________________
२४१
चतुर्थे कृत्प्रत्ययाध्याये तृतीयः कर्मादिपादः १०१५. सुरासीध्वोः पिबतेः [४।३।१०]
[सूत्रार्थ
'सुरा-सीधु' इन कर्म कारकों के उपपद में रहने पर उपसर्गरहित 'पा' धातु से 'टक्' प्रत्यय होता है ।।१०१५।
[दु० वृ०]
सरासीध्वोः कर्मणोरुपपदयोरन्पसर्गात् पिबतेष्टग भवति । सुरापी, सीधुपी । सरासीध्वोरिति किम् ? क्षीरपा ब्राह्मणी । पिबतेरिति किम् ? सुरापा स्त्री । अनुपसर्गादिति किम् ? सुराप्रपायः ।।१०१५।
[वि० प०]
सुरा० । क्षीरपा, सुरापेति । “आतोऽनुपसर्गात् कः' (४।३।४) इत्येव भवति ।।१०१५।
[समीक्षा
'सुरापी, सीधुपी' इत्यादि शब्दरूपों के सिद्ध्यर्थ दोनों ही व्याकरणों में 'टक' प्रत्यय का विधान किया गया है । अन्तर यह है कि पाणिनीय व्याकरण में वार्त्तिककार ने इस अंश की पूर्ति की है – “सुरासीध्वोः पिबतेरिति वक्तव्यम्” (अ० ३।२।८वा०) । अत: प्राय: उभयत्र समानता ही कही जा सकती है।
[रूपसिद्धि]
१. सुरापी । सुरा + पा + टक् + ई + सि । सुरां पिबति । 'सुराम्' इस कर्म के उपपद में रहने पर ‘पा पाने' (१।२६४) धातु से प्रकृत सूत्र द्वारा 'टक्' प्रत्यय, आकारलोप, स्त्रीलिङ्ग में 'ई' प्रत्यय तथा विभक्तिकार्य ।
२. सीधुपी। सीधु + पा + टक् + ई + सि । सीधु पिबति । ‘सीधु' कर्म के उपपद में रहने पर 'टक्' प्रत्यय आदि कार्य पूर्ववत् ।।१०१५।
१०१६. होऽज् वयोऽनुद्यमनयोः [४।३।११] [सूत्रार्थ
कर्म कारक के उपपद में रहने पर 'वयस्' तथा 'अनुद्यमन' अर्थ के गम्यमान होने पर 'ह' धातु से 'अच्' प्रत्यय होता है ।।१०१६।
[दु० वृ०] ___ अनुपसर्गादिति न स्मर्यते। कर्मण्युपपदे हरतेर्वयसि गम्यमानेऽनुद्यमने चार्थे वर्तमानादज् भवति। ऊर्ध्वं यमनमुद्यमनम् , ततोऽन्यदनुद्यमनम्। वयोग्रहणमुद्यमनार्थम्, सम्भाव्यमानं चात्र वयो गम्यते। कवचहरः क्षत्रियकुमारः, अस्थिहर: श्वा, अंशहरो दायादः, वातहरं तैलम् । उद्यमने तु भारहारः। अणोऽपवादोऽयम् ।।१०१६।
[दु० टी०]
ह० । सम्भाव्यमानमिति । इयं क्षत्रियकुमारस्य वयोऽवस्था, यथा कवचमुत्क्षिपति, समर्थो वा तदुत्क्षेपणे ॥१०१६।