAntAd dhyaNa' (4 / 2 / 35), "bhAve pacigApAsthAbhyaH" (4 / 5 / 74) ityato bhAvAdhikAro vartate, yaccAdhikaraNe'pItyuktam , tadabhidhAnamAzritya veditavyam / anye tu bhAvAdhikAra nAdriyante, pUrvokta evAdhikAra evAhaH, tanmate kathamuktam - 'striyAM bhAvAdhikAro'sti tena bhAryA prasidhyati' iti? satyam , bhAvAdhikAro bhAvavyApAraH, vAcyatvena bhRJaH kyapo vivakSitaH, na tu zAstrIyAdhikAra iti na dossH||1248| [ka0 ca0] smjaa0| striyAM bhAvAdhikAro'stIti "bhRJo'saMjJAyAm" (4 / 2 / 25) ityatroktam / / 1248 / [samIkSA] 'samajyA, vidyA, zayyA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'kyap' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "saMjJAyAM samajaniSadanipatamanaviSuJzIbhRtriNa:" (a0 3 / 3 / 99) / pANini kI apekSA 'AsyA, aTATyA, paricaryA' ye tIna zabda kAtantrakAra ne adhika siddha kie haiN| pANinIya vyAkaraNa meM 'paricaryA-aTATyA' zabda vArttikasUtra "paricaryAparisaryAmRgayATATyAnAmupasaMkhyAnam" (a03|3|101-vaa0) dvArA yak pratyaya se siddha kie jAte haiN| isa prakAra kAtantrIya utkarSa kahA jA sakatA hai| [vizeSa vacana] 1. sUtrakAramataM tu kevalAd bhavitavyam (du0 ttii0)| 2. paramataM tu vRttau darzitam (du0 ttii0)| 3. sUtrakArasya tu mataM varNayanti (vi0 p0)| 4. anye tu bhAvAdhikAraM nAdriyante (vi0 p0)|
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1-12. smjyaa| sam - aj + lyap - A + si| samajantyasyAm / aasyaa| As + kyap + A + si| asate'syAm / nissdyaa| ni + sad - kyap - A - si| niSIdantyasyAm / niptyaa| ni + pat + kyap + A + si| nipatannyasyAm / shyyaa| zIG + kyap + A - si| zarate'syAm / sutyaa| SuJ + kyap + A - si| svnm| vidyaa| vid - kyap + A + si| vidntynyaa| attaattyaa| aTATya + kyapa - A + si| attaattyte'nyaa| pricryaa| pari + car + kyap + A + si| pricrntynyaa| mnyaa| man + kyap + A + si| mnyte'nyaa| bhRtyaa| bhRJ + kyap + A - si| bibhrtynyaa| ityaa| iN - kyap + A - si| yntynyaa| 'samaja - As - niSad - nipat - zIG - SuJ - vid - aTATya - paricar - man - bhRJ -iN' dhAtuoM se kyap pratyaya, zIdhAtughaTita IkAra ko ay. 'bhR - i' dhAtuoM ke anta meM takArAgama tathA vibhktikaary||1248| 1249. kRJaH za ca [4 / 5 / 77] [sUtrArtha] 'Du kRJ karaNe (77) dhAtu se 'za-kti' tathA 'kyap' pratyaya hotA hai / / 1249 / [du0 vR0] kRtra: zo bhavati ni: kyap ca / kriyate iti kriyaa| bhAve ca - kRti:, kRtyaa||1249| dui0 TI0] kRtH| sUtre zapratyayazcakArasya sambandhAd vyavahito'pi ktipratyayo bhvti| anyathA cakAreNAnukarTa zakyata eva kyabiti manasi kRtvAha - ktiH kyap ceti||1249| [vi0 pa0] kRnyH| cakAreNa sUtre zapratyayasyaiva sambandho na kypH| tena vyavahito'pi tirvartata ityAha - kti: kyap ceti| yadi punaranantara: kyabeva vartate, tadA tenaiva cakArasya sambandhaH kRtaH syAditi bhaavH| yastu kyap ceti cakAra: so'rthavazAd bhedanibandhano vRttikRtA prayujyate, na tvasau sautra iti| anye tu yogavibhAgAt ktiprtyyminchnti| 'kRJaH' ityekayogo'ntareNa kyapA smbdhyte| ata: 'za ca' iti cakArAd yathAprAptaM ca, ktirapi bhvti| bhAve ceti| na kevalam "akartari ca kArake saMjJAyAm" iti| etena bhAvAdhikAro nAntaro vartate, kintarhi pUrvokta evAdhikAra iti darzitam / / 1249 / [ka0 ca0] kRnyH| teneti pnyjii| atra kiM kAraNam IdRze sambandhe'pyanantaratvAt kyapo'nuvRttireva
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH yuktimatI ? satyam / goyUthanAbhAdhikAro'tra bodhyaH / yadi punaratreti goyUthanAmAdhikArasyAnAdaratvAd iti bodhyam // 1249 / 485 [samIkSA] "kRJaH 'kriyA, kRtyA, kRtiH' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'za, kyap, kti' (pANinIya ktin ) pratyaya kie gae haiN| pANini kA sUtra hai za ca" (a0 3 / 3 / 100) / ataH pANinIya nakArAnubandha ke atirikta to ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1- 3. kriyA / kR + za + 3pT + si| kRtiH / kR + kti + si| kRtyA / kR + strIliGga kyap + A + si| 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se 'za, kti, kyap ' pratyaya, meM 'A' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1249 / 1250. sarteryazca [4 / 5 / 78 ] [sUtrArtha] 'pari' upasargapUrvaka 'sR' dhAtu se 'ya' pratyaya hotA hai / / 1250 / [du0 vR0 ] abhidhAnAt paripUrvAt sarteryo bhavati / parisaryA / cakArAjjAgartezca- jAgaryA / / 1250 / [du0 TI0 ] srte0| parisRtirapi dRzyate / / 1250 / [samIkSA] 'parisaryA' zabdarUpa kI siddhi kAtantrakAra dvArA 'ya' pratyaya se tathA pANinIya vyAkaraNa meM vArttika sUtra dvArA 'yaka' pratyaya se kI gaI hai "paricaryAparisaryAmRgayA'TATyAnAmupasaMkhyAnam " (a0 3 | 3 | 101 - vA0 ) / 1251. icchA [4 / 5 / 79] [ sUtrArtha ] 'iS' dhAtu se icchA' zabda nipAtanavidhi dvArA siddha hotA hai / / 1251 / [du0 vR0 ] iSericcheti nipAtyate / icchA / / 1251 / - [rUpasiddhi] 1. parisaryA / pari + sR + ya + A + si| 'pari' pUrvaka 'sR gatau' (1 / 274) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'ya' pratyaya, RkAra ko guNa, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1250
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] icchaa| isseriti| 'iSu icchAyAm' (5 / 70) ityasya grahaNaM pratipadoktasya "kIrtISoH ktizca' (4 / 5 / 86) ityanenAghrAtatvAt / na nipAtanena ktirbAdhyate itISTiriti yuvidhAne vkssyti| nan apratyaya-chatvamAtraM nipAtyate tarhi "zaMsipratyayAdaH' (4 / 5 / 80) ityanantaraM kathana vidadhyAt ? satyam / so'pi nipAtanazcet ko doSa iti||1251| [ka0 ca0] icchaa| athecchA kasmin pratyaye pare nipAtitA, nipAtanena vA kiM sAdhyamityAhaapratyaya iti| hemH| so'pi aprtyyo'piityrthH||1251| [samIkSA 'iS' dhAtu se 'icchA' zabda kI siddhi kAtantrakAra 'a' pratyaya se karate haiM, jabaki pANini ne etadartha 'za' pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "icchA'' (a0 3 / 3 / 101) / pANinIya anubandhayojanA ke atirikta anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. icchaa| iS + a + A + si| 'iSu icchAyAm ' (5 / 70) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'a' pratyaya, SakAra ko chakAra, chakAra ko dvitva, pUrva chakAra ko cakAra, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhktikaary||1251| 1252. zaMsipratyayAdaH [4 / 5 / 80] [sUtrArtha] 'zans' tathA pratyayAnta dhAtu se strIliGga meM bhAva artha kI vivakSA hone para 'a' pratyaya hotA hai||1252| [du0 vR0] zansurniSThAyAmaniDiti vacanam / zanseH pratyayAntAcca dhAtorapratyayo bhavati striyAm / prazaMsA, pipatiSA, pipaasaa| dRzado yin - dRzadA, aTATA, knndduuyaa| knndduutirpiityeke||1252| [du0 TI0] shNsi0| prazastirityapi dRshyte||1252| [vi0 pa0] shNsi0| "udanubandhapUklizAM ktvi" (4 / 6 / 84) iti vacanAd veTa: "na DIzvIdanubandha0" (4 / 6 / 90) ityAdinA shNsernitttvm| ato "gurozca niSThA seTaH" (4 / 5 / 81) ityanena na sidhyatItyAha - shnsurityaadi| 'dRzadA, aTATA' iti yincekrIyitayoH "yasyAnani" (3 / 6 / 48) iti ylopH| kathaM kaNDUyA ? na hIha
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH kaNDUyAdibhyo yaNityAdRtamiti, api tu evambhUtA amI dhAtavaH iti na pratyayAntatvam? satyam, matAntareNedamudAharaNam / iha tu "gurozca niSThA seTa: " (4 / 5 / 81) ityanenaiva sidhytiiti| kaNDUtiriti / "yvorvyaJjane'ye" (4|1| 35 ) iti yalopaH / zansoH ktirapi dRzyate prazastiriti / / 1252 / [samIkSA] 'prazaMsA, pipAsA' ityAdi zabdoM kI siddhi donoM hI vyAkaraNoM meM 'a' pratyaya se kI gaI hai| pANini ke etadartha do sUtra haiM "a pratyayAt, gurozca hala:" (a0 3 / 3 / 102, 103) / sUtradvayajanya pANinIya gaurava ko chor3akara anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI hai| 487 [rUpasiddhi] + 1- 3. prazaMsA / pra + zaMs + a + 3pT + si| pipatiSA / pat + san + a + A + si| pipAsA / pA + san a + A + si| prapUrvaka 'zaMs- pipatiSa pipAsa' dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA 'a' pratyaya, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1252 / 1253. gurozca niSThAseTa: [ 4 / 5 / 81] - [ sUtrArtha] niSThAsaMjJaka pratyaya ke pare rahate iDAgama vAlI gurumAn dhAtu se 'a' pratyaya hotA hai / / 1253 / [du0 vR0 ] gurumato dhAtorniSThAyAM seTo'pratyayo bhavati / IhA, IkSA, jAgarA / guroriti kim ? nigRhItiH / niSThAseTa iti kim ? nItiH, rAddhiH / / 1253 / [du0 TI0 ] guroH / guruyogAd gururdhAtuH, yathA daNDayogAd daNDaH puruSaH / kuntA strIti / niSThAyAM seDiti saptamItatpuruSo na tu niSThAseT paro yasmAd dhAtoriti bahuvrIhiH / seDityasya vizeSaNatvAt pUrvanipAtaH sambhAvyate ityAha gurumata ityAdi / zIGo'pi tarhi syAt nityaM guruyogo yasyeti kathametanniSThAseTo gurozceti sanniyogaziSTo'yaM ckaarH| seDavasthAyAM yo gurumAnityarthaH / kecinniSThAyAM seTa ityasamastaM paThanti / niSThAyAM seTo niSThAyAM gurozceti sambandhaH / cakArastUktasamuccayamAtre " zIGpUJ 0 " (4 / 1 / 15) ityAdinA guNe kRte gurumato nAstItyarthaH / rAddhiriti / evam AptiH, dIpti: / parastvAha -- gurozca vyaJjanAditi svarAdibhyastribhyo na syAditi parigaNanam, tena svaMsA, dhvaMsA, svasti, dhvastiriti nyAyyaH pakSaH || 1253 / [vi0 pa0 ] guroshc| guruyogAd gururdhAtuH / yathA daNDayogAd daNDaH puruSaH ityAha--gurumata
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 kAtantravyAkaraNam ityaadi| niSThAseMTo garozceti saMniyogaziSTo'yaM ckaarH| tena seDavasthAyAmeva gurumAna dhAtustata ityrthH| tena zIGo'pratyayo na bhvti| tasya niSThAyAmiti kRte "zIDpUkRSi 0" (4 / 1 / 15) ityAdinA guNe sati na seDavasthAyAM gurumttaasti| yathA shyitmiti||1253| [samIkSA] 'IhA, UhA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'a' pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "gurozca halaH'' (a03|3|103)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-3. iihaa| Ih - a - A - si| iikssaa| IkS + a + A - si| jaagraa| jAgR + a + A + si| 'Ih - IkS - jAgR' dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA 'a' pratyaya, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhktikaary||1253| 1254. SAnubandhabhidAdibhyastvaG [4 / 5 / 82] [sUtrArtha SakArAnubandha vAlI tathA 'bhid' ityAdi dhAtuoM se 'aG' pratyaya hotA hai||1254| [du0 vR0] SAnabandhebhyo bhidAdibhyastvaGa bhvti| jUSa - jraa| Da pacaSa - pcaa| kSiSa - kssiyaa| ghaTAdayaH SAnubandhA:-ghaTA, vythaa| 'krapa kRpAyAm' (1 / 497) iti nirdezAt - kRpaa| upalabdhiriti jJApakAt kSAntirityapi syAt / bhidAdibhyo nadAdigaNanirdiSTebhya eva - bhidA vidAraNe, bhittirnyaa| guhA parvataikadeze, guuddhirnyaa| chidA dvidhAkaraNe, chittirnyaa| AGaparvAdarte:- ArA zastrI, atirnyaa| dhRG prapAte - dhArA, dhRtirnyaa| vid-vidaa| kssip-kssipaa| gdh-godhaa| haJ - haaraa| kRJ - kaaraa| likha -lekhaa| ratvaM raadeH-rekhaa| Una-cuda-pIDa-(ruja-mRgavasa) mRgayatibhya inantebhyo yo prApte vacanam - UnA, cuuddaa| dIrghatvaM dasya DatvaM ca nipAtanAt / pIDA, mRgayA (rujA, mRgA, vsaa)| guNavRddhyAdikamarthavizeSazca gaNapAThasAmarthyAt / / 1254 / [du0 TI0] ssaanu0| AtidezikA gRhyante iti ghaTAdayaH SAnubandhA iti vacanabalAt / pUrvAcAryAstu ghaTAdInAM SAnuvandhatvaM pratipadameva ptthitvntH||1254| [vi0 pa0] ssaanubndh0| jaretyaGpratyaye'pi "jarA jarasa svare vA' (2 / 3 / 24) iti darzanAd gunnH| athavA gaNavadhyAdikamarthavizeSazca gaNapAThasAmarthyAditi yad vakSyati tat SAnubandhe'pi lakSyAnurodhena veditavyam / kSiyeti iyaadesh:| ghaTAdayaH SAnubandhA
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 489 iti| etad lAghavArthaM dhAtugaNe paribhASitamarvAcInaiH / prAcInaistu SAnubandhAH pratyekaM mAnubandhA iva kRtA iti / jJApakAditi / pUrvaparayorarthopalabdhAviti jnyaapkaadityrthH| kSAntiriti / etadapi "gamin kSAntau " ( 3 / 2 / 42-5) iti rucAdigaNavacanAditi kazcit / tadayuktam, iha daivAdikasya kSameraSAnubandhatvAdidamapi syAdityaperarthaH / 'DDu labhaS prAptau' (1 / 472), 'kSamUS sahane' (1 / 404) / aGi tu 'upalabhA, kSamA' iti syaadev| iha bhidAdiH 'bhidir vidAraNe' (6 / 2) ityAdistu dhAtugaNo na gRhyate / anyato'pyaGo darzanAd api tu 'bhidA, chidA, guhA' ityAdirnAmagaNa eva / na ca nAmnaH pratyayaH, dhAtvadhikArAt / atastatrApoddhAraNadvAreNa ye dhAtavo dRzyante - 'bhidir vidAraNe, chidir dvidhAkaraNe, guhU saMvaraNe' (6 / 2, 3,1 / 595 ) ityAdayaH, tebhyaH pratyaya ityAha-bhidAdibhya ityAdi / Areti / "ram RvarNaH " (1 / 2 / 10) iti rephaH / arttiriti| 'RvarNe ar" (1 / 2 / 4) ityAGo'r paralopazca / UnetyAdi / catvAro'dhyamI curAdau paThyante / yau prApta iti " ISizranyAsi 0" (4 / 5 / 85) ityAdinetyarthaH / mRgyeti| 'mRga anveSaNe' (3 / 24) adantagaNanipAtanAt kAritalopaM bAdhitvA guNa eva bhavati / / 1254 [ka0 ca0] ssaanu0| ArA zastrI, arttiranyeti / AGpUrvAdarteH ktiriti kathamuktam, "Rti dhAtorupasargasya" (kAta0 pari0 saM05) iti dIrghe Artireva syAt / ata eva zrIpatiH - AGpUrvAdatrtterArtirityeva, arttiriti gurorapyarde: ktau rUpaM tato vizvArtiH, sArttiH ' iti bhavati, anyathA AGAdezAd ADyAdiSTa iti pUrvalope vizvartirava syaadityaacsstte| tathA ca prayoga : - 'devi ! prapannArtihare ! prasIda' (du0 sa0 ) iti / atra sampradAyavidaH - kvacidadhikArasya bahulatvAd "Rti dhAtorupasargasya" (kAta0 pari0 saM05) iti dIrgho na bhavati arterapyartiriti svIkartavyam / tathA ca " rogAkhyAM vuJ " (4/5/87) iti vkssyti| apyadhikArAcchiraso'rdanaM ziro'rttiriti / sAgarastu AGpUrvAdartterityatrADupasarga iti niyamo naasti| yadADupasargeNa dhAtuyogastadA dIrghatvaM durgasyApi sammatam yadA tu ktyantasyApi vizeSaNamA zabdastadA nopasarga iti dIrghatvAbhAvAdarttiriti bhavatyeva / idaM tu pANinerapi sammatam / ata eva 'vizvArttiH, sArttiH' ityADyAdiSTa iti pUrvalope ekatakArapAThazca yuktisiddhatvAd durnivAra iti / nanvevamarderarttipadasAdhanaM vyartham evaM ca takAratrayazruteH prayojanatvAt / evaM ca sati Areti repha iti "ram RvarNaH " ( 1 |2| 10 ) iti kathaM trilocanenoktam / antaraGgatvAdarAdeze sati dhAtorupasargasyeti dIrghatvameva yujyate iti dezyamapAstam AGpUrvatvAbhAvAt kuto'ntaraGgavicAraH / tathA ca yathAzrutakAzikAdarzanAt zrIpatinoktam, tadunmattapralapitam / yacca sAmpradAyikairuktaM kvacidadhikArAnna dIrghastadapi hAsyAspadamiti / vayaM tu Areti "ramRvarNaH " (1 / 2 / 10) ) ,
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 iti yaduktaM paJjIkRtA tattu 'dhAtuH sambandhamAyAti pUrvaM kartrAdikArakaiH' iti prathamamupasargeNa saha sambandhAbhAvAt kathamantaraGgatvAdarAdeza iti pakSAvasaraH / 'ArA' ityAGapasargatve'pi na doSa iti brUmaH / / 1254 / [samIkSA] 'jarA, trapA, pacA, ghaTA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'aG' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai "SidbhidAdibhyo'G'" (a0 3 | 3 | 104) / pANinIya 'it' saMjJA ke lie kAtantra meM anubandhasaMjJA kI gaI hai| ataH ina zabdoM ke atirikta anya sabhI prakAra kI ubhayatra samAnatA hI hai| [ rUpasiddhi] si| A ghaT A + + 1-18. jarA / jRS + aG - A si| pacA / DupacaS + aG + A kSiyA / kSiS aG si| ghttaa| aG si| vyathA / vyath aG A + si| kRpaa| krap + aG + A si| bhidA / bhid + aG si| guhA / guh + aG si| chidA / chid + aG A + si| aaraa| AG + A + A + + R A aG + A si| vidA | vid aG - aG si| haaraa| si| lekhA / likha - aG A aG A si| dhArA / dhRG aG A si| kSipA / kSip si| godhA / gudh haJ + aG + A si| kArA / kRJ si| rekhA | likha + aG A + + A aG + A si| 'nRS' ityAdi dhAtuoM se 'aG' strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1254 / pratyaya, 1255. bhISicintipUjikathikumbicarcispRhitolidolibhyazca [ 4|5|83] + + - + + kAtantravyAkaraNam - + + , + + + + + + [sUtrArtha] inpratyayAnta 'bhISi-cinti' ityAdi 9 dhAtuoM se 'aG' pratyaya hotA hai|| 1255 / [du0 vR0 ] ebhya inantebhyo'G bhavati / bhiyo hetubhaye yazcAntaH / bhISaNaM bhISA / 'citi smRtyAm' (8 / 2)- cintA / 'pUja pUjAyAm' (9/65 ) - pUjA / katha vAkyaprabandhe' (9 / 174 ) - kathA / 'kubi chAdane' (1 / 143)- kumbA / 'carca adhyayane N (5|24)crcaa| 'spRha IpsAyAm' (9 / 189 ) - spRhA / 'tula unmAne' (9 / 37) - tolA / 'dula utkSepe' (9 / 38)- dolA / kathaM tulA ? 'tulayA sammite' iti jJApakAt // 1255 / [du0 TI0 ] bhiissi0| bhISidhAtvantaraM vA hetubhaye svabhAvAditi kAritAntAd yuprApte vacanam / nanu ca 'UnacudapIDamRgayatibhyaH' ityatra bhidAdau kathamete na paThitAH, kiJcAkRtigaNo'pi drssttvyH| yathA pRcchA ? satyam pratipattiriyaM garIyasIti / / 1255 /
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 491 [vi0 pa0 ] bhISi0 / bhiyo hetAvin / itarebhyazcaurAdikatvAt svArtha eveti / etadapi "ISizranyAsi 0" ( 4/5/85) ityAdinA yau prApte vacanam // 1255 [ka0 ca0 ] bhiissi0| atha bhISerhetvinantasya sAhacaryAd hetvinantAt kathanna gRhyate ityAhacurAdaya iti hema : / / 1255 / [samIkSA] 'cintA, pUjA, carcA' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi donoM hI zAbdika AcAryoM ne 'aG' pratyaya se kI hai, parantu kAtantrakAra ne 'bhISi-spRhi - toli-doli' ye cAra dhAtue~ adhika par3hakara 'bhISA, spRhA, tolA, dolA' zabda bhI aGpratyayAnta hI siddha kie haiM, jabaki pANini kevala 5 hI dhAtue~ par3hate haiM - "cintipUjikathikumbicarcazca" (a03|3|105)| isa prakAra yahA~ kAtantrIya utkarSa hI siddha hotA hai| + [rUpasiddhi] + 1 - 9. bhISA / bhISi + aG + A + si| cintA / cinti + aG + A + si pUjA / pUji + aG A + si| kathA / kathi + aG + 3pT + si| kumbA / kumbi aG A + si| carcA | carci + aG + A + si | spRhA / spRhi + aG + A + si| tolA + aG + A + si| dolA / doli + aG + A + si| 'bhISi' ityAdi inpratyayAnta 9 dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA 'aG' pratyaya, ikAralopa, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhaktikArya / / / / 1255 / 1256. Atazcopasarge [4 / 5 / 84] [sUtrArtha] upasarga ke upapada meM rahane para AkArAnta dhAtuoM se 'aG' pratyaya hotA hai / / 1256 / [du0 vR0 ] upasarga upapade AkArAntAd dhAtoraG bhvti| sandhA, saMsthA, vyavasthA, upadA, upadhA / antarapUrvAcca vaktavyam - antardhA / kathaM zraddhA ? "A zraddhA" (2 / 1 / 10) iti jJApakAt / apyadhikArAt pramitiH / / 1256 / [ka0 ca0 ] Ata: / kyaGaNeSvantara iti paraH / bhavanmate kathamityAha - antariti / / 1256 / [samIkSA] 'saMsthA, upadhA' ityAdi zabdoM kI siddhi donoM hI zAbdika AcAryoM ne 'aG'
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 kAtantravyAkaraNam pratyaya dvArA kI hai| pANini kA sUtra hai -- "Atazcopasarge'' (a0 3 / 3 / 106) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-5. sndhaa| sam + dhA + aG + A + si| sNsthaa| sam + sthA - aG + A + si| vyvsthaa| vi + ava + sthA + aG + A + si| updaa| upa + dA + aG + A. + si| updhaa| upa + dhA + aG + A + si||1256| 1257. ISizranthyAsivandividikAritAntebhyo yuH [4 / 5 / 85] [sUtrArtha bhAva artha meM 'ISa - zranth - As - vand - vid - kAritapratyayAnta' dhAtuoM se strIliGga meM 'yu' pratyaya hotA hai||1257/ [du0 vR0] ebhyo yurbhvti| 'ISagatihiMsAdAneSu' (1 / 433) iissnnaa| zranthanA, upAsanA, vandanA, Asisahacarito vetti:-vedanA, kaarnnaa| curAdau 'ghaTTa calane' (1|351)ghttttnaa| bhauvAdikasya ghaTTateH kteranabhidhAnAt / / 1257 / [vi0 pa0] iissi0| bhauvaadiksyeti| ktipratyayApavAdo yurvidhIyamAnaktereva viSaye yujyte| na ca bhauvAdikasya ghaTTateH ktirbhidhiiyte| ato na yupratyaya iti bhaavH||1257| [ka0 ca0] iissi0| ktipratyayApavAda iti| nanu kathametat kAritAntasya ghaTe: pratyayAntatvAt "zaMsipratyayAdaH'' (4 / 5 / 80) iti apratyayasyaiva bAdhako yuktaH? satyam / 'yena nAprAptau yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhakaH' (vyA0 pari0 42) - apratyaye prApte kAritAntatvAd yu bhidhIyate, api tu kto| tathApi kAritAntagrahaNAbhAve bhISicintItivacana kimartham , pratyayAntatvAdapratyayeneva siddheH| na cApratyaye vA vizeSo'sti, tasmAd vacanaM bhISicintIti niyamArthama, anyeSAM kAritAntAnAmapratyayo nAstIti niymyti| atha striyAM ktipratyayasya bAdhaka iti yazca bhISicintItyatra yo prApte vacanamityuktam , tattu kAritAntagrahaNasthitAviti hemH||1257| [samIkSA] 'kAraNA, AsanA' ityAdi zabdoM kI siddhi kAtantrakAra ne 'ya' pratyaya tathA pANini ne 'yuc' pratyaya se kI hai - "NyAsazrantho yuc" (a03|3|107)| jJAtavya hai ki pANini kA cakArAnubandha citsvarArtha kiyA gayA hai| kAtantra meM svara-prakaraNa ke
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH na hone se usakI koI AvazyakatA nahIM raha jaatii| isa dRSTi se samAnatA hone para bhI 'vandanA, vedanA, ghaTTanA' kI siddhi kAtantrakAra ne sAkSAt kI hai, jabaki pANinIya vyAkaraNa meM unakI siddhi ke lie vArttikasUtra banAyA gayA hai| "ghaTTivandividibhya upasaMkhyAnam" (a03 | 3|107 vaa0)| ataH yahA~ kAtantrIya utkarSa siddha hai| - [rUpasiddhi] 1-7. ISaNA / IS + yu - ana + A + A + si| upAsanA / upa + As + yu ana + A + si| vedanA / vid + yu - ana si| kAraNA / kR in + yu - ana + A + si| ghaTTanA ghaTTa + in+ yu ana + A + si| 'IS zranth' ityAdi dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA 'yu' pratyaya, 'ana' Adeza, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhaktikArya // 1257/ haiM / / 1258 / - - ana [sUtrArtha] strIliGga tathA bhAva artha meM 'kIrti - - si| shrnthnaa| zranth + yu si| vandanA / ana A 1258. kIrtISoH ktizca [4 / 5 / 86 ] - - + A + + - , - vand + 493 [dR0 vR0] kIrtayateriSezca ktirbhavati yuzca / kIrttiH, saMkIrtanA / 'iSa gatau' (3 / 16), 'iSa AbhIkSNye' (8 / 45) vA - anviSTiH, anveSaNA / parISTiH pryessnnaa| 'iSu icchAyAm' (5/70 ) iti mAnubandhaH iSTiH / / 1258 / [ka0 ca0 ] kIrtI0 / 'iSu icchAyAm' (5/70) iti yadyapyanubandhakRllAkSaNikatvaM nAstIti tthaapytraanggiikriyte| yathA 'kSiS hiMsAyAm' (8 / 30 ) iti lAkSaNikatvAdityuktam / / 1258 / ana - + yu. iS' dhAtuoM se 'kti-yu' pratyaya hote [samIkSA] 'kIrttiH, saMkIrtanA' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi kAtantrakAra ne 'kti-yu' pratyayoM se kI hai, jabaki pANini ne etadartha 'ktin - yuc' pratyaya kie haiM - "NyAsazrantho yuc" (a03|3|107) / ' anveSaNA anviSTi: ' zabda vArttikakAra ne siddha kie haiM "iSeranicchArthasya yuj vaktavyaH " (a03|3|107 - vA0 ) / isa prakAra kAtantrIya utkarSa siddha hotA hai| [rUpasiddhi] + 1-6. kiirttiH| kRt + in + kti + si| sNkiirtnaa| sam + kRt + in A + si| anvissttiH| anu + iS + kti + si| anvessnnaa| anu + iS + + yu
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 kAtantravyAkaraNam yu - ana + A + si| priissttiH| pari - iS - kti + si| pryessnnaa| pari - iS - yu -ana + A + si| kIrti' ityAdi dhAtuoM se 'kti-ya' pratyaya, 'ya' ko 'ana' Adeza, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhktikaary|| 1258 / 1259. rogAkhyAyAM vuJ [4 / 5 / 87] [sUtrArtha] rogavizeSa kI saMjJA ke pratIyamAna hone para dhAtu se 'vuJ' pratyaya hotA hai||1259| [du0 vR0] vyAdherAkhyAyAM dhAtortuJ bhvti| pravAhikA, pracchardikA, vicrcikaa| apyadhikArAt ziraso'rdanaM shiro'rtiH||1259| [samIkSA] 'pracchardikA, pravAhikA' ityAdi zabdoM kI siddhi kAtantrakAra ne 'vuJ' pratyaya se tathA pANini ne 'Nvul ' pratyaya se kI hai - "rogAkhyAyAM pavul bahulam " (a03|3|108)| anubandhayojanA apane apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra kI gaI hai| ata: sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1-3. prvaahikaa| pra + vah + vuJ - aka + A + si| prcchrdikaa| pra + charTsa + vuJ - aka + A + si| vicrcikaa| vi + carca + vub - aka + A + si| 'vaha' ityAdi dhAtuoM se 'jJa' pratyaya, 'aka' Adeza, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhktikaary||1259| 1260. saMjJAyAM ca [4 / 5 / 88] [sUtrArtha saMjJA ke viSaya meM dhAt se 'va' pratyaya hotA hai||1260| [du0 vR0] saMjJAyAM ca viSaye ghAtoSuJ bhvti| udyAnapuSpANi bhajyante yasyAM krIDAyAM sA udyAnapuSpabhaJjikA kriiddaa| krIDAyAM nityasamAsa ev| 'puSpabhaJjikA' ityetAvatI snyjnyaa| evaM viirnnpusspprcaayikaa||1260| [ka0 ca0] sajJAyAm / atha pUrvavacanamanarthakamanenaiva sAmAnyena siddheH? satyam, pUrvatrAbhidheyasaptamI atra viSayasaptamI kathamanena sidhyati, athaikA eva saptamI dvividhA vAzrIyatAM cet tathApi gauravaM syAt / / 1260 /
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 495 caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH [samIkSA 'udyAnapuSpabhaJjikA, zAlabhaJjikA' Adi saMjJAparaka zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'vuJ' pratyaya tathA pANini ne 'Nvul' pratyaya kiyA hai - "saJjJAyAm' (a03|3|109)| anubandhayojanA apane apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anurUpa kI gaI hai| ata: anubandha-yojanA ke atirikta anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI kahI jA sakatI hai| [rUpasiddhi] 1-2. udyaanpusspbhnyjikaa| udyAnapuSpa + bhanj + vuJ - aka + A + si| udyAnapuSpANi bhajyante yasyAM krIDAyAM saa| viirnnpusspprcaayikaa|viirnnpussy + pra + ci + vuJ - aka + A + si| vIraNapuSpANi pracIyante yasyAM krIDAyAM saa| 'udyAnapuSpavIraNapuSpa' ke upapada meM rahane para 'bhanj - ci' dhAtuoM se 'vuJ' pratyaya, aka Adeza, ikAra ko vRddhi, Aya Adeza, ittva, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhktikaary||1260| 1261. paryAyAharNeSu ca [4 / 5 / 89] [sUtrArtha 'paryAya - arha - RNa' arthoM meM vartamAna dhAtu se "vuJ' pratyaya hotA hai||1261| [du0 vR0] eSu vartamAnAd dhAtortuJ bhvti| adya bhavata: shaayikaa| arhati bhavAn ikSubhakSikAm, RNe-pAyasabhojikAM me dhaarysi| cakArAdutpattau ca - ikSubhakSikA me udpaadi| na bhavati ca - cikIrSA jihIrSA me uppdyte| bhAvamAtre ca dRzyate - kA nAma zAyikA anyeSvadhIyamAneSu, kA nAma AsikA anyeSu gacchatsu iti||1261| [samIkSA 'zAyikA, ikSubhakSikAm' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'vuJ' pratyaya tathA pANini ne 'Nvuc' pratyaya kiyA hai - "paryAyAharNotpattiSu Nvuc " (a03|3|111)| anubandhayojanA ko chor3akara anya prakAra kI to prAya: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-3. shaayikaa| zIG + vuJ - aka + A + si| ikSubhakSikAm / ikSu + bhakS + vuJ - aka + A + am / pAyasabhojikAm / pAyasa + bhuj + vuJ - aka + A + am / 'zIG - bhakSa - bhuj ' dhAtuoM se 'vuJ' pratyaya, 'aka' Adeza, ittva, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhktikaary||1261|
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 kAtantravyAkaraNam 1262. praznAkhyAnayoriJ ca vA [4 / 5 / 90] [sUtrArtha) prazna tathA AkhyAna artha ke gamyamAna hone para dhAtu se 'iJ' tathA 'vuJ' pratyaya yathAprApta rUpa meM hote haiN|| 1262 / [du0 vR0] prazne AkhyAne ca gamyamAne dhAtoriJ bhavati vRJ c| vAgrahaNAd yathAprAptaM c| kAM tvaM kArimakArSI:? kAM kArikAm ? kAM kRtim ? kAM kriyAm ? kAM kRtyAm ? savAM kArimakArSam / sarvAM kArikAm . sarvAM kRtim , sarvAM kriyAm , savA kRtyAm / / 1262 / [ka0 ca0] prshnaa0| praznAkhyAnayorityekaM sUtram , iJ ceti dvitIyam / praznAkhyAnayoriJ bhvti| cakArAd yathAprAptaM ceti siddham , kiM vAgrahaNenetyAha - yoga iti hemH| varamakSarAdhikyaM na punaryogavibhAgaH ityato gauravamiti bhaavH||1262| [samIkSA] 'kArim , kArikAm' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha kAtantrakAra ne 'iJ - vuJ' pratyaya tathA pANini ne 'iJ - Nvala ' pratyaya kie haiM - "vibhASAkhyAnaparipraznayoriJ ca' (a0 3 / 3 / 110) / bhinna-bhinna anubandhayojanA ko chor3akara anya prakAra kI to ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-5. kArim / kR + iJ + am / kArikAm / kR + vuJ - aka + am| kRtim / kR + kti + am / kriyAm / kR + za + A + am / kRtyAm / kR + kyap + A + am / 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se 'iJ - vuJ - kti - za-kyap' pratyaya, 'vu' ko 'aka' Adeza, RkAra ko vRddhi, ittva, takArAgama tathA vibhktikaay||1262| 1263. navyanyAkroze [4 / 5 / 91] [sUtrArtha] Akroza artha ke gamyamAna hone para tathA 'naJ ' ke upapada meM rahane para dhAtu se 'ani' pratyaya hotA hai||1263| [du0 vR0] nayupapade Akroze gamyamAne dhaatornirbhvti| akaraNiste vRSala ! bhUyAt / evam ajiivniH| nIti kim ? matimne vRSala ! bhUyAt / sampadAdibhyaH kvip bhAte
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 417 kArake c| anytraapiiti| bahulatvAt sa eva - sampat , vipat , pratipat , Apat / sampattirityapi syAt / sampadAdirAkRtigaNo'yam / ikiztipo dhAtusvarUpe'rthe jJApakAdeva siddhaaH| akAra:, kakAraH ityauNAdikaH, kArazabdena vA smaasH| yathA - evaMkAraH, OMkAraH, sphItkAraH, sphutkAraH, zItkAraH, cItkAraH, vaSaTkAraH, svaahaakaarH| repha iti, auNAdiko raadiphH||1263| [vi0 pa0] nvynyaaH| sa eveti| "kvip ca'' (4 / 3 / 68) ityanena yo vihita ityrthH| ikitipo dhAtusvarUpe'rthe jJApakAdeva siddhA iti| tatra "parokSAyAmindhizranthigranthi." (3 / 6 / 3) ityAdinirdezAd ipratyayaH, "rAdhirudhikrudhi0'' (3 / 7 / 22) ityAdinirdezAt kipratyaya: kAnubandhabalAdaguNatvam , "karoteH, hanimanyate t '' (3 / 5 / 40,3 / 23) ityAdinirdezAt shtipprtyyH| zAnubandhabalAdasya sArvadhAtuke vikaraNaH, pAnubandho'pIha sukhaarthH| paraprasiddhyarthamupAdIyate, paro hi kila sArvadhAtukavaditi pryojnmaah| anye tu "iztipau" iti manyamAnAH dvau prtyyaavityaahuH| tadasat , "indhizranthigranthi 0" ityAdinirdezAnupapattiprasaGgAt / iha hIpratyaye'nuSaGgalopa: syAditi tasmAd ipratyayo'pi vidheyH| tathA ca cAndrasUtram - "ikiztipaH svarUpe" iti| akAra ityaadi| etena "varNAt svarUpe kAratau" ityUNAdiSvapi niSphalamiti darzitam / tadevAnyathAkAraM darzayannAha - ytheti| anyathA varNAdityukte kathaM zabdAt kAraH syAditi bhaavH||1263| [ka0 ca0] nynyaa0| bhAve kArake ceti| sampaditi bhAve, pratipaditi karmaNi kaarke| tathA kriyate iti kRt| na ca sampadAditvAt kArake'pi kvipi striyAmityadhikArAt strIliGge sati kRditi strIliGgatayA dUSaNamiti kartaryeva kvibiti vAcyam / atra tuM vaktavye stryadhikArasyAnAdarAd ata eva sampattiriti vAsarUpavidhineti hemoktaM snggcchte| yacca sampadAdeH strIliGgatA tacca bhAve kvipi svabhAvAdeva, kArake tu vaacylinggtaa| sArvadhAtukamapidityAdi aguNavidhAyakaM sUtram / asyArthaH - apid apAnubandhaM sArvadhAtukamaguNaM bhvti| yathA tudti| atra pareNa madhye za: kriyte| apiditi kiM bhvti| atra madhye zap kriyate "kartari zapa" ((a03|1|68) iti prsuutrm| idnubndhH| pakAro'nubandho yasya tat pit , na pit apit / yad vA na vidyate pakAro'nubandho yasyApit "varNAt svarUpe kAratau" iti parasUtram / tatra kArapratyayo dUSitaH, takArastUNAdau sviikrtvyH||1263| [samIkSA] 'akaraNiH, ajIvaniH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ani' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "Akroze navyani:' (a03|3|112)| isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai|
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1-2. akrnniH| naJ - ka - ani - si| ajiivniH| natra - jIva - ani - si| 'naJ' ke upapada meM rahane para 'kR-jIv' dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA 'ani' pratyaya, RkAra ko guNa, naJyaTita nakAra kA lopa tathA vibhktikaary||1263| 1264. kRtyayuTo'nyatrApi [4 / 5 / 92] [sUtrArtha] kRtyasaMjJaka 'tavya - anIya - kyap - ghyaNa-ya' tathA yuT pratyaya vihita arthoM se bhinna arthoM meM bhI prayogAnusAra upapatra hote haiN||1264|| [du0 vR0] kRtyAH yuT ca yasminnarthe vihitAstato'nyatrApi bhavanti lkssytH| snAnIyaM cUrNam, dAnIyo brAhmaNaH, samAvartanIyo guru:, pravacanIya upaadhyaayH| karaNAdiSu bhvntymii| bhavyageyapravacanIyopasthAnIyajanyAplAvyApAtyAH kartaryapi bhvnti| ApUrvayoH plungpdyoy'nnpi| rAjabhirbhujyante rAjabhojanAH shaalyH| evaM rAjAcchAdanAni vaasaaNsi| 'avasevanam, avasecanam, avazravaNam , dAnam , mocanam ' ete karmaNi c| 'praskandanam, prapatanam ' itypaadaane| apizabdo bahulArtha iti 'SThivusivyordIrghazca vA' - niSThIvanam, niSThevanam / niSIvaNam , niSevaNam / cakArAt - karotIti kAraNam / / 1264 / [vi0 pa0] kRty0| krnnaadissviti| snAtyanena, diiyte'smai| samAvartate'smAt , pravaktyasminniti yathAkramaM ctvaaryudaahrnnaani| tvyetyaadi| bhavati gAyatItyAdi vAkyam / krtrypiiti| na kevalaM bhaavkrmnnorityperrthH||1264| [ka0 ca.] kRty0| plungpdyoriti| 'pada gatau' (3 / 107) / / 1264 / [samIkSA] kAtantrakAra ne 'tavya, anIya, kyapa,ghyaNa , ya' ina pA~ca pratyayoM kI 'kRtya' saMjJA kI hai| pANinIya vyAkaraNa meM 'tavyat , tavya, anIyar, yat , kyap , Nyat, kelimara' ye sAta pratyaya kRtyasaMjJaka mAne gae haiN| pANinIya lyuTa ke lie kAtantra meM yuT pratyaya hai| ye sabhI pratyaya donoM hI vyAkaraNoM meM vihita arthoM se bhinna arthoM meM bhI kie jAte haiN| pANini kA sUtra hai -- "kRtyalyuTo bahulam ' (a03|3|113)| 'bahula' ke cAra artha mAne gae haiM - 1. kvacit pravRtti, 2. kvacit apravRtti, 3. kvacid vibhASA, 4. kvacid anydev| caturtha artha yahA~ grAhya hai| ata: ubhayatra samAnatA hI hai|
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ [rUpasiddhi] 1- 6. snAnIyaM cUrNam / snA + anIya + si| snAtyanena / dAnIyo brAhmaNaH / dA anIya + si| dIyate'smai / samAvartanIyo guruH / sam + A + vRt + anIya + si + vac + anIya + si| pravaktyasmin / samAvartate'smAt / pravacanIyaH upAdhyAyaH / pra rAjabhojanAH zAlayaH / rAjan + bhuj yuT ana + jas / rAjabhirbhujyante / rAjAcchAdanAni vAsAMsi / rAjan + A + chad + yuT - ana + + jas / rAjabhirAcchAdyante / 'snA dA-vRt - vac ' dhAtuoM se 'anIya' pratyaya, 'chad - bhuj' dhAtuoM se 'yuT' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1264 / 1265. napuMsake bhAve ktaH [4 / 5 / 93] + caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH - - [ sUtrArtha] napuMsakaliGga meM bhAva artha ke vivakSita hone para dhAtu se 'kta' pratyaya hotA hai / / 1265 // [du0 vR0 ] " , bhAve'rthe napuMsake kto bhavati / zayitam sthitam bhavatA kRtam prAptamanenetyavivakSitakarmatvAt / yuTA bAdhito napuMsake to yathA syAditi vacanam / vAsarUpatvAccet tarhi ghaJAdayo'pi syuriti / / 1265 / , [vi0 pa0 ] npuNske0| "bhAvakarmaNoH kRtyaktakhalarthA: " (4 / 6 / 47) iti sAmAnyena napuMsake'pi siddhamityAha - yuTetyAdi / / 1265 / [ka0 ca0] npuNske0| vAsarUpatvAditi / atha kathamidamuktam ktayuTtumkhalartheSu vAsarUpavidhirnAstIti nizcayAt kathaM ghaJAdInAM prasaGgaH ? satyam, sUtrasthitau ktayuTtumityAdIti nizcayaH kRtaH / idAnIM tasyAnAdareNa yadi sUtramanAdaraNIyaM syAdityucyate tadA yuDviSaye ktaH syAd vAsarUpatvAt, tathA ghaJAdayo'pIti / kiJca sAmAnyatvAt strIpuMsayorapi bhAveM ktaH syAditi sUtramavazyaM vidhAtavyamiti / atha hemakareNa kathamuktaM ghaJAdInAmityAdisUtrAbhAve ktayuTtumkhalartheSvityukte yuTo viSaye'pi kto nAsti, ata udAharaNasiddhireva na syAt tat kathaM sUtramaviSayam ? satyam ktayuToranyo'nyaM vAsarUpavidhirasti, kintvasya viSaye nAsti ktayuDityatra tasyopAdAnAt, anyathA tatra pATho vyarthaH syAt ktasyotsargatvAt // 1265 / , , [samIkSA] 'hasitam, zayitam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI zAbdika AcAryoM ne 'kta' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai "napuMsake bhAve ktaH" (a03 | 3 | 114) / ataH ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai|
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi 1-3. zayitam / zIG + iT - kta - si| sthitam / sthA + kta + si| bhavatA kRtm| kR + kta + si| 'zIG - sthA - kR' dhAtuoM se 'kta' pratyaya tathA vibhktikaary||1265| 1266. yuT ca [4 / 5 / 94] [sUtrArtha napuMsakaliGga meM tathA bhAva artha meM dhAtu se 'yuTa' pratyaya hotA hai||1266| [du0 vR0] napuMsake bhAve yuTa ca bhvti| sthAnam, gamanam / / 1266 / [samIkSA] 'hasanam , zayanam , gamanam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'yuT' pratyaya tathA pANini ne 'lyuTa' pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "lyuT ca' (a03|3|115)| ata: anubandhabhinnatA ke atirikta anya prakAra kI to samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-2. sthAnam / sthA + yuTa - ana + si| gamanam / gam + yuTa - ana + si| 'sthA-gam' dhAtuoM se 'yuT' pratyaya, 'yu' ko 'ana' Adeza tathA vibhktilop||1266| 1267. karaNAdhikaraNayozca [4 / 5 / 95] [sUtrArtha karaNa tathA adhikaraNa artha meM dhAtu se 'yuT' pratyaya hotA hai||1267| [du0 vR0] karaNe'dhikaraNe ca yuT bhvti| idhmavrazcanam , palAzazAtanam / adhikaraNe ca - godohanI ghaTI, saktudhAnI sthaalii||1267| [ka0 ca0] kr0| "napuMsake ca" ityadhikAro nAsti TanubandhabalAt , anyathA Tanubandho nirarthakaH, sa hi ndaadyrthkH| yadi punarnapuMsake eva yuTpratyayaniyamastadA strIliGgatvAbhAvAt kiM TakAreNa sAdhitamiti kazcit, tanna / napuMsakAdhikAro'styeva kintu TanubandhabalAt strIliGgatApi syAt / yathA "udako'nudake' (4 / 5 / 100) ityatra hemakaraH udakodaJcanaH iti karaNAdhikaraNayoH puMsi yuTa anyatrApIti vacanAditi prAhI anyathA napuMsakAdhikArasyAbhAvAt sAmAnyena yuTa bhavan puMsyapi bhaviSyati kimanyatrApIti vcnaashrynnen||1267|
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJpratyayAdipAdaH [samIkSA] se tathA pANini ne 'lyuT'' pratyaya se kI hai isa prakAra anubandhayojanA ko chor3akara [rUpasiddhi] 'godohanI, saktudhAnI' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi kAtantrakAra ne 'yuT' pratyaya '"karaNAdhikaraNayozca'" (a03|3|117)| anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI hai| + si| vRzyate'nena / 1-4. idhmvrshcnm| idhma + vrazca + yuT ana + zadlRR + in + thuT - ana si| duhyante'syAm / saktudhAnI / k + dhA si / zAtyate'nena / godohanI I palAzazAtanam / palAza + ghttii| go + duh + yuT - ana + yuT - ana + I dhA' dhAtuoM se 'yuT' pratyaya, 'ana' Adeza, strIliGga meM 'I' pratyaya tathA vibhaktikArya || 1267 / + si| dhIyante'syAm / 'vrazc - zAti + duh 1268. puMsi saMjJAyAM ghaH [ 4 / 5 / 96 ] + - 501 + [sUtrArtha] karaNa tathA adhikaraNa artha meM puMlliGga meM saMjJA ke gamyamAna hone para dhAtu se 'gha' pratyaya hotA hai / / 1268 / [du0 vR0] karaNAdhikaraNayoH puMsi saMjJAyAM gho bhavati / svarAntAt urazchAdyate'neneti urazchadaH / kurvantyaneneti karaH / zRNvantyaneneti zravaH karaNe / adhikaraNe ca nIyante 'sminniti nayaH / evaM vinayaH / lIyante'sminniti layaH / evaM nilayaH / viSiNvantyasminniti viSayaH / / 1268 / [vi0 pa0 ] puMsi | svarAntAditi / vyaJjanAntAd ghApavAdaM ghaJa vakSyatIti bhAvaH / "chAderghesmantrankvipsu ca' (4 / 1 / 19) iti chAdayatezcarAdAvinantasya hrasvaH / / 1268 / + [ka0 ca0] puNsi0| yadyapi vizeSasyAnirdezAt sAmAnyAdeva ghaJpratyayastathApi 'vyaJjanAcca'' ( 4/5 / 99 ) ityanena vyaJjanAntasyAghrAtatvAt svarAdasya viSaya ityAha svarAntAditi / / 1268 / -- -- [rUpasiddhi] 1-8. urshchdH| uras + chAdi gha+ si| urazchAdyate'nena / karaH / kR [samIkSA] 'dantacchadaH, urazchadaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'gha' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai "puMsi saMjJAyAM ghaH prAyeNa" (a03|3|118 ) / ataH ubhayatra samAnatA hI hai| -- + gha +
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam si| kurvntynen| shrvH| zru - gha * si| zRNvantyanena / nyH| nI - gha - si niiynte'smin| vinyH| vi - nI + gha + si| vinIyante'smin / lyH| lI - gha - si| lIyante'smin / nilyH| ni - lI - gha - si| nilIyante'smin / vissyH| vi + si * gha - si| viSiNvantyasmin / 'chAdi - kR - zru' ityAdi dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA 'gha' pratyaya, hrasva - guNa - avAdeza ityAdi tathA vibhktikaary||1268| 1269. gocarasaJcaravahavrajavyajakramApaNa nigamAzca [4 / 5 / 97] [sUtrArtha] 'gocara-saJcara - vaha - vraja - vyaja - krama -ApaNa - nigama' ye ATha zabda ghapratyayAnta nipAtana se siddha hote haiN|| 1269 / [du0 vR0] ete ghapratyayAntA nipaatynte| gAvazcarantyasmin gocrH| pratyAsattirupalakSyate / evaM snycrH| vahantyaneneti vaho vRssbhsy| vrajantyasminniti vrjH| vipUrvo'j - vyajantyaneneti vyjH| krAmantyaneneti krmH| ApaNAyante'sminniti aapnnH| nigacchantyaneneti nigmH| cakArAt - bhajantyasminniti bhgH| nikaSantyasminniti nikssH||1269| [ka0 ca0] gocara 0 / nanu gozabdenAtra cakSurindriyamucyate, tena cakSuratra viSayaM karoti tadeva gocarazabdavAcyamucyate, yA kAlAdInAM viSayastatra kathaM gocarazabdaprayoga ityAha - prtyaasttiriti| etena locanagocara ityAdyapi siddham, . anyathA locanazabdaprayogo vyartha: syAd gocarazabdasya ckssurvissytvaat| bhaga iti| nanu kathamayaM puNllinggH| tathAhi'bhagaM zrIkAmamAhAtmye' ityamareNa napuMsakatvamasya darzanAt? satyam, puMlliGgo'pi dRshyte| tathA ca viSNupurANe aizvaryasya samagrasya vIryasya yazasaH shriyH| jJAnavairAgyayozcaiva SaNNAM bhaga iti smRtH||iti| bhagaM shriiyoniviiryecchaajnyaanvairaagykiirtissu| mAhAtmyaizvaryamantreSu dhameM mokSe ca nA rvau||iti medinii| gabhastihastoM'zudharaH kharAMzubha rvirbhgH||iti trikaannddshessH||1269| [samIkSA] 'gocara - vraja' ityAdi zabdoM kI siddhi ghapratyayAnta nipAtanaprakriyA dvArA donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "gocarasaMcaravahavrajavyajApaNanigamAzca"
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 503 caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH (a0 3 / 3 / 119) / ata: ubhayatra samAnatA hI kahI jaaegii| [rUpasiddhi] 1-8. gocrH| go + car + gha + si| gAvazcarantyasmin / snycrH| sam + car + gha + si| saJcarantyasmin / vhH| vaha + gha + si| vahantyanena / vrjH| vraj + gha + si| vrajantyasmin / vyjH| vi + aj + gha + si| vyjntynen| krmH| kram + gha + si| kraamntynen| aapnnH| AG + paNa + gha + si| ApaNAyante'smin / nigmH| ni + gam + gha + si| nigcchntynen| 'car - vraj' ityAdi dhAtuoM se 'gha' pratyaya tathA vibhktikaary||1269| 1270. ave tRstrorghaJ [4 / 5 / 98] [sUtrArtha 'ava' upasarga ke upapada meM rahane para 'tR - stR' dhAtuoM se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1270| [du0 vR0] 'ava' -upapade tR - stRbhyAM ghaJ bhvti| ghaapvaadH| avatarantyanenAsminniti vA avtaarH| avastRNantyanenAsminniti vA avstaarH||1270| [vi0 pa0] ave0| "akartari ca kArake saMjJAyAm" (4 / 5 / 4) iti sAmAnyena ghana siddha eva kimaneneti ? na dezyam / iha hi svarAntAdala syAt / taduktaM diirghaadleveti| tamapi bAdhitvA karaNAdhikaraNayorvizeSavihitaH puMsi saMjJAyAM ghapratyaya: syAt / atastadapavAdo'yamArabhyate ityAha - ghaapvaadH| evmuttrtraapiityaadi||1270| [samIkSA 'avatAraH, avastAraH' zabdarUpoM kI siddhi donoM hI vyAkaraNoM meM 'ghaJ' pratyaya se kI gaI hai| pANini kA sUtra hai - "ave tRstrorghaJ'' (a0 3 / 3 / 120) / isa prakAra ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-2. avtaarH| ava + tR + ghaJ + si| avatarantyanenAsminniti vaa| avstaarH| ava + stR + ghaJ + si| avastRNantyanenAsminniti vaa| 'ava' pUrvaka 'tR - stR' dhAtuoM se 'ghaJ' pratyaya, 'gh - j' anubandhoM kA prayogAbhAva, 'R' kI vRddhi tathA vibhktikaary||1270| 1271. vyaJjanAcca [4 / 5 / 99] [sUtrArtha vyaJjanAnta dhAtuoM se 'ghaJ' pratyaya hotA hai||1271|
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] vyaJjanAntAcca dhAtto_pavAdo ghaJ bhvti| likhantyasmitriti lekhH| vidantyasminniti vedH| apamRjantyaneneti apaamaargH| hrasvasya diirghtaa| Acarantyasminniti aacaarH| evam aacaam:| cakArAd adhyAyaH, nyAyaH, udyAva:, saMhAraH, aadhaar:| Aharantyasminniti AhAraH, AdhAya iti c||1271| [vi0 pa0] vynyjnaa0| hrasvasya dIrghatA iti| upsrgsyetyrthH| mRjestu "majoM mArji:" (3 / 8 / 23) itystyev| ckaaraaditi| karaNAdhikaraNayoreveti na sidhyatIti cakAra ucyte||1271| [samIkSA] 'vedaH, apAmArgaH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne 'ghaJ' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "halazca'' (a03|3|121)| isa prakAra ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| yaha jJAtavya hai ki pratyAhAra-prakriyA tathA kRtrimatA ke pakSadhara pANini ne vyaJjana varNoM kA bodha 'hal' pratyAhAra se karAyA hai, parantu lokavyavahAra evaM svAbhAvikatA ke saMpoSaka kAtantrakAra ne 'vyaJjana' saMjJAzabda kA hI vyavahAra kiyA hai| [rUpasiddhi] 1-12. lekhH| likha + ghaJ + si| likhantyasmin / vedH| vid + ghaJ + si| vidantyasmin / apaamaargH| apa - mRj + ghaJ - si| apmRjntynen| aacaarH| AG - car + ghaJ - si| Acarantyasmin / aacaamH| AG + cam - ghaJ + si| adhyaayH| adhi + iG - ghaJ - si| nyaayH| ni + iN + ghaJ - si| udyaavH| ud + yu - ghaJ + si| sNhaarH| sam + ha + ghaJ + si| aadhaarH| AG - dhR + ghaJ - si| aahaarH| AG + ha + ghaJ + si| Aharantyasmin / aadhaayH| AG + dhA + ghaJ + si| 'likh' ityAdi dhAtuoM se 'karaNa - adhikaraNa' arthoM meM 'ghaJ' pratyaya, laghUpadha guNa, vRddhi, upasarga ko dIrgha tathA vibhktikaary||1271| 1272. udako'nudake [4 / 5 / 100] [sUtrArtha anudaka ke viSaya meM ut - pUrvaka 'anc' dhAtu se ghaJpratyayAnta 'udaka' zabda nipAtana se siddha hotA hai||1272|| [du0 vR0] udaJcaterghatri 'udaGka' iti nipaatyte'nudkvissye| UrdhvamaJcantyaneneti udaGkaH, ghRtodngkH| anudaka iti kim? udkodnycnH| ghe tu avizeSAd yutt||1272|
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 505 [ka0 ca0] ud0| nanu ghApavAdo'yaM ghny| tatazcAsyAbhAvapakSe ghenaiva pratyudAharaNaM yogyamiti cet, n| ghaJi ghe vA vizeSo nAsti ityudakavarjanaM vyarthamityAhaghe tviti||1272| [samIkSA 'udaka' zabda kI siddhi donoM hI vyAkaraNoM meM ghaJ-pratyayAnta nipAtana se kI gaI hai| pANini kA sUtra hai- "udako'nudake'' (a03|3|123)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-2. udngkH| ud + anc + ghaJ + si| uurdhvmnycntynen| ghRtodngkH| ghRta + ' ud + anc + ghaJ + si| 'ud' upasarga-pUrvaka 'anc' dhAtu se 'ghaJ' pratyaya, cakAra ko kakAra, nakAra ko anusvAra, anusvAra ko GakAra tathA vibhktikaary||1272| 1273. jAlamAnAyaH [4 / 5 / 101] [sUtrArtha jAla artha meM 'AnAya:' zabda nipAtana se siddha hotA hai||1273| [du0 vR0] 'AnAyaH' iti nipAtyate jAlaJcet / AnIyante'neneti AnAyo matsyAnAm / Akhanyate'neneti AkhanaH, gho'pi dRshyte| AkhAna iti ghnypi| Akha iti "anyato'pi ca" (4 / 3 / 49) iti ddH| karaNe'pi AkharaH, AkhanikaH, AkhanikavakaH iti| Dara - ika - ikavakA auNAdikA iti||1273| [samIkSA] jAla ke artha meM 'AnAya:' zabda ghaJ-pratyayAnta nipAtana se donoM hI AcAryoM ne siddha kiyA hai| pANini kA sUtra hai -- "jAlamAnAyaH'' (a03|3|124)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. aanaayH| AG + nI + ghaJ + si| aaniiynte'nen| 'AG' pUrvaka 'nI' dhAtu se 'ghaJ' pratyaya, IkAra ko guNa, Aya Adeza tathA vibhktikaary||1273| 1274. ISadussuSu kRcchrAkRcchrArtheSu khal [4 / 5 / 102] [sUtrArtha] bhAva - karmavAcya meM duHkha-sukha arthoM meM 'ISad - dus - su' ke upapada meM rahane para dhAtu se 'khal' pratyaya hotA hai||1274| [du0 vR0] kRcchre duHkhaM duso'rthH| akRcchre sukhmitryorrth:| eSUpapadeSu kRcchrAkRcchrArtheSu
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 kAtantravyAkaraNam dhAtoH khal bhavati bhAve karmaNi ca / ISadanAyAsena kriyate ISatkaraH kaTo bhavatA / duHkhenAnAyAsena kriyate-duSkaraH / sukhenAnAyAsena kriyate sukaraH / kRcchrAkRcchrArtheSviti kim ? ISallabhyaM dhanam kRpaNAnmanAgityarthaH / / 1274 / [vi0 pa0 ] iisst.| karaNAdhikaraNayoriti nivRttam / 'bhAvakarmaNoH kRtyaktakhalarthAH" (4 / 6 / 47) iti / khalo'rthAntare vidhAnAt / ISad ityasya vivaraNaM yatnenAnAyAsena sukhenetyrthH|| 1274 / [samIkSA] 'ISatkaraH, sukara:' ityAdi zabdoM ko donoM hI vyAkaraNoM meM 'khala' pratyaya se siddha kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "ISaduH suSu kRcchrAkRcchrArtheSu khat" (a03 / 3 / 126) / ataH ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| - [rUpasiddhi] 1 - 3. ISatkaraH kaTo bhavatA / ISat kR + khal si| ISadanAyAsena kriyate / dusskrH| dus - kR - khal - si / duHkhenAnAyAsena kriyate / sukrH| su - kR - khal si| sukhenAnAyAsena kriyate / 'ISad dus su' ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'khal' pratyaya, 'kh - l anubandhoM kA prayogAbhAva, R ko guNa tathA vibhktikaary||1274| - " - - + 1275. kartRkarmaNozca bhUkUJoH [ 4 / 5 / 103 ] [ sUtrArtha] kartR - karma-vAcya meM 'kRcchra - akRcchra' arthoM meM 'ISad dus su' ke upapada meM rahane para 'bhU - kRJ' dhAtuoM se 'khal' pratyaya hotA hai / / 1275 / - - [du0 vR0 ] ISadAdiSu kRcchrAkRcchrArtheSUpapadeSu kartRkarmaNozca bhUkRJoH khal bhavati ythaasngkhym| khAnubandhabalAt kartRkarmaNorevAnantaryam / ISadADhyena bhUyate ISadADhyambhavaM bhavatA, durADhyambhavam / ISadanAyAsenADhyaM kriyate iti ISadADhyambhavo bhavAn / yadA tu ISadADhya eva san kiJcit kriyate tadA na bhavati / karoterihAbhUtaprAdurbhAvArthatvAt / yathAsaGkhyAtISadAdayo'nubhUyate ityatra na syAt / / 1275 / [du0 TI0 ] kartR0 | yadetyAdi / kiJcidityanena bahiraGgatA kathyate, abhUtaprAdurbhAvasyAntaraGgateti / anya Aha abhUtatadbhAva evAbhidhAnAd abhUtatadbhAvaprAdurbhAvayozca bhedaH kathita eva / / 1275 / [vi0 pa0 ] krtR.| iha cakArAdISadAdayaH kartRkarmaNI ca yugapadevopapadam, tatra ca
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 507 caturthe kRdadhyAye paJcamo ghAdipAdaH dhAtoranantarabhAvaH kasyetyAha - khaanubndhetyaadi| yadi punarISadAdayo'nantarA bhaveyustadA teSAmavyayatvAnna "hrasvAruSormo'ntaH'' (4 / 1 / 22) ityanena makArAgamaH khAnubandhasya prayojanaM nAstIti khalaH khakAro vyartha: syAt / na ca kartRkarmaNorvihitayormo'nto'stIti, ISadAdInAM vyavahitatvAt / tatra hi khAnubandhapratyayAntadhAtoriti nimittasaptamI drshiteti| ydetyaadi| anaaddhysyaaddhyngkrnnmbhuutpraadurbhaav:| ihADhyasya sataH kiJcit karaNamiti naastybhuutpraadurbhaavH| nanu kiJcidapi abhUtaprAdurbhAva eva kriyate, tat kathamasau na nAstIti? tadayuktam, antaraGgatvAdupapadasyaivAbhUtaprAdurbhAvazcintyate, na cADhyopapadasya tdrthsy| ata eva bahiraGgamanyat kiJcit kriyte| ythaasngkhyaaditi| bhavataH kartaryupapade bhavati, atra ca karmopapadaM tatrAnupUrvasya skrmktvaaditi||1275| [ka0 ca0] krtR0| ckaaraaditi| anyathA yadi pRthagupapadaM syAd ISadAdyupapade pUrveNaiva siddha iti| vyartho'yaM cakAra iti yadyapISadAdivizeSaNaM kriyAyA upapadasya ca sambhavati tathApyupapadasyaiva gRhyate, kriyAyAH sannihitatvAditi bhaavH| upapadasyAbhUtaprAdurbhAvArthateti kshcit| vastutastu abhidhAnAdatrAbhUtaprAdurbhAvo gRhyate, sa ca dvayoreva sambhavati, upapadasyeSadADhyasya tadatiriktasya ca / tatreSadADhyopapadamantaraGgaM tadatiriktaM yattad bhirnggm| ato'ntrnggtvaaduppdsyaivaabhuutpraadurbhaavaarthtaa||1275| [samIkSA] 'ISadADhyambhavaM bhavatA, durADhyambhavam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'khal' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "kartRkarmaNozca bhUkRJoH' (a0 3 / 3 / 127) / ata: ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. karoterihAbhUtaprAdurbhAvArthatvAt (du0 vR0)| 2. vastutastu abhidhAnAdatrAbhUtaprAdurbhAvo gRhyate (ka0 c0)| 3. antaraGgatvAdupapadasyaivAbhUtaprAdurbhAvArthatA (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1-3. ISadADhyambhavam / ISad + ADhya + bhU + khal + si| ISadADhyena bhuuyte| durADhyambhavam / dur + ADhya + bhU + khal + si| ISadADhyaGkaro bhavAn / ISad + ADhya * kR + khal + si| ISadanAyAsenADhyaM kriyte| 'ISad - dur - ADhya' ke upapada meM rahane para 'bhU-kR' dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA 'khal' pratyaya, 'kh - l' anubandhoM kA prayogAbhAva, 'U - R' ko guNa, "hrasvAruSormo'ntaH" (4 / 1 / 22) se makArAgama tathA vibhktikaary|| 1275 /
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 kAtantravyAkaraNam 1276. Adbhyo yvadaridrAteH [4 / 5 / 104] [sUtrArtha] kRcchrAkRcchArthaka 'ISad' Adi zabdoM ke upapada meM rahane para AkArAnta dhAtaoM se 'yu' pratyaya hotA hai, daridrA dhAtuko chodd'kr||1276| [du0 vR0] ISadAdiSu kRcchrAkRcchrArtheSUpapadeSu AkArAntebhyo yurbhavati adridraateH| ISatpAna:, duSpAna:, supaanH| adaridrAteriti kim? ISaddaridraH / / 1276 / [samIkSA] 'ISatpAnaH' ityAdi zabdoM kI siddhi kAtantrakAra ne 'yu' pratyaya se tathA pANini ne 'yuc' pratyaya se kI hai - "Ato yuc' (a0 3 / 3 / 128) / pANini kA 'ca' anubandha citsvara ke vidhAnArtha hai, kAtantra meM svaravidhAna nahIM hai| ata: sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hI kahI jaaegii| [rUpasiddhi] 1-3. iisstpaanH| ISad + pA - yu - ana + si| dusspaanH| dus - pA - yu - ana + si| supaanH| su + pA + yu - ana + si| 'ISad - dus - su' ke upapada meM rahane para 'pA' dhAtu se 'yu' pratyaya, 'ana' Adeza tathA vibhktikaary|| 1276 / 1277. zAsuyudhidRzidhRSimRSAM vA [4 / 5 / 105] [sUtrArtha kRcchrAkRcchrArthaka 'ISad' ityAdi ke upapada meM rahane para 'zAs - yudh - dRz - dhRS - mRS' dhAtuoM se 'yu' pratyaya vikalpa se hotA hai||1277| [du0 vR0] ISadAdiSUpapadeSu kRcchrAkRcchrArtheSu eSAM yurbhavati vaa| ISacchAsanaH, iisscchaasH| duHzAsana:, duHshaas:| suzAsanaH, sushaasH| evam ISadyodhanaH, iissdyodh:| duryodhana:, duryodhH| suyodhanaH, suyodhH| ISaddarzanaH, iissdrshH| durdarzanaH, durdrshH| sudarzanaH, sudrshH| ISaddharSaNaH, iissddhrssH| durdharSaNaH, durdhrssH| sudharSaNaH, sudhrssH| ISanmarSaNa:, iissnmrssH| durmarSaNaH, durmrssH| sumarSaNaH, sumrssH| vA-grahaNAt syadhikArAt pareSu na vaa'sruupvidhiriti||1277| [vi0 pa0] shaasu0| atha kimarthaM vAgrahaNam ? yureva vidhIyatAm / pakSe "vA'sarUpo'striyAm' (4 / 2 / 8) iti khal bhaviSyatItyAha - vaagrhnnaaditi| anyathA AkArAntebhyo'pi khal syAditi bhaavH||1277|
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ka0 ca0 ] zAsu0 / vAgrahaNAditi / vAsarUpabhAve idamapi kAraNAntaramiti / / 1277 / caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH [samIkSA] 'duHzAsanaH, duryodhanaH' ityAdi zabdoM ko kAtantrakAra ne 'yu' pratyaya se tathA pANinIya vyAkaraNa meM vArttikakAra ne "bhASAyAM zAsiyudhidRzidhRSibhyo yuj vaktavyaH " (a03|3|130-vaa0) yaha vArttika banAkara 'yuc ' pratyaya se siddha kiyA hai| isa prakAra kAtantravyAkaraNa kA utkarSa siddha hotA hai| + 509 [rUpasiddhi] Som + - - + + + + - 1- 15. ISacchAsana:, ISacchAsaH / ISad + zAs + yu ana si| duHzAsanaH, duHzAsa: / dus + zAs + yu - ana + si / suzAsana, suzAsaH / su + zAs + yu - ana + si| ISadyodhanaH, ISadbodhaH / ISad + yudh + yu- ana+si / duryodhanaH, duryodhaH / dur + yudh + yu - ana + si| suyodhanaH, suyodhaH / su + yudh + yu ana + si| ISaddarzana:, ISaddarzaH / ISad + dRz + yu ana + si| durdarzanaH, durdrshH| dur dRz yu - ana si / sudarzanaH, sudarzaH / su + dRz yu ana + si| ISaddharSaNaH, ISaddharSaH / ISad + dhRS + yu - ana + si| durdharSaNaH, durdharSaH / dur + dhRS + su - ana + si| sudharSaNaH, sudhrssH| su + dhRS+ yu ana + si| ISanmarSaNaH, ISanmarSaH / ISad mRS + yu - ana + si| durmarSaNaH, durmarSaH / dur + mRS + yu- ana + si| sumarSaNaH, mRS + yu ana + si| ISad Adi ke upapada meM rahane para 'zAs' Adi dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA 'yu' pratyaya, 'ana' Adeza tathA vibhaktikArya / pakSa meM 'khal' pratyaya hone para 'ISacchAsaH, durddharSaH' ityAdi zabdarUpa / / 1277 / 1278. icchArtheSvekakartRkeSu tum [4 / 5 / 106] [sUtrArtha] - + marSaH / samAna kartA vAlI icchArthaka dhAtuoM ke upapada meM rahane para dhAtu pratyaya hotA hai / / 1278 / -- se 'tum , [du0 vR0] " icchArtheSvekakartRkeSu dhAtuSUpapadeSu dhAtostumeva bhavati, na tu vuN " vuNtumau kriyAyAM kriyArthAyAm " ( 4 / 4 / 69) iti vacanAt / icchati bhoktum kAmayate bhoktum / ekakartRkeSviti kim ? bhinnakartRke vidhirmA bhUt / rAjJo bhojanamicchati, icchan karotItyapi syAt / icchArtheSviti kim ? pAcako vrajati / / 1278 / [du0 TI0] " icchArthe0 / "vutumau kriyAyAM kriyArthAyAm" (4|4|69) iti siddhe punarvacanaM niyamArthamityAha tumevetyaadi| vuNantavacanAt kriyArthatA pratIyate - pakSyAmIti
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 kAtantravyAkaraNam bjtiiti| yatra ta kriyArthopapadaM na bhavati tatra pAcako vrajati, sapakAro bjtiityrthH| odanaM pAcaka icchAti mA bhUt / sAhacaryAd vuNeva niyamena vyAvaya'te bhAvavAcinamnu bhavantyeva - pAkAyecchati, paktaye icchti| nanu kathaM niyamaH icchArtheSvekakartRkeSu saptamI vidyate-icchAmi bhuJjAva, kAmayate bhuJjIyeti? satyam , svabhAvAd bhAvAbhidhAyinastuma: kathaM kartRkarmAbhidhAyinI saptamI bAdhikA syAt / na ca pratipadaM sUtramuktaM "prayogatazca'' (3 / 1 / 17) iti sA yathA bhavati tamapi kathana bhavet / eketyaadi| ekakartakamantareNa bhinnakartRkeSvaprAptestum syAt / tatazca rAjJA bhoktumicchatIti prsjyet| icchnnityaadi| icchati bhoktuM tAvad bhavati, icchan kartumityapi syaadityrthH| kartRtvamiha vivakSitaM bhAve tum , kiM ca kAmaprakAzane tumabhidhIyate, anyatra yathAprAptamiti na dossH|| 1278 / [vi0 pa0] icchArtheSu / / "vuNatumau kriyAyAM kriyArthAyAm" (4 / 4 / 69) iti siddhe niyamArtho'yamityAha - tumeveti| eketyaadi| ekakartRkeSu hi pUrveNa tumi siddhe punaratra tuvidhAnaM niyamArthaM syAt / antareNa tu ekakartRkagrahaNaM bhitrakartRkeSvaprAptasyaiva tumo vidhAnamiti vidhireva syAt / tato rAjJo bhoktumicchatItyapi prayogaH prsjyet| icchnityaadi| na kevalam icchan kartumiti syAditi bhaavH| vizeSavihitatvAt tumeva syAditi na dezyam / ayaM hi bhAve bhavati kartari ca tipratyayaH kathaM tasya bAdhaka: syaaditi||1278| [ka0 ca0] icchaa0| tumeveti| nanu kathamidaM vuNtumAvityanena hi kriyAyAM kriyArthAyAmupapade tum vidhIyate, atra kriyArthagrahaNAbhAvAt tadabhAve'pi viSayaH sambhavati, asya sUtrasya yathecchatastava skhalanam / kiJca bhaviSyatkAla eva tasya viSayaH, asyApi viSayastriSvapi kAleSu syAt / atrAhuH saagraa:-icchaarthessviti| "saptamyuktamupapadam' (4 / 2 / 2), taccopakAri padameva gRhyate na tu pAThakRtapratyAsattimAtram - "kartuM vA kazcidantarvasati vasumatI'' ityaadipryogaanupptteH| tasya cAnabhisambandhe upakAritvaM nAstIti AdaraNIyo'tra sambandhavizeSaH, sa ca bhAve kriyArthakatvarUpa eva kalpyate asya tumo vidhAvupapadasya tatheSTatvAt ko hi nAma dRSTaparikalpanAM vihAyAdRSTaM klpyti| Rjavastu tumastathaivAbhidhAnamiti matvA samAdadhate-tumeveti niyama: samAnaviSayakameva vuNaM vyAvartayati, na t "vuNatacau" (4 / 2 / 47) ityanena vihitaM bhinnaviSayatvAt / tathA pAcakaH icchati, paktA sUpakAraH icchtiityrthH| kriyAyAM kriyArthAyAM tu na bhvtyev| asya vyAvRttibalAd icchArtheSveveti na viparItaniyama: vuNtumAvityatra vunntumorvaiyrthyaat| nanu yadi vuNtumAvityanenApi pratyAsattinyAyAd ekakartRkAyAM kriyA mupapada eva tum, tat kathaM homakarma kartuM bhavantamahaM vRNe iti kaMsaM hantuM nArAyaNaM kathakaH prayuGkte iti prabhuNA bhoktuM mAMsaM krINAtIti bhinnakartRke tum / atra kazcit sthitipadAdhyAhAreNAnvayAdityAha-varaNamanumananaM prayojanam anumtikrnnm| tatazca homakarma kariSyAmIti kRtvAnumatiM karoti tathA samprati pAtayiSyAmIti kRtvA kaMsaM hantuM nArAyaNaM niyuktaM
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 511 cAturthe kRdadhyAye paJcamo ghAdipAdaH krotiityrthH| prabhuNA bhoktumityapaprayoga ev| prabhorbhojanAya mAMsaM krINAtItyAdau na bhAvavAcinazcetyanena yuTa "yuTa ca'' (4 / 5 / 94) ityanenaiva, kintarhi tadantAcca "tAdarthya' (2 / 4 / 27) ityanena caturthI, na tu "tumarthAcca bhAvavAcinazca'' (2 / 4 / 28) itynenetyaahuH| sAgaroktistu vilokniiyaa| ekakartRkeSviti pnyjii| etattu tatraikakartRkagrahaNAbhAve'pi pratyAsattinyAyAditi bodhyam / sAgarastu "vuNatumau'' (4 / 4 / 69) ityanena bhinnakartRkAyAmapi tum syAd abhidhAnAt / samAnakartRke "vuNatumau" (4 / 4 / 69) ityasya viSayo bhinnakartRkatvApekSayA ekakartRkatvasya pratyAsanatvAcceti matamasaGgatam , 'dhAvataste patiSyati daNDaH' iti prtyudaahrnnaasnggtH| icchArtheSviti kim ? 'pAcako vrajati' itysyaasnggteshc| anyathA icchArthagrahaNAbhAve ekakartRkeSu tumeveti niyame "vuNatumau' (4 / 4 / 69) ityatra vuNgrahaNaM vyartham / yadi ta bhinnakartake'pi tasya viSaya: syAt tadaiva tasya caritArthatA naanytheti| tathA "kAlasamayavelA0" (4 / 5 / 107) ityAdisUtre kAlo bhottumityAdayo bhavatItyadhyAhatakriyAsambandhe vuNa - tumAvityanenaiva siddhA iti niyama uktaH, tatra bhojanasya kartA devadattAdiH kAlazca bhavanasya kati kathaM vuNtumAvityanena siddham , yena niyamastasmAd bhoktaM prabhuNA mAMsaM krINAtIti sarvatAntrikasiddhasya vAkyasya vAGmAtreNa nirAkaraNamayuktam / taduktaM tantrapradIpakRtA - yathA dhAvataste patiSyatIti pratyudAharaNam, tena kartRbhede'pi tumA bhAvyamiti nizcIyate iti| mahAkavinibandhaprayogazca dRzyate - tathA ca murArau 'kartuM vA kazcidantarvasati vasumatIdakSiNaH spttntuH'| atha yadi bhinnakartRkeSu vuNtumau tadA ekakartRkeSvapi hi pUrveNa tumi siddhe iti paJjikAgranthaH kathaM saMgacchate, tadA ekakartRkagrahaNamantareNa bhinnakartRkeSvaprAptasyaiva tumo vidhAnamiti c| tathA caikakartRkagrahaNamantareNa bhinnakartRkeSvaprAptastum syAditi TIkAgrantho na sNgcchte| atra sAgaraH - sUtre hyasminniyamadvayamAzrIyate icchArtheSvekakartRkeSu tumeva bhvti| icchArtheSu tum ekakartRkeSveveti TIkApaJjikayostu pUrveNaiva tumi siddhe punastumo vidhAnaM niyamArthamiti sAmAnyavacanena dvitIyaniyama ukta: vRttau tveka eva darzita:, anyo'pi bodhyH| prathamaniyamastu bhinnakartRkeSu vuNatumAvityanena prAptasyApi baadhnaarthH| tathA caikakartRkagrahaNasthitau ekakartRkeSveveti niyamAd bhinnakartRke tumo'prAptireva tadabhAve icchArtheSu tumeveti niyamabalAdanyaM bAdhitvApi bhinnakartRke tumo vidhiH syAd bAdhakAbhAvAditi pUrveNa tumi siddha iti yaduktaM tat pUrveNa sAmAnyena vidhAnAdekakartRke'pi bodhyam / ekakartRkagrahaNamantareNetyAdi yaduktaM tasyAyamarthaH ekakartRkagrahaNaM vinApyayaM yogo niyamArthaH, vuNtumAvityanena sAmAnyenApi tuviSayatvAt siddhe sati niyamasya sambhavAt / anyathA pUrvasUtre pratyAsattinyAyAdekakartRgrahaNAbhAve'pi ekkrtRtvlaabhH| tathAtrApItyukte kuto bhinnakartRkeSu prasaGgaH, yenaikakartRkagrahaNAbhAve
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 kAtantravyAkaraNam bhinnakartRke vidhiriti tasmAnnAnayoH sUtrayoH prtyaasttivicaarH| tatazca yadyekakartRkagrahaNaM nAsti tadA bhitrakata keSvapyAprAptasyAsya ko'rthaH, ekakartakagrahaNasthito bhinnkrtRkessvpraaptsyetyrthH| tumo vidhAnamityasya ko'yamartho'prAptasya tuma: sambandhividhAnaM sUtramityartha iti hetorvidhistumo vidhi: syAdityarthaH, na tu vidhisUtraM vidhaanmiti| vidhIyate'neneti vidhAnaM sUtramiti karaNe yuTa / ata evAprAptasyaiveti yadunaM TIkApaJjikayostadekakartRkagrahaNasthitAveva bodhyam , kuto dossaavsrH| tathA ekakartRkaSviti vRttigrantho'pyanayA rItyA vyAkhyAtavya:- bhitrakartRkeSu vidhirmA bhUdityarthaH, na tu vidhisuutrmityrthH| nanvicchArtheSUpapadeSu tumo'pavAdatvAt teSUpapadeSu kathaM tyAdayaH syuH, apavAdena tumA bAdhitatvAdityAha - icchan karotIti vRttiH| ayaM hIti pnyjii| atha tathApi kathaM kriyArthopapade bhaviSyati ca tumo vidhAnAd atra kriyopapadaM nAsti kriyAtharthopapade bhaviSyati ca bIjamuktameva? satyam / karotIti buddhyA icchan pravartate tIMcchAkaraNakriyopapadArtho bhaviSyatIti kriyArthA kriyA'styeva, kintu bhaviSyattA nAsti, anena kiM siddhAntAntaraM bhvissyti| atha sAhacaryAd vuNeva niyamena vyAvartyate iti TIkAyAmuktaM tat kathamayaM pakSa: saGgacchate ? satyam / sAhacaryamanAdRtyedamuktaM siddhAntAntaram / vastutastu anenaiva bhAvena TIkAyAmAha-kiJca kAmaprakAzana itIcchAprakAzane, yatrecchA prtipaadyetyrthH| etenAtrecchA kriyArthA na bhavatIti pratipAditam // 1278 / [samIkSA] 'icchati bhoktum, kAmayate bhoktum ' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'tum' pratyaya tathA pANini ne 'tamana' pratyaya kiyA hai - "samAnakartakaSa taman" (a03|3|158)| yahA~ anubandhabheda ke atirikta anya prakAra kI ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. punarvacanaM (tuvidhAnam) niyamArtham (du0 ttii0)| 2. ko hi nAma dRSTaparikalpanAM vihAyAdRSTaM kalpayati (ka0 c0)| 3. sAhacaryamanAdRtyedamuktaM siddhAntAntaram (ka0 c0)| [rUpasiddhi] 1-2. icchati bhoktum / bhuj + tum + si| kAmayate bhoktum / bhuj + tum + si| 'bhuj' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'tum' pratyaya, upadhAguNa, j ko g, g ko k tathA vibhktikaary||1278| 1279. kAlasamayavelAzaktyartheSu ca [4 / 5 / 107] [sUtrArtha] 'kAla-samaya-velA' tathA 'zaktyartha' ke upapada meM rahane para dhAtu se 'tum' pratyaya hotA hai||1279|
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghAdipAdaH 513 [du0 vR0] eSUpoccAripadeSu dhAtostumeva bhvti| bhoktuM kAlaH, kAlo bhoktum, bhoktuM samayaH, samayo bhoktum, bhoktuM velA, velA bhoktum, zakto bhoktum , samartho bhoktum, paryApto bhoktum , prabhu ktum , alaM bhoktum| bhavatettervA tAdarthyasya prtiiymaantvaat| yathA bhoktuM manaH, gantukAmaH, zrotuM zrotram, draSTuM cakSuH, yoddhaM dhanuH, vaktuM jddH| uccAraNaM tu vkturaayttmiti| tathA zaktyarthAt - zaknoti bhoktum , pArayati bhoktum, dhRSNoti bhoktum, jAnAti bhoktum, glAyati bhoktum, ghaTate bhoktum, Arabhate bhoktum, Alabhate bhoktum, prakramate bhoktum, utsahate bhoktum, arhati bhoktum, asti bhoktum, vidyate bhoktum / kriyAyAM kriyArthAyAmiti tum siddha ev| vuNapyabhidhAnAd drssttvyH||1279| __ [du0 TI0] kaal0| essvityaadi| kAlAdayaH kriyAyA upakAri padaM bhvti| nanveteSAM prAga bhAvaniyamo nAvyayenANametyatra vyAkhyAta eveti| tumeveti kathamatra niyama: kriyArthakriyopapadaM na zrUyate ityAha - bhvte...teveti| tAdarthyasya kriyArthasya pratIyamAnatvAd gmymaantvaaditi| uccAraNaM tvityaadi| bhavatetarveti sambandho yathA bhoktuM kAlo vrtte| tthetyaadi| zakapRdhRSajJAglAghaTarabhalabhakramasahAstyirtheSu tumiti sUtraM nAdriyate ityrthH| vunnpiityaadi| dhRSAdInAmiti sambandhaH zakyArthAnAM niyamaH puurvennaastiiti||1279| [vi0 pa0] kaal0| essuupoccaaripdessviti| upazabda: sAmIpye, tena samIpoccArINi kriyAyA upakArINi yadA kAlAdIni padAni bhavanti tdetyrthH| na tveSAM prAgbhAvasamAsau st:| nAvyayenANameti vcnaadityrthH| tumeveti| atha kathamatra niyamaH ? na hyatra kriyA kriyArthopapadaM dRzyate, yena siddhe sati niyamAyetyAha - bhvterityaadi| kAlo bhoktuM bhavati vartate veti kriyopapadaM gamyate, tasyAzca tadarthasya bhojanArthasya pratIyamAnatvAnna kathaM kriyopapadamastIti bhaavH| gamyamAnakriyopapadahetukameva tumo darzayatruktasya pakSasya prmaannmaah-ytheti| ihApi khalu bhoktuM mano bhavati, vartate veti kriyA kriyaarthoppdm| gamyate iti| yathA cAtra tathA kAlAdiSvapi sidhyatIti niyama ucyte| nanu gamyamAnamavazyoccAraNIyamityAha - uccAraNaM tviti| ttheti| kathantarhi dhRSAdidhAtuprayoga ityaah-kriyaayaamityaadi| tumeveti niyamArthaM zakapRdhRSajJAglAghaTarabhalabhakramasahAstyirtheSviti na vktvymityaah-vunnpiiti| niyamo'tra neSyate iti bhaavH||1279| [ka0 ca0] kaal0| asti bhoktumiti, odanasyeti shessH| evamodano nAsti bhoktumityapi bhvti| etena vuNtumAviti bhinnakartaryapi vidhAnam / tathA ca - 'aho dainyaM lokAnAM yat kimapi nAsti. bhoktum ' iti| na ca bhojanakriyAyA vyApyatvAd dvitIyA syAt, astikriyAyAH prAdhAnyAt / yathA 'odanaH paktvA bhujyate' iti| adyaikAdazI, tatazca
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 kAtantravyAkaraNam odanaM bhoktuM naasti| durbhikSo'yaM kAlaH, tatazca odanaM bhoktuM naastiiti| evaMviSaye karmataiva odanasya na krtRtaa| yadodanasya bhojanAsadbhAva eva pratipAdyo na punarodanAsambhava iti| upoccArIti pnyjii| evambhUtAni bhojnkaarnnaaniityrthH||1279| _ [samIkSA] 'kAlo bhoktum , velA bhoktum ' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'tum ' pratyaya tathA pANini ne 'tumun ' pratyaya kiyA hai - "kAlasamayavelAsu tumun' (3 / 3 / 167) / ata: anubandhabheda ko chor3akara anya prakAra kI ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. uccAraNaM tu vakturAyattam (du0 vR0)| [rUpasiddhi 1-8. bhoktuM kaal:| bhoktuM smy:| bhoktuM velaa| zakto bhoktum / samartho bhoktum| paryApto bhoktum / prabhu ktum / alaM bhoktum / 'bhuj ' dhAtu se 'tum ' pratyaya, upadhAguNa tathA vibhktikaary||1279| 1280. arhatau tRc [4 / 5 / 108] [sUtrArtha] yogyatArthaka dhAtu se 'tRc ' pratyaya hotA hai||1280| [du0 vR0] arhatyarthaviziSTAd dhAtostRj bhvti| kanyAyAH khalu bhavAn voDhA, adhyetA khalu bhavAn shaastrsy| prayogatazceti aheM zaktau ca saptamI, sA bAdhikA yathA syAditi vacanam / bhavAn khalu knyaamudvhet| arhaH zakta ityrthH||1280| [vi0 pa0] arhtau| atha kimarthamidam ? sAmAnyena tRc siddha evetyAha - pryogtshceti| saptamyarthamAha - arhaH zakta iti| bhavAnahaH, yogyo bhavAn / zakta: samartho veti bhaavH||1280| [ka0 ca0] arha 0 / aheM zaktau ceti zaktau parasUtre kRtyA vidhIyante saptamIbAdhanArthamiha prasaGgAduktam / arhaH zakta ityarthadvayanirdezAd vaashbdo'traadhyaahaaryH||1280| [samIkSA] 'kanyAyAH khalu bhavAn voDhA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'tRc ' pratyaya kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "ahe kRtyatRcazca" (a03|3|169)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai|
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 515 [rUpasiddhi] 1-2. kanyAyAH khalu bhavAn voDhA / vah + tRc + si| adhyetA khalu bhavAn shaastrsy| adhi + iG + tRc + si| 'vaha, adhi - iG' dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA 'tRc ' pratyaya, okAra, ikAra ko guNa tathA vibhaktikArya / / 1280 / 1281. zaki ca kRtyAH [ 4 / 5 / 109 ] [ sUtrArtha] zakti tathA arhatA artha vAlI dhAtu se kRtyasaMjJaka 'yat ' ityAdi pratyaya hote haiM / / 1281 / [du0 vR0 ] zakanaM shk| zaktyarthaviziSTAd dhAtorarhatyarthaviziSTAcca kRtyA bhavanti / bhavatA khalu kanyA voDhavyA, vahanIyA, vAhyA, uhyeteti ca / / 1281 / [vi0 pa0 ] zaki ca0 / idamapi pUrvavadevAdhikartavyamiti / bAdhikAM saptamIM darzayannAha udyeteti c| anyathA etadeva syAd iti bhAvaH / / 1281 / [samIkSA] 'bhavatA khalu kanyA voDhavyA' ityAdi zabdoM kI siddhi donoM hI AcAryoM ne 'kRtya' pratyayoM se kI hai| pANini kA sUtra hai " zaki liG ca' (a03|3|172)| ataH ubhayatra samAnatA hI hai| - [rUpasiddhi] 1-4. bhavatA khalu kanyA voDhavyA, vahanIyA, vAhyA, uhyeta / 'vaha' dhAtu se 'tavya, anIya, yaN ' pratyaya, saptamI vibhakti (pANini-liG lakAra) tathA vibhktikaary||1281 1282. praiSyAtisargaprAptakAleSu [4 / 5 / 110] [ sUtrArtha] 'praiSya - atisarga - prAptakAla' arthoM ke gamyamAna hone para dhAtu se kRtyasaMjJaka pratyaya hote haiM / / 1282 / [du0 vR0 ] preSyAdiSu gamyamAneSu dhAtoH kRtyA bhavanti / preSitastvam bhavatA grAmo gantavya:, gamanIya:, gamyaH / atisargo'numatiH / guruNA'nujJAtastvam / bhavatA kaTaH kartavyaH, karaNIyaH, kRtyaH kAryaH / prAptaste kAlaH kaTakaraNe / kartavyaH, karaNIyaH, kRtya:, kAryaH kaTo bhavatA / UrdhvaM muhUrtAt kartavyaH ityapi vaktavyam / praiSyAdiSu paJcamI saptamyuktA sA bAdhikA syAd iti vacanam // 1282 / 1
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0 ] preSyAti / UrdhvaM muhUrtAditi / preSyAdiSu gamyamAneSUrdhvaM muhUrtAd upari muhUrtasyetyarthaH / praissyaadissvityaadi| preSyaprAptakAlayorapi saptamI paJcamI syAditi darzitam / tathAhi ''paJcamyanumatau'' (3|1|18) iti / evamUrdhvaM muhUrtAdapi saptamIpaJcamya prayogatazceti vacanAt prtipttvye| yathA UrdhvamuhUtAt preSito bhavAn kaTaM kuryAt, kaTaM karotu bhavAn, bhavatA kaTaH kriyate kriyatAM vA / tasmAdete bAdhike staH iti vaktavyamuktam / / 1282 / [ka0 ca0 ] pressyaati0| praiSyaprAptakAlayoH paJcamyeva vihitA na tu saptamI, tathA ca parasUtraM "praiSyAtisargaprAptakAleSu paJcamI, saptamI cordhvamauhUrttike" (a03|3|163, 164) iti cakArAt paJcamI c| ata eva paJjikAyAM preSyaprAptakAlayorapi paJcamItyuktam, yacca vidhyAdiSu saptamI cetyatra vRttAvuktaM preSyaprAptakAlayorapi saptamI paJcamI syAdevetyuktam, tacca praiSyaprAptayoH paJcamI aurdhvamauhUrtike saptamItyapyadhyAhAryam, vyastenAnvaya iti vyAkhyAtaM kulacandreNa / apizabdAt paJcamItyarthaH, tasmAt preSyaprAptakAlayoriti saptamIpaJcamyAviti moktirna saGgacchate / / 1282 / [samIkSA] 'bhavatA grAmo gantavyaH, gamanIyaH gamyaH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne kRtyasaMjJaka pratyayoM kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai "praiSAtisargaprAptakAleSu kRtyAzca" (a03|3|163)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana ] 1. hemoktirna saGgacchate (ka0 ca0 ) / [rUpasiddhi] 1 1-7. bhavatA grAmo gantavyaH, gamanIyaH, gamyaH / gam + tavya, anIya, yat si| bhavatA kaTaH kartavyaH, karaNIyaH, kRtyaH kAryaH / kR + tavya, anIya, yat, yaN + si| kartavyaH, karaNIyaH, kRtyaH kAryaH kaTo bhavatA / 'gam - kR' dhAtuoM se 'tavya, anIya, yat, yaN ' pratyaya, guNa-vRddhi tathA vibhktikaary|| 1282 / 1283. AvazyakAdhamarNayorNin [ 4 / 5 / 111] J [ sUtrArtha] avazyambhAva tathA adhamarNa artha ke gamyamAna hone para dhAtu se kartA. 'artha meM 'Nin' pratyaya hotA hai / / 1283 / [du0 vR0 ] avazyambhAve gamyamAne'dhamarNe ca kartari dhAtorNin bhavati / avazyaMdAyI, avazyaMkArI / adhamarNe ca zataMdAyI, sahasraMdAyI me bhavAn // 1283 /
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH [samIkSA] 'avazyaMdAyI, avazyaMkArI' zabdoM kI siddhi donoM hI AcAryoM ne 'Nin / pratyaya se kI hai| pANini kA sUtra hai - "AvazyakAdhamarNayorNini:' (a03|3|170)| pANinIya ikArAnubandha kI adhikatA ko chor3akara anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-4. avshydaayii| avazyam + dA + Nin + si| avshyNkaarii| avazyam + kR + Nin + si| shtNdaayii| zata + dA + Nin + si| shsrdaayii| sahasra + dA + Nin + si| 'dA - kR' dhAtuoM se Nin pratyaya, yakArAgama tathA vibhktikaary||1283| 1284. tikkRtau sajJAyAmAziSi [4 / 5 / 112] [sUtrArtha saMjJA tathA AzIrvAda ke viSaya meM dhAtu se 'tik' tathA kRtsaMjJaka pratyaya hote haiN||1284| [du0 vR0] AzIrviSaye sajJAyAM gamyamAnAyAM dhAtostikkRtau bhvtH| tanutAt tantiH, sanutAt santiH, vadhyAt hntiH| devAya enaM deyAt devdttH| yajJe enaM deyAd yjnydttH| vIro'sya bhUyAd iti viirbhuuH| mitrbhuuH| agnirasya bhUyAd agnibhuutiH| devbhuuti:| sajJAzabdA ete yathAkathaMcid vyutpAdyA iti||1284| [samIkSA] 'hanti:, devadattaH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'tik - kRt' pratyaya kie haiM, jabaki pANini 'ktic - kta' pratyaya karate haiM - "kticaktau ca saMjJAyAm' (a03|3|174)| tadanusAra kAtantra meM 'kvip' pratyaya hokara 'vIrabhUH, mitrabhUH' Adi zabda bhI siddha hote haiN| isa prakAra kAtantrakAra kA utkarSa kahA jaaegaa| [rUpasiddhi] 1-9. tntiH| tan + tik + si| sntiH| san + tik + si| hntiH| han + tik + si| devdttH| deva + dA - dath + kta + si| devAya enaM deyAt / yjnydttH| yajJa + dA - dath + kta + si| yajJe deyAt / viirbhuuH| vIra + bhU + kvip + si| vIro'sya bhUyAt / mitrbhuuH| mitra + bhU + kvip + si| agnibhuutiH| agni + bhU + tik + si| agnirasya bhUyAt / devbhuutiH| deva + bhU + tik + si| 'tan - san - han - bhU' dhAtuoM se tik pratyaya, 'dA' dhAtu se 'kta' pratyaya, 'bhU' dhAtu se kvip pratyaya tathA vibhktikaary||1284|
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 kAtantravyAkaraNam 1285. dhAtusambandhe pratyayAH [4 / 5 / 113] [sUtrArtha] vizeSaNavizeSyabhAvApanna dhAtvarthasambandha ke viSaya meM kRtsaMjJaka pratyaya apane kAla ko chor3akara vizeSyarUpa dhAtvartha ke kAla meM sAdhu hote haiM, parantu tyAdi pratyaya sAdhu nahIM hote||1285| _[du0 vR0] dhAtvarthAnAM sambandhe vizeSaNavizeSyabhAvalakSaNe svaM kAlaM tyaktvA vizeSyasya dhAtvarthasya kAle kRtsaGghakA: pratyayA: sAdhavo bhavanti, na tu tyAdayaH, saadhyvihittvaat| sUtraM tvidaM sukhaarthmeveti| agniSTomayAjI putro'sya janiteti agniSTomayAjI / bhUte nniniH| janitetyanena sambandhe bhaviSyati kAle saadhurbhvti| evaM kRtaH kaTa: zvo bhavitA, bhAvi kRtyamAsIt / bhaviSyati vihito NiniratIte siddhH| prakaraNabalAt kRto labdhAH, pratyayagrahaNaM sAmAnyArtham / gomAnAsIt , gomAn bhvitaa| gomAniti vartamAne mantarAsIdityanena sambandhe'tIte siddhaH, bhavitetyanena ca bhvissytiiti||1285| ||ityaacaarydurgsiNhprnniitaayaaN vRttau caturthe kRdadhyAye paJcamo ghatrAdipAdaH smaaptH|| [du0 TI0] dhaat|| zabdAnAM svArthena saha sambandho na shbdaantrH| sambandho hi nAma vishessnnvishessylkssnnH| sa cArthAnAmeva sambhavati na dhAtUnAmityAha - dhaatvrthaanaamityaadi| tyAdayastu svaM kAlaM tyaktvA vizeSaNadhAtvarthasya kAle sAdhavo na bhavanti sAdhyatvAd dhAtvarthavihitAstyAdayo hi pradhAnaM pradhAnAnuyAyinazceti guNA bhvntiiti| suutrmityaadi| nanu agniSTomena ya iSTavAn sa kathaM janiteti sUtramantareNa bhUtabhaviSyato: sAmAnAdhikaraNyasambandhaM pratipadyeta yajanAdayaM bhaviSyatkAlavyapadezo na tu janmato'bhidhIyate iti| paramArthataH punarakhaNDamevedaM vAkyaM na ko'pi svaM kAlaM tyaktvA kAlAntaraM yAti, padavAcyo hi kAlo'ntaraGgo vAkyagamyazca bahiraGga iti nivRttirapi syAt / syAdyantastyAdyantamarthaM pravizatItyupalakSaNaM tyAdyanto'pi dRshyte| sATopamurvImanizaM nadanto yaiH plAvayiSyanti smntto'mii| tAnyekadezAnibhRtaM payodheH so'mbhAMsi meghAn pibato ddrsh|| atra ye: plAvayiSyanti tAnyambhAMsi pibato meghAn dadarzati tyAdyantasyAbhaviSyadarthAvagamaH kaverabhiprAya iti||1285|| / / ityAcAryadurgasiMhakRtAyAM kAtantravRttiTIkAyAM caturthe kRdadhyAye paJcamo ghatrAdipAdaH smaaptH||
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 519 [vi0 pa0] dhaatu0| arthadvArako hi zabdAnAM zabdAntaraiH saha sambandhaH, na tu svAbhAvikaH ityAha - dhaatvrthaanaamiti| sambandho vizeSaNavizeSyabhAvalakSaNaH, tatra vizeSaNaM kRdanto vizeSyazca tyAdyanta:, vAkyasya tatpradhAnatvAdityAha - na tvityaadi| tyAdayaH punarvizeSaNasya kRdantasya kAle sAdhavo na bhavanti, te hi sAdhyadhAtvarthe vidhIyamAnA: prAdhAnyabhAjaH, na ca pradhAnAnAmapradhAnAnuyAyitvamucitam / prdhaanbhaavsyaivaabhaavprsnggaaditi| sUtraM tvityaadi| nanu kathaM sukhArtham ? na hyantareNaitadvacanamatItavihito NinirbhaviSyati vihitAyAH zvastanyA: kAle bhaviSyan lakSaNena saadhurbhvitumrhtiiti| tathAhi yadyagniSTomeneSTavAn tarhi na janitA atha janitA na tarhi iSTavAn / evaM yadi kRta: kaTastarhi na zvo bhavitA, atha yadi zvo bhavitA na tarhi kRta: kttH| evaM hi yadi bhAvikRtaM na tarhi AsIditi, athAsInna tarhi bhAvi kRtam / parasparaviruddhayoH sAmAnAdhikaraNyasyAnupapatteriti? satyam / evaM manyate agniSTomayAjI putro'sya janitetyakhaNDamevedaM vAkyam / asmiMzca padAni yathAsvaM kAlameva vyutpAdyante tatra ca samudAyArthapratItyanurodhena vizeSyasya pradhAnasya sambandhe tadanuyAyitvAd vizeSaNasyopapadasya kAlAnyatvaM gamyate, na hyanyathA vAkyArthasaGgatiH syAditi yuktamuktamupapadasya kaalaanytvmiti| tasmAt padAntarasambandhopasthitatvAd vAkyArtha evAyaM bahiraGgaH, na ca vAkyArthaH padArthamantaraGgasambandhaM bAdhate, yena yathAsvamasiddhiH pratyayAnAM syAt , ato na kasyacit kAlAntaravRttiH svakAlaparityAgo vA'sti, api tu vAkyArthApekSayaiva bhaviSyatkAlapratItirityanarthakamevedam udAharaNamAtraM cedaM syAdyantaM tyAdyantasya kaalmnyaatiiti| yadA tyAdyantamaparasya tyAdyantasya vizeSaNaM syAt tadA tasyApi vAkyArthApekSayA vizeSyasya kAlAnupravezo bhvtyev| yathA sATopamurvImanizaM nadanto yaiH plAvayiSyanti smntto'mii| tAnyekadezAnnibhRtaM payodheH so'mbhAMsi meghAn pibato ddrsh|| asyArthaH- sATopaM yathA syAd anizaM nadanto yairambhobhiramI meghAH samantAdurvI plAvayiSyanti tAni payodherekadezAnnibhRtaM pibato meghAn ddrsh| atra yai: plAvayiSyanti asya bhaviSyadarthasya dadazeti sambandhAd bhUtArthAnugama: kaverabhipreta iti plAvitavanta ityrth||1285| ||ityaacaaryshriimtrilocndaaskRtaayaaN kAtantravRttipaJjikAyAM caturthe kRdadhyAye paJcamo ghajAdipAdaH smaaptH|| [ka0 ca0] dhaatu0| nanu dhAtoH pratyayAH bhavantastadarthasambandhenaiva bhavanti pratyayavAcyAnAM
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 , kartrAdInAM pratIyamAnatvAt tat kimanena sUtreNa ced abhiprAyAparijJAnAd yasmAd dhAtoH pratyayAntasya sambandhe pratyayAH sAdhavaH iti nArtha:, kintu anyeSAM dhAtvarthAnAM sambandhe'nyebhyaH pratyayena bhavatA kathamanyeSAM dhAtUnAmarthe sambadhyate ced ucyate, zRNu yadaikasmin vAkye kriyAdvayamuktam - ekaM vizeSaNamanyA vizeSyA ekA atItA anyA bhvissyntii| yathA agniSTomayAjI putro'sya janiteti vizeSaNAjjAtapratyayo vizeSArthasambandhe tasya kAle sAdhuriti, na tu tyAdayaH kRdantakAle sAdhavo na bhavanti, kintu tyAdayaH syAdyantAnAM kAle bhaviSyantyeva / tathA ca vakSyati - tatsAdhanatvAditi paJjI, tatpratyayAdyantaM pramANaM pradhAnaM yatra vAkye'khaNDamiti etena vAkyAccopoddhRtya padAni saMskriyante iti samarthitam, upapadasya samIpoccAripadasya vizeSaNIbhUtasyetyarthaH / padeti vAkyArtha evAyaM bahiraGgaH kuta ityAha pdaantreti| padAntarasya yaH sambandhastenopasthito'rpito yata ityrthH| udAharaNaM syAdyantam / agniSTomayAjItyAdi paJjI ityAdyantasya janitetyAdeH kAlamanupravizatIti yaduktaM tadudAharaNamAtraM kintvanyadapi bodhyamityarthaH / yadA kRdantamaparakRdantasya vizeSaNaM syAt tadApi kAlAnyatvaM bhaviSyati / yathA kurvan devadattaH sthitavAn ityaadi| nanu ye plAvayiSyanti plAvanaM kariSyanti tAn dadarzetyartho'pi ghaTate, tatkathamasya viSaya ityAha - yairiti / etena bhaviSyatyapi arthasaGgatirastyeva kintu kaverabhiprAyo na bhavati ? satyam saGgatyA bhUta evArtho ghaTate yataH iti bhAvaH / / 1285 / kAtantravyAkaraNam , -- " / / iti zrIvidyAbhUSaNAcAryasuSeNazarmakavirAjakRte kalApacandre caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH samAptaH / / [samIkSA] bhUtakAla Adi meM kie gae pratyayoM se siddha hone vAle zabdoM kA unase bhinna vartamAna Adi kAla ke sAtha sambandha batAne ke lie donoM hI AcAryoM ne sUtra banAe "dhAtusambandhe pratyayAH" (a03 | 4 | 1) | isa prakAra ubhayatra hai haiN| pANini kA sUtra sarvavidha samAnatA hai| [vizeSa vacana ] 1. sUtraM tvidaM sukhArthameva (du0 vR0 ) | 2. pratyayagrahaNaM sAmAnyArtham (du0 vR0 ) /
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH 3. paramArthataH punarakhaNDamevedaM vAkyam (du0 ttii0)| 4. parasparaviruddhayoH sAmAnAdhikaraNyasyAnupapatteH (vi0 pa0 ) / 5. saGgatyA bhUta evArtho ghaTate yataH iti bhAva: ( ka0 ca0 ) / [rUpasiddhi] 521 1. agniSTomayAjI putro'sya janitA / 'agniSTomeneSTavAn' isa vyutpatti ke anusAra "karaNe'tIte yajaH " ( 4 / 3 / 81) sUtra se bhUtakAla meM vihita Nini pratyaya dvArA 'agniSTomayAjI' zabda siddha hotA hai, parantu yahA~ usakA sambandha bhaviSyatkAla se jor3A gayA hai| 2- 3. gomAn AsIt / gomAn bhavitA / 'gAvaH santyasya' isa vyutpatti ke anusAra vartamAna meM vihita mantu pratyaya se siddha gomAn kA bhUtakAla - bhaviSyatkAla se sambandha batAyA gayA hai| 4. kRtaH kaTaH zvo bhavitA / 'kRta' zabda meM vihita bhUtArthaka 'kta' pratyaya kA sambandha yahA~ bhaviSyatkAla se batAyA gayA hai| 5. bhAvi kRtyamAsIt / bhaviSyadarthaka Nini pratyaya apane artha ko chor3akara yahA~ bhUtArtha meM sAdhu mAnA jAtA hai / / 1285 / / / iti sampAdakIyasamIkSAyAM caturthe kRdadhyAye paJcamo ghaJAdipAdaH samAptaH / /
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 1286. alaMkhalvoH pratiSedhayoH ktvA vA [4 / 6 / 1] [sUtrArtha pratiSedhArthaka 'alam-khalu' zabdoM ke upapada meM rahane para dhAtu se vaikalpika 'ktvA pratyaya hotA hai||1286| [du0vR0] aMlakhaluzabdayoH pratiSedhArthayorupapadayordhAtoH ktvA bhavati vaa| alaM kRtvA, khalu kRtvaa| alaM bhojanena. khalu bhojnen| alaMkhalvoriti kim? mA kaarssiiH| pratiSedhArthayoriti kim? alaMkAro niSkasya, khalu dAnaM knyaayaaH| nizcaye'tra khlushbd:||1286| [du0 TI0] alm| pratiSedhavAcitvAt prtissedhau| kAraNe kAryopacAra ityaahprtissedhaarthyoriti| pratiSidhyate AbhyAM vA pratiSedho'saMjJAyAmapi karaNe ghny| pratiSedhe'laMkhalvoriti na kRtaM pratiSedhe vartamAnayoriti vicitrA hi sUtrasya kRtiriti bhaavH| kRdavyayo hi bhaave'bhidhaanaat| alaM kRtvA, na krtvymityrthH| alaM bhojanena, khalu bhojanena, kimbhojnenetyrthH| vastuto bhojanameva pratiSedhyamiti yuktaM karaNe ceyaM tRtIyeti alaM bhojanam, khalu bhojanamiti nodAhRtaM subodhtvaat| evamupasargasamAsazcaalaM prakRtya,khalu prkRty| yadyapyevaM bhAve dhAtvarthavyAptirastIti karmavibhaktiyujyate, niSThAditvAt SaSThI prtissidhyte| 'tadalaM pratipakSamunnateravalambya vyavasAyabandhyatAm' iti| satyapyupapadatve dhAtoH prAgabhAvo na bhvtiityuktbhev| nanu mA kAriti vyaGgavikalaM kartari vihitatvAt, idaM tu yuktaM mA kAri devadatteneti? satyam', bhAve'pi padAntarakartRkasambandho'tra varaM padArthe ekakartRkatvavivakSeti nAsti vynggvikltaa|| 1286 / [vi0pa0] alN0| pratiSedhavAcitvAdalaMkhalazabdAvupacArAt prtissedhaavityaah-prtissedhaarthyoriti| mA kaarssaariti| nanu kathamidaM pratyudAharaNam? dvayaGgavikalatvAt, idaM kartari, ktvA ca bhAve, kRdavyayasya bhAve'bhidhAnAt ktvApratyayAthoM bhAvo'pi naastyev|. idaM tu yuktam-mA kAri devadattena? satyam, bhAve'pi kartRtvamasti kevalaM padAntarasambandhAd gamyate, antaraNa hi bhavitAraM na bhAva iti| atra tu padArtha eva karteti nAsti dvynggviklbhaavH||1286|
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 523 [ka0 ta0] nanu vikalpenodAharaNaM kRdhAtoreva darzayitumucitam, tat kathaM bhujadhAtordarzitamiti? satyam, alaMpUrvaH kRJ prAyeNa bhUSaNa eva vartate, ato dhAtvantareNa darzitam, tarhi 'alaM kRtvA' ityatra kathaM pratiSedhArtho gamyate iti cet, n| samAsAbhAvastatra pratiSedhArthasya gmymaantvaat| anyathA bhUSaNArthe bhUSaNAderanAdareSviti vacanAd yatra samAsaH kriyate tatraiva bhUSaNaM gamyate iti alaMkRtyeti siddhm| anya Aha- avyayatvAd vAzabdasya vyavasthAvAcitvamabhyupagamya kRdhAtorna drshitmiti| aparastvAha-vAgrahaNasAmarthyAdeva na darzitamiti, anyathA vAsarUpatvAdanye pratyayA: sidhyntyev| na ca zAsuyudhItyAdau vAgrahaNasAmarthyAt stryadhikArAt pareSu na vAsarUpavidhiriti vAcyam, tasya prkrnnaantrittvaaditi| tarhi (tantra) vibhASAgre ityatra TIkAyAM ktvA-NamavidhAnena vAsarUpavidhirnAstItyuktam, tasmAt sArthakameva vAgrahaNam, kathaM tasya sAmarthya vaktavyamiti bhaavH| alaMkhalvoriti kimiti pratiSedhArtha ityAstAm ityaashngkaarthH| pratiSedho'rtho yasyAsau pratiSedhArthaH shbdstsminityrthH| nishcyo'treti| alaMzabdasyAbhidhAnakAreNa prayuktatvAt prasiddhatvam, ato nAtra tsyoktiH| paJjyAM vyaGgavikalatvAda iti vikalo daridraH, zUnya upalakSyate ekAGgazUnyenaiva pratyudAharaNaM yuktmityrthH| bhAve'pi kartRtvamastIti tarhi kathaM vuNatumAvityatra vuNagrahaNaM tRjAdinivRttyarthaM tumabhAvamevAbhidhatte iti tumo bAdhyabAdhakabhAvaH ityuktam? satyam, AkhyAtaM kriyApradhAnaM ktvApratyayavAcyo'pi bhAva: pradhAnamiti samAnaviSayatayA yujyte| atra kRdantadvaye vuNaH kartRtvaM tumazca bhAva iti kuta: smaanvissytaa| tarhi katham icchArtheSvekakartRkeSu tumityatra tum bhAve bhavatIti pratyayazca kartarIti kathaM tasya bAdhakaH syaadityuktm| AkhyAtasya kriyApradhAnatvena samAnaviSayatvAt? satyam, kartRtvamAtramAzritya ttroktm| atra tu tasyAzrayaNaM nAstIti bodhyaM ttiikaayaam| [pAThAntaram - pratiSedhArthatvAditi zakyasambandhaH prtipaaditH| kAraNa iti kAraNe zabde kaarysyaarthsyopcaaraadityrthH| vicitrA hiiti| kecittu pratiSedha ityukte niSedhaviSaye'laMkhalvorityartho'pi syaat| tatazca naJAdiyoge'pi viSayatayA nAlaM karomi liGgasyetyatra, mA khalu dAnaM kanyAyA ityatra ca syAditi vdnti| kRdavyayo bhAva ityAdi yadi kartari syAt tadA kRtvA devadattenetyAdiSu tRtIyA na syaat| vastuta iti| bhojanaM na kiJcit prayojanam, tasmAdidaM na vidheymityrthH]||1286| [samIkSA] 'alaM kRtvA, khalu kRtvA' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ktvA' pratyaya kA vaikalpika vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai"alaMkhalvoH pratiSedhayoH prAcAM ktvA''(a0 3 / 4 / 18) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai|
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1.2. alaM kRtvaa| alam- kR+ktvaa-si| khalu kRtvaa| khlu-kR-klvaa-mi| 'alam -khalu' zabdoM ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se 'ktvA' pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva, liGgasaJjJA, si-pratyaya, avyayasaMjJA tathA 'si' pratyaya kA luk||1286| 1287. meGaH [4 / 6 / 2]] [sUtrArtha] 'meG pratidAne' (1 / 462) dhAtu se 'ktvA' pratyaya vikalpa se hotA hai|| 1287 / [du0vR0] mayateH ktvA vA bhvti| apUrvakAlArthaM vktvym| apamAya, apamitya yaacte| yapItvaM nessyte| na yAce: ktvA, anbhidhaanaacc| apamAtuM yaacte| yAcitvA apamayate iti vktvym||1287| [du0 TI0] mengH| iha yadyapi paramArthato'nubandhA na santi kAryArthaM bhAvyante, tathApyAtvaM sandhyakSarAntalakSaNaM na kRtm| 'mAG mAne' (2 / 26) ityapi smbhaavyt| 'meGa pratidAne' (1 / 462) iti svabhAvAdayaM vyatohAre vrtte| vaktavyaM vyaakhyeym| mASAn gRhItvA tilAn dadAtItivat pUrvakAlasya vivakSAstIti siddhm| 'apamAya yAcate' iti apapUrvaminotirapi vyatIhAre vartate apamitya yaacte| na yaacerityaadi| yAcate: pUrvakAle ktvApratyayo nAsti uktibAdhAyAH sAmarthyalabdhatvAt pUrvakAlasyAnabhidhAnAcceti cakAreNa sUcyate vaktavyapakSe, saMgrahapakSe prkaaltev||1287| [vi0pa0] mengH| atha kimarthamidam "ekakartRkayoH pUrvakAle' (4 / 6 / 3) ityAdinA sidhyatyeva? tathAhi ya evApamayate sa eva yAcate ityekkrtRktaastiityaahapuurvkaalaarthmiti| pUrvamasau yaacte| pazcAdapamayate iti nAsti pUrvakAlatvam ato vaktavyamiti bhaavH| apmaayeti| mInAtItyAdinA aakaarH| apmityeti| apapUrvo minotirapi vyatIhAre vrtte| atra pakSe meDo yapIttvaM na vaktavyamityAha- yapIttvaM neSyate iti| nanu yadaivApamayateranena ktvApratyayastadaiva vakSyamANena pUrvakAle yAcate: kathana syAdityAha- yAceH ktveti| parakAle hi mayateH ktvApratyayaH parakAlamantareNa pUrvakAlo na labhyate ityanabhidhAnAcceti cakAreNa suucyte| apUrvakAla evAyaM ktveti zabdAntareNArthaM kathayantrabhidhAnAd yathAprAptamapi pratyayavikalpaM drshyitumaahapmaatumityaadi| vaktavyaM vyAkhyeyam, tatraiSA vyAkhyA- 'meG pratidAne' (1 / 462) / svabhAvAdayaM vyatIhAre vrtte| tad yathA tilAn gRhaM cA mASAn dadAtIti vyatIhAre
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH pUrvakAlavivakSAyAM ktvApratyayastathAtrApItyarthaH / nanu vyatIhAre'pi yadApamAyasya pUrvakAlatA, tadAtra ktvA siddha eveti nAyamasya viSayaH, yadA tu na tasya pUrvakAlatA, kintarhi yAcJAyA eva tadA kathaM meGaH ktvApratyayo'pUrvakAlArthameva hi vaktavyamityuktam? satyam / evaM sati meGo'pUrvakAle'bhidhAnAt ktveti vaktavyaM bhvtiitydossH|| 1287 / [ka0ta0] mengH| nanu pUrvasUtrAt katham alaMkhaluzabdau nAnuvartete iti cet, na, pUrveNaiva siddhtvaat| na ca makArAdInAM madhye meGa eveti niyamArthaM vAcyam, vidhiniyamasambhave vidhireva jyAyAn, alaMkhaluzabdayoranuvRttau ca niyamaH, vidhistu anyathA tat katham anuvRttiH syaaditi| atha pratiSedhArthavyatirekeNAlaMkhalvoriti kevalamanuvartatAmiti cet, nA vizeSyAnuvartane vizeSaNAnuvartanasya yuktatvAt / yathA devdttaaderaanyne'lNkaarvishissttsyaanynm| na ca vacanabalAdeva kevalayoralaMkhalvoranuvRttiH kathanna syAditi vAcyam, anuvartane'pi vacanasya caritArthatvAt / apapUrva eva meG minotizca pratidAna iti apapUrvasyodAharaNamiti bodhyam / vRttAvapUrvakAlArthamiti sUtramidaM kenacit kRtamityarthaH, na tu vArarucikam / kintu tadeva prastAvAd vaktavyarUpeNa durgasiMhena likhitam 'tAdarthye' - vaditi lokaprasiddhiH / 525 nanvekartRkayorityAdinA kRte nityaM syAt, anena tu vikalpena syAt / tat kathamapUrvakAlArthamevetyuktam ? satyam, apUrvakAlArthamityanenaikakartRkayorityasyAviSaya ityeva prtipaaditm| tatazca kuto vikalpavicArAvasaraH / vaktavyamiti bhinno'yaM granthaH / anyathA vaktavyamiti vyAkhyeyamiti TIkAkAravacanAsaGgatiH syAt / sUtre'GgIkRte sati sUtrAdevAbhidhAnAd yapIttvaM neSyate iti minote rUpamidam / ittvamatra svAbhAvikam iti neSyata iti mInAtItyAdinA nAkAra ityarthaH / etAvAMstu bhedaH paramate meGo'siddhasya ikArasya vidhAnamiha punaH siddhasyekArasya mInAtyAdinA AkAro na kriyate iti / anya Aha-- parairittvaM pakSe meGo yapi kriyate / neSyate iti / tanna kriyate ityartho dhAtvantareNaiva siddhtvaat| AkArAbhAvazca vyavasthitavAgrahaNAditi / ' yAcitvA apamayate' ityanena vartamAnenApi bhavatIti prtipaaditm| paJjyAM tathA hIti / nanu yAcate iti kuto labdham, nahi meGo dhAtorevAyamarthaH ? satyam, parivartanasya yaacnpuurvktvaat| yAcanaM cAtra prArthanArUpam / yathA 'mayA saha parivartanaM kuru' iti / etAdRzaprArthanavyatirekeNa parivartanasyAbhAvAt, na tu yAcJArUpam, tsyaanaavshyktvaat| ekakartRkateti / nanu bhinnakartRkatApi dRzyate / yathA devadattasambandhi paMrivartanam, yajJadatto yAcate iti ? satyam, siMhAvalokananyAyAdekakartRkAnmeGa iha bodhym| svamatamAha-- atreti / ato vyAkhyAnaM kartavyam, na tu sUtraM kartavyamityarthaH /
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 kAtantravyAkaraNam apapUrva iti| nanu vyatIhAge vartanAm, kena nAma sUtraNAsmAn minAteH kvati caMda anabhijJo'si. medhAtoH kena sUtreNa pUrvakAlavivakSeti cet. mevAsnu kimtiduurgmneneti| nnviti| ayaM pUrvapakSastu sUtraM yanmate tanmate bhadraM sNgcchte| asmAkaM tu mate pUrvakAlavivakSayA ktvApratyayavidhAnAd bhavatu vA'bhidhAnAdapUrvakAle'pi, tathApi sUtraM na vidyte| ___aneneti kasya praamrshH| svbhaavaadymityaadi| nanu pratidAnamapi vyatIhAramnata: kiM svabhAvopanyAsena? satyam, parivartanasvarUpe vyatIhAre vartate na kriyAsamaccayAdivyatIhAra iti bodhayitamiti kshcit| dhAtUnAmanekArthatvAdanyatra vRttiniraasaarthmitynyH| kramabhAvidAnagrahaNAmekavyatIhArapravRniM prati svbhaavopnyaasH| anyathA mayate ityukte piNDIbhUte eva parivartaH pratIyate, na gRhItvA ityAdivat kramarUpa ityAha- ptraangkurH| tad ythetyaadi| vyAhArasvarUpanirUpaNAjJAnaM grahaNaM ca labdhaM tatraikasmin vyatIhAre yathAvayavagatapUrvakAlavivakSAyAM tthaatraapi| atha saiva vivakSA kIdRzIti sphaTIkRtya kina nigadyate ced avadhIyatAm, yAcanAnantaraM parivartana vartamAne'pi bhUtabhaviSyakriyAkSaNo'stItibhUtaparivartanasya pUrvakAlateti ktvApratyayasya vartamAnabhaviSyatparivartane yAccApi vidyate iti vartamAneti srvmnvdym| nnvityaadi| nanvayaM granthaH kathaM saMgacchate siddhAntasyoktatvAt? satyam, sa eva siddhAnto duuriikriyte| tathAhi nanu pUrvakAlavivakSAyAM ktvApratyayaH kRtH| paramate tu parakAlavivakSAyAM tat kathamityAha- nnviti| apmaaysyeti| privrtnsyetyrthH| vaktavyamityuktamiti vaktavyapadenAtra "maGaH' iti sUtramuktam, paramatamavalambya puurvpksssyokttvaat| abhidhaanaaditi| abhidhAnamevedRzaM yat pUrvakAle'pi ktvApratyaya iti| kazcidabhidhAnAditi pratipAdanAdarthAt puurvkaalsyeti| yathA akSiNI nirmAlyetyAdau tthaatraapiityaah| na t pUrvakAlavivakSAyAM ktvApratyaya iti puurvennaivokttvaaditi| kecit nanvityAdi siddhaantgrntho'ymityaahuH| tattu ta eva dhyAyanti na tu mAdRzA iti sthitm| [pAThAntaram - TIkAyAmuktibAdhAyA iti| uktibAdhA ca bhinnaviSaye'pi yathA "ziTparo'ghoSaH" (3 / 3 / 10) ityaadau| anena matena mayaterapUrvakAle ktvaa| ekakartRkayorityAdinA na yAcate: pUrvakAle iti bhinnaviSayatA vktvyti| vaktavyasvarUpaM sUtraM yanmate tanmate ityrthH| saMgraha iti| apamAyasya pUrvakAlavivakSAyAmiti mate svamate iti yaavt| parakAlataiveti yAcJAyA iti shessH| kecittu saMgrahapakSe'bhidhAnAzrayaNamantareNa sUtrakaraNapakSe parakAlataivApamAyasya na syAditi vdnti| tadA yAcanasya pUrvakAlatAyAM yAcerapi ktvApratyaya: syaaditi]||1287|
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 527 [samIkSA] 'apamitya, apamAya yAcate' zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM ktvA pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "udIcAM mAGo vyatIhAre'' (a0 3 / 4 / 19) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-2. apmaay| ap+me+ktvaa-yp+si| apmity| apa- meG+ktvA-yap +si| 'apa' upasargapUrvaka 'meG pratidAne' (1 / 462) dhAtu se prakRta sUtra dvArA ktvA pratyaya, "samAse bhAvinyanaJaH ktvo yap'' (4 / 6 / 55) se 'yap' Adeza, "AdAtAmAthAmAderi:' (3 / 6 / 62) se AkAra ko ikAra, takArAgama tathA vibhktikaary||1287| 1288. ekakartRkayoH pUrvakAle [4 / 6 / 3] [sUtrArtha samAna kartA vAle do dhAtvarthoM meM se pUrvakAlavartI dhAtvartha-vAcaka dhAtu se ktvA pratyaya hotA hai||1288| [du0vR0] ekakartRkayordhAtvarthayormadhye ya: pUrvakriyAkAlastasmin vartamAnAd dhAtoH ktvA bhvti| shktishktimtorbhedvivkssyaikkrtRktaa| bhuktvA vrjti| dvivacanasyAtantratvAt parApekSayA vA-bhaktvA pItvA vrjti| ekakartRkayoriti kim? bhuktavati garau ziSyo vrjti| pUrvakAla iti kim? pacati ca paThati c| katham akSiNI nimIlya hasati, makhaM vyAdAya svapitIti? muhUrtAdikAlasya vivkssittvaat| kathaM mRtaM dRSTvA du:khaM bhavati, priyaM dRSTvA sukhaM syAt? bhinnkrtRktvaaccintymett||1288| [du0 TI0] ekkrtR0| kathaM punardvayoH kriyayoreka: krtetyaah-shktiityaadi| tathAhi loke ya eva devadatto bhuktavAn sa eva vrajatIti vyvhaarH| parApekSayA veti| pAnakriyAmapekSya bhujikriyA pUrveti kathamiti codym| yadaivAkSiNI nimIlayati tadaiva hasatIti tulykaaltvaat| muhuurtetyaadi| tadapekSayA pUrvakAlo muhUrta ityrthH| yadyapi nimIlanamakSNoreva sambhavati, tathApi svarUpoktiloMke dRshyte| ekakartRkayoH pUrvAditi siddhe kAlagrahaNaM mandadhiyAM sukhaarthm| kthmityaadi| darzanakriyAyAH puSaH kartA bhavanakriyAyA du:khamiti, evaM paratrApi? stym| duHkhasyotpAdakaH puruSo duHkhamudbhAvayan yathaikakartRkatA dRshyte| cintymetditi| shaastrkaarairudaahttvaadityrthH| ekakartRkayoriti pUrvakAla iti cAdhikAro veditvyH||1288|
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 kAtantravyAkaraNam [vi0pa0] ek0| nanu zaktiH kArakamucyate zaktayazca pratidhAtvarthaM bhinnA ev| na hi yA bhojanazaktiH saiva gamanazaktiriti / kathaM dvayordhAtvarthayorekaH kartetyAha -- zaktItyAdi / tathAhi loke ya eva bhuktavAn sa eva devadatto vrajatIti vyavahAro dRzyate / 'sUtre liGgaM saMkhyA kAlazcAtantrANi' (kA0 pari0 61) ityAha- dvivacanasyeti / tena bahuSvapi dhAtvartheSu bhvti| parApekSayA veti / pAnApekSayA bhojanaM pUrvam, vrajanApekSayA ca paanmiti| ato dvayorapi dhAtvarthayoH pUrvakAle ktveti bhAvaH / kathamiti / yadaivAkSiNI nimIlayati tadaiva hasatIti tulyakAlatvAnna prApnoti tathA yadaiva mukhaM vyAdadAti tadaiva svpitiiti| prihaarmaah-muhuuteNti| nanu svApo hi nidrAlAbhaH ucyate, sa ca mukhavyAdAnAt pUrva eva nidrAM labdhvA mukhaM vyAdadAtIti kathaM vyAdAnasya pUrvakAlavivakSeti ? stym| vyAdAnakAle svApasyAnuvartanamastIti svApavyAdAnayorekakAlatve sati vyAdAnasya laukikI pUrvakAlavivakSA'stIti na duSyati / kathamiti / darzanakriyAyAH puruSaH kartA sa hi tat pshytiiti| bhavanakriyAyAzca duHkhaM kartR, 'taddhi bhavati, utpadyate' iti bhinnakartRkatA, evamitaratrApi / cintyametaditi / zAstrakArairudAhRtam, tadasmAbhiridaM cintniiymaalocniiym| tatredaM cintyate duHkhasyotpAdakaH puruSaH sa hi mRtaM pazyannAtmano duHkhamutpAdayatIti vivakSayA ekakartRkateti bhAvaH // 1288 / [ka0 ta0] ekkrtR.| ekakartRkayoriti nirdhAraNe SaSThI, pUrvakAlazca nirdhAryastasmin vartamAnAdityatra yA vartamAnakriyA, tayA pRthak kriyate / nanu bhAvalakSaNA saptamI kathaM na syAt, ekakartRkayordhAtvarthayoH satoH pUrvakAle vartamAnAdityarthaH syAt naivam, dvayordhAtvarthayoH sattve syAd ekasya sattve'nyasyAdhyAhAre na syAt / na caivaM bhavatviti vAcyam 'matprasUtimanArAdhya prajeti tvAM zazApa sA' iti raghuprayogadarzanAd atrAnArAdhyetyasmAdanantaraM sthitasyetyadhyAhAraH / nanu paktvA pacatItyAdau ekadhAtvarthe kathaM syAditi cet, n| taNDulAdikArakabhedena kriyAbhedasya svIkArAt / atha vikalpaH kathaM nAnuvarta / iti cet, n| "vibhASAgre0 " ( 4 / 6 / 6 ) ityAdisUtre vibhASAgrahaNAdubhayorvibhASayormadhye yo vidhi: sa nityaH iti nyAyasya lakSyAnusAritvAnnAtra vikalpAnuvRttiriti / pUrvasmiMzcAnuvRttirastyeva / atha pUrvakAle vartamAnayordhAtvarthayorvartamAnAbhyAM dhAtumyAM ktveti na kathaM suutraarthH| ato bhuktvA pItvA vrajatItyAdAveva na syAt / sUtre liGgaM saMkhyA kAlazcAtantrANItyekasmAdapi bhavatIti phalazUnyamidaM dezyam / athaikakartRkatvaM kim advitIyakartRkatvam abhinnakartRkatvaM vA / tatrAdyapakSe devadattayajJadattau paktvAM vrajetAm iti na syAd advitIyakatvAbhAvAt tasmAdabhinnakartRkatvaM samAnakartRkatvamiti nyaayym| 1
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 529 vRttau tasmin vartamAnAdityanena bhAvAbhidhAyakaH ktvA pUrvakAlasyApi dyotaka iti drshitm| bhuktvtiiti| athaivaMvidhe bhinnakartRke yadi ktvA bhavet tadA kAlabhAvayo: saptamItyatra bhAvagrahaNamanarthakaM syAt? stym| pUrvakAla iti vacanAd yatra pUrvakAlo'tItastatraivAsya viSayo na vrtmaanaadau| ato duhyamAnAsvityAdau saptamyUtpadyamAnA bhAvagrahaNaM pratyujjIvayiSyatIti durgaadityH| anya Aha- bhinnaviSayatvena ktavantabAdhA na syAt, kintvevaMvidhe'rthe garuNA bhuktvA ziSyo vrajatIti syAditi prtipaaditmiti| muhuurtaaditi| muhadikAlasyAvayavabhUtasya nimIlanasya pUrvatvAt samudAyo'pi pUrvatvopacAra iti bhaavH| yadA tu naivaM vivakSyate tadA ktvApi na syaat| akSiNI nimIlayati hasati ceti svApasyApi parAvayavamapekSya vyAdAnasya pUrvAvayavasya pUrvatayA ktvA ityeSaiva laukikI vivakSeti trilocnhRdym| du:khaM bhvtiiti| yadyapi du:khaM prApnotIti bhavateH prAptyarthatvAd ekakartRkatA vidyate tathApi sattArthe dussyti| ata eva sukhaM syAdityapi darzitamiti kshcit| paJjyAM puruSa aatmetyrthH| [pAThAntaram-TIkAyAM pUrvAditi siddha iti puurvaarthaadityrthH| tatra cArthe kAryAsambhavAd dhAtoreva kaarym| ata eva dhAtudvayamadhye pUrvAditi nArthaH iti bhaav:]||1288| [samIkSA 'bhuktvA vrajati,snAtvA pItvA vrajati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'ktvA' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai"samAnakartRkayoH pUrvakAle'' (a03|4|29)| ata: ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1-2. bhuktvA vrjti| bhuj+ktvaa+si| bhuktvA pItvA vrjti| bhujpaa+ktvaa+si| 'bhuja-pA' dhAtuoM se 'ktvA' pratyaya, ja ko g, g ko k, A ko I, liGgasaMjJA, si-pratyaya, avyayasaMjJA tathA si-pratyaya kA luk||1288| 1289. parAvarayoge ca [4 / 6 / 4] [sUtrArtha] para-dUrastha kA avara=samIpastha ke sAtha tathA samIpastha kA dUrastha ke sAtha yoga hone para dhAtu se ktvA pratyaya hotA hai||1289| [du0 vR0] parasyAvareNa yoge'varasya ca pareNa yoge sati dhAto: ktvA bhvti| aprApya nadI prvtH| paranadIyogenAvaradezasthaH parvato vishissyte| atikramya parvataM ndii| avaraparvatayogena paradezasthA nadI vishissyte| bhavateH sarvatra sambhavAd ekakartRkatA pUrvakAlatA ca du:khapratipattigamyeti vcnm||1289|
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [ka0 ta0] parAvara / pUrveNa siddha vacanamiTamapatrakAlArthama. pa.zabdana pandagamya ucyate avarazabdena pUrvadazastha iti prayAga tathaiva siddhH| yogA'tra vizeSaNavizeyabhAvalakSaNa: smbndhH| apraapyetyaadi| nadImaprApnuvan prvtstisstttiityrthH| atikrmyenyaadi| parvatamatikramya nadI tisstthtiityrthH| atha sUtreNa kiM pUrveNaiva siddhatvAt ndevaahbhvterityaadi| atha pUrvakAlAbhAve na syAdinyAha- puurvti| parvatAnAM nityayogA'tra. ato vartamAnateva yuktaa| atrApi pUrvakAlavivakSati cad Aha- du:khetyaadi||18|| [samIkSA 'aprApya nadI parvataH, atikramya ta parvataM nadI ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM ktvA' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai"parAvarayoge ca" (a03|4|20|| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi 1-2. aprApya nadI parvataH sthitH| naJ-pra- Apa ktvaa-yp-mi| atikramya parvataM nadI sthitaa| ati-kama - ktvA-yap- si / 'naJ-pra pUrvaka 'Aplu' dhAtu se tathA 'ati' pUrvaka 'kram' dhAtu se 'kvA pratyaya. yap Adeza tathA vibhktikaary|| 1281 / 1290. Nam cAbhIkSNye dvizca padam [4 / 6 / 5] [sUtrArtha AbhIkSNya=pauna:punya artha meM samAnakartA vAlI do dhAtuoM ke antargata pUrvakAla meM vartamAna dhAtu se Nam-ktvA pratyaya hote hai tathA Nam-ktvApratyayAnta padoM kA dvitva bhI hotA hai||1290| [du010] ekakartRkayordhAtvarthayoH pUrvakAle vartamAnAd dhAtorNam bhavati ktvA cAbhIkSNye padaM ca dvirbhvti| bhojaM bhojaM vrajati, bhaktvA bhaktvA vrjti| dvizca padamiti sukhaarthmev| lunIhi lunIhIti lokato drshnaat| yadayaM bhuGkte tato vrjti| yacchabdaprayoge tata:zabdenaiva kramasyAbhidhAnAt ktvA na bhavati, AbhIkSNyAbhAvAcca Nam na syaat| yadayaM punaH punarbhuGkte tato vrjti| pun:pun:shbdenaabhiikssnnysyaabhidhaanaat| yadayaM bhuktvA vrajati tato'dhIta iti bhojanagamanayoH krame ktvA gamanAdhyayanayostu kramasya tt:shbdenaabhidhaanaat|| 1220 / [du0 TI0] nnm| dvirityaadi| yathA tyATipa dvibhAvastavAvyayakRtsvapi sidhyanIti bhaavH| "na yadyanAkAGkSa' (a03|4|23) iti na vktvym| anAkAGkSa vAkye ktvANamau na bhavataH iti manasi kRtvAha-- ydmityaadi|| 1 29 / /
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 531 [vi0pa0] nnm| dvirityaadi| na hyanyathA AbhIkSNyaM loke gamyate iti| yadyanAkAGkSa iti na vktvym| yacchabdaprayoge anAkAGkSa vAkye ktvANamau na bhavataH ityasyArthasya yuktisiddhatvAdityAha- ydymityaadi| yadapyuktam anAkAGkSa iti kim? yadayaM bhaktvA gacchati tato'dhIte ityatra kila yadayaM bhaktvA gacchatItyanena vAkyena tato'dhIte ityetadapekSyate ityatrApi bhojanagamanayoH kramasyAnuktatvAt kathaM ktvA na bhavatItyAhayadayaM bhuGkte ityAdi / / 1290 / [ka0 ta0] nnm| cakAro'trAbhIkSNye ktvArthaH, anyathA Nam-pratyayo bAdhaka: syaat| atha cakAra: kimoM vAzabdaH kriyatAm, vakSyamANe ca vibhASAgrahaNaM na kRtaM syAd vaadhikaaraat| naivam, anena ktvAvidhAnena padasya dviruktiH syaaditi| lunIhi lunIhItivat yallokato dvivacanamiti, tat kaSTamiti kshcit| AbhIkSNye iti vissysptmii| yatrAbhIkSNyaM dvivacanapratipAdyaM tadviSaye Namiti, etenoktArthatvAd dvirvacanaM na syAd iti nirstm| vRttau ktvA na bhavatIti pUrveNeti shessH| AbhIkSNyAbhAvAcca Nam na syAditi kramasyAbhidhAnAcceti caarthH| yad vA cakAro bhinnakrame Nam ca na syaaditi| na kevalamanena ktvA na syAt Nam ceti caarth:| yadayamityAdiH athAtra tata:zabdena kramasyAbhidhAnameva kiM nocyate, kathaM vA puna:puna:zabdenaivAbhIkSNyasyAbhidhAnAdityucyate? satyam, Namo vidhAnaM tAvadanabhihitakrame'nabhihitAbhIkSNye ca, tatra yadA'nabhihitaH kramo'nabhihitamAbhIkSNyaM ca tadA bhavati tatrAha- pun:punrityaadi| nanvabhihitAbhIkSNyayorubhayoH sattve Namo vidhAnaM tatazca tata:zabdenaiva kramasyAbhidhAnAdeva na bhaviSyati kiM punaHpana:zabdenaivAbhIkSNyAbhidhAnAdityanena? satyam, ekasyAsattve'pi satyanyadAzritya bhavituM pAryate iti siddhAntaH smrthyitvyH| anyathA ekamityAdau karmapratyayAnupapattiH syaat| tathAhi ekatvaviziSTa karmaNi Nam vidhiiyte| tatra ca prakRtyA ekatvasyoktArthatvAt kathaM Nam syAditi karmamAtramavalambyApi syAdityucyate cet, tathAtrApi pauna:punye yattata:zabdAbhyAM kramasyoktatve'pi yadA puna:puna:zabdo nAsti tadA yadayaM bhuktvA bhuktvA tato vrajatIti syAdeva niyaamkaabhaavaat| ataH pun:pun:shbdenaabhiikssnnyaabhidhaanaadityucyte| kazcid Aha- yattata:zabdau na krmsyaabhidhaayko| ata: puna:puna:zabdeneti siddhAntaH pratIyate, anyathA vyaGgavikalaM syaaditi| tantra, yacchabdaprayoge tata:zabdena krmsyaabhidhaanaadityukttvaat||1290| [samIkSA] _ 'bhojaM bhojaM vrajati, bhuktvA bhuktvA vrajati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM Nam (Namul) -ktvA pratyaya tathA pada ko dvitvavidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-- "AbhIkSNye Nmula ca'' (a03|4|22)| ata: pANinIya 'ula' anubandhoM ke atirikta anya prakAra ko samAnatA hai|
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 [rUpasiddhi] 1. bhojaM bhojaM vrajati / bhuj - Nam - siN| "bhuj' dhAtu se 'Nam ' pratyaya, upadhAguNa. pada ko dvitva tathA vibhaktikArya / kAtantravyAkaraNam 2. bhuktvA bhuktvA vrajati / bhuj + ktvA pada ko dvitva tathA vibhktikaary|| 1290 / [sUtrArtha] 'agre-prathama 1291. vibhASAgreprathamapUrveSu [ 4 / 6 / 6 ] si / 'bhuja' dhAtu se ktvA pratyaya, -pUrva' zabdoM ke upapada meM rahane para dhAtu se vaikalpika 'Nam' pratyaya hotA hai / / 1291 / [du0vR0 ] eSUpapadeSu vibhASayA dhAtorNam bhavati / agrebhojaM vrajati, agre bhuktvA vrjti| prathamaM bhojaM vrajati, prathamaM bhuktvA vrajati / pUrvaM bhojaM vrajati, pUrvaM bhuktvA vrajati / pUrvaM bhuGkte tato vrajatIti tataH zabdena krmsyaabhidhaanaat| 1291 / [du0TI0 ] Q vibhASA / AbhIkSNya iti na vartate iSTatvAt / abhIkSNye prApte ' ktvA-Nam'vidhAne vAsarUpavidhirnAstIti vibhASAgrahaNam, pakSe vartamAnAdayo'pi bhavantIti agre bhuGkte, vrajati agrebhojaMbhojaM vrajati tathA agre bhuGkte vrajati / yadi punaH kartRvivakSayA vartamAnAdaya ucyante, tadAtra vibhASAgrahaNaM prayojayati / agraAdibhirvinA bhuGkte bhuGkte vrajatIti kartRvivakSayA na vartamAnAdayo'bhidhAnAditi vaktavyaM syAt / evaM satyaprApte vibhASeyamiti vRttaavaabhiikssnnyenodaahRtm| d yadyevamagreAdibhiH pUrvakAlasyoktatvAt ktvApratyayo na vidhAtavyaH syAt pUrvaM bhuGkte vrajatIti ? satyam / sAdhanapaurvakAlyametaditi bhujivrajyoH karturbhujivrajyoreva kartrantarAt pUrvakAlatA pUrvaM bhuGkte'nyebhyo bhujibhya iti vizeSaNatvamapi na hIyate kathaM dvitIyeti na deshym| evaM sati vacanANNam syAnna bhuGkte iti dezyaM nirstm| bhASyakAramatametat, sUtrakAramataM tu uktAnAmapi svarUpAnuvAdakatayA prayogo dRzyate / yathA anyathAbhuGkte anyathAkAraM bhuGkte iti prAptatvAd vrajatIti sAdhanapaurvakAlye kriyApaurvakAlye ca vivakSyate ko vizeSa iti vibhASAgrahaNaM ktvArthaM na syAt / / 1291 / [vi0pa0] - . vibhASA 0 / AbhIkSNya iti na smaryate'niSTatvAt, ato'prApte vibhaasseym| katham agre bhuGkte vrajatIti ? satyam, ktvANamau bhAve kartRtvavivakSAyAM ca vartamAnAdaya iti bhinnArthatayA naitau teSAM bAdhakAviti / AbhIkSNye tu bhuGkte bhuGkte vrajatIti naabhidhiiyte| ihAgrAdInAM NamantenopapadasamAso nAsti, anabhidhAnAt / / 1291 /
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 533 [ka0 ta0] vibhaassaa0| vibhASAzabdo'yamavyayo viklpprtipaadkH| nanUpapadam agreprthmpuurvvibhaassaasvitykrnnaat| ktvA nAnuvartate cAnukRSTatvAt, anuvartane cAgre bhuktvA agre bhuGkte vrajatItyAdyeva syAt, na tu agrebhojaM vrajatIti, etaccaitatsUtramantareNApi siddhamiti paJjyAm anisstttvaaditi| nanu sUtrabalAdeva nAnuvartiSyate, tat kimevamucyate? satyama, sUtrasAmarthyAtriyama: syAta, upapadeSa madhye-aprathamapUrveSveveti na praakprbhRtissviti| AbhIkSNyanivRttau dvizca padamityapi nivrtte| anbhidhaanaaditi| nanu kimarthamidamucyate, agre iti saptamyantAnukaraNAdeva samAso na bhaviSyati? satyam, prathamapUrvayoH smaassyaabhidhaanmvshymaashrynniiym| tat prstaavenoktm| [pAThAntaram - TIkAyAm AbhIkSNye prApte ityAbhIkSNyanivRttau sAmAnyenAbhIkSNye ca tatrAbhIkSNye prApte vibhaassetyrthH| etacca matAntaram agrebhojaM vrajatItyudAharaNamapi matAntare bodhym| atra kazcid aprAptipakSe sacakAramanuvartya pakSe vartamAnAmAha, anyathA NammAtre vikalpite bAdhakatvAt ktvaiva syAt na vartamAnA, tenAha agre bhuGkte agrebhojamiti bhavati, prAptipakSe tu pUrveNa ktvANamau siddhAviti punarNam vikalpo vartamAnArthaH, tena agre bhuGkte vrjtiiti| tadasadityAha- ydiiti| tena prAptAvevAyaM vikalpo vAsarUpanyAyAbhAvAt tarhi bhuGkte bhuGkte vrajatItyapi syAdityAha--- agraadibhiriti| evaM stiiti| abhidhAnAzrayaNe stiityrthH| etacca svamate bodhyam / ydyevmiti| ___ayamabhiprAya:- agrAdyaiH pUrvakAlasyoktatvAt pUrveNa sidhyatIti bhaavH| Nam punarvidhAnabalAdeva syaaditi| ato vibhASAbalAdaktArthe'pi bhavatIti kecidaahH| tadasaditi bhaassykaarsmmtm| siddhAntamAha- stymiti| kriyApaurvakAlyAnuktattvAt ktvApratyaya iti hRdym| atha sAdhanavizeSaNatve kathaM dvitIyetyAha kriyAdvAraiva sAdhanavizeSaNamiti bhaavH| tathAhi bhojanavrajanApUrveNa ktvaa| atha pUrvazabdena bhojanavrajanApekSayA na pUrvamityucyate- kintvanyApekSayeti dezyam bhvtiiti| atha yadi sAdhAraNapaurvakAlyamevaitat tadA kriyApaurvakAlyAbhAvAt ktvApratyaye tu na syaat| yadi ca kriyApaurvakAlyAbhAvAt ktvApratyaye tu na syaat| yadi ca kriyApaurvakAlyamapyasti tadA zapathaM vinA kapratyaye tu pUrvAdizabdena sAdhanapaurvakAlyamevoktam, na kriyaapaurvkaalymiti| tasmAduktArthAnAmityAdi sUtrakAramatameva sAdhviti bodhayitmAhasUtrakAramataM tviti ko'tra vizeSa ityanena bhaassymtmpaastm| na syaaditi| Nampratyaye bAdhA na syAdityartha: syAditi pAThe sugamam / / 1291 / [samIkSA 'agrebhojaM vrajati, agre bhuktvA vrajati' ityAdi zabdoM ke siddhayartha kAtantrakAra na 'Nam-ktvA' pratyaya tathA pANini ne 'Namul-ktvA' pratyaya kie haiN| pANini kA sUtra hai- "vibhASAgreprathamapUrveSu'' (a0 3 / 4 / 24) / ata: pANinIya 'u-l' anubandhoM ko chor3akara anya prakAra kI ubhayatra samAnatA hI hai|
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. agrebhojaM vrjti| agre-bhuj-nnm-si| 'agre' zabda ke upapada meM rahane para 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (6 / 14) dhAtu se 'Nam' pratyaya, upadhAguNa tathA vibhktikaary| 2. agre bhuktvA vrjti| agre- bhuja-ktvA si| 'agre' zabda ke upapada meM rahane para 'bhuj ' dhAtu se "ekakartRkayoH pUrvakAle'' (4 / 6 / 3) sUtra dvArA ktvA pratyaya tathA vibhktikaary| ___3-6. prathamaM bhojaM vrjti| pratham-bhuj-Nam -si| prathamaM bhuktvA vrjti| prthmbhuj-ktvaa-si| pUrvaM bhojaM vrjti| pUrva- bhuj-nnm-si| pUrvaM bhuktvA vrjti| pUrva- bhujktvaa-si| 'prathama-pUrva' zabdoM ke upapada meM rahane para 'bhuj' dhAtu se 'Nam-ktvA' pratyaya. upadhAguNa tathA vibhktikaary||1291| 1292. karmaNyAkroze kRtraH khamiJ [4 / 6 / 7] [sUtrArtha karma kAraka ke upapada meM rahane para 'kRJ' dhAt se 'khamiJ' pratyaya hotA hai Akroza artha ke gamyamAna hone pr||1292| [du0vR0] karmaNyupapade kRJaH khamiJ bhavati Akroze gmymaane| caurNkaarmaakroshti| krotirihoccaarnne| Akrozanakriyayaiva krm| Akroza iti kim? sAdhu kRtvA stauti| khAnubandho maagmaarth:||1292| [du0 TI0] krmnnyaa0| AkrozaviSaye yadA karotiH, karotyartha iti yaavt| athavA Akroze gamyamAne ityubhayathA pakSe'pyAkroze ityavazyaM prayoktavyaM pUrvakAlAvadhAraNAyeti coro'sItyAkrozavAkye'pi bhAvazabdasya yat karaNaM tadAkrozasyaiva saMpradAnArthamityAkrozakriyayA karma bhavati, na hi tena vinAkroza: sampAdayituM shkyH| athavA karotirabhUtaprAdurbhAvArthaH, pUrvamasau cauraH kriyate pazcAdAkruzyate iti cauratvamadhyAropyAkruzyate ityrthH| yathA yathA vAhiko gauH kriyte| anya AhaitizabdasyArthe karotizcauraH ityAkrozatItyarthastadA kathaM caurasya karmatvam? stym| karotiprayogAt pratIyate svbhaavaaditi||1292| [vi0pa0] krm| khamitra ikAra uccaarnnaarth:| khAnubandhe "hrasvAruSormo'ntaH" (4 / 1 / 22) dhAtUnAmanekArthatvAdAha- krotiriheti| cauro'sItyAkrozatIti, cauro'siityaakroshtiityrthH|
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 535 tatra cauro'sItyAkrozanavAkye caurasya yat karaNamuccAraNaM tadAkrozanasyaiva smpaadnaarthm| na hi tena vinA Akroza: zakyate sampAdayitum, na punayuktibhirasau cauraH kriyate iti| atazcaurasya karmatvamAkrozanakriyayaiva na krotikriyyeti||1292| [ka0 ta0] krm0| vRtto Akrozane gamyamAne iti| nanu sAkSAdeva zrUyate tat kathaM gamyamAna iti? satyam, AkrozatAti padAd gamyata, na tu dhAtoH skaashaaditi| caurNkaarmiti| nan karaNasya kathamAkrozanamityAha- karotirihoccAraNa iti| aakroshnkriyyaiveti| yatrAkrozatirvidyate tatraiva syAditi bhaavH| nanu yadyAkrozanakriyayA cauraH karma tadA kathaM kRJa upapadaM syaat| naivam, caurasya yat karaNamuccAraNaM tadAkrozanasyaiva sampAdanArthamiti kRtvA kroshnkocyte| kintuupkaaritvmuccaarnne'pystiiti| paJjyAM na punarupapattibhiriti yuktibhirityrthH| pAThAntaram- TIkAyAm AkrozaviSaye ityanenAkrozaviSaya iti prkRtivishessnnmityuktm| Akroze gamyamAna ityanena pratyayavizeSaNamityuktaM puurvkaalaavdhaarnnvissyeti| ayamabhiprAya:- parakriyApekSayaiva puurvkaaltaa| -parakriyA cAtrAparvakruzadhAtuvAcyaiva zrutatvAditi cauraGkAramityukte kathamAkrozaprItirityAhavRttau karotirihoccAraNa iti tathApi kathamityAha- cauro'siityaadi| AkrozakriyayA kameMti AkrozakriyayA hetubhUtayA, caurazabdoccAraNAnukarotiH krmtyrthH| yasmAdAkrozanaM caurAdizabdamantareNa na syaadityrthH]||1292| [samIkSA] 'cauraGkAramAkrozati' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra 'khamitra' pratyaya tathA pANini 'khamuJ' pratyaya karate haiN| pANini kA sUtra hai-"karmaNyAkroze kRJaH khamuJ' (a0 3 / 4 / 25) / ataH pANinIya ukArAnubandha ke atirikta anya prakAra kI ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. karotirihoccAraNe (du0vR0)| 2. karotirabhUtaprAdurbhAvArtha: (du0TI0 ) / 3. khamiJa ikAra uccAraNArtha: (vi0p0)| [rUpasiddhi] 1. caurngkaarmaakroshti| caur+kR+khminy+am| 'caura' zabda ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se prakRta sUtra dvArA khamiJ pratyaya, 'kh-i-J' anubandhoM kA prayogAbhAva, RkAra ko vRddhi, "hrasvAruSormo'ntaH" (4 / 1 / 22) se makArAgama tathA vibhktikaary|| 1292 /
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 kAtantravyAkaraNam 1293. svAdau ca [4 / 6 / 8] [sUtrArtha] 'svAdu' zabda ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se 'khamic pratyaya hotA hai||1293| [du0 vR0] svAdvarthe svaaduH| tasminnupapade kRJaH khamiJ bhvti| svAduGkAraM bhute, lavaNaGkAraM bhuGkte, sampanaGkAraM bhungkte| svAdAviti kim? rUpamidamadIrghAntatAM gmyti| tena svAdUkRtya, svAdvIkRtvA yavAgU bhungkte||1293| [du0 TI0] svaadau0| svAdvarthe svAdurityarthaparo'yaM nirdezo na zabdaparaH iti vyAkhyAnato vishessaarthprtiptteH| svaadaaviti| "Girau sapUrva:' (2 / 1 / 60) iti hrasvAntasya sambhavati. tadA'rthAd hrasvAntA gRhyante sAhacaryAt, etena sampanIkRtya, sampannaM kRtvA, lavaNaM dattvA bhuGkte iti lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasya grahaNaM vA etena svAdvatheM dIrghAnta iti sthitm|| 1293 / vi0pa0] svaado| svAdvarthe svAdurityanenArthaparo nirdezo'yaM na zabdapara iti darzitam, ata: paryAyeNApi drshytiityrthH| svaaduukRtyeti| vipratyaye "nAmyantAnAM yaNAyi0" (3 / 4 / 70) ityAdinA diirghH| evaM 'sampanIkRtya, sampatraM kRtvA' ityAdAvapi na bhvti||1293| [ka0 ta0] svaadau0| TIkAyAM vyAkhyAnata iti vyaaptinyaayaadityrthH| yad vA pUrvasmin krmnniityrthH| paranirdezAdatrApi tathA vyAkhyAnAditi rUpapradhAnanirdeze'pi napuMsakatA syaat| tasmAdarthaparo'yaM nirdeza iti kazcit, tatra, puNvdbhaavvissytvaat| sAhacaryAditi svAduzabdasya rUpapradhAnanirdezastadarthA api hrasvA eva gRhynte| sAhacaryamatra kalpanayA pryvsitmiti||1293| [samIkSA] 'svAduGkAram, lavaNaGkAram' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra khamitra pratyaya tathA pANini Namul pratyaya karate haiN| yahA~ anubandhabheda ke atirikta to ubhayatra samAnatA hI hai| pANini kA sUtra hai- "svAdumi Namula" (a0 3 / 4 / 26) / [vizeSa vacana] 1. svAdvarthe svAdurityarthaparo'yaM nirdezo na zabdapara: (du0 TI0 ) / 2. svAduzabdasya rUpapradhAnanirdeza: (ka0 t0)|
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 537 [rUpasiddhi] 1. svAduGkAraM bhungkte| svAdu kR+khminy+am| 'svAdu' zabda ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7) dhAtu se khamiJ pratyaya, ijvadbhAva, 'R' ko vRddhi, "hrasvAruSormo'ntaH' (4 / 1 / 22) se makArAgama tathA vibhktikaary| 2-3. lavaNakAraM bhungkte| lvnn+kR+khminy-am| sampannaGkAraM bhungkte| sampanna kR+khminy+am| 'lavaNa-sampanna' zabdoM ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se khamiJ pratyaya tathA vibhktikaary|| 1293 / 1294. anyathaivaMkathamitthaMsu siddhAprayogazcet [4 / 6 / 9] [sUtrArtha] 'anyathA-evam-katham-itttham' zabdoM ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se anAvazyaka prayoga hone kI sthiti meM khamiJ pratyaya hotA hai||1294| [du0vR0] ekhUpapadeSu kRJaH khamiJ bhavati siddhAprayogazcet krotirvrtte| yasmAdanyathAdaya: zabdAH prakAramAcakSate, uktArthe'pi prayogAvirbhAvAya karotiH pryujyte| anyathAkAraM bhuGkte, evaGkAraM bhuGkte, kathaGkAraM bhuGkte, itthaGkAraM bhungkte| siddhaprayogazcediti kim? anyathA kRtvA ziro bhungkte||1294|| [du0TI0] anythaivm|| siddho'prayogo'syeti vigrhH| yasmAdityAdinA'nvarthatAM darzayati'anyathA bhuGkte' iti yAvAnarthaH karotAvaprayujyamAne gamyate tAvAneva 'anyathAkAraM bhuGkte' iti prayujyamAne'pi kathamuktArthasya prayoga ityAha-- uktessvpiityaadi||1294| [vi0pa0] anythaivm| siddho'prayogo'syeti vigrhH| etasminnarthe hetumAha- ysmaaditi| anyathAdayo hi zabdA: prayoge dhAtvarthasya prakAramAcakSate, yadA ta tairviziSyamANa: karotirapi tameva prakAramAhetyasya tadA siddhaapryogtvmnrthktvmucyte| tathAhi yAvAnevArtho'nyathA bhuGkte tAvAnevAnyathAkAraM bhuGkta iti| yadyevamuktArthasya kathaM prayoga ityaah-uktessvpiiti| anyathAdibhiH smbndhH| prayogAvirbhAvAyeti itizabdo vAkyasamAptau prayujyate ityasyAnantaraM drssttvyH| anyathA kRtvA ziro bhuGkte iti| anyathAzabdena zirasa: prakAra ucyate, na tu bhujerrthsyeti| nAsau karotimantareNa gamyate iti kroterrthvttvm||1294| [ka0 ta0] anythaivm| anyathaivaMkathaMsviti kRte kathamittthamau avgmyte| kevalathamityasyAbhAvAt thamanto labhyate yathAtathamiti na gRhyate tatra siddhAprayogatvaM ghaTate, kintu
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 kAtantravyAkaraNam pratipattigauravaM syaaditi| nanu anAmnyathaivaMkathamittthaMmviti kRte siddhAprayAga dina kimartham anyathAdayaH prakArArthA anAmaviSayAzced bhvntiityrthH| anAmnIti kina ? anyathA kRtvA ziro bhungkte| ziro'tra nAma? satyam, sukhaarthmiti| vRnAvaneSvati yadyapyuktatvam, tathApi khamividhAnAt kRpryogH||1294| [samIkSA] 'anyathAkAraM bhuGkte' ityAdi zabdoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'khamiJa' pratyaya tathA pANini ne 'Namul' pratyaya kiyA hai| yahA~ anubandhabheda ke atirikta to ubhayatra samAnatA hI hai| pANini kA sUtra hai- "anyathaivaMkathamittthaMsu siddhAprayogazcet" (a03|4|27)| [vizeSa vacana] 1. itizabdo vAkyasamApto prayujyate (vi0p0)| 2. anAmnIti kim? ............satyaM sukhArtham (ka0 t0)| [rUpasiddhi] 1. anyathAkAraM bhungkte| anythaa-kR+khminy| 'anyathA' zabda ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (7 / 7 / ) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'khamiJ' pratyaya, RkAra ko vRddhi tathA vibhktikaary| 2.4. evaGkAraM bhungkte| evm-kR-khminy-si| kathaGkAraM bhungkte| kthm-kRkhminy-si| itthaGkAraM bhungkte| ittham kR-khminy-si| 'evam-katham-itttham' zabdoM ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'khamiJ ' pratyaya, vRddhi tathA vibhktikaary||1294| 1295. yathAtathayorasUyAprativacane [4 / 6 / 10] [sUtrArtha asUyAprativacana artha ke gamyamAna hone evaM 'yathA-tathA' zabdoM ke upapada meM rahane para anAvazyaka prayoga hone kI sthiti meM 'kR' dhAtu se 'khamiJ' pratyaya hotA hai||1295 | [du0vR0] osyettvaM suutrtvaat| asUyA akSamA, tadarthaM prtivcnm| yathAtathayorupapadayoH kRJaH khamiJ bhavati asUyAprativacane gamyamAne siddhAprayogazcet krotirbhvti| yathAkAramahaM bhokSye tathAkAramahaM bhokSye kiM tavAnena? asUyAprativacana iti. kim? yathA kRtvA ahaM bhokSye tathA tvaM drkssysi| siddhAprayoga iti kim? yathA kRtvA ziro bhokSye kiM tavAnena? ||1295 / / [du0 TI0] ythaa0| zraddhAyA AkArasyaitvamuktaM kathaM yathAtathayorityAha- osiityaadiiti| eSa bAlAvabodhArtho nirdesh:| asAvasUyan pRcchati prativacanamapi tasyAsUyArthameva ddaati| asUyAbhavaM vA prativacanam asuuyaaprtivcnm||1295|
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 539 [vi0pa0] ythaa| tdrthmiti| sa evArtho yasyeti vigrhH| kazcedamasUyan vakti- kathaM bhavAn bhokSyate iti, itaro'pyasUyatreva prativacanaM dadAti ythaakaarmityaadi||1295| [ka0 ta0] ythaa0| yadyapi guNe doSAviSkaraNam asUyA, tathApi sA'tra na gRhyate, anbhidhaanaat| kintu pratipAdyapratipAdakaviziSTatayA akSamA AzrIyate praSTarasUyApUrvakameva pRcchA anyathA prativacanamapi asUyApUrvakaM na syaat| yadi praSTA asUyan pRcchati tadaiva prtivktaapysuuytiiti| etenAsUyayA prativacanamiti tRtIyAsamAso'pi bhvti| [pAThAntaram - ttiikaayaamsuuyaarthmeveti| asuuyaabodhkmityrthH| asUyAbhavaM veti| praSTA asUyApUrvakaM pRcchati tajjanyaM prtivcnmityrthH| tadA pnycmiismaas:| tadA prativacanamapi asUyApUrvakam arthAt prtiiyte]||1295| [samIkSA] 'yathAkAram, tathAkAram' zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'khamiJ' pratyaya tathA pANini ne 'Namul' pratyaya kiyA hai- "yathAtathayorasUyAprativacane' (a0 3 / 4 / 28) / yahA~ anubandhabheda ko chor3akara anya to samAnatA hI hai| [viziSTa vacana] 1. asUyA akSamA, tadarthaM prativacanam (du0 vR0)| 2. eSa bAlAvabodhArtho nirdeza: (du0ttii0)| 3. asUyAbhavaM vA prativacanam asUyAprativacanam (du0ttii0)| [rUpasiddhi] 1.2 ythaakaarm| ythaa+kR+khminy+si| tthaakaarm| tathA kR+khminy+si| 'yathA-tathA' zabdoM ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'khamiJ' pratyaya, 'kh-i-J' anubandhoM kA prayogAbhAva, RkAra ko vRddhi tathA vibhktikaary||1295| 1296. dRzo Nam sAkalye [4 / 6 / 11] [sUtrArtha sAkalyaviziSTa karma ke upapada meM rahane para 'dRzir prekSaNe' (1 / 289) dhAtu se 'Nam' pratyaya hotA hai||1296| [du0vR0] sAkalyaviziSTe karmaNyapapade dRzo Nam bhvti| kanyAdarza vryti| yAM yAM kanyAM pazyati tAM tAM sarvAM vrytiityrthH| vidervaktavyam- brAhmaNavedaM bhojyti| yaM yaM brAhmaNaM jAnAti labhate vicArayati vA taM taM sarvaM bhojytiityrthH| sAkalya iti kim? kaJcid brAhmaNaM dRSTvA bhojyti||1296|
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 kAtantravyAkaraNam [vi0pa0] dRzo 0 / videriti 'vida sattAyAm' (3 / 109) ityasyAkarmakatvAna grahaNam, ata: 'vida jJAne' (2 / 27) ityAdayastrayoH gRhynte| arthaM kathayannAha- yaM tmityaadi| vaktavyaM vyaakhyeym| idamabhidhAnAt siddhmiti||1296| [ka0 ta0] dRzo nnm|| nanu sAkalya iti saptamI na tu vizeSaNe tRtIyA, tat kathaM sAkalyaviziSTa ityuktam? stym| sAkalyavizeSaNaparicchinnatvAd viziSTa ityuktm| nan kathaM 'kanyAdarza varayati' ityatrAbhIkSNyamastIti dvivacanaM syAt, naivam. knyaapdenaivaavgttvaat| tathAhi kanyApadenaiva yAvat kanyaivocyate sAkalyalakSaNapratyayo gmyte||1296| [samIkSA] 'kanyAdarzam' zabdarUpa ko siddha karane ke lie jo 'khamiJ-Namul' pratyaya kie gae haiM, unameM anubandhabheda ke atirikta samAnatA hai, parantu kAtantrIya sUtra meM kevala 'dRza' dhAtu paThita hai, jabaki 'vid' dhAtu se 'Nam' pratyaya kA nirdeza vRttikAra durgasiMha ne kiyA hai| pANini ne 'vid' dhAtu kA sUtra meM hI pATha karake yadyapi utkarSa sUcita kiyA hai, tathApi kAtantra meM saMkSepa abhISTa hone ke kAraNa ubhayatra prAya: 'samAnatA hI kahI jA sakatI hai| pANini kA sUtra hai- "karmaNi dRzividoH sAkalye'' (a0 3 / 4 / 29) / [viziSTa vacana] 1. idamabhidhAnAt siddham (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. kanyAdarza vryti| knyaa-dRsh-khminy-am| yAM yAM kanyAM pazyati tAM tAM sarvAM vryti| 'kanyA' ke upapada meM rahane para 'dRzir prekSaNe' (1 / 289) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'khamiJ' pratyaya, RkAra ko guNa tathA vibhktikaary|| 1296 / 1297. yAvati bindajIvoH [4 / 6 / 12] [sUtrArtha 'yAvant' zabda ke upapada meM rahane para 'vind-jIv' (5 / 9;1 / 192) dhAtuoM se 'Nam' pratyaya hotA hai|| 1297 / [du0 vR0] yaavditynirdissttaarthvaacii| yAvadityupapade vindaterjIvatezca Nam bhvti| yAvadvedaM bhungkte| yAvad yAvantaM vA labhate tAvat tAvantaM bhuGkte ityrthH| yaavjjiivmdhiite| yAvajjIvati tAvadadhIte ityrthH||1297| 1. vida vicAre (6 / 24) / vida vedanAkhyAnanivAseSu (9 / 128) /
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 541 [vi0pa0] yaavti0| vindeti| 'vidla lAbhe' (5 / 9) ityasyAnvikaraNe mucAditvAnnakArAgame sati tiblopaM kRtvA nirdesh:| avyayAvapi yAvattAvacchabdau sta ityAha-yAvad yAvantaM veti||1297| [ka0 ta0] yaavti| yaavtiityvishessnirdeshaadvyyaanvyyyorgrhnnm||1297| [samIkSA] 'yAvadvedam, yAvajjIvam' zabdarUpoM ke siddhayartha kAtantrakAra ne 'Nam' pratyaya tathA pANini ne 'Namul' pratyaya kiyA hai-- "yAvati vindajIvoH' (a0 3 / 4 / 30) / isa prakAra pANinIya 'u-la' anabandhoM ke atirikta to ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. yAvadvedaM bhungkte| yaavt+vid+nnm+am| yAvad yAvantaM vA labhate tAvat tAvantaM vA bhungkte| 'yAvat' zabda ke upapada meM rahane para 'vidla lAbhe' (5 / 9) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam' pratyaya, 'Na' anubandha kA prayogAbhAva, dhAtugata upadhA ko guNa tathA vibhktikaary| 2. yaavjjiivmdhiite| yaavt+jiiv+nnm+si| yAvajjIvati tAvad adhiite| 'yAvat' zabda ke upapada meM rahane para 'jIva prANadhAraNe' (1 / 192) dhAtu se 'Nam' pratyaya tathA vibhktikaary||1297| 1298. carmodarayoH pUreH [4 / 6 / 13] [sUtrArtha karmakArakAnta 'carma-udara' zabdoM ke upapada meM rahane para 'pUri' dhAtu se 'Nam' pratyaya hotA hai||1298|| [du0vR0] pUririnanta: skrmkH| carmodarayoH karmaNorupapadayoH pUrayaterNam bhvti| carmapUraM dadAti, udarapUraM bhungkte||1298| [du0 TI0] crmo0| pUririti inantasyedaM grahaNam, kthmninntsyaakrmktvaadityaahpuuryterityaadi||1298|| [ka0 ta0] crm0| bhuktvA udaraM pUrayati tathApi parakAlavivakSA bhujelaukikIti kshcit| vastutastu udaraikadezapUraNAnantaramapi bhojanaM pravartate, tadapekSayA puurvkaaltaa||1298|
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'carmapUrama, udarapUram' zabdarUpoM ke siddhyartha pANini ne Namula pratyaya kiyA hai- "carmodarayoH pUreH'' (a0 3 / 4 / 31) / isa prakAra pANinIya 'u-la' anavandhoM ke atirikta to ubhayatra samAnatA hI hai| [viziSTa vacana] 1. vastutastu udaraikadezapUraNAnantaramapi bhojanaM pravartate, tadapekSayA pUrvakAlatA (ka0 t0)| [rUpasiddhi] 1. carmapUraM ddaati| carma+pR- in- Nam + am| 'carma' zabda ke upapada meM rahane para 'pUri' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam' pratyaya, ikAralopa tathA vibhktikaary|| 2. udarapUraM bhungkte| udr-pR-in+nnm+am| 'udara' zabda ke upapada meM rahane para inpratyayAnta 'pR' dhAtu se 'Nam' pratyaya Adi kArya puurvvt||1298| 1299. varSapramANa Ulopazca vA [4 / 6 / 14] [sUtrArtha vRSTiviSayaka parimANa artha ke gamyamAna hone para tathA karma ke upapada meM rahane para 'pUri' dhAtu se 'Nam' pratyaya evaM UkAra-lopa hotA hai||1299| [du0vR0] karmaNyupapade varSapramANe gamyamAne pUrayaterNam bhavati pUrayaterUlopazca vA bhvti| goSpadapUraM vRSTo devaH, goSpadapaM vRSTo devH||1299| [du0TI0] vrss0| sUtre ekArasyAy na kriyate mandadhiyAM sukhaarthm| pUrayateH prakRtatvAt pUrayatereva NampratyayAntasya Ulopo vijJAyate na tuuppdsyetyaahpuuryteruulopshceti||1299| [ka0 ta0] varSa 0 / vRSTirvarSaM na tu vatsarastadarthasyAghaTanAditi kshcit| vastutastu tadA niHsandehArthaM vatsarapramANa iti viddhyaat| vRSTeH pramANaM tu mahattvAlpatvabhedAd bodhym| nanu saMkhyayApi pramIyate iti pramANazabdena saMkhyAnamevocyatAm, tadA ca tena saha vatsarazabdasyAnvayo'stu vatsarasya pramANe saMkhyAne gamyamAne iti, naivam, tadApi vatsarasaMkhyAna iti kuryaat| gosspdpuurmiti| gavAM padAGkitasthAnaM puuryitvetyrthH| etenAlpatvaM prtipaaditmiti|| 1299 /
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH [samIkSA] 'goSpadapUraM vRSTo deva, goSpadapraM vRSTo devaH' zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra 'Nam pratyaya tathA pANini ' Namul' pratyaya karate haiN| pANini kA sUtra hai - " varSapramANa UlopazcAsyAnyatarasyAm' (a0 3 / 4 / 32) / 'u-la' anubandhoM ke atirikta ubhayatra samAnatA hI haiN| 543 [vizeSa vacana ] 1. sUtre ekArasyAy na kriyate mandadhiyAM sukhArtham (du0 ttii0)| 2. niHsandehArthaM vatsarapramANa iti vidadhyAt (ka0 ta0 ) / [rUpasiddhi] 1. goSpadapUraM vRSTo devaH / goSpada + pUri + Nam+ si| 'goSpada' zabda ke upapada meM rahane para 'pUri' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam 'pratyaya, 'N' anubandha kA prayogAbhAva tathA vibhaktikArya / 2. goSpadapraM vRSTo devaH / ukta prakriyA meM UkAra kA lopa hone para yaha pAkSika (vaikalpika) rUpa sAdhu mAnA jAtA hai / / 1299 / 1300. celArthe knope: [4 / 6 / 15 ] 44 [sUtrArtha] vastrArthaka zabda ke upapada meM rahane para 'nopi' dhAtu se varSapramANa artha ke gamyamAna hone para 'Nam' pratyaya hotA hai / / 1300 / [du0vR0 ] celArthe karmaNyupapade kropayaterNam bhavati varSapramANe gamyamAne / celanopaM vRSTo devaH, vastraknopaM vRSTo devaH, vasananopaM vRSTo devaH / / 1300 / [vi0pa0] celArthe 0 / na hi knopirUpo dhAturasti nUyI zabda ityasya inpratyaye "arttihrI0" (3 / 6 / 22 ) ityAdinA pakArAgame yalope guNe ca nirdezaH / / 1300 / [ka0ta0] celaarthe0| 'celaM vasanamaMzukam' ityamaraH / celaknopamiti / yadyapi 'knUyI zabde' (1 / 411) akarmakastathApInantatvAt sakarmatvaM celaM zabdIkRtya vRSTaH ityarthaH / / 1300 / [samIkSA] 'celanopam, vastraknopam, vasanaknopam' zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'Nam' pratyaya tathA pANini ne 'Namul' pratyaya kiyA hai- " cele nope: " (a0 3 / 4 / 33) / yahA~ pANinIya 'u-l' anubandhoM ke atirikta ubhayatra samAnatA hI hai| pANinIya sUtra - paThita 'cela' zabda kI vyAkhyA 'celArtha:' kI jAtI hai| ataH kAtantrIya 'celArthe' zabda kA pATha spaSTArthAvabodhaka kahA jA sakatA hai|
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNama [vizeSa vacana] 1. yadyapi 'krUyI' zabdeakarmakastathApi inantatvAt makarmatvam (ka0 ta0 / / [rUpasiddhi] 1. celanopaM vRSTo devH| cela- krUyA- in-nnm-si| 'cela ' ke upapada meM rahane para kropi' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam' pratyaya tathA vibhktikaary| 2-3. vastranopaM vRSTo devH| vastra-knUyI- in- nnm-si| vasanaknopaM vRSTo devH| vsn+knuuyii+in+nnm-si| 'vastra' tathA 'vasana' zabda ke upapada meM rahane para 'kopi' dhAt se 'Nam' pratyaya Adi kArya puurvvt||1300| 1301. nimUlasamUlayoH kaSaH [4 / 6 / 16] [sUtrArtha 'nimUla-samUla' zabdoM ke upapada meM rahane para 'kaSa hiMsArtha:' dhAtu se 'Nam' pratyaya hotA hai||1301| [du0 vR0] nimUlasamUlayoH karmaNorupapadayoH kaSaterNam bhvti| nimUlakAdhaM kaSati. samUlakASaM kssti| nimUlaM samUlaM ksstiityrthH||1301 / [ka0 ta0] nimuul0| nizcitaM mUlaM nimuulm| mUlena saha vartamAnaM smuulm| tayoH kaSaNaM hiMsA, kaSItyanuprayoge vartamAnAdayaH pratipAdyante, nAtra dvayordhAtvorarthaH pratipAdya:. kintveksyaiv||1301| [samIkSA] 'nimUlakASam, samUlakASam' zabdoM ke siddhayartha kAtantrakAra ne 'Nam' pratyaya tathA pANini ne 'Namul' pratyaya kiyA hai |paannini kA sUtra hai- "nimUlasamUlayoH kaSa:" (a0 3 / 4 / 34) / pANinIya anubandhayojanA ko chor3akara anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. nimUlakASaM kssti| nimUla-kaS- Nam -si| nizcitaM mUlaM nimUlam, nimUlaM kaSati / 'nimUla' zabda ke upapada meM rahane para 'kaSa hiMsArtha:' (1 / 224) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam' pratyaya, ijvadbhAva, "amyopadhAyA dIrghA0' (3 / 6 / 5) ityAdi se upadhAdIrgha, liGgasajJA, si-pratyaya, avyayasaMjJA tathA 'si' pratyaya kA luk|
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 545 2. samUlakASaM kssti| samUla+ kss+nnm|si| mUlena saha vartamAnaM samUlam, samUlaM kssti| 'samUla' zabda ke upapada meM rahane para 'kaS' dhAtu se 'Nam' pratyaya Adi kArya puurvvt||1301| 1302. zuSkacUrNarUkSeSu piSaH [4 / 6 / 17] [sUtrArtha 'zuSka, cUrNa, rUkSa' zabdoM ke upapada meM rahane para 'piSTra saMcUrNane' (6 / 12) dhAtu se 'Nam' pratyaya hotA hai||1302| [du0 vR0] 'eSu karmasUpapadeSu piSaterNam bhvti| zuSkapeSaM pinsstti| evaM cUrNapeSaM pinaSTi, rUkSapeSaM pinsstti| zuSkaM pinssttiityrthH||1302| [samIkSA] samIkSA draSTavya sUtra- 1301 / pANini kA sUtra hai- "zuSkacUrNarUkSeSu piSa:'' (a0 3 / 4 / 35) / [rUpasiddhi] 1. zuSkapeSa pinsstti| shussk+piss+nnm+am| zuSkaM pinsstti| "zuSka' zabda ke upapada meM rahane para 'piSla saMcUrNane' (6 / 12) dhAtu se prakRte sUtra dvArA' 'Nam' pratyaya, upadhAguNa tathA vibhktikaary| 2-3. cUrNapeSaM pinsstti| cuurnn+piss+nnm+am| cUrNaM pinsstti| rUkSapeSaM pinsstti| rUkSa+ piss+nnm+si| rUkSaM pinsstti| 'cUrNa-rUkSa' zabdoM ke upapada meM rahane para 'piSla' dhAtu se 'Nam' pratyaya Adi kArya puurvvt||1302|| 1303. jIve graheH [4 / 6 / 18] [sUtrArtha 'jIva' zabda ke upapada meM rahane para 'graha upAdAne' (8 / 14) dhAtu se 'Nam' pratyaya hotA hai||1303| [du0vR0] jIve karmaNyupapade graheNam bhvti| jIvagrAhaM gRhnnaati| jIvaM gRhnnaatiityrthH||1303| [samIkSA] 'jIvagrAham, akRtakAram, samUlaghAtam' ina tIna zabdoM ke siddhayartha kAtantrakAra ne tIna sUtra banAe haiM, jabaki pANini kA etadartha eka hI sUtra hai"samUlAkRtajIveSu hankRJgrahaH'' (a0 3 / 4 / 36) / kAtantrakAra ne tIna pRthak sUtroM kI racanA mandamati vAle adhyetAoM ko saralatA se bodha ho- isa uddezya se kI hai| ata: usameM gaurava na mAnakara prAya: samAnatA hI mAnanI caahie|
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 kAtantravyAkaraNama [rUpasiddhi] 1. jIvagrAhaM gRhnnaati| jIva- graha - nnm-mi| jIvaM gRhaati| 'jIva' zabda ke upapaTa meM rahane para 'graha'dhAtu se Nam pratyaya, upadhAdIrgha tathA vibhkikaary|| 1303 / 1304. akRte kRtraH [4 / 6 / 19] [sUtrArtha 'akRta' zabda ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se Nam pratyaya hotA hai||1304| [du0vR0] akRte karmaNyupapade kRtro Nam bhvti| akRtakAraM kroti| akRtaM krotiityrthH||1304| [samIkSA] draSTavya sUtra 1303 kI smiikssaa| [rUpasiddhi] 1. akRtakAraM kroti| akRt-kR-nnm-si| akRtaM kroti| 'akRta' zabda ke upapada meM rahane para 'Du kRJ karaNe' (77) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam pratyaya, RkAra ko vRddhi-Ar tathA vibhktikaary|| 1304 / 1305. samUle hanteH [4 / 6 / 20] [sUtrArtha 'samUla' zabda ke upapada meM rahane para 'han hiMsAgatyoH' (2 / 4) dhAtu se 'Nam' pratyaya hotA hai||1305| [du0 vR0] samUle karmaNyupapade hanterNam bhvti| samUlaghAtaM hnti| samRlaM hntiityrthH||1305| [samIkSA] draSTavya sUtra- 1303 kI smiikssaa| [rUpasiddhi] 1. samUlaghAtaM hnti| samUla-han- nnm-am| samUlaM hnti| 'samUla' zabda ke upapada meM rahane para 'hana hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAt saMkata sUtra dvArA 'Nam' pratyaya, hakAra ko ghakAra, nakAra ko takAra tathA vibhktikaary|| 1305 /
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 1306. karaNe [4 / 6 / 21] 547 [sUtrArtha] karaNavAcaka ke upapada meM rahane para 'han' dhAtu se 'Nam ' pratyaya hotA hai / / 1306 / [du0vR0 ] karaNavAcinyupapade hanterNam bhavati / pAdaghAtaM bhUmiM hanti / pAdena hntiityrthH| muSTighAtaM cauraM hanti / muSTyA hantItyarthaH / paramapi hiMsArthAccaikakarmakAditi vacanaM bAdhate karaNasya vyktitvaat| 1306 / [du0TI0 ] krnne| mussttighaatmityaadi| yadi hiMsArthAccaikakarmakAdityanena Nam syAt, tatazcAnityasamAsazca kaSAdiSu tairevAnuprayogazca na syAt karaNavAcyupapadaM vyaktayA prtipttvym| ekavacanamatantraM 'pUrvaparayoH paravidhirbalavAn' (kalApa0 70, pR0 228 ) iti pUrvazabdasyeSTavAcitvAd ityanye pUrvo'pi bhavatIti varNayanti / / 1306 / [vi0pa0] krnne| muSTighAtamiti / yadi punariha hiMsArthAccaikakarmakAdityanena Nam bhavet tadA tRtIyAditvamastIti tRtIyAdInAM vetyanenopapadasamAsaH pAkSikaH syAt, kaSAdiSu tairevAnuprayogazca na syaat| karaNamiha vyaktyA nirdishyte|| 1306 / [ka0ta0] karaNe / karaNa iti na pratyayavizeSaNam, upapadaprastAvAt kRdavyayo hi bhaave'bhidhaanaaditynyH| vRttau paramapIti handhAtorhisA gatizcArthaH, tatra gatyarthe'sya viSayaH han-dhAtuvyatirikte hiMsArthadhAtau hiMsArthAccaikakarmakAdityasya viSayaH, tatazca hiMsArthe han-dhAtoH paratvaM yujyate / yad vA bhinnakriyAnuprayogaviSaye tasya viSayaH kssaaditvaabhaavaat| pAdaghAtaM bhUmiM hantItyatrAsya viSayaH / ekadhAtvarthaprayogAd hiNsaarthtvaabhaavaacc| ataH paratvaM yujyate iti / karaNasya vyaktitvAditi / nanu sUtrasAmarthyAdevAnena bhaviSyati kimarthaM vyaktitvamAzrIyate? stym| ayamapi siddhAntavizeSaH iti kazcit tnn| gatyarthAdau caritArthatvena sUtrasAmarthyasya vktumyogytvaat| nanu vyaktinirdezazced vyaktInAM bahuvacanatvAd bahuvacanameva yujyate ityaah-ttiikaayaamekvcnmtntrmiti|| 1306 / [samIkSA] 'pAdaghAtam, muSTighAtam' ityAdi zabdarUpoM ke sAdhanArtha kAtantrakAra ne 'Nam' pratyaya tathA pANini ne 'Namul' pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "karaNe hana: " (a0 3 / 4 / 37) / isa prakAra pANinIya 'u-l' anubandhoM ko chor3akara zeSa to ubhayatra samAnatA hI hai|
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. pAdaghAtaM bhUmiM hanti / pAda- han- Nam-TA / pAdena hnti| 'pAda' ke upapada meM rahane para 'han hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam' pratyaya, hakAra ko ghakAra, nakAra ko takAra tathA vibhktikaary| 2. muSTighAtaM cauraM hanti / muSTi han- Nam+TA / muSTyA hnti| 'muSTi' pUrvaka 'han' se Nam pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1306 / dhAtu 1307. hastArthe grahavartivRtAm [4 / 6 / 22] [sUtrArtha] karaNa kAraka meM hasta ke upapada meM rahane para 'graha - varti-vRt' dhAtuoM se 'Nam' pratyaya hotA hai / / 1307 / [du0vR0] hastArthe karaNavAcinyupapade eSAM Nam bhvti| hastagrAhaM gRhNAti / hastena gRhNAtItyarthaH / evaM karagrAhaM gRhNAti / hastena vartayati hastavartaM vartayati / hastena vartate hastavartaM vrtte||1307| [vi0pa0] hstaarthe| vrtiiti| vRterevAyaminanto nirdezaH / / 1307 / [samIkSA] 'hastagrAham, hastavartam' zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra 'Nam' pratyaya tathA pANini 'Namul' pratyaya karate haiN| pANini kA sUtra hai - "haste vartigraho " (a0 3 / 4 / 39) / pANini ne 'hastavartam' zabdarUpa kI siddhi kevala Nijanta vRt dhAtu se kI hai, jabaki kAtantrakAra 'vRt varti' donoM hI dhAtuoM se karate haiN| isa prakAra kAtantra meM utkarSa siddha hotA hai| [rUpasiddhi] 1. hastagrAhaM gRhNAti / hasta + grahaNam+ si / hastena gRhNAti / 'hasta' pUrvaka 'graha upAdAne' (8/14) dhAtu se Nam pratyaya, upadhAdIrgha tathA vibhktikaary| * 2-3. hastavartaM vrtyti| hasta+varti +Nam+si / hastena vartayati / hastavartaM vartate / hastapUrvaka 'varti-vRt' dhAtu se Nam pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1307 / 1308. svArthe puSaH [ 4 / 6 / 23 ] [sUtrArtha] svArthavAcaka karaNa ke upapada meM rahane para 'puSa' dhAtu se Nam pratyaya hotA hai / / 1308 |
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 549 [du0 vR0] svaanyaatmiiyjnyaativittaani| svArthAbhidheyeSu karaNeSUpapadeSu puSo Nam bhvti| svena poSati, puSyati, puSNAti vaa| svapoSaM poSati, evam AtmapoSam, AtmIyapoSam, gopoSam, mahiSIpoSam, pitRpoSam, mAtRpoSam, vittapoSam, raipossm||1308| [ka0 ta0] svaarthe0| svArthasya sAmAnyatayA grahaNamavizeSAjjIvAtmA paramAtmA ca tayorbhedAt svenetyatra karaNatvam arthApattyA AtmAnaM poSayatIti krmtvm| AtmIyasyodAharaNaM darzayati- gopoSam, mhissiipossmiti||1308| [samIkSA] 'svapoSam, dhanapoSam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne Nam pratyaya tathA pANini ne Namul pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "sve puSa:" (a03|4|40)| ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. svpossm| sva: puS+Nam am| svena poSati, puSyati, puSNAti vaa| 'sva' zabda ke upapada meM rahane para 'puS' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam' pratyaya, laghUpadhaguNa tathA vibhktikaary| 2.9. aatmpossm| Atma+ puss+nnm+am| aatmiiypossm| AtmIya+ puS +nnm+ap| gopossm| go+puss+nnm+am| mhissiipossm| mhissii+puss+nnm+am| pitRpossm| pitR-puss+nnm+am| maatRpossm| mAtR+ puss+nnm+am| vittpossm| vitta+puS+Nam am| raipossm| rai+puss+nnm+am| 'Atma' Adi zabdoM ke upapada meM rahane para 'puS' dhAtu se Nam pratyaya Adi kArya puurvvt||1308| 1309. snehane piSaH [4 / 6 / 24] [sUtrArtha] snehanavAcaka karaNa ke upapada meM rahane para 'piS' dhAtu se 'Nam' pratyaya hotA hai||1309| [du0vR0] snihyate sicyate'neneti snehnmudkaadi| snehanavAcini karaNe upapade piSo Nam bhvti| udapeSaM pinsstti| udakena pinsstti| evaM tailapeSam, ghRtpessm| udakasyoda: peSavAsavAhanadhiSu nipaatyte||1309| [vi0pa0] snehne0| katham udapeSam udakapeSamiti syAdityAha- radakasyoda ityaadi| evam udavAsa:, udavAhanaH, uddhiriti| tat punarlokopacArAd veditvym||1309|
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'udapeSam, tailapeSam' ityAdi zabdarUpoM ke sAdhanArtha kAtantrakAra ne Nam pratyaya tathA pANini ne 'Namul' pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai- 'snehane piSa:'' (a03|4|38)| ata: prAya: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. udapeSaM pinsstti| udaka-uda-piS- nnm-am| udakena pinsstti| 'udaka' zabda ke upapada meM rahane para 'piS' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam' pratyaya, laghUpadhaguNa tathA vibhktikaary| 2-3. tailpessm| taila-piS- nnm-am| ghRtpessm| ghRta-piS- nnm-si| taila-vRta zabdoM ke upapada meM rahane para 'piS' dhAtu se 'Nam' pratyaya Adi kArya puurvvt|| 1309 / 1310. bandho'dhikaraNe ca [4 / 6 / 25] [sUtrArtha adhikaraNa ke upapada meM rahane para 'bandha bandhane' (8 / 32) dhAtu se 'Nam' pratyaya hotA hai||1310| [du0vR0] adhikaraNe upapade badhnAtarNam bhvti| cakre bandha: cakravandhaM vandhaH, gupnibandhaM bandha:, hastabandhaM bndhH|| 1310 / [samIkSA] 'cakrabandham, muSTibandham' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne Nam tathA pANini ne 'Namala' pratyaya kiyA hai| pANini kA satra hai- "adhikaraNe bandhaH'' (a0 3 / 4 / 41) / ataH prAya: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. cakrabanthaM bndhH| cakra-bandha+ nnm+si| 'cakra' zabda ke upapada meM rahane para 'bandha bandhane' (8 / 32) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam' pratyaya tathA vibhktikaary| 2-3. guptibndhm| gupti+bndhnnm+si| hstbndhm| hst-bndh+nnm-si| 'gupti -hasta' zabdoM ke upapada meM rahane para 'bandha' dhAtu se Nam pratyaya Adi kArya puurvvt||1310| 1311. sajJAyAM ca [4 / 6 / 26] [sUtrArtha adhikaraNa tathA anadhikaraNa kAraka ke upapada meM rahane para 'bandh' dhAtu se 'Nam' pratyaya hotA hai|| 1311 /
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 551 [du0vR0 ] adhikaraNe'nadhikaraNe ca nAmnyupapade badhnAterNam bhavati saMjJAyAM gmymaanaayaam| krauJce krauJcena vA bandhaH krauJcabandhaM bandhaH / evaM mayUrikAbandhaM bandhaH / aTTAlikAbandhaM bandhaH / bandhavizeSANAmiyaM saJjJA / / 1311 / [ka0ta0] sN0| adhikRtenAdhikaraNena cakAraH sambadhyate / tato'nadhikaraNe ceti vRttau yuktm| anyathA sUtramapi vyarthaM syAt, sAmAnyatvAd vA tenaiva siddhatvAt / bndhvishessaannaamiti| bhAratAdipraNItazAstravihitAnAmiti bodhyam // 1311 / [samIkSA] 'krauJcabandham, mayUrikAbandham' inyAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra 'Nam' pratyaya aura pANini 'Namul ' pratyaya karate haiN| pANini kA sUtra hai - "saJjJAyAm" (a0 3 / 4 / 42) / ataH ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1. krauJcabandhaM bandhaH / krauJca + bandh + Nam+ si / krauJce krauJcena vA bandhaH / 'krauJca' zabda ke upapada meM rahane para 'bandh' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam' pratyaya tathA vibhaktikArya / 2- 3. myuurikaabndhm| mayUrikA+bandh + nnm+si| attttaalikaabndhm| aTTAlikA+ bndh+nnm+si| 'mayUrikA - aTTAlikA' zabdoM ke upapada meM rahane para 'bandha' dhAtu se 'Nam' pratyaya Adi kArya pUrvavat / / 1311 / kartrIrjIvapuruSayornazivahibhyAm [ 4 / 6 / 27] 1312. [sUtrArtha] kartA kAraka vAle 'jIva-puruSa' zabdoM ke upapada meM rahane para naz aura vah dhAtu se 'Nam' pratyaya hotA hai / / 1312 / [du0vR0 ] jIvapuruSayoH kartrIrupapadayornazivahibhyAM Nam bhavati yathAsaGkhyam / jIvanAzaM naSTaH / jIvo naSTa ityarthaH / puruSavAhaM vahati / puruSo vahatItyarthaH / kartroriti kim ? jIvena naSTaH, purussennoddhH|| 1312 / [samIkSA] 'jIvanAzam, puruSavAham' zabdoM ke sAdhanArtha kAtantrakAra ve Nam pratyaya tathA pANini ne Namul pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "kartrIrjIvapuruSayornazivaho: " (aM0 3 / 4 / 43 ) / ataH ubhayatra prAya; samAnatA hI hai|
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 kAtantravyAkaraNama [rUpasiddhi] 1. jIvanAzaM nssttH| jIva-nazNa m-si| jIvo nssttH| 'jIva' zabda ke upapada meM rahane para 'Naza adarzane' (3 / 41) dhAtu se prakRta sUtra dvArA Nam pratyaya, upadhAdIrgha tathA vibhktikaary| 2. puruSavAhaM vhti| puruSa- vaha + nnm-si| puruSo vhti| 'puruSa' zabda ke upapada meM rahane para 'vaha prApaNe' (1 / 610) dhAtu se prakRta sUtra dvArA Nam pratyaya, upadhAdIrgha tathA vibhktikaary||1312| 1313. Urce zuSipUroH [4 / 6 / 28] [sUtrArtha kartRvAcI 'Urdhva' zabda ke upapada meM rahane para 'zuS-pUr' dhAtuoM se 'Nam' pratyaya hotA hai||1313| [du0vR0] Uce kartRvAcinyupapade zuSeH pUrezca Nam bhvti| UrdhvazoSaM shusskH| UrdhvapUraM puurnnH| UrdhvaH san zuSka ityrthH| anyathAkAraM bhuGkte ityAdiSu kimarthaM Namo vidhAnam? vyApyatvAd dvitIyA bhvissyti| yathA odanapAkaM shete| graherna ghatra iti krtvymev| goSpadaM prAtIti goSpadapramiti kriyAvizeSaNatvAt, tadayuktam, tarAM tamAM ceSyate avyytvaat| pUrvakAlo'pi yathAbhidhAnaM pratipAdya ev| tathA ca vikalpAdhikAre ktvApi dRshyte| anyathAkAraM bhujyate odanaH iti dvitIyA na syAd uktaarthtvaat| yathA odana: paktvA bhujyate iti kRdavyayo hi bhaave'bhidhaanaat| prANizaktyabhidhAne guNazaktirabhihitavat prkaashte||1313| [vi0pa0] uurdhv0| anythaakaarmityaadi| anyathAkaraNam anyathAkAram iti bhAve ghaJantAd dvitIyayA sidhyatIti bhaavH| aherna ghnyiti| "svaravRdRgamigrahAmal'' (4 / 5 / 41) itylevaasti| tato jIve grahaH, hastArthe grahaH iti ca vidhIyatAmiti bhaavH| goSpadaM praatiiti| "Ato'nupasargAt kaH' (4 / 3 / 4) / etena "varSapramANe Ulopazca vA" (4 / 6 / 14) ityapi na vaktavyamityuktam, 'prA pUraNe' (2 / 5) ityanenaiva siddhtvaat| pakSe pUrayatinAlantena siddhmiti| parihAramAha- tdyuktmiti| ktvA makArAMntazca 'kRt svabhAvAdasaMkhyam ityavyayamevetyuktam "AkhyAtakimekArAntAvyayebhyaH kriyAguNe" ityAdinA anyathAkAraMtarAma, anyathAkAraMtamAm iti yathA syAditi bhaavH| puurvkaalo'piiti| ghaJA tu na pUrvakAlaH pratipAdayituM zakyate, ghaJaH puurvkaale'nbhidhaanaat| ythaabhidhaanmiti| 'yAvajjIvamadhIte' ityAdau kvacit pUrvakAlasyApratIteriti bhaavH| pUrvakAlasadbhAvameva jJApayati- tathA ceti| tad yathA 'anyathAkRtvA bhuGkte ityaadi|
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH anye tu tatheti pAThaM manyamAnAH prayojanAntaramAhuH, tdyuktm| parapakSe'pi pUrvakAle ktvA kena niSidhyate / tRtIyaM prayojanamAha -- anyatheti / nanu kathamuktArthatA ? kriyAvizeSaNaM hi paro manyate, yadAhuzcAndrAH- ghaJantena kriyAvizeSaNena siddhatvAt, na ca kriyAvizeSaNasya karmatvamuktArthaM saMbhavati -- stokamodanaH pacyate iti darzanAt ? stym| yadA tu bhujikriyAvyApyatvAd dvitIyA bhaviSyatIti pUrvapakSa:, tadedaM duussnnm| tadidamuktaM vyApyatvAd dvitIyA bhaviSyatIti / kriyAvizeSaNe tu pUrvapakSe dUSaNadvayamuktameva draSTavyamiti prakRtAnurUpameva dRSTAntamAha -- yathA odana iti / nanu kathamuktArthatA? tathAhi atra dve kriye bhujeH pacezca snnihittvaat| tatra bhujyate iti karmaNyAtmanepadam bhujikriyAnibandhanamodanasya karmatvamuktam, pacikriyAnibandhanaM punaranuktakarmatvamastyeva, nahi paceH karmaNi pratyayaH, api tu bhAve / tadevAha -- kRdavyayo hi bhAve'bhidhAnAditi / na ca vaktavyam avivakSitakarmatvAd bhAve pratyayaH iti kathantadyoge karmatvamiti vAcyam, bhAve'pi dhAtvarthakRtA vyAptirastIti karmavibhaktiryujyate / yathA kaTaM kRtvA ghaTaM kartuM gataH iti ? satyam, iha kriyAdvaye guNapradhAnabhAvo'stIti, yat parArthaM sa guNaH, aparArthaM ca prdhaanm| evaM ca sthite pradhAnakriyAnimittamapi karmAbhidhAne guNakriyAnimittamapi karma abhihitamiva bhAsate, guNAnAM pradhAnAnuyAyitvAdityAha -- pradhAnetyAdi / pradhAnakriyAnimittA zaktiH karmalakSaNA pradhAnazaktiH zAkapArthivAdidarzanAnmadhyapadalopI smaasH| evaM guNazaktiriti / athavA kriyAyA: pradhAnaguNatvAt tannibandhanAyAH zakterapi tatheti / tadA pradhAnA cAsau zaktizceti, guNA cAsau zaktizceti vigrahArtho veditavyaH / etenedamapi codympaastm| odanaM paktvA bhuGkte devadatta iti / bhujikriyAnimittaM nAma devadattasya kartRtvaM vartamAnayA'bhihitaM pacikriyAnimittatvaM tu na kenApyuktamiti kartari tRtIyA prApnotIti dezyamapAstam, tena sahAsya smaanriititvaat||1313| 553 [ka0ta0] Urdhve / vRttau Namo vidhAnamiti / nanu kathamidamucyate, anyathAkAramityAdau hi khamiJo vidhAnamiti ? satyam, anena vRttikRtA NamkhamiJorekaviSayatvaM pratipAditamiti Nam khaNDane tasyApi khaNDanamiti bodhyam / yad vA uplkssnnmetditi| yad vA kimartham anyathaivamityAdisUtramityarthaH / Namo vidhAnaM ca kimarthamiti yojyaM vyApyatvAditi / etena karaNapUrvakaM bhojanamiha bhujerarthaH / ato'nyathAkAramiti / na gamyamAnakriyAkarmadvitIyA yatheti syAd uktArthatvAditi vakSyamANatvAt / na antarbhUtaprApaNapUrvakaM zayanaM zIGghAtorarthaH / tarAM tmaamiti| avyayatvAdakpratyayo'pi prayojanamiti uktArthatvAditi / nanu yadyete doSAH santi tadA kathamanyathaivamityAdi vacanam uktArthAnAmaprayoga ityasya *
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam jJApakam? satyam, agrimadUSaNadvayaM yathAbhidhAnamavalambya dRrgakartavyam anyammin dUSaNe vastugatyA jJApakamAha- nditi| tatrApi jJApakaviSayapradarzanenedaM jJApakamapi darzitam, prAyamiti noktaM ythaudnmiti| uktArthatvamAzritya dRssttaantitmiti| anyathAtra dhAtadvayAvalambane dRSTAntaH kathaM snggcchte| prdhaanetyaadi| evaM nyAyazca ekakArakaviSaya eva bodhyH| anyathA grAmAya datvA tIrthaM gataH, mUlakenopadaMzaM bhuGkte ityAdyasaGgati: syAt pradhAnagatAdikriyAsambandhenApAdAnAdevi viSayatvAt "teSAM paramubhayaprAptau'' (2 / 4 / 16) ityasya caikakriyAsambandhe ubhayaprApto caritArthatvAt prakAzate iti devAdiko yaviSaya: ubhayagaNapAThAdanvikaraNo'pIti kshcit| parkhayAM jIve graha ityaadi| na cobhayatra graherupAdAnaM vyartham upapadamAdAya bhinnaviSayatvAt prpksse'piitynymte'piityrthH|| 1313 / [samIkSA] 'UrdhvazoSam, UrdhvapUram' zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'Nam' pratyaya tathA pANini ne Namul pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "UddhvaM zuSipUge:'" (a03|4|44)| ata: anubandhayojanA ko chor3akara anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. yat parArthaM sa guNaH, aparArthaM ca pradhAnam (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1. UrdhvazoSaM shusskH| Urdhva zuSa- Nam si| UrdhvaH san shusskH| 'Urdhva' zabda ke upapada meM rahane para 'zuSa zoSaNe' (3 / 27) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam pratyaya,laghUpadha guNa tathA vibhktikaary| 2. UrdhvapUraM puurnn:| Urdhva- pUri- nnm-si| UrdhvaH san puurnnH| 'Urdhva' zabda ke upapada meM rahane para 'pUri' dhAtu se Nam pratyaya Adi puurvvt||1313| 1314. karmaNi copamAne [4 / 6 / 29] [sUtrArtha] upamAnavAcaka kartA tathA karma ke upapada meM rahane para dhAtu se unara 'Nam pratyaya hotA hai||1314| [du010] kartari karmaNi copamAnavAcinyupapade dhAtorNam bhvti| cUDaka iva naSTa: cUDakanAzaM nssttH| karmaNi ca-svarNamiva nihitaM suvarNanidhAyaM nihitm| evam odanapAcaM pkvH| upamAna iti kim? cUDako naSTaH, suvarNaM nihitm||1314|
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 555 caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH [vi0pa0] krm0| suvrnnnidhaaymiti| ddhaateraayiraadeshH|| 1314 / [ka0 ta0] krm0| Uce kartRkarmavAcinyupapade zuSeH pUrezca Namiti nAyaM suutraarthH| kartaryupamAnavAcini pUrveNaiva siddhatvAccakAra iha vyartha: syaat| nApi zuSipUrI varteyAtAmiti dezyam, zuSerakarmakatvAt, odanapAcaM pakva iti| nu kartari karmaNi copapade tatrodAharaNadvayam, tat kathamidam? satyam, yathA pacadhAturviklittimAtrArthastadA krtri| yadA vikledanArthastadA karmaNIti vizeSapratipattyarthamekasyaiva dhaatordrshnm||1314|| [samIkSA] 'cUDakanAzam, suvarNanidhAyam' ityAdi zabdarUpoM ke sAdhanArtha kAtantrakAra ne 'Nam ' tathA pANini ne 'Namul' pratyaya kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "upamAne karmaNi ca' (a0 3 / 4 / 45) / isa prakAra anubandhabheda ko chor3akara anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. cUDakanAzaM nssttH| cuuddk+nnsh+nnm+si| cUDaka iva nssttH| 'cUDaka' zabda ke upapada meM rahane para 'Naza adarzane' (3 / 41) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam' pratyaya, upadhAdIrgha tathA vibhktikaary| 2. suvarNanidhAyaM nihitm| suvrnn+ni+dhaa+nnm+si| suvarNamiva nihitm| 'suvarNa-ni' ke upapada meM rahane para 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' (2 / 85) dhAtu se prakRta sUtra dvArA Nam pratyaya Adi kArya puurvvt||1314| 1315. kaSAdiSu tairevAnuprayogaH [4 / 6 / 30] [sUtrArtha kaSAdi dhAtuoM ke antargata jisa dhAtu se uttara meM Nam pratyaya hotA hai. usI dhAt kA anuprayoga bhI hotA hai, anya dhAtu kA nhiiN||1315| [du0vR0] kaSAdiSu Namo viSayabhUteSu taireva kaSAdibhiranuprayogaH kartavyo naanyairiti| anuprayogazca puurvkaaltaambhiddhaatyev| nimUlakASaM kssti| nimUlaM ksstiityrthH| kaSAdiSviti kim? celako vRSTo devH||1315| [vi0pa0] kssaa0| tusambandhe pratyayAnAM vidhAnAdanuprayogaH siddha eva, kintu dhAtvantareNApi syAditi vcnmucyte| anuprayogazcetyuktasamuccaye ckaarH|
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam idamasaGgatameva lkssyte| kriyAbhede'pi pUrvakAlatvaM samAnakartRkatvaM ca pratIyate / eteSu kaSAdiSu yaiva kriyA prayogasya saivAnuprayogasyeti nAsti kriyAbheda iti kriyAbhedAbhAve kathaM pUrvakAlatA ? tadevAha jinendrabuddhi: - " etaccobhayaM kriyAbhede sati bhavati" iti ubhayaM pUrvakAlatvaM samAnakartRkatvaM cetyarthaH / zAkaTAyano'pyAha -- "prayogAnuprayogayoH (prakRtyupapadayoH) kriyAbhedAbhAvAt pUrvakAlatA'sya nAstIti ktvAprasaGga eva tasmin vidhiH" iti tasminniti kaSAdAvupapade Namo vidhirastyeva ktvAprasaGga iti bhAvaH / na hi nimUlakASaM kaSatItyAdAvarthe pUrvakAlatvamupapadyate iti bhAvaH / upadezavidastu manyantevivakSayAtrApyanuprayogaH pUrvakAlatAmabhidadhAtyeveti / / 1315 / 556 [ka0ta0] kssaa0| kaSAdibhyo nimUlasamUlayorityAdinA Nam vihitaH, sa ca pUrvakAle pUrvazca parApekSayeti sAmAnyakriyApekSayA pUrvatvaM syAditi kaSAdiSUpapadeSu paurvAparyamantareNa bhavatvityarthaM vcnm| nanvevakAreNa kiM prayojanam, tairityukte'pi anyairanuprayogo na bhaviSyati? stym| 'kanyAdarza varayati' ityAdau dhAtvantareNApi bhavatIti sUcyate / atha vacanabalAdevaitat sidhyati, anyathA zrutatvAt taireva bhaviSyati kimanena sUtreNa ? satyam, sukhArthameva tadeva grahaNamiti / atha kaSAdiSu tebhyo Namiti kriyatAm, kaSAdiSUpapadeSu tebhyaH kaSAdibhyo Nam bhavatItyetadartho bhaviSyati tatazca tairevAnuprayoga iti vyarthamupapadatvenaivAnuprayogasya labdhatvAt ? satyam, anuprayogagrahaNasthita yasyAnuprayogastatsamAnArthatA pratIyate prayogasamAnArthasyaivAnuprayogavyavahArAt / tatazca prayoge smaanaarthkyordvyoreksyaarthtirskaarH| nimUlakASaM kaSatIti / nimUlaM ksstiityrthH| paurvAparyamantareNApi bhavati, yadi ca tairevAnuprayoga iti nAsti tadA pUrvakAla ityadhikAre kiJcinnimUlaM kaSitvA'paraM kaSatIti vyaktyA bhinnameva kaSaNaM pratipAdyaM syAditi / idAnIM tu vyaktyA jAtyA caikamiti / karmaNIti na vartate, vyAptinyAyAt / anyathA kartrAdyupapade yadA Nam kriyate tadAnuprayogo na syAditi / kssaadissviti| vissysptmiiym| ata eva vRttau vivRNoti - Namo viSayabhUteSviti / yebhyo Nam kriyate, teSu prakRtisvarUpeSvityarthaH / tadviSayeSvanuprayogastaireva etasyaiva vivaraNaM vRttau kaSAdibhireveti yanmate laukikI pUrvakAlavivakSA atrApi vidyate tnmtmaahanupryogshceti| paJjyAM dhAtusambandha iti dhAtoreva pratyayo vidhIyate na tvarthavizeSe / ato vartamAnAdikAlaprakAzanArthamanuprayoga: siddha eva, kintu dhAtvantareNApi syAditi / nanu kathamidamucyate yAvatA pratyAsattyA tenaiva dhAtunA bhaviSyati ? satyam, shrutvyaakhyaanmnaadRtyoktmidm| yadi punaH shrutvyaakhyaanmnaadRtyoktmidm| yadi punaH zrutavyAkhyAnamaGgIkriyate, tadA niyamArthaM sUtramidam / 'kanyAdarza varayati' ityAdau dhAtvantareNApyanuprayogaH syAditi / uktasamuccaye cazabdaH iti na kevalaM prayogaH
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 557 puurvkaaltaambhiddhaatiityrthH| etena samAnArthatvameva dhAtudvayasyeti drshitm| kecittu anuprayogaH pUrvakAlatAM cAbhidadhAtyeveti bhitrakrameNa yojynti| tadA na kevalamekakartRkatvaM pUrvakAlatAM ceti cArtho vivakSaNIya iti| vivakSayeti kaSAdidhAtuH prArambhe'pi vartate tasyAntamapekSya pUrvatA yujyte| evmnupryogsyaapti||1315| [samIkSA] ___ 'nimUlakASa kaSati' ityAdi zabdoM ke siddhyartha anuprayoga kA vidhAna samAnarUpa meM donoM hI AcAryoM ne kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "kaSAdiSu yathAvidhyanuprayogaH' (a0 3 / 4 / 46) / ata: ubhayatra sabhI prakAra kI samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. nimUlakA kssti| nimUla +kaS+Nam +si| 'nimUla' zabda ke upapada meM rahane para 'kaSa hiMsArtha:' (1 / 224) dhAtu se "nimUlasamUlayoH kaSaH'' (4 / 6 / 16) sUtra dvArA 'Nam' pratyaya, upadhAdIrgha tathA vibhktikaary| isake bAda prakRta sUtra ke niyamAnusAra 'kaS' dhAtu kA anupryog||1315| 1316. tRtIyAyAmupadaMzeH [4 / 6 / 31] [sUtrArtha tRtIyAnta ke upapada meM rahane para 'upa' pUrvaka 'daMz' dhAtu se Nam pratyaya hotA hai||1316| [du0vR0] tRtIyAnte upapade upapUrvAd daMzerNam bhvti| mUlakenopadaMzaM bhuGkte, mUlakopadaMzaM bhungkte| mUlakAdikaraNatayA bhujinA yuktamapi upadaMzinA vyAptamityupapadaM syaat| vA'dhikArAd mUlakenopadazya bhungkte|| 1316 / [du0 TI0] tRtiiyaa0| nahi bhujinA sambandhe sati upadaMzinA saMbandho nivartate virodhaabhaavaat| yadhupapadAnAM dhAtvarthamAtrasya sambandho gRhyate na yathAvyapadiSTakrameNa, anyathA "svArthe puSaH" (4 / 6 / 23) ityatra svArthavAcina upapadasya dhAtuM pratyAtmIyAdikramatayA nopapadatvaM syAt, yadi tarhi daMziM prati mUlakAdeH karmataivopapadyate na karaNatA ApadaMzerityAstAM karmaNIti vartiSyate laghusvabhAvaM prati bhavati, tRtIyAdigrahaNaM tu uttaratra kriyatAm, naivm| pradhAnakriyAM prati karaNatvAbhAve tRtIyAM prati karaNatvam iSyate vaakysmaaspksse||1316| [vi0pa0] tRtiiyaa0| atha mUlakAde: karaNatvAd bhujinA saha yogo nopadaMzineti kathaM tasya tat prati tasyopapadatvaM yenopapadasamAsa: pAkSikaH syAdityAha- muulkaadiiti| nahi
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 kAtantravyAkaraNam bhujinA yogaH upadaMzinA sambandhaM vyAhantIti virodhAbhAvAt / tena hi karaNatayA sambandhaH, upadaMzinA ca karmatayeti kathamekasyaikadaiva karmakaraNabhAvaH iti cet ? arthasya tathAbhAvAt, sa hi mUlakena bhuJjAno mUlakamevopadazya bhuGge iti yadA tRtIyA nA NavidhiH, yadA dvitIyA tadA tveti / / 1316 / [ka0ta0] tRtIyA / tRtIyAyAmiti kimiti nAmnItyAstAmityAzaGkArthaH / [pAThAntaram - TIkAyAM na hItyAdi / karmatve daMzinA sambandhaH kena nivAryate iti bhAvaH / na yathA vypdissttkrmenneti| na tRtIyArthaviziSTatvenetyarthaH / anyathetyAdi / yadi ca yathAzrUyamANamupapadaM syAt tadA svArthe puSa ityatra svavAcakatvena zrUyamANatvAt kathamAtmIyavAcakasyAnyavAcakasyopapadamiti "teSAM paramubhayaprAptau " ( 2 / 4 / 16 ) ityasyaikakriyAsambandhena kArakadvayaprAptau viSaya:, ata eva jJApakAd 'grAmAya dattvA tIrthaM gataH' iti ca tatrodAharaNam mtaantrennetyvdheym]||1316| [samIkSA] 'mUlakenopadaMzaM bhuGkte, mUlakopadaMzaM bhuGkte' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantrakAra 'Nam' pratyaya tathA pANini Namul' pratyaya karate haiN| pANini kA sUtra hai-- "upadaMzastRtIyAyAm" (a0 3 / 4 / 47) / pANinIya anubandhabheda ko chor3akara anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1. mUlakenopadaMzam, mUlakopadaMzaM bhuGkte / mUlakena + upa + danz + nnm-si| 'mUlakena' ke upapada meM rahane para upapUrvaka 'danz dazane ' (1 / 290) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam' pratyaya, nakAra ko anusvAra, vaikalpika samAsa tathA vibhaktikArya / / 1316 / 1317. hiMsArthAccaikakarmakAt [4 / 6 / 32 ] [sUtrArtha] tRtIyAnta ke upapada meM rahane para anuprayoga ke sAtha samAnaM karma vAlI tathA hiMsArthaka dhAtu ke bAda 'Nam ' pratyaya hotA hai|| 1317 / [du0vR0 ] tRtIyAnta upapade hiMsArthAd dhAtoranuprayogeNa samAnakarmakANNam bhvti| daNDenopaghAtam, daNDopaghAtaM gAzcAlayati / ekakarmakAditi kim ? daNDenAhatya bhUmiM gopAlako gAH sAdayati / / 1317 /
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 559 ki0 ta0] hiNsaaH| cakAra uktsmuccymaatre| atha samAnakarmakArthamupadaMzegnuvRtyartha kathana syAditi cet n| tadA hi ekayoga: pUrveNa saha kRta: syaat| cAlayatInyatra kAlayatIti pAThe 'kala pila Dipa kSepe' ityasya rUpam, 'kala gatau, kala saMkhyAne ca' (9,49. 185;1 / 419) itysyaadnttvaat| dnnddenetyaadi| nanu vyaGgavikalamidaM yathaikakarmako na syAt tathA hiMsArtho'pi na bhavati, na hi bhUmarhisA sambhavati, hiMmAyA jIvopaghAtarUpatvAt? na caivaM bhUmipadena bhuumisstthsyaabhidhaanaat|| 13 17 / [samIkSA] 'daNDenopaghAtam, daNDopaghAtam' ityAdi zabdarUpoM ke sAdhanArtha kAtantrIya Nam pratyaya kI apekSA pANinIya vyAkaraNa meM 'u-la' ye do anya anubandha bhI par3he gae haiN| unakA sUtra hai- "hiMsArthAnAM ca samAnakarmakANAm'' (a0 3 / 4 / 48) / phalata: pANinIya ukta do anubandhoM ke atirikta to ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. na hi bhUmehi~sA sambhavati, hiMsAyA jIvopaghAtarUpatvAt (ka0 ta0 ) / [rUpasiddhi] 1. daNDenopaghAtam, daNDopaghAtaM gaashcaalyti| daNDena+upa+han- Nam - si| 'daNDena' ke upapada meM rahane para upapUrvaka 'hana hiMsAgatyoH ' (2 / 4) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam' pratyaya, hakAra ko ghakAra, nakAra ko takAra, vaikalpika samAsa tathA vibhktikaary|| 1317 / 1318. saptamyAM ca pramANAsattyoH [4 / 6 / 33] [sUtrArtha] saptamyanta tathA tRtIyAnta ke upapada meM rahane para evaM pramANa-Asatti arthoM ke gamyamAna hone para dhAtu se uttara 'Nam' pratyaya hotA hai||1318| [du010] tRtIyAnte saptamyante copapade dhAtorNam bhvti| pramANaviSaye Asattau c| sambandhavivakSAyAM na ythaasngkhym| vyaGgulenotkarSam, vyaGgule utkarSam, vyaGgulotkarSa gaNTikAM chintti| kezaiAham, kezeSu grAham, kezagrAhaM yudhynte||1318| [vi0pa0] spt0| vyaGgulenotkarSamiti vAkye vibhaktibhede'pi samAse stybhedaadekmudaahrnnmuktm| evmnye'pi||1318|
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'dvyaGgulenotkarSam, kezeSu grAham' ityAdi zabdoM ke sAdhanArthaM 'Nam-Namul' pratyayoM ke antargata pANinIya 'u - lU' anubandhoM ke atirikta ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. dvyaGgulenotkarSam, dvyaGgule utkarSam, dvynggulotkrssm| dvyaGgulena, dvyngguleut+kRss+nnm+si| 'dvyaGgulena' tathA 'dvyaGgule' ke upapada meM rahane para udpUrvaka 'kRSa vilekhane' (1 / 223) dhAtu se 'Nam' pratyaya, laghUpadhaguNa tathA vibhktikaary| 2. kezairgrAham, kezeSu grAham, kezagrAham / kezaiH, kezeSu +grhnnm+si| 'kezaiH- kezeSu' ke upapada meM rahane para 'graha upAdAne' (8/14) dhAtu se Nam pratyaya, upadhAdIrgha tathA vibhktikaary|| 1318 / 1319. upapIDarudhakarSazca [4 / 6 / 34] [sUtrArtha] 'tRtIyAnta-saptamyanta' ke upapada meM rahane para 'upa upasarga-pUrvaka 'pIDa - rudha-kRSa' dhAtuoM se 'Nam' pratyaya hotA hai / / 1319 / [du0vR0] tRtIyAnte saptamyante copapade dhAtorNam bhavati / pArzvAbhyAm upapIDam, pArzvayorupapIDam, pArzvopapIDaM shete| vrajenoparodham, vraje uparodham, vrajoparodhaM gAH saadyti| pANinopakarSam, pANAvupakarSam, pANyupakarSaM dhAnA bhakSayati / / 1319 / [du0TI0 ] up0| upAt pIDarudhakarSa ityayaM samAso vyAkhyAnAt, na tUpAt pIDa iti / kRSirvilekhanArtho bhvAdau tudAdau ca tatrAnvikaraNe guNahetunA bhauvAdiko'yam, tadetat sAdhyazUnyaM kRtvA 'kRSa' iti paThitvA Adriyante / / 1319 / [vi0pa0] up0| kRSa vilekhane iti bhvAdau tudAdau ca paThyate / atra ca karSa iti anvikaraNopalakSitasya guNasya nirdezAt karSatergrahaNaM na kaSateriti / etacca phlshuunym| yad vA kazcit kRSa iti paThati / sAmAnyagrahaNe'pyadoSa ityrthH||1319| [ka0ta0] up0| pIDeti vikalpenantasya ino'bhAvapakSe nirdeza: / TIkAyAM vyAkhyAnAditi saahcryaadityrthH| rudhapIDopakarSazcetyakaraNAd vA / / 1319 /
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 561 [samIkSA] 'pArbopapIDam, pANyupakarSam' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi kAtantrakAra ne 'Nam' pratyaya tathA pANini ne 'Namul' pratyaya se kI hai| pANini kA sUtra hai- "saptamyAM copapIDarudhakarSaH'' (a0 3 / 4 / 49) / isa prakAra pANinIya 'u-l' anubandhoM ko chor3akara anya to ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. pArvAbhyAmupapIDam, pArzvayorupapIDam, pA@papIDaM shete| 'pArvAbhyAmpArzvayoH' ke upapada meM rahane para upapUrvaka 'pIDa' dhAtu se Nam pratyaya tathA vibhktikaary| 2-3. vrajenoparodham, vraje uparodham, vrajoparodhaM gA: saadyti| pANinopakarSam, pANAvupakarSam, pANyupakarSa dhAnAH bhkssyti| prakriyA puurvvt||1319| 1320. apAdAne parIpsAyAm [4 / 6 / 35] [sUtrArtha parIpsA tvarA artha ke gamyamAna hone para apAdAna ke upapada meM rahane kI sthiti meM dhAtu se Nam pratyaya hotA hai||1320| [du0vR0] pari samantAd AptumicchA parIpsA tvaretyartha: apAdAne upapade dhAtorNam bhavati parIpsAyAM gmymaanaayaam| zayyAyA utthAyaM zayyotthAyaM dhaavti| randhrApakarSa randhrAdapakarSa paya: pibti| parIpsAyAm iti kim? A samantAd gcchti||1320| [samIkSA] 'zayyottthAyaM dhAvati' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi kAtantrakAra ne 'Nam' pratyaya tathA pANini ne 'Namul' pratyaya se kI hai| pANini kA sUtra hai- "apAdAne parIpsAyAm' (a0 3 / 4 / 52) / isa prakAra pANinIya 'u-l' anubandhoM ke atirikta to ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-2. zayyAyA utthAyam, zayyottthAyaM dhaavti| randhrAdapakarSam, randhrApakarSa paya: pibti| 'zayyAyA:- randhrAt' ke upapada meM rahane para 'ut' pUrvaka 'sthA- kRS' dhAtuoM se Nam pratyaya, yakArAgama, laghUpadhaguNa tathA vibhktimaary||1320 /
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 kAtantravyAkaraNam 1321. dvitIyAyAM ca [4 / 6 / 36] [sUtrArtha] dvitIyAnta ke upapada meM rahane para parIpsA tvarA artha ke gamyamAna hone kI sthiti meM dhAtu se Nam pratyaya hotA hai||1321| [du0vR0] dvitIyAnte copapade dhAtorNam bhavati parIpsAyAM gmymaanaayaam| loSTrANi grAhaM loSTrayAhaM yudhyante, evaM nAma tvarante yadAyudhamapi naadriynte||1321| [ka0 ta0] dvitii0| cakAra uktasamuccayamAtre na tUpapadAnAmanuvartanArthaH pryojnaabhaavaat| athottarArthaM taveMkayogameva kurviit| atha bhinnayogAdapAdAnameva paratrAnuvartatAm, naivm| tadA parasUtrANyapi apAdAnamityasyAnantaraM ptthyntaam| dvitIyAyAM ceti cakAro'pi na kRtaH syaat||1321| [samIkSA] 'yaSTigrAham, loSTragrAham' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi ukta kI taraha 'Nam-Namul' pratyayoM se kI gaI hai| pANini kA sUtra hai- " dvitIyAyAM ca'' (a0 3 / 4 / 53) / isa prakAra pANinIya 'u-la' anubandhoM ko chor3akara anya prakAra kI ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. loSTrANi grAham, loSTragrAhaM yudhynte| lossttraanni-grh-si| 'loSTrANi' ke upapada meM rahane para 'graha' dhAtu se Nam pratyaya, upadhAdIrgha tathA vibhktikaary||1321| 1322. svAGge'dhruve [4 / 6 / 37] [sUtrArtha adhruva svAGgavAcI dvitIyAnta zabda ke upapada meM rahane para dhAtu se Nam pratyaya hotA hai||1322| [du0vR0] svamaGgaM svaanggm| svAGgasaJjJake'dhruve dvitIyAnte copapade dhAtorNam bhvti| dhruvau vikSepam, bhrUvikSepaM jlpti| akSiNI kANam ,akSikANaM hsti| adhruva iti kim? utkSipya ziraH kthyti| yasminnache chinne prANI na mriyate tad adhruvm||1322| [vi0pa0] svaangge|| svaanggetyaadi| adravaM mUrtimat svAGgam ityAdi paribhASitaniha svAGgaM gRhyte||1322|
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 563 [ka0ta0] akSiNI kANamiti 'kaNa nimIlane' (1 / 146,540) ityasya rUpam, nimiilyetyrthH|| 1322 / [samIkSA] samAnatA-viSamatA uparyukta kI taraha samajhanI caahie| pANini kA sUtra hai-- "svAGge'dhruve" (a0 3 / 4 / 54) / akSiNI [rUpasiddhi] 12. bhruvau vikSepam, bhrUvikSepaM jalpati / akSiNI kANam, akSikANaM hasati / "bhruvau - akSiNI' ke upapada meM rahane para vipUrvaka 'kSipa' tathA 'kaNa' dhAtu se 'Nam' pratyaya, laghUpadha guNa, upadhAdIrgha tathA vibhaktikArya / / 1322 / 1323. pariklizyamAne ca [4 / 6 / 38 ] [sUtrArtha] sarvatobhAvena klezayukta dvitIyAnta svAGgavAcaka zabda ke upapada meM rahane para dhAtu ke pazcAt 'Nam' pratyaya hotA hai / / 1323 / [du0vR0] pari samantAt klizyamAne svAGge ca dvitIyAnte upapade dhAtorNam bhavati / urAMsi pratipeSam, uraHpratipeSaM yudhyante / kRtsnamuraH pIDayitvA yudhyante ityarthaH / / 1323 / [samIkSA] ukta sUtra (1321) kI samIkSA draSTavya / pANini kA sUtra hai - " pariklizyamAne ca" (a0 3|4|55) / [rUpasiddhi] 1. urAMsi pratipeSam, uraH pratipeSaM yudhyante / 'urAMsi' isa dvitIyAnta zabda ke upapada meM rahane para pratipUrvaka 'piSTa saMcUrNane ' ( 6 / 12) dhAtu se Nam pratyaya, laghUpadha guNa tathA vibhaktikArya / / 1323 / 1324. vizipatipadiskandAM vyApyamAnAsevyamAnayoH [ 4 / 6 / 39 ] [sUtrArtha] vyApyamAna tathA AsevyamAna arthoM meM dvitIyAnta zabdoM ke upapada meM rahane para 'viz-pat-pad-skand' dhAtu se 'Nam' pratyaya hotA hai / / 1324 / [du0vR0] vyApyamAne AsevyamAne ca dvitIyAnta upapade ebhyo dhAtubhyo Nam bhvti| zrutatvAd vizyAdikriyAbhiH sAkalyena dravyANAmeva sambandhaH / vyAptirvIpsA / ato
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 kAtantravyAkaraNam dravyasyeva dvivcnm| AsevA tAtparyam AbhIkSNyam, tacca kriyAyA eveti vizyAdInAM NamantAnAM dvirvacanaM bhvti| gehaM gehamanara, maaste| gehmnuprveshmn-prveshmaapne| gehaM gehamanuprapAtamAste, gehmnuprpaatmnuprpaatmaaste| gehaM gehmnuprpaadmaaste| gehmnuprpaadmnuprpaadmaaste| gehaM gehamavaskandamAste, gehmvskndmvskndmaamte| samAse eva vIpsA AbhIkSNyArthamabhidhatte, shbdshktitvaat| gehAnupravezaM gehAnuprapAtaM gehAnuprapAdaM gehAvaskandamAste iti| vyApyamAnAsevyamAnayoriti kim? gehamanupravizya bhungkte| AbhIkSNye Nam siddhH| uppdsmaasvibhaassaarthmidm||1324| [vi0pa0] vishi0| vyAptiyogAd vyApyamAnaM dravyam, AsevAyogAccAsevyamAnA kriyA. tatra dravye vyApti:, kriyaayaamaaseveti| vissyvibhaagmaah-ydyaashruttvaadityaadi| na hyanyathA vyAptyAsevayoH pratItiriti dvirvacanaM tat punrlokopcaaraadityuktm| nanu yadyAsevA kriyAyA eva dharmastadA AsevyamAnamiti yadA karmaNi pratyayastadA kriyeva AsevyamAneti kathamuktam AsevyamAne dvitIyAnte upapade iti? atha bhAve tathApi kathamAsevAyA upapadatvam, kevalam AsevyamAne gamyamAne iti syaat| yadAha jayAdityaH- vyApyamAne AsevyamAne gamyamAne iti? satyam, karmaNyeva pratyayastathApyAsevyamAnakriyAsAdhanatvAda gehaadikmpyaasevymaanmiti| atha bhAva evobhayatra pratyayo gamyamAnArtho'pi vRttAvantarbhUtaH, tato dvitIyAnte upapade vyApyamAne AsevyamAne gamyamAne iti suutraarth:| samAsa eveti| etena samAse dvirvacanaM na bhavatIti uktaM bhvtiiti||1324 [ka 0 ta0] vishi0| vRttau AsevyamAne ityanantaraM gamyamAne iti boddhavyam, shruttvaaditi| anyathA sUtre SaSThInirdezo'narthaka: syAditi bhaavH| drvyaannaameveti| na tu guNAdInAM patanAderabhAvAd iti kazcit, abhidhaanaaditynyH| aasevetyaadi| AbhIkSNyapadenAsattirucyate na tu pauna:punyam AsevA vetyuktmiti| Nam siddha eveti| nanu ktvApi syAditi dUSaNaM kathana syAditi cet, stym| etadapi dUSaNamiti kshcit| tatra vyavasthitavibhASayA etebhyo Nam bhvissytiitynyH||1324| [samIkSA] 'gehAnupravezam' Adi zabdarUpoM kI siddhi ukta kI taraha kAtantra meM Nam tathA pANinIya meM NamUla pratyaya se kI gaI hai / pANini kA sUtra hai- "vizipatipadiskandAM vyApyamAnAsevyamAnayoH' (a0 3 / 4 / 56) / isa prakAra pANinIya 'u-la' anubandhoM ke atirikta to ubhayatra samAnatA hI hai|
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 565 [rUpasiddhi] 1-8. gehaM gehamanupravezamAste / gehamanupravezamanupravezamAste / gehaM gehamanuprapAtamAste / gehamanuprapAtamanuprapAtamAste / gehaM gehmnuprpaadmaaste| hamanuprapAdamanuprapAdamAste / gehaM gehmvskndmaaste| gehamavaskandamavaskandamAste / anu + pra-pUrvaka 'viza-pata-pada' dhAtu tathA avapUrvaka 'skanda' dhAtu se Nam pratyaya, dvitva tathA vibhaktikArya / / 1324 / 1325. tRSyasvoH kriyAntare kAleSu [ 4 / 6 / 40 ] [sUtrArtha] kriyA kA vyavadhAna hone para evaM dvitIyAnta kAlavAcaka zabda ke upapada meM rahane para 'tRS- as' dhAtuoM se 'Nam ' pratyaya hotA hai / / 1325 / [du0vR0] kAleSu dvitIyAnteSUpapadeSu kriyAntare gamyamAne tRSyasvorNam bhvti| dvyahaM tarSaM dvyahatarSaM gAH paayyti| dvyahamabhyAsaM dvayahamabhyAsaM gAH pAyayati / adya yat pAnaM yacca yahe'tIte bhaviSyati, tanmadhyavartinA tarSaNenAbhyasanena gavAM pAnakriyA vyavadhIyate / tRSyasvoriti kim? dvyahamupoSya bhuGkte / kriyAntare iti kim ? aharabhyasya iSUn gataH / abhyasanena iSavaH kAlAzca vyApyante na gatirvyavadhIyate / kAleSviti kim ? yojanamabhyasya gAH pAyayati / kriyAgrahaNaM sukhaarthm|| 1325 / [du0TI0 ] tRSyasvoH / kecit kriyAntare kAla iti samAnAdhikaraNaM na paThanti / kriyAmantarayatIti krmnnynn| antarazabdazca vyavadhAnavacana eva / kriyAntaravyavadhAyakaH kAla ityrthH||1325| [vi0pa0] tRSyasvo: / 'Ji tRSa pipAsAyAm, asu kSepaNe' (3 / 66, 49) / kriyAyA antaraM vyavadhAnaM kriyaantrm| adyetyAdinA tdevaacsstte| upoSyeti / upapUrvo 'vasa nivAse' (1|614) " ktvo yap" (4 / 6 / 55) iti yap / yajAditvAt samprasAraNam / "zAsivasighasInAM ca " ( 3 / 8 / 27) iti Satvam / iha sAnnidhyAt tRSyasvorevArthena tarSaNenAbhyasanena cAntaraM vyavadhAnaM gamyate tacca kriyAyA eva sambhavati netarasyetyAha-- kriyeti / / 1325 / [ka0ta0] tRSyasvoH / dvyahamityAdi / dvyahaM tRSAM praparyAntarbhUtenArthatvAt tRSadhAtorevamarthaH krissyte| yojanamiha praharAvacchinna evAdhvA ucyate, na tu kAlaH / / 1325 /
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [samIkSA 'vyahaM tarSam, vyahatarSam' ityAdi zabdoM kI siddhi kAtantrakAra ne Nam pratyaya tathA pANini ne Namul pratyaya se kI hai| pANini kA sUtra hai- "asyatitRSA: kriyAntare kAleSu'' (a03|4|57)| isa prakAra pANinIya 'u-l' anubandhoM ke atirikta ubhayatra sAmya hI hai| [rUpasiddhi] 1-2. vyahaM tarSam, vyahatarSaM gAH paayyti| vyahamabhyAsam, vyahAbhyAsaM gA: pAyayati / 'vyaham' zabda ke upapada meM rahane para tRSa- asa' dhAtuoM se prakRta sUtra dvArA 'Nam' pratyaya, samAsa tathA vibhktikaary||1325| 1326. nAmnyAdizigrahoH [4 / 6 / 41] [sUtrArtha] dvitIyAnta 'nAma' zabda ke upapada meM rahane para AG-pUrvaka 'diza' dhAtu tathA graha dhAtu se Nam pratyaya hotA hai||1326| [du0 vR0] nAmni svarUpe dvitIyAnte upapade Adizerpahezca Nam bhvti| nAmAnyAdezaM nAmAdezaM ddaati| nAmAni grAhaM naamgraahmaahvyti||1326| [vi0pa0] svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJetyAha-nAmni svarUpa iti||1326| [ka0 ta0] naamnyaa0| pajyAM svruupmityaadi| nan nAmnyAdi saMjJA gmyte| yathA "nAmni sthazca' (4 / 3 / 5) ityaadau| anyathA tatra kathaM svarUpasya na grahaNam? satyam. zAstrIyasaMjJA nAstIti kRtvA atra svarUpamiti nyAyasyAvatAraH kRtH| tatra lakSyadRSTyA vyAptinyAyAllaukikasajJAyA api grahaNamiti na dossH||1326| [samIkSA] 'nAmAdezam, nAmagrAham' zabdarUpoM ke siddhyartha ukta kI taraha pANinIya 'u-la' anubandhoM ke atirikta ubhayatra samAnatA hI hai| pANini kA sUtra hai"nAmnyAdizigraho:' (a0 3 / 4 / 58) / [rUpasiddhi] 1-2. nAmAdezaM ddaati| naamgraahmaahvyti| 'nAma' zabda ke upapada meM rahane para AyUrvaka 'diz' dhAtu tathA graha dhAtu se Nam pratyaya, laghUpadha guNa, upadhAdIrgha tathA vibhktikaary||1326|
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 567 caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH vAdipAdaH 1327. kRJo'vyaye'yatheSTA jyAne ktvA ca [4 / 6 / 42] [sUtrArtha] anabhipreta ke kathana meM avyaya ke upapada meM rahane para 'kRJ' dhAtu se 'Nam' tathA 'ktvA' pratyaya hote haiN||1327| [du0 vR0] yatheSTamiti viipsaayaamvyyiibhaavH| avyaye upapade kRo Nam bhavati ktvA ca ayatheSTAkhyAne gmymaane| brAhmaNa! putraste jAtaH nIcaiHkAram, nIcaiHkRtya, nIcaiH kRtvaacsstte| brAhmaNa! kanyA te gabhirNI kintarhi vRsslii| uccai:kAram , uccaiHkRtya, uccaiH kRtvaacsstte| niicairnaamaapriymaakhyeym| uccai ma priymaakhyeym| ayatheSTAkhyAne iti kim? brAhmaNa! putraste jAtaH, uccaiH kRtvA aacsstte| samAsavikalpArthaM ktvaagrhnnm||1327| [du0 TI0] kRnyH| ythessttmityaadi| yatheSTaM yadabhipretaM na yatheSTamanabhipretam ayatheSTaM tasyAkhyAna iti kecit| pdaarthaantivRttaavvyyiibhaavmaahuH| iSTAtikrameNAkhyAne pratikUlAkhyAne ityrthH| ktvA ceti| nanu cakAreNa ktvApratyayasya sambandhANNamaH pradhAnasyAnuvRttiruttaratra yuktA, ktvApratyayasyAvyavadhAnasya kathamiti? satyam, cakArasambandha eva ktvA'nuvartate anantaratvAt, nnmo'pynuvRttirvyaahtaivetydossH||1327| [vi0pa0] kRnyH| viipsaayaamiti| aythessttmiti| yad yad iSTamabhipretam, tad yatheSTam, tato'nyadayatheSTama, tasyAkhyAna iti| nanu Nameva vidhIyatAm, vikalpAdhikArAt pakSe pUrvakAle pUrveNaiva ktvA bhaviSyatItyAha- smaasetyaadi| anena ktvAvidhAnena tRtIyAditvamasti, tRtIyAdInAM veti pakSe upapadamamAsa: syAnAnyatheti bhaavH| yadyevaM ktvA ceti cakArasambandhAdasya pradhAnatvAt kathamuttaratrAnuvRtti: pradhAnasya Nameva syAt? satyam, anantaratvAduttaratrApi cakArasambandha eva ktvAnuvartiSyate, Namo'pi dRssttaadhikaarsyaanuvRttirvyaahteti||1327| [samIkSA] 'uccaiHkAram, uccaiHkRtya, uccaiH kRtvA' Adi zabda ukta kI taraha Nam-Namul pratyaya karake tathA ktvA pratyaya se siddha kie gae haiN| pANini kA sUtra hai"avyaye'yathAbhipretAkhyAne kRJaH ktvANamulau' (a0 3 / 4 / 59) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. uccai ma priyamAkhyeyam (du0vR0)| 2. nIcairnAmApriyamAkhyeyam (du0vR0)|
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi 1. brAhmaNa! putraste jAtaH, nIcaiHkAram, nIcaiHkRtya, nIcaiH kRtvA aacsstte| brAhmaNa! kanyA te garbhiNI kintarhi vRsslii| uccaiHkAram, uccaiH kRtya, uccaiH kRtvA aacsstte| 'nIcaiH- uccaiH' ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'Nam-ktvA' pratyaya, vRddhi, yabAdeza tathA vibhktikaary||1327| 1328. tiryacyapavarge [4 / 6 / 43] [sUtrArtha apavarga=samApti artha ke gamyamAna hone para 'tiryaka' zabda ke upapada meM rahate 'kR' dhAtu se 'ktvA-Nam pratyaya hote haiN||1328| [du0vR0] tiryakazabde upapade ko Nama bhavati ktvA cApavarge gamyamAne tiryakakArama, tiryakkRtya, tiryak kRtvA kASThaM gtH| samApya gata ityrthH| apavarga iti kim? tiryak kRtvA kASThaM gtH||1328| [du0 TI0] tiryci0| nanu tiryacIti kathaM nirdeza: tiryaG tirazcirbhavatyaghuTasvare? satyam, zabdapadArthakasyedamanukaraNam, tena zabdAntaratvAnna bhvti| atha prakRtivadanukaraNaM bhavati iti prakRtikAryeNa tirazcyAdezena bhvitvymiti| naivam, anukriymaannaantprinnaamaaprsnggaat| yadyatra prakRtikAryaM ca syAt, yAdRzamanukriyamANaM tiryakazabdasya rUpaM tAdRzaM na pratIyate prakRtivadanukaraNaM bhavatItyasya tu yadarthakasyAnukaraNaM so'syAvakAza: sarva eva hyanukaraNabhUtaH zabdasvarUpasyAnukaraNam, etAvAMstu vizeSaH kvacicchabdapadArthasya zabdarUpasyAnukaraNam, kvcidrthpdaarthksyeti||1328| vi0pa0] tiryci0| apavarga: smaaptiH| tiryak kRtveti| anRju=vakraM kRtvetyrthH||1328| [ka0 ta0] tiryci0| nanu TIkAyAM tiryciiti| nanu kathamidaM dezyam 'tiryaG tirazci:' ityatrAnavyayasya grahaNAt? stym| tiryancazabdAt sadyaAdyatvAdastAtistasya lukyanuSaGgalope cAvyayatve'pi ekadezavikRtamananyavad itytideshym| nanu tiryakazabdo'yamavyayamiti kathaM nizcitam? satyam, avyyaadhikaaraat||1328| [samIkSA] _ 'tiryakkAram, tiryakkRtya, tiryak kRtvA' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi ukta kI taraha samajhanI caahie| pANini kA sUtra haiM- "tiryacyapavarga'' (a0 3 / 4 / 60) / isa prakAra ubhayatra adhikAMza samAnatA hI svIkAra karanI caahie|
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 569 [rUpasiddhi] 1- 3. tiryakkAram, tiryakkRtya, tiryaka kRtvA gataH / 'tiryaka' zabda ke upapada meM rahane para 'DukRJ karaNe' (77) dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam - ktvA' pratyaya, RkAra ko vRddhi, samAsapakSa meM ktvA ko yap Adeza tathA vibhaktikArya / / 1328 / 1329. svAGge tasi [4 / 6 / 44] [sUtrArtha] svAGGgavAcI tas-pratyayAnta zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'Nam' tathA 'ktvA' pratyaya hote haiM / / 1329 / [du0vR0] svAGgasaJjJake taspratyayAnte upapade kRJo Nam bhavati ktvA ca / mukhataH kAram, mukhataHkRtya, mukhataH kRtvA Aste / svAGga iti kim ? sarvataH kRtvA Aste / avyayAdhikArAd mukhe tasyatIti mukhataH kRtvA gataH / / 1329 / [ka0ta0] svAGge 0 / arthe mukhe tasyatIti 'tasu dasu utkSepe' (3152) kvip / arthtH=mukhtH||1329| [samIkSA] 'mukhata:kAram, mukhataH kRtvA' Adi zabdoM kI siddhi uparyukta kI hI taraha kI gaI hai| pANini kA sUtra hai- "svAGge taspratyaye kRbhvo; tUSNImi bhuvaH " (a03|4|61,63)| isa prakAra sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hI parilakSita hotI hai| [rUpasiddhi] 1-3. mukhataHkAram, mukhataH kRtya, mukhataH kRtvA Aste / 'mukhataH' zabda ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam - ktvA' pratyaya, RkAra ko vRddhi, samAsa meM ktvA ko yap tathA vibhaktikArya / / 1329 / 1330. bhuvastUSNImi ca [ 4 / 6 / 45 ] [ sUtrArtha] svAGgavAcI taspratyayAnta zabda ke tathA 'tUSNIm' zabda ke upapada meM rahane para 'bhU' dhAtu se 'Nam' tathA 'ktvA' pratyaya hote haiM / / 1330 / [du0vR0 ] svAGgasaJjJake taspratyayAnte 'tUSNIm' zabde copapade bhuvo Nam bhavati ktvA c| mukhatobhAvam, mukhato bhUya, mukhato bhUtvA Aste / tUSNImbhAvam, tUSNImbhUya, tUSNImbhUtvA Aste! kathaM nAnAkAram, nAnAkRtya, nAnA kRtvA bhuGkte / vinAkAram,
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 kAtantravyAkaraNam vinAkRtya, vinAkRtvA gata iti? kriyaavishessnnmev| nAmnAM yuktaarthtvaat| samAso'pi siddha ev| 'nAnA kRtvA kASThAni gataH' iti sApekSatvAnna smaasH| evaM nAnAbhAvam, nAnAbhUya, nAnA bhUtvA gata iti| tathA anvagbhAvam, anvagbhUya, anvaga bhUtvA gata iti| AnukUlye eva samAsAbhidhAnam, tena anvag bhUtvA tiSThati zatruH / / 133 0 / [du0 TI0] bhuvH| nanUpapadayorNam, ktvApratyayazca na kathaM yathAsaGkhyamiti? satyam, cakArasambandhAd vAkyadvayaM tato vaiSamyamiti bhaavH| nAmArthapratyaye cyarthe kRtro bhuvazca vaktavyam, nApratyayasahacarito nA ityukta; dhApratyayasahacaritazca dhA iti| nAdhAvoM yasya pratyayasya sa nAdhArthaH, vinaJbhyAM nAnANAviti saMkhyAyAH prakAre dhA, dvitribhyAM dhamuNedhA ca, ekAd dhamuN veti pratyayagrahaNaM hirukpRthakzabdayornivRttyarthaM 'hiruk kRtvA gataH' iti asahAyArthatvAnnAdhArthatvamastIti ktvANamau syAtAm, na nAnAkRtvA kASThAni gataH iti cyoM nAsti, prakRtyavasthAyA avivakSitatvAnnApratyaya eva, na tdrthmrthgrhnnmuktm| kazcit 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 48) iti sAnubandhakArthaM vijJAyate na vaktavyamiti manasikRtya nodayati kthmityaadi| evaM dvidhaakaarmiti| parihAramAha- kriyaavishessnnmeveti| dvidhAkAro yasmin karaNe bhavane cetyrthH| nAmnAM yuktArthatvAt samAsa iti| vibhASayA samAso'pi ythaabhidhaanmityrthH| avyayatvAt tarAMtamAMpratyayo nAbhidhIyate, na hi vinAkAram ityAdyayuktA dRzyata, na ca pUrvakAlatA anyathAkAramityAdiSu ca dRshyte| yathA 'anyathAkAraMtarAM bhuGkta, anyathAkAraMtamAM bhuGkte' suutrkaarvcnaat| tthetyaadi| anUcyAnulomya iti na vktvymityrthH| anvagbhAvaM tisstthti| anucaraH san tisstthtiityrthH||1330|| [vi0pa0] bhuvH| dvayorupapadayoAbhyAM pratyayAbhyAM na ythaasngkhym| cakArasambandhAd vAkyadvayakalpanayA vaiSamyasya vivkssittvaat| kthmityaadi| nAdhArthapratyaye cvyarthe iti vktvym| nApratyayena sahacarito'rtho nA, dhApratyayena sahacarito'rtho dhaa| nAdhAvartho yasya sa nAdhArthaH prtyyH| arthazabda: pratyekamabhisambadhyate, nArtho dhArthazca ya: pratyayaH, tadante ghyarthe upapade kRJbhuvoH ktvaannmaaviti| atra nAnANau naarthii| yadAha 'vinaJbhyAM nAnANI' iti| atra NakArasyAnubandhatvAdekarUpa eva pratyaya iti| naitadarthamarthagrahaNaM kintarhi dhaarthaarthm| dhArthA hi bahavaH pratyayA iti jinendrabuddhistvAha-vayaM tu brUma:- nArthamapyarthagrahaNaM krtvym| anyathA 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 48) iti nANo grahaNaM na syaaditybhipraayH| dhArthAzcatvAraH prtyyaaH| tad yathAsaMkhyAyAH prakAre dhA, dvitribhyAM dhamaNedhA ca, ekAd dhamuNa veti| 'anAnAkRtaM nAnAkRtvA bhuGkte, anAnAbhUtaM nAnAbhUtvA gataH' ityAdiSu vyartho drshniiyH| pratyayagrahaNAdiha na bhavati 'hiruk kRtvA pRthak gataH' iti-hirukpRthakzabdayorasahAyArthatvAtrArthatvamastIti, tadiha na vaktavyamityAha- kriyeti| nAnAkAro yasmin bhojane gamane cetyAdi, vishessnnmityrthH|
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 571 nApIha NamantasyAvyayatve nAnAkAraMtarAmityAdi tarAMtamAmorabhidhAnaM dRshyte| na ca pUrvakAlatA pratIyate, anyathAkAraMtarAm ityAdiSu tarAMtamAMpratyayau dRzyete ev| tathA ca tatroktaM ktvA pUrvakAle'styeva, pakSe samAso'pi yathAbhidhAnaM siddha evetyAha- nAmnAm ityaadi| yadapyuktaM 'cyartha' iti kim? 'nAnAkRtvA kASThAni gataH' iti| atra prakRtyavasthAnaM vivakSitam ityccyrthtaa| tatrApi samAdhimAha- saapeksstvaaditi| apekSyante kASThAdInIti bhaavH| evmiti| tathA dhArthe'pi dvidhAkAram, dvidhAkRtya, dvidhA kRtvaa| dvaidhaMkAram , dvaidhaMkRtya, dvaidhaM kRtvaa| dvedhAkAram, dvedhAkRtya, dvedhA kRtvA, aikadhyaMkAram, aikadhyaMkRtya, aikadhyaM kRtvaa| evaM bhavaterapi dvidhaabhaavmityaadi| ttheti| anUcyAnulomya iti na vktvymityrthH| AnulomyamanukUlatA, paracittArAdhanamiti yaavt||1330| [ka0 ta0] bhuvH| paJjyAM nApratyayasahacarita iti tadarthavAcakatvamevAtra sAhacaryam, vayaM tu brUma iti jinendrbuddhivcnmidm| [pAThAntaram TIkAyAM kazcid Aha-- niranubandhagrahaNa ityuktatvAditi kecit| jinendrabuddhistvAha iti pUrvagrantha ityAha- prtyygrhnnaaditi| tathA ca -'hiruG nAnA ca varjane' itymrH| nanu dhAtvartha ityatra dhApratyayasya prakAra evArthaH, nArtha ityatra nApratyayasya kIdRzo'rthaH? satyam, nApratyaya: prakRtyartha eva kriyate anirdissttaarthtvaat| yadyevaM vizabdasya vigatArthaH nApratyayena tadarthasya dyotitatvAd vinAzabdo'pyabhAva ityarthaH, nAnAzabdo'pyabhAvArthaH kathanna syAt kRtra eva hi nAneti? satyam, svabhAvAdevaikaprakArAbhAva ucyate, tarhi asahAyArthatvAditi na sacchate? satyam, asahAyazabdasya sahAyabhAva evArtha: nAnAzabdasyApi ekAbhAva ityabhAvamAtramavalambya sAdRzyaM nAstItyuktam, asahAyArthatvAditi kazcit pAThastadA vidymaanaarthtvaadityrthH| 'hiruG nAnA ca varjane' ityamareNa yaduktaM tadbhedamavalambyeti sthitm| TIkAyAM ktvANamau syAtAmiti pratyayagrahaNAbhAve syaataamityrthH]||1330| [samIkSA] 'tUSNIMbhAvam' ityAdi zabdoM kI siddhi ukta kI taraha 'Nam-Namul-ktvA' pratyayoM se kI gaI hai| pANini ka sUtra hai- "tRSNImi bhuvaH' (a0 3 / 4 / 63) / kAtantravyAkhyAkAroM ne jo anya zabdarUpa siddha kie haiM, unake lie pANini ne "nAdhArthapratyaye cyarthe, anvacyAnulomye' (a0 3 / 4 / 62,64) ye do sUtre banAe haiN| prakRta viSaya kI dAla se ubhayatra prAyaH samAnatA hI hai|
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1- 6. mukhato bhAvam, mukhatobhUya, mukhato bhUtvA Aste / tUSNImbhAvam, tUSNImbhUya tUSNIm bhUtvA Aste / 'mukhataH- tUSNIm' zabdoM ke upapada meM rahane para 'bhU' dhAtu se prakRta sUtra dvArA 'Nam -ktvA' pratyaya, ktvA kA samAsa hone para yavAdeza, UkAra ko vRddhi, AvAdeza tathA vibhaktikArya / / 1330| 1331. kartari kRtaH [4 / 6 / 31] [sUtrArtha] kartA kAraka artha meM kRtsaMjJaka pratyaya hote haiM / / 1331 / [du0vR0 ] paca: . kartari kArake kRtsaMjJakAH pratyayA veditavyAH / karotIti kartA, kAraka:, nndnH| nirAkAGkSeSu vAkyeSu paribhASeyaM zeSabhUtA / khyuTaH karaNenAghrAtatvAnna pAkSikI pravRttiH / / 1331 / [du0TI0 ] krtri0| gupAdibhya AyavadanirdiSTakAlArthAstRjAdayaH svArthe prAptAH kartayeva yathA syuriti vcnm| ghaJAdInAM vAcyaH siddhatAkhyabhAvastyAdInAM ca sAdhyatAkhya iti tatra bhAvagrahaNaM yuktm| nAsau svArtha iti nirAkAGkSeSvityAdi / etena teSAmasya caikavAkyatAmAha- khyuDAdivAkyAni nArthAntarAkAGkSANi bhavanti, karaNAdInAmarthAnAM nAmAkhyAte nirdezAnna teSAmayaM zeSa iti yadi punariyaM liGgavatI syAd yathA anena tRjAdInAmanvAkhyAyate tathA khyuDAdInAmapi vizeSAbhAvAt te'pi kartari karaNAdiSu ca syurvacanasAmarthyAt paryAyeNetyaniSTarUpaM syaat| satyapi zantRGAdInAM sArvadhAtukatve parokSAtideze kartRkarmabhAvAnuyogAnnirAkAGkSANAM vidhAnaM yathAsambandhaM na virudhyate parasmaipadAtmanepadabhAveneti / / 1331 / [vi050] krtri0| nirAkAGkSeSviti / nizcitA AkAGkSA yeSu tAni nirAkAGkSANi teSu niraakaangkssessvityrthH| zeSabhUteti / zeSaM bhUtA zeSabhUtA, avayavatvaM prAptetyarthaH / etena vidhyaGgazeSabhUteyaM na liGgavatIti darzitam / sA hi pratyekaM pratyayavidhiSUpapratiSThamAnA taiH sahaikavAkyatAmApadyate- "vuNtRcau kartari ac pacAdibhyazca" (4 / 2 / 47,48) kartarIti / tarhi khyuDAdivAkyAnAmapyayaM zeSaH syAt, vizeSAbhAvAt / tata: karaNe pakSe kartari ca khyuT syAt ? tadayuktam, anAkAGkSatvAt teSAm / yAni hi vAkyAni asamAptyarthatayA'rthamAkAGkSanti teSAmevAyaM zeSa iti / tathAhi vuNtRcau bhavataH ityukte'rthavizeSAkAGkSA jAyate kasminnarthe tau bhavataH iti tRjAdivAkyAnAmevAyaM zeSo
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 573 yujyata iti| khyuDAAdevAkyAni tu sAkSAnirdiSTArthatvAnna sAkAGkSANi, na hi paripUrNasyAkAGkSA nyAyyeti na teSAM zeSa ityAha- khyuTa ityaadi| yadi punariyaM liGgavatI syAt tadA bhinnairvAkyairvihitAnAM pratyayAnAmarthavidhAnaM syaat| tathA ca sati tRjAdInAmiva khyuDAdInAmapi karaNe kartari ca prasaGgaH syaat| ekasthA hi liGgavatI sakalaM shaastrmbhijvlytiiti||1331| [ka0 ta0] krtri0| arthajJAnaM karotIti kRt| kRJaH kartari kvip, atha aniyame niyamakAriNI paribhASA, tat kathaM khyuTaH prayoge pravartiSyate karaNa ityukte (paribhASeti karaNa-) niyamasya vidyamAnatvAt? stym| na tat sUtraM kintarhi yuktiprAptaM sA punareSaiva yuktiH, yata: sAkAGkSaSu pravartate paribhASA, na cAkAkSeSu teSAmAkAGkSAyAH pUrNatvAd vetyanayA yukyA aniyame niyamakAriNI paribhASA na tu niyama iti sAdhvevoktam, vRttI khyuTa iti, tadeva pUrvapakSasiddhAntAyAM sphuTIkartuM paJjIkAro'pyAha- tiityaadi| vishessaabhaavaaditi| sAkAkSeSu paribhASA pravartate na cAkAGkeSviti vishessaabhaavaadityrthH| tadayuktamityAdinA ca sa eva vizeSa: pratipAdita ityrthH| kartari khyuTaH prasaGgaH syAditi / nanu kathamayaM prasaGga iti aniyame niyamakAriNI paribhASeti nyAyasya sattvAt? satyam ,liGgavatIpakSe nyAyo'yaM nAstIti kshcit| niyame'niyame vA liGgavattvamAdAya pravartata iti anyH| [pAThAntaram- TIkAyAM gupAdibhya ityaadi| tarhi kartaryaprAptau vidhirevAyaM syAnna paribhASA? stym| kRtzabdasyAnvarthabalAt sAmAnyakArake prApnoti anirdiSTakAlArthatvAcca svArthe'pi ca, ata: kartaryapi syAt tatazca paribhASA bhvtyev| yatta svArthe prApte ityuktam, tatra svArthe'pIti apishbdo'dhyaahrtvyH| yad vA kRdityasyArthadvayamavalambya svAthoM'pi prAptaH iti gditH| yasya nirdiSTArthe bhavati ghAdividhAyakavAkye bhAvagrahaNaM vyrthm| atha "akartari ca kArake " (4 / 5 / 4) ityasya vidyamAnatvAt katham anirdissttaarthtaa| naivam, sR sthiretyAdivizeSavidhAnamavazyaM kartavyam, tatazca padarujetyapanIya ghaJiti pRthag yogaH kriytaam| pRthagyogabalAt svArthe syAt, sa ca svArtho bhAva eveti kiM bhaavgrhnnenetyaah-ghnyaadiinaamiti| yuktamiti vizeSabhAvArtham, na tu svArthamAtrArthamiti bhAvaH, tarhi zantRGAdividhAyakAnAmayaM vizeSa: syaadityaah-stypiityaadi| nirAkAGkSatvAt teSAmayaM zeSa iti sngklitaarth:]||1331| [samIkSA] jina kRtpratyayoM ke artha sUtroM meM sAkSAt nirdiSTa nahIM haiM, una sabhI pratyayoM kA vidhAna kartA artha meM AcArya zarvavarmA tathA pANini donoM ke hI dvArA kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "kartari kRt '' (a0 3 / 4 / 67) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai|
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 kAtantravyAkaraNam [vizeSa vacana] 1. nirAkAGkSaSu vAkyeSu paribhASeyam (du0 vR0)| 2. ekasthA hi liGgavatI sakalaM zAstramabhijvalayati (vi0 pa0 ) / 3. aniyama niyamakAriNI paribhASA (ka0 ta0 ) / [rUpasiddhi] 1. krtaa| kR-tRc-si| arthajJAnaM kroti| 'r3a kRJ karaNe' (7 / 7) dhAt se kartA artha meM "vuNtRcau" (4 / 2 / 47) sUtra dvArA tRc' pratyaya, "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH' (3 / 4|1) se 'R' ko guNa 'ar', kartR kI liGgasaMjJA, 'si' pratyaya, "A sau silopazca'' (2 / 1 / 64) se ta-ghaTita 'R' ko 'A' Adeza tathA 'si' pratyaya kA lop| 2. kaarkH| kR* vuNa si| arthajJAnaM kroti| 'kR' dhAtu se vuNa pratyaya, 'vu' ko 'aka' Adeza, ijvadbhAva, "asyopadhAyA dIghoM vRddhi 0" (3 / 6 / 5) ityAdi se RkAra ko vRddhi-Ar tathA vibhktikaary| 3. pcH| pc-ac-si| pcti| 'pac' dhAtu se kartA artha meM 'ac pacAdibhyazca'' (4 / 2 / 48) se ac pratyaya tathA vibhktikaary| ___4. nndnH| nanda- yu-an-si| nndyti| 'Tu nadi samRddhau' (1 / 25) dhAtu se kartA artha meM 'yu' pratyaya, 'ana' Adeza tathA vibhktikaary||1331| 1332. bhAvakarmaNoH kRtyaktakhalAH [4 / 6 / 47] [sUtrArtha] bhAva tathA karma artha meM kRtyasaMjJaka (tavya, anIya, ya, kyap, ghyaNa) pratyaya, 'kta' pratyaya tathA khal- pratyayArthaka pratyaya hote haiN||1332| [du0 vR0] puurvsypvaado'ym| bhAve karmaNi ca kRtya-kta-khalAzca veditvyaaH| zayitavyaM bhavatA, bhoktavyA odano bhavatA, AsitaM bhavatA, vRtaH kaTo bhavatA, ISadADhyambhavaM bhavatA, ISatkara: kaTo bhavatA, ISatpAnaM bhavatA, ISatpAnaH somo bhvtaa| arthAdakarma kebhyo bhAve sakarmakebhyaH krmnniiti||1332| [du0 TI0] bhaav0| bhaavsyaiktvaadekvcnm| zayitaM bhavadbhyAM bhvdbhiriti| sakarmakebhyo'pi karmAvivakSAyAM bhaave| yathA kartavyaM devdtteneti||1332|
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 575 vi0pa0] bhaav0| iissdaaddhymbhvmiti| "kartRkarmaNozca bhUkRJoH' (4 / 5 / 103) iti bhAve khl| na vidyate karma yeSAM prayoge te akrmkaaH| taviparItAzca sakarmakA ityartho nyaaysiddhH| viSayaniyamamAha- arthaadityaadi| sakarmakebhyo'pyavivakSitakarmatvAd bhAve- kartavyaM devadattena, kRtaM devdtteneti| kathantarhi gataM grAmaM devadatteneti, sakarmakatvAd bhAve? satyam, akarmakavivakSayaiva kevalaM bhAve'pi dhAtvarthakRtA vyAptirastIti grAmamiti dvitiiyaa| yathA kaTaM kRtvA ghaTaM kartuM gataH iti| AkhyAte sakarmakAd bhAve naabhidhiiyte| yathA grAmo gamyate devdtteneti||1332| [ka0 ta0] bhaav0| bhAvasyaikatvAditi TIkAyAM bhvissyti| yadyapi kartRbhedena zayanavyaktibhedastathApi jAterekatvAdekavacanam, vyaktau tu dvivacanAdikaM bhavatyeveti bhaavH| skrmkebhyo'piityaadi| vizeSakarmavivakSAyAM kRtaM kAryaM na nivartate iti bhAvapratyayasthita eveti||1332| [samIkSA] kRtyasaMjJaka pratyaya, kta-pratyaya tathA khalarthaka pratyayoM kA vidhAna donoM hI AcAryoM ne bhAva-karma arthoM meM kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "tayoreva kRtyaktakhalAH ' (a03|4|70)| isa prakAra ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. sakarmakebhyo'pi karmAvivakSAyAM bhAve (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1-8. zayitavyaM bhvtaa| shii+tvy-si| bhoktavya odano bhvtaa| bhaja +tvy+si| AsitaM bhvtaa| aas+kt+si| kRtaH kaTo bhvtaa| kR+kt+si| ISadADhyambhavaM bhvtaa| iissdaaddhy+bhuu+khl+si| ISatkaraH kaTo bhvtaa| iisst+kR+khl+si| ISatpAnaM bhvtaa| ISat +paa+yu-an+si| ISatpAnaH somo bhvtaa| ISat+pA+ yu-an+si| guNa, iDAgama Adi kArya prApti ke anusAra hote haiN| 'khala' pratyaya ke artha meM 'yu' pratyaya bhI hotA haiM, ata: 'pAnam, pAna:' udAharaNa yahA~ die gae haiN||1332| 1333. AdikarmaNi ktaH kartari ca [4 / 6 / 48] [sUtrArtha bhUtakAlika Adi kriyAkSaNa meM jo 'kta' pratyaya vihita hai, vaha kartA artha meM hotA hai| sambhava hone para karma artha meM bhI isakA vidhAna sAdhu mAnA jAtA hai|| 1333 /
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] AdikriyAyAM yaH kto vihitaH saH kartari veditavyazcakArAd yathAprAptaM c| prakRtaH kaTaM bhavAn, prakRtaH kaTo bhvtaa| prasupto bhavAn, prasuptaM bhvtaa| prazabda aadikriyaadyotkH| bahUnAM kriyAkSaNAnAmAdikriyAkSaNo'tIta iti bhaviSyati kaTe kttshbdstaadrthyaat|| 1333 / [du0 TI0] aadi0| AdizcAsau karma ceti Adikarmeti vigrhH| aadikriyaayaamiti| nAtra karmazabda: sAdhanArtho yujyate tasyaikatvAdAdivizeSaNamanarthakaM syaadinyaahbhuunaamityaadi| Adyo ya: kriyAkSaNaH sa niSpannatvAdatIta: syAditi "niSThA'' (4/3/ 93) ityanena to yujyate AdikarmaNIti kartRvizeSaNaM caitt| AdikarmaviSaye kartarIti dhaatorvishessnnm| aadikriyaayaamiti| yadyevamAdigrahaNamevAstAM kiM krmgrhnnen| AdiviSaye kartari AdiviSaye dhAtorarthAt kriyaivAdi: pratIyate? satyam, pratipattiriyaM griiysiiti| uktArthAnAmaprayogo'nuktAnAmaprayoga iti yathAyogaM dvitIyA tRtIyA ca drshitaa| atha AdikriyAkSaNe kaTo'nabhiniSpanna eva karaNIbhUtavIraNAdaya eva tadAnI sntiiti| na ca ta eva tadavasthAH, kathaM 'prakRtaH kaTaH' iti bhUtakAlAbhidhAyinA prakRtazabdena kaTazabdasya sAmAnAdhikarapyam Adyena kriyAkSaNena vIraNAnAM yo vizeSa: Ahitastatra kaTazabdo vartata ityAha- bhvissytiityaadi||1333| [vi0pa0] aadi0| karmazabda: kriyAvacana:, na tu "yat kriyate tat karma'' (2 / 4 / 13) iti kArakavacana:, tasya kaTAderekatvAdAdivizeSaNAnarthakyaprasaGgAd bahuSu kriyAkSaNeSu AdivizeSaNamarthavada bhavatItyAha- aadikriyaayaamiti| yathAprAptaM ceti| bhAve karmaNi cetyrthH| bhuunaamityaadi| etena "niSThA'' (4 / 3 / 93) ityanenaivAtIte ktapratyaya:, na tu yatnAntaraM vidheyamiti drshitm| Adyasya hi kriyAkSaNasya prinisspnntvaadtiittvmstiiti| nanu cAdibhUtakriyAkSaNe kaTo'pariniSpanna eva kaTakaraNabhUtA vIraNAdaya eva tadAnIM santIti kathaM 'prakRta: kaTaH' ityatItakriyAkSaNAbhidhAyinA prakRtazabdena kaTazabdasya sAmAnAdhikaraNyamiti? satyam, Adyena kriyAkSaNena yo vIraNeSvAhito vizeSastatra kaTazabdo vartate tAdAt, sa cAtIta ityAha- bhvissytiiti| nan yadi AdyakriyAkSaNAhite vizeSe kaTazabdastat kathaM bhaviSyati vartata iti? na hi ayamevAhito vizeSaH, nApyayaM kttaarthH| na cAyamatIta:, yena sAmAnAdhikaraNyam? stym| vissysptmiiym| tatrAyamartho bhvissyti| kaTaviSaye yo'sau vizeSastatra kaTazabdastAdarthyAt kttaarthtvaadsyeti||1333|
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 577 [ka 0 ta0] aadi0| AdikriyA ca kriyAyAH prthmo'vyvH| tatra prAdyavacchedena dhAtrvartata iti bhaavniiyH| tat kathaM bhaviSyati vartata ityAhitavizeSe kaTe kaTazabdatAdarthyAditi vRttau vaktuM yujyata iti bhaavH| na jhymityaadi| ayaM vastugatyA yo bhaviSyadartha eva kaTa: sa eva nAsAvAhitavizeSa ityrthH| naapiiti| ayaM bhaviSyati na kaTo na kttaarthH| etena tAdAditi yaduktaM tadapi na snggcchte| na ceti / atrApyayamityanena bhvissytkttpraamrshH| ata eva naasaavtiitH| ataH prakRta ityanena sAmAnAdhikaraNyamapi nopapadyate iti bhaavH| satyamityAdi sugmm| [pAThAntaram TIkAyAmAdivizeSaNamanarthakaM syAditi nahi karmaNi Adyavayave krmtvmsti| kriyAyAstu Adyavayaveti kriyAtvamastIti AdeH karmatvaM tatrAviruddham akarmakasamUho yadAdikarma tasminnityastu vAkyArtha iti cet, n| bhAvakarmaNorityanena siddhtvaat| kiJca karmazabdaH kriyAvacana eva gRhyate zrutatvAt? satyam, prtipttirityaadi| Adau kartarItyukte sAmAnAdhikaraNyapratItirapi syAditi bhaavH]||1333| [samIkSA bhUtakAlika AdikriyAkSaNa meM jo 'kta' pratyaya vihita hai, use kartA tathA yathAsambhava karma artha meM donoM hI AcAryoM ne nirdiSTa kiyA hai| pANini kA sUtra hai"AdikarmaNi ktaH kartari ca" (a0 3 / 4 / 71) / isa prakAra ubhayatra pUrNa samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1. prakRtaH kaTaM bhvaan| pr+kR+si| prakRta sUtra ke nirdezAnusAra yahA~ 'kta' pratyaya kartRvAcya meM huA hai| 2-4. prakRtaH kaTo bhvtaa| yahA~ ktapratyaya karmavAcya meM vihita hai| prasupto bhvaan| 'kta' pratyaya kartRvAcya meM hai| prasuptaM bhvtaa| kta-pratyaya karmavAcya meM huA hai||1333| 1334. gatyarthAkarmakazliSzIGsthAsavasajanaruha jIryatibhyazca [4 / 6 / 49] [sUtrArtha] gatyarthaka, akarmaka, zliS, zIG, sthA, As, vas, jan, ruha evaM 'jR' dhAtu se 'kta' pratyaya kartRvAcya, bhAvavAcya tathA karmavAcya meM hotA hai||1334| [du0 vR0] gatyarthebhyo'karmakebhya: zliSAdibhyazca kartari to bhavati yathAprAptaM c| gato grAma bhaMvAn, gato grAmo bhvtaa| prApto grAmaM bhavAn, prApto grAmo bhvtaa| gatamanena,
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 kAtantravyAkaraNam praaptmnen| akarmakebhyaH- zayitA bhavAn, zayitaM bhavatAH zinaSAdayaH sopasargAH skrmkaaH| zliS aalinggnaarthH| AzliSTo garuM bhavAn, AzliSTo grbhvtaa| adhizayitaH khaTvAM bhavAn, adhizayitA khaTvA bhvtaa| upasthito guruM bhavAn, upasthito gururbhavatA, upAsito guruM bhavAn, upAsito gururbhvtaa| vasa nivAmArtha:anUSito guruM bhavAn, anUSito gururbhvtaa| anujAto mANavako mANavikAm, anujAnA mANavikA maannvkm| ArUDho vRkSaM bhavAn, ArUDho vRkSo bhvtaa| anujIrNo vRSalI bhavAn, anujIrNA vRSalI bhvtaa||1334| [du0 TI0] gtyrthaa0| zliSAdInAmakarmakatvAt sidhyati, kimeSAM grahaNenetyAhazliSAdaya iti| 'zriSu zliSu praSu pluSu uSa dAhe' (1 / 229) ityasya na grahaNam, 'vasa AcchAdane' (2 / 47) ityasya ca na grahaNam anbhidhaanaat| 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 48) iti 'lugvikaraNAluvikaraNayoralugavikaraNasya' (vyA0 pari0 42) itynye| 'jRS sRS vayohAnau' (3 / 18) iti divAdI yanA nirdezaM na prayojayati, arthasyAbhedAditi cintymett||1334| [vi0pa0] gtyrthaa0| zliSAdInAmakarmakatvAdeva sidhyati kimupAdAnamityAha- zliSAdaya ityaadi| vaseryajAditvAt samprasAraNe "zAsivasighasInAM ca' (3 / 8 / 27) iti sstvm| jIryatIti yanA nirdezAt 'jRS sRS vayohAnau' (3 / 18) iti devAdikasya prigrhH| 'ju vayohAnau' (8 / 20) iti kraiyAdikasya niraas:| idaM ca phalazUnyam, arthAbhedAditi lkssyte||1334| [ka0 ta0] gtyrthaa0| zliSAdaya iti| upasargAbhAve zliSyati kAmapIti jayadeve antarbhUtenarthatayA skrmktvaat| praapyetyaadi| gamyamAnakriyAyogAd vaa| anujAta iti| anupUrvo janistatpUrvIkaraNapUrvake janmani skrmkH| anUSitaH ityatra iTa, puujaapuurvkniraaso'rthH| anujIrNa itytraakrssnnpuurvkvyohaanirityrthH||1334| [samIkSA] __gatyarthaka ityAdi dhAtuoM se 'kta' pratyaya kA vidhAna kartA- karma tathA bhAva artha meM donoM hI AcAryoM dvArA kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "gatyarthAkarmakazliSazIGsthAsavasajanaruhAryatibhyazca'' (a03|4|72)| ata: ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. zliSAdaya: sopasargAH sakarmakA: (du0vR0)| 2. idaM ca phalazUnyam, arthAbhadAt (vi0p0)|
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAne SaSThaH ktvAdipAdaH (rUpasiddhi) 1. gato grAmaM bhvaan| 2. gato grAmo bhavatA / huA hai| huA hai| gam + kta si / yahA~ 'kta' pratyaya kartRvAcya meM gam + kta+si / yahA~ 'kta' pratyaya karmavAcya meM 3-24. 'zayito bhavAn' ityAdi 22 anya zabda durgavRtti meM draSTavya haiM, jinameM sUtrapaThita dhAtuoM se kartA-karma tathA bhAva artha meM 'kta' prAtyaya huA hai / / 1334 / 1335. dAzagoghnau sampradAne [ 4 / 6 / 50 ] 579 [ sUtrArtha] sampradAna kAraka ke artha meM 'dAza goghna' zabda nipAtana se siddha hote haiM / / 13351 [du0vR0] etau nipAtyete smprdaane'rthe| 'dAzR dAne' (1 / 587) | dAzate yasmai sa dAzaH / gAM hanti yasmai AgatAyAtithaye sa gobo'tithiH / nipAtanAd ac-ttk| arghA RtvigAdaya eva, tdyogytyaapyucynte||9335| [du0TI0] dAza0 / nanu 'goghna' iti cANDAlAderapyabhidhAnaM syAt, yasmAdayamapi mitrAyAgatAya dAtuM gAM hantIti ? satyam, 'yallakSaNenAnutpannaM tat sarvaM nipAtanAt siddham' (kA0 pari0 31) iti / atha vizeSo'pi siddha iti Rtvigaaderbhidhaanm| yadA tu tasmai dAtuM gaurna hanyate tadAMpi syAdabhidhAnam / yogyatayA yathA apacannapi sUpakAra: pAcaka ityAha- arghArhA iti / / 1335 - [vi0pa0] dAza0 / nanu 'goghnaH' iti cANDAlAderabhidhAnaM prApnoti ? so'pi mitrAyAgatAya gAM hanti? satyam, arthavizeSe'pi nipAtanAdevetyAha- arghArhA iti / yataH kutazcid vaiguNyAt tebhyo dAtuM gaurna hanyate tadA teSAmabhidhAnaM na praapnotiityaahtdyogytyaapiiti| yathA apacatrapi sUpakAraH pacanayogyatayA pAcaka iti / / 1335 / [ka0ta0] daash0| gAM hanti yasmai iti, dAtumiti gamyamAnatvAt smprdaantaa||1335| [samIkSA] 'dAza - goghna' zabdoM kI siddhi sampradAna artha meM nipAtana se donoM hI AcAryoM ne kI hai| pANini kA sUtra hai- "dAgoghnau sampradAne" (a0 3 / 4 / 73 ) / ataH ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana ] 1. apacannapi sUpakAraH pacanayogya yA pAcakaH ( vi0 pa0 ) /
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. daashH| daash-ac-si| dAzate ysmai| 'dArI dAne' (1 / 887) dhAtu se nipAtanavidhi dvArA 'ac' pratyaya tathA vibhktikaary| 2. goghnH| go-hn-ttk-si| gAM hanti yasmai aagtaayaatithye| 'go' zabda ke upapada meM rahane para 'han hiMsAgatyoH' (2 / 4) dhAtu se nipAtana dvArA 'Tak' pratyaya, upadhA akAra kA lopa, hakAra ko ghakAra tathA vibhktikaary||1335| 1336. bhImAdayo'pAdAne [4 / 6 / 51] [sUtrArtha 'bhIma' Adi zabda apAdAna artha meM nipAtana dvArA siddha hote haiN|| 1336 / [du0vR0] ete nipaatynte'paadaane| bibhetyasmAditi bhImaH, bhiissmH| caruH, praskandaH, prapatana: samudraH, nuvH| ete auNAdikA yathAkathaMcid vyutpaadyaaH||1336| [du0 TI0] bhiim0| bibhetyAdibhyo magAdayaH pratyayAH prayogAnusAreNa yojyaaH| ete ityaadi| yadi tarkhete uNAdayaH pratyayAH kriyAkArakasambandhAbhAvAd apAdAne eteSAM vRttirnAstIti? satyam, rUDhizabdeSvapi kazcit kriyAkArakasambandho dRshyte| yathA telapAyikAdizabdAnAmapIti bhaavH||1336| [samIkSA 'bhIma-bhISma' Adi zabdoM kI siddhi apAdAna artha meM nipAtana dvArA donoM hI vyAkaraNoM meM kI gaI hai| pANini kA sUtra hai- "bhImAdayo'pAdAne'' (a0 3 / 4 / 74) / ata: ubhayatra pUrNatayA samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. oNAdikA yathAkathaJcid vyutpAdyA: (du0 vR0)| 2. rUDhizabdeSvapi kazcit kriyAkArakasambandho dRzyate (du0 ttii0)| [rUpasiddhi] 1-2. bhImaH, bhiissmH| bhI+mak+si, bhii+s+mk-si| bibhetysmaat| 'tri bhI bhaye' (2 / 68) dhAtu se nipAtana dvArA mak pratyaya, sakArAgama tathA vibhktikaary| 3-7. cruH| cr+u+si| crtysmaat| prskndnH| pra-skanda-yu- an+si| prskndtysmaat| prptnH| pra+pat+yu-ana+ si| prpttysmaat| smudrH| suvH| su+ka+ si| srvtysmaat| car Adi dhAtuoM se 'u' Adi pratyaya tathA vibhktikaary||1336|
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 1337. tAbhyAmanyatroNAdayaH [ 4 / 6 / 52] 581 [sUtrArtha] sampradAna-apAdAna kArakoM se bhinna kAraka meM uNAdi pratyaya hote haiM // 1337 | [du0vR0 ] tAbhyAM sampradAnApAdAnAbhyAmanyatra kArake uNAdayo bhavanti / kRttvAduNAdayaH kartari prAptAH karmAdiSvapi kathyante / karotIti kAruH / vAtItiM vAyuH / kRSyate iti kRSiH / tanyate iti tantuH / / 1337 / [samIkSA] sampradAna-apAdAna kArakoM se bhinna kAraka meM uNAdi pratyayoM kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - " tAbhyAmanyatroNAdayaH" (a0 3 / 4 / 75) / ataH ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [rUpasiddhi ] 1. kaaruH| kR+unn+si| karoti / 'kR' se uN pratyaya, RkAra ko vRddhi-Ar tathA vibhaktikArya / 2. vaayuH| vaa+aay+unn+si| vAti / 'vA' dhAtu se uN pratyaya, Ayi Adeza tathA vibhaktikArya / 3. kRSiH / kRS+ik +si / kRssyte| 'kRS' dhAtu se ik pratyaya, guNaniSedha tathA vibhktikaary| 4. tntuH| tn+tun+si| tanyate / 'tan' dhAtu se tun pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1337 / 1338. kto'dhikaraNe dhrauvyagatipratyavasAnArthebhyaH [4 / 6 / 53] [sUtrArtha] akarmaka, gatyarthaka tathA pratyavasAnArthaka (bhojanArthaka) dhAtuoM se adhikaraNakarma - kartA -bhAva artha meM 'kta' pratyaya hotA hai | 1338 | [du0vR0] dhruvo nizcalaH, sa ca kriyAvizeSaNam, tasya bhAvo dhrauvym| acalAtmakakriyAtmakatvAd dhrauvyArthA akarmakA ucyante / pratyavasAnaM bhojanam / dhrauvyArthebhyo gatyarthebhyaH pratyavasAnArthebhyazcAdhikaraNe kto veditavyo yathAprAptaM ca / idameSAmAsitam, AsitamebhiH, Asito bhavAn, idameSAM yAtam, iha tairyAtam, grAmastairyAtaH, grAmaste yAtAH / adhikaraNaM / karma kartA ca yathAsambhavaM tenoktamiti liGgArthamAtre prathamaiva / idameSAM bhuktam, pItam / iha
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 kAtantravyAkaraNam tairbhukta odana:, pItaM pyH| bhojanArthAt kartaryapi syAditi vyavahitaH paatthH| kathaM bhuktA viprAH, pItA gAva iti? anyatrApi ceti vacanAt tadyogAd arzaAditvAd vaa| devazceda vRSTaH sampannA: zAlaya iti zAlihetavaH sampannA itytiittaa||1338| [du0 TI0] to'pi0| dhauvyArthA akrmkaaH| pratyavasAnArthA iti| pratyavapUrvaH syatibhojane vartate iti bhaavH| bhojnaarthaadityaadi| bhAvakarmaNoH kRtyaktakhalAstadanantaramAdikarmaNi ktaH kartari ceti, tata: zliSzIsthAsavasajanaruhIryatibhyazca tato gatyarthAkarmakAbhyAmadhikaraNe ca, tataH prtyvsaanaarthaacc| evaM sati ktadhrauvyagatigrahaNaM na vaktavyaM syAt , anantaratvAt tarhi krtriiti| athocyata pRthagyogakaraNamanarthakaM syAt, naivm| evamiha prakRtaM kathaM kartupakarSoM nizcIyate, atra cakArakaraNAt tarhi, pratipattiriyaM griiysiiti| kiJca varamakSarAdhikyaM na punaryogavibhAgaH iti kthmityaadi| anyatrApi ceti| "kRtyayuTo'nyatrApi' (4 / 5 / 92) ityapizabdasya bahulArthatvAt kartari bhvti| athavA pAnaM pItaM bhojanaM bhuktaM yathA daNDayogAd daNDa: puruSa iti| pAnaM pItaM tadasyAstIti vA, nanu avivakSitakarmakatvAt kartari sidhyati? naivam, anayoH karmaNo yogAbhAve kte'pi tadbhAvAd yathA kRtapUrvI kttmiti| yathA viprA bhUktA odanam, pItA gAvo jalamiti devazcetyAdi kAraNe kAyopacArAd yathA 'AyughRtam' iti na dossH||1338| [vi0pa0] kto0| idmessaamaasitmiti| adhikaraNavAcinA ktAntena sambandhavivakSayA sssstthii| Asyate'sminniti vigRhyAdhikaraNe ktH| "AdikarmaNi ktaH kartari ca" (4 / 6 / 48) iti, tadanantaram "zliSzIGsthAsavasajanaruhajIryatibhyazca'' iti, tataH "adhikaraNe ca dhrauvyagatipratyavasAnArthebhyaH' iti kRte pUrvasmin gatyarthAkarmakagrahaNam, iha ca ktagrahaNaM kRtaM syAdityAha- bhojnaarthaadityaadi| yathaiva hi dhrauvyagatyarthAbhyAM kartari ca bhavati tathA pratyavasAnArthAcca syAd ekyogtvaat| atha pratyavasAnArthAcceti pRthag yogaH kariSyate, tato'dhikaraNe iha cakArAcca yathAprAptatvAd bhAvakarmaNorapi cet 'varamakSarAdhikyaM na punaryogavibhAgaH' iti| vyavahita: pATha iti "dAzagono sampradAne' (4 / 6 / 50) ityAdibhistribhiyogairvyavahite'sya sUtrasya pATha ityrthH| atra dhrauvyArthebhyo'dhikaraNabhAvakartRSu gatyarthebhyo'dhikaraNabhAtakartRkarmasu pratyavasAnArthebhyo'dhikaraNabhAvakarmasu kto darzita:, yathAprAptaM ceti vcnaat| kthmiti| "kRtyayuTo'nyatrApi ca'' (4 / 5 / 92) ityapizabdasya bhulaarthtvaat| bhuJjate sma, pibanti smeti kartaryapi bhvti| tdyogaaditi| athavA bhojanaM bhuktam, pAnaM pItamiti bhAva eva prtyyH| bhuktayogAt pItayogAcca viprA gAvazca bhuktAH pItA ucynte| yathA
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 583 daNDayogAd daNDaH puruSa iti / arzaAditvAd veti / arzaAditvAdastyarthe bhuktaM pItaM vA eSAmastIti at-pratyayo vA / evaM bhuktA viprA odanam, pItA gAvo jalam ityapi bhavati / yathA kRtapUrvI kaTamiti / devazcediti / kAraNe kAryopacArAd yathA 'AyurghRtam' iti| ato'tIteM ktapratyayo na duSyatIti / / 1338 / [ka0ta0] kto'dhikrnne0| tadyogAditi pRthagevAyaM siddhAntaH / zAlihetava iti / vRSTyanantarakAle zAlisampattyabhAva ityupacAraH kriyate / bahukAlAnantaraM zAlisampattisamaye prayoge punaH sutarAM zAlayaH sampannA iti sidhyatyeva / nanu karmaNo'vivakSAyAmakarmakatvAdereva bhaviSyati kiM gatyAdigrahaNena / na ca vaktavyam - pazcAt kathaM karmavadbhAva iti kRtapUrvI kaTamityAdau pazcAt karmavivakSAyA dRSTatvAditi cet, naivm| yasmAdakarmakavivakSAyAM bhAvapratyaye kRte sati akarmakavivakSAyA yuktatvam, bhAve dhAtvarthakRtA vyAptirastIti nyAyAt / na tvadhikaraNAdau akarmakaviSayapratyaye karmavivakSA yuktimtiiti| anyathA akarmakagrahaNasya vyAvRttireva kutra bhvissytiiti| TIkAyAmanya Aha-- iti tanmate pAribhASiko'yamartha iti / / 1338 / [samIkSA] akarmaka Adi dhAtuoM se adhikaraNa Adi arthoM meM 'kta' pratyaya kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "kto'dhikaraNe ca dhrauvyagatipratyavasAnArthebhyaH" (a0 3 / 4 / 76 ) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hai| - [vizeSa vacana ] 1. acalAtmakakriyAtmakatvAd dhrauvyArthA akarmakA ucyante (du0 vR0 ) / 2. pratipattiriyaM garIyasI (du0 TI0 ) | [rUpasiddhi] 1. idameSAm aasitm| Asitam ebhiH / Asito bhavAn / As + iT + kt+si| 'Asa upavezane' (2 / 45) dhAtu se kramaza: adhikaraNa, bhAva tathA kartA artha meM prakRta sUtra dvArA 'kta' pratyaya, iMDAgama tathA vibhktikaary| 2.. idameSAM yaatm| iha tairyAtam / grAmastairyAtaH / grAmaste yAtAH / ' yA prApaNe' (2 / 16) dhAtu se adhikaraNa, karma, kartA arthoM meM 'kta' pratyaya tathA vibhktikaary| 3. idameSAM bhuktm| iha tairbhukta odanaH / 'bhuj' dhAtu se adhikaraNa-karma arthoM meM 'kta' pratyaya tathA vibhaktikArya / 4. idameSAM piitm| iha taiH pItaM payaH / 'pA pAne' (1 / 264) dhAtu se adhikaraNa - karma arthoM meM 'kta' pratyaya tathA vibhaktikArya / / 1338 /
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 kAtantravyAkaraNam 1339. yuvujhAmanAkAntAH [4 / 6 / 54] [sUtrArtha] 'yu' ko ana, 'vu' ko aka tathA 'jha' ko anta Adeza hotA hai||1339| [du0 vR0] eSAM sthAne 'ana-aka-anta' ityete AdezA bhavanti ythaasngghym| nandanaH. pAcakaH, gaNDayanta:, mnnddyntH| "gaNDimaNDijinandibhyo jhac' (kaat0303|16)| kathaM bhujyuH, mRtyuH? "bhujimRGbhyAM yuktyuko'' (kAta0 u0 2/34) / auNAdikasya bahulatvAt kRddhikaaraacc| UrNAH santyasya uurnnaayuH||1339| [vi0pa0] yuvu0| uurnnaayuriti| UrNAzabdAdastyarthe yustaddhita iti||1339| [ka0 ta0] yu0| vRttau mRtyuriti pATho nAsti, mRGastyako vidhAnAditi kshcit| yuktyukpratyayayorapi yurvidyate iti kathamasya nAna ityathoM nigadita itynyH||1339| [samIkSA] __ zarvavarmA tathA pANini donoM ne hI 'ya-va-jha' pratyayoM ke sthAna meM kramaza: 'anaaka-anta' Adeza kie haiN| pANini ke etadartha do sUtra haiM- "yuvoranAko, jho'ntaH" (a0 7 / 1 / 1,3) / isa prakAra pANinIya sUtradvayaprayukta gaurava ke atirikta ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. nndnH| nnd-yu-an-si| 'Tunadi samRddhau' (1 / 25) dhAtu se "nandyAderyuH" (4 / 2 / 49) sUtra dvArA 'yu' pratyaya, prakRta sUtra se 'yu' ko 'ana' Adeza tathA vibhktikaary| 2. paackH| pc+vunn-ak-si| 'Du pacaS pAke' (1 / 603) dhAtu se "vuNatRcau'' (4 / 2 / 47) sUtra dvArA 'vuN' pratyaya, prakRta sUtra se 'vu' ko 'aka' Adeza, upadhAdIrgha tathA vibhktikaary| 3-4. gnnddyntH| gnndd+jhc-ant-si| mnnddyntH| maND+jhac-anta- si| 'gaDi vadanaikadeze' (1 / 131) tathA 'maDi bhUSAyAm' (1 / 103) dhAtuoM se "gaNDimaNDijinandibhyoM jhac" (kAta0 u03|16) sUtra dvArA 'jhac' pratyaya, prakRtasUtra se 'jha' ko 'anta' Adeza, iDAgama, guNa, ayAdeza tathA vibhktikaary||1339|
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 1340. samAse bhAvinyanaJaH ktvo yap [4 / 6 / 55] [sUtrArtha] nabhinna avyaya kA ktvApratyayAnta zabda ke sAtha samAsa hone para ktvA pratyaya ke sthAna meM 'yap' Adeza hotA hai||1340| [du0 vR0] no'nyasyAvyayasya ktAntenaiva samAse bhAvini ktvApratyayasya yabAdezo bhvti| praNamya, ApRcchya, pradIvya, apetya, adhiity| bhAvigrahaNamupadezayabartham, tena paJcamopadhAprabhRtInAM dIrghAdayo na syuH, to'ntazca syaat| khATkRtya, kanyAmalaMkRtya, satkRtya, asatkRtya, antarhatya, kaNehatya, manohatya? paya: pibati, yAvat pibati tAvat tRpta ityrthH| puraskRtya, astaMkRtya, acchagatya, acchatrajya, acchodya, adaH . kRtya cintayati, tirobhUya, tiraskRtya, upAjekRtya, anvAjekRtya, sAkSAtkRtya, madhyekRtya, padekRtya, nivacanekRtya, urasikRtya, manasikRtya, hastekRtya, pANaukRtya, prAdhvaMkRtya, upaniSatkRtya, jiivikaakRty| __ anukaraNaM ca kRtA bhUSaNAdarAnAdareSvalaM sdst| agrahaNe'ntastRpto ca kaNemanasI puro'staM c| accha ca gatyarthavadibhiranupadeze'das tiro'ntau tiras upaaje'nvaaje| sAkSAtprabhRtIni ca kRJA vaa| madhye pade nivcne| anatyAdhAna urasi mnsi| nityaM haste pANAvudvAhe bandhane praadhvm| upaniSadaupamye jIvikA ca pUrve smstaashc| samAsa iti kim? tiraH kRtvA, upAje kRtvaa| anatra iti kim? akRtvaa| pryudaaso'ym| tena sasaMkhyAna syaat-prmkRtvaa||1340| [du0 TI0] smaase0| no'nysyetyaadi| paryudAso'yamiti vakSyati 'najiva yuktamanyasadazAdhikaraNe tathA hyarthagatiH' (kA0 pari0 49) ityavyayo gmyte| nanu samAse ktveti vacanAt tadantena dhAtunA gamyate ityAha- ktvaantenetyaadi| samAsa iti viSayasaptamI na bhAvasaptamI, bhaviSyati hi bhAvinIti vcnaat| athavA naJo'nyasya samAsa iti viSaye ktvA yab bhvti| snAtvA kAlakaH, pItvA sthiraka iti vAkyama, tathA snAtvA kAlako bhavati, pItvA sthirako bhavatIti gamyamAnatvAd bhavatirna prayujyate kutazcodyaM pUrvasyApi syaaditi| athavA anaJa iti paJcamI no'nyasmAdavyayAt parasya ktvo yabiti vacanAd dhAtuvyavadhAne'pi bhvti| kazcid AhasamAsa iti| nirdhAraNe saptamI jAtAvekavacanam, tadA dhAtvapekSayA bahutvamastIti na nirdhAraNaM virudhyate sUtratvAd bahuvacanasya sthAne ekavacanaM vA samAseSu madhye ktvAntasya yabAdezo nirdiSTasya ktvApratyayasya kRdadhikArAt kRJaH ktveti, sUtratvAdeva SaSThyarthe saptamyekavacanaM samAsasya ktvAntasyetyarthastadiha na prayojayati bhAvItyAdyantaraGgam, punareSAmakapadAzrayatvAd yabAdezasya tu bhirnggtvsmaashrytvaat|
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 kAtantravyAkaraNam dIrghAdiSu kRteSu praNamyetyAdIni na sidhynti| na ca 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) iti 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA0 parika 33) iti nyaayaat| evaM cet tarhi bhAvigrahaNaM kimartham, yapi ca "ado jagdhiH " (4 / 1 / 82) ityatra yagrahaNamantaraGgaM bhaviSyatIti? satyam, dhuTyaguNe jagdhau siddhe yapi ceti yadAha tajjJApayatyAcArya:- dIrghAdIn bahiraGgo yaba bAdhata iti| tathA ca tatra svamanasAdhanArthaM paramatamAha- tathA cti| paro vrate jagdhirapi yat tat kasmAt siddham "adasti kiti'' (a0 2 / 4 / 36) vidhaanaat| ktveti kakAraH sukhapratipattyarthaH, pkaarstaagmaarth:| AryAvandhenodAharaNaM krameNa darzayati- anukrnnmityaadi| 'khADiti kRtvA niSThIvati' itizabdena vyavadhAnAnna syaat| alaM sdsditi| bhUSaNe'lamAdare sat. anAdare'saditi ythaasngkhym| antaragrahaNe'rthe grahaNaM svIkaraNaM tasmAdanyad agrhnnm| 'kaNe-manasi' saptamyantapratirUpako tRptaavtheN| agrArthe puraszabda:, anuplbdhythe'stNshbdH| acchazabdo'bhizabdArthe gatyarthairvadinA c| anupadezo buddhyA parAmarzanam, adaszabdo'vyayamevAtra na tyadAdipaThita iti| antddhaaNviti| antrddhirvyvdhaanm| tatra tiras, 'upAje- anvAje' zabdau vibhktiprtiruupko| durbalasya sAmarthyAdhAne vrtete| sAkSAtprabhRtaya iha gRhynte| ktvAntAnAM nitysmaaso'bhidhaanaan| atha saha tirasA vartante iti stiraaNsi| upAje-anvAje-sAkSAtprabhRtIni kRtadvandvAni karotinA vetyrthH| sAkSAt, mithyA, cintA, bhadrA, rocanA, amA, AsthA, asnA, addhA, prAjaryA, prAjaruhA, bIjA , bIjaruha, pravAhA, samusar2yA, lavaNamuSNaM ca, zItam udakam , Ardram, lavaNamAdaya: svabhAvAnmAntA:, aglo, vaze, vikapane, vihasane, prakapaNe, prahasane saptamyantapratirUpakA:, ete prAdas-Avis-namas-madhye-pade-nivacane-zabdAzca saptamyantarUpakA iti saakssaatprbhRtiini| vacanAnAmabhAvo nivacane, atyAdhAnamupazleSastato'nyatreti hastina: pade kRtvA ziraH shete| AryAsamAptiM yAvat kRnyo'dhikaarH| urasi mnsiiti| urasi kRtvA abhyupagamyetyarthaH, manasi kRtvA nishcityetyrthH| anatyAdhAna iti kim? urasi kRtvA pANiM shete| nityaM haste pANAvudvAhe iti nityazabdo vaanivRttyrthH| udvAho daarkrm| prAdhvamavyayamAnukUlye vartate tadevAnukUlyaM bandhananimittaM yadA bhavati. iha na syAt prAdhvaM kRtvA zakaTaM zakaTasyAnukUlyam adhvnibndhnhetukm| upaniSacchabda aupamye jIvikAzabdazcaupamye ityrthH| upaniSadamiva jIvikAmiva kRtvetyrthH| ete pUrvoktA avyayAH sarve tyAdyantAt kRdantAcca yathAnirdiSTAH pUrve veditvyaaH| samastAzca kRdbhiritIha vyavasthAyA abhidhAnata iti|
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 587 evam uuryaadyshc| UrI-UrarIzabdAvaGgIkAre vistAre c| UrgakRtya UrgakRtya vdti| pANIkRtya, tAlIkRtya? atAlIkRtya, vetAlikRtya, ghuSikRtya, pkliikRty| sakalAdayo hiNsaayaam| gulagudhA pIDArthe, gulugudhaakRty| sajuH sahAthai, sajuHkRtya, phalUkRtya, phalIkRtya, aakluukRty| phalAdayo vikaare| AlambIkRtya, kevAlIkRtya, devAlIkRtya, vAGgAlIkRtya, masamasAkRtya, samasamAkRtya, AlambyAdayo hiNsaayaam| zrauSaTkRtya, vauSaTkRtya, svAhAkRtya, svadhAkRtya, praadusskRty| evaM cyantA ddaajntaashc| zaklIkRtya, pttpttaakRty||1340| [vi0pa0] smaase0| no'nysyeti| paryadAso'yamiti vkssyti| sa ca sdRshgraahiiti| nnyo'nysyaavyysyetyrthH| ktapratyayasya zrutatvAt tadantenApi dhAtunA samAso gamyate ityAha- ktaantenaiveti| tena snAtvAkAlakaH, pItvAsthirakaH iti samAse'pi pUrvasya ktvo yap na bhvtiiti| yastu manyate vAkyamevedaM na smaas:| snAtvAkAlako bhavati, pItvAsthirako bhavatIti gamyamAnatvAt tadA dezyameva nAstIti bhaaviityaadi| bhaviSyatIti bhAvI smaasH| tasmin viSaye yabAdezo bhavan samAsaniSpatteH prAga upadizyamAnasyeva ktvo yabityarthaH, tena takArasya dhuTaH kSaNamapi sthiterabhAvAt "paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe" (4 / 1 / 55) iti diirghtvm| vanatitanotyAdinA paJcamalopaH, AtazcAd bhavatIti "cchvoH zUTau paJcame ca' (4 / 1 / 56) iti na bhavati to'ntazca syaaditi| dIrghatvAderivopasargasambandhAdapi prAga bhvissyti| samAse yapi kRte to'nta ityrthH| nanvatra sAdhanAyattatvAt kriyAyAH pratyayakAryamevetyuktam? stym| kintvetasmin sati taduktam, anyathA samAsAnantaraM yabiti kathamupasargasambandhaH pUrvaM na syAt smaassyobhypddrshittvaaditi| ___ khATkRtyetyAdInAmudAharaNAnAmAryAbhirabhidhAnavyavasthAmAha- anukaraNaM ca kRteti| pUrve samastAzceti vakSyati, tenAyaM smbndhH| anukaraNaM tyAdyantAt kRdantAcca pUrvaM nipatati, kRtA kRdantena ca smsyte| cakArAnna kevalam anukaraNam prAdaya upasargAzceti suucyti| evmuttrtraapi| khADiti kRtvA niSThAvatItyatra na bhavati itizabdena vyvdhaanaat| bhuussnneti| bhUSaNaM maNDanaM tatrAlam, AdaraH prItyA sambhavaH,tatra st| anAdaraH paribhavaH, ttraast| yathoktArthAdanyatra na bhvti| alaM kRtvA, na krtvymityrthH| sat kRtvA, vidymaanmityrthH| asat kRtvaa,avidymaanmityrthH| agrhnne'ntriti| grahaNaM svIkArastato'nyad agrhnnm| grahaNe na bhvti| antarhatvA mUSikaM gataH, zyeno gRhItvA gata ityrthH| tRptau ceti| cakAra aaryaapuurkH| kaNe iti saptamyantaM prtiruupkmevaavyym| manazca tRptaavrthe| tRpteranyatra na bhvti| taNDulasya kaNe hatvA mano hatvA gtH| mnshcittmityrthH| puro'staM ceti puras ityagrArthe sAntamavyayam,
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 kAtantravyAkaraNam astamityanupalabdhau, anyatra na bhvti| puraH kRtvA, nagarI: kRtvetyrthH| annaM kRtvA. kssiptmityrthH| accha ceti| acchshbdo'bhishbdaarthe'vyyH| vadinA ca cakAra aaryaapuurnne| gatyarthavadibhiriti kim? accha kRtvaa| avyayAdanyatra na bhavati, udakamacchaM gtvaa| anupdeshe'dsiti| svabuddhyA praamsho'nupdeshH| avyayo'yamadaHzabdo na tydaadiptthitH| anyatra ada: kRtvA kuNDaM gataH, parasya kthyetyrthH| tiro'ntaaviti| antrddhivyvdhaanm| anyatra tiro bhUtvA sthitH| anRjurbhUtvA sthitH| pArzvataH tiryag bhUtvA ityrthH| ko vibhASA'sya vakSyate itytrodaahRtm| stirsiti| antaddhauM vrtmaanstir:shbdH| 'upAje-anvAje' zabdau vibhaktyannapratirUpako durbalasya balAdhAne vrtmaanau| veti vibhaassyetyrthH| pakSe niraskRtvA. upAjekRtvA, anvaajekRtvaa| sAkSAtprabhRtIni cyarthavRttIni accyantAni gRhynte| asAkSAt sAkSAt karoti saakssaatkRtvaa| evam amithyA mithyA karoti mithyaakRtvaa| ccyantAnAM tu nityasamAsa evAbhidhIyate saakssaatkRty| yadA tu na cchyarthavRttitA kintarhi sAkSAtkRtasya pratyakSatAmupagatasyaiva kiJcidanyat kriyate, tadA sAkSAtkRtvetyetadeva syAt na yap smaasaabhaavaat| sAkSAt, mithyA. cintA. bhadrA, rocanA, amA, AsthA, asnA (aghnA), prAjaryA, prAjaruhA, vIjA, vIjaruhA, saMssayAM, arthe (aglo), agnau vaze, vikapane, prakapane,vihasane, prhsne| ete sptmyntprtiruupkaa:| lavaNam, uSNam, zItam , udakam , aardrm| ete svbhaavaanmaantaaH| namas, prAdus, aavis| iti saakssaatprbhRtiini| eSAM yathAdarzanamarthaH kathyate- sAkSAt pratyakSe sAdRzye c| mithyA anRtaarthe| cintA maansvyaapaare| bhadrA aalocnprshNsaayaam| rocanA diiptiprshNsyoH| locaneti kecid dIptau ptthnti| amA rh:smvaayshyogsaamrthyssu| AsthA Adare pratijJAyAM c| asnA nirmliikrnne| kecid aghneti pAThaM mnynte| ghasla adane ityasya niSThAntasya nasamAse AkArAnto nipAta iti tadAsyArthAntarAnabhidhAnAt prakRtyarthavRttitaiva gamyate, tathA prAjaryAdInAM cturnnaam| tathAhi saGgatArthasya ajaryAzabdasya prAdisamAse prAjayeMti nipaat:| kaizcid atra praajuretybhidhiiyte| prapUrvAd anje: kurapratyaye rUpaM praajruheti| prAjapUrvAd ruhermUlavibhujAditvAt kH| biijyti| bIjenAryeti samAse AryAzabdasyAkAralopo nipaatnaat| ____biijruheti| bIjAd rohatIti pUrvavat kprtyyH| gnnpaatthaaccaissaamvyyaanaamaakaaraanttaa| saMsaryA prayojana saMvaraNe ca, arthe zabda: prayojane nivRttau c| aglo tekSNye, vaze asvAtantrye, vikapane prakapane ca vairuupye| vikapane hiMsAyAM prakapane santApe ityeke| vihasane utsAhe sAmarthya ca tathA prahasana iti| lavaNaM rucyathe, uSNamabhinave, zItamanAdare, udakaM klede dravye c| Ardra sodakAbhinavayoH, namas praNAme, prAdus Avis praakaashy| ete'rthAH prsiddhaaH| pryogaanusaarennaanye'pyudaahrnniiyaaH| ata eva
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 589 sAkSAtprabhRtInAM vRttAvartho na darzitaH / alamAdInAM bhUSaNAdaya iveti / madhya iti / kRjeti sarvatrAnuvartate / vetIti nityAbAdhe / ete pANauparyantAH saptamyantapratirUpakA avyayAH / pakSe madhyekRtvA, padekRtvA / vacanAnAmabhAvo nivacanam - nivacanekRtvA / vAcaM niymyetyrthH| atyAdhAnamupazleSaH, tato'nyadanatyAdhAnaM tasminniti / anyatra na bhavati-- hastinaH padekRtvA ziraH zete / ursiiti| urasikRtya, abhyupagamyetyarthaH / manasikRtya, nishcityetyrthH| anatyAdhAna ityeva- urasi kRtavA pANiM zete / udvAho vivAhaH / bandhana iti / prAdhvamavyayamAnukUlye vartate taccedAnukUlyaM bandhanahetukaM bhavati / bandhena hetunA bhavatItyarthaH / iha na bhavati 'prAdhvaM kRtvA zakaTaM gataH' iti / pragato'dhvAnaM prAdhvam "upasargAdadhvan" (2 / 6 / 73 - 32) iti rAjAditvAdat / kecid iha lAkSaNikatvAnna bhavatItyAzaGkya bandhanagrahaNamanavyayasyApi samAsArthaM samarthayante / tena yadA bandhanena zakyasyAdhvani sAmarthyalakSaNam AbhimukhyalakSaNamAnukUlyaM vivakSyate, tadA prAdhvaMkRtya zakaTaM gataH iti syaat| tadayuktam, abandhanahetukAnukUlyanivRttiphalatvAd bandhanagrahaNasya kathaM jJApakatvam, kathaM vA'navyayasya makArAntateti cintyam / samAse hi dvitiiyaalopo'stiiti| upaniSadaupamye, jIvikA ceti / upaniSadamiva kRtvA, jIvikAmiva kRtvA itynvyyvaakyenaarthkthnm| upaniSad rahasye, jIvikA jiivnopaaye| pUrve smstaashceti| ete'vyayAH sarve dhAtoH pUrve kRtasamAsAzca kRdbhirityuktameva / evam UryAdicviDAco'pi veditavyAH / 'UrIkRtya, UrarIkRtya' etAvaGgIkaraNe vistAre ca / pAmpItyayaM vidhvaMse mAdhurye ca pAmpIkRtya / apare tvAhuH - karaNavilApe pAmpIkRtya / 'tAlI, AtAlI' etau vrnne| apare etAvuttame ityAhuH / vetAlI vairUpye / kecinna paThantyeva / dhUsI (lI) kAnte, aakaangkssaayaamitypre| 'sakalA, saMzakalA, bhraMzakalA, AlambI, loSTI, kevAlI, zevAlI, paryAlI, varSAlI, sammasA' ete daza hiNsaayaam| apare sakalAdayazcatvAraH paribhave / AlambyAdayo'pi catvAraH prAkAzye, antyau dvau cUrNe saMvaraNe cetyAhuH / gulagudhA pIDAyAm, krIDAyAmityapare / sajUH sahArthe / 'phalgu' phalI, AklI, viklI' ete catvAro vikAre / apare tvAhu:- Adyau krIDAsampattau, antyau . vikAre, vibhAge itynye| 'vaSaT zrauSaT, vauSaT svAhA, svadhA' ete paJca havirdAne / anye sAmAnyena devatAsampradAne N vizeSastu vaSaT agnaye, svadhA pitRbhya ityaahuH| itare vaSaT pUjAyAm, svadhA tRptiprItyorityAhuH / anye prItyabhivAdane cetyAhuH / zrat zraddhAyAM dadhAtiprayogeSu yujyateM zraddhAya zraddhAM kRtvA ityarthaH / prAdus Avis prAkAzye / ityUryAdayaH / prAdusAvis' zabdau sAkSAtprabhRtiSu paThyete / tenAnayoH kRJA vA samAso bhavati prAduSkRtya
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 590 kAtantravyAkaraNam praadusskRtvaa| AviSkRtya, aavisskRtvaa| atra prAdurAviSoH pATa. kRJo'nyatra ninyaarthH| evaM prAdarbhaya, aavirbhuuy| evaM LyantA DAjantAca- zaklIkRtya, pttpttaakny| viDAcau kabhvastiSvabhidhIyete. UryAdayo'pi tebhya eva prAk siddhA ityuktm| tiraskRtvA. upaajektveti| satigs ityAdinA vikalpavidhAnAdiha pakSe samAso na bhvti||1340| [ka0 ta0] smaa0| ktvaantenaivti| parabhUtena kvAntena nabhinnasyAvyayasya pUrvavartina iti, na tu pUrvavartinaH ktvAnteneti vizeSaNavizeSyabhAvasya pryokturaaytttvaat| dIrghAdikaM na syaaditi| nan tathApi kimarthaM bhAvigrahaNaM nimitnAbhAve naimittikasyApyabhAvo bhvissyti| naivam, 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA0 pari0 33) iti nyAyAd dIrghAdeH sthiti: syaat| tathAhi antaraGge naimittikAbhAve kartavye bahiraGgo yabasiddhaH syAditi dhuDAdirbhavatyeveti bhaavigrhnnm| yad vA 'upetya' ityAdau prAk samAse pazcAd yapi sati hrasvAntatvAbhAvAt takArAgamo na syaat| etadarthaM kriyamANamanyadapi viSayIkarotIti bhAvigrahaNasthitau samAsasya bhAvitvaM yavvidhAnasya pUrvatvaM tatazca takArAgamAderapi pUrvatvaM bodhym| anyathA samAsAd yapaH pUrvatve ko laabh:| padbhyAM tenetyaadi| nanu yathA ktvAntena samAsastathAvyayenApi bhavati, tat kathaM pratyudAharaNaM saMgacchate? satyam, cintyametaditi durgaadityH| sAntayoravyayayograhaNamiti anyH| vastutastu prasajyAtheM naji gRhyamANe sati no'bhAve ktvAntena samAse sati yapa syAditi sUtrArtha: syaat| tathA ca satyatrApi syaat| paryadAse t naJaH sadRzasya ktvAntena samAse yap syAdityarthe nasadRzasya pUrvatvaM ktvAntasya paratvamini kramo lbhyte| tenAtrApi syAdityAha- teneti| tena paryudAsena nA siddhmitynvyH| nanu naJ prasajyavRttiH kathana syAditi ced na, anaja iti samAsadarzanAt? anyathA prasajyanaJaH kriyAsambandhAt samAsAbhAva: syaat| yastu prasajye'pi kvacit samAso dRzyate, sa tu na srvtr| akartarItyatra kArakagrahaNena jnyaapittvaat| bhuussnnetyaad| yathAsaMkhyAditi pUrvaNaiva saMgacchate. anyathA ekasyArthadvaye vartamAnatve'pi prtissedhaarthH| 'alaGkRtvA' ityatra na bhvissyti| nanu bhAvigrahaNaM kimarthaM "yapi cAdo jagdhiH '' (4 / 182) ityatra yagrahaNam antaraGgabAdhakaM bhaviSyatItyAhaTIkAyAmevaM cet tiiti| [pAThAntaram-svamatasAdhanArthaM paramatamAha- tathA ceti| lyabiti paramate yapa: saJjJA, tIti taadaavityrthH| kitiiti| kAnubandha ityrthH| arddhAryayA dezyamuktvA para: siddhAntayati iDiti iTprabhRtInAmapi yap bAdhaka: syaadityrthH| tataH kRtamiti lyabgrahaNaM kRtmityrthH| bhAvigrahaNaM kRtamityarthaM kurvntynye| ttsiddheriti| teSAmiTa
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH prabhRtInAM siddherityrthH| iTprabhRtayo'pi siddhA bhavantu ityartha iti yaavt| paramataM dUSagati- naivmiti| svmtmaah-etessvityaadi| eteSu ktvAmAtrasya yap syAt, kintu iTa: sthitiH syaadityrthH| nirdizyabhAnamanAdRtyAha- atha kthnycidityaadi| tathApyasiddhamiti nyAyena seTtvAd guNI syAt tatazca smprsaarnnaabhaavH| dIrgha evaMti. praNamyetyAdAviti shessH| saMprasAraNaM ca na syAditi pravrazzyetyatreti shess:]||1340| [samIkSA] 'praNamya, upetya, adhItya' Adi zabdoM kI siddhi ke lie kAtantrakAra ne ktvA ko 'yap' Adeza tathA pANini ne 'lyap' Adeza kiyA hai| pANini kA sUtra hai"samAse'napUrve ktvo lyap" ( a0 7 / 1 / 37) / pANini ne lakArAnubandha kI yojanA litsvara ke lie kI hai, kAtantrakAra ne svaravidhAna nahIM kiyA hai| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. ktvAntAnAM nityasamAso'bhidhAnAt (du0 ttii0)| 2. ete'rthAH prasiddhAH, prayogAnusAreNAnye'pyudAharaNIyAH (vi0 p0)| 3. cintyametaditi durgAditya: (ka0 t0)| [rUpasiddhi] 1. prnnmy| pra nm+ktvaa-yp+si| 'pra' upasargapUrvaka 'Nama prahvatve zabda ca' (1 / 159) dhAtu se ktvA pratyaya, samAsa, ktvA ko yapa Adeza, 'p' anubandha kA prayogAbhAva tathA vibhktikaary| 2-5. aapRcchy| aang-prcch+ktvaa-ypsi| prdiivy| pr+divu+ktvaa-yp-si| upety| up-inn+ktvaa-yp+si| adhiity| adhi, ing+ktvaa-yp+si| AphUrvaka pracch, prapUrvaka div, upapUrvaka iNa tathA adhipUrvaka iG dhAtu se ktvApratyaya, samAsa, yap Adeza tathA vibhktikaary| 'khATkRtya, alaMkRtya, satkRtya, asatkRtya, antarhatya, kaNehatya, manohatya, puraskRtya, sAkSAtkRtya, jIvikAkRtya' Adi prayogoM meM bhI prakRta sUtra se ktvA ko yap Adeza hotA hai||1340| 1341.cajoH kagau dhuDyAnubandhayoH [4 / 6 / 56] [sUtrArtha] dhuTasaMjJaka varNa ke pare rahate tathA ghakArAnubandha vAle pratyaya ke pare rahate cakArajakAra ke sthAna meM kramaza: kakAra-gakAra Adeza hote haiN||1341| [du0vR0] cajoH kagau bhavato dhuTi ghAnubandhe ca pratyaye pre| nimittena tu sambandhasyAvivakSitatvAnna ythaasngkhym| paktA, bhoktaa| pAkaH, bhog:| bhugnaH, rugNaH / iti nityamapi natvaM antaraGtvAccavargasya kirsti| aghAnubandhe. kRti vyAvRniH syAditi dhuddgrhnnm|| 1341 /
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] cjoH| dhyAnabandhayoH parayordhAtozcajoH kagau bhavana iti vivakSA dhuDghAnubandhayozcajAviti sambandhasyAvivakSA ityAha- coriti| katA yathAsaGkhyamanudeza: smaanaamityrthH| nitymityaadi| paganityam, nityAdantaraGgaM valIya ityrthH| antaraGga punaH prakRtyAzrayatvAt tena cavargasya kirasavaNe bhavatIti kRtyaghAnubandhe na bhavatIti pratipadyateti na punarbhUtapUrvadhuDavadhAraNA) dhuDgrahaNam ityrth:| niSThAyAmaniTo dhAtoriti kazcid aah| tena arjasarjaprabhRtInAM niSedha: siddho bhavati. tdst| abhidhAnAdeva ghyaNaghao na dRshyte| ata eva na kavargAdivrajyajAmiti arcizuciruciyAcInAM ca vishessprtissedhmaah| kiJca zuce: zokaH, ruce rokH| niSThAyAM seTo'pi katvaM na dRzyate. abhidhaanaat| 'arya:, arcaH' iti ghyaNi ghani na bhvti| dRzyate ca ghani arkaH, rucermaka rukma ityaadi||1341| [vi0pa0] cjoH| dhuDyAnubandhayoH parayoyoM dhAtumnasya cajo: kagAviti kAryikAryayoreva yathAsaGghayamityAha- niminenetyAdi / dhuTi casya kaH, ghAnubandhe jasya gaH iti sambandho na vivakSita iti| atha kimarthaM dhugrahaNam- cavargasya kirasavaNe iti dhuTi katvamastyeva? stym| bhUtapUrvadhuTapratipattyartham. tena "lvAdhodanubandhAcca'' (4 / 6 / 104) iti nityatvAnnatve'pi syAt, tadayuktam ityAha- bhugna iti| parAnnityam , nityAdantaraGga balIya iti bhaavH| parihAramAha-- aghAnubandha ityaadi| cajoH kagau ghAnubandha iti kRte tRjAdau ghAnubandhe vyAvRniH syAt, AkhyAtikalakSaNamapi prvrtitumrhti||1341| [ka0 ta0] cjoH| smbndhsyaavivkssittvaaditi| nanu kathamidamucyate pravacarciruciyAcityajAmiti ghyaNi katvagatvapratiSedhAdeva nimittAbhyAM kAryayoryathAsaGkhyaM na bhaviSyatIti? stym| tasmAdeva pratiSedhavacanAd vivakSA, na tu vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAditi bodhym| kirastIti antaraGgatvAt katve'pi kRte 'bhaktaH' ityeva syaat| na ca dhuTAM tRtIyaH ityAdinA tRtIyo bhaviSyatIti vAcyam, caturtheSveveti niyamAt? satyam, etadarthamapi dhuDgrahaNamiti bodhym| yattu ghAnubandhe kRti vyAvRttiH syAditi prayojanamuktaM tanmakhyatayeti bodhym| kathaM tasya mukhyateti cet "cavargasya kirasavaNe' (3 / 6 / 55) ityatra 'girasavaNe' iti kRte gatvasya siddhtvaat| __nanu siddhAnte tu 'bhugnaH' ityAdau antaraGgatvAd gatve kRte'nantaratvAd aghoghe prathamaH" (2 / 3 / 61) kathana syAditi. na ca sakRdbAdhitatvAditi vAcyam, 'bhoga:' ityAdau critaarthtvaat| na ca dhuTpratyaye'narthakatA, gakArasya katve'pi saarthktvaat| anyathA ghAnubandhe kRti vyAvRttiH syAt? satyam, katve kRte nimitnAbhAve naimittikasyApyabhAvo bhvissyti|| 1341 / /
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 593 [samIkSA] 'vaktA, bhoga:' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM cakAra ko kakAra tathA jakAra ko gakArAdeza kiyA gayA hai| antara yaha hai ki kAtantrakAra ne prakRta Adeza sAkSAt kiyA hai, ata: arthAvabodha meM suvidhA hotI hai, jabaki pANini cavarga ko kavargAdeza kA vidhAna karake jJAnagaurava hI siddha karate haiN| unakA sUtra hai"coH kuH'' (a0 8 / 2 / 30) / isa prakAra yahA~ kAtantrIya utkarSa kahA jaaegaa| - [rUpasiddhi] 1-2. pktaa| pac+ tRc+si| bhoktaa| bhuj tRc+si| 'pac-bhuj' dhAtuoM se "vuNtRco'' (4 / 2 / 47) sUtra dvArA 'tRc' pratyaya, 'nAminazcopadhAyA lagho:'' (3 / 5 / 2) se bhuj dhAtu kI upadhA ukAra ko guNa, prakRta sUtra se cakAra ko kakAra-jakAra ko gakAra tathA vibhktikaary| 3-4. paakH| pc+ghny+si| bhogH| bhuj+ghny+si| 'pac-bhuj' dhAtuoM se 'ghaJ' pratyaya, upadhAdIrgha-guNa, cakAra ko kakAra- jakAra ko gakAra tathA vibhktikaary| 5-6. bhugnH| bhuj+kt+si| rugNaH / ruj+ktsi| 'bhuj-ruj' dhAtuoM se 'kta' pratyaya, takAra ko nakAra, prakRta sUtra se jakAra ko gakAra tathA vibhktikaary||1341| 1342.nyaGkavAdInAM hazca ghaH [4 / 6 / 57] [sUtrArtha 'nyaGgha' ityAdi zabdoM meM 'c-j' ko 'k-g' Adeza tathA 'h' ko 'gh' Adeza hotA hai||1342| [du0 vR0] 'nyaGgha' ityevamAdInAM cajoH kagau bhavato hazca gho bhvti| nAvaJceru:- nyngghH| "bhRmR-tR-cari-tsari-tani-masji-zIGbhya u:' (kAta0 u0 1 / 5)- mdguH| "prathimrathimrasjAM samprasAraNaM salopazca' (dra0, kAta0 u0 1 / 11)- bhRguH| "sphAyItancivancItyAdInAM rak" (kAta0 u0 2 / 14)- takram, vkrm| asun- ucyate'sminniti okH| vyatiSaGgaH, avasargaH, sanjeH, sRjezca pcaadyc| zvapAkaH, mAMsapAkaH, kapotapAkaH, uluukpaakH| krmnnynn| dUre pacyate svayameva, phale pacyate svayameva- dUrepAkaH, phlepaakH| pcaadyc| gaNanipAtanAd upadhAyA dIrghatvaM sptmyaashcaaluk| kSaNepAka iti kecit| phlepaakH| mehatItyac megho jalada ev| avadAgha:, nidaaghH| arhateH argham,ghabi sNjnyaayaam| anyatra avadAha:, nidAhaH, arhH||1342| [vi0pa0] nyku0| mdguriti| masjerjakArasya gatve "dhuTAM tRtIyaH' (2 / 3 / 60) iti sakArasya dkaarH||1342|
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'nyaGkuH-bhRguH' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi donoM hI vyAkaraNoM meM c ko k tathA j ko g Adeza se kI gaI hai| antara yaha hai ki kAtantrakAra sAkSAt cakAra ko kakAra tathA jakAra ko gakAra Adeza karate haiM, jabaki pANini ne cavarga ko kavargAdeza kA sAmAnya nirdeza karake gaurava upasthita kiyA hai| unakA sUtra hai - " nyaGkavAdInAM ca' (a0 7 / 3 / 53) / isa prakAra kAtantrakAra kA utkarSa draSTavya hai| [rUpasiddhi] dhAtu 1. nyaGkuH / ni+any+u-si| 'ni' upasargapUrvaka 'ancu gatipUjanayoH' (1 / 48) se "nAvaJceH" (kAta0u0 1 / 14) sUtra dvArA 'u' pratyaya, prakRta sUtra se cakAra ko kakAra, sandhikArya tathA vibhaktikArya / 2-3. mdguH| masj+u+si / bhRguH / bhrsj+u+si| 'masj, bhrasj' dhAtutroM se 'u' pratyaya, jakAra ko gakAra tathA vibhktikaary| 4-5. tkrm| tanc+rak+si / vkrm| vanc + rak+si / 'tanc, vanc' dhAtuoM se 'rak' pratyaya, nalopa, cakAra ko kakAra tathA vibhaktikArya / 6-19. okH| vac + asun+si| vyatiSaGgaH / vi + ati+snj+ac-si| avasargaH / ava+sRj+ac+ si / zvapAkaH / zvan+ pac + ann+si| mAMsapAkaH / mAMsa+pac - ann+si| kapotapAkaH / kapota+pac + ann+si| ulUkapAkaH / uluuk+pc+ann+si| dUrepAkaH / dUre+pac+ac-si / phalepAkaH / phle+pc+ac+si| kSaNepAkaH / kSaNe + pac + ac+ si / meghaH / mih + ac + si / avadAghaH / ava + daha+ghaJ + si / nidAghaH / ni+dah+ghaJ +si| argham / ah+ghaJ + si / prakRta sUtra se cakAra ko kakAra, jakAra ko gakAra tathA hakAra ko ghakArAdeza / / 1342 / 1343. na kavargAdivrajyajAm [4 / 6 / 58 ] [sUtrArtha] da- vraj-aj' dhAtughaTita cakAra ko kakAra tathA jakAra ko gakArAdeza nahIM hotA hai / / 1343 / 'kavargAdi [du0vR0] kavargAdervrajerajezca cajo: kagau na bhavataH / kujaH, kharja:, garja:, pravrAjaH, udAja:, AjyaM ghRtm| vancergatAviti vaktavyam / vacyata iti vayaM gatA vaNijaH / gantavyaM gatA ityrthH| gatAviti kim? vaGkyaM kASTham / vanciratra kauTilye / / 1343 | [du0 TI0] na kv0| kavargAdizca vrajizca aj ceti dvandvaH / udAja iti samudorajaH ityasyAviSayatvAd bhAve ghaJ / Ajyamiti / rUDhitvAt tatra vyavasthitavAdhikArAd vA
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH ajervIbhAvo na bhvti| kecinnodaahrntyev| AjyaM ghRtameva ruuddhmiti| rAjezca vktvymraajH| tathA ca rAjasyApatyaM rAjya iti, naivaM rUDhitvAt sidhyati viziSTa evaasau| anya Aha- rAje'samAse iti gargAdiSu pAThAnna gatvamiti rAjerghyaNa dRshyte||1343| [vi0pa0] na kv0| udAja iti| "samudorajaH pazuSu'' (4 / 5 / 51) ityasyAviSayatvAd bhAve ghny| tatra ghabalkyapsu ca na syAditi vacanAdajervIrAdezo na syaat| ata eva pratiSedhAd vaa| tathA Ajyamiti ghyaNi vIrna bhavati ruuddhtvaat| vktvymiti| abhidhAnAditi heta: / / 1343 / [samIkSA] 'kujaH, samAjaH, parivrAjaH' Adi zabdarUpoM kI siddhi ke lie donoM hI vyAkaraNoM meM 'k-ga' AdezoM kA niSedha kiyA gayA hai| antara yaha hai ki kAtantrakAra ne eka hI sUtra dvArA 'ca' ke 'k' tathA 'j' ke 'g' Adeza kA niSedha kiyA hai, parantu pANini ne do sUtroM meM 'c-j' ke kavargAdeza kA niSedha karake gaurava ko hI Azraya diyA hai| pANini ke sUtra haiM- "na kvAdeH, ajivrajyozca' (a0 7 / 3 / 59, 60)! isa prakAra kAtantra meM utkarSa kahA jA sakatA hai| [rUpasiddhi] 1-7. kujH| kuj+ghny+si| khrjH| kh+ghny-si| grjH| g+ghny+si| prvraajH| prvrj+ghny+si| udaajH| ud+aj+ghny+si| aajym| aj+ghynn+si| vym| vnc+ghynn+si| 'vayam' meM cakAra ko kakArAdeza tathA zeSa chaha prayogoM meM jakAra ko gakArAdeza prakRta sUtra dvArA nahIM huA hai||1343| 1344. ghyaNyAvazyake [4 / 6 / 59] [sUtrArtha] Avazyaka artha meM vihita ghyaN pratyaya ke pare rahate cakAra ko kakAra tathA jakAra ko gakArAdeza nahIM hotA hai|| 1344 / [du0vR0] avazyambhAve gamyamAne ghyaNi cajoH kagau na bhvtH| avazyapAcyam, avshybhojym| Avazyaka iti kim? pAkya odnH||1344| [kata0] ghynnyaa0| "RvarNavyaJjanAntAd ghyaNa'' (4|6|35)itynen sAmAnyatvAd yadAvazyake ghyaN tadAyaM prtissedhH||1344| [samIkSA 'avazyapAcyam, avazyabhojyam' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kakAra-gakAra
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam AdezoM kA niSedha donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| ghyaNa-Nyat pratyayoM meM 'gh-t' anubandhoM kI yojanA apane apane vyAkaraNa ke anusAra kI gaI hai| pANini kA sUtra hai- "Nya Avazyake'' (a0 7 / 3 / 65) / yahA~ pANinIya kavarga kA nirdeza gauravAdhAyaka hone se kAtantrakAra ke nirdeza meM utkarSa kahA jaaegaa| [rUpasiddhi] 1-2. avshypaacym| avshy-pc+ghynn-si| avshybhojym| avazya+bhaja +ghynn-si| prakRta sUtra dvArA cakAra ko kakAra tathA jakAra ko gakAra Adeza kA nissedh|| 1344 / 1345. pravacarciruciyAcityajAm [4 / 6 / 60] [sUtrArtha] 'pra' upasarga-pUrvaka vac dhAtu tathA 'Rc-ruc-yAc-tyaj' dhAtuoM se 'ghyaNa' pratyaya ke pare rahate cakAra ko kakAra tathA jakAra ko gakArAdeza nahIM hotA hai||1345| [du0 vR0] anAvazyakArthaM vcnm| eSAM cajoH kago na bhavato ghyaNi pre| pravAcyaH pAThavizeSaH, tadvAn grantho'pyucyate iti shbdvissytaa| 'Rc stutau' (5 / 26) - ary:| rocyaH, yAcyaH, tyaajyH| kathaM zocya:? hetvinantAd yH||1345| [du0 TI0] prvc0| pravAcya iti| "vaco'zabde" (4 / 6 / 61) iti pratiSedho na praapnotiityrthH| anyaH punarAha- prapUrvasyaiva vaco'zabda iti katvapratiSedho yathA syAd anyopasargapUrvasya mA bhUd adhivaakymaah| nanu RcedupadhAt kyapo bhavitavyam? satyam, ata eva vacanAd ghyaNa vijnyaayte| kthmityaadi| zucerapi pAThaH kartavyo netyAha- hetAvarthe ina svarAntalakSaNo ya ityrthH| tathA yajerapi yAjya:, pUjayate: pUjya iti| kecid yajaM paThanti, tyajeranupasaMkhyAnam innttvaat||1345|| [vi0pa0] prvc0| pravAcya ityaadi| ya: zizUnAM dIyate pAThaH sa pravAcya iti| etena "vaco'zabde'' (4 / 6 / 61) iti vakSyamANena na sidhyatIti drshitm| arca iti| ata eva vacanAd RdupadhAdapi Rcrghynn| kthmiti| inantAt zuce: svarAd yapratyayo na ghyaN ityrthH| anye tu niSThAyAmaniTo dhAtoriti vizeSamAcakSANA: iha seTtvAnna bhavatIti manyante, tadayuktaM ghaJi drshnaat| yathA shokH| evaM ruce: rokaH, Rce: arkH| ata eva sUtrakAro na kavargAdivrajyajAm ityAdInAM seTAmapi keSAJcidavizeSeNa prtissedhmaah||1345| [samIkSA 'pravAcyam, yAjyam' Adi zabdoM meM donoM hI zAbdika AcAryoM ne 'ca-j' ko
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 597 'k -g' AdezoM kA niSedha kiyA hai| antara yaha hai ki pANini kA kavargAdezaniSedha sAmAnya nirdeza hai| pANini kA sUtra hai- "yajayAcarucapravacarcazca'' (a0 7 / 3 / 66) / phalata: 'k-g' AdezoM kA sAkSAt niSedha karane se kAtantrakAra ne arthAvabodha meM saralatA prastuta kI hai| [rUpasiddhi] 1-5. prvaacyH| pr+vc+ghynn+si| aWH| Rc+ghynn+si| rocyH| ruc+ghyaNa +si| yaacyH| yaac+ghynn+si| tyaajyH| tyj+ghynn+si| prakRta sUtra dvArA cakAra ko kakAra tathA jakAra ko gakAra Adeza kA nissedh|| 1345 / 1346. vaco'zabde [4 / 6 / 61] [sUtrArtha zabdabhinna viSaya meM ghyaN pratyaya ke pare rahate 'vac' dhAtu-ghaTita cakAra ko kakArAdeza nahIM hotA hai||1346| [du010] vaceya'Ni ko na bhavati ashbdvissye| vaacym| azabda iti kim? vAkyaM pdsmudaayH| vakravAkyaracanAramaNIya ityapi syaat||1346|| [vi0pa0] vco0| kathamadhivAkyaM dazarAtrasya dazamaM dinamucyate? yasmin yAjJikA maunamAcaranti ityazabdaviSayatvAt pratiSedhaH syAditi? satyam, sajJAzabdo'yaM yathAkathaJcid vyutpAdyate iti na doSaH, asaMjJAyAm adhivAcyamiti pratiSedha ev| vkretyaadi| vAkyasya racanA vAkyaracanA, vakrA cAsau vAkyaracanA ceti tayA ramaNIyo grnthH| iha samAsenottarakAlaM granthazabdo gamyate, nAvayavena vAkyazabdena tat kathaM zabdaviSayateti na zaGkanIyam, avayavo'pi vAkyazabda: zabdapravRttirevetyAha- ityapi syaaditi||1346| [samIkSA 'vAcya-avAcya' Adi zabdoM ke siddhyartha kakArAdeza kA niSedha donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "vaco'zabdasaMjJAyAm' (a07|3|67)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. vaacym| vc+ghynn+si| 'vaca bhASaNe' (2 / 30) dhAtu se "RvarNavyaJjanAntAd ghyaNa' (4 / 2 / 35) sUtra dvArA 'ghyaNa' pratyaya, upadhAdIrgha, "cajoH kagau dhuDghAnubandhayoH" (4 / 6 / 56) se prApta kakArAdeza kA prakRta sUtra dvArA niSedha tathA vibhktikaary||1346|
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 kAtantravyAkaraNam 1347. niprAbhyAM yujaH zakye [4 / 6 / 62] [sUtrArtha] zakya artha meM hone vAle ghyaN pratyaya ke pare rahate 'ni-pra' upasargoM se paravartI 'yuj' dhAtu meM jakAra ko gakArAdeza nahIM hotA hai||1347| [du0 vR0] niprAbhyAM parasya yujeH zakye'rthe dhvaNi go na bhavati / niyoktuM zakya: niyo-yo bhRtyH| evaM prayojyo bhRtyH| zakya iti kim? niyokumarhati niyogyaH, prayogyaH prbhuH||1347| [du0 TI0] nipraa0| guNabhUtAyAmeva shkytaayaambhidhaanm| na hi svAmini niyojyaprayojyazabdau rUDhAviti 'yujir yoge' (617) iti, na tu 'yuja samAdhau' (3 / 115), nipraabhyaamsNbndhaat||1347| [vi0pa0] nipraa0| guNabhUte zakye'bhidhAnam, ata Aha-- bhRtya iti| nahi niyojya-prayojyazabdo svAmini ruuddhau| "zaki ca kRtyAH' (4 / 5 / 109) iti ghynn| niyoktumrhtiiti| "kRtyayuTo'nyatrApi'' (4 / 5 / 92) iti vacanAdarhatyarthe kartari ghyaN // 1347 / [ka0 ta0] nipraa0| nhiityaadi| svAmini tu niyogya: prabhuriti kartari bhvti| bhRtye tu kadAcidapi niyogya iti na syAd anabhi6. paat| pUrvavaditi bhvygeyaadivdityrthH||1347| [samIkSA] 'prayojya-niyojya' zabdoM ke siddhyartha ubhayatra gakArAdeza kA niSedha kiyA gayA hai| antara yaha hai ki kAtantrakAra ne sAkSAt gakArAdeza kA niSedha kiyA hai, jabaki pANini nipAtanavidhi kA nirdeza karate haiM- "prayojyaniyojyau zakyAthai" (a07|3|68)| isa prakAra kAtantrIya nirdeza meM saralatA kahI jA sakatI hai| [vizeSa vacana] 1. guNabhUtAyAmeva zakyatAyAmabhidhAnam (du0 ttii0)| 2. bhRtye tu kadAcidapi niyogya iti na syAd anabhidhAnAt (ka0 t0)| [rUpasiddhi] 1-2. niyojyo bhRtyH| ni-yuj-ghynn-si| niyoktuM shkyH| prayojyo bhRtyH| pr-yuj-ghynn-si| prayoktuM shkyH| 'ni-pra' upasarga-pUrvaka 'yujir yoge' (67) dhAtu se 'ghyaN' pratyaya, laghUpadha guNa, prakRta sUtra dvArA gakArAdeza kA niSedha tathA vibhaktikArya / / 1347 /
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 1348. bhujo'nne [4 / 6 / 63] [sUtrArtha bhakSya artha meM ghyaN pratyaya ke pare rahate bhuj-dhAtughaTita jakAra ko gakArAdeza nahIM hotA hai||1348| [du0 vR0] bhujo0| bhakSye'rthe ghyaNi go na bhvti| bhojyamantram, bhojyaM pyH| anna ati kim? bhogyA bhUH, bhogyaH kmblH||1348| [du0 TI0] bhujo0| aympynaavshykaarthmaarmbhH| bhojyamantram abhyvhaarymucyte| nanu bhujirayaM bhakSaNe bhakSizca kharAdidravyasAdhane? yathA bhojyaM bhakSyaM peyaM lehyam, naivamabhyavahArArthamAtre dRzyate- abbhakSA, vaayubhksseti| abhakSyo grAmyakukkuTaH ityanusAreNAdhikaraNakriyArtha: sAmAnyazabdaH eva nyAyyaH pakSa ityAha- bhojymityaadi| bhogya iti pAlane bhujirtr| yajAdayo yajJAGge, inantA eva sjnyaashbdaaH| na ca bhASAyAM pryujynte| yAjaH, prayAjaH, anuyAjaH, upayAjaH, upAMzuyAjaH, RtuyaajH|| 1348 / [vi0pa0] bhujo0| attavyam annm| abhyavahArya bhakSyamiti pryaay:| yajAdayo'pi yajJAGge iti vktvym| yajeH- prayAjaH, upayAjaH, anuyAjaH, udyAjaH, RtuyaajH| asmanmate ete sajJAzabdA: yathAkathaJcid vyutpAdyA iti yajerinantAdalapratyayenApi sidhyntiiti| na caite bhASAyAM dRshynte||1348| [ka0 ta0] bhujo0| atramadanIyam, na tu bhktpryaayH| bhogya ityAdi, bhujiratra paalne||1348| [samIkSA] 'bhojya' zabda meM jakAra ko gakArAdeza kA niSedha ubhayatra kiyA gayA hai| antara yaha hai ki kAtantrakAra ne isakA sAkSAt nirdeza kiyA hai, jabaki pANini nipAtanavidhi kA nirdeza karate haiM- "bhojyaM bhakSye' (a0 7 / 3 / 69) / isa prakAra kAtantrIya nirdeza meM lAghava (spaSTatA) kahA jA sakatA hai| [vizeSa vacana] 1. asmanmate ete sajJAzabdA yathAkathaJcid vyutpAdyAH (vi0 p0)| [rUpasiddhi] 1-2. bhojyamannam, bhojyaM pyH| bhuj ghynn+si| 'bhuj' dhAtu se 'ghyaN' pratyaya, laghUpadhaguNa, prakRta sUtra dvArA gakArAdeza kA niSedha tathA vibhktikaary|| 1348 /
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 kAtantravyAkaraNam 1349. bhujanyubjau pANirogayoH [ 4 / 6 / 64 ] [sUtrArtha] 'pANi- roga' arthoM meM ghaJpratyayAnta 'bhuja - nyubja' zabda nipAtana se siddha hote haiM / / 1349 / [du0vR0 ] bhujanyubjau ghaJantau pANirogayorarthayoryathAsaGkhyaM nipAtyete / bhujyate'neneti bhujaH pANiH, nyubjitaH zete'sminniti nyubjo rogavizeSa: / 'vyaJjanAcca' (4 / 5 / 99) iti ghny| pANirogayoriti kim ? bhogaH, nyudgaH / gatve dopadha iSyate // 1349 / [du0TI0 ] bhuja0 / gatva ityAdi / ubjirayaM bakAropadha eva varNAgamo varNaviparyayazcetyAdinA dakAropadho ghaJi bhavati, nyaGkvAdipAThAd vA / nanu bhujati bhunakti vA bhujaH, nAmyupadhalakSaNe ke nyubjayatIti inantAt pacAdyaci kRte nyubjaH sidhyati, karaNAdhikaraNayorapi krtRtvvivkssaasti| yathA dAtraM lunAti, sthAlI pacati / tathA ghaJapi karaNAdhikaraNayorbhavati, abhidhaanaat| satyam, pratipattigauravanirAsArthaM nipaatnm|| 1349 / [ka0ta0] bhuja0 / annamadanIyaM na tu bhaktaparyAyaH / bhogya ityAdi / bhujiratra pAlane / / 1349 / [samIkSA] pANi artha meM 'bhuja' zabda tathA roga artha meM 'nyubja' zabda donoM hI vyAkaraNoM meM nipAtana se siddha kie gae haiN| nipAtana se yahA~ gakArAdeza tathA guNAdeza nahIM hotA hai| pANini kA sUtra hai -- "bhujanyubjau pANyupatApayoH" (a0 7 / 3 / 61) | ataH yahA~ ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-2. bhujaH / bhuj+ghaJ+ si / bhujyate'nena / nyubjaH / ni+ubj+ghny+si| nyubjitaH shete'smin| 'bhuj' tathA ni-pUrvaka 'ubj' dhAtu se ghaJ, nipAtana dvArA gakAra-guNa AdezoM kA abhAva tathA vibhktikaary|| 1349 / 1350. dRgdRzadRkSeSu samAnasya sa: [ 4 / 6 / 65 ] [sUtrArtha] 'dRk-dRza-dRkSa' ke pare rahate samAna ko 'sa' Adeza hotA hai| isa sUtravacana kI sAmarthya ke kAraNa 'dRz' dhAtu se 'kvip-Tak- sak' pratyayoM kA bhI honA siddha hotA hai / / 1350 /
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 601 [du0vR0] samAnasya dRgAdiSu so bhavati, vacanAt kvip-Tak-sakakSA sak, sadRzaH, sadRkSaH / yogavibhAgAt pakSAdiSu ca - sapakSaH, sajyotiH / yatheSTaM samAsaH / pakSajjyotirjanapadanAbhirAtribandhu-tIrtha-patnyaH pkssaadyH| rUpAdau vA -- sarUpa:, samAnarUpaH / rUpa - nAma - gotra - sthAnavarNa-vacana-vayodharma-jAtIyodarodaryaM ruupaadi| sabrahmacArIti nityam // 1350/ [ka0 ta0] dRg0| yogvibhaagaaditi| Adau "samAnasya saH" 'ekabrahmavratAcArA mithaH sabrahmacAriNaH' ityamaraH / bhedadarzanArthaM pakSAdiSu brahmacArizabdo na paThitaH // 1350 / iti yogaH / sabrahmacArIti / ata eva saJjJAzabdatvAd [samIkSA] 'sadRk, sadRzaH, sadRkSa : ' zabdarUpoM meM donoM hI zAbdika AcAryoM ne samAna ko 'sa' Adeza kiyA hai| pANini ne sUtra meM 'dRk dRza' zabdoM kA hI pATha kiyA hai| 'dRkSa' kA nirdeza vArttika sUtra meM milatA hai -- "dRgdRzavatuSu " (a0 6 / 3 / 89), "dRkSe ceti vaktavyam" (vA0 sU0 ) / isa prakAra kAtantrIya nirdeza meM utkarSa siddha hotA hai| " [rUpasiddhi] 1.5. sdRk| samAna sa+ dRz + kvip+ si| sadRzaH / samAna sa+ dRsh+ttk+si| sadRkSaH / samAna-sa+dRz+sak+si / sapakSaH / samAna sa+ pakS + ghaJ + si / sajyotiH / samAna-sa+ +jyotiss+kvip+si| sarvatra prakRta sUtra dvArA samAna ko 'sa' aadesh|| 1350 / 1351. idamI [4 / 6 / 66] [sUtrArtha] 'dRk-dRza- dRkSa' ke pare rahate 'idam' zabda ko 'I' Adeza hotA hai / / 1351 / [du0vR0 ] idamIrbhavati dRgAdiSu / IdRk, IdRza:, IdRkSa: / abhedabalAt sarvasya / / 1351 | [samIkSA] 'IdRza:' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'idam' zabda ko 'I' Adeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai - "idaMkimorIzkI" (a0 6 / 3 / 90 ) | isa prakAra pANinIya zakArAnubandha ke atirikta ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1- 3. IdRk / idam - I + dRz + kvip / IdRzaH / idam I + dRz + Tak + si / IdRkSaH / Adeza tathA idam - I + dRz + sak+si / sarvatra 'idam' zabda ko 'I' vibhktikaary||1351 /
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 kAtantravyAkaraNam 1352. kim kI [4 / 6 / 67] [sUtrArtha 'dRk-dRza-dRkSa' ke pare rahate 'kim' zabda ko 'kI' Adeza hotA hai|| 1352 / [du0vR0] kim dRgAdiSu kiirbhvti| kIdRk, kIdRzaH, kiidRkssH| idaM kiM parimANamasya iyAn, kiyaan| DiyantuH sdyaadytvaat||1352| [ka0 ta0] kim| idaM kimityaadi| parimANe vntuH||1352| [samIkSA] 4 . 'kIdRzaH' ityAdi zabdoM kI siddhi ke lie ubhayatra 'kim' ko 'kI' Adeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "idaMkimorIzakI'' (a0 6 / 3 / 90) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-3. kiidRk| kim-kii-dRsh-kvip-si| kiidRshH| kim-kii-dRsh-ttk-si| kiidRkssH| kim-kii-dRsh-sk-si| sarvatra 'kim' ko 'kI' Adeza tathA vibhktikaary|| 1352 / 1353. ado'mUH [4 / 6 / 68] [sUtrArtha] 'dRk-dRza-dRkSa' ke pare rahate 'adas' zabda ko 'amU' Adeza hotA hai||1353| [du0 vR0] adaso'mUrbhavati dRgaadissu| amUdRk, amUdRzaH, amuudRkssH| kecid 'amUkAdRk, amUkAdRzaH, amUkAdRkSaH' iti, tadA yatna ev||1353| [vi0pa0] ado0| keciditi| agyuktasya na bhvti| "A sarvanAmnaH' (4 / 6 / 69) ityAkAra eva bhavati, dasya makAra: kArya iti uttvaM mAd itystyev| yatna eveti| abhidhAnAdatra na bhvtiiti| anye tu 'AgamA yadguNIbhUtAste tadgrahaNena gRhmante' (kA0 pari0 14) iti sAko'pi syAditi yatArthaM mnyte||1353| [ka0ta0] ado0| keciditi tanmate sAko na syaat||1353| [samIkSA] 'amUdRza:' Adi zabdoM ke siddhyartha kAtantrakAra ne 'adas' zabda ko 'amU' Adeza karake lAghava yA saralatA upasthita kI hai, jabaki pANini etadartha "adaso'serdAdu do ma:' (a0 8 / 2 / 80) se uttva-mattva kA vidhAna karate haiN| isa prakAra pANinIya nirdeza meM gaurava tathA kAtantrIya nirdeza meM lAghava spaSTa hai|
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 603 [rUpasiddhi] 1-3. amuudRk| adas-amU+ dRsh+kvip+si| amdshH| adsamuu-dRsh-ttknsi| amuudRkssH| adas-amU-dRz- sk+si| sarvatra adas' zabda ko amU Adeza tathA vibhktikaary||1353| 1354. A sarvanAmnaH [4 / 6 / 69] [sUtrArtha] 'dRk-dRza-dRkSa' ke pare rahate sarvanAmasaMjJaka zabdoM ke antima varNa ko AkArAdeza hotA hai||1354| [du0vR0] sarvanAmno dRgAdiSvA bhvti| tAdRk, tAdRzaH, taadRkssH| bhvaadRgiti| antrnggtvaannlopH| anyaadRgiti| A sarvanAmnaH iti vacanAdanyazabdAdapi dRzaH kvip-ttk-skH| yat tad etat parimANamasya- yAvAn, tAvAn, etAvAniti sdyaadytvaat| parimANe vanturAttvaM ceti|| 1354 / [vi0pa0] A srv0| bhvaadRgiti| nalopa: puna: "vyaJjanAntasya yatsubhoH' (2 / 5 / 4) ityanena yadi punarnityatvAt pUrvamAkAra: syAt tadA vyaJjanAntatvAbhAvAnnalopo na syaat| bhavAniva dRzyate iti vigrhH||1354| [ka0 ta0] aa0| sarvanAmna iti vcnaaditi| nanu A tyadAderiti kriyatAm? naivm| evaM kate vakSyamANe kathaM sarvavyaG iti? satyam, 'A' ityevaM sUtraM krtvym|. arthAd dRgAdiSu tyadAdireva smbhvti| nacAdaso'nuvRttiH syAditi vAcyam aadeshaantrennaaghraattvaat| paratra tu sarvanAmagrahaNamavazyaM krtvym| ato'tra 'sarvanAmnaH' ityasya vyApakavacanasya saamrthymbhyupgtm| yattu paJjikAyAm 'A tyadAdeH' iti kriyatAmityuktam, tat prathamakakSAyAmiti bodhym||1354|| [samIkSA] 'tAdRzaH' ityAdi zabdoM ke siddhyartha ubhayatra AkArAdeza kiyA gayA hai| pANinIya vyAkaraNa meM 'dRkSa' ke pare rahate AkArAdeza vArtikavacana se hotA hai- "dakSe ceti vktvym'| pANini kA sUtra hai- "A sarvanAmnaH' (a0 6 / 3 / 91) / isa prakAra kAtantra meM utkarSa kahA jA sakatA haiN| [rUpasiddhi] 1-4. taadRk| td-dRsh+kvip+si| taadRshH| td-dRsh+ttk+si| taadRkssH| tad +dRsh+sk+si| bhvaadRk| bhvt+dRsh+kvip+si| sarvatra prakRta sUtra se antima varNa ko aakaaraadesh|| 1354 /
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 kAtantravyAkaraNam 1355. viSvagdevayozcAntyasvarAderavyaJcatau kvau [4 / 6 / 70] [sUtrArtha kvip-pratyayAnta anca dhAna ke pare rahate sarvanAmasaMjJaka zabda, vizvaka tathA deva zabda meM antima svara se lekara agrima avayava ke sthAna meM 'adri' Adeza hotA hai||1355| [du0vR0] viSvagadevayoH sarvanAmnazcAntyamvagadagvayavasyAJcato svibante para digadezo bhvti| viSvagaJcatIti vissvvyng| devvyng| sarvavyaG, yavyaG, adatrya. amuuvyng||1355| [ka0 ta0] vissvk| mUrdhanyamadhyo'yaM vissvkshbdH|| 1355 / [samIkSA 'vicavyaG' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM 'adri' Adeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "viSvagdevayozca TeravyaJcato vapratyaye" (a06|3|92)| isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-7. vissvvyng| viSvak - anc-kvip-si| vissvgnycti| devvyng| deva-anc -kvip-si| devAn anycti| srvvyng| sarva-anca- svip- si| srvaaNnnycti| yvyng| yd-anc-kvip-si| tvyng| td-anc-kvip-si| advyng| adas- anca -kvip -si| amuvyng| adam anc-kvip- si| kramaza: ak-a-ad-am ke sthAna meM prakRta sUtra se 'adri' Adeza tathA vibhktikaary||1355 | 1356. sahasantirasAM sadhrisamitirayaH [4 / 6 / 71] [sUtrArtha] kvip-pratyayAnta 'anc' dhAtu ke pare rahate saha ko 'sadhri'. sam ko 'sami' tathA tirasa ko 'tiri' Adeza hotA hai|| 1356 / [du0vR0] eSAM sadhri-sami-tirItyate AdezA bhavanti yathAsaGkhyam aJcatau kvibante pre| sahAJcAti sadhyaG, samaJcati samyaGa, tiro'Jcatoti tiryng|| 1356 / [ka0 ta0] sh0| sadhrisamitigya iti savibhaktikatve'pi asvaratA na syaat| 'tiryaG tirazci:'' (2 / 2 / 5 0 ) ityatra tirynirdeshaat||1356|
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 605 [samIkSA] 'tiryaG' Adi zabdoM ke siddhyartha 'sadhi' Adi Adeza donoM hI vyAkaraNoM meM kie gae haiM / etadartha pANini ne tIna sUtra banAe haiM- "samaH sami, tirasastiryalope, sahasya sadhri:" (a0 6 / 3 / 93-95 ) / isa prakAra sUtratrayaprayukta pANinIya gaurava tathA ekasUtraprayukta kAtantrIya lAghava kahA jA sakatA hai| [rUpasiddhi] 1-3. sadhyaG / saha + anc + kvip + si / sahAJcati / samyaG / sam + anc+ kvip +si| smnycti| tiryng| tiras + anc + kvip + si / tiro'Jcati / prakRta sUtra dvArA saha ko sadhi, sam ko sami tathA tiras ko tiri Adeza tathA vibhaktikArya / / 1356 / 1357. ruherdho vA [4 / 6 / 72 ] [sUtrArtha] kvip pratyaya ke pare rahate 'ruh' dhAtughaTita hakAra ko dhakArAdeza vikalpa se hotA hai / / 1357 [du0vR0 ] ruherhakArasya dhakAro bhavati vA kvau pare / virohatIti vIrut, vIrudhau, vIrudhaH / vIruT, vIruhau, viiruhH| verhasvasya dIrghatA / vyavasthitavibhASayA vipUrvasyaiva / tena 'bhUruT, bhUruhau, bhUruha' / / 1357 / [samIkSA] 'vIrut, vIrudhau' ityAdi zabdoM ke siddhyartha pANini tathA vArttikakAra kA koI nirdeza prApta nahIM hotA hai / kAzikAkAra ne nyaGkvAdi gaNa meM 'nyagrodha, vIrut' zabda par3hane ke bAda inameM dhakArAdeza kA nirdeza kiyA hai - " nyagrodhaH, vIrut' ityatra nyakpUrvasya ruheH pacAdyaci vipUrvasya kvipi dhakAro vidhIyate - nyag rohayatIti nyagrodhaH, virohayatIti vIrut" (kA0vR0 7 / 3 / 53) / isa prakAra kAtantrakAra kA prakRta nirdeza utkarSAdhAyaka hI kahA jA sakatA hai| [rUpasiddhi] 1- 3. vIrut, vIrudhau, vIrudhaH / vi + ruh + kvip + si, au, js| 'vi' upasargapUrvaka 'ruha janmani prAdurbhAve' (1/567) dhAtu se kvip pratyaya, sarvApahArI lopa, prakRta sUtra se hakAra ko dhakAra tathA vibhaktikArya / / 1357 / 1358. mo no dhAtoH [4 / 6 / 73] [ sUtrArtha] 'kvip' pratyaya ke pare rahate dhAtupaThita makAra ko nakArAdeza hotA hai / / 1358 /
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] dhAtormakArasya nakAro bhavati kvau pre| zamu- prshaan| tmu-prtaan| no'danna ityasya ca lop:| kvau sthAnivadbhAvAd "liGgAntanakArasya'' (2 / 3 / 56) lopo na bhvti| dhAtugrahaNaM vA- nivRttyrthm||1358| [ka0 ta0] ___ mo0| na ityatrAkAro noccAraNArthaH, niritykrnnaat| ikAroktaH savibhaktirAdezo'svara iti| nanu nakArasya makAra ityarthaH kathana syAt? naivam, kaaryinimittmityaadikrmtvaat| sthaanivdbhaavaadityaadi| nanu lopavidho sthAnivadbhAvapratiSedhaH kathanna syAditi cet, na, akaarkrnnaat| yadi nakAralopo bhaviSyati tadA kimkaarkrnnen| na ca makArAbhAvamAtraM phalam, tadA hi malopaM kurvIta, naivm| "svare dhAturanAt" (4 / 6 / 75) ityatra nakArakaraNasya phalamasti nakArAnta iti vivaraNAt, kiM ca kvipi makAralopavidhAne visargAnta: syaat| nakAra vidhAne tu nirvisargAnta iti| kiJca sambodhane nakArasthiti: syAditi nakArakaraNasAmarthyAd vaktuM pAryate itykaargrhnnm||1358| [samIkSA 'prazAn, pratAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM makAra ko nakArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "mo no dhAto:' (a0 8 / 2 / 64) / ata: pUrNatayA ubhayatra samAnatA hai| [vizeSa vacana] 1. dhAtugrahaNaM vAnivRttyartham (du0 vR0)| [rUpasiddhi] 1-2. prshaan| pra- shm+kvip+si| prtaan| pr+tm+kvip+si| 'pra' upasargapUrvaka 'zamu upazame, tamu kAGkSAyAm' (3 / 42, 43) dhAtuoM se 'kvip' pratyaya, upadhAdIrgha, prakRta sUtra se makAra kA nakAra tathA vibhktikaary||1358| 1359. vamozca [4 / 6 / 74] [sUtrArtha 'v-m' ke pare rahate dhAtughaTita makAra ko nakArAdeza hotA hai||1359| [du0vR0] vamoH parayordhAtormakArasya no bhvti| jgnvaan| gnmaa| "sarvadhAtubhyo man' (kAta0 u0 4 / 28) / / 1359 / [samIkSA 'jaganvAn' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI zAbdika AcAryoM ne makAra ko nakArAdeza kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "mvozca'' (a0 8 / 2 / 65) / ata: ubhayatra samAnalA hai|
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 607 [rUpasiddhi] 1. jgnvaan| gam+kvansu+si / 'gam' dhAtu se "kvansukAnau parokSAvacca" (4|4|1) se 'kvansu' pratyaya, parokSAvadbhAva se dvirvacanAdi, prakRta sUtra se makAra ko nakAra tathA vibhktikaary| 2. gnmaa| gm+mn+si| 'gam' dhAtu se "sarvadhAtubhyo man" (kAta0 u0 4 / 28) se 'man ' pratyaya, prakRta sUtra se makAra ko nakArAdeza tathA vibhaktikArya / / 1359 / 1360. svare dhAturanAt [4 / 6 / 75 ] [sUtrArtha] svara varNa ke pare rahate nakArAnta zabda dhAtu ke hI rUpa meM mAnA jAtA hai, parantu AkArAdeza kI nivRtti nahIM hotI / / 1360 / [du0vR0 ] nakArAntaH svare pare dhAtureva bhavati / anAt AkAro na nivartate ityarthaH / prazAmau, pratAmau, jagmuSaH, jgmussii| tadAzrita eva svare / tena prazAn atreti / svara iti kim ? prshaanbhyaam| ye ceSyate-- prazAmamicchati prazAmyati / prazAme hitaM prazAmyam / / 1360 / [vi0pa0] 11 svare0 / dhAtureva bhavatItyukte "paJcamopadhAyA0" (4|1|55) iti kRtasya dIrghasyApi nivRttiH syAditi pratiSedhamAha - anaaditi| na At anaat| etadeva spaSTayati-- AkAro na nivartate iti / jagmuSa iti / aghuTsvaretyAdinA vanservazabdasyottve makAra AyAtaH / tataH "gamahana 0 (3 / 6 / 43) ityAdinopadhAlope ruupmidm| evaM jagmuSIti / etena pUrvAbhyAM kRtasya nakArasya nivRttirdarzitA / prazAmyatIti / "nAmna AtmecchAyAM yin' (3 / 2 / 5 ) prazAmyamiti / " yadugavAditaH " (2 / 6 / 11) iti yat pratyayaH / / 1360 | [ka0 ta0] svare 0 / atha nasvara iti kathanna kuryAt / masya svare nakAro na syAditi / atha pUrvaM pravRtto nakAraH kathaM niSidhyata iti ced vacanAt svaraviSaye na syAdityirthaH kariSyate iti? satyam, jaganvAMsAvityAdi na syAditi / siddhAnte tu prazleSa eva viSayatve kaarnnaabhaavaat||1360| [samIkSA] 'pra' pUrvaka 'zamu' ityAdi dhAtutroM se 'au- jas' Adi pratyayoM meM 'prazAmau, prazAma: ityAdi zabdarUpa donoM hI vyAkaraNoM meM siddha hote haiN| antara yaha hai ki kAtantra meM nakArAdeza kA vidhAna pada meM nahIM kiyA gayA hai| ataH isameM nakArAdeza kI nivRtti ke lie prakRta sUtra svatantrarUpa se banAnA pdd'aa| pANinIya vyAkaraNa meM nakArAdeza pada
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 kAtantravyAkaraNam ko vihita hai, ata: 'prazAmau' ityAdi meM nakArAdeza kI pravRti hI nahIM ho pAtI hai| phalataH usakI nivRtti ke lie sUtra banAne kI AvazyakatA bhI nahIM hotii| isa prakAra apane apane vyAkaraNa kI zailI ke anusAra yaha bheda huA hai| sAmAnyatayA to ubhayatra samAnatA hI kahI jA sakatI hai| [rUpasiddhi] ke 1-4. prazAmau / , pra-zam+ kvip / pratAmau / pra+tam+ kvip + au / jagmuSaH / gam -kvnsu-ngs| jgmussii| gam + kvansu - I si / sarvatra makAra ke nakArAdeza kI nivRtti tathA vibhaktikArya / / / / 1360 / 1361. arttINghasaikasvarAtAmiDvansau [ 4 / 6 / 76] [sUtrArtha] 'kvansu' pratyaya ke pare rahate 'R, iN, ghas, ekasvaraviziSTa AkArAnta' dhAtuoM se iDAgama hotA hai / / 1361 / [du0vR0] arttINghasaikasvarAdantAnAmeva vansAviD bhavatyAdiH / trAdiniyamena parokSAvadbhAvAdiT siddho niyamyate / ArivAn IyivAn, jakSivAn, AdivAn, pecivAn, didivAn, papivAn / daridrAJcakRvAn ityAmA bhAvyam / artyAdigrahaNAdeva vansau dvirvacane sati / ekasvarA grahItavyA naikatvaM vacanAdiNaH / eSAmiti kim ? babhajvAn, jajAgarvAn // 1361 / , [du0TI0] arttIN0 / nanu kathaM niyama iti " ghoSavatyozca kRti' (4 / 6 / 80) ityaneneTpratiSedhAd vidhirayamastu kA kSatiH / buddhibhedamAtraM trAdiniyamaH prakRtilakSaNasya pratyayalakSaNasya ca pratiSedhasya viSaye vartamAnaH pratiSedhaM kurvanniTaM pratiprasUyati / yadi punaH strAdiniyama; prakRtilakSaNameva pratiSedhamekasvarasyettvaM nivartayati na pratyayalakSaNam, tadA vidhiH, "ghoSavatyozca kRti" (4 / 6 / 80 ) ityatra kRdgRhaNam / niyamapakSe " rudAdeH sArvadhAtuke (3 / 7 / 3) itIT 'rudivaH, rudimaH' iti| pratiSedhasya bAdhitatvAdiT na prApnotIti vidhipakSe parokSArthaM ca / rurudiveti / atha viparItaniyamaH kathanna syAt - vasAveva nAnyatreti / tadA vansoraniyatatvAd babhUvAn ityAdau syAt / naivam, vansAveva saptamInirdezAd iTA prakRtInAM ssambandho na vansoriti kathaM niyamaH / TakArAnubandhabalAdiT punarvansoreva syAditi vidhipakSe SaSThIsaptamyorabheda iti saptamyApi nirdizyate / yathA "hanRdantAt sye" iti vaktavyam / atrtyAdigrahaNAdeveti / AdigrahaNena iNghasAdaya ucyante / yadi punariha dvirvacanAnapekSayA ekasvarA gRhyante tadA artyAdigrahaNamanarthakam / ete hyekasvarA ityarthaH parAdapITo nityatvAd dvirvacane satyekasvaratvAt pratipattavyA bhavantyeva / ekasvaragrahaNasAmarthyAcca kazcid k akRte dvirvacane'nekasvaraH saMbhavati, "
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 609 yanivRttyarthamekasvaragrahaNaM kriyate cakAsAdInAmAmA bhAvyamiti bhAvaH / naivam , ekasvarasya sambandhini vansAviti saMbhAvyeta, yadA jAgarterAm vibhASA tatra "Uotezca'' (3 / 6 / 85) nivRtti: syAt tarhi na jAgrUrNAbhyAm ati vidadhyAt , aAdigrahaNaM na kRtaM syAt ? satyam / "cakAskAspratyayAntebhyaH'' (3 / 2 / 17) ityatra cakAsgrahaNamanekasvaropalakSaNam / "karturAyiH salopazca'' (3 / 2 / 8) ityatra Ayezca lopa iti / naivam, dvayaM sUtrakArasya matam , tatazcirijividaridrAmapi nivRttiH syAt / zratapAlo'pyAha- daridrAtesama nAsti "Ata au NalaH' ityaukArasAmarthyAta prazliSTAvarNasthaukAra itaro'pi shlissttaavrnnsthaukaarH| tatra prayatopAdAnoparaterbhedAd gaurvmiti| tasmAdAdigrahaNasya jJApakatA yuktaa| ArivAn iti "asyAdeH sarvatra' (3 / 3 / 18) ityabhyAsasya dIrghatve "RkAre ca" (3 / 3 / 20) iti nakArAgama:, tata iTa, "ram RvarNaH" (1 / 2 / 10) iti ratvam, tato 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) iti nakAro nivrtte| athavA nakArakaraNamanarthakam iti yadA iT kriyate tato ratvam iti| iiyivaaniti| abhyAsasya dIrgha iNa: parokSAyAm iti kRte dIrghAt paralopo na bhvti| AstAM dIrghAt paralopa: ekasvarAd bhavatIti manyase. naivm| iTi sati iNazceti yatve'niSTarUpaM syAdityAha- naikatvaM vacanAdiNa iti| jkssivaaniti| iTi satyupadhAlope aghoSe prathamastato yatvam AdivAna, pecivaaniti| "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) iti dIrghatve dIrghAt paralopaH, asyaikavyaJjanamadhye ityAdinA etvamabhyAsalopazcetyekasvaratvAd dadivAn, papivAniti AdantAdiTi satyAkAralopa iti||1361| [vi0pa0] artiinn0| "sRvRbhRstudruzrunuvaH'' (3 / 7 / 35) eva parokSAyAmiti niyamAt 'peciva, zekiva' ityAdAviva parokSAvadbhAvAd vansAviD bhaviSyati kimnenetyaahsraadiiti| ayamarthaH- "iDAgamo'sArvadhAtuka0" (3 / 7 / 1) ityAdineTaprAptau "ghoSavatyozca kRti' (4 / 6 / 80) iti pratiSiddhaH puna: srAdiniyamAt siddho'nena niymyte| ata eva evakAra: sUtrArthe drshitH| vnsaaveveti| prakRtiniyamastu na bhavati, tadA hi vansoraniyatatvAd 'babhajvAn' ityAdAviT syAt 'peciva, zekiva' ityAdau na syaat| tat punarvyAkhyAnato vishessaarthprtiptteriti| aarivaaniti| RdhAtorvansau dvivcnm| RvarNasyAkAra:, asyAdeH sarvatreti dIrghaH, RkAre ceti nakArAgamaH, tato'neneT, "ram RvarNaH'' (1 / 2 / 10) iti ratve nimittaabhaavaankaarnivRttiH| yad vA nakAro vyarthatvAnna kriyte| iiyivaaniti| iNaH kvansau dvivacanam, "dIrgha iNaH parokSAyAmaguNe" (3 / 3 / 17) iti dIrgha:, aneneT dIrghAt paralopApavAdaH, iNazceti ytvm|
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 kAtantravyAkaraNam "" jkssivaaniti| adervA parokSAyAmiti ghasturAdezaH dvirvacanam, iTi kRte gamahanetyAdinopadhAlope, "aghoSeSvaziTAM prathamaH ' (328/9 ) iti ghasya katvam "zAsivasighasInAM ca" (3 / 8 / 27) iti pcm| ekasvaramudAharati -- AdivAn, pecivAniti / adeH pace: kvantau dvirvacanaM sati ekatra "asthAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) iti dIrghaH, paralopaH / anyatra "asyaikavyaJjanamadhye (3/4/51 ) ityAdinA etve abhyAsalope caikasvaratvAt pshcaadi| AdantamudAharati- dadivAn, ppivaaniti| dvirvacane kRte'nekasvaratvAdiTi sati "Alopo'sArvadhAtuke" (3 / 4 / 27) ityaakaarlopH| daridrAteH kanna syAditi? naivam cakAsgrahaNamanekasvaropalakSaNam ityuktam, ato'sya Amapratyayo vyavadhAyaka ityAha -- daridrAJcakRvAn iti| Ami "daridrAterasArvadhAtuke" (3/6/34) ityAkAralApa:, AmaH kRJanuprayogaH / artyAdIti / AdigrahaNeneNghasAdantAH kathyante / yadi punaH prAgeva dvirvacanAdekasvarA gRhyante tadA artINghasAtAM grahaNamanarthakaM syAt eSAmapyekasvaratvAdeva siddheti / yadyevam arttighasAdantAnAM dvirvacane satyanekasvaratvAdi na syAditi yuktameSAM grahaNam / iNantu dvirvacane'bhyAsadIrghatve nirapavAde ca dIrghAt parope satyekasvaratvAdiT siddhyatyAha-- naikatvaM vacanAdiNa iti / ekasvaratvaM na grahItavyam, vacanAdiNa upAdAnAd ataH prApto'pi paralopo na bhavati / yadi punariha paralopaH syAt tadeTi sani iNazceti yatve'niSTarUpaM syAditi / babhajvAn, jjaagrvaaniti| kvansau yaNvadbhAvAd bhanjeranuSaGgalopaH, jAgartezca "yaNAziSoryaH " (3 / 6 / 13) iti guNaH / / 1361 / J 12 [ka0ta0] arttiinn0| kRtadvirvacanasyaikasvaratvamiti zlokenAha - artyAdIti paJjI / paJyAM pecivetyAdi / nanu yadi prakRtiniyame gRhyamANe pecivetyAdAviT na syAt tadA srAdiniyamasya kutra phalam ? satyam, artyAdibhyo'nyatra dadRzivetyAdau dvirvacane kRte'nekasvare niyamasya phalam bodhyamiti vyAkhyAnAditi / iDvansAvityatra kAryinimittayorvyatikramanirdezAdityarthaH / yad vA "thali ca seTi" (3|4|52) iti vacanAt, yad vA "pacivaci 0 (3 / 7 / 18) ityAdipratiSedhAt / anyathaikasvarANAM vansAveveti niyamAdeva pratiSedhaH siddha iti bhAvaH / yad vA vansAviti saptamInirdezAt, anyathA vansorAgamatve SaSThyeva yujyate iti dhAtunaiveTaH sambandhAt prkRtyvdhaarnnm| "" nanu kathamayaM niyamArtho yataH iDAgama ityAdinA prAptaH pacivacItyAdinA niSiddhaH / punaH strAdiniyamAt prApto " ghoSavatyozca kRti " ( 4|6|80 ) iti niSiddho'nena vidhIyate iti kramaH / tatazca viSayaH syAdityAha TIkAyAM nanvityAdi / [ pAThAntaram - TIkAyAM nanvityatra samAdadhate? kA kSatiriti niyamaM sphuTayati / zAdIti prakRtilakSaNasya pacivacItyAdinA vihitasya pratyayalakSaNasya "ghoSavatyozca -
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 611 kRti' (4 / 6 / 80) iti vidhaasymaantvaat| pratiprasUyate iti tadA jagmimeti vishessH| atrAyaM krameNa saadhyH| iDAgama ityAdinA prApta: aniDeka ityAdinA "ghoSavatyozca kRti' (4 / 6 / 80) ityanena ca niSiddhaH punarAdiniyamAt prApto'rtyAdibhyo'nena niyamyate iti, yadi punariti prAgevokto'sya kramastadA niyamapakSe "ghoSavatyozca kRti'' (4 / 6 / 80) ityatra kRdgrahaNaM kimarthaM yataH kRdgrahaNasyAkhyAtike ghoSavati vyAvRttirAkhyAtikaparokSAyAmeva, tataH srAdiniyame cetyAha- ghoSavatyozca kRtiitytretyaadi| abAdhitatvAditi sArvadhAtuka ivi vishessH| vidhipakSa iti| atra hi niyame'pi ghoSavatyozca kRtIti pratiSedhaH syAditi kRdgrhnnm| anyathA rurudiveti na srAdiniyamavyAvRttestu thali seTi pratyaye ca pare iti| parokSAyAM ceti| cakAreNa rurudivetyapi phalamiti suucyte| ayamatra saGkalitArtha:- yadAyaM yogo niyamArthastadA ghoSavatyozca kRtItyasya viSaye'pi srAdiniyama: prvrtte| ata eva parokSAvad bhUte vansAviti siddhe'yamapi niyamaH, kintu ghoSavatyozca kRtItyatra kRdgrahaNaM vinA sAmAnyaghoSavati tau ca pratiSedhaH syAt, tatra srAdiniyamAt parokSAviSayakaghoSavatIT syaat| sArvadhAtukaviSayakaghoSavati tau ca pratiSedho na syAditi kRdgrahaNam, sArvadhAtuke itthaM yadA punarayaM vidhistadA ghoSavatyozca kRtItyasya viSaye srAdiniyamo na prvrtte| ata eva parokSAvad bhUte vansupratyaye iTo'prAptAvayaM vidhi?Savatyozca kRtItyatra kRdgrahaNaM vinA parokSAviSayakaghoSavatyapi iTi na syAditi srAdiniyamAviSayatvAditi parokSArthaM ca kRdgrhnnm| sptmiinirdeshaaditi| vidhau vansAviti sptmiinirdeshH| vyAvRttyAdenimittatvena sambandhArtham, anyathA vansAviti kRte na syAditi bhaavH| atha paratvAd dvirvacanAt prAgiT syAt, kathaM dvivacane satyekasvaro gRhIta ityaahpraadpiiti| ___ atha cakAsprabhRtayo'nekasvarA santi, naivm| tatrAmevAsti ityaahckaasaadiinaamiti| ata: iDvansAviti kRte'pyekasvaraprAptAvekasvaragrahaNaM dvivacane satyekasvaratvaM bhaviSyatIti bhaavH| kathamAdiMgrahaNaM jJApayati uktayuktyA ekasvaragrahaNAdeva dvirvacane sati ekasvaraprAptAvAdInAM dvirvacane'nekasvaratvAna syaaditi| aprAptau vidhAnArthameva syAnna jJApakamiti bhaavH| samAdhatte ekasvarasambandhinIti tadeti jAgrUNubhyAmanekasvarAbhyAM vyAvRtteH sambhavAnmUladhAturevaikasvaro grAhya ityAdInAmapi sidhyatIti bhaavH| tathaiva puurvpkssyti-tiityaadi| ayamabhiprAyaH- yadi mUladhAtorekasvaro grAhyastadA jANubhyAmeva vyAvRtteH sambhavastadA jAgrUrNabhyAmiti niSedha eva kriyatAm, iDvansAviti sUtramAstAm ekasvaragrahaNamapi na kAryamiti, tasmAdekasvaragrahaNaM dvivacane sati ekasvarArthaM bhvissyti| mUladhAtorekasvaratvabhAvena vyAvRttyabhAvAt jAgrUNubhyAM ceti niSedha evaasti|
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 kAtantravyAkaraNam tatazcAAdigrahaNaM vidhyarthameva syAnna jnyaapkaarthmiti| atra smaadhtte-stymityaadi| etenaikagrahaNasya mUladhAtuSu vyAvRtteH sambhavAd jJApakaM na yuktam, kintu aAdInAmeva jJApakaM yuktamiti prtipaaditm| svamatadAArthaM darzayati- zrutapAla iti| pANiniprakriyAyAH aNaH saMjJA NakAro vRddhyarthamakAraH sukhaarthH| okArasAmarthyAdityayaM bhaavH| "daridrAterasArvadhAtuke" (3 / 6 / 34) ityatrAkAralopa aukAreNa sasvaratve satyokArasya pryojnm| anyathA okAravidhAne'pi papAviti sidhyti| tasmAd daridrAterAm naastiiti| prshlisstteti| prazabdo'tra saMzleSo vizliSTazceti daridrAtarAkAralope pUrvabhAvAd vishlisstttaa| avarNastha iti pAThe tatsambandhI na vihita ityrthH| prytneti| yadupAdAnamuccAraNaM tenaanyoprtirvicchedstdbhedaadityrth:]|1361| [samIkSA 'ArivAn, pecivAn, papivAn' ityAdi zabdarUpoM meM donoM hI vyAkaraNoM meM iDAgama kiyA gayA hai| antara yaha hai ki 'R' Adi tIna dhAtuoM se pANini ne thala pratyaya ke pare rahate hI iDAgama kiyA hai, jaba ki kAtantrakAra 'vansu' pratyaya ke pare rahate iDAgama karate haiN| pANini ke do sUtra haiM- "iDatyarttivyayatInAm, vasvekAjAdghasAm' (a0 7 / 2 / 66,67) / sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hI kahI jA sakatI hai| rUpasiddhi 1-8. aarivaan| Rkvnsu+si| iiyivaan| inn+kvnsu+si| jkssivaan| ghas kvnsu+si| aadivaan| ad+kvnsu+si| pecivaan| pc+kvnsu+si| ddivaan| daakvns+si| ppivaan| paa+kvns+si| dridraanyckvaan| dridraa+aam+k+kvns-si| 'R' Adi dhAtuoM se 'kvansu' pratyaya, dvirvacanAdi, iDAgama tathA vibhktikaary||1361|| 1362. gamahanavidavizadRzAM vA [4 / 6 / 77] [sUtrArtha 'gam-han-vid-viz-dRz' dhAtuoM se vaikalpika iDAgama hotA hai||1362| [du0vR0] aprApte vibhaasseym| eSAM vansAviD bhavati vaa| jgmivaan-jynvaan| jghnivaanjghnvaan| vividivaan-vividvaan| bahubhiH savikaraNaiH sAhacaryAllAbhArthasya vidergrhnnm| vivishivaan-vivishvaan| ddRshivaan-ddRshvaan||1362| [du0 TI0] gm0| sattAvicArArthayorAtmanepaditvAd vansureva nAsti tatra lAbhajJAnArthayormadhye lAbhArthasyaiva grhnnmityaah-bhubhiriti| na punaTuMgvikaraNenaiva jJAnArthasya grahaNaM yuktmityrthH||1362|
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 613 [vi0pa0] gm0| jgnvaaniti| vamozceti makArasya nkaarH| gamahanoriTi upadhAlope hanterluptopadhasya ceti ghtvm| sattAvicArArthayorAtmanepaditvAt kvansureva naasti| parasmaipaditvAllAbhArthajJAnArthAbhyAmasti, tatrAdAdikasya jJAnArthasya na grahaNamiti yuktimaah-bhubhiriti| na punarhantinA ekena luvikaraNena sahacaritasya jJAnArthasya grahaNaM yuktamiti bhaavH||1362| [samIkSA _ 'jaganvAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha ubhayatra vaikalpika iDAgama kiyA gayA hai| pANini ne dRz dhAtu kA sUtra meM pATha nahIM kiyA hai| usakI pUrti vArttikakAra ne kI hai-- "vibhASA gamahanavidavizAm ' (a07|2|68), "dRzezceti vaktavyam" (vaa0)| isa prakAra kAtantra kA utkarSa siddha hai| [rUpasiddhi] 1-5. jagmivAn, jgnvaan| gm+kvnsu+si| jnivaan,jghnvaan| han+ kvnsusi| vividivAn, vividvaan| vid+kvnsusi| vivizivAn, vivishvaan| vish+kvnsusi| dadRzivAn, ddRshvaan| dRsh+kvnsu+si| 'gam' Adi dhAtuoM se kvansu pratyaya, dvirvacanAdi, prakRta sUtra se vaikalpika iDAgama tathA vibhktikaary||1362| 1363. dAzvAn sAhvAn mIDhvAMzca [4 / 6 / 78] [sUtrArtha] 'dAzvAn, sAhvAn, mIDhvAn' zabda kvansupratyayAnta nipAtana se siddha hote haiN||1363| [du0 vR0] ete kvansupratyayAntA nipaatynte| advivacanamaniTatvaM ca saherdI| miherpi| DhatvaM ca khalvatantratvAt sarvANi vacanAni c||1363| [du0TI0] daashvaan| adviriti shlokH| daashvaanityaadi| pratyekaM luptaprathamaikavacanaM taccAtantram, tena dAzvAsau, dAzvAMsa iti yojym|| 1363 / [vi0pa0] daashvaan|| yadiha nipAtyaM tadanuSTubhA darzayati- advirvcnmityaadi| 'dA" dAne' (1587) / datvaM ceti| kvansorvakArasya dantyoSThyatvAd dhuTtvaM naasti| "ho DhaH" (3 / 6 / 56) ityanena DhatvaM na sidhyatIti nipaatyte| pratyekaM prathamaikavacanasya nipAteSu
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 kAtantravyAkaraNam daziMtatvAd dvivacanabahuvacane vibhaktayantarANi ca na sambhavantIti kasyacidAzaGkA syaat| atstniraasaarthmaah-atntrtvaaditi| sUtra vcnmprdhaanm| ato dAzvAMso, dAznAMsa:. dAzvAMsamityAdyapi bhvti||1363| [samIkSA] 'dAzvAn, sAhvAn, mIDhvAn' ye tInoM zabda ubhayatra nipAtanavidhi se siddha kie gae haiN| aniTtva-dIrgha Adi kArya yahA~ nipAtana se abhISTa haiN| pANini kA sUtra hai- "dAzvAna sAhAna mIDhvAzca' (a0 6 / 1 / 12) / isa prakAra ubhayatra pUrNata: samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. daashvaan| daatR-kvnsu-mi| 'dAzR dAne' (1 / 587) dhAtu se kvansu pratyaya, nipAtana se dvirvacana - iDAgama kA abhAva tathA vibhktikaary| 2-3. saahvaan| sh-kvnsu-si| miiddhvaan| mih+kvnsu+si| 'saha' dhAtu meM upadhAdIrgha, miha-dhAtugata hakAra ko DhakArAdeza tathA vibhktikaary||1363| 1364. na ,yuvarNavRtAM kAnubanthe [4 / 6 / 79] [sUtrArtha kakArAnubandha vAle asArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate zri-uvarNAnta-vRJ-vRG dhAtu tathA RkArAnta dhAtuoM se iT kA Agama nahIM hotA hai||1364| [du0vR0] zrayateruvarNAntasya vRvRGorRkArAntasya ca kAnubandhe'sArvadhAtuke neD bhvti| zritaH, zritavAn, shritvaa| yutaH, yutavAn, yutvaa| rutaH, rutavAn, rutvaa| lUna:, lUnavAn, luutvaa| vRtaH, vRtavAn, vRtvaa| kIrNaH, kIrNavAn, kiirvaa| vacanAd vikRte'pi syaat| 'zezriyita:, loluvitaH' iti siddhaye ekasvaramanuvartayanti eke, teSAmUotervaktavyameva-proNutaH, pronnutvaan||1364| [du0 TI0] na ,yu0| vcnaadityaadi| zrItyAdInAM ya: kAnubandhastasmin viSaye zrutatvAt zrayatyAdibhya iT na bhavatIti vizeSaNAt kuta iyAdeze kRte punariTaprasaGga ityrthH| athavA dvAvevAniTapakSa iti nirdhAritaM tatra dRSTAvasaratvAd iha na bhvti| tathA cAha'sakRdbAdhito vidhirbAdhita eva' (kA0 pari036) iti prakRtivRttau punarvRttyA vidhiniSThitasyeti vaa| igrahaNamupalakSaNam urAdeze nipUrtaH, puurtH| zezriyita iti| 'artINyasaikasvarAtAm' (4 / 6 / 76) ityatra ekavibhaktiyuktasyApyanuvartanamihenyate eksvrsyetyrthH| naitat sUtrakAramatam, bhASAyAM cekriiyitlugntsyaapryogaat||1364|
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 615 [vi0pa0] na ,yuvrnn0| zezriyita iti| zrio lUjazca cekrIyitaM dvivacanAdau kRte cekrIyitasya luki sati aneksvrtvaannisstthaayaamitt| tata iyuvau| ayaM punarmanyate cekrIyitalugantasya bhASAyAmaprayogAt kim "artINaghasaikasvarAtAm" (4 / 6 / 76) ityaadaavekvibhktiyuktsyaiksvrmaatrsyaanuvrtneneti||1364| [ka0 ta0] n0| RtaH sautrasya naashngkaa| tRSimRSItyAdinA seTa ktvi seTi guNAbhidhAnAt, vyAptinyAyAd vaa| nan 'AgamAdezayorAgamo vidhirbalavAn' (kA0 pari040) iti nyAyAt prAgiTaH prasaktau nissedho'ym| tatazcAvikRte kathaM syAd ityaahvcnaadityaadi| zrayatyAdInAM sambandhI yaH kAnubandhastasmin viSaye zrutatvAt zrayatyAdibhya ir3a na bhavatIti vyaakhyaanaadevetyrthH| atha vacanAd ityasya Ata: pratiSedhavacanAdityarthaH kathaM nocyate, naivm| vacanAdirAdezasya pAkSikI vRttiH syAdityasyApi suvacatvAt sarvathA iTo'bhAve prmaannaabhaavaat| na syaaditi| iT na syaadityrthH| syAditi pAThe pratiSedhaH syaadityrthH| zezriyita ityaadi| atha "pratyayatnukAM cAnAm'' (4 / 1 / 4) ityanena iyAdezasya niSedhaH kathana syAt? satyam, 'sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAn' (kA0 pari0 44) iti nyAyAt prAgeva cekrIyitalopaH, tatazca iTIyAdezAdiH, ato yasmin dhAtvekadezo luptastasmintreva pratyaye pratiSedhasyoktatvAt kathamatra pratiSedhaprAptiH syaaditi||1364| [samIkSA] 'zritaH, vRtavAn, lUna:, zritvA' ityAdi prayogoM ke siddhyartha pANini tathA zarvavarmA donoM ne hI iDAgama kA niSedha kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "yuka: kiti'' (a07|2|11)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. 'zezriyita:, loluvita:' iti siddhyarthamekasvaramanuvartayantyeke (du0vR0)| 2. naitat sUtrakAramatam, bhASAyAM cekrIyitalugantasyAprayogAt (du0ttii0|dr0vi0p0)| [rUpasiddhi] 1-3. zritaH, zritavAn, shritvaa| zri-kta, ktavantu, ktvaa+si| "zriJ sevAyAm' (1 / 604) dhAtu se kta-ktavantu-ktvA pratyaya, 'k-u' anubandhoM kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se iDAgama kA niSedha tathA vibhktikaary|
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 kAtantravyAkaraNam 4-18. yutaH, yutavAn, yutvaa| yu-kta, ktavantu. ktvaa-mi| rutaH, rutavAn, rutvaa| ru-kta, ktavantu. ktvaa-si| lUnaH, lUnavAn, luutvaa| lUkta. ktavantu. ktvaa-si| vRtaH, vRtivAn, vRtvaa| vRG-vRJ-kta. ktavanta, ktvaa-si| kIrNaH, kIrNavAn, kiirvaa| kR-kta, ktavantu, ktvaa-si| prakriyA puurvvt||1364| 1365. ghoSavattyozca kRti [4 / 6 / 80] [sUtrArtha kRtsajJaka ghoSasaMjJaka varNa (ghoSavadAdi kRtpratyaya) tathA 'ti' pratyaya ke pare rahate iDAgama kA niSedha hotA hai||1365| [du0 vR0] ghoSavati tau ca kRtyasaJake neD bhvti| IzvaraH, dIpraH, zarmA, dIpti:, jAgatiH, buddhiH| tik ca-tantiH, sntiH| kathaM nigRhIti:, nipaThitiH, nikucitiH. upasnihiti:, Alociti:? maNDUkaplutivAdhikAgad grahAderiD bhvti| apacitiriti pUjAyAM niSkRtau cessyte| kathaM zastram? aagmsyaanitytvaat| ptrmiti| "yugyaM patre' (3 / 1 / 121) iti nirdeshaat|| 1365 / [du0 TI0] ghossH| kRdavayavo'pi ghoSavAn varNaH kRducyate upcaaraat| varNagrahaNe tadAdAvityeka iti nyAyaH pana: kRviSayo ghoSavAn kRtsaMjJakazca tiriti ekApi saptamI arthavazAd bhidyte| ata eva kRtItyekavacanama, tena rudivaH, roditIti siddhm| kthmityaadi| tena grahAderityapi vktvym| saGgrahamAha- maNDUka ityaadi| cAyatezcibhAvaH kto vaktavyo netyAha- appuurvaaccinoterbhvissyti| apapUrvazcinotirapacaye pUjAyAM niSkRto cAnekArthatvAd dhAtUnAM prakaraNAd viziSTo'rtha iti| cAyatestu kto nAbhidhAnam, nahi cAtiriti prayogo dRshyte| shstrmityaadi| abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsA iti||1365| [vi0pa0] ghoss0| jaagrtiriti| 'jAguH kRtyazantRDhyo:' (4 / 1 / 8) iti . yaNvadbhAvAt' "yaNAziSorye' (3 / 6 / 13) iti gunnH| tik ceti| "tikkRtau sajJAyAmAziSi'' (3 / 5 / 112) iti tik| na kevalaM striyAM ktirityympiityrthH| cAyatezcibhAva: kto na vaktavyaH ityAha- apcitiriti| anekArthatvAd dhAtUnAm apapUrvazcinotirapacaye pUjAyAM niSkRtau ca vartate, cAyatestu ktau apacAtiriti naabhidhiiyte| kthmityaadi| zasyate'neneti, padyate'neneti vigrahe "nIdApzasuyuyuja0" (4 / 4 / 61) ityAdinA ssttrn||1365
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 617 (ka0 ta0] ghoss0| yadyapi kRtoriti dvicanaM yujyate, tathApi kRnnaatimaashrityekvcnm| vRttau tik ceti ktigrahaNe ktimAtraM kRtaM syaat| tikazca grahaNe tikmAnaM kRtaM syAt, ata ubhayorgrahaNamiti bhaavH| bhaNitirityAdiprayogazca natrA nirdiSTa syAnityatvAditi bodhym| pajyAM cAyatezcibhAvaH ktAvityAdi ktAvityupalakSaNaM tikypiiti| TIkAyAM 'rudivaH' iti veditavyaH iti tena kRdgrhnnenetyrthH||1365| [samIkSA] ___'IzvaraH, dIpraH, buddhiH, tantiH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha iDAgama kA niSedha donoM vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| antara yaha hai ki kAtantrakAra ne ghoSavadAdi tathA ti-pratyaya ko eka hI sUtra meM par3hA hai, jabaki pANini ne vazAdi (kAtantrIya ghoSavadAdi) pratyayoM meM tathA ti-pratyaya meM iDAgama ke niSedhArtha pRthaka sUtra banAye haiN| pANini ke sUtra haiM- "neDvazi kRti, titutratathasisusarakaseSu ca" (a07|2|8,9)| isa prakAra kAtantrakArIya utkarSa siddha hotA hai| [vizeSa vacana 1. maNDUkaplutivAdhikArAd grahAderiD bhavati (du0vR0)| 2. apacitiriti pUjAyAM niSkRtau ceSyate (du0vR0,du0ttii0,vi0p0)| 3. anekArthatvAd dhAtUnAM prakaraNAd viziSTo'rthaH (du0TI0,vi0pa0 ) / [rUpasiddhi] 1-8. iishvrH| iishvr+si| diiprH| diip+r+si| shrmaa| shR+mn+si| diiptiH| diip+kti+si| jaagrtiH| jaagR+kti+si| buddhiH| budh+kti+si| tntiH| tan+tik+ si| sntiH| sn+tik+si| 'Iz' Adi dhAtuoM se 'vara' Adi pratyaya tathA prakRta sUtra se iDAgama kA nissedh||1365| 1366. veSusahalubharuSaviSAnti [4 / 6 / 81] [sUtrArtha) takArAdi asArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate 'iS-saha-lubha-ruS-viS' dhAtuoM se iDAgama vikalpa se hotA hai||1366| [du0 vR0] eSAntakArAdAvasArvadhAtuke veD bhvti| eSTA, essitaa| soDhA, shitaa| lobdhA, lobhitaa| roSTA, rossitaa| veSTA, vessitaa| udanubandhaH kim? 'iSa gatau, iSa AbhIkSNye vA' (3 / 13;8 / 45)- eSitA nitym||1366|
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] vessu0| 'lubha gAyeM, lubha vimohane' (3 / 73,5 / 29) iti vizeSAbhAvAd bhASye grahaNAt pratiSedha iti smRtiH| parAdapITo nityena vikaraNena vyavahitaM sArvadhAtukamityAha- tadA sArvadhAtuka iti| tIti antgrhnnaanuvrtnmtreti| vidhiratreti yasya vidhistadAdau vrnngrhnnmityrthH| kRtIti na vartate adhikaarsyesstttvaat||1366| [vi0pa0] vessu0| paramapIha veTaM bAdhitvA nityatvAd bhavatA vikaraNena sArvadhAtukasya vyavahitatvAdAha- takArAdAvasArvadhAtuka iti| evmuttrtraapi| kRtItyapi na smryte'nisstttvaaditi||1366|| [ka0 ta0] vessu0| vA-dhAtu zaGkayate Adantatvena pratiSedhasya siddhtvaat||1366| [samIkSA 'raSTA- eSitA, lobdhA-lobhitA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha vikalpa se iDAgama donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| 'iSu-saha-lubh-ruS' ina cAra dhAtuoM meM samAnatA hai, parantu kAtantra meM pA~cavIM dhAt 'viS' par3hI gaI hai| pANini ne 'riS' dhAtu kA hI jalda pAra kiyA hai| unakA sUtra hai- "tISasahalubharuSariSaH'' (a07|2648)| ata: usakA paryApta samAnatA hai| vizeSa vacana 1. kRnAMka 3 jana, kArasyeSTatvAt (du0ttii0)| 2. kRtAtyapi na mana cAt (vi0p0)| (rUpasiddhi 1- 5. eSitA, essttaa| issu-itt-tRc+si| sahitA, soddhaa| saha-iT - tRc-si| lobhitA, lobdhaa| lubh-itt-tRc-si| roSitA, rossttaa| russ+itt+tRc-si| veSitA, vessttaa| viS iT + tRc-si| 'iSu-saha-lubha-ruSa-viS' dhAtuoM se tRc pratyaya, prakRta sUtra se vaikalpika iDAgama tathA vibhktikaary| iDAgama ke abhAva meM 'eSTA' ityAdi ruup||1366| 1367. radhAdibhyazca [4 / 6 / 82] [sUtrArtha radhAdigaNapaThita dhAtuoM se uttaravartI yakArAdibhinna vyajanAMda asArvadhAtuka pratyaya ke pare rahate usase pUrva meM iT kA Agama vikalpa se hotA hai||1367|
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdiSAdaH [du030 tIti na vartate pRthagavacanAt TAnubandhaliGgAd radhAdibhyAzca parasyAsArvadhAtukasya vyaJjanAderayakArAderAdiriD bhavati vaa| ratsyati, gdhissyti| nakSyati, nshissyti| AvRtkaraNaM rdhaadiH| 'gambhiva, randhima' iti srAdiniyamA tymitt||1367| [du0 TI0 rdhaa0| pUrvavadihA sAmAnakamAgami- ttaanubndhlinggaaditi| yathA sArvadhAtukasyAdiriti tathA a lyapi tena radhyAditi kuta iTprasaGga ityrthH| AvRtkaraNaM 'radha-nRpa-pa-muha-druha-SNuha-SNiha-naza' aSTau rdhaadyH| 'ragandhiva' ityAdi sUtreNa prakRtilakSaNasya pratiSedhasya niyamena vyavasthitavibhASayA nityamiti bhaavH| anya Aha bhavitavyameva vibhaassyaa| tathA cAkhyAte 'randhiva, netra dati paratvAd radhAdibhyazca vibhASayeti kaizrid uktm||1367 [samIkSA] 'ratsyati, radhiSyati' ityAdi prayogoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM vaikalpika iDAgama kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai-- dhAdibhyazca" (a07|2|45)| isa prakAra ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [vizeSa vacana 1. anya Aha bhavitavyameva tirapayA da tto)| [rUpasiddhi 1- 2. radhiSyati, rtsyti| madh-dRT sthatiH nAMzadhyati, nkssyti| nsh+itt| syti| 'radh-naz' dhAtuoM se bhaviSyantI- prathamapuruSa ekavacana 'syati' pratyaya, prakRta sUtra se vaikalpika iddaagm| iDAgama ke abhAva meM ratsyati, nakSyati ruup||1367| 1368. svaratisUtisUyatyUdanubandhAt [4 / 6 / 83] [sUtrArtha 'sva-sU' evaM UkArAnubandha vAlI dhAtuoM se paravartI yakArAdibhinna vyaJjanAdi asArvadhAtuka pratyaya ke Adi meM iT kA Agama vikalpa se hotA hai||1368| [du0vR0] svarateH sUteH sUyaterUdanubandhAcca parasyAsArvadhAtukasya vyaJjanAderayakArAderAdiriD bhavati vaa| svartA, svritaa| sotA, lalitAH suvatestu nitymsvitaa| nigoDhA, vibhinna vidhotA. vidhatitA! nA dhUJA ca siddhm|
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 kAtantravyAkaraNam svariSyatIti paratvAd vikalpo na syAt, vyavahitavAvacanAt, tathA svasUDozca kAnubandhe nityaM syAt- svRtvA, suutveti| apatiniSkuSoriti pratiSedhAt niSkuSeveMDastIti gmyte| asArvadhAtukasya vyaJjanAderayakArAderiti- niSkoSTA, nisskossitaa||1368| [du0 TI0] svrti0| sUterasArvadhAtukameva jJeyam, anyeSAM saahcryaat| 'svR zabde' (1 / 271), tignirdeza iha shrutiskhaarthH| 'ghUG praannigrbhvimocne'(2|54) AdAdikaH, 'ghUG prANiprasave' (3 / 81) devAdikaH, 'ghUG preraNe' (5 / 18) taudaadikH| yadyevaM ghUG AstAm, aGAnubandhatvAdeva suvaternivRttiH? satyam. yathA svaratestibanirdezaH skhaarthstthaanyorpiiti| anyastu 'lugavikaraNAlugavikaraNayoluvikaraNasyaiva grahaNam' (vyA0-pari043) iti jJApanArthaM tipkaraNamatrAGgIkRtam dhunote: "uto'yurunusnukSukSNuvaH" (3 / 7 / 15) iti iTpratiSedhaH, itareSAM prAptau vibhaasseym| svrissytiiti| athavA 'yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhakaH' (vyA0pari042) iti "Rto'vRJaH '' (3 / 7 / 16) iti yogaM bAdhate va "hanRdantAt sye" (3 / 7 / 7) iti| tathA "na yuvarNavRtAM kAnubandhe' (4 / 6 / 79) iti 'pUrvaparayoH paravidhirbalavAn' (kalApa0-pR0 228) iti parasyeSTavAcitvAd vaa||1368| [vi0pa0] virti0| 'ghUG prANigarbhavimocane' (2 / 54) ityadAdau 'ghUG prANiprasave' (3 / 81) iti divAdau 'sotA, savitA' dvayoreva idamudAharaNamabhedena drshitm| na ca luvikaraNasya sUteranantaraM sArvadhAtukamiti, tasyApyAdiriT syAditi vAcyam, svaratyAdibhi: saahcryaat| suvteriti| 'Su preraNe' (5 / 18) taudaadikaadityrthH| dhUjI vikalpa: kartavyo netyAha- vidhauteti| dhunote: "uto'yurunusnukSukSNuva:' (3 / 7 / 15) iti ittprtissedho'sti| dhunAtestu dIrghAntatvAdiDastIti vikalpaH siddhaH, na cArthabhedo'sti, dvayorapi kmpnaarthtvaat| svariSyatItyAdau "hanRdantAt sye" (3 / 7 / 7) iti nitymiddityrthH| ttheti| "Rto'vRvRtraH, na ,yuvarNavRtAM kAnubanthe" (3 / 7 / 16,4 / 6 / 79) ityanayoH kAnubandhe nityaM pratiSedhaH, na tu paratvAdanena vikalpa iti bhaavH| aptiityaadi| anyathA pate: "ivantarddha" (3 / 7 / 33) ityAdinA veTtvAt pratiSedho yujyte| niSkuSestu veTtvAbhAvAt prAptyabhAve "na DIzvI0" (4 / 6 / 90) ityAdAvanarthakaH pratiSedha iti||1368| [ka0 ta0] svrti0| svR sUGiti kRte sidhyati tinirdezaH spssttaarthH| saahcryaaditi| athavA TAnubandhaliGgAdevAsArvadhAtukamiti labhyate, kutaH sArvadhAtuke syAditi shngkaa| ttiikaayaamthveti| atha "hanRdantAt sye' (3 / 7 / 7) ityapi bodhyam, ttraahpuurvpryoriti||1368|
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH [samIkSA] 'sotA, savitA, goptA, gopitA' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM vaikalpika iDAgama kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai"svaratisUtisUyatidhUJUdito vA' (a07|2|44)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| | vizeSa vacana ] 1. tibnirdeza iha zrutisukhArthaH (du0ttii0)| 2. tibnirdezaH sukhArthaH (du0TI0 ka0ta0 spaSTArthaH) / 3. itareSAM prAtau vibhASeyam (du0TI0) / 4. parasyeSTavAcitvAd vA ( du0TI0 ) | 621 [rUpasiddhi] 18. svaritA, svartA / svR + iT + tRc + si / savitA, sotaa| sU+ iT + tRc+si| nigUhitA, nigoDhA / ni+guhU+ iT + tRc + si| vidhavitA, vidhotaa| vidhU+ iT + tRc-si| 'svR, sU, guhU, dhUJ' dhAtuoM se tRc pratyaya, prakRta sUtra se vaikalpika iDAgama, guNa, avAdeza tathA vibhaktikArya / iDAgama ke abhAva meM 'svartA' Adi zabdarUpa sAdhu mAne jAte haiM / / 1368 / 1369. udanubandhapUklizAM ktvi [ 4 / 6 / 84 ] [sUtrArtha ktvA pratyaya ke pare rahate ukArAnubandha vAlI dhAtuoM se tathA 'pUG-kliz' dhAtuoM se vaikalpika iDAgama hotA hai / / 1369 / [du0vR0 ] zamitvA / udanubandhAt puvaH klizazca ktvApratyaye iD bhavati vA / zamu-zAntvA, pUJ pUG vA-pUtvA, pavitvA / kliz- kliSTvA, klizitvA / udanubandhasya klizezca prApte vibhASA, puvaH kAnubandhe'prApta eva / / 1369/ [du0TI0] udnu0| 'kliza upatApe' ( 3 | 104 ) ityasya grhnnm| 'klizU upatApe' (8 / 42) ityasyodanubandhabalAdeva vikalpaH siddha iti pUGo GAnubandhaM paThantyeke / cekrIyitalugantanivRttyarthaM 'pUG nivRttau vizeSabhAve' ( 1 / 465 - pUG pavane) iti popavitvA, pvitvaa| puva iti / pUGpUJoH "na yuvarNavRtAM kAnubandhe" (4 / 6 / 79) sati prApta evetyrthH| dedivitveti / "udanubandhapUklizAM ktvi " ( 4 / 6 / 84) iti vizeSo'sti / ayaM tu cekrIyitalugantasya ceti cUrNIkAramataM bhASAyAmapIti udanubandhaM prati vA'dhikAraH spaSTArtha eva / udanubandhasya hi ttitva nityamiDasti vacanabalAd vikalpaH sidhyatIti / / 1369 /
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNama 622 [vi0pa0] udnubndhH| klizeraceti! 'kliza upatApe' (3 / 104) ityasya grahaNaM na tu 'klizU vibAdhane' (8182iti| asyodanubandhatvAd vikalya: siddha evNti| puva iti| pUJpUGostu "na ,yuvarNavRtAm' (4 / 6 / 79) ityAdinA nityamiTapratiSadhe prApte vacanam ityrthH| iha pUGa iti GAnubandho naadriyte||1369| [ka0 ta0] ud0| popvitveti| na cAnena vikalpAbhAve'pi "na ,yuvarNa0'' (4 / 6 / 79) ityAdinA nityaM niSedhaH kathaM na syAditi vAcyam, na ,yuvarNavRtAM yaH kAnubandha iti smbndhaat| ayaM tu cekrIyitalugantasya vikalpa iti vikalpaprakaraNatvAdanenaiva vikalpaH, na tu udanubandhatvaM prati iDAgama ityatreti bodhym|| 1369 / [samIkSA) 'zAntvA, zamitvA' ityAdi zabdarUpoM ke siddhayartha donoM hI vyAkaraNoM meM vikalpa se iT Agama kiyA gayA hai| etadartha pANini ke tIna sUtra haiM- "kliza: ktvAniSThayoH pUGazca, udito vA'' (a0 7 / 2 / 50, 51, 56) / isa prakAra pANini kA sUtratrayaprayukta gaurava asandigdharUpa meM kahA jA sakatA hai| [vizeSa vacana] 1. Udanubandhasya klizezca prApte vibhASA, puvaH kAnubandhe'prApta eva (du010)| 2. cekrIyitalugantasya ceti cUrNIkAramataM bhASAyAmapi (du0ttii0)| 3. vA'dhikAraH spaSTArtha eva (du0ttii0)| [rUpasiddhi 1-3. zamitvA, shaantvaa| shmu+itt+ktvaa+si| pavitvA, puutvaa| pU+iT + ktvA si| klizitvA, klissttvaa| klish+itt+ktvaa+si| 'zam, pU, kliz' dhAtuoM se ktvA pratyaya, 'k' anubandha kA prayogAbhAva, prakRta sUtra se vaikalpika iDAgama tathA vibhktikaary| iDAgama ke abhAvapakSa meM 'zAntvA, pUtvA, kliSTvA' rUpa siddha hote haiN||1369| 1370. vrazcoriT [4 / 6 / 85] [sUtrArtha ktvA pratyaya ke pare rahate 'juvrazcU' dhAtuoM se iT kA Agama hotA hai||1370| [du010] jRvrazcibhyAM ktvi iD bhvti| jarItvA, jritvaa| vrshcitvaa| lAkSaNikatvAd jRS- jiiaa| vrazcervacanAnityamiDiti punariDgrahaNam uttaratra vaa-nivRttyrthm||1370|
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH [du0TI0 ] teoli | iTo dIrgha iti yogavibhAgAt pakSe dIrghaH - jriitvaa| laakssnniktvaaditi| niranubandhaH kaiyAdika iha gRhyate, na nRSeti SAnubandho daivAdika ityarthaH / bhASye tvavizeSa eva gRhyte| vrazcerityAdi / 'vrazca chedane' (5 / 19) ityasmAd UdanubandhAd vibhASA siddhaa| jRdhAtozca "na yuvarNavRtAM kAnubandhe " ( 4 / 6 / 79) iti pratiSedhAd vibhASA'pi na sambadhyate sAhacaryAditi bhAvaH / tasmAduttarArthaM kriyamANamihApi sukhArthaM bhavatIti na doSaH / / 1370 / [vi0pa0] 623 nR0| kathaM jarItveti ? satyam / " iTo dIrgho graheraparokSAyAm" (3 / 7 / 12) ityatra yogavibhAgAd iTa: pakSe dIrghaH / lAkSaNikatvAditi / tat punaH ''yo'nubandho'prayogI'' (3 / 8 / 31) iti vcnaanuprveshaat| 'nRR vayohAnau' (8 / 20 ) kraiyAdiko gRhyate, 'jRS sRRS vayohAnau' (3 / 18) daivAdiko nirasyate iti| nanu iDadhikAre kimarthaM punariDgrahaNam ? nityArthamiti cet, nA vikalpAdhikAre hi vrazcigrahaNamanarthakaM syAt, UdanubandhatvAt svaratisUtItyAdinaiva vikalpa: siddhastatsAhacaryAt nRdhAtorapi "na yuvarNa 0 " (4 / 6 / 79) ityAdinA niSiddheTo'pi nityamiD bhavati ? satyam, uttarArthaM kriyamANamiha sukhArthamityAha-- vrshcerityaadi||1370| [ka0ta0] nRNa / uttaratra vAnivRttyarthamiti / nanu 'lubho vimohane' (4 / 6 / 86 ) iti sUtropAdAnAd vAdhikAro nivarttiSyate, anyathA "veSusaha 0 " ( 4 / 6 / 81 ) ityAdinA vikalpaH siddha eva? satyam, ktvApratyaye vimohane vibhASA vimohanAdanyatra na syAd . ityetadarthamapi sUtraM syAditi punarigrahaNam // 1370 / [samIkSA] 'jaritvA-jarItvA-vrazcitvA' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI zAbdikAcAryoM ne iDAgama kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai - "trakSyo: ktvi" (a07/2/55) / isa prakAra ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [ vizeSa vacana ] 1. bhASye tvavizeSa eva gRhyate ( du0TI0 ) | 2. uttarArthaM kriyamANamihApi sukhArthaM bhavati ( du0TI0 ) | [rUpasiddhi] 1- 3. jarItvA, jaritvA / jR + iT + ktvA + si| vrazcitvA / vrazca + iT + ktvaa+si| 'nR-vrazc' dhAtuoM se ktvA pratyaya, iDAgama, dIrgha tathA vibhaktikArya / / 1370 /
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 kAtantravyAkaraNam 1371. lubho vimohane [4 / 6 / 86] [sUtrArtha ktvA pratyaya ke pare rahate vimohanArthaka lubh dhAtu se iT kA Agama hotA hai||1371| [du0 vR0] vimohane lubhe: kvAD bhvti| lubhitvaa| gAye tu lubhinvA . lubdhvA / / 13 71 / [vi0pa0] lubho0| gAye viti| veSusahetyAdinA vikalpa ev| yadyapi 'lubha gAyeM' (3 / 73) paThyate, tathApyanekArthatvAd vimohane'pi vrtte| vimohnmaakuliikrnnm| lubhitvaa| anAkulam aakuliikRtyetyrthH| tathA uttrtraapi| 'vilubhitAH kezA:' iti| anAkulA AkulIkRtA ityarthaH / / 1371 / [ka0 ta0] lu0| ydypiityaadi| etena 'lubho vimohane' (4 / 6 / 86) iti tudAdau pATho naastiiti||1371| [samIkSA 'labhitvA' prayoga ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM iDAgama kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "lubho vimohane' (a07|2|54)| ata: ubhayatra sAmya hI hai| [rUpasiddhi] 1. lubhitvaa| lubh-itt+ktvaa+si| 'lubha vimohane' (5 / 29) dhAtu se ktvA pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama tathA vibhktikaary||1371| 1372. kSudhivasozca [4 / 6 / 87] [sUtrArtha ktvA pratyaya ke pare rahate 'kSudha-vas' dhAtuoM se iDAgama hotA hai||1372| [du0 vR0] cakAreNa lubho vimohane ityanukRSyate uttraarthm| kSudhivasozca kvID bhvti| kSudhitvA, ussitvaa| prtissedhbaadhkmidm||1372| [du0 TI0] kssudhi0| rAdhirughItyAdinA vasatighaseH sAd ityanena ca pratiSedhe prApte vaste: punriddstyev| vyaJjanAderyupadhasyAvo veti pakSe guNa:- kssodhitvaa| uSitveti vasateryaNvadbhAvAt smprsaarnnm||1372|
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ 625 caturthe kRdadhyAye SaSTaH ktvAdipAdaH [vi0pa0] kssudhiH| 'vasa nivAse' (1614) ityasya grahaNam AcchAdanArthasya siddhatvAd vacanaM niyamArthaM navatviti na vAcyam, 'vidhiniyamasambhave vidhireva jyAyAn' (kA0 pari084) iti| prakRteH zrutazcakAraH iti nyAyAccakAreNa lubho vimohane ityanukRSyate vizeSaNatvAditi bodhym| TIkAyAM kSodhitveti yanmate guNI va ityatra kSudhapATho nAsti, tnmtmidmiti||1372| [samIkSA 'kSudhitvA, uSitvA' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM iDAgama kiyA gayA hai| pANini kA sUtra haiM- "vasatikSudhoriTa" (a07|2|5 2) / ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana 1. pratiSedhabAdhakamidam (du070)| [rUpasiddhi 1- 2. kssudhitvaa| kSudh- itt+ktvaa+si| ussitvaa| vs+itt+ktvaa+si| 'kSudhvas' dhAtuoM se ktvA pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama, samprasAraNa tathA vibhktikaary||1372| 1373. niSThAyAM ca [4 / 6 / 88] [sUtrArtha niSThAsajJaka 'kta-ktavantu' pratyayoM ke pare rahate 'kSudh-vas-lubh' dhAtuoM se iT Agama hotA hai||1373| [du0 vR0] kSudhivasibhyAM vimohane lubhezca niSThAyAmiD bhvti| kSudhita:, khNdhitvaan| uSita:, ussitvaan| lubhita:, lubhitvaan| gAdhye tu vyAvRttyA vibhASApi bAdhyate- lubdhaH, lubdhvaan||1373| [du0 TI0] nisstthaa0| iha cakAra uktasamuccayArthaH iti pUrvoktazcakAro 'lubho vimohane' itysyaankrssnnaarthH| kathaM prakRteH zrutazcakAraH prakRtimevAnkarSati, nan tamiti gmyte| naivam,loke goro devadattastamAnayetyukte sa AnIyamAnaH svavizeSaNaM jahAti tthaatraapiiti| kiJca zrutatvAt sAmAnyamazrutam, ato vishissttshrutsyaanukrssnnmityrthH| yadyapi lu+ - gAMdhye tathApyanekArthA hi dhAtava iti vimohane vrtte| vimohanamAkulIkaraNam / lubhitA: kezA:, vilubhitAni pdaaniiti| nanvAkulagrahaNameva kathana karyAta, viziSTe yathA syAditi AkulamAtre mA bhuut| tathAhi- 'dadhad vilubhitaM vAtaiH kezavo brhipicchkm'| veSusahetyAdinA vikalpeTtvAnniSThAyAM nityamiTapratiSedhe prApte nityam iD vidhiiyte||1373|
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 kAtantravyAkaraNam vi0pa0] nissttaa| gAdhye vityAdi! vaSusahetyAdinA vikalpa prApte ityrthH| nanu cAnena kedalAt "na DIzvI0'' (4 / 6 / 90) ityAdinA niSThAyAmiTapratiSedhe prApte 'lubho vimohana' ityanena vyAvRnyA vibhAvApi vAdhyate? satyam, evaM yujyte| vimohanasya vyAvanyA 'lubdha:. lubdhavAn' itID na bhvti| vikalpastarhi kathana syaadityaah'vbhaassaapaati| na DIvInyAdivacanena vibhASApi bAdhyate iti bhaavH||1373| samIkSA) adhitaH, upitavAn ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha kAtantra tathA pANinIya donoM hI vyAkaraNoM meM iDAgama kA vidhAna kiyA hai| pANini ke do sUtra haiM"taniSadhoriTa , labho vimohana" (a07|2|52,54)| antara yaha haikAtantrakAra ne ktvA tathA niSThApratyaya meM iDAgamArtha pRthak sUtra banAye haiM, jabaki pAgani ne tadartha donoM pratyayoM kA samAveza eka hI sambaddha sUtra meM kiyA hai. isa prakAra prAya: ubhayatra samAnatA hI hai| rUpasiddhi 1-6. kSudhitaH, kssudhitvaan| kSudh-iTa-kta, stvntu+si| uSitaH, ussitvaan| vasa. DaTa kta, kaavntu-si| lubhitaH, lubhitvaan| lubha+iT+kta, ktvntu-si| adh' ityAdi dhAtuoM se 'kta-ktavantu' pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama, vakAra ko sampramANa tathA vibhkikaary| 1373 / 1374. pUklizorvA [4 / 6 / 89] sUtrArtha niSThAmaJjaka, 'ka-navantu' pratyayoM ke pare rahataM 'pU-kliza' dhAtuoM se vaikalpika iDAgama hotA hai||1374| du0 TI0 pR0| pR-iti pRGapUjA sAmAnyena grhnnm| etayoH "na ,yuvarNavRtAM kAnubandhe" :::19) itATapratiSadhe prApne pakSe iD vidhiiyte| klizerniranubandhasya 'nanyA prApje rudanabandhasya vedatvAntriSTAyAM nitye prApte vibhaasseym| kecida atra paGa ti dAnavan pnti| tadApi "zIpaghRSi0" (4 / 1 / 15) ityAdinA cekIpitalugannasya gopavita . pAyacitavAn' nityamiTa siddho bhaassaayaampi|| 1374 / vi0pa0 puu0| ' mA grahaNama avishessnirdeshaat| tathA klisherpi| na hyatra 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0 pari0 48, ityaadRtm| tatra puvaH klizezca "udanubandhapUklizAM ktvi" (4 / 6 / 84) iti veTtvAd Udanubandhasya klize:
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 627 svaratisUtItyAdinA veTtvAnniSThAyAM nitye pratiSedhe prApte vikalpa issyte| nanu yadi pUjo'pIha grahaNaM tadA iTi kRte niSThAyAM puvitaH, puvitavAniti aniSTarUpaM syAt "zIpaghRSi0" (4 / 1 / 15) ityAdiguNasUtre'sya grahaNAt? stym| tatroktam, uttaratra vAvacanAnityamiheti pUjo guNo na syAd vikalpa eva kRtaH syAd arthsyaabhedaat| na cAsau yujyate taviruddhasya nityasyottaratra vAvacanena samarthitatvAditi pUJo'pi guNaH syaadev| tatra GakAraH sukhArthaH yathA pUGa iti| vayantu pazyAma:- sUtre iha GAnubandha eva paatthH| pUjastu pUta ityeva bhvti||1374| [ka0 ta0] puu0| asAviti vikalpa ityrthH| klizerniranubandhasya kliza Udanubandhamya nitya iTa prApta ityAdi UnubandhapUklizAmityatra yanmate klizagrahaNaM nAsti tnmtmityrthH| klizerniranubandhasya vikalpeTtvAditi kutracit pAThastadA saGgacchate eva nityamiTa siddha iti cekrIyitalugantasya veTtvabhAvAdiDAgama ityanena nityamiTa siddha ityrthH||1374| [samIkSA 'pavita:, klizitavAn' ityAdi zabdoM ke siddhayartha vaikalpika iDAgama kA vidhAna donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai| pANini ke do sUtra haiM- "kliza: tavAniSThayoH, pUGazca" (a07|2|50,51)| isa prakAra ubhayatra prAyaH samAnatA [vizeSa vacana] 1. cekrIyitalugantasya nityamiTa siddho bhASAyAmapi (du0ttii0)| 2. tatra DakAraH sukhArthaH (vi0p0)| [rUpasiddhi] 1-4. pavitaH, puutH| puu+itt+kt+si| pavitavAn, puutvaan| pU+iT+ktavantu+ si| klizitaH, klissttH| klish+itt+kt-si| klizitavAn, klissttvaan| klizaiT+ktavantu+ si| 'pU-kliz' dhAtuoM se 'kta-ktavantu' pratyaya, prakRta sUtra se vaikalpika iDAgama tathA vibhktikaary| iDAgama ke abhAva meM 'pUtaH' ityAdi zabdarUpa siddha hote haiN|| 1374 / 1375. na DIzvIdanubandhaveTAmapatiniSkuSoH [4 / 6 / 90] [sUtrArtha niSThAsaMjJaka 'kta-ktavantu' pratyayoM ke pare rahate DI-zvi-Idanubandha tathA vaikalpika iDAgama vAlI dhAtuoM se iDAgama nahIM hotA hai pat tathA niSkuS dhAtuoM ko chodd'kr|| 1375 /
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 kAtantravyAkaraNam [du030] ebhyo dhAtubhyaH patiniSkupavarjitebhyo niSTAyAM neD bhvti| uDDAnaH, uddiinvaan| zUnaH. shuunvaan| dIpA-dIptaH, diiptvaan| o lamjI-lagnaH, lgnvaan| lamjerodanubandhatvAd iD bhaveNNatvaM syAd IdanubandhaH kimiti cet? savikalpakaM vA jJApakaM syAditi, tathA DIvI ca krtvyo| vikalpeTAM ca gahU-gUDhaH, guuddhvaan| zamu-zAntaH. shaantvaan| apatiniSkughoriti kim? patitaH, patitavAn, niSitaH, nisskussitvaan| kathaM daridritaH, daridratavAn? ekasvaro'tra smrtvyH| apatiniSkuSoriti paryudAsAd vaa|| 1377 ! [du0 TI0] na ddii0| zviDIGAvodanubandhau DAyati yaNaM ptthnyke| tena bhauvAdikasya DIGa: Dayita:, ddyitvaanini| lsjerityaadi| odanuvandha eva jJApako niSThAyAmiDabhAva:, sa hi natvArtha updishyte| natvaM caudanubandhAdanantarasya niSThAtakArasya vidhiiyte| yadi punariT syAd vyavadhAnArthatvAnnatvameva na syaadityrthH| vAgrahaNenaitat sUcitam, iTA vyavadhAnabalAna bhavatIti svAdaya odanubandhAstatra pAThAd DIGodanubandha ityrthH| 'Tu o zvi' (1|616)-nnu zvayateH samprasAraNe kRte "na ,yuvarNavRtAM kAnubandhe" (4 / 6 / 79) iti pratiSedho bhaviSyati paratvAdiT syAnnityaM smprsaarnnm| iha punaranitya iti? satyam, tatra vihitavizeSaNamuktam 'sakRd bAdhito vidhirbAdhita eva' (kA pari057) iti, tasmAt zvayatigrahaNameva tayorliGga bhaviSyatIti sthitm| vikalpeTAM ceti| udanubandhatvAd vetyuktm| evaM gAhU-gADhaH, gaaddhvaan| "udanubandhapUklizAM vA'' (4 / 6 / 84) ityuktm| vRdh-vRddhaH, vRddhvaan| "gamahanavidavizAM vA' (4 / 6 / 77) ityatrAnvikaraNasya vidergrahaNAt tasyaiva niSThAyAmiTapratiSedho vetteriTa bhavatyeva- viditaH, viditvaan| nanu kRtAdervApi se'sicIti veTtve'pi 'kRtI-ghRtI-nRtI' eSAmIdanubandhaH pratipadoktayoge linggm| tena tRci aniTtvamanapekSya ye manyante tmtmaashrityoktm| etacca yathAkathaJcit kRtIprabhRtInAm, na tu veTtvenAniTtvaM kvacid vybhicrti| yathA buddham, cudhitm| aptiityaadi| nityAtvatAM veTa thalIti patita:, patitavAnityatra pratiSedho na syaat| anya Aha- nA nirdiSTatvAt siddhirna vibhASA tasya ca vikRta ityanena "ivantarddha0" (3 / 7 / 33) ityAdinA prAptaH pratiSidhyate, niSkuSezcAta eva varjanAd vetttvmuktmev| kthmityaadi| 'artINyasaikasvarAtAm' (4 / 6 / 76) * iti yogvibhaagaadityrthH| athavA pratiniSkuSAvekasvarau tatsadRzA veTo'pyekasvarA ityrthH|| 1375
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 629 vi0p0| na DI / DIzvibhyAM "lvAdyodanubandhAcca' (4 / 6 / 104) iti niSThAtakAgmya natvam, zvayatestu yajAditvAt samprasAraNam, "tad dIrghamantyam' (4 / 1 / 52) iti diirghH| lasje: "skoH saMyogAdyorante ca' (3 / 6 / 54) iti salope, jakArasya gatve cAntaraGgatvAt pazcAnniSThAtakArapya ntvm| nanu odanubandho'sya niSThAtakArasya natvArthaH paThyate. natvaM cAnantarasya nissttaatkaarsy| yadi iT syAt tadA tena vyavadhAnAnatvaM na syAd ityodanabandho vyartha: syAt, tasmAdodanubandha eveDabhAvasya jJApakA bhavitavya iti kimanabandhenetyAha-- lsjeriti| cetazabda: kimityayAnantaram AzaGkAyoM drssttvyH| sviklpmiti| kadAcid iDAgamo'pi syAditi bhaavH| vAzabdena ta odanavandhabalAd iTA vyavahitasyApIti pkssaantrmaahttheti| SvAdaya odanabandhA iti hAMDa: odanubandhatvam, zvayatestu saakssaadev| tathA pUrvoktAdava hetoriti| nanu DIbhAnubhAvAdiko'pyasti na cAyamodanubandha iti tadarthaH pATaH kathana syAt? satyam, odanubandhapakSe tdidmuktm| bhauvAdikapakSe tvavazyaM kArya ddaanggrhnnm| idmyuktmevetynye| iha odanubandhasyaiva DIGo grahaNaM zayatinA saahcryaat| bhauvAdikasya tu Dayita:. dRyitavAn iti iT syaadev| ata eva kecit zoG-pUG-ityAdau DAGgrahaNaM gunnaarthmaacksste| vRttikArasya tu matam- zIpaGityAdau DIGgrahaNAbhAvAd bhauvAdikasyApITapratiSedhaH, anyathA gaNArtha GIGgrahaNAM kryaat| na ca niSThAyA natvAbhAvaH shngkniiyH| devAdikasyaiva pATo'yaM yatrartha odnuvndhaarthshceti| tadidamuktaM DayatagvAyaM nirdeza: zyatrartha aadnubndhaashcni||1375 / ka0 ta0] na DI! lagna tulyATi athAntaraGgavAda gatvapi kRta "aghoSe prthmH| (2 / 3 / 61) iti kathanna mAt tsyaapyntrnggtvaat| na ca sakRdbAdhitatvAditi vAcyam, bhagnaH ityaadisiddhH| naca nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvI bhaviSyati, tadA hi gakArasyApyabhAvaH syAt? satyam, kRte'pi katve "dhuTAM tRtIyaH'' (2 / 3 / 60) iti prvrtt| nanu caturtheSvavati niyamAna syAditi vAcyam, lakSyadRSTyA niyamAbhAvagya dRsstttvaat| anyathA 'rugNaH, bhugnaH' ityapi kathaM syaaditi| padbhyAM bhauvAdikapakSe tviti asmina pakSe bhauvAdikasya 'DItaH, DItavAn' dunita kazcit! vRnikaagmyeti| vRttikAramate 'DIna:, DInavAn' ityeva bhvti| na ca mauvATikasya natlA bhAvazaGkA syAdityAha- na ceti| pATo'yamiti divAti shessH| zyannadhoM vannartha ityartha odina ti odanubandhArtha ityrthH| eti gacchani vyutpanyA parakriyAyAmanavandhamajJAyAM tadidanakamiti dhAtuvRttAviti zeSa:!
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 kAtantravyAkaraNam [pAThAntaram-TIkAyAM prtvaaditi| punaH pUrvapakSayati- nitymiti| tatra samAdhAnamAha- stymityaadi| yadyapi tatra vihitavizeSaNaM nokkama, tathApi tatvena yuvarNAdisambandhikAnubandha iti vyAkhyAnaM pryvsitm| smityaadi| tatredamapyaGgIkRtaM srAderevAniTpakSa iti| tatreTi sati na syAt skRdbaadhittvaaditi| tena tatrAdAveva yata ityaashritm| tayoriti zrutavyAkhyAnAt praagnittpkssyorityrthH| nan kRtAdervApItyAdi pUrvapakSasamAdhAnamAha- kRtiiti| pratipadoktetyAdisUtroknavaTAM grhnnaarthmityrthH| pacAdInAM ca yadyapi tRci nityAniTtvaM nAsti, thali veTtvamapi nityaatvtaamiti| ye bhinnaM vaktavyamAdriyante tRci neTa iti na sambadhnanti teSAM mtmidmiti| pUrvoktasiddhAnto yukta iti manyamAnasya matamAha-anya aaheti| vibhaasseti| nityAtvatAmiti vibhASA na vihitetyarthaH, kintu pacaprabhRtAnAM niSedho'sti, teSAM thali naJA nirdiSTasyAnityatvAt pakSe na niSedha iti kutaH pacaprabhRtInAM prasaGgastahi kRtIprabhRtInAmIdanabandho'narthakastatrAha tsyeti| etanmatamayuktamiti lakSyate, tasmAnnA nirdiSTamanityamiti nyAyAt pakSe vetttvmstyev| tasmAt kRtyAdInAmIdanubandho jJApayati veTtvaM nAniTtvaM vybhicrtypiiti| tena 'buddham. budhitam' ityaadi| budhu udanubandha iti kazcit tnmtmidmuktm| svamate tu yudhivyadhItyatra budhyatIti yanA nirdezAd devAdikasyAniD bhauvAdikasyeDastyeveti siddhaM bodhyam / / 1375 / [samIkSA 'zUna:, lagnavAn, gUDhaH' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi donoM vyAkaraNoM meM iDAgama ke niSedha se kI gayI hai| etadartha pANini ke do sUtra haiM- "zvIdito niSThAyAma, yasya vibhASA'' (a07|2|14,15)| pANinIya sUtradvayaprayukta gaurava ko chor3akara zeSa to ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. anya Aha- nA nirdiSTatvAt siddhiH (d0ttii0)| 2. kecit zIG-pUG-ityAdau DIGgrahaNaM guNArthamAcakSate (vi0p0)| 3. vRttikArasya tu mataM zIpaGityAdau DIGgrahaNAbhAvAt (vi0p0)| 4. vRttikAramate DIna:, DInavAn ityeva bhavati (ka0 t0)| [rUpasiddhi 1-12. uDDInaH, uddddiinvaan| ud+DIG+kta, ktvntu-si| zUnaH, shuunvaan| zvi-kta, ktvntu-si| dIptaH, diiptvaan| dIp+kta, ktvntu-si| lagnaH, lgnvaan| lasjIkta, ktvntu+si| gUDhaH, guuddhvaan| guhU+kta, ktvntu-si| zAntaH, shaantvaan| zamukta, ktvntu-si| ud-upasargapUrvaka DIG, zvi ityAdi dhAtuoM se kta, ktavantu pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama kA niSedha, takAra ko nakArAdeza, ukAra ko dIrgha tathA vibhktikaary||1375||
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 1376. AdanubandhAcca [4 / 6 / 91] [sUtrArtha niSThAsaMjJaka pratyayoM ke pare rahate AkArAnubandha vAlI dhAtuoM se iDAgama nahIM hotA hai||1376| [du0 vR0] AdanubandhAcca dhAtorniSThAyAM neD bhvti| ji midA-minnaH, minnvaan| ji kSidA- kSiNNaH, kssinnnnvaan| ckaaro'nuktsmuccyaarthH| tena japivamibhyAM vAjaptaH, jpitH| vAntaH, vmit:| vyAbhyAM zvasa:- vizvastaH, vishvsitH| AzvastaH, aashvsitH| kartari karmaNi cAyaM pratiSedho bhAvAdikarmaNorveti vkssyti||1376| [samIkSA 'mitraH, svintravAn' Adi prayogoM ke siddhyartha donoM hI AcAryoM ne iDAgama kA pratiSedha kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "Aditazca" (a07|2|16)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1- 4. minnaH, minnvaan| ji midA+kta, ktvntusi| kSiNNaH, kssinnnnvaan| ji kSidA+kta, ktvntu-si| 'midA-kSidA' dhAtuoM se kta-ktavantu pratyaya, prakRta sUtra se iDAgama kA niSedha, dakAra-takAra ko nakArAdeza tathA vibhktikaary||1376| 1377. bhAvAdikarmaNo [4 / 6 / 92] [sUtrArtha) bhAva tathA Adikarma artha meM vihita niSThAsajJaka pratyayoM ke pare rahate iTa kA Agama vikalpa se hotA hai||1377| [du0vR0] AdanubandhAd dhAtorbhAve AdikriyAyAM ca niSThAyAmiD bhavati vaa| minnam, meditmnen| praminnaH, pramedito bhvaan| veTtvAt siddhe yogavibhAgo jJApayatiyadarthasya vibhASA, tadarthasyaiva pratiSedha iti| tena gama-hana-vida-viza-dRzAM veti sAhacaryAllAbhArthasya videhaNe jJAnArthasya pratiSedho na syAt-viditaH, viditvaan||1377| [du0 TI0] bhaavaa0| vetttvaaditi| homasu vibhASA niSThAyAM tuSTau na bhavati-haSita:, hssitvaan| etaduktaM bhavati bhAvAdikarmaNorvetIyaM vibhASA kartari karmaNi ca niSThAyAM pratiSedhanimittaM bhvissyti| kasyAMciniSThAyAM pratiSedha ityevamApannam, tasmAd
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 kAtantravyAkaraNam yogavibhAgo jJApayatItyarthaH / nanu caitajjJApayitavyameva eka nyAyAM yadaviziSTAM yaducyate tadanyaviziSTasya na bhavatIti / nahi svarataMvibhASayA pacateH pratiSedhA bhaviSyati, aprastutasya rhittvaat| satyavasthAbhede upalakSaNAnAM vyApArI nAtyantaM bhede? stym| idamaliGgaM yuktaM bhavati, ekasyaiva tAvad dhAtorbhAvakarmabhyAM katrAMca saJjJA bhidyamAnasya sa evAyam ityupalakSaNamazakyamAzrayituM kiM punayaMtra pratipadAd dhAtvarthabhedAcca mukhyamanAnAtve zrutibhedAdavadhAraNamAtraM tatropalakSaNaM syAditi / kecidAhuH " yasya vibhASA" (a03|2|15) iti bhAvakarmaNoreva pratiSedhaH syaaditi| tanna yuktm| vibhASApravRttitaiyarthyAd yadi tAvannitya eva pratiSedho vibhASA'narthikA / artha pakSe pratiSedhaH. pratiSedho vibhASayaivAbhayarUpatvAda vibhASAviSaya- Anyatra pratyayAntavikRtyarthaH pratiSedhaH kathaM vibhASAviSayamavagAhate. tasmAdodanubandhasya niSThAyAM pratiSedhastannimitteneva yaat| naha upAdhirabhidheyatvAt tathApi saMmargamAtramupAdhirucyata evamapi samAnapratyaye vibhASAviSaye pratiSedhasya vane'rvaiyarthyAt pratyayaM parityajyAnyopAdhirAzrIyate / yadyevaM gamAdInAM kvansau vibhASA kvansuH kartagati kartayaMva niSThAyAM pratiSedho bhavitavya na bhAvakarmaNoH ! pratyaya yadA atra kecidAhuH - yatra .: varthasyAnurUpaM gRhyate tatra bhavitavya:, viddhilAbhArthe jJAnArthaM iti bheda / kartRka sambandhe ca satyapi dhAtvarthamya svarUpAdapracyutirabhinna evApAdhiriti evaM sati yogavibhAgo'narthakaH / yadyapi gRhyAdikarmaNi dhAtvarthabhedaH syAt bhAve tu ko dhAtvarthabhedaH / atha sAdhanasaMsarga evAtrApi sa eva vidyate / evantarhi AcAryapravRttirjJApayati -- tvi vibhASAnimittaH praniSedhaH iti| zakeH kartari vibhASeti anye- zakto ghaTaH kartum zakito ghaTaH kartum iti / / 1377| [vi0pa0] bhaavaa0| AdanubandhAcca bhAvakarmaNorvetyekayoge bhAvAdikarmaNorvikalpe vihite baMTutvamAdanubandhAnAmastIti pUrveNa kartari karmaNi ca nityaM pratiSedho bhaviSyati kiM yogavibhAgenetyAha-vedatvAdityAdi / yadyevam "udanubandhapUklizAM tvi (4 / 6 / 84) iti ktvApratyaro bhAvaviSaye vibhASeti bhAva eva niSThAyAM pratiSedhaH syAt, na kartrAdau / natra dIpa:, AzrIyamANo hi dharmoM bhedako bhvti| na mAtra kSaNAM ri RtvApratyayasya sannapi vikalpasya nimittatvenAzrIyate iti / bhavatyevodanubandhAnAmiT prtissedhH| tathA ca DuvanubandhAt trimak tena nirvRtta iti / kazcidAha - zake: karmaNi vi vanavyamiti zakto ghaTaH kartum, zakito ghaTaH kartum. tathaitra mAbhidhAnAdityarthaH // 1377 |
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 633 ka0 ta0] bhaavH| vetttvaaditi| anyathA vido vikalpeTtvAd rUpasAmyAdayamapi diviriti, jJAnArthasyApi pratiSedha. syAditi bhaavH| paz2yAmAzrIyamANa iti ktvApratyayasya bhAvalakSaNo'tho'rthApattyA praaptH| atra tu sAkSAd bhAvakarmaNorityAzrIyata iti| nanu yatrArthApattyA bhAvArthasya prAptistadviSaye'pyanyasminnatheM niSThAyAM pratiSedho na syAdityAzaGkya dRSTAntasvarUpaM jJApakamAha-tathA ceti| nirvRtta ityatra karmaNi ktapratyaye iTpratiSedha iti bhaavH| pAThAntaram- TIkAyAmapracyutasyeti yadviziSTasya yaducyate tatsvarUpApracyutasyetyarthaH, kiM punariti tatropalakSaNAdityanenAnvayaH, upAdhiriti vishessnnmityrthH| saMsargamAtra iti na tvabhidheyameva vizeSa iti bhAva:] ||1377 / [samIkSA 'minnamanena, pramedito bhavAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hai. vyAkaraNoM meM vikalpa se iDA'ma kA vidhAna kiyA gayA hai| pANini kA patra hai- "vibhASA bhAvAdikarmaNoH' (a07|2|16)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana) 1. yogavibhAgo jJApayati- yadarthasya vibhASA tadarthasyaiva pratiSedhaH (du03:): 2. kazcidAha-zake: karmaNi veti vaktavyam (vi0p0)| [rUpasiddhi] 1-2 meditama, mitrmnen| tri midA+ itt+kt-si| prameditaH, pramitro bhvaan| mad dhAta se 'kta' pratyaya, prakRta sUtra se bhAva tathA AdikriyA artha meM vaikalpika iDAgama, dhAtu kI upadhA ko guNa tathA vibhaktikArya, iDAgama ke abhAva meM dakAratakAra ko nakArAdeza hokara 'mitram, pramitraH' ruup||1377| 1378. kSubhi-vAhi-svani-dhvani-phaNi-kaSi-ghuSAM kte neD mantha-bhRza-manastamo'nAyAsa-kRcchrAvizabdaneSu [4 / 6 / 93] [sUtrArtha) 'ka' pratyaya ke pare rahate mantha artha meM zubha dhAtu, bhRza artha meM vAha dhAtu mans artha meM svan dhAta. andhakAra artha meM van dhAtu, anAyAsa artha meM phapa dhAtu, kRcchra artha meM kaS dhAtu tathA vizabdana artha meM ghuS dhAtu se iT kA Agama nahIM hAtA hai||1378| [duvR0) ebhyo manyAdiSu ke neD bhavati ythaasngkhym| kSubdho . mnthH| calito mantha ityrthH| mana - upadravyAloDitAH saktava ucynte| 'vAha prayatne' (1 / 452 / /
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ 634 kAtantravyAkaraNam bADhaM bhRshm| atrAvRttyAtizayo'bhyupagamazca gRhyate, na tu shiighraarthH| svAntaM mnH| baahyessvvikssiptmityrthH| dhvAntaM tmH| 'phaNa gatau' (1 / 538) phaannttm| anAyAsaniryAtatvAt sadyo bhiSajoddhatauSadhaM drvdrvymevessyte| kaSa ziSa-kaSTo'gniH, kaSTa: prvtH| kRcchrahetutvAt kRcchre ghnmpyucyte| kRcchre duHkhm| sati mukhye gonne'pybhidhaanm| 'ghuSir zabde' (1 / 456) iti bhvAdo- ghuSTA rjjuH| ghuSTaM shriirm| 'ghuSir vizabdane' (1 / 205;9 / 146) iti curaadau| vizabdane tu syaaditt| avaghuSitaM vaakymaah| vizabdana iti pratiSedhAccurAdAvin syAd vibhaassyeti| tenedaM siddham _ 'mahIpAlavacaH zrutvA jughuSuH puSpamAnavAH' iti| anekArthatvAd bhauvAdika eva vA vishbdne'piiti| svAbhiprAyaM zabdenAviSkRtavanta ityrthH| manthAdiSviti kim? kSubhita:, vAhitaH, svanita:, dhvanita:, phaNita:, kaSita:. ghussitH| tathA bhinnAdhikaraNe'pi- kSubhitaM manthena, vAhitaM bhRzena, svanitaM manasA, dhvanitaM tamasA, phaNitam anAyAsena, kaSitaM kRcchreNa, ghuSitaM shriirenn| katham udghaSTaM kokilayeti? prkRtyrthvishessnnaat| kathaM kSubdhaH samudra iti? upamAnAd bhaviSyati / / 1378 / [du0 TI0] kssubhi0| mnthaadissvrthessviti| yadA manthAdayaH ktavAcyA bhavanti, tdettprtissedhH| yadA tu bhAve ktaH padAntaravAcyAstu manthAdayastadA bhvntiiti| etaduktaM bhavatikSubhyAdInAM manthAdiviSaye iti na smbndho'nbhidhaanaat| kSubdho mantha ityaadi| calito mantha iti kSubhinA manthaviSayaM clnmbhidhiiyte| phANTamityanAyAsaM yadazrapitamapiSTaM dravyam udakasamparkamAtrAd vibhktrskrsso'ymityeke| agninA taptaM yat kiJcid vastu itypre| avidyamAnAyAsapuruSo'nyo vA phaannttmitypre| 'phANTacitrAstrapANayaH' iti kathamidam? tathA ca 'propuSTaM parapuSTayA tava bhvtyuccairvco'nekshH'| avizabde vartamAnasyAtra ghuSirityantamabhidhAnAt praaptm||1378| [vi0pa0] kssubhi0| aavRttyeti| paun:punyenetyrthH| anaayaasniryaattvaaditialppryaas-saadhytvaadityrthH| na vidyate AyAso yatra tadanAyAsaM dravadravyameva kthyte| iha kRcchre kaSTo'gnirityetadeva syAt 'kaSTaH parvataH' iti gahane na syaat| na hIha kRcchragahanayoH kaSa iti sUtramastItyAha- kRcchhetutvaaditi| ghnmpiiti| na kevalamitaraM kRcchrakAraNam agnyAdikaM kRcchrmitypishbdaarth:| kRcchrmityaadi| nanu yadi kRcchre du:khaM tasminneva syAt, na tatkAraNe'gnyAdau? stym| kRcchrakAraNamapi kRcchramihocyate etaditi khalu gauNam mukhyAbhAve syAdityAha- stiiti| mukhye'pi bhvtiiti| kaSTaM vartate duHkhmityrthH|
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 635 vizabdanapratiSedhAditi / nAnAzabdanaM vizabdanam, yadi punazca'rAdernityam in syAt tadA'smin sUtre vizabdanapratiSedho vyartha: syAt / caugati eva vizabdane vartate sa cenantaH san ghuSireva bhavati / anekasvarazcAsau ekasvarAdhikArazceha vartate iti praapterbhaavH| tatheti / yadA manthAdayaH ktAntAnAM kSubdhAdInAmabhidheya / bhavanti, na tu viSayAstadAyaM pratiSedhaH / atra tu bhAve kta iti viSayatvaM manthAdInAM kathamiti / tathA ca dRzyate-- 'proddhuSTaM parapuSTayA tava bhavatyuccairvaco'nekazaH' iti / parihAramAhaprakRtyartheti / prakRterartho'vi - zabdalakSaNastasya vizeSaNAdidamuktaM bhavati / avizabdana evArthe vartamAnasya ghuSeriDabhAvaH / kokilayeti padAntarasambandhAd vizabdanAvagama iti / / 1378 / [ka0 ta0] kSubhi0 / ekApIyaM saptamI dvidhA bhidyate'bhidhAnAt / tathAhi manthAdiSvabhidheyeSu yaH kta iti avizabdane vartamAnasya ghuSezca ya iti saktava iti / sa ca samavAye ityasya ruupm| gahanamiti anavagAhyamityarthaH / jughuSuriti / anyathA pratyayAntatvAdAm syaat| aneke cetyaadi| nanu yadyanekArthatvAd bhauvAdiko'pi vizabdane vartate tarhi kathaM jJApakam, tadvyAvRttyarthameva vizabdanagrahaNaM syAditi / naivama, prayogasiddhyarthamanekArthasyAGgIkArastatra na yujyate vyAvRttermukhyatvAditi bhAvaH / paJjyAM paunHpunyeneti| etena bhRzazabdasya vAradvayamuccAraNamiti bodhyam / nanu tathApi katham atizayAbhyupagamayoreva grahaNaM vRttAvuktam ? satyam, iSTiriyaM kaSTo'gnirityeva syaaditi| nanvagnereva parvatasyApi kRcchrahetutvAt tat kathamidamuktam ? satyam, agre kRcchrahetutA sparzAdinA sAkSAdevAnubhUyate, parvatasya tu na sAkSAditi kintu tatsthavyAlAdidvArA paramparayeti bhedadarzanArthamidamuktaM tasya vizeSaNAditi tu vishessnntvaadityrthH| tasya vizeSaNatvameva sphuTayati- idamityAdi / etena vizabdane padaM niSpAdya pazcAd vizabdanArthaH pratIyate iti pratipAditam // 1378 / [samIkSA] 'kSubdha-svAnta-dhvAnta' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi donoM hI vyAkaraNoM meM iDAgama ke niSedha se kI gaI hai| antara yaha hai ki kAtantrakAra ne iT kA niSedha kiyA hai, jabaki pANini nipAtana se ina zabdoM ko siddha karate haiM, 'kaSTam, ghuSTA' meM unhoMne bhI iT kA pratiSedha hI kiyA hai| unake tIna sUtra hai - " kSubdhasvAntadhvAntalagnamliSTaviribdhaphANTabADhAni vispaSTasvarAnAyAsabhRzeSu, (a07|2|18,22,23)| isa prakAra vidhibhada hone para bhI sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hI hai| manthamanastamaH saktA kaSaH, ghuSiravizabda" kRcchragahana
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam svasiddhi 1.3. kSubdho mnthH| kssubh-kt-si| bADhaM bhRshm| baah-n-si| svAntaM manaH / dhvAntaM tm:| dhvn-n-si| phaannttm| phnn-k-si| kaSTo'gniH, kaSTaH 8 ... na mi| ghuSTA rajjuH, ghuSTaM shriirm| ghuSa-kta-A- mi| 'kSama yAMTa / na-pratyaya, iT kA pratiSedha tathA vibhktikaary|| 1 398 ,279. lagnamliSTaviribdhAH sattAvispaSTasvareSu [4 / 6 / 94] |sUtrArtha sakta artha meM kta-pratyayAntaM 'lagna' zabda, avispaSTa artha meM 'minaTa' zabda tathA svara artha meM 'viribdha' zabda nipAtana se siddha hotA hai|| 1 3 71 / [du0vR0] ___ lagnAdayaH ktAntAH saktAdiSvartheSu yathAsaGgacaM nipaatynte| lage- lagnaM sanam. lgitmnyt| mleccha- mliSTam avispssttm| mlecchitmnyt| bha-viribdhaH svH| svarga dhvnimtr| virebhigmnyt| anye tu viribhitamiti pratyudAhAnti ribhiM sautraM dhAtuM mtceti| dhRSTo vidhaiti dhRSarAdanabandhatvAt zasocodanavandhatvAd veDiti pratiSedha: bhAgala-ya eva ruuddhH| anyatra dharSito vizvasita: ityabhidhAnAtro'nityatvAd vaa||13 79 // [vi0pa0] lA! 'dhRSizasI vaiyAtye' iti na vakavyam ityAha-dhRSTa ityaadi| vaiyAnyaM bAgalbhyam avinItateti yaavt|| 1370 [samIkSA 'lagna-mliSTa-viribdha' zabdoM kI siddhi donoM hI vyAkaraNoM meM nipAtana se kI gaI hai| pANini kA sUtra hai- "kSubdhamvAntadhvAnnalagnamliSTavigbdhiphANTabAhAni manthamana- stama:sattAvispaSTasvarAnAyAsabhRzeSu'" (a07|2|18|| ana: ubhayatra pUrNa samAnatA hai| vizeSa vacana 1. anye ta viribhitamiti pratyadAhanti / davA 2. ribhiM sotraM dhAtaM matvA (du: vR|| 3. vaDiti pratiSadhaH prAgalbhya eva saH (davaH / |rUpasiddhi] 1-3. lagnaM skm| lage-ka-miH mliSTam niyama :: viribdhaH svr:| 'lage' ityAdi dhAtuoM se ka ityAda na ra prakRta sUtra se nipAtana dvArA iDAgama kA pratiSedha na ni :::
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 1380. parivRDhadRDhau prabhubalavato: [ 4 / 6 / 95| | sUtrArtha | prabhu artha meM parivRDha' zabda tathA balavAn artha meM 'dRDha' zabda nipAtana se siddha hotA hai || 1380 | 6 27 [du0vR0] etau prabhubalavatorarthayoryathAsaGkhyaM nipAtyete / paripUrvasya bRMhateriDabhAvAM nalopazca tathA dRNheshc| bRhadhau prakRtyantare tayorapItyeke / parivRDhaH prabhuH, dRDo blvaan| sthUlo'pi dRDho balavAnevAbhidhIyate / kathaM parivRDhasya gataH ? parivRDhAdin samAsAbhAvAd yap na syAt ? satyam, tatkarotIti siddhe 'saMgrAma yuddhe' iti gaNapATho jJApayati -- nAmamAtrAdinniti / apacAyitaH, apacita iti cAyinA citrA ca pUjAvRttinA siddhm| kathaM vRtto pArAyaNaM vipreNa, vRtto guNazchAtreNaMti ? antrbhuutenrthvRtterbhvissyti| inantasyApi vartito guNo'neneti bhavitavyamiti matam ! anye tu ino'dhyayane vRttamiti nipAtayanti // 1380 / [vi0pa0] (4|1|38) paristhUlo'pIti san balavAneva dRDhazabdenAbhidhIyate, na tu sthuulmaatrm| ata: sthUle nipAto na vidheyaH / yadAha -- dRDhaH sthUlabalayoriti / kathamityAdi / razabdaH Rto laghorvyaJjanAderiti razabdAdezaH "laghupUrvo'y yapi " itIno'yAdezaH / iha parivRDhAdini kRte "te dhAtavaH " ( 3 / 2 / 16 ) iti vacanAt parivRDhItyasya dhAtutvaM na dhAtumAtrasya samAso yena yap syAd iti pUrvapakSArtha : ? satyam ityAdiparihArasyAyamarthaH - nAyaM parivRDhAdin kintarhi vRDhAt / ato vRDhItyasyaiva dhAtutvaM parizabdena copasargeNa samAse yap sidhyati, yadi punaH sopasargasamudAyAdin syAt tadA 'saMgrAma yuddhe' iti dhAtutvArthaH pATho na kRta: syAt-- saGgato grAmaH saGgrAmaH, tat karotIti ini kRte sopasargasya dhAtutvasiddhiH / AtmanepadArthaH pATho na dhAtutvArthazced evantarhi 'grAma yuddhe' iti paThitavyaM syAt / evamapi saMzabdena yuktaH prayogo yujyate / yathA iGiko keklayoH pAThe'pyadhinA yogo'bhidhIyate adhIte, adhyetiiti| tasmAt sopasargasya dhAtutvArtha eva pATha iti jJApakatvAnna virudhyate / apacAyita ityAdi / etenApapUrvAccAye: pakSe cibhAvo na vaktavya iti darzitam / kathamityAdi / vRtirayamakarmakastatkathaM karma pratyaya ityAha -- antarbhUtenarthetyAdi / tatra yathA "DvanubandhAt trimak tena nirvRtte " (4 / 5 / 68) ityabhidhAnAdanyatrApyantarbhUtakAritArthatvAt sakarmakasya vRteH karmaNi pratyaye rUpam, tathedamapItyarthaH / matamiti vararuceH sammatamityarthaH / anye tviti / tathA ca " Neradhyayane vRttam" (a07|2|26 ) iti sUtramadhIyate / / 1380 /
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ 638 kAtantravyAkaraNama [ka0 ta0] pri0| 'tRhi vRhi vRddhau' (1 / 2 / 47) iti bhvAdiH, 'tRhU tRnhU hiMsArthe' ('. / 69) iti tudaadiH| atra tRnhUriti takAravAneva pATha:-atAM diti ttrodaahttvaat| atra tu nipAtanAd 'dRDhaH' ityatra dakAra iti boddhvym| tarhi katham iDabhAvanalopayorevApekSayA tathAzabda: samuccaye? satyam, nipAtanamapekSya tathAzabda: samuccaye iti bodhyam. kathamanvathA takArasya dakAra: syaat| Dhe Dhalope dIrgha iti dIrghatvaM prAptam, tato hrasvo'pi nipAtanIya iti, naivam, pajJApUrvakatvAdato na syAda ityukttvaat| "Neradhyayane vRttam' (a07|2|26) iti prH| ___ asyArtha:- jognintavRto dhAtoradhyayanaviSaye vRttamiti nipAtyate iti: tat kathamityAha- kaamaate| siddhaantmaah-antrbhuutenrthvRtteriti| padbhyAM sthuulo'piityaadi| atrAyaM vizeSaH prmte| sthUlatvaM pravRttinimittamAdAya blvtybhidhaanm| svamate tu balavattvamAdAya sthUle taatprymiti| kintarhi vRddhaaviti| nanu kathamidamucyate parivRddha ityasya nipAtitatvAt samudAyAdeva syAt? satyam, yadyapi samudAyAt kriyate tathApi arthApattyA vRddhaadev| yathA- paramopakumbham ityatra karmadhArayAdapi vibhaktirvihitA arthaapttyaa'vyyaabhaavaaditi| arthApattizcAtra 'saMgrAma yuddhe' (9 / 219) iti jJApakopanyAsa ev| atha samudAyopasargasahitAdeva yathA syAdityetadathoM gaNe paatthH| tatrAha- evmpiiti| nan kimati 'grAma yuddhe' iti na kRtaH pAThaH, nAmamAtrAdiniti pakSastu tatra nAmAdhikArAdeva sidhyti| tathA ca TIkAyAM 'svamanAyata' ityAdAvapyaDAgama: upasargAt paro bhUta iti darzitavAn sumanAyeti samudAyasya dhAtutve suzabdAt pUrvameva syaat| tathA ca AziSayaMtIti nAstItyantyasvaralopa: yalliGgAdin tasyAnekasvaratvAbhAvAta 'saMgrAma yuddhe' (9 / 219) iti gaNapAThAdeva tatra nAmAdhikAra ityanyaH, anyathA na syAditi mnye|| 1380 / [samIkSA 'parigRDha- dRDha' zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM nipAtanavidhi kA Azraya liyA gayA hai| etadartha pANini ke do sUtra haiM- "dRDhaH sthUlabalayoH, prabho parivRDhaH'' (a07|2|20,21)| pANinIya sUtradvayaprayukta gaurava ke atirikta to ubhayatra samAnatA hI kahI jA sakatI hai| [vizeSa vacana 1. gaNapATho jJApayati- nAmamAtrAdiniti (du0vR0| 2. mtmiti| vararuceH sammatamityarthaH (vi0p0)| 3. siddhAntamAha- antarbhUtenarthavRtteriti (ka0ta0 ) /
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH [ rUpasiddhi] 1. parivRDhaH prabhuH / pari + vRMha+ kta+si / 'pari' upasargapUrvaka 'vRnha' (1 / 247, 9 / 170) dhAtu se 'kta' pratyaya, prakRta sUtra se nipAtana dvArA iDAgama kA abhAva, nalopa, hakAra ko DhakAra, takAra ko dhakAra, dhakAra ko DhakAra, pUrvavartI kAra kA lopa tathA vibhktikaary| 2. dRDho balavAn / dRnh+t+si| 'dRhi' (1 / 247 ) dhAtu se 'kta' pratyaya Adi kArya pUrvavat // 1380 / 1381. saMnivibhyo'rdeH [ 4 / 6 / 96 ] 639 [sUtrArtha] 'kta' pratyaya ke pare rahate 'sam-ni-vi' upasargapUrvaka 'arda' (1/16) dhAtu se iDAgama nahIM hotA hai / / 1381 / [du0vR0 ] saMnivibhyaH parasyArdateH te neD bhvti| samarNaH, nyarNaH, vyarNaH / niSThAyAmanipAteSvityanye / / 1381 / [vi0pa0] sNni0| "dAd dasya ca'' (4 / 6 / 102) iti natve rephAt parasya nasya Natvam, tataH parasya ttvrgyogenneti| niSThAyAmiti / nipAteSu "lagnamliSTaviribdhAH " (4|6|94) ityAdiSu sUtreSu ktasyaivAdhikAro nipAtasya ktAntarUpayogitvAd anipAtasUtreSu niSThAdhikAra evetyanye / ayaM tu manyate kSubhivAhItyataH ktAdhikAra evAnantaro yujyate / na khalu paro'pi vyavahitAM niSThAmadhikRtya ktaMvantunA prayogaM drshitvaaniti|| 1381 / [ka0ta0] sNni0| nanu kathaM samarNavAnityAha -- niSThAyAmiti / anipAteSu sUtreSu niSThAyAM parato bhavatyavizeSAdityanye / svamate tu samarNavAniti na syAdeva / payAM para iti tRtIyavAdItyarthaH / / 1381 / [samIkSA] 'samarNa-nyarNa- vyarNa' zabdarUpoM kI siddhi donoM hI AcAryoM ne iDAgama ke niSedha se kI hai| pANini kA sUtra hai- "ardeH saMnivibhyaH " (a07|2|24)| ataH ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana ] 1. svamate tu samarNavAniti na syAdeva (ka0ta0 ) / 2. paJjyAM para iti tRtIyavAdItyarthaH (ka0ta0 ) /
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ 640 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi 1-3. smprnnH| sm-ard-k-f..| nyaNNaH / ni- ad-k-si| vyprnnH| vi-arddh-kt-si| 'sam-ni-vi' upasarga-pUrvaka 'arda' dhAtu se 'ka' pratyaya, prakRta sUtra se iT kA niSedha, dakAra ko nakAra, nakAra ko NakAra tathA vibhktikaary||1381| 1382. sAmIpye'bheH [4 / 6 / 97] [sUtrArtha) 'kta' pratyaya ke pare rahate sAmIpya artha kI vivakSA meM 'abhi' upasarga-pUrvaka 'a' dhAtu se iDAgama nahIM hotA hai||1382| [du0vR0] abheH parasyArdateH kte neD bhavati saamiipye'rthe| abhyarNA senaa| sAmIpye ityrthH| anatidUra ityeke, abhidhaanaat||1382| [vi0pa0] saamiipye0| anIti yatrAtidUraM nApyatisamIpam, tatra sAmIpyazabdo vrtte| kathamabhidhAnAdityarthaH, tathA ca parasUtram "abhezcAvidUrye' (a07|2|25) iti| aaviduurymiti| vidUramatidUram, tato'nyadavidUram, tasya bhAva AvidUryamiti tadayuktam, saamiipymaatrmbhidhiiyte| tathA cAbhidhAnakANDe vizeSaNenaiva nibaddha: 'upakaNThAntikAbhyarNasamIpasannidhinikaTAsannam' iti|| 1382 / [samIkSA 'abhyarNa' zabdarUpa ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM iDAgama kA niSedha kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "abhezcAvidUrye' (a07|2|25)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana 1. anatidUra ityeke, abhidhAnAt (du0vR0) [rUpasiddhi 1. abhyarNA, senaa| abhi-akt-aa-si| abhi-upasargapUrvaka 'arda' dhAtu se 'kta' pratyaya, iTa kA niSedha, dakAra ko nakAra, nakAra ko prAkAra, strIliGga meM 'A' pratyaya tathA vibhktikaary||1382|| 1383. vA puSyamatvarasaMghuSAsvanAm [4 / 6 / 98] [sUtrArtha 'kta' pratyaya ke pare rahate 'ruSa-ama-tvara-saMghaSa-Asvan' dhAtuoM se iT Agama kA vikalpa se niSedha hotA hai||1383|
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 641 [du0 vR0] ebhyaH kte neD bhavati vaa| ruSTaH, russit:| "veSusahalubharuSa." (4 / 6 / 81) ityAdinA veTtvAt pratiSedhaH praaptH| 'ama gatau' (1 / 160). na tu 'ama roge' iti, inantatvAd abhyAntaH, abhymitH| tUrNaH, tvritH| AdanubandhAcceti pratiSedhaH praaptH| saMghuSTam, saMghuSitaM vaakymaah| saMghuSTau, saMghuSitau dmyau| sam-pUrvasya ghuSeravizabdane'pi prtvaadymev| AyUrvasya svana:- AsvAntaH, Asvanito mRdnggH| AsvAntam, AsvanitaM mnH| prtvaanmno'bhidhaane'pyymev||1383| [vi0pa0] vaa0| tUrNa iti| srivyavimavijvarItyAdinoT // 1383 / [ka0 ta0] vaa0| inntaaditi| etenaikasvarAdhikAro'navartanIya eveti| na ca vikalpapakSe kathanna syAditi vAcyam, sAhacaryeNa bhauvAdikasyaiva grhnnm| pratiSedhe prApte iti vibhASeti bhaavH| saMghuSTamiti, kathanIyamityartha: / / 1383 / [samIkSA 'ruSTaH, ruSita:' ityAdi zabdoM kI siddhi donoM hI vyAkaraNoM meM vaikalpika iTa- niSedha se kI gayI hai| pANini kA sUtra hai- "ruSyamatvarasaMghuSAsvanAm" (a07|2|28)| isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. paratvAnmano'bhidhAne'pyayameva (du0vR0)| 2. sAhacaryeNa bhauvAdikasyaiva grahaNam (k0t0)| [rUpasiddhi 1-5. ruSTaH, russitH| russ+kt+si| abhyAntaH, abhymitH| abhi+am+kt+si| tUrNaH, tvritH| tvr+kt+si| saMghuSTama, saMghuSitaM vaakymaah| sm+ghuss+kt+si| AsvAntaH, Asvanito mRdnggH| 'ruSa' ityAdi dhAtuoM se 'kta' pratyaya, prakRta sUtraM se vaikalpika iDabhAva, dIrgha, TakArAdeza tathA vibhktikaary| iDAgamapakSa meM 'ruSita:' Adi zabdarUpa sAdhu hote haiN||1383| 1384. hRSerlomasu [4 / 6 / 99] [sUtrArtha 'kta pratyaya ke pare rahate loma artha meM haS dhAtu se iDAgama kA vikalpa se niSedha hotA hai||1384| [du0vR0] lomasu vartamAnAd haSe: kte neD bhavati vaa| hRSTAni, hRSitAni lomaani| hRSTam, hRSitaM lombhiH| hRSTAH, haSitAH keshaaH| 'haMSu AlIkye'. (1 / 231) 1. kamanIyamiti paatthaantrm|
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ 642 kAtantravyAkaraNam itysyodnubndhtvaanisstthaayaamnitt| 'hRSa tuSTau' (3 / 67) ityayaM tu mett| ubhayorapi vibhaasseym| lomAnyaGgajAni mUrdhajAni ca gRhynte| yathA- 'tyaktalomanakhaM spRSTvA zaucaM kartavyam' iti smRtiH| haSilomasu vartamAno lomkrtRkH| lomamviti kim? hRSTazchAtraH ityliikaarthsy| haSitazchAtra iti tussttaarthsy| lomasvityupalakSaNam, tena vismaya-pratighAtayozca vA syAt- hRSTaH, hRssit:| chAtro vismita ityrthH| hRSTAH, hRSitA dntaaH| pratihatA ityrthH||1384| [vi0pa0] hssH| lomasviti viSayasaptamI, ato hRSTaM lomabhirityabhidheye'pi bhavani haSTAnIti, udgtaaniityrthH| udyame'tra hRSim, 'hRSu alIke' (1 / 231) iti- 'alIkaM tvapriye'nRte' itymrH| tasya bhAva Alokyam apriyatvam asatyatvaM veti kshcit| alIkamutsAha itynye| ubhyorpiiti| 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya' (kA0pari048) ityanena diirghtvm| "na padAnta0' (kA0pari010) ityAdinA prtissedhaadityrthH| stymiti| dhAtUnAmanta in yeSAmavayava iti bodhymityrthH| anggjaaniiti| mUrdhavyatiriktAGgajAnItyarthaH, mUrdhajAnIti pRthgupaadaanaat| kriyAbhidhAyI dhAtuH kathaM nAmni vartate ityAha- hssirityaadi||1384| [samIkSA _ 'haSTAni, haSitAni' zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM vikalpa se iDAgama kA niSedha kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "haSerlomasu" (a07|2|29)| isa prakAra ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [rUpasiddhi 1-3. hRSTAni, haSitAni lomaani| haS+kta js| hRSTam, haSitaM lombhiH| haS+ kt-si| hRSTAH, haSitA: keshaa:| hRss+kt+js| 'haSu alIke' (1 / 231) dhAtu se 'kta' pratyaya, prakRta sUtra se vaikalpika iTa kA niSedha tathA vibhktikaary||1384| 1385. dAntazAntapUrNadastaspaSTacchannajJaptAzcenantAH [4 / 6 / 100] [sUtrArtha inpratyayAnta dam Adi dhAtuoM se 'dAnta-zAnta-pUrNa-dasta-spaSTa-channa-jJapta' zabda vaikalpika nipAtanavidhi dvArA siddha hote haiN||1385| [du0vR0] ete inantA nipAtyante vaa| dAntaH, dmitH| zAntaH, shaamtH| pUrI devAdikazcaurAdikazca-pUrNaH, puuritH| dasu- dastaH, daasitH| spaza- spaSTaH, spaashitH|
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 643 chada khaTTa saMvaraNe- chatraH, chaaditH| mAraNatoSaNanizAmaneSu jJA mAnubandhazcajJaptaH, jnypitH| iTTapratiSedhe ino lug nipaatyte| jJapeTtvAnnityamiTapratiSedhe praapte||1385| [vi0pa0] daant0| ino luk ceti| "niSTheTInaH" (4 / 1 / 36) iti vyAvRttyA aniTi niSThAyAM kAritalopo na syaadityrthH| jnyperiti| anyeSAmiTi nitye prApte ityrthaaduktm| nanu kathaM jJapernityaM pratiSedhaH? yAvatA "na DIzvI0" (4 / 6 / 90) ityAdAvekasvaro'tra kartavya ityuktm| jJapizcenanto'nekasvara iti| tathA ca veTAmekasvarasmRtyetyAdi darzitam? satyam, evaM manyate ino luki nipAte satyekasvara evAyam ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAditi jJapirevAyamiti nityaM pratiSedhaH syAditi na dossH||1385| [ka0 ta0] daant0| dama ceti na kevalaM pUrI daivAdikazcaurAdikazca, kintu dsdhaaturpiityrthH| nanvinantasyaiva veTtvamityAha- pnyjyaamekdeshvikRtsyeti| TIkAyAM sthAnivaditi nyAye satyapinopadhAyA diirghtvm| 'na pAdAnta0' (kA0 pari0 10) ityAdinA prtissedhaadityrthH| stymiti| dhAtUnAmanta in yeSAmavayava iti bodhym||1385| [samIkSA 'dAnta:-damita:, zAnta:-zamitaH' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi donoM hI vyAkaraNoM meM vaikalpika iT-pratiSedha dvArA kI gaI hai| pANini kA sUtra hai"vA dAntazAntapUrNadastaspaSTacchannajJaptA:' (a07|2|27)| isa prakAra ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1-7. dAntaH, dmit:| dm+kt+si| zAntaH, shmitH| shm+kt+si| pUrNaH, puuritH| puur+kt+si| dastaH, daasitH| ds+kt+si| spaSTaH, spaashit:| spsh+kt+si| channaH, chaaditH| chd+kt+si| jJaptaH, jnypitH| jnyp+kt+si| 'dam- zam' ityAdi dhAtuoM se 'kta' pratyaya, prakRta sUtra dvArA vaikalpika iniSedha tathA vibhktikaary| iDAgamapakSa meM 'damitaH' ityAdi zabdarUpa siddha hote haiN||1385| 1386. rAnniSThAto no'pRmUrchimadikhyAdhyAbhyaH [4 / 6 / 101] [sUtrArtha repha se paravartI niSThAsaMjJaka kta-ktavantu pratyaya-ghaTita takAra ko nakArAdeza hotA hai pR, mUrcha, mad, khyA tathA dhyA dhAtuoM ko chodd'kr||1386|
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ 644 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] rephAt parasya niSThAtakArasya nakAro bhavati, na tu pRmuurcchimdikhyaadhyaabhyH| zIrNaH, shiirnnvaan| gurI-avagUrNaH, avguurnnvaan| yadi razrutirapi syAt kRtamiti NatvaM na syAd RkArAvayavena vyvdhaanaat| caritamityatra niSThAvayaveneTA vyvdhaanaat| kRtasyApatyaM kArttiriti 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA0 pari033) iti| pratiSedhaH kim? pR-puurtH| mUrchA- muurtH| madikhyAdhyAbhyaH parAbhyAM prApte- mattaH, khyAtaH, dhyaatH||1386| [vi0pa0] raanisstthaa0| RkAre trayaH svarabhAgAH santi tanmadhyavartI rephasturIyabhAga: iti nedaM drshnmaadRtm| AitapakSe'pi na doSa ityAha- ydiiti| rAditi paJcamyA nirdiSTe parasyAnantarasyaiva, na vyvhitsyetyrthH||1386| [ka 0 ta0] raat|| RkAre rephazrutirnAstyeva, yadi syAt tathApi natvaM na syAd ityaahydiiti| RkArAvayaveneti svrennetyrthH| niSThAvayavenetyAdi niSThAgrahaNeneTo grahaNam, na tu niSThAyAstakAragrahaNeneti bhaavH| pAThAntaram- tasmAt pUrvaM nddpaattho'sti| dhAtuneti rephaantdhaatunetyrthH| yena vidhistadantasyeti nyAyAd yadi ca sambandha: syAt tadA dhUrvaprabhRtedhUrNa iti na syAd dhAto rephaanttvaabhaavaat| jAterAdhAra ityAdivanna jaatirityrthH| paurnniriti| takAropadhAt 'pUrI ApyAyane' ityasyautve sati idaM rUpamiti pAThe'napasargAta "phullakSIba0' ityAdinA phalerutvaM kRtvA niSThAtakArasya ltvnipaatH| yatrokAro nipAtyate tatraiva bahulamiti vRddhAvukArabhAve netvAbhAvo'pi syaaditi| asiddhavadabhAve AdRtastadA utvamupadhAyA natvamiti pATho boddhvyH| etAdRzo'pi nirdezo bhavatIti shissybodhaarthH| anytheti| ktagrahaNaM kSubhivAhItyatra tta-ktavantvorekadezasyApi parigrahaNArthamityartha: / / 1386 / [samIkSA] 'zIrNaH, zIrNavAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM takAra ko nakArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "radAbhyAM niSThAto na: pUrvasya ca daH'' (a08|2|43)| isa prakAra prAya: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. RkAre traya: svarabhAgAH santi tanmadhyavartI rephasturIyabhAga iti nedaM darzanamAdRtam (vi0p0)| 2. etAdRzo'pi nirdezo bhavatIti ziSyabodhArtha: (k0t0)|
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ 645 caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH [rUpasiddhi] 1-4. zIrNaH, shiirnnvaan| zR+kta, ktvntu+si| avagUrNaH, avguurnnvaan| ava+gurI+kta, ktvntu+si| 'zR hiMsAyAm' (8 / 15) tathA ava-upasargapUrvaka 'gurI udyame' (5 / 108) dhAtu se kta-ktavantu pratyaya, RkAra ko ir-ur Adeza, dIrgha, prakRta sUtra se takAra ko nakAra, nakAra ko NakAra tathA vibhktikaary||1386| 1387. dAd dasya ca [4 / 6 / 102] [sUtrArtha) dakAra se paravartI niSThApratyayagata takAra tathA dhAtughaTita dakAra ko bhI nakArAdeza hotA hai||1387| [du00 dakArAt parasya niSThAtakArasya nakAro bhavati dasya ca no bhvti| bhinnaH, bhinnvaan||1387| [samIkSA 'minna:, bhinnaH' ityAdi zabdoM kI siddhi ke liye dhAtughaTita dakAra se paravartI takAra ko tathA dhAtugata dakAra ko nakArAdeza karanA par3atA hai| etadartha pANini kA sUtra hai- "radAbhyAM niSThAto naH pUrvasya ca daH" (a08|2|42)| yaha jJAtavya hai ki repha- dakAra se paravartI takAra ke sthAna meM nakArAdeza ke liye kAtantrakAra ne bhinna bhinna do sUtra banAye haiM, jabaki pANini kA etadartha eka hI sUtra hai| parantu repha se paravartI kevala takAra ko hI nakArAdeza hai aura dakAra se paravartI takAra ko to nakArAdeza hotA hI hai, sAtha hI dhAtughaTita dakAra ko bhI nakArAdeza karanA par3atA hai| isa prakAra pRthak sUtra banAne se hI arthAvabodha meM lAghava hotA hai| ata: kAtantra meM utkarSa kahA jA sakatA hai| [rUpasiddhi] 1- 2. minnaH, minnvaan| mid+kta, ktvntu+si| 'ji midA snehane' (1 / 474, 377) dhAtu se kta-ktavantu pratyaya, prakRta sUtra se takAra-dakAra ko nakArAdeza tathA vibhktikaary||1387| 1388. Ato'ntasthAsaMyuktAt [4 / 6 / 103] [sUtrArtha antasthAsaMjJaka varNoM se yukta AkArAnta dhAt se paravartI niSThAtakAra ke sthAna meM nakArAdeza hotA hai||1388|| [du0 vR0] antasthAsaMyuktAdAkArAntAt parasya niSThAtakArasya nakAro bhvti| glAna:, glaanvaan| vizrANaH, vishraannvaan| dhAtvadhikArAt- niryAta:, niryaatvaan||1388|
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ 646 kAtantravyAkaraNam [ka0 ta0] aato0| antasthAsaMyuktAditi kimarthamiti antasthAyA ityaastaamityrthH| TIkAyAM sa ca dhAtvartha iti dhAtvartha: syaat||1388| [samIkSA] 'glAna:, glAnavAn' ityAdi zabdoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM nakArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "saMyogAderAto dhAtoryaNvataH" (a0 8 / 2 / 43) / isa prakAra ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi 1-4. glAnaH, glaanvaan| glai+kta, ktvnt+si| vizrANaH, vishraannvaan| vi+zrI+kta, ktvntsi| 'glai-vizre' dhAtuoM se kta-ktavanta pratyaya, aikAra ko AkArAdeza, prakRta sUtra se takAra ko nakAra tathA vibhktikaary||1388| 1389. lvAdyodanubandhAcca [4 / 6 / 104] [sUtrArtha) lUJ Adi tathA okArAnubandha vAlI dhAtuoM se paravartI niSThAtakAra ko nakArAdeza hotA hai||1389| [du0vR0] lUJAdibhya odanubandhebhyazca parasya niSThAtakArasya nakAro bhvti| lUJ-lUna:, luunvaan| jyA-jIna:, jiinvaan| rujo-rugNaH, rugnnvaan| bhujo-bhugnaH, bhunvaan| svAdaya odanubandhAH- 'ghUG prANiprasave' (2 / 54,3 / 81) sUnaH, suunvaan| dUGdUna:, duunvaan| gaNakRtasyAnityatvAt pUjo nAze-pUnA yavAgUH, vinssttetyrthH| nAza iti kim? dhUtaM dhaanym| kmpitmityrthH| dugvordIrghazca- vidUna:, viduunvaan| vigUnaH, viguunvaan| cakAro'nuktasamuccayArthastena RlvAdibhyazca kte:- kIrNiH, gIrNiH, lUni:, pUni:, dhuuniH| lyI ceti yAvat lvAdistato vRtkrnnaat|haajyaaglaabhyshc- hAni:, jAni:, glaaniH||1389|| [vi0pa0] lvaa0| jIna:, jiinvaaniti| grahyAdisUtreNa samprasAraNe "tad dIrghamantyam" (4 / 1 / 52) iti diirghH| svAdaya odanubandhA iti divAdau pribhaassitmett| dugvordiirghshceti| 'Tu du upatApe, gu purISotsarge' (4 / 10,5 / 105) / haajyeti| jahAterItvaM jinAte: samprasAraNaM ktAvapi na bhvtynbhidhaanaat| kecid etebhya: striyAM ktipratyayApavAdaM nipratyayaM manyamAnAH hAjyAglAbhyo niriti vRttipAThaM manyante, tdsnggtmitypre| evaM sati strIprakaraNe evedaM nirdized ythaadrshnaantrmiti||1389|
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ 647 caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH ka0 ta0] lvaadyo0| anubandhagrahaNamantareNa sandhyakSarANAmAkAre bhuutpuurviikaaraantaanaamityaashkyte| nan grahadhAta: kimiti lvAdau paThyate yasmAda iTA vyavahitatvAda gRhItaH iti na pryojnm| tatrApi maNDUkaplutyA iDastItyuktatvAt? satyam, ubhayapadArthaM tatra paatthH|eten tatra pAThabalAdiTA vyavahite'pi natvaM syAditi dezyaM nirastam, ubhayapadeneva pAThasya kRtaarthtvaat||1389| [samIkSA 'lUna:, lUnavAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM nakArAdeza kiyA gayA hai| etadartha pANini ke do sUtra haiM- "lvAdibhyaH, oditazca' (a08|2|44,45)| ata: pANinIya sUtradvayaprayukta gaurava ko chor3akara anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana 1. kecid vRttipAThaM mnynte| tadasaGgatamityapare (vi0p0)| 2. tatrApi maNDUkaplutyA iDastItyuktatvAt (k0t)| [rUpasiddhi 1-13. lUnaH, luunvaan| lU+kta, ktvntu-si| jInaH, jiinvaan| jyA+kta, ktvntu+si| rugNaH , rugnnvaan| rujo+kta, ktvntu+si| bhunaH, bhugnvaan| bhujo+kta, ktvntu+si| sUnaH, suunvaan| sU+kta, ktvntu+si| dUnaH, duunvaan| dU+kta, ktvntu+si| pUnA yvaaguuH| puu+kt+aa+si| 'lUJ-chedane' Adi dhAtuoM se kta-ktavantu pratyaya, prakRta sUtra se niSThA-takAra ko nakArAdeza tathA vibhktikaary||1389| 1390. vrazceH ka ca [4 / 6 / 105] [sUtrArtha) 'o vrazcU chedane' dhAtu se paravartI niSThAtakAra ko nakAra tathA dhAtu ke anta meM vidyamAna zakAra ko kakArAdeza hotA hai||1390| [du0 vR0] vrazceH parasya niSThAtakArasya nakAro bhavati kaadeshshcaante| vrazcereva zrutatvAt zopadhasya vrazcedhuMTyantalope sati SatvabAdhakaM katvaM syaat| vRkNaH, vRknnvaan||1390| [samIkSA 'vRkNaH, vRkNavAn' zabdarUpoM ke siddhayartha ubhayatra nakAra-kakArAdeza kI vyavasthA kI gayI hai| etadartha pANini ke do sUtra haiM- "oditazca, co: kuH" (a08|2|44,30)| isa prakAra pANinIya sUtradvayaprayukta gaurava ko chor3akara anya prakAra kI to sAmAnyatayA samAnatA hI hai| [rUpasiddhi 1-2. vRkNaH , vRknnvaan| o vraznU+kta, ktvntu+si| 'vraJcU' dhAtu se ktaktavantu pratyaya, takAra ko nakAra, cakAra kA lopa, zakAra ko kakAra, samprasAraNa tathA vibhktikaary||1390|
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 kAtantravyAkaraNam 1391. kSerdIrghAt [4 / 6 / 106] [sUtrArtha dIrghAnta kSidhAtu se uttaravartI niSThAtakAra ko nakArAdeza hotA hai||1391| [du0 vR0] dIrghAntAt parasya kSerniSThAtakArasya nakAro bhvti| kSINaH kssiinnvaan| dIrghAditi kim? kssitaayurjaalmH| kssitkstpsvii|| 1391 / [vi0pa0] ksse0| kSerniSThAyAM ceti diirghH| kSitAyuriti Akrozadainyayozca veti||1391| [ka0 ta0] ksse0| pajyAM kSerdIrgha iti diirghtvmiti| nanu kathamidamuktaM niSThAyAM ceti dIrghavidhAnAt? satyam, atraarthkthnmett| kutracinniSThAyAM ceti dIrghatvamiti paatthH| dhAtoratidizyamAna iyAdezaH kathamanukaraNaM liGgasya syAdityAha- TIkAyAM prkRterpiiti| [pAThAntaram TIkAyAM prakRtirapIti vibhaktirapIti linggvibhktirityrthH| atra hetumAha- bhede hiityaadi| abhede prkRtivaadinyaaysyaavtaarH| asyAbhAve kathaM syAditi bhaavH| samAdhatte AtidezikAnAmiti liGgasyApi vidyamAnatvAt syAditi bhaavH| upasaMharati- netditi| atidezAd dhAtvatidezAt liGgatvaM na syAditi naitdityrthH| spaSTayati nairdeshikiiti| nirdezo'tra liGgaM lainggikaarthH| kSIyate iti dezyaM samAdhatte kimanenetiH sUtratvAd hrasvasyApIyAdeza iti zaGkA syAditi bhaavH]|1391| [samIkSA) 'kSINaH, kSINavAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM nakArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "kSiyo dIrghAt' (a08|2|46)| ata: ubhayatra sAmya hai| [rUpasiddhi] 1-2. kSINaH, kssiinnvaan| kSi+kta, ktvntu+si| 'kSi nivAsagatyoH' (5 / 17) dhAtu se kta-ktavantu pratyaya, "kSerdIrghaH' (4 / 1 / 40) se dhAtugata ikAra ko dIrgha, prakRta sUtra se niSThAtakAra ko nakAra, nakAra ko NakAra tathA vibhktikaary||1391| 1392. zyo'sparza [4 / 6 / 107] [sUtrArtha sparzabhinna artha meM vartamAna zyaiG dhAtu se paravartI niSThAtakAra ko nakArAdeza hotA hai||1392| / sUtrasyAsya TIkApATho nopalabhyate saamprtm| kalApatattvArNavavyAkhyAkAreNa sa dRSTaH syAditi smbhaavyte|
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 649 [du0vR0] asparze vartamAnAt zyAyaterniSThAtakArasya nakAro bhvti| zInaM ghRtam, zInavad ghRtm| asparza iti prasajyo'yaM nny| zItaM vartate, zItaM jlm| guNabhUto'pi spoM natvapratiSedhasya samprasAraNasya ca nimittaM bhavati, na tu rome| tena pratizInamiti natvaM syaadev||1392| [vi0pa0] shyo| asparza ityaadi| abhaavmaatrvRttiH| prasajya: sparzA yadi na bhvti| sparzasyAbhAvamAtraM cedityrthH| tena yatrApi sparzanimittakaH zabdo'sya pradhAnastatrApi sparzasya sambhavAt pratiSedhaH, yathA shiitmiti| ekatra bhAvapradhAnam, anyatra jlm| gaNeti guNabhUtatA sparzasya, na tvapratiSedhasya samprasAraNasya ceti "dravaghanasparzayoH zyaH" (4 / 1 / 46) ityneneti| gauNamukhyaparibhASAtra tatra ca nAdriyate iti, anyathA 'zItaH sparzaH' ityatraiva syAditi bhaavH| kecit prasajyabalAdatra lAghavamevAstu samprasAraNasya tu kathaM guNabhUtaspazeM nimittam, mukhye hi kAryasampratyaye ityAzaGkA niyamasyAyogAditi prihrnti| dvandve hyalpasvarasya pUrvatvaniyamaH kRtH| sa ca "dravaghanasparzayoH zyaH" (4 / 1 / 46) iti sparzazabdasyAlpasvarasya paranipAtaM kurvatA sUtrakAreNetyuktaH sparzo'trAniyamena mukhyo gauNo vA samprasAraNasya nimittamityasyArthasya sNsuucnaarthH||1392| [ka0 ta0] shyo0| nnviti| guNavAcako'tra spazoM gRhyate, na ca rogvaackH| teneti| sprshgrhnnenetyrthH| parkhayAM kecid ityaadi| ayaM tu manyate gamakatvAdalpasvarasyApi paranipAto yathA eSasapara ityaadi| kintu gauNamukhyaparibhASAyA anAdaraNaM yuktamiti niyamasyAyogyatvameva prakaTayati-dvandve hiiti||1392| [samIkSA] 'zInam, zInavat' ityAdi prayogoM ke siddhyartha kAtantrakAra tathA pANini donoM ne hI nakArAdeza kA vidhAna kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "zyo'sparza' (a08|2|47)| ata: ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. kecit prasajyabalAdatra lAghavamevAstu (vi0p0)| 2. paranipAtaM kurvatA sUtrakAreNetyuktaH (vi0p0)| 3. ayaM tu manyate gamakatvAdalpasvarasyApi0 (ka0 t0)| [rUpasiddhi] 1- 2. zInaM ghRtam, zInavad ghRtm| zyaikta, ktvntu+si| 'zyaiG gatau' (1 / 459) dhAtu se kta-ktavantu pratyaya, samprasAraNa, prakRta sUtra se takAra ko nakAra tathA vibhktikaary||1392|
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ 650 kAtantravyAkaraNam 1393. anapAdAne'nceH [4 / 6 / 108] [sUtrArtha) apAdAna se bhinna artha meM vartamAna 'anc' dhAtu se paravartI niSThAtakAra ko nakArAdeza hotA hai||1393|| [du0 vR0] anapAdAne vartamAnAd ancerniSThAtakArasya nakAro bhvti| samaknaH, smnvaan| saMsakta ityrthH| anapAdAna iti kim? udktmudkm| kuupaaduddhRtmityrthH| vyaktamiti anje ruupm| aJcitaH, aJcitavAn itITA vyvdhaanaat| pUjAyAmaJcateriDabhAvo nalopazca nessyte||1393| [vi0pa0] an0| vyktmiti| anciriha prakAzane vartate, ancestu prakAzane vyaktamiti natvaM naabhidhiiyte|| 1393 / [ka0 ta0] anpaadaane0| anapAdAne iti viSayasaptamIyam, anyad udaktamudakaM kUpAditi prtydaahtm| pnyjyaamnystviti| prakAzane kto na vidhIyate ityrthH| kasmAna vaktavyamityAha- ttiikaayaamnyjrvijnyaapnaaditi||1393| [samIkSA) 'samaknaH, samaknavAn', ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM nakArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "aJco'napAdAne' (a08|2|48)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi 1-2. samaknaH, smknvaan| sam+anc+kta, ktvntu-si| 'sam' upasargapUrvaka 'ancu gatipUjanayoH' (1 / 48) dhAtu se kta-ktavantu pratyaya, nalopa, jakAra ko gakAra, gakAra ko kakAra, prakRta sUtra se takAra ko nakAra tathA vibhktikaary||1393| 1394. avijigISAyAM divaH [4 / 6 / 109] [sUtrArtha] vijigISA artha se bhinna artha meM vartamAna 'diva' dhAtu se paravartI niSThAtakAra ko nakArAdeza hotA hai||1394| [du0vR0] avijigISAyAM vartamAnAd divo niSThAtakArasya nakAro bhvti| AyUnaH, aaghuunvaan| avijigISAyAmiti kim? dyUtaM vrtte| vijigISayA pakSapAta: kriyte| sinote: karmakartari grAse vktvym| sino graasH| svayameva baddha ityrthH||1394| [vi0pa0] avi0| "cchvoH zUTau paJcame ca" (4 / 1 / 56) iti vakArasyoTa sinoteriti vktvym| vyaakhyeymbhidhaanaadityrthH||1394|
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH [ka0 ta0] avi0| aayuunH| 'AdyUnaH syAdaudariko vijigISAvivarjitaH' itymrH| sino grAsaH iti grAsazabdena kavala ucyte| karmakartRkasthale eva pryogo'ym| anyatra sitaH zRGkhalayA caurH||1394| [samIkSA 'AyUna:, AdyUnavAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM nakArAdeza kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "divo'vijigISAyAm' (a08|2|49)| ata: ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1-2. AyUnaH, aayuunvaan| AG+divkta, ktvntu+si| 'AG' upasargapUrvaka "divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutikAntigatiSu' (3 / 1) dhAtu se kta-ktavantu pratyaya, "cchvoH zUTau paJcame ca" (4 / 1 / 56) sUtra se vakAra ko UTa, ikAra ko yakAra, prakRta sUtra dvArA takAra ko nakAra tathA vibhktikaary||1394| 1395. hIghrAtrondanudavindAM vA [4 / 6 / 110] [sUtrArtha 'hrI-ghrA-trA-und-nud-vid' dhAtuoM se paravartI niSThA-takAra ko vaikalpika nakArAdeza hotA hai||1395|| [du0vR0] ebhyo niSThAtakArasya nakAro vaa| hrINaH, hriinnvaan| hrIta:, hriitvaan| ghrANa:, ghraannvaan| ghrAtaH, ghraatvaan| trANaH, traannvaan| trAtaH, vaatvaan| undI- samutraH, smutrvaan| samuttaH, smuttvaan| nuda-nunnaH, nunnvaan| nuttaH, nuttvaan| 'vida vicAre' (6|24)-vitrH, vinvaan| vitta:, vittvaan| vyavasthitavibhASayA nityaM sNjnyaayaamdevtraatH| tathA vicArArthAd vibhASaiva jJAnArthAnityamiD ytH| bhogAdanyatra lAbhArthAt sattArthAcca videH sdaa||1395| [vi0pa0] hii| nindAyAmarthe cchA iti prakRtyantaram, tasyApItyeke chANaH, chaannvaan| chAta:, chaatvaan| hrIdhAtoraprApte'nyeSAM prApte vikalpa ucyte| vyavasthita ityaadi| saMjJAyAM trAyaternityaM bhvtiityrthH| kecit saMjJAyAmapi vikalpayantIti bhogAdanyatra laabhaarthaaditi| bhittarNavittAH zakalAdhamaNabhogeSu iti vacanAd bhoge pratIte ca vittameva, tato'nyatra sadA vinam, evaM sttaarthaadpiiti|
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ 652 kAtantravyAkaraNam jJAnArthAd vidiM nityaM syAdiTA vyvdhaantH| vittaM vinnaM vicArArthAt sattArthAd vinnameva c|| vittameva tu lAbhArthAt prtiitdhnyorbhvet| anyatra vinnameveti sudhiyaH smRtimaashritaaH|| 1395 / [ka0 ta0] hrii0| dasya ceti pravartane na samunnaH ityAdAvubhayatra ntvm| tatheti, vyvsthitvibhaassaashrynnaadityrthH| pdbhyaamnytreti| prtiitdhnyornytretyrthH||1395| [samIkSA] 'nutraH, trANaH, ghrANavAn' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha pANini tathA kAtantrakAra donoM hI AcAryoM ne vaikalpika nakArAdeza kiyA hai| pANini kA sUtra hai- "nudavidondatrAghrAhrIbhyo'nyatarasyAm' (a08|2|56)| isa prakAra ubhayatra pUrNa samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. vyavasthitavibhASayA nityaM saMjJAyAm- devatrAta: (du010)| 2. kecit saJjJAyAmapi vikalpayantIti (vi0p0)| [rUpasiddhi 1-12. hrINaH, hriitH| hrii+kt+si| hrINavAn, hriitvaan| hrii-ktvntu-si| ghrANaH, ghraatH| ghraa+kt+si| ghrANavAn, ghraatvaan| ghrA+ ktvntu-si| trANaH, traatH| trA+ta+ si| trANavAn, traatvaan| trA+ ktvntu+si| samunnaH, smuttH| sm+und+kt+si| samunnavAn, smuttvaan| sm+ud+ktvntu+si| nunna:, nuttH| nud+kt+si| nutravAn, nuttvaan| nud+ktvntu+si| vinaH, vittH| vid+kt+si| vinavAna, vittvaan| vid+ktvntu+si| 'hrI-ghrA' ityAdi dhAtuoM se kta-ktavantu pratyaya, prakRta sUtra dvArA vaikalpika nakArAdeza, nakAra ko pakAra tathA vibhktikaary||1395| 1396. kSaizuSipacAM makavAH [4 / 6 / 111] [sUtrArtha) kSai-zuS-paca dhAtuoM se paravartI niSThAtakAra ke sthAna meM kramaza: 'ma-kava' Adeza hote haiN||1396| [du0vR0] ebhyo niSThAtakArasya yathAsaGkhyaM makavA bhvnti| kSAma:, kssaamvaan| zuSkaH, shusskvaan| pakva:, pkvvaan| 'dvayorvibhASayormadhye yo vidhiH sa nitya eva' (kA0 pari0 11) // 1396 /
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 653 [ka0 ta0] 10 / atha 'pakvaH' ityatrAntaraGgatvAd dhuTi kRtasya kakArasya nimittAbhAve naimittikAbhAvaH kathana syaat| vakAre kRte dhuTo'bhAvAditi cet, n| 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA0pari0 43) iti nyaayaat||1396| [samIkSA] 'kSAmaH, zuSkaH, pakva:' zabdoM kI siddhi donoM hI AcAryoM ne takAra ko 'ma-ka-va' AdezoM dvArA kI hai| etadartha pANini ne pRthak pRthak tIna sUtra kiye haiM- "zuSa: ka:, paco vaH, kSAyo ma:' (a08|2|51-53)| pRthak 3 sUtroM se prayukta gaurava ko chor3akara anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hai| [rUpasiddhi] 1-6. kSAmaH, kssaamvaan| kSe+kta, ktvntu+si| zuSkaH shusskvaan| zuSa+kta+ ktvntu+si| pakvaH, pkvvaan| paca+kta, ktvntu+si| 'kSai-zuS-pac' dhAtuoM se ktaktavantu pratyaya, kramaza: niSThAtakAra ko 'ma-ka-va' Adeza tathA vibhktikaary||1396|| 1397. vA prastyo maH [4 / 6 / 112] [sUtrArtha 'pra' upasargapUrvaka 'styai zabdasaMghAtayoH' (1 / 257) dhAtu se uttaravartI niSThAtakAra ko vikalpa se makArAdeza hotA hai||1397| [du0vR0] prapUrvasya styAyaterniSThAtakArasya mo bhavati vaa| prastIma:, prstiimvaan| prastIta:, prstiitvaan| matvAnnityaM smprsaarnnmeveti||1397| [ka0 ta0] vaa0| atha 'prastItaH, prastItavAn' ityatra "Ato'ntasthAyuktAt" (4 / 6 / 103) iti niSThAyAM natvaM kathana syAdityAha- natvAnnityaM smprsaarnnmiti||1397| [samIkSA 'prastIma:, 'prastIta:' ityAdi zabdoM kI siddhi ke liye donoM hI AcAryoM ne niSThAtakAra ko vikalpa se makArAdeza kiyA hai| pANini kA sUtra hai"prastyo'nyatarasyAm' (a08|2|54)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi 1-2. prastImaH, prstiit:| pr+styaikt+si| prastImavAn, prstiitvaan| prapUrvaka 'styai' dhAtu se kta-ktavantu pratyaya, dhAtugata 'yA' ko samprasAraNa, vaikalpika makArAdeza tathA vibhktikaary||1397|
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 1398. nirvANo'vAte [4 / 6 / 113] [sUtrArtha vAtabhinna artha meM 'nirvANa' zabda nipAtana se siddha hotA hai||1398| [du0vR0] nirvANa iti nipAtyate vAtaviSayazced dhAtvartho na bhvti| nirvANo'gniH, dIptyuparame vrtte| nirvANo bhikSuH, raagaadiprshmne'tr| avAta iti kim? nirvANo vaat:| nirodho'tr| kathaM nirvANo dIpo vAtena? atra vAta: karaNaM na tvaadhaarH| nirvAtaM vAteneti bhAve'pi vAta eva krtaa||1398| [vi0pa0] nirvaann| avAta ityAdhArasaptamIyam ata Aha- vaatvissykshcediti| evaM hi vAtaviSaye dhAtoroM bhvti| yadi vAta eva kartA syAt tsmaadvaatkrtriityrthH| na tvAdhAra iti| kriyAyA vAtaH kartA na bhavati kintarhi karaNaM saadhktmtvaat| kartA tu pradIpa eveti Natvatra virudhyte| nirvaatmiti| bhAvo hi bhavitAramantareNa na bhvti| na ceha vAtAdanyaH kartA'stIti vAtasya krtRtvm||1398| [ka0 ta0] nirvaa0| avAta iti vytikrmnirdeshaannishcyH| anyathA vAte nirvANa iti kRtaM syaat| vAta eva krteti| yataH kriyAzrayaH kartA, ata: kartA kriyAbhAvo bhvtyev| TIkAyAm anystviti| vAte'rthe vAcye ityrthH|| 1398 / [samIkSA vAtabhinna artha meM 'nirvANa' zabda donoM hI vyAkaraNoM meM nipAtanavidhi se niSpanna kiyA gayA hai| pANini kA sUtra hai- "nirvANo'vAte'' (a08|2|50)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana 1. bhAvo hi bhavitAramantareNa na bhavati (vi0p0)| 2. yata: kriyAzrayaH kartA, ata: kartA kriyAbhAvo bhavatyeva (ka0 t0)| [rUpamiddhi] 1-2. nirvaanno'gniH| nirvANo bhikssuH| nirvA +kt-n-nn+si| 'nir' upasargapUrvaka 'vA gatigandhanayo:' dhAt se 'kta' pratyaya, prakRta sUtra dvArA nipAtana se niSThAtakAra ko nakAra, nakAra ko NakArAdeza tathA vibhktikaary||1398| 1399. bhittarNavittAH zakalAdhamarNabhogeSu [4 / 6 / 114] [sUtrArtha zakala (khaNDa) artha meM 'bhitta' zabda, adhamarNa artha meM 'RNa' zabda tathA bhoga artha meM 'vitta' zabda nipAtana se siddha hotA hai||1399|
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH 655 [du0vR0] bhittAdaya: ktAntAH zakalAdiSvartheSu yathAsaGkhyaM nipaatynte| bhittaM zakalamiti pryaay:| 'R gatau' (1 / 275) RNaM shodhym| RNe'dhamo'dhamarNaH, tadviSaye nipaatnm| adhamarNagrahaNaM kAlAntaradeyavinimayopalakSaNam, tenotamarNaviSaye'pi syaat| vidla-vittaM drvym| bhujyate iti bhoga ucyte| vittamiva vittam upacArAt prtiite'pybhidhiiyte||1399| [vi0pa0] bhitt0| RNe'dhamaH iti rAjadantAdidarzanAd RNazabdasya paranipAtaH, sa ca RNe'dhama:, yo gRhItvA prtidaasytiiti| adhmnnetyaadi| yasmin kAle'dhamoM gRhNAti tasmAd ya AgAmI kAla: kAlAntaram, tatra deym| tena vinimaya: parivartastasyopa- lakSaNArtham, na tu svArthapratidAnArthameva, tata: kimityAha- teneti| RNe uttama: uttamarNaH, yo dattvA grhiissyti| tatra yadyadhamarNagrahaNamupalakSaNaM na syAt tadA uttamarNa iti na sidhyti| ihAdhamarNasyAbhAvAt tadupalakSaNatve sati tasminnapi tadapi sidhyati kAlAntaravinimayasyottamarNatvAbhAvAt so'pi prayacchan kAlAntare yad deyaM tena vinimayaM kroti| pratIte vittanna vaktavyam ityAha- vittmeveti| yathA vittaM loke pratItam, tdvdpro'pi| ya: pratIto jJAta: so'pi vina upcaaraadityrthH||1399| [ka0 ta0] bhitt0| yadi zodhye'rthe'dhamaNaviSaye RNa iti nipAtastadottamoM na siddhyatItyAhaadhamarNa ityaadi| prtiite'piiti| aakhyaate'piityrthH| 'TIkAyAmanvAkhyAna iti karaNe yutt| anekkrmyogaaditi| anekkriyaayogaadityrthH||1399|| [samIkSA 'bhitta-RNa-vitta' zabdoM kI siddhi donoM hI AcAryoM ne nipAtanavidhi se kI hai| pANini ne etadartha 3 sUtra banAe haiM-- "vitto bhogapratyayayoH, bhittaM zakalama, RNamAdhamaNye" (a08|2|58,59,60)| sUtratrayaprayukta gaurava ko chor3akara anya prakAra kI to ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana] 1. adhamarNagrahaNaM kAlAntaradeyavinimayopalakSaNam (du0vR0)| 2. TIkAyAmanvAkhyAna iti karaNe yuTa (ka0 t0)| [rUpasiddhi] 1-3 bhittaM shklm| bhid+kt+si| RNaM shodhym| R+kt+si| vittaM drvym| vid+kta si| 'bhid-R-vid' dhAtuoM se 'kta' pratyaya, nipAtana se 'bhid-vid' dhAtuoM ke bAda niSThA-takAra ko nakAra kA niSedha, 'R' dhAtu se uttaravartI niSThA-takAra ko nakArAdeza tathA vibhktikaary||1399| 1400. anupasargAt phullkssiibkRshollaaghaaH[4|6|115] [sUtrArtha upasarga se paravartI na hone para 'phulla-kSIba-kRza-ullAgha' zabda nipAtana se siddha hote haiN||1400|
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] ete ktAntA nipAtyante na ced upasargAt parA bhvnti| 'dala ji phalA vizaraNe' (1 / 165), niSThAtakArasya ltvm-phullH| ktavatArapi latvamityeke phullvaan| kSIvRkRzibhyAm utpUrvAcca lAghe: parasya niSThAtakArasya lopa iDabhAvazca- kSIbaH, kRzaH, ullaaghH| anupasargAditi kim? praphulta:, prakSIbita:, prakRzita:, prollaaghin:| kathaM saMpraphulna:, utphulla:? 'phulla vikasane' (1 / 178) ityacA siddhm| parikRza iti kena siddham? vacanaM tu rUpAntaraM syaaditi||1400| [vi0pa0] anupsrgaat| caraphalorudasyeti phlersyotvn| keneti| nAmyupadhalakSaNena kprtyyenetyrthH| yadyevaM tenaiva nyAyena phullAdayo'pi siddhA ityAha- vacanaM tviti| niSThAyAM phalata: kSIbita: ityAdi prayogo mA bhuudityrthH||1400| [ka0 ta0] anu0| niSThAtakArasyeti vyavasthitavAsmaraNAd bodhym| vyaJjanatakArasyaiva lopa iti bodhym| ata: kSIbAdInAmakArAntatA 'TIkAyAM nipAtena vijJAyate iti| phullavAnityAderapi phullAdibhAgamya sUtreNa nipAtanaM vijJApyate ityrthH| manyante iti kecidityrthH| svamatamAha- na hiityaadi|| 1400 / (samIkSA 'phulla-kSIba-kRza-ullAgha' zabdoM kI siddhi donoM hI vyAkaraNoM meM nipAtanavidhi se kI gayI hai| pANini kA sUtra hai- "anupasargAt phullakSIbakRzollAghAH'' (a08|2|55)| ata: ubhayatra samAnatA hI hai| [vizeSa vacana 1. vacanaM tu rUpAntaraM syAditi (du0vR0)| 2. ktavantorapi latvamityeke-phullavAna (du0vR0)| 3. ataH kSIbAdInAmakArAntatA TIkAyAM nipAtena vijJAyate (vi0p0)| [rUpasiddhi 1-5. phullaH / bi phlaa+kt+si| phullvaan| ji phlaa+ktvntu+si| kSIbaH / kssiibR+kt+si| kRshH| kRsh+kt+si| ullaaghH| ud+ laagh+kt+si| 'phalA' dhAtu se 'kta' pratyaya, upadhA akAra ko ukAra, nipAtana se niSThAtakAra ko lkaar| 'kSIv-kRz-ud+lAgha' dhAtuoM se 'kta' pratyaya, nipAtana se niSThAtakAra kA lopa, akArAntatA tathA vibhktikaary||1400| 1401. avarNAdUTo vRddhiH [4 / 6 / 116] [sUtrArtha dhAtu athavA adhAtu se sambaddha avarNa se paravartI UTa ko vRddhi hotI hai||1401 / [du0vR0] dhAtoradhAtorvA avarNAt parasyoTo vRddhirbhvti| zav- zauH, zAvau, shaavH| dhAvu- dhauta:, dhautvaan| avanam UtiH, paTasyotiH pttautiH| janAnavatIti- janauH, janAvau, jnaav:| UTa iti kim? adyoDhA, kdoddhaa| auriti siddhe vRddhigrahaNaM mngglaarthm||1401|
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ 657 caturthe kRdadhyAye SaSThaH ktvAdipAdaH / / ityAcAryadurgasiMhakRtAyAM daugasiMhyAM vRttau caturthe katpratyayAdhyAye SaSThaH kvApratyayAdipAdaH smaaptH|| [vi0pa0] avrnnaat| 'zava gatau, dhAvu gatizuddhyoH ' (1 / 238,570) / "cchvoH zUTau paJcame c''(4|1|56) ityuutt| vRddhau satyAm "okAre au aukAre ca'' (1 / 2 / 7) ityautvm| adhAtordarzayati- avanama auriti| shrivyviityaadinott| paTasyoti: pttautiH| evaM janapUrvAd avate: kvipi kRte'piiti| nanu avarNenoTo vRddhirityucyatAm, avarNena saha vRddhirUTo bhvissyti| evaM ca sati "okAre au aukAre ca" (1 / 2 / 7) iti prakriyAgauravaM ca nirastaM bhavati? satyam, avarNAditi paJcamInirdezo vrnnmaatrprtipttyrthH| anyathA dhAtuprastAvAd dhAtoravarNAt syaaditi| ata eva dhaatordhaatorvetyuktmeveti||1401 / ||ityaacaaryshriimtrilocndaaskRtaayaaN kAtantravRttipaJcikAyAM caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvApratyayAdipAdaH smaaptH|| [ka0 ta0] av0| UTa iti kimiti, uta ityAstAm ityaashngkaarthH| TIkAyAm avarNAditi varNagrahaNAnmanyate iti, anyathA Ata iti kuryAditi bhaavH| uppdvidhaaviti| sptmyuktmuppdmityrthH| gamakatvAt sambandha ityetad vRttau maGgalArthamiti sApekSatve'pi samAsa iti bodhym||1401| ||ityaacaaryshriirghunndnbhttttaacaaryshiromnnikRte kalApatattvArNave caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvApratyayAdipAdaH smaaptH|| [samIkSA] 'paTautiH, janauH, praSThauhaH' ityAdi zabdarUpoM ke siddhyartha donoM hI vyAkaraNoM meM UTa (pANini-UTha) ke pare rahate vRddhividhAna kiyA gayA hai| antara yaha hai ki pANinIya vyAkaraNa meM prakriyA ke anusAra avarNa tathA U donoM ke sthAna meM vRddhi ekAdeza hotA hai, jabaki kAtantrakAra kevala vakArasthAnika UTa ko hI vRddhyAdeza karate haiN| pANini kA sUtra hai- "etyedhatyUThas' (a06|1|89)| prakriyAbheda ke atirikta to sAmAnyatayA ubhayatra samAnatA hI kahI jA sakatI hai| 1. sUtrasyAsya TIkAgrantho mayA noplbdhH|
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 kAtantravyAkaraNam vizeSa vacana 1. vRddhigrahaNaM maGgalArtham (du0vR0)| 2. avarNAditi paJcamInirdezo varNamAtrapratipanyarthaH (vi0p0)| 3. vRttau maGgalArthamiti sApakSatve'pi samAsa iti bodhyam (ka0 ta0 ) / [rUpasiddhi] 1-10. zauH, zAvau, shaavH| zav- UTa -kvip-si, o, js| dhauta:, dhautvaan| dhAvu-UTa-kta, ktvntu-si| uutiH| av- UTa +kti-si| pttautiH| paTa - uuti-si| janauH,janAvau, jnaavH| jana av- UTa+kvip-si, au, js| 'zat-dhAv-av' dhAtuoM se 'kvip-kta-ktavantu-kti' pratyaya, vakAra ko UTa, prakRta sUtra se vRddhi tathA vibhktikaary||1401|| ||iti sampAdakIyasamIkSAyAM caturthe kRtpratyayAdhyAye SaSThaH ktvApratyayAdipAdaH smaaptH|| samAptazcaturtho'dhyAyaH, granthazcApi smaaptH| svIkRtayojanAnusAraM prakAzitakAtantravyAkaraNasya paricayaH bhAgaH khaNDam prakaraNam pR0 saM0 mUlyam prakAzanasamaya: prathamaH | sandhiprakaraNam |450 ru0 350/- 1997 I0 dvitIya: prathamam SaDliGgaprakaraNam 625 ru0 500/- 1998 I0 dvitIyaH dvitIyam kAraka-samAsa- |800 ru0 600/- | 1999 I0 taddhitaprakaraNAni tRtIyaH | prathamam AkhyAtasya trayaH pAdAH |560 ru0 480/- 2000 I0 tRtIyaH dvitIyam | AkhyAtasya paJca pAdA: |658 ru0 500/- | 2003 I0 caturthaH (prakAzya | kRtprakaraNam 819 2005 I0 mAna:) yogaH 3912 ru02430/-(5 khaNDoM kA)
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1= sUtrapAThaH caturthAdhyAye prathamaH siddhipAdaH (kRtprakaraNam , vararucipraNItAni sUtrANi) siddhirijvad jnnaanubndhe| hntest:| na seTo'mannasyAvamikamicamAm / pratyayalukAM cAnAm / sArvadhAtukavacche / De na gunn:| ke yaNvacca yoktavarjam / jAgu: kRtyazantRDhyo: / guNI ktvA seDarudAdikSudhakuzaklizagudhamRDamRdavadavasagrahAm / skandasyandoH ktvA / vyaJjanAderyupadhasyAvo vaa'| tRSimRSikRzivaJciluGgyatAM ca / thaphAntAnAM cAnuSaGgiNAm jaantnshaamnittaam| zIphUdhRSikSvidisvidimidAM niSThA sett"| mRSaH kssmaayaam| bhAvAdikarmaNorvodupadhAt / hlAdo hrasva: / chaaderpsmn-bn-kvipsu| dIrghasyopapadasyAnavyayasya khAnubandhe / nAmino'm prtyyvcksvrsy| hrsvaaderussormo'nt:22| satyAgadAstUnAM kAre / gile'gilasya / upasargAdasudubhyA' bhe: prAg bhAt khlgho:"| AGa yi" / upAt prazaMsAyAm / vA kRti rAtre:! puraMdaravAcaMyamasarvasahadviSatapAzca / dhAtopto'nta: pAnubandhe / odaudbhyAM kRd yaH svaravat / jikSyoH zakye / krIastadarthe / verlopo'pRktsy| yvorvynyjne'ye| nisstthettiin:| nAlviSAvAyyAntetnuSu / laghupUrvo'y ypi| mInAtyAdidAdInAmA:39 / kSerdIrghaH / niSThAyAM ca / sphAyaH sphI:42) pyAya: pI: svAGge / zRtaM paake| prastyaH samprasAraNam / dravaghanasparzayo: zya: / pratezca / vA'bhyavAbhyAm na vejyoryapi / vyazca / samparibhyAM vA / tad dIrghamantyam / va: kvau 3 / dhyaapyo:54| paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe / chvoH zUTau paJcame c| shrivyvimvijvritvraamupdhyaa57| raallopyau| vanatitanotyAdipratiSiddheTAM dhuTi pnycmo'ccaat:59| yapi ca / vA m:66| na tiki dIrghazca62; undermni3| ghjiindhe:64| syado jave / ranje vkrnnyo:66| vuS -ghininnoshc67| bRMhe: svare'niTi vaa| yamamanatanagamAM kvau9| viDvanorA | dhuTi khanisanijanAm 7 / ye vaa| sanastiki vaa| sphurisphulyorghnyyot:4| ijjahAte: ktvi5| yatisyatimAsthAM tyaguNe! vA chAzoH / ddhaaterhiH| crphlorudsy| dad do'dha: / svarAdupasargAt t:| yapi cAdo jagdhi: / ghnylorghsnu:83| ktaktavantU niSThA / sUtrasaMkhyA-855+84939.
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam dvitIyaH pAdaH bhuvaH 21 / hanasta ca vRdRjuSINazAsustuguhAM vyp| dhAtoH / saptamyuktamupapadam / tat prAG nAma cet / tasya tena samAsaH / naavyyenaanmaa'| tRtIyAdInAM vA / kRt / vA'sarUpo'striyAm / tavyAnIyau | svarAd yH"| zakisahipavargAntAcca / Atkhanoricca" / yamibhadigadAM tvanupasargeH / carerAGi cAgurau 14 / paNyAryA vikreyagarhyAnirodheSu'" / vahyaM karaNe / aryaH svaamivaishyyoH15| upasaryA kAlyA prajane / ajaryaM saMgate ca / nAmni vadaH kyap c| bhAve RdupdhaaccaaklRpicRte:24| bhRJo'saMjJAyAm 25 / graho'bhipratibhyAM vA / padapakSyayozca / vau nIpUJbhyAM kalkamuJjayo : " / kRvRSimRjAM vA / sUryarucyAvyathyAH kartari / bhidyoddhyau nade31 / puSyasidhyau nakSatre ? | yugyaM patre ! kRSTapacyakupye sNjnyaayaam| RvarNavyaJjanAntAd ghynn"| AsuyuvapilapitrapidabhicamAM ca / uvarNAdAvazyake / pAdhormAnasAmidhenyoH 38 | prAGorniyo'saMmatAnityayoH svaravat 31 / saMcikuNDapaH krtau| rAjasUyazca / sAMnAyyanikAya hvirnivaasyoH| pricaayyopcaayyaavgnau43| cityAgnicitye ca 4 / amAvasyA vA / te kRtyA: 46 / vuNtRcau / ac pcaadibhyshc*"| nandyAderyuH / grahAderNin " " / nAmyupadhaprIkRgRjJAM kaH " " / upasarge tvAto dd:'| dhedRzipAghrAdhmaH zaH 53 // sAhisAtivedyudejicetidhAripArilimpavindAM tvanupasarge / vA jvalAdidunIbhuvo NaH / samAGoH sruvaH 56 / ave hasoH / dihilihizliSizvasivyadhyatINzyAtAM ca / grahervA / gehe tvak" / zilpini vuS / gsthk:62| NyuT c63| haH kAlavrIhyoH 64 / AziSyakaH 65 / pusrusRtvAM sAdhukAriNi 66 // sUtrasaMkhyA- 939+66=1005 Ci 660 tRtIyaH pAdaH / gaSTak / arhazca / krmnnynn'| hvaavaamshc'| zIlikAmibhakSyAcaribhyo NaH / ato'nupasargAt kaH / nAmni sthazca / tundazokayoH parigRjApanudoH / pre dAjJaH / sami khyaH surAsIdhvoH pibateH / hRJo'j vayo'nudyamanayoH 11 / AGi tAcchIlye / dhRJaH praharaNe cAdaNDa sUtrayoH 14 / dhanurdaNDatsarulAGgalAGkuzayaSTitomareSu stambakarNayo ramijapo : 16 / zaMpUrvebhyaH saJjJAyAm / zIGo'dhikaraNe ca / puro'grato'greSu sarte: / pUveM kartari 29 / kRJo hetutAcchIlyAnulomyeSvazabdazlokatadAdyAdyantAnantakArabahubAhvahardivAvibhAnizAprabhA 20 kalahagAthAvairacATusUtramantrapadeSu 22 / bhAcitrakartRnAndIkiMlipilibibalibhaktikSetrajaGghAdhanuraru: saMkhyAsu c2| bhRtau 15 grahervA " / careSTaH 19 /
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-1 661 karmazabde24! i: stmvshkRto:25| haratedRtinAthayoH pshau| phalemalaraja:su grahe: / devavAtayorApe:28 AtmodarakukSiSu bhRJaH khi:29| eje: khaz / zunIstanamuJjakUlAsyapuSpeSu dhett:31|| nADIkaramuSTipANinAsikAsu dhmazca / vidhvarustileSu tud:33| asuuryogryodRsh:34| lalATe tp:35| mitanakhaparimANeSu paca:26 / kUla udrujodvho:27| vahaMlihAbhraMlihaparaMtaperaMmadAzca vadeH khaH priyvshyo:39|| sarvakUlAbhrakarISeSu kss:| bhayartimegheSu kRnyH| kSemapriyamadreSvaNa ca / bhAvakaraNayostvAzite bhuv:3| nAmni tRbhRvRjidhAritapidamisahAM saMjJAyAm 44 / gmshc5| urovihAyasoruravihau ca / Do'saMjJAyAmapi / vihnggturnggbhujnggaashc| anyato'pi ca / hanteH krmnnyaashiirgtyo:50| apAt kleshtmso:51| kumArazIrSayorNin 2 / Tag lakSaNe jaayaaptyo:53| amanuSyakartRke'pi ca / hastibAhukapATeSu shktau5| pANighatADaghau shilpini6| nagnapalitapriyAndhasthUlasubhagADhyeSvabhUtatadbhAve kRJaH khyuTa krnne| bhuva: khriSNukhuko kartari | bhajo viN / sahazchanchasi / vahazca / anasi ddshc62| duhaH ko ghshc| viTa krmigmikhnisnijnaam| mantre zvetavahukthazaMsapuroDAzAvayajibhyo viNa 65 Ato mnkvnibvnivic:66| anyebhyo'pi dRshynte| kvip c| vahe paJcamyAM bhrNshe:69| spRsho'nudke| ado'nane / kravye c| RtvigddhRksrgdigussnnihshc| stsuudvissdruhduhyujvidbhidchidjiniiraajaamupsrge'pi| karmaNyupamAne tyadAdau dRzaSTaksako c| nAmnyajAtau NinistAcchIlye 6| kartaryupamAne | vratAbhIkSNyayozca | manaH puNvccaatr| khazcAtmane karaNe'tIte yj:| karmaNi hana: kutsaayaam| kvib brhmbhruunnvRtressu| kRJaH supunnypaapkrmmntrpdessu| some suny:5| ceragnau / vikriya in kutsaayaam| dRzeH kvanip 81 shraajnyoryudh:9| kRJazca / saptamIpaJcamyante jnerdd:11| anyatrApi c| nisstthaa3| Gvanip suyjo:14| jiiryterntuNn5| sUtrasaMkhyA-1005+95=1100 caturthaH pAdaH kvansukAnau prokssaavcc| vartamAne shntRngaanshaavprthmaikaadhikrnnaamntrityo:| lakSaNahetvoH kriyaayaaH| vetteH zanturvansuH / aano'traatmne| I tsyaas:| Anmonta aane"| pUDyajoH zAnaG / shktivystaacchiilye| idhAribhyAM zantRGakRcchre / dviSaH shtrau| sujao yjnysNyoge12| arhaH prshNsaayaam| tacchIlataddharmatatsAdhukAriSvA kve:4| tRn| bhraajylNkRnybhuushirucivRtivRdhicriprjnaaptrpenaamissnnuc6|
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ 662 glAmlAsthAkSipaciparimRja medipatipacAmudi / jibhuvAH snuka / kruH / zamAmaSTAnAM sigRdhikSipa ghiniN / yujabhajabhujadviSadruhadruhaca N / samisRjipRcijvagvim duSAGkrIDatyajAnurudhAyamAGyasaranjAbhyAhanAM vicakatthazranbhukaSalaSAm N N / pre drumathavadavasalapAm / parge sadaho: / kSiparaTavadavAdidevibhyAM truN ca nindahiMsaklizakhAdAnekasvaravinAzivyA bhASAsUyAM vRJaH / devikuzIcopa kudhimaNDicalizabdArthebhyo yuH| rucAdezca vyaJjanAdaH / jucaMkramyadaMdramyamRgRdhijvalazucalaSapatapadAm / na yAntasUdradIpadIkSAm / zukramagamahanadRSabhRsthAlaSapatapadAmukaJ / vRGbhikSiluNTijalpikuTTAM SAkaH / pre jusuvorin| jINadRJjivizriparibhUvamAbhyamAvyathAM ca dayipatigRhispRhizraddhAtandrAnidrAbhya AluH / zadisadidhaMDdAsibhyo ru 39 / sradighasAM maraku / midibhAsibhanjAM ghuraH / / chidibhidividAM kurH| jAgurUkaH' | cekrIyitAntAnAM yajijapidaMzivadAm / tanya lugaci / tato yAtevara: / kasipisibhAsIzasthApramadAM ca / sRjINanazAM kvap / gamasta ca / dIpikampyajasihiMsikamimminamAM raH / sanantAzaMsibhikSAmuH / vindricchU ca N / AdRvaNoMpadhAlopinAM ki ca / tRSidhRSisvapAM najiG " / zRvandyAMrAruH / bhiyo T lukau ca' / kviv bhrAjipRdhurvIbhAsAm / dyutigamodve ca / bhuvo DurvizaMpreSu / karmaNi dheTa: Tran 6' / nIdApazamuyuyujastutudasisicamihapatadaMzanahAM krnneH| halasUkarayoH puvaH / artilUdhUsUrakhanisahicaribhya itran / puvaH saMjJAyAm 6. RSidevatayoH kartari / JyanubandhamatibuddhipUjArthebhya: ktaH / uNAdayo bhUte'pi / bhaviSyati gmyaady:'"| vuNatumA kriyAyAM kriyArthAyAm / bhAvavAcinazca / karmaNi cAN" / zantrAno syasaMhitau zeSe ca / sUtrasaMkhyA 1100+72 = 1172 kAtantravyAkaraNam vAM 3% paJcamaH pAdaH cAyajJe / yajJe sami padarujavizaspRzocAM ghaJ / sR sthiravyAdhyoH / bhAve / akartari ca kArake sNjnyaayaam'| sarvasmAt parimANe / iGAbhyAM ca / upasarge ruvaH / sami duvaH / yudruvoru di cH| zrinIbhUbhyo'nupasarge / kSuzrubhyAM vau / strazca prathane'zabde / pre chandonAmni ca / pre dustuzruvaH / niyo'vodo: / nirabhyoH pUlvoH / stuva: / unnayorgiraH 19 / kiro dhAnye / nau vRJaH / udi zripuvoH / grahazca / avanyorAkroze / pre lipsAyAm / sami muSTau / parau yajJe / vAve vrssprtibndhe| pre razmau / vaNijAM ca / vRNoterAcchAdane " / AGi rupluvoH 32 / parau bhuvo'vajJAne / cestu hastAdAne pa zarIranivAsayoH kazcAdeH / saMghe caanauttraayeN|
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-1 parinyornINo taabhressyoH| vyupayoH zeteH pryaaye| abhividhau bhAva inu / karmavyatIhAre Nac striyAm / svrvRdRgmigrhaaml| upsrge'de:42| nau Na ca / made: 'prsmohrsse| vyadhajapozcAnupasarge 5 / svanahasorvA 6 / yamaH saMnyupaviSu c| nau gadanadapaThasvanAm / kvaNo vINAyAM c| paNaH parimANe nityam / samudoraja: pshss51| glaho'kSeSa 21 sarte: prajane / ho hazcAbhyupaniviSu c| AGi yuddhe| bhAve'nupasargasya / hntervdhishc57| mUrtI ghnishc8| prAd gRhaikadeze ghaJ c9| antarghanodghanau deshaatyaadhaanyo:60| krnne'yovidrss1| parau dd:62| nau nimite 63 / smudorgnnprshNsyo:64| upAt ka aashrye| stmbe'cc| ttvnubndhaadthuH67| DvanubandhAt trimak tena nirvRtte81 yAcivichiprachiyajisvapirakSiyatAM n69| upasarge daH ki:| karmaNyadhikaraNe c| striyAM kti:2| saatihetiyuutijuutyshc| bhAve pcigaapaasthaabhy:4| vrajayajoH kyp5| samajAsanisadanipatizIsuvidyaTicarimanibhRjiNAM sNjnyaayaam| kRJaH za ca sarteryazca / icchaa| zaMsipratyayAda:deg| gurozca niSThA sett:8|| ssaanubndhbhidaadibhystvng| bhISicintipUjikathikumbicarcispRhitolidolibhyazca 3 / aatshcopsge| ISizranthyAsivandividikAritAntebhyo yu:5| kIrtISo: ktishc6| rogAkhyAyAM vuny| saMjJAyAM c| paryAyAharNeSu ca / praznAkhyAnayoriJ ca vaa| naJyanyAkroze 1 / kRtyayuTo'nyatrApi ca / napuMsake bhAve kt:93| yuT ca 94 / krnnaadhikrnnyoshc5| puMsi saMjJAyAM gha:96 / gocrsNcrvhvrjvyjkrmaapnnnigmaashc| ave tRstrorghaJ981 vynyjnaacc| udko'nudke00| jAlamAnAya: 101 / ISadaHsapa kRcchrAkRcchrArtheSu khl10| kartRkarmaNozca bhUkatro: 103 / Adbhyo yvadaridrAte: 104 / zAsuyudhidRzidhRSimRSAM vaa05| icchArtheSvekakartRkeSu tum06| kAlasamayavelAzaktyartheSu c| arhatau tRc0| zaki ca kRtyaa:109| praiSyAtisargaprAptakAleSu 11 // AvazyakAdhamarNayorNin 19| tikkRtau saMjJAyAmAziSi 12 / dhAtusambandhe pratyayA: 113 / sUtrasaMkhyA-1172+113=1285 SaSThaH pAdaH alaMkhalvoH pratiSedhayoH ktvA vaa'| mengH| ekakartRkayoH puurvkaale| parAvarayoge c| Nam cAbhIkSNye dvizca pdm| vibhaassaagreprthmpuurvessu| karmaNyAkroze kRJaH khminy| svAdau ca / anyathaivaMkathamitthaMsu siddhAprayogazcet / ythaatthyorsuuyaaprtivcne'0| dRzo Nam sAkalye 11 / yAvati vindjiivo:12| carmodarayoH puure:13| varSapramANa Ulopazca vaa| celArthe nope:15| nimUlasamUlayoH kss:16| zuSkacUrNarUkSeSu piss:17| jIve grh:18|| akRte kRny:19| samUle hnte:20| krnne| hastArthe grhvrtivRtaam22| svArthe puSa:23 / snehane piSa:24 / bandho'dhikaraNe25| saMjJAyAM c26| korjIvapuruSayornazivahibhyAm /
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 kAtantravyAkaraNam kaSAdiSu UrdhvaM zuSipUrI: " / karmaNi copamAne / tRtIyAyAmupadaMze: / hiNsaarthaaccaikkrmkaat"| saptamyAM ca upapIDarudhakarSazca / apAdAne parIpsAyAm 35 / dvitIyAyAM ca / svaangge'dhruve| pariklizyamAne ca e" / vizipatipadiskandAM vyApyamAnAsevyamAnayoH / tRSyasvoH kriyAntare kaalessu4| nAmnyAdizigraho H 41 / kRJo'vyaye'yatheSTAkhyAne ktvA ca / tirycypvrge43| svAGge tasi44 / bhuvastUSNImi ca / kartari kRta: 46 / bhAvakarmaNoH kRtyaktakhalaH / AdikarmaNi ktaH kartari utta gatyarthAkarmakazliSazIsthAsavasajanaruhajIryatibhyazca / dAzagoghnau sampradAne / bhImAdayo'pAdAne / taabhyaamnytronnaady:'2| kto'dhikaraNe dhrauvygtiprtyvsaanaarthebhyH| yuvujhAmanAkAntAH 54 / samAse bhAvinyanaJaH ktvo yap " / cajoH kau dhuDghAnubandhayoH 56 / nyaGkvAdInAM hazca ghaH / na kvrgaadivrjyjaam| ghyaNyAvazyake / pravacarciruciyAcityajAm6` / vaco'zabde / niprAbhyAM yujaH zakyaH / bhujo'nneH| bhujanyubjau pANirogayoH / dRgdRzadRkSeSu samAnasya saH 65 / idamI 66 / kim kii| ado'mU: 68 / A sarvanAmnaH / viSvagdevayozcAntyasvarAderadryaJcatau kvo / sahasaMtirasAM sadhrisamitirayaH / ruherdho vA / mo no dhAtoH 3 / vamozca / svare dhAturanAt / artINghasaikasvarAtAmiD vansau / gamahanavidavizadRzAM vA / dAzvAn sAhrAn mIDhvAMzca / na zryuvarNavRtAM kAnubandhe / ghoSavatyozca kRti " / veSusahalubharuSariSAM ti / radhAdibhyazca / svaratisUtisUyatyUdanubandhAt / udanubandhapUklizAM kittv| jRvrshcoritt"| lubho vimohane " / kSudhivasozca / niSThAyAM ca / pUklizorvA " / na DIzvIdanubandhaveTAmapatiniSkuSoH / AdanubandhAcca / bhaavaadikrmnnorvaaH| kSubhivAhisvanidhvaniphaNikaSighuSAM te D manthabhRzamanastamo'nAyAsakRcchrAvizabdaneSu3 / lagnamliSTaviribdhAH saktAvispaSTasvareSu / parivRDhadRDhau prabhubalavato: / saMnivibhyo'rdeH 96 / sAmIpye'bheH / vA russymtvrsNghussaasvnaam| hRsserlomsu| dAntazAntapUrNadastaspaSTacchatrajJaptAzcenantAH / rAniSThAto no'pRmUrchimadikhyAdhyAbhyaH // dAd dasya ca102 // Ato'ntaHsthAsaMyuktAt / lvaadyodnubndhaacc104| vrazce: kSerdIrghAt 6 / zyo'sparze 107 / anpaadaane'nceH108| avijigISAyAM divaH 109 / hIghrAtrondanudavindAM vA 110 / kSaizuSipacAM mkvaa:111| vA prastyo maH 112 / nirvANo'vAte 1931 bhittarNavittAH zakalAdhamarNabhogeSu 14 / anupasargAt phullakRzollAghA : 15 / avarNAdRTo vRddhiH 116 / 23 80 ka ca 105 // sUtrasaMkhyA - 1285+116 = 1401 iti kAtantrasUtrapAThaH tairevaanupryogH| pramANAsattyoH /
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -2 AcAryadurgasiMhadiracitAni kAtantroNAdisUtrANi namaskRtya giraM bhuurishbdsntaankaarnnm| uNAdayo'bhidhAsyante baalvyutpttihetve|| prathamaH pAdaH 1. kRvApAjigisvadisAdhyazUdUsanijanicaricaTibhya unn| 2. kiJjarayoH shrinnbhyaam| 3. vahirahitalipaMzibhya uge| 4. kRke vco-ghunn| 5. bhRmRtRcaritsaritanimasjizIbhya u:|| 6. paTyasivasihanimanitrapIndikandibandhivANibhyazca / 7. syadeH samprasAraNaM dhshc| 8. manijaninamAM madhajatanAkAzca / 9. rajjutarkuvalguphalguzizuripupRthulaghavaH / 10. iSiSibhidigRdhimRdipRbhya: ku:10| 11. kRyo Rta ur ca.15 12. arterUr c| 13. bhrasje: slopshc13| 14. nAvaJce: 14 / 15. apsstthvaady:15| 16. AGparayo: khanizRbhyAM du:16| (pAThA0-upe ga:-baM0saM0 1 / 18) / 17. madyakivAsimathicatibhya ura:17 18. makurada1ravidhurAsurA:18 19. saavsheraaptau9| 20. avmhyossttiss:20| 21. ruhevRddhishc21| 22. kilvissaavythissau22| 23. timirudhimadimandivandivadhirucizuSibhyaH kira:23 24. ajiraady:24| 25. zalimaNDibhallibhya uukny| 26. sitnigmimsiscyvdhaanushibhystun| 27. kmimnijnivsihibhyshc27| 28. ketvaady:28| 29. stanihaSipuSigadimadibhya ina: induH29| 30. mRgrorutiH| 31. kRSicamitanidhanibadhisarjikharjibhya U:31! 32. tro do'ntazca32 33. dridraateryaalopshc33| 34. kcchvaady:34| 35. hasRtaDiruhiyUSibhya iti:35| 36. shmeddh:36| 37. anunAsikAntAD dd:37|38.. vrnnddaady:38| 39. kmetth:39| 40. shkishmivhibhyo'l:0| 41. vRsslaady:| 42. knnesstth:42| 43. paticaNDibhyAmAla / 44. kuNipIDbhyAM kaal:44| 45. zIDo vAlavalaau 5 / 46. ilvlplvlshukltnnddulshithilcssaalmaalaa:46| (pAThA0-ilvalAdayazca- baM. saM0 1148) / 47. saarernggH| 48. zRGgabhRGgAGgAni / 49. mudigRbhyAM gaggau 9, 50. shRdRbhyaamdi:50| 51. dhRJaH sso'nto'gunnshc'| 52. yuSyasibhyAM mdik5| 53. artihusudhRkSiNIpadabhAyAstubhyo m:53| 54. graserA c4| 55. indhiyudhizyAdhUhibhyo mak55! 56. dhrmsiimaagriissmaadhmaa:56| 57. yujirucitijA ghmk57| 58. bhiyaH suranto vaa| / / iti zrIdurgasiMhakRtoNAdisUtrapAThe prathamaH pAdaH samAptaH / /
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam dvitIyaH pAdaH 59. azilaTikhaTivizibhyaH kvH| 60. zarvajihvAgrIvAH / 61. vRSikSirAjidhanvipradiviyubhyaH kniH| 62. naji jahAteH / 63. pUSAdayaH / 64. hkRnybhyaamennuH| 65. dAbhArivRbhyo nuH / 66. sUviSibhyAM yaNvata / 67. dhenvAdayaH / 68. ramikAsikuSipAtRvaciricisicigubhyasthak / 69. avaM bhRJaH / 70. nyudo: zIGgAbhyAm / 71. pRSThayUthaprothA: / 72. sphAyitaJcivaJcizakikSipikSudirudimadimandi bandhundAdibhyo rk| 73. susUdhAgRdhizcitivRtichidimuditRpidambhi zubhibhyazca / 74. tamyamijInAM dIrghazca / 75. zUdrAdayaH / 76. vRzcikRSibhyAM kikaH / 77. mUSikasimiko / 78. kriya ika: / 79. zyAhavadrudakSibhya inaH / 80. vRjinAjineriNavipinatuhinamahinAni / 81. vacipracchizridrurupujvAM kviv dIrghazca / / 82. parau brajezca / 83. taneH kayaH / 84. ho do'ntazca / 85. rAte: / 86. gameDoM: 5 / 8 7. glAnudibhyAM DauH / 88. bhramehU: / 89. dmeddos| 90. sarterayU: / 91. zIDo dhuk / 92. bhujimRGoryuktyuko / 93. kRpRvRnidhAJbhyo naH / 24. dhRSerdhiSa ca / 95. hanerjaghazca / 96. dive: Rn / 97. naJi ca nanderdIrghazca / 98. yatezca / 99. niyo DAnubandhazca / 100. svasrAdayaH / 101. RtRsRdhRnydhmyshyvivRtigrhibhyo'niH| 102. arcizucirucihusRpichadichardibhya isi: / 103. jyotirAdayaH / 104. RpRvapicakSijanitanidhanibhya us| 105. eterijvat / 106. ctikttshRvRnybhyssttvr:4|107. nau sade: / 108. chitvarAdayaH / 109. ijikRSibhyo nak / / 110. bandherbradhizca / 111. dhAvasidrubhyo na: / 112. rAsnAsAsnAsthUNAvINA: / 113. pAte: p:4| 114. nIpAdaya: 6 / 115. iNbhIkApAzalyarcikRdAdhArAbhyaH kaH / 116. mRkaady:| 117. zakerunyuntau / (pAThA0--zakerunyuntyunontA:- baM0 saM0 2 / 119) / 118. RkRtRvRJyamidAryarjibhya un:60| 119. pishunphaalgunaur| 120. kRdhUvAbhya: sarak / 121. bhiishiibhyaamaank:63| 122. ziGgharANaka:64 (pATA0vAtarAyasaH, sUtezcaka:- baM. saM0 2 / 125, 126) / 123. iSe: kika: (kIka:) | 124. tintiDIkAdaya:66 125. ghRsidUbhyaH kt:67| 126. jrttaatplitsurtlossttaaH| 127. spRheraayy:69|| __ sUtrasaMkhyA-58+69=127 / / iti zrIdurgasiMhakRtoNAdisUtrapAThe dvitIyaH pAdaH samAptaH / / NO OUR
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ 667 pariziSTam-2 tRtIyaH pAdaH 128. vRja eNyaH / 129. arteranyaH / 130. ho hirazca / 121. parjanyapuNye / 132. aminakSikaDibhyo'tra:'! 133. bhRnyo'tH| 134. pRSiJjibhyAM yapvat / 135. AGi vserth.| 136. jRvRbhyaamuuthH| 137. aticamigabhiyubhyo'saH / 138. vetasavAhasadivasapanasAH 19 // 132. kRzRzaligardirAsivalivallibhyo'bha: 140. RSivRSibhyAM yaNvat' / 141. i. srvdhaatubhyH| 142. gRnAmyupadhAt ki:1|| 143. gANDamaNDibhyAM jha:161 144. jivizivasibhAsivahinandihisAdhibhyazca / 145. kuGo rrk| 146. aGgimadimandikaDimRjibhya aar:1:| 177. sarterapaSSo'ntazca / 148. viTapAdayaH / 149. vRttastikaH / 150. kRAtebhidilatibhyo ynnvt| (pAThA0 -kRtabhidilabhitRlinanibhyo yaNvat-- bN0sN03|155)| 151. idhyazibhyAM taka: / 152. dRgRbhyAM bhaH / 153. iNo ynnvt| 154. vIpatibhyAM tanaH / 155. saddhyasibhyAM kthiH / 156. sArerathiH / 157. aGgyatibhyAmulIthI / 158. nIdalibhyAM mi: / 159 UrmibhUmirazmayaH / 160. iSeH suk| 161 avitRstRtantriSya ii.3| 162. lakSemo'ntazca / 163. bAtapramI: / 164. kRgRjAgRbhya: kvi:| 165. chavyAdayaH / 166. khajerAkaH / 167 blaakaady:| 168. arni:| 169. aJjali: / 170. mRknnibhyaamiici:43| 171. raatestri:| 172. dusserik."| 173. kRtRbhyAmISaH / 174. zirISAdaya: 0! 175. kRzRzauNDbhya iir:| 176. kSIrozIragambhIrA: 49 / 177. agizruzriyuvahibhyo ni:' / 178. sRNiveNivRSNidhRSNipANicUrNayaH / 179. pAterDati:25 180. bhUsvadibhyaH kri:53| 181. pRNAteH kuSaH / 182. hnteruussH| 183. mjjuussaady:| 184. shkaadibhyo'tt:57|| 185. jaTAmarkaTau / 186. vahalAdibhya itrotrau / 187. kharjikRpimasipiJjAdibhya Urolau / 588. sateMva:6 // 189. ulbaady:62| 190. zavikamibhyAM d:63| 191. kundaady:4|| 192. pomyo ru:65| 193. jcaady:66| 194. yoraaguu:67| sUtrasaMkhyA-127+ 67=194 / / iti zrIdurgasiMhakRtoNAdisUtrapAThe tRtIyaH pAdaH samAptaH / /
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668 kAtantravyAkaraNam caturthaH pAdaH 195. janimanidasibhyo yuH| 196. hrIkRzibhyAM kugaanukau'| 197. manyate: kirata ucc| 198. ahikmpyornlopshc| 199. zRvasvipirAjivRhaninabhibhya iJ / 200. ajijnytirshipnnibhyH| 201. veo ddiH| 202. niivi:| 203. skhyaady:| 204. dRJvasibhyAM kti:10| 205. vahivasyabhibhyo'ti:111 (pAThA0hanterahazca- baM0 saM0 4211) / 206. kSipidhruvilikhilakidamibhyo vuk / 207. ho dve ca / 208. kRServRddhirvA / 209. kRJAdibhyo vu: / 210. zama: kha 16 / 211. muhermura ca7) 112. shikhaa28| 213. gmerg:10| 214. jargha: / 215. kceshch:2'| 216 kRtRkRpibhyaH kITa:! 2 17. zarDa: / (pAThA0-emerdha: - baM0 saM0 5 / 224) / 218. sUce: sma:24! 219. adi bhavo ddut:| 220. mahihazyAbhya it:26| 221. mRgavAhasyamidamilRpUbhyastaH / 222. sarvadhAtubhyo man / 223 mAyAchAyAsasyAdayaH9; 224. sandhyAdayaH / 225. rucibhujabhyAM kiSya: / / 226. padeH sy:2| 227. madyazviAsibhAH srH| (pAThA0-devivaThibhramivAsibhyo'ra:baM.saM0 5 / 234 / / 228. zugAte: karaH / 229. puSo yaavt| 230. stRNAteSTat / 231 kAThacakibhyAmora: / 232. ghunnddor:| 233. sarvadhAtubhyaH STran9: (pAThA0- uSTra., baM0saM0 5 / 246) 234. cimidiyAM traka / 235. pUjo hrasvazca / / 236. simnntshc| 237. tterml:43| 238. vrazca: sak 44 / 239. sruvazcika / 240. ctervaar:4| 241. gameriniH / 242. AGi NiniH / 243. bhasthAbhyAM Nini 49 / 244. parameSThI / 245. bhUvamikubhyaH shk| 246. kInAzAGkuzau / 247. vRtRvAdehanimadikasyazikaSebhyaH ss:5| 248. kRla. paas:|| 241. vazeH knsi."| 250. srvdhaatubhyo'sun| (pAThA0 - purovaya:payassu dhAno'guNaH baM.saM. 5 / 257) / 251. candre maate:5| 252. anehso'psrso'nggirs:| 253. upirajiabhyo yaNvat 2: 254. yajeH zizca / 255.usserjshc| 256. vace: so'ntshv62| 257. strIbhyAM to'ntshc63| 258. zIGa: pho'ntazca / 259 chaadernshc5| 260. ameo'ntshc66| 261. ateruzca / 262. kRte: snak81 263. zliSerito'cca 9 // 264. tijerdiirghshc| sUtrasaMkhyA-194+70=264 / / iti zrIdurgasiMhakRtoNAdisUtrapAte caturthaH pAdaH samAptaH / /
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-2 paJcamaH pAdaH zabdAtmikA yA trijagad bibharti sphurad-vicitrArthasudhAM srvntii| yA RddhirIDyA hRdaye sadaiva mukhe ca sA me vazamastu nitym|| uNAdiviSaye prasiddhaM paJcamaM pAdaM prakAzayatrAha-- 265. abhAtIzaH kuH| 266. vau dhaajshc| 267. daMze kniH| 268. mornatugavantazca / 261. sahaH San kanerluk ca / 270. bRMhe: kbhAnacca hAt puurv:6| 271. sRpikapilalibhya aattk| 272. taraterasuTa / 273. mithilasibhyAM kun.| 274. vaderAnya: prshNsaayaam| 275 vaceminij casya n:11| 276. prIjo'Gaguda12 / 287. pnyceshl:13| 278. briyo hirdiirghshc| 279. Aza zuSeH sanika 5 / 280. viSe: kaan:16| 281. kRNe: kaNazca 282. gamezchI maluk ca / 283. kapitamimRNipalikulivolibhyaH kAla:19 284. sateM!'ntazca / 28.5. palerAza:21, 286 tRptibhyaannggH22| 287. mRdikuribhyAM kvt| 288. raute ru| 289. uSitRSibhyAM k:25| 290. paNiAketibhyAmavak 5 / 291. crerm:| 292. sinotermo'nto hak / 293. to dIrghazca / 294. yasipanibhyAM k:30| 295. aNheri:31|| 296. tanoterDavat 21 297. sRNAteH pak Ur v| 298.kaleraGka:22 / 299 abikmbishyaamH5| 300. mureni:36|301. nauteranyanau ! 302. sstittitn:28| 303. vitryoH zyateDatiDatau naH zAt puurvH|304. azerIti:' / 305. saherasram / 306. shmerddt:2| 307. pnycerni:| 308. ashesto'ntshc"| 309. yjerusi:5| 310. muherugUtakau kSaNe / 311. kule TAleriluk ddshc| 322. ane: zu:48 313. tanityajiyajibhyo dddi:49| 314. kAyaterDatiDimaudeg 315. ippo damak tadazcara; 316. khnnddergk52| 317. kuTijaTibhyAM kil:53| 318. ptterol:54| 319. sheruri:55| 320. amethu:56|| 321. hrserv:57| 322. kiraterUro ratvam 323. prtherm:59| 324. svRbhRbhyAM ga:601 325. patenI / 326. zamikamibhyAM bala: 2 / 327. uSikuSigArtibhyastha:63 / 328. mAGa: s:14| 325. mnerdiirghshc5| 330. ame: shuk:66| 331. ho mya:67 / sUtrasaMkhyA-264+67=331 / / iti zrIdurgasiMhakRtoNAdisUtrapAThe paJcamaH pAdaH samAptaH / /
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 kAtantravyAkaraNam SaSThaH pAdaH 332. parikamimuzizibhya: klH'| 333. kuTe: kIraH / 334. tase: karaH / 335.pativapizukicakyanibhyo rk| 336. dunotediirghshc| 337. sulinalibalimatidruheibhya: phina: / 338. khleriinshc| 339. dRNAterghak / 340. tamerUlaba bo'ntdh| 341. mnerussy:10|| 342. mAneruSa 15 / 343. mRDastrAH / 344. kRpesTa: 13 / 345. kRbhUbhyAM kn:14| 346. kuttessttimk'| 347. karAyaH / / 3 48..balimaligomibhyo'ya:17 349. shRnnaateraav:| 350. mddikuddimnggibhyo'l:19| 351. kandararaH / 352. kuleH kishH| 353. paTijATebhyAmaliJ22; 354. rAte riph:23| 355. lizeH sk| 356. dhvaH kSA diirghshc25| 357. dIdhIGo dditi:26| 358. atestriH / 359. vacerAlATo dIrghazca / 360. khlrtik.29| 361. naJi paterya: / 362. kalerazaH / 363 hasraSTItakan / 364. unde: kakaH / 365. pAterakaH / 366. underano nalopazca / 367. sinoterna: / 368. dyatericca / 369. muherdhak hasya ga: / 370. sacelilazca casya luk / 371. kuraH kk"| 372. ApnAteH vivap hasvaH / 373. vandestrazlAdezazca / 374 klerhH| 315. umbherila dvizca / 376. namimamibhyAmaJa 5 / 377. kUjerilA jaH kishc6| 378. mayaterUrokhau / 379. aorl:| 380. knicnibhyaamk:49| 381. caTivaTikaTibhya uzca / 382. azermakaH / / 383. naGge: kdh:52| 384. diverddivi:53| 385. kaleriGgaH / 386. vserisstthH| 387. uGo maka 6 / 388. azikuSibhyAM sik / 389. aterman diirghshc| 390. vanistasya dh:5| 391. dhiSeya'k / 392. jlemny| 393. klizeH koro llopshc2| 314 uberdhi:63|| 395. kaneruTo makizca / / 396. sukhe: ko mukhishc5| 397. maherhasya gh:66| 398. muherguNazca / 399. sAvamerin dIrghazca / sUtrasaMkhyA-331+68=399 / / iti zrIdurgasiMhakRtoNAdisUtrapAThe SaSThaH pAdaH samAptaH / / !|smaaptshc kaatntronnaadisuutrpaatthH|| NEO
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0saM0 pariziSTam - 2 varNAnukrameNa uNAdisUtrasUcI sUtrANi 1. aMhe ri 2. agizruzriyuvahibhyo niH 3. aGgimadimandikaDimRjibhya Ara : 4. aGgerula: 5. aGgyatibhyAmulIthI 6. AjajanyatirazipaNibhyazca 7. ajirAdayaH 8. aJjeraliH 9. aticabhirabhiyubhyo'sa: 10. aterman dIrghazca 11. atestriH 12. adibhuvo DutaH 13. anunAsikAntADDaH 14. aneH zuH 15. aneho'psaro'GgirasaH 16. apaSThvAdayaH 17. abhAvIzeH kuH 18. aminakSikaDibhyo'traH 19. ameH zukaH 20. amedhuH 21. amerbho'ntazca 22. arcizucipi 0 23. artihusudhRkSi0 24. arteraniH 25. arteranyaH 26. arteruzca 27. arterUr ca 28. avamahyoSTiSaH 29. avikambibhyAmuH pAda- sUtra - saMkhyA 5 / 31 3150 3 / 19 6 / 48 3 / 30 46 1 / 24 3 / 42 3 / 10 6/58 6 / 27 4 / 25 1:37 5 / 48 4/5 1 / 15 5/1 3 / 5 5/66 5/56 4/66 2 / 44 1/53 3 / 41 3 / 2 4 / 67 1 / 12 1 / 20 5/35
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / 34 2 / 11 6 / 57 2 / 1 5 / 40 6 / 51 5 / 44 4 / 4 4 / 48 328 1 / 16 6 / 41 672 kAtantravyAkaraNam 30 avitRstRtatribhya I: 31. ave bhRJaH 32. aziSimyAM sika 33. azilaTikhaTila 34. azerItiH 35. azermaka: 36. azesto'ntazca 37. ahikampyornalopazca 38. AGi NiniH 39. AGi vaserathaH 40. AGparayoH khanizRbhyAM DuH 41. Apnote: kvib hrasvaH 42. Azau zuSeH sanika 43. i: sarvadhAtubhyaH 44. iNo damak tadazca 45. iNo yaNvat 46. ijikRSibhyo nak 47. iNbhIkApAzalyarci 48. indhiyudhizyAdhU0 49. ilvalapalvalazukla0 50. iSidhRSibhidigRdhi0 51. iSe kIka: 52. iSaH suk 53. iSyazibhyAM taka: 54. uGo mak 55. unde: kakaH 56. underano nalopazca 57. umbherik dvizca 58. ulbAdayaH 59. uSikuSigArtibhyasthaH 60. uSitRSibhyAM knaH 61. uSiraJjizRbhyo yaNvat 3 / 14 5 / 51 3 / 26 2151 2157 1 / 55 1946 1 / 10 2165 3 / 33 3 / 24 656 6 / 33 6 / 35 6 / 44 3 / 62 5 / 63 525 559
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ 673 663 4 / 61 3 / 32 2 / 60 pariziSTam-2 62. uSeradhiH 63. uSerjazca 64. UrmibhUmirazmayaH 65. RkRtRvRJyami0 66. RtRsRdhRJcamya0 67. RpRvapijakSijani0 68. RSivRSibhyAM yaNvat 69. eterijvat 70. kacezchaH 71. kaThicakibhyAmora: 72. kaNeSThaH 73. kaNDvAdaya:(kacchvAdaya:) 74. kanicanibhyAmakaH 75. kaneruTo makizca 76. kanderara: 77. kapitamimRNipali. 78. kamimanijanivasihibhyazca 79. kameraThaH 80. kaleraGkaH 81. kaleraza: 82. kaleraha: 83. kaleriGgaH 84. karAyaH 85. kAyaterDatiDimau 86. kiJjarayoH zriNabhyAm 87. kiraterUro ratvam 88. kilbiSAvyathiSau 89. kInAzAGkuzau 90. kuGo rarak 91. kuTijaTibhyAM kila: 92. kuTe: kIraH 93. kuTermala: 2 / 43 2046 3 / 13 2 / 47 4 / 21 4 / 37 1 / 42 1134 6 / 49 664 6 / 20 5 / 19 1 / 27 1 / 39 5 / 34 6 / 31 6.43 654 6 / 16 550 1 / 2 5 / 58 122 4 / 52 3 / 18 5153 6 / 2 4 / 43
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 kAtantravyAkaraNam 94. kuTeSTimak 95. kuNipIGbhyAM kAla: 96. kundAdayazca 97. kure: karaka: 98. kule: kiza: 99. kule TAleriluk Dazca 100. kUjerilo ja: kizca 101. kRke vaco dhuNa 102. kRgRjAgRbhya: kviH 103. kRyo Rta ur ca 104. kRJaH pAsa: 105. kRJAdibhyo'ka: 106. kRtibhidilabhituli0 107. kRtRbhyAmISaH 108. kRteH snak 109. kRdhUvAbhyaH sarak 110. kRpe: kaNazca 111. kRperaTa: 112. kRvApAjimisvadi0 113. kRzRzaligardirAzi0 114. kRSicamitanidhani0 115. kRServRddhi 116. kRtRkRpe: kITa: 117. kRtRbhyAmISaH 118. kRpRvRnidhAJbhyo naH 119. kRbhUbhyAM kana: 120. kRzRzauTibhya Ira: 121. ketvAdayaH 122. kriya ika: 123. klize: koro lalopazca 124. kSipilikhiliGga0 125. kSIrozIragabhIragambhIrAH 6 / 15 1 / 44 3 / 64 640 6 / 21 5 / 47 6 / 46 114 3 / 37 111 4 / 54 4/15 3 / 23 3 / 46 4 / 68 2162 5 / 17 6 / 13 111 3 / 12 1 / 31 4 / 14 4 / 22 3/47 2 / 35 6 / 14 3 / 48 1 / 28 2 / 20 662 4 / 12 3 / 49
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ 675 pariziSTam-2 126. khaJjerAka: 127. khaNDergaka 128. khajikRpimasipiJjAdibhya Urolau 129. khaleratika: 130. khalerInazca 131. gaNDimaNDibhyAM jhac 132. gameriniH 133. gamergaH 134. gameDoM: 135. gamezcho maluk ca 136. gRnAmyupadhAcca kvi: 137. graserA ca 138. glAnudibhyAM DauH 139. dharmasImagrISmAdhamAH 140. ghuNeoraH 141. ghRsidUbhyaH ktaH 142. caTivaTikaTibhya uzca 143. catikaTazRvRJbhya0 144. catervAr 145. candre mAte: 146. careramaH 147. cimidibhyAM trak 148. chavyAdayazca 149. chAdernazca dAt pUrvaH 150. chitvarAdaya: 151. jaTAmarkaTau 152. jaccAdayazca 153. janimanidasibhyo yuH 154. janerghaH 155. jartatAtapalita0 156. jalermaJ 157. jivizivasibhAsi0 3 / 39 5 / 52 3 / 60 6 / 29 67 3116 4 / 47 4 / 19 2 / 28 5 / 18 3 / 15 1154 2 / 29 156 4 / 38 2 / 67 650 2 / 48 4|46 4/57 5 / 27 4|40 3 / 38 465 2 / 50 3158 366 4 / 1 4 // 20 2 / 68 6 / 61 3117
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ 676 158. jRvRbhyAmUtha: 159. jyotirAdayaH 160. tanityajiyajibhyo DadiH 161. taneH kayaH 162. tanoterDavat 163. tamerUlaJ bo'ntazca 164. tamyamijinAM dIrghazca 165. taraterasud 166. taseH karaH 167. tijedarghazca 168. tintiDIkAdayaH 169. timirudhimadimandi0 170. tRpatibhyAmaGgaH 171. to dIrghazca 172. tro do'ntazca 173. daMzeH kaniH 174. damerDos 175. daridrAteryAlopazca 176. dAbhArivRJbhyo nuH 177. diveH Rn 178. diverDiviH 179. dIdhIGo Diti: 180. dunoterdIrghazca 181. duSerikaH 182. dRNAterghak 183. dRvasibhyAM kti: 184. dRyorbhaH 185. dyatericca 186. dhAvasidrubhyo naH 187. dhiSernyak (dRGaH ) kAtantravyAkaraNam 188. dhRJaH So'nto'guNazca 189. dhRSerdhiSa ca 3 / 9 2 / 45 5/49 2 / 25 5/32 6 / 9 2 / 16 pATa 6 / 3 4|70 2 / 66 1 / 23 5/20 5 / 29 1 / 32 5/3 2 / 31 1 / 33 __2 / 7 2 / 38 6 / 53 6 / 26 6/5 3 / 45 68 4/10 3 / 25 6 / 37 2/53 6 / 60 1/51 2 / 36
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ 677 2 / 9 625 2 / 39 2 / 4 6 / 30 6.45 1 / 14 2141 3131 2 / 56 4 / 8 5 / 37 2049 2 / 12 pariziSTam-2 190. dhenvAdayaH 191. dhvaneH kSo dIrghazca 192. naJi ca nanderdIrghazca 193. naJi jahAte: 194. naJi pateryaH 195. namisamibhyAmaJ 196. nAvaJceH 197. niyo DAnubandhazca 198. nIdalibhyAM miH 199. nIpAdayaH 200. nIviH 201. nauteratyanau 202. nau sadeH 203. nyudoH zIGgAbhyAm 204. paJceraniH 205. paJcerAla: 206. paTikamimazikazibhya: kala: 207. paTilaTibhyAmaliJ 208. paTerola: 209. paTyasivasihani0 210. paNikitibhyAmavak 211. paticaNDibhyAmAla 212. pativapizaki0 213. paternIH 214. parameSThI 215. parau vrajezca 216. parjanyapuNye 217. palerAza: 218. pAte: paH 219. pAteraka: 220. pAterDatiH 221. pizunaphAlgunau 5 / 43 5 / 13 61 6 / 22 554 16 5 / 26 1 / 43 64 5 / 61 4 / 50 2 / 24 34 5 / 21 2155 6.34 3153 2061
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ 678 222. pIbhIbhyAM ru: 223. pulina libali0 224. puSo yaNvat 225. pUJo hrasvazca 226. pUSAdayaH 227. pRNAteH kuSaH 228. pRSiraJjibhyAM yaNvat 229. pRSThayUthaprothAH 230. pratheramaH 231. prIJo'Gguk 232. bandherbradhizca 233. balAkAdayaH 234. bRMheH kmAnacca hAt pUrvaH 235. bhiyaH suranto vA 236. bhIzIGbhyAmAnakaH 237. bhujimRGoryuktyukau 238. bhUsthAbhyAM ca 239. bhUsvadyaGghribhyaH kriH 240. bhRJo'taH 241. bhRmRtRRcari0 242. bhRvamakubhya: zak 243. bhrame: 244. bhrasjeH salopazca 145. makuradarduravidhurAsurAH 146. maGgeH kadhaH 247 maGgharnalugavantazca 248. maJjUSAdayazca 249. maDikuDimaGgibhyo'la: 250. madeH syaH kAtantravyAkaraNam 251. madyakivAsimathi0 252. `madyasivasibhyaH saran 253. manijaninamAm0 3 / 65 6 / 6 4 / 35 4 / 41 25 3 / 54 3 / 7 2 / 13 5/59 5/12 2/52 3 / 40 5/6 1158 2/63 2 / 34 4 / 49 3 / 53 3 / 6 1/5 4|51 2 / 30 1 / 13 1|18 6 / 52 5/4 3 / 56 6 / 19 4 / 32 1 / 17 4 / 33 18
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254. mane: kirata ucca 255. maneruSyaH 256. manerdIrghazca 257. mayaterUrokhau 258. maherhasya ghaH 259. mAGaH saH 260. mAcchAzasibhyo yaH 261. mAneruSaH 262. mithilasibhyAM kunaH 263. mudigRbhyAM gaggau 264. murerdhaniH 265. muherugUrtakau kSaNe 266. muherguNazca 267. muherdhak hasya gaH 268. muhermurAdezazca 269. mUkAdayaH 270. mUSikasimikau 271. mRkaNibhyAmIciH 272. mRgRvAhasyamidami0 273. mRgrorutiH 274. mRGastyaH 275. mRdikuribhyAM kavat 276. yajerusiH 277. yajeH zizca 278. yatezca 279. yasipanibhyAM kaH 280 yujirucitijAM ghmak 281. yuSyasibhyAM madik 282. yorAgUH 283. rajjutarkuvalgu 0 284. ramikAsikuSi 0 285. rAteriphaH pariziSTam - 2 4 / 3 6 / 10 5/65 6 / 47 6/66 5 / 64 4 / 29 6 / 11 5/9 1 / 49 5/36 5/46 6 / 67 6 / 38 4 / 17 2 / 58 2 / 19 3 / 43 4 / 27 1 / 30 6 / 12 5/23 5/45 4 / 60 240 5/30 1 / 57 152 3 / 67 19 2 / 10 6 / 23 679
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / 27 3 / 44 2154 4 / 31 4 / 26 1 / 21 5 / 24 3 / 35 6 / 24 2 / 23 680 kAtantravyAkaraNam 286. rAte: 287. rAtestri: 288. rAsnA sAsnA sthUNA0 289. rucibhujibhyAM kiSyaH 290. ruhihazyAdibhya ita: 291. ruhevRddhizca 292. raute ruk 293. lakSerIrmo'ntazca 294. lize: sak 295. vacipacchizridruzru0 296. vacerAlATau 297. vacerminiJ casya ga: 298. vace: So'ntazca 399. vaderAnya: prazaMsAyAm 300. vanistasya dhaH 301. vandestrazchAdezazca 302. varaNDAdayaH 303. valimaligomibhyo'ya: 304. vazeH kanas 305. vasivAmibhyo'ti: 306. vaseriSThaH 307. vahalAdibhya itrotro 308. vahirahitalipaMzibhya uNa 309. vAtapramI: 310. viTapAdayazca 311. vitryoH zyaterDatiH 312. vize: kAna: 313. vIpatibhyAM tanaH 314. vRjinAjineriNa0 315. vRja eNyaH 316. vRjastika: 317. vRtRvadihanimani0 6 / 28 5 / 11 4 / 62 5 / 10 6 / 59 6 / 42 1 / 38 6 / 17 4 / 55 4 / 11 655 3159 1 / 3 3 / 36 3 / 21 5 / 39 5 / 16 3 / 27 2 / 22 3 / 1 3 / 22 4/53
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ 681 1 / 41 2 / 3 47 3 / 11 5 / 2 pariziSTam-2 318. vRSalAdayaH 319. vRSitakSirAji0 320. vejo Di: 321. vetasavahasadivasa0 322. vau dhAJazca 323. vRzcikRSibhyAM kikaH 324. vrazce: sak 325. viyo hirdIrghazca 326. zakAdibhyo'Ta: 327. zakizamivahibhyo'la: 328. zaGkerunyuntau 329. zamikamibhyAM bala: 330. zameH khaH 331. zamerDa: 332. zameDha: 333. zarvajihvAgrIvA: 334. zalimaNDibhallibhya UkaJ 335. zavikamibhyAM daH 336. zikhA 337. zigherANakaH 338. zirISAdayazca 339. zIGo dhuk 340. zIGa: pho'ntazca 341. zIDo vAlavalabau 342. zUdrAdayaH 343. zRGgabhRGgADgAni 344. zRNAte: karaH 345. zRNAterAvaH 346. zRdRbhyAmadiH 347. zRvasivapirAjiva0 348. zyAhaavadRdakSibhya ina: 349. zliSerito'cca 2 / 18 4 / 44 5 / 14 357 1140 2059 5 / 62 4 / 16 4 / 23 1 / 36 2 / 2 1 / 25 3 / 63 4 / 18 2 / 64 3 / 47 2 / 33 4 / 64 1 / 45 2017 1 / 48 4 / 34 6 / 18 150 4/5 2 / 21 4 / 69
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / 9 6 / 39 3 / 28 4 / 30 5 / 38 3120 2 / 32 5.20 3.61 4 / 39 4 / 28 4 / 56 5 / 41 5 / 55 682 kAtantravyAkaraNam 350. sakhyAdayazca 351. sacelilazca casya luk 352. saJjyasibhyAM thik 353. sandhyAdayazca 354. sapestitatitanaH 355. sateMrapaH So'ntazca 356. sarterayUH 357. sarteo'ntazca 358. sartervaH 359. sarvadhAtubhya: STran 360. sarvadhAtubhyo man 361. sarvadhAtubhyo'sun 362. saherasram 363. saheruriH 364. sahe: SaS kanerluk ca 365. sAreraGgaH 366. sArerathi: 367. sAvamerin dIrghazca 368. sAvazerAptau 369. sitanigamimasi0 370. sinoterna: 371. sinoteo'nto haka 372. sirmanantazca 373. sukhe: ko mukhizca 374. susUdhAgRdhizviti0 375. sUce: smaH 376. sUviSibhyAM yaNvat 377. sRNAte: paka ur ca 378. sRNiveNivRSNipANi 379. sRpikapilalibhya ATak 380. stanihaSipuSi0 381. stRNAteITa 1147 3 / 29 6 / 68 1919 1 / 26 6 / 36 5 / 28 4 / 42 665 2 / 15 4 / 24 218 5 / 33 3151 57 1 / 29 4 / 36
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ 683 pariziSTam-2 382. spRherAyyaH 2 / 69 383. sphAyitancivaJci0 2 / 14 384. syandeH samprasAraNam0 17 385. surIbhyAM to'ntazca 4 / 63 386. suvazcika 4 / 45 387. svasrAdayaH 2 / 42 388. svRbhRbhyAM gaH 5 / 60 389. hanerjaghazca 2 / 37 390. hanterUSaH 3 / 55 391. hakRJbhyAmeNuH 2 / 6 392. haJaSTItakan 6 / 32 393. ho do'ntazca 2 / 26 394. ho mya: 5 / 67 395. hasRtaDiruhiyUSibhya0 1 / 35 396. ho dvizca 4 / 13 397. ho hirazca 3 / 3 398. hraservaH 5 / 57 399. hrIkRzibhyAM SNukAnuko 4 / 2 / / samAptA varNAnukrameNa uNAdisUtrasUcI / / NO O
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ utkarSa kA0 pariziSTam - 3 kAtantra-pANinIya sUtroM kI tulanAtmaka sAriNI 1. kA0 siddhirijvad JNAnubandhe 4 / 1 / 1 ijvadbhAva lAghava pA0 aco Niti ityAdi 7 / 2 / 115 gaurava kA0 hantesta: 4 / 1 / 2 takArAdeza pA0 hantesto'ciNNalo: 73 / 32 apakarSa na seTo'mantasyAvamikamicamAm 4 / 1 / 3 vRddhiniSedha sAmya pA0 nodAttopadezasya mAntasyAnAcameH 7 / 3 / 34 kA0 pratyayalukAM cAnAm 4 / 1 / 4 guNavRddhiniSedha sAmya na dhAtulopa ArdhadhAtuke 1 / 1 / 4 kA0 sArvadhAtukavacche 4 / 1 / 5 sArvadhAtukavadbhAva sAmya pA0 tizit sArvadhAtukam 3 / 4 / 113 sArvadhAtukasaMjJA kA0 De na guNaH 4 / 1 / 6 guNaniSedha lAghava pA0 kGiti ca 1 / 115 gaurava __kA0 ke yaNvacca yoktavarjam 4 / 17 yaNvat kArya lAghava pA0 viGati ca, vacisvapi0 ,grahijyA0 1 / 1 / 5,6 / 1 / 15,16 guNaniSedhAdi gaurava kA0 jAguH kRtyazantRDhyoH 4 / 1 / 8 yaNvat kArya sAmya pA0 jAgro'viciNNalGitsu 7 / 3 / 85 guNAdeza 9. kA0 guNI ktvA seDarudAdi0 4 / 1 / 9 guNAdeza pA0 na ktvA0, pUGaH, nopadhAt0,vaJci0, tRSimRSi0, ralo vyupadhAd 1 / 2 / 18,22-26 ,, gaurava 10. kA0 skandasyandvoH ktvA 4 / 1 / 10 guNIbhAva gaurava pA0 ktvi skandisyandvoH 6 / 4 / 31 nalopAbhAva lAghava kA0 vyaJjanAdeyupadhasyAvo vA 4 / 1 / 11 vaikalpika guNI ktvA lAghava pA0 ralo vyupa0, kDiti ca 1 / 2 / 26, 1 / 5 kidvadbhAva, guNaniSedha gaurava kA0 tRSimRSikRzivaJcilunya'tazca 4 / 1 / 12 vaikalpika guNI ktvA lAghava pA0 vaJcilucyutazca, tRSimRSi0, viGati ca 1 / 2 / 24,25; 15 kivadbhAva guNaniSedha gaurava thaphAntAnAM cAnuSaGgiNAm 4 / 1 / 13 vaikalpika guNI ktvA sAmya pA0 nopadhAt thaphAntAd vA 1 / 2 / 23 vaikalpika kit ktvA 14. kA0 jAntanazAmaniTAm 4 / 1 / 23 vaikalpika guNI ktvA sAmya pA0 nopadhAt thaphAntAd vA 1 / 2 / 23 vaikalpika kit ktvA kA0 zIpaghRSikSidisvidimidAM niSThA seTa 4 / 1 / 15 guNI kta-ktavantu lAghava pA0 niSThA zIsvidimidikSvididhRSaH 1 / 2 / 19 kidbhAva kA niSedha gaurava lAghava SEEEE EEEEEEEEEE : vA
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ " sAmya pariziSTam-3 685 16. kA0 mRSa: kSamAyAm 4 / 1 / 16 guNI seT niSThA lAghava pA0 mRSastitikSAyAm 1 / 2 / 22 kidbhAva kA niSedha gaurava 17. kA0 bhAvAdikarmaNovodupadhAt 4 / 1 / 17 vaikalpika guNI seT niSThA lAghava pA0 udupadhAd bhAvAdikarmaNoranyatarasyAm 1 / 2 / 21 vaikalpika kit niSThA gaurava kA0 hlAdo hrasva: 4 / 1 / 18 AkAra ko hrasva sAmya pA0 hrAdo niSThAyAm 6 / 4 / 95 kA0 chAderpAsmantrakvipsu ca 4 / 1 / 19 AkAra ko hrasva sAmya pA0 chAdepe0, ismantran 6 / 4 / 96,97 ,, ,, kA0 dIrghasyopapadasyAnavyayasya khAnubandhe 4 / 1 / 20 hrasvAdeza sAmya pA0 khityanavyayasya 6 / 3 / 66 kA0 nAmino'm pratyayavaccaikasvarasya 4 / 1 / 21 am kA Agama sAmya pA0 ica ekAco'm pratyayavacca 6 / 3168 kA0 hrasvAruSormo'ntaH 4 / 1 / 22 makArAgama sAmya pA0 arurdiSadajantasya mum 6 / 3 / 67 mumAgama kA0 satyAgadAstUnAM kAre 4 / 1 / 23 makArAgama pA0 kAre satyAgadasya 6370 mumAgama kA0 gile'gilasya 4 / 1 / 24 makArAgama sAmya pA0 gile'gilasya0-gilagile 6|370-vaa0 mumAgama ceti vaktavyam kA0 upasargAdasudurthyAM labheH prAg0 4 / 1 / 25 makArAgama saralatA pA0 upasargAt khalghaJoH, 7 / 1 / 67,68 num-anusvAra-parasavarNa durUhatA na sudurthyAM0 kA0 AGo yi 4 / 1 / 26 makArAgama saralatA pA0 AGo yi 71 / 65 num-anusvAra-parasavarNa durUhatA kA0 upAt prazaMsAyAm 4 / 1 / 27 makArAgama saralatA pA0 upAt prazaMsAyAm 7 / 166 numAgamAdi durUhatA vA kRti rAtre: 4 / 1 / 28 makArAgama saralatA pA0 rAtre: kRti vibhASA 63 / 72 mumAgama durUhatA kA0 purandaravAcaMyamasarvasahadviSantapAzca 4 / 1 / 29 / nipAtana se siddhi lAghava pA0 arurdiSada0, vAcaMyamapurandarau ca 6 / 3 / 67,69 ,, gaurava 30. kA0 dhAtosto'ntaH pAnubandhe 4 / 1 / 30 takArAgama lAghava pA0 hrasvasya piti kRti tuk6|171 tugAgama gaurava 31. kA0 odaudbhyAM kRd ya: svaravat 4 / 1 / 31 / svaravadbhAva sAmya pA0 dhAtostannimittasyaiva 61180 vAntAdeza - baiMka bai
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam sAmya svaravadbhAva nipAtanavidhi svaravadbhAva nipAtanavidhi vi-kA lopa sAmya sAmya sAmya 'ya-v' kA-lopa sAmya 686 32. kA0 jikSyoH zakye pA0 kSayyajayyo zakyArthe 33. kA0 krIjastadarthe krayyastadarthe kA0 velopo'pRktasya pA0 verapRktasya kA0 borvyaJjane'ye pA0 lopo vyorvali kA0 niSTheTIna: pA0 niSThAyAM seTi nAlviSNvAyyAntenuSu pA0 ayAmantAlvAyyelviSNuSu kA0 laghupUrvo'y yapi pA0 lyapi laghupUrvAt 39. kA0 mInAtyAdidAdInAmA pA0 mInAtiminotirdAGa lyapi ca / kA0 kSerdIrghaH 4 / 1 / 32 6 / 181 4 / 1 / 33 6 / 1 / 82 4 / 1 / 34 6 / 167 4 / 1 / 35 6 / 1 / 66 4 / 1 / 36 6 / 4 / 52 4 / 1 / 37 6 / 4 / 55 4 / 1 / 38 6 / 4 / 56 4 / 1 / 39 36. sAmya in pratyaya kA lopa Nic pratyaya kA lopa in-lopa kA niSedha ayAdeza ayAdeza sAmya sAmya AkArAdeza sAmya sAmya pA0 kSiyaH sAmya sAmya sAmya " sAmya 4 / 1 / 40 dIrghAdeza 6 / 4 / 59 4 / 1141 dIrghAdeza 6 / 4 / 60 4 / 1 / 42 sphI-Adeza 6 / 1 / 22 4 / 1 / 43 pI-Adeza 6 / 1 / 28 4 / 1 / 44 nipAtanavidhi 6 / 1 / 27 4 / 1 / 45 samprasAraNa 6 / 1 / 23 4 / 1 / 46 samprasAraNa 6 / 1 / 24 4 / 1 / 47 samprasAraNa 6 / 1 / 25 samprasAraNa 4 / 1 / 48 vaikalpika samprasAraNa 6 / 1 / 26 vaikalpika samprasAraNa 4 / 1 / 49 samprasAraNa kA niSedha 6 / 1 / 41,42 samprasAraNa kA niSedha 41. kA0 niSThAyAM ca pA0 niSThAyAmaNyadarthe sphAyaH sphI pA0 sphAya: sphI niSThAyAm 43. kA0 pyAya: pI: svAGge pA0 pyAya: pI: 44. kA0 zRtaM pAke pA0 zRtaM pAke kA0 prastyaH samprasAraNam pA0 styaH prapUrvasya kA0 dravaghanasparzayoH zya: pA0 dravamUrtisparzayoH zya: 47. kA0 pratezca pA0 pratezca 48. kA0 vA'bhyavAbhyAm pA0 vibhASA'bhyavapUrvasya kA0 na vejyoryapi pA0 lyapi ca, jyazca sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ 687 sAmya sAmya lAghava gaurava sAmya sAmya sAmya sAmya utkarSa apakarSa sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya pariziSTam-3 50. kA0 vyaJazca 4 / 1 / 50 samprasAraNa kA niSedha pA0 vyazca 6 / 1 / 43 samprasAraNa kA niSedha 51. kA. saMparibhyAM vA 4|1151 vaikalpika samprasAraNa pA0 vibhASA pareH 6 / 1144 vaikalpika samprasAraNa kA0 tad dIrghamantyam 4 / 1 / 52 dIrghAdeza pA0 hala: 6 / 4 / 2 dIrghAdeza kA0 va: kvau 4 / 1153 pA0 anyeSAmapi dRzyate 6 / 3 / 137 dIrghAdeza 54. kA0 dhyApyoH 4 / 1 / 54 dIrghAdeza pA0 dhyAyateH samprasAraNaM ca 3|2|178-vaa0,, kA0 paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe 4 / 1 / 55 dIrghAdeza pA0 anunAsikasya kvijhaloH viGati 6 / 4 / 15 / / dIrghAdeza kA0 cchvoH zUTau paJcame ca 4 / 156 z -UTa Adeza pA0 cchvoH zUDanunAsike ca 6 / 4 / 19 U Adeza kA0 zrivyavimavijvaritvarAmupadhayA 4157 UTa Adeza pA0 jvaratvarazrivyavimavAmupadhAyAzca 6 / 4 / 20 U Adeza kA0 rAllopyau 4|1158 'ch -v ' kA lopa pA0 rAllopaH 6 / 4 / 21 'ch -v ' kA lopa kA0 vanatitanotyAdipratiSiddheTAM dhuTi paJcamo'ccAta: 4 / 1 / 59 lopa-akArAdeza pA0 anudAttopadezavanatitanotyAdInAma0 6 / 4 / 37 lopa-akArAdeza kA0 yapi ca 4 / 160 paJcama varNa kA lopa pA0 vA lyapi 64 / 38 anunAsika kA lopa 'kA0 vA ma: 4 / 1 / 61 makAra kA lopa pA0 vA lyapi 6 / 4 / 38 anunAsika kA lopa kA0 tiki dIrghazca 4 / 1 / 62 dIrgha-lopaniSedha pA0 na ktici dIrghazca 6 / 4 / 39 dIrgha-lopaniSedha kA0 undermani 4 / 1 / 63 nakAra kA lopa pA0 avodadhaudyaprazrathahimazrathAH 6 / 4 / 29 nipAtanavidhi kA0 ghajIndheH 4 / 1 / 64 nakAra kA lopa pA0 avodaidhaudyaprathahimazrathAH .6 / 4 / 29 nipAtanavidhi kA0 syado jave 4 / 1165 nipAtanavidhi pA0 syado jave 6 / 4 / 28 nipAtanavidhi kA0 ranjerbhAvakaraNayoH 4 / 1 / 66 nakAra kA lopa pA0 ghani ca bhAvakaraNayoH 6 / 4 / 27 nakAra kA lopa kA0 vuS-ghiNinozca 4 / 1467 nakAra kA lopa : pA0 ghinuNi ca, raJjerupa0,rajakarajanaraja:sUpa0 6|4|24-vaa0 , sAmya sAmya sAmya sAmya lAghava gaurava lAghava gaurava sAmya sAmya lAdhava gaurava lAghava gaurava sAmya sAmya sAmya sAmya saralatA durUhatA
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ Y= Y= Y= Y= Y= Y= IT 688 kAtantravyAkaraNam 68. kA0 bRhe: svare'niTi vA va 4 / 1 / 68 vaikalpika nalopa saralatA pA0 aniditAM hala upadhAyAH kDiti 6 / 4 / 24 nalopa kI saMbhAvanA durUhatA kA0 yamamanatanagamAM kvau 4 / 1 / 69 lopa-akArAdeza saralatA pA0 gamaH kvau, gamAdInAmiti vaktavyam 6|4|40,-vaa0 ,, durUhatA kA0 viDvanorA 4 / 1 / 70 AkArAdeza sAmya pA0 viDvanoranunAsikasyAt 6 / 4 / 41 sAmya kA0 dhuTi khanisanijanAm 4 / 1 / 71 AkArAdeza sAmya pA0 janasanakhanA saJjhaloH 6 / 4 / 42 AkArAdeza sAmya kA0 ye vA 4 / 1 / 72 vaikalpika AkArAdeza sAmya pA0 ye vibhASA 6 / 4 / 43 vaikalpika AkArAdeza sAmya kA0 sanastiki vA 4 / 173 vaikalpika AkArAdeza sAmya pA0 sanaH ktici lopazcAsyAnyatarasyAm 6 / 4 / 45 vaikalpika AkArAdeza sAmya 74. kA0 sphurisphulyorghajyotaH 4|1174 vaikalpika AkArAdeza vidhibheda pA0 sphuratisphulatyorghani 6 / 1 / 47 nitya AkArAdeza vidhibheda kA0 ijjahAte: ktvi 4 / 175 ikArAdeza sAmya pA0 jahAtezca ktvi 7 / 4 / 43 hi-Adeza sAmya kA0 dyatisyatimAsthAM tyaguNe 4 / 176 ikArAdeza sAmya pA0 dyatisyatimAsthAmit ti kiti 7 / 4 / 40 ikArAdeza sAmya kA0 vA chAzoH 4 / 1 / 77 vaikalpika ikArAdeza sAmya pA0 zAchoranyatarasyAm 7 / 4 / 41 ikArAdeza sAmya kA0 dadhAterhiH 4 / 178 'hi'-Adeza sAmya pA0 dadhAterhiH 7 / 4 / 42 'hi'-ATe sAmya kA0 caraphalorudasya 4 / 1179 ukArAdeza sAmya pA0 tica 7 / 4 / 89 ukArAdeza sAmya kA0 dad do'dhaH 4 / 1680 dat Adeza sAmya pA0 do dad ghoH 7 / 4 / 46 dath Adeza sAmya kA0 svarAdupasargAt ta: 4|1281 takArAdeza sAmya pA0 aca upasargAt ta: 7 / 4 / 47 takArAdeza sAmya kA0 yapi cAdo jagdhiH 4 / 1 / 82 jagdhi-Adeza sAmya pA0 ado jagdhiya'p ti kiti 2 / 4 / 36 jagdhi-Adeza sAmya kA0 ghabalorghasla 4 / 1 / 83 ghasla-Adeza sAmya pA0 ghaapozca 2 / 4 / 38 ghasla-Adeza sAmya 84. kA0 ktaktavantU niSThA 4 / 1484 niSThAsaMjJA sAmya pA0 ktaktavratU niSThA 1 / 1 / 26 niSThAsaMjJA sAmya 1 1 1 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 1 3 Y=
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85. kA0 pA0 86. kA0 pA0 87. kA0 pA0 kA0 pA0 upapadamatiG kA0 nAvyayenAnamA 88. 89. 90. 92. 93. 94. 95. dhAtoH dhAtoH 97. pA0 amaivAvyayena kA0 tRtIyAdInAM vA pA0 91. kA 0 pA0 kA0 vA'sarUpo'striyAm pA0 vA'sarUpo'striyAm kA0 tavyAnIyau pA0 tavyattavyAnIyaraH kA0 svarAd yaH pA0 kA0 aco yat zakisahipavargAntAcca poradupadhAt zakisahozca pA0 96. kA0 Atkhanoritctva 4 / 2 / 12 pA0 kA0 aco yat, Id yati, I ca khanaH 3 / 1 97, 6 4 65, 3|1|111 yamimadigadAM tvanupasarge pA0 gadamadacarayamazcAnupasarge 4 / 2 / 13 ya-pratyaya 3|1|100 yat-pratyaya kA0 carerAGi cAgurau 4 / 2 / 14 ya-pratyaya pA0 99. kA 0 pA0 gadamadacarayama0, carerAGi cAgurau 3|1|100 vA0 yat pratyaya paNyAvadyavaryA vikreyagarhyAnirodheSu 4 / 2 / 15 nipAtanavidhi avadyapaNyavaryA garhyapaNitavyAnirodheSu 3 / 1 / 101 nipAtanavidhi 100. kA 0 vahAM karaNe vahyaM karaNam 101. kA 0 arya: svAmivaizyayoH 4 / 2 / 16 nipAtanavidhi pA0 3|1|102 nipAtanavidhi 4 / 2 / 17 nipAtanavidhi aryaH svAmivaizyayoH 3 / 1 / 103 nipAtanavidhi pA0 102. kA0 4 / 2 / 18 upasaryA kAlyA prajane upasaryA kAlyA prajane pA0 3|1|104 98. saptamyuktamupapadam tatropapadaM saptamIstham tat prAG nAma cet upasarjanaM pUrvam tasya tena samAsaH tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm pariziSTam - 3 4 / 2 / 1 3 / 1 / 91 4 / 2 / 2 kRt kRdatiG 3 / 1 / 92 4 / 2 / 3 2 / 2 / 30 42/4 2 / 2 / 19 4/2/5 2 / 2 / 20 4/2/6 2 / 2 / 21 4 / 2 / 7 3 / 1 / 93 4 / 28 3 / 1 / 94 4 / 2 / 9 3 / 1 / 96 4 / 2 / 10 3 / 1 / 97 4 / 2 / 11 dhAtvadhikAra dhAtvadhikAra sAmya sAmya upapada saMjJA sAmya upapada saMjJA sAmya dhAtupUrva prayoga utkarSa sambhAvanA prayoga apakarSa samAsavidhAna sAmya samAsavidhAna sAmya samAsa - prAgbhAva kA niSedha sAmya samAsavidhAna kA niSedha sAmya vaikalpika samAsa-prAgbhAva sAmya vaikalpika samAsa-prAgbhAva sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya lAghava gaurava sAmya sAmya sAmya sAmya lAghava gaurava sAmya sAmya utkarSa apakarSa kRt saMjJA kRt saMjJA bAdhakavidhAna bAdhakavidhAna tavya - anIya pratyaya tavyat Adi pratyaya ya-pratyaya yat - pratyaya ya-pratyaya 3 / 1 / 98,99 yat-pratyaya ya-pratyaya, ikArAdeza 689 nipAtanavidhi nipAtanavidhi . " sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya mAmya sAmya sAmba sAmya sAmya kAtantravyAkaraNam 103. kA0 ajaya~ saGgane ca 4 / 2 / 19 nipAtanavidhi pA0 ajayaM saGgatam 3 / 1 / 105 nipAtanavidhi 104. kA0 nAmni vada: kyap ca 4 / 2 / 20 kyap -ya pratyaya pA0 vadaH supi kyap ca 3 / 1 / 106 kyap - yat pratyaya 105. kA0 bhAve bhuvaH 4 / 2 / 21 kyap pratyaya pA0 bhuvo bhAve 3 / 1 / 107 kyap pratyaya 106. kA0 hanasta ca 4 / 2 / 22 kyap -takArAdeza pA0 hanasta ca 3 / 1 / 108 kyap-takArAdeza 107. kA0 vRddhajuSINazAsustuguhAM kyap 4 / 2 / 23 / kyap pratyaya pA0 etistuzAsvRdRjuSaH kyap 3 / 1 / 109 kyap pratyaya 108. kA0 RdupadhAccAklapite: 4 / 2 / 24 kyap pratyaya pA0 RdupadhAccAklapighRteH 3 / 1 / 110 kyap pratyaya 109. kA0 bhRJo'saMjJAyAm 4 / 2 / 25 kyap pratyaya pA0 bhRJo'saMjJAyAm 3 / 1 / 112 kyap pratyaya 110. kA0 graho'pipratibhyAM vA 4 / 2 / 26 kyap pratyaya pratyapibhyAM grahezchandasi 3 / 1 / 118 kyap pratyaya 111. kA0 padapakSyayozca 4 / 2 / 27 kyap pratyaya pA0 padAsvairibAhyApakSyeSu ca 3 / 1 / 119 kyap pratyaya 112. kA0 vo nIpUbhyAM kalkamuJjayoH 4 / 2 / 28 kyap pratyaya pA0 vipUyavinIyajityA muJjakalkahaliSu 3 / 1 / 117 nipAtanavidhi 113. kA0 kRvRSimRjAM vA 4 / 2 / 29 kyap pratyaya ___ pA0 mRjervibhASA, vibhASA kRvRSoH 3 / 1 / 113, 120 kyap pratyaya 114. kA0 sUryarucyAvyathyA: kartari 4 / 2 / 30 nipAtanavidhi pA0 rAjasUyasUryamRSodyarucyakupya0 / 3 / 1 / 114 nipAtanavidhi 115. kA0 bhidyoddhyau nade 4 / 2 / 31 nipAtanavidhi pA0 bhidyoddhyau nade 3 / 1 / 115 nipAnanatidhi 116. kA0 puSyasidhyau nakSatre 4 / 2 / 32 nipAtanavidhi pA0 puSyasidhyau nakSatre 3 / 1 / 116 nipAtanavidhi 117. kA0 yugyaM patre 4 / 2 / 33 nipAtanavidhi pA0 yugyaM ca patre 3 / 1 / 121 nipAtanavidhi 118. kA0 kRSTapacyakupye saMjJAyAm 4 / 2 / 34 nipAtanavidhi pA0 rAjasUyasUryamRSodyarucya0 3 / 1 / 114 nipAtanavidhi, 119. kA0 RvarNavyaJjanAntAd ghyaNa 4 / 2 / 35 ghyaN pratyaya pA0 Rhaloya't 3 / 1 / 124 Nyat pratyaya 120. kA0 AsuyuvapirapilapitrapidabhicamAM ca 4 / 2 / 36 ghyaN pratyaya pA0 Asuyuvapirapilapitrapicamazca 3 / 1 / 126 Nyat pratyaya sAmya sAmya sAmya utkarSa apakarSa sAmya sAmya utkarSa apakarSa lAghava gaurava sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya mAmya sAmya
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121. kA 0 pA0 122. kA 0 pA0 123. kA 0 pA0 124. kA 0 pA0 125. kA 0 126. kA 0 pA0 rAjasUyasUryamRSodyarucya0 sAnnAyyanikAyyau havirnivAsayoH pAyyasAnnAyyanikAyyadhAyyA 0 pariziSTam - 3 4 / 2 / 37 ghyaN pratyaya 3|1|125 Nyat pratyaya 41238 ghyaN pratyaya Nyat pratyaya pAyyasAnnAyyanikAyyadhAyyA mAna0 3 | 1 | 129 prAGorniyo'sammatAnityayo 0 4 / 2 / 39 AnAyyo'nitye, praNAyyo'saMmatau 3 / 1 / 126, 128 nipAtanavidhi ghyaN -svaravadbhAva 4 / 2 / 40 ghyaN pratyaya Nyat pratyaya uvarNAdAvazyake orAvazyake pAdhormAnasAmidhenyoH 136. kA0 saJcikuNDapaH kratau kratau kuNDapAyyasaJcAyyau rAjasUyazca pA0 127. kA0 paricAyyopacAyyAvagnau pA0 128. kA 0 pA0 129. kA 0 pA0 130. kA0 pA0 131. kA 0 pA0 132. kA 0 pA0 137. kA0 138. kA0 pA0 3|1|114 4 / 2 / 42 3|1|129 42 43 3|1|130 4 / 2 / 44 3 / 1 / 132 4 / 2 / 45 3|1|122 4 / 2 / 46 kRtyAH prAG NDulaH 3 / 1 / 95 vuNtRcau 4 / 2 / 47 NvultRcau 3 / 1 / 133 ac pacAdibhyazca 4 / 2 / 48 nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH 3 / 1 / 134 4 / 2 / 49 agnau paricAyyopacAyyasamUhyA: cityAgnicitye ca cityAgnicitye ca amAvasyA vA amAvasyadanyatarasyAm pA0 133. kA0 nandyAderyuH pA0 134. kA0 grahAderNin pA0 135. kA0 te kRtyA: nandigrahipacAdibhyo 0 nAmyupadhaprIkRgRjJAM kaH pA0 igupadhajJAprIkiraH kaH upasarge tvAto DaH Atazcopasarge dhedRzipAghrAdhmaH za: pA0 pAghrAdhmAdhedRza: za: nandigrahipacAdibhyo 0 3 / 1 / 130 4 / 2 / 41 sAhisAtivedyudejiceti 0 anupasargAllimpabindadhAri 0 nipAtanavidhi nipAtanavidhi nipAtanavidhi nipAtanavidhi nipAtanavidhi nipAtanavidhi nipAtanavidhi nipAtanavidhi nipAtanavidhi "" " kRtyasaJjJA "" vuN-tRc pratyaya Nvul-tRc pratyaya ac pratyaya ac pratyaya yu-pratyaya 3|1|134 lyu-pratyaya 4/2/50 Nin pratyaya 3 / 1 / 134 Nin pratyaya 4/2/51 3 / 1 / 135 4/2/52 3|1|136 4/2/53 3|1|137 4 / 2 / 54 3 / 1 / 138 ka-pratyaya ka-pratyaya Da-pratyaya Da- pratyaya za-pratyaya za-pratyaya za-pratyaya za-pratyaya 691 sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ lAghava gaurava sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya 692 kAtantravyAkaraNam 139. kA0 vA jvalAdidunIbhuvo NaH 4 / 2155 Na- pratyaya pA0 jvaliti0,dunyoranupa0, bhavatezceti 3|1|140,143-vaa0 Na-pratyaya 140. kA0 samAGoH suvaH 4ArA56 Na-pratyaya pA0 zyAvyadhAtusaMsvatI0 3 / 1 / 141 Na-pratyaya 141. kA0 ave hasoH 4 / 2157 Na-pratyaya pA0 zyAvyadhAsusaMsvatI0 3 / 1 / 141 Na-pratyaya 142. kA0 dihilihizliSizvasi0 4 / 2 / 58 Na-pratyaya pA0 zyAvyadhAJasaMsvatINa0 3 / 11141 Na-pratyaya 143. kA0 grahe 4 / 2 / 59 Na-pratyaya pA0 vibhASA grahaH 3 / 1 / 143 Na-pratyaya 144. kA0 gehe tvak 4 / 2 / 60 akpratyaya pA0 gehe kaH 3 / 1 / 144 ka-pratyaya 145. kA0 zilpini vuS 4 / 2 / 61 vuS pratyaya pA0 zilpini vun 3 / 1 / 145 bun pratyaya 146. kA0 gasthaka: 4 / 2 / 62 thaka pratyaya pA0 gasthakan 3 / 1 / 146 thakan pratyaya 147. kA0 NyuTa ca 4 / 2 / 63 NyuT pratyaya pA0 NyuTa ca 3 / 1 / 147 pratyaya 148. kA0 haH kAlavrIhyoH 4 / 2 / 64 NyuT pratyaya pA0 hazca vahikAlayoH 3 / 1 / 148 NyuTa pratyaya 149. kA0 AziSyaka: 4 / 2 / 65 aka pratyaya pA0 AziSi ca 3 / 1 / 150 vun pratyaya 150. kA0 putrusRlvAM sAdhukAriNi 4 / 2 / 66 aka pratyaya pA0 pusRlva: samabhihAre vun 3 / 1 / 149 vun pratyaya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya lAghava gaurava lAghava gaurava
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ 693 sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya pariziSTam-3 151. kA0 karmaNyaNa 4 / 3 / 1 aNa pratyaya pA0 karmaNyaNa 3 / 2 / 1 aN pratyaya 152. kA0 hAvAmazca 4 / 3 / 2 aN pratyaya pA0 hAvAmazca 3 / 2 / 2 aNa pratyaya 153. kA0 zIlikAmibhakSyAcaribhyo NaH 4 / 3 / 3 Na-pratyaya pA0 zIlikAmibhakSyAcaribhyo NaH 3 / 2 / 1 Na-pratyaya pUrvapadaprakRtisvaratvaM ca vaktavyam -vA0 154. kA0 Ato'nupasargAt kaH / 4 / 3 / 4 ka-pratyaya pA0 Ato'nupasargAt kaH 3 / 2 / 3 ka-pratyaya 155. kA0 nAmni sthazca 4 / 3 / 5 ka-pratyaya pA0 supi stha: 3 / 2 / 4 ka-pratyaya 156. kA0 tundazokayoH parimRjApanudoH 4 / 3 / 6 ka-pratyaya pA0 tundazokayoH parimRjApanudoH 3 / 25 ka-pratyaya 157. kA0 pre dAjJaH 4 / 37 ka-pratyaya pA0 pre dAjJaH 3 / 2 / 6 ka-pratyaya 158. kA0 sami khya: 4 / 328 ka-pratyaya pA0 sami khyaH 3 / 27 ka-pratyaya 159. kA0 gaSTaka 4 / 3 / 9 Tak pratyaya pA0 gApoSTaka 3 / 2 / 8 Tak pratyaya 160. kA0 surAsIdhvoH pibate: 4 / 3 / 10 pratyaya pA0 surAsIdhvoH pibateriti vaktavyam 3|2|8-vaa0 ,, 161. kA0 hajo'j vayo'nudyamanayoH 4 / 3 / 11 / / ac pratyaya pA0 harateranudhamane'c, vayasi ca 3 / 2 / 9,10 ac pratyaya kA0 AGi tAcchIlye 4 / 3 / 12 ac pratyaya pA0 AGi tAcchIlye 3 / 2 / 11 ac pratyaya 163. kA0 arhazca 4 / 3 / 13 ac pratyaya pA0 arhaH 3 / 2 / 12 ac pratyaya 164. kA0 dhRjaH praharaNe cAdaNDasUtrayoH 4 / 3 / 14 ac ,, pA0 nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH 3 / 1 / 134 ac pratyaya 165. kA0 dhanurdaNDatsarulAGgalAGkuzayaSTi0 4 / 3 / 15 ac pratyaya pA0 acprakaraNe zaktilAGgalAGkuza.. upasaMkhyAnam 3|2|9-vaa0,, ,, 166. kA0 stambakarNayo ramijapoH 4 / 3 / 16 ac pratyaya ___ pA0 stambakarNayo ramijapoH 3 / 2 / 13 aca pratyaya 167. kA0 zampUrvebhyaH sajJAyAm 4 / 3 / 17 ac pratyaya pA0 zami dhAto: sajJAyAm 3 / 2 / 14 ac pratyaya sAmya EEEEEEE : FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE sAmya sAmya sAmya sAmya lAghava gaurava sAmya sAmya sAmya sAmya saralatA durUhatA sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmya sAmya mAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya lAghava gaurava sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya 694 kAtantravyAkaraNam 168. kA0 zIGo'dhikaraNe ca 4 / 3 / 18 ac pratyaya pA0 adhikaraNe zete: 3 / 2 / 15 ac pratyaya 169. kA0 careSTaH 4 / 3 / 19 Ta-pratyaya pA0 careSTaH 3 / 2 / 16 Ta-pratyaya 170. kA0 puro'grato'greSu sateM: 4 / 3 / 20 Ta-pratyaya pA0 puro'grato'greSu sate: 3 / 2 / 18 Ta-pratyaya 171. kA0 pUrve kartari 4 / 3121 Ta-pratyaya pA0 pUrve kartari 3 / 2 / 19 Ta-pratyaya 172. kA0 kRo hetutAcchIlyAnu0 4 / 3 / 22 Ta-pratyaya pA0 kRo hetu0, na zabdazloka0 3 / 2 / 20,23 Ta-pratyaya 173. kA0 tadAdyAdhantAnantakArabahu0 4 / 3 / 23 Ta-pratyaya pA0 divAvibhAnizAprabhA..dhanuraru:Su 3 / 2 / 21 Ta-pratyaya 174. kA0 bhRtau karmazabde 4 / 3 / 24 Ta-pratyaya pA0 karmaNi bhRtau 3 / 2 / 22 Ta-pratyaya 175. kA0 i: stambazakRto: 4 / 3 / 25 i-pratyaya pA0 stambazakRtorin 3 / 2 / 24 in pratyaya 176. kA0 haratedRtinAthayoH pazau 4 / 3 / 26 i-pratyaya pA0 haratedRtinAthayoH pazau 3 / 2 / 25 in-pratyaya 177. kA0 phalemanarajAsu grahe: 4 / 3 / 27 i-pratyaya pA0 phalegrahirAtmambharizca 3 / 2126 nipAtanavidhi 178. kA0 devavAtayorApeH 4 / 3 / 28 i-pratyaya pA0 - 179. kA0 AtmodarakukSiSu bhRJaH khiH 4 / 3 / 29 khi-pratyaya pA0 phalegrahirAtmambharizca 3 / 2 / 26 nipAtanavidhi 180. kA0 eje: khaz 4 / 3 / 30 khaz pratyaya pA0 eje: khaz 3 / 2 / 28 khaz pratyaya 181. kA0 zunIstanamuJjakUlAsyapuSpeSu dheTa: 4 / 3 / 31 / khaz pratyaya pA0 nAsikAstanayo0, nADImuSTyozca 3 / 2 / 29,30 khaz pratyaya 182. kA0 nADIkaramuSTipANinAsikAsu dhmazca 4 / 3 / 32 khaz pratyaya pA0 nAsikAstanayo0, nADImuSTayozca 3 / 2 / 29,30 khaz pratyaya 183. kA0 vidhvarustileSu tuda: 4 / 3 / 33 khaz pratyaya pA0 vidhvaruSostudaH 3 / 3 / 35 khaz pratyaya 184. kA0 asUryograyodRzaH 4 / 3 / 34 khaz pratyaya pA0 asUryalalATayo0, ugrampazyeram0 3 / 2 / 36,37 nipAtana bhI sAmya sAmya utkarSa apakarSa vaiziSTya vaiziSTya hInatA sAmya sAmya lAghava gaurava utkarSa apakarSa utkarSa apakarSa lAghava gaurava
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmya sAmya pariziSTam-3 695 185. kA0 lalATe tapaH 4 / 3 / 35 khaz pratyaya sAmya pA0 asUryalalATayoddezitapoH 3 / 2 / 36 khaz pratyaya sAmya 186. kA0 mitanakhaparimANeSu paca: 4 / 3 / 36 khaz pratyaya lAghava pA0 parimANe paca:, mitanakhe c| 3 / 2 / 33,34 khaz pratyaya gaurava 187. kA0 kUla udjodvaho: 4 / 3 / 37 khaz pratyaya sAmya pA0 udi kUle rujivahoH 3 / 2 / 31 khaz pratyaya sAmya 188. kAla vahalihA_lihaparantaperammadAzca 4 / 3 / 38 nipAtanavidhi pA0 vahAbhre lihaH, ugrampazye0, dvisstpryostaape:3|2|32,37,38 nipAtanAdi kA0 vadeH kha: priyavazayoH 4 / 3 / 39 kha-pratyaya sAmya pA0 priyavaze vadaH khac. 3 / 2 / 38 khac pratyaya 190. kA0 sarvakUlAbhrakarISeSu kaSa: 4 / 3 / 40 kha-pratyaya sAmya pA0 sarvakUlAbhrakarISeSu kaSa: 3 / 2 / 42 khac-pratyaya sAmya 191. kA bhayartimegheSu kRtraH 4 / 3 / 41 kha-pratyaya sAmya pA0 meghartibhayeSu kRtraH 4 / 3 / 41 kha-pratyaya sAmya 192. kA0 kSemapriyamadreSvaNa ca 4 / 3142 kha-aN pratyaya sAmya pA0 kSemapriyamadre'N ca 3 / 2 / 44 khac-aN pratyaya sAmya 193. kA0 bhAvakaraNayostvAzite bhuvaH 4 / 3 / 43 / kha-pratyaya sAmya pA0 Azite bhuva: karaNabhAvayoH 3 / 2 / 45 khac pratyaya 194. kA0 nAmni tRbhRvRjidhAritapidamisahAM saMjJAyAm 4 / 3 / 44 khac pratyaya pA0 saMjJAyAM bhRtRvRjidhArisahitapidamaH 3 / 2 / 46 kha-pratyaya sAmya 195. kA0 gamazca 4 / 3 / 45 kha-pratyaya sAmya pA0 gamazca 3 / 2 / 47 khac pratyaya urovihAyasoruravihau ca 4 / 3 / 46 kha- pratyaya Adi utkarSa pA0 gamazca, uraso lopazca, De ca vihAyaso0 3 / 2 / 47,48-4 khac pratyayAdi apakarSa 197. kA0 Do'sajJAyAmapi 4 / 3 / 47 Da-pratyayAdi pA0 antAtyantAdhvadUrapArasarvAnanteSu Da: 3 / 2 / 48 Da-pratyayAdi 198. kA0 vihaGgaturaGgabhujaGgAzca / 4 / 3 / 48 nipAtanavidhi utkarSa pA0 khacca Did vA vaktavyaH 3|2|38-vaa0 DidvadbhAva apakarSa 199. kA0 anyato'pi ca 4 / 3 / 49 Da-pratyaya pA0 girau Dazchandasi,DaprakaraNe0 3|2|48-vaa0 Da-pratyayAdi apakarSa 200. kA. hanteH karmaNyAzIrgatyoH 4 / 3 / 50 Da-pratyaya pA0 AziSi hanaH, karmaNi sami ca 3|2|49-vaa0 Da-pratyaya apakarSa 201. kA0 apAt klezatamaso: 4 / 3 / 51 Da- pratyaya sAmya pA0 ape klezatamasoH 3 / 2 / 50 Da-pratyaya sAmya sAmya sAmya sAmya 196. kA0 utkarSa apakarSa utkarSa utkarSa
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya utkarSa utkarSa sAmya mAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya 696 kAtantravyAkaraNam 202. kA0 kumArazIrSayorNin 4 / 3 / 52 Nina pratyaya pA0 kumArazIrSayoNiniH 3 / 2 / 51 Nini pratyaya 203. kA0 TagalakSaNe jAyApatyoH 4 / 3 / 53 Tak pratyaya pA0 lakSaNe jAyApatyoSTaka 3 / 2 / 52 Tak pratyaya 204 kA0 amanuSyakartRke'pi ca 4 / 3 / 54 Tak pratyaya pA0 amanuSyakartRke ca 3 / 2 / 53 Tak pratyaya 205. kA0 hastibAhukapATeSu zaktI 4 / 3 / 55 Tak pratyaya pA0 zaktau hastikapATayoH 3 / 2 / 54 Tak pratyaya 206. kA0 pANighatADaghau zilpini 4 / 3 / 56 nipAtanavidhi pA0 pANighatADaghau zilpini 3 / 2 / 5 nipAtanavidhi 207. kA0 nagnapalitapriyAndhasthUlasubhaga0 4 / 3 / 57 khyuT pratyaya pA0 ADhyasubhagasthUlapalitanagnAndha0 3 / 2 / 56 khyun pratyaya 208. kA0 bhuva: khiSNukhuko kartari 4 / 3 / 58 khiSNu-khukaJ pratyaya ___pA0 kartari bhuva: khiSNuckhuko 3 / 2 / 57 khiSNuc-khukaJ pratyaya 209. kA0 bhajo viNa 4 / 3159 viNa pratyaya pA0 bhajo NviH 3 / 2 / 62 Nvi pratyaya 210. kA0 sahazchandasi 4 / 3 / 61 viN pratyaya pA0 chandasi saha: 3 / 2 / 63 Nvi pratyaya 211. kA0 vahazca 4 / 3 / 61 viN pratyaya pA0 vahazca 3 / 2 / 64 piva pratyaya 212 kA0 anasi Dazca 4 / 3 / 62 viN pratyayadi sAvanaDuhaH, caturanaDuhorAmudAttaH 7 / 1 / 82,89 Am-num Agama 213. kA0 duha: ko ghazca 4 / 3 / 63 ka-pratyayAdi pA0 duhaH kab ghazca 3 / 2 / 70 kap pratyayAdi 214. kA0 viTa kramigamikhanisanijanAm 4 / 3 / 64 viT pratyaya pA0 janasanakhanakramagamo viTa 3 / 2 / 67 viT pratyaya 215. kA0 mantre zvetabahukthazaMsapuroDAzAvayajibhyo viNa 4 / 3 / 65 viN pratyaya pA0 mantre zvetavahokthazaspuroDAzo Nvin 3 / 2 / 71 Nvin pratyaya 216. kA0 Ato mankvanib0 4 / 3 / 66 man Adi pratyaya pA0 Ato maninkvanip0 3 / 274 manin Adi pratyaya 217 kA0 anyebhyo'pi dRzyante 4 / 3 / 67 man Adi pratyaya pA0 anyebhyo'pi dRzyante 3 / 275 manin Adi pratyaya 218. kA0 kvip ca 4 / 3 / 68 kvip pratyaya pA0 kvip ca 3 / 276 kvip pratyaya sAmya sAmya sAmya sAmya vaiziSTya hInatA sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahe paJcamyAM bhraMze: kvip ca spRzo'nudake pA0 spRzo'nudake kvin ado'nanne ado'nanne 219. kA 0 pA0 220. kA0 221. kA0 pA0 222. kA 0 pA0 223. kA 0 RtvigdadhRksragdiguSNihazca pA0 RtvigdadhRksragdiguSNiga 0 224. kA 0 satsUdviSadruhaduhayujavida0 kravye ca kravye ca pA0 233. kA0 pA0 234. kA0 pA0 satsUdviSadruhaduhayujavida0 3 / 2 / 61 225. kA0 karmaNyupamAne tyadAdau dRzaSTaksakau ca 4 / 3 / 75 pA0 tyadAdiSu0, dRze ksazca vaktavyaH 3 / 2260 vA0 226. kA 0 nAmnyajAtau NinistAcchIlye 4|3|76 pA0 3 / 2 / 78 227. kA 0 4 | 3 |77 3 / 2 / 79 pA0 228. kA 0 4 / 3 / 78 pA0 3 / 280, 81 229. kA 0 4 / 3 / 79 pA0 230. kA 0 pA0 231. kA0 pA0 232. kA 0 supyajAtau NinistAcchIlye karttaryupamAne karttaryupa vratAbhIkSNyayozca vrate, bahulamAbhIkSNye manaH puMvaccAtra manaH, khityanavyayasya khazcAtmane AtmamAne khazca karaNe'tIte yajaH pariziSTam - 3 4 / 3 / 69 3 / 2|76 4|3|70 3 / 2:58 4 / 3 / 71 3 / 2 / 68 4 / 3 / 72 3 / 2 / 69 4 / 3 / 73 3 / 2 / 59 4 / 3 / 74 bhUte, karaNe yajaH karmaNi hana: kutsAyAm karmaNi hana: kvib brahmabhrUNavRtreSu brahmabhrUNavRtreSu kRJaH supuNyapApakarmamantrapadeSu pA0 sukarmapApamantrapuNyeSu kRJaH 235. kA0 some suJaH some suJaH pA0 kvip pratyaya kvip pratyaya kvip pratyaya kvin pratyaya kvip pratyaya 4|3|80 3 / 2 / 83 4 / 3 / 81 3 / 284, 85 4 / 3 / 82 3 / 2186 4 / 3 / 83 3 / 2187 4|3|84 3 / 2 / 89 4 / 3 / 85 3 / 2 / 90 viT pratyaya kvip pratyaya viT pratyaya nipAtanavidhi nipAtanavidhi kvip pratyaya kvip pratyaya Tak Adi pratyaya kvin Adi pra0 Nini pratyaya Nini pratyaya Nini pratyaya Nini pratyaya Nini pratyaya Nini pratyaya nipratyayAdi 3 / 2 / 82,6 / 3 / 66 Nini pratyaya kha- Nini pratyaya kha - Nini pratyaya Nini pratyaya Nini pratyaya Nini pratyaya Nini pratyaya kvip pratyaya kvip pratyaya kvip pratyaya kvip pratyaya kvip pratyaya kvip pratyaya 697 gaurava lAghava sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya lAghava lAghava sAmya sAmya sAmya sAmya lAghava gaurava lAghava gaurava sAmya sAmya lAghava gaurava utkarSa apakarSa sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ 698 kAtantravyAkaraNam mAmba mAmya sAmya sAmya sAmya lAghava lAghava lAghava gaurava 23. kA. phasAyAm pAyaH 18. kA0 darza: ! pA0 dRzaH RyAMnA 235. kA0 saharAjJAryadha: pA0 rAjani yadhikRtrAH, sahe ca 240. kA0 kRtrazca pA0 rAjani yudhikRtrA:, sahe ca 2 41. kA0 sapnabhIpaJcamyante janerDa: pA0 saptamyAM janaMrDaH, paJcamyAmajAto kA anyatrApi ca pA0 anyeSvapi dRzyate 243. kA0 niSThA pA0 niSThA . kA0 Dvanip suyajAH pA0 suyajovanip 245. kAH jIryaterantRn pA0 jIryatestRn svipa pratyaya 31218 kitA pratyaya 4:3 / 8 inna pratyaya ini pratyaya 4 / 3 / 88 kanip pratyaya 3 / 2 / 11 kavAnap pratyaya 4!3 / 89 kvanip pratyaya 3 / 2 / 95,96 kvanip pratyaya 41390 vanip pratyaya 3 / 2 / 95,96 kvanip pratyaya 4 / 3 / 11 Da-pratyaya 3 / 2 / 97.98 Da-pratyaya 4.3192 Da-pratyaya 3 / 2 / 101 Da-pratyaya 4 / 3 / 93 niSThAsaMjJaka pratyaya 3 / 2 / 102 niSThAsaMjJaka pratyaya 4 / 3 / 94 vanip pratyaya 3 / 2 / 103 vanip pratyaya 4 / 3 / 95 antRn pratyaya 3 / 2 / 104 atRn pratyaya utkarSa apakarSa 242. sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya 246. kA0 kvansukAnau parokSAvacca 4 / 4 / 1 kvansupratyayAdi sAmya pA0 liTa: kAnaj vA, kvasuzca 3 / 2 / 106,107 kvasu ityAdi sAmya 247. kA0 vartamAne zantRGAnazAvaprathamaikAdhikaraNAmantritayoH 4 / 4 / 2 zantRG -Anaz pratyaya sAmya pA0 laTaH zatRzAnacAvaprathamA0, sambodhane ca 3 / 2 / 124,125 zatR-zAnac pratyaya sAmya 248. kA0 lakSaNahetvo: kriyAyAH 4 / 4 / 3 zantRG-Anaz pratyaya sAmya pA0 lakSaNahetvo kriyAyAH 3 / 2 / 126 zata-zAnac pratyaya sAmya 41. kA. vena: zanturvanmaH 4 / 4 / 4 vansu Adeza . sAmya pAra videH zaturvamuH 7/1136 vasu Adeza sAmya 2'. c. kA Ano'trAtmane 4 / 4 / 5 Atmanepada saMjJA sAmya pA0 naGAnAvAtmanepadam 1 / 4 / 10 Atmanepada saMjJA sAmya 261. kA0 I tasyAsaH 4 / 4 / 6 IkArAdeza sAmya pAH IdAsaH 7 / 2 / 83 IkArAdeza sAmya 2. 2. kAla Anmo'nta Ane 4 / 4 / 7 makArAgama lAghava pA0 Ane muka 7 / 2 / 82 muk Agama lAghava
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 . kA 0 pA0 254. kA 0 pA0 255. kA 0 pA0 256. kA 0 pA0 257. kA 0 258. kA 0 pariziSTam - 3 4|4|8 3 / 2 / 128 4|4|1 tAcchIlyavayovacanazaktiSu cAnaz 3 / 2 / 129 4|4|10 3 / 2 / 130 4|4|11 dviSo'mitre suJa yajJasaMyoge pA0 sutro yajJasaMyoge arhaH prazaMsAyAm pA0 3 / 2 / 133 arhaH prazaMsAyAn 259. kA0 tacchIlataddharmatatsAdhukAriSvA kveH 4 / 4 / 14 AkvestacchIlataddharmatatsAdhukAriSu 3 / 2 / 134 pA0 260. kA0 pA0 tRn 3 / 2 / 15 3 / 2 / 135 tRn 261 kA0 bhrAjyalaMkRJbhUsahirucivRtivRdhi0 4|4|16 pA0 262. kA0 pA0 263. kA 0 pUGyajo: zAnaG pUGyajo: zAnan zaktivayastAcchIlye iGghAribhyAM zantRGGakRcchre iGabhAryAH zatrakRcchriNi dviSa. zatrau pA0 265. kA 0 pA0 266. kA0 glAjisthazca ksnuH trasigRdhidhRSikSipAM nuH trasigRdhidhRSikSipe: kruH adhikArasUtra adhikArasUtra tRn pratyaya tRn pratyaya iSNuc pratyaya alaMkRJnirAkRJ0, Nazchanchasi, bhuvazca 3 / 2 / 136 - 138 Na-pratyaya iSNuc pratyaya madipatipacAmudi alaMkRnirAkRJjanot jibhuvo: snuk iSNuc pratyaya snuk pratyava pA0 glAjisthazca ksnuH vasnu pratyaya 264. kA0 glAmlAsthAkSipaciparimRjAM snuH snu pratyaya ksnu pratyaya knu pratyaya nu pratyaya ghiNin pratyaya ghinuN pratyaya ghiNin pratyaya ghinuN pratyaya ghiNin pratyaya zamAmaSTAnAM ghiNin zamityaSTAbhyo ghinuN 4|4|17 3 / 2 / 136 4|4|18 3 / 2 / 139 4|4|19 3 / 2 / 139 4 / 4 / 20 3 / 2 / 140 4 / 4 / 21 3 / 2 / 141 4|4|22 3 / 2 / 142 4 / 4 / 23 3 / 2 / 142 4 / 4 / 24 pA0 saMpRcAnu0, vau kaSalasakatthatrambhaH 3 / 2 / 142, 143 ghinuN pratyaya 4 / 4 / 25 ghiNin pratyaya 3 / 2 / 145 ghinuN pratyaya pA0 267. kA0 yujabhajabhujadviSadruha 3 / 2 / 130 4|4|12 pA0 saMpRcAnurudhAGyamAG. 268. kA0 sRjipRcijvaritvarAm pA0 saMpRcAnurudhAGyamAG. vicakatthastranbhukaSalaSAm 269. kA0 3 / 2 / 132 4|4|13 270. kA0 pre drumathavadavasalapAm pA0 pre lapasRdrumathavadavasaH zAnaG pratyaya zAnan pratyaya zAnaG pratyaya cAnaz pratyaya zantRG pratyaya zatR pratyaya zantRG pratyaya zatR pratyaya zantRG pratyaya zatR pratyaya zantRG pratyaya zatR pratyaya ghinuN pratyaya ghiNin pratyaya 699 sAmya sAmya sAmya sAmya lAghava gaurava lAghava gaurava lAghava gaurava lAghava gaurava sAmya mAmya sAmya sAmya lAghava gaurava sAmya sAmya sAmya sAmya u karSa apakarSa sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya sAmya saralatA saralatA sAmya sAmya
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275. sAmya 700 kAtantravyAkaraNam 271. kA0 parau sRdahoH 4 / 4 / 26 ghiNin pratyaya lAghava pA0 saMpRcAnurudhAGyamA0 3 / 2 / 142 ghinuN pratyaya gaurava 272. kA0 kSiparaTavadavAdidevibhyo vuNa ca 4 / 4 / 27 ghiNin-vuN pratyaya saralatA pA0 saMpRcAnu0, nindahiMsa0, devikruzo0 3 / 2 / 142, 146,147 ghinuNa-vuJ durUhatA 273. kA0 nindahiMsaklizakhAdAneka.0 4 / 4 / 28 vuJ pratyaya sAmya pA0 nindahiMsaklizakhAdavinAza0 3 / 2 / 146 vuJ pratyaya sAmya 274. kA0 devikruzozcopasarge 4 / 4 / 29 vuJ pratyaya sAmya pA0 devikruzozcopasarge 3 / 2 / 147 vuJ pratyaya sAmya kA0 krudhimaNDicalizabdArthebhyo yuH 4 / 4 / 30 yu-pratyaya sAmya pA0 calanazabdArthAdakarmakAt0 3 / 2 / 148,151 yuc pratyaya sAmya 276. kA0 rudAdezca vyaJjanAdeH 4 / 4 / 31 yu-pratyaya pA0 anudAttetazca halAde: 3 / 2 / 149 yuc pratyaya sAmya 277. kA0 jucaGkramyadandramya0 4 / 4 / 32 yu-pratyaya sAmya pA0 jucakramyadandramya0 3 / 2 / 150 yuc pratyaya sAmya 278. kA0 na yaantsuudiipdiikssaa| 4 / 4 / 33 yuc-pratyaya kA niSedha sAmya pA0 na ya:,sUdadIpIkSazca 3 / 2 / 152,153 yuc pratyaya kA niSedha sAmya 279. kA0 zRkamagamahanavRSabhU0 4 / 4 / 34 ukaJ pratyaya sAmya pA0 laSapatapadasthAbhUvRSa0 3 / 2 / 154 ukaJ pratyaya sAmya 280. kA0 vRGbhikSiluNTijampikuTTAM SAka: 4 / 4 / 35 SAka pratyaya sAmya pA0 jalpabhikSakuTTaluNTavRGa: SAkan 3 / 2 / 155 SAkan pratyaya sAmya 281. kA0 pre jusuvorin / 4 / 4 / 36 in pratyaya utkarSa pA0 prajorini:, jidRkSivizrINa 3 / 2 / 156, 157 ini pratyaya apakarSa kA0 jINadRkSivizriparibhUvamA0 4 / 4 / 37 in pratyaya pA0 jidRkSivizrINa 3 / 2 / 157 ini pratyaya apakarSa 283. kA0 dayipatigRhispRhizraddhA0 4 / 4 / 38 Alu pratyaya sAmya pA0 spRhigRhipatidayinidrA0 3 / 2 / 158 Aluc pratyaya sAmya 284. kA0 zadisadidheDdAsibhyo ruH 4 / 4 / 39 ru-pratyaya sAmya pA0 dAdhesizadasado ru0 3 / 2 / 159 ru-pratyaya sAmya 285. kA0 sradighasAM marak 4|4|40 marak pratyaya. sAmya pA0 sRghasyada: kmarac 3 / 2 / 160 kmarac pratyaya sAmya 286. kA0 midibhAsibhanjAM ghura: 4 / 4 / 41 ghura pratyaya sAmya pA0 bhaJjabhAsamido ghurac 3 / 2 / 161 ghurac pratyaya sAmya 287. kA0 chidibhidividAM kura: 4 / 4 / 42 kura pratyaya sAmya pA0 vidibhidicchide: kurac 3 / 2 / 162 kurac pratyaya sAmya 288. kA0 jAgurUka: 4 / 4 / 43 Uka pratyaya sAmya pA0 jAgurUka: 3 / 2 / 165 Uka pratyaya sAmya utkarSa
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-3 701 289. kA0 cekrIyitAntAnAM yaji0 4 / 4 / 44 Uka pratyaya sAmya pA0 yajajapadazAM yaGa: 3 / 2 / 166 Uka pratyaya sAmya 290. kA0 tasya lugaci 4 / 4 / 45 ya-pratyaya kA luk sAmya pA0 yaGo'ci ca 2 / 4 / 74 yaG pratyaya kA luk sAmya 291. kA0 tato yAtervaraH 4|4|46 vara pratyaya sAmya pA0 yazca yaGaH 3 / 2 / 176 varaca pratyaya sAmya 292. kA0 kasipisibhAsIza0 4 / 4 / 47 vara pratyaya sAmya pA0 sthezabhAsapisa0 3 / 2 / 175 varaca pratyaya sAmya 293. kA0 sRjINanazAM kvarap 4|4|48 kvarap pratyaya sAmya pA0 inazjisartibhya: kvarap 3 / 2 / 163 kvarap pratyaya sAmya 294. kA0 gamasta ca 4 / 4 / 49 kvarap pratyaya-takArAdeza sAmya pA0 gatvarazca 3 / 2 / 164 nipAtanavidhi sAmya 295. kA0 dIpikampyajasihiMsikamisminamA ra: 4 / 4 / 50 ra-pratyaya sAmya pA0 namikampisamyajasakama0 3 / 2 / 168 ra-pratyaya sAmya 296. kA0 sanantAzaMsibhikSAmuH 4 / 4 / 51 u-pratyaya sAmya pA0 sanAzaMsabhikSa u: 3 / 2 / 168 u-pratyaya sAmya 297. kA0 bindvicchU ca 4 / 4 / 52 nipAtanavidhi sAmya pA0 binduricchu: 3 / 2 / 169 nipAtanavidhi sAmya 298. kA0 ARvarNopadhalopinAM kidve ca 4 / 4 / 53 / kipratyaya-dvitva utkarSa pA0 AdRgamahanajana: kikinau liT ca 3 / 2 / 171 kipratyaya-dvitva apakarSa 299. kA0 tRSidhRSisvapAM najiG 4 / 4 / 54 najiG pratyaya utkarSa pA0 svapitRSornajiG, dhRSezceti vaktavyam 3|2|172-vaa0 najiG pratyaya apakarSa 300. kA0 zRvandyorAru: 4 / 4/55 Aru pratyaya sAmya pA0 zRvandyorAruH 3 / 2 / 173 Aru pratyaya sAmya 301. kA0 bhiyo rugluko ca 4 / 4 / 56 ruk-luk pratyaya utkarSa pA0 bhiya: kruklukanau 3 / 2 / 174 kruk-lukan pratyaya apakarSa 302. kA0 kvib bhrAjipRdhurvIbhAsAm 4 / 4 / 57 kvip pratyaya sAmya pA0 bhrAjabhAsadhurvidyutorji0 3 / 2 / 177 kvip pratyaya sAmya 303. kA0 dyutigamoDheca 4 / 4 / 58 kvip pratyaya-dvitva utkarSa pA0 dyutigamijuhotInAM dve ca 3|2|178-vaa0 ,, dvitva utkarSa 304. kA0 bhuvo DurvizampreSu 4 / 4 / 59 Du-pratyaya sAmya pA0 viprasaMbhyo DvasaMjJAyAm 3 / 2 / 180 Du-pratyaya sAmya 305. kA0 karmaNi dheTa: STran 4 / 460 STran pratyaya sAmya pA0 dha: karmaNi STran 3 / 2 / 181 STran pratyaya sAmya 306. kA0 nIdAprazasuyuyujastutuda0 4 / 4 / 61 STran pratyaya ___ pA0 dAmnIzasayuyujastu0 3 / 2 / 182 STran pratyaya sAmya pa
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ 702 4 / 4 / 62 307. kA0 halazUkarayo: puvaH halasUkarayoH pucaH pA0 3 / 2 / 183 308. kA 0 arttilUdhUsUkhanisahicaribhya itran 4 / 4 / 63 arttilUdhUsUkhanasahacara itraH pA0 _3 / 2 / 184 309. kA 0 puvaH saJjJAyAm 4 / 4 / 64 puvaH saJjJAyAm kAtantravyAkaraNam sAmya sAmya sAmya sAmya itran pratyaya sAmya pA0 itra pratyaya sAmya 310. kA0 RSidevatayoH kartari itra pratyaya sAmya pA0 kartari carSidevatayoH 3 / 2 / 186 itran pratyaya sAmya 311. kA 0 JyanubandhamatibuddhipUjArthebhya: ktaH 4|4|66 kta-pratyaya sAmya pA0 sAmya JItaH ktaH, matibuddhipUjArthebhyazca 3 / 2 / 187, 188 kta-pratyaya 312. kA 0 uNAdayo bhUte'pi 4|4|67 lAghava uNAdayo bahulam, bhUte'pi dRzyante 3 / 3 / 1, 2 gaurava pA0 313. kA 0 bhaviSyati gamyAdayaH 4|4|68 sAmya pA0 bhaviSyati gamyAdayaH 3 / 3 / 3 sAmya 314. kA 0 vuNatumau kriyAyAM kriyArthAyAm 4|4|69 vuN -tum pratyaya sAmya pA0 tumunNvulau kriyAyAM kriyArthAyAm 3 / 3 / 1 Nvul tumun pratyaya sAmya bhAvavihita pratyaya 315 kA 0 bhAvavAcinazca 4|4|70 sAmya pA0 bhAvavacanAzca 3 / 3 / 11 bhAvavihita pratyaya sAmya 316. kA 0 karmaNi cAN 44 /71 sAmya pA0 aN karmaNi ca 3 / 3 / 12 sAmya 317. kA0 4/4/72 zAnau syasaMhitoM zeSe ca syatAsI0, lRTaH sad vA, tau sat 3 / 1 / 33, 3 14; 2 / 127 sya- zatR - zAnac gaurava zantRG-Anaz lAghava pA0 318. kA0 padarujavizaspRzocAM ghaJ pA0 padarujavizaspRzo ghaJ 319. kA 0 sR sthiravyAdhyoH sRsthire pA 320. kA0 bhAve pA0 bhAve 321. kA0 akartari ca kArake saMjJAyAm pA0 akartari ca kArake saMjJAyAm 322. kA0 sarvasmAt parimANe pA0 323. kA0 parimANAkhyAyAM sarvebhyaH iGAbhyAM ca pA0 iGazca, zyAdvyadhAtu 0 3 / 2 / 185 4|4|65 STran pratyaya STran pratyaya itran pratyaya itra pratyaya 4|5|1 3 / 3 / 16 4|5|2 3 / 3 / 17 4/5/3 3 / 3 / 18 4|5|4 3 / 3 / 19 4/5/5 3 / 3 / 20 4/5/6 sAdhutvavidhi sAdhutvavidhi sAdhutvavidhi sAvadha - aN pratyaya aN pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya 3 / 3 / 20;1 / 141 ghaJ Na pratyaya samAnatA samAnatA utkarSa apakarSa samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ 703 samAnatA pariziSTam-3 4 / 5 / 7 3 / 3 / 22 4 / 5 / 8 3 / 3 / 23 4 / 5 / 9 3 / 3 / 23 4 / 5 / 10 3 / 3 / 24 4 / 5 / 11 3 / 3 / 25 4 / 5 / 12 3 / 3 / 33 4 / 5 / 13 3 / 3 / 32 4 / 5 / 14 3 / 3 / 34 4 / 5 / 15 3 / 3 / 27 4/5/16 3/3/26 4/5/16 samAnatA utkarSa apakarSa utkarSa utkarSa samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA 324. kA0 upasarge ruva: pA0 upasarge ruvaH 325. kA0 sami duvaH pA0 sami yudruduvaH 326. kA0 yudruvorudi ca pA0 sami yudruduvaH 327. kAc zrinIbhUbhyo'nupasarga pA0 zriNIbhuvo'nupasarga 328. kA0 kSuzrubhyAM vau pA0 vau kSuzruvaH 329. kA0 khazca prathane'zabde pA0 prathane vAvazabde 330. kA0 pre cAyajJe pA0 pre sro'yajJe 331. kA0 chandonAmni ca pA0 chandonAmni ca 332. kA0 pre drustusruvaH pA0 pre drustusruvaH 333. kA0 niyo'vodo: pA0 avodorniyaH 334. kA0 nirabhyoH pUlvoH pA0 nirabhyoH pUlvoH 335. kA0 yajJe sami stuva: pA0 yajJe sami stuvaH 336. kA0 unyorgiraH pA0 unyoHH 337. kA0 kiro dhAnye pA0 kR dhAnye 338. kA0 nau vRtraH pA0 nau vR dhAnye 339. kA0 udi zripuvoH pA0 udi zrayatiyautipUdravaH 340. kA0 grahezca pA0 udi grahaH 341. kA0 avanyorAkroze pA0 Akroze'vanyorgrahaH samAnatA ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya ghaJ pratyaya samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA 3/3/28 . samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA 4/5/18 3/3/31 4/5/19 3/3/29 4/5/20 3/3/30 4/5/21 3/3/48 4/5/22 3/3/49 4/5/23 3/3/35 4/5/24 3/3/45 samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA 704 kAtantravyAkaraNam 342. kA0 prelipsAyAm 4/5/25 pA0 pralipsAyAm 3/3/48 343. kAla sami muSTau 4/5/26 pA0 sami muSTI 3/3/36 344. kA0 parau yajJe 4/5/27 pA0 parau yajJe 3/3/47 345. kA0 vA've varSapratibandhe 4/5/28 pA0 ave graho varSapratibandhe 3/3/51 346. kA0 pre razmau 4/5/29 pA0 razmo ca 3/3/53 347. kA0 baNijAMca 4/5/30 pA0 pre vaNijAm 3/3/52 348. kA0 vRNoterAcchAdane 4/5/31 vRNoterAcchAdane 3/3/54 349. kA0 AGi0 rupluvoH 4/5/32 pA0 vibhASA AGi rupluvoH 3/3/50 350. kA0 parau bhuvo'vajJAne 4/5/33 pA0 parau bhuvo'vajJAne 3/3/55 351. kA0 cestu hastAdAne 4/5/34 pA0 hastAdAne cerasteye 3/3/40 352. kA0 zarIranivAsayoH kazcAdeH 4/5/35 pA0 nivAsacitizarIropa0 3/3/41 353. kA0 saMghe cAnauttarAdhayeM 4/5/36 pA0 saMghe cAnauttarAdhayeM 3/3/42 354. kA0 parinyonINo tAbhreSayoH 4/5/37 pA0 parinyornINodhatAbhreSayoH 3/3/37 355. kA0 vyupayoH zete: paryAye 4/5/38 pA0 vyupayoH zete: paryAye 3/3/39 356. kA0 abhividhau bhAva inuN 4/5/39 pA0 abhividhau bhAva inuNa 3/3/44 357. kA0 karmavyatIhAre Nac striyAm 4/5/40 pA0 karmavyatihAre Naca striyAm 3/3/43 358. kA0 svaravRdRgamigrahAmala 4/5/41 pA0 gradRnizcigamazca 3/3/58 359. kA0 upasarge'de: 4/5/42 pA0 upasarge'daH 3/3/59 ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghatra pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghana pratyaya,kakArAdeza samAnatA ghaJ pratyaya,kakArAdeza samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA ghaJ pratyaya samAnatA inuNa pratyaya samAnatA inuN pratyaya . samAnatA Nac pratyaya samAnatA Nac pratyaya samAnatA al pratyaya lAghava ap pratyaya gaurava al pratyaya samAnatA ap pratyaya samAnatA
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-3 705 360. kA0 nau Na ca 4/5/43 al-Na pratyaya samAnatA pA0 nau Na ca 3/3/60 ap-Na pratyaya samAnatA 361. kA0 madeH prasamoharSe 4/5/44 al pratyaya samAnatA pA0 pramadasamadau harSe 3/3/68 nipAtanavidhi samAnatA 362. kA0 vyadhijapozcAnupasarga 4/5/45 al pratyaya lAghava pA0 vyadhajaporanupasarge, mado'nupasarge 3/3/63,67 ap pratyaya lAghava 363. kA0 svanahasorvA 4/5/46 al pratyaya samAnatA pA0 svanahasorvA 3/3/62 ap pratyaya samAnatA 364. kA0 yama: sannyupaviSu ca 4/5/47 al pratyaya samAnatA pA0 yamaH samupaniviSu ca 3/3/63 ap pratyaya samAnatA 365. kA0 nau gadanadapaThasvanAm 4/5/48 al pratyaya samAnatA pA0 nau gadanadapaThasvanaH 3.3/64 ap pratyaya samAnatA 366. kA0 kvaNo vINAyAM ca 4/5/49 al pratyaya samAnatA pA0 kvaNo vINAyAM ca 3/3/65 ap pratyaya samAnatA 367. kA0 paNaH parimANe nityam 4/5/50 al pratyaya samAnatA pA0 nityaM paNaH parimANe 3/3/66 ap pratyaya samAnatA 368. kA0 samudorajaH pazuSu 4/5/51 al pratyaya samAnatA pA0 samudorajaH pazuSu 3/3/69 ap pratyaya samAnatA 369. kA0 glaho'kSeSu 4/5/52 nipAtanavidhi samAnatA pA0 akSeSu glahaH 3/3/70 nipAtanavidhi samAnatA 370. kA0 sate: prajane 4/5/53 al pratyaya samAnatA pA0 prajane sarte: 3/3/71 ap pratyaya samAnatA 371. kA0 ho huzcAbhyupaniviSu 4/5/54 al pratyaya, hu-Adeza lAghava ___pA0 hvaH samprasAraNaM ca nyabhyupaviSu / 3/3/75 apa-samprasAraNa gaurava 372. kA0 AGi yuddhe 4/5/55 al pratyaya-huAdeza lAghava pA0 AGi yuddhe 3/3/73 ap pratyaya-samprasAraNa gaurava 373. kA0 bhAve'nupasargasya 4/5/56 al pratyaya-huAdeza lAghava pA0 bhAve'nupasargasya 3/3/75 ap pratyaya-samprasAraNa gaurava 374. kA0 hantervadhizca 4/5/57 al pratyaya-vadhAdeza samAnatA pA0 hanazca vadhaH 3/3/76 ap pratyaya-vadhAdeza samAnatA 375. kA0 mUrtI ghanizca 4/5/58 al pra0-vadhAdeza samAnatA pA0 mUrtI ghanaH 3/3/77 ap pratyaya-vadhAdeza samAnatA 376. kA0 prAd gRhaikadeze ghaJ ca 4/5/59 al-ghaJ pra0-ghanAdeza lAghava pA0 agAraikadeze praghaNa: praghANazca 3/3/79 nipAtanavidhi gaurava 377. kA0 antarghaNodghanau dezA0 4/5/60 nipAtanavidhi lAghava pA0 antarghaNo deze, udghano'0 3/3/78,80 " " gaurava
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384. kA0 kA 706 kAtantravyAkaraNam 378. kA0 karaNe'yovidruSu 4/5/61 ala pra0-ghanAdeza samAnatA ___pA0 karaNe'yovidruSu 3/3/82 ap pratyaya ,, ,, samAnatA 379. kA0 parau Da: Dapra0-ghanAdeza samAnatA pA0 parau ghaH 3/3/84 ghapratyaya-ghAdeza samAnatA 380. kA0 nau nimite 4/5/63 Dapratyaya-ghanAdeza samAnatA pA0 nigho nimitam 3/3/87 nipAtanavidhi samAnatA 381. kA0 samudorgaNaprazaMsayoH 4/5/64 Dapratyaya-ghanAdeza samAnatA pA0 saMghodghau gaNaprazaMsayoH 3/3/86 nipAtanavidhi samAnatA 382. kA0 upAt ka Azraye 4/5/65 kapratyaya-ghanAdeza samAnatA pA0 upaghna Azraye 3/3/85 nipAtanavidhi samAnatA 383. kA0 stambe'cca 4/5/66 at-kapratyaya-ghanAdeza samAnatA pA0 stambe ka ca 3/3/83 apa-kapratyaya-ghanAdeza samAnatA kA0 TvanubandhAdathuH 4/5/67 athu-pratyaya samAnatA pA0 Tvito'thuc 3/3/89 athuc pratyaya samAnatA 385. kA0 DvanubandhAt trima 4/5/68 trima pratyaya lAghava pA0 Dvita: vitraH 3/3/88 tripratyaya gaurava 386. kA0 yAcivicchipracchi0 4/5/69 napratyaya samAnatA pA0 yajayAcayataviccha 0 3/3/90 naDpratyaya samAnatA 387. kA0 upasarge da: ki: 4/5/70 ki-pratyaya samAnatA pA0 upasarge gho: ki: 3/3/92 ki-pratyaya samAnatA 388. kA0 karmaNyadhikaraNe ca 4/5/71 ki-pratyaya samAnatA pA0 karmaNyadhikaraNe ca 3/3/93 ki-pratyaya samAnatA 389. kA0 striyAM ktiH 4/5/72 kti-pratyaya samAnatA pA0 striyAM tin 3/3/94 ktin pratyaya samAnatA 390. kA0 sAtihetiyUtijUtayazca 4/5/73 nipAtana apakarSa pA0 UtiyUtijUtisAti0 3/3/97 nipAtana utkarSa 391. kA0 bhAve pacigApAsthAbhyaH 4/5/74 tix47 samAnatA pA0 sthAgApApaco bhAve 3/3/95 ktin pratyaya samAnatA 392. kA0 vrajyajoH kyap 4/5/75 kyap pratyaya samAnatA pA0 vrajayajo ve kyap 3/3/98 kyap pratyaya samAnatA 393. kA0 samajAsanisadanipatizI0 4/5/76 kyap pratyaya utkarSa pA0 saMjJAyAM samajaniSadanipata0 3/3/99 kyap pratyaya apakarSa paricaryAparisaryAmRgayATATyAnA0 3|3|101vaa0- kyap pratyaya apakarSa 394. kA0 kRtraH za ca 4/5/77 za-kti-kyap pratyaya samAnatA pA0 kRJaH za ca 3/3/10 za-kyap-ktin pratyaya samAnatA 395. kA0 sateMryazca 4/5/78 ya-pratyaya samAnatA pA0 paricaryAparisaryAmRgaTATyAnAmupa0 3/3/101vA0- kyapa pratyaya samAnatA
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ utkarSa pariziSTam-3 707 396. kA0 icchA 4/5/79 nipAtanavidhi (a-pratyaya)samAnatA pA0 icchA 3/3/101 nipAtanavidhi (za-pratyaya)samAnatA 397. kA0 zaMsipratyayAdaH 4/5/80 a-pratyaya samAnatA pA0 a pratyayAt, gurozca halaH 3/3/102,103" " 398. kA0 gurozca niSThAseTa: 4/5/81 a-pratyaya samAnatA pA0 gurozca hala: 3/3/103 a-pratyaya samAnatA 399. kA0 SAnubandhabhidAdibhyastva 4/5/82 aG pratyaya samAnatA pA0 SidbhidAdibhyo'G 3/3/104 aG pratyaya samAnatA 400. kA0 bhISicintipUjikathikumbi0 4/5/83 aG pratyaya pA0 cintipUjikathikumbicarcazca 3/3/105 aG pratyaya apakarSa 401. kA0 Atazcopasarge 4/5/84 aG pratyaya samAnatA pA0 Atazcopasarge 3/3/106 aG pratyaya samAnatA 402. kA0 ISizranthyAsivandividi0 4/5/85 yu-pratyaya utkarSa pA0 NyAsazrantho yuc 3/3/107 ghaTTivandividibhya upa0 3 / 3 / 107 -vA0 yuc pratyaya apakarSa 403. kA0 kIrtISoH ktizca 4/5/86 kti-yu pratyaya utkarSa pA0 NyAsazrantho yuc 3 / 3 / 107 yuc pratyaya apakarSa iSeranicchArthasya yuj vaktavyaH 3/3/107-vA0 yuc pratyaya apakarSa 404. kA0 rogAkhyAyAM vuJ 4/5/87 vuJ pratyaya samAnatA pA0 rogAkhyAyAM Nvula bahulam 3/3/108 Nvul pratyaya samAnatA 405. kA0 saMjJAyAM ca 4/5/88 vuJ pratyaya samAnatA pA0 sajJAyAm 3/3/109 Nvul pratyaya samAnatA 406. kA0 paryAyArhaNeSu ca 4/5/89 samAnatA pA0 paryAyAharNotpattiSu Nvuc 3/3/111 Nvuc pratyaya samAnatA 407. kA0 praznAkhyAnayoriJ ca vA 4/5/90 iJ-vuJ pratyaya samAnatA pA0 vibhASAkhyAnaparipraznayoriJ ca 3/3/110 iJ-Nvul pratyaya samAnatA 408. kA0 navyanyAkroze 4/5/91 ani pratyaya samAnatA pA0 Akroze naJyani: 3/3/112 ani pratyaya samAnatA . kA0 kRtyayuTo'nyatrApi 4/5/92 kRtya-yuT pratyaya samAnatA pA0 kRtyalyuTo bahulam 3/3/113 kRtya-lyuT pratyaya samAnatA kA0 napuMsake bhAve ktaH 4/5/93 kta-pratyaya samAnatA pA0 napuMsake bhAve ktaH 3/3/114 kta-pratyaya samAnatA 411. kA0 yuTa ca 4/5/94 yuT pratyaya samAnatA pA0 lyuTa ca 3/3/115 lyuTa pratyaya samAnatA 412. kA0 karaNAdhikaraNayozca 4/5/95 yuT pratyaya samAnatA pA0 karaNAdhikaraNayozca 3/3/117 lyuT pratyaya samAnatA vuJ pratyaya
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ 708 kAtantravyAkaraNam 413. kA0 puMsi saMjJAyAM ghaH 4/5/96 gha-pratyaya samAnatA pA0 puMsi saMjJAyAM ghaH prAyeNa 3/3/118 / gha-pratyaya samAnatA 414. kA0 gocarasaMcaravahavrajavyajApaNa0 4/5/97 nipAtanavidhi samAnatA pA0 gocarasaMcaravahavrajavyajApaNanigamAzca 3/3/119 nipAtanavidhi samAnatA 415. kA0 ave tRsrorghaJ 4//98 ghaJ pratyaya samAnatA ave tRsro 3/3/120 ghaJ pratyaya samAnatA 416. kA0 vyaJjanAcca 4/5/99 ghaJ pratyaya samAnatA pA0 halaca 3/3/121 ghaJ pratyaya samAnatA 417. kA0 udako'nudake 4/5/100 nipAtanavidhi samAnatA pA0 udako'nudake 3/3/123 nipAtanavidhi samAnatA 418. kA0 jAlamAnAyaH 4/5/101 nipAtanavidhi samAnatA pA0 jAlamAnAyaH 3/3/124 nipAtanavidhi samAnatA 419. kA0 ISadussuSu kRcchrAkRcchrArtheSu khal 4/5/102 khal pratyaya samAnatA pA0 ISaduHsuSu kRcchrAkRcchrArtheSu khal 3/3/126 khal pratyaya samAnatA 420. kA0 kartRkarmaNozca bhUkRtroH 4/5/103 khal pratyaya samAnatA pA0 kartRkarmaNozca bhUkRJoH 3/3/127 khal pratyaya samAnatA 421. kA0 Abhyo yvadaridrAte: 4/5/104 yu-pratyaya samAnatA pA0 Ato yuc 3/3/128 yuc pratyaya samAnatA 422. kA0 zAsuyudhidRzidhRSimRSAM vA 4/5/105 yu-pratyaya utkarSa pA0 bhASAyAM zAsiyudhidRzi0 3/3/130-vA0 yuc pratyaya apakarSa 423. kA0 icchArtheSvekakartRkeSu tum 4/5/106 tum pratyaya samAnatA pA0 samAnakartRkeSu tumun 3/3/158 tumun pratyaya samAnatA 424. kA0 kAlasamayavelAzaktyartheSu ca 4/5/107 tum pratyaya samAnatA pA0 kAlasamayavelAsu tumun 3/3/167 tumun pratyaya samAnatA 425. kA0 arhatau tRc / 4/5/108 tRc pratyaya samAnatA pA0 arhe kRtyatRcazca 3/3/169 tRc pratyaya samAnatA 426. kA0 zaki ca kRtyAH 4/5/109 kRtya pratyaya samAnatA pA0 zaki liG ca 3/3/172 kRtya pratyaya samAnatA 427. kA0 praiSyAtisargaprAptakAleSu 4/5/110 kRtya pratyaya samAnatA pA0 praiSAtisargaprAptakAleSu kRtyAzca 3/3/163 kRtya pratyaya samAnatA 428. kA0 AvazyakAdhamarNayorNin 4/5/111 Nin pratyaya samAnatA pA0 AvazyakAdhamarNayorNiniH 3/3/170 Nini pratyaya samAnatA 429. kA0 tikkRtau sajJAyAmAziSi 4/5/112 tik-kRt pratyaya utkarSa pA0 ktiktau ca sajJAyAm 3/3/174 ktic-kta pratyaya apakarSa 430. kA0 dhAtusambandhe pratyayAH 4/5/113 bhitrakAlika sambandha samAnatA pA0 dhAtusambandhe pratyayAH 3/4/1 bhitrakAlika sambandha samAnatA
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ 709 tvA pratyaya samAnatA ktvA pratyaya samAnatA vaikalpika ktvA pratyaya samAnatA vaikalpika ktvA pratyaya samAnatA ktvA pratyaya samAnatA tavA pratyaya samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA pariziSTam-3 431. kA0 alaMkhalvoH pratiSedhayoH ktvA vA 4/6/1 pA0 alaMkhalvoH pratiSedhayoH prAcAM ktvA 3/4/18 432. kA0 meGa: 4/6/2 pA0 udIcAM mAGo vyatIhAre / 3/4/19 433. kA0 ekakartRkayoH pUrvakAle 4/6/3 pA0 samAnakartRkayo: pUrvakAle 3/4/21 434. kA0 parAvarayoge ca 4/6/4 pA0 parAvarayoge ca 3/4/20 435. kA0 Nam cAbhIkSNye dvizca padam / 4/6/5 pA0 AbhIkSNye Namul ca 3/4/22 436. kA0 vibhASAgreprathamapUrveSu 4/6/6 pA0 vibhASAgreprathamapUrveSu 3/4/24 437. kA0 karmaNyAkroze kRJaH khminy| 4/6/7 pA0 karmaNyAkroze kRJaH khmuny| 3/4/25 438. kA0 svAdau ca 4/6/8 pA0 svAdumi Namul 3/4/26 439. kA0 anyathaivaMkathamitthaMsu0 4/6/9 pA0 anyathaivaMkathamitthaMsu0 3/4/27 440. kA0 yathAtathayorasUyAprativacane 4/6/10 pA0 yathAtathayorasUyAprativacane 3/4/28 441. kA0 dRzo Nam sAkalye 4/6/11 pA0 karmaNi dRzividoH sAkalye 3/4/29 442. kA0 yAvati vindajIvoH 4/6/12 pA0 yAvati vindajIvoH 3/4/30 443. kA0 carmodarayoH pUreH 4/6/13 pA0 carmodarayoH pUreH 3/4/31 444. qA0 varSapramANe Ulopazca vA 4/6/14 pA0 varSapramANa UlopazcA0 3/4/32 445. kA0 celArthe kropeH 4/6/15 pA0 cele krope: 3/4/33 446. kA0 nimUlasamUlayoH kaSa: 4/6/16 pA0 nimUlasamUlayoH kaSaH 3/4/34 447. kA0 zuSkacUNarUkSeSu piSa: 4/6/17 pA0 zuSkacUrNarUkSeSu piSa: 3/4/35 448. kA. jIve graha: 4/6/18 pA0 samUlAkRtajIveSu hankRJgrahaH 3/4/36 samAnatA samAnatA samAnatA tavA pratyaya tavA pratyaya Nam-ktavA-dvitva Namul-ktavA-dvitva Nam-ktvA pratyaya Namul-ktvA pratyaya khamiJ pratyaya khamub pratyaya khamiJ pratyaya Namul pratyaya khamiJ pratyaya Namul pratyaya khamiJ pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam-Ulopa Namula-Ulopa Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA utkarSa apakarSa samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA 710 kAtantravyAkaraNam 449. kA0 akRte kRtraH 4/6/19 pA0 samUlAkRtajIveSu hankRJgrahaH / 3/4/36 450. kA0 samUle hanteH 4/6/20 pA0 samUlAkRtajIveSu hankRJgraha: 3/4/36 451. kA0 karaNe 4/6/21 pA0 karaNe hanaH 3/4/37 452. kA0 hastArthe grahavartivRtAm 4/6/22 pA0 haste vartigrahoH 3/4/39 453. kA0 svArthe puSa: 4/6/23 pA0 sve puSa: 3/4/40 454. kA0 snehane piSa: 4/6/24 pA0 snehane piSaH 3/4/38 455. kA0 bandho'dhikaraNe ca 4/6/25 pA0 adhikaraNe bandhaH 3/4/41 456. kA0 sajJAyAM ca 4/6/26 pA0 sajJAyAm 3/4/42 457. kA0 korjIvapuruSayornazivahibhyAm 4/6/27 pA0 katroMrjIvapuruSayornazivaho: 3/4/43 458. kA0 Uce zuSipUroH 4/6/28 pA0 Urce zuSipUroH 3/4/44 459. kA0 karmaNi copamAne 4/6/29 pA0 upamAne karmaNi ca 3/4/45 460. kA0 kaSAdiSu tairaivAnuprayoga: 4/6/30 pA0 kaSAdiSu yathAvidhyanuprayoga: 3/4/46 461. kA0 tRtIyAyAmupadaMzeH 4/6/31 pA0 upadaMzastRtIyAyAm 3/4/47 462. kA0 hiMsArthAccaikakarmakAt 4/6/32 pA0 hiMsArthAnAM ca samAnakarmakANAm 3/4/48 463. kA0 saptamyAM ca pramANAsattyoH 4/6/33 pA0 samAsattau, pramANe ca 3/4/50-51 464. kA0 upapIDarudhakarSazca 4/6/34 pA0 saptamyAM copapIDarudhakarSaH 3/4/49 465. kA0 apAdAne parIpsAyAm 4/6/35 pA0 apAdAne parIpsAyAm 3/4/52 466. kA0 dvitIyAyAM ca 4/6/36 pA0 dvitIyAyAM ca 3/4/53 samAnatA Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam-anuprayoga Namul-anuprayoga Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya gamul pratyaya samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ 711 samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA pariziSTam-3 467. kA0 svAGge'dhruve 4/6/37 pA0 svAGge'dhruve 3/4/54 468. kAla pariklizyamAne ca 4/6/38 pA0 pariklizyamAne ca 3/4/55 469. kA0 vizipatipadiskandA0 4/6/39 pA0 vizipatipadiskandAM0 3/4/56 470. kA0 tRSyasvoH kriyAntare kAleSu / 4/6/40 pA0 asyatitRSoH kriyAntare kAleSu 3/4/57 471. kA0 nAmnyAdizigraho: 4/6/41 pA0 nAmnyAdizigraho: 3/4/58 472. kA0 kRzo'vyaye'yatheSTA0 4/6/42 pA0 avyaye'yathAbhipretAkhyAne0 3/4/59 473. kA0 tiryacyapavarga 4/6/43 pA0 tiryacyapavarge 3/4/60 474. kA0 svAGge tasi 4/6/44 pA0 svAGge taspratyaye kRbhvoH 3/4/61 475. kA0 bhuvastUSNImi ca 4/6/45 pa tUSNImi bhuvaH 3/4/63 476. kA0 kartari kRtaH 4/6/46 pA0 kartari kRt 3/4/67 477. kA0 bhAvakarmaNoH kRtyaktakhalAH 4/6/47 pA0 tayoreva kRtyaktakhalAH 3/4/70 478. kA0 AdikarmaNi kta: kartari ca 4/6/48 pA0 AdikarmaNi ktaH kartari ca 3/4/71 479. kA0 gatyarthAkarmakazliSazIGsthAsa0 4/6/49 pA0 gatyarthAkarmakazliSazIGsthAsa0 3/4/72 480. kA0 dAzagoghnau sampradAne 4/6/50 pA0 dAzagoghnau sampradAne 3/4/73 481. kA0 bhImAdayo'pAdAne 4/6/51 pA0 bhImAdayo'pAdAne 3/4/74 482. kA0 tAbhyAmanyatroNAdayaH 4/6/52 pA0 tAbhyAmanyatroNAdayaH 3/4/75 . kA0 kto'dhikaraNe dhrauvyagati0 4/6/53 pA0 kto'dhikaraNe ca dhrauvyagati0 3/4/76 484. kA0 yuvujhAmanAkAntA: 4/6/54 pA0 yuvoranAko, jho'ntaH 7/1/1,3 Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Namul pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam pratyaya Namul pratyaya Nam-ktvApratyaya Namul-ktvApratyaya ktvA-Nam pratyaya ktavA-Namul pratyaya ktavA-Nam pratyaya kvA-Namul pratyaya Nam-tvA pratyaya Namul-ktvA pratyaya kRtsajJaka pratyaya kRtsajJaka pratyaya kRtyAdi pratyaya kRtyAdi pratyaya kta-pratyaya kta-pratyaya kta-pratyaya kta-pratyaya nipAtanavidhi nipAtanavidhi nipAtanavidhi nipAtanavidhi uNAdipratyaya uNAdipratyaya kta-pratyaya kta-pratyaya ana Adi Adeza ana Adi Adeza samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ 712 485. kA0 samAse bhAvinyanaJaH tvo yap samAse'naJpUrve ktvo lyap pA0 486. kA 0 cajo: kagau dhuDGghAnubandhayoH coH kuH pA0 487. kA0 nyaGkvAdInAM hazca ghaH pA0 488. kA 0 nyaGkvAdInAM ca na kavargAdivrajyajAm na kvAdeH, ajivrajyozca pA0 489. kA0 ghyaNyAvazyake 4/6/55 7/1/37 4/6/56 8/2/30 4/6/57 7/3/53 4/6/58 7/3/59-60 4/6/59 7/3/65 4 / 6 / 60 7/3/66 4 / 6 / 61 7/3/67 4 / 6 / 62 7/3/68 4/6/63 7/3/69 4/6/64 7/3/61 dRgdRzadRkSeSu samAnasya saH 4/6/65 dRgdRzavatuSu, dRkSe ceti vaktavyam 6/3/89-vA0 idamI 4 / 6 / 66 6 / 3 / 90 4/6/67 6/3/90 4/6/68 8/2/80 A sarvanAmnaH 4/6/69 pA0 4/6/70 A sarvanAmnaH, dRkSe ceti vaktavyam 6/3/91 - vA0 500 kA 0 viSvagdevayozcAntyasvarAde0 viSvagdevayozca Teradrya 0 sahasantirasAM sadhi0 pA0 6/3/92 501. kA0 4/6/71 pA0 samaH sami, tirasa0, sahasya sadhi06 / 3 / 93-95 ruhedha vA. 4/6/72 nyagrodha:, vIrut- kA0vR0 7/3/53 pA0 ya Avazyake 490. kA0 pravacarciruciyAcityajAm yajayAcarucapravacarcazca pA0 491. kA 0 vaco'zabde pA0 492. kA 0 pA0 493. kA0 bhujo'nne pA0 494. kA0 495. kA 0 pA0 496. kA 0 bhujanyubjau pANirogayoH pA0 bhujanyubjau pANyupatApayoH 497. kA0 pA0 idaMkimorIzkI kim kI idaM kimorIzkI pA0 498. kA0 kAtantravyAkaraNam vaco'zabdasaMjJAyAm niprAbhyAM yujaH zak prayojyaniyojyau zakyArthe bhojyaM bhakSye 499. kA 0 ado'mUH pA0 adaso serdAdu do maH 502. kA0 pA0 yap Adeza lyap Adeza k- g Adeza k- g Adeza samAnatA samAnatA utkarSa apakarSa k-g-gh Adeza utkarSa k g gh Adeza apakarSa k-g Adeza-niSedha utkarSa apakarSa AdezaniSedha "" k-g AdezaniSedha saralatA k-g AdezaniSedha k-g Adeza- niSedha k-g Adeza- niSedha durUhatA kakArAdeza kA niSedha samAnatA kakArAdeza kA niSedha samAnatA gakArAdeza kA niSedha saralatA nipAtanavidhi durUhatA gakArAdeza kA niSedha lAghava gaurava samAnatA samAnatA utkarSa apakarSa samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA lAghava gaurava utkarSa apakarSa samAnatA samAnatA nipAtanavidhi nipAtanavidhi nipAtanavidhi sakArAdeza sakArAdeza IkArAdeza IkArAdeza kI- Adeza kI- Adeza amU- Adeza utva-matva AkArAdeza AkArAdeza lAghava gaurava adri- Adeza adri- Adeza sadhi Adi Adeza sadhi Adi Adeza lAghava gaurava utkarSa dhakArAdeza nyag rohayatIti nyagrodhaH, virohayatIti vIrut apakarSa
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-3 713 503. kA0 mo no dhAto: 4/6/73 nakArAdeza samAnatA pA0 mo no dhAto: 8/2/64 nakArAdeza samAnatA 504. kA0 vamozca 4/6/74 nakArAdeza samAnatA pA0 mvozca 8/2/65 nakArAdeza samAnatA 505. kA0 svare dhAturanAt 4/6/75 zabda kA dhAturUpa samAnatA pA0 sUtrAbhAva: vyavasthA ke anusAra AvazyakatA nahIM 506. kA0 artINaghasaikasvarAtAmiDvansau 4/6/76 iDAgama samAnatA pA0 iDatyati0, vasvekAjAghasAm 7/2/66-67 iDAgama samAnatA 507. kA0 gamahanavidavizadRzAM vA 4/6/77 vaikalpika iDAgama utkarSa vibhASA gamahana0, dRzezceti vaktavyam-vA0 7/2/68 iDAgama apakarSa 508. kA0 dAzvAn sAhvAn mIDhvAMzca 4/6678 nipAtanavidhi samAnatA pA0 dAzvAn sAhvAn mIDhvAMzca 6/1/12 nipAtanavidhi samAnatA 509. kA0 na yuvarNavRtAM kAnubandhe 4/6/79 iDAgama kA niSedha samAnatA pA0 ,yukaH kiti 7/2/11 iDAgama kA niSedha samAnatA 510. kA0 ghoSavatyozca kRti 4/6/80 iDAgama kA niSedha utkarSa ___pA0 neD vazi kRti, titutratatha0 / 7/2/8-9 iDAgama kA niSedha apakarSa 511. kA0 veSusahalubharuSaviSAnti 4/6/81 vaikalpika iDAgama samAnatA pA0 tISasahalubharuSariSaH 7/2/48 vaikalpika iDAgama samAnatA 512. kA0 radhAdibhyazca 4/6/82 vaikalpika iDAgama samAnatA pA0 radhAdibhyazca 7/2/45 vaikalpika iDAgama samAnatA 513. kA0 svaratisUtisUyatyUdanubandhAt 4/6/83 vaikalpika iDAgama samAnatA pA0 svaratisUtisUyatidhUnUdito vA 7/2/44 vaikalpika iDAgama samAnatA 514. kA0 udanubandhapUklizAM ktvi 4/6/84 vaikalpika iDAgama lAghava pA0 kliza: ktavAniSThayoH, pUGazca, udito vA0 7/2/50,51,56 " " gaurava 515. kA0 juvrazcoriTa 4/6/85 iDAgama samAnatA pA0 jRvrazzyoH tiva 7/2/55 iDAgama samAnatA 516. kA0 lubho vimohane 4/6/86 iDAgama samAnatA pA0 lubho vimohane. 7/2/54 iDAgama samAnatA 517. kA0 kSudhivasozca 4/6/87 iDAgama samAnatA pA0 vasatikSudhoriTa 7/2/52 iDAgama samAnatA 518. kA0 niSThAyAM ca 4/6/88 iDAgama samAnatA pA0 vasatikSudhoriTa, lubho vimohane 7/2/52,54 iDAgama samAnatA 519. kA0 pUklizorvA 4/6/89 vaikalpika iDAgama samAnatA pA0 kliza: ttavAniSThayoH, pUGazca 7/2/50,51 iDAgamaniSedha samAnatA 520. kA0 naDIzvIdanubandhaveTAmapati0 4/6/90 iDAgamaniSedha samAnatA pA0 zvIdito niSThAyAma, yasya vibhASA 7/2/14,15 iDAgamaniSedha samAnatA
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ 714 801. kA 0 pA 4/6/91 7/2/16 AdanubandhAcca Aditazca bhAvAdikarmaNorvA vibhASA bhAvAdikarmaNoH 822. kA0 4/6/92 pA 7/2/16 4 / 6 / 93 523. kA0 kSubhivAhisvAnidhvaniphaNikaSi 0 kSubdhasvAnta0, kRcchragahanayo:, ghuSiravi0 7/2/18,22,23 laggramliSTaviribdhAH saktA0 pA0 524. kA 0 pA0 kSubdhasvAntadhvAntalagna 0 525. kA0 parivRDhadRDhau prabhubalavato: pA0 4/6/94 7/2/18 4 / 6.95 dRDhaH sthUlabalayoH, prabhau parivRDhaH 7/2/20,21 saMnivibhyo'deM: 4/6/96 ardeH saMnivibhyaH 7/2/24 sAmIpye'bheH 4/6/97 pA0 abhezcAvidUrye 7/2/25 4/6/98 528. kA0 vA ruSyamatvarasaMghuSAsvanAm ruSyamatvarasaMghuSAsvanAm pA0 7/2/28 529. kA 0 hRSerlomasu 4 / 6 / 99 hRSelamasu 7/2/29 4/6/100 7/2/27 4/6/101 8/2/43 4 / 6 / 102 8/2/42 4/6/103 8/2/43 4/6/104 8/2/44-45 4/6/105 8/2/44, 30 4/6/106 8/2/46 4/6/107 8/2/47 4/6/108 8/2/48 526. kA0 pA0 527. kA0 kAtantravyAkaraNam pA0 830. kA 0 dAntazAntapUrNadastaspaSTa 0 pA0 531. kA 0 pA0 32. kA0 dAd dasya ca pA radAbhyAM niSThAto naH 0 533. kA0 Ato'ntasthAsaMyuktAt saMyogAderAto dhAto0 pA0 534. kA 0 lvAdyodanubandhAcca lvAdibhyaH, oditazca pA0 535. kA 0 vrazceH ka ca pA0 oditazca, coH kuH 536. kA 0 kSerdIrghAt pA0 kSiyo dIrghAt 537. kA 0 pA0 538. kA 0 pA0 539. kA 0 pA0 0 vAdAntazAntapUrNa dasta rAnniSThAto no'pRmUrcchi0 radAbhyAM niSThAto naH 0 zyo'sparze zyo'sparze anapAdAne'nceH aJco'pAdAne avijigISAyAM divaH divo'vijigISAyAm iDAgamaniSedha igamaniSedha vaikalpika iDAgama vaikalpika iDAgama iDAgamaniSedha nipAtanavidhi nipAtanavidhi nipAtanavidhi "" iDAgamaniSedha iDAgamaniSedha iDAgamaniSedha iDAgamaniSedha vaikalpika iniSedha vaikalpika iniSedha vaikalpika iniSedha vaikalpika iTniSedha vaikalpika nipAtana samAnatA vaikalpika iTpratiSedha samAnatA nakArAdeza samAnatA nakArAdeza nakArAdeza nakArAdeza nakArAdeza nakArAdeza nakArAdeza nakArAdeza nakAra-kakArAdeza nakAra-kakArAdeza samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnanA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA nakArAdeza nakArAdeza nakArAdeza nakArAdeza nakArAdeza nakArAdeza 4/6/109 nakArAdeza 8/2/49 nakArAdeza samAnatA utkarSa apakarSa samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA samAnatA
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ 715 makArAdi yA pariziSTam-3 540. kA0 hrIghrAtrondanudavindAM vA 4/6/110 vaikalpika nakArAdeza samAnatA pA0 nudavidondatrAghrAhrIbhyo0 8/2/56 vaikalpika nakArAdeza samAnatA 541. kA0 kSaizuSipacAM makavA: 4/6/111 makArAdi Adeza samAnatA pA0 zuSaH kaH, paco vaH, kSAyo maH 8/2/51-53 samAnatA 542. kA0 vA prastyo maH 4/6/112 makArAdeza samAnatA pA0 prastyo'nyatarasyAm 8/2/54 nakArAdeza samAnatA 543. kA0 nirvANo'vAte 4/6/113 nipAtanavidhi samAnatA pA0 nirvANo'vAte 8/2/50 nipAtanavidhi samAnatA 544. kA0 bhittarNavittAH zakalAdha0 4/6/114 nipAtanavidhi samAnatA pA0 vitto bhoga0, bhittaM zakalam, RNamA0 8/2/58-60 " samAnatA 545. kA0 anupasargAt phullakSIba0 ___4/6/115 nipAtanavidhi samAnatA pA0 anupasargAt phullakSIba0 8/2/55 nipAtanavidhi samAnatA 546. kA0 avarNAdUTo vRddhi: 4/6/116 vRddhyAdeza samAnatA pA0 etyedhatyUThsu 6/1/89 vRddhyAdeza samAnatA utkarSAdibodhaka sAriNI samAnatA viSamatA | utkarSa apakarSa | lAghava | gaurava saralatA durUhatA vaiziSTya hInatA | yoga kAtantra vyAka | 427 | 1 | 43 | 1 / 57 | 2 | 12 | - | 3 | - 546 raNa pANinIya 423 | - | 3 | 46 | 3 | 55 | - | 13 | - | 3 546 vyAka raNa samAptA tulanAtmakasUtrasUcI
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0 saM0 granthanAma 1. agnipurANa 2. atharvaveda prAtizAkhya abhidhAnakANDa amara ( amarakoza) aSTAdhyAyI (pANinIya) 4. 5. 6. kalApacandra pariziSTam - 4 uddhRtagranthanAmAvalI 7. kalApatattvArNava 8. kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna 9. kAzakRtsnavyAkaraNa 10. kAzikAvRtti 11. gopathabrAhmaNa 12. gobhilagRhyasUtra 13. cAndrasUtram (vyAkaraNam) 14. chAndogyopaniSad 15. jayadeve (gItagovinde ) 16. TIkA ( durgavRttiTIkA) 17. trikANDazeSakozaH 18. durgaTIkA 19. durgavRtti 20. dhAtupArAyaNena 21. dhAtupradIpa:, dhAtuvRttiH 22. nirukta 23. nyAsaH pRSThasaMkhyA 157 157 455, 640 66, 89, 266, 297, 651 sabhI sUtroM kI samIkSA meM uddhRta (a0)| aneka sUtroM para upalabdha TIkA upalabdha TIkA (ka0 ca0 ) / aneka sUtroM para (ka0 ta0 ) / 157 140 489 156 156 487 140 578 5, 15, 42, 86, 111, 121, 129, 179, 228, 296, 366, 389, 418, 511, 523, 525, 526, 536, 571, 577, 583, 617, 630, 638, 643, 646 502 prAyaH pratyeka sUtra kI vyAkhyA' (du0ttii0)| pratyeka sUtra para upalabdha vyAkhyA ( du0 vR0 )| 118, 397 111, 629 156, 412 111
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-4 717 24. paJjikA (vivaraNapaJjikA) 2, 5, 8, 11, 15, 26, 42, 54, 58, 61, 67, 70, 78, 85, 86, 99, 101, 118, 127, 136, 144, 152, 161, 193, 206, 219, 228, 250, 253, 254, 312, 322, 352, 367, 413, 511, 516 25. paJjI (vivaraNapaJjikA) 89, 144, 161, 182, 235, 293, 308, 316, 353, 362, 391, 405, 424, 426, 430, 434, 484, 523, 525, 529, 610, 617, 629, 635, 638, 639, 650 26. patrAGkuraH 526 27. pANinIya vyAkaraNa 28. prakriyAsarvasvam 140 29. bRhadevatA 157 30. bhaTTikAvyam 43, 391, 459, 483 31. bhAgavRttiH 134 32. bhASyam (mahAbhASyam) 84, 434, 466,618, 623 33. mahAbhArate 409 mahAbhASyam 157 35. mAghasya (zizupAlavadhamahAkAvyasya)409 mugdhabodhavyAkaraNa 157 37. murArau (murArigranthe) 511 38. medinIkozaH 502 39. raghuH (raghuvaMzamahAkAvyam) 46, 528 40. rAjataraGgiNI 140 41. rAmabhadrI TIkA 157 42. vAkyapadIyam 2, 151 43. vAjasaneyiprAtizAkhya 157 44. vArtikam (vArtikagranthaH) 122 45. vivaraNapaJjikA adhikAMza sUtroM para upalabdha vyAkhyA (vi0 p0)| 46. vivaraNe 169 34.
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718 47. viSNupurANam 48. vRttiH (durgavRttiH) kAtantravyAkaraNam 502 37, 42, 46, 85, 88, 89, 95. 99, 109, 121, 129, 134. 240, 250, 286, 296, 353, 380, 413, 418, 431, 442, 511, 516, 532, 535, 538, 577, 617 46 49. vRndAvanayamake 50. zabdazaktiprakAzikA 51. zAkaTAyanavyAkaraNa 52. suzrutasya 53. smRti: 54. haimazabdAnuzAsana 157 157 409 618,642 157
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-5 smRtagranthakAranAmAvaliH kra0saM0 granthanAma pRSThasaMkhyA 1. anyaH 45, 56, 57, 60, 90, 104, 118, 125, 154, 165, 178, 180, 188, 1.95, 226, 279, 281, 315, 339, 342, 352, 386, 406, 446, 455, 506, 523, 525, 526, 528, 534, 547, 564, 573, 583, 584, 590, 596, 619, 620, 628, 630, 638 2. anye 5, 10, 25, 31, 41, 65, 66, 89, 94, 97, 137, 184, 193, 226, 247, 278, 284, 305, 312, 314, 341, 354, 362, 374, 379, 383, 391, 398, 412, 430, 483, 484, 497, 547, 553, 588, 590, 596, 602, 629, 632, 636, 637, 642 3. apara: 26, 45, 353, 405, 523 4. apare 66, 77, 118, 374, 401,634, 646 abhiyuktAH 397, 410 amaraH (amarasiMha:) 66, 266, 297, 543, 571, 601 7. ayam 379, 615, 639, 649 8. arvAcInaiH 489 9. asmAkam 525, 528, 599 10. AcArya: 88, 586 11. AdyA vRttikArA: 40, 41 12. itare 588 13. upadezavidaH 555 35 )
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ 720 kAtantravyAkaraNam 14. Rjava: 15. eke 16. kalhaNa: 17. kazcit 416, 510 40, 41, 64, 75, 77, 94, 107, 124, 181, 194, 261, 270, 314, 354, 362, 373, 375, 376, 379, 401, 466, 486, 588, 614, 621, 628, 637, 656 140 16, 20, 24, 35, 47, 70, 89, 99, 118, 122, 145, 161, 162, 168, 173, 179, 206, 217, 235, 240, 242, 303, 308, 318, 322, 370, 397, 403, 409, 416, 426, 489, 500, 507, 510, 526, 529, 531, 533, 536, 541, 547, 560, 564, 570, 571, 573, 584, 629, 6.30, 632, 642 1, 2, 367, 412, 446 61, 103, 162, 430, 457, 516 10, 26, 30, 87, 101, 102 107, 116, 121, 124, 135, 137, 179, 183, 187, 194, 203, 212, 213, 215, 253, 287, 320, 327, 365, 370, 371, 372, 376, 380, 390, 403, 407, 416, 437, 438, 453, 459, 474, 487, 523, 526, 533, 557, 571, 588, 589, 593, 595, 602, 626, 629, 632, 646, 649, 656 101, 525 10, 38, 390, 429, 588, 619 18. kAtyAyanA 19. kulacandraH 20. kecit 21. kenacit 22. kaizcit
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. cUrNIkAraH 24. guravaH 25. gurunAthavidyAnidhi 26. cAndrAH 27. chAndasA: 28. jayAdityaH 29. jayApIDadevaH 30. jinendrabuddhiH 31. TIkAkAraH 32. TIkAkRt 33. taddhitavyutpattivAdI 34. tantrapradIpakRt 35. tArkikAH 36. trilocanaH 37. durga: 38. durgasiMhaH 39. durgAdityaH 40. 41. 42. niruktakAraH 43. naiyAsikAH dhAtuvRttikAraH nArAyaNabhaTTaH 44. paJjikAkAraH 45. paJjikAkRt 46. paNDitaiH 47. padakAra: 48. padakRt 49. paraH 50. paraiH 51. pANini pariziSTam - 5 621 416 1 721 553 116, 390, 391 564 140 556, 570, 571 74, 129, 360, 419, 525 43, 61 165, 195 511 242 129, 418, 489 183, 192, 489 1, 43, 140, 525 42, 171, 380, 438, 528, 590 367 140 411 66, 84, 90, 116, 226, 318, 323 308, 573 42, 66, 490 173 197, 327, 415 327 70, 88, 346, 370, 372, 423, 484, 491, 497, 516, 526, 553, 586, 590, 638 49, 525 10, 29, 43, 134, 360, 489, 536, 612
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam / 722 52. pUrvAcAryAH 53. pUrve vaiyAkaraNA: 54. prAcIne: 55. bhaTTiH 56. bharatAdaya: 57. bhartRhariH 58. bhavadbhiH 59. bhAravi: 60. bhASyakAra: 139, 306, 409, 488 224 489 43, 173, 459 550 151 61. mAghasya 62. murAri: 63. yaH 64. ye 65. vaktavyavAdI 66. vayam 67. vararuci: 410 29, 53, 87, 123, 226, 325, 374, 379, 532, 533 409 148, 511 317, 413, 587 123, 411 14, 159 41, 100, 570, 571 1, 2, 8, 15, 16, 21, 29, 41, 43, 61, 73, 91, 118, 134, 167, 183, 192, 194, 637 68. vAkyakAra: 69. vAtsyAyanasya vArarucAH 71. vidyAsAgara: 72. vRttikArA: 73. vRnikRt vedAntavAdinaH 409 46, 525 111 40, 41, 123, 391, 412, 628 212, 484, 553 318 430 318 411 vaidyaH 303 vayAkaraNAH 5. vyAkaraNAcAryANAm 78. vyAmaH 71. vyatpatnivAdI 80. zarvavamAMcAyaM 81. zAkaTAyana: 82. zAstrakAraiH 354 1, 238 135, 307, 411, 556 527, 528
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83. zrIpatiH 84. zrutapANiH 85. zrutapAlaH 86. * zlokavArttikakAraH 87. sampradAyavidaH 88. sAgara: 89. sAmpradAyikaiH 90. siddhAntavAdinaH 91. sukhArthavAdinaH 92. suzrutasya 93. sUtrakAraH 94. 95. svamatam hema: 96. hemakara: 97. kSIrasvAmI pariziSTam - 5 723 122, 177, 204, 208, 294, 403, 489 80 82, 118, 609, 612 197 489 16, 23, 103, 155, 216, 287, 380, 430, 433, 434, 489, 510, 511 489 72, 74, 185 41 409 10, 43, 53, 118, 173, 186, 197, 341, 454, 483, 532, 533, 570, 596, 649 525, 533, 586, 590-91, 612 6, 27, 67, 74, 97, 99, 145, 155, 161, 165, 168, 169, 171, 177, 210, 216, 228, 229, 265, 279, 284, 294, 304, 326, 334, 350, 354, 360, 370, 372, 383, 384, 387, 401, 416, 430, 434, 460, 475, 480, 486, 491, 492, 496, 497, 16, 112, 242, 284, 406, 442, 499, 500 46
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 pariziSTam-6 vyutpattiparaka zabdAvalI kra0saM0 zabda pRSTha-saMkhyA kra0 saM0 zabda pRSTha-saMkhyA 1. akarmakAH 574/31. abhreSaH 2. akSikANam 561/32. amAvasyA 3. aguNaH 13 |33. amAvAsyA 203 4. agnicit 328/34. amRtam 408 5. agnicityA 201/35. amRtAH 408 6. agnibhUti: 517/36. ambho'bhigamA 232 7. agniSTomayAjI 321 37. ayodhanaH 471 8. agregUH 107/38. arindamaH 271 9. acitta: 208/39. arjunagRhyA 186 10. ajaH 334|40. alaMkariSNaH 362 11. ajaryam 176/41. avatAraH 503 12. aTa: 57/42. avayA: 292 13. atIsAra: 424|43. avastAra: 503 14. adhikaraNam 345/44. avyathyaH 189 15. adhyAyaH 435/45. azvatthAmA 294 16. adhruvam 562/46. asarUpa: 161 17. anaDvAn 289/47. asUyAprativacanam 538 18. anAt 606/48. asUryampazyAni mukhAni 19. anudyamanama 241/49. AkAya: 453 20. anupasargaH 171,214/50. AkRti: 306 21. anubhAvaH 438/51. AkRtigrahaNA 306 22. antagatmA 317|52. AkhanaH 505 23. antarSaNa: 471/53. AkhAna: 24. antyam 99/54. AkhuhA viDAla: 325 25. anyahetuH 87/55. AkhUttham 26. apAmArga: 504/56. AcAra: 232, 504 27. aprathamekAdhikaraNam 188, 345 57. ADhyaGkaraNam 283 28. abhigamam 233/58. AtmambhariH 258 29. abhidhAnAt 388/59. AtmA 317 30. abhitrabuddhi: 98/60. AdAyacara: 248 263 474
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-6 725 61. AdAyacarI 248/96. upalabhyaM dhanam 56 62.AnAyaH 505/97. upasat 301 63. ApaNa: 502/98. upasaryA 176 64. AmaH 10.99. upAdhyAyaH 435 65. Ayudham 474/100. upeyiv 66.Aviryam 638/101. uraGgama: 273 67. Avidha: 474/102. urazchadaH 501 68.Azitam 270 103. uSTrakrozI 311 69. Azitambhavam 270 104. uSNik 300 70.AzitambhavA 270 105. UtiH 656 71. AzI: 223 |106. UrNAya: 584 72.Ahava: 468/107. Rtvik 300 73. AhAraH 427,504/108. ekavastu 40 74. AhAvaH 468/109. ekAdhikaraNam 345 75.iyAn 601/110. etAvAn 603 76. irammado hastI 266 /111. okaH 423, 424,592 77.iSTiH 480 112. kacchapa: 147,235 78. ISatkaraH 506/113. kanyAdarza varayati 539 79. ISadADhyambhavaM bhavatA 506/114. karaH 501 80.ISadADhyambhavo bhavAn 506 /155. kartA 81. ukthazA yajamAna: 292 116. kartRkarmaNI 82.ukhAsrat 296 /117. karma 227 83.uttamarNaH 652 118. kaliGgajagat 120 84. uttAnazayaH 247/119. kalyANapratIkSA 85. udakasparza: 298/120. kalyANAcArA 231,232 86.udaGkaH 504|121. kAkaguhA: 239 87. udghaH 473 /122. kANDakAra: 229 88.udghana: 471 123. kAma: 89.uddhyo nadaH 190 124. kAmam 90.udyamanam 241 125. kAyaH 91. udyAnapuSpabhaJjikA 494/126. kAraka: 572 92.upakAri 147/127. kArakam 427 93. upacAyyo'gniH 201 128. kArakazaktiH 318 94. upapadam 147,148,154,228/129. kAraNam 498 95.upamAnam 303/130. kAruH 410, 581 572 40 232 232 232 453
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ 726 0 . 0 236 226 298 550 131. kAlyA 132.kiyAn 133. kuNDapAyyaH 134. kumbhakAra: 135. kurucara: 136. kurucarI 137. kurvatkalpa: 138. kurvattara: 139. kurvadbhaktiH 140. kurvadrUpa: 141. kurvANabhaktiH 142. kRt 143. kRtrimam 144. kRSiH 145. kezagrAham 146. kaurvata: 147. kramaH 148.krayyaH 149. kriyAntaram 150. krozahaH 151. krauJcabandhaM bandhaH 152. klezaka: 153.kSamaH 154. kSayyam 155. kSipnuH 156.khazayaH 157. galecopaka: 158. giriza: 159. guNI 160. guNyan 161. gRdhnuH 162. gRham 163. goghno'tithi: 164. gocara: 165. gotram kAtantravyAkaraNam 176/166. govindaH 602/167. goSA: 199/168. goSpadapram 147, 150,226 /169. gosaMkhya: 248/170. gosandaH 248/171. grahaNam 305, 306 343,344|172. grAmasaMstha: 235 344|173. grAmAnuSThaH 343, 344|174. grAhI 208 343, 344/175. ghaTagrahaH 244 344/176.ghIkAra: 2, 497, 573 /177.ghRtaspRk 476 /178. cakrabandhaM bandha: 581 /179. catu:sUtrI 299 559/180. carcApAva: 224 344/181. calatpatAkaM gRham 344 502 /182. cArvAghATa: 277 65 183.citiH 454, 455 565 /184.cityo'gniH 276 185.cUDakanAzaM naSTaH 551 /186.ceyaH 374|187.chatram 232 188. chadiH 64/189. janajagat 120 366 190.janauH 654 247/191.jayI 384 204/192. jayyam 64 275/193.jalajam 25 194. jAti: 305,307,308 37/195. jAraH 427 366 /196.jIvakaH 219/197.jUH 401 579 198.jNau 502/199. taNDulanizcAyaH 434 46 200. tatkaraH 253 00 223
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201. tadarthaH 202. tadartham 203. tantiH 204. tantuH 205 tantuvAyaH 206. tAcchIlyam 207 tADaghaH 208 tAvAn 209, timiGgilaH 210. timiGgilagila: 211. tiryaG 212. tundaparimRjaH 213. turagaH 214. turaGgaH 215 tulApragAhaH 216. tailavikrayI 217 dAnIyaH 218 dArAH 219 dAru: 220. dArvAghATa: 221. dAza: 222. dik 223. digdhasahazayaH 224 divAkaraH 225. duHkhakSamA 226. duSkaraH 227 dUrepAkaH 228 dRtam 229 devadattaH 230. devApiH 231. dvijaH 232. dvipaH 233. dviSantapaH 234 dvyaGgulotkarSam 235. dhanaJjayo'rjunaH pariziSTam - 6 65,424|236.dhanurgraha: 66 237 dhanugrahaH 517 238. dhAtrI 580 239. dhAnyadhanam 230 240. dhAnyamAyaH 242,307 241. dhAyyA sAmidhenI 281 242. dhRSNuH 603 243. dhvAGkSarAvI 51 244. nakArarahitA: 51 245. nakhamucAni 604 246. nagraGkaraNaM dyUtam 237 247. nadaH 274 248. nandakaH 275 249. nandanaH 450 250. nayaH 329 251.nAdhArthaH 498 252. nikaSaH 427,429 253.nikAyo nivAsaH 386 254. nigamaH 277 255.nipatyA 579 256.nimUlam 300 257 niyojyo bhRtyaH 247 258.nirgaH 253 259. nivarA 232 260. nivAsa: 506 261. nizcAyaH 593 | 262. niSadyA 459 263. niSTheT 517 264. nIvArA: 257 265. nyubjo rogavizeSa: 334 266. paktrimam 235 267 pakSyo varga: 58 268. paTautiH 559 269. paNaH 271 270. pataH 727 244 244 403 228 230 196 366 311 14 239 282,284 427 223 207 501 570 502 453 502 482 544 597 274 445 200 - 434 482 72,73 445 600 476 186 656 465 274
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 249 249 68 81 450 232 13 h 728 271. pataga: 272. pataGgaH 273. patiMvarA kanyA 274. padakAra: 275. padakRt 276. padArthavizeSa: 277. payonidhiH 278. parantapaH zakraH 279. parikhA 280. parighaH 281. paricAyyo'gniH 282. paridevakaH 283. paridevI 284. paribhavaH 285. parimANam 286. parNadhvat 287. palighaH 288. pavitram 289. pavitritAdharaH 290. pavitro'gniH 291. pavitro'yamRSi: 292. pANighaH 293. pAdaH 294. pAdahAraka: 295. pArzvazayaH 296. pumanujaH 297. puraH 298. puraHsaraH 299. pura:sarI 300. puragaH 301. purandaraH zakraH 302. puroDAH 303. puSpAhAra: 304. puSya: 305. pUrvaGgamAH panthAna: kAtantravyAkaraNam 274/306. pUrvasaraH 275/307. pUrvasarI 271/308. pUrvasAra: 327/309. pRktaH 327/310. prakSINam 411/311. pragrAhaH 234/312. pracchadaH 266/313. pracchAdaH 275/314. pratIkSaH 472 |315. pratyayalukaH 01/316. prathamaikAdhikaraNam 373 |317. prapA 373| |318. prabhAva: 452/319. prayAma: 433/320. prayAmI 296/321. pravacanIyaH 472/322. prazAmyati 406/323. prazAmyam 293/324. prastara: 407/325. prastarapatiH 407/326. prasna: 281/327. prAkAra: 423,424/328. prAgavasthA 204/329. prANa: 247/330. prAza: 334/331. prAsAdaH 274/332. prINa: 249/333. plavaGgaH 249/334. phalavatkartRpratipattyartham 274/335. phalegrahiH 58/336. phalepAkaH 292,293/337. brahmajya: 242/338. brahmadughA 191 339. brahmavAdI 272/340. brahmahatyA 344,345 474 438 372 372 498 607 607 441 441 474 427 227 352 427 427 49,50 275 358 256 593 234 290 305 180
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ 341. brAhmaNavedaM bhojayati 342. bhakSaH 343. bhakSaGkAraH 344. bhakSam 345. bhagaH 346. bhagandaro roga: 347. bhaguram 348. bhayam 349. bhasma 350. bhAvavAcinaH 351. bhAsuraH 352. bhikSAcaraH 353. bhikSAcarI 354. bhidyo nadaH 355. bhIma: 356. bhISmaH 357 bhISA 358. bhujaH pANiH 359. bhujaGgaH 360. bhujaGgamaH 361. bhRtyaH 362. bhRtyam 363. bhogaH 364. bhrUvikSepam 365. maNDapaH 366. madhuragI 367 madhyandinam 368. mantraspRk 369. malagrahiH 370. mAntaH 371. mAMsazIlA 372. mAnam 373. mitaGgamo hastI 374. mitrahU: 375. mitrahvaH pariziSTam - 6 539|376.mitrahvAya: 232 377.mInAtidau 50 378. mucAni 232 379.mUlavibhujaH 502 380. mRtkumbhIkAraH 58 389. meghaH 388 382. meduraH 459 383.merudRzvA 410384. yajJadatta: 417 385.yAvajjIvamadhIte 388 386. yAvadvedaM bhuGkte 248 387. yAvAn 248 388. yugyaM patram 190 389. raktam 580 390. raGgaH 580 391.rajograhiH 490|392.rathacakracit 599| 393.rathantaram 275 394. rAga: 272 395.rAjaghaH 184396.rAjabhojanAH zAlayaH 184 397.rAjayudhvA 655 398. rAjasUyaH 562 399. rAtricaraH 85 400. rAtryaTaH 240401. rucyaH 50 402. rogaH 298 403. laya: 256 404. lalATantapaH 11 405. limpaH 232 406. lekha: 196 407. lokamprINaH 272408.vakravAkyaracanAramaNIyaH 98 409. vajradhara: 234|410.vajryam 729 235 79 239 239 226 593 388 331 517 540 540 603 191 45 116 256 328 271 116 281 498 331 200 57 57 189 423 501 264 213 504 49, 50 597 243 593
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ 423. 404 .0. c0 0 0 0 730 kAtantravyAkaraNam 411. vadaH 30-446. viSayaH 412. vaditA 361/447. viSvavyaG 413. varAha: 275/448. visAra: 414. vartamAna: 345, 408/449. vihaGgaH 415. vartma 410/450. vihaGgama: 416. vasundharA pRthvI 271451. vIrabhUH 417 vaha: 802452. vRtam 418 vahabhraTa 097/473. vedaH 419, vahyam 174/454. veza: 420. vAkyaracanA 5974.. vyaGgyam 421. vAcaMyamI vrataH 58/456. vyajaH 422. vAtamajA mRgAH 266/457. vyAghraH 423. vAtApi: 257458. vyupadha: 424. vAyuH 410,581/459. vye 425. vAcoM haMsa: 275/460. vrajaH 426. vAstavya: 165/461. zakrahaH 427 vikASI 270462. zaGkaraH 428 vikrayaH 330/463. zatruntapaH 429, vighana: 471/464. zabdasajJA 430. vighna: 474/465. zamI 431. vittam 651/466. zayyA 432. viduraH 388,442 467. zardhaJjahA mASA: 433. viduSimmanyA 317/468. zasyAt 434. vidvanmanya: 317/469. zAtAzitam 435, vidvanmAninI 317/470. zilpI 436. vidhAnam 512/471. zIla: 437 vidvanmAnI 316/472. zunindhayaH 438 vindaH 213 473. zunIndhayI 439, vibhAva: 438/474. zokApanudaH 440. vibhujaH 239/475. zyenacit 441. vimohanam 624/476. zravaH 442. vivakSitakartRkarma 41/477. zrAddhakaraH 443. vivakSitakartRkarmaikavastu 41/478. zvetavA indraH 444. vivekI 370479. saMgrAma: 44. vizvambhaga avaniH 271/480. saMghaH 0 0 0 0 0 228 367 482 WWWWWWWWW UKUUU.0 w 0 0 0 For Mr Mww mr 0 3 0 237 328 501 251 292 637 473
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ 731 554 244 189 387 pariziSTam-6 481.saMcAyya: 199/508. suvarNanidhAyaM nihitam 482. saMstAvo deza: 443/509, sUtragrAhaH 483.satyakAra: 49/510. sUrya: 484. sadhyaG 604/511. sRmaraH 485.santiH 517/512. seTa 486.sandaH 211/513. senAcara: 487.samastha: 235/514. senAcarI 488. samAvartanIyo guru: 498/515, somavikrayA 489.samuttham 411/516. somasut 490.samUlam 544/517 stanandhayaH 491. samyaG 604/518 stanandhayI 492.sarasijam 333/519. stanapradhAyaH 493. sarUpa: 161/520. syanujaH 494 sarvasahaH 58/521. sthAyI 495. sarvasahA 271/522. sthira: 496. sahayudhvA 331/523. snAnIyam 497. sAdhukArI 305,360, ,361/524. snehanam 498.sAdhudAyI 305/525. sparzaH 499. sAdhupravakaH 223/526. srak 500.sAra: 424/527 svAGgam 501. sAhayaH 213/528. hantiH 502.siddhAprayogaH 537/529. hali: 503.sidhyaH 191/530. hastAdAnam 504.sukaraH 506/531. hAyana: 505.sukhArtham 344/532. hAyanAH 506. suga: 274/533. hRdayaGgamA vAcaH 507.sudAmA 294/534. hAvAma: 248 248 329 328 260 260 238 334 208 424 498 549 423 300 84,562 517 188 453 222 222 272 231 NO- On
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-7 zlokasUcI kra0saM0 zlokAH pR0 saM0 1. akRtasya kriyA caiva prApterbAdhanameva vaa| adhikArthavivakSA ca trymetnipaatnaat|| (du0TI0) 397 2. agregA udadhikrAzca goSAzca visskhaastthaa| zriyaM dadhAtu rAjendra! tavAbjAsahitA ime|| (du0vR0) 291 3. adravaM mUrtimat svAGgaM praannisthmvikaarjm| atatsthaM tatra dRSTaM ca tena cet tat tthaayutm|| (du0vR0) 84 4. advirvacanamaniTa tvaM ca saherdI| miherapi / DhatvaM ca khalvatantratvAt sarvANi vacanAni c|| (du0vR0) 613 5. adharmAmRtavannaJ vipakSe vartate ytH|| (ka0ca0) 2 6. anantazca samAhAro nadAdiSu nigdyte| (ka0ca0) 299 7. anivAryo gajairanyaiH svabhAva iva dehinaam|| (du010) 181 8. anekArthA hi dhaatvH|| (du010) 277 9. aprAdhAnyaM vidheryatra niSedhasya prdhaantaa| prasajyapratiSedho'yaM kriyayA saha yatra nny|| (ka0ca0) 263 10. aprApte: prApaNaM cApi prAptervAraNameva vaa| adhikArthavivakSA ca trymettripaatnaat|| (samIkSA) 174 11. arthAt (vAkyAt) prakaraNAlliGgAdaucityAd deshkaalt:| zabdArthAstu vibhajyante na rUpAdeva kevlaat|| (ka0ca0) 2 12. alIkaM tvpriye'nRte|| (vi0pa0) 642 13. avizramaM yAvadidaM shriirm|| (du0TI0) 10 13. avizramaM yAvadidaM zarIraM patatyavazyaM prinnaamdurvhm|| kimauSadhaM pRcchasi mUDha!durmate!nirAmayaM kRSNarasAyanaM pib|| (vi0pa0) 11 14. asti matsyastimi ma shtyojnvistRtH| timiGgilagilo'pyasti tagilo'pyasti raaghvH|| (du0vR0-vi0pa0) 51 15. AkRtigrahaNA jAtirliGgAnAM ca na srvbhaak| sakRdAkhyAtanirmAhyA gotraM ca caraNaiH sh|| (du0vR0) 305
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. pariziSTam - 7 Adau siddhapadArpaNAdathapadasyoccAraNAnmadhyatazcAnte vRddhipadasya maGgalatayA zAstraM samAptiM gtm| ityAcAryatitikSaNaM vikasitaM pazcAt kRtaH kaiH kRtAH etajjJApayituM sa ziSyanivahaM durgo'vadat pdykm||. 17. AdyUnaH syAdaudariko vijigISAvivarjita: 18. ijvadbhAve'syopadhAyA dIrgho vRddhizca nAminAm / hantergho janavadhorhasvaH kuTAdInAM guNo bhavet || 19. upknntthaantikaabhyrnnsmiipsnnidhinikttaasnnm| 20. ekabrahmavratAcArA mithaH sabrahmacAriNaH / / 21. aizvaryasya samagrasya vIryasya yazasaH zriyaH / jJAnavairAgyayozcaiva SaNNAM bhaga iti smRtaH / / 22. katIha santaH khalu vAvadUkAH // 23. karaNaM khalu sarvatra kartRvyApAragocaraH / tirodadhAti kartAraM prAdhAnyaM tannibandhanam || 24. kartari kvipi kRcchabdo yeSAM madhye hi dRzyate / chatrinyAyAt kRtaste syurevaM kRtyasamAkhyayA / / 25. kartuM vA kazcidantarvasati vasumatIdakSiNaH saptatantuH // 26. kAnubandhabalAdeva kvansau ca pratyaye kil| guNinAM ca guNo nAsti nikucitiH prayojanam / / 27. kiyanmAtraM jalaM vipra ! jAnudaghnaM narAdhipa ! tathApIyamavasthA te na hi sarve bhavAdRzAH // 28. kRtavipropasargasya bhUtaniSThAvidhAyinaH / zrIjayApIDadevasya pANinezca kimantaram || 29. kRtvAlaM mAM vijetuM jagadapi ca zizau / / 30. kRdvidhAvupasargANAM nAmatvenAparigrahaH / upasarge'pIti liGgaM sadAdibhyaH kvipo vidhau / / 733 (sampAdaka - TippaNI) 1 (vi0pa0) 651 (du0vR0 ) 3 (vi0pa0) 640 (ka0ta0) 601 (ka0ca0) 502 (du0TI0) 390 (vi0pa0) 321 (samIkSA) 156 (ka0ca0 ) 235, 510 (du0TI0 - vi0pa0) 25, 26 (ka0ca0) 304 (samIkSA) 140 (du0TI0) 153 (ka0ca0) 177
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ 734 kAtantravyAkaraNam 31. kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na gmyte| darzanAdanumAnAd vA tat prApyamiti kthyte|| 32. kriyAyAH sAdhyatAvasthA siddhatA ca prkiirtitaa| siddhatAM dravyamicchanti tatraivecchanti ghvidhim|| (karaca.) 05 (ka0 ca0 -vi0pa0 / 16...426 (kaca.) 20 (ka0ca0) (du. vR0) 210 (dalTI / 8.1 (kaca0) 89 (kaca) 10 (kata) 8H 33. gaGgAsnAnAdi yAgAdi vyApAraH sa prkiirtitH| karmanAzAjalasparzAdinA nAnyastvasau mtH|| 34. gabhastihastoM'zudharaH kharAMzubha rvirbhgH||| 35. gau!: kAmadughA samyak prayuktA smaryate budhaiH| duSprayuktA punargotvaM prayoktuH saiva shNsti|| 36. grAhaM gatAstatra ca kecidevm||| 37. candrasUryagrahe caiva zRtamanaM vivrjyet|| 38. cAle bhavati kUSmANDaM vadhUmAturgale vythaa|| 39. celaM vsnmNshukm|| 40. jagdhau siddhe'ntaraGgatvAd yapi ceti yducyte| jJApayatyantaraGgANAM yapA bhavati vaadhnm|| 41. jnaaviditairbhvvyliikaiH|| 42. janairaviditavibhavo bhvaaniiptiH|| 43. jJAnArthAd vidiM nityaM syAdiTA vyvdhaantH| vinaM vinaM vicArArthAt sattArthAd vinnameva c|| 44. jvalanAjjAyamAne'pi pAke tat smnntrm| kASThAnAM karaNatvaM yat prAguktaM tanna hiiyte|| 45. tathA kathAbhiH samatItya dossaam||(k0 ca0) 46. tadalaM pratipakSamunateravalambya vyvsaaybndhtaam|| 47. tasmin viprakRtAH kAle tADakena divauksH| turAsAhaM purodhAya dhAma svAyambhuvaM yyuH|| 48. tirodadhAti kartAraM prAdhAnyaM tnibndhnm|| 49. turAsAhaM purodhaay|| 50. tyaktalomanakhaM spRSTvA zaucaM krtvym| 51. dadhad vilubhitaM vAtaiH kezavo brhipicchkm| (ka0 ca0) 4 (kaca.) 410 (vi0pa0) 6. (vi0pa0) 321 43 (dulTI0) 522 (TippaNI) 288 (kaca0) 322 (du010) 288 (du010) 642 (du0TI0) 625
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-7 735 52. devi! prapannArtihare! prsiid| (ka0 ca0) 489 53. doSAH santi na santIti pauruSeyeSu yujyte| vede karturabhAvAcca doSAzaGkava nAsti nH|| (vi0pa0) 322 54. doSApi nUnamahimAMzurasau kileti| (ka0ca0) 43 55. dhAtuH sambandhamAyAti pUrva krnaadikaarkaiH|| (ka0ca0) 490 56. nAma ca dhAtujamAha nirukte vyAkaraNe zakaTasya ca tokm| yanna padArthavizeSasamutthaM pratyayataH prakRtezca tduuhym|| (du0TI0-vi0pa0) 0 411 57. nityatve kRtatve vA yeSAmAdirna vidyte| prANinAmiva sA caiSA vyvsthaanitytocyte|| (vi0pa0) 151 58. nipAtAzcAdayo jJeyA upasargAzca praadyH| dyotakatvAt kriyAyoge lokAdavagatA ime|| (vi0pa0) 151 59. niSThA parisamApti: syAt sA ca bhuutaarthyordvyoH| arthaH syAdityabhedena niSThAkhyau prtyyaavpi|| (samIkSA) 140 60. niirkssiiraambushmbrm| (ka0ca0) 89 61. nodyntmrkmiiksste| (du0TI0) 313 62. pAke kSIrAjyapayasAM shRtm| (ka0ca0) 89 63. pUrvaM nipAtopapadopasargaH sambandhamAsAdayatIha dhaatuH| pazcAttu kAdibhireva kArakairvadanti kecittvapare vipshcitH|| (ka0ca0) 61 64. prakRtyucchedasambhUtaM kiJcit kaasstthaadibhsmvt| kiJcid guNAntarotpattyA suvrnnaadivikaarvt|| (ka0ca0) 227 65. prayojanamanuddizya na mando'pi prvrtte| (ka0ca0) 242 66. prAgutpattivinAzAbhyAM sattvasya yugapad gunnaiH| asarvaliGgAM bahvarthAM tAM jAtiM kavayo viduH|| (du0vR0) 305 67. pro STaM parapuSyA tava bhvtyuccairvco'nekshH|| (du0TI0) 634 68. bRMhabRhyoramI sAdhyA bRMhabarhAdayo ydi| tadA sUtreNa vaiyarthyaM na barhA bhAvake sriyaam|| (ka0ca0) 119 69. bhagaM shriiyoniviiryecchaajnyaanvairaagykiirttissu| ___mAhAtmyaizvaryamantreSu dhameM mokSe ca nA rvau|| (ka0ca0) 502 70. matprasUtimanArAdhya prajeti tvAM zazApa saa|| (ka0ta0) 528
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 736 71. mahinaH pAraM te prmvidussH| (vi0pa0) 348 72. mahIpAlavacaH zrutvA jughuSuH pusspmaanvaaH| (du0vR0) 634 73. yadasajjAyate pUrvaM (sad vA) janmanA yat prkaashte| tanivartya vikAryaM ca karma dvedhA vyvsthitm|| (ka0ca0) 227 74. yadA khazantAdabhavat striyAmA kAlAditaH pratyaya iistdaiv| hrasvatvapuMvattvakayostu tulyakAlyAdike vipratiSedha itthm|| (vi0pa0) 42 75. rathAdavaskandha purI bbhaasse|| (ka0ca0) 29 76. ravikarastaruSu kisalayamiva rktH| (du0vR0) 44 77. rAmarAvaNayoryuddhaM raamraavnnyoriv| (ka0ca0) 304 78. vasAmo'viditAH praiH| (ka0ca0) 409 79. vikalpite'pavAde'pi bAdhanaM tdvsthitm| utsarge na ca lAbhastad bAdhakatvaM viklpyte|| (du0vR0) 158 80. vicArArthAd vibhASaiva jJAnArthAnityamiD yt:| bhogAdanyatra lAbhArthAt sattArthAcca videH sdaa|| (du0vR0) 651 81. vittameva tu lAbhArthAt prtiitdhnyorbhvet| anyatra vitrameveti sudhiyaH smRtimaashritaaH|| (vi0pa0) 652 82. vistAro vigraho vyAsa: sa ca zabdasya vistrH|| (ka0 ca0) 51 83. vRkSAdivadamI rUDhAH kRtinA na kRtAH kRtH| kAtyAyanena te sRSTA vibuddhiprtibuddhye|| (du0vR0) 1 84. veTAmekasvarasmRtyA saMjJapita iDasti te| pAcite prAgino lopa ekasvarAnna ceTa pce:|| (du0vR0) 71 85. zIrSopahArAdibhirAtmanaH svaiH| (vi0pa0) 278 86. zIlito rakSitaH kSAnta: AkruSTo juSTa itypi| ruSTazca ruSitazcobhAvabhivyAhata itypi|| (du0vR0) 407 87. zRtaM dhaanypttolyoH| (ka0ca0) 89 88. zriyo me ziraso mukhm| (du0TI0) 45 89. zliSyati kaampi| (ka0ta0) 578 90. saMjJAyAM puMsi dRSTatvAnna te bhAryA prsidhyti| striyAM bhAvAdhikAro'sti tena bhAryA prsidhyti|| (du0TI0-vi0pa0) 184-185
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-7 737 91. saMjJAsu dhAturUpANi pratyayAzca tataH pre| kaaryairvidyaadnuubndhmetcchaastrmunnaadissu|| (du0TI0-vi0pa0) 411,412 92. satI vA'vidyamAnA vA prakRtiH prinnaaminii| yasya nAzrIyate tasya nirvaya'tvaM prcksste|| (ka0ca0) 228 93. sadA puroddaashpvitritaadhre| (du0vR0) 292 94. sa puNyakarmA bhuvi pUjito nRpaiH| (ka0ca0) 409 95. sATopamurvImanizaM nadanto yaiH plAvayiSyanti smntto'mii| tAnyekadezAnnibhRtaM payodhe: so'mbhAMsi meghAn pibato ddrsh|| (du0TI0-vi0pa0) 518, 519 96. sugrIvo nAma vryaasau| (ka0ca0) 173 97. seD guNIti kRte yoge nisstthaayaamvdhaarnnaat| AkhyAtena parokSAyAmaguNAdaniTAM sni| (du0TI0-vi0pa0) 25,26 98. skandhapradezastu vhH| (ka0ca0) 266,297 99. striyAM bhAvAdhikAro'sti tena bhAryA prsidhyti| (vi0pa0) 483 100. syAdAdantAnAmAyizca inIcIti nibndhnaat| na hrasvo mAnubandhAnAmici vAvacanena c|| (du0vR0) 3 101. svamiva bhujaGgavizeSaM vyupadhAya ya: svapiti bhujnggvishessm| navapallavasamakarayA zriyormipaGktyA ca sevitaH smkryaa|| (ka0ca0) 46 (vi0pa0) 321 102. svargAdiphalamapyevamapUrvAnantaraM bhvt| dezanAlakSaNaM yAgakaraNatvaM na haapyet|| 103. hane: sicyAtmane dRSTaH sUcanArthe ymerpi| vivAhe tu vibhASaiva sijaashissorgmestthaa|| 104. hiruG nAnA ca vrjne| 105. hRSTatuSTau tathA kAntastathobhau sNytodytau| kaSTaM bhaviSyatItyAhuramRtAH pUrvavat smRtaaH|| (du0vR0) 119 (ka0 ta0) 571 (du0vR0) 407
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-8 rUpasiddhizabdAvalI 425 517 324 388 520 kra0saM0 zabdarUpa 1. aMzahara: 2. akaraNiH 3. akRtakAraM karoti 4. agadaGkAra: 5. agnicit 6. agnicityA 7. agnibhUti: 8. agniSTomayAjI 9. agniSTomayAjI putro'sya janitA 10. agrata:sA: 11. agrata:sarI 12. agregA: 13. agregAvA 14. agre bhuktvA vrajati 15. agrebhojaM vrajati 16. agresara: 17. agresarI 18. akuzagrahaH 19. aGkuzagrAhaH 20. aGgamejayaH 21. aGgalitra: 22. aja: 23. ajaryam 24. ajasraH 25. ajIvaniH 26. aTATyA 27. aTTAlikAbandham 28. aNDasUH pR0 saM0 kra0 saM0 zabdarUpa pR0 saM0 242, 29. atami 12 498 30. atikramya parvataM nadI 530 546 | 31. atIsAra: 51 32. atyantaga: 274 62,329 | 33. atyayI 385 202 34. atyAyaH 218 35. adavyaG 604 36. adRzadi 37. agara: 38. adhizayita: khaTvAM bhavAn 578 249 | 39. adhizayitA khaTvA bhavatA 578 249 / 40. adhItya 590 | 41. adhIyan pArAyaNam 357 122 42. adhIyamAnam 350 534 | 43. adhIyAno vasati 348 44. adhyAyaH 436,504 249 45. adhyetA khalu bhavAn 249 zAstrasya 46. adhvagaH 274 245 47. anaDvAn 290 49,259 48. anantakaraH 254 49. anujAtA mANavikA 334 mANavakena 578 50. anujAto mANavako mANavikAm 578 498 | 51. anujIrNA vRSalI bhavatA 578 484 | 52. anujINoM vRSalI bhavAn 578 551 | 53. anurodhI 369 302 | 54. anUSito guruM bhavAn 578 534 515 245 235 or 396
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55. anUSito gururbhavatA 56. antakaraH 57. antagaH 58. antarghaNaH 59. andhaGkaraNaH zoka: 60. andhambhaviSNuH 61. andhambhAvukaH 62. anyathAkAraM bhuGkte 63. anyAdRk 64. anyAdRzaH 65. anyAdRzI 66. anyAdRkSaH 67. anviSTiH 68. anveSaNA 69. apatrapiSNuH 70. apatrApyam 71. apamAya 72. apAmArgaH 73. apamitya 74. apalASukaH 75. apigRhyam 76. apigrAhyam 77. aprApya nadIM parvataH 78. abjA: 79. abjA: lakSmI: 80. abhayaGkaraH 81. abhija 82. abhijit 83. abhilAva: 84. abhilASaNaH 85. abhizIna: 86. abhizInavAn pariziSTam - 8 578 87. abhizyAnaH 254 274 471 284 287 287 538 94. abhyAntaH 305 95. abhraMliho vAyuH 305 96. abhraGkaSo giriH 305 97. amAvasyA 305 98. amAvAsyA 493 99. amudryaG 493 100. amUdRk 363 | 101. amUdRzaH 195 102. amUdRkSaH 526 103. ayodhanaH 504 | 104. arijit 88. abhizyAnavAn 89. abhihavaH 90. abhyamitaH 91. abhyamI 92. abhyarNA senA 93. abhyAghAtI 526 | 105. aritram 382 | 106. arindamaH 186 | 107. aruntudaH 186 108. aruSkaraH 530 109. arcitaH 122 | 110. arcyaH 292 | 111. arjayan vasati 268 | 112. arjunagRhyA senA 335 | 113. argham 302 114. artitvA 443 | 115. ardhaprabhAk 381 | 116. ardhabhAk 739 95. 95 468 639 385 639 369 639 266 268 203 203 604 602 602 602 472 302 406 271 49, 262 254 410 596 348 187 593 32 287 6.9 175 359 95 | 117. aryaH 95 118. arhan bhavAn vidyAm
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 217 302 740 119. alaMkariSNuH 120. alaM kRtvA 121. alaM bhoktum 122. alavaNabhojI 123. avagUrNaH 124. avagUrNavAn 125. avagRhyaM padam 126. avagrAhaH 127. avagrAho varSasya 128. avacchAta: 129. avacchAti: 130. avacchitaH 131. avadAghaH 132. avadAbhyam 133. avadyam 134. avanAya: 135. avayAH 136. avazIna: 137. avazInavAn 138. avazyaMkArI 139. avazyaMdAyI 140. avazyapAcyam 141. avazyabhojyam 142. avazyalAvyam 143. avazyAna: 144. avazyAnavAn 145. avazyAyaH 146. avasarga: 147. avasAya 148. avasAya: 149. avasitaH 150. avasitavAn kAtantravyAkaraNam 363 | 151. avasiti: 130 154,523 |152. avastAra: 503 514 153. avahAya 314 154. avakSAyaH 435 644 155. avahAraH 644156. avAvarI 122 187 /157. avyathI 385 447 158. avyathyaH 190 449 /159. azami 12 131 /160. azrAddhabhojI 314 131 161. azvatthAmA 294 131 162. azvayuk |163. asUyakaH 375 |164. asUryampazyAni mukhAni 264 174 |165. asUryampazyA rAjadArA: 264 442 166. astuGkAraH 51 293 167. asthihara: 242 95 /168. ahaskaraH 254 95 169. akSayU: 106,297 517 /170. akSikANaM hasati 563 517/171. AkrIDI 369 596 /172. Akrozaka: 376 596 /173. AgAmI 414 64 |174. AgAmukaH 382 95 175. AghAtukaH 382 95 176. AcAma: 504 218 177. AcAmyam 195 594 |178. AcAraH 504 80 179. Ajyam 595 217 |180. ADhyaGkaraNaM vittam 285 129 181. ADhyambhaviSNuH 287 130 | 182. ADhyambhAvukaH 287
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 0 ww m 183. AtmapoSam 184. AtmambhariH 185. AtmIyapoSam 186. AdarI 187. AdAyacara: 188. AdAyacarI 189. AdiH 190. AdikaraH 191. AdivAn 192. AdRtyaH 193. AdevakaH 194. AyunaH 195. AdyUnavAn 196. AdhAyaH 197. AdhAraH 198. AdhiH 199. AnAyaH 200. AnAyyaH 201. ApaNa: 202. ApI: 203. ApRcchya 204. AplAva: 205. AmAt 206. AyAmI 207. AyAsI 208. ArA 209. ArAva: 210. ArivAn 211. ArUDho vRkSaM bhavAn 212. ArUDho vRkSo bhavatA 213. AlambhyA gauH 214. AzaMsuH pariziSTam-8 741 549/215. Azitambhavam 270 258/216. AzitambhavA paJcapUlI 270 549/217. AzliSTo guruM bhavAn 578 385 218. AzliSTo gururbhavatA 578 249/219. AsAvyam 249/220. AsitaM bhavatA 574 479 221. AsitamebhiH 583 254/222. Asito bhavAn 583 611/223. AsIna: 352 183/224. AstArapatiH 441 376 225. AsyandhayaH 260 651 226. AsyA 484 651/227. AsrAva: 216 504/228. Asvanita: 641 504/229. AsvAntaH 641 479/230. AhavaH 469 505/231. AhAra: 504 199/232. icchati bhoktum 512 503/233. icchA 486 |234. icchu: 397 591/235. ijyA 482 |236. itthaGkAraM bhuGkte 538 299/237. ityaH 183 369/238. ityA 484 369/239. itvaraH 63,394 490 240. idameSAM pItam 582 452 241. idameSAM bhuktam 582 612/242. idameSAM yAtam 582 578/243. idameSAmAsitam 578/244. idhmavrazcanam 501 55/245. irammado hastI 266 397/246. iSTaH 410 102 u x Ww6m W m 152 582
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 264 568 568 568 601 446 213 630 630 444 0 0 0 0 0 Www mo 3 3 3 3 0 0 0 0 509 .GG 0 m 575 742 kAtantravyAkaraNam 247. iSTiH 22,480 |279. ukhAsrat 248. iha taiH pItaM paya: 582 | 280. ugrampazya: 249. iha tairbhukta odanaH 582 |281. uccai:kAram 250. iha teryAtam 582 |282. uccaiHkRtya 251. ikSubhakSikAm 495 /283. ucceH kRtvA 252. IdRk |284. ucchrAya: 253. IdRzaH 601 /285. ujjighraH 254. IdRkSaH 601 /286. uDDIna: 255. IyivAn 612 | 287. uDDInavAn 256. IzvaraH 288. utkAra: 257. ISaNA |289. utkiraH 258. ISacchAsaH |290. utkoTaH 259. ISacchAsanaH |291. utkoTaka: 260. ISatkaraH 506 292. uttaraparigrAhaH 261. ISatpAnaM bhavatA |293. uttAnazayaH 262. ISatpAnaH 508 294. utpaciSNuH 263. ISatpAnaH somo bhavatA 575 /295. utpazya: 264. ISatpralambhaH 55 /296. utpAva: 265. ISadADhyaGkaro bhavAn 507 297. utpiba: 266. ISadADhyambhavaM bhavatA 574 | 298. udaGkaH 267. ISadADhyambhavam 507 / |299. udajaH 268. ISadarza: 509 |300. udadhikrA: 269. ISaddarzana: |301. udapeSaM pinaSTi 270. ISaddharSaH 302. udarapUraM bhuGkte 271. ISaddharSaNaH 509 |303. udarambhariH 272. ISayodhaH 509 304. udarazayaH 273. ISadyodhanaH 305. udAja: 274. ISanmarSa; 509 / 3 |306. udejayaH 275. ISanmarSaNaH 509 |307. udgAra: 276. IhA |308. udgrAha: 277. IkSA 488 309. udghaH 278. ukthazA: yajamAnaH 293 |310. udghana: 449 248 364 0 213 446 n or 509 505 466 291 549 542 258 248 kh 0 . kh 0 595 214 444 ml 0 446 474 471
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311. udbhAvaH 312. uddhayaH 313. uddhyaH 314. udyAnapuSpabhaJjikA 315. udyAva: 316. udvahamAnA: 317. unnAyaH 318. unmadiSNuH 319. unmAdI 320. upacAyyaH pariziSTam - 8 438 343. urazchadaH 213 | 344. ulUkapAkaH 190 345. ullAghaH 495 346. uvaH 438,504 347. uvau 356 348. uSitaH 442 | 349. uSitavAn 364 | 350. uSitvA 321. upadA 322. upadAya 323. upadhA 324. upayamaH 325. upayAmaH 326. uparAva: 327. upalambhyAni dhanAni 328. upavyAya 329. upasat 330. upasthito guruM bhavAn 331. upasthito gururbhavatA 332. upahavaH 333. upakSIya 334. upAdhyAyaH 335. upAdhyAyA 336. upAdhyAyI 337. upAsanA 338. upAsito guruM bhavAn 339. upAsito gururbhavatA 340. upetya 341. uraHpratipeSaM yudhyante 342. uraGgamaH 368 | 351. uSTrakrozI 201 | 352. uSNabhojI 492 | 353. uSNik 80 354. uhyeta khalu 492 355. UH 463 | 356. Uti: 463 357. UrdhvapUraM pUrNa: 437 | 358. UrdhvazoSaM zuSkaH 57 359. RNaM zodhyam 97 360. RtaGgamaH 302 | 361. Rtam 578 362. RtiGkaraH 578 363. RtitvA 468 | 364. Rtvik 81 365. ekakaraH 39, 501 593 656 101, 107 101,107 626 626 625 313 310 301 bhavatA kanyA515 101, 107, 297 108, 658 554 554 655 272 112 268 32 300 254 115 538 618 618 -423,593 115 115 108 342 436 366. edha: 436 | 367. evaGkAraM bhuGkte 436 368. eSitA 493 369. eSTA 578 370. oka: 578 | 371. oma 591 372. odmanI 563 | 373. om 273 374. oSAmbabhUvAn 743.
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________ 744 375. kacchapa: 376. kaTaM kariSyan vrajati 377. kaTaM kariSyamANo vrajati 422 409 kAmadughA 378. kathaGkAraM bhuGkte 379. kathA 380. kanyAdarzaM varayati 381. kapATaghnaH 382. kapotapAkaH 383. kampanaH 384. kampraH 385. kamra: 386. karaH 387. karaNIyaH kaTo bhavatA 388. karaNIyam 146, 389. karandhamaH 390. kariSyan vrajati 399. kariSyamANa: 392. kariSyamANo vrajati 393. karISaGkaSA vAtyA 394. karNejapaH 395. kartavyaH kaTo bhavatA 396. kartavyam 146, 397. kartA 398. kartRkara: 399. karmakaraH 400. karmakarI 401. karmakRt 402. karzitvA 403. kalyANAcArA kAtantravyAkaraNam 236 | 407. kANDakAra: 422 |408. kANDalAvo vrajati 404. kavacahara: 405. kaSTo'gniH 406. kasvara: 538 | 410. kAmayate bhoktum 491411. kAmukaH 540 412. kAya: 281 413. kArakaraH 593 414. kAra: 377 415. kAraka: 396 416. kAraNA 396 417. kArA 501 418. kArikAm 516 |419. kArim 166 420 kAruH 261 421. kAryaH kaTo 422 |422. kAryam 354 423. kAlimmanyA 422 424. kAlo bhoktum 268 |425. kASThabhit 246 |426. kiGkaraH 516 |427. kI: 166 |428. kIdRk 574 | 429. kIdRza: 254 430. kIdRkSaH 255 431. kIrNa: 255 |432. kIrNavAn 327 433. kIrttiH 32 |434. kIrtvA 233 | 435. kIlAlapAH 242 436. kuja: 636 437. kuTTAka: 394 |438. kuTTAkI 230 419 291 512 382 454 254 7 7,573 493 490 496 496 412, 581 516 189, 193 44 bhavatA 155 302 254 297 602 602 602 616 616 493 616 69,295 595 383 383
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 67 pariziSTam-8 745 439. kuNDapAyya: 199/471. krUtavAn 71 440. kurucara: 248/472. nayitA 381 441. kurucarI 248 473. kramaH 442. kumAraghAtI 278/474. krayaH 460 443. kumbA 491/475. krayyA gauH 444. kumbhakAra: 150,229/476. kravyAt 300 445. kukSimbhariH 258/477. kriyamANa: 354 446. kUlaGkaSA nadI 268/478. kriyA 485 447. kUlandhayaH 260/479. kriyAm 496 448. kUlamudjA nadI 265/480. kruG 297 449. kUlamudvahaH 266/481. krodhajam 153, 334 450. kRtaH 22,335/482. krodhanaH 377 451. kRta: kaTa: zvo bhavitA 521 483. krozahaH 277 452. kRta: kaTo bhavatA 575/484. krauJcabandhaM bandhaH 453. kRtam 500/485. klamI 368 454. kRtavAn 22,336/486. klizitaH 455. kRti: 480, 485/487. klizitavAn 627 456. kRtim 496 488. klizitvA 622 457. kRtrimam 477/489. kliSTam 627 458. kRtya: kaTo bhavatA 516/490. kliSTavA 622 459. kRtyam 189/491. klezaka: 460. kRtyA 485/492. klezApahaH 278 461. kRtyAm 496,493. kvaNa: 465 462. kRtvA alam 154|494. kvANa: 465 463. kRpA 490495. khaNa: 377 464. kRzaH 656/496. khanakaH 221 465. kRzitvA 32/497. khanakI 221 466. kRSiH 581 498. khanitram 406 467. kRSTapacyA: 192 499. khanyate 125 468. kecit 458/500. kharjaH 595 469. kezagrAham 560501. khalu kRtvA 470. krUta: 71/502. khazayaH 247 627 375 523
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________ 361 746 kAtantravyAkaraNam 803. khAta: 123 |535. guphitvA 5.04. khAti: 124 |536. gumphitvA 505. khAdaka: 375 |537. gurutalpagaH 274 506. khAyate 125 538. guhA 490 507. khayam 170 539. guhyaH 183 508. gaNaka: 375 540. gUDhaH 630 509. gaNDayanta: 76,583 |541. gUDhavAn 630 510. gatamanena 577 542. gRdhnuH 366 511. gato grAmaM bhavAn 579 543. gRham 220 512. gato grAmo bhavatA 579 544. gRhayAlu: 386 513. gatvaraH 395 545. gRhA: 220 514. gatvarI 395 |546. gRhItvA 22 515. gadyam 171 547. gehaM gehamanuprapAtamAste 565 516. gantavyo grAmo bhavatA 516 |548. gehaM gehamanuprapAdamAste 565 517. gantA khelam 549. gehaM gehamanupravezamAste 565 518. ganmA 607 550. gehaM gehamavaskandamAste 565 519. gama: 460 551. gehamanupAtamanuprapAtamAste 565 520. gamanam 500 |552. gehamanuprapAdamanuprapAdamAste 565 521. gamanIyo grAmo bhavatA 516 553. gehamanupravezamanupravezamAste 565 522. gamyo grAmo bhavatA 516 |554. gehamavaskandamavaskandamAste 565 523. garjaH 595 555. goghnaH, gocaraH 580,503 524. gardhana: 381 556. godaH 153,235 525. gAthaka: 221 557. godAyo vrajati 419 526. gAmmanyaH 48 558. godohanI 501 527. gAyana: 222 559. godhA 490 528. gAyanI 222 560. godhaka 302 529. giraH 10 561. gopoSam 549 530. girirAT 302 562. gomAn AsIt 521 531. giriza: 276 563. gomAn bhavitA 521 532. gila: 210 564. goviTa 106 533. gI: 297 565. goSAH 122 534. guptibandhaM bandhaH 550 566. goSA: indraH 292
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________ 747 652 652 123 244 343,351 398 380 254 164 406 pariziSTam-8 567. goSpadapUraM vRSTo devaH 543 |599. ghrAta: 568. goSpadapraM vRSTo devaH 543 600. ghrAtavAn 569. gosandAyo vrajati 419601. ghvAvA 570. gosaMkhyaH 239602. caMkhanyate 571. grathitvA 33/603. cakradharaH 572. granthitvA 33 |604. cakrabandhaM bandhaH 573. grahaH 219, 460605. cakrANa: 574. grAmaM gamI 414/606. cakri: 575. grAmaga: 274/607. caGkramaNa: 576. grAmaNimmanyo 'dAsa 44608. catuSkaraH 577. grAmasaMstha: 236/609: cayanIyam 578. grAmastairyAta: 583/610. caritram 579. grAmastha: 150/611. cariSNuH 580. grAha: 219/612. caruH 581. grAhI 209/613. carcA 582. glAna: 646 |614. carmapUraM dadAti 583. glAnavAn 646615. caryam 584. glAsnuH 366/616. cala: 585. ghaTA 490617. calanaH 586. ghaTTanA 493 618. cAkhAyate 587. ghanaH 470/619. cAla: 588. ghanam 470 620. cikIrSuH 589. ghasmaraH 388/621. cityo'gniH 590. ghAta: 7,9622. citrakaraH 591. ghAtaka: 7,9/623. cintA 592. ghAsa: 139/624. cinvan 593. ghRtapAvA 295/625. cinvAnAH 594. ghRtapeSam 549/626. cUDakanAzaM naSTa: 595. ghRtam 112/627. cUrNapeSaM pinaSTi 596. ghRtaspRk 69,298628. cUrta: 597. ghRtodaGkaH 505/629. cUrttiH 598. ghrANa: 652/630. cetayaH 216 377 125 216 397 202 254 491 20 21 554 545 133 133 214
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 9 m on WWW 748 kAtantravyAkaraNam 631. cetavyam 164 663. janauH 658 632. ceyam 164, 168664. japaH 462 633. celanopaM vRSTo devaH 544 665. japyam 169 634. cauraGkAramAkrozati 535 666. jayI 385 635. chattram 40 667. jayyam 636. chatraH 643 668. jaratI 637. chadiH 40 669. jaran 337 638. chadma 40 670. jarA 639. chAdita: 643 671. jaritvA 624 640. chit 302 672. jarItvA 624 641. chidA 490 673. jalajam 153, 334 642. chiduraH 389 674. jaladhiH 479 643. jagat 120,402 675. jalpAka: 383 644. jaganvAn 607,613 |676. jalpAkI 383 645. jagdhaH 137.177. javana: 380 646. jagddhavAn 138 678. jakSivAn 647. jagddhi : 138 679. jAgarA 488 648. jagdhvA 38 680. jAgaritaH 23 649. jagmivAn 13 |681. jAgarUkaH 23,389 650. jagmuSaH 607 682. jAgarttiH 23,617 651. jagmuSI 07 683. jAtaH 124 652. jaghanvAn 613 684. jAti: 124 653. jaghnivAn 613 685. jAyAghnaH 279,280 654. jAkaraH 254 686. jit 302 655. jajAgarvAn 343 687. jitvaraH 394 656. jajJi: 398 |688. jiSNuH 365 657. jaJjapUka: 390 689. jIna: 658. janaH 7 690. jInavAn 647 659. janaka: 7 691. jIvakaH 660. janamejayaH 49,259/692. jIvagrAhaM gRhNAti 546 661. janAva: 658693. jIvanAzaM naSTaH 552 662. janAvau 658694. juvaH 108 612 647 223
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 569 695. juvau 696. juSyaH 697. juhvat 698. jUH 699. jUtiH 700. jUrtiH 701. jJaH 702. jJapita: 703. jJapta: 704. jJAta: 705. jvala: 706. jvalana: 707. jvAla: 708. takram 709. tata: 710. tatavAn 711. tati: 712. tatkaraH 713. tattvA 714. tathAkAram 715. tavyaG 716. tanucchat 717. tanti: 718. tantuH 719. tantuvAyaH 720. tandrAluH 721. tamI 722. tamo'pahaH 723. tarSitvA 724. taskaraH 725. tADaghaH 726. tAdRk pariziSTam-8 749 108727. tAdRzaH 304,603 183/728. tAdRzI 304 19/729. tAdRkSaH 304,603 |730. timiGgilaH 481/731. tiryakakAram |732. tiryakkRtya 569 210 |733. tiryakkRtvA 569 643/734. tiryaGa 605 |735. tilantudaH 262 410 |736. tiSThanto'nuzAsati gaNakA: 347 215/737. tundaparimRjaH 237 381 |738. turagaH 274 215/739. turASATa 288 594/740. tulApragraheNa carati 450 112/741. tulApragrAheNa carati 450 112/742. tU: 108 112/743. tUraH 108 254 744. tUrau 108 112/745. tUrNaH 641 539 746. tUrtiH 108 604/747. tUSNIM bhUtvA 572 40/748. tUSNImbhAvam 572 114, 516, 617 749. tUSNImbhUya 580 750. tRtam 112 231/751. tRSitvA 386 752. tRSNaka 399 368/753. tailapeSam 550 278 754. tailavikrayI 330 32/755. tolam 254/756. tomaragrahaH 245 282/757. tomaragrAhaH 245 304, 603/758. tolA 572 32 404 491
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________ 750 759. tyAgI 760. tyAjya: 761. tyAdRk 762. tyAdRza: 763. tyAdRzI 764. tyAdRkSaH 765. trasnuH 766. trANavAn 767. trAta: 768. trAtavAn 769. trikaraH 770. tvaritaH 771. tsarugrahaH 772. tsarugrAha: 773. daMSTrA 774. daNDagraha: 775. daNDagrAha: 776. daNDenopaghAtam 777. dattaH 778. dattavAn 779. dattiH 780. dattvA 781. dadivAn 782. dadRzivAn 783. dadRzvAn 784. dadhiH 785. dadhRk 786. dandazUkaH 787. dandramaNa: 788. damitaH 789. damI 790. dayAluH kAtantravyAkaraNam 369 |791. daraH 597 | 792. daridrAJcakRvAn 304 793. daridrAyaka: 304 794. davaH 304 |795. davathuH 304 796. dasta: 366 | 797. dAtram 652 798. dAnIyo brAhmaNaH 652 799. dAntaH 652 800 dAyaH 254 |801. dAru: 641 802. dAva: 245 803. dAza: 245 804. dAzvAn 404 805. dAsita: 245 |806. dik 245 807. digdhasahazayaH 559 808. ditaH 134 | 809. ditavAn 134 810. ditiH 134 |811. ditvA 134 |812. didivAn 612 |813. didIrvAn 612 |814. didyut 612 815. divAkaraH 398 |816. dIpitA 300 |817. dIptaH 390 818. dIptavAn 381 819. dIptiH 643 820. dIpra: 368 |821. dIkSitA 386 | 822. du:zAsaH 460 612 375 216 476 643 404 499 643 218,436 387 216 579 614 643 301 248 129 130 130 130 71 343 402 254 381 630 630 617 396,617 381 509
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________ 823. duHzAsanaH 824. dudyUSati 825. durADhyambhavam 826. durdarza: 827. durdarzana: 828. durdharSaH 829. durdharSaNaH 830. durmarSaH 831. durmarSaNaH 832. duryodha: 833. duryodhanaH 834. duSkaraH 835. duSpAnaH 836. duSpralambhaH 837. dUna: 838. dUnavAn 839. dUragaH 840. dUrepAkaH 841. dUSaNa: 842. dRDho balavAn 843. dRtihariH 844. dRzadakaH deyam 845. 846. devadattaH 847. devadryaGg 848. devabhUti: 849. devApiH 850. devitvA 851. dehaH 852. dolA 853. doSI 854. dohI pariziSTam - 8 509/855. dyutitam 106 | 856. dyutitvA 507 857. dyUtaH 509 | 858. dyUtanA 509 |859. dyotitam 509 860. dyotitvA 509 | 861. drughaNaH 509 862. droNampacA sthAlI 509 |863. dvikaraH 509 | 864. dvija: 509 |865. dviT 506 866. dvipaH 508 | 867. dviSan 55 | 868. dviSantapaH 647 869. dviSantau dveSI 302 236 358 59 358 647 |870. 369 560 274 871. dvyaGgulotkarSam 594 | 872. yahatarSaM gAH pAyayati 566 207 873. dvyahAbhyAsaM gAH pAyayati 566 271 245 245 254 310 639 |874. dhanaJjayo'rjunaH 256 | 875. dhanurgrahaH 17 | 876. dhanugrahaH 170 877. dhanuSkaraH 517 878. dharmAvabhASI 751 37 31 106 106 37 31 472 265 254 335 604 879. dharSitaH 517 | 880. dharSitavAn 257 | 881. dhavitram 28 882. dhAtrI 218 | 883. dhAnyamAyaH 491 884. dhAya: 369 | 885. dhAyyA sAmidhenI 369 886. dhArayaH 35 35 406 403 231 218, 436 197 214
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________ 619 34 256 752 kAtantravyAkaraNam 887. dhArayanupaniSadam 357 | 919. nartakI 221 888. dhArayiSNaH 363 / 920. naziSyati 889. dhArA 490 / 921. nazvaraH 394 890. dhAru: 387 / 922. naSTvA 891. dhI: | 923. nADindhamaH 49,261 892. dhuk 302 | 924. nADindhayaH 261 893. dhura: 109,401 / 925. nAthahari: 894. dhurau 109,401 | 926. nAndIkaraH 254 895. dhUH 109,297,401 927. nAmagrAhamAhvayati 566 896. dhUrtaH 109 / 928. nAmAdezaM dadAti 566 897. dhUrtiH 109 / 929. nAyaH 216,439 898. dhRSNak 399 / 930. nAvammanyaH 47 899. dhRSNuH 366 / 931. nAvyam 196 900. dheyam 170 932. nAsikandhamaH 262 901. dhauta: 655 / 933. nAsikandhayaH 262 902. dhautavAn 655 934. nikAya: 454 903. dhruk 302 935. nikAyyo nivAsa: 904. dhvAGkarAvI 313 936. nikAraH 444 905. dhvAntaM tamaH 636 937. nikvaNa: 906. naMSTvA 938. nikvANaH 465 907. nakhampacA yavAgU: 265 939. nigadaH 464 908. nagnaGkaraNaM dyUtam 284 940. nigamaH 503 909. nagnambhaviSNuH 286 / 941. nigAdaH 464 910. nagnambhAvuka: 286 / 942. nigAraH 444 911. naddhI 404 / 943. nigUhitA 621 912. nandaka: 164,223 / 944. nigoDhA 621 913. nandana: 164,207,574,584 | 945. nigrAha: 447 914. nandayitA 164 | 946. nighasa: 915. namraH 396 / 947. nighA: zAlaya: 473 916. nayaH 216,502 948. nighA vRkSAH 473 917. narammanyaH | 949. nighnAnA: 918. nartaka: 221 | 950. nidAghaH 473 201 465 34 461 48 356
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________ T 753 568 80 pariziSTam-8 951. nidrAlu: 386 / 983. nIcaiH kRtvA 952. nidhiH 479/ 984. nIttam 136 953. ninadaH 464 985. nIvArA: 954. ninAdaH 464/ 986. nutta: 955. nindakaH 375/ 987. nuttavAn 956. nipaThaH 464/ 988. nunna: 652 957. nipatyA 484/ 989. nunavAn 652 958. nipAThaH 464/ 990. nRtyamAnAH 356 959. nimAya 991. netram 404 960. nimUlakASaM kaSati 544,557 912. nonuva: 17 961. niyamaH 463/ 993. nyakuH 593 962. niyAma: 463/ 994. nyarNaH 640 963. niyojyo bhRtya: 598 995. nyAdaH 461 964. nirakSI 209/ 996. nyAyaH 456,504 965. nirvANo'gniH 654/ 997. nyubjaH 600 966. nirvANo bhikSuH 654/ 998. paktaye vrajati 418 967. nilayaH 502/ 999. paktA 157,204,593 968. nizAkaraH 254/1000. paktiH 481 969. nizAta: 131/1001. paktuM vrajati 417 970. nizAti: 131/1002. paktimam 477 971. nizita: 131/1003. pakva: 653 972. nizitiH 131/1004. pakvavAn 653 973. nizcAyaH 434/1005. paca: 206,574 974. nisvanaH 464/1006. pacatA chAtreNa 346 975. nisvAna: 464/1007. pacanAya vrajati 418 976. niSadyA 484/1008. pacantaM chAtraM pazya 345 977. niSpAva: 443/1009. pacamAnaM chAtraM pazya 346 978. niSpAvau 435/1010. pacamAnaH 19,350,354 979. nihavaH 468/1011. pacamAnena chAtreNa 346 980. nI: 302/1012. pacA 490 981. nIcai:kAram 568/1013. paTumAninI 316,319 982. nIcaiHkRtya 5671014. paTumAnI 316,319
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 754 kAtantravyAkaraNam 1015. paTummanya: 319/1047. parivIya 1016. paTummanyA 319/1048. parivRDhaH 639 1017. paTautiH 6581049. parivyAya 1018. paThaH 206/1050. parisaryA 485 1019. paNa: 465/1051. parisArI 372 1020. paNyaM vikreyadravyam 174/1052. parikSepakaH 374 1021. pataga: 274/1053. parikSepI 374 1022. patayAluH 386/1054. parItat 120 1023. patiMvarA kanyA 271/1055. parIttam 1024. patighnI 280/1056. parISTiH 494 1025. patram 4041057. parNadhvat 297 1026. pathiprajJaH 238/1058. paryApno bhoktuma 514 1027. pathiprATa 106/1059. paryeSaNA 494 1028. padakRt 327/1060. palAzazAtanam 501 1029. pannagaH 274/1061. palitaGkaraNaM tailam 284 1030. papivAn 612/1062. palitambhaviSNuH 287 1031. parantapaH zakraH 266/1063. palitambhAvuka: 287 1032. parikhA 276/1064. pavamAnaH 355 1033. parighaH 472/1065. pavitaH 35,627 1034. paricaryA 484/1066. pavitavAn 35,627 1035. paricAyyaH 201/1067. pavitram 406 1036. parijaH 335/1068. pavitrA nAma nadI 406 1037. pariNAyena zArInAhanti 456/1069. pavitro'gniH 407 1038. paridevaka: 374,376/1070. pavitro'yamRSiH 407 1039. paridevI 3741071. pavitvA 622 1040. paribhavI 385/1072. pakSNuH 366 1041. paribhAva: 452/1073. pAka: 427,593 1042. parimAkSrNaH 366/1074. pAkA: 427 1043. parirATaka: 374/1075. pAkAya vrajati 418 1044. parirATI 374/1076. pAko 426 1045. parivAdakaH 374/1077. pAkyam 194 1046. parivAdI 374/1078. pAcakaH 157,205,584 G
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________ 401 191 pariziSTam-8 755 1079. pAcako vrajati 417/1111. puraga: 274 1080. pAcayAJcakRvAn 342/1112. purandara: 59 1081. pAThaH 71113. puruSavAhaM vahati 552 1082. pAThakaH 7/1114. puroDA yajJIyapiSTakam 293 1083. pANighaH 282/1115. purau 1084. pANindhamaH 262/1116. puSpandhayaH 260 1085. pANindhayaH 262/1117. puSpapracAya: 453 1086. pANyupakarSam 561/1118. puSyaH 1087. pAdaH 423/1119. pU: 401 1088. pAdaghAtaM bhUmiM hanti 548/1120. pUjA 491 1089. pAdabhAk 287/1121. pUjArhA strI 243 1090. pApakRt 327/1122. pUjitaH 410 1091. pAyaH 81123. pUtvA 622 1092. pAyakaH 8/1124. pUnA yavAgU: 645 1093. pAyasabhojikAm 495/1125. pUritaH 643 1094. pAyyaM mAnam 197/1126. pUrNaH 643 1095. pAragaH 274|1127. pUrvaM bhuktvA vrajati 534 1096. pArayaH 215/1128. pUrvaM bhojaM vrajati 534 1097. pArayiSNuH 76,363/1129. pUrvaGgamAH panthAna: 272 1098. pArzvazayaH 248/1130. pUrvasara: 250 1099. pAzopapIDaM zete 561/1131. pUrvasarI 1100. pitRghAtI 325/1132. pRSTaH 106 1101. pitRpoSam 549/1133. pRSTvA 106 1102. pittaghnaM ghRtam 280 1134. pRSThazayaH 1103. pipatiSA 4871135. pecivAn 342,612 1104. pipAsA 487/1136. pesvaraH 394 1105. pInaM mukham 86/1137. popuvaH 392 1106. puNyakRt 327/1138. prakRta: kaTaM bhavAn 577 1107. pumanujaH 335/1139. prakRta: kaTo bhavatA 577 1108. puraH 401/1140. prakRtya 62 1109. puraHsaraH 249/1141. prakhanya 125 1110. puraHsarI 249/1142. prakhAya 125 250 248
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________ 756 1143. pragAya 1144. pragRhyaM padam 1145. pragraha: 1146. pragrAhaH 1147. pragrAheNa 1148. praghaNaH 1149. praghasa: 1150. praghANa: 1151. pracchadaH 1152. pracchardikA 1153. pracchit 1154. praja: 1155. prajagdhya gataH 1156. prajaniSNuH 1157. prajanya 1158. prajavI 1159. prajAya 1160. prajyAya 1161. praNatya 1162. praNamya 1163. praNAyyazcauraH 1164. praNIH 1165. pratatya 1166. pratAn 1167. pratAmau 1168. pratigRhyam 1169. pratigrAhyam 1170. pratizIna: 1171. pratizInavAn 1172. prattam kAtantravyAkaraNam 80/1175. prathamaM bhojaM vrajati 1871176. pradAya 450 1177. pradAhI 450 1178. pradIvya 447 1179. pradyutitaH 471|1180. pradyotitaH 1173. pratyaG 1174. prathamaM bhuktvA vrajati 461 1181. pradrAva: 4711182. pradrAvI 39 1183. pradhAya 494|1184. pradhuk 3021185. pradhruk 335 1186. prapatana: 138 1187. prapadanaH 363|1188. prapAtukaH 1251189. prapAdukaH 384|1190. prapApradaH 125 1191. prapAya 96 1192. prapIti: 114|1193. praphultaH 114,591|1194. praphultiH 198 1195. prabhAkara: 302 1196. prabhAvukaH 113|1197. prabhit 103,606 1198. prabhuH 608|1199. prabhurbhoktum 186 1200 pramatya 186 1201. pramadaH 94 1202. pramadvaraH 94 1203 pramAthI 136 1204. pramAya 297 1205. prameditaH 534 1206. prayatya 534 80 373 591 37 37 442 371 80 302 302 381,580 381 382 382 238 80 481 133 133 254 382 302 402 514 113 462 394 372 80 36,633 114
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 38 38 yh lh lh pariziSTam-8 1207. prayamya 114/1239. prastItavAn 92,653 1208. prayuk 302/1240. prastImaH 653 1209. prayojyo bhRtya: 598/1241. prastImavAn 653 1210. pralambhaH ___55/1242. prasthampaco mANavaka: 265 1211. pralApI 372/1243. prasthAya 1212. pravatya 113/1244. prasthAyukaH 382 1213. pravacanIya upAdhyAyaH 499/1245. prasrAvaH 442 1214. pravAcyaH 597/1246. prasvedita: 1215. pravAdo 372/1247. prahatya 113 1216. pravAya 96/1248. prahlanaH 1217. pravAsI 372/1249. prahlanavAn 1218. pravAhikA 494/1250. prataH 212 1219. pravyAya 97/1251. prakSINaH 1220. pravrAja: 595/1252. prakSINamidaM chAtrasya 1221. prazaMsA 487/1253. prakSINavAn 1222. prazamayya 79/1254. prakSIya 1223. prazAn 103,606/1255. prakSedita: 1224. prazAmau 608/1256. prAtaritvA 1225. prazna: 106,478/1257. prAptamanena 578 1226. praSThavATa 289/1258. prApto grAmaM bhavAn / 577 1227. praSThauhaH 289/1259. prApto grAmo bhavatA 577 1228. prasatya 113,125/1260. prAvaraH 451 1229. prasavI 384|1261. prAvAra: 451 1230. prasAya 125/1262. priyaMvadaH 267 1231. prasuptaM bhavatA 577/1263. priyaH 1232. prasupto bhavAn 577/1264. priyakAra: 269 1233. prasUH 302/1265. priyaGkaraH 269 1234. praskandanaH 579/1266. priyaGkaraNaM zIlam 284 1235. prastAra: 440 1267. priyambhaviSNuH 287 1236. prastArapaGktiH 441/1268. priyambhAvuka: 287 1237. prastAva: 442/1269. plavagaH 274 1238. prastIta: 12,100,653/1270. phalegrahiH 257 mh 296 210
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________ 758 1271. phalepAkaH 1272. phANTam 1273. phullaH 1274. phullavAn 1275. vabhajvAn 1276. barhaka: 1277. varhaNam 1278. barhati 1279. balikara: 1280. bahukaraH 1286. bADhaM bhRzam 1282. bAladhiH 1283. bAhukaraH 1284. bAhughnaH 1285. vinduH 1286. bibhyat 1287. buddhaH 1288. buddhiH 1289. buddhijaH 1290. bRMhakaH 1221. bRMhaNam 1292. bRMhati 1293. brahmadughA gauH 1294. brahmabhUyaM gataH 1295. brahmavadyam 1296. brahmavadyA 1297. brahmahatyA 1298. brahmahA 1299. brahmodyam 1300. brahmodyA 1301. brAhmaNajo dharmaH 1302. bhaktikaraH kAtantravyAkaraNam 593 1303. bhaktatvA 636 1304. bhavA 656/1305. bhaGguram 656 1306. bhayaGkaraH 343 1307. bhavaH 119 1308. bhavAdRka 119 | 1309. bhaviSNuH 119 1310. bhavyam 254 1311. bhasma 254 1312. bhA: 636 1313. bhAgI 479 1314. bhAva: 254|1315. bhAvi kRtyamAsIt 281 1316. bhAvI 3971317. bhAsa: 20 | 1318. bhAsuraH 410/1319. bhAsau 480, 617 1320. bhAskara: 334 1321. bhAsvara: 119 1322. bhit 119 | 1323. bhittaM zakalam 119 1324. bhidA 291|1325. bhiduraH 179 1326. bhidyaH 178 1327. bhinna 178|1328. bhinnavAn 181 1329. bhikSAka: 326 1330. bhikSAkI toko koto 206.216 603 363 168 412 401 369 216,439 521 414 401 388 toko? 274 394 302 658 490 389 190 141 141 383 383 249 249 397 580 178 1331. bhikSAcaraH 178 1332. bhikSAcarI 334 1333. bhikSuH 254 1334. bhImaH
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________ 759 562 377 77,584 410 462 207 594 171 269 269 240 327 298 484 551 pariziSTam-8 1335. bhIruH 400 1367. bhrUvikSepaM jalpati 1336. bhIluH 400/1368. maNDanaH 1337. bhISA 491/1369. maNDayanta: 1338. bhISmaH 580/1370. mata: 1339. bhaktvA pItvA vrajati 529/1371. madaH 1340. bhuktvA bhuttavA vrajati 531/1372. madana: 1341. bhuktvA vrajati 529/1373. madguH 1342. bhunaH, bhunavAn 593,647/1374. madyam 1343. bhujaH 600/1375. madrakAra: 1344. bhujagaH 274/1376. madraGkaraH 1345. bhujaGgamaH 272/1377. madhuragI 1346. bhUridAvA 295/1378. mantrakRt 1347. bhUSaNa: 377/1379. mantraspRk 1348. bhUSNuH 365/1380. manyA 1349. bhRguH 594|1381. mayUrikAbadham 1350. bhRtya: 185/1382. marImRjaH 1351. bhRtyam 185/1383. marSitaH 1352. bhRtyA 484|1384. marSitavAn 1353. bhoktavya odanaH 575/1385. marSitvA 1354. bhoktA 593/1386. malagrahiH 1355. bhoktuM kAla: 155,514/1387. mahiSIpoSam 1356. bhoktuM velA 514|1388. mAMsakAmA 1357. bhoktuM samaya: 514/1389. mAMsapAkaH 1358. bhogaH 593/1390. mAMsabhakSA 1359. bhogI 369/1391. mAMsavikrayI 1360. bhojaM bhojaM vrajati 531/1392. mAtRghAtI 1361. bhojyaM payaH 599/1393. mAtRpoSam 1362. bhojyamantram 599/1394. mAryam / 1363. bhramI 368/1395. mitaH 1364. bhrAjiSNuH 363/1396. mitaGgamo hastI 1365. bhrASTrAdapakarSam 156/1397. mitampacA brAhmaNI 1366. bhrUNahA 26/1398. mitavAn 36 32 257 549 233 330 325 549 189 129 272 265
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 268 404 760 kAtantravyAkaraNam 1399. miti: 130/1431. mRSitvA 1400. mitradviTa 302/1432. meghaH 1401. mitradhruk 302/1433. meghaGkaraH 1402. mitrabhUH 517/1434. mer3ham 1403. mitrahU: 100/1435. meditam 1404. mitvA 1301436. meduraH 1405. minnaH 410,631,645/1437. merudRzvA 1406. mitravAn 631,645/1438. mlAsnuH 1407. mIDhvAn 614|1439. yajamAna: 1408. mukhata:kAram 569/1440. yajJaH 1409. mukhata:kRtya 569/1441. yajJadattaH 1410. mukhataH kRtvA 569/1442. yajvA 1411. mukhatobhAvam 572/1443. yajvAno 1412. mukhato bhUtvA 572/1444. yata 1413. mukhatAbhUya 572/1445. yatavAn 1414. muJjandhayaH 2601446. yatkaraH 1415. muNDayitAra: 3611447. yatnaH 1416. muraH 109/1448. yathAkAram 1417. muroM 109/1449. yavyaG 1418. muvaH 108 1450. yantiH 1419. muvI 108/1451. yamaH 1420. muSTighAtaM cauraM hanti 547/1452. yamyam 1421. muSTindhamaH 262/1453. yazaskarI vidyA 1422. muSTindhayaH 262/1454. yaSTigrahaH 1423. mU: 108,109/1455. yaSTigrAha: 1424. mUti: 108/1456. yAcyA 1425. mUrtaH 109/1457. yAcyAH 1426. mUrtiH 109/1458. yAyaH 1427. mUlakenopadaMzam 155,558/1459. yAyajUka: 1428. mUlakopadaMzaM bhuGkte 155/1460. yAyAvaraH 1429. mUlakopadaMzam 558/1461. yAvajjIvamadhIte 1430. mRjyam 189/1462. yAvadvedaM bhuGkte 388 331 366 355 478 517 337 337 112 112 254 478 539 603 114 393 541 541
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________ 761 58 58 58 195 pa pariziSTam-8 1463. yAvyam 195/1495. rAtriJcaraH 1464. yugyam 191/1496. rAtrimaTa: 1465. yuG 302/1497. rAtryaTa: 1466. yutaH 6161498. rApyam 1467. yutavAn 616/1499. ripuGgilaH 1468. yutvA 616/1500. rugNa: 1469. yUtiH 481/1501. rugNavAn 1470. yoktram 404|1502. rucyaH 1471. yogI 369/1503. rutaH 1472. yotram 404/1504. rutavAn 1473. raktvA 34/1505. rutvA 1474. raktavA 34/1506. ruSita: 1475. rajaka: 117,221,1507. ruSTaH 1476. rajakI 117,221/1508. rUkSapeSaM pinaSTi 1477. rajograhiH 257/1509. rekhA 1478. rajjucchit 302/1510. reTa 1479. rathantaram 271/1511. raipoSam 1480. radhiSyati 619/1512. rogaH 1481. randhrApakarSa payaH pibati 561/1513. rocana: 1482. rarajvAn 342/1514. rocamAnaH 1483. rakSNaH 478/1515. rociSNuH 1484. rAgaH 1171516. rocyaH 1485. rAgI 118,369/1517. roT 1486. rAjakRtvA 332/1518. roSitA 1487. rAjabhojanA: zAlayaH 499/1519. roSTA / 1488. rAjayudhvA 332/1520. lagnaM saktam 1489. rAjavizAyaH 4571521. lagnaH 1490. rAjasUyaH 2001522. lagnavAn 1491. rAjAcchAdanAni 499/1523. labhyam 1492. rAjopazayaH 457/1524. layaH 1493. rAT 302/1525. lalATantapaH 1494. rAtricaraH 58/1526. lava: 593,647 647 190 616 616 616 641 641 545 490 296 549 423 378 350 363 597 296 618 618 636 630 630 169 460 264 460
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 kAtantravyAkaraNam 1527. lavaka: 225/1559. loluvaH 392 1528. lavaNaGkAraM bhuGkte 537/1560. loSTrayAhaM yudhyante 562 1529. lavitram 406/1561. vakram 593 1530. lavyam 64/1562. vacanakaraH 1531. lakSitaH 75/1563. vacitvA 1532. lakSitavAn 75/1564. vaJcitvA 1533. lAGgalagrahaH 245/1565. vayam 595 1534. lAGgalagrAhaH 245/1566. vajradharaH 244 1535. lApyam 195/1567. vati: 112 1536. lAvyam 196/1568. vaditA 361 1537. likhitvA 31/1569. vadha: 7,470 1538. lipikaraH 2541570. vadhaka: 1539. libikaraH 254/1571. vadhummanyA dAsI 1540. limpaH 215/1572. vanti: 114 1541. lihAnAH 21/1573. vandanA 493 1542. lucitvA 32/1574. vandAruH 399 1543. luJcitvA 32/1575. vamathuH 476 1544. luNTAka: 383/1576. vayitA 381 1545. luNTAkI 383/1577. varaH 460 1546. lubhitaH 626/1578. varAka: 383 1547. lubhitavAn 626/1579. varAkI 383 1548. lubhitvA 624/1580. varAhaH 276 1549. lU: 297/1581. vartanaH 378 1550. lUtvA 616/1582. vartiSNuH 1551. lUna: 616,6471583. vartma 412 1552. lUnavAn 616,647/1584. varddhanaH 208,378 1553. lekha: 504/1585. varddhiSNuH 363 1554. lekhA 4901586. varyA strI 174 1555. lekhitvA 31/1587. varSaka: 382 1556. lehaH 218/1588. varNyam 189 1557. lobdhA 618/1589. vazaMvadaH 267 1558. lobhitA 618/1590. vasananopaM vRSTo devaH 544 363
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1591. vasundharA pRthvI 1592. vastraknopaM vRSTo devaH 1593. vahaMlihA gauH 266 1623. vidan 503 | 1624. vidantau 1594. vahaH 1595. vahanIyA khalu bhavatA kanyA 1625. vidA 5151626. viduraH 1596. vahabhraT 1597. vahyaM zakaTam 1598. vAkyam 1599. vAcaMyamaH 1600. vAcyam 1601. vAjapeyayAjI 1602. vAtaghnaM tailam 1603. vAtaharam 1604. vAtApiH 1605. vApyam 1606. vAyuH 1607. vAceM haMsa: 1608. vAvadUkaH 1609. vAsana: pariziSTam - 8 271 | 1621. vittapoSam 544 | 1622. vittavAn 1610. vAhyA khalu bhavatA kanyA 1611. vikatthI 1612. vikASI 1613. vigaNayya 1614. vighanaH 1615. vighasaH 1616. vicarcikA 1617. vijAvA 1618. vit 1619. vittaM dravyam 1620. vittaH 298 | 1627. viduSimmanyA 175 1628. vidyA 194 | 1629. vidvAMsau 59 1630. vidvanmanyaH 597 1631. vidvanmAninI 324|1632. vidvanmAnI 280 | 1633. vidvAn 2421634. vidviT 2571635. vidhavitA 1951636. vidhi: 412,581 1637. vidhuntudaH 276 1638. vidhotA 390 | 1639. vinayaH 2071640. vinAzaka: 1641. vinIyaH 5151642. vindaH 371 | 1643. vinnaH 371|1644. vinnavAn 79 | 1645. vipUyaH 4721646. vipralambha: 139,461 1647. vibhAkaraH 494 | 1648. vibhuH 122,296| 1649. vibhrAT 302 1650. vibhrAja: 655 1651. vibhrAjau 652 1652. viyamaH 763 549 652 20,349 349 490 390 318 484 349 319 318 319 349 302 621 479 262 621 502 375 188 215 652 652 188 55 254 402 401 401 401 463
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________ 605 mr 184 764 kAtantravyAkaraNam 1653. viyAmaH 463/1685. vIrabhUH 1654. virATa 302/1686. vIrut / 1655. viribdhaH svaraH 636/1687. vIrudhaH 1656. vilASI 371/1688. vIrudhau 1657. vilikha: 210/1689. vRkNaH 1658. vividivAn 613/1690. vRkNavAn 1659. vividvAn 613/1691. vRtaH 1660. vivizivAn 613/1692. vRtavAn 1661. vivizvAn 613/1693. vRtyaH 1662. vivekI 371/1694. vRtyam 1663. vizna: 106,478/1695. vRtrahA 1664. vizrayI 385/1696. vRtvA 1665. vizrANaH 644/1697. vRddhammanyA 1666. vizrANavAn 644/1698. vRdhyam 1667. vizrAva: 439/1699. vRSyam 1668. vizrAvI 209/1700. vedaH 1669. vizvambharA avaniH 271/1701. vedanA 1670. viSakhAH zivaH 292/1702. vedayaH 1671. viSayaH 502/1703. vedavit 1672. viSTArapatiH 441/1704. vedAdhyAyaH 1673. viSvavyaG 603/1705. vepathuH 1674. vistAra: paTasya 440/1706. vezaH 1675. visphAraH 1271707. veSitA 1676. visphAla: 1271708. veSTA 1677. visphoraH 127/1709. vaiyAkaraNanikAya: 1678. visphola: 127/1710. voDhavyA khalu bhavatA 1679. visranbhI 371 kanyA 1680. vikSAva: 439/1711. voDhA kanyAyAH khalu 1681. vikSipaH 210 bhavAn 1682. vihaGgamaH 273/1712. vyajaH 1683. vihavaH 468/1713. vyatibabhUvAnaH 1684. vIraNapuSpapracArikA 495/1714. vyatipecAna: 189 504 493 214 302 230 476 423 618 618 455 515 515 503 351 343
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 pariziSTam-8 765 1715. vyatiSaGgaH 594|1747. zayitam 500 1716. vyathA 490 1748. zayitavAn 1717. vyadha: 462/1749. zayitavyaM bhavatA 575 1718. vyarNaH 640 1750. zayitvA 28 1719. vyavasthA 492/1751. zayito bhavAn 579 1720. vyAdhaH 216/1752. zayyA 484 1721. vyAbhASaka: 375/1753. zayyotthAyaM dhAvati 561 1722. vyAkrozI 459/1754. zaralAva: 230 1723. vyAvabhASI 459/1755. zarAruH 399 1724. vrajaH 503/1756. zarmA 617. 1725. vrajoparodham 561/1757. zastram 404 1726. vrajyA 482/1758. zasyAt 299 1727. vazcitvA 623/1759. zAntaH 103,630,643 1728. zaMvadaH 247/1760. zAntavAn 103,630 1729. zaMvaraH 247/1761. zAnti: 103 1730. zakRtkariH 255/1762. zAntvA 104,622 1731. zakto bhoktum 514|1763. zAyikA 495 1732. zakyam 169/1764. zAyita: 336 1733. zakrahaH 277/1765. zAyitavAn 336 1734. zaGkaraH 246/1766. zArukaH 382 1735. zataMdAyI 517/1767. zAryam 194 1736. zatruntapaH 271/1768. zAva: 658 1737. zadruH 387/1769. zAvau 658 1738. zabdanaH 377/1770. zizIrvAn 343 1739. zamita: 643/1771. ziSyaH 183 1740. zamitvA 622/1772. zIto vAyaH 93 1741. zamI 3681773. zInaM ghRtam 93,649 1742. zambhava: 246/1774. zInavad ghRtam 93,649 1743. zambhuH 402/1775. zIrNaH 141,645 1744. zayAnA bhuJjate yavanA: 348/1776. zIrNavAn 141, 645 1745. zayitaM bhavatA 579/1777. zIrSaghAtI 279 1746. zayita: 35/1778. zunindhayaH 260
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 594 476 218 293 493 481 448 473 641 641 370 370 766 1789. zuSkaH 1780. zuSkapeSaM pinaSTi 1781. zuSkavAn 1782. zUna: 1783. zUnavAn 1784. zRtaM haviH 1785. zRtaM kSIram 1786. zokApanudaH 1787. zocanaH 1788. zobhana: 1789. zauH 1790. zrathitvA 1791. zraddhAluH 1792. zranthanA 1793. zranthitvA 1794. zramI 1795. zravaH 1796. zrAddhakaraH 1797. zrAyaH 1798. zritaH 1799. zritavAn 1800. zritvA 1801. zriyammanyaH 1802. zrutiH 1803. zruvaH 1804. zruvau 1805. zrUH 1806. zrUta: 1807. zrUtavAn 1808. zrUti: 1809. zromA 1810. zleSaH kAtantravyAkaraNam 653/1811.zleSmaghnaM trikaTukam 545/1812. zvapAka: 653/1813. zvayathaH 630/1814. zvAsa: 630/1815. zvetavAH indraH 90/1816. saMkIrtanA 90/1817. saMgItiH 237/1818. saMgrAho mallasya 381/1819. saMgha: 208/1820. saMghuSitam 658/1821. saMghuSTam 33/1822. saMjvarI 386/1823. saMtvarI 493/1824. saMparkI 33/1825. saMmat 368/1826. saMmadaH 502/1827. saMyat 252/1828. saMyamaH 439/1829. saMyAma: 615/1830. saMyAva: 615/1831. saMrAva: 615/1832. saMvIta: 48|1833. saMvIya 480 1834. saMvit 107/1835. saMvyAya 107/1836. saMsargI 107/1837. saMskArajaH 108/1838. saMstAvo deza: 108/1839. saMsthA 108/1840. saMsthitiH 108/1841. saMsrAva: 218/1842. saMhAraH 370 120 462 120 463 463 438 437 98,100 302 98 370 334 443 492 481 216 504
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-8 767 1843. saktudhAnI 501/1875. samudraH 580 1844. sajyotiH 601/1876. samunna: 652 1845. saJcara: 503/1877. samunnavAn 652 1846. saJcAyyaH 199/1878. samUlakASaM kaSati 544 1847. sat 302/1879. samUlaghAtaM hanti 546 1848. sati: 126/1880. sampanaGkAraM bhuGkte 536 1849. satyakAra: 51/1881. samyaG 605 1850. sadRk 304,601/1882. saraka: 225 1851. sadRzaH 304,601/1883. saraNa: 381 1852. sadRzI 304/1884. sarasijam 334 1853. sadRkSaH 304,601/1885. sarvaMsahaH 59 1854. sadruH 387/1886. sarvasahA 272 1855. sadhyaG 604/1887. sarvagaH 274 1856. santiH 126,517,617/1888. sarvaGkaSaH khalaH 268 1857. sandAvaH 437/1889. sarvatragaH 274 1858. sandrAva: 438/1890. sarvavyaG 604 1859. sandhA 492/1891. savitA 621 1860. sandhiH 479/1892. savitram 406 1861. sapakSa: 600/1893. sasriH 398 1862. sabhAsat 302/1894. sahakRtvA 1863. samanaH 648/1895. sahayudhvA 332 1864. samakavAn 648/1896. sahasraMdAyI 517 1865. samajaH 466/1897. sahitA 618 1866. samajyA 484|1998. sahitram 406 1867. samarNaH 638 1999. sahiSNuH 363 1868. samartho bhoktum 514/1900. sahyam 169 1869. samastha: 236/1901. sAMkoTinam 458 1870. samAvartanIyo guruH 499/1902. sAMrAviNam / 458 1871. samidhaka: 17/1903. sAta: 124 1872. samidhitA 17/1904. sAtayaH 214 1873. samuttaH 650|1905. sAti: 124,126,481 1874. samuttavAn 650/1906. sAdhanaH 208 332
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 241 555 296 302 645 190 768 1907. sAdhupravakaH 1908. sAnnAyyaM havi: 1909. sAmagAyo vrajati 1910. sAmagI 1911. sAraH 1912. sAhayaH 1913. sAhvAn 1914. sidhyaH 1915. siSAsati 1916. siSivAn 1917. sIdhupI 1918. sukaraH 1919. sukRt 1920. sugla: 1921. sutaGgamaH 1922. sutyA 1923. sutvA 1924. sudarzaH 1925. sudarzana: 1926. sudAmA 1927. sudharSaH 1928. sudharSaNaH 1929. sudhIvA 1930. sunvan 1931. sunvanto yajamAnAH 1932. supAnaH 1934. supIvA 1935. supralambhaH 1936. subhagaGkaraNaM rUpam 1937. subhagambhaviSNuH 1938. subhagambhAvukaH 1939. sumarSaH kAtantravyAkaraNam 225/1940. sumarSaNa: 509 201/1941. sumla: 419/1942. suyodha: 240/1943. suyodhanaH 509 425/1944. surApAyo vrajati 419 214/1945. surApI 614|1946. suvarNanidhAyaM nihitam 191/1947. suzarmA 124|1948. suzAsa: 509 71/1949. suzAsana: 509 241/1950. sUH 506/1951. sUditA 381 327/1952. sUnaH 211/1953. sUnavAn 645 272/1954. sUrya: 484/1955. sRtvara: 394 336/1956. sRmaraH 388 509/1957. sektram 404 509/1958. setram 404 294|1959. senAcara: 249 509/1960. senAcarI 509/1961. senAnIH 302 295/1962. seruH 387 201963. soDhA 618 359/1964. sotA 621 508/1965. somavikrayo 330 295/1966. somasut 62 55/1967. sauvIrapAyiNo bAhrIkA: 285/1968. skantvA 287/1969. stanandhayaH 260 2871970. stanayitnuH 509/1971. stambakariH 255 m 315 30 77
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________ 399 pariziSTam-8 769 1972. stambaghana: 475/2004. syantvA 30 1973. stambaghnA yaSTiH 475/2005. syomA 106 1974. stambaghno daNDa: 475/2006. sraMsitvA 28 1975. stamberamo hastI 245/2007. srak 300 1976. stutiH 480/2008. sravakaH 1977. stutya: 183/2009. suvaH 580 1978. stotram 404/2010. svanaH 463 1979. styanuja: 335/2011. svapoSam 549 1980. sthAnam 500/2012. svapna: 478 1981. sthAyI 209,414/2013. svapnak 1982. sthAvaraH 394/2014. svaritA 1983. sthAsnuH 366/2015. svargahvAyaH 231 1984. sthitaH 129/2016. svartA 1985. sthitam 500/2017. svAduGkAraM bhuGkte / 536 1986. sthitavAn 130/2018. svAnaH / 463 1987. sthitiH 130/2019. svAntaM manaH 636 1988. sthitvA 130/2020. sveditam 1989. sthIyamAnam 350/2021. hataH 112 1990. sthUlaGkaraNaM dadhi / 285/2022. hatavAn 1991. sthUlambhaviSNaH 287/2023. hantiH 114,517 1992. sthUlambhAvuka: 287/2024. hariNimmanyA 44 1993. snAnIyaM cUrNam 499/2025. havaH 469 1994. sparzaH 423/2026. hasa: 463 1995. spaSTaH 643/2027. hastagrAhaM gRhNAti 548 1996. spAzita: 643 2028. hastabandhaM bandhaH 550 1997. spRhayAyyaH 76/2029. hastavartaM vartate 548 1998. spRhayAluH 7,386/2030. hastavartaM vartayati 548 1999. spRhA 491/2031. hastighnaH 281 2000. sphIta: 84/2032. hAyanaH saMvatsara: 222 2001. sphItavAn 84/2033. hAyanA vIhaya: 222 2002. smeraH 396/2034. hArA 490 2003. syadaH 116 2035. hAritaH 75
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________ 770 kAtantravyAkaraNam 2036. hAritavAn 75 /2063. kSayaH 460 2037. hAsaH, hiMsakaH 463,375 2064. kSayI 385 2038. hiMsraH 396/2065. kSayyam 2039. hitaH 132 2066. kSavaH 460 2040. hitavAn 132 2067. kSAma: 651 2041. hiti: 132 2068. kSAmavAn 651 2042. hitvA 128,132 2069. kSiNNa: 631 2043. hUtaH 100 2070. kSiNNavAn 631 2044. hRdayaGgamA vAcaH 272 2071. kSipaH 2045. hRSitam 642 2072. kSipnuH 2046. haSitA: 642 /2073. kSiyA 490 2047. hRSitAni 642 2074. kSINa: 648 2048. hRSTam 642 2075. kSINavAna 648 2049. haSTA: 642 2076. kSIbaH 656 2050. hRSTAni 642 2077. kSIrapAyiNa uzInarAH / 315 2051. he kariSyan 422 2078. kSudhita: 2052. he kariSyamANa! 422/2079. kSudhitavAn 2053. heti: 481 /2080. kSudhitvA 625 2054. he pacan! 346 2081. kSubdho manthaH 636 2055. he pacamAna! 346 2082. kSetrakara: 254 2056. hrINa: 652 2083. kSeditam 36 2057. hrINavAn 652 2084. kSemakAraH 269 2058. hrIta: 652 2085. kSemaGkaraH 269 2059. hrItavAn 652/2086. kSeSNuH 366 2060. kSaNepAka: 5942087. mAyitA 381 2061. kSatriyajaM yuddham 334 2088. kSviNNa: 410 2062. kSabhI 368/ 626
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-9= viziSTazabdasUcI 568 kra0saM0 zabda pR0 saM0 kra0saM0 zabda pR0 saM0 1. akarmako'pi dhAtuH0 477 27. anvarthabalAt 152 2. aguNArtha: 220,354,394 | 28. anvAcayaziSTaH 3. agniSTomena svargakAmo0 321 /29. apavarga: 4. agnihotraM juhuyAt 319 30. apavAdaviSayaM parihatya0 162 5. acchazabdo'bhizabdArthe'vyaya: 586 /31. apUrvakAlArtham 524 6. aNbAdhanArtham 329 32. apaurANika: pakSa: 7. atantram 613 |33. apaurANikaH pAThaH 194 8. atidezAH 3 |34. apauruSeyANi vedavAkyAni 359 9. atyAdhAnam 471 35. apramANam 10. adhikAra: 144,162 36. aprApte vibhASA 124 11. adhikArasyeSTatvAt 38 37. abhidhAnaM hi zabdaH / 12. adhikArasyeSTaviSayatvAt 219, 38. abhidhAnalakSaNA hi 269, 618 / kRttaddhitasamAsAH 1,2,153.616 13. adhikArAvicchedArtham 109 |39. abhidhAnAt 10, 13, 85. 14. adhikAro dvividha: 156 105, 194, 211, 220. 15. adhIyAnena vipreNa vedA0 226 / 226, 239, 251, 271, 16. anabhidhAnAt 126,204 305, 330, 344, 367, 404,532,598 / 377, 429, 468, 478. 17. anityArtham 81 513, 592, 599, 632 18. anumeyaH prayogaH 159 |40. abhidhAnAd bhASAyAmapi 110 19. anuvRttiH 391 |41. abhidhAnAzrayaNe 405 20. anuSaGgalopa: 338 !42. abhidhAnavyavasthA laghIyasI 1 21. anekArthatvAd dhAtUnAm / |43. abhitrabuddhyartham 98 36,616 |44. abhiprAyaH 84, 151, 212, 22: anekArthA hi dhAtavaH 277 / 411. 570 23. antagrahaNaM spaSTArtham 168 45. abhivyaktivikAro0 226 24. antaraGgaM ca zAstram 159 /46. abhUtatadbhAvaH 282, 283 25. antarddhirvyavadhAnam 586,587 |47. ayamartha:11, 14, 46, 60, 26. antyasvarAdilopArthaH 211 | 61, 66, 88, 89, 105, 144,
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________ 772 kAtantravyAkaraNam 227, 284, 307, 308, 69. AkhyAtArtham 310, 312, 322, 352, 70. AgamazAsanam 370, 378, 416, 426, 71. AcAryoM guruH 511, 609, 637 48. ayamabhiprAyaH 144, 236, 533, 535, 61, 49. ayamAzayaH 168, 250 50. arthazabdaH 51. arthAntaravRttayaH 52. arthApattiH . 53. avagrahaH padavibhAgaH 54. avadhAraNArtham 55. avAdezArtham 72. AtmanebhASaH 235, 73. AdaraH prItyA sambhava: 611 74. AdikarmaNi 129, 75. Adizabdo'yaM 0 76. AdyapakSe 376 77. AnukUlye eva samA0 379 78. AbhIkSNyam AyurdhRtam 186 | 80. AzaGkAnirAsArthaH 25 81. AzI: 63 | 82. ikiztipaH svarUpe 251 | 83. ijvadbhAvArtha: 575 548, 638 | 79. 98 370 172 377, 378 587 56. avivakSA 57. avivakSitakarmatvAt 58. avisaMvAdArtham 59. avyutpannA eveti darzanam 411 60. asandehArthaH 61. asAmpradAyikatvAt 223 497 192 367, 423 253 84. itizabdo dvividhaH 144 85. itizabdo vAkyasamAptau 537 337 86. idaM ca phalazUnyam 122 577 148 62. asUyA 375 625 63. asUyAprativacanam 64. asmanmate 87. iSTasiddhiH 538 88. iSNujbAdhanArthaH 538 89. uktasamuccayArthaH 111. 90. uktasamuccaye cakAra: 192, 202, 309, 312, 91. uktArthAnAmaprayogaH 553, 575 430, 599 43, 555 92. uccAraNaM tu vaktugayattam 513 121, 93. uccAraNArthaH 65. asyArthaH 6, 48, 46, 227, 277, 290, 322, 478, 497, 637 66. AkRtigaNatvAt 50, 224 67. AkRtigaNo'yam 490 68. AkhyAtaM kriyApradhAnam 35 421 528 569 313, 530 582 428 68, 137, 138, 180. 289, 294, 337, 343, 367, 394, 398, 403, 457 94. uccairnAma priyamAkhyeyam 566 163, 533 95. uttamarNa: 655
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-9 773 96. uttarArthaH 112 |123. karma tAvat vividham 227 97. uttarArtham 27, 178, 124. karmatvam 88 179, 267, 427, 430, 125. karmadhArayapakSe 67 623, 624 126. karmazabdaH kriyAvacana: 575 98. utpattiH 284 | 127. karmAdipAda: 337 99. utsargabAdhA dvidhA 162 128. kaverabhiprAyaH 520 100. upacAra: |129. kAmaprakAzane 510 101. upacAraparamparayA |130. kArakazaktiH 318 102. upacArAt 161, 196 131. kAraNe kAryopacAraH 522,581 367, 652 |132. kAritalopa: 88, 643 103. upaniSad rahasye 589 |133. kAryapakSe 151 104. upapadam 143, 147, 134. kAryAtidezapakSe 421 |135. kiMvadantI 105. upapadasamAsa: 566 /136. kumAratvam 309 106. upapadasamAsavibhASArtham 564 137. kumAravAdI 305, 307 107. upalakSaNam 26, 144, 138. kuladharma: 361 423 |139. kRcchre gahanamucyate 634 108. UryAdayaH 588 140. kRcchaM du:kham 634 109. UhaH 411 |141. kRbhvastaya: kriyAsAmAnyavacanA: 110. RkAre trayaH svarabhAgAH 644 425, 426 1.11. RtaH sautrasya nAzaGkA 615 /142. kelima: karmakartarISyate 164 112. RSipramANAt 89 |143. ktvApratyayAdipAda: 522 113. ekabuddhyartham 1144. krayyam 66 114. ekazabda: samAnArthaH 343 145. kriyA (dhAtvartha:) 415 115. etanmatamayuktam 629 /146. kriyAntaram 116. evamanye'pyanusartavyAH 205 /147. kriyAvizeSaNam 272 117. auNAdikA yathAkathaMcid0 579 | 148. kriyAvyatIhAra: 458 118. katvagatvArthaH 367, 423 |149. kriyAsiddhyartham 276 119. karaNam 46 |150. krIDAyAM nityasamAsa eva 494 120. kartA hi nAma |151. kreyam 66 121. kartRtvavivakSA |152. kvansupAdaH 421 122. kartRpratipattyartham 358. |153. kvansukAnapAdaH. 420, 422 564 311 599
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________ 774 268 40 kAtantravyAkaraNam 154. kSaNabhaGguravAdimate 304 182. jAtibhedAt, jIvAtmA53, 318 155. gaNapATho jJApayati 635 183. jJApakam 27, 627, 621 156. garIyAn pakSa: 406 184. jJApakajJApitA vidhaya: 0 99 157. guNapratiSedhArthaH |185. jJApakAzrayaNam 478 158. gurulAghavacintA 229, 350 186. jJApanArtham 5, 42, 213, 159. gotram 46, 306 373, 381, 415, 62. 160. gauravam 494 |187. TavAdhanArtham 161. gauravApattiH 91 /188. TIkAgranthaH / 511 162. ghaJpratyayAdipAdaH 423 189. DakAro'ntyasvarAdilopArtha: 211 163. ghaJAdipAda:518, 519, 521/190. takArAgamArthaH 394 164. cakAra uktasamuccayamAtre 186 /191. takAro varNasvarUpe 475 165. cakAro'nuktasamuccayArthaH 117, 192. tadantavidhi: 646 /193. tadantavizeSaNa0 377 166. cakAro bhinnakrame'va0 411 194. tadantasukhArtham 167. catuHsUtrI prapaJcA326, 328 195. taddhitavRtti: 343 168. catvAri pramANAni 322 196. tAcchIlikA 283 169. cAndrasUtram. 497 197. tAcchIlyaM ca svabhAvaH / 308 170. cUrNIkAramataM bhASA0 621 198. tAcchIlyam 286, 307 171. cekrIyitalugantasya 104, 199. tAtparyam 324 615, 626 200. tAdarthyam 317, 511 172. cekrIyitalunivRttyarthaH 124 201. tinirdeza: 131 173. cekrIyitalopaH 483 |202. tibanirdeza: zrutisukhArtha. 620 174. cekrIyitasya 13 |203. tignirdezaH spaSTArthaH 620 175. cekrIyitArthaH 13 204. tRjAdinivRttyartham 414 176. chandasi 185, 291, 293/205. trayo'gnayaH 197, 198 __339, 362, 446, 454 |206. trilocanahadayam 528 177. chAndasa: 70, 253 /207. trilocanAzayaH 418 178. chAndasatvAt 35, 104/208. tvatalbhyAM sambandhA0 434 179. chAndasAnAM zabdAnAmihAnAdarAt 209. daNDakapaThitasya0 110 341 | 210. daNDako dhAtuH 31 180. jAti: 305 211. darzanamAdRtam 644 181. jAtipakSAzrayaNam 16 |212. duHkhabodham 251
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213. durghaTam 214. dUSaNam 553 215. dRSTAntaH 216. dravyavinimaya: 65, 66, 458 217. dvividha: saMskAraH zabdAnAm 166 218. dvividho bhAvaH 151, 429 307 247. nirgalitArtham 219. dharmazca zAstravihitAcAraH 360 248. nIcairnAmApriyamAkhyeyam 220. dhAtavaH 221. dhAtugrahaNaM vAnivRttyartham 220, 222. dhAtupAdaH 223. dhAturhi kriyAbhidhAyI 224. dhAtvarthaH kriyA 225. dhauvyArthA akarmakAH 226. na hi bhUmerhisA 227. natvArthaH 228. nadAdyarthaH pariziSTam - 9 775 303 |244. niyamArtham 74, 154, 170, 460, 491, 556, 625 413 566 14 249. nyAyaH 616 606 | 250 nyAyyaH pakSaH 60, 90, 487 574 225 251. nyAyasiddhaH 480 252. paJcavidham 415 253. paJjikAgranthaH 580 254. paJjikAsampradAyaH saMbhavati 558 255. paNaH 627 | 256. paNDitaparyAyatve 220, 240, 257. padasaMskAre 279, 382, 403 258 padArtha: niHsandehArtham 229. 230. nighA vRkSAH 231. nighAH zAlayaH 232. nityasamAsa: 233. nityArtham 234. nipAtanabalAt 235. nipAtanavidhiH 245. nirAkAGkSANi 571 246. nirgalitArtha:27, 161, 242, 236. nipAtanasya 237. nipAtanAt 238. nipAtanAt siddham 239. niyamaH 240. niyamapakSe 241. niyamazcaturvidhaH 242. niyamazcAtra dvividha: 243. niyamastrividhaH 427 511 162 465 348 454 411 11 526 173, 542 259 par3hArthaH padArthenAnveti 473 260. parakAlavivakSAyAm 473 | 261. parapakSe 150 262. paraprasiddhivazAt 623 263. paramatena 40, 165, 379, 552, 553 232 414 483, 585, 638 175 264. paramAtmA 318 26, 518 88 | 265. paramArthataH 28 377 122, 346, 478, 497, 516 620 525 360 203 266. parazabdaH 58 267. paramaptamIpakSe 84, 85, 314 268. parasUtram 608 328 269. parasyeSTavAcitvAt 314 270. parAmarza: 327 271. parArthaH
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 776 kAtantravyAkaraNam 272. paribhASA 306 |299. pUrvapakSe 307 273. paribhASAjJApanArtham 41 |300. pUrvoktasiddhAntaH 629 274. paribhASAsUtramidam 412,413 |301. pRcchA 275. parihAraH 552, 591, 635 302. prakArazabdaH sAdRzye 283 276. parIpsA 560 303. prakRtiH 283, 284 277. parokSArtham 611 304. prakRtipratyayau0 159, 312, 278. parokSAzAstram 341 480 279. paryAya: kramaH 456 305. prakRtivadanukaraNaM bhavati 567 280. paryudAsaH 18, 343, 584, |306. prakriyAgauravam 75, 181, ___589, 628 267, 655 281 pakSAdayaH 600 307. prakriyAgauravam 267 282. pakSAntare 160 308. pratipattigauravam 24, 208 283. pakSAvasara: 490 246, 338, 339, 348, 284. pAThagauravam 128, 129,285 / 356, 361 285. pAThavizeSaH 595 309. pratipattigauravanirAsArtham 77, 286. pAThasukhArthaH 127, 337 / 143, 251, 599 287. pAThAntaram 523, 526, 310. pratipattigauravAt 176 529, 535, 539, 553, 311. pratipattiriyaM garIyasI39, 40, 557, 572, 576, 589, 41, 82, 154, 433, 490, 610, 630 576, 582 288. pANinimate 134 |312. pratipatilAghavam 45 289. pANinisUtrasammatatvAt 29 313. pratipattisukhArtham 338 290. pANinisUtreNa 360 314. pratibandhakatvam, pratiSedhArtha: 291. pIno vaTurdivA na bhuGkte 2 323,523 292. puMstvaM tu svabhAvAt165, 474315. pratyakSaM khalvapi zAstram 159 293. puroDAza: 87, 88 316. pratyayaniyamaH 27 294. pUjA ___ 407 317. pratyayalopalakSaNam 69, 70 295. pUrvapakSaH 61, 144, 170, 318. pratyAsattisAmIpyam 453 185, 525 319. pratyAsanopalakSaNam 453 296. pUrvapakSasamAdhAnam 630 |320. pratyudAharaNam 73, 142 297. pUrvapakSasiddhAntaH 572 |321. pradIpocchede hi0 158 298. pUrvapakSArthaH 14, 60, 231, 322. prapaJca: 432, 433 460
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 pariziSTam-9 777 323. prapaJcaH zreyAn 336 269, 478 324. prapaJcArtham 223, 224,351. bhAve'bhidhAnAt 552 240, 244, 277, 280,352. bhAvo hi bhavitAra0 654 301, 336, 346, 347,353. bhASAyAM rUDhAH 338 404, 423, 424 |354. bhASAyAm 8, 70, 102, 325. prapaJcArthA 299, 326, 328 123, 253, 341, 391, 326. prapaJcArthAH 150, 151 | 398, 401, 446, 454, 327. pramANam 30, 38 626 328. prayogAnusArArtham 295, 355. bhASyakAramatam 29 328, 336 356. bhUtapUrvagati: 77, 78, 167 329. pravAhanityatA |357. bhoga: 653 330. prasajyapratiSedhaH 5 358. maGgalArtham 3, 656, 657 331. prasajyavRttiH 589 359. maNDapaH 85 332. prAgalbhye ___35 360. maNDUkagatiH 333. prAptipUrvako hi niSedhaH 96 361. maNDUkaplutiH 104 334. phalanirapekSA pravRtti: 242 362. matAntaram 91, 110, 116, 335. phalazUnyam 560 138, 173, 284, 307, 336. bandhavizeSANAmiyaM saMjJA 551 341, 431, 483, 533 337. bahiraGgaH 283 363. matAntaravivakSayA 286 338. bahiraGgaH prayogaH 159 364. matAntareNa 218, 411 339. bahulArthaH 18, 400 365. matiH 407 340. bAdhakabAdhanArtham 205 366. madhyanivRttyartham 98 341. bAdhyabAdhakabhAvaH 370 367. mantre 292 342. bAlapralapitam 89 368. mandadhiyAM sukhArtham 410,542 343. bAlasammohaH 330 369. mandadhiyAmAvirbhAvArtham 458 344. bAlAvabodhArtho nirdezaH 538 370. mandamatibodhanAya 149 345. bAlaiH 24 371. mandamatibodhArthaH 25 346. buddhi: 407 372. mandamatibodhanArtham 10, 104, 347. brahmaprakAzanam 198 - 151, 159, 239, 333 348. brahmavAdinI 435 373. mahAkavinibandhaprayogaH 511 349. brAhmaNatvam 309 374. muSTiH 448 350. bhavanmate 15, 88, 134,375. muhUrtaH 527
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 8 0 89 778 kAtantravyAkaraNam 376. metrI 176 |405. lakSaNA 14 377. yaNvabhAvArtha: 279 406. lakSyAnurodhArtham 378. yat parArtha sa guNa: 552 407. lAghavam 379. yathAdarzanAntaram 646 /408. liGga samudAyasya0 380. yathAbhidhAnam 150, 410 /409. luptopamA 381. yathAsaGghayam 363 | 410. lokaprasiddhatvAt 289 382. yadRcchAzabdAnAmana0 411 | 411. lokaprasiddhasya / 100 383. yAgaH kratuH 199 412. lokaprasiddhi: 525 384. yuktiH 27, 133 413. lokaprasiddheSu sajJAzabdeSu 411 385. yogarUDham 427 |414. loke 44, 109, 151, 386. yogavibhAga uttarArthaH 96 224, 288, 291, 292, 387. yogavibhAgaH spaSTArthaH 384, 305, 624, 655 600, 623, 631 4 15. lokopacArAt 338, 549, 388. yogavibhAgArthaH 464 | 563 389. yogavibhAgena 420, 631 416. laukikasajJA 565 390. rAgaH 14 | 417. laukikI vivakSA 528, 556 391. rUDhaH 85, 398, 432 | 418. vaktavyapakSe 524 392. rUDhi: 411 /419. varamakSarAdhikyaM na puna0 496,581 393. rUDhitaH 58, 197, 198, 420. vararucimatam 385, 438 421. varNamAtrapratipattyarthaH 657 394. rUDhitaH siddhiH 8422. vastukSati: 25 395. rUDhitvAt 164, 253, 423. vastuta: 30, 70, 85, 86, 289, 459, 476, 594 | 89, 169, 176, 179, 396. rUDhivacanam 237 206, 232, 235, 240, 397. rUDhivazAt 49, 107 286, 304, 323, 416, 398. rUDhivyavasthA 410 | 426, 507, 512, 523, 399. rUDhizabdatvAt 405 541, 5.42, 589 400. rUDhizabdA: 135, 283, 303/424. vAkyaM padasamudAya: ' 597 401. rUDhizabdAH kRdantAH 108 | 425. vAkyArthaH 160, 416, 454 402. rUDhizabdeSvapi kazcit0 579 |426. vAcyaliGgaH 426 403. rUpAdi 600 427. vAnivRttyarthaH 453, 623 404. lakSaNam 279 |428. vA'sarUpavidhi: 381
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________ 411 45 149 pariziSTam-9 779 429. vicitrA hi sUtrasya kRti: 110, 522 | 458. vyavatyA jAtyA cekam 556 430. vidhi: 608/459. vyavasthitavAdhikArAt 37 431. viparItaniyama:25, 72, 153 | 460. vyavasthitavibhASA 130, 159 432. vipratiSedhaH 41 219, 605, 651 433. vibhaktivipariNAma: 38,144, 351 461. vyAkhyAnato vizeSArtha0 609 434. vimohanamAkulIkaraNam 624 462. vyAvRttiH 86, 99, 136 435. vivakSA 407, 590 /463. vyutpattipakSe 436. vivakSA garIyasI 408 |464. vrataM zAstravihito niyamaH 313, 437. vivakSAto hi kArakANi 428 314 438. vivakSAyAm 269, 372 465. zaktiH kArakam 428, 527 439. vivakSAvazAt 41,428, 476 |466. zaGkAnirAsArtham 396 440. vivaraNalAghavArtham 435 | 467. zapatha: 441. vivekaH 370 | 468. zabdalAghavam 442. vizeSaH paramate 638 | 469. zabdazaktisvabhAvAt / 185 443. vizeSaNavizeSyabhAvasya0 589 | 470. zabdo dvividha. 444. vizeSaNArtha:204, 336, 343, 471. zAstrAtideza: 3, 338, 339 361 | 472. zAstrIyasaMjJA 565 445. vizeSapratipattyartham 554 473. zilpaM vijJAnakauzalam 226 446. vizeSArthapratipattiH 351 | 474. ziSTaprayuktAH 365 447. vizeSyavizeSaNa0 288,290 | 475. ziSTaprayogA: 408 448. viSayasaptamI 15, 72, 476. ziSTaiH 455 73, 152, 532 |477. ziSyabodhArtha: 644 449. visandhiH 99 | 478. ziSyabhrAnti: 450. vIpsA 563 | 479. zIlaM svabhAva: 355,360,361 451. vRttamiha chando0 441 | 480. zeSabhUtA 571 452. vRttigranthaH 512 ! 481. zrutavyAkhyAnam 556 453. vRtkaraNam 367, 646 |482. zrutisukhArthaH 405 454. vedAnAmapi vikArA0 226 483. zruteH 321 455. vedA nityA: 226 /484. zliSAdaya: sopasargAH sakarmakA: 456. vaicitryArtham 251, 421, 577 454, 458 |485. SaDanubandho nadAdi0 240 457. vyaktyarthaH 46 /486. SaDeva gamyAdayaH 413 73
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________ 780 kAtantravyAkaraNam 487. SaSThIniSedhArthama 208 517. sAmAnyArtham 518 488. saMgrahapakSe 524 5 18. sArvadhAtukArthaH 343, 354 489. saMjJApUrvakatvAt 110 519. sAhacaryam 490. saMjJAzabdA ete0 517 520. sAhityam 421 491. saMjJAzabdA hi0 8521. siMhAvalokananyA0 525 492. saMjJAzabdo'yaM 597 522. siddhAntaH 14, 15, 54, 493. saMhitA niratizayamA0 353 61, 122, 134, 145, 161, 494. saGkalitArtha: 611 185, 250, 286, 312, 341, 495. saGgamanaM maitrI 176 345, 526, 531, 582, 591 496. sannipAtalakSaNa: 13,133 |523. siddhAntadarzanAt 228 497. samAdhi: 571 524. siddhAntavizeSa: 547 498. samAsavikalpArtham 567 525. siddhAntAntaram 73, 512 499. samAhAra: 332 526. siddhAnte 607 500. samIpalakSaNA SaSThI 171 527. siddhipAda: 1, 141 501. samudAye zakti; 3 528. siddhe satyArambho0 100 502.samuccayamAtre 21 31, 39 529. sukhapratipattyarthaH 37, 95,178, 503. sampAdakIyasamIkSA 137, 141 183, 213, 458 221, 225, 337, 422, 530. sukhapratipatyartham 25, 149, 521, 658 165, 232 504. sambhaktizca maitrIkaraNam 173 531. sukhArtha: 8, 96, 131, 166, 505. sammohaH 285, 294, 308, 317, 348, 506. sarvamanavadyam 526 405, 497, 612, 620, 627 507. sarvasAdRzyArthama 4532. sukhArtham 3, 4, 18, 29, 508. sarve gatyarthA jJAnArthAH 473 41, 42, 47, 48, 50, 509. sarve vidhayo vika0 97 54, 60, 61, 73, 76, 510. sahabhartRkA garbhiNI 98, 110, 111, 145, 511. sAgaroktiH 511 149, 152, 178, 179, 512. sAdhanAyattatvAt kriyAyAH 60 181, 183, 192, 204, 513. sAdhyakSatiH 212, 233, 271, 276, 514. sAnidhyam 45 324, 331, 354, 360, 515. sAmAnyavyApAra: 320 380, 393, 403, 418, 516. sAmAnyAbhighAtArthaH 192 421, 430, 434, 441, 78 231
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 9 781 458, 518, 519, 527, 546. svamate 6, 41, 91. 111, 530. 537, 556, 565, 623 134, 135, 204, 412, 585, 639, 656 420 127 547. svarUpagrAhaka: ko 79 320 43 |548. svarUpaparigrahArtham 483 549. svAbhAvikameva zabdaiH 614 |550. svAzrayArtham 636 551. hiMsAyA jIvopaghAta 0 484 552. hRdayam 21, 89 558 294, 533 250, 251 10 garIyasI 253 97, 387 27, 228 360 163 533. sukhAvabodhArthaH 534. sukhoccAraNArthaH 535. sUtrakArabhASitapralApAt 536. sUtrakAramatam 537. sUtre vacanamapradhAnam 538. sautraM dhAtum 539. sautraH 540. sautrA dhAtugaNAH 545. sautro dhAtuH 79 553. hetuH 194, 554. hetuvivakSayA 555. hetvAdivivakSA 31, 214, 378, 385 542. sauvIram 314 556 hemAzayaH 543. strItvavivakSA 42 557. hemoktam 544. sthitipakSe 219 |558. hemoktavacanam 545. spaSTArtham 10, 33, 34, 35, 559. hemoktiH 82, 332,333, 390,312
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMketika zabda a0 kalApa 0 kAta 0 u0 pariziSTam - 10 = sAGketikazabdavivaraNam pUrNazabda kAta 0 pari0 kA0dhA0 vyA0 kA0 pari0 kA0vR0 kAvyA0 ku0 saM0 chA0 u0 du0 TI0 du0 vR0 dra0 pA0, pAThA0 pu0 pari0 pR0 aSTAdhyAyI (pANinIyASTAdhyAyI yA pANinIya vyAkaraNa ) kalApavyAkaraNam (tibbatIsaMsthAna-sAranAtha se 1988 I0 meM prakAzita) kAtantroNAdisUtram (tibbatI saMsthAna - sAranAtha se 1992 meM prakAzita ) kAtantrapariziSTam kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna kAtantra paribhASA kAzikAvRtti: kAvyAdarzaH kumArasambhavamahAkAvyam chAndogyopaniSad durgaTIkA durgavRttiH draSTavyam pAThAntaram pRSThasaMkhyA 12,33,119,128 516,559 (pratyeka sUtra kI samIkSA meM drssttvy)| 547 pRSTham 104, 107, 404, 410. 412, 584, 593, 607 121, 489 140 4,13,27,60, 63, 77, 78, 81, 91, 101, 107, 111, 125, 126, 132, 159, 163, 169, 183, 227, 234, 311, 322. 351, 412, 432, 433, 527, 578, 579, 585, 614, 642, 653 67, 70, 159, 312 290 288 140 prAyaH pratyeka sUtra kI vyAkhyA sabhI sUtroM kI vyAkhyA 470 ityAdi / 70, 360, 426 ityAdi puruSottamadevIyaparibhASAvRttiH 235 156, 15.7, 547
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 sa0 bhojapari0 ma0bhA0 rA0 ta0 vA0 pa0 vi0 pa0 vyA0pari0 pariziSTam-10 783 prakriyAsarvasvam 140, 156 bhojadevIyaparibhASAvRttiH 24 mahAbhASyam 157 rAjataraGgiNI 140 vAkyapadIyam 2, 151, 227, 228, 245 vivaraNapaJjikA adhikAMza sUtroM kI vyAkhyA (trilocanakRtA kAtantravyAkhyA) vyADiparibhASAvRttiH 47, 61, 70, 159, 229, 326, 350, 353, 426, 433, 578, 620 zAGkarabhASyam 140 (chAndogyopaniSadaH) zivamahimnastotram 348 saMskaraNam 489 samAsakhaNDam 156 sIradevIyaparibhASAvRttiH 60 sUtram 121, 157 strIpratyayaprakaraNam 121 (kAtantrapariziSTe) haimaparibhASAvRttiH zAM0 bhA0 zi0ma0sto0 saM0 sa0khaM0 sIra0pari0 strI-pra0 hai0 pari0 79
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________ askRta-vika ninda-saM vadyAlaya utama megA gopAya