SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 306
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ २६८ कातन्त्रव्याकरणम [समीक्षा "सर्वकषः, कलङ्कषा' इत्यादि शब्दरूपों के सिद्धयर्थ दोनों ही व्याकरणों में 'खखच्' प्रत्यय किए गए हैं । पाणिनि का सूत्र है – “सर्वकूलाभ्रकरीषेषु कष:'' (अ० ३।२।४२) । भिन्न अनुबन्धयोजना के अतिरिक्त उभयत्र समानता ही है । [रूपसिद्धि] १. सर्वङ्कषः खलः। सर्व - कष् + ख - सि । सर्वं कषति । 'सर्व' शब्द के उपपद में रहने पर 'कष हिंसार्थ:' (११२२४) धातु से प्रकृत सूत्र द्वारा 'ख' प्रत्यय, मकारागम, अनुस्वार, ङकारादेश तथा विभक्तिकार्य । २-४. कूलङ्कषा नदी । कूल - कष् + ख + आ - सि । कूलं कषति । अभ्रङ्कषो गिरिः । अभ्र + कष् - ख - सि । अभ्रं कषति । करीषङ्कषा वात्या । करीष - कष , - ख + आ + सि । करीषान् कषति । प्रक्रिया पूर्ववत् ।।१०४५] १०४६. भयर्तिमेघेषु कृञः [४।३।४१] [सूत्रार्थ कर्म कारक में 'भय-ऋति-मेघ' शब्दों के उपपद में रहने पर 'डु कृञ् करणे' (७।७) धात् से 'ख' प्रत्यय होता है ।।१०४६। [दु० वृ०] एषु कर्मसूपपदेषु कृञ: खो भवति । भयङ्करः, अभयङ्करः । भयेन तदन्तविधिरिष्टः। ऋतिङ्करः, मेघङ्करः ।।१०४६। [क० च०] भय० । भयेनेति । यद्युपपदविधौ तदन्तता नास्ति अन्तग्रहणादुक्तम् , तथाप्यत्रेष्यत इति ।।१०४६। [समीक्षा] 'भयङ्करः, मेघङ्करः' इत्यादि शब्दरूपों के सिद्धयर्थ दोनों ही व्याकरणों में खखच् प्रत्यय किए गए हैं । पाणिनि का सूत्र है - "मेघर्तिभयेषु कृञः' (अ० ३।२।४२)। अत: उभयत्र प्राय: समानता ही है । [रूपसिद्धि] १-२. भयङ्करः, अभयङ्करः। भय-अभय + कृ + ख + सि । भयम् , अभयं करोति। ‘भय-अभय' शब्दों के उपपद में रहने पर 'डु कृञ् करणे' (७।७) धातु से प्रकृत सूत्र द्वारा 'ख' प्रत्यय, मकारागम, अनुस्वार, ऋकार को गुण तथा विभक्तिकार्य। ३. ऋतिङ्करः। ऋति + कृ + ख + सि । ऋतिं करोति । 'ऋति' शब्द के उपपद में रहने पर 'कृ' धातु से 'ख' प्रत्यय आदि पूर्ववत् । ४. मेघङ्करः। मेघ + कृ + ख + सि । मेघं करोति । 'मेघ' शब्द के उपपद में रहने पर 'कृ' धातु से 'ख' प्रत्यय आदि कार्य पूर्ववत् ।।१०४६।
SR No.023091
Book TitleKatantra Vyakaranam Part 04
Original Sutra AuthorN/A
AuthorJankiprasad Dwivedi
PublisherSampurnanand Sanskrit Vishva Vidyalay
Publication Year2005
Total Pages824
LanguageSanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size38 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy