Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRSNadAsa saMskRta sIrIja 1 sAhityadarpaNam 'candrakalA' saMskRta-hindIvyAkhyopetam vyAkhyAkAraH AcArya zeSarAja zarmA regmI paricchedAnto bhAgaH) akAdama gadAsa ana vArANasI kRSNadAsa akAdamI, vArANasI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRSNadAsa saMskRta sIrIja // zrIH // sAhityadarpaNam 'candrakalA' saMskRta-hindIvyAkhyopetam vyAkhyAkAraH AcArya zeSarAjazarmA regmI bhUtapUrva-prAdhyApakaH kAzIhindUvizvavidyAlayasya, nepAlasthatribhuvana vizvavidyAlayasya vAlmIkisaMskRtamahAvidyAlayasya ca / hall The kRSNadAsa akAdamI, vArANasI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka : kRSNadAsa akAdamI; vArANasI mudraka :paukhambA presa vArANasI saMskaraNa : tRtIya; vi0 saM0 2050 mUlya : prathama bhAga : 1-6 pariccheda rU. 100-.. dvitIya bhAga : 7-10 pariccheda rU. 80-.. (c) kRSNadAsa akAdamI po0 bA0 1118 cauka, (citrA sinemA bilDiMga), vArANasI- 221001 (bhArata) phona : 5235 aparaM ca prAptisthAna caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa ke0 37/99, gopAla mandira lena po0 vA0 1008, vArANasI-221001 (bhArata) phona : 313458
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ KRISHNADAS SANSKRIT SERIES SAHITYA DAR PA NA OF SRI VISHWANATHA KAVIRAJA EDITED WITH THE "CHANDRAKALA' SANSKRIT-HINDI COMMENTARIES By ACHARYA SHESHARAJA SHARMA REGA 210 be: HH HHH libili..H THHI The Hill vArANasI KRISHNADAS Academy VARANASI 1993
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Publisher Printer Edition : Krishnadas Academy, Varanasi : Chowkhamba Press, Varanasi : Third, 1993 KRISHNADAS ACADEMY Oriental Publishers & Distributors POST BOX No. 1118 * Chowk, (Chitra Cinema Building), Varanasi-22100) ( INDIA ) Phone: 52358 Also can be had from CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES OFFICE K. 37/99, Gopal Mandir Lane Post Box 1008, Varanasi-221001 (India) Phene 333458
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. zrIH udAhAra sAhityadarpaNake viSaya meM kucha likhaneke pahale hama "sAhitya" padake viSayameM kucha vicAra karate haiN| "sahitasya bhAvaH karma vA sAhityam" isa vyutpattise sahita padase dhyan pratyaya hokara "sAhitya" pada niSpanna hotA hai| isa prakAra sAhitya padakA sAmAnya artha hotA hai sahitakA bhAva vA karma / yaha huA isakA yogika artha / parantu saMskRta. vAlmayameM "hitena sahitI zabdA'yo sahinI, tayorbhAvaH karma vA sAhityam" aisI vyutpattise pUrvavat Syam pratyayase yaha pada yogarUDha ho jAtA hai| isa prakAra sAhityakA artha huA kAvya / rAjarSi bhartRharine apane nItizatakameM "sAhityasaGgItakalAvihInaH sAkSAtpazuH pucchvissaannhiinH| . tRNaM na khAdapi jIvamAnastadbhAgadheyaM paramaM pazUnAm // " . aisA likhakara kAvyake arthameM sAhitya zabdakA prayoga kiyA hai| isI prakAra mahAkavi vilaNane bhI apane vikramAdevacaritakAmyameM "sAhityapAthonidhimanthanotthaM karNA'mRtaM rakSata he kavIndrAH! yadasya daityA iva luNThanAya kAvyA'rthacaurA: praguNIbhavanti // 1-11 aisA likhakara sAhityakA artha kAvya hI mAna liyA hai| sAhityadarpaNake . racayitA vizvana tha kavirAjane bhI isI arthameM sAhitya zabdakA vyavahAra kiyA hai| jaise darpaNase mukhamaNDalakA pUrNa rUpase darzana hotA hai usI prakAra sAhityadarpaNase hameM kAvyakA lakSaNa, kAvyazarIra-zabda aura artha, arthabodhaka abhidhA Adi vRttiyAM; rasadharma prasAda Adi guNa, kAvya lakSaNameM ghaTita rasa, rasAbhAsa, bhAva, dhvani aura kAvyake bheda dRzya aura bagya Adi, kAvyameM parityAjya zrutikaTu Adi doSa, padasaMghaTanA vaMdarmI mAdi rotiyAM, kAvyasaundaryake AdhAyaka zabdA'laGkAra aura arthA'laGkAra Adi, tanmUlaka saMsRSTi aura saMkara ityAdi samasta AlaGkArika viSayoMkA AmUlacUDa darzana milatA hai| ataH sAhityadarpaNa sAhityakA lakSaNagrantha arthAt alaGkArazAstra vA sAhityavidyA hai / ise Adhunika saMketake anusAra "kAvyazAstra" bhI kaha sakate haiN| kAvyamImAMsAkAra rAjazekharane bhI "zandA'yoryathAvatsahabhAvena vidyA sAhityavidyA" aisA likhakara kAvyake arthameM sAhityakA sakRta kara "sAhityavidyA" padase alaGkArazAstrakA nirdeza kiyA hai| aMgrejImeM ise riToriksa (Rhetorics) kahate haiM / aba "alaGkArazAstra" ke viSayameM kucha kahanA mAvazyaka
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho gayA hai| "alakaraNamalaGkAraH" aisI vyutpattise "bhAve" isa sUtrase bhAvameM ghan pratyaya hokara "alakAra" zabda sAhityavidhAkA bAcaka hotA hai / alakriyete shbdaa'rthaavnenetylngkaarH| . isa vyutpattise karaNameM ghaJ pratyaya karanese "alaGkAra" zabda anuprAsa aura upamA Adi zabda aura arthake alaGkArakA vAcaka hotA hai| isa prakAra hama sAhitya aura kAvyako samAnA'rthaka aura alaGkAra, alamkArazAstra, sAhityavidyA bhora kAvyazAstra inako paryAyavAcaka pAte haiN| aba kAsyapadakI nyutpatti karate haiM kAdhyazabdakI prakRti kavizabda haiN| yaha pada adAdigaNastha "ku zande" isa dhAtuse "koti" isa vyutpattise 'aca i." isa sUtrase i pratyaya kara niSpanna hotA hai| bhvAdisya "kuG zabde' isa dhAtuse bhI yaha pada niSpanna hotA hai, parantu bhvAdistha kuGa dhAtuH avyakta zabdameM hai ataH prakRtameM pUrvokta adAdi gaNastha ghAsuse kavizabda niSpanna hotA hai, ataH jo ramaNIya arthake pratipAdaka zabdoMkA uccAraNa karatA hai vaha "kavi" kahA jAtA hai yaha siddha hotA hai| "kavermAvaH karma vA kAvyam" aisI vyutpatti kara kavi zandase "guNavacanabrAhmaNAdibhyaH karma ca" isa sUtra se jyan pratyaya hokara kAvyazabda niSpanna hotA hai, arthAt kavike bhAva vA karmako "kAvya" kahate haiN| yaha huA vyutpattilabhya kAvya zabdakA artha / kAnyake lakSaNake viSayameM vidvAnoMkA bahuta matabheda dekhA jAtA hai| 1 vyAsamunine agnipurANameM kAvyakA lakSaNa kiyA hai "kAvyaM sphuTadalaGkAraM guNavadoSavarjitam / " 337 a0 / arthAt sphaTa alaGkAra aura guNase yukta doSarahita abhISTa arthase yukta padAvalIko ''kAvya" kahate haiN| 2 kAnyA'laGkArakAra bhAmahake matameM _ "zabdA'rtho sahitau kAvyam" arthAt sammilita zabda aura artha kAvya hai / 3 kAvyAdarzakartA daNDIkA mata . "zarIraM tAvadiSTA'rthavyavacchinnA pdaavlo| kAvyam" pUrvokta agnipurANake lakSaNake hI samAna hai| . 4 kAvyA'lakAra sUtrake racayitA vAmanake matameM "kAvyaM grAhyamalaDhArAt" 1-1-1 isa sUtrake anusAra guNa aura alaGkArase saMskRta zabda aura artha hI kAvya hai / 5 kAvyA'laGkArake udbhaTa lekhaka rudraTake matameM "zabdA'rthoM kAvyam"
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (. 7 ) yaha bhAmahake lakSaNake hI samAna hai| 6 dhvanikAra Anandavarddhanake matameM "kAvyasyAtmA dhvaniH" 1-1 arthAta kAvyakI AtmA dhvani hai| ve hI anyatra kAvya ke sAmAnya lakSaNake rUpameM likhate haiM "sahRdayahRdayAhlAdizabdA'rthamayatvameva kAvyalakSaNam' arthAt sahRdayake hRdayako AhlAdita karanevAle zabda aura artha hI kAvyasvarUpa haiN| 7 vakroktijIvitakAra kuntakake matameM___ "zabdA'thauM sahitau bakrakavivyApArazAlini / bandhe vyavasthitau kAvyaM tadvidAhlAdakAriNi // " 1-7 arthAta kavika zakta vyApArase zobhita, kAvyake jAnanevAloMko AhlAda karanevAle bandha ( gumpha ) meM vyavasthita sammilita zabda aura artha kAvya hai| 8 vyaktivivekakAra :jAnaka mahimabhaTTake matameM"vibhAvAdisaMyojanAtmA rasA'bhivyaktathavyabhicArI kavivyApAraH kAvyam" arthAt vizrAva Adike saMyojanasvarUpa, rasakI abhivyakti meM avyabhicArI kavivyApAra "kAvya" hai| 9 sarasvatIkaNThAbharaNameM bhojadevake mata meM "nirdoSaM guNavatkAvyamalaGkAraralakakRtam / rasA'ntritaM kaviH kurvankIrtiM prItiM ca vindati / / " arthAta doSarahita, guNasahita, alaGkAroMse alaGkRta aura rasase yukta "kAvya"ko banAnevAlA kavi korti aura prItiko prApta karatA hai| zRGgAraprakAzameM ve hI "gandA'thoM sahitau kAvyam" aisA lakSaNa dete haiN| 10 aucityavicAraca kAra kSemendra ke matameM . "aucityaM kAvyajIvitam" isa uktike anusAra aucitya hI kAvyakA jIvana hai| ve hI apane kavikaNThAbharaNameM likhate haiM "kAvyaM viziSTazabdA'rthasAhityasadalaskRti / " arthAt uttama alaGkArase yukta viziSTa zabda aura artha "kAvya" hai| 11 kAvyaprakAzakAra mammaTa bhaTTake matameM- / 'tadadoSau zabdA'rthau saguNAvanalasakatI punaH kA'pi / '
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) arthAt doSarahita, guNasahita aura alaGkArase alaGkRta zabda aura arthako "kAvya" kahate haiM: hA~, vaha zabdA'rtha yugala kahIM sphuTa alaGkArase rahita ho to bhI kucha harja nahIM / 12 pratAparudrIkAra vidyAnAthake matameM "guNA'laGkArasahitau zabdA'rtho doSavarjitau / "kAvyaM kAvyavido viduH // " arthAt guNa aura alaGkArase sahita, doSase varjita, zabda aura arthako kAvyake jAnakAra "kAvya" jAnate haiM / 13 kAvyAnuzAsanakAra vAgbhaTake matameM " zabdA'rtho nirdoSau saguNau prAyaH sA'laGkArau kAvyam // arthAt doSarahita, guNasahita aura prAya: ( akasara ) alaGkArase alaGkRta zabda aura artha "kAvya" mAnA gayA hai| 14 kavikulazekhara rAjazekhara apanI kAvyamImAMsA meM likhate haiM "guNavadataM vAkyameva kAvyam" / arthAt guNaviziSTa aura alaGkArase alaGkRta vAkya ( padasamUha ) hI "kAvya hai / 15 vAgmaTA'laGkArake kAraka vAgbhaTake matameM- "sAdhuzabdA'rthasandarbha guNA'laGkArabhUSitam / sphuTarItirasopetaM kAvyaM kurvIta kIrtaye // 1-2 arthAt guNa aura alaGkArase bhUSita, sphuTa rIti aura rasase yukta sAdhu zabdA'rthagumphako "kAvya" kahate haiM, kavi apanI kIrtike lie usakI racanA kare / 16 "kAvyAnuzAsana" ke kartA hemacandrake matameM-- "adoSau saguNau sAlaGkArau ca zabdArthoM kAvyam" / arthAt doSa se rahita guNa aura alaGkArase sahita zabda aura arthako "kAvya" kahate haiM / 17 candrAlokake nirmAtA jayadevake mata meM - "nirdoSA lakSaNavatI sAlaGkArarasA'nekavRttirvAkU arthAt zrutikaTu Adi doSase rahita, akSarasaMhati Adi lakSaNase sahita, pAcAlI Adi rIti se yukta, zleSa, prasAda Adi guNase bhUSita, anuprAsa aura upamA Adi alaGkAra sahita evaM zRGgAra Adi rasa tathA madhurA Adi aura usI taraha abhidhA Adi vRttiyoMse yukta zabdako "kAvya" kahate haiM / sarI tirguNabhUSaNA / "kAvyanAmabhAkU / " 1-7
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 zauddhodanike mata meM - ( 9 ) : "kAvyaM rasAdimadvAkyaM zrutaM sukhavizeSakRt / " arthAt rasa Adise viziSTa, sukhavizeSa utpanna karanevAlA vAkya "kAvya" sunA gayA hai / 19 prakRta AlaGkArika vizvanAtha kavirAjake matameM bhI" vAkyaM rasAtmakaM kAvyam / " arthAt rasa rUpa AtmA ( jIvanAdhAyaka ) vAlA vAkya "kAvya" hai / 20. alaGkArazekhara ke kartA kezava mizra ke mata meM "rasA'laGkArayuktaM sukhavizeSasAdhanaM kAvyama || " arthAt rasa aura alaGkArase yukta sukhavizeSa ( anirvacanIya Ananda ) kA sAdhana kAvya hai / 21 rasagaGgAdhara paNDitarAja jagannAyake zabdoM meM- " ramaNIyA'rthapratipAdakaH haH zabdaH kAvyam / " arthAt ramaNIya arthakA pratipAdaka zabda kAvya hai / yAda rakhanA cAhie paNDitarAja zabdako kAvya mAnate haiM, mammaTa bhaTTa zabda aura artha donoM ko kAvya mAnate haiM / ma0 ma0 gaGgAdhara zAstrIne zabda mAtra kAvya hotA to zabda mAtra meM vidyamAna doSa, guNa, alaGkAra aura dhvanikA nirUpaNa hotA ayaMgata doSa gugAdikoM kA nirUpaNa nahIM hotA ataH kAvyatva ubhayaniSTha hai aisA likhakara mammaTabhaTTake mataka samarthana kiyA hai / ma0 ma0 nAgezabhaTTane bhI "kAvyaM paThitaM zrutaM kAvyaM, buda kAvyam" ina prayogoM zabda aura artha donoM meM kAvya padakA vyavahAra dekhanese kAvya padakA pravRttinimitta vyAsajyavRtti hai aisA likhakara prAcIna AcAryake mataka samarthana kiyA hai / 22. ekAvalI meM vidyAdhara kahate haiM "zabdA'rthavapustAvat kAvyam" arthAt kAvya, zabda aura artha rUpa zarIravAlA hai / 23 pratAparudrIya meM vidyAnAthane likhA hai "guNA'laGkArasahitau zabdA'ya doSavarjitau / gadyapadyobhayamayaM kAtryaM kAvyavido viduH !" arthAt guNa aura alaGkAra se sahita, doSase varjita zabda aura artha, gadya aura pa donoMko "kAvya" kahate haiM /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ .( 10 ) 24 sAhityasArameM acyutarAja kahate haiM "tatra nirdoSazabdA'rthaguNavattve sati sphuTam / gadyAdibandharUpatvaM kAvyasAmAnyalakSaNam // " arthAt doSarahita zabda aura artha guNase yukta hokara gadya zIra padyase nibaddha jo sandarbha hai vaha kAvyakA sAmAnya lakSaNa hai| 25 sAhitya ratnAkarameM dharmasUri likhate haiM _ "saguNA'laskRtI kAvyaM padA'rthoM dossvrjitau|" arthAt guNa aura alaGkArase sahita, doSate rahita zabda aura arthako "kAnya" kahate haiN| 26 alaGkAracandrikAmeM nyAyavAgIzake mata meM "guNA'laGkArasaMyukto zabdA'rtho rsbhaavgau| nityadoSavinirmuktau kAvyamityabhidhIyate / / " arthAt guNa aura alaGkArase saMyukta, rasa aura bhAvake pratipAdaka aura nitya: doSase rahita zabda aura arthako "kAvya" kahate haiN| 27 kAvyaprakAzakI "pradIpikA" TIkAke racayitA caNDIdAsa 'AsvAdajIvAtuH padasandarbhaH kAvyam" rasakA jIvanauSadha padasandarbha "kAvya" hai, aisA ullekha karate haiN| isa prakAra yahA~ 27 AcAryoMke matAnusAra kAvyakA lakSaNa likhA gayA haiM, inameM mammaTamaTTa, vizvanAtha kavirAja aura paNDitarAja jagannAthake mata adhika prasiddha aura vidvajjanoMse samAdata haiM / aba kAmya ke prayojanake viSaya meM kucha likhate haiM / kAvyaprakAzameM mammaTabhaTTakA vaktavya hai "kAvyaM yazase'rthakate. vyavahAravide zivatarakSataye / sadyaH paranirvRtaye kaantaasmmittyopdeshyuje|| arthAt kAvya yaza, artha ( dhana ) aura vyavahArakA parijJAna 'akalyANake parivArake aura tatkSaNa ( sunane vA dekhaneke anantara ) hI kAntAke samAna upadeza deneke lie kAraNa hotA hai| vAkyake tIna bheda hote haiM prabhusammita, suhRtsammita aura kAntAsammita inameM pahalA vedavAkya "aharahaH sandhyAmupAsIta' pratidina sandhyAkI upAsanA kare aisA AdezavAlA vAkya "prabhRmmita" hai / lokameM bhI prabhu bhRtyako iSTa aura aniSTa samasta kArya meM pravRtta karatA hai, ataH prabhusammita vAkya meM iSTa prAptikA upAya aura manoharatA nahIM hai / dUsarA zakya suhRtsammita hai, jaise mitra apane mitrako iSTaprAptimeM pravartaka vAkya kahatA hai, isa koTimeM itihAsa, purANa aura dharmazAstrake vAkya
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 11 ) Ate haiM, parantu isameM bhI manoharatA nahIM hai| tIsarA vAkya kAntAsammita hai| jaise kAntA (strI) apane patiko manohara padAvalIse hitakAryameM upadeza dekara pravRtta karatI hai, vaha vAkya kAntA pammita hai, kAvya bhI kAntAsammita vAkya hai, vaha manoharatAse hitakA AdhAna karanevAlA hai| . sAhityadarpaNameM vizvanAtha avirAja likhate haiM---- "caturvargaphalaprAptiH sukhAdalpadhiyAmapi / kAvyAdeva" arthAt alAbuddhivAloM ko bhI kAvya hI sukhapUrvaka caturvarga ( dharma, artha, kAma aura mokSa ) phalakI prApti hotI hai / isI prakAra bahutase vidvAnoMne lamaNa karaneke avasarameM kAyako niratizaya Ananda, yaza aura arya AdikI prAptikA kAraNa batAyA hai / aba alaGkArazAstra lakSyabhUta kucha granthoM kI carcA karate haiM / padya-kAvya 1 vAlmIkirAmAyaNa ( Adi kAvya ) zlokasaMkhyA 24000 ( prAyaH anuSTup chanda ) kartA-vAlmIki mani / smy-tretaayug| 2 jAmbavatI vijaya vA pAtAlavijaya kAvya, kartA-mahAvaiyAkaraNa aSTAdhyAyIkAra pANini muni / pUrNokta kAvya abhI upalabdha nahIM, para bahuta granthoMmeM usakA ullekha hai / samaya-hRSTapUrva-343-321 / DaoN0 rAmakRSNa bhANDArakara aura golDaSTrakarake matA'nusAra pANinikA samaya IsAse 700 varSa pUrva hai| yudhiSThira mImAMsakake matameM vi0 pU0 2800 varSa samaya hai| 3 svargArohaNakAvya, kartA-aSTAdhyAzIpara vAtikakAra kAtyAyana muni / jaise rAjazekharane likhA hai "namaH pANinaye tasmai, yasmAdAvirabhUdiha / AdI vyAkaraNaM, kAvyamanujAmbavatI jayam / / " yaha kAvya bhI abhI ulabdha nahIM, para bahuta granthoM meM isakI carcA kI gaI hai| mahAbhASya-4-3-110 meM isakA "vAraruca kAvya"ke rUpa meM ullekha hai| mahArAja samudraguptake kRSNacarita kAla meM isa viSayapara aisA prakAza DAlA gayA hai "na keralaM vyAkaraNaM pupoSa dAkSIsutasyeritavArtikaryaH / kAvye'pi bhUyo'nucakAra taM vai kAtyAyano'sau kvikrmdkssH||" isI prakAra nahAbhASyakAra pataJjali munine bhI "balibandha" aura "kaMsavadha" Adi nATakoMkA ullekha kiyA hai, "jaghAna kasaM kila vAsudevaH' ityAdi udAharaNa bhI diyA hai / parantu ukta do grantha bhI abhI upalabdha nahIM haiN| isI taraha "vArarucaM kAvyam" likhakara bhASyakArane saMbhavataH "svargArohaNa" kAmpakA nirdeza kiyA hai evam mahAbhASyameM "vAsavadattA" "sumanottarA" aura "bhaimarathI" mAdi AkhyAyikAoMke bhI.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) ullekha milate haiM, parantu unameM eka bhI upalabdha nhiiN| samprati kAvyomeM laghutrayI aura bRhattayIkA pracura pracAra hai| laghutrayI-laghutrayI kahanese kumArasaMbhava, meghadUta aura raghuvaMza ye tIna kAnya liye jAte haiM / ye tInoM kAvya kAlidAsaracita haiN| 4 kumArasaMbhava -- yaha mahAkAvya hai. isameM 17 sarga haiN| isameM rAjakumAra( kArtikeya ) kI utpattiko kathA hai| isapara kolAcala mallinAthakI TIkA hai| isameM prathama sargameM pArvatIke janmakA varNana, dvitIyameM tArakA'surase pIDita devatAoMkA brahmadeva ke samIpa jAnekA varNana, tRtIyameM kAmadAhakA varNana, caturtha meM rativilApa, paJcamameM pArvatI kI tapazcaryA, SaSThameM pArvatIkA vAgdAna, saptamameM pArvatIkA vivAhavarNana, aSTamameM pAvatIkI ratikrIDAkA varNana, navamameM kailAsagamana, dazamameM kumArakI utpatti. kA varNana, ekAdazameM kumArakI krIDAkA varNana, dvAdazameM kugarake senApatitvakA varNana, trayodazameM kumArakA senApatitvameM abhiSeka, caturdazameM devasenAkA prayANa, paJcadaza meM devatAoM aura daityoMkI senAoMkA saMghaTana, SoDazameM devatAoM aura daityoMkA saMgrAmavarNana aura sanadazameM tArakAsurake vadha kA varNana hai / isa mahAkAvyameM 8 sargataka hI mallinAthakI saJjIvanI TIkA hai| pAzcAttya vidvAn 8 sargataka hI kAlidAsako racanA mAnate haiM, zeSa sarga kisI vidvAnse prakSipta mAnate haiN| kAlijhAsane RtusahArakI racanA kara isakI racanA kI hai aisA pratIta hotA hai / 5 meghadUta--meghadura khaNDakAvya hai| isameM do baMza hai pUrvamegha aura uttaramegha, isameM kuverazApase dAtAdiyukta rAmagiri sthita kisI yakSane alakApurImeM sthita apanI pa-nIko sandeza dene ke lie meghase prArthanA kI hai| isameM pUrva meghameM 63 aura uttarameghameM 52 padya haiM / choTA hote hue bhI yaha jagatprasiddha manohara kAvya hai| isake anukaraNameM uddhavadUta, manodUna, haMsasandeza Adi kaI dUta kAvyoMkI racanA huI hai, yahAM taka ki videzameM bhI isakA anukaraNa huA hai| isameM dakSiNAvartanAtha, vallabhadeva aura mallinAthakI sajIvanI TIkA prati prasiddha hai| meghanake kathAnakakA upajIvyabrahmavaivartapurANastha yoginI nAma kI aSADha kRSNa - dazI ke mAhAtmya kI eka kathA hai, jise bhagavAna zrIkRSNane mahArAja yudhiSThirako batalAI hai| 6 raghuvaMza--yaha mahAkavi kAlidAsakA atyanta pariSkRta manohara mahAkAvya hai isameM raghuvaMzake rAjAoMkA saMkSipta aura sAragarbha varNana hai| isameM .9 sage haiN| jinameM prathama sarga meM raghake pitA dilIpake vaziSThake AzramameM jAnekA varNana, dvitIyameM dandinIkA dilIpako varapradAnakA varNana, tRtIyameM rakhakA janma aura sujhAvasthAprApta unakA rAjyAbhiSeka, caturthameM vizvajit yajJake lie ra digvijaya, paJcamameM raghuke putra ajake svayaMvarameM gamatakA varNana hai, paSThameM indumatIkA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) . - vayaMvaravarNana, saptamameM indumatIse ajakA vivA, aSTamameM indumatIke asAmayika maraNase ajake vilApakA varNana, navamameM abake putra dazarathakA mRgayAvarNana, dazamameM rAmake avatArakA varNana, ekAdazameM rAma Adi rAjakumAroMke vivAhakA varNana, dvAdazameM rAmakA vanagamana aura rAvaNakA sItAharaNa tathA sugrIvakI sahAyatAse rAmakRta rAvaNavadhakA varNana, trayodazameM rAmake sItA aura lakSmaNake sAtha ayodhyA lauTanekA varNana, caturdaza meM lokA'pavAdake kAraNa sItAke parityAgakA varNana, paJcadazameM kukhako rAjyAbhiSeka dekara rAmake svargArohaNakA varNana, SoDazameM kuzakA kumuvatIse pariSayakA varNana, saptadaza meM kuzaputra atithikA varNana, aSTAdazameM raghukA vaMzA'nukrA varNita hai, tathA ekonaviMza sargameM raghuvaMza ke rAjA agnivarNake zRGgArakA varNana hai / raghuvaMza saMkSipta hote hue bhI Avazyaka vanoMse vibhUSita hai isameM kavike adbhuna aura pariNata mastiSkakA paricaya milatA hai| isameM anuSTapa, vazastha, hariNI, mandAkrAntA Adi aneka chandoMkA prayoga milatA hai, kAlidAsakI racanAmeM prasAda guNa vaidarbhI rIti aura upamA Adi alaGkAroMkI vizeSatAke viSayameM kyA kahatA hai ? AryasaMskRtiko unake pratyeka granthameM AdarzakI jhAMkI pracura mAtrAmeM milatI hai| kalidAsa IsAse 57 varSa pUrva vikramAditya ke navaratnoM meM anyatama mahAn ratna the| bRhattrayImeM tIna mahAkAvya parimaNita haiM, kirAtArjunIya, zizupAlavadha aura naiSadhIyacarita / 7 kirAtArjunIya-kirAtArjunIyake kartA bhAravi / samaya-mahAkavi bhAravi IsAkI SaSTha zatAbdIke uttarAI meM hue haiN| isakA kathAnaka mahAbhArata ke AdhArapara avalambita hai / isameM aThAraha sarga haiN| tapazcaraNake lie jaba arjuna indrakIla parvata gaye, usa samaya unakI zaktiparIkSAke lie mahAdevane kirAtakA rUpa lekara unase yuddha kiyA hai, itane hI viSayako bhittipara yaha mahAkAvya avalambita hai / padoMke sarala hanepara bhI isameM arthagAmbhIrya adhika hai, ataH "bhAraverathaMgauravam" yaha ukti prasiddha hai| ata eva isake ghaNTApathanAmaka TIkAke kartA mallinAthane bhI bhAravike vacanako "nArikelaphalasammita" likhA hai| prakRtikA varNana ati gaya manohara zailIme isameM prastuta kiyA gayA hai| apanI rAjanItikI abhijJatA bhI kavine darasAI hai, saMskRta bhASA aura vyAkaraNameM kavikA pUrNa adhikAra dekhA jAtA hai| pandrahaveM samameM ihoMne citrakAvyake zilpakA bhI pradarzana kiyA hai| isameM 1 zloka vo kevala "na" varNapara avambita hai| 8 zizupAlavadha, samara-kha0 saptama zataka / zizupAlavadhake kartA "mASakavi" hai, ataH isako "mAghakAvya" bhI kahate haiN| mAghakA janma gujarAtake "mIvamAna
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ nagarameM huA thaa| inake pitAmaha suprabhadeva gujarAtake rAjA varmalAtake pradhAna mantrI ye| inake pitAkA nAma dattaka thaa| mAghakavi dhanADhya aura dAnazIla the| inakA samaya lagabhaga 675 IsavI hai| zizupAlavadhameM yudhiSThirake rAjasUya yajJameM cedi dezake rAjA zizupAlake badhakI kathAkA mavistara varNana pAyA jAtA hai| isameM kula 20 marga aura 1650 padya haiM / isameM kavine bahuta sthAnoMpara bhAravikA anukaraNa kiyA hai / isameM rAjanItike sAtha-sAtha parvata, samudra, Rtu aura jalakrIDA Adi viSayoMkA bar3I proDhise alaGkArapUrNa varNana kiyA gayA hai| citra kAvyameM bhI kavi bhAravise Age bar3he hai| mAgha kavi vaiyAkaraNa the, ataH saMskRta bhASAmeM unakA pUga adhikAra thA / 'mAghe santi trayo guNAH" isa uktike anusAra mAghameM upamA, arthagaurava aura padalAlitya ina tInoM guNoMkI samaSTikI carcA pAI jAtI hai| inakA pantha zizUpAla vadha mAtra upalabdha hai| inake nAmase phuTakara kula padya subhASitagrantha AdimeM milate haiN| zizupAlavadhameM 17 TIkAoMkI prasiddhi hai| unameM vallabhadevakI sandehaniSauSadhi, cAritravarddhanakI TIkA aura mallinAthakI sarvakaSA TIkA bahuta prasiddha haiM / 9 naiSadhIyacarita samaya-kha0 12 zatAbdI, naiSadhIyacaritake kartA zrIharSa mizra haiM / ye darzanazAstrake mahAn vidvAn aura khaNDanakhaNDakhAdya jaise apratima grantha ke racayitA hai| inake pitAkA nAma hIra aura mAtAkA nAma mAmalladevI vA alladevI thaa| inhoMne cintAmaNi mantrakA anuSThAna kiyA thA jisake phalasvarUpa yaha kRti "naiSadhIyacarita" hai| ye kAzInareza vijayacandrake sabhApaNDita the ! inakA samaya IsavI 12 zatAbdI hai / naiSadhIyacaritameM niSadhanareza nalake damayantIse pANigrahaNake viSayakA avalambana kiyA hai / kathAnakakA upajIvya mUlataH mahAbhArata hai| mahAkavine apanI kalpanAkucikAse atizaya manohara racanA kI hai| sthAna-sthAnapara vaidarbhI ora goDI rItikA, prasAda aura oja guNakA maNikAJcanasaMyogake samAna saMmizraNa hai| rasa, dhvani, aura bhAvakA Adhikya aura upamA, zleSa Adi alaGkAroMkA vilAsa aura aneka prakArake chandoMkA inhoMne svacchandatApUrvaka camatkAra dikhalAyA hai| saMskRta bhASApara inakA pUrNa adhikAra thA, kyA laukika kyA zAstrIya sabhI viSayapara inhoMne AdhikArika rUpameM prakAza DAlA hai aura pUrvavartI sava kaviyoMko pIche chor3a diyA hai| ata eva kahA jAtA hai-"udite naiSadhe bhAno kva mAghaH kva ca bhAraviH" : ata eva kahA jAtA hai "naiSadhaM vidvdaussdhm"| pratyeka sargameM sause adhika padya haiM / yaha mahAkAvya 22 sargataka hI upalabdha hai, parantu nalake damayantIpariNayatakake caritrake dekhe jAnese anya sargoM kI bhI sattAkI kalpanA hotI hai, astu / isa prakAra ati.prasiddha laghutrayI aura bRhatprayI nAmake kAvyoMkI carcA kI gii| isI prakAra saMskRta. sAhityameM pakSa kAvyoMkI paThanapraNAlI pahale rahI unameM pUrvokta raghuvaMza, kumAra.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhava, kirAtArjunIya, zizupAlavadha aura , naiSadhIyacarita hI paJca kAdhyakI prasiddhivAle haiM inakA sAmAnya paricaya de cuke haiM / 10. buddhacarita-samaya-kha. dvitIya zatAbdI, bauddha dArzanika azvaghoSane buddhacaritakI racanA kI hai / isameM gautama buddhake caritakA varNana hai / yaha caudaha sargotaka hI upalabdha hai| isameM pahale 28 sarga the, jo cInI aura tibbatI anuvAdoM se jAne jAte haiM / prasAda guNase alaGkRta yaha kAvya hai, isake aura azvaghoSake hI saundaranandake katipaya padya kAlidAsake kumArasaMbhava aura raghuvaMzake padyoMse milate julate haiM, parantu kAlanirNayase kAlidAsakA anukaraNa azvaghoSane kiyA hai yaha sAvita hotA hai| 11 saundarananda-yaha mahAkAvya bhI mazvaSoSakI racanA hai| isameM 19 sarga haiM isameM gautama buddhake sautele bhAI nanda, evam nandakI patnI sundarIkI manohara kathAkA citraNa hai / buddhake upadezase nanda buddhadharmameM dIkSita hotA hai, parantu apanI patnI sundarImeM Asakti bhI chor3ane meM asamartha hotA hai| vAsanA aura tyAgakA saMgharSa isameM manohara rUpameM darzAyA hai, anta meM sarasaGgati aura sadupadezake phalasvarUpa nanda vAsanAke ucchedameM samartha hotA hai| 12 haravijaya mahAkAvya (kavi-ratnAkara)-samaya 0 navama zatAbdI / prAcIna saMskRta sAhityameM yaha sabase bar3A mahAkAvya hai / isameM 50 sarga haiN| isameM mahAdevajIke andhakA'surake vadhakI kathAkA vistIrNa aura manohara zailAmeM varNana hai| isake kartA mahAkavi ratnAkara haiN| isameM inhoMne bANabhaTTako zaMlIkA anukaraNa svIkAra kiyA hai / isameM yamaka tathA anya zabdAlaGkAra tathA citra kAnyakI racanA pracura honepara bhI arthAlaGkAroMko bhI sthAna-sthAnapara acchI tarahase darasAyA hai| isameM pracura chandoMkA bhI prayoga kiyA gaya hai / isa mahAkAvyakI alakaviracita "viSamapadodyota" nAmaka TIkA prakAzita huI hai| .. 12 vikrabhAdevacarita, kavi-vihaNa-samaya kha0 11 zatAbdI / yaha aitihAsika mahAkAvya hai| isameM chaThe vikramAdityake jIvanacaritrakA varNana hai| isameM 18 sarga haiN| isameM pahale sargase terahaveM sargataka vikramAdityake pUrvajokA aura pichale caudahavese aThAharaveM arthAt 5 sargomeM vikramAdityakA varNana hai / yaha uccakoTikA mahA. kAvya hai| isameM mahAkavi vilaNane kAlidAsakA anukaraNa kiyA hai| karmI rIti prasAda guNa, dhvani, rasa Adi aura alaGkAroMkA prayoga yahA~ sthAna-sthAnapara milatA hai| 13 stutikusumAJjali (kavi-jagadarabhaTTa) (samaya I0 1300 karIba) kAzmIrake jagaddharabhaTTakI stuti kusumAJjali utkRSTa kAvya hai| zAnta rasase botaprota yaha kAnya atizaya manohara zailIse viracita hai| isameM bhagavAn zaGkarakI cittAkarSaka bhaktise paripUrNa kula 38 stotra haiM, antameM solaha padyoMmeM kavine apane vaMzakA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) varNana kiyA hai| granthameM samaSTi zlokasaMkhyA 1439 hai| isameM pratyeka stotra bhitra pina chandoMmeM mahAkAvyake sargake DhaGgapara likhe gaye haiN| isameM prasAda aura mAdhurya guNa paripUrNa hai, isakA paripAka bhI bahuta AkarSaka hai| isameM 1700 IsvImeM rAjAnaka ratnakaNThase viracita "laghupazcikA" nAmakI TIkA upalabdha hai| gadyakAvya 1 dshkumaarcrit-kvi-dnnddii| ( samaya 600 IsvI lagabhaga ) yaha grantha kathArUpa hai| isameM abhI 3 vibhAga upalabdha hai, pUrvapIThikA, dazakumAracarita aura uttarapIThikA / pUrvapIThikA meM pA~ca ucchvAsa, dazakumAracaritameM ATha ucchvAsa haiM aura uttarapIThikA saMkSipta hai| daNDIkA yaha anya vikala rUpameM upalabdha nahIM haiN| isakA kucha aza naSTa huA aura kucha aMza pIchese jor3A huA pratIta hotA hai / jo ho, isameM dazakumAroM jinameM rAjavAhana aura zeSa 9 mantriputroMke caritrakA varNana hai| pUrvapIThikAmeM do kumAroMkA caritravarNana hai, kumAracaritake ATha ucchvAsoMmeM 8 kumAroMke caritra varNita haiN| uttarapIThikAmeM kathAsamApti kI gaI hai| isakI zailI subandhukI vAsavadattAkI-sI zleSabahula aura gauDImeM nibaddha nahIM hai, na bANabhaTTakAHsA varNanavistara hai| kucha azlIlatA hokara bhI isakI kathAeM adbhuta aura cittako AkRSTa karanevAlI hai / sthala-thalapara anuprAsakI pracuratA pranthako alaMkRta karanevAlI hai| 2 vAsavadattA-kavi-subandhu / (samaya kha0 saptamazatakakA Aramma) saMskRta sAhityameM sabase prAcIna gadya kAvya vAsadattA hai, isake kartA kavivara subandhu haiM, inake viSayameM aisI prasiddhi hai subandhurvANabhaTTazca kavirAja iti tryH| - vakroktimArgAnapuNazcaturtho vidyate na vaa|| isakI kathA na itanI siddha aura na rocaka hI hai, para kavine isameM apane kAvyazilpakI hada kara dI hai, inakA grantha pratyakSarazleSamaya hai, isako kavine svayam svIkAra kiyA hai / bANabhaTTa kavine "kavInAmagalarko nUnaM vAsavadattayA" aisA likhakara inakI prazaMsA kI hai| mahApaNDita subandhune kavitvase adhika apane pANDitya kA hI pradarzana kiyA hai| vAsavadattAmeM kAdambarIke samAna lambe lambe pada aura vAkya nahIM haiM, para zleSako batipracuratAse socate socate pAThakakA dhairya TUTane lagatA hai| jo ho isakI zailI pANDityapUrNa hai, isameM sandeha nhiiN| 3 harSacarita-kavi-bANabhaTTa ( samaya-kha0 SaSTha zatAbdI ), thAnesarake mahArAja
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) harSavarddhanake caritra ke prakAzanameM prasiddha harSacarita aitihAsika AkhyAyikA grantha haiN| inameM 8 ucchvAsa haiN| prathama aura dvitIya ucchavAsameM kavine apane vaMzakA anukIrtana kiyA hai, avaziSTa chaH ucchvAsoMmeM harSavarddhanakA atimanorama zailImeM varNana kiyA hai| yadyapi kAdambarIke sadRza isameM pariSkRta prauDhi nahIM hai, yaha kavike gadyakAvyameM prArambhika kRti vidita hotI hai / tathA'pi sthala-sthala meM isa meM karuNarasase ota-prota atyanta hRdayadrAvaka varNana milatA hai / bIca bIcameM vIrarasa aura zAntarasakI manorama jhAMkI bhI milatI hai / pahaleke do ucchvAsomeM raudra aura zRGgAra rasakA atimanorama citraNa kiyA gayA hai| ArambhameM kaI padyoMmeM pUrvavartI kAlidAsa Adi kaviyoMkI prazaMsA atizaya manohara hai / zrIharSadA pUrA carita vaNita na hone se yaha grantha adhUrA-sA pratIta hotA hai / isakA kAraNa ajJAta hai| 4 kAdambarI-kavi-bANabhaTTa / samaya-kha0 sAtavIM zatAbdIkA Arambha / kAdambarI bANabhaTTakI lokA'tizAyinI kRti hai| yaha kayAke rUpameM likhI gaI hai, isakI kyA kathA, kyA lekhanazailI kyA varNanakI madhuratA, dekhate hI banatI hai / sthala-sthalapara goDI rItikA ADambara honepara aura upamA aura zleSa Adi alaGkAroMkI pracuratA honeke sAtha-sAtha kucha durUhatA honepara bhI kAvyarasake AsvAdakI lolupatAse utsukatA nirantara bar3hatI rahatI hai-tabIyata UbatI nahIM hai / mahAzvetA aura puNDarIkake praNayakA; tathA kAdambarI aura candrApIDake anurAgakA, vindhyA'TavIkA tathA jAbAlike AzramakA varNana kise AkRSTa nahIM karatA hai ? vizvake gadyakAvyoMmeM yaha apratima aura manohara hai| bRhatkathAke AdhArapara isakA kathAnaka hai| parantu duHkhakI bAta hai ki yaha grantha adhUrA hI hai, pUrvAddha mAtra kavine likhA hai uttarArddha unake putrane likhakara granthako pUrNa kiyA hai| . nATaka rUpaka Adi 1 svapnavAsavadattA : nATaka, kartA-kavivara bhAsa / samaya-IsA-pUrva caturtha zatAbdIkA Arambha / svapnavAsavadattA Adi teraha rUpaka bhAsake nAmase pAye gaye haiN| unameM svapnavAsavadattA aura cArudatta sabase uttama haiN| bhAsake sabhI rUpaka prAJjala calI, varNanakI udAttatA, sUkSma manovijJAna aura zRGgAra, vIra Adi rasoMkI madhuratAse kisa sahRdayake hRdayako AkRSTa nahIM karate haiM ? mRcchakaTikakA upajIvya grantha "cArudatta" pratIta hotA hai / mahAkavi kAlidAsane bhI apane pUrvavartI kaviyoMmeM sabase prathama bhAsakA ullekha kiyA hai| bhAsake 13 rUpaka upalabdha haiM, jaise-pratijJAyaugandharAyaNa, svapnavAsavadatta, pratimA nATikA, paJcarAtra, abhiSeka, bAla parita, madhyamavyAyoga, dUtabAkpa, dUtaghaTotkaca, karNabhAra. UpabhaGga, cArudatta aura avimaark| 2 abhijJAnazAkuntala : nATaka, kartA-mahAkavi kAlidAsa / samaya-IsAse 57 varSa pUrva : abhijJAnazAkuntala kAlidAsakA sarvazreSTha nATaka hai / mahAbhAratake AdhArapara isakA kathAnaka hai / zakuntalA aura duSyannakA praNaya, unakA vipralambha zRGgAra, isameM dekhate hI banatA hai| kahA bhI jAtA hai 2 sA0 bhU.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) "kAvyeSu nATakaM ramyaM, tatrA'pi ca zakuntalA / " antarjagat aura bahirjaMga kA citraNa karane meM kavi apanI sAnI nahIM rakhate haiM / vizvarvAcita yaha nATaka hai / 3 mAlavikAgnimitra nATaka : kavi kAlidAsa / mAlavikA aura agnimitrake praNaya aura pariNaya isameM atimanorama zailIse pradarzita hai| kAtike rUpakoM meM yaha prathama racanA jAna par3atI hai / 4 vikramorvazI : isa troTakartA bhI mahAkavi kAlidAsa haiM / zrImadbhAgavata Adi purANoM meM varNita apsarA urvazI aura candravaMza ke mahArAja purUravAke praNaya aura vipralam zRGgAra isa grantha meM bahuta hI kuzalatAse pradarzita haiM / 5 ratnAvalI, priyadarzikA, (nATikA) nAgAnanda ( nATaka) : kavi - zrIharSa / samaya - 606-646 IvI / thAne ke mahArAja zrIharSa vA harbarddhana ke tIna rUpaka prasiddha haiM, unameM ratnAvalI aura trivadarzikA urarUpakake bheda nATikA hai / ratnAvalI - isameM rAjA udayana aura ratnAvalIkI praNayakathA manorana rUpase varNita hai / isameM nATyazAstra ke pracura niyamoM kA paripAlana kiyA gayA hai| isameM 4 aGka haiN| priyadarzikA : isameM bhI rAjA udayana aura rAjA dRDhavarmA kI putra prakA praNayakathA varNita hai / isameM bhI 4 aGka haiM / 6 nAgAnanda | yaha pA~tra akkoM kA nATaka hai, isameM vidyAdhara rAjaputra jImUtavAhana aura malayavatIkI praNayakathAkA varNana hai / isameM jImUtavAhana, garuDa bhojya eka nAgake vedale apanA zarIra sauMna kara usakI rakSA karate haiM, aura nAgoM ko Ananda dete haiM / kathAke AdhArapara isakA kathAnaka hai / 7 mahAvIracarita, uttararAma varita aura mAlatomAtra ye tInoM kavivara matrasUtikI kRtiyA~ haiM | bhabhUtikA samaya-IsAkI sAtavIM zatAbdI hai / mahAvIracarita aura uttararAmacarita nATaka haiM aura mAlatImAdhava prakaraNa hai / mahAvIra bhagavAn rAmacandrake yuddhakANDakA caritracitra hai, isameM pradhAna aura rapa hai -anya rasa yoga haiN| vaha samAsa kI adhikatA viSTa hai, parantu katipaya isameM ala manohara hai| isameM 7 aGka haiM / 8 utcarita : hotA hai kara tejI T nekI ka haiM / gAva usakA bhUkA utkRSTa saMgovAla nATaka hai| sItAnirvAsana se sake ki kavine jAtakako parAkASThA senA jIpI hai| isameM daza haiN| isameM vIke
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjAke mantrI bhUrivasukI kanyA mAutIkA vidarbharAjake mantrI devarAtake putra mAdhavake sAtha praNaya aura pariNayakA manohara varNana hai, isameM aneka saGkaTa aura inake parihArakA vizada aura manorama citraNa hai| isameM kaI padya meghadUtake Takkarake haiM, para rUpake lie anupayukta pANDityapUrNa zailImeM yaha racanA hai / 10 anargharAghava nATaka: kavi-murAri, sapaya 850 IsA-pUrva / zrIrAmacaritameM Azrita yaha nATaka hai| isake kartA murAri kavi mImAMsAke mahAn vidvAna the, jaise mImAMsAmeM bhaTTa aura guruke sampradAyoMse inakA nirAlA mArga hai vaise hI inakA nATakameM bhI nirAlA mArga hai, ataH yaha prasiddha ukti hai-"murArestRtIyaH panthAH" / isa granthase inakA praur3ha pANDitya parilakSita hotA hai parantu kAvyamAdhuyaMga AsvAda kama hI milatA hai / samasta aura durUha padoM ke bharamArase nATaka bahuta kliSTa hai / isameM 7 aGka hai| 11 mudrArAkSasa : kavi-vizAkhadata / samaya-I0 850, isameM sAta akka haiM / isameM cANakyakI sahAyatAse apane pitA nandake siMhAsanAra ArUDha candraguptakA vRtAnta varNita hai / nandake pUrva mantrI rAkSasa aura cANakyake rAjanItika dAvacachA isameM pUrNatayA varNana hai / nATaka prauDha pANDityapUrNa aura manohara hai / 12 prasannarAghava : kavi-jayadeva / samaya I0 1200 aura 1300 kA madhya bhAga / yaha nATaka bhI bhagavAna rAmake caritrapara avalambita hai| isameM rAmake vanavAsase lekara yuddhakANDatakako ghaTanAkA manorama aura kutUhalabarcasa varNana hai| kavitva kA pariNAma dekhA jAtA hai / ka va jayadeva mithilAke prakhapAta tAki aura alaGkArazAstrI bhI the, inakA alaGkAra grantha candrAlo supasiddha hai| 13 mRcchakaTika prakaraNa : kavi-zUdaka ! samaya-IsAkI dvitIya zatAbdI / y|| daza aGkoMse yukta hai / isameM ujjayinIke sArthavAha brAhmaga cArutta aura vasantasevA nAmako vAravilAsinIkI praNayaghaTanAkA manorama varNana hai| isameM rAjanItika kAntikA bhI sabIra citraga hai / saMskRta sAhityameM yaha bejor3a hai| isake pUrva cAra aGka mAsake pAdatta nATaka milate-ju se haiN| isameM rAjazyAla zArakI duSTatA; cArudatakI udAratA aura vasantasenAkA akRtrima praNaya ityAdi viSayoMkA atizaya AkarSaka varNana hai / zutAra aura karuNa rasa hA pari isameM dekhate hI banatA hai| 14 veNIsaMhAra nATaka: kvi-bhttttnaaraaynn| samaya-I0 675 / isameM sAta aGka haiN| mahAbhAratake pANDava-kauravayuddha kA isameM oja gugase paripUrita varNana hai, bIca-bIvameM prasAda gugakA bhI isameM nibAha huA hai / nATake bahuta se nigmoN| paripAlana isameM kiyA gayA hai| isameM mukhya vIra rasa hai, spala-syalAra kAga aura zRGgAra rasa mI vAgata haiN| anameM bhIma agnI pratijJAke anusA duHzAsanake rudhirase
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) draupadIkI veNIkA saMharaNa karanekI ghaTanAkA isameM varNana hai / yaha uccakoTikA bATaka hai / campUkAvya saMskRta sAhitya meM campUkAvya kI bhI vizeSatA hai / hama kucha campUkAvyoMkA varNana karate haiM / gadyapadyamaya kAvyako "campU" kahate haiM / 1 nalacampU : kavi - trivikrama bhaTTa / samaya I0 915 / saMskRta sAhitya ke campUgrantho meM nalacampU vA damayantIkathAkA sthAna mahattvapUrNa hai / trivikrama bhaTTa devAditya ke putra the| kahate haiM ki ye pahale bahuta mUrkha the, pArvatIke prasAdase pIche bar3e vidvAn hue / malacampUmeM 7 ucchvAsa haiM / isameM damayantI ke svayaMvaramAtrakA varNana honese yaha adhUrI mAlUma hotI hai / yaha pANDityapUrNa grantha hai, isameM vizeSa kara zleSakA gumphana pracura mAtrA meM haiM, use sulajhAneke lie mastiSka cakarA jAtA hai parantu vAsavadattAse yaha sarala aura sarasa hai / arthAlaGkArakI apekSA zabdAlaMkAra meM kavi kA adhika saMrambha pratIta hotA hai| isake gadyabhAgameM ojoguNakA tathA padyabhAgameM pAJcAlI rItikA anusaraNa pAyA jAtA hai / isakI TIkAoM meM caNDapAlakI viSamapadaprakAza TokA prAcIna prasiddha aura upalabdha hai / isake katipaya padya ati manohara aura prasiddha haiM / 2 rAmAyaNacampU : kabi - rAjA bhoja / samaya- I0 1050 / bhojakRta yaha campU pA~ca kANDoM taka hI upalabdha hai / isako pUrNa karaneke lie lakSmaNa bhaTTane SaSTha kANDakI aura veTarAya dIkSitane saptama kANDakI racanA kI hai| rAmAyaNacampU meM rAmAyaNakathAkA manohara varNana hai / yaha campU zabdA'laMkA roMse sajI huI hai| isameM kavikA pANDitya aura zabdA'laMkAra meM savizeSa abhiniveza hone se racanA kliSTa hai / 3 vizvaguNAdarza campU : kavi - veGkaTA'dhvarI / samaya - I0 1640 | vi zrIsampradAya ke the / isameM bhArata ke prasiddha tIrthaM AcArya, aura nagara Adike guNa aura doSoMkA manohara rUpa meM varNana hai / isameM kula 13 prakaraNa hai / alaMkAroMpara kavine khUba dhyAna diyA hai, bhASA kucha kliSTa hai / apane viSayakA yaha anUThA grantha hai / 4 bhAratacampU : kavi - ananta ! samaya - kadAcita 11 vIM zatAbdI / inhoMne bhAgavatacampU aura bhAratacampU donoM granthoMkI racanA kI hai / bhAratacampUmeM mahAbhAratakI kathA dI gaI hai| isameM 12 stabaka haiN| isameM zabdAlaMkAra aura arthAlaMkAra pracura parimANa meM haiM, zleSakI bhI nyUnatA nahIM hai| kucha kliSTa honepara bhI isameM mAdhuryaM aura prasAda guNa bhI yatheSTa haiM / varNanazailI bar3I manorama hai, yaha samasta campU granthoMmeM zreSTha hai| isameM nArAyaNa sUrikI prAcIna TIkA upalabdha hai /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 21 ) 5 vidvanmodataraGgiNI : campU kavi - vAmadeva rAmadeva vA virajIva bhaTTAcArya, samaya30 1703 | vAmadeva, rAmadeva vA ciraJjIva maTTAcArya rAghavendra ke putra the / inake do grantha upalabdha haiM, alaGgArazAstrame kAvyavilAsa aura campUmeM vidvanmodataraGgiNI / vidvanmodataraGgiNI choTI sI campU hai, isameM 8 taraGga haiN| isameM kavine apanA paricaya dekara zaiva aura vaiSNava Adi sampradAyoMke AcAyoMke zAstrArthakA pradarzana kara kramapUrvaka samI darzanoM kA paricaya diyA hai. racanA prauDha hai / isameM nyAyazAstra kI vizeSatA dikhalAI gaI hai / antameM hari aura harakA abheda pradarzita hai / isameM kavitvase adhika pANDityakA aMza hai / yaha alaGkArazAstra alaGkArazAstra ke lakSyabhUta kula kAvyoM kI saMkSipta carcA hai / isameM kAlakramakA anusaraNa na kara smRtipathaprApta kucha granthoMkA paricaya denekA prayAsa kiyA hai / aba alaGkArazAstra alaGkAragranthoMkA aura unake racayitAoMkA varNana karate haiM / 1 agnipurANa, karttA - vyAsa, samaya- dvAparayugakA antima bhAga | vyAsake 18 purANoM meM anyatama / saMskRta vAGmaya meM itihAsa meM mahAbhArata aura purANa meM agnipurANa vizvakoSake rUpa meM mAne gaye haiM / zrIkANe ise bharata, bhAmaha, daNDI, Anandavarddhana aura saMbhavataH bhojake bhI anantaravartI mAnate haiN| agnipurANa meM kramabaddha rUpase aneka viSayoM kA saGkalana hai / isakI zlokasaMkhyA 12000 hai / kalakattA meM mudrita mora- saMskaraNa ke anusAra 337 veM adhyAyase 347 veM adhyAya taka kula 11 adhyAyoMmeM sAhitya viSayoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai / jaise- kAvyAdilakSaNa, nATakanirUpaNa, zRGgArAdi: rasanirUpaNa, rItinirUpaNa, nRtyAdiraGgakarmanirUpaNa, abhinayAdinirUpaNa, zabdAlaGkAra, arthAlaGkAra, zabdA'rthA'laGkAra, kAvyaguNa viveka aura kAvyadoSaviveka / isameM kAvya 3 bheda kiye gaye haiM- gadya, padya aura mizra / gadyakA lakSaNa hai- "apada: padasantAnaH " arthAt caraNarahita padasamUhako "gadya" kahate haiN| usake bhI 3 bheda haiMcUrNaka, utkalikA aura vRttagandhi / gadyakAvya 5 bheda hote haiM-AkhyAyikA, kathA; khaNDakathA, parikathA aura kathAnikA / ina sabake pRthak pRthak lakSaNa haiM / catuSpadI arthAt jisake 4 caraNa hote haiM use "padya" kahate haiN| usake 2 bheda hote haiM - vRtta aura jAti / jahAM varNoMkA parigaNana hotA haiM use "vRtta" aura jahA~ mAtrAoMkA parigaNana hotA hai use "jAti" kahate haiN| vRttake bhI 3 bheda hote haiM--sama, arddhasama aura viSama | kAvyake phira 7 bheda hote haiM-- mahAkAvya, kalApa, paryAbandha vizeSaka, kulaka, muktaka aura koSa / isI prakAra isameM dRzya kAvya arthAt nATakaAdikA bheda lakSaNapUrvaka kiyA gayA hai / isI prakAra zRGgAra Adi 9 rasa, sthAyI bhAva aura vibhAva Adi bhAva, nAyakoM ke bheda, nAyakoMke sahacara, nAyikAbheda nAyaka 8 guNa, nAyikAke 12 vibhAva, pAJcAlI Adi 4 rItiyAM, bhAratI yAdi 4 vRttiyA~, nRttakA nirUpaNa, sAtvika Adi 4 abhinaya, salakSaNa zabdAlaGkAra
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22 ) anuprAsayamaka ke 10 bheda, citra kAvya ke 7 bheda, prahelikAke 16 bheda, gomUtrikA aura sarvatobhadra Adi bandha, upamA, rUpaka, sahokti Adi arthA'laGkAra, zabdA'rthA'laGkAra, kAnyake guNa aura doSa : ityAdi bahutase viSayoMkA varNana agnipurANameM upalabdha hotA hai| 2 nATyazAstra, kartA-bharata muni, samaya-tretAyuga, navIna matameM I0 pU0 prathama zatAbdI / bharata muni isa sampradAyake sabase prAcIna AcArya haiN| nATayazAstra meM saMgIta, nRtya nAdi viSayoMkA vistRta nirUpaNa hai| bharata munine upamA, rUpaka, dIpaka gora yamaka 4 alaMkAroMkA vivecana kiyA hai| isameM nATakako lakSya kara zRGgAra bAdi rasoMkA (zAntako chor3akara) nirUpaNa kiyA gayA hai| nATyazAspake naye saMskaraNameM 37 adhyAya aura caukhambAsaMskRtasorIja ke saMskaraNa meM 36 adhyAya palabdha hote haiM, abhinavaguptAcAryane isakI "abhinavabhAratI" nAmakI utkRSTa TIkAkI racanA kI hai| unake matA'nusAra isakI pralokasaMkhyA 6000 hai / bhavabhUtine uttararAmacaritake caturtha aGka meM bharatamunikI "tauryatrikasUtrakAra" likhA hai / nATaya. zAstrake prathama adhyAya meM nATakakI utpattikA varNana milatA hai / satyayugameM nATakakI bAvazyakatA nahIM thIM, pIche bhanuSyoMkI prItike lie. "jagrAha pAThyamRgvedAtsAmabhyo gItameva ca / yajurvedAdabhinayAna rasAnAtharvaNAdapi // " arthAt Rgvedase pAThaya, sAmavedase gIta, yajurvedase abhinaya aura atharvavedase rasoMko lekara nATakakA praNayana huA hai / isImeM likhA hai ki zivajIne tANDava, pArvatIne lAsya natya viSNune nATayarItikA dAna kiyA, taba bharatamunine nATayazAstra. kI racanA kara manuSyalokameM pracAra kiyaa| isa prakAra prakRta nATayazAstra bhAratIya sAhitya, saMgIta aura nRtyakalAke mahAn koSake rUpameM hai| isameM nATayakI pradhAnatA honepara bhI usake upakAraka chanda, alaMkAra aura saMgItake mUla siddhAntakA bhI prati. pAdana kiyA gayA hai| isameM kArikA, sUtra aura anuvaMzya zlokake rUpameM 3 prakAra. kI racanAe~ pAI jAtI haiM ! abhinavaguptakI TIkA ke anusAra anuvaMzya zloka prAcIna prAcAryose nirmita hai aisA pratIta hotA hai / abhinavaguptane nATyazAstrako "bharatasUtra" mora nAnyadeva nAma ke vidvAnne bharatako "sUtrakRt" zabdase ullekha kiyA hai| medhAvI bhAmahane apane granthameM "medhAvI" nAmake alaMkArazAstrIkA do vAra ullekha kiyA hai / saMprati inakA koI grantha upalabdha nahIM hai| 3 viSNudharmottara purANa, kartA-jyAsamuni, samaya dvAparakA antya bhAga isake
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ (23) tRtIyakhaNDameM 17 alaMkAroMkI carcA hai aura nATake mahatvapUrNa viSaryokA ullekha haiN| isameM prAyaH nATayazAstrakA anusaraNa hai| 4 kAvyA'laGkAra, lekhaka-bhAmaha / samaya-I. saptama zatAbdIkA Adi bhAga-bahuta vidvAn bhAmahako Adibha alaMkArazAstrI mAnate haiN| inake aura daNDIke pUrvA'parabhAvameM bahuta maThabheda dekhA jAtA hai| kAvyAlaMkArameM chaH pariccheda haiM aura 400 padya hai| prathama paricchedameM kAvyazarIrakA nirNaya. dvitIya aura tRtIyameM alaMkAra nirNaya, caturthameM 50 padyoMmeM doSanirNaya, pazcamameM nyAyanirNaya arthAt nyAya aura vaizeSikake pramANa aura paJcA'vayava vAkyoMkA vicAra hai / aura SaSTha paricchedameM zabdazuddhikA vivecana kiyA gayA hai| udbhaTa bhaTTane isakI TIkA kI hai aura pratihArenduH rAjane laghuvRtti likhI hai| vidyAnAtha, syyaka, abhinavagupta aura mammaTabhaTTa Adi AcArgAne bhAmahakA saMmAnapUrvaka ullekha kiyA hai| rasa hI kAvyakA mUla hai isa bAtako bhAmahane svIkAra nahIM kiyA hai / daNDIke hI samAna unhoMne guNa aura alaMkArake vizeSa bhedakA ullekha nahIM kiyA hai| bhAmaha alaMkArasampradAyake pravartaka ke rUpameM mAne gaye haiN| granthake anta meM unhoMne apaneko "rakrilagomisUnu" likhA hai, isa. lie unheM kucha loga bauddha mAnate haiM, parantu yaha mata sarvasammata nahIM hai| kyoMki mAmAne apane grantha meM kahIM bhI buddhakA ullekha nahIM kiyA hai, saMbhavataH ve kAzmIranivAsI brAhmaNa the / kAvyA'laMkArameM adhikAMza anuSTup chanda haiM, bIca bIca meM anya chanda bhI haiM / kAvyakI AdhArabhUta bhASAoMmeM unhoMne saMskRta, prAkRta aura apabhraMza ina tIna bhASAoMko mAnA hai / kAvya ke gadya aura padya do bheda diye haiN| phira viSayakI dRSTi se bhAmahane vRttadevAdicaritazaMsi, utpAdyavastu, kalAzraya aura zAstrAzraya isa prakAra kAvyakA vibhAjana kiyA hai / unhoMne kAvyake 5 bhedoMkA bhI parigaNana kiyA hai, jaise-sargabandha ( mahAkAvya ), abhineyA'rtha ( dRzyakAvya ), AkhyAyikA, kathA dhaura anibaddha / inameM bhAmahane abhineyArthakA kevala uddaza likhakara vizeSa carcA nahIM kI hai / gauDI aura vaidarbhIke bhedako bhAmahane nirarthaka kahA hai| kAvyAdarza, lekhaka-daNDI, samaya-I0 saptama zatAbdIkA uttraarddh| kavirATa daNDIke kAvyAdarzameM tIna pariccheda haiN| kucha logoMne tRtIya paricchedake kucha zlokoMko alaga kara caturtha pariccheda banA DAlA hai| isakI padyasaMkhyA 660 hai / isameM adhikatara anuSTupa chanda haiM, bIca bIca meM anya chandoMkA bhI prayoga kiyA gayA hai / kAvyAdarzameM prathama pariccheda meM kAra kA lakSaNa aura usake bheda, mahAkAvyakA lakSaNa, gadyake bheda, kathA aura AkhyAyikA meM abheda, mizra kAvya, kAvya meM bhASAoMkA bheda, haidarbhI aura goDI mArga (rIti ), vaidarbhIke 10 guNa, kavitvakI utpatti itane viSaya haiM / dvitIya meM alaMkArakA lakSaNa alaMkAroMke nAma aura 35 arthAlaMkAroM
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) lakSaNa aura udAharaNa haiM / tRtIyameM zabdA'laMkArakA varNana hai, jaise-yamaka gomUtrikA, arddhabhrama, sarvatobhadra, svaraniyama, sthAnaniyama, varNaniyama, aura prahelikA, itane viSayoMkA nirUpaNa hai| kAvyAdarzake prArambhameM "caturmukhamukhA'mbhojavanahaMsavadhUrmama / mAnase ramatAM nityaM sarvazuklA sarasvatI // " isa zlokase maGgalAnaraNa kiyA hai / vastutaH yaha zloka sarasvatIrahasyopaniSadakA hai, daNDIne usakA uddharaNa kiyA hai| kAvyAdarzameM kAvyake 3 bhedoMkA ullekha kiyA hai-gadya, padya aura mizra / mizrase usameM nATaka aura campUkA nirdeza kiyA gayA hai| kAvya meM prayojya bhASAko daNDIne saMskRta, prAkRta, apabhraza aura mizra isa prakAra 4 bhedoM meM vibhakta kiyA hai / ve likhate haiM "saMskRtaM nAma devI pAganyAkhyAtA maharSibhiH / tadbhavastatsamo dezItyanekA praakRtkrmH||" 1-33 "mahArASTrAzrayAM bhASAM prakRSTaM prAkRtaM viduH| sAgaraH sUktiratnAnAM setubandhAdi yanmayam // " 1-34 arthAt mahaSiyoMne saMskRtako "devavANI" kahA hai / prAkRta bhASAke 3 bheda haiMtadbhava, tatsama aura dezI / mahArASTrameM vyavahRta bhASA utkRSTa prAkRta hai| sUktirUpa rasnoMke samudrasvarUpa "setubandha" Adi kAvya jisa mahArASTra bhASAmeM ravita hai| isI prakAra dezabhedase prAkRta bhASAke zaurasenI, gauDI aura lATI Adi bheda haiN| AbhIra AdikI bhASA apabhraMza rUpameM mAnI jAtI hai| sAmAnyataH saMskanase bhinna bhASA apabhraMza bhASA mAnI jAtI hai / alaMkArazAstriyoM ke do prasthAna dekhe jAte haiM, unameM eka vyAsa aura bharata munise upadiSTa prAcIna, jisake rAjA bhoja Adi manuyAyI haiM, dUsarA abhinavaguptAcArya Adi vidvAnoMse udbhAvita abhinava, jisake mammaTabhaTTa Adi vidvAn anugAmI haiN| kAvyAdarzameM bhI prAcIna prasthAnakA anugamana kiyA gayA hai / kAvyAdarza rItimArgakA pratiSThApaka ora alaMkAramArgakA pratipAdaka hai| kahA jAtA hai ki bhAmahane mevIke matakA anusaraNa kiyA hai aura daNDIne usakA khaNDana kiyA hai / ___ daNDIkA nivAsa sthAna kAJcI nagarI thiiN| kucha vidvAn vaidarmI rItike prazaMsaka honese unheM vidarbha ( barAra ) ke nivAsI kahate haiN| daNDIkI prazaMsA meM aisI ukti hai "jAte jagati vAlmIko kavirityabhidhA'bhavat / kavI iti tato vyAse, kavayastvayi daNDini / /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI taraha daNDokI racanAke viSaya meM zAGgadharapaddhati ke trayo'gnayastrayo vedAstrayo devAnayo guNAH / trayo daNDiprabandhAzca triSu lokeSu vizrutAH / / ___ isa padyake anusAra unake 3 prabandhoMkI carcA milatI hai, unameM pahalA dazakumAra: carita, dUsarA prakRta kAvyAdarza aura tIsarA prabandha chandoviciti jo abhI anupalabdha hai, kucha vidvAn usake sthAnapara avantisundarIkathAko rakhate haiN| 6 alaGkArasArasaMgraha, kartA ... udbhaTa, samaya-I0 800 ke lgbhg| udbhaTabhaTTa kAzmIra ke nivAsI the| unake alaGkArasArasaMgrahapara pratIhArendurAjakI "laghuvRtti" nAmako TIkA hai / pratIhArendurAjakA samaya I0 950 ke karIba hai| inakA nAma "indurAja'' bhI hai / udbhaTane bhAmahake "kA kAra" para "bhAmahavivaraNa" nAmakI TIkA kI thI aisA ullekha pAyA jAtA hai, para yaha abhItaka upalabdha nhiiN| alaGkArasArasaMgrahameM 6 varga haiM, isameM kArikAoM kI saMkhyA 79 hai, jinameM 41 alaGkAroMkA varNana hai, unake karIba 100 udAharaNa diye gaye haiN| pratIhArendurAjakI uktike anusAra yaha grantha bhAmahavivaraNakA saMkSepa hai| isa granyakI racanAke anantara bhAmahake kAvyA'laGkArakA pracAra ruka gyaa| yaha grantha alaGkAramArgakA pratiSThApaka mAnA jAtA hai| isameM udbhaTane bhAmahalikhita kucha alaGkAroMko chor3a bhI diyA hai / udbhaTane kumAsaMbhava nAmake kAvya kI racanA bhI kI thI aisI prasiddhi hai, para abhI vaha grantha upalabdha nahIM hai / rAjataraGgiNIke "vidvAndInAralakSaNa pratyahaM kRtavetanaH / bhaTTo'bhUdudbhaTastasya bhUmibhartuH sabhApatiH / / isa uktise udbhaTa, rAjA jayApIDakI paNDitasabhAmeM sabhApati the aisA vidita hotA hai| 7 kAvyAlaGkArasUtra, kartA-vAmana, samaya-I0 8 vIM zatAbdI lgbhg| isa grantha meM 3 aMga haiM / sUtra, usakI vAmanakRta vRtti aura udAharaNa / isameM 5 adhikaraNa aura 12 adhyAya haiN| prathama adhikaraNameM 3 adhyAya haiM jinameM kamase prapojanasthApanA, adhikAricintA aura rItinizcaya tathA kAvyake aGga aura kAvyavizeSoMkA nirUpaNa hai| doSadarzana nAmake dvitIya adhikaraNameM kramase pada-padArtha-doSavibhAga aura vAkyA'rthadoSavibhAga haiN| guNavivecana nAmake tRtIya adhikaraNameM do adhyAya haiM, jinameM kramase guNa aura alaGkArakA tathA zabda aura guNakA viveka aura arthaguNakA vivecana hai| AlaGkArika nAmaka caturtha adhikaraNameM 3 adhyAya haiM, jinameM kramase zabdA'laGkAravicAra, upamAvicAra aura upamAprapaJcA'dhikAra haiN| "prAyogika" nAmaka paJcama adhikaraNameM 2 adhyAya haiM, jinameM kamase kAvyasamaya aura parazuddhikA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUpaNa kiyA gayA hai| dhvanyAlokalocana, kAvyaprakAza, alaGkArasarvasva aura sAhityadarpaNa Adi granthoMmeM vAmanake matakA ullekha kiyA gayA hai| kalaNakI rAjataraGgiNIke "manorathaH zaGkhadattazcaTakaH sndhimaaNstthaa| babhUvuH kavayastasya vAmanAdyAzca mntrinnH|| isa uktise vAmana, jayApIDake mantrI aura udbhaTake samakAlika the aisA pratIta hotA hai| kAzikAkAra namana inase pUrvavartI the| "kAvyaM grAhyamalaGkArAt' isa sUtrake anusAra vAmanake matameM guNa aura alaGkArase saMskRta zabda aura artha hI kAvya hai| vAmana rIti mArgake pravartaka mAne jAte haiN| "viziSTA padaracanA rItiH" yaha rItikA lakSaNa hai| vAmanane vRtti meM amaruzataka, mahAvIracarita, uttararAmacarita, veNIsaMhAra, zAkuntala, vikramorvazIya, kAdambarI, harSacarita, kirAtArjunIya, kumArasaMbhava; mRcchakaTika, meghadUta, raghuvaMza, zizupAlavapa Adi granthoMkA udAharaNa diyA hai / kAvyAlaGkArasUtra meM mahezvarakI aura gopendra tripurahara bhUpAlakI "kAmadhenu" nAmakI vyAkhyA upalabdha hai| 8 kAvyAlaGkAra, kartA-rudraTa, samaya-I0 850 ke lagabhaga-rudraTakA dUsarA nAma zatAnanda thaa| ye bhaTTavAmukake putra aura sAmavedI the| inakA nivAsasthAna kAzmIra thaa| inake kAvyA'laGkArameM 16 adhyAya haiM / isa grantha meM kAvyazAstrake prAyaH sa mI aGgoMkA varNana hai / isakI racanA AryA chandameM hai parantu adhyAya ke anta meM anya chandoM kA bhI prayoga hai| padyasaMkhyA 734 hai| isameM samasta udAharaNa kavinirmita haiN| prathama adhyAya meM 5 zabdA'laGakAra, 4 rItiyA~, bhASAke prAkRta, saMskRta, mAgadha, pizAcabhASA, sUrasenI aura apabhraMza isa prakAra 6 bheda aura anuprAsako 5 vRttiyAM varNita haiN| tRtIyameM yamakakA savistara varNana hai| caturtha meM zleSa aura usake 8 bheda nirUpita haiN| paJcama meM citrakAvyakA pratipAdana hai / SaSThameM pada aura vAkyake doSoMkA nirUpaNa hai| saptamameM zabdake 4 bheda, prabheda aura vAstava, inapara AdhArita 23 alaGkAroMke lakSaNa haiM ! aSTamameM aupamyake 21 alaGkAra nirUpita haiM / navama meM atizaya. ke 12 alaGkAroMkA varNana hai| dazamameM zuddha zleSake 10 aura saGkarake 2 bhedoMkA pratipAdana hai / ekAdazameM nau prakArake arthadoSa aura cAra prakArake upamAdoSa vaNita haiN| dvAdaza meM 10 prakArake rasa, zRGgArakA lakSaNa aura bheda usake saMbhega aura vipralambha 2 bheda, nAyakake guNa, usake sahAyakoMkA varNana aura nAyaka tathA nAyikA ke bhedoM kA varNana hai| trayodazameM saMbhoga-zRGgAra aura deza aura kAla ke bhedoMse nAyikAkI vibhinna ceSTAoMkA varNana hai / caturdaza meM vipralamma zRGgAra, usakI 10 avasthAe~, khaNDitA nAyikAke anunayake chaH upAya varNita haiN| paJcadazameM vIrarasa aura anyarasoMkA pratipAdana hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 27 ) SoDazameM kAvyabheda, kathA aura AkhyAyikA Adi gadyakAvyoMkA aura anya vizeSatAoM kA varNana hai / mammaTa aura vizvanAthane sthAna-sthAnapara isakI sAmagrIkA upayoga kiyA hai / namisAdhu nAmake zvetAmbara jainane kAvyAlaGkArakI TIkA kI hai, yaha prAcIna aura prauDha hai / yaha vikramasaMvat 1125 meM nirmita hai| 9 dhvanyAloka, kartA-Anandavarddhana, samaya-I0 850-dhvanimArgake pravartaka Anandavarddhana AcAryane dhvanikArikA aura usakI vRtti AlokakI racanA kI hai, isa prakAra yaha grantha "dhvanyAloka" nAmase vikhyAta hai| kucha vidvAn dhvanikArikA aura usakI Aloka vRttike racayitA bhinna-bhinna puruSa haiM aisA kahate haiM. isameM bahuta matabheda hai, jo ho alaGkArazAstrameM dhvanyAloka Akara grantha mAnA jAtA hai / mammaTabhaTTa, vizvanAtha kavirAja aura paNDitarAja jagannAtha sabhI inakA sammAna karate haiM / jagannAtha. ne inako "alaGkArasaraNivyavasthApaka" aisA likhA hai| inakA nivAsa sthAna bhI kAzmIra haiM / inakA "devIzataka" nAmakA stotragranya upalabdha hai, usake antima padyase patA calatA hai ki ye "noNa' nAmare paNDitake putra the / rAjataraGgiNIke muktAkaNaH zivasvAmI kavirAnandavarddhanaH / prathA ratnAkarazvA'gAtsAmrAjye'vantivamaNaH / / isa zlokase jAnA jAtA hai ki ye I0 855-883 meM sthita kAzmIrarAja avantivarmAke sabhApaNDita the| inhoMne apane granthameM udbhaTa kA ullekha kiyA hai / rAjazekharane inakI carcA kI hai| Anandavarddhanake grantha dhvani, Aloka, arjunacarita, viSamabANalIlA; dharmakItike pramANavinizcayakI TIkA dharmottamA, devIzataka aura tatvAloka mAne gaye haiN| inameM abhI dhvani, Aloka aura debIzataka ye 3 grantha upalabdha haiM / jalhaNane sUktimuktAvalI meM rAjazekharase pradarzita "dhvaninA'tigabhIreNa kAvyatatvanivezinA / AnandavarddhanaH kasya nAsIdAnandavarddhanaH // " isa zlokase AnandavarddhanakI prazaMsA kI hai, arthAt-kAvyatattvako sthira karane. pAlI atyanta gambhIra dhvanise Anandavarddhana kisake AnandakA varddhana karanevAle nahIM the| dhvanyAloka, alaGkArazAstrake siddhAntoMkA pratiSThApaka mAnA jAtA hai : dhvanigranthameM 3 aMza haiM-kArikA, vRtti aura udAharaNa / kArikAoMkI saMkhyA 129 hai / vRtti meM kArikAkI vyAkhyA hai / udAharaNa prAcIna kaviyoMke granthoMse liye gaye haiN| isameM 4 udyota haiN| prathama udyotameM dhvanike virodhiyoMke matakA khaNDana hai| dvitIya aura tRtIyameM dhvani bhedoMkA savistara vivecana hai| caturtha meM dhvanikI upayogitAkA nirUpaNa kiyA gayA hai / ye mammaTa bhaTTake samAna kevala bhAvaka vidvAna nahIM the pratyuta kAraka vidvAn bhI the, devIzataka stotrakAvyase inakI kavitva
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 28 ) zaktikA paricaya milatA hai| durbhAgyase inake anya do grantha upalabdha nhiiN| inhoMne jyajanAvRttise pratipAdya dhvaniko hI kAvyakI AtmA mAnakara usIke pratipAdana aura bheda prabhedake varNanameM apanI pUrI zaktikA prayoga kiyA hai| sphoTanAda hI dhvanisaMpradAyakI mUlabhitti hai / dhvanyAlokama veNIsaTArakA ullekha milatA hai| abhinavaguptapAdAcAya I0 11 zatAbdIke pUrvabhAgasthita abhinavagupta 0 4 ne 5vanyAlA phakI 'locana" nAmako yAkhyA kI hai / isa locana granthase vidita rotA hai ki abhinavaguptake kisI pUrvaja vidvAnne bhI dhvani granthakI TIkA kI thii| abhinatApta, to rendurAja aura bhaTTa. totake ziSya eva zaivasaMpradAyake mahAna vidvAna aura mabhaTTake guru the / ye AvAla brahmacArI the ! inakI locana dIkA mUlagrantha ke samAna mAhityazAstrIya aneka siddhAntoMkA Akara grantha hai / kaha sakate haiM ki vAcampatimizrakI bhAmatI vyAkhyAse zaGkarAcAryake brahmasUtra-mAyakI taraha abhinavaguptakI locana vyAkhyAse dhvanyAlokakI zrIvRddhi huI hai| ataeva abhinavaguptakI hI "ki locanaM vinAloko bhAti candrikayA'pi hi / tenA'bhinavaguptena locanonmIlanaM vyadhAt // " yaha ukti pUrNarUpase satya hai / inhoMne bIsase bhI adhika granthoMkI racanA kI hai| unameM tantrAloka, pratyabhijJAvimazinI, bharatanATyazAstrakI abhinavabhArato TIkA Adi grantha haiM / rasake viSaya meM abhinavaguptakA siddhAnta sarvasammata aura vaijJAnika hai jise mammaTabhaTTane siddhAntake rUpameM prastuta kiyA hai| . 10 kAvyamImAMsA, kartA-rAjazekhara, samaya-I0 dazamazatAbdIkA pUrvabhAga / kAvyamImAMsA anya alaGkArazAstrake granthoMse bhinnarUpa hai, isameM rasa, uni alaGkAra AdikA vivecana na hokara kAvyaracanAke lie anekAneka mahatvapUrNa viSayoMga vaijJAnika saMkalana kiyA gayA hai| isameM 18 adhyAya haiM / prathama adhyAyameM zAstrasaMgraha hai, usameM zrIkaNThase brahmA aura viSNu Adi 64 ziSyoMko diye gaye kAvyazAstrake upadezoMkA varNana hai aura ane 6 AcAryoMke aneka chAtroM ko kAvyake tattadviSayoMke adhyApana kA ullekha hai / dvitIyameM zAstranirdeza aura kAvya Adike bhedoMkA salakSaNa varNana hai / rAmazekhara vedArthajJAna ke lie upakAraka honese alaGkArako saptama vedAGga mAnate haiN| tRtIya meM brahmAjIke varadAnase sarasvatIse kAvyapuruSakA janma, sAhityavidyAvadhU aura kAvyapuruSake veSabhUSAdise tattaddizAoM meM tattavRtti aura rItikI utpatti Adi viSayoMkA varNana hai| caturthameM ziSyoM ke buddhimAna aura AhAryabuddhi Adi bheda, pratibhAkA lakSaNa aura bheda, kavake sArasvata Adi 3 bheda aura lakSaNa, bhAvakatva aura kavitvakA bheda, bhAvakake 4 bheda ityAdi aneka viSayoM kA varNana hai|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 29 ) paJcamameM vyutpatti aura pratibhAkI vyAkhyA, kaviyoMke zAstrakavi Adi bheda aura upabhedoMkI carcA hai / kAvyakavike racanAkavi Adi 8 bhedoMkA salakSaNa aura sodAharaNa ullekha, kavikI daza avasthAe~, pAkabheda, 9 prakArake kAvya ityAdi aneka viSaya varNita haiM / SaSThameM padakI vyAkhyA, usakI sutti Adi 5 vRttiyA~, abhidhA vyApAra, vAkya ke daza bheda ityAdi pracura viSaya haiN| saptama meM brahmA Adi kartAoM ke bhedase purANa Adike matase vAkyake 3 bheda, vaidI Adi 3 rItiyA~, kAkubheda Adi aneka viSaya vaNita haiM / aSTamameM zruti smRti Adi kAvyA'rthoMke solaha kAraNa aura unake udAharaNa vamita haiN| navama meM divya Adi ( artha, unake bheda prabheda Adi pracara viSaya haiN| dazamameM kavicaryA aura rAjacaryA Adise sambaddha aneka viSaya haiN| ekAdazameM pUrvaka viyoMke zabda aura artha ke anukaraNake prakAra Adi viSayoM kA varNana hai| dvAdazameM pUrvakavike arthaka anukaraNake prakAra, kaviyoMke prabheda pratibimbakalpa, vikalpakI samIkSA Adi aneka viSayoM kA varNana hai| trayodazameM dUsareke artha ke anukaraNameM Alekhyaprakhyake aneka bheda diye gaye haiN| caturdazameM kavisamaya, usameM jAti, drabdha, kriyAke samayako sthApanAkA varNana hai| paJcadazameM guNa ke samayakI sthApanA hai| SoDazameM svarga aura pAtAlake kaviyoMke samaya ( saMketa ) kI sthApanA hai| saptadaza adhyAyameM dezake vibhAgoMkA varNana hai / aSTAdazameM kAlake vibhAgoMkA varNana hai| rAjazekhara kAvyamImAMsAko 16 bhAgoMmeM likhanA cAhate the, unameM yaha prathama bhAga pratIta hotA hai| rAjazekhara, purANa nyAya Adi caudaha vidyAoMse atirikta "sakalavidyAsthAnakAyatanaM paJcadazaM kAvyaM vidyAsthAnam" "arthAta samasta vidyAoMkA ekamAtra AdhArabhUta kAvya pandrahavIM vidyAke sthAnameM hai." aisA likhate haiN| yaha grantharasna na kevala kAvyaracanAke icchukoMko balki zAstrajijJAsu samasta janoMko purAtana zAstra aura itihAsa bhUgola Adi agaNita viSayoMkA vyutpAdaka hai-pUrNa grantha ke nirIkSaNase aisA jAnA jAtA hai| ___ rAjazekhara yAyAvaravaMzameM utpanna mahArASTra brAhmaNa the, inake prapitAmaha akAlajalada nAmake the, pitAmaha durduma nAmake rAjAke mantrI the aura mAtA zIlavI nAmakI thii| ye kAnyakubja vA mahodaya ke nareza nirbhaya vA mahendrapAlake guru the / cauhAnavaMzakI avanti sundarI nAmakI viduSIro inakA vivAha huA thA / rAjazekharane kAvyamImAMsAmeM avanti sundarIke matoMkA uddharaNa diyA hai| karpUramaJjarI saTTaka meM inakI "vAlakavi" aura "kavirAja" upAdhi dekhI jAtI hai / mahendrazAlake putra nareH devako rAjazekharane pracaNDapANDava vA bAlabhArata meM apanA saMrakSaka likhA hai / yazastilaka aura tilakamajarI Adi granthoMmeM bhI inakA ullekha pAyA jAtA hai| rAjazekharake banAye hue
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 30 ) anya chaH granthoMkA bhI ullekha milatA hai jaise-bAlarAmAyaNa ( nATaka), viddhazAlamajikA ( nATikA ), pracaNDapANDava vA bAlabhArata (nATaka), kapUramaJjarI ( saTTaka ). haravilAsa ( mahAkAvya ) aura bhuvanakoSa (bhUgolazAstra ) / 9 abhidhAvRttimAtRkA, kartA-mukulabhaTTa, samaya-I0 dazamazatAbdIkA prathama bhAga--- mukulabhaTTake pitA kA nAma kallaTa bhaTTa hai, ve kAzmIranareza avantivarmAke ( I0 855-883 ) sabhApaNDita the| mANikyacandra ke kAvyaprakAzaTIkA saGketameM mukula bhaTTakA vAra-vAra ullekha pAyA jAtA hai| pratIhArendurAja mukula bhaTTake ziSya the| abhidhAvRttimAtRkAmeM kula 15 kArikAeM haiM isakI vRtti bhI granthakArane svayam kI hai / isameM abhidhA aura lakSaNA vRttikA pratipAdana hai, aura lakSaNAke cha: bheda pradarzita haiN| isakI vRtti meM udbhaTa, kumArilabhaTTa, dhvanyAloka, bhartRmitra, mahAbhASya, vijjakA, vAkyapadIya aura zabarasvAmIkA ullekha pAyA jAtA hai| 10 kAvyakautuka, kartA-bhaTTatauta vA bhaTTatota, samaya-I0 960-990 / yaha granya anI prApta nahIM hai| bhaTTatauta abhinavaguptake guru the| kSemendrane aucityavicAracarcA meM aura hemacandrane apane kAvyA'nuzAsanameM inakA ullekha kiyA hai| hemacandrane apane viveka meM likhA hai ki bhaTTatotakA mata zrIzakukake "anukaraNarUpo rasaH" isa uktike viruddha hai| inhoMne zAntarasako navama mAnA hai| dhvanyAlokalocanase pratIta hotA hai ki abhinavaguptane isakI "vivaraNa" TIkA kI thii| . 11 hRdayadarpaNa, kartA-bhaTTanAyaka, samaya-I. 900 se 1000 kA madhyabhAga-bharatamunike rasasUtrake 4 vyAkhyAtAoMmeM anyatama vyAkhyAtA bhaTTanAyaka haiM / ye sAMkhyazAstrake vidvAn mAne jAte haiN| inakA siddhAnta abhinavabhAratI, vyaktiviveka, kAvyaprakAza aura mANikyacandrakRta kAvyaprakAzakI TokA saMketameM uddhRta hai| inhoMne sAdhAraNIkaraNa siddhAntako pradarzita kara rasameM bhaktivAdakA pravartana kiyA hai / inakA grantha abhI upalabdha nahIM hai| 12 nakroktijIvita, kartA-kuntaka, samaya-I0 1055 / rAjAnaka kuntaka kazmIranivAsI the / inakA jIvanacaritra kucha bhI upalabdha nahIM hai / adhikatara ye "maka ktijIvitakAra" padase prasiddha haiN| vakrokti nIvitameM . rAjazekharake pakSakA ullekha honese ye rAjazekharake paravartI haiM / I0 11 zatAbdIke dvitIya bhAgameM udbhUta pahimabhaTTane kunta ke satakI carcA kI hai, ata: ye kuntakake samakAli aura unase kucha vRddhatara the| "vakroktiH kAvya nIvitam" kahakara unhoMne vakroktiko kAvyakA jIsita yA AtmA mAna liyA hai| vakroktijIvita atizaya prauDha grantha hai| isameM 4 unmeSa haiM / isa granyameM kArikA, vRtti aura udAharaNa haiM / isameM udAharaNoMko saMkhyA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 31 ) lagabhaga 500 hai| prathama unmeSameM sarasvatIkI stuti, kAvyakA prayojana, lakSaNa, zabdA'laGkAra aura kAvyAlaGkArakA niveza, vaktroktikA lakSaNa aura usakA mahattva, vaicitrya Adi 5 guNa aura tIna prakArake mArga ityAdi viSayoMkA pratipAdana hai| dvitIya meM varNavinyAsakratvakA vivaraNa, vRttiyAM, padapUrvArddhavakratAke aneka bheda, vizeSagavakratA aura saMvativakatA, inakA sodAharaNa pratipAdana aura vRttivaicitryavakratA Adi aneka viSaya nirdiSTa haiN| tRtIyameM vAkya vaicitryavakratAkA upasAdana hai, isameM vastuvakratArA bhI samAveza hai| rasavata, preyaH aura UrjasvI Adike alaGkAratvakA khaNDana aura alaGkAryatvakA maNDana aura 20 pradhAna zabdAlaGkAroM kA vivecana hai| caturtha meM prakaraNa vakratA aura prabandhavakratAkA upapAdana hai| prAcIna granyoM meM bahucarcita hokara bhI yaha grantha aprApta thA, hAla hI meM prApta huA hai / pracura prasiddhi honepara bhI dubhAgyavaza isakI koI bhI saMskRtavyAkhyA upalabdha nahIM hai / DAkTara "de" se prakAzita saMskaraNa meM isake 3 unmeSa the; pIche AcArya vizvezvarakI hindI TIkA aura DA0 nagendrako vistRta bhUmikAvAle saMskaraNameM 4 unmeSa milate haiM, tathA donoM saMskaraNoMmeM paryApta pAThabheda bhI hai| 13 dazarUpaka, katI-dhanaJjaya, samaya --- I0 1000 ke lagabhaga-dazarUpaka nATayazAstrakA grantha hai| isake kartA dhanaJjaya aura avaloka nAmaka TIkAke kartA dhanika the / donoM sahodara bhAI, viSNu ke putra the / ye donoM vidvAn rAjA muJja( I0 974-994 ) ko samAmeM the / dhanaJjaya samApaNDita the aura dhanika mahAsAdhyapAlake adhikArasara ArUDha the / dhanikane dazarUpakakI avaloka TIkA, rAjA muJjake uttarAdhikArI sindhurAja ( I0 994-1010 ) ke zAsanakAla meM likhI thii| I0 caturdaza zatAbdIke vizvanAtha kavirAja aura pratAparudrayazobhUSaNakAra vidyAdharane dhanaJjayakI kArikAe~ dhanikake nAmase uddhRta kI haiN| darArUpako 4 prakAza aura lagabhaga 300 kArikAeM haiN| avaloka TokAmeM udAharaNoMke padya 300 se adhika haiM, jinameM 20 se adhika prAkRta aura saMskRta padya dhanika ke raciA hI haiN| dhanaJjayane "avasthA'nukRtirnATayam" avasthAkA anukaraNa (nakala ) nATaya hai aisA likhA hai| unhoMne rUpakake nATaka, prakaraNa, mANa, prahasana, Dima, vyAyoga, samavakAra, vIthI, aGka, aura IhAmRga isa prakAra 10 bhedoM kA ullekha kara lakSaNa aura udAharaNa diye haiN| nATyaviSaya meM bar3o rocakatA aura vidvattAse isameM prakAza DAlA gayA hai / paravartI nayathAroM ne dazarUpakako atizaya prAmANika mAnA hai| isameM prathama prakAzameM rUpakake 10 bheda, pA~ca sandhiyA~, unake aGga, viSkambha, cUlikA, aGkAsya, aGkAvatAra aura praveza ke laga aura udAharaNa haiM / dvitIyameM nAyaka-nAyikAoMke bheda, unake
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 32 ) svabhAva, aura sahacaroMkA varNana, cAra vattiyAM aura unake aGga vaNita haiN| tRtIyameM nATakakI sthApanA aura daza rUpakoMke lakSaNa vaNita haiM / caturtha prakAzameM isakA savistara nirUpaNa hai / dazarUpakakI prAcIna 3 TIkAeM haiM / avalokake avalokanase mAlUma hotA hai,ki dhanikane "kAvyanirNaya" nAmakA grantha bhI likhA thA, jisake kaI zloka isameM udadhRta haiM / isameM sthita rasanirUpaNakA AdhAra bhaTTanAyakakA grantha hai / 11 vyaktiviveka, kartA-mahimabhaTTa, samaya-I0 1025-1060-rAjAnaka mahimabhaTTa kAzmIranivAsI the| inake pitAkA mAma zrIdharya thA, aura mahAkavi zyAmala inake guru the / kSemendrane suvRttatilaka aura aucitya vicAraja meM zyAmalake padyoMkA uddharaNa diyA hai| mahima maTTa mahAnayAyika aura AlaGkArika the, inheM ne dhvanikI pRthaksattAkA khaNDana kara use anumAnameM antarbhUta kiyA hai| rAjAnaka sayyakane apane alaGkArasarvasva meM vyaktivivekake siddhAntoMkA saMgraha kiyA hai| kAvyaprakAzake bahutase TIkAkAroMkA mata hai ki mammaTane kAvyaprakAzake paJcama ullAsa meM vyaktivivekakA khaNDana kiyA hai aura saptama ullAsameM doSoMkA udAharaNa vyakti viveka AdhArapara diyA hai / vyaktivivekameM bAlarAmAyaNa ke zlokoMkA uddharaNa aura vakroktijIvita aura locanakA khaNDana upalabdha hotA hai| mahima maTTa rasako kAvyAtmA mAnate haiM / vyaktivivekameM 3 vimarza haiN| prathama vimarza meM dhvanikA lakSaNa dekara usakA anumAnameM antarbhAva kiyA hai| dvitIya meM anaucityakA vicAra, bheda, antaraGga anaucitya aura bahiraGga manaucitya aura unake 5 doSa aura udAharaNa hai| tRtIyameM dhvanyAlokake 40 udAharaNoko anumAnameM anta bhUta kiyA hai| 15 sarasvatIkaNThAbharaNa, zRGgAraprakAza, kartA--rAjA bhoja, samaya-I0 956-1051-dhArAdharAdhIza mahArAja bhojane pUrvokta do alaGkAra granthoMkA praNayana kiyA hai / ye sindhurAja vA sindhulake putra aura mahAn vidvAn the tathA vidvAnoMko puraskRta karanevAloMmeM apratima sahRdaya the, "pratyakSaraM lakSa dau" yaha ukti inakI guNagrAhitA aura dAnazIlatAko prasiddha karane vAlI hai| pUrvokta do alaGkArake granthoke atirikta anya viSayoMmeM inake nimnalikhita grantha atyadhika prakhyAta haiM sAka raNameM zabdAnuzAsana, AyurvedameM rAja.mRgAka, yo meM bhogati vA rAjamADa, koSameM nAmamAlikA, kalA meM zAlihotra aura samarAGgaNasUtradhAra, ratnAdiparIkSAmeM yuki kalpataru ityAdi haiM / prakRta sarasvatIya NThAbharaNa aura zRGgArapakAza para kAra granma haiN| sarasvatIkaNThAbharaName 5 pariccheda haiN| prathama paricchedameM 16 padadoSa, utane hI vAkyadApa, utane hI vAkyA'rthadoSa, 28 zabdaguNa aura stane hI vAkyA'rthagRza paNita haiM / dvitIyameM 24 zabdA'laGgakAra savistara nirUpita haiM / tRtIya: meM 24 arthAlaGkAra usI taraha nirUpita haiN| caturthameM 24 ubhayA'laGkAra
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ (zabdA'rthA'laGkAra ) nirUpita haiM / paJcamameM rasa, bhAva, nAyaka, nAyikA, unake lakSaNa, bheda, 5 sandhiyAM, 4 vattiyAM anya bhI aneka viSaya nirUpita haiN| isameM 643 kArikAeM haiM. inameMse daNDIke kAvyAdarzase lagabhaga 500 aura dhvanyAlokase bhI kucha kArikAeM lI gaI haiM / prAcIna kaviyoMke karIba 1500 para udAharaNake taurapara isameM uddhRta haiM / isako 3 TIkAeM haiM, unameM I0 14 zatAbdIke tirahutake rAjA rAmasiMhadevase AjJapta ma0 ma0 ratnezvara mizrakI ratnadarpaNa TIkA sarvottama hai| zRGgAraprakAza, kartA-rAjA bhoja / samaya-I0 996-1051 isameM nATya aura kAvya donoMkA vivecana hai / isameM abhimAna aura ahasArakA pratIka zRGgAra ho mUla rasa hai aisA pratipAdana kiyA hai| zRGgAraprakAzameM 36 adhyAya haiN| inhoMne alaGkArake zabdA'laGkAra, arthA'laGkAra aura ubhayA'laGkAra isa prakAra 3 bheda mAnakara phira pratyekake 24 bheda kara kula alaGkAroMke 72 bhedoMkA nirUpaNa kiyA hai| 16 aucityavicAracarcA, kavikaNThAbharaNa, kartA-kSemendra, samaya I0 1028-80 kSemendra kAzmIranivAsI the, inake pitAkA nAma prakAzendra thaa| kSemendra apaneko "vyAsadAsa" likhate the / inako aucityavicAracarcAmeM 39 kArikAe~ hai| unakI vRtti bhI unhoMkI racanA hai / kSemendra mocityakA lakSaNa likhate haiM "ucitaM prAdurAcAryAH sadRzaM kila yasya yat / ucitasya ca yo bhAvastadaucityaM pracakSate // " arthAt AcArya, jisakA jo sadRza hai use "ucita" kahate haiM, ucitakA jo bhAva hai use "ocitya" kahate haiM / inhoMne apane isa granthameM pada, vAkya, prabandhA'rtha, guNa, alaGkAra, rasa, kriyA, kAraka, liGga, vacana, vizeSaNa, upasarga, nipAta, kAla, deza, kula, vrata, tattva, sattva abhiprAya, svabhAva, sArasaMgraha, pratimA, avasthA, vicAra, nAma aura AzIrvAda itane viSayoMmeM aucityakA pradarzana kara vRttigranthameM unake udAharaNoMko savistara prauDhipUrvaka pradarzita kiyA hai| udAharaNoMmeM bahuta se kaviyoMkI racanAe~ haiM / kSemendrane apanI racanA meM bhI udAratApUrvaka anaucityakA pradarzana kiyA hai| aucityavicAracarcApara madrAsase "sahRdayatoSiNI" nAmakI eka TIkA prakAzita hai| kavikaNThAbharaNa, kartA-kSemendra, samaya-I0 1028-80 isa granthameM kSemendrane kAvyaracanAmeM vighayajanoMke lie bahuta-se upayogI viSayoMkI avatAraNA kI hai / isameM 5 sandhiyA~ haiM / "kavitvaprApti" nAmakI prathama sandhimeM 24 kArikAe~ haiM / "zikSAkathana" nAmako dvitIya sandhimeM 23 kArikAe~ haiN| "camatkArakathana" nAmakI tRtIya sandhimeM 3 kArikAeM haiM, aura "guNadoSavibhAga" nAmakI caturtha sandhimeM 3 sAla
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 34. ) 2 kArikAeM aura "pariSayaprApti" nAmaka pAma sandhimeM 3 kArikAeM haiM, isa prakAra isa granthameM kula 55 kArikAeM haiM aura vRttimeM samasta viSayoMko spaSTa kiyA hai / isameM ziSyoMke 3 aura kavike 5 bhedoMkA ullekha kiyA hai, tathA kAvyake guNadoSavicArameM nATaya, vyAkaraNa aura tarkake viSayameM upadeza diyA hai| kAzmIrake rAjA anantadevake rAjyameM isakI racanAkA ullekha milatA hai / memendra ke ina do granthoMke atirikta bahuta-se grantha haiM unameM kucha granthoMkI sUcI dI jAtI hai-rAmAyaNamajarI, bhAratamaJjarI, bRhatkathAmaJjarI, dazA'vatAracarita prabhRti lagabhaga 50 grantha zemendranirmita haiM / rAjataraGgiNImeM inakI napAvalI nAmakI kRtikA ullekha hai parantu isakI abhItaka upalabdhi nahIM huI hai| 17 kAvyaprakAza, kartA-mammaTabhaTTa, samaya-I0 1050 se 1100 taka / kAzmIravAsI rAjAnaka mammaTabhaTTa kAvyajagatmeM kAvyaprakAzake prasiddha lekhaka haiN| ye abhinavaguptapAdake ziSya, zaivasampradAyavAle mahAn vaiyAkaraNa the / kAvyaprakAza, alaGkArazAstrake pranthoMmeM Akara mAnA jAtA hai| mammaTamaTTane nATayazAstrase Arambha kara dhvanyAloka Adi samasta prAcIna granthoMkA Akalana kara apane granyako puSpita aura phalita kiyA hai / kAvyaprakAzameM dRzyakAvyako chor3akara bhavyakAka sampUrNa viSayoMkA sAGgopAGga varNana kiyA gayA hai| isameM daza . ullAsa aura 112 kArikAeM haiN| inakI vRtti inakI svaracita hai aura udAharaNa aneka kaviyoMke granthoMse diye gaye haiM / isakI kArikAeM bharatanirmita haiM aura vRttimAtra mammaTabhaTTakI hai aisA kucha baGgIya vidvAnoMkA kathana nimUla hai / hAM, isakI kucha kArikAeM bharatake nATayazAstrase uddhRta kI gaI haiM, yaha satya hai / kAvyaprakAzake prathama ullAsameM kAvyakA prayojana, kAraNa, lakSaNa aura bhedoMkA pratipAdana hai / dvitIya meM zamake vAcaka, lAkSaNika aura vyaJjaka 3 bheda aura unake vAcya, lakSya aura vyaGgaya tIna prakArake arthokA nirUpaNa hai aura tAryArthakA nirUpaNa kara abhihitA'nvayavAdI aura anvitA'bhidhAnavAdIke siddhAntoMkA pradarzana kiyA hai / isI taraha abhidhA, lakSaNA aura vyaJjanAke bhedoMkA nirUpaNa kiyA hai / tRtIya ullAsameM arthavyajakatA aura vyaJjanAvRtti kA vivecana hai| caturthameM dhvanike avivakSitavAcya aura vivakSitA'nyaparavAcya inake bheda aura upabhedoMke pratipAdanake sAtha rasakA svarUpa, sthAyI bhAva, vibhAva, vyabhicArI bhAva tathA rasasambaddha cAra siddhAntoMkA vivecana hai| pAMcaveM ullAsameM madhyama kAvya guNIbhUtavyaGgayake bhedoMkA sodAharaNa varNana hai| saMpUrNa dhvaniyoM ke bhedoMko digdarzana kara vyaJjanAke virodhiyoMke tarkakA khaNDana kara vyaJjanAvRttikA sthApana kiyA gayA hai| SaSTha ullAsameM kAvyake tIpare bheda citra vA adhama kAmake do bheda-zabdacitra aura arthacitrakA nirUpaNa kiyA hai| saptama ullAsameM doSakA lakSaNa aura para, vAkya, artha aura rasake doSoMkA nirUpaNa
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 35 ) kara doSAGkuza arthAt katipaya sthalameM doSameM bhI doSatvakA abhAva varNita hai / aSTamameM guNa aura alaGkArakA bheda dikhalAkara mAdhurya, oja, prasAda guNoMke lakSaNa aura udAharaNa pradarzita kara unameM anyapratipAdita guNoMkA antarbhAva vA unheM doSA'bhAva. svarUpa batalAyA gayA hai / sAtha sAtha tattadvarNoM ko tattadguNatyajakatA dikhAI gaI haiN| navamameM do prakArako vakrokti, anuprAsa, 3 vRttiyAM lATA'nuprAsa, yamakoMke bheda; zleSa. citra ( khaGgavandha Adi ) aura punaruktavadAmAsa ityAdi viSaya pratipAdita haiM / dazamameM 61 alaGkAroMkA nirUpaNa aura alaGkAradoSoMkA saptama ullAsameM pradarzita doSoMmeM antarbhAvakA prakAra diyA gayA hai| ___ kAvyaprakAzameM anya granthoMse lagabhaga 620 padya uddhRta hai| isameM 70 se adhika TIkAe hai / isakI racanAke 50 varSoM ke bhItara hI mANikyacandrane saGketa nAmakI TIkA likhI, usa samayase lekara abhItaka isakI TIkAoMkA nirmANa hotA rahA hai / sthAna-sthAnapara yaha grantha atyanta durUha hai, ataeka mahezvara bhaTTAcAryane apanI TIkA likhA hai| "kAvyaprakAzasya kRtA gRhe gahe TIkA, tathA'pyeSa tathaiva durgamaH / sukhena vijJAtumimaM ya Ihate, dhIraH sa enAM nipuNaM vilokatAm // prAcIna TIkAoMse vidita hotA hai ki mammaTabhaTTane kAvyaprakAzake parikara alaGkAratakakA bhAga likhA, usake anantaravartI bhAgako allaTa vA alakarine likha: hai / kAvyaprakAzake kucha prasiddha TIkAeM aura unake kartAoMke nAma likhe jAte haiM 1 gurjaradezIya mANikya candrasUrikI saGketaTIkA, samaya-I0 1160 2 AndhradeSIya sarasvatItIrthakI bAlacittA'nuraJjinI, samaya-I0 1242 3 gujara jayanta bhaTTakI kAvyaprakAzadIpikA, samaya-I0 1293 4 kAnyakubjadezIya somezvarabhaTTakI saGketa TIkA, samaya-I0 1250 se pUrva / . 5 bhaTTa gopAlakI sAhityacUDAmaNi, ye bhAvaprakAzakAra zAradAtanaya ke pitA the, samaya-I0 1300 / 6 utkaladezIya caNDIdAsa kI dIpikA TIkA, ye vizvanAtha kavirAjake pitAmaha nArAyaNadAsake choTe bhAI the, samaya-I0 14 shtaabdii| 7 vizvanAtha kavirAjakI kAvyaprakAzadarpaNa,TIkA, samaya-14 shtaabdii| 8 paramAnanda cakravartI kI vistArikA TIkA, samaya-I0 15 shtaabdii| 9 ma0 bha0 narasiMha ThakkurakI narasiMhamanIjA, samaya-I0 17 zatAbdI / 10 zrIvatsalAJchana bhaTTAcAryako sArabodhinI, samaya-I0 15 zatAbdI / inhoMne kAvyaprakAzakhaNDana grantha bhI likhA hai| 11 ma0 ma0 govinda ThakkurakI pradIpaTIkA, samaya-I0 17 zatAbdI /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ma0 ma0 nAgeza bhaTTakI pradIpaTIkA udyota, samaya-10 vIM zatAbdI / 13 vaidyanAthabhaTTakI pradIpaTIkA prabhA, samaya-17 vIM shtaabdii| 14 mahezvara bhaTTAcAryakI kAvyaprakAzAdarza TIkA, samaya-I0 1600 zatAbdI / 15 bhImasena dIkSitakI sudhAsAgara TIkA, samaya-I0 1836 / 16 ma0 ma0 gokulanAthakI kAvyaprakAzaviraNaTIkA, samaya-I0 1800 za0 / 17 ma0 ma0 vAmanAcAryakI bAlabodhinI, samaya-I0 1882 / mammaTabhaTne apane granyameM abhinavagupta aura nabasAhasAGkacaritakA ullekha kiyA hai| unhoMne udAttAlaGkArameM rAjA bhojakI prazaMsAMkA padya diyA hai ataH ye bhojake samakAlika vA kucha pIche hue haiM / alaGkArasarvasvameM ruyyakane bhI inakA nirdeza kiyA hai / 18 alaGkArasarvasva, kartA-ruyyaka, samaya-I0 12 shtk| syyaka kAzmIranivAsI the, inakA dUsarA nAma rucaka thA / inhoMne apane pitA tilakase hI sAhityakA adhyayana kiyA thaa| ye kAzmIrake rAjA jayasiMhake sAndhivigrahika maGkha vA maGkhakake guru the / inake anya grantha alaGkArA'nusA raNI, kAvyaprakANasaGketa, nATakamomAMsA, vyaktivivekavidhAra, zrIkaNThastava, sahRdayalIlA, sAhityamImAMsA, harSacaritavArtika, alaGkAramajarI aura alaGkAravAtika hai| inakA prakRta grantha alakAra. sarvasva, alaGkArazAstrakA prakhyAta grantha aura dhvanimArgakA anuyAyI hai / isameM sUtra, vRtti aura udAharaNa haiN| isameM kula 88 sUtra hai, udAharaNa anya granthoMse lie gaye hai| isameM kAvyaprakAzase adhika alaGkAra haiN| isameM zabdA'laGkAra, arthA'laGkAra, evam rasavat, preyaH, UrjasvI, samAhita, bhAvodaya, bhAvasandhi, bhAvazabala, saMsRSTi aura saGkara itane alaGkAravarga savistara aura sodAharaNa vaNita haiM / isa granthameM tIna TIkAeM hai, jinameM kAzmIravAsI jayarathane sthyakake 50 varSoM ke anantara "vimazinI" nAmakI TIkA likhI hai| dUsarI TIkA keralake samudrabandha se viracita hai / yaha lagabhaga I0 1600 zatAbdIkI hai / inake sivAya anya TokA unhIke ziSya zrIkaNThacarita mahAkAvyake kartA maGkhakakI bhI sunI gaI hai| isI tahara vidyAcakravartIkI "alaGkAraH saJjIvinI" nAmakI tIsarI TIkA hai / vizvanAtha kavirAjane dazama paricchedameM bahuta jagaha isa granthakA Azraya liyA hai aura kahIM-kahIM khaNDana bhI kiyA hai / ekAbalI aura kuvalayAnandameM bhI alArasarvasvakA prabhAva par3A hai| ruyyakane punaruktavadAbhAsa, chekAs. nuprAsa, vatyanuprAsa, yamaka, lATAnuprAsa aura citrakA nirUpaNa kiyA hai ! inhoMne apane granthameM upamA Adi 75 arthA'laGkaroMkA vivacana kiyA hai tathA jinameM vikalpa aura vicitra do navIna alaGkArokA bhI samAveza hai| 19 vAgbhaTA'laGkAra, kartA-vAgbhaTa, samaya-I0 1140 vAgbhaTa nAmake do alaGkArazAstrI prasiddha haiM, donoM hI jaina haiM, unameM ye prathama haiN| inakA prAkRta nAma "vAhaDa" hai, siMhadevake putra bhI "vAgbhaTa" nAmabAle the, jo Ayurvedake prakhyAta grantha.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAra the / "soma"ke putra prakRta vAgmaTa cAlukyavaMzameM utpanna jayasiddharAja (I0 1094 - -1143 ) ke mahAmAtya the, yaha bAta vAgbhaTA'laGkArake TIkAkAra sihadevaNike kathanase pratIta hotI hai / inakI dUsarI kRti neminirNaNa mahAkAvya hai / vAgbhaTAliGkArameM 5 pariccheda haiM, unameM kula 260 kArikAe~ haiN| prathama paricchedameM kAvyalakSaNa, pratibhA, vyutpatti aura abhyAsakA lakSaNa tathA kavizikSAkI carcA hai / dvitIyameM kAvyakA AdhAra-saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura bhUtabhASita (paizAcI bhASA ) ye cAra bhASAeM mAnI gaI haiM evam pada aura vAkyake 8 doSa varNita haiM / tRtIyameM daza guNoMke lakSaNa aura udAharaNa diye gaye haiM / caturthameM 4 zabdA'laGkAra aura unake bheda, 35 arthA'laGkAra; vaidarbhI aura gauDI 2 vRttiyAM varNita haiN| paJcama meM 9 rasoMkA nirUpapa, nAyaka-nAyikAoMke bheda aura tatsambaddha viSaya haiN| kAnyA'laGkArameM 5 TIkAe haiM, jinameM jinavarddhanasUri ( I0 1419 ) aura siMhadeva. gaNikI TIkA prasiddha aura prakAzita haiN| 20 kAvyA'nuzAsana, kartA-hemacandrasUri, samaya-I0 1088-1172 zvetAmbara jainAcArya hemacandra mahAna vidvAn the ataH "kalikAlasarvajJa" isa upAdhise vibhUSita the / inake aneka grantha haiM, jiname jainanyAyameM pramANamImAMsA ( apanI TIkAke sAtha ), yoga aura koSake grantha, siddharAja. jayasihakI AjJAse nirmita zabdAnuzAsana (vyAkaraNa ) ityAdi / prakRta kAmagA'nuzAsanameM - adhyAya hai, isameM sUtra vRtti aura udAharaNa haiM / udAharaNa anya granthoMse liye gaye haiM / vRttikA nAma "alaGkAra. cUDAmaNi" hai isake prathama paricchedameM kAvyakA prayojana, hetu aura pratibhAke sahakArI kAvyalakSaNa, zabda aura arthakA svarUpa, mukhya, lakSya aura vyaGgaya 3 prakArake aoMkA vicAra hai / dvitIya meM rasa, sthAyI bhAva vyabhicArI bhAva, aura sAttvika bhAva vaNita hai / tRtIyameM zabda, vAkya aura arthake doSoMkA nirUpaNa hai / caturtha meM tIna guNa, aura unake dyotaka varNoM kA nirUpaNa hai / paJcamameM zandA'laGkAroMkA nirUpaNa hai / SaSThameM 29 arthA'laGkAra jina meM saMsRSTi, saGkara, paryAya aura parivRtti Adi haiM, inakA vivecana hai| saptamameM nAyaka aura nAyikAke bhedoMkA varNana hai / aSTamameM kAvyake bheda aura . prabhedoMkA nirUpaNa hai| kAvyA'nuzAsanameM 1500 udAharaNa bhinna bhinna granthoMse liye gaye haiN| 21 candrAloka, kartA-jayadeva (pIyUSavarSa), samaya-I0 1300 mithilAnivAsI jayadeva, pIyUSavarSa aura pakSadhara nAmase bhI vikhyAta the / ye mahAnayA. yika, kavi aura alaGkArazAstrI the| ye yajJavidyAcatura mahAdevake putra aura sumitrA devIke garbhaja the / alaGkAra granthoMmeM jayadevakA candrAloka; prauDha, bahuta prasiddha aura upAdeya hai / yaha anuSTup chandameM racita hai| isameM 10 mayUkha aura 275 kArikAe~ haiN| candrAlokake prathama mayUkha meM kAvyakA lakSaNa, hetu aura zabdake 3 bheda varNita haiN|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyameM zabda, mathaM aura vAkya Adike doSa aura tIna prakArake doSAGkuza ( doSatva. nivAraka.) vaNita haiM / tRtIyameM kAvya meM zobhAkA AdhAna karane vAle akSarasaMhati Adi daza kAvyalakSaNa nirUpita haiN| caturtha meM zleSa Adi daza guNa diye gaye haiM / paJcamameM zabdA'laGkAra aura 100 arthAlaGkAra nirUpita haiM / isameM jayadevane alaGkArasarvasvakA bhI avalambana kiyA hai| SaSThameM vibhAva Adi, zRGgAra Adi 9 rana, bhAvakAvya Adi, vyabhicArI bhAva, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa, mAvazAnni, bhAvodaya, bhAvasandhi, bhAvazabalatA aura pAJcAlikI Adi 5 rItiyAM aura madhurA Adi 5 vattiyA~ nirUpita haiM / saptamameM vyaJjanAvyApAra aura dhvaniyoMke bheda varNita haiM / aSTamameM guNIbhUtavyaGgayake 8 bheda nirUpita haiM / navama meM lakSaNAke bheda diye gaye haiM / dazama mayakha meM abhidhAke cha: bhedoM kA varNana hai / candrAlokarma chaH TIkAeM haiM, jaise pradyotana bhaTTakA zaravAgama, gAgAbhaTTa vA vizvezvarakA rAkAgama, vaidyanAtha pAyaguNDe ( bAlaMbhaTTa ) kI ramA aadi| candrAlAkake pacama mayUkhake bhAgako vistRta kara appayya dIkSitane "kubalayAnanda" nAmaka alaGkaH : granthakA racanAM kI hai / jayadevane candrAloke sivAya "prasanna rAdhaba" nAmaka ati manohara nATakakI bhI racanA kI hai| kezavamizrakI racanA aura bahacchAGgadharapaddhatimeM isake padyoMkA uddharaNa diyA gayA hai| 22 ekAvalI, kartA-vidyAdhara, samaya-I. 12 zatakakA Arambha / vidyAdhara, kaliGgake kesarinarasiMha aura pratApanarasiMha nAmaka rAjAoMke sabhApaNDita the| ye "mahAmahezvara" aura 'vaidya" upAdhise vibhUSita the| inake alaGgakAra grantha ekAvalI meM kArikA, vatti aura udAharaNa ye 3 aMza haiM / udAharaNake padya vidyAdhara. racita aura nRsiMhadevake prazaMsAparaka haiN| isameM 8 unmeSa haiM / prathamameM kAvyake hetu aura lakSaNa aura bhAmaha aura mahimabhaTTa Adike siddhAntoMkA varNana hai / dvitIyameM 3 prakArake zabda zora 3 prakArakI vRttiyAM vaNita haiM / tRtIyameM nanike bheda, caturtha meM guNIbhUtavyaGgayakA nirUpaNa hai / paJcamameM tIna guNa aura tIna rItiyAM varNita haiM / SaSThameM doSakA nirUpaNa, saptamameM zandA'laGkAra aura aSTamameM arthAlaGkAra vaNita haiN| isake prathama unmeSameM dhvanyAlokakA, alaGkAraprakaraNameM alaGkArasarvasvakA tathA anyatra kAvyaprakAzakA anukaraNa kiyA gayA hai| siMha bhUpAlake rasA'rNavasudhAkarameM ekAvalokA ullekha milatA hai| vidyAdharane "kelirahasya" nAmaka kAmazAstraviSayaka grantha bhI likhA hai / ekAvalIpara mallinAthakI "tarakA" nAmakI TIkA hai| 23 pratAparudrIya, kartA-vidyAnAtha, samaya-I0 14 zatAbdIkA prthmpaad| pratAparudrIya vA pratAparudrayazobhUSaNake kartA vidyAnAtha, Andhrake rAjA pratApapadradevake sabhApaNDita the| inhoMne "pratAparudrakalyANa" nATakakI bhI racanA kI hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 19 ) pratApagadrIya kI dakSiNameM bar3I prasiddhi hai| isameM bhI kArikA, vRtti aura udAharaNa haiN| udAharaNa patAparudra ke prazaMsAparaka haiM / isa granthameM 5 prakaraNa haiM, jinameM kramase nAyaka, kAvya, nATaka, rasa, doSa, guNa, zabdA'laGkAra arthA'laGkAra aura zabdArthAlaGkAra vaNita haiM / nATaka prakaraNameM "pratAparudrakalyANa" nATakake udAharaNa diye gaye haiM / isa granyakA upajIvya kAvyaprakAza aura alaGkArasarvastra hai| isapara mallinAyake putra kumArasvAmIkI "ratnArpaNa" nAmakI TIkA hai| "ratnazANa" nAmakI eka adhUrI TIkA bhI upalabdha hai, jisameM "ratnApaNa" kA ullekha hai| 21 kAvyAnuzAsana, kartA-vAgbhaTa, samaya-I. 14 zatAbdI / kAvyAnuNAganake kartA dvitIya vAgmaTa haiM / yaha grantha mvake rUpa meM hai, isakI "alaGkAra. ti" nAmakI savistara vRtti andhakArane svayam likhI hai| isameM pAMca adhyAya haiN| udAharaNa anya granthoM liye gaye haiN| prathama adhyAyameM kAvyakA prayojana, henu ( pratibhA usakA sahAraka vyutAni aura abhyAsa ) kavisamaya, kAvyalakSaNa, kAvyake bheda-gadya, raya gaura mizra, mahAkAvya, AkhyAyikA, kathA, campU, mizra kAvya ( dazarUpaka aura ge: lakSaNa saMniviSTa haiM / dvitIyameM pada aura vAkyake 16 doSa, arbake 14 meSa, daNDI bAra vAmanase nirUpita 10 guNa Adi viSayoM kA nirUpaNa hai / vAgbhaTake siddhAtameM mAdhurya, oja aura prasAda ye 3 hI guNa haiM / isameM vaidarbhI, goDI aura pAJcAlI rItikA bhI varNana hai / tRtIyameM 63 aryAlaGkAra haiM / caturtha meM citra, zleSa, zabdAslaGkAra aura inake bhedoMkA vivecana hai| paJcamameM rasa aura vibhAva Adi bhAva, nAyakanAyikA bheda aura rasadoSoMkA nirUpaNa hai| ye jaina the| inhoMne RSabhadevacarita mahAkAvya aura indo'nuzAsana nAmake gAyoMkI racanA kI thI aisA pratIta hotA hai / __21 sAhityadarpaNa, kartA-vizvanAtha kavirAja, samaya-I0 14 shtaabdii| vizvanAtha kavirAja uskaladezavAsI vaiSNava brAhmaNa the| ye 18 bhASAoMke jAnakAra the| inake pitA candrazekhara bhI 14 bhASAoMke jAnakAra the| pitA aura putra donoM hI kaliGganarezase 'sandhivigrahika mahArAna" upAdhise vibhUSita the| vizvanAtha kavirAjake prapitAmahakA nAma "nArAyaNa" thA, ye bhI bar3e vidvAn the tathA unhoMne bhI alaGkArazAstrapara anya likhA thA / sAhityadarpaNake atirikta inake kucha anyoMke nAma nIce diye jAte haiM prabhAvatIpariNaya (naattk)|2 candrakalA (nATikA ) 3 rAdhavavilAsa ( mahAkAvya ) 4 narasiMhavijaya (khnnddkaavy)| 5 kasavadha (kAvya ) / 6 kuva. layAzvacarita (praakRtkaavy)| 7 prazasti ratnAvalI (solaha bha SAoMse nirmita vrmbhk)| 8 kAvyaprazidarpaNa ( kaavyprkaashttiikaa)|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 40 ) inake sivAya sAhityadarpaNameM inhoMne apane nAmase kitane hI padyoMkA uddharaNa diyA hai, ye kina kina granthoMke haiM, yaha vidita nahIM hai| padyapi alaGkArazAstrapara racita grantha atyadhika haiM, unameM bhI prAcInatAkI dRSTise bhAmahakA kAvyA'laGkAra, daNDIkA kAvyAdarza, mAnandavardhanakA dhvanyAloka, mammaTabhaTTakA kAvyaprakAza evaM navIna aura proDhiko dRSTise rasagaGgAdhara aura alaGkArakostubha Adi aneka grantha vidvAnoMse bahucarcita hai tathA'pi sAhitya ke prameya aMzakI pracuratAmeM isase Takkara lene vAlA koI bhI grantha nahIM hai / yaha satya hai ki kAya. prakAza Adike samAna isameM atizaya pANDilya aura durUhanA nahIM hai, parantu dhvanisthApana karanemeM aura vyaJjanAke pratispardhI anumAnake khaNDanameM inakA pANDitya kisa vidvAnako camatkRta nahIM karegA? sAhityadarpaNameM dazya aura avya kAvyapara paryApta prakAza DAlA gayA hai, ki bahunA kevala rUpakakA nirUpaka dazarUpekase bhI adhika isameM prameyoMkA varNana hai / ina saba kAraNoMse alaMkAra granthoM meM isakA atyadhika pranAra hai aura baGgadezameM to isIkA bolabAlA hai| sAhityadarpaNapara vizvanAtha kavirAjake putra anantadAsakI locA TIkA bahuta prauDha hai, isameM viSamasthaloMpara paryApta prakAza DAlA gayA haiM / I0 1701 meM nirmita rAmacaraNa tarkavAgIzakI vivRti, usI taraha tarkA'lakAra mahezvara bhaTTAcAryakI vijJapriyA pracalita TIkAra hai / bha0 ma0 haridama siddhAntavAgIzakI kusumapratimA TIkA bahuta prauDha aura sarvAGgapUrNa hai, isameM sthAnasthAnapara vivati TIkA khaNDana hai / jIvAnanda vidyAsAgarako vimalA TIkA bhI grantha lagAnevAlI hai / navIna TIkAoM meM AcArya kRSNamohana Thabakurako TIkA vistRta aura pracalita haiM / isI taraha hindImeM mI zAlagrAmazAstrIkI TIkA bahuna prasiddha aura pracalita haiN| _ sAhityadarpaNameM daza pariccheda haiN| prathama paricchedameM maGgalAcaraNa, kAvyakA prayojana, mammaTa bhaTTake kAvyalakSaNakA khaNDana aura svamatakA sthApana haiM / dvitIya vAkya aura pada, AbhidhA, Adi zabdakI tIna uttiyoM kA savistara lakSaNapUrvara nirUpaNa hai| kAvyaprakAzameM lakSaNAke chaH bheda haiM, candrAlokameM bahuta hI sUkSmatA se lakSaNAke pracura bheda paNita haiM, parantu sAhityadarpaNameM 80 bhedoMkA camatkAra pUrNa nirUpaNa hai / tRtIya meM rasa, bhAva aura unase sambaddha viSaya, nAyakale 48. aura nAyikAke 384 bheda, nAyakake sahAya, dUtabheda, nAyaka aura nAyikAke guNa aura alaMkAra Adi viSayoM kA savistara nirUpaNa hai| caturthame kAvyake bheda, dhvaniyoMke 51 bheda, aura unake saMsRSTi aura saGkarase kula 5355 bhedoMkA nirUpaNa hai / kAvyaprakAza ke anusAra dhvanike kula 10144 bheda haiN| isI prakAra isameM guNIbhUta vyalayake 8 bhedoMkA nirUpaNa- kara mammaTasammata citrakAvyakA khaNDana kiyA gayA hai / paJcapameM vyaJjanAvirodhIke matakA khaNDana kara 5 kArikAoMse vyaJjanAvRttikA sthApana
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 41 ) kiyA hai| baSTa kAvyake dRzya aura zravya bheda, dRzyake 2 bheda - rUpaka aura uparUpaka evama ukake nATaka Adi daza bheda, uparUpakake nATikA Adi 18 bhedoMka lakSaNa aura udAharaNa AdikA pradarzana kiyA haiM, isI taraha zravyakAvyake bheda, gadya aura padya gadya kAvyake kathA aura AkhyAyikA Adi tathA padyakAvyake khaNDakAvya aura mahAkAvya Adi bhedoMkA varNana hai / saptamameM doSakA lakSaNa kara pada, padAMza, vAkya, artha aura rasake doSoMkA savistara varNana hai / aSTama meM kAvyake prasAda mAdhurya aura oja 3 guNoMkA nirUpaNa hai, anya AcAryoMse sammata daza zabdaguNoM aura daza arthAta tIna guNoMmeM antarbhAva aura kahIM kahIM khaNDana kiyA gayA hai| navamameM vaidarbhI, goDI, pAcAlI aura lATI 4 rItiyoMkA salakSaNa aura sodAharaNa vivecana hai / dazamameM zabdA'laGkAroM aura arthA'laGkAroMkA tathA mizra - saMsRSTi aura saGkara ke tInoM bhedoM kA savistara nirUpaNa kiyA gayA hai| sthAna-sthAnapara anya AcAryaka matoMkA khaNDana bhI kiyA hai / 26 rasataraGgiNI, rasamaJjarI, kartA-bhAnudatta, samaya - I0 14 zatAbdIkA Arambha - bhAnudatta mithilAke zeva brAhmaNa the| ye paNDita gaNezvarake putra the / rasataraGgiNI - taraGgoM meM vibhakta hai| prathama taraGgameM bhAvakA lakSaNa aura sthAyI bhAvake bheda hai, dvitIya meM vibhAvakA lakSaNa aura bheda hai| tRnameM anubhAvakA varNana hai / caturtha meM 8 sAtvika bhAvoMkA nirUpaNa hai / pazcamameM vyabhicArI bhAvakA varNana hai / SaSThameM rasakA lakSaNa aura zRGgAra rasakA vistRta varNana hai / saptamameM hAsya aura anya rasoMkA nirUpaNa hai / aSTama meM sthAyI bhAvake 8 bheda, vyabhicArI bhAvake 20 bheda, rasake 8 bheda ina tInoMse utpanna dRSTiyA aura unake kucha udAharaNa varNita haiN| isa granthakI 10 TIkAeM haiM, unameM veNIdatta takaMAgIza ( I0 1553 ) kI rasikaraJjana, jIvarAjako setu TIkA ( I0 1675 ), gaGgArAma jar3e ( I0 1738 ) kI naukA aura nAgezabhaTTa ( I0 18 zatAbdI ) kI TIkA adhika prasiddha haiM | bhAnudattane apane donoM hI granthoM meM udAharaNa prAyaH svaracita hI diyA hai / "rasamavarI" inakI pUrvakRti mAlUma par3atI hai / ina do granthoMke atirikta bhAnudatane gItagaurIpati vA gItagaurINa kAvya, kumArabhArgavIya, alaMkAratilaka, zRGgAradIpikA itane granthoMkA nirmANa kiyA hai aisA kahA jAtA hai| rasamaJjarIke tRtIya bhAga meM kevala nAyikAbhedakA vistRta varNana hai / zeSa bhAgoM meM dUtI, zRGgAranAyata, unake bheda, nAyakamitra, sAttvika 8 guNa, zRGgArake 2 bheda aura vipralambha zRGgArakI 10 avasthAeM varNita haiN| isakI 11 TIkAeM haiM / 27 ujjvalanIlamaNi, kartA - rUpagosvAmI, samaya - I0 1520, rUpagosvAbhI baMgAlake vaiSNava sampradAya ke pravartaka caitanya mahAprabhuke ziSya the / ye mukundake pautra aura kumArake putra the / inake mUla puruSa karnATaka brAhmaNa the / ujjvalanIlamaNike 1
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 42 ) atirikta inake vidagdha mAghava ( nATaka ), utkalikAvallarI, nATakacandrikA, vaiSNavatoSiNI ( vyAkaraNa ) aura 'padyAvali" nAmaka stotroM aura subhASitoMkA saMgraha grantha bhI haiM / vaiSNava saMpradAya ke "ujjvalanIlamaNi" nAmaka alaGkArazAstrameM ujvala rasa arthAt rAdhA aura kRSNa ke zRGgArarasakA vizleSaNa kiyA gayA hai| isameM nAyakake 96 bheda dikhalAye gaye haiM aura nAyakake ceMTa viTa, vidUSaka, pIThana aura priyasakha Adi sahacara pradarzita haiN| kRSNakI svakIyA nAyikAoMkI sakhyA 16108 hai, ve saba dvArakAnivAsinI haiM / isameM bhaktirasakA vistRta varNana hai| sabhI udAharaNa rUpagosvAmIne apane granthoMse diye hai / ujjvalanIlamaNimeM rUpagosvAmIke bhatIje jIvagAMsvAmIse nirmita locanarocanI aura vizvanAtha cakravartI racita AnandacandrikA prasiddha TokAgrantha haiM / nATakacandrikA nATyazAstraparaka grantha hai, isameM 8 prakaraNa haiM / yaha grantha mulikA anuyAyI nahI hai / 28 alaGkAra zekhara, kartA - kezavamizra, samaya - I0 16 zatAbdIkA uttarArddha / ve zani maithila brAhmaNa the| inhoMne alaGkAra zekhara ko rAjA mANikyacandrakI preraNA se likhA hai / kezavamizra ne apane 7 alaGkAra granthoMkA ullekha kiyA hai, jinameM alaGkArasarvasva aura vAkyaratna vA kAvyaratna, inakA nAma se nirdeza kiyA hai / alaGkArazekhara meM kArikA, vRtti aura udAharaNa haiM, inake kathanake anusAra kArikAke racayitA koI "zauddhodana" nAmake vidvAn the / alaGkArazekhara meM 8 ratna aura 22 marIciyA~ haiM / prathama marIcimeM kAvyakA lakSaNa aura hetu, dvitIya meM 3 rItiyA, ukti aura mudrAke prakAra, tRtIya meM zabdake 3 vyApAra, caturtha meM 8 padadoSa, paJcamameM 12 vAkyadoSa, SaSThameM 8 arthadoSa, saptama meM 5 zabdaguNa, aSTama meM 4 arthaguNa, aura nava meM katipaya dopokA guNarUpa se nirUpaNa, dazama meM 8 zabdAlaGkAra, ekAdazame 14 arthA 'laGkAra, dvAdazame rUpakake bheda, trayodaza meM anya alaGkAra, caturdazameM nAyakanirUpaNa, paJcadazame kavisamayakA nirUpaNa aura sAdRzyavAcaka zabda SoDaza meM viSayanirUpaNa, saptadaza meM prakRti ke aneka padArthoM kA varNana, aSTAdaza meM saMkhyAvAcaka zabdoMkA nirUpaNa, ekonaviMza meM samasyA pUraNa, vizameM 9 rasa, nAyaka aura nAyikAkA bheda upabheda tathA vibhinna bhAva aura eka viza meM rasadoSa aura dvAviMza meM rasapoSaka varNa nirUpita haiM / vRttivAti Adi 3 grantha, kartA - appayyadIkSita, samaya - I0 1.20 - 1593 appayyadIkSita raGganAtha adhvarIke putra the, inakA nAma kahIM-kahIM appayadIkSita aura appadIkSita bhI dekhA jAtA hai| ye rAjA veGkaTapatike Azrita mahAn vidvAn the / madhusUdana sarasvatIne inake lie "sarvatantra svatantra " aise padase ullekha diyA hai ! appayyadIkSita mahAvaiyAkaraNa bhaTTojidIkSita ke guru the / inake cita 104 grantha haiM aisI
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 43 ) kivadantI hai| unameM alaGkArazAstrameM vRttivArtika, citramImAMsA aura kuvalayAnanda haiM / inake sivAya prasiddha aura inake prApyagrantha isa prakArase haiM-1 siddhAntalezasaMgraha, brahmasUtrakI TIkA nyAyA'maNi, viziSTA'ddhatameM nayamayUkha mAlikA, veGkaTadezikake yAdavA'bhyudaya mahAkAvyakI TIkA, zaivaviziSTA'dvaita meM zikSAkamaNidIpikA ga zrIkaNTha. bhASya, mAdhvavedAntameM brahmasUtrakI vyAkhyA nyAyamukkAvali, mImAMsAmeM vidhirasAyana aura usakI sukhabodhinI TIkA, vyAkaraNameM vAdanakSatrAvali, rAmAyaNatAtparyanirNaya aura mahAbhAratatAtparyanirNaya, prAkRtavyAkaraNameM prAkRtacandrikA, vedAnta lAdi darzanoM kA saMgraha grantha matasArasaMgraha, koSameM nAma grahamAlA ityAdi / 1 vRttivArtika-isake do hI paricchena upalabdha haiM, ata: yaha grantha adhUrA hai| isameM rUDhi yoga aura yogarUDhi 3 prakArakI abhidhAe~, lakSaNAke 4 aura zabdazaktike - 2 bhedoMkA nirUpaNa hai| lakSagAke raddhA aura gauNI 2da diye gaye haiM, aura pratyeka aneka bhedoMkA ullekha hai| 2citramImAMsA : isameM kArikAeM aura unakI vRtti hai| isameM pahale dhvani, guNIbhUtavyaGgaya aura vitra isa prakAra kAvyake 3 bhedoMkA pratipAdana kiyA gayA hai| avyaGgaya kAvyake zAvara aura jayacitra ina do bhedoMmeM arthaciyakA hI isameM vizeSa pratipAdana hai| isameM ugmA Azrita 22 alaGkAra nirUpita haiM / alaGkAraprakaraNa atizayoktiparyanta haiN| isa prakAra yaha grantha bhI adhUrA hai| jagannAtha paNDita rAjane "citramImAMsAkhaNDa" nAmaka khaNDanagrantha likhA hai, vaha bhI apahanuti taka hI upalabdha honese adhUrA hI pratIta hotA hai| citramImAMsAmeM ghazAnandako suza aura bAlakRSNa pAyaguNDe kI gaDhA'rtha prakAzikA ye do TIkAeM prasiddha haiN| 6 kuvalayAnanda / yatra grantha veGkaTa sike Adezase nirmita hai, isameM alakhAroMkA vizada varNana hai| isakA AdhAra jayadevanirmita candrAlokakA paJcama mayUkha hai, jaisA ki inhoMne likhA hai-- __ "yeSAM candrAlAke dRzyante lkssylkssnnshlokaaH| prAyata eva teSAmitareSAM tvabhinavA viradhyante // " arthAt isameM jina-jina lahAroMke candrAlokameM lakSya aura lakSaNoMke zloka dekhe jAte haiM pratra: ve hI, aura anya alaGkAroMke to naye lakSyalakSaNa-zloka race jAte haiN| isa prasAra indrAlakako kArikAoMkA kahIM kahIM parivartana, aura parivaIna kara adhyayapadIkSitane prauDhatApUrvaka vyAkhyA kI hai, udAharaNa asa granthoMse diye gaye haiN| kuvalayAnandameM candrAlokake upamA Adi mau alaGkAra dekara 15 anya alaGkAroMkA bhI samAveza kilA gayA hai| kuvalayAnandako 9 TIkAe~ haiM, unameM AzAdharabhaTTakI alaGkAradIpikA aura draviDadezake rAmacandraputra vaidyanAtha tatsatkI alaGkAracandrikA TIkA prasiddha haiN| AzAdharabhaTTane vRttinirUpaNapara "kovidAnanda" aura "triveNikA"
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 44 ) nAmaka granthakI, kAvyaprakAzakI udAharaNacandrikA aura kAvyapradIpakI "pramA" nAmaka TIkAkI bhI racanA kI hai| Adhunika vidvAn jaggU veDakaTAcAryakI "kuvalayAnanda candrikAcakora" nAmakI TIkA AlocanAtmaka aura prauDha hai| 30 rasagaGgAdhara, kartA--jagannAtha paNDitarAja, samaya-I0 1620-1660 vyAkaraNameM mahAbhASya, navyanyAgameM tattvacintAmaNi aura vedAnta meM zAGkarabhASyako jaisI pratiSThA hai vaise hI alaGkArazAstrameM jagannAtha paNDitarA ke rasagaGgAdharakI bhI hai / ye perubhaTTake putra aura ziSya tathA lakSmIke garbhaja the| inake pitAne kAzImeM jJAnendra bhikSuse vedAntakA mahendrase vaizeSika aura nyAyakA aura khaNDadevase mImAMsAkA adhyayana kiyA thA rasagaGgAdha meM aisA likhA hai| dillIke mugala bAdazAha zAhajahAMne inheM "paNDitarAja" padavIse vibhUSita kiyA thA, usake putra dArAzika'ine inase adhyayana kiyA thaa| inhoMne dillI meM apanA yauvana bitA diyA thA / aneka zAstroMke adhyayanase pariNatamastiSka paNDitarAja jagannAthane navyanyAyakI zailIse rasagaGgAdharakI racanA ko hai / inhoMne apane granthameM kaI sthAnoMmeM prAcIna vidvAnoMko kar3I AlocanA kI hai| unameM bhI appayyadIkSitakI dhajjI ur3AI hai| isa prasaGgameM kahIM-kahIM maryAdA aura yuktikA vyatikrama bhI huA hai| bhaTTojidIkSitakI prauDhamanoramAkI inhoMne 'manoramAkucadinI" nAmaka granyase khaNDana bhI kara DAlA hai| ye yavanI strI ke praNayI the aisI kiMvadantI prasiddha hai, para isameM kucha bhI pramANa nahIM hai / inakI pratiSThA aura pANDi-pase abhibhUta hokara asUyAparavaza paNDitoMne yaha mithyA pracAra kiyA hai| inhoMne . mathurApurImeM dehatyAga kiyA thaa| rasagaGgAdharameM 5 Anana hone cAhie para durbhAgya se do hI Anana adhUre rUpameM upalabdha haiN| yaha grantha pUrA hotA to alaGkAra gAstrake kaI maulika aura mahattvapUrNa viSaya upalabdha hote / to bhI isameM jitane aMza vidyamAna haiM, utanese bhI bahunase sAhityika tattvoMke mAnadaNDa * isameM unnata kiye gaye haiN| rasaMgaGgAdharameM sUtra, vRtti aura udAharaNa haiN| unameM tInoM agara ke apane haiM / udAharaNake viSayameM unhoMne likhA hai"nirmAya nUtanamudAharaNA'nurUpaM kAvyaM mayA'tra vihitaM, na parasa kizcit / kiM sevyate sumanasAM manasA'pi gandhaH kastUrikAjananazaktibhRtA mRgeNa 1" / / arthAt isa granthameM udAharaNake yogya naye kAvyakI maiMne racanA kara rakhI hai, dUsaroMkI kucha nahIM rakhI hai| kastUrI utpanna karanekI zaktivAlA mRga phUloMke gandhakA manase mI kyA sevA karatA hai ? isa prakAra hama dekha rahe haiM paNDitarAja jagannAtha AtmA'. pimAnI aura mahAn AlaGkArika honese apanI sAnI nahIM rakhate the| rasagaGgAdharake prathama AnanameM maGgalAcaraNake anantara inhoMne sabase vilakSaNa kAvya kA lakSaNa likhA hai / ye zabda aura arthako nahIM kevala zabdako kAvya mAnate haiN| isa prakAra ve granthake ArambhameM hI mammaTa aura vizvanAthake matoMkA khaNDana karate haiM / pnndditr|jne pratibhAko
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmyA kAraNa mAnakara salakSaNa aura sodAharaNa kAvya ke 4 bhedoMko mAnA haiM / ye rasa svarUpa likhakara usameM 11 siddhAntiyoMke mata dete haiM / sthAyI bhAva, vibhAvAdisvarUpa, 9 rasa aura unake udAharaNa, rasameM anya jJAtavya viSaya, rasadoSa, guNanirUpaNa, guNameM vAmana Adi AcAryoMke mata, zabda aura artha ke guNoMke lakSaNa, una sabakA pUrvokta 3 guNoMmeM antarbhAva, guNa vyajikA racanA, racanAmeM varjanIya, bhAvadhvani, bhAvalakSaNa, vyabhicArI bhAva, unake lakSaNa aura udAharaNa, rasAbhAsa, bhAvazAnti, bhAvodaya, bhAva. sandhi aura bhAvazabalatA Adi viSayoMkA varNana hai| - dvitIya AnanameM saMlakSmakramadhvani, nAnAoMmeM zakti niyAmaka saMyoga Adi, zabda. zaktimUlaka nimeM alaGkAradhvani, vastudhvani, arthazakti mUlakadhvani, lakSaNAmUladhvani, abhidhAzaktinirUpaNa, lakSaNAktinirUpaNa, lAkSaNikaM vAkyoMkA zAbdabodhanirUpaNa, alaGkArAMnarUpaNa, usameM upamAse lekara uttara alaGkArataka kula 70 alaGkAroMkA nirUpaNa hai / uttara alaGkArake udAharaNameM"kiM kurvate daridrAH ? kAsAravatI dharA manojJatarA / kopaavnkhilokyaam"| itanA hI aza upalabdha hai| yaha rasagaGgAdharastha viSayoMkI ApAtataH kI gaI sUcI hai / isa granthapara paNDitarAjake 50 varSoM ke anantaraM mahAvayAkaraNa nAgezabhaTTane "gurumarmaprakAzikA" nAmakI saMkSipta TIkA likhI hai| kahIM-kahIM isameM adhyayyadIkSitake pakSakA anusaraNa kara mUlapranyakA khaNDana bhI hai| . paNDita puruSottama caturvedIne nAgarIpracAriNI sabhAse rasagaGgAdharakA hindI anuvAda bhI prakAzita kiyA hai / navIna vidvAnoMmeM bhaTTa mathurAnAtha zAstrIne "saralA" nAmaka saMkSipta TIkA kI hai isameM kahIM kahIM nAgeza bhaTTapara AkSepa bhI kiyA gayA hai| isI taraha kavizekhara badarInAthazAjIne prathama Ananapara paNDita madanamohana jhAjIne dvitIya Anana rara savistara candrikA TIkA hindI anuvAda sAhata kI hai / evam AcArya madhusUdanazAstrIne navIna TIkA, hindI anuvAda aura vistRta bhUmikA Adi hindU vizvavidyAlaya se prakAzita kiyA hai| isI taraha paNDitapravara zrIkedAranAtha ojhAjIne saMskRtavizvavidyAlayase "rasandrikA" nAmaka proDha TokA prakAzita kI hai| . paNDitarAja jagannAthake anya grantha isa prakAra haiM 1citramImAMsAkhaNDana / 2 manoramAkucamadinI / 3 gnggaalhrii| 4 amRtalaharI ( yamunAstuti ) / 5 karuNAlaharI (kRSNanuti ) / 6 lkssmiilhrii| 7 sudhAlaharI ( sUryastuti ) / 8 bhAminIvilAsaM, isameM prAstAvikavilAsa, zRGgAravilAsa, kaSNavilAsa aura zAntavilAsa, kula 4 vilAsa saMkalita haiN| 9 sphlaarii| 10 prANAbhara" ( kAmarUpanarezakA prazaMsAparaka ) aura 11 jagadAbharaNa (jayasiMha rANAkA vrnnn)|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ (46) 21 alaGkArakaustubha, kartA-kavi karNapUra, samaya-I. 1524 ke anantaraye kavi karNapUra ga karNapUra gosvAmI pahale "paramAnandasena" nAmase prasiddha the| ye caitanya mahAprabhuke ziSya zivAnanda senake putra aura guru zrInAthake ziSya the| alaGkArakaustubhameM kiraNoMkI saMkhyA daza hai| isake prathama kiraNameM kAvyakA lakSaNa, dvitIyameM zabda aura artha, tRtIyameM dhvani, caturtha meM guNIbhUtamajhya, paJcamameM rasa, bhAva aura unake bheda, SaSThameM guNa, saptamameM zabdA'laGkAra, aSTamameM arthA'laGkAra, navamameM rIti aura dazama kiraNameM doSoMkA nirUpaNa hai / yaha grantha rUpagosgamIke ujjvalamaNise adhika vistRta hai| isake udAharaNameM rAdhA aura kR'pakI stutiyA~ adhika haiM / alaGkArakaustubhameM ujjvalanIlamaNikA anukaraNa kiyA gayA hai| isa granthapara cAra TIkAe~, unameM prathama unhoMkI kiraNa TIkA hai / dvitIya vizvanAtha cakravartI ( I0 1885) kI sArabodhinI hai / tRtIya vRndAvanacandra cakravartIko dIdhitiprakAzikA aura caturtha lokanAtha cakravartI kI TIkA prakhyAta hai ! alakA rakaustubhake sivAya kavi karNapUrake anya grantha isa prakAra haiM 1 caitanyacandrodaya (nATaka) / 2 gorAGgagaNoddezadIpakA / 3 AnandavandAvanacampU / 4 ukta campUkI TIkA camakAra jandrikA / 5 bRhatkRSNagaNoddezadIpikA / 6 vaNarakAza ( koSagrantha ) 32 alaGkArakaustubha, kartA-vizvezvara parvatIya, samaya- I0 aThArahavIM zatAbdI / lakSmIgha ke putra vizvezvara paNDita savaMtantrasvatantra vidvAna the / ye uttara pradezake almor3A jile ke nivAsI the; inhone bhI bhavya nyAyakI zailIpara alaMkArazAstrakA grantha likhA hai / alaMkArakaustubhapara inhoMne svayam TIkA lindrI hai, ..! rUpaka alaMkAra paryanta upalabdha hai / kAvya prakAzameM vaNita 61 alaMkAroMkA inhoMne pANDitya. pUrvaka vivecanA kara anya alaMkAroMkA unhImeM annAva kiyA hai / inhone ruyyaka, zobhAkara mitra vizvanAtha kapirAja, appayya dIkSita, paNDitarAja jagannAtha, inake matoMkA kaI jagaha khaNDana kiyA hai| anya ke udAharaNoMke lie inhoMne svaracita manohara padya diye haiM. ye granthake anta meM likhate haiM --- "anyarudIritamalaMkaraNAntaraM yat kAvyaprakAzakathitaM tadanupravezAt / sakSepato bahunibandhavibhAvanenA'laMkArajAtamiha vArutayA nyarUpi // " inake alakA meM anya grantha isa prakAra haiM alaMkArapradIpaH alaMkAramuktAvalI, kavIndrakarNA''raNa, yaha citra kAvya hai tathA dharmadAsamUrika vidagdhamukhamaNDanake anurUpa hI nahIM usase adhika pANDityapUrNa hai| kAvyatilaka gsacandrikA aura usako TIkA vyaGgayA'rtha kaumudii|' rasacandrikAmeM unakI eka anya pustaka zRGgAramaJjarIkA bhI ullekha hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 47 ) byAkaraNameM kAzikAke DhaMgapara aSTAdhyAyIkA vyAkhyAna "vyAkaraNasiddhAnasudhAnidhi" vizAla grantha hai| advaitavAdakA khaNDanagrantha tarkakutUhala aura nyAyameM dIdhiti praveza / 33 alaGkAraratnAkara, kartA--kavi zobhAkara mitra, samaya-saM0 1250 me 1350 ke biic| alaMkAraratnAkarake kartA kavi zrIzomAkaramitra trayIzvaramitrake tuma the / isa grantha meM sUtra, vRtti aura udAharaNa haiM / maGgalAcaraNake anantara isameM 112 sUtra haiM / yahA Arambhake chaH sUtroMmeM zabdAlaMkArake anantara 104 arthA'lakAroMkI bar3I prauDhise nirUpaNa kiyA gayA hai / inhoMne kaI naye alaMkAroMkA udbhAvana bhI kiyA hai / 34 kAvyavilAsa, kartA-ciranjIva bhaTTAcArya, samaya-I0 1703 cirajIva bhaTTAcArya vidvadara rAghavendra ke putra the / inakA nAma vAmadeva vA rAmadeva bhI thaa| isake grantha kAvyavilAsameM do bhaGgiyo ( pariccheda ) haiM / prathama maGgimeM maGgalA. caraNake anantara kAvyasvarUpanirUpaNa, kAvyaprayojana, kAvyakAraNa, zRGgAra Adi rasoMke sthAyI bhAva, isake kAraNabhUta vibhAvake do bheda, kAryabhUta anubhAva, vyabhicArI bhAva, saMyogazRGgAra aura vipralambha zRGgArake do bheda. hAsya, karuNa, raudra aura vIrarasa, usake 3 bheda, bhayAnaka, bobhatsa, adbhuta aura zAntarasa, inake svarUpa aura devatAeM, mAyAke dAmarasa:vakA khaNDana / vipralambha zRGgArakA karuNarasameM antarbhAva AdikA khaNDana, aura bhAvakAvya Adi sodAharaNa vaNita haiN| dvitIya bhaGgimeM alakArakA lakSaNa, aryAlaMkAra saura zabdAlaMkArakA uddeza, upamAse lekara atyuktinaka 89 arthAlakAra aura zabdAlaMka roMmeM citra, 4 anuprAsa, yamaka, punarukta pratIkANa isa prakAra 7 alaMkAra salakSaNa aura sodAharaNa nirUpita haiN| cirajIva bhaTTAcAryake anya grantha nimnalikhita haiM1 mAghavacammU (prakAzaka-jIvAnandavidyAsAgara, klkttaa)| 2 vidvanmodataraGgiNI campU (prakAzaka-veGkaTezvara presa, bambaI ) / 3 shRnggaartttinii| 4 vRttaratnAvalI (chanda.zAstra ) / 35 vRttAlabAra, kartA-chabilAla sUri, samaya-vi0 saM0 1938-1967 / vRttAlaGkArameM katipaya chanda aura alaGkAroM ke lakSaNa aura svakRta manorama udAharaNa varNita hai / inake anya pandha kuzalavodaya aura sundaracarita nATaka; aura viraktiH taGgiNI khaNDakAvya Adi haiN| ye nepAlanareza zrI 5 pRthvIvIravikramazAhake zAsana kAlameM saradAra upAdhiyukta hokara zAsana kArya meM niyukta the aura tapambIke samAna jIvana bitAte the / pro0 maiksamUlarane inakI racanA kI bhUriprazasA aura saMskRta likhane. meM apanI asamarthatAkA prakAza kiyA tha! /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 48 ) udAhArapariziSTa kavikRtiparicaya 1. kAdambarIkathAsAra, kavi-abhinanda, samaya khu0 dazamazatAbdI, isameM utkRSTa anuSTup chandoMmeM nirmita daza soMmeM kAdambarIkI kathAkA butimadhura varNana hai / kavi nyAyamaJjarIke kartA suprasiddha jaranaiyAyika jayanta bhaTTake suputra the| inhoMne yogavAziSThasAra bhI likhA hai| 2. yAdavA'bhyudaya mahAkAvya, kavi-veGkaTanAya vA vedAntadezikA samaya50 caturdaza zatAbdI / ye zrIsampradAyake mahAna dArzanika AcArya the, isa sundara kAvya. para dArzanikaprakANDa apyaya dIkSitane TIkA likhI hai| mahAkavine pAdukAsahasra aura haMsasandeza Adi bahuta-se grantha likhe haiM / 3. bhaktavijaya, pRthvIndravarNanodaya, kavi-lalitAvallabha, samaya-vi0 saM0 1779-1832 / bhaktavijaya, upendravajA Adi chandomeM viracita 109 padyoMkA sAlaGkAra manohara kAvya hai| isameM nepAlakI ekarASTriyatAke pratiSThAyaka zrI 5 pRthvInArAyaNa zAhake bhaktapuravijayakA udAtta darNana hai| pRthvIndra varNanodaya, isameM pUrvokta mahArAja ke pratApa aura vijayakA zArdUlavikrIDita aura sragdharA Adi chandoMmeM alaGkAragamita proTa aura manorama varNana hai| isameM 3 sarga haiM, unameM eka hI sarga prakAzita hai| 4. kavitAnikaSopala, kavi-lakSmaNa, samaya-1779-1832, yaha kAvya pUrvokta mahArAja zrI 5 pRthvI nArAyaNa zAhake suputra yuvarAja zrI 5 pratApasiMhane apane pitAke nepAlavijayake avasarapara bAlAjU nAmaka sthAnameM eka bRh| kavisammelana kiyA thaa| usameM bhArata ke mithilA, paTanA, drAviDa Adi bahuta se rAjyoMke aura nepAlake bhI aneka kavi upasthita hue the| nepAlake lakSmaNa kavine sabakI racanAoMkI vyAkaraNakI sUkSma paddhatise pANDityapUrNa AlocanA kI thI, isame usa viSayakA manohara varNana hai| inhIM zrI 5 pratApasiMha zAhane vi0 saM0 1832-1834 me "purazcaryArNava" nAma bRhata tantrazAstrakI racanA kI thii| inhIMke pautra zrI 5 gIrvANayuddha vikrama zAhane vi0 sa0 1855-1873 meM jayasiMhakalpadrumake samAna dharmazAstra aura karmakANDakA nibandha "gIrvANaratnAvalI' vA ' satkarmaratnAvalI" nAmaka bRhat granthakA praNayana kiyA thaa| 5.zivarAjavijaya, gadyakAvya, kavi-sAhityAcArya ambikAdatta vyaas| "ghaTikAzataka" "bhArataratna" upAdhiyoMse vibhUSita, samaya kha0 1859-1900 / inakA abhijana jayapura aura nivAsa vArANasI hai / ye paTanAstha rAjakIya saMskRta mahAvidyAlaya meM prAdhyApaka the| prakRta granyameM dakSiNake chatrapati zivAjIke vijaya aura pratApa bAdikA manohara aura alakRta varNana hai / isakA kathAnaka baGgAlake upanyAsakAra bAra0 sI0 dattake eka upanyAsapara AdhRta hai| saMskRta aura hindI me inake
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ granyoMkI saMkhyA 75 hai| ye sanAtana dharmake prasiddha vyAkhyAtA the| inhoMne svAmI dayAnandake jIvana kAla meM hI unake granthoM meM vyAkaraNakI truTiyoMkA nidarzana kara unheM niruttara kara diyA thA, aura mUrtipUja', avatAravAda Adi zAstrIya viSayoMmeM zAstrIya aura takapUrNa grantha likhe the| 6. bhAgavatamaJjarI. kavi- sAhityAcArya vidyAbhUSaNa kulacandra gautama, samayavi0 saM0 1969-2011, bhAgaratamaJjarI, kavIndra kSemendrakI bhAratamaJjarIkI sadRza racanA hai / isameM zrImadbhAgavatastha kathAkA lAlityapUrNa, alaGkRta aura prAJjala varNana hai| isake sivAya kavijIne gaGgAgaurava, zrIkRSNakarNAmRta aura harivarivasthA Adi aneka kAvya likhe the| 7, AdarzarAghava-puSpAJjali, prakAzana samaya vi-saM02005.kavi-paNDitarAjasomanAtha sigyAla, janma saM0 1940 / isa laghu kavitAsaMgrahameM AdhyAtmika kANDa, Adhidaivika kANDa aura Adhibhautika kANDa ye 3 kANDa haiN| prati kANDameM tattata stabakoMmeM bahuta-se padya saMdIta hai| bhaktirasase otaprota, sA'laGkAra, sarasa aura praDha ye padya atyanta manohara aura AkarSaka haiM / nepAlake prasiddha vedAntI adhyApaka 50 jagannAthazarmAke jyeSThaputra somanAtha zarmAjI apane pitA, prasiddha bayAkaraNa 50 viSNuhari rimAla-ma0ma0lAza candrabhaTTAcArya aura ma0ma0gaGgAdharazAstrIke ziSya, evam nyAyopAdhyAya aura kAvyatIrtha Adi upAdhiyoMse vibhUSita the / ve nepAlake rAjakIya saMskRta pAThazAlAke pradhAnAdhyApaka, rAjakIya saMskRta mahAvidyAlayake prAcArya evam nazA prajJApratiSThAna (nepAla rAjakIya ekeDemI) ke sadasya the / lagabhaga bAdhI zatAbdI taka adhyApanarata hokara Apane sAhitya, sAMkhya, sarvadarzana, vedAnta aura dharmazAstrameM kaI chAtroMko par3hAkara kAzI meM zivasAyujya prApta kiyA / Apake anyagrantha-pratisaMskRtA siddhAntakaumudI (vyAkaraNa meM ), nepAlI bhASAmeM bAdazarAghava mahAkAvya, madhyacandrikA aura laghundrikA ( vyAkaraNameM ) sAhityapradIpa bora anugadacandrikA Adi anake grantha haiM / hAlahImeM nepAlameM. bApakA zatAbdIsamAroha dhUmadhAmake sAtha mnaayaagyaa| 8. pArijAtaharaNa, kavi- umApati dviveda kavipati, anya prakAzanakAla kha0 saM0 1958 harivaMzake kathAnakapara isa manorama mahAkAvyakA nirmANa huA hai| ... 5. rukmiNIharaNa, kavi-zrIkAzInAtha dvivedI, granthaprakAzanakAla-50 saM0 1966, zrImadbhAgavatake vAdhArapara yaha manohara kAvya nirmita hai| 10. bhAratIvaibhava, gaNezagaurava aura UrmimAlA ( phuTakara kvitaasNgrh)| kavi-mAdhavaprasAda devakoTA smRti zAstrI, sAMkhyayogAcArya kaviratna, pUrvakAvyanirmANakAla vi0 saM0 2010 ukta tInoM kAvya prauDha, alaGkArasaMpanna aura manohara haiM / 11. satyaznindra mahAkAvya, kavi-mImAMsAcArya pa.pUrNaprasAda brAhmaNa, 4 sA0 bhR
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 50 ) janma vi0 saM0 1978 / isa mahAkAvyameM brAhmaNajIne purANakAlake Adarza rAjarSi harizcandra ke caritrakA prAjala aura manorama zailImeM sAkAra aura saguNa rUpameM padhura varNana kiyA hai| mahAkavine "vizve devAH" nAmaka granthameM apane apane viSayake Adarza bahutase vyaktioMkA manohara varNana kiyA hai| inakA nepAlI bhASAmeM bhI "ekkAisa kathA" nAmako anUThI kavAoMkA saMgraha hai| - 12 zAhavaMzacarita mahAkAvya, kavi-vyAkaraNAcArya hariprasAda AcArya, samaya vi0 saM0 2011 hai / isameM zAhavaMzake rAjAoMkA silasilevAra prAJjala varNana hai| 13 mahendrodaya mahAkAvya, kavi-bharatarAja ghimire zAstrI; kAdhyatIrtha; kAvyaracanAsapaya vi0 saM0 2012, isameM nepAlendra zrI 5 mahendravIravikamazAhakA sA'laGkAra aura manohara varNana hai, kavikI saMskRta aura nepAlI bhASAmeM giribAlA aura nepAlImeM devayAnI mahAkAvya Adi anya racanAeM bhI haiN| 14 zrIkRSNacaritA'mRta mahAkAvya, kavi-kRSNaprasAda ghimire zAstrI; kAvyatIrtha, vidyAvAridhi, kavirala, granthaprakAzanakAla vi0 saM0 2028, zrImadbhAgavatake bhArambhika bhAgapara Azrita 58 soMmeM nirmita alaGkArapUrNa prAJjala aura sarasa isa mahAkAvyameM sargasaMkhyA meM aura varNanameM adbhuta cUDAnta kalpanAkozala dikhalAyA hai / mahAkavike anya bhI nAciketasa mahAkAvya, yayAticarita, sampAtisandeza aura rAmavilApa mAvi kAvya aura nepAlI bhASAmeM zAhavaMzacarita mahAkAvya bAdi aneka kAvya aura saMskRta ke anUdita grantha hai| 15 gurugovindasiMhacarita mahAkAvya, kavi-DAkTara satyavratazAstrI, grantha. nirmANa samaya-50 saM0 1947 hai, aitihAsika yaha kAmya vIrarasapradhAna, manohara . 16 vindhyavAsinI mahAkAvya, zumbhavadhamahAkAvya, kapi-vasanta tryambaka zebar3e, racanAkAla-10 saM0 1982-1983 / mahAkAvyako racanAeM paurANika durgAcaritapara Azrita malakArapUrNa, sarasa, prAJjala aura manohara haiM, inake sivAya inakI vRttamacarI, durgAstavamayUSA bora zrIkRSNacarita Adi aneka racanAeM haiN| apAkSikatvena, guNAgraheNa, dRSTaH zrutezcA'pi smaashryenn| / saMpUrito'yaM laghuroSabhAgasTau kSamA'hoM dvijazeSarAjaH // 1 // apaghaTTaH kAzI zeSarAjazarmA vi0 saM0 saM0 2041
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkArasyA'nyaracanAH 1 maTTikAvyaM, sampUrNam, saM0 TIkA, bhUmikA, anuvAdaza 2 uttararAmacaritanATakam , , TippaNI pa 3 mAlatImAdhavaprakaraNam ,, , 4 prasanarAghavanATakam , 5 svapnavAsavadattanATakam , 6 raghuvaMzam prathamasarmaH // 7 raghuvaMzam 13-14 sago, , 8 kirAtArjunIyamahAkAvyam 3-6 // 9 tarkasaMgrahaH sA'nuvAda: 10 tarkasaMgrahapadakasyam, sAnuvAdam nyaaypaaribhaassikshbdkossH| 11 hitopadezaH mitralAmaH // 12 zizupAlavadham caturthasargaH / 13 naiSadhIyacaritam 1-9 , 14 kArambarI pUrvam 15 sAhityadarpaNaH vistRtabhUmikA ca 16 vikramAcaritakAvyam 1 sargaH , 17 vidagdhamukhamaNDanam / 18 dazakumAracaritapUrvapIThikA - 19 kAvyamImAMsA 1-5 anuvAdopetA / 20 kumArasaMbhavaM sA'nuvAdaM saTippaNam ( mudrayamANam ) 21 vyAkaraNabodhaH ( nepAlyAm ) 22 nepAlIravanApramazaH ( nepAlyAm ) /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ // shriiH|| ISadvaktavyam zrIdevacandrabudha-hemakumAridevI- jAtaH, sadeva guruvrgvidheycittH| zrIkRSNacandravibudhA'varajastathaiva zrIpUrNacandrabudhakA'griyabandhurasmi // 1 // mAtA, pitA, tadanu hRdyasahodarau me zeSA na, duvidhivazAdahameva zeSaH / srotasvinItaTajabhUmaha sannibho'haM hA ! hanta ! hanta ! samayaM nanu yApayAmi // 2 // vidyAvilAsaparibhAsaka'NadAsa putreNa guptacara viTThaladAsakena / abhyathito vihitavAn vivRti navInAM ... sAhityadarpaNakRtau khalu sAnuvAdAm // 3 // chAtropakArapara eSa mama prayAsaH saMkhyAvatAM dhuri nija padamAdadhAti ! syAdanna saMbhramanibhrama AttarUpaH kSamyo hi mAnuSakRtiH skhlnmvbhaavaa||4|| asyAM kRtau prathama meva kRtaprayAsA ye kovidA mama sahAyakarA abhuuvn| sarveSu teSu mahiteSu vicakSaNeSu - saMSA cakAsti satataM kRtaveditA meM // 5 // jhopAyaH sahRdayo budharAmacandraH - sUcyAdibhiH kRtimimAM kRtavAn sanAthAm / .. dRSTvA tadIyaguNamarthanamantareNa .. jAto'smyahaM tadupakArabharA'vanamraH // 6 // zrAvaNI pUrNimA vi0 saM0 2039 -zeSarAjazarmA brahmaghaTTaH, vArANasI
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayA'nukramaNikA pRSThAharA 106 112 914 107 117 118 viSayAH pRSThAGkAH | viSayAH (1) prathamaparicchedaH rasasya jJApyasvAdikhaNDanam bhArambhe maGgalam rasasya jJAnAntaragrAhyasvakhaNDanama kAvyaphalAni rasasya svaprakAzatvam vibhAvaH kAvyalakSaNadUSaNAni vibhAvabhedau kAgyasvarUpam nAyakaH doSasvarUpam tatra dhIrodAttaH guNasvarUpam dhIrodbhutaH. (2) dvitIyaparicchedaH dhIralalitaH vAkyasvarUpam dhIrazAntaH mahAvAkyam nAyakAnAM phoDaza bhedA: padalakSaNam dakSiNanAyakaH arthatraividhyam pRSTanAyakaH abhidhA anukUlanAyaka saMketa: zaThanAyaka: lakSaNA nAyakAnAM 48 bhedAH lakSamAbhedAH pIThamardaH vyaJjanA zRGgArasahAyAH tAtparyArthanirNAyakaH | viTa: tAtparyavRttiH. vidUSakaH (3) tRtIyaparicchedaH mantrI antaHpurasahAyAH rasasvarUpam daNDasahAyAH rasAsvAdanaprakAraH dharmasahAyA: karuNAdImA rasasvasthApanam dUtabhedA: vibhAvAdinyApAraH tatra nisRSTArthaH vibhAvAdInAM sAdhAraNyam mitArthakaH vibhAvAdInAM laukikatvam saMdezahAraka: rasodbodhe vibhAdInAM kAraNasvam 18 sAkhikanAyakaguNAH vibhAvAdInAM rasarUpeNa pariNAmaH 18 tatra-zobhA vibhAvAmanyatamAkSepe'pi rasodbodhaH 101 vilAsaH rasasyAnukAryagatasvakhaNDanam 10. mAdhuryam rasasyAnukatuMgatasvakhaNDanam 102 gAmbhIryam 120 121 . 122 122 123 125 123 127 128 128 121
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayA'nukramaNikA viSayAH pRSThAhara dhairyam tejaH lalitam audAryam 172 174 171 176 144 177 176 pRSTAnA , viSayAH 130 lIlA (vilAsaH vigchittiH vimvoka: kilakicitam 132 mohAyitam kuTTamitam 136 vinamaH lalitam 141 madaH vihRtam tapanam mo'dhyam 146 viSepaH kutUhalam hasitam cakitam keliH mugdhAkanyayoranurAgejitAni sarvAsAmanurAgejitAni dUtyaH 154 dUtIguNAH pratinAyakaH uddIpanavibhAvAH anubhAvAH sAsvikA tatra stambhAdayaH svambhAdInAM lakSaNAni vyabhicAriNaH 11ra tatra nivedaH bhAvegaH 1 nAyikAbhedAH svanI mugdhA madhyA agalamA madhyAdhIrA-madhyAdhIrAdhIrA pragalbhAdhIrA pragalbhAdhIrAdhIrA mevAlyAnam kulaTA kanyA vezyA dAkhyAnam bhanAdhInamatakA kaarinaa abhisArikA bhAbhisArikAmedAH kAbhisArasthAnAni kalahAntaritA vipralandhA proSitabhatakA bAsakAsA virahotkaNThitA -0 18 " 182 187 155 181 bhedAlyAnam 153 nAyikAlaMkArAH tAna-bhAvaH 166 164 zramaH TelA zobhA kAntiH, dItiH mAdhuryam 165 166 / madaH jaDatA ugratA prAgalbhatA 201 202 gaudAryam dhairyam 18 | mohaH vibodhaH 203
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAH svapnaH apasmAraH garnaH maraNam Alasyam amarSaH nidrA bhavahityA autsukyam unmAdaH zaGkA smRtiH matiH vyAdhiH trAsaH vrIDA harSaH asUyA viSAdaH dhRtiH. capalatA glAniH cintA tarkaH sthAyino'pi saMcAribhAvitvam sthAyibhAvaH sthAyibhAvabhedAH sthAyibhAvAnAM lakSaNAni bhAvapadanirukiH rasabhedAH tatra zRGgAraH zRGgArabhedau vipralambhasvarUpam - vipralambhabhedAH tatra pUrvarAgaH kAmadazAH tatra maraNe vizeSaH pUrva rAgabhedAH viSayAnukramaNikA pRSThAGkAH viSayAH 204 mAnaH 202 39 206 | mAnabhaGgopAyAH 207 praNayamAnaH IrSyAmAna: " 208 | pravAsabhedAH 206 | karuNavipralambhaH :: 215 216 210 saMbhogaH 211 | saMbhogabhedAH 212 213 214 pravAsaH ekAdaza kAmadazAH 99 hAsyaH hAsyabhedAH hAsyAzrayapratItiH 39 217 | yuddhavIrAt karuNasya bhedaH 218 vIraH 99 karuNaH karuNabhedaH karuNavipralambhAt raudraH vIrabhedAH " 216 bhayAnakaH 220 | bIbhatsaH 221 adbhutaH zAntaH 222 223 224 221 zAntasya bhedAH zAntasya rasatvasthApanam " 227 rasAbhAsa-bhAvAbhAsau 228 | anaucityapradarzanam bhAvazAntyAdiH 228 230 vatsalaH rasAnAM miyo virodhAkhyAnam bhAvaH (4) caturthaparicchedaH kAvyabhedau dhvanikAvyam 99 231 | abhidhAmUlakadhvaniH 235 | lakSaNAmUladhvaniH 238 | lakSaNAmUladhvanerbhedau 55 pRSThAGkAH 233 99 242 243 245 99 245 250 251 252 254 211 257 218 260 99 262 263 99 dha 267 266 271. : 33. 271 207 273 281 285 286 261 235 39 302 39 33
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayA'nukramaNikA pRSThA 401 402 404 406 107 408 408 oc 418 viSayAH pRSThAkA viSayAH abhidhAmUladhvane do bhAratIvRttiH rasAderekavidhyam bhAratIvRtteranAni saMlakSyakramavyAyadhvanenaividhyam 304 Amukham (prastAvanA) zabdazaktyudbhavamyaga yasya dvaividhyam 305 prastAvanAbhedAH arthazaktyudbhavavyaGga yasya dvAdazobhedAH 308 udghAtyaka: zabdAryazaksyudbhavabhyaGga yasyaikavidhyam 336 kathodghAtaH bhavaneraSTAdazavidhatvam 320 prayogAtizayaH saptadazabhedAnAM padavAkyagataruvam 321 pravartakam arthazaksyudbhavacaneH prabandhe'tidezaH 331 avalagitam padAMzAdiSvasaMlakSya | nakhakuSTamatanirUpaNam kramavyayasyAkhyAnam vastuno daividhyAlyAnam dhvanibhedAkhyAnam AdhikArikavastulakSaNam guNIbhUtavyayam prAsaGgikavastulanam guNIbhUtamyaGgayasya bhedAH 1-4 patAkAsthAnam guNIbhUtavyayasthApi dhvanisvam kavizikSA vyabyacitrakAnyakhaNDanam . 355 arthopopakAH (5) paJcamaparicchedaH viSkambhakaH jyaanAsvarUpam 358 pravezaka: abhidhAtovyaJjanAyAH pArthakye hetavaH 365 abhidhAlavaNayoH avatAra: rasAdipratipAdane pramukham acamatvanirUpaNam 366 [kavizikSA vyAyabodhane anumAnasyAtamatvam 302 arthaprakRtayaH myAnopasaMhAraH bIjam (6) SaSThaparicchedaH binduH kAvyasya dRzyazravyabhedI patAkA prakarI rUpakasaMjJAkAraNam kAryam abhinayaH kAryAvasthA rUpakabhedAH ArambhaH uparUpakabhedAH prayatnaH nATakalakSaNam prApsyAzA aGkalapaNam 363 niyatAptiH garbhAkalakSaNam | phalayogaH (phalAgamaH) nATakaracanAparipATI 364 sandhiH sandhibhedAH pUrvaraGgaH 364 / tatra mukham / pratimukham nAndhanantaretikartavyatA 367 / garbhaH " 420 421 423 124 " 428 " nAndIlapaNam
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAH vimarzaH nirvahaNam mukhasandheraGgAi tatra upakSepaH parikaraH parinyAsaH vilobhanam yuktiH prAptiH samAdhAnam vidhAnam paribhAvanA udbhedaH karaNam bhedaH pratimukhasandheraGgAni tatra vilAsaH parisarpaH vidhutam tapanam narma narmadyatiH pragamanam virodhaH paryupAsanam puSpam vajram upanyAsaH varNa saMhArAH garbhasandheraGgAni tatra abhUtAharaNa m mArgaH rUpam udAharaNa m kramaH saMgrahaH anumAnam prArthanA viSayAnukramaNikA viSayAH kSiptiH troTakam pRSThAGkAH 432 433 99 - 434 435 435 | vimarza samdheraGgAni 436 tatra apavAdaH 437 saMketaH 438 | vyavasAyaH dravaH " 436 yutiH 440 19 443 444 23 451 | khedaH 99 442 * pratiSedhaH 442 virodhanam prarocanA " 446 447 39 "1 abilam udvegaH vidravaH 448 446 "" 451 zaktiH "" 452 | prasaGgaH 99 AdAnam chAdanam nirvahaNa sandharaGgAni tatra, sandhiH vibodhaH prathanam nirNayaH paribhASaNa muM kRtiH prasAdaH AnandaH | samayaH upagUhanam bhASaNasU pUrvavAkyam 99 453 kAvya saMhAraH 454 prazastiH catuSaSTayaGgopasaMhAraH 39 455 | phalanirUpaNam aGgAnAM phalam pRSThAGkAH 416 417 , " 496 " " 461 061 462 463 464 462 236 "" 237 468 436 270 19 271 19 472 573 " 314 * 1 292 395 27
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayA'nukramaNikA 212 514 " 187 118 viSayAH pRSThAdA viSayAH rasavyaktayanurodhenAjAnAM sapiveza- prAptiH . nirUpaNam 476 vicAraH 48.diSTam tatra, kauzikI upadiSTam kauzikyA mahAni gugAtipAtaH tantra, utthApakA guNAtizayaH tatra, namaH vizeSaNam narmasphUrja | nirutiH narmasphoTaH | siddhiH narmagarbhaH 484 | bhrazaH sAravatI ma | viparyayaH sAsvatyA azAni dAkSiNyam sAMdhAtyaH 146 anunayaH saMlApa: parivartaka mAlA bhArabhaTI arthApattiH ArabhavyA azAni gahaMgam tanna, vastUsthApanam puNchA saMpheTaH prasidiH saMkSiptiH sArUnyam avapAtanam saMkSepaH nATyoktayaH guNakIrtanam nAmakaraNam 112|lezaH AlApocitazabdanirdezaH 163 manorathaH bhASAvibhAgaH 167 anuktasiddhiH SaTtriMzalapaNAdInAmAmyAnam priyoktiH lakSaNAnAmuddezaH nAvyAlaMkAtaH tatra, bhUSaNam akSarasaMghAta AkrandaH zobhA kapaTam bhakSamA garvaH saMzayaH AzrayaH dRSTAntaH utprAsanam tulyataH padozcayaH somaH nidarzanam 507 pazcAttApa: abhiprAyaH upapattiH 520 522 tatra, AzI 124 udyamaH
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAH AzaMsA adhyavasAyaH visarpaH ullekhaH janam parIvAdaH nItiH arthavizeSaNam protsAhanam sAhAyyam abhimAnaH anuvartanam kIrtanam yAcanA parihAraH nivedanam vartanam AkhyAnam yuktiH praharSaH upadezanam lAsyAGgAni tatra, geya padam sthitapAThyam AsInam puSpagaNDikA pracchedakaH trigUDhakam saindhavam dvigUDhakam uttamottamakam uktapratyuktam mahAnATakam prakaraNam bhANaH vyAyogaH samavakAraH DimaH viSayAnukramaNikA pRSThAGkAH viSayAH 521 | IhAmRgaH s 99 530 vIthI 39 131 tatra, prapaJcaH trigatam 99 132 | chalam d. 99 533 adhibalam gaNDam 534 | avasyanditam nAlikA 99 535 asatyapralApaH vyAhAraH 99 536 | mRdavam 99 vIthyaGgAni prahasanam 237 | prahasanabhedAH "" 538 21 540 vAkkela: 99 243 39 241 prasthAnakam 542 ullApyam kAvyam preGkhaNam rAsakam saMlApakam "" 99. 545 79 nATikA troTakam goSThI sadRkam nATyarAsakam zrIgaditam zilpakam 99 544 vilAsikA durmallikA prakaraNikA 99 halIzaH 247 bhANikA 248 zravyakAvyAni 541 |padyalakSaNam 552 / muktakAdilacaNam 59 pRSThAGkAH 553* 555 157 *19 99 99 560. 562 563 164 561 39 167. 163 270 570 272. 273 274 99 572 276.. 99 277 278 99 580. 99 181 583. 99 281 39. 39 1870 268. "
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 viSayA'nukramaNikA pRSThAkara 640 641 642 645 647 campU: virudam 612 656 658 viSayAH pRSThAvAH | viSayAH mahAkAvyam 10 | sandhyazlIlasvam khaNDakAbbama sandhikaSTatvam koSaH ardhAntaraikapadatvam gadyalakSaNam samAptapunarAttatyam kathA abhavanmatasaMbandhatvam AkhyAyikA akramatvam | amataparArthatvam | vAdhyasthAnabhidhAnam karambhakam bhagnaprakramasvam (7) saptamaparicchedaH prasiddhityAgaH doSasvarUpam asthAnasthapar3hatA asthAnasthayamAsatA dopANAM vibhAgaH 602 saMkIrNasvam duHzravasvAdidoSaparihAraH garbhatitA duHzravatvam 603 azlIlasvam arthadoSAH anucitarthasvam tatra, apuSTatvam duSkramatvam aprayuktasvam grAmyatvam grAmyasvam vyAhatatvam apratItatvam azlIlatvam sandhigdhatvam kaSTArthatvam neyArthatavam anavIkRtasvam nihatArthatvam " navIkRtatvam avAcakasvam kliSTatvam 606 prakAzitaviruddhatvam viruddhamatikRtitvam sandhigdhasvam avimRSTavidheyAMzatvam " punaruktatA vAkye duHzravasvAdInAM kIrtanam 615 prasiddhiviruddhatA vAkyadoSAH 616 / vidyAviruddhatA tara, pratikUlatvam 630 / sakAGkSatA luptavisargasvam 632 sahacarabhinnatvam Ahatavisargasvam , avizeSe vizeSaH adhikapadatvam 635 aniyame niyamaH nyUnayatvam 634 vizeSe'vizeSaH punamanavam " niyame'niyamaH hanavRttatvam 633 vidhyayuktatA anuprAsaprakarSasvam 638 anuvAdAyuktatA sandhivizleSatvam 636 nimunapunaruktatA 662 607 664 608 nihatusvam 657 638 670 672
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayA'nukramaNikA " 702 741 viSayAH pRSTAkAH ) viSayAH pRSTAkAH rasadoSAH 676 prasAdavyaJjakazabdAH 740 kAvyadoSebhyaH pRthagalaMkAradopAgAma- zleSAdInAmojasyantarbhAvAkhyAnam 741 __saMbhavatvam 684 asamAsasya mAdhuryavyaJjakatvam 744 duHzravasvasya guNatvapratipAdanam 660 avyaktaH prasAdaguNe'ntarbhAvaH azlIla vasya guNatvapratipAdanam , grAmyaduHzrAvatyAjena kAntisukumArazleSAdau nihatArthAprayuktayoradoSatvA tayoH saMgrahaH pratipAdanam 700 samatAyA guNadoSayorantaHpAtaH apratIvatvasya gaNatvAkhyAnam ojaAdInAM doSAbhAvatvenAMgIkAraH 748 kathitapadasyasya gaNatvAkhyAnam arthavyaktikAntyo svabhAvoktyAdinA sandhimdharavasya guNatvAkhyAnam 706 saMgrahaH kaSTatvaduHzravaravayoguNatvAkhyAnam 707 zleSasamatayovaicitryAdopagrAmyatvasya guNatvAkhyAnam 708 tayorantarbhAvaH nihetutAyA dopAmAvanirUpaNam khyAtaviruddhatAyA guNatvam samAdheguNatvAbhAvaH khaNDanopasaMhAraH 752 kavisamayakhyAtAni (9) navamaparicchedaH punaruktasya guNatvAkhyAnam / 712 nyUnapar3hatAyA guNatvAkhyAnam rItInAM cAturvidhyam nyUnapadatvasya guNadoSatvAbhAva tatra, vaidarbhI nirUpaNam 715 gauDI 758 adhikapadatvasya guNatvAkhyAnan 717 pAJcAlI kvacit samAsapunarAtatvasya guNadoSAbhAvAnirUpaNam 760 garmitatvasya guNasvAkhyAnam / vaktrAcaucityena racanAvasthAnam pataraprakarSatAyA guNasvanirUpaNam (10) dazamaparicchedaH vyabhicAriNaH svazabdenoktaM alaMkArAH dopAbhAvakIrtanam punaruktavadAbhAsaH 766 virudarasavibhAvAdisaMgrahasya anuprAsaH gaNatvanirUpaNam chekAnuprAsaH 761 viruddharasayoH samAvezaH vRtyanuprAsaH anukaraNe doSANAmadoSatvAkhyAnam zrutyanuprAsaH ansyAnuprAsaH (8) aSTamaparicchedaH lATAnuprAsa: guNAH yamakam guNAnAM traividhyam tatra, mAdhuryam vakroktiH 782 bhASAsamaH mAdhuryavyAkavarNAdiH 783 ojaH ojogyAkavarNAdiH sabhaGgazleSaH prasAdaH 740 / abhaGgazleSaH 15 lATI 760 713 765 768 772 774 773. zleSaH
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 viSayA'nukramaNikA 144 pRSThAhAH| viSayAH 761 zleSaH 807 aprastutaprazaMsA byAjastutiH 81 paryAyoktam arthAntaranyAsaH kAvyaliGgam anumAnam 162 168 166 174 178 182 63. 884 187 viSayAH samajhAmAraleSaH citram prahelikAvA alaMkAratvalaNDanam upamA pUrNopamA zrautI upamA bhArthI upamA vadite samAse vAkye zrautyApamA luptopamA ekadezavivartinyupamA razanopamA mAlopamA ananyavaH upameyopamA smaraNam rUpakam rUpakabhedAkhyAnam 'pariMgAmaH sandehaH bhrAntimAn ullekhaH apahanutiH nizcayaH utpreza utprekSAdebhedAH atizayoktiH tulyayogitA dIpakam prativastUpamA haTAntaH nidarzanA nyavirekA sahoktiH vinoktiH samAsoktiH parikaraH " 162 134 anukUlam bhAkSepaH vibhAvanA vizeSoktiH virodhaH asaMgatiH viSamam samas 836 vicitram aMdhikam anyonyam vizeSa: vyAghAtaH kAraNamAlA mAlAdIpakam ekAvalI sAra: yathAsaMkhmam 864 paryAyaH 10 // parivRttiH parisaMkhyA uttaram arthApattiH vikalpaH samuccayaH samAdhiH pratyanIkam 120 pratIpam 652 mIlivam 1003 1004 1007 1.12 1014 1016 1020 1.21 125
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayA'nukamaNikA viSayAH sAmAnyam uSTA 1032 tadguNaH atadguNaH sUkSmam byAjoki svabhAvokti pRSThAH viSayAH 1025 bhAvikam 1026/ udAtam rasavadAcalaMkArAH 1028 | bhAvodayAcalaMkArAH 1030 saMsRSTi-saMkarAlaMkArI 103, andhakatapranthAntAkoko 1041 1046 1051
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUloktakArikA'nukramaNikA kArikAH pRSThAGka: 252 534 225 175 423 363 186 416 184 70 562 423 733 182 bhakANDe prathanacchedo makSamA sA paribhavaH bhakkA javanikAkhyAH bhavadarzanIyA yA aGkazca dazabhirdhArA modarapraviSTo yo yaH aGgahIno naro yadvad aGgI raudrarasastana agaSThAgreNa likhati bhajJAnAdiva yA pRcchA ativistRtiraGgasya atra nArabhaTI nApi atroktA mAgadhI bhASA atha kArakamekaM syAd atha nAyikA-tribhedA adbhutasya padArthasya adhikAraH phale svAmyam adhikArUDhavaizivyam adhikSepApamAnAdeH atiH syAdanAlambaH manAlambatA cApi anukAryasya ratyAdeH anukUlaM prAtikUlyam anukUla ekanirataH anuprAsaH zabdasAmyama anubhAvA daivanindA anubhAvAstathAlepaH anubhAvo'kSisaGkocaH anubhAvo'tra vaivarNyama bhanubhUtArthakathanam bhanumAnaM tu vicchittyA 5 sA0 bhU0 pRSThAvAH kArikAH anulepanabhUSAcA 676 | anuvRttiH bhUtakAryA0 anekArthasya zabdasya antaraikArthasambandhaH 416 | antarjavanikAsaMsthaiH 245 anyadIrghasamAsAkhyam anyastriyAH pragalbhAyAH 478 anyasyAnyArthakaM vAkyam | anyA ca vistarA sUcyA anyApadezenAzvAsa 178 anyAsaktaM pati matvA anyonyavAkyAdhikyo. anyo'nyena tirodhAnam 468 anyeSAmapi doSANAm anyaiH pravartitAM zazvat apabhraMzanibaddha 'smin 1032 aparaM tu gaNIbhUta 401 apavAdo'tha saMpheTaH apAyAbhAvataH prAptiH 130 apuSTaduSkramagrAmya. apekSita parityAjyam | apratipattirjaDatA 101 aprastutAt prastutam abhavanmatasambandhA0 118 abhidhAditrayopAdhi0 abhiprAyastu sAdRzya 258 abhilASaH spRhA cintA abhilASazcintAsmRti 255 abhisArayate kAntam 266 abhedena vibhAvAdi0 472 amunA cottamaH zete 966 / arthaprakRtayaH paJca 597 342 456 428 658 422 20. 144 168 768 231 231 1122 423.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAkAH 117 438 704 kara7 17 263 015 186 490 282 110 522. 523 ema kArikAH arthavyaktiH padAnAm arthavyaktiH svabhAvoktyA arthazaktyudbhavo vyAyaH arthAntaraM saMkramitam . arthAntarasaMkramita arthopakSepakaM yattu arthopakSepakAH paJca apaMNaM svasya vAkyAthe alakSyavAkpralApaH alaukikavibhAvatvam avapAtanamityuktam . avasthAbhirbhavantyaSTA avAcakatvaM kliSTatvam avikatthanaH kSamAvAn aviruvaM tu yad vRttam aviruddhA viruddhA vA bhavizeSe vizeSazca avRttiralpavRttirvA azrupAtAdayastadvad aSTAdaza prAhurupa. asatpralApo yadvAkyam asUtradhAramekAGkam asUyAnyaguNarjhanAm asauSThavaM malApattiH asyAstrayodazAGgAni bhasyopakaraNArtha tu bhalayambhoja nizAyAm mA . AkADatA ramaNIyaH AkhyAyikA kathAvatsyAt AgantuM kRtacitto'pi bhAcchAdayati vAgAvaiH AtodyamizritaM geyam dAveva tadA'syAd bhAdau namaskriyAzIrvAda bhAdau vAcyaH striyAM rAgaH AdhArakarmavihite mUlotakArikA'nukramaNikA pRSThAkAH | kArikAH 745 Adhikyamupameyasyo 744 ApAtato yadarthasya 308 AbhIreSu tathAbhIrI 216 AyuSman rathinaM sUtaH ArambhayatnaprAptyAzA. 412 AropAdhyavasAnAbhyAm AlambanavibhAvastu Alambanasya ceSTAyAH AvegaH saMbhramastatra | AzaMsanaM syAdAzaMsA | AzaMsAtarkasaMdeha | AzaMsAdhyavasAyau ca 602 AzIrAkrandakapaTA0 114 AzIriSTajanAzaMsA bhAzIrvacanasaMyuktA 224 mAzrayAzrayiNoreka0 658 *37,717 | iti paJcAsya bhedAH iti bhedAstu catvAraH iti sASTAviMzatizatam itihAsodbhavaM vRttam 576 idaM punarvastubudhaiH iSTajanAvarjanakRttat 246 iSTanaSTAnusaraNam 557 iSTanAzAdaniSTApteH.410 iSTanAzAdibhizcaite 711 iSTAddharSAH zuco'niSTAta 527 iSTAnavApterautsukyam 158 IyA'mAno bhavetsvINAm ISadvikAsinayanam 142 IhAmRgo mizravRtaH uktAvAnandamagnAdeH uktivaicitryamAnaM sA uktairvizeSaNaiH sAbhiprA. 818/ uktya nuksyoH prastutasya 530 488 44 211 406 443 .250 225 2 568 242 256 422 714 801 237
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAMkAH mUloktakArikA'nukramaNikA paThAMkAH | kArikA | ekArthamupanIyante 1022 eko'pi dharmaH sAmAnya | eteSvadhikAlajjAni 287 | ebhirdakSiNapRSTAna 263 evaM kRtAbhisArANAm 126 eSAM ca traividhyAd 276 eSAM zabdaguNatvaM ca eSApi madanAyattA 124 120 740 575 286. 748 kArikAH uktyanuksyornimittasya uktvA cAtyantamuskarSam uccAryatvAyadekA uttamapAtragatatve uttamaprakRtirvIraH uttamAH pIThamAdyAH udAttanAyakaM divya udAttanAyakaM taTaspITha0 udAttanAyikA manda. udAttabhAvavinyAsaH udAste surate tatra udAharaNamutkarSa udIryate yadvacanam uddIpanAni tacceSTA udghAtyakaH kathodghAta ubuddhamAtraH sthAyI udrekaH kasyacitkvApi unmAdAdirna tu sthAyI upadiSTaM manohAri upanAyakasaMsthAyAm upamAnAnupAdAne upameyasya lope tu uparyo dvayorvA upAdhyAyeti cAcAryoM upAyAdarzanaM yattu upAyAbhAvajanmA tu upAlambhavizeSeNa ubhayorbhAvamunnIya ullApya bahusaMgrAma RtuM ca kaJcitprAyega 218 148 hai. .. 106 285 308 151 23 826 / 282 aizvaryeNa pramattasya . 144 | ojaH prasAdo mAdhuryam kathAzAnAM vyavacchedaH 403 kanyA svajAtopayamA karuNAdAvapi rase kalahAntaritA vipra.. 280 kalApakaM caturbhizca kaveH prauDhoktisiddho vA kAnto ratiguNAkRSTaH kAmamaGgIkRtamapi kAryakAraNayonimna kArya-kAraNa-saJcArita kAryadarzanamullekha: kAryasaMgraha AdAnam kAryasya karaNaM daivA. 532 kAryAspayopagamanam 127 kAryArambheSu saMrambhaH | kAryoM viSkambhako nAvya. kAlaM pravRttamAzritya kAvyaM dhvanirguNIbhUta | kAvyamArabhaTIhIna0 360 | kAvyArthasya sumutpatiH 601 | kiM bravIpIti yannAvye 261 | kiJca teSu yadA duHkham | kitavacatakArAdi0 546 | kuTTinyambetyanugataiH 444 468 218 466 226 422 215 eka eva bhavedaGgI ekadharmAbhisambandhaH ekavRttamayaH payaH ekAGka eka evAtra ekAkazca bhavedastrI 10 547 546
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAH pRSThAdA 58. .151 446 735 238 211 403 kudAlotarA vAcaH kuto'pi davitasyAne kundendusundaracchAyaH kurute maNDanaM basyAH kusumbharAgaM tatprAhuH kusumavasantAthamidhaH kRtAzA api niHza kezastanAvarAdInAm kriyA kriyAdravyAbhyAm kvacidanna bhavedAyA~ kvacidanyonyasAyam kvacid bhedAd grahItRNAm kvaciduktau svazabdena kvacidoSastu samatA . kvacidvizeSaH sAmAnyAt kvApi kuntalasaMvyAna. , kSetraM vATI bhagnadevA0 mUbotakArikA'nukramaNikA pRSThA | kArikA: 440 | catvAraH paJca vA mukhyAH 180 catvAraH zilpake'kA 271 cATukAramapi prANa. 157/cAturvaNyopagamanam | cittadravIbhAvamayaH cittasaMmoha unmAdaH citrairvAkyaiH svakAryotthaiH cirAya savidhe sthAnam | cetaHsaMmIlanaM nidrA 558 | chandobaddhapadaM padyam 863 jaDatA hInaceSTasvam jAtaprAyaM tu tadvAcyam jugupsAvegasaMmoha. 183 jugupsAsthAyibhAvastu jambhate sphoTayasya jJAnAbhISTAgamAyaistu jyeSThAnAM smitahasite 74 178 200 288 720 232 114 235 267 267 184 218 kha S 194 364 khaNDakAvyaM bhavekAmya. khedo ratyadhvagatyAdeH khyAtetivRtto vyAyogaH gadyapadyamayI rAja. garbhavimarzarahitaM garbho yatra samubhedaH garbha sandhau vimaroM vA garvo madaH prabhAvaH guNaH syAdapratItasvam guNAzcirantanaruktAH guNau kriye vA yugapad haNaMgraguNavatkAryam 255 7.. 548 / zaTityanyasamAkSepe 600 578 tatra pUrva pUrvaraGgaH 435 tatra priyavAsAma 425 | tatra vyAjAzrayaM vAkyam 205 | tatra saMketitArthasya | tatra syAhatuSaTkam | tatrAyo rasabhAvAdiH tatretighRttamutpAdyam tathA samAso bahulaH tathaivAGgArakArAdau tadguNaH svaguNatyAgA. tadakamukhamiNyAhuH tadbhAvabhAvite citta 118 | tadra pAH sAttvikA bhAvAH 236 | tadaSTadhApi pratyekam 35 22 303 741 548 1017 480 1026 420 catasro vRttayo hyetAH catuHSaSTividhaM hota. caturvarmaphalaprAptiH caturvidho'pi sAmyasya . candracandanarolamba. 161
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlokakArikA'nukramaNikA 155 267 602 120 387 602 226 411 467 226 630 kArikAH tatvajJAnApadIyAdeH taniSpattiH parinyAsaH tapasvibhagavadvipra0 tarjanohajane proktA tarjayettADayedanyA taskarAH pANDakA mUrkhAH tasmAdalaukikaH tasmAnna kAryaH vasyAH prarocanA vIthI tAtparyAsyAM vRttimAhuH hulyatarko yadarthena te dhIrA cApyadhIrA tenArthamatha pAtraM vA tenaiva cedupAyena teneva nAmnA vAcyo tenopamAyA bhedAH syaktavaugrathamaraNAlasyA tyAgaH prasiddharasthAne syAgI katI kulInaH prayANAM vAnupAdena trinAliH prathamokAsyAm tripatAkakaraNAnyAn trizRGgArastrikapaTaH svarayA harSarAgAdeH daNDApUpikamAnyA daNDe suhRtkumArA0 dattaM kimapi kAntena dattAM siddhAM ca senAM ca dantacchecaM nakhacchedyam darzanasparzanAdIni darzayannatako naiva dAkSiNyaM ceSTayA dAkSiNyAnunayau mAla. dinAvasAne kAryam divyastriyamanicchantI divyamatya sa yadra paH pRSThAMkaH | kArikAH . 116 | divyatrIhetukaM yuddham 435 diSTopadiSTe ca guNAtipAva 570 | durgandhamAMsarudhira 462 durmallI caturakara 145 duHzravatrividhAralIlA. dUtIsampreSamaiauryA dUrAnuvarti syAttasya dUrAvAnaM vadho yuddhama dUSaNodghoSaNAyAM tu dRptAdInAM bhaved bhraMzaH dRzyazravyasvabhedena dRSTvA darzayati brIDAma doSAH kecidbhavantyeSu doSekSaNAdibhirgahI dvayoM vacanavinyAsaH 824 dvAtriMzadvidhatAM yAnti vigUr3ha rasAvabhAvyam dvitIye'ke catasRbhiH dvidhA samAse vAkye detaddhite samAsejya 584 45 dhanuyAdiSu zandeSu 550 dharmigAmekadhaNega 174 dharmidharmagatatvena dhASTarthAbhAvo bIDA 1006 dhIrA dRSTigayitazcitrA 181 dhIrAdhIrA tu ruditaiH 462 dhIrodAtto dhIroddhata. dhIroddhataH pApakArI 363 dhyAnaM cintA hitAnApteH 211 102 na cAtizobhate yannA 114 naTI vidUSako vApi 102 na nirvikalpakaM jJAnam 417 | na muJcati ca taM dezam 114 naradigyAvanivamI 317 narmago vyavahaviH 111 825 16 712 111 26 128 125 114 18 221 238 402 128
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 mUThoktakArikA'nukramaNikA pRSThAMkAH / kArikAH kArikAH 481 niSThIvanAsyavalana0 narma narmasphUrjaH narmasphUrjaH sukhA0 narmadyutiH pragamanam narma narmadhu tizcaiva niSpatyA cavarNasyA 482 442 nisRSTArthI mitArthazca 442 | nItimArgAnusRtyAdeH 712 | nRNAmapi samudrAdi0 38 nRpAdijanitA bhItiH 388 pa 630 154 436 na syAjjAtI vasante nATakaM khyAtavRttaM syAt nATakamatha prakaraNaM 'nATikA klRptavRttA syAt nATikA troTaka goSThI nATikaiva prakaraNI nAnA kAryavazAdyasyAH nAnAbhinayasaMbandhAn nAnAvidhAnaM saMyuktaH bhAnAvRrAmayaH kApi bhAnumAnaM rasAdInAm mAnekAdananirvartya * mApi bhaviSyan gAmAsya sarvopAo bhAyaM jJApyaH bhAyikA kulajA kvApi nAmakA devagandharva nAyikAnAyakAkhyAnA* niHzvAsocchvAsaH bikhilAtodharahitam nidrApagamahetubhyaH nindAkSepApamAnAdeH nindAstutibhyAM vAcyA0 172 | patatprakarSatA sandhau 388 patAkAnAyakA divyAH 165 patiryathA tathA vAcyA 156 | padavAkyagatatvena 227 padasaMghaTanA rItiH 311 padAMzavarNaracanA0 561 padAghAtAdazoke 372 padAni svagatArthAni 361 pade pade mAnavatI 105 vadmagarbhacchavirvaNaH 263 padmAthAkAra hetutve paraM paraM prati yadA parakIyA dvidhA proktA 62 76 333. 711 403 * 173 5 103 246 278 807 364 147 212 271 TE 213 | varakrauryAtmadoSAcaiH 443 paramAtmasvarUpaM vA 245 parasya na parasyeti 242 pariNAmo bhavettulyA0 2.3 paripanthirasAGgasya 207 parisaMkhyA uttaraM prazna0 24 parihAra iti proktaH 178 | paroDhAM varjayitvA tu 146 |paryAyeNa dvayoreta0 628 pArzvameti priyo yasyAH ++ 676 1004 536 228 837 151. 266 niyuddhasampheTayuktaM nirguNAnapi na dveSTi nirmAta punarutvam nirvedamohApasmAra* nirvedavAkyavyutpattiH nirvedaharSa smaraNam nirvedAvega dainyazrama 0 nirhetutA tu khyAte nizcinto mRduranizam 256 | pItada vastu loka0 186 pulakAnandavAppAcA:0 272 | puSpaM vrajramupanyAsaH 162 | pUrva vidhAyaiva 278 442 367 512 745 866 . 706 pUrvasiddhArthakathanam 115 pRthakpadatvaM mAdhuryam 366 paurvAparyAtyaya kArya * viSedhAbhAsa AcepaH pRSThAGka: 268: 108 126. 214 12 458
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlotakArikA'nukramaNikA kArikAH pRSThAMkA 116 553 pRSThAMkAH kArikAH 426 | priyaH kRtvApi saMkevam 866 priyAbhairapriyAkyaiH 441 prItiprayojitailIlAm preraNaH kuTilagAmitvAt protsAhanaM ca sAhAyyam 50 424 363 182 286 phalaM pRthakpRthakteSAm phalasya prathamo hetuH 360 | bahudhA pRcchayamAnApi 1020 bAlAnAM SaNDakAnAMca 364 bAlA prabajitA kAhaH 41/bIjasyAgamanaM yattu 118 | bIjopagamanaM sandhiH 132 bodarasvarUpasaMkhyA0 438 365 464 prakarI nAmakasya syAna prakRtaM pratipidhyAnya. prakRtArthasamArambhaH prakhyAtavaMzo rAjarSiH prakhyAtavRtta mekAm pracchedakastrigUDhaMca pratinAyakaniSThasve pratIyamAnaH prathamam pratyakSacitracaritaiH pratyakSanetRcaritaH pratyanIkamazaktena pratyAhArAdikAnyatA pratyeka kevalaM mAlA pratyekaM syAnmilitvA prathamAvatIrNayauvana prapAgakarasanyAyA0 pramAtA tadabhedena prayatnastu phalAvAptI prarocanA vimarza syAd pralayaH sukhaduHkhAbhyAm pravartanaM tu kAryasya pravartanAkhyAnayukti. pravAso bhinnadezitvam pravezako'nudAttoksyA praznAdapraznato vApi prasiddhasyopamAnasya prasiddhiokasiddhAthaiH prasthAne nAyako dAsaH praharSaH pramadAdhikyaM prAkRtaM vacanaM vakti mAkRtanaMvabhiH pubhiH prAkRtanirmita tasmin prAgasasvAdrasAdenoM prAcyA vidUSakAdInAm prAyeNa NyantakaH sAdhiH prArabdhAdanyakAryANAm prArambheNa samAyuktA0 537 276 266 245 bhala 832 387 427 bhagavanniti vaktavyAH 451 bhadrasaumyamukhetyeva 163 bhayagauravalajjAdeH | bhayAnakena karuNenApi 523 bhayAmako bhayasthAyi / bhatrsanA tu parIvAdaH 416 | bhavati kriyate vA 1004 bhavetAM yatra sAmyasya 1021 / bhavet saMbhAvanotpreSaNa 118 | bhavedabhinayo'vasthA 576 bhavedutkalikAprAyam 538 bhavedvirodho nAnyonyam 544 bhaveyuH purasaMrodha0 574 bhANavatsandhivRtyagA0 563 bhANavarasandhisandhyaGga. 366 bhASikA zlakSaNanepathyA 468 bhAratIvRttibahulam 463 bhAvasya zAntAvudaye 487 bhASaNaM pUrvavAkyAca 430 bhASAvibhASA niyamAH 723 580. 556 281 470
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAMkA kArikAH minne bimbAnubimbatvam bhIzokakrodhaharSAyaH bhUSANAmardharacanA bhedo dhvanerapi dvAvu0 bhrUnetrAdivikAraistu bhUvibhaGgauSTanirdaza0 261 736 261 528 268 202 153 215 840 146 6 230 205 mUloktakArikA'nukramaNikA pRSThAMkAH / kArikAH 830 mukhyArthabAdhe taya kaH 126 mukhyAsyetarAkSepaH 178 muSTiprahArapAtana 295 mUrdhni vargAntyavarNena 164 mohAmarSAdayastatra 261 mohAvadhIritArthasya moho'pasmAra AvegaH moho vicittatA bhItiH yaH sAmAnyaguNodreka yaskiJcidapi saMvIca yatra kasyacidAropaH yatra kasyAzridArthatava0 | yatra tu ratiH prakRSTA 418 yatrAko'vataratyeSaH yatrArthAnAM prasiddhAnAm yatrAthai cintite'nyasmin yatraikatra samAvezA. yat syAdadbhuta pat syAdanucitaM vastu yathAsaMkhyamanU deza yathAsaMkhyamavasthAbhiH 219 yadAdheyamanAdhAra 18 padi prayoga ekasmin 236 yadi zleSeNAnyathA yahezyaM nIcapAtraMtu | yata evAladvArA 847] yadvArambhasya vaiphalyam yannAvyavastunaH pUrvam 710 yasmAdutpadyate bhItiH yasya hAsaH sa cet kvApi 127 yAvasprasannendu. yA zlakSaNanepathya. 558 yuktaviyuktadazAyAm 1023 yuktiHprAptiH samAdhAnam 15) yUnorakatarasmimagatavati 575 | yojyAnyatra yathAlAbham 286 122 maGgalyazaGkhacandrAbjA madamUrvatAbhimAnI. madasaMmadapIDAdyaiH madaskhalitasaMlApA. madhurasvaraM vihasitam madhyApragalbhayojhedAH madhyA vicitrasuratA madhyena madhyamAbhyAM vA manaHkSepasvapasmAraH manazceSTAsamutpannaH mantrArthadevazaksyAdeH mantrI syAdarthAnAm manyate bahu tacchIlam mahatmAno vadhaprAptA. mahApuruSasajhAya: mAtsaryadveSarAgAdeH mAdhurya narmavijJAnam mAnaH kopaH sa tu dhA mAyAparaH pracaNDa mAyendrajAlasaMgrAma. mAlAkevalarUpasvAt mAlA syAbadabhISTArtha mAlinyaM jyomni pApe mAlopamA yadekasya mitArthabhASI kAryasya . mitho'napekSayaiteSAm mitho vAkyamasadbhUtam mIlitaM vastuno gutiH muktAtmazlAghanA dhairyam mukhanirvahaNe sandhiH 408 474 416 110 27 // 115 18 361 1047 257 107 480 275 434 40
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAH yoSirasakhInAla. yauvane satvajAstAsAm mUloktakArikA'nukramaNikA pRSThAnamaH | kArikAH | lokAtizayasampatti 162 lokottaracamatkAra pRSThAMkAH 1036 500 697 176 * 74 411 192 476 202 282 262 rajaprasAdya madhuraiH ratirmano'nukale'the ratirhAsazca zokAca ratyAyAsamanastApa ratyAdayo'pyaniyate ratyAdijJAnatA0 ratyAdhu bodhakA loke ramyavastusamAloke rasabhAvau tadAbhAsau 'rasavaspreya Urjasvi rasavyaktimapekSyaiSA rasasyAnitvamAptasya. rasAnuguNatAM vIcaya rasApakarSakA doSAH raso'tra karuNaH sthAyI rahasyArthasya bhedaH rAgaprAptiHprayogasya rAjarSibhirvayasyeti rAjarSiratha divyo vA rAjavidravajAdestu rAsakaM paJcapAtram rUpakaM rUpitAropAdvi0 raudraH krodhasthAyibhAvaH raudrastu hAsyazcamAra0 33 412 558 24 475 401, vaktari krodhasaMyukta 225/ vaktavyakAle'pyavacaH 225 | vaktRbomyavAkyAnAm 220 vacaH sAtizayaM zliSTam 223 vapujalodgamaH svedaH 106 varapradAnasaMprAptiH 112 varNAnAM pratikUlatvam 176 varNanA'kSarasaMghAta. 1037 varNanAtra zmazAnAdeH 1037 varNanIyA yathAyogam 474 varNamAtrAdaDDalikA 734 varNAH padaM prayogAI. 477 vasantAdiSu varNyasya vasvalakArarUpatvAt | vAkkelyAdhivale 456 | vAkyaM rasAtmakam vAkyaM syAyogyatA vAkye zabdArthazaksyu. vAgvezayomudhuratA vAcyevAdiprayoge syAd 578 vAcyo'rtho'bhidhayA 36 vAcyau naTIsUtradhArA 260 vikArAn sAsvikAnasya 276 | vikRtaM tu viduyaMtra vikRtAkAravAk ceSTam 73 vikRtAkAravAgvepa0 430 | vicAro yuktivAkyaiH 760 vicitrojjvalaveSA tu 582 vicchinnAvAntaraikArthaH 5.1 vitarkAvegasaMbhrAnti 541 | vinayAvAdiyuktA 163 vibhAvanAdivyApAra 502 vibhAvanA vinA hetum 110 | vibhAvAdiparAmarza 3. 133 197 34 185 255 255 50 153 lakSaNopAsyate yasya laSayAlaya ivojhedaH lATI tu rItivaidarbhI lAbhavismunisaMpheTA0 lAsyAnAni daza kAMsye dazavidham lIlA vilAso vicchittiH lezo manoratho'nukta. loke yaH kAryarUpaH .270 132 106
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 kArikAH vibhAvenAnubhAvena vilAsAnvitagItArtham vilAsAlasyavASpANi vivakSitAbhidheyo'pi vizeSastu vilAsaH syAd OF 764 304 782 2 481 163 11 vizaiSA iti catvAraH vizeSArthIhAvastAraH viSAdama doSArtha : visphArazcetaso yastu vihitasyAnuvAdyatve vihRtaM tapanaM maugdhyam vIthyaGgAni ca tatra ateyAmeko bhavedraH vIravIbhatsaraudreSu vRttaM bahUnAM dhRSTAnAm vRzaM samavakAre tu vRttayaH kaizikIhInAH vRrAvartiSyamANAnAm vRttInAM vizrAnteH vaidarbhI cAya gauDI ca vaiyAkaraNamukhye tu mUlokakArikA'nukramaNikA pRSThAMkAH / kArikAH 83 | zabdArthayoH paunaruktyamM 245 zabdArthayorasthirA ye 282 zabdArtho bhayazaktya * 302 | zabdairekavidhaireva 170 | zaradindusundararuciH zarA maraNaM jIva0 521 | zAnte ca hInaniSThe zAnte jugupsA kathitA 226 zApArthaH sAntarAyazca 704 | ziSyo'nujazca vaktavyaH 163 | zuddha gAnaM geyapadam 550 zuddho nizcayagarbho'sau 257 zuzrUpAdiH prasAdaH 738 | zUratA dakSatA satyam 571 zRGga hi manmathodbhedaH 541 zRGgAravIrazAntAnAm 206. 286 224 432462*r 818 474 128. 228 . zRGgArahAmyakaruNa0 228. 253 418 | zRGgArabahulaikAGkA zRGgAravIra raudrAkhya0 757 zRGgAre kauzikI vIre 183 276 318 480 273 707 zRGgAreNa tu bIbhatsa0 132 | zRGgAre'sya sahAyAH 121 ma pralayaH vaiziSTacAdanyamartham vyaGgayasya gUDhAgUDhatvAd 74 zRGgAro'GgI nAyakastu 56 zokasyAyitaya bhinnaH 773 zoko'tra sthAyibhAvaH 246. 260 258 162 165 461 zobhA kAntizca dIptizca 564 zobhA proktA zaiva kAntiH 1030 | zobhA vilAso mAdhuryam vyajanaM cedyayAvastham vyavasAyazca vijJeyaH vyAkhyAnaM svarasoktasya vyAjoktirgopanaM vyAjA0 vyAdhijvarAdirvAtArtha: vyApAro'sti vibhAvAdeH vyApi prAsaGgikaM vRttam vyAhAro yatparasyArthe vrajyAkrabheNa racitaH 214 | zauryAparAdhAdibhavam 65 | zravaNaM tu bhavettatra 127 201 231 230 425 zravaNAdarzanAdvApi 567 zrIcandrazekharamahAkavi 0 565 zrIrAsInA zrIgadite nautI yathevavAzabdAH 467 : zliSTaralakSaNacittArthA 468 : zliSTaiH padairanekArthA0 80 zleSo vicitratAmAtra m za zakAdayazca saMbhASyAH zavarANAM zakAdInAma zabdabodhyo vyanaktyarthaH pRSThAMka 560 1056 281 812: 1.3 783 750
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ para mUlokakArikA'nukramaNikA praSThAMkAH | kArikAH kArikAH ileSAdvibhaktivacana pRSThAMkA 546. 74. 187. 844 426 718 758 127. 406 114 212 48 110 121 4para 1029 350 781 sandhI dvAvansyayostadvat saptASTanavapaJcAm 10 // sa prasAdaH samasteSu samaM syAdAnurUpyeNa samarpaNaM nivRttizca VER samastu vastu viSayaH samApanaM tu yassiya samAptapunarAttatvam mamAsabahulA gaur3I samAsoktiH samairyatra samAzrityApi kartavya samuccayo'yamekasmin 547 sampravateta netAsyAm sampheTastu samAdhAtaH sambhavan vastusambandhI saropA syAnnigIrNasya sarvazrAvyaM prakAzam sarvAvasthAvizeSeSu sa lezo bhaNyate vAkyam savikalpakasaMvedyaH saharSA sudra kArA sahasaivArthasaMpattiH sA ceyaM vyamjanA nAma 183 sAdRzyetarasaMbandhAH sAdhamyeNetareNArthA sAdho iti tapaspIca 574 263 sAdhyate'bhimatazcArtha sA pUrNA yadi sAmAnya | sAmadAnArthasaMpannaH 777 | sAma bhedo'tha dAnaM ca sAmAdau tu parikSINe 85 sAmAnyaM vA vizeSaNa 213 sA vRttiya'janA 110. sA sahoktimUlabhUtA 658 sAhAyyaM saGkaTe yatsyAt siddhatve'dhyavasAyasya 280 / sukumAratayAnAnAm SaTtriMzallasaNAnyatra pagNAlikastRtIyastu saMkSiptiH sthAnnivRttI saMkSepo yattu saMkSepa saMkhyAtumazakyatayA saMgrahazvAnumAnaM ca saMdigdhaprAdhAnyaM tu saMdhyAsUryendurajanI0 saMpAdayatAM saMdhyagam saMbodhanoktipratyuktI saMbhogavipralambhau ca saMbhogahInasaMpaviTa0 saMyuktA vadhavadhAyaH saMlakSitastu sUcamo'rthaH saMlApakaM zrIgaditam saMlApake vAcasvAraH saMlInA sveSu gAtreSu saMzayo'jJAtatattvasya saMskRtaM saMprayoktavyam saMhAra iti ca prAhuH sakhImadhye guNAn brate sareNa trirUpeNa saTTakaM prAkRtAzeSa0 samcAriNastu etimati. sancAryAdeviruddhasya sati hetau phalAbhAve satyarthe pRthagAyA: sasvamAtrodbhavasvAtta satvodrekAdakhaNDasva. sahamajJAnacintAyaiH sadazaH kSatriyo vApi sandigdhapunarutve sandhivibodho grathanam sandhiH zabalatA ceti 280 489 386 587 153 175 504. 82 454 243 244 111 64 122 533 864
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 -kArikAH mUlokta kArikA'nukramaNikA pRSThAMkAH / kArikAH 381 smitazuSka ru divaha sivanAsa0 svAtparyupAsanaM puSpam 616 sukhaduHkhasamudbhUtiH suratArambhagoSTha yAdA * surApAnasamAyogA sUcayedbhUri zRGgAram sUtradhArasya vAkyaM vA sUtradhAro mAriSeti -sopAlambhavacaH kopa0 saurasenI prayoktavyA stambhaH svedo'tha romAncaH strIveSadhAriNAM puMsaH -sthApyate'podyate vA sthitA dRSTipathe zazvat snAnAnulepane caibhiH sphuTaM camasmAritayA smarAndhA gADhatAruNyA 176 syAdantaHpurasambaddhA0 217 | svapno nidrAmupetasya 404 svabhAvajAvaca bhAvAdyAH 494 svAbhAvikaH kRtrimazca 186 | svecchayA nAmabhirvipraiH 467 270 |hallIza eka evAGkaH 543 hAvahelAnvitaM citraH 6 183 362 277 | hetusaMzayaSTAntaH 381 / helAtyantasamAlacya0 honA garbhavimarzAbhyAm hetutvaM zokaharSAde: pRSThAMkAH 102 447 272 204 163 211 464 182 544 574 1 201 164
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAhRtazlokA'nukramaNikA pRSThAGkAH | pratIkAH anurAgavantamapi pratIkAH a akalaGkaM mukhaM tasyAH akasmAdeva tanvaGgI aGgAni khedayi acalA abalA vA syuH ajasya gRhato janma ajAyata ratistasyAH atigADhaguNAyAzca atha nimajjai atyunnata stanayugA atrAntare kimapi atrAsItphaNipAza0 atrAsmArSamupAdhyAya 0 atha tatra pANDutanayena adya pracaNDabhujadaNDa0 adyApi dehi vaidehIm adyApi stanazailadurga * adhaH kRtAmbhodharamaMNDa0 adharaH kisalayarAgaH adhare karajakSataM mRgAcyAH adhyAsituM tava cirAt anaGgamaGagalabhuvaH anaNuraNanmaNimekhalam analaMkRto'pi sundara ! ananyasAdhAraNadhIH ananvaye ca zabdaikya 0 anAtapatro'pyayamatra anAyAsakRzaM madhyam anuyAntyA janAtItam anurAgavatI saMdhyA 16 | anulepanAni kusumAni ana lokaguruNA 180 anena cicchandatA mAtuH 216 665 anena paryAsayatAzru0 antaHpurIyasi raNeSu 376 antarichadrANi bhUyAMsi 678 620 antikagatamapi mAmiya anyadevAGgalAvaNyam 16 340 anyAsu tAvadupamardasahAsu anyAstA guNaratnarohaNa 0 aprAdhAnyaM vidhiryatra apriyANi karotveSa 170 535 708 227 | abhyukSatA purastAdavagADhA amitaH samitaH prAptaiH 562 amuM kanakavarNAm 535 655 amuktA bhavatA nAtha ! 1036 | ayi ! mayi mAnini ! 206 | ayamudayati mudrA0 667 | ayaM mArzaNDaH kim ? 563 ayaM ratnAkaro'mbhodhi0 737 / ayaM sa razanotkarSI 663 ayaM sarvANi zAstrANi 145 | aravindamidaM vIcya 326 arAtivikramAloka0 aruNe ca taruNi ! 1032|| arghyamarghyamiti 6837 674 | alamalamatimAtram 204 | asthitvA zmazAne'smin 1046 | alibhapasuttabha pRSThAGkAH 664 602 346 644: 77 816. 612: 186 867 220 637. 612: 470. 443 307 332 611 636 760 816 682 343 786 638 827 1017 137 411 331 236
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 udAhRtazlokA'nukramaNikA pratIkAH alikula manjulakezI - avidiguNApi bhaNitiH aviralakara vAlakampanaiH avyUDhAGgamarUDhapANi0 azaknuvan soDhumadhIra0 azracchalena sudRzaH azvatthAmA hata iti asamAptajigISasya asAvantazcancadvikaca0 asaMsRtaM maNDanamaGgayaSTeH 628 H pRSThAGkAH / pratIkAH 566 | Asamudra kSitIzAnAm 608 AsAditaprakaTanirmala 1040 AsIdajjanamatreti 747 | Ahave jagaduddaNDa ! 260 AhAre viratiH samasta0 887 AhUtasyAbhiSekAya 451 | AhUteSu vihaGagumeSu i-I 11 | iti gaditavatI ruSA 165 | iti yAvatkuraGa gAtI 224 | itthamArAdhyamAno'pi 118 idaM kilAbhyAja0 521, 562 | idaM vaktraM sAkSAt 867 | idamAbhAti gagane 1023 | indurlipta ivAnjanena 128 indurvibhAti karpUra0 | indurvibhAti yastena asaMzayaM kSatraparigrahakSamA asmAkaM sakhi vAsasI asya vakSaH kSaNenaiva asyAH sargavidhau ahameva guruH sudAruNAnAm ahametra mato mahIpateH ahi aoara ga 1055 A AkRSTi vegavigalado indrajiracaNDavIryo'si 148 | iyaM svargAdhinAthasya iha puro'nila kampita* 102 AkSipantya ra vindAni Acarati durjano yat ihaiva tvaM tiSTha drutam 717 Isase yat kaTAkSeNa 666 AjJA zakrazikhA0 AtmA jAnAti yat u U ua Niccala niSpandA AdAya bakulagandhAn Adityo'yaM sthito mUDhAH 766 332 utkRtyotkRtya kRttim utkSiptaM karakaDa kaNadvaya0 381 Anandamamandamimam zrAnandayati te netre Anandayati te netre yo'dhunA 6.17 uttiSTha dUti 616 | utphullakamalakesara 0 AnandAya ca vismayAya Anatispasat ApatantamamuM dUrAd ApAMtara bhoge AmIlitAlasavivartti0 Avarta eva nAbhiste 485 utsAhAtizayaM vatsa 674 udanvachinnA bhUH 321 udeti savitA tAmraH 671 udeti pUrvaM kusumaM tataH 1038 uerates fear o AzIH paramparAM vandyAm AzliSTabhUmiM rasitAramuccaiH 670 udyatkamalalauhityaiH 606 | unnamitaikabhrUlata0 205 | unmajjajjalakuJjarendra * pRSThAGkAH 611 366 1033 841 335 130 661 161 58 661 207 124 1050 646 641 622 531 201 802 63 643 76 268 152 156 241 440 651 646 522 414 616 414 742
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAkAH 607 222 237 186 666 633 .634 554 685 112 2018 168 443 288 870 648 udAhRtazlokA'nukramaNikA pratIkAH pRSTAkAH pratIkAH unmIlanamadhugandhalabdhama 771 | kamale caraNAghAtam unmIlanti nakhailunIhi / 118 kamaleNa viasieNa upakRtaM bahu tatra kimucyate | kamaleva matirmatiriva upadizati kAminInAm karamudayamahIdharastanAgre uya'sAvatra tAlI 640 karihastena sambAdhe uvAca madhurAM vAcam kartA cUtacchalAnAM uvAca madhuraM dhImAn | karakhaNDa iva rAjati uruH kuraGgakadRzaH 876 | kalayati kuvalayamAlA0 kaluSaMJca tavAhiteSvakasmAt ekaM dhyAnanimIlanAt kassa va ga hoi roso ekaH kapotapotaH kAnane saridaddeze ekasmin zayane parAGa mukhatayA kAmaM priyA na sulabhA ekasyeva vipAko'yam kAntAsta eva bhuvana0 ekatrAsanasaMsthitiH kAnta tathA kathamapi etadvibhAti caramAcala.' kApyabhikhyA tayorAsId evamukto mantrimukhyaiH kAyi yAtu tanvaGgI evaMvAdini devarSoM kAlarAtrikarAleyaM eSa dazcyavanaM naumi kAlAntakakarAlAsyam eSa mUttoM yathA dharmaH kAle kokilavAcAle esA kuDilaghaNeNa 228 kAle vAridharANAm eso sasaharabimbo kAlo madhuH kupita eSa ca . aindraM dhanuH pANDu kA visamA devvagaI aizasya dhanuSo bhaGgam kiroSi karopAnte o au kiM ruddhaH priyayA kathA ovaTTA ullaTTa kiM zIkaraiH autsukyena kRtatvarA kiM tAruNyatariroyam ki tAvat sarasi kaTAkSaNApISat .. 1054 ki bhUSaNaM sudRDhamatra kimadhikamasya brUmaH kaTiste harate manaH kimArAdhyaM sadA puNyam kathamIle kuraGgAkSIm kiraNA hariNAGkasya kathamupari kalApinaH kisalayamiva mugdham kadalI kadalI karabhaH 297 kujaM hanti kazodarI kadA vArANasyAmiha 276 kupitA'si yadA tanvi! kapolaphalakAvasyAH '878 kumAraste narAdhIza kapole jAnakyA: kuryA harasyApi kamalAliGgitastAra . . 686 | kurvantavAtA hatAnAm 680 781 1008 289 158 960 1004 233 1005 782 221 626 166 463
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAhRtako kA'nukramaNikA pratIkAH kUjanti kokilAssAle kRtapravRtiranyArthe kRtamanumataM dRSTaM vA 773 gha 11 ghaTitamivAJjanapuJja : 121 ghoro vArimucAM ravaH 404 kRtvA dInanipIDanam kRSTa kezeSu bhAryA kedramAste ka vA prAme ke yUyaM sthala eva keyUrAyitamaGgadaiH kezaH kAzastavakavikAsaH kosa bhUmivalaye. kokilo'haM bhavAn kAkaH karagrahaH sa ketuH kvacittAmbUlAktaH kva vanaM taruvalkalabhUSaNam ka sUryaprabhavo vaMzaH kAkArya zazalakSmaNaH kSAtradharmocitairdhamaiH . cipasi zukaM ghRSadaMzaka0 cipto hastAvalagnaH kSINaH kSINo'pi zazI kSIrodajAvasatijanmabhuvaH kSemaM te namra pacamalAti ca 136 cakorya eva caturAH 186 cakrAdhiSThitatAM cakrI 15 | caJcadbhujabhramita0 213 | caNDAla iva rAjA'sau H 507 caNDIzacUDAbharaNa 116 726 120 candraM muJca kuraGgAci ! | candramaNDalamAlokya | candrAyate zuklarucApi 606 caraNapatanapratyAkhyAnAt 253 caraNAnatakAntAyAH kha qhaDgaH kSmAsauvidallaH 848 calaNDAmaraceSTitaH calApAGgAM dRSTi spRzasi ga cAruNA sphuritenAyam gaGgAmbhasi suratrANa / gaccha gacchasi cet kAnta ! 877 cintayantrI 173 | cintAbhiH stimitaM manaH 647 cirarati parikhedaprApta0 632 citraM citramanAkAze 484 ciraM jIvatu te sUnuH gacchAmIti mayokta yA gatA nizA imA vAle manamala zUnyA dRSTi gardabhati zrutiparuSam gAGgamambu sitamambu gADhakAntadazanacatavyathA gADhAliGganavAmanIkRta kuca * 824 1027 ja jai saMharajjai 311 jantuvisaM ghRtavikAzi0 714 jagAda vadanachadma 0 gANDIvI gAmbhIryeNa samudro'si 626 jaghanasthalanaddhapatravahalI 868 janasthAne bhrAntam 80 pRSThAGkAH | pratIkAH 810 gIteSu karNamAdate 61.6 | guruparatantratayA bata 262 | gurutara kalanUpurAnunAdam 226 | gurorgiraH paJcadinAnyadhItya 460 | gRhiNI sacivaH sakhI 178 | gRhItaM yenAsIH 780 | gRhyatAmarjitamidam 80 | praznAmi kAvya zazinam pRSThAGkAH 608 78 172 257. 661 664. 452 684. pa 652 607 666. 436 681 67. 616. 677 833. 262 648 640 333 120 328. 246 203 705 661. 510 631 1026 286 344.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratIkAH janmendovimale kule janmAntaraNaramaNa janmedaM bandhyatAM nItam jala ke litaralakaratala0 jasaraNante urae jAtA lajjAvatI mugdhA jAnImahe'syA hRdi jIyante jayino'pi jugopAtmAnamatrastaH jJAnItirmanasi jJAne maunaM kSamA zaktau jyotsnA iva sitA jyotsnAcayaH payaH pUraH jvalanu gagane rAtrau pa varitaM juajualaM ta tatazcacAra samare tatpazyeyamanaGgamaGga tadaGgamAdevaM dvaduH tadavitathamavAdIryanmama tadaprAptimahAduHkha0 tadgaccha siddha kuru agri yadi mudrita tadvicchedakRzasya dveSo'sadRzo'nyAbhiH tanusparzAdasyAdara tanvaGgathAH stanayugmena tava kitava kimAhitaiH tava virahe malayamarut tava virahe hariNAkSI tavAsmi gItarAgeNa tasya va tasyA mulena sadRzam tasyAstadra saundarya taha te jhati pattA 6 sA0 bhU0 udAhRtazlokA'nukramaNikA pRzaGkAH 462 1041 614 376 31 678 pratIkAH tAM jAnIthAH parimitakathAm tAmindusundaramukhIm tAmudvIcya kuraGgAkSIm tAruNyasya vilAsaH 201 tiSTet kopavazAt tIrthe tadIye tIrNe bhISmamahodadhau 666 488 | tItrAbhipaGa gaprabhaveNa 613 tRSNApahArI 462 | te himAlayamAmantraya 807 660 643 166 tyAgaH trascantI - vibhAgazepAsu nizAsu tvayA tapasvicANDAla tvadvAjirA jinidhU ta0 tvayA sA zobhate tanvI tyayi dRSTe kuraGagAcyAH 667 | svayi saGagarasamprApte 12 vAmasmi vacmi viduSAm svAmAmananti prakRtim 303 da 140 datte sAlasamantharaM bhuvi 328 1021 623 | datvA kaTAkSameNAkSI datvAbhayaM 367 | dadhadvidyullekhAmiva 612 | dantaprabhApuSpa citA dalati hRdayaM 163 87 | dalite utpale ete 160 | dazAnanakirITebhyaH 371 dAnaM visAhataM vAcaH 78 dAtA 400 | diGmAtaGgaGgaghaTA vibhakta0 1003 dina meM svayi samprApte 823 | divamapyupayAtAnAm 168 divAkarAdvakSati 165 divi vA bhuvi vA 81 pRSThAGkAH 156 621 677 163 712 653 467 202 512 650 264 180 234 527 283, 663 660 606 665 322 702 134 1003 516 -471 334 462 636 314 603 847 716 608 961 686 283
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAcA 1018 206 na 160 152 331 207 177 6.3 pratIkAH dizi mandAyate dIdhIdevITsamaH kazcit dIpayan dIyatAmajitaM vicam dIrghA zaradindukAnti dugolalitavigrahaH dullahavANurAmo dUraM samAgatavati dUrAgatena kuzalam dRzArivijaye rAjan ! izA dagdhaM manasijam dRzyete vandi ! yAveto dRSTA dRSTimadho dadAti dRSTiM he prativezini ! dRSTistRgIkRtajagattrayaH dRSTayA dRSTvaikAsanasaMsthite devaH pAvAdapAyAnna dezaH so'yamarAti. dehi meM dordaNDAdhivacandra iyaM gataM samprati dvIpAdanyasmAdapi 1012 689 299 612 126 312 udAhRtazlokA'nukramaNikA pRSTAMkAH / pratIkAH ___310 dhunoti cAsim 707 / ghRtAyudho yAvadaham 317 1013 na khalu vayamamuSya na ca me'vagacchati na ceha jIvitaH na tajjalaM yatra 101 na tathA bhUpayatyaGgam nadhate zirasA gaGgAm na te paruSAM giram 772 | namayantu zirAMsi 521 | na me zamayitAne'pi 134 nayanajyotiSA bhAti nayanayugAsecanakam navajaladharaH manado'yama navanakhapadamajam 146 navapalAzapalAzavanam 1040 naSTaM varSavarairmanuSyagaNanA. nAbhitrabhivAmburuhAsanena 656 nAzayanto dhanadhAntam nAhaM ratana nijanayanapratibimbaiH 366 | nirarthakaM janma gatam nirmANakauzalaM dhAtuH nirvANavairapahanAH nirvIrya guruzApabhASita. niHzeSacyatacandanam nisargasaurabhoddhAnta | nizvAsAndha ivAdarzaH nihatAzeSakaura-ya: mInAnAmAkulIbhAvam 314 ne khaJjanagalane 6. nerivotpalaiH padmaH 625 nedaM nabhomagdulamAbu 3 // no cATu zravaNaM kRtaM na ca 632 nyAro hyayameva me.. 77. 125 532 641 646 466 753 657 401 117 106 133 150 266 dhanino'pi niranmAMdA dhanyaH sa eSa dhanyAsiyA kathayasi dhanyAsi vaidarbhi ! gugaiH dhanyAH khalu vane nAtAH dhammillamardhamuktam dhammillasya na kasya dhammille dhavalayati zizirarocipi dhAtumattA giridhatte dhinvansyamUni .. dhIro varo naro yAti 788 3. 866
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAMkAH 515 176 248 458 208 71 864 568 rUra 638 udAhRtazlokA'nukramaNikA pratIkAH pRSTAGkAH ! pratIkAH prasAdhaya purI lakAma paNaaviANa donhavi 240 prasAdhikAlAnvitamagra. padmodayadinAdhIzaH 841 prasthAmaM balayaiH kRtam panthi Na ettha 305 prAgeva hariNAkSINAm panyiva piAsio 187 ! prANaprayANaduHkhArta0. paropakAranirataH 165 prANezena prahitanakhare parivadiyakRSiNAm prAtibhaM trisaraNa gatAnAm parisaranmInaviSa0 225 prAptAyakarathAruDhI pacchantau pariharati rati matim 676 prAyazcittaM cariSyAmi parvatabhedipavitraM jaitrama prAyeNaiva hi dRzyante pallavopamitisAmya priya iti gopavadhUbhiH pallavAkRtirakoSThI priyajIvitatAkrauryam pazyannyasaMgyapathagAm 326, 663 premAdAH praNayaspRzaH pazyAmi 526 prajjvalajjvalanajvAlA. pazyet kazcimacala capala re! 1042 gaNiH pallayapelavaH balamArttabhayopazAntaye pAgirodhamavirodhita alAvalepAdadhunApi pANDavAnAM sabhAmadhye bAlabha ! gAhaM dUdI pANTu nAmaM vadanaM hazyam bAle ! nAvimaJca pAdAghAtAdazokaste / vRhAsahAyaH kAyAMntam pADhAhataM yadutthAya . brAhmaNAtikramatyAgaH pAntu yo jaladazyAmA: 843 pAraM jalaM nIranidherapazyan bhannibhave na vibhave puMstvAdapi bhagnaM bhImena bhavato parite rodamI dhyAnaH * bhama dhammiA vIsattho paryantAM salilena bhallApajjitaistepAm pRthukArtasvarapAtram bhAti karNAvataMsaste pRthvi ! sthirA bhava bhAti padmaH sarovare prajvalajaladhArAvat praNamatyunnati hetoH bhAnuH sakRyuktaturaGgaH bhikSo! mAMsanivepaNam / praNayisabIsalIla. pratikulatAmupagate misiNIalasaapIe pradhAnatvaM vidharyatra bhunimunikRdekAnta. prayANe taya gajendra ! bhujaGgakuNDalIvyakta. pravattayana kriyA: bhujalatAM jaDatAmabalAjanaH pravRddha yaharaM mama mbala 435 bhUtaye'stu bhavAnIzaH prasasAra zanavAyuH 604 bhUmau kSiptam 104 140 660 72 413 264 28 70 713 605 660 998 201 235 325 766
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAhRtazlokA'nukramaNikA pratIkAH bhUyaH paribhavakalAnti0 bho laGakezvara ! dIyatAm bhrAtardvirepha bhavatA bhrabhaGge rabite'pi pRSThAMkAH 828 888 12 ma E78 pRSThAMkAH , pratIkAH 4 // mAramA suSamA cAru0 225 mubotkaraH saGkaTazukti. 211 mulaM candra ivAbhAti 241 mugvaM tava kurajAti ! mugvamindu ryathA pANiH 434 mukhameNIdRzo bhAti 762 mugNA dugdhadhiyA 214 puzza mAnaM hi mAnini! 246 nirjayati yogIndraH 27 nuhuraGgalisaMvRttAdharoSTham 1041 muhurupahasitAmivA0 mAya mUrddhavyAdhUyamAna 756 mRgarUpaM parityajya mRNAlanyAlavalayA mRtkumbhayAlu kArandhra0 / mriyate mriyamANe yA 626 :033 334 2.-40 161 668 524 170 140 528 1020 W 618 makhazataparipUtam , maJjulamaNimaJjIre matvA lokamadAtAram mathnAmi kauravazatam madhu direphaH kusumaikapAtre madhupAnapravRttAste madhuraH sudhAvadadharaH madhurayA madhubodhita. adhuravacanaiH sabhrUbhaGa gaiH madhyaM tava sarojAti! madhyasya prathimAnameti madhyena tanumadhyA me manaHprakRtyaiva calam manojarAjasya sitAtapatram manthAyastArNavAmbhaH0 mandaM hasantaH pulakam manye zaka dhra prAyaH mayA nAma jitama mayi sApaTa kiMciskApi mahade surasandhamme mallikAcitadhammillAH mallikAmukule caNDi! mallInatallISu vanAntareSu mahilAsahassabharie mA garvamubaha kapolatale mAtaH kimapyasadRzam mAnaM mA kuru tanvati! mA mA mAnada mAnamasyA nirAkartum mAnonnatAM praNayinAM mAmAhAzapraNihitabhunam 167 214 162 760 452 yaH kaumAraharaH sa eva 843 yaH sa te nayanAnandakaraH 762 yaM sarvazailAH parikalpya 774 , yatra te patati subhra ! 888 yatra patasyabalAnAM dRSTiH 446 yatronmadAnAM pramadAjanAnAm 212 yattvannetrasamAnakAnti yatsatyavatamaGga 1025 | yathAruci yathArthatvam | yadAha dhAcyA prathamoditam yadi magyarpitA dRSTiH yadi samaramapAsya 176 yadi syAnmaNDale 534 yadetaccandrAntarjalada. tadvirahaduHkhaM me 716 yadvIyaM kUrmarAjasya 1016 | yadai chu tamiva yamunAzambaramambaram 204 | yayAteriva zarmiSThA 278 269 317 634 228 898 863 623 506 600
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAhRtazlokA'nukramaNikA pRSThAMkAH 206 398 651 26 406 124 1024 960 132 737 1032 434 pratIkA: pRSThAMkAH | pratIkA: yayorAropitastAraH 1001 | rAjye sAraM vasudhA yazasi prasarati bhavataH 828 rAmamanmathazareNa tADitA yazo'dhigantu sukhaliprayA rAmo mUni nidhAya yasya na savidhe dayitA 776 rAvaNasyApi rAmAstaH yaspAlIyata zalkasIsni rAvaNAvagrahaklAntam yAM vinAmI vRthA prANAH 642 rolambAH paripUrayantu ya' yadhImanojasya 642 yAsaH mundari ! yAhi 247 laGkarasya bhavane yAlA satyapi 172 lANena samaM rAmaH yAnti nIlanicolinyaH 67 lakSmIvakSojakalArI yArthAntarAbhivyaktI 375 lagnaM rAgAvRtAGgayA 'yAvadarthapadAM vAcam lajjApajjattapasAhaNAi yuktaH kalAbhistamasAm 703 latAkujhaM guJjan0 yugAntakAlapratisaMhatAtmanaH 18 lateva rAjase tanviM ! yuSmAkaM kurutAM bhavAttizamanan / lAgUlenAbhihatya yuSmAn hepayati krodhAlloke 438 lAkSAgRhAnala viSAna yenA dhvastamanobhavena 762 lAvaNyaM tadasau kAntiH yairekarUpamakhilAsvapi 140 lAvaNyamadhubhiH pUrNam yo'nubhUtaH kuraGgAkSyAH limpatIva tamo'GgAni yogena dalitAzayaH 606 / lIlAgatairapi taraGgayataH yo yaH zastra vibhati vaktrasyandisvedavinduprabandhaH raktaprasAditabhuvaH vatsasya meM raktotphullavizAlalola badanaM agazAvAkSyAH ravAnyapi puraHsthAtun vadanamidaM na sarojam rajanIpu vimalabhAnoH 313 / vadanAmbujameNAkSyAH raJjitA nu vividhAstA vane'khilakalAsaktAH ratikrelikalaH kiJcita vanecarANAM vanitAsakhAnAm ratilIlAzramaM bhinta varNyate kiM mahAsenaH dhyAntazcaratastathA ramaNe caraNaprAnta varSatyetadahapa'tirna tu gajate mRgalocanA vallabhotsaGgasaGgana 826 rAjanArAyaNaM lakSmI 1052 vasantakanibaddhanAvam rAjana ! rAjasutA 15. sacamuvAca kautsaH rAjadaH sutanivizeSamadhunA 476 vANIrakuDaGga iDIgasauNi. rAjIvamiva rAjIvam 836 vApyo bhavanti vimalAH rA:yaM ca vasu devazva 264 / vArijeneva sarasI 323 856 88 1026 824 873 1053 1036 624 666 633 34
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTAMkAH 315 265 506 24 604 udAhRtazlokA'nukramaNikA pRSThAMkAH / pratIkA: 640 zirISamRdvI giripu 75 zivariNi kva nu nAma 636 zirasi dhRtamurApage 126 zigamaH syandata. 890 zItAMzarmumba mutpale 10. zuzra Sasva gurUna kuru 252 zanya vAsagRham ratAM yAnti 26 zephAlikAM vilitAm zalendrapratipAdyagAnagirijA. zoNaM vIkSya mutram zravagaiH peyamaneka zrAddhabhojanazIlo hi 622 zrIreSA pANirapyasyAH zrIharSoM nipuNaH kaviH |zrataM kRtadhiyAn zrutAnvayAdanAkAtam zrutApsarogItirapi zrusvA yAntaM bahiH 116 : zvAsAn muJcati bhatale 236 1030 17 pratIkA: vAsavAsAmugve bhAti vikasannetranIlAbje vikasitasahakArabhAra. vikasitamunI rAgA. vikAsinIlotpala. vicaranti vilAsinyaH vidadhe madhupazreNImiha vidRre kayUre kuru vidhati mugAjamaraH : vinayati sudRzo dRzoH vinA jaladakAlena vipine cha jaTAnivandhanam vipulena sAgarazayasya vibhAti mRgazAvAtI vimala eva ravivizadaH virahe tava tanvaGgI virAjati vyomavapuH vilalApa sa bApagadgadam vilokanenaiva tavAmunA vilokya vitane vyogni vivRNvatI zailasutApi viSayasyAnugadAne visRja sundari! visRSTarAgAdadharAnivartitaH vIkSituM na samA zvaH vedAnteSu yamAhureka puruSam vRddho'ndhaH patireSamaJcaka gyatikramala ke me jyapohitaM locanato. myavahAro'thavA tatva gyAjastutistava payoda ! vyAdhUya yasanam 614 448 164 Cate 13. 1011 283 171 164 " 63 HWSI m 4G saMketakAlamanasam 483 / saMdhau sarvasvaharaNam ! saMgamavirahavikalpe 1000 saMgrAme nihatAH zUrAH saMtatamupalAgAra 138 sa ekastrINi jayati sa eva surabhiH kAlaH sakalakalaM purametat / sajjano durganI magnaH / sajjehi surahimAlo 128 satImapi jJAtikulaka0 satpatA madhuragiraH 118 sadAcarati ya bhAnuH 7 sadAzivaM naumi 2016 sadeva zoNotpalakuNDalasya 163 801 668 532 663 dAThAnyasyAH zazinamupagateyam zazI divasadhUsaraH 1025
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAhRtazlokA'nukramaNikA WWn 814 168 223 724 0 001 6 21 pratIkAH sadhaH karasparzamavApya citram sadyaH purIparisare'pi sayo muNDitamattahUNa. sadaMzasambhavaH zuddhaH santatamusalA. samameva narAdhipena sA samameva samAkrAntam samaya evaM karoti samAzliSTAH samAzleSaiH samIkSya putrasya cirAt samprati sandhyAsamayaH sarasijamanuvidhaM zaivale sarAgayA khutanadharma saro vikasitAmbhojam sarvakSitibhRtAm . samvaM hara sAMsya savaH zazikalAmaule sahakAraH sadAmodaH saha kumudakambaH sa hatvA bAlinaM vIraH sahabhRtyagaNaM sabAndhavam saha sAlijaH snigdhaiH sahasA vidadhIta sahAdharadale nAsyAH sAndrAnandamananta. sA patyuHprathamAparAdha. sA bAlA vayamapragalbhamanasaH sAyaM snAnamupAsitam sArthakAnakadam sArdhaM manorathazataiH sucaraNaviniviSTaH mutamu ? jahihi kopam sudheva vimalazcandraH sunayane nayane nidhehi pRsstthaaNkaaH| pratIkAH pRSThAMkAH 191 | subhaga! svatkathArambha 166 subhage ! koTisaMkhyatvamupetya 752 / sUcImukhena sakRdeva 740 503 sUryAcandramasau yasya sapA sthalI yatra saujanyAmbumarusthalI saurabhamambhoruhavat stanayugamuktAmaraNAH 154 stanAvadrisamAnau 686 stokenonnatimAyAti sthitAH kSaNaM paramasu mnAtA tiSThati kuntalezvarasutA snigdhazyAmalakAnti. spRSTAstA nandane smarazaragatavidhurAyAH smarAtyandhaH kadA lamaye sminenopAyanaM durAt smeraM vidhAya nayanam 231 / smerAjIvanayane sragiyaM padi jIvitApahA svapihi tvaM samIpe me. svargagrAmaTikAviluNThana0 6.0 666 / svacchAgbhaH snapanavidhI 816 svAmin magurayAlakara 14. 28 svAmI niHzvasite 135 | svAmI mugdhataro vanam 280 983 | svecchopajAtaviSayo'pi 327 / haMsazcandravAbhAti / 143 haho dhIra samIra ! hanta jananam / 1014 743 hate jaranigAye 269 hanumadAya yazasA mayA harara 6. hanta ! satatametasyAH 635 705 | hanta sAndreNa rAgeNa 60 . 147 1027.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAMkAH 466 1010 pratIkAH hanta hanta gataH kAntaH hantumeva pravattasya haranti hRdayaM yUnAm haravanIlakaNTho'yam harastu kiJcit0 hasati paritoparahitam udAhRtazlokA'nukramaNikA pRSThAMkAH / pratIkAH 705 hA pUrNacandramukhi ! 661 | hAro'yaM harigAtINAm 660 | hitAma yaH saMzRNute 685 | himamuktacandra0 / / 284 | hIrakANAM nidherasya 508 | hRdi visalatAhAraH / 670 873
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH // sAhityadarpaNa: 'candrakalA saMskRta-hindI-vyAkhyopetaH prathamaH paricchedaH (prArambha-maGgalam) pranthArambhe nirvighnena prAripsitaparisamAptikAmo pAsmayAdhikRtatayA . TIkAkArakRta maGgalAcaraNamyAste prasAdasahitA mRdulasvabhAvA jAgyApanodanaparA nijabhaktibhAgam / bhaktaM samIhitavareNa kRtArthayantI. to bhAratI satatameva namaskaromi // 1 // bIvizvanAthakavirAjataM tametaM sAhityarpaNamahaM. praguNIkaromi / saMprAthaye bhagavatI bhavatIM praNatyA "mAtarmama amimaM saphalIkuruSva" // 2 // atha tatra bhavAnAlaGkArikacUDAmaNiH kAmya-tacchAstrapraNayanato visamAje lokottarapratiSThayA virAjamAno vizvanAthakavirAjo mIdevIprArthanArUpasya svakIyamaGgalA. paraNasyaucityaM samarthayitumugu Gkte-granthArambha iti / panthArambhe ekAryako vAkya: sandarbho granthaH, saca prakRte sAhityadarpaNarUpo'laGkArazAstram, tasya bArambheprAkkAle, nivighnena =samIhitakarmapratibandhakaH pApavizeSoM vighnaH, tasyA'bhAvo nirvighnaM, tena: aryA'bhAve "avyayaM vibhaktI" tyAdinA'vyayIbhAvaH / "tRtIyAsaptamyobahulam" ityanena bAhulyena ambhAvAtpakSAntare tdbhaavaattRtiiyaa| prAripsitaparisamAptikAmA prAramiSTaH sAhityadarpaNarUpo granthaH, tasya parisamApti: samrAk caramavarNadhvaMsaH,taM kAmayate icchatIti, prAramiSTasya sAhityadarpaNasya samyak samAptiH syAditi kAmanAsampanI pranthakAra iti bhAvaH / vAGmayA'dhikRtatayA-vAcAM samUho vAGmayaM samastaM zAstram, prAcuryAya mayaTa anyake Arambha meM nirvighnapUrvaka prAripsita prArambha karaneke lie abhISTa (sAhityadarpaNa ) kI samAptikI icchA karanevAle panthakAra zAstroMmeM adhikata honese vAgdevatA (sarasvatI) kI anukUlatAkA AdhAna karate haiN|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe vAgdevatAyAH sAMmukhyamAMdhate zaradindusundararucizvetasi 'so me girA devii| apahRtya tamaH santatamarthAnakhilAn prakAzayatu // 1 // asya granthasya kAvyAGgatayA kAvyaphalaireva phalavattvamiti kAvyaphalAnyAha pratyayaH / tasmin adhikRtA, tasyA bhAvastattA, tayA, adhikArasampannatvena, "sAmAnye napuMsakam" iti napuMsakatvam / vAgdevatAyAH = sarasvatyAH, sAMmukhyaM = saMmukhatvaM, jADya. haraNenA''nukUlyamiti bhAvaH / Apatte = vidadhAtIti bhAvaH / mUlavRttikRtoraikyAtkarSa prathamapuruSaprayoga iti nArAGkanIyam / prAyeNa granthakArA ahaGkArapariharaNA'rtha muttamapuruSaprayogaM vihAya prathamapuruSaprayogeNa svasya vinayatti pradarzayanti / santi caitAdRzAH prayogAH "manumekA'gramAsInamabhigamya maharSayaH / pratipUjya yathAnyAyamidaM vacanamabruvan // " ( manu0 1-1) / "yogIzvaraM yAjJavalkyaM saMpUjya munayo'bruvan / varNAzrametarANAM no brahi dharmAnazeSataH // " yAjJavalkyasmRtiH 1-1 ityAdayaH zaradinditi / zaradindusundararuciH sA girI devI me cetasi santataM tamaH apahRtya akhilAn arthAn prakAzayatu itynvyH| __zaradindusundararuciH zaradi (zaradRtI ) induH ( candraH) / sundarI (manoharA) kaciH (pramA) yasyAH sA / zaradinduriva sundararuciH, "upamAnAni sAmAnyavacanaH" iti samAsaH / sA = zrutismRtipurANaprasiddhA, girA = vAcA, devI adhiSThAtrI, sarasvatIti bhAvaH / me = mama granthakArasya, vizvanAthakavirAjasyeti bhAvaH / cetasi = citte, santataM = vistRtaM, tamaH tamastulyaMmajJAnam, apahRtya = vinAzya, akhilAn = samastAna arthAn = prameyAn, prakAzayatu-prakaTIkarotu, zaradinduryathA'ndhakAraM dUrIkRtya ghaTapaTAdI. naryAnprakAzayati tathaiva sarasvatyapi maddhRdaye vidyamAnamandhakAraM vinAzya samastAnalavArazAstraprameyAnprakaTIkarotviti bhAvaH / santatapadaM kriyAvizeSaNatvena kA yojanIyam / santataM = nirantaraM, prakAzayatu / upamA'laGkAraH / AryAvRtam // 1 // nanu "prayojanamanuddizya na mando'pi pravartate / " iti nyAyAdasya granthasya prayojanaM yAvanna pratipAdyate tAvatkathamatra vyutpitsUnAM pravRttirityata Aha -asya granyasyeti / asya= zarat Rtuke candrakI samAna sundara kAntivAlI zruti, smRti aura purANa AdimeM prasiddha vANIkI adhiSThAtrI (sarasvatI) devI mere vittameM vistRta ajJAnarUpa andhakArakA. apaharaNa karake samasta prameyarUpa aryoM kA prakAza kareM // 1 // yaha grantha kAvyoMkA aGga hai ataH kAvyoMke phaloMse hI isakI phalavatA hai, isalie kAvyaphaloMko kahate haiM /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH caturvargaphalaprAptiH sukhAdasadhiyAmapi / kAvyAdeva yatastena tatsvarUpaM nirUpyate // 2 // caturvargaphalaprAptirhi kAvyato 'rAmAdivatpravartitavyaM na rAvaNAdivat' ityAdi kRtyAkRtya pravRttinivRttyupadezadvAreNa supratIteva / = . = prayA* upakramyamANasya, granthasya = sAhityadarpaNasya, kAvyAGgatayA, kAvyasya = : raghuvazAde:aGgatayA : = apradhAnakAraNatayA, kAvyaphalaiH eva = aGgibhUtasya kAvyasya, phalaiH eva caturvargAdirUpaiH sAdhyaiH eva phalavatvaM phalasahitatvam iti = asmAddhetoH, kAvyaphalAni = aGgibhUtasya kAvyasya phalAni = kAryANi Aha = pratipAdayati / ayaM bhAvaH, darzapaurNamAsAdayo yAgA aGgibhUtAH, prayAjAdayo yAgA aGgabhUtAH, "phalavatsanidhI aphalaM tadaGgam" phalavatAm = aGginAM darzapaurNamAsAdInAM sannidhau tadaGgam jAdiyAgAH tadaGgabhUtAH te ca aphalA bhavanti teSAM pRthak phalaM na bhavati, pradhAnayAgasya darzapaurNamAsAde: phaleneva tatphalavattA bhavati iti bhAvaH prakRte ca aGgibhUtAH raghuvaMzAdaya:, teSAM yatphalaM caturvargaprAptirUpaM tenaiva aGgabhUtasya = raghuvaMzAdernirUpaNa rasya asya alaGkAragranthasya sAhityadarpaNasya phalavattvaM = phalasahitatvam, na pRthak phalam / iti = asmAddhetoH, kAvyaphalAni = kAvyaprayojanAni Aha - caturvargeti / yataH alpa dhiyAm api sukhAt kAvyAt eva caturvargaphalaprAptiH, tena tatsvarUpaM nirUpyate ityanvayaH / yataH yasmAtkAraNAt, alpadhiyAm api = alpabuddhInAm api na kevalaM mahAdhiyAmiti bhAva:, sukhAt=anAyAsAt, kAvyAt eva = raghuvaMzAdeH kavikRtereva caturvargaphalaprAptiH= dharmArthakAmamokSarUpaphalaprApaNaM, bhavatIti zeSaH tena kAraNena, tatsvarUpaM = tallakSaNaM, nirUpyate pratipAdyate // 2 // = aafoni vivRNoti caturvargaphaleti / caturvargaphalaprAptiH dharmArtha kAma mokSarUpaphalAsAdanaM, rAmAdivat = rAmAdinA' tulyaM, pravartitavyaM = ceSTanIyaM, gurujanAjJApAlana sajjanasaMrakSaNaduSTanigraharUpA pravRttiH karaNIyeti bhAvaH / na rAvaNAdivat pravartitavyaM rAvaNAdinA tulyaM, paradAraharaNasajjana saMharaNAdirUpA pravRttinaM karaNIyeti bhAvaH / ityAdinA / kRtyeSu = kartavyeSu pravRttiH = pravartanam akRtyeSu = akaraNIyeSu, nivRttiH = nivartanaM, tadupadega dvAreNa = tadupade gavyApAreNa, supratItA eva = suviditA eva / etatkayanena kAvyaspa zAstratvaM pradarzitam jisa kAraNase alpa buddhivAloMko bhI kAvyase hI anAyAsa caturvarga ( dharma, artha, kAma aura mokSa ) rUpa phalakI prApti hotI hai usa kAraNa se usake svarUpa( lakSaNa ) kA nirUpaNa kiyA jAtA hai || 2 || kAvyase caturvargaphalakI prApti rAma Adike samAna AcaraNa karanA cAhie rAvaNa Adike samAna AcaraNa nahIM karanA cAhie isa taraha kartavya viSaya meM pravRtti aura akartavya viSayameM nivRttike upadezake dvArA prakhyAta hI hai /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ uktaM ca (bhAmahena ) - sAhityadarpaNe 'dharmArthakAmamokSeSu vaicakSaNyaM kalAsu ca / karoti kIrtiM prItiM ca sAdhukAvyaniSevaNam // iti / kina kAvyAddharmaprAptirbhagavannArAyaNacaraNAravindastavAdinA, 'ekaH zabdaH suprayuktaH samyagjJAtaH svarge loke kAmadhugbhavati' ityAdivedavAkyebhyazca suprasiddhaiva / arthaprAptizca pratyakSa siddhA / kAmaprAptizcArthadvAreva / mokSaprAptizcai yadAhu:- "pravRttirvA nivRttirvA nityena kRtakena vA / puMsAM yenopadizyeta tacchAstramiti kathyate / / " iti / atra prAcInAnAM sammati pradarzayati-uktaM ceti / dharmArtheti / sAdhukAvyaniSevaNaM dharmArthakAmamokSeSu kalAsu ca vaicakSaNyaM kIrti prIti ca karotItyanvayaH / sAdhukAvyaniSevarNa = sAdhukAvyasya ( satkAvyasya ) niSevaNam ( parizIlanaM karaNaM ca ) / caturaMgeM kalAsu = nRtyagItAdicatuHSaSTibhedAsu ca vaicakSaNyaM = pANDityaM tathA kIrti = yazaH satkAvya parizIlanakaraNajanitamiti bhAvaH evaM ca prIti ca = anurAgaM ca, karoti = vidadhAti / pacametatkAvyAlaGkArakartuM rAcArya bhAmahasya boddhavyam / 1 uktamarthaM vivRNoti - kiM ceti / bhagavannArAyaNasya, caraNA'ravindastavAdinA = pAdakamalastotrAdinA / eko'pi zabdaH suprayuktaH = zabdazuddhipUrvakaM prayogaviSayIMkRtaH, samyagjJAtaH = prakRtipratyayavivecanapUrvakaM jJAnaviSayIkRtaH san, svarge = paraloke; loke = iha loke ca kAmadhuk = kAmAndogdhIti, icchApUraka ityarthaH / ityAdi vedavAkyebhyazca = bhASyakArAdya, ghRtazrutivAkyebhyazca suprasiddhA / arthaprAptizca = kAvyAddhanaprAptirabhISTaprAptiJca, pratyakSa siddhA, zrIharSAderdhAvakabANabhaTTAdInAmartha prAptiriveti bhAvaH / arthaprAptiH = prayojana siddhiH sUryazatakAdinirmANena mayUrAdInAM kuSThAdiroganivRttyA 'svAsthyalA bharUpaprayojanasiddhiH / kAmaprAptiH = viSayabhogaprAptizca, arthadvAraMva / kahA bhI gayA hai uttama kAvyakI sevA dharma, artha, kAma aura mokSa ( caturvarga) meM tathA kalAoMmeM vidvattA aura kIrti aura prasannatAko utpanna karatI hai / / kAvyase dharmakI prApti bhagavAn nArAyaNake caraNakamaloMke stotra Adise tathA bacchI taraha se jAnA gayA aura prayoga kiyA gayA eka bhI zabda isa loka meM aura svargalokameM kAmadhuk = icchAko pUrNa karane vAlA hotA hai ityAdi vedavAkyoMse suprasiddha hI hai | kAvyase artha = dhana vA abhISTa viSayakI prApti pratyakSasiddha hai / kAma - ( viSaya sukha ) kI prApti arthadvArA hotI haiM / kAvyase utpanna dharmake phalakI apekSA na karanese
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH, 1 tajjanyadharmaphalAnanusaMdhAnAt mAkSopayogivAkye vyutpatyAdhAyakatvAcca / caturvargaprAptirhi vedazAstrebhyo nIrasatayA duHkhAdevaM pariNatabuddhInAmeva jAyate / paramAnandasaMdohajanakatayA sukhAdeva sukumArabuddhonAmapi punaH kAvyAdeva | mokSaprAptizca etajjanyadharma phalA'nanusandhAnAt = etajjanyaH = satkAvya niSevaNotpannaH, yo dharma:, tatphalasya anusandhAnAt = anapekSaNAt, niSkAmakarmAzrayaNAditi bhAvaH / mokSopaH yogivAkye upaniSadAdistha padasamUhe, vyutpatyAdhAya katvAcca viziSTajJAnasAdhakatvAcca / kAvyaprakAza kAreNa mammaTabhaTTa enA'pi - "kAvyaM yazase'rthakRte, vyavahAravide, zivetarakSataye / sadyaH iti kAvyasya SaDvidhaM prayojanaM pradarzitam / ityaM saMkSepatoM'tra kAvyasya anubandhacatuSTayaM pradarzitam / tadyathA - "vinA viSayasambandhI tathaivA'rthA'dhikAriNI / avyAkhyeyo bhaved granthastasmAdetaccatuSTayam // " paranirvRtaye, kAntAsammitatayopadezayuje // " 12 / tathA cAtra zabdArtha kAvyalakSaNarasaThavanyalaGkA raguNadoSAdayo viSayAH teH sahAsya granthasya pratipAdyapratipAdaka mAvaH sambandhaH, caturvargaphalaprAptirUpo'rthaH prayojanamiti bhAvaH / adhIta kAvya kozAdiranadhItA'laGkArazAstro jano'trAdhikArIti eve anubandhA ApAtato darzitA ityavadheyam / nanu caturvargaphalaprAptirvedazAstrebhyo'pi jAyate tarhi kimiti kAvye zramaH kartavyA ityAzaGkaya samAdhatte - caturvargaphalaprAptirhati / caturvargaphalaprAptirvedazAstrebhyoSi bhavati paraM nIrasatayA duHkhAdeva tathA pariNatabuddhInAm = paripakvamatInAm eva jAyate; etadvaiparItyena paramAnandasandohajanakatayA lokottaraharSa samUhotpAdakatayA sukhAdeva = anAyAsAdeva, sukumArabuddhInAm = rAjakumArAdInAm api kaThorazAstrA'dhyayana bhIrUNAmapIti bhAvaH / kAvyAdeva vinA''yAsaM catuvargaphalaprAptirbhavati, ataH kAvye pravRtti: kartavyeti siddham / mokSa prApti hotI hai / athavA mokSa ke upayogI vAkya (upaniSat Adi) meM vyutpatti karAne se bhI ( kAvyase mokSakI prApti ho jAtI hai ) / veda aura zAstroMse caturvargakI prApti nIrasatA se aura duHkhase hI aura paripakva buddhivAloko hI hotI hai / uttama Ananda samUhakA janaka ( utpAdaka ) honese sukhase hI sukumAra buddhivAloM ko bhI kAvyase hI caturvargakI prApti ho jAtI hai /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe nanu tarhi pariNatabuddhibhiH satsu vedazAstreSu kimiti kAvye yatnaH karaNIya ityapi na vaktavyam / kaTukoSadhopazamanIyasya rogasya sitazarkaropazamanIyasve kasya vA rogiNaH sitazarkarApravRttiH sAdhIyasI na syAt ? kiJca / kAvyasyopAdeyatvamagnipurANe'pyuktam 'naratvaM durlabhaM loke, vidyA tatra sudurlbhaa| kavitvaM durlabhaM tatra, zaktistatra sudurlabhA / / ' iti / punarAzajUdha samAdhatte-nanu tA~ti / yadyavaM tahiM adhikAribhedena kAryabhedaH, pariNatabuddhibhivedazAstrebhyaH, sukumArabuddhibhiH kAvyata eva caturvargaphalaprAptyarthaM yatanIpamiti manasikRtya pratipAdayati-pariNatabuddhibhiH = paripakvamatibhiH, vedazAstreSu, satsu vidyamAneSu, kAvye-kavikarmaNi, kimiti = kimartha, yatnaHprayAsaH, karaNIyaH = kartavyaH, ityamAzaya samAdhatte-ityapi na vaktavyaM-na kathanIyam / yathA kaTukoSadhopazamanIyasya tiktabheSajanivAraNIyasya, rogasya = rujaH, sitazarkaropazamanIyatve = sitazarkarayA ( zuklasitayA ) upazamanIyatve ( nivAraNIyatve ), kasya vA rogiNaH = bAmayAvinaH, sitazarkarApravRttiH svAdusitAgrahaNaceSTA, sAdhIyasI sAdhutarA na syAt / ityameva sukumAramatInAmiva pariNatabudInAmapi sarasatayA anAyAsAdeva caturvargaphala'prAptisAdhanabhUte kAvye pravRttiH kathamiva sAdhutarA na syAditi bhAvaH / ki ceti / kAvyasya upAdeyatvaM prAhyatvam / . naratvamiti / loke-bhuvane, naratvaM manuSyatvaM, durlabhaM= duSprApyam / caturazItimakSasaMkhyakAsu yoniSu narayonidurlabheti bhAvaH / tatra-naratve'pi, vidyA = zAstrabodhaH, sudulaMmA = AtazayaduSprApyA, naratve labdhe'pi zAstraprApti: janmAntaraskRtA'tiza-, yAdeva jAyana iti bhAvaH / tatra = vidyAprApto jAtAyAmapi, kavi vaM = kAvyakartRtvaM, durlabhaM, kavitvaprAptirapi janmAntarasukRtapuJjaparipAkAdeva bhavatIti bhAvaH / tatra-kavitve yena kenA'pi prakAreNa labdhe'pi zaktiH = kavitvabIjarUpaH saMskAravizeSaH, sudurlabhA = atyantaduSprApyA niratizayapuNyapuJjaparipAkAdeva bhavatIti bhAvaH / prazna-taba to paripakva buddhivAloMko veda aura zAstra AdiyoMke rahanepara kAvyameM kyoM yatna karanA cAhie ! uttara-aisA nahIM kahanA cAhie, kar3avI davAse haTAye jAnevAlA roga yadi cInI Adise dUra ho to kisa rogIko cInI AdimeM pravRtti behatara nahIM hogI? (isI taraha paripakva buddhivAloMko bhI kAvyameM pravRtti kyoM nahIM hogI? ) / kAvyako grahaNIyatAko agnipurANameM bhI kahA hai lokameM manuSya honA durlabha hai, manuSya honepara bhI vidyA atyanta durlabha hai / vidyAke honepara bhI kavi honA durlabha hai, kavi honepara bhI zakti ( pratibhA ) atyanta durlabha hai /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 'tri vargasAdhanaM nATyam' iti ca / viSNupurANe'pi-- 'kAvyAlApAzca ye kecid gItakAnyakhilAni ca / .. zabdamUrtidharasyate . viSNoraMzA mahAtmanaH // ' iti / tena hetunA tasya kAvyasya svarUpaM nirUpyate / etenAbhidheyaM ca prdrshitm| tkisvarUpaM tAvatkAvyamityapekSAyAM kazcidAha-'tadadoSau zabdArthoM saguNAvanalaMkRtI punaH kApi' iti / trivargeti / nATaya = naTaprayojyaM kAvya, dRzyakAvyaM nATakAdikamiti bhAvaH / trivargasAdhanam dharmA'rthakAmarUpasya trivargasya, sAdhanaM-jananakAraNam / viSNupurANe'pikAvyAlApAzceti / ye kecit kAvyAlApAH, akhilAni gItakAni ca ete zabdamUrtidharasya mahAtmano viSNoH aMzAH / ye kecit = dRzyarUpAH zravyarUpA vA, kAvyAlApA rasAbhivyajakAH shbdaarthaaH| evaM ca akhilAni-samastAni, gItakAni ca = gItAni ca, ete = ime, sarve'pi, zabdamUrtidharasya = zabdabrahmaNaH / mahAtmanaH= mahattvasaMpannasya, bhagavato viSNoH = nArAyaNasya, aMzAH = avayavAH / teneti / tena = caturvargaphalaprAptisAdhanatvena, tasya = pUrvoktasya, kAvyasya = kavikarmaNaH, svarUpaM = svena rUpyate itaravyAvartakatayA jJApyata iti, svaM lakSyapadArthaH rUpyate = lakSyate anena iti vA svarUpaM = lakSaNaM, nirUpyate pratipAdyate / etena%D "caturvargaphalaprAptiH" ityAdi zlokena, abhidheyam = kAvyasya viSayAdikam, cazabdena pryojnsmbndhyorlaabhH| khaNDanArtha mammaTabhaTTasammataM kAvyalakSaNaM pradarzayitumupakramate-taditi / tata = tasmAtkAraNAta, tAvat = Ado, kisvarUpaM = kiMlakSaNaM kAvyam, ityapekSAyAm = bAkAGkSAyAma, kazcit-kAvyaprakAzakAra iti bhAvaH / Aha-pratipAdayati-tariti / pUrvapakSarUpe kAvyaprakAzakArasaMmataM kAvyalakSaNamupasthApayati / adoSI = duHzravAdidoSarahito, saguNI = prasAdAdiguNopeto, punaH = bhUyaH, kvA'pi = kutracit, ana nATya arthAt dRzya kAvya, trivarga (dharma, artha aura kAma ) kA sAdhana (hetu) hai ( agnipurANa ) / viSNupurANameM bhI hai-kAvya aura samasta gIta, ye saba zabdarUpa mUrtiko dhAraNa karanevAle mahAtmA viSNuke aMza haiN| isa kAraNase ( caturvargakA sAdhana honese) usa kAvyake svarUpakA nirUpaNa kiyA jAtA hai| isa kArikAse kAvyakA abhidheya (viSaya ) aura "ca" zabdase prayojana aura sambandhakA pradarzana kiyA gyaa| ___ aba kAvyakA kyA lakSaNa hai ? aisI AkAGkSA honepara koI ( kAvya prakAzana kAra ) kahate haiM-"doSarahita, guNayukta aura alaGkAroMse alaGkRta parantu kahIMpara sphuTa alaGkArase yukta na ho to bhI aise zabda aura arthako kAvya kahate haiN"|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe etcintym| tathAhi-yadi doSarahitasyaiva kAvyatvAGgokArastadA-- - 'nyakkAro ayameva me yadarayastatrA'pyasau tApasaH, so'pyatraiva nihanti rAkSasakulaM, jIvatyaho rAvaNaH / . lakatI= sphuTA'laGkArarahito, zabdA'yoM = vAcakavAcyo, tad-kAvyam, iti / patra "zabdA'yo" idaM kAvyazarIraM, tasya. vizeSaNAni-"adoSo" "saguNo" "sA'laGkAroM" iti / zeSaM pazcAdabhidhAsyate / atra kAvyatvaM vyAsasya vRttitayA zabdArthobhayaparyAptam / pUrvokta lakSaNe "adoSo" iti lakSaNasthamaMzaM dUSayitumupakramate-etaccintyamiti / etada lakSaNaM, cintyaM%3DvicAraNIyam / tathAhi-doSarahitasya = duHzravatvAdidoSarahitasya, zabdA'yaMyugalasyetizeSaH kAvyatvA'GgIkAro yadi-kAvyatvasvIkArazcet / tadAtahiM / sadoSatvena zabdArthayugalevyAptidoSaM pradarzayitu lakSyavizeSamudAharati-nyakkAra iti| hanumannATakasthaM pamidam rAmavikrameNa laGkAyAM nitAntamAkrAntAyAM nidA'tizayamApanasya rAvaNasya uktiriyaMpakkAra iti / ayameva nyakkAro hi / yat me arayaH / tadA'pi asau tApasaH, so'pi batraya rAkSasakulaM nihanti; aho ! rAvaNo jIvati / zakrajitaM dhik dhik / prabodhitavatA kumbhakarNena vA kim ? svargagrAmaTikAviluNDanavRSocchUna; ebhiH bhujaiH kim ? itpanvayaH / ayameva nyakkAraH = tiraskAraH, hinizcayena, "hi hetAvavadhAraNe" ityamaraH / nyakkAra pradarzayati-yat = yasmAt kAraNAda, me = rAvaNasya, barayaH = zatravaH, mama , ariH anaucityaprayojakaH, tatrApi na ariH, naivA'rI pratyuta parayaH pracurasaMkhyakA araya iti dhvaniH / tatrApi ariSvapi, pradhAnarUpeNa asau = ariH, rAma iti bhAvaH / tApasaH = tapasvI, na tu ko'pi vikrAntaH / so'pi = tApasarUpo'pi ariH, eka eva / atra eva = asminneva, madadhiSThite lakSApradeze eva, na tu daNDakAraNyAdA veveti zeSaH / rAkSasakulaM = rAkSasaMvaMzaM, na rAkSasaM no rAkSasI, naiva rAkSasAn api, pratyuta rAkSasAnAM kulam = zam eva, nihanti =no hantyeva, niHzeSeNa vyApAdayatIti dhvniprkrss|| aho = Azcaryam, tathApi rAvaNo jIvati = prANAn dhArayatyeva, tAdRze vyatikare'pi yaha mata vicAraNIya hai, doSarahita zabda aura arthako hI kAvya mAneMge to rAvaNa kahatA hai-mere lie zatruoM kA honA hI tiraskAra hai, usa para bhI yaha tapasvI merA zatru hai, usapara bhI yahIMpara ( laGka meM hI ) rAkSasoMke kula kA vinAza kara rahA hai / rAvaNa jI rahA hai, Azcarya hai / indrako jItanevAle meghanAdako dhikkAra hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH dhigdhikchaRjitaM, prabodhitavatA kiM kumbhakarNana vA svargagrAmaTikAviluNThanavRthocchUnaiH kimebhibhujaiH' // iti / asya zlokasya vidheyAbimarzadoSaduSTatayA kAvyatvaM na syAt / pratyuta dhvani (sa) tvenottamakAvyatA'syAGgIkRtA, tsmaadvyaaptilkssnndossH| ucchvasityeveti bhAvaH / zanajitaM = ghanAdaM dhik, dhik, yena purA indro'pi raNamukhe parAjitaH taM dhika, dhik, zakrajito nindA iti bhAvaH / prabodhitavatA = mAsaSaTkaM yAvannidrAtizayamanubhUtavatA, samprati prayatnA'tizayenotthApiteneti bhAvaH / kumbhakarNena vA = vikrAntA'grasareNa manmadhyamA'nujena vA, kim = ki phalaM saMjAtamiti zeSaH / ki bahunA-svargagnAmaTikAviluNThanavRthocchunaH svargarUpakSudragrAmavidhUnanavyarthasphItaH, ebhiH = sanikRSTasthitaH, bhujaH = bAhubhiH, viMzatisaMkhyakarbhArabhUtarmama bAhubhiH, ki=fka phalaM, na kiyapIti bhAvaH // ___ asya-pUrvoktasya, zlokasya = padyasya, vidheyA'vimarzadoSaduSTatayA = avimRSTaH vidheyAMzadoSayuktatayA, kAvyatvaM = kAvyalakSaNAkrAntatvaM, na syAt na bhavet, pratyuta - vaparItye, dhvanitvena = vyaGgayasya vAcyA'tizayitvena; asya = pUrvoktasya padyasya uttamakAvyatA=anikAvyatA, anggiikRtaa| tasmAt = kAraNAda, avyApti: lakSyakA dezA'vRtitvarUpA, lakSaNadoSaH = lakSaNadUSaNam / ayaM bhAvaH / padyamidaM dhvanikAvyatve nottamaM kAvyaM, bhavatA ca lakSaNaghaTakazabde "adoSI zabdAya?" iti pratipAditam / paramatra vidheyA'vimarzI nAma doSaH / tasya lakSaNamuddezyavidheyapadapovoparyavirahatvam / saca dvividhaH padagato vAkyagatazceti, atropayagato doSaH, yathA nyakkAraH ayam eva ityatredamA uddezyasya 'nyakkAra' padena vidheyasyA'vagamo bhavati, paramatra tatpaurvAparyaviraheNa padadvayasya kramaviparyayeNa sthApitatvAd vAkyagato vidheyA'vimarzaH / evaM ca 'svargagrAmaTike"tyatra ucchUnatvamuddizya vRthAtvasya vidheyatvaM samAse guNIkRtamato'tra padagato vidheyA'vimarzaH / vidheyA'vimarzasyaiva nAmAntaram avimRSTavidheyo'za iti| padA'rthastu vidheyasya avimarzaH= anirdezaH, aucityataH sthApanA'bhAva: iti bhAvaH / lakSaNayA padasyA'sya dossvishess| jagAye gaye kumbhakarNase bhI kyA huA ? svargarUpa choTe gA~vako lUTanese vyartha sUje gaye ina ( mere ) hAthoMse bhI kyA huA? yahA~para "ayam eva" yaha uddezyavAcaka pada pIche aura "nyakkAraH" yaha vidheya pada pahale prayukta huA hai ata: vAkyagata "vidheyA'vimarza" doSa huA hai, aura "viluNThanavRthocchUnaH" yahA~ para "uddezya" "ucchUna" pada pIche aura "vRthA" yaha vidheya pada pahale honese padagata vidheyAvimarza doSa huA hai isalie yaha zloka vidheyA'vimarza doSa rahanese nirdoSa nahIM hai ataH yaha kAvya nahIM hogaa| kintu dhvanike rahanese yaha uttama kAvya mAnA gayA hai, ataH isa lakSaNameM avyApti nAmakA lakSaNa doSa haiM /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe nanu kazcidevAMzo'tra duSTI na punaH sarvo'pIti cet , hi yatrAMze doSaH so'kAvyatvaprayojakaH, yatra dhvaniH sa uttamakAvyatvaprayojaka ityaMzAbhyAmu. bhayata AkRSyamANamidaM kAvyamakAvyaM vA kimapi na syAt / na ca kaMcidevAcakatvamatha vA vidheyasya avimarzo yasmin saH (vyadhikaraNabahuvrIhiH) / avimRSTavidhe. yAMza ityasyA'rthastu avimRSTaH = prAdhAnyena anidiSTaH ( apratipAditaH ) vidhayAM'zo yasmin saH / evaM ca asya zlokasya="nyakkAro hyayameve"tyAdirUpasya, vidheyA'vimarzadoSaduSTatayA kAvyatvaM = kAvyalakSaNA'vacchinnatvaM, na syAt pratyuta = etadvaiparItyena, dhvanitvena = vyaGgayA'rthapradhAnatvena, uttamakAvyatA, "vAcyA'tizayini vyaGgaye dhvanistatkAvyamuttamam // " (4-1) iti lakSaNA'nusAreNeti bhAvaH / atra dhvanitvaM praacuryennaa'vbhaaste| tathAhi-"araya" iti bahuvacanasya, "tApasa" ityekavacanasya, "ava" iti sarvanAmnaH, "nihanti" iti "jIvati" iti ca tiGaH, "aho" itya. vyayasya "grAmaTikA" iti karUpataddhitasya "viluNThana" iti vyupasargasya "bhujaH" iti bahuvacanasya ca vyaJjakatvam / granthakAreNaiva caturthaparicchede zlokasyA'sya dhvnitvprdrshnenottmkaavytaanggiikRtaa| tasmAt = hetoH, adhyAptiH = avyAptirnAma, lakSaNadoSaH = lakSaNatvAprayojanatvarUpo doSaH / ayaM bhAva: / / avyAptyativyAptyasambhavadoSarahitatve sati asAdhAraNadharmatvaM lakSaNam / tatra lakSya kadezA'vRttiravyAptirnAma lakSaNadoSaH / yathA goH kapilatvamiti lakSaNe kRte lakSyA = gauH, tadekadezaH zuklA gauH, tatra avRttitvaM kapilasya, ataH go: kapilatke avyAptirnAma lakSaNadoSaH / evaM ca kapilatvaM gonaM lakSaNaM pratyuta lakSaNA'bhAsaH / tathaiva prakRte'pi lakSyaM = kAvyaM, tadekadezaH nirdoSatvAvacchinnazabdA'rthayugalaM, tatrA'vRttitvaM doSatvA'vacchinnazabdA'rtha yugalasya ataH avyApti ma lakSaNadoSaH / vihitaM doSamuddhartumAzaGkate-nanviti / nanu atra=asminkAvye, kazcit eva= alpa eva, aMzaH bhAgaH duSTaH = doSayuktaH, na punaH sarva eva = sakala evAMzo doSayukta iti cet ? dUSayati-tahi, yatra = yasmin, aMze doSaH = nyArohyayameva, iti svargagrAmaTiketyatra ca vidheyA'vimarza:, saH= aMzaH, akAvyatvaprayojakaH = kAvyalakSaNavighAtakaH, yatra-yasmin aMza, dhvaniH = vyaGgayArthaprAdhAnyaM, sa uttamakAvyatvaprayojaka:= kAvyotkarSanirvAhaka iti,aMzAbhyAM duSTA'duSTabhAgAbhyAma, ubhayata: ubhayatra, AkRSyamANaM isa padyameM kucha hI aMza duSTa ( doSayukta ) hai, saMpUrNa aza nahIM, aisA kaheM to jisa aMzameM doSa hai vaha kAvyalakSaNakA nivAraka homA aura jisa aMzameM dhvani hai vaha kAvyake utkarSakA nirvAhaka hogaa| isa prakAra do virodhI aMzoMse khIMcA jAkara gaha kAvya vA akAvya kucha bhI nahI hogaa| vAstavameM zrutiduSTa Adi doSa kAvyake kisI aMzako hI dUSita karate haiM yaha bAta bhI nahIM, ve saMpUrNa kAvyako hI dUSita karate haiN|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH vAMzaM kAvyasya dUSayantaH atiduSTAdayo doSAH, kiM tahi sarvameva kAvyam / tathAhi kAvyAtmabhUtasya rasasyAnapakarSakatve teSAM doSatvamapi nAGgIkriyate / anyathA nityadoSAnityadoSatvavyavasthA'pi na syAt ! yaduktaM dhvanikRtA 'atiduSTAdayo doSA anityA ye ca drshitaaH| dhvanyAtmanyeva zRGgAre te heyA ityudAhRtAH // iti / vyAvaryamAnaM sat, idaM = nyakkAro hyayamevetyakArakaM padya kAvyam akAvyaM vA, kimapi= ekataradapi, na syAt / nanu ekadezavikRtamananyavadbhavatIti nyAyena svalpA'zena na sarvAMzo dUSito bhavati iti samAdhAtumupakramate-na ceti / zrutiduSTAdayaH = duHzravatva. prabhRtayaH, doSAH, kAvyasya, kaMcideva aMzaM = svalpameva bhAgaM, dUSayantaH = doSamApAdayantaH, bhavanti, iti na, api tu sarvam eva = sakalam eva avayavibhUtaM kAvyaM dUSayanti iti bhAvaH / uktamarthamupapAdayati-tathA hoti / kAvyAtmabhUtasya = kAvyasya AtmabhUtasya ( svarUpabhUtasya ) rasasya, anapakarSa. katve = apakarSA'vartRtve sati, teSAM - zrutiduSTAdInAM, doSatvam api = dUSaNatvamapi, na aGgIkriyate=na abhyupagamyate, "rasA'pakarSakA doSA" iti doSalakSaNatvAditi bhAvaH / anyathA = siddhAntasyA'sya anaGgIkAre, nityadoSA'nityadoSatvavyavasthA apiayaM nityadoSaH, ayam anityadoSa ityAkArikA vyavasthA (maryAdA), na syAt-no bhaveta ayaM bhAva: zrutikaTuprabhRtayo doSA anityadoSAH, raudravIrAdiraseSu atikaTvAdidoSANAM guNatvaM svIkRtaM, tathA ca zrutikaTvAdInAM vanyAtmake zRGgArAdAveva doSahetutvamabhyu.. pagatam / asminmathai Atmasammati pradarzayati- yadaktamiti / dhvanikRtA-AnandavardhanAcAryeNa / zrutIti / zrutiduSTAdayo ye anityA doSA darzitAH, te dhvanyAtmani zRGgAre eva heyA ityudAhRtA ityanvayaH / zrutiduSTAdayaH = zrutiduSTA'rthaduSTAdayaH ye anityA doSA darzitAH / te doSAH dhvanyAtmani zRGgAre eva-dhvanisvarUpe zRGgAre eva, heyA parityAjyA iti udAhRtAHkathitA ityarthaH / uktalakSaNe dUSaNAntaramudbhAvayitumupakramate-kiceti / jaiseki kAvyakA AsmabhUta jo rasa hai usakA apakarSa na kareM to una zrutiduSTa AdiyoMko doSa nahIM mAnA jAtA hai / yaha nahIM mAneMge to nitya doSa aura anitya doSa inakI vyavasthA bhI nahIM hogI jaisAki dhvanikAra ( AnandavardhanAcArya ) ne kahA hai-zrutiduSTa Adi jo anitya doSa dikhalAye gaye haiM, ve dhvanyAtmaka zRGgArameM hI tyAjya batalAye gaye haiN| lakSaNameM "adoSo" isa padakA niveza karanese kAvyakA viSaya atyanta virala vA niviSaya hogA sarvathA nirdoSa to asaMbhava hI hai|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe kina evaM kAvyaM praviralaviSayaM nirviSayaM vA syAt, sarvathA nirdoSasyaikAntamasaMbhavAt / 12 navISadarthe namaH prayoga iti cettarhi 'ISadoSau zabdArthoM kAvyam' ityukte nirdoSayoH kAvyatvaM na syAt / sati saMbhave 'ISadoSau' iti cet, etadapi kAvyalakSaNe na vAcyam ratnAdilakSaNe kITAnuvedhAdiparihAravat / nahi kITAnuvedhAdayo ratnasya ratnatvaM vyAhantumIzAH kintUpAdeyatAratamyameva = kiMca = lakSaNe "adoSI" iti padasya niveze sati, kAvyaM lakSyaM praviralaviSayaM = svalpaviSayaM padAdyadhikaraNeSu doSANAM bAhulyAtkAvyasya viSayo'pi svalpaH syAt yA nirviSayaM kasyApi doSasya sattvasaMbhavAt kAvyaM nirlakSyaM sthAt, atra yukti pradarzayati-sarvathA==sarvaiH prakAraiH, nirdoSasya doSarahitasya zabdA'rthayugalasya, ekAntam = atyantam asaMbhavAt tathA sati niruktalakSaNe na kevalamavyAptiH pratyuta lakSyamAtrAvartanAt asaMbhavo'pi lakSaNadoSa: syAditi bhAvaH / punaH zaGkate - natraH SaDarthA bhavanti / te hi - " tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tadalpatA / aprAzastyaM, virodhazca nanarthAH SaT prakIrtitAH // " tatazca anudarA kanyA itivat "adoSI" ityatrApi ISadarthe naJaH prayoga iti cetahi "ISaddoSI zabdA'ya kAvyam" iti lakSaNaM syAttadA nirdoSayoH zabdArthayoH kAvyatvaM na syAt ! punarAzaGkate - satIti / sati saMbhave doSasyeti zeSaH / " ISaddoSI" iti cet / - dUSayati - etat api = doSasya saMbhave sati " ISaddoSI zabdA'ya kAvyam" iti cetuH etat = saMzodhanam api kAvyalakSaNe avAcyaM na kathanIyam / ratnAdilakSaNe kITA'nuve. dhAdiparihAravat / ayaM bhAvaH / kITena anuviddhe'pi ratne ratnatvaM yathA tiSThati tathaiva doSa satyapi zabdArthayugale kAvyatvaM tiSThatyeveti bhAvaH / paraM kITAnuviddhaM ratnaM janA yathA pariharanti tathaiva sadoSaM kAvyamapi janAH parihareyuH iti bhAvaH / uktamayaM samarthayatena hIti / hi asmAtkAraNAt, kITA'nuvedhAdayaH = kITadaSTatvAdayo doSAH, ratnasya ratnatvaM, vyAhantuM = nivArayituM, na IzAH = na samarthAH, kiMtu upAdeyatAratamyaM = upAdeyasya ( ratnAdeH ) tAratamyaM ( nyUnAdhikyam ) eva katu = vidhAtum, IzA:: - "adoSI" yahA~para alpArthaka naJprayoga mAnakara alpa doSavAle zabda aura artha meM kAvyakA lakSaNa ghaTita nahIM artha kAvya hai" aisA kaheM to doSarahita zabda aura hogA | 'sati sambhave' inakA niveza karake doSoM kI zabda aura artha kAvya haiM yaha bhI nahIM kahanA cAhie AdikA parihAra nahIM kiyA jAtA hai usI taraha kAvyake / saMbhAvanA hone para kama doSavAle ratnake lakSaNa meM jaise kITA'nuvedha lakSaNa meM bhI doSa kA parihAra
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH kartum / tadA zrutiduSTAdayo'pi kAvyasya / uktaM ca 'kITAnuviddharatnAdisAdhAraNyena kaavytaa| ... duSTeSvapi matA yatra rasAdhanugamaH sphuTaH // iti / . kiJca / zabdArthayoH saguNatvavizeSaNamanupapannam / guNAnA-rasakadharma: tvasya 'ye rasasyAGgino dharmAH zauryAdaya ivAtmanaH' ityAdinA tenaiva pratipAdisamarthAH / tadvat = tena tulyam, atra = kAvye dArTAntike, zrutiduSTAdayo'pi = duHzrava. 'khAdayo doSA api, kAvyasya kAvyatvaM vyAhantu = nivArayitu, na IzA:-na samarthA iti. bhAvaH / upAdeyatAratamyameva kartu mIzAH / iti zeSaH / - atrA'rthe prAcInamataM nidarzayati-koTA'nuvideti / duSTeSu api, yatra sphuTaH rasAyanugamaH tatra kAvyatA kITA'nuvicaratnAdisAdhAraNyena matA ityenvayA / duSTeSu api butikaTvAdidoSasahiteSu api rasAyaviSAtakecu iti zeSaH yatra-zabdA'yayugaleSu, sphuTaH = vyaktaH, rasAdhanugamaH = zRGgArAdirasAtha palammA; Adipadena dhvanyAde. parivahaH / tatra, kAvyatA = kAvyalakSaNopeto dharmaH, kITA'nuvidaratnAdisAdhAraNyena% koTaraSTaratnAdisAmAnyena, matA = sammatA / ayaM bhAvaH / yathA kITadaSTeSvapi ratneSu ralatvamavyAhataM tiSThati, tathaiva zrutiduSTAdidoSayukteSvapi zabdArthayugaleSu rasadhvanyAcapasammazcet kAmyatA = kAvyatvaprayojakadharmaH, matA = abhimatA, avyAhatatveneti zeSaH / itthaM ca lakSaNakoTipraviSTI "madoSo" iti padaM dUSayitvA "saguNo" iti padaM dUSayitumupakramate-ki ceti / zabdAryayoH = kAvyasya zarIrasthAnIyayorityarthaH / saguNatvavizeSaNaM = saguNatvarUpo bhedakadharmaH ityarthaH / anupapannam = upapattizUnyam / atra hetumAha-guNAnAmiti / guNAnAM = mAdhuryAdInAM, rasakadharmatvasya = zRGgArAdirasamAtradharmatvasya AtmanaH zoryAdaya iva, aGgino rasasya ye dharmAH= mAdhuryAdayaH / nahIM kiyA jA sakatA hai / kIr3ese daSTatva Adi doSa jaise ratnake ratnatvako nahIM haTA sakate haiM balki grAhyatva meM hI nikarSa vA prakarSa kara sakate haiM usI taraha atiduSTa Adi doSa bhI kAvyake kAvyatvako nahIM haTA sakate haiM kevala nikarSa vA prakarSa hI kara sakate haiM / zrutiduSTa Adi doSa bhI kAvyatvako nahIM haTA sakate haiM kevala utkarSako nyUna kara sakate haiM / kahA bhI hai kIr3ese anuviddha ( dUSita ) ratna Adike samAna doSayukta zabda aura arthameM bhI jahA~para rasa AdikI pratIti sphuTa hotI hai vahAM kAvyatva rahatA hai| isI taraha zabda aura arthakA "saguNatva" vizeSaNa bhI ucita nahIM hai, guNa rasake hI dharma haiM yaha bAta guNake lakSaNameM-"jaise AtmAke guNa zUratA Adi hai vaise hI kAvya ke AtmarUpa rasake dharma mAdhurya Adi guNa haiM ityAdi zlokase unhoMne ( kAvya:
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 sAhityadarpaNe tattrAt / ' rasAbhivyaJjakatvenopacArata upapadyata iti cet ? tathA'pyayuktam / tathAhi tayoH kAvyasvarUpeNAbhimatayoH zabdArthayo raso'sti, na vA ? nAsti cet, guNavattvamapi nAsti, guNAnAM tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAt / asti cet ? kathaM noktaM rasavantAviti vizeSaNam / guNavattvAnyathAnupapattyaitallabhyata iti cet ? tarhi sarasAM vityeva vaktuM yuktam, na saguNAviti / nahi prANimanto te guNAH" iti tena eva = kAvyaprakAzakAreNa eva pratipAditatvAt = sAdhitatvAt / tathA ca kAvyalakSaNakoTAvaGgino rasasya sadbhAva Avazyako na tvaGgabhUtasya guNasyeti bhAvaH / lakSaNe punaH 'saguNa' padasadbhAvaM samarthayate - rasA'bhivyaJjakatveneti / rasAnAM= zRGgArAdInAm, abhivyaJjakatvena = abhivyajana kartRtvena, upacArataH = paramparAsambandhena, upapadyate = upapannaM bhavati, zabdArthayoH saguNatva vizeSaNamiti zeSaH / iti cet, khaNDayitumupakramate - tathA'pyayuktamiti / tathA'pi = upacArato'pi, ayuktam = anupapannam / kAvya svarUpatvena = kAvyalakSaNa* tvena, abhimatayoH = sammatayoH, tayoH zabdArthayoH = vAcakavAcyayoH, rasaH = zRGgArAdiH, asti = vartate, na vA = no vartate vA / Adau dvitIyadalaM pradarzya nirAkaroti - nA'sti ceta = zabdA'rthayoH raso nA'sti cet = no vartate iti yadi, tarhi = tadA, guNavatsvamapi guNasahitatvam api nAsti = no vartate, guNAMnAM = mAdhuryAdiguNAnAM; tadanvaya- vyatirekAnuvidhAyitvAt = rasA'nvayavyatirekA'nusAritvAt / tatsattve tatsattvam anvayavyAptiH, tadabhAve tadabhAvo vyatirekavyAptiH / evaM ca rasasattve guNasattvaM rasA'bhAve guNAbhAva ityanvayavyatirekavyAptibhyAmiti bhAvaH / = pUrvadalaM pradazayapAlabhate - astIti / prastIti cet = zabdA'rthayo raso vartate yadi ? kathaM zabdArthayoH "rasavantI" iti vizeSaNaM, noktaM = nA'bhihitam / - kAvyaprakAzakA ramataM samayaM punardUSayati - guNeti / guNavattvA'nyathA'nupapatyA = guNavatvasya ( guNasahitatvasya ), anyathA ( rUgantareNa = rasavyatirekeNeti bhAvaH ) prakAzakAra ne ) hI kahA hai / apane Azraya rasake abhivyaJjaka hone se paramparA sambandha se zabda aura artha bhI saguNa hote haiM. aisA kaheM to, vaha bhI anucita hai-jaise ki kAvyake lakSaNa ke taura para abhimata zabda aura artha meM rasa rahatA hai ki nahIM ? nahIM rahatA hai to guNa bhI nahIM raha sakate haiM, kyoMki anvaya vyatireka sahacArase rasameM guNa rahate haiM zabda aura arthameM rasa hai to "rasavantI" aisA vizeSaNa kyoM nahIM diyA ? yadi kaheM ki vinA rasake guNoMke nahIM rahane se "sarasI" aisA artha A hI jAtA hai, to bhI "sarasI" hI kahanA cAhie na ki " saguNI " / kyoMki "prANimAn deza hai" aisA sUcita karane ke lie zauryAdimAn deza hai" aisA koI bhI nahIM kahatA hai / yadyapi zaurya prANImeM rahatA hai tathA'pi aisA prayoga koI nahIM karatA hai /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH dezA iti kenA'pyucyate / nanu 'zabdArthau saguNoM' ityanena guNAbhivyaJjako zabdArthI kAvye prayojyAvityabhiprAya iti cet ? na, guNAbhivyaJjakazabdArthavattvasya kAvye utkarSamAtrAdhAyakatvam, na tu svarUpAdhAyakatvam / uktaM hi - 'kAvyasya zabdArthau zarIram, rasAdizvAtmA, guNAH zauryAdivat ' doSAH kANatvAdivat tayo'trayatra saMsthAnavizeSavat, alaGkArAH kaTakakuNDalAdivat' iti / 15 anupapattyA ( upapattyabhAvena ), etat = "rasavantI" iti vizeSaNaM, labhyate prApyate iti cet / tarhi=tadA, sarasI zabdA'tha ityeva vaktu = pratipAdayituM yuktam = uppnnm| na saguNI zabdArthoM iti / 1 siddhAntI svokti samarthayate - na hIti / prANimanto dezA iti vaktavye zo manto dezA iti nahi kenA'pi ucyate / ayaM bhAvaH / zauryAdidharmo yadyapi prANiSuSu eva tiSThati yathA prANimanto dezA iti akathayitvA zauryAdimanto dezA iti na kenA'pi ucyate tathaiva guNAdayo dharmA dharmiSu raseSu tiSThanti tathA'pi guNavantAviti padena rasavantau zabdArthAviti manasikRtya savetsA na kenA'pi prayujyata iti bhAvaH / pUrvapakSI saguNAviti 'vizeSaNasyA'bhiprAyAntaraM darzayati - zabdA'rthAviti / zabdArtho saguNAvityanena guNA'bhiyaJjako = guNAnAm (mAdhuryAdInAm ) abhivyaJjako (abhivyaJjaH kartArau ) zabdArthI, - kAvye prayojyau = prayoktumahA~ ityabhiprAyaH = ityAzaya iti cet dUSayati-na guNAbhivyaJjaka zabdA'rthavattvasya api = mAdhuryAdiguNAbhivyaJjakazabdA'rthasahitatvasya dharmasya adhi kAvye = dharmisvarUpe, utkarSa mAtrA dhAyakatvaM = prakarSa mAtra dhAna kartRtvaM na tu svarUpAzrA- yakatvaM = lakSaNaprayojakatvam / svokti prAcInamata nidarzanenopapAdayati-uktaM hIti / kAvyasya = lakSyasya zabdA'rthI, zarIraM deham, rasAdizva AtmA, Adipadena dhvanirasAbhAsAdInAM grahaNam / guNA: mAdhuryAdayaH puruSasya zauryAdivat utkarSAdhAyakA iti bhAvaH / doSAH = zruta kavAdayaH puruSasya kANatvAdivat, apakarSakA iti bhAvaH / rItayaH = padasaMghaTanAH, vaidarbhAtoDIpAvAlIlATya iti bhAvaH puruSasya avayavasaMsthAnavat varNapadabandhAdyavayavabhUta iti bhAvaH / alaGkArAzca=anuprAsopamAdayazca puruSasya kaTakakuNDalAdivat zabdAmA tizAyino dharmA iti bhAvaH / "zabdA'tha saguNI " aisA kahanese guNoM ke abhivyaJjaka zabda aura ayokA kAvyameM prayoga karanA cAhie yaha kahanA bhI ucita nahIM hai, kyoMki guNoMke abhivyaJjaka zabda aura artha kAvya meM utkarSakA hI AdhAna karate haiM na ki lakSaNakA AdhAna / kahA gayA hai - zabda aura artha kAvyake zarIra haiM, rasa Adi AtmA hai / guNa zaurya Adi haiM / doSa kANatva Adike sadRza haiM / vaidarbhI Adi rItiyA~ kAvya ke avayavasaMsthAnavizeSakI tulya haiM / upamA Adi alaGkAra kaTaka aura kuNDala Adi ke samAna rahate haiM / samAna
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe etena 'analakRtI punaH kvApi' iti yaduktama, tadapi parAstam / asyArthaH-sarvatra sAlaGkArau kacittvasphuTAladvArAvapi zabdArthoM kAvyamiti / tatra sAlaGkArazabdArthayorapi kAvye utkarSamAtrAdhAyakatvAt / . ___ etena 'vakroktiH kAvyajIvitam' iti vakroktijIvitakAroktamapi parAstam / vakroktaralaGkArarUpatvAt / ____etena mAdhuryAdInAM guNAnAmupamAdInAmalaGkArANAM ca kAvyasya na svarUpAdhAyakatvaM, zauryAdInAM kaTakakuNDalAdInAM ca yathA mAnavasyotkarSAdhAyakatvameva na svarUpAdhAyakatvaM tathavA'trApi boddhavyam / "analakRtI" ityaMzasya dUSaNArtham upakramata eteneti / etena% alaGkArAdInAM kaTakakuNDalAdisAmAnyatAkathanena "analaGkRtI punaH kvA'pi" iti yaduktaM tadapi parAstaM-pratyAkhyAtam / upapAdayati-prasya hyartha iti / sarvatra sA'lasArI= alaGkArasahitau zabdA'rthI, kvacittu asphuTA'laGkArI= avyaktA'laGkArI aphi zabdA'yo kAvyam" iti kAvyaprakAzasya yadabhimataM tad dUSayati-tatreti / tatra = tasminviSaye sAlaGkArazabdArthayorapi = alaGkAropetazabdArthayorapi kAvye utkarSamAtrAdhAyakatvAta = prakarSamAtrAdhAnakArakatvAt, hetoH pUrvapradazitadizA na kAvyasvarUpAdhAyakatvamitizeSaH / vakroktijIvitakArasya kuntakasya mataM baNDayati-eteneti / etena = balakArANAmutkarSamAtrAdhAyakatvena, kAvyalakSaNe'pravezyatveneti bhAvaH / "vakroktiH kAmyajIvitam" vakrA ( vicitrA ) uktiH (bhaNitiH ), sA iva kAvyajIvitaM = kAvya: svarUpAdhAyakatvena jIvanasthAnIyaM, na tu rasAdiriti zeSaH, iti vakroktijIvitakAroktam api-kuntakapratipAditam api, parA'sta-nirastam / atra hetu pratipAdayaticakrokteHalakArarUpatvAta, vaicitryAdhAyakatveneti zeSaH, tathA ca vakroktarutkarSamAtrAdhAyakatvaM na tu svarUpAdhAyakatvamiti bhAvaH / itthaM ca kAvyaprakAzakAreNa pratipAditakAvyalakSaNaM sAkalyena dUSayitvA tatsammatamasphuTAlaGkArodAharaNaM dUSayitumArabhate-yacceti / kvacit = kutracit, kAvyaprakAza iti bhAvaH, asphuTA'laGkAre udAhRtaM nidarzitam / aise pUrvokta vacanoMse "analakRtI punaH kvA'pi" arthAt kahIMpara sphuTa alaGkArarahita zabda artha bhI kAvya haiM, yaha kathana bhI khaNDita ho gyaa| isakA artha hai-sarvatra alaGkAravAle kahIMpara asphuTa alaGkAravAle. zabda aura artha bhI kAvya hote haiM / usameM alaGkArayukta zabda aura artha bhI kAvyameM utkarSamAtrakA AdhAna karate haiM, arthAta lakSaNarUpa nahIM ho sakate haiN| isa kathanase "vakrokti kAvyakA jIvana hai" aisA vakroktijIvitakAra (kuntaka) kA kathana bhI khaNDita ho gyaa| kyoMki vakrokti bhI alaGkAra hai, usakA lakSaNameM niveza nahIM ho sakatA hai| jo yaha kahIMpara ( kAvya prakAzameM ) asphuTA'laGkArakA udAharaNa diyA hai
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH yacca kvacidasphuTAlaGkAratve udAhRtam- . yaH kaumAraharaH sa eva hi varastA eva catrakSapA-11 .... __ste conmolitamAlatIsarabhayaH prauDhAH kdmmaanilaa| . sA caivAsmi tathApi tatra suratavyApAralIlAvidhau revArodhasi vetasItarutale cetaH samutkaNThate / iti / .. etaccintyam / atra hi vibhAvanAvizeSoktimUlasya saMdehasaGkarAlakArasya sphuTatvam / yaH kaumArahara iti| yaH kaumAraharaH sa eva varo hi / tA eva caitrakSapA hi / unmIlitamAlatIsurabhayaH te eva proDhA: kadambA'nilAH hi / sA ca eva asmi hi| tathA'pi tatra revArodhasi vetasItastale surutavyApAralolAvidhI cetaH samutkaNThate itynvyH| ___svA'dhInapatikAyA: kasyAzcinnAyikAyA varopakaraNAdiSvasakRdupabhukteSvapi sakhI prati tatra lAlasAsUcikoktiriyam / he sakhi | yaH komArahara: kumArIbhAvA'pahArakaH, sa eva = upabhukta eva, na anya iti bhAvaH, varaH = pariNetA, hi = nizcayena, vAkyAntareSvapi idaM sambadhyate / etena ubhayA'nurAgo vyajyate / tA eva = pUrvopabhuktA eva, caitrakSapA:= madhurAtrayaH, hi / unmIlitamAlatIsurabhayaH = unmIlitA (vikasitA) yA mAlatI ( vAsantikalatA ), tayA surabhaya: ( manoharagandhAH ), atra mAlatIpadena jAtina grAhyA, tasyAzcatre asaMbhavAt / te eva = pUrvopabhuktA eva, prauDhAH= uddIpanaprAgalbhyazAlinaH, kadambA'nilA:dhUlIkadambapuSpavAtA:, hi| sA ca eva - tavavasthA eva, hi / asmi = aham asmi / tathA'pi = upabhuktasakalasAmagrIsatve'pi, tatra = upabhukte, revArodhasi = narmakSataTe, vetasItarutale = vetasalatA'dhobhAge, suratavyApAra. lIlAvidhI = ratikriyAvilAsavidhAne, cetaH= cittaM; samutkaNThate samutsukaM bhavati / atra tAvadvibhAvanAvizeSoktI pratItipathamavatarata eva paraM na sphuTe / tadyathA "vimAvanA vinA hetu kaaryotpttiyNducyte|" iti hi vibhAvanAlakSaNam asminpo utkaNThArUpasya kAryasya varasaGgamAbhAvAdikAraNA'bhAve'pi utpatteH ki vibhAvanA'sti, utAho kAraNe varasaGgamAdau satyapi utkaNThA'bhAvarUpasya phalasya anutpatteH vizeSoktirasti iti dvayorapi vibhAvanAvizeSoktirUpayoralaGkArayoH asphuTatvam iti kAvyaprakAzakAramatam / etaccintyam = dUSyatvena vicAraNIyamiti bhAvaH / tatpratipAdayati-patra hoti / "jisane kumArIbhAvakA haraNa kiyA hai vahI vara haiM, ve hI caitra mAsakI rAtriyoM haiM, aura vikasita vAsantIlatAse sugandhayukta prauDha ( uddIpana karanevAle ) vahI kadambavanakA vAyu hai aura maiM bhI vahI hU~, isa prakAra ye saba pahale anubhava kiye gaye haiM; tobhI narmadAke taTameM betake per3oMke nIce ramaNa karaneke lie citta utkaNThita ho rahA hai|" asphuTAlaGkArake udAharaNakI taurapara diyA gayA yaha padya vicAraNIya hai| 2sA0
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe etena "adoSaM guNavatkAvyamalaGkArairalaskRtam / rasAnvitaM kaviH kurvan kIrti prItiM ca vindati // ' ityAdInAmapi kaavylkssnntvmpaastm|| yasa dhvanikAreNoktam-'kAvyasyAtmA dhvaniH-' iti tarika vastva atra asmin padya, vibhAvanAvizeSoktimUlasya-vibhAvanAvizeSoktinirUpitasya, sandehasaGkarA'laGkArasya sphuTatvam / ataH kathamidamudAharaNamasphuTAlaGkArasya saMgacchate / sarasvatIkaNThAbharaNakArasammata kAvyalakSaNaM khnnddyti-eteneti| etena="tadadoSA". vityAklikSaNasya kAvyalakSaNatvakhaNDanena / pradoSamiti / kaviH adoSaM guNavat alaGkAraH alaGkRtaM rasA'nvitaM kAvyaM kurvan kIti prIti ca vindati ityanvayaH / kaviH kavayitA, adoSa-duHzravatvAdidoSarahitaM, guNavat = mAdhuryAdiguNopetam, alaGkAraH upamAdyalaGkAraH, alaGkRtaM = bhUSitaM, rasA'nvitaM = zRGgArAdirasasamanvitaM, kAvya-kavitA, kurvana-vidadhata, kIrtim yazaH, prIti ca-harSa ca, vindati labhate / ityAdInAmapi = evaMprabhRtInAmapi, kAvyalakSaNatvaM kAvyasvarUpatvam, apAsta= nirastam / doSaguNA'laGkArANA lakSaNe'napekSitatvAditibhAvaH / samprati rasamAtradhvaneH kAvyatvaM sisAdhayiSurvastvalaGkArayostanirasyan dhvanikAramataM khaNDayitu pravartateyattviti / dhvanikAreNa = AnandavarddhanAcAryeNa, yada, uktam = abhihitam / "kAvyasyA''tmA dhvani" riti / dhvaniH =vAcyA'tizAyI vyaGgayaH, kAvyasya AtmA = isameM vibhAvanA ora vizeSokti hetuvAlA sandehasaGkara balaGkAra sphuTa hai isase ise asphuTa alaGkAra kahanA ucita nhiiN| ___ kAraNake vinA jahA~ kAryakI utpattikA varNana hai vahIM vibhAvanA alaGkAra hotA hai, jaise ki yahA~pa ra varasaGgama Adike abhAva Adi kAraNake na honepara bhI utkaNThArUpa kAryakI utpatti honese vibhAvanA alaGkAra ho sakatA hai, isI taraha vara Adi kAraNoMke honepara bhI utkaNThAke abhAvarUpa phalako utpatti na honese vizeSokti alaGkAra ho sakatA hai, isa prakAra donoM alaGkAroMko asphuTatA hai mata eva yaha asphuTa alaGkAra hai kAvyaprakAzakArakA yaha kathana bhI anucita hai kyoMki yahA~para vibhAvanA. vizeSoktimUlaka sandehasaGkara alaGkAra sphuTa hai| ____isa kathanase-adoSam / doSase rahita, guNavAlA, alaGkAroMse alaGkRta rasase yukta kAvyakI racanA karanevAlA kavi kIti aura prItiko prApta karatA hai| ityAdi kAnyalakSaNa bhI khaNDita ho gayA, kyoMki adoSatva, saguNatva, alaGkArasahitatva inakA kAvyake lakSaNameM samAveza nahIM ho sakatA hai| dhvanikArane jo kahA hai- "kAvyasyAtmA dhvaniH" arthAt kAvyakI AtmA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH - - lavArarasAdilakSaNanirUpI dhvaniH kAvyasyAtmA, uta rasAdirUpamAtro vA ? naadyH,-prhelikaadaavtivyaaptH| dvitIyazcedomiti bruumH| nanu yadi rasAdirUpamAtro dhvaniH kAvyasyAtmA, tadA attA ettha Nimajjai, estha ahaM, diprasa paloehi / ___ mA pahila rattiandhia ! sejjAe maha Nimajjahisi / / AtmasthAnIya iti / tanmataM khaNDayitumanuyuGkte-taditi / tat = tahi, vastvalahArarasAdilakSaNaH = vastu ( analaGkAraM vastumAtram ) alaGkAraH ( zabdA'rthayoH zobhA'tizAyI dharmaH), rasaH (zRGgArAdiH), Adipadena rasabhAvAbhAsAdayaH asaMlakSyakramabhedAH, lakSaNaM yasya saH itthaM ca trirUpa:-triprakAraH, dhvaniH, kAvyasyA'tmA, utaathavA, rasAdirUpamAtro vA / atra mAtrapadena vastvalakAravyAvRttiH / na AdyaH = na prathamaH trirUpo dhvanirna kAvyasyA''tmeti bhAvaH / tatra hetumupanyasyati-prahelikAdAvativyApteH / prahelikAdo-vasturUpe dhvanau, ativyApteH atiprasakteH / lakSyavRttitve sati alakSyavRttitvaM hi ativyApteH svarUpam / yathA golakSaNe zRGgitvasya lakSyabhUte gavi vRttitve'pi alakSye mahiSe'pi vRtteH zRGgitvasya yathA ativyAptistathA prakRte'pi trirUpe dhvanI kAvyAtmani mate, alakSye prahelikAdAvapi ativyAptiH ( atiprasaktiH) syAt / prahelikA nAma vyaGgayA'rthavizeSo nIraso vAkyavizeSaH / yathA "taruNyAliGgitaH kaNThe nitambasthalamAzritaH / gurUNAM sannidhAne'pi kaH kujati muhurmuhuH ? // " ityAdAvityarthaH / atra kizcidUnajalaghaTarUpaM vastu vyaGgayam / asya rasaparipanthitvAnnA'GkAratvaM kimuta kAvyatvamiti bhAvaH / dvitIyaM pakSamupasthApayati-dvitIyazcet = rasAdirUpamAtro vA yadi, kAvyasyAtmetizeSaH / svIkaroti-momiti bmH| omityaGgIkArA'rthakamavyayam / "vAkyaM rasAtmakaM kAvyam' ityasmatpakSatvAt / punarAzaGkate-nanviti / dvitIyapakSA'nusAreNa rasAdirUpamAtraH = vastvalaGkArarahitaH / dhvaniH = vyaGgacavizeSaH, kAvyasya AramA = svarUpaM, yadi = cet, tadA = tahi-pratteti / rAtryandhatvena kathitAtmAnaM nijagRhe kRtAvAsaM pAnthaM prati svayaM dUtyA uktiriyam / atra attA nimajjati, atra ahaM, dhvani hai| yahAM hama pUchate haiM vastu alaGkAra aura rasAdika ina sabakI dhvaniyoMko Apa kAvyako AtmA mAnate haiM vA kevala rasAdikI dhvaniko? inameM pahalA pakSa ThIka nahIM hai, prahelikA ( pahelI) Adi vasturUpa dhvanimeM ativyApti ho jaaygii| jahAM alakSya meM lakSaNa jAtA hai use ativyApti kahate haiN| inameM dUsarA pakSa-kevala rasAdikI dhvaniko kAvya mAnate haiM to hama majUra karate haiN| phira prazna karate haiM-kevala rasAdi dhvaniko kAvyakI AtmA mAnate haiM to"zvazrUratra nimjjti0||
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe [zvazrUratra nimajjati, atrAha, divasakaM pralokaya / mA pathika ! rAjyandhaka ! zayyAyAM mama nimakSyasi // ] ityAdau vastumAtrasya vyaGgayatve kathaM kAnyavyavahAra iti cet ? na,atrApi rasAbhAsavattayaiveti namaH, anyathA 'devadatto prAmaM yAti' iti vAkye tabhRtyasya tadanusaraNarUpavyakathAvagaterapi kAvyatvaM syAt / astviti cet ? na, rasavata eva kaavytvaanggiikaaraat| ___ kAvyasya prayojanaM hi rasAsvAdasukhapiNDadAnadvArA vedazAstravimukhAnAM divasakaM pralokaya / rAtryandhaka he pathika ! AvayoH zayyAyAM mA nimakSyasi ityanvayaH / atra = asminsthAne, attA = zvazrUH, zvazrUvAcako'ttAzabdo dezIbhASAyAM prayujyate / nimajjati jalamagnA iva tiSThati, mRtaprAyeva vataMta iti bhAvaH / ahaM = nAyikA, atra, tiSThAmi; divasaka = divasam eva pralokaya = samyak pazya-he rAtryandha pathika ! AvayoH = zvazrUsnuSayoH, zayyAyAM = zayanasthAne, mA nimakSyasi = no majjanaM kariSyasi, ityAdI = lakSye, vastumAtrasya = mamaiva zamyAyAM nirbhayaM samA. gaccheti vastumAtrasya, vyaGgayatve vyaJjanAvRtyA pratIyamAnatve, kathaM kena prakAreNa, kAvyavyavahAra: kAvyavyapadezaH, atra rasapratIterabhAvAditizeSaH, iti cet ? smaadhtte-neti| na-itthamAzaGkA na kartavyA, abA'pi = asminnapi, rasAbhAsavattA eva = rasA''bhAsaviziSTatA eva, kAvyavyavahArakAraNamiti brUmaH / ayaM bhAvaH / atra svayaM dUtyAH puMzcalyA nAyikAyA upanAmakarUpapathikasaMsthAyAM ratau zRGgArA'bhAsatvamiti bhAvaH / anyathA = vastumAtrasya vyaGgayasve'pi kAvyatvasvIkAre, "devadatto grAmaM yAti" iti vAkye, tadbhatyasya = devadattA'nucarasya, tadanusaraNarUpavyaGgayA'vagaterapi = devadattAnugamanarUpavyaGgayajJAnasya api / kAvyatvaM syAt, asviti cet ? rasavata eva-rasaviziSTavAkyasya eva 'kAvyatvAGgIkArAt / nIrasasya vAkyasya kAvyatvA'svIkAre hetumAha-kAvyasya prayojanamiti / kAvyasya prayojanam = uddezya, rasAsvAdasukhapiNDadAnadvArA = rasA "isa sthAnapara merI sAsa nidrAmeM nimagna hotI hai aura yahA~para maiM so jAtI huuN| he ratauMdhIvAle pAntha ! yaha dinameM hI dekha lo, kahIM merI zayyApara nahIM aanaa|" yaha svayaM dUtIkI ukti hai / ityAdi sthalameM jahAM vastumAtra vyaGgaya hotA hai vahAM kaMse kAvyakA vyavahAra hogA ? uttara dete haiM, yahA~ bhI rasAbhAsa honese hI hama kAvya mAnate haiN| yahAM svayaM dUtIkI upanAyakarUpa pathikameM rati honese yaha zRGgArAbhAsa hai yaha tAtparya hai / AsvAdakA viSaya honese yaha bhI kAvyakoTimeM A sakatA hai| - aisA na mAneM to "devadatta gAMvako jAtA hai" isa vAkyameM devadattake naukarake usakA anusaraNarUpa vyaGgaya arthameM bhI kAvyakA lakSaNa jaaygaa| aisA hI ho, kyA harja hai ? aisA kahanA nahIM cAhie, kyoMki hama rasayukta vAkyako hI kAvya mAnate haiM / kAvyakA uddezya zRGgAra Adi rasakA AsvAdanarUpa harSasamUhake dAnarUpa upAyase veda
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH sukumAramatInAM rAjaputrAdInAM vineyAnAM 'rAmAdivatpravartitavyaM na rAvaNAdivata' ityAdikRtyAkRtyapravRttinivRttyupadeza iti cirantanarapyuktatvAt / tathA cAgneyapurANe'pyuktam-'vAgvedagdhyapradhAne'pi rasa evAtra jIvitam' iti / __ vyaktivivekakAreNA'pyuktaM-'kAvyasyAtmani saMjJini, rasAdirUpe na kasyacidvimatiH' iti / dhvanikAreNA'pyuktam-'nahi kaveritivRttamAtranirvAheNAtmapadalAbhaH, itihAsAdereva tatsiddheH' ityaadi| svAdaH (zRGgArAdirasAsvAdanam ) eva sukhapiNDaM ( harSasamUhaH ), "mukhapiNDam" iti pAThAntare pradhAnakavala ityarthaH / taddAnadvArA = tadvitaraNopAyena, vedazAstravimukhAnAM = zrutizAstraparAGmukhAnA, kAThinyAdvedazAstrA'dhyayanA'samarthAnAmiti bhAvaH / sukumAramatInAm = atikomalabuddhInA, rAjaputrAdInAM rAjakumAraprabhRtInAM, vineyAnAM = zikSaNIyAnAM, rAmAdivat rAghavAdivat, pravartitavyaM ceSTanIyaM, pitrAjJAparipAlanAdA. vitibhAvaH / rAvaNAdivat-dazAnanavat, na pravartitavyaM na ceSTanIyaM, paradAraharaNAdAviti bhAvaH / ityAdikRtyA'kRtyapravRttinivRtyupadezaH kRtye ( kartavge ) pravRtteH ( pravartanasya ), akRtye (akartavye niSiddhakArya iti bhAva:) nivRtteH (nivartanasya) ca, upadezaH (shikssnnm)| iti, cirantanarapi = prAcInairAcAryaH api, uktatvAt = abhihitatvAt / taduktaM "svAdukAvyarasonmitraM vaakyaa'rthmupyunyjte| prathamA''lIDhamadhavaH pibanti kaTu bheSajam // " iti / kAvyasya rasasvarUpatva AptasammatI: pradarzayati-tathA ceti / "vAgvadagdhyapradhAne'pi = uktavaMcitrya pramukhe'pi, atra = asmin kAvye, rasa eva = zRGgArAdireva, jIvita = jIvanaM, no guNA'laGkArAditi parisaMkhyA ( AgneyapurANam ) / vyaktivivekakAreNa-AcAryamahimabhaTTa na, api uktaM-kAvyasyeti / rasA''dirUpe saMjJini = rasAdinAmadheye, kAvyasya, Atmani AtmasvarUpe, kasyacit = kasyA'pi, sahRdayasyAcAryasyeti zeSaH, vimatiH = viruddhA matiH, na = no vartata iti bhAvaH / "saGgini" iti apapAThaH, vyaktiviveke tAdRzapAThA'nupalammAt / dhvanikAreNA'pi = AnandavarddhanAcAryeNA'pi, uktama-itivRttamAtranirvAheNa kevalayathArthacaritranirvahaNena, AtmalAbhaH = kavisaMjJAprAptiH, na, itihAsAdereva = itihAsapugaNAdereva, tatsiddheH = itivRttalAmAt / Adi zAstroM meM vimukha, zikSAke yogya, rAjaputra Adi sukumAra buddhivAloMko rAma Adike samAna AcaraNa karanA cAhie, rAvaNa Adike samAna nahIM, ityAdi kartavyameM pravRtti aura akartavyameM nivRttikA upadeza denA hai aisA prAcIna AcAryone bhI kahA hai / usI taraha agnipurANameM bhI kahA hai-"kAvyameM ukticitryakI pradhAnatA honepara bhI rasa hI jIvana hai"| "vyaktivivekakAra ( mahimabhaTTa ) ne bhI kahA hai-rasa Adi nAmavAle kAvyake svarUpameM kisIko vivAda nahIM hai| dhvanikAra ( AnandavardhanAcArya ) ne bhI kahA hai-itivRtta ( caritra ) mAtra likhanese kaviko kavipadakI prApti nahIM hotI hai, kyoMki caritramAtrakI siddhi to itihAsa purANa Adise hI ho jAtI hai /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe nanu tahi prabandhAntavartinAM keSAMcinnIrasAnAM padyAnAM kAvyatva na syAditi cet ? na, rasavatpadyAntargatanIrasapadAnAmiva padyarasena, prabandharasenaMva teSAM rasavattAGgIkArAt / yatta nIraseSvapi guNAbhivyaJjakavarNasadbhAvAhoSAbhAvAdalakArasadbhAvAca kAvyavyavahAraHsa rasAdimatkAvyabandhasAmyAd gauNa eva / yatta vAmanenoktam-'rItirAtmA kAnyasya' iti, tanna, roteH sNghttnaavishesstvaat| saMghaTanAyAzcAvayavasaMsthAnarUpatvAt , Atmanazca tadbhinnatvAt / punarAzate-nanviti / nanu = rasavadeva kAvyaM yadi, tahi = tadA, prabandhA'. ntarvatinAM = kAvyamadhyasthitAnA, nIrasAnAM = rasarahitAnA, padyAnAM chandobaddhapadAnAM, kAvyatvaM = kAvyalakSaNaghaTitatvaM, na syAt iti cet, samAdhatte-neti / rasavatpadyA'ntargatanIrasapadAnAM = rasayuktapadyAntaHsthitarasarahitazamdAnAM, padyarasena iva = padyasthitazRGgArAdirasena iva, teSAM = nIrasAnAM padyAnAM, prabandharasenava-kAvyasthitazRGgArAdirasenava, rasavattA'GgIkArAt-rasayuktatAsvIkArAt / punarAzaya samAdhate-yattviti / yattu nIraseSvapi = rasarahiteSvapi, vAkyeSviti zeSaH / guNA'bhivyaJjakavarNasadbhAvAt = mAdhuryAdiguNA'bhivyaJjanakArakA'kSarasattvAt, doSA'bhAvAt duHzravatvAdidoSA'bhAvAt / alaGkArasadbhAvAtra-upamAdyalaGkAramattvAcca / kAvyanyavahAraH = kAvyavyapadezaH, saH = vyapadezaH / rasA''dimatkAvyaprabandhasAmyAt = zRGgArAdirasaviziSTakAvyaprabandhasAdRzyAddheto., gauNa eva-amukhya eva iti bhaavH| punaH prAcInaM matadvayaM khaNDayitumupakramate / tatrAcAryavAmanamataM prathama khaNDayatiyatta vAmanena = kAvyA'laGkAraka; AcAryavAmanena / kAvyasya AtmA, rItiH = vaMdaryAdiriti bhAvaH, siddhAnto khaNDayati-tana-rIte: kAvyasya AtmatvaM neti bhAvaH / svamatamupapAdayati rIte:-vedAdeH, saMghaTanAvizeSatvAt = padasaMghaTanAbhedatvAt, guNAbhivyaJakazabdavinyAsarUpatvAditi bhAvaH / saMghaTanAyAzva-saMyojanAyAzca / avayavasaMsthAnarUpatvAt = tattadaGgasaMnivezasvarUpatvAt / Atmanazca = aGgibhUtasya kAvyamya, prazna karate hai ki rasayukta vAkya hI kAvya hote haiM to prabandha ( kAvya ) ke bhItara rahe hue kucha nIrasa padya bhI kAvya hoMge, isakA uttara dete haiM-padyoMke bhItara rahe hue kucha nIrasa pada jaise usa padyake rasase rasavAle mAne jAte haiM vaise hI prabandhake rasase ve nIrasa padya bhI sarasa mAne jAte haiN| jo nIrasa vAkyoMmeM bhI guNoMke abhivyaJjaka varNoke honese doSoMke na honese aura alaGkAroMke honese kAvyakA vyavahAra hotA hai vaha rasa Adise yukta kAvyako racanAkI tulyatAke kAraNa gauNa ( lAkSaNika ) prayoga hai| vAmana AcAryane "kAvyako AtmA rIti hai" aisA jo kahA hai vaha ThIka nhiiN| rIti saMghaTanA ( padaracanA ) svarUpa hai, saMghaTanA avayavasaMsthAnasvarUpa hai, AtmA usase bhinna hotI haiM / isalie vaidarbhI Adi rIti kAvyakI AtmA nahIM ho sakatI hai|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH yacca dhvanikAreNoktam'arthaH sahRdayazlAghyaH kAvyAtmA yo vyavasthitaH / vAcyapratIyamAnAkhyau tasya bhedAvubhau smRtau // iti / atra vAcyAtmatvaM 'kAvyasyAtmA dhvani:-' iti svvcnvirodhaadevaapaastm| tatkiM punaH kAvyamityucyate tadbhinnatvAta avayavasaMsthAnabhinnatvAt / itthaM rIteH kAvyAtmasvaM nirasya punarvanikAramata nirasitumArabhate-yacveti / . dhvanikAreNa = AnandavardhanAcAyeMNa, uktam = abhihitam / artha iti / sahRdayazlAdhyaH yo'rthaH kAvyAtmA vyavasthitaH / tasya vAcyapratIyamAnAkhyo ubho bhedI smRtaavitynvyH| sahRdayazlAghya:- hRdayAlubhiH prazaMsanIyaH, yaH, arthaH = abhidheyaH, kAvyAtmA= kAvyasya AtmabhUtaH, vyavasthitaH pratipAditaH, tasya = arthasya, vAcyapratIyamAnAkhyo vAcyapratIyamAnanAmadheyo, ubho-dvau, bhedo prakAro, smRto= cintito| . ___'vanikAramataM khaNDayati-prati / atra-asyAmuktI, vAcyasya abhidhAvRttipratipAdyasya arthasya, Atmatvam = AtmasthAnIyatvam, "kAvyasyAtmA dhvaniH" iti svavacanavirodhAta-pUrvapratipAditanijavAkyavirodhAt eva, apAstaM khaNDitam / nanu bhavatA mammaTa bhaTTasya, AnandavardhanAcAryasya, vAmanasya ca matAni khaNDitAnyeva paraM svamataM na pradarzitam / kimiyaM vitaNDA ? iti parAkSepamAzaGkaya svasiddhAntA'nusAreNa kAvyalakSaNaM pradarzayitamapakramate-taditi / tat=tahi, kiM punaH kAvya-nirduSTaM kAvyalakSaNaM kim ? iti ucyate = apridhIyate / vAkyamiti / rasAtmakaM vAkyaM kAvyam / rasasvarUpaM = rasalakSaNaM, nirUpayidhyAmaH = pratipAdayiSyAmaH / tRtIyaparicchede iti zeSaH / dhvanikArane jo kahA hai-"sahRdayoMse prazaMsanIya jo artha kAvyakI AtmAke rUpameM vyavasthita hai, usake vAcya aura pratIyamAna do bheda hote haiM" yahA~para vAcya arthako jo AtmA mAna liyA hai vaha unake pUrvakathita "kAvyakI AtmA dhvani hai" isa vannase viraddha honese khaNDita ho gayA hai / taba phira kAvyakA lakSaNa kyA hai ? usa praznakA uttara dete haiM-rasasvarUpa vAkyako kAvya kahate haiM / rasake svarUpakA nirUpaNa ( tRtIyaparicchedameM ) kreNge|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe - vAkyaM rasAtmakaM kAvyamrasasvarUpaM niruupyissyaamH| rasa eyAtmA sArarUpatayA jIvanAdhAyako yasya, tena vinA tasya kAvyatvA'bhAvasya pratipAditatvAt / 'rasyate iti rasaH' iti vyutpattiyogAd bhAvatadAbhAsAdayo'pi gRhynte| tatra raso yathAzunyaM pAsagRhaM vilokya zayanAdutthAya kitricchane nidrAbyAjamupAgatasya suciraM nirvarNya patyumukham / "rasAtmakam" iti padaM vyutpAdayati / rasa eveti / atra rasapadena asaMlakSyakramabhedAnAM sarveSAM parigrahaH / atra anyayogavyavacchedA'rthakena evapadena guNA'laGkArAdInAM vyavacchedaH / sArarUpatayA sthirAM'zarUpatvena, jIvanAdhAyakaH = kAvyalakSaNaprayojakaH / tena vinA=rasena vinA tasya-vAkyasya, kAvyatvA'bhAvasya, pratipAditatvAt "devadatto grAmaM yAtI"tyAdi grantheneti bhAvaH / rasyate AsvAdyata iti rasa:-"rasa AsvAdane" iti dhAto karmakartari ghana, iti vyutpattiyogAt = prakRtipratyayavivecanasambandhAta / bhAvatadAmAsAdayo'pi =bhAvA:, tadAbhAsA:-rasAbhAsA bhAvAbhAsAzca / eva ca Adipadena bhAvazAntiH, bhAvodayaH, bhAvasandhirbhAvazabalatA caMte sarvepi gRhyante / teSAM sarveSA. mAsvAdaviSayatvAditi bhaavH| tatra raso yathA-zanyamiti / bAlA vAsagRhaM zUnyaM vilokya zanaiH kiJcita utthAya nidrAvyAjama upAgatasya patyurmukhaM suciraM nirvarNya vizrabdhaM paricumbya jAta pulakara gaNDasthalIm Alokya lajjAnamramukhI (satI) hasatA priyeNa ciraM cumbitA ityanvayaH / vAlA = taruNI, navapariNItA vdhuurityrthH| vAsagRhaM = garbhA'gAraM, zUnyaM = viviktaM, sakhIjanarahitamiti bhAvaH / vilokya dRSTvA, zanaH mandaM, niHzabdamiti bhAvaH / kiJcida, utthAya-utthAnaM kRtvA, nidrAcyA = svApacchalam, upAgatasya prAptasya, nAyikAyAH kAryadarzanArthamiti bhaavH| patyuH = bhatu:, priyasyetyarthaH / mukham = AnanaM, sucira-dIrghakAlaM, nirvarNya = dRSTvA, ayaM nidrANo'sti noveti parIkSArthamiti zeSaH / sArasvarUpa honese rasa hI jisake jIvanakA AdhAna karane vAlA hai aise rasAtmaka vAkyako kAvya kahate haiM / rasake vinA vAkyameM kAvyatA nahIM rahatI hai isa bAtakA pratipAdana kara cuke haiN| jisakA AsvAdana kiyA jAtA hai vaha rasa hai" aisI vyutpatti karanese bhAva aura rasAbhAsa AdiyoMkA bhI grahaNa hotA hai| unameM rasakA udAharaNa dete haiM-"navoDhA nAyikAne kamareko ( sakhI AdiyoMse ) zUnya dekara palaMgase dhIre dhIre uThakara nIMdake bahAnese leTe hue pati ke mukhako bahuta samaya taka dekhakara vibhAsa
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH visrabdhaM paricumbya jAtapulakAmAlokya gaNDasthalIM janamukhI priyeNa hasatA bAlA ciraM cumbitA // atra hi saMbhogazRGgArAkhyo rasaH / bhAvo yathA mahApAtra rAghavAnanda sAndhivigrahikANAm 25 vizrabdhaM = vizvAsapUrvaka, niHzaGkamiti bhAvaH, yathA syAttathA paricumbya = paricumbanaM kRtvA, tadanu jAtapulakAM = romAncayuktAM, gaNDasthaloM = kapolaphalakaM, patyuriti zeSaH / Alokya = dRSTvA, lajjAnamramukhI = vrIDA'vanatavadanA satI, sA bAlA, hasatA = hA kurvatA, priyeNa = vallabhena, patyA ityarthaH / ciraM = bahukAlaM yAvat cumbitA = cumbanaviSayIkRtA / atra bAlA priyazca AlambanavibhAvo / zUnyavAsagRhAdiruddIpanavibhAvaH, bAlAkRtavilokanAdayaH priyavihitavyAja nidrAdayazcA'nubhAvAH / lajjAhAsAdayo vyabhicAribhAvAH, etairvyaktaH ratyAkhyaH sthAyibhAvo rasarUpatAM prAptaH / sa ca rasaH zRGgAraH, sa ca dvividha: saMbhogo vipralambhazca / atra kataro rasa ityAkAGgAyAmAha - atra hIti / atra = asmin padma e, saMbhogazRGgArAkhyo rasaH / bhAvo yatheti - "sadhAriNaH pradhAnAni devAdiviSayA ratiH / udbuddhamAtra: sthAyI ca bhAva ityabhidhIyate // " ityuktalakSaNaM bhAvamudAharati - ( 3- 260 ) mahApAtreti / mahApAtraH = brAhmaNavizeSaH, mahAmantrI iti kacit / sAndhivigrahika iti sandhivigrahakAryaniyukto rAjakarmacArivizeSaH / bhAvakAvyamudAharati yasthAlIyateti / atra tAvadbhagavato dazAvatAravarNanam / yasya zalkasImni jaladhi: alIyata, pRSThe jaganmaGgalam ( alIyata ) / daMSTrAyAM dharaNI ( alIyata / nakhe ditisutA'dhIzaH ( alIyata ), pade rodasI ( alIyetAm ), krodhe kSatragaNa: ( alIyata), zare dazamukhaH ( alIyata ), pANI pralambA'suraH ( alIyata ), dhyAne vizvam ( alIyata ), asau free (alIyata ) kasmaicit asmai nama ityanvayaH / pUrvaka cumbana kiyA, parantu usake kapolako romAncita jAnakara vaha lajjAse avanatamukhavAlI ho gaI / taba ha~sate hue nAyakane bahuta samayataka usakA cumbana kiyaa| isa padyameM saMbhogazRGgAra nAmakA rasa hai / mahApAtra rAghavAnanda sAndhivigrahikakRta bhAvakA udAharaNa- isa padyameM viSNu ke daza avatAroMkA varNana hai jisa ( matsya ) ke valkalake avayavameM samudra lIna huA, jisa ( kacchapa ) kI pIThapara bhUmaNDala lIna huaa| jisa ( varAha ) kI daMSTrA ( DhAr3ha )meM pRthvI lIna huI / jisa (nRsiMha ) ke nakhameM daityoMkA adhipati ( hiraNyakazipu )
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe 16 yasyAlIgata zalkasImni jaladhiH, pRSThe jaganmaNDalaM' daMSTrAyAM dharaNI, nakhe ditisutAdhIzaH, pade rodsii| krodhe kSatragaNaH, zare dazamukhaH, pANI pralambAsuro, dhyAne vizvamasAvadhArmikakulaM, kasmaicidasmai namaH / / atra bhagavadviSayA rtirbhaavH| yasya = nArAyaNasya, zalkasImni = valkalakadeze. jaladhiH = samudraH, alIyata= lIno'bhavat, padamidaM dazasvapi vAkyeSu prayojyam / anena matsyA'vatAro varNitaH / yasya pRSThe = tanozcaramabhAge, jaganmaNDalaM = lokacakravAlama, alIyata, anena kacchapA'vatAro varNitaH / yasya daMSTrAyAM = dazanamaNDale, dharaNI = pRthvI, alIyata lInA'bhavat, etena varAhAvatAraH / yasya nakhe = nakhare, ditisutA'dhIzaH = daityA'dhIzvaraH, hiraNyakazipu. riti bhAvaH alIyata / anena nRsiNhaa'vtaarH| yasya pade = pAde, rodasI = AkAzapRthivyo, "alIyetAm" iti vacanavipariNAmaH / lIne abhavatAmityarthaH, anena vAmanAvatAraH / yasya krodhe = kope, kSattragaNaH = rAjanya samUhaH, alIyata, anena parazurAmA'vatAraH / yasya zare = bANe, dazamukhaH = rAvaNaH, alIyata etena rAmA'vatAraH / yasya pANI = kare, pralambA'suraH = pralambadatya:, alIyata, etena balarAmA'vatAraH / yasya dhyAne = cintane, vizvaM = jagata, alIyata, etena buddhAyatAraH evaM ca yasya sau = khaDge, adhArmikakulaM = mlecchAdinAstikasamUhaH, alIyata = lInamabhavat : 'smecit anirvacanIyamahimne, asma = bhagavate nArAyaNAya namaH / nanvatrA'STamAvatAre bhagavantaM zrIkRSNaM vihAya katha balarAmasyoktiriti cet ? na "anye cAM'zakalAH proktAH kRSNastu bhagavAn svayam" iti ucanena bhagavataH zraM kRSNasya sarga'vatAramUlabhUtaM bhagavattvaM vyapadiSTam / atra bhaktasya nArAyaNaviSayAvA ratavyaMjyamAnatvAt, bhAvakAvyasyodAharaNaM sNgcchte| lIna ho gyaa| jisa ( vAmana ) ke caraNameM pRthavI aura AkAza lIna ho gaya / jisa ( parazurAma ) ke krodhameM kSatriyasamUha lIna ho gayA, jisa ( rAma ) ke bANameM rAvaNa lIna huA, jisa (balarAma ) ke hAthameM pralamba nAmakA daitya lIna huA, jisa ( buddha ) ke dhyAnameM vizvakA laya huA aura jisa ( kalkI ) ke talavArama adharmIlogoMkA laya huA aise anirvacanIya mahimAvAle bhagavAn nArAyaNako merA namaskAra hai // isa padyameM bhagavadviSayaka ratike vyaGgaya honese bhAvakAvyakA udAharaNa pratipAdita hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH - - rasAbhAso yathAmadhu dvirephaH kusumaikapAtre papau priyAM svAmanuvartamAnaH / zRGgeNa ca sparzanimoTitAkSI mRgImakaNDyata kRSNasAraH / / 3-36 atra sambhogazRGgArasya tiygvissytvaadrsaabhaasH| evamanyat / doSAH punaH kAvye kiMsvarUpAH / ityucyante dossaastsyaapksskaaH| zrutiduSTApuSTArthatvAdayaH kAraNatvakhaJjatvAdaya iva, zabdArthadvAreNa ___ rasA'bhAsamudAharati-madhudvirepha iti| svAM priyAm anuvartamAno dvirephaH kusumakapAtre madhu ppo| kRSNasArazca zRGgaNa sparzanimIlitAkSI mRgIm akaNDUyata zyanvayaH / kumArasaMbhave madanaprAdurbhAvA'nantaraM vasantavarNanamidam / svAM = svakIyAM, priyAM vallabhAM, virephImiti bhAvaH, anuvartamAnaH anusaran, dvirephaH = bhramaraH, lakSitalakSaNayA dvirephapadaM bhramaravAcakam / kusumaikapAtre = puSparUpaikabhAjane, madhu = puSparasaM, papI = pItavAn / evaM ca kRSNasArazca-mRgavizeSazca zRGgeNa viSANena, sparzanimIlitAkSIm = AmarzanamudritanayanAM, mRgI = hariNIna, akaNDUyata gAtravidharSaNena sevitavAniti bhAvaH / atra maMbhogazRGgArasya tiryagviSayatvAt = mAnavetarajantuviSayatvAt rasA'mAsa: / eva. manyata boddhavyam / vizyo'yaM tRtIyaparicchede savizeSa nirUpayiSyate / itthaM rasyamAnatvayogAdrasaM, bhAvaM, rasAbhAsaM ca sAmAnya darzayitvA doSasAmAnyasvarUpaM darzayitumupa. kramate doSA iti / doSA: = cyutasaMskRtyAdayo doSAH, tasya-kAvyasya, apakarSakA:= apakarSakArakAH, rasA'pakarSata iti zeSaH / kArikAM'zaM vitraNoti-zrutIti / kANatvakhaJjatvAdayo doSA dehadvAreNa dehinam iva zrutiduSTA'puSTA'rthatvAdayo doSA: zabnA'rthadvAreNa kAvyasyAtmabhUtaM rasamapakarSanti, evaM ca rasAbhAsa jaise--yaha kumArasambhavameM vasanta Rtuko sAthameM lekara kAmadevakA AvirbhAva hone kA varNana hai| bhauMrA apanI priyAkA anusaraNa karatA huA puSparUpa eka pAtrameM puSparasa pIne lagA, usI taraha kRSNasAra mRga sparzase netroMko mUMdane vAlI mRgIko sIMgase khujalAne lgaa| __ isa padyameM manuSya se itara tiryagajAtimeM saMbhogazRGgArakA varNana honese rasAbhAsa huA hai / iso taraha anya rasoM aura bhAvoMke udAharaNa samajha leN| kAvyameM doSoM kA kyA svarUpa hai ? aisI AzaGkA honepara kahate haiM-doSa kAvyake apakarSaka hote haiM / jaise kANatva aura khaJjatva Adi doSa zarIradvArA zarIrI ( AtmA ) ko apakRSTa karate haiM usI taraha zrutidaSTa aura apuSTArthatva Adi doSa zabda aura arthake
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 sAhityadarpaNe dehadvAreNeva, vyabhicArimAvAdeH svazabdavAcyatvAdayo mUrkhatvAdaya iva sAkSAtkAvyasyAtmabhUtaM rasamapakarSayantaH kAvyasyApakarSakA ityucynte| eSAM vizeSodAharaNAni vkssyaamH| guNAdayaH kiMsvarUpA ityucyate utkarSahetavaH proktA guNAlaGkArarItayaH / / 3 / / guNAH zauryAdivat , alaGkArAH kaTakakuNDalAdivat , rItayo'vayava. saMsthAnavizeSavat , dehadvAreNeva zabdArthadvAreNa tasyaiva kAvyasyAtmabhUtaM rasamuskarSayantaH kAvyasyotkarSakA ityucyante / iha yadyapi guNAnAM rasadharmatvaM tathApi mUrkhatvAdayo yathA dehinaM sAkSAt apakarSanti tathaiva-nivedAdivyabhicAribhAde svazabdavAcyatvAzyo doSAH sAkSAtkAvyasyAtmabhUtaM rasamapakarSanti, ataste doSAH kAvyasyA'pa. karSakA ucyante ityanvayA'nusArI vivaraNAM'zaH / eSAM = doSANAM vizeSodAharaNAni, vakSyAmaH kathayiSyAmaH, saptame pariccheda iti bhAvaH / etena kAvyasyApakarSahetavo doSA iti pratipAditam / atha kAvyasyotkarSahetavaH ke iti jijJAsAyAmAha-utkarSahetava iti / guNA'laGkArarItaya utkarSahetavaH proktAH // 3 // vivRNoti-guNA iti / guNA:= mAdhurNadayaH, dehinAM zauryAdivat, alaGkArAH = upamAdayaH, dehinA kaTakakuNDalAdivat = valayakarNaveSTanAdivat, rItayaH = dAdayaH, dehinAm avayavasaMsthAnavizeSavat = hastapAdAdyavayavasthitivizeSavata, zauryAdayo guNA dehinAM dehadvAreNeva mAdhuryAdayo guNAH zabdArthadvAreNa tameva kAvyasNatmabhUtaM rasamutkarSayantaH, kAvyasyotkarSakA: = utkarSakArakAH, ityucynte| dvArA kAvyake AtmabhUta rasako dUSita karate haiM / isI taraha mUrkhatva Adi doSa jaise sAkSAt AtmAko apakRSTa karate haiM usI taraha nirveda Avega Adi vyabhicArI bhAva svazabdavAcyatva ( apane vAcaka zabdoMse kahanA ) Adi doSase kAvyake AtmabhUta rasakA sAkSAt apakarSa karate haiM; isalie doSoMko kAvyakA apakarSaka kahate haiN| inake vizeSa udAharaNa ( saptama paricchedameM ) kheNge| kAvyameM guNoM kA kyA svarUpa hai ? aisI AkAkSAkA samAdhAna karate haiM-guNa, alaGkAra aura rItiyAM kAvyameM utkarSake kAraNa haiM // 3 // zUratA Adi guNa, kaTaka aura kuNDala Adi alaGkAra aura hastapAda Adi avayavoMkI sthiti jaise dehadvArA AtmabhUta dehI ( manuSya) ko utkRSTa karanese unake utkarSaka hote haiM vaise hI mAdhurya Adi guNa, yamaka aura upamA Adi alaGkAra aura vaidarbhI Adi rItiyAM ye saba zabda aura arthake dvArA kAnyake AtmabhUta rasako utkRSTa banAte hue unake utkarSaka kahe jAte haiM / yadyapi guNa rasake dharma haiM tathA'pi guNa zabdakI yahA~ para guNake abhivyaJjaka zabda aura arthameM lakSaNA hotI hai / isI
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 29 guNazabdo'tra gunnaabhivynyjkshbdaarthyorupcryte| atazca guNAbhivyaJjakAH zabdA rasasyAtkarSakAH' ityuktaM bhavatIti prAgevoktam / eSAmapi vizeSodAharaNAni vkssyaamH| iti zrImannArAyaNacaraNAravindamadhuvrata-sAhityArNavakarNadhAra dhvaniprasthApanaparamAcArya-kavisUktiratnAkarA'STAdazabhASAvAravilAsinIbhujaGga-sAndhivihika:mahApAtra-bIvizvanAtha kavirAjakRtI sAhityadarpaNe ___ kAvyasvarUpanirUpaNo nAma prathamaH paricchedaH / nanu rasamAtradharmANAM guNAnAM katha zabdArthotkarSakatvamityAzaGkapa samAdhatteiheti / guNazabdaH rasA'bhivyaJjakazabdArthayoH, upacaryate = lakSyate / eSAmapi = guNAnAmapi / vizeSodAharaNAni vakSyAmaH = kathayiSyAmaH, aSTamaparicchede iti zeSaH / itIti bhagavannArAyaNasya, caraNAravinde = caraNI aravinde iva tayoH, madhuvrataH = bhramaraH, sAhityam eva arNavaH = samudraH, tasya karNadhAraH = nAvikaH / dhvaniprasthApane = dhvanipratiSThAkaraNe, paramAcAryaH zreSThadezikaH, kavisUktaya eva ratnAni, teSAm Akara:-khaniH, utpattisthAnam iti bhAvaH / aSTAdazabhASA eva, vAravilAsinya:gaNikAH, tAsAM bhujaGgaH viTaH, sAndhivigrahika:= sandhivigrahA'dhikArI, mahApAtraH = pradhAnamantrI vizvanAthakavirAjaH= kavInAM rAjA kavirAjaH, kavizreSThaH / kavirAjalakSaNaM yathA kAvyamImAsAyAM rAjazekharaH- "yastu tatra tatra bhASAvizeSe, teSu teSu prabandheSu, tasmistasmizca rase svatantraH sa kavirAjaH" iti vizvanAthazcA'sau kavirAjaH, taskRtI tadracanAyAM sAhityadarpaNe kAvyasvarUpanirUpaNa nAma prathamaH paricchedaH / iti zrIzeSarAjazarmapraNItAyAM candrakalA'bhikhyAyAM sAhityadarpaNa. TIkAyAM prathamaH paricchedaH / / iti / kAraNase guNake abhivyaJjaka zabda aura artha rasake utkarSaka hote haiM yaha tAtparya hai, yaha pahale hI kahA gayA hai| inake bhI vizeSa udAharaNa (aSTama paricchedameM) kheNge||3|| ___ yaha zrImAn nArAyaNake caraNakamaloMke bhramara, sAhityarUpa samudrake karNadhAra ( nAvika ), dhvaniyoMke sthApanameM parama AcArya, kaviyoMke sUktirUpa ranoMke ratnAkara (samudra), aSTAdaza bhASArUpa vAravilAsiniyoMke bhujaGga (viTa), sandhivigraha karanevAle mahApAtra zrIvizvanAtha kavirAjakI kRSirUpa sAhityadarpaNameM kAvyake svarUpakA nirUpaNa karanevAlA prathama pariccheda samApta huvA // sAhityadarpaNake anuvAdameM prathama pariccheda samApta huaa|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH vAkyaM syAdyogyatAkAGkSAsattiyuktaH padoccayaH / yogyatA = padArthAnAM paraspara saMbandhe bAdhAbhAvaH / padoccayasyaitadabhAve'pi vAkyatve 'vahninA siJcati' ityAdyapi vAkyaM syAt / AkAGkSA=pratItiparya -vAkyasvarUpamAha - "vAkyaM rasAtmakaM kAvyam" iti kAvyalakSaNaM pratipAditam / tatra kiM nAma vAkyaM kazca rasa iti jijJAsAyAM kAvyalakSaNakukSi praviSTaM vAkyaM lakSayitumupakramate vAkyasvarUpamiti / svam = asAdhAraNa, rUpaM = svarUpaM, lakSyasyetaravyAvarta ko dharma, lakSaNamiti bhAvaH / vAkyalakSaNamAha - vAkyamiti / yogyatA''kAGkSA''sattiyuktaH padoccayo vAkyaM syAt ityanvayaH / yogyatayA AkAGkSayA AsattyA ca yuktaH padoccayaH = pada. -samUho vAkyamiti bhAvaH / kArikAM vivRNoti - yogyateti | padArthAnAM = padajanya pratItiviSayANAM, gavAdInAmiti bhAvaH / parasparasambandhe = mithaH saMsarge, bAdhA'bhAvaH = pratibandhA'bhAvo - yogyatA ityarthaH / = pada yogyatAyAH sArthakatA pradarzayati-padoccayasyeti / padoccayasya samUhasya, etada bhAve'pi = yogyatA'bhAve'pi vAkyasve abhyupagata iti zeSaH "vahninA "sikhati" ityAdyani=padayugmamiti zeSaH, vAkyaM syAt = bhavet / ayaM bhAvaH - " :- "vahninA siddhati" ityatra sekaM prati vahneH karaNatAyAM yogyatA'bhAvAnna vAkyatvam / sekaM prati jalAdidravadravyasyaiva karaNatvAjjalena sivati ityAdereva vAkyatvaM na "vahninA sivati" ityasyeti bhAvaH / abA'vasaraprAptAmAkAGkSAM lakSayati- prAkA kSeti / pratItiparyavamAna viraha AkAGkSeti / pratItiH = jJAnaM tatparyavasAnaM = tatsamApti:, tadvirahaH = tadabhAvaH / vAkyakA lakSaNa kahate haiM yogyatA, AkAGkSA aura Asattise yukta padasamUhako vAkya kahate haiN| padArthoM ke paraspara sambandha meM bAdha na honeko "yogyatA" kahate haiN| yogyatAke na honepara bhI padasamudAyako jAkya mAneM to "vahninA sikhati" arthAt Agase secana karatA hai, ityAdi prayoga bhI vAkya hogA / secana kriyAmeM vahnikI karaNatA na hone se ( yogyatA na hone se ) yaha vAkya nahIM hai /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH vasAnavirahaH / sa ca zroturjijJAsArUpaH / nirAkAGakSasya vAkyatve, 'gaurazvaH puruSo hastI' ityAdAnAmapi vAkyatvaM syAt / AsattirbuddhayavicchedaH / buddhivicchede'pi vAkyatve idAnImuccAritasya devadattazabdasya dinAntaroccAritena gacchatIti padena saGgatiH syAt / atrAkAGkSA yogyatayorAtmArthadharmatve'pi padoccayadharmatvamupacArAt / 31 sa ca = pratItiparyavasAnavirahazca zrotuH = AkarNayituH, jijJAsArUpaH, ayaM bhAva:padasamUhazravaNA'nantaramapi yatra zrotujijJAsA vidyate sA AkAGkSA, yathA ghaTA'bhAvA'bhAvaH ghaTo bhAvarUpo bhavati tathaiva sA''kAGkSA'pi bhAvarUpaiva / = AkAGkSAyAH sArthakatAM pradarzayati- nirAkAGkSasyeti / nirAkAGkSasya AkAGkSArahitasya, padoccayasyeti zeSaH, vAkyatve abhyupagate "gaurazvaH puruSo hastI" " ityAdInAmapi = padAnAM vAkyatvaM syAt / ayaM bhAvaH - gaurazvaH puruSo hastItyatra AkAGkSAyA abhAvena na vAkyatvam / Asata lakSayati - zrAsattiriti / buddhyavicchedaH = buddheH = ( padArthopasthiteH) avicchedaH=(avyavadhAnam) AsattiH / padArthAnAM mitho vyavadhAnA'bhAva Asattiriti bhAvaH / AsatteH sArthakatAM darzayati - budhivicchede'pi padArthopasthitivicchede'pi vAkyatve'bhyupagata iti zeSaH / idAnIm = adhunA, asmin samaya iti bhAvaH / uccari tasya = prayuktasya, devadattazabdasya = devadattapadasya dinAntaroccaritena = dinAntarapadaM kAlAntaropalakSakaM, ttazca kAlAntaratrayuktenetyarthaH / gacchatIti padena, saMgatiH = vAkyavyavahAropayogisambandhaH syAt / ayaM bhAvaH AsatterabhAve'pi padoncayasya vAkyatve - bhyupagate idAnImuccaritasya "devadatta" iti padasya kAlAntare uccaritena " gacchatI " ti padena saMgatiH syAt paraM tatra buddhivicchedena vAkyatvaM na bhavati / nanu AsatteviSayatAsambandhena padoccayadharmatve'pi "icchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAtmano liGgam ( nyA0 da0 1 - 1 - 10 ) iti nyAyadarzanAnusAreNa AkAGkSAyA: ( icchAyAH ) AtmadharmatvAtkathaM padoccayadharmatvamiticenna, upacArAt = svajanyajanakatvarUpAt paramparAsambandhAt, svapadena AkAGkSA gRhyate, tajjanyo vAkyArthaH, tajjanakatvaM padoccaye tatazca tAdRzAt paramparAsambandhAt AkAGkSAyAH padoccayadharmatvam / jJAnakI samAptike abhAvako 'AkAGkSA' kahate haiM / vaha zrotAkI jijJAsArUpa hai / AkAGkSAse rahita padasamUhako vAkya mAneM to "gaurazvaH puruSo hastI" "gAya; ghor3A; puruSa, hAthI" ityAdi padasamUha bhI vAkya ho jAyagA / AkAGkSAke na rahane se yaha vAkya nahIM hai / buddhikA viccheda arthAt vyavadhAna na honekI "Asatti" kahate haiM buddhiviccheda honepara bhI padasamUhako vAkya mAneM to isa samaya meM uccAraNa kiye gaye "devadattaH" zabdakA dUsare dinameM uccAraNa kiye gaye " gacchati" jAtA hai isa padake
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe vAkyoccayo mahAvAkyamyogyatAkArakSAsattiyukta ityev| itthaM vAkyaM dvidhA matam // 1 // itthamiti vAkyatvena mahAvAkyatvena ca / uktaM ca tantravArtike 'svaarthbodhsmaaptaanaamnaanggitvvypekssyaa| vAkyAnAmekavAkyatvaM punaH saMhatya jAyate // ' iti / evameva yogyatAyAH padA'rthadharmatve'pi svAzrayopasthApakatvasambandharUpAta upacArAda, svapadena yogyatA gRhyate, tadAzrayaH padArthaH, tadupasthApakatvasambandhaH padoccaye, tatazca tAdazAtparamparAsambandhAyogyatAyA api padoccayadharmatvaM bodhyam / yogyatayA''kAGkSayAssatyA ca yuktAni padAni vAkyamiti tallakSaNaM paryavasannam / mahAvAkyaM lakSayati-"vAkyoccayo mahAvAkyam" iti / avayavadharmasyAsvayavinyapi gRhyamANatvAdyogyatA''kAmAsattiyukta eva vAkyoccayo mahAvAkyam / vAkyaM saMkalayati-itthamiti / ittha-vAkyatvena mahAvAkyatvena ca, vAkyaM, * dvidhA = prakAradvayena, mataM saMmatam / atra prAcAM saMvAdamAha-svArthaboSa iti / kumArilabhaTTasya tantravArtikasthaM padyametat / svA'rthabodhe samAptAnAM vAkyAnAm aGgA''. GgitvavyapekSayA punaH saMhatya ekavAkyatvaM jAyata itynvyH| svArthabodhe=nijA'bhidheyajJApane, samAptAnA=nirAkAmANAM, vAkyAnAM padoccayAnAm, aGgA'GgitvavyapekSayA. goNamukhyatvaparyAlocanayA, punaH= bhUyaH, saMhatya=mithaH sametya, ekavAkyatva-viziSTakAryapratipAdakatvaM, jAyate utpdyte| sAtha sagati hogI, ataH buddhivicchedake honese yaha vAkya nahIM hai| yahA~para AkAGkSA AtmAkA dharma hai aura yogyatA padArthakA dharma hai tathA'pi paramparAsambandhase ye pada. samUhake bhI dharma mAne gaye haiN| yogyatA, AkAkSA aura Asattise yukta vAkyasamUhako "mahAvAkya" kahate haiM / isa prakAra vAkyake do bheda hai-vAkya bora mahAvAkya // 1 // kahA bhI hai-apane apane arthakA bodhana kara samApta hue vAkyoMkA aGgAGgi bhAva sambandhase phira milakara eka vAkyatA ( mahAvAkyatA ) ho jAtI hai /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH tatra vAkyaM yathA-'zUnyaM vAsagRham-' ityAdi ( 26 pR0) / mahAvAkya ythaa-raamaaynn-mhaabhaart-rghuvshaadi| padoccayo vaakymityuktm| tatra kiM padalakSaNamityata Aha varNAH padaM prayogArhAnanvitaikArthabodhakAH / yathA-ghaTaH / prayogAheMti prAtipadikasya vyavacchedaH / ananviteti udAhati-tatreti / tatra vAkyamahAvAkyayomadhye, vAkyaM yathA="zUnyaM vAsagRham" utpAdi (:4pR.) / atrA'nekapadAnAM saMghAtenaikavAkyA'ntaHpAtitvaM mahAvAkyatvam, yayo pAyaNamahAbhArataraghuvaMzAdi / atra tattatkANDaSu tattatparvasu ca sthitAnAM vAkyAnA saMghAtena grantharUpamahAvAkyA'nta.pAtitvaM jAyata iti bhAvaH / * padaM lakSayati-varNA iti / prayogA' 'nanvitakA'rthabodhakA varNAH padamitkanvayaH / prayogA: = prayogayogyAH, suptivibhaktiyuktA iti bhAvaH, ananvitaH = mitho'nvayarahitaH, ya eko'rthaH, tadbodhakA:= tatpratipAdakAH, varNAH = svaramyAnamA akSarA:, padam, iti padalakSaNam / atra varNA iti bahuvacanamavivakSitaM, tena kvacidevAspa jAtuvid dvayorapi varNayoH parigraho bhavati / ___ udAharati-yathA ghaTa iti / ghaTa ityatra dhakArotaravartI akArastapA TakAro. taravartI akAro visarjanIyazcetthaM varNasaMghAtena ananvitaH = padAntareNA'nvayarahitA, kambugrIvAdimAn ekaH padArtho'vabuddhayate / padalakSaNe padakRtyaM prdrshyti-pryogaahti| prayogA'rhaH = prayogayogyaH, prayogA'hatvaM ca vibhaktyattatvaM, tacca suvibhaktiyuktAraka tivibhaktiyuktatvaM vA, tena ca prAtipadikasya = sunvibhaktirahitasya avayamyasya vyavacchedaH = vyAvRttiH / atra prAtipadikazabdena bhUvAprabhUtidhAtotra praharSa, hyaa| "prayogAI" padena tivibhaktirahitasya "bhUvA" prabhRtidhAtotra vyavacchedoM bhavatI. tyeSo'rthopi samucito bhavati / ananviteti / ananvitapadena vAkyamahAvAkyayoH = vyavacchedaH iti zeSaH / ayaM bhAvaH, vAkyAni mahAvAkyAnica bancitAni bhavanti, ananvitakayanena vAkyamahAvAkyayordhyAvRttibhavati / unameM vAkya jaise - "zUnyaM vAsagRham" ityAdi, mahAvAkya jaise-rAmAyaNa, mahAbhArata aura raghuvaMza Adi haiM // 1 // padasamUhako "vAkya" kahA hai to padakA lakSaNa kyA hai ? yaha kahate haiM-varNA iti / prayogake yogya, ananvita, eka aryake bodhaka varNoko "pada" kahate haiM / jaise-. 'ghaTaH" yaha padakA udAharaNa hai / 'prayogA'haM" kahanese ni. padika aura bhU vA prabhRti dhAtuoMkI vyAvRtti hotI hai, supa vibhakti kI utpattike vinA prAtipadika aura tiG vibhaktikI utpattike vinA dhAtu prayogA'haM arthAt apada honese 3 sA0
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 sAhityadarpaNe vaakymhaavaakyyoH| eketi sAkAkSAnekapadavAkyAnAm / arthabodhakA iti kacaTatapetyAdInAm / varNA iti bahuvacanamavivakSitam / artho vAcyazca lakSyazca vyaGgayazceti tridhA mataH // 2 // eSAM svarUpamAhavAcyA'rtho'bhidhayA bodhyo lakSyoM lakSaNayA mataH / vyaGgayo vyaJjanayA tAH syustitaH zabdasya zaktaraH / / 3 / / eketi / 'eka' padena, sAkAGkSA'neka radavAkyAnAm sAkAGkSANAm AkAGkSAyuktAnAm anekapadAnAm anekavAkyAnA ca vyavacchedaH :: vyAvRttirbhavati / yathA "zUnyaM vAsagRhaM vilokya" ityatra sAkAGkSANAmanekapadAnAM tathA "yasthA' lo| zalphasImni jaladhi:" ityata Arabhya "asAvadhAmirukulam" ityantaM yAvat sAkAGkSANAmanekavAkyAnAM ( mahAvAkyAnAm ) ca vyavacchedo bhavati / arthaboSakA iti ! "arthabodhakA" iti vizeSaNena kATatape:yAdInAM varNAnAM vyavachedaH / vAM iti bahuvacanamavivakSitam / aba bhAva:-kvacit "aH" iti kavanena ekenA'pi varNena-"akAro vAsudeva: syAt" iti kozapramANataH vAsudevarUpA'rthabodhanAtpadatva bhavati / evameva "go" riti padena gakArottaravatyauMkArarUpAdvarNadvayAtsAsnAlAgU. lAdiyuktasya pazorbodho bhavatyata: varNA iti bahuvacanam avivakSitam, vaktu na iSTamityarthaH / ____ atha padapadArthayoH sambandhasya nityatvAtpadalakSaNA'nantaraM artha nirUpayitumupa. kramate-parya iti / vRtyA padapratipAdyatvam arthatvam / sa cA'rthastrividhaH iti traividhyaM pratipAdayati artha iti // 2 // eSAMvAcyAdInAmanAmekaikaza: svarUpam (lakSaNam) Aha-vAcyortha iti / abhidhayA vAcyo'ryo bodhyaH, lakSaNayA lakSyo'rtho mataH; vyajanayA . vyaGgayo'rtho mataH / zabdasya tA: abhidhAdyAH, tisraH zaktayaH-vRttaya iti bhAvaH / ___ vastutastu atra granthakAreNa vizvanAthakavirAjena zaktipadaM vRtyarthaM prayuktam / zaki padamabhidhArthameva prayuJjanti vidvAMsaH / vartate'rtho'nayA iti vRttiH / / 3 / / prayogayogya nahIM hote haiM / "ananvita" kahanese vAkya aura mahAvAkyakI vyAvRtti hotI hai, kyoMki ye anvita hai "eka' kahanese sAkAGkSa, anekapada aura aneka vAkyoMkI vyAvRtti hotI hai / "arthabodhaka" kahanese "kacaTatapa" ityAdi vargoM kI vyAvRtti hotI hai / "varNAH" yahA~ para bahuvacana vivakSita nahIM haiM, kyoMki eka varNavAle aura do varNovAle bhI pada hote haiN| vAcya, lakSya aura vyaGgaya isa prakAra artha ke tIna bheda hote haiM / 2 // arthokA lakSaNa kahate haiM--abhidhAse vAcyaarthakA, lakSaNA se lakSyaarthakA aura vyaJjanAse vyaGgayaarthakA bodha hotA hai, isaprakAra kI tIna zaktiyA~ ( pattiyA~) hotI haiM / / 3 /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / tA abhidhaadyaaH| tatra saMketitArthasya bodhanAdaprimAbhidhA / uttamapaddhana madhyamavRddhamuddizya 'gAmAnaya' ityukta taM gavAnayanapravRttamupalabhya bAlo'sya vAkyasya 'sAsnAdimatpiNDAnayanamarthaH' iti prathamaM prati abhidhAM nirUpayati-tatreti / tatra abhidhA''diSu madhye / saGketitA'rthasya = mukhyA'rthasya, bodhanAt = bodhajananAt, agrimA = AdimA, zaktiH, abhidhA = abhidhaa''khyaa| ayaM bhAvaH / idaM padamamumartha bodhayatu iti, asmAtpadAdayamoM boddhavya iti vA icchA saGketaH, sa saMjAtaH asya saGketitaH sa cA'sau arthaH mukhyo'rthaH, tadbodhayitrI abhidheti bhaavH| atra mukhyatvaM ca lakSyavyaGgayA'rthA'pekSayA prathamopasthitiviSayatvaM vodhyam / tatra idaM pamityatra idaM padametadarthaviSayakabodhajanakaM bhavatu iti / asmAt ityAderarthastu ayamartha etatpadajanyabodhaviSayatAvAn bhavatu iti / ityaM ca saGketitA'yaM. bodhajanakavRttitvamabhidhAtvamiti lakSaNaM paryavasannam / purAta vidbhiH saGketagrahopAyAH pradarzitAH, te yathA"zaktigrahaM vyAkaraNopamAnakozA''stavAkyAd vyavahAratazca / vAkyasya zeSAdvivRtervadanti sAnnidhyataH siddhapadasya vRddhAH // " vyAkaraNAt, upamAnAta, kozAda, AptavAkyAta, vyavahArAt, vAkyazeSAt, vivRteH siddhapadasya sAnnidhyAcca itthaM prakArASTakAt vRddhAH zaktigrahaM vadanti / atra prakAratrayaM pradazitaM vizvanAthakavirAjena / tatrAdI vyavahArAcchaktigrahaM prdrshyti-uttmvddhneti| uttamavRddhena = saMketagrahavatA prayojakena, madhyamavRkSa = prayojyam, uddizya = anUdha, "gAm Anaya" ityukte, taM = prayojyavRddhaM, gavAnayanapravRttaM = dhenvAnayanatatparam, upalabhya = anumAya, gavAnayanakriyayeti zeSaH / bAla: = saMketagrahA'bhAvavAn mANavakaH, asya = pUrvoktasya, vAkyasya = padasamUhasya, "gAm Anaye"tyAkArakasyeti bhAvaH / sAsnAdimatpiNDAnayanaM = galakambalalAgUlAdimajjantvAnayanam, arthaH = abhidheyaH, unameM saGketita ( mukhya ) arthakA bodha karanese pahalI vRttiko "abhidhA" kahate haiN| uttama buddha ke madhyama ddhako uddezya karake "gAya lAo" aisA kahanepara madhyama vRddhako gAya lAneke lie tatpara anumAna kara bAlaka isa vAkyakA "sAsnA (galakambala) Adise yukta piNDako lAnA artha hai aisA pahale samajha letA hai| pIche "gAyako bA~dho" "ghaDeko lAo" ityAdi vAkya meM anvaya aura vyatirekase gozabdakA sAsnA ( galakambala ) vAlA piNDa artha hai aura Anayana padakA lAnA artha hai aise saMketa ( zati. ) ko nizcaya karatA hai / isaprakAra vyavahArase zaktigrahakA yaha udAharaNa hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe - -- - - padyate, anantaraM ca 'gAM badhAna' 'azvamAnaya' ityAdAvAvApodvApAbhyAM gozabdasya 'sAsnAdimAnarthaH' Anayanapadasya ca 'AharaNamarthaH' iti saMketamavadhArayati / kaciJca prasidrapadasamabhivyAhArAta, yathA--'iha prabhitrakamalodare madhUni madhukaraH pibati' ityatra / kacidAptopadezAt , yathA-'ayamazvazabdavAcyaH' ityatra / taM ca tasketitama) bodhayantI zabdasya zaktyantarAnantaritA zaktirabhidhA naam| iti = evaM, prathamaM = pratipadaktigrahAtpUrva, pratipadyate = anumAnena budhyate / anantaraM ca = akhaNDavAkyajJAnasya pazcAditi bhAvaH / "gA badhAna, azvamAnaya" ityAdIukte sati, AvApodvApAbhyAm = anvavyatirekAbhyAm / tatsattve tatsattvam anvayaH, tadabhAve tadabhAvo vyatirekaH / gozabdasyeti / gozabdasattve sAsnAdimatpadArthabodhasattvam, ityanvayaH / Anaya zabdA'bhAve bAnayanapadArthabodhAbhAvaH iti vyatirekaH / gAM badhAna = gozabdasattve sAsnAdimatpadArthabodhasattvam, iti anvayaH / badhAneti zabdA'bhAve bandhana. padArthabodhA'bhAvaH iti vyatirekaH / / "azvam Anaya" ityatra azva rAbdasattve pRcchA''dimatpadArthabodhasattvam, itynvyH| "Anaye"tizabdAsasve AharaNapadArthabodhA'bhAva iti vyatirekaH / iti saGketaM = zaktim, avadhArayatinizcinoti / saGketagrahasya prakArAntaraM pradarzayati-- kvacicceti / kvacicca = kucicca / prasiddhapadasamabhivyAhArAt = prasiddhasya ( gRhItasaGketasya ), padasya ( zabdasya ) sama. bhivyAhArAt ( samIpoccAraNAt ), yathA-iheti / madhukarapadazakti jJAna rahitasya puruSasya iha = asmin, prabhinnakamalodare = vikasitakamalamadhye, madhukaraH, madhUni = puSparasAn pibati = dhayati / asmin vAkye ihetyAdInAM gRhItazaktikAnAM padAnAM samIpoccAraNAt vyutpitsuH puruSo madhukarapadasya bhramare zaktim avadhArayati / saGketagrahasya anya prakAra nidarzayati-kvaciditi / kvacit = kutracita, AptopadezAta-Aptasya (yathArthavaktaH) upadezAt (zikSaNAt ) zaktima avadhArayati iti zeSaH / rAgAdivazAdapi yo nA'nyathAvAdI sa Apta iti carake pataJcaliH / udAharati-ayam azvazabdavAcyaH ayaM bhAvaH-azva zabdasya zakti grahA'bhAvavAna puruSaH, kasmizcinmAMsapiNDe -"ayamazvazabdavAcya" iti Aptopadezena zaktimavadhArayati / ...... granthakAreNA'nuktA anye'pi zaktigrahaprakArAH pUrvanirzitapadyA'nusAreNa pradarzyante / kahIMpara prasiddha arthavAle padake samIpa uccAraNase zakti graha hotA hai / jaise"isa vikasita kamalake bIca meM baiThakara madhukara zahada pI rahA hai" yahA~ para prasiddhArtha pada kamalake samIpoccAraNase madhukara padakA bhramarameM zakti graha hotA hai / kahIM para Apta: (yathArtha vaktA) ke upadezase zakti graha hotA hai| jaise yaha azva zabdase kahA jAtA hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH saGa keto guhyate jAto guNadravyakriyAsu ca // 4 // jAtigopiNDAdiSu gotvAdikA / guNo vizeSAdhAnahetuH siddho vastu 1. tatra vyAkaraNAdapi zaktigraho bhavati / yathA-dakSasyA'patyaM pumAn dAkSiH iti "ata iba" iti sUtrega ipranyayena siddhasya dAkSipadasya vyAkaraNA'nusAreNa dakSA'patyarUpe'rthe zaktigraho bhavati / 2. kvacita upamAnAcchaktigrahaH / upamAnaM nAma sAdRzyajJAnaM, tRtIyaM pramANaM, tasmAdapi zaktigraho bhavati / yathA-gavayapadArthamajAnan puruSa: "yathA gaustathA gavaya" itivAkyApamAnAt gosadRze mAMsapiNDe ganayapadasya zaktimavadhArayati / ___3. kvanikozAcchaktigrahaH / marutvatpadArthamajAnanpuruSaH "indro marutvAnmaghavA biDojA: pAkazAsanaH / "iti kozAna marutvatpadasya indre zaktigrahamavadhArayati / 4. AptavAkAcchakti grahasyodAharaNaM granthakAradigA vaNitam / 5. vyavahAracchakti graho'pi tathaiva pUrva pradarzitaH / / 6. kvacidvAkyazeSAcchaktigrahI bhavati / yathA "yavamayazvarurbhavati" ityatra AryaprasiddhayA yavazabdo dIrghazke prasiddhaH, mlecchaprasiddhayA kaGgo prasiddhaH, ato yava padasya zaktigrahe sandigdhe sati yatrA'nyA oSadhayo mlAyante arthate modamAnA ivottiSThanti" iti vAkyazeSAta yavazabdasya dIrghazUke zakti grhH| 7. kvacita vivRteH ( vivaraNAt ) zaktigraho bhavati / yathA--"zaktiH kavitvabIjarUpaH saMskAvizeSa" iti / asyA vivRteH zakteH saMskAravizeSe zaktigrahaH / 8. kvacitsiddhapadasAnnidhyAcchaktigrahaH sa ca granthakAroktadizA pradarzita eva / uktasartha nigamaryAta-taM ceti / taM ca = tAdRzaM ca, saGketitaM = jAtasaGketam, ayaM = padA'rtha, bodhyantI pratipAdayantI, zabdasya-padasya, zaktyantarA'nantaritA = zaktyanta. rAbhyAm (anyavRttibhyAm), lakSaNA vyaJjanAbhyAm iti bhAvaH, anantaritA (avyavahitA) zaktiH=vRttiH, abhidhA nAma lakSaNAvyaJjanAbhyAM prathamamupasthitA mukhyA vRttirabhidheti bhAvaH / saGketagrahasthAnAni parigaNayati-saGaketa iti / jAtI= sAmAnye, guNadravyakriyAsu ca saGketo gRhyate ityanvaya: / 4 / / . kArikAM vivRNoti-jAtiriti / nityatve sati anekasamavetatva jAtivaM yahA~para Aptake upadezase ghor3e meM azva zabdakA zaktigraha huA hai / usa saGketita ( mukhya ) arthakA bodha karAnevAlI, zabdakA kisI dUsarI zakti ( vRtti ) se vyavadhAnazUnya zakti (patti ) ko "abhidhA" kahate haiN| jA' ...Na, dravya aura kriyAmeM saGketa (zakti ) kA grahaNa kiyA jAtA hai // 4 // zabda cAra prakArake hote haiM-jAtivAcaka, guNavAcaka, dravyavAcaka aura kriyAvAcaka /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe dharmaH / zuklAdayo hi gavAdikaM sajAtIyebhyaH kRSNagavAdibhyo vyAvartayanti ! dravyazabdA ekavyaktivAcino hariharaDitthaDavitthAdayaH / kriyAH sAdhyarUpa vastudharmAH pAkAdayaH / eSu hi adhizrayagAvaizrayaNAntAdipUrvAparIbhUto 38 = nityA satI yA anekAsu gavAdivyaktiSu samavAyasambandhena vartate sA jAtiriti bhAvaH / jAtimudAharati-jAtiriti / gopiNDAdiSu = vyaktiSu vidyamAnA gotvAdikA jAtiH / guNaM lakSayati- vizeSAdhAnahetutve sati siddha vastudharmatvaM ( dravyadharmatvam ) guNatvam / zuklatvAdivizeSAdhAnahetu: siddha: ( niSpanna:, na tu sAdhya: ) kriyArUpa: vastudharmaH dravyadharmaH guNa iti bhAvaH / vizeSAdhIna heturityanena jAtervyAvRttiH / guNaM vivRNoti - zuklAdayo hIti / zuklAdayaH = guNAH, gavAdikaM = vastu, sajAtIyebhya: = samAnajAtIyebhyaH, kRSNagavAdibhyaH, vyAvartayanti = vyavacchindanti / saGketagrahasthAnaM dravyaM vivRNoti -- dravyazabdA iti / ekavyaktivAcinaH = ekavyaktivAcakAH, hariharaDitthavirathAdayo dravyazabdA 'yadRcchAzabdA vA ucyante / kriyAM vivRNoti - vastudharmAH dravyadharmAH, sAdhyarUpAH = janyasvabhAvAH, pAkAdayaH kriyAH / eSu = sAdhyarUpavastudharmeSu, pAkAdiSviti bhAva: / adhizzrayaNA'va zrayaNAntAdipUrvAparIbhUtaH = adhizrayaNam ( cullyAM pAlyA AropaNam ) avazrayaNam (cullyA: sthAlyA avaropaNam), adhizrayaNAvazrayaNe ( dvandvaH ) / Adizva antazca antAdI ( dvandva ), "rAjadantAdiSu param" ityanena antapadasya pUrvanipAtaH / adhizrayaNAvazrayaNe antAdI yasya saH, "anekamabhyapadArthoM" iti bahuvrIhiH / pUrvazca aparazca pUrvAparI (dvandvaH) / apUrvAparI pUrvAparo yathA sampadyate tathAbhUtaH pUrvAparIbhUtaH / adhicaraNA'vazrayaNAntAdizcA'sau pUrvAparIbhUtaH (karmadhAraya.) / 'ayaM bhAvaH / adhizrayaNam AdibhUtaH, zravazrayaNam antabhUtaH etAdRzo yo vyApArakalApaH = kriyAsamUhaH sa pAkAdizabdavAcya kriyAzabda ityarthaH / atra mukhyo dhAtvarthaMstu phalaM, yathAstra pacevi klittiH / atra pUrvaH adhizrayaNAdiH, aparaH avazrayaNAdiH, tau ca pAkakriyA'vayavarUpa, tatra pUrvasya paraM prati sAdhanatvam, aparasya pUrvaM prati sAdhyatvam asti / 1 = 'go' Adi vyakti meM rahanevAle gotva Adi dharmako "jAti" kahate haiM / vizeSa arthake AdhAnake hetubhUta siddha vastudharmako "guNa" kahate haiN| jaise ki zukla Adi guNa gau Adi vyaktiko sabhAtIya kRSNaM gau Adise alaga karate haiM / ataH zukla nIla Adi vastuke siddha dharma guNa hai| eka vyaktike vAcaka hari, hara, Dittha aura share Adi dravyazabda haiN| inase eka hI vyaktikA bodha hotA hai / sAdhyarUpa pAka Adi vastuanni "kriyA" kahate haiM / ina sAdhyarUpa vastudhamoMmeM cUlhepara car3hAnA, pIche utAranA ityAdi pUrva aura apara sampUrNa kriyAsamUhako "pAka" Adi zabda kahate haiM / vyaktikI ina cAra upAdhiyoMmeM saMketa ( zakti) kA grahaNa hotA hai na ki vyakti / yadi sakala vyaktiyoMmeM saGketagraha hogA to vyaktiyoMke Anantyase Anantya
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH 39 - vyApArakalApaH pAkAdizabdavAcyaH / ejveva hi vyaktarupAdhiSa saMketo gRhyate,. na vyaktI, AnantyavyabhicAradoSApAtAt / atha lakSaNA mukhyAvAce tadya to yayAnyo'rthaH pratIyate / rUDhaH prayojanAdvA'sau lakSaNA zaktirarpitA // 5 // ato'vayavAnA pUrvA'parIbhAvo bhavati / tato bahavo vyApArA militA ekA mukhyA jiyA bhavati / taduktaM vAkyapadIye _ 'yAvatsiddhamasiddha vA sAdhyatvenA'bhidhIyate / AzritakramarUpatvAtsA kriyetyabhidhIyate / / iti / , itthaM ca saGketagrahasthAnAni catvAri jAtiguMNo dravyaM kriyA ceti / bhASyakAreNA'pyuktaM-"gauH zuklanako Ditya iti catuSTayI zabdAnAM pravRtti". riti / uktamarthamupasaMharati-ejveveti / eSu evajAtiguNadravyAkriyArUpeSu, vyakteH upAdhiSu-dharmeSu, saMketaH = zaktiH, gRhyate = svIkriyate / nanu arthakriyAkAritayA = arthAya ( dugdhAdirUpaprayojanAya ) yA kriyA ( goganayanAdikriyA ) tatkAritayA ( tannirvAhakatvena ) pravRttinivRttiyogyA gAdirUpA vyaktireva, ataH tava = gavAdi. vyaktAveva saGketaH = zaktiH, astu iti cet-- khnnddyti-neti| vyaktI sarUto na gRhyate / tatra hetu pradarzayatiprAnantyeti / gAvyiktAnAmAnantyena sarvatra zaktigrahe AnantyadoSApAtaH / yadi ca ekavyatAveva saMketagrahastadA vyabhicAradoSApAtaH / ayaM bhAvaH / sakalavyaktiSu zaktikalpane nAnAzaktikalpanAgauravam / kasyAMciyaktI ktikalpane tadatiriktavyaktiSu. vyabhicAra:- aprasaktiH / ato vyaktarupAdhiSu jAtyAdiSu saGketa grahaH / abhidhA'nantaraM lakSaNaM nirUpayati-malyA'rthavAgha iti / mukhyA'rthabAdhe rUDhaH prayojana't vA yayA tadya ktaH anyaH arthaH pratIyate aso lakSaNA zaktiH, ( sA ca ) apitA ityanvayaH // 5 // mukhyA'rthabAdhe-mukhyA'rthasya (zakyA'rthasya "gaGgAyAM ghoSaH" ityAdI gaGgA''di. rAbdasya jalamayAdyarthasya ) bAdhe (ghoSa ityAdI Adheye, prAcInamate anvayA'nupapattI, navInamate tAtparyAnupapattI ), rUDhaH = prasiddhaH, athavA prayojanA = lakSaNAphalAta, doSa hogaa| kisI vyakti meM saMketagraha kareM to usase itara vyaktiyoM meM aprasakti honese vyabhicAra hogaa| isa prakAra vyakti kI pUrvokta cAre upAdhiyoM meM saMketakA grahaNa hotA hai / / 4 // aba lakSaNAkA nirUpaNa karate haiMabhidhA zaktise nirUpita mukhya arthakA bAdha (prAcInoMke matameM anvayakI
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe sAhasikaityAdau kaliGgAdizabdo dezavizeSAdirUpe svArthessaMbhavam yayA zabdazaktyA svasaMyuktAn puruSAdIn pratyAyayati, yayA ca satyapAvanatyAdirUpAviti bhAvaH / atra-"lyabalope karmaNyadhikaraNe ca" iti lyablope karmaNi paramI bato kArDa prayojanaM vA uddizyetyarthaH / yayA = zaktyA, vRtyetyarthaH / prayukta mukhyAna yena kenacitsambandhena sambadaH, anyaH arthaH = mukhyA'rthabhinnaH arthaH sahAviriti bhaavH| pratIyate = bodhyate, asau = vyApAraH, lakSaNA zaktiH, sA ca pitA svAbhAviketarA IzvarAnudbhAvitA vA / atra "mukhyA'rthabAdhe" ityatra bAdhapadastha prAcInamatAnusAreNa "banvayA'nupapattirUpe'rthe sati "kAkebhyo dadhi rakSyatAm" ityAdI upAdAnalakSaNodAharaNe kAkapadasya mukhyA'rthe anvayA'nupapatterabhAvAta lakSaNAyA aprasaktiH syAt bataH mukhyA'sya bAdhe-tAtparyA'nupapattI ityarthaH karaNIyaH, tataH mukhyArthasya tAtparyAnupasyA. vadhyupapAtake lakSaNA / itthaM cA'tra lakSaNAyAM hetutrayaM bodhyaM-mukhyA'rthabAdhaH, mukhyAdhyasambandho rUDiprayojanA'nyatarazceti / tatra ca mukhyA'rthabAdhamukhyA'rthasambandhabogacakAdinyAyena militayoreva kAraNa, rUDhiprayojana yostu tRNA'raNimaNinyAyena kArapatApratyekameva kAraNatA / ayaM bhAvaH, yathA ghaTakAryotpatyartha militAnAmeva daNDacakrA. dInAM kAraNatA bhavati tava lakSaNAyAmapi mukhyA'rthabAdhamukhyArthasambandhayo militayoreva kArantA, na paarthkyen| evaMca bagni prati tRNA'raNimaNInA pratyekameva kAraNatA / tRta. hitottaravatinaM agni prati tRNasya kAraNatA, araNimanthanA'vyavahitottaravartinamagni prati baraNe kAraNatA tathA sUryakAntamaNyavyavahitottaravartinamagni prati sUryakAntamaNe kAraNatA, itvaM ca agni prati tRNAdInAM pratyekasya kAraNatA, tathaiva kaliGgaH sAhasika iti rUDhimaraNa lakSaNAyAM rUDhaH kAraNatA, evaM ca "gaGgAyAM ghoSaH" iti prayojanavatyAM lakSaNAyAM prayojanasya kAraNatA bodhyaa| kArikAM vivaNoti kaliGga iti / kaliGgaH sAhasikaH, kaliGga ="jagannA. pAtpUrvabhAge kRSNAtIrAlare zive / "kaliGgadezaH" ityuktalakSaNalakSito dezavizeSa', sAhasikA sAhasayuktaH ityAdI, sAhasasya cetanadharmatvAt kaliGgAdizabdo dezavizeSAdirUpe acetane, svA'rthe = vAcyarUpe, asaMbhavan anvayA'nupapatyA anupapadyamAnaH, yayA zabdazaktyA = padavRtyA, svayaMyuktAn = svena ( mukhyA'rthena dezavizeSeNa ) saMyuktAna = anupapatti, navInoMke matameM tAtparya kI anupapatti honepara rUDhi ( prasiddhi ) vA prayojana kA uddezyakara jisa ( vatti ) se anya arthakI pratIti hotI hai use "lakSaNA" kahate haiM / yaha zakti basti arthAt svAbhAvikase bhinna hai vA Izvarase udbhAvita nahIM hai / / 5 / / "kaliGgaH sAhasikaH" arthAt "kaliGgadeza sAhasI hai" ityAdi vAkyameM kaliGgaH Adi zabda dezavizeSa Adi rUpa svArtha ( mukhya artha ) meM anupapanna hokara jisa zabda zaktise sva-mukhya artha dezavizeSa, usake sAtha saMyuktaH-saMyogasambandhase vartamAna puruSaAdiyoMkI pratIti karatA hai ( rUDhimatI lakSaNAmeM ) /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdau gaGgAzibdo jalamayAdirUSArthavAcakatvAtprakRteDasaMbhavana svasya sAmIpyAdisaMbandhasaMbandhinaM taTAdi bodhayati, sA zabdasyApitA svAbhAviketarA IzvarAnudbhAvinA vA zaktilakSaNA nAma / pUrvatra hetU rUDhiH prsiddhirev| uttaratra 'gaGgAtaTe ghoSaH' ini pratipAdanAlabhyasya zItatvapAbanatAnizayasya bodhanarUpaM prayojanam / hetu vinApi yasya kasyacitsaMbandhino lakSaNe'nimaH syAna , ityuktam-rUDheH prayojanAdvA'sau' iti / maMgogAmba-dhamammaddhAn cetanAn puruSAna, pratyAyayati = vodhayati, itthaM rUDhimatI lakSaNAmudAhRtya prayojanavanImudAharati-yayA ca zabdazakrayA 'gaGgAyAM ghoSa:" gaGgAyA = gaGgApravAhe ghoSa - AbhIrapallI, ityAdI gaGgA''dizabdaH abhidhAzaktyAM jalamayA''dirUpA'rthavAcakatvAt, prakRte = gaGgAyAM ghoSa iti prastute prayoge, asaMbhavan ghoSAdhAratvena anvayae alabhamAnaH, svasya = atmanaH, jalamayAvarthasya, sAmIpyAdi. sambandhasambandhina - sAmIpasambandhasambaddhaM, taTa di = tIrAdirUpamartha, bodharyA = pratyAyayati, sAtAdazI zabdastha = padastha, arpitA = svAbhAviketarA IzvarA'nudbhAvitA vA zaktirlabhaNA nAma / ayaM pAvaH, bhATTamate svAbhAvikaH zabdavyApAraH abhidhA tata ikarA lakSaNA, naiyAyikamate "asmAcchabdAdayamoM boddhavyaH itIzvarasaGketaH zaktiH, sA ca IzvarodbhAvinA tyataH arthAdAyAtA, IzvarA'nudbhAvitA zaktirlabha NA nAma / pUrvatra "kaliGgaH sAhasika" iti pUrvasminnudAharaNe hetuH = kAraNaM, rUDhiH = prasiddhireva, uttaratraH- rattarasmina "gaGgAyAM ghoSaH" iti udAharaNe, gaGgAtaTe ghoSa iti prati. pAdanAta = lakSaNayA ke galata TarUpA'rthaprakAzanAta, alabhyasya = aprAdhyasya, zItatvapAvanatyA'tizayasya, bodhanarUpam =atizote atipAvane tIre ghoSaH iti vyArUpaM, prayojana-lakSaNAphalam / hetu vinA'pi = rUDhiyo janayoranyataraskAraNamantareNA'pi, yasya kasyacit samba'dhana: = mukhyA'rtha sambandhayuktasya, lakSaNe -- lakSaNAkaraNe, atiprasaGgaH = ativyAptiH syAt / ayaM bhAvaH, rUDhiM prayojanaM ca hetuvinA lakSaNAkaraNe 'kamale caraNA''ghAtaM mukhaM sumukhi te'karot / " ityatra nijitatvaM lakSyaM paramatra . ugI taraha 'gaGgAyAM ghoSaH" arthAt "gaGgApara AbhIroMkA grAma hai" ityAdi vAkya meM gaGgAdi zanda jalamayAdi (pravAha rUpa arthakA vAcaka honese prakRta ( prastuta ) gaGgA zabdame, anvayameM anupapanna hokara apane jisa zabdazaktise gaGgA zabdake sAmIpya Adi sambandhase sambaddha taTa AdikA bodha karAtI hai, vaha zabdakI apitA = arthAt svAbhAvikase bhinna athavA Izvarase anudbhAvita zaktiko "lakSaNA" kahate haiN| pahale "kaliGgaH sAhasikaH" isa vAkya meM hetu rUDhi arthAt prasiddhi hI haiM / dUsare "gaGgAyAM ghoSaH" ina nAkya meM "gaGgAtaTameM ghoSa hai" aise pratipAdanase adha
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe kecitta 'karmaNa kuzala:' iti rUDhAvudAharanti / teSAmayamabhiprAyaH -- kuzA~llAtIti vyutpattilabhyaH kuzapratirUpo mukhyo'rthaH prakRte'saMbhavan vivecakatvAdisAdhamyasambandhasambandhinaM dakSarUpamathaM bodhayati / tadanye na manyante / kuzaprA hirUpArthasya vyutpattilabhyatve'pi dakSarUpasyaMva mukhyArthatvAt / anyaddhi hetvabhAvAt neyA'bhidhAnAM dASaH, sa ca saptame paricchede vakSyate, ata ukta--"rUDheH prayojanAdvA'so" iti / 42 atha kAvyaprakAzakArasya rUDhimatyA lakSaNAyA udAharaNaM dUSayati- kecitviti / kecit = kAvyaprakAzakArAdayaH / " karmaNi kuzala" iti rUDho udAharanti / teSAM = kAvyaprakAza kArANAm, ayam, abhiprAya: = Azaya: - "kuzala" ityatra "kuzaM lAti" ( Adatte ) iti "Ato'nupasarge kaH" iti sUtreNa kapratyayena niSpannasya kuzalazabdasya vyutpattilabhyaH = avayavA'rthaprApyaH, kuzagrAhirUpaH = kuzagrAhakarUpaH, mukhyaH = zakyaH, arthaH, prakRte = prastutakarmapadAnvaye, asaMbhavan = yogyatAmalabhamAnaH, vivecakatvA disAdharmya sambandhasambandhinaM vivecakatvAdi ( durvAtRNAdiparihArakatvarUpaM yadvivecanaH batRtvam ) yat sAdharmyaM ( samAnadharmavattvam ) tadrUpo yaH sambandha: tena sambandhinaM ( sambaddham ) dazarUpaM nipuNarUpam, artha bodhayati lakSaNayA pratipAdayati = ayaM bhAva:, ' karmaNi kuzala" ityatra kuzalapadasya kuzagrAhakasvarUpo vyutpatti labhyo yo mukhyArtha: saH "karmaNI' tyatra anvayam alabhamAnaH lakSANayA kuzagrahaNe durlAtRNAdiparihArakatvarUpaM dvivecakatvaM tatsAdharmyasambandhena sambandhinaM karmaNi dakSarUpamarthaM pratyAyayati / pUrvoktaM kAvyaprakAzakA ramataM dUSayati - tadanya iti / tat = matam, anye = AcAryAH atra vizvanAtha kavirAjasyApi parigrahaH / na manyante = na svIkurvanti / tatra hetumupapAdayati- kuzeti / kuzAgrA hirUpA'rthasya = kuzagrAhakarUpavAcyamya, vyutpattilabhyatve'pi=prakRtipratyagbadhaprApyatve'pi dakSarUpasyaiva, mukhyArthatvAt = zakyA'rthatvAt ato mukhyArthabAdhAbhAvAt kathaM lakSaNeti bhAvaH / hetvantarAmyupanyasyati - pranyaddhIti / zabdAnA = padAnAM vyutpatti nimitta = vyutpatteH ( avayavA pratIteH ) nimittam ( kAraNam ), vyutpatti labhyA'rthapratIto prakArIbhUto dharmoM vyutpattinimittaM yathA gozabdasya zItalatva aura pAvanatva ke AdhikyakA bodha karanA prayojana hai| hetuke vinA jisa kisI bhI sambandhI = mukhya artha ke sambandha se yuktakI lakSaNA kareMge to atiprasaGga ( avyaH pti ) hogA isalie kahA hai- "rUDhe: prayojanAdvA'sau " kuchaloga kAvyaprakAzakAra ) karmaNi kuzala:" isako rUDhimatI lakSNAkA udAharaNa batAte haiM / unakA yaha abhiprAya hai, ' kuzAn lAti" arthAt kuzoMko lAtA hai, isameM kuzala padakA vyutpatti se labhya kuzagrAhakatva rUpa mukhya artha yahA~para anupapanna hotA huA vivecakatva ( dUrvA tRNa AdikA parihArakatvarUpa ) Adi sAdharmya sambandhase sambaddha dakSa ( nipuNa ) rUpa arthakA bodhana i
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH zabdAnAM vyutpattinimittabhanyacca pravRttinimittam / vyutpattilabhyasya mukhyAthatve 'gauH zete' ityatrApi lakSaNA syAt / 'gamejhaiH' ( unnaadi-2|67) iti gamadhAto?pratyayena vyutpAditasya gozabdasya zayanakAle pryogaat| tadbha dAnAhamukhyAthasyetarAkSepo vAkyArtha'nvayasiddhaye / sthAdAtmano'pyupAdAnAdeSopAdAnalakSaNA // 6 // gamanakartRtvam / anyat = aparaM, pravRttinimittaM = pravatteH ( zabdAnAmarthabAdhanazakteH ) nimittaM ( kAraNaM, prayojakamityarthaH ), zakyatA'vacchedakamiti bhAvaH / saMketagrahe prakArIbhUto dharmaH pravRttinimittaM yathA gotvam / / * dRSTAntopAdAnena kAvyaprakAzakAramate asvasatAM prdrshyti-vyutpttilbhysyeti| vyutpattilabhyasya = avayava 'rthapratItiprApyasyA'rthasya, mukhyA'rthatve = zakyA'rthatve, 'gauH zete" ityatrA'pi lakSaNA syAt, atra hetumupapAdayati-"goMH " iti| "gameDoM: iti uMNAdisUtreNa gamladhAtoH vyutpAditasya kRtavyutpatteH, gozabdasya zayanakAle'pi prayogAt / ayaM bhAvaH / gozabdasya vyutpattirUpo'yoM gamana rtRtvarUpaH, pravRttirUpo'rtho gotvajAtirUpaH, tasyaiva mukhyA'rthatvam / vyutpattilabhyasya = gamanakartRtvarUpasya, mukhyA'rtha ve = zakrA'rthatve "gauH zete" ityatrApi lakSaNA syAt, gamanakartRtvarUpasya gozabdasya "goH zete" ityatrA'pi prayogAt mukhyA'yaMbAdhAt lakSaNA svIkartavyA, paraM gozabdasya pravatinimittaM gotvaM zakyatAvacchedakamataH mukhyA'rthabAdhA'bhAvAt lakSaNAyA aprasaktiH / prakRte ca vyutattinimittasya pravRtti nimittasya cA'rthasya bhinnatvAt "karmaNi kuzala" iti prayoge kuzalapadasya dazarUpA'rthasyava mukhyA'rthatvAt, ato'tra bAdhA'bhAvAllakSaNAyA aprasaktiH / tadbhadAna = tayoH ( rUDhiyojanAbhyA dvidhoktayolaMkSaNayoH ), bhedAn = vizeSAn Aha / bhidyate'neneti bhedaH = vizeSaH / tatropAdAnalakSaNA lakSayati mukhyA'rthasyeti / ( yayA ) mukhyA'rthasya vAkyA'ya anvayasiddhaye itarA''kSapaH, (tatra ) AtmanaH api upAdAnAta eSA upAdAnalakSaNA ityanvayaH / ( yayA = paktyA) mukhyA'rthasya = zakyA'rthasya, vAkyA'rthe = samIpoMkaratA hai / unase bhinna aura loga isa bAtako nahIM mAnate haiN| vyutpattise kuzala padakA kuzagrAhaka rUpa arthako prApti honepara bhI isakA dakSArUpa hI mukhya artha hai / kyoMki zabdoMkI vyutpattikA nimitta aura pravRttikA nimitta minna bhinna hotA hai| vyutpattilabhya arthako mukhya artha mAneMge to "gauH zete" gAya sotI hai yahA~ bhI lakSaNA hogI, kyoMki "gameDoMH" isa sUtrase gamadhAtuse Do pratyayase niSpanna go zabdakA zayana kAlameM. prayoga honese yahAM bhI lakSANA karanI pdd'egii| lakSaNAke bheda batalAte haiM-vAkyArtha meM mukhya arthake anvayakI siddhike lie
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe rUDhAvupAdAnalakSaNA yathA-'zveto dhaavti'| prayAjane yathA-'kuntAH pravizanti' / anamohiM zvetAdibhiH kuntAdibhizcAcenitayA kevalardhAvanapravezanakriyayoH kartRtayAnvayamalabhamAnairetasiddhaye Atmasambandhino'zvAdayaH puruSAdayazcAkSiSyante / pUrvatra prayojanAbhAvAdiH , uttaratra tu kuntAdInAccAritapadasamUhe, anvayasiddhaye = saMsarganirvAhAya, itarA''kSopaH = itarasya ( mukhyA'rthabhinnA'rthasya ) AkSepaH = pratyAyanam, tatra ca AtmanaH api = mukhyA'rthasya api, upAdAnAt = grahaNAt, eSA = iyam ugadAnalakSaNA / / 6 // udAharati-rUDhAviti / anayoH = "zveto dhAyati" "kuntAH pradizAnti" etayoH / acetanatayA = jaDatvena, vastutastu = guNatvena acetanatvena, kevalaiH = zvetatva. kuntatvaviziSTaH, dhAvanapravezanakriyayoH = zIghragamanapravezakaraNakarmaNoH, kartRtayA = vyApArAzrayatvena, anvayaM = kriyApadasaMsargam, alabhamAnaH = aprApnuvAdbha., etalliddhaye = dhAvanapravezanakartRtvA'nvayanirvAhAya, AtmasambandhitaH - zvetakuntasambandhayuktAH, zvetaguNasamavAyinaH kuntasaMyogina iti yathAyathaM bodhyAH / azvAdara: puruSAdayazra AkSi. pyante = pratyAyyante / ayaM bhAvaH, zveto dhAvati ityatra zvetapAya guNavAcakatvAttasya dhAvana kriyAyA kartRtvena anvayA'papatte' kartRtvA'nvayanirvAhAya mavAyasambandhena zvetaguNayukto'zvaH AkSipyate / atra prayojanAmAvADhiH / vaiyAkaraNamate tu atra lakSaNA naa''vshykii| zvetaH ( guNaH ) asyAstIti jveta:, zvetazAta "rasAdibhyazce"ti sUtreNa matuppratyayaH, tasya ca "guNavacanebhyo matupo lugiSTaH" iti vArtikena luki sati zveta ityasya zvetaguNayukta ityartho bhavati, tatazva zaktigrahaH hetubhUtAdvacAraNAda, "guNe zaklAdayaH puMsi guNiliGgAstu tadvati" iti kozAccaM "zveta' ityasya zvetaguNayukta iti zakyArthaH, tasya dhAstItyatra anvayopapattiH, tatazcA'tra lakSaNA neSya / paraM naiyAyikA AlaGkArikAzca "zveto dhAvati" ityatra prAthamikopasthitiviSayatA zvetaguNasyaiva pratipattiH, tasya ca dhAvanakriyAyAmanvayA'nupapatteH, lakSaNAyA guNino'zvAdeH pratItiriti vadanti / jA~ anya arthakA AkSepa hotA hai vahA~para mukhya arthakA bhI grahaNa honese use "upAdAnalakSaNA" kahate haiM / / 6 // __rUDhimeM upAdAnalakSaNA jaise-'zveto dhAvati" ( sapheda daur3a rahA hai)| prayojanameM upAdAna lakSaNA jaise-kuntAH pravizanti (bhAle praveza kara rahe haiN| ) ina do udAharaNoMmeM "zveto dhAvati" yahA~para kevala zveta Adi aura "kuntAH pravizanti" . yahA~para kevala kunta Adi acetana ( jar3a) honese dhAvana aura pravezana kriyA kartA hokara anvita nahIM ho sakate haiM ataH anvayakI siddhi ke lie zveta varNavAle azva AdikA aura kuntake dhAraNa karanevAle puruSa AdikA AkSepa karate haiM / "veto
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH matigahanatvaM prayojanam / atra pta mukhyArthasyAtmano'pyupAdAnam ! laaNalakSaNAyAM tu parasyaivopalakSaNamityanayorbhedaH / iyamevA jahatsvArthetyucyate / arpaNaM vaya vAkyArthe parasyAnyasiddhaye / upalakSaNa hetutvAdeSa! 45 lakSaNalakSaNA // 7 // rUDhi prayojanayorlakSaNalakSaNA yathA - 'kaliGgaH sAhasika : ' 'gaGgAyAM ghoSaH' iti ca / anayohiM puruSataTayorvAkyArthe'nvayasiddhaye kaliGgagaGgAzabdAvAtmAnamarpayataH / evaM ca "kuntAH pravizanti" ityatra kuntAnAmacetanatvena pradezanakriyAyAM vartRtvena anvayA'nupapatteH kartRtvA'nvayanirvAhAya kuntasaMyogayuktAH puruSA AkSipyante / atra kuntayuktAH puruSAH pravizantIti abhidhAnAdalabhyaM kuntAdIna tinatvaM prayojanam (lakSaNAphalam ) / atra ca = upAdAnalakSaNAyAM mukhyA'rthasya Atmana: ( zvetasya kuntasya ca ) api upAdAnaM = grahaNam, ata iyamupAdAnalakSaNApadavAcyA / lakSaNalakSaNAyAM tu parasya == lakSyA'rthasya eva, upalakSaNa = mukhyA'yaM vihAyopasthApanam / iyam eva = upAdAnalakSaNA eva ajahatsvArthA ajahat ( atyajan ) svArtha: ( mukhyA'rthaH ) yAMsA, "ajahallakSaNaM" tyapi asyA nAmAntaram || 6 || lakSaNalakSaNAM lakSayati- praNamiti / ( yatra ) vAkyArthe parasya = amukhya !-- rthasya, anvagasiddhaye == saMsarganirvAhAya, yayA (vRtyA ), svasya = mukhyA'rthasya, gaGgAderiti bhAvaH / arpaNa = parityAgaH, upalakSaNahetutvAt = amukhyA'rtha mAtrabodhanakAraNatvAt, eSA = iya, lakSaNalakSaNA // 7 // lakSaNalakSaNAmudAharati- rUDhiprayojanayoriti / ruDhiprayojanayorlakSaNalakSaNA yathA "kaliGga: sAhasikaH " "gaGgAyAM ghoSa" iti ca / anayoH = udAharaNayo:, puruSataTayoH = "kaliGgaH sAhasikaH" ityatra puruSasya, "gaGgAyAM ghoSa" ityatra taTasyeji dhAvati" yahApara prayojana na honese rUDhimatI lakSaNA / "kuntAH pravizanti" yahA~ para kuntoMkI atigainatA prayojana hai / upAdAna lakSaNAmeM mukhyArthakA bhI grahaNa hotA hai| lakSaNalakSaNA meM to lakSya artha kA hI upalakSaNa hotA hai yaha ina donoMkA bheda hai / ise hI ajahatsvArthA' kahate haiM // 6 // lakSaNalakSaNAkA lakSaNa karate haiM- vAkyArtha meM para = mukhya artha se bhinna arthakI anvayasiddhike lie jahAM mukhya arthakA samarpaNa hotA hai vahA~ lakSaNalakSaNA hotI hai / yaha upalakSaNa ( amukhya arthamAtrake bodhana ) kA kAraNa hotI hai / / 7 // rUDhimeM lakSaNalakSaNA - " kaliGgaH sAhasikaH" / prayojana meM lakSaNalakSaNA jaise 1
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 sAhityadapaNe yathA vA'upakRtaM bahu tatra kimucyate, sujanatA prathitA bhavatA param / vidadhadIdRzameva sadA sakhe ! sukhitamArasva tataH zaradAM zatam / / ' atrApArAdInAM vAkyArthe'nvayasiddhaye upakRtAdayaH zabdA aatmaanmpynti| apakAriNaM pratyupakArAdipratipAdanAnmukhyArthabAdho vaiparItyalakSaNaH sambandhaH, phalamapakArAtizayaH / iyameva jahatsvArthatyucyate / bhAvaH / vAkyA'rthe, anvayasiddhaye = saMsarganihAya, kaliGgagaGgAdizabdau = mukhyA'auM, AtmAnaM = svasvArthamarpayataH = samarpayataH / udAharaNAntaraM pradarzayati---upakRtamiti / sakhe | bhavatA bahu upakRtaM sujanatA paraM prathitA / tatra kim ucyate ? IdRzam eva sadA vidadhat tataH zaradAM zata sukhitam AstvetyanvayaH / __kaMcidapakAriNaM prati kasya citpIDitasyoktiriyam / he sakhe ! = he mitra !, bhavatA-tvayA, bahu-adhikam, upakRtam--upakAraH kRta iti bhAvaH, evaM ca sujanatA = saujanyaM, param = atyantaM, prathitA = prakAzitA / tatra tayoH tvadupakArasaujanyayoviSaya iti bhAvaH / kim, ucyate = abhidhIyate, IdRzam eva = etAdRzam eva upakaraNa. saujanyaprakAzanam eva, sadAsarvadA, vidadhat = kurvan, tataH = tadanantaraM, zaradAM-zatavarSazataM yAvat, sukhita = sukhayuktaM yathA tathA, Asva = tiSTha, itthaM mukhyo'rthaH / atra = asminpadya, apakArAdInAm = apakAradurjanatAzatruduHkhitAnAM padAnAM, vAkyA'rthe anvayasiddhaye - saMsarganirvAhAya, upakRtAdayaH = upakRtasujanatAsakhisukhita. rUpAH zabdAH = padAni, AtmAnaM svam, arpayanti = parityajanti, tatazca upakRtam ityasya lakSyA'rthaH "apakRtam" "sujanatA" ityasya "durjanatA", "sakhe" ityasya "zatro" "sukhitam" ityasya duHkhitam iti yathAsvaM lakSyA'rthA boddhavyAH / ___ apakAriNaM prati = apakArakAriNaM prati = upakArAdipratipAdanAt = upakArAdizabdaprayogAta, mukhyA'rthabAdhaH = zakyA'rthabAdha:, lakSaNAyA hetuvizeSaH, vaiparItya. lakSANaH = vaiparItyasvarUpaH, sambandhaH, phalam, apakArA'tizayaH = apakRtyadhikatA lakSaNAyAH prayojanamiti bhAvaH / iyam eva = lakSANalakSANA eva, "jahatsvArthA" ityucyate / asyA nAmAntaraM jahallakSaNA'pi / jahat = parityajan, svA'rthaH = mukhyA'rtho yAm iti bahuvrIhisamAsaH / "gaGgAyAM ghossH"| ina donoMmeM kramase vAkyArthameM puruSa aura taTake anvayakI siddhi ke lie "kaliGga" aura gaGgA zabda apane mukhyArthakA samarpaNa karate haiN| .. athavA-upakRtam0 apakArIko koI kahatA hai-- "he mitra ! Apane bahuta upakAra kiyA hai, kyA kahanA hai Apane atyanta saujanyakA vistAra kiyA hai| Apa aine
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH AropAdhyavasAnAbhyAM pratyekaM tA api dvidhA / tAH puurvoktaashcturbheilkssnnaaH| viSayasyAnigINabhyAnyatAdAtmyAtItikRt // 8 // sArokA, spAnnigINasya matA saamaanikaa| punarapi lakSa mAyA vaividhya pratipAdayati-mArapeti / AropA'vatAbhyA tA: pratyekApa dvidhA atynvyH| AropA'dhyavasAnAnAm -viSayaviSayiNa dena upanyAsa AropaH, viSayiNA viSayasya tirobhAva: adhyabasAnam, tAbhyAM, tA:lakSaNAH, pratyekamapi, dvidhA - dvAbhyA prakArAbhyAM, boddhamA iti zeSaH / lAH- pUrvotA: caturbhedalakSaNA: = do prayojane ca-upAdAnalakSaNA lakSaNalakSaNA cAnayoH bhedAbhyAm 'iti zeSaH / ___atha sA'ropAM lakSaNAM lakSayati-viSayasyeti / (viSayiNA ) anigIrNasya viSayasya anyatAdAtmyakRt sA''ropA syAdityanvayaH // 8 // (viSayiNA = AropyamANena, lakSyA'rthena zvetaguNaviziSTena iti bhAvaH ), anigIrNasya atirohitasya, viSayasya = AropaniSayasya, anyatAdAtmyapratItikRt= anyena (viSayiNA = zvetaguNaviziSTena lakSyArthena ) tAdAtmyapratItikRt ( abhedapratItikRta ) yA lakSaNA, sA sAropA syAt / AropeNa sahitA sAropA // 8 // hI karmako karate hue sau sAla taka sukhapUrvaka jIte rhe| isa vAkyArthameM apakAra AdiyoMke anvAkI siddhi ke lie apakRta Adi zabda apane svarUpakA samarpaNa karate haiN| apakArIke prati. upakAra AdikA pratipAdana karanese mukhyA'rthakA bAdha ( anvayA'nu. pAtti ) hai / vaiparItyarUpa sambandha hai| apakArakA Adhikya phala ( prayojana ) hai / ise hI jahatsvAryA ( jahallakSaNA ) kahate haiM // 7 // Aropa aura adhyavasAyase pUrvokta cAra bhedoMvAlI lakSaNAke phira do bheda hote haiM / viSaya ( upameya ) aura viSayI ( upamAna ) ke bhedase sthitiko "Arog" aura jahA~ para viSayI ( upamAna ) se viSaya ( upameya ) kA tirobhAva ho jAtA hai use "adhyavasAna" kahate haiN| isa prakAra phira do bheda ho jAte haiM, yaha abhiprAya hai / anigIrNa = anAcchAdita arthAt (zabdase pratipAdita ) viSaya ( upame)kA anya. (viSayI arthAt upamAna ) se nAdAtmya (abheda) kI pratIti karane vAlI ko "sAropA" kahate haiM / / 8 // nigIga:-AcchAdita arthAH (mandase) atirAdita viSaya (upameya) kA anya. (viSayI arthAt upamAna ) se tAdAtmya ( abheda ) kI pratIti karanevAlIko sAdhyavasAni kA kahate haiN|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 sAhityadarpaNaM viSayiNA aniMgIrNasya viSayasya tenaiva saha taadaatmyprtiitikRtsaaropaa| iyameva rUpakAlaGkArasya bIjam / / rUDhAvupAdAnalakSaNA sAropA ethA-'azvaH zveto dhAvati' / atra hi zvetaguNavAnagdho'nigINasvarUpaH svasamavetaguNatAdAtmyena pratIyate / prayojane yathA-'ete kuntAH pravizanti' / atra sarvanAmnA kuntadhAri puruSanidezAt sAropatvam / sAdhyavasAni kA lakSyAta-nigorNasyati / ( vipanA = AzaSyamANena, zvetaguNa viziSTeneti bhAvaH), nigoNasya = tirohitasya, piyasya = mukhmA'rya-ya azvAderiti bhAvaH / anyatAdAtmyapratItikRta = andhana (lakSyA'rthena tAdAtm pratItikRt ( abhedapratItikRta ) sAdhya va sAnikA, matA = abhigatA / tatra iyam eva = sAropA lakSaNA eva, rUpakA'laGkarasya vIja = minim / rUDhI upAdAnalakSaNA sA''ropA yathA-azvaH zveto dhAti / atra hi zveta guNavAn azva AropaviSayaH, viSayiNA AropyamANena zvetena, anigINasvarUpaH = atirohitasvarUpaH, svasamavetaguNatAdAtmyena-svasmin ( AropaviSaye azve ) samavetaH ( samavAyasambandhena vartamAna. ) yaH zvenaguNaH, tasya tAdAtmyena ( abhedena ) pratIyate = jJAyate / lakSyA'rthapratIteH prAgiti bhAvaH / prayojane upA0 sAropA yathA-"ete kuntAH prvishnti"| atra viSayiNA=AropyamANena kuntapadena, ani gIrNasya-zabdapratipAditasya, diSayasya= AropaviSayasya etatpadavAcyasya puruSasya; anyatAdAtmyapratotikRta-anyena (viSayiNA AropyamANena kuntapadena ) tAdAtmyapratItikRt ( abhedapratItikRt ) sAropA / atra = udAharaNe, sarvanAmnA = etatpadena, AropaviSayeNeti bhAvaH / kunnadhAripuruSanidezAt =. vRttimeM inakA spaSTIkaraNa karate haiN| viSayI ( upamAna ) se anigIrNa anAcchAdita arthAt zabdase pratipAdita viSaya ( upameya ) kA usI (viSayI ) ke sAtha tAdAtmya ( abheda ) kI pratIti karanevAlIko "sAropA" kahate haiM / yahI sAropA lakSaNA rUpaka alaGkArakA bIja hai| rUDhimeM upAdAna lakSaNA sAropA-"azvaH zveto dhaavti"| / sapheda ghor3A daur3a rahA hai / ) yahA~ zveta guNavAlA azva apane viSayI ( upamAna ) se anigINasvarUpa arthAt zabdase pratipAdita svarUpa viSaya ( upameya ) hokara svasamavetaguNatAdAtmyase arthAt 'sva' huA Aropita viSaya azva, usameM samaveta (samavAya sambandhase vidyamAna ) guNa huA zvetaguNa usake tAdAtmyaM ( abheda ) se pratIta hotA hai| zveta zabdakI zvetaguNa viziSTameM prasidise rUDhi hai / zveta guNa apane vAcyArya: ke sAtha lakSyA'rtha azvako bhI pratipAdita karatA hai isalie upAdAna lakSaNA huI aura viSayI zvetase anigINaM svarUpa azva (viSaya ) ke sAtha zvetakA tAdAtmya (abhena)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'dvitIyaH paricchedaH rUDhau lakSaNalakSaNA sAropA yathA-' - 'kaliGgaH puruSo yudhyate / atra kaliGgapuruSayorAdhArAdheyabhAvaH sambandhaH / prayojane yathA - ' AyughRtam / atrAyuSkAraNamapi ghRtaM kAryakAraNabhAvasambandha sambandhyA yustAdAtmyena pratIyate / anyavelakSaNyenAvyabhicAreNAkaratvaM prayojanam / sAropAtvam / kuntAdInAmatigahanatvaM prayojanam / kAvyaprakAzakAramate tu atra viSayasya sAmAnyavAcinA sarvanAmnA nirdeze'pi vizeSarUpeNa upasthiterabhAvAnneyaM sAropA api tu sAdhyavasAnaM paraM sannikRSTAdikAleSu idamAdizabdAnAM vAcakapadavadupasthitiviSayAda anigIrNarUpatvAtsAropAtvamiti vizvanAtha kavirAjamatam / rUTho lakSaNalakSaNA sAropA yathA - "kaliGgaH puruSo yudhyate" / kaliGgapadasya mukhyA'rthasya dezavizeSasya parityAgAlakSaNalakSaNA, puruSapadena lakSyAryopAdAnAdanigIrNatvam / atra kaMliGgapuruSayorAdhArA''dheyabhAvaH sambandhaH / prayojane lakSaNa 0 sAropA yathA - "AyurdhR tam" / atrAyu:padena mukhyArthasya parityAgAllakSaNalakSaNA; anigIrNasvarUpe AropaviSaye ghRte AyuSa AropAt sAropA, atra AyuSkAraNamapi ghRtaM kAryakAraNabhAvasambandhena sambandhi (kAryatAsambandhavat ) yat AyuH tasya tAdAtmyena ( abhedena ) pratIyate = jJAyate / anyabailakSaNyena = amnAdivasAdRzyena, avyabhicAreNa = vyabhicArA'bhAvena ca hetunA, Ayu6karatvaM = jIvita kAlavardhakavaM, prayojanaM = lakSaNAphalam / atrAyeM - "annAdiSTaguNaM viSTaM, viSTAdaSTaguNaM payaH / paso'STaguNaM mAMsaM mAMmAdaSTaguNaM dhRtam // ghRtAdaSTaguNaM tailaM, mardayenna tu bhakSayet / pratIta hotA hai yaha udAharaNa huA / prayojanameM upAdAnalakSaNA sAropA - "ete kuntAH pravizanti" / ( ye bhAle praveza karate haiM) / yahA~para "ete" isa sarvanAmase kunnadhArI puruSoMkA nirdeza honese aura kuntoMke sAtha unakA tAdAtmya pratIta hotA hai ataH sAropA huI aura lakSyA'rtha ke sAtha kuntoMkI bhI pratIti hotI hai isalie upAdAna hai / kuntoMkA ati gahanatva prayojana hai / rUDhimeM lakSaNalakSaNA sAropA - "kaliGgaH puruSo yudhyate" / ( kaliGga puruSa yuddha karatA hai ) / kaliGgapada mukhyA'yaM dezavizeSakA parityAga karake kaliGga dezavAsI puruSakA upalakSaNa hai / puruSapadake sAtha tAdAtmya ( abheda ) - pratIdi se saropA hai | kaliGga aura puruSakA AdhArA''dheyabhAva sambandha hai / Aropa huA isa prakAra rUDhimeM sAropA upAdAnalakSaNAkA yaha 1 prayojanameM lakSaNalakSaNA sAroSA - "AyurdhRtam" / (Ayu ghI hai) ghI AyukA kAraNa hai, to bhI vaha kAryakAraNabhAva sambandhase sambandhI Ayuke sAtha abhedarUpase pratIta 4 sA0
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe yathA bA - rAjakIye puruSe gacchati 'rAjAsoM gacchati' iti / atra svasvAmibhAvalakSaNaH sambandhaH / yathA vA agramAtre'vayavabhAge 'hasto'yam' / atrAvayavAvayavibhAvalakSaNasambandhaH / 'brAhmaNe'pi takSA'sau' / atra ityAyurvedazAstrokti: pramANam / ( evameva "Ayurevedam" iti zuddhAyAH sAdhyavasAvAyA lakSaNAmA udAharaNaM pradarzitam / atra idaMzabdena sarvanAmnA sannikRSTatvarUpeNaiva khAderu sthitiH na tu ghRtatvAdirUpeNeti AropaviSayavAcakapadA'bhAvena na sAro pAtvamiti ) / are lakSaNAM bIjaM vividhaM kyasambandhaM darzayan sAropAyA eva bahUnyudAharaNAni darzayati- - yathA vA rAjakIya iti / rAjakIye = rAjasambandhini, puruSa, gacchati-- "rAjA'sau gacchati" iti / iyamapi sAropA prayojanavatI lakSaNalakSaNA / atra "aso" ini sarvanAmapadena lakSyArthe puruSe nirdiSTe rAjJo'bhedAropAt sAropA / atra svasvAmibhAvalakSaNa: sambandhaH / puruSaH svaM rAjA ca svAmI rAjasadRzojjvalavezatvaM rAjasahasA'laGghayazAsanatvaM vA prayojanam / yathA vA prapramAtra iti / agramAtre avayavamAge "hasto'yam" iti iyaM rUmitI sAropA lakSaNalakSaNA / atra prayojanAbhAvAdrUDhireva / evaM ca vatra avayavA - vayavibhAvalakSaNa: sambandhaH / hastaH avayavI, tadagrabhAgaH avayavaH / hastA'vayave agre'pi hasta zabdaprayogaH / paTakadeze dagdhe'pi paTo dagdha iti vyavahAravat / brAhmaNo'pi " takSAssau" / iyaM prayojanavatI sAropA lakSaNalakSaNA / atra tAtkarmyalakSaNaH sambandhaH / tAtkarmyamatra takSasadRzakathaM kAritvam / brAhmaNo'pItyatra apipadena takSetarakSatriyAdiparigrahaH / samastatakSakarmaNi naipuNyaM prayojanam / hotA hai / anna Adise vilakSaNatAse aura avyabhicArase Ayu bar3hAnA isakA prayojana hai| athavA rAjAke kisI puruSake jAneke samayameM "rAjA aso gacchati" "yaha rAjA jAtA hai" aisA prayoga hotA hai, yaha sA''roMpA prayojanavatI lakSalakSaNA hai / yahA~ "aso" isa sarvanAma padase lakSyArtha puruSakA nirdeza honese usakA rAjAke sAtha abheda Aropase "sAropA" hai, svasvAmibhAvasambandha hai, puruSameM "svatva" hai aura rAjA meM "svAmitva" hai / rAjAkA sadRza ujjvalaveza honA vA rAjAke samAna alaGghaya zAsana honA prayojana hai / athavA hAthake agramAtra avayavabhAgameM "hasto'yam" yaha hAtha hai aisA prayoga hotA hai usameM avayavA'vayavibhAvasambandha hai / hAtha avayavI hai, usakA agra bhAga avayava hai / yaha rUDhimatI sAropA lakSaNalakSaNA hai / bar3haI kA kAma karanevAle brAhmaNako bhI "takSAso" kahate haiM, yaha prayojanavatI sAropA lakSaNalakSaNA hai| isameM tAtkarmyalakSaNa sambandha hai / yahA~para takSA ( bar3haI ) ke sadRza karma karanA hI tAtkarmya sambandha hai /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH - tAtkarmyalakSaNaH / indrArthAsu sthUNAsu 'amI indrA: / atra tAdaryalakSaNaH smbndhH| evmnytraapi| nigIrNasya punarviSayasyAnyatAdAtmyapratItikatsAdhyavasAnA / asyAzcaturSu bhedeSu pUrvodAharaNAnyeva / tadevamaSTaprakArA lakSaNA / ____indrArthA'su = indrapUjA'rthaM nirmitAsu, sthUNAsu = stambheSu "amI indraaH"| iyaM prayojanavatI sAropA lkssnnlkssnnaa| atra tAdathyalakSaNa: sambandhaH / tAdathyamatra indraprayojanakatvam / sarvanAmnaH "amI" ityasya nirdezana amigIrNatvam / batra sadazaH pUjyamAnatvaM prayojanam / atha sAdhyavasAnAM lakSayati-nigIrNasya matA sAdhyavasAnikA" / iti / ( viSayiNA = AropyamANena lakSyArthena zvetAdinetibhAvaH ) nigINasya = tirohitasya, viSayasya = AropaviSayasya, anyatAdAtmyapratItikRt = anyena (viSayiNA lakSyA'rthena zvetaguNaviziSTena ), tAdAtmyapratItikRta = abhedapratItikRta, lakSaNA sAdhya. vasAnikA, matA=abhimatA iti kArikAzeSabhAgA'rthaH / vRttAvapi ayamevA'rthaH sUSitaH / iyaM sAdhyavasAnA atizayoktyalaGkArasya bIjam / asyAH sAdhyavasAnAyA lakSaNAyAH; catuSu = catuHsaMkhyakeSu, bhedeSu = prakAreSu pUrvodAharaNAnyeva / tA yathA 1. rUDhI upAdAnalakSaNA sA'dhyavasAnA-"zveto dhAvati" atrAropaviSayasya azvasya nigaraNAta sAdhyavasAnAtvamevamanyatrA'pi / 2. prayojane upAdAnalakSaNA sA'dhyavasAnA-"kuntAH prvishnti"| 3. rUDhI lakSaNalakSaNA sA'dhyavasAnA-"kaliGgaH saahsikH"| 4. prayojana lakSaNalakSaNA sAdhyavasAMnA-gaGgAyAM ghoSaH" iti / tadevamaSTaprakArA lakSaNA / zuddhAgoNIbhedato lakSaNAdavidhya pratipAdayati-sAdazyatara. indra ke lie gAr3IgaI sthUNAoM ( khammoM) meM "bamI indrAH" aisA prayoga hotA hai, yaha prayojanavatI sAropA lakSaNakSaNA hai / yahAM para tAdarya sambandha hai, indrake lie honA yaha tAdayaM hai / anyatra bhI aisA hI jAnanA cAhie // 8 // ye saba sAropA lakSaNAke udAharaNa hai / aba sAdhyavasAnAkA lakSaNa kahate haiM"niMgIrNasya matA sAdhyavasAnikA" / nigINa arthAt zabdase apratipAdita viSayakA anya. (viSayI ) ke sAtha abheda pratIti karAnevAlI lakSaNA sAdhyavasAnikA" kahalAtI hai| isake cAroM bheda pahale hI kahe gaye haiN| jaise 1 rUDhimatI upAdAnalakSaNA sAdhyavasAnA "zveto dhaavti"| 2 prayojanavaMtI upAdAnalakSaNA sAdhyavasAnA-"kuntAH prvishnti"| 3 rUDhimatI lakSaNalakSaNA sAdhyavasAnA-"kaliGgaH sAhasikaH" / 4 prayojanavatI lakSaNalakSaNA sAdhyavasAnA--"gaGgAyAM ghoSaH" / isa prakAra sAropAke cAra aura sAdhyavasAnAke cAra lakSaNAke ATha bheda ho gye|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe - sAdRzyetarasaMvandhAH zuddhAstAH sakalA api / sAdRzyAttu matA gauNyastena SoDaza bheditAH // 9 // tAH pUrvoktA aSTabhedA lkssnnaaH| sAdRzyetarasaMbandhAH kaarykaarnnbhaavaadyH| atra zuddhAnAM pUrvodAharaNAnyeva / rUDhAvupAdAnalakSaNA sAropA gauNI yathA-'etAni tailAni hemante sukhAni' / atra telazabdastilabhavasneharUpaM mukhyArthamupAdAyava sArSapAdiSu sneheSu vartate / prayojane yathAsambandhA iti / sAdRzyetarasambandhAH tAH sakalA api zuddhAH sAdRzyAttu goNyo matAH, tena SoDaza bheditA ityanvayaH / sAdRzyetarasambandhAH = sAdRzyAt itare ( bhinnAH ), kAryakAraNabhAvAdirUpAH sambandhA AsAM, tAH = pUrvoktA aSTabhedA lakSaNA:, sakalA api = saMpUrNA api, zuddhAH pribhaassitaaH||9|| sAdRzyAttu goNye lakSaNAH, matAH = abhimatAH, tena kAraNena, SoDazabheditA:SoDazasaMkhyakatvena bhedayuktAH / zuddhAH = kAryakAraNabhAvAdirUpAH, goNyaH = guNayogAditi bhAvaH / guNAt AgatA goNyaH, "tata AgataH" ityaNa 'TiDDhANan" ityAdinA DIp / vivRNoti-sAdRzyetarasambandhAH kAryakAraNabhAvAdayaH / tatra zuddhAnAM lakSaNAnAM pUrvodAharaNAnyeva "azva: zveto dhAvatI"tyAdIni / goNyo lakSaNAH pradarzyante / .. tatra rUDhI upAdAnalakSaNA sAropA gauNI yathA "etAni tailAni hemante sukhAmi" tilAnAM vikArAstailAni, "tasya vikAra" ityaN / atra asmin udAharaNe, telazabdaH, tilabhavasneharUpaM, mukhyAyaM = zakyA'rtham, upAdAya eva = gRhItvA eva, sArSapA''disneheSu = sarSapavikArAdisnehamAtreSu lakSyA'rtheSu vartate / atra sarSapAdisnehAnA aba lakSaNAke zuddhA aura gauNI ina do bhedoMko dikhalAte haiM / sAdRzyase bhinna sambandhoMvAlI pahale batalAI gaI saba lakSaNAe~ "zuddhA" kahI jAtI hai / / 9 // __ sAdRzyase "goNI" lakSaNAeM hotI haiM, guNake yogase "goNI" lakSaNA hotI hai| isa prakAra zuddhAke ATha aura goNIke ATha kula solaha bheda ho jAte haiM / sAdRzyase bhinna sambandha kAryakAraNabhAva Adi hote haiN| zuddhA lakSaNAoMke ATha bheda pahale ke udAharaNa hI haiM / 1. rUDhimatI upAdAnalakSaNA sAropA gauNI-"etAni tailAni hemante sukhAni" yahA~para tela zabdakA mukhya artha tilase utpanna sneha hai usIko lekara sAdRzyase sarasoM mAdike snehako bhI "tela" kahate haiN| 2. prayojanavatI upAdAnalakSaNA sAropA gauNI-rAjakumAra aura unake sadRza
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH rAjakumAreSu tassadRzeSu ca gacchatsu 'ete rAjakumArA gacchanti' / rUDhAvupAdAnalakSaNA sAdhyavasAnA gauNI yathA - 'tailAni hemante sukhAni' / prayojane 'yathA - 'rAjakumArA gacchanti' rUDhau lakSaNalakSaNA sAropA gauNI yathA'rAjA gauDendraM kaNTakaM zodhayati' / prayojane yathA - ' - 'gaurbAhIkaH' / rUDhau tila vatvA'bhAvAnmukhyArthabAdhaH / tailasArSapayorubhayorapi sneharUpatvAtsAdRzyalakSaNaH sambandhaH / etAnIti sarvanAmnA sAropAtvam / evamanyatrA'pi / prayojane upA0 sA0 gauNI yathA- rAjakumAreSu tatsadRzeSu gacchatsu " ete rAjakumArA gacchanti" / atra rAjakumArasadRzeSu rAjakumAraNandaprayogAt mukhyA'thaM bAdhaH zoyaMsaundarya vezabhUSA''dibhiH sAdRzyaM sambandha:, rAjakumAravadAdaraNIyatvaM prayojanam / etAnIti sarvanAmnA sAropAtvam / rUTho upA0 sAkSyava0 goNI yathA - " tailAni hemante sukhAni" / atra etAnIti sarvanAmnA nirdezA'bhAvAdviSayasya nigIrNatvena sAdhyavasAnAtvam / prayojane upA0 sAdhyava0 goNI yathA - "rAjakumArA gacchanti" / prayojanaM nirdiSTameva / rUDhau lakSaNalakSaNA sAropA gauNI yathA - " rAjA goDendra kaNTakaM zodhayati / " atra gauDendre kaNTakazabdasya prayoge prayojanAbhAvAdrUDhiH / kSudraduHkhadAyitvaM sAdRzyaM sambandhaH / kaNTakazabdasya prakRte svArthaparityAgAt lakSaNalakSaNA / "kSudrazatrau ca kaNTaka" ityAdikoSo'pi nirUDhalakSaNAyA eva grAhakaH / goGendrasya AropaviSayasyA'nigaraNAt sAropAtvam / 53 prayojane lakSaNa0 sAropA goNI yathA - gorvAhakaH / vAhIko halavAhakaH / athavA vAhIko nAma dezavizeSaH / yathA anya kumAroMke jAnepara - "ete rAjakumArA gacchanti" yahAMpara rAjakumAroMke sadRza AdaraNIya honA prayojana hai / pUrvokta donoM udAharaNoM meM viSayavAcaka "etat " padako haTAnese 'sAdhyavasAnAM' ke udAharaNa ho jAte haiM / jaise 3. rUDhimatI upAdAnalakSaNA sAdhyavasAnA goNI- " tailAni hemante sukhAni" yahAM para sarvanAma se nirdeza na honese viSaya nigIrNa ho gayA hai ataH yaha sAdhyavasAnA huI / 4. prayojanavatI upAdAnalakSaNA sAdhyavasAnA goNI - rAjakumArA gacchanti / prayojanakA pahale hI nirdeza kiyA gayA hai / 5. rUDhimatI lakSaNalakSaNA sAropA gauNI " rAjA goDendraM kaNTakaM zoSayati" rAjA gauDendra kaNTakako nivAraNa karate haiM / yahA~para gauDendrameM kaNTaka zabdake prayogameM prayojana na honese rUDhi hai, kSudra duHkha denA sAdRzya sambandha hai, kaNTakazabdakA prakRtameM apane arthakA parityAga karanese lakSaNalakSaNA hai / AropaviSaya gauDendrakA nigaraNa na honese saropA huI hai / 6. prayojanavatI lakSaNalakSaNA sAropA goNI - "gaurvAhika: " / bAhIka dezakA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ lasaNANA sAdhyavasAnA moNI yathA-'rAjA kaNTakaM zodhayati / prayojane ythaa-'gorjlpti'| pakAnAM sindhuSaSThAnAM nadInAM ye'ntarazritAH / tAna dharmabAbAnazucIna vAhIkAnparivarjayet // " mahAbhArata karNaparva / - pacAnAM zatagu-vipAzerAvatIcandrabhAgAvitastAnAM (bhASAyAM tu satalaja-vyAsarAvI-banAva-melamapadavAcyAnAm ) sindhuSaSThAnA=sindhyA nadyA SaSThAnAM nadInAM ke antaravitA: madhyasthitAH, paJcanavapada (paJjAba)-zAcyA dezAH, dharmabAhyAn-dharmabahidhUtAna, madhucIna apavitrAn, tAn =mazAna, vAhIkAn = tadAkhyAna dezAn, paJcanada (paJjAba ) vAcyAn, parivarjayet parityajeda, tatra na vasediti bhAvaH / vAhIkA: ( dezAH) santi yasya sa vAhIkaH (pAhIkadezavAsipuruSaH ), "azaM Adibhyoc" iti sUtreNa ac pratyayaH / kecitta bATajAtyutpannaM janaM "vAhIkam" kathayanti / apare tu vayomeMdA'bhAvAta bahirbhavo bAhI iti "bahis" zabdAt "bahiSaSTilopo yaJca" "Ikak " iti vArikAmyAm IkA pratyayaSTilopatra / AcArarahito jano bAhIka ityAhuH / matra govAhIkayorabhedena anvayA'nupapatteH gozabdasya mukhyA'rthabAdhaH / ataH gozabdena svArthasya samarpaNAta lakSaNalakSaNA / bAropaviSayasya vAhIkazabdasyA'nigaraNAta saa'ropaa| jAgyAdisAdRzyasambandhAd moNI / vAhIkasya jADapAtizayabodhanaM prayojanam / ruDhI lakSaNalakSaNA sA''yavasAvA goNI yayA-rAjA kaNTakaM zodhayati / zodhayati = nivArayati / atra kaNTakapadena svA'rthasya samarpaNAllakSaNalakSaNA / AropaviSayasya gauvendrasya viSayiNA kanTakena nigaraNAsAbhyavasAnA, zudraduHkhadAyitvaM sAdRzyaM sambandhaH / kaNTaka. . bakukhamAtRtvena gonnii| prayojane lakSaNa sAdhyava0 goNI yathA-golpati / atra jalpanasya (vyakta vAkyoccAraNasya ) gavi asaMbhavAnmunyA'yaMdAdhaH / yophrena svA'rthasya parityAgAllakSaNa. nivAsI puruSa baila hai| yahAM para gau aura bAhIkake abhadase anvayameM anupapatti honese gozamake mukhyA meM bAdha huA hai| bataH go zabdake svArthakA samarpaNa karanese lakSaNaH lakSaNA / AropaviSaya bAhIka zabdakA nigaraNa na honese sAropA hai / jADaya Adike sAdRzya sambandhase gauNI hai / bAhIkake atizaya jADayakA bodhana prayojana hai| ___7. rUDhimatI lakSaNalakSaNA sAdhyavasAnA gauNI - "rAjA kaNTakaM zodhayati" yahAM kaNTaka padase svArthakA samarpaNa karanese lakSaNalakSaNA aura AropaviSaya gauDendrakA viSaya, kaNTakase nigaraNa karanese "sAdhyavasAnA" / kSudra duHkha denA sAdRzya sambandha hai / kaNTakakI taraha duHkha denese gaunnii| 8. prayojanavatI lakSaNalakSaNA sAdhyavasAnA gauNI-"golpati" bala bolatA
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA paricchedaH - - atra kecidAhuH-gosahacAriNo guNA jADayamandhiAdayo lakSyante / te ca gozabdasya vAhIkArthAbhidhAne nimittIbhavanti / tadayuktam-gozabdasyAgRhItasaGketaM vAhIkArthamabhidhAtumazakyatvAd gozabdArthamAtrabodhanAca / lakSaNA / tathA ca viSayiNA = AropyamANena gopadena, kAropaviSasya = vAhIkasya nigaraNAt saadhyvsaanaa| jaaddcaadisaadRshysmbndhaadgonnii| sambamdhatisayabodhanaM prayojanam / atha "gorvAhIka' ityatra zAbdabodhabhedAndarzayanparamataM nirasyati atreti / atra kecit = AcAryAH, AhuH kathayanti / "gorvAhIka" ityatra gosahacAriNa: gova-yo ( gotvasamAnA'dhikaraNAH ) gaNA: jADayamAndyAdayaH, lakSyante-lakSaNayA pratipAdyante / tatra jADyam ( ajJatvam ) mAndyam ( nipuNakarmA'samarthatvam ), Adipadena duHkhasahiSNutvAdiparigrahaH, te ca lakSyante lakSaNayA bodhyante, te ca-jADyamAndyAdayo guNAH, gozabdasya, bAhIkArthAbhidhAne = bAhIkA'rthasya abhidhayA bodhane, nimittIbhavanti = pravRttinimittatAmupayAnti / tathA ca jaDatvena rUpeNa zaktyaiva, gorvAhIka iti pratItiriti jADyamAndyAdayo lakSyante iti tatsiddhAntaH / matametatkhaNDayati-tavyaktamiti / tata = pUrvoktaM, matam, ayuktam = anucitam, tatra hetu pradarzayati-gozabdasyeti / gozabdasya = gopavasya, agRhItasaMketa saMketagrahaNa vinA, bAhIkA'rtha = bAhIkarUpAHrtham, abhidhAtum abhidhApalyA pratipAdathituma, asAmarthyAt = sAmarthyA'mAvAda, mozabbArthamAtrabodhanAca-saGketena mopadArthamAtrapratipAdanAcca / ayaM bhAvaH / yaduktaM lakSaNayA upasthitA gosahacAriNo jADyamAndyAdayo guNA gozabdAta bAhIkArthasya abhidhayA bodhane nimittIbhavanti, sadayuktam / gozabdasya gorUpArtha eva saGketaH, na bAhIkA'rthe, atastasya bAhIkA'rthamabhidhayA bodhayitu na sAmarthyam / nanu punarabhidhayA gozabdena bAhIkArthe saketaH syAditi cet tatrAha-- abhidhAyA iti / abhidhAyA viratatvAta-gozabdena saGketitaM sAsnAdimantamathaM pratipAdya, hai / yahA~para bailameM jalpana ( spaSTa vAkyakA uccAraNa ) ke asaMbhava honese mukhya arthameM bAdha hai / gopadase svArthakA parityAga karanese lakSaNalakSaNA, viSayI ( AropyamANa) gopadase AropaviSaya ( bAhIka ) kA nigaraNa karanese sAdhyavasAnA, jADyAdike sAdRzya sambandhase goNI, jAdhyAdike AdhikyakA bodhana prayojana hai| aba "gorvAhokaH" isa vAkya meM zAbdabodhake bhedoMko dikhalAte haiM 1--"atra kecidAhuH / "gorvAhIka:" arthAta vAhIka gau hai, yahA~para "go" zabdase bailakI aura 'bAhIka" zabdase 'bAhIka dezavAsI puruSakI pratIti abhidhA vRttise hotI hai parantu gau aura bAhIkakA sAmAnA'dhikaraNya anupapanna honese gozabdase bailameM rahane vAle jADaca aura mAndha Adi guNoMkA lakSaNAse bodha hotA hai, ve guNa gozabdake
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe abhidhAyA viratatvAd viratAyAzca punrutthaanaabhaavaat|| . anye ca punargAzabdena vAhIkArtho nAbhidhIyate, kintu svArthasahacAri. guNasAjAtyena vAhIkArthagatA. guNA eva lakSyante / tadapyanye na manyante / tathAhi-atra gozabdAdvAhIkArthaH pratIyate, navA ? Aye gozabdAdeva vA ? lakSitAdvA guNAt ? avinAbhAvAdvA ? tatra, na prathamaH, vAhIkArthasyAabhidhAyAH zakte, viratatvAta vizrAntatvAt, viratAyAzca vizrAntAyAzca abhidhAyAH "zabdabuddhikarmaNAM viramya vyApArA'bhAvaH" iti nyAyena punarutthAnA'bhAvAt-punarAgama. nA'bhAvAditi bhAvaH / ataH abhivA'ntarakalpane gauravamityAzayaH / zleSAdau tu yugapadanekA'rthA'bhidhAnaM svIkriyate, atrA'pi tathAkaraNe lakSaNAyA nirarSakatvAditi bhAvaH / matAntaramAha-pranye ca punariti / anye ca = apare ca AcAryAH, punaH gozabdena = gopadena, bAhIkA'rthaH = bAhIkarUpA'rthaH, na abhidhIyate = abhidhAvRtyA na pratipAdyate, gopadena saMketena gopadArtha evaM pratipAdyate / kintu svA'rthasahacAriguNasAjAtyena-svA'rtho gotvaM, tatsahacAriguNAH = gosahacaraNazIlaguNAH . jADaghama ndyAdayaH, teSAM sAjAtyena = sajAtIyatAsambandhena, bAhIkArthagatA guNA eva = jADayamAnyAdaya eva, atra evakAreNa gRNino vyAvRttiH / lakSyante lakSaNayA bodhyante / asminmate gozabdena pUrvamatA'nusAreNa bAhIkArthobhidhayA na pratipAdyate kintu gosahacAriguNasAjAtyena bAhIkAryagatA jADaya. mAndyAdayo guNA eva lakSaNayA bodhyanta iti bhAvaH / - tadapi = tanmatamapi, anye = AcAryAH, na manyante = na svIkurvanti / tatra hetumAha-yatheti / tathAhi atra = "gorvAhIka" ityatra / gozabdAt, vAhIkArthaH = vAhIkarUpArthaH, pratIyate = jJAyate, na vA = na pratIyate vA, na jJAyate vaa| Adya = prathamapakSe pratItipakSe, gozabdAt eva vA (1), lakSitA lakSaNAvRtyA pratipAditAta, guNAta = svaniSTha jADayamAnyAdvA (2), avinAbhAvAdvA=vyAptervA pratIyate vAhIkA'rtha abhidhAvRttise vAhIka arthakA pratipAdana karane meM pravRtti nimitta hote haiM yaha kucha vidvAnoM kA kahanA hai| isakA khaNDana karate hai| yaha anucita hai| saGketagrahaNa kiye binA gozabda vAhIka arthakA pratipAdana nahIM kara sakatA hai / kevala go arthakA pratipAdana karatA hai| gorUpa arthamAtrakA bodhana kara abhidhA virata ho jAtI hai, "zabdabuddhikarmaNAM viramya vyApArAbhAvaH" isa niyamake anusAra virata abhidhAkA phira utthAna nahIM ho sakatA hai| anye ti anya vidvAn aisA kahate haiM-pozabdase bAhIka artha abhidhAse pratipAdita nahIM hotA hai, kintu svA'rtha-gotva usake sahacAriguNa jADaghamAnya Adike sAjAtya-sajAtIyatA sambandhase arthAt sAdRzyase bAhIka artha meM rahane vAle jADaca mAnya Adi guNoMkI hI lakSaNA hotI hai / (jADya mAMba Adi guNa hI lakSita hote haiM ). /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH saMketitvAta / na dvitiiyH| gogavayacandramukhAdizabdadvandvAnAmavayavaprasAdAdisAmye'pyanyonyasyA'nyatamazabdArthA'nabhidhAyakatvAt / na tRtIyaH / avinAbhAvalabhyasyArthasya zAnde'nvaye pravezAsaMbhavAta zAbdI hyAkAGkSA iti zeSa: / ( 3 ) na prathamaH = 'gozabdAdvAhIkA'rthaH pratIyate" ityAkArakaH prathamaH pakSo na / atra hetu pradarzayati-vAho kA'rthasthA'saMketitatvAt / gozabde vAhIkA'rthasyAsaMketA'bhAvAt gozabdAdvAhIkArtho na pratIyate iti bhAvaH / na dvitIyaH, "gozabdena lakSitAd guNAd goNandAdeva" ityAkArakaH bAhIkArthaH pratIyata iti pakSo'pi na, atra hetumupanyasyati-gogavayetyAdiH / "gorgavayaH" "mukhaM candra" ityAdizabdadvandvAnAM; lakSaNayA'vayavaprasAdAdisAmye'pi = "gorgavaya" ityAdI gogavayoravayavasAmye'pi, tathA "mukhaM candraH" ityAdI prasAdatvasya ( AhlAdakatvasya ) sAmye'pi ( sAdRzye'pi) anyonyasya = parasparasya, anyatamazabdA'rthA'nabhidhAyakatvAt = samabhivyAhRtapadArthA'vAcakatvAta, ayaM bhAvaH / 'gorgavaya" ityatra lakSaNayA'vayavasAdRzyarUpasyA'rthasya pratItAvapi tathA "mukhaM candra" ityatra lakSaNayA prasAdatvasya ( AhlAdakatvasya ) sAmye'pi, gogavayormukha candrayozca yarthakasyAparaNabdArthA'vAcakatvaM tathava prakRte'pi "gorvAhIka ityatra lakSaNayA gopadAja nADyamAndyAdirUpasyA'rthasya lakSitatve'pi ekasyA'parazabdA'rthAvAcakatvamato lakSitAd guNAdapi gozabdAd bAhIkA'rthapratItirneti bhAvaH / / na tRtIyaH / avinAbhAvADhAhIkA'yaMpratItiriti pakSo'pi neti bhAvaH / tatra hetumAha-avinAbhAvalabhyasya = vyAptilabhyasya, arthasya, zAbde = zabdajanye, anvaye3 saMsarge, pravezA'saMbhavAt = nivezA'saMbhavAda, yataH zAbdI = zabdasambandhinyAkAGkSA, zabdenaiva = na tu avinAbhAvalabhyA'rthena pUryate / __ matametacchandA'vyAhAravAdinAM naiyAyikAnAm / aryA'vyAhAravAdinAM mImAMsakAnAM mate tu avinabhAvalabhyasyA'pyarthasya zAbdabodhaviSayatvA'GgIkArAnaMtadUSaNam / dvitIyaM pakSaM khaNDayati-na dvitIya iti / gozabdAdvAhIkA'rtho na pratIyata iti pakSaH / yadi hi atra gozabdAt bAhIkArtho na pratIyeta = na jJAyeta, tadA = tahi - na ki guNI . bAhIka bhI, khaNDana karate haiM ise bhI anya vidvAn nahIM mAnate haiM / jaise ki- "gorvAhIkaH" yahA~para go zabdase bAhIka artha pratIta hotA hai ? vA pratIta nahIM hotA hai ? pahale pakSameM ( go zabdase bAhIka artha pratIta hotA hai to go zabdase hI pratIta hotA hai (1) vA go zabdase lakSita jADaya mAndya Adi guNoMse pratIta hotA hai (2) athavA avinAbhAva ( vyApti ) se pratIta hotA hai ( 3 ) inameM pahalA pakSa-go zabdase hI vAhIka artha pratIta hotA hai, yaha ThIka nahIM hai, kyoMki go zabdakA vAhIka arthameM jaba saGketa hI nahIM haiM to kaise usase vAhIka arthakI pratIti hogI? / dUsarA pakSa-go zabdase lakSita jADaya Adi guNoMse vAhIka arthakI pratIti hotI
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpale mila pA ra mAmA kI sImA zabdenaiva puuryte| na dvitIyA-yAMda hi gozabdAvAhIkArtho na pratIyate, sadA'sya vAhIkazabdasya ca sAmAnAdhikaraNyamasaMgataM syAt / tasmAdatra gozabdo mukhyayA vRttyA vAhIkazabdena sahAnvayamalamamAno'jJatvAdisAdharmyasaMbandhAdvAhIkArtha lkssyti| vAhIkasyAjJatvAdhatizayabodhanaM prayojanam / asya = gozabdasya, vAhIkazabdasya ca, sAmAnA'dhi karaNyam = ekArthapratipAdakatvama asaMgatam = ayuktaM syAta, tasmAt = kAraNAda, atra = asmin sthale "gaurvAhIka ityatreti bhAvaH / gozabdaH = gorUpA'rthaH, mukhyayA vRttyA = abhidhAzaktyA, vAhIva zabdena saha = vAhIkarUpA'rthena samam, anvayam = abhedasambandhena sasargam, alabhamAnaH% aprApnuvan, ajJatvAdiH, sAdharmyasambandhAt = tulyadharmatAsambandhAt, vAhIkA'rtha-vAhIka rUpA'rtha, lakSayati lakSaNayA pratipAdayati, gosadRzatvena rUpeNeti zeSaH vAhIkasya "vAhI ko'jJA" iti pratipAdanAdalabhyam ajJatvAtizayaM, prayojanaM lakSaNAphalam / atrAhAryA' bhedAtItiH prayojanamini kAvyaprakAzakAraH / itthaM ca etasyA gauNIvRttyA mukhyA'rthabAdhAhai, yaha mata bhI ThIka nahIM hai, kyoMki gau gavaya, candra mukha Adi yugma zabdoMmeM jaiseki go aura gavayameM avayavameM samatA aura candra aura mukhameM prasAda ( AhlAdakatva )kI samatA honepara bhI go gavaya arthako aura mukha candrarUpa arthako abhidhA vRttise pratipAdana nahIM kara sakatA hai / vaise hI go zabda jADyAdyatimayakI lakSaNAse bhI vAhIka arthako abhidhAse pratipAdana nahIM kara sakatA hai| tIsarA pakSa-avinAbhAva (jyApti ) se go zabda vAhIka arthakI pratIti karatA hai, yaha mata bhI ThIka nahIM hai, kyoMki avinAbhAva (vyApti). se labhya arthakA zabdajanya anvayameM praveza asaMbhava hai, kyoMki zabdasambandhinI AkAzA zabdase hI pUrNa hotI hai avinAbhAvase labhya arthase nahIM, ( arthA'dhyAhAravAdI mImAMsaka Adike matameM to avinAbhAvalabhya arthase bhI AkAGkSA pUrNa hotI hai)| aba dvitIya pakSa-go zabdase vAhIka artha pratIta nahIM hotA hai, isa matakA khaNDana karate hai / go zabdase vAhIka artha pratIta nahIM hotA hai to usakA auravAhIka zabdakA sAmAnAdhikaraNya ( eka Azraya meM rahanA ) asaMgata hogaa| aba sivAnta pakSa dikhalAte haiM-isa kAraNase go zabda mukhya (abhidhA) vRttise . vAhIka zabdake sAtha anvaya (abheda sambandhase saMsargako) na pAkara ajJatva Adi sAdharmya( tulyadharmatA) ke sambandhase vAhIka svarUpa arthako. lakSaNAse pratipAdana karatA hai| vyaJjanAse vAhIkakI atyanta ajJatA AdikA pratipAvana karanA prayojana hai| yaha lakSaNA muNa (azatva Adi sAdhAraNa dharma) ke yogase "gauNI" kahI jAtI hai / pahalI (sAdRzyase atirikta sambandhase yukta) lakSaNA upacArake mizraNa na honese "zuddhA" kahI jAtI hai|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA paricchedaH - . iyaM ca guNayogAd gaunniityucyte| pUrvA tUpacArAmizraNAcchuddhA / upacAro hi nAmAtyantaM vizakalitayoH zabdayoH sAdRzyAtizayamahimnA bhedprtiitisthgnmaatrm| ythaa-'agnimaannvkyoH| zuklapaTayostu nAtyantaM bhedapratItiH, tasmAdevamAdiSu zuddhava lkssnnaa| vyaGgayasya gUDhA'gUDhatvAd dvidhA syuH phalalakSaNAH // 10 // prayojane yA aSTabhedA lakSaNA darzitAstAH prayojanarUpavyaGgayasya ditritayahetukatvAllakSaNAyAmantarbhAvaH sphaTa eva ityAzayaH / iyaM ca = lakSaNA, guNayogAt = sAdRzyadharmayogAt, "goNI" tyucyte| pUrvA tu = sAdRzyayA'tiriktasambandhayuktA tu, upacArA'mizraNAt = upacAramizraNA'bhAvAt, zuddhA / upacAraM nirUpayatiupacAra iti / upacAro nAma atyantaM = sA'tizayaM, vizakalitayoH = bhinnayoH, padAryayoH sAdRzyA'tizayamahimnA = atizayatulyatvasAmarthyana, bhedapratItisthaganamAtrabhedajJAnAcchAdanamAtram / na tu abhegAropa ityarthaH / yathA agnimANavakayoH / zuklaSaTayostu na atyantaM bhedapratItiH, tasmAt evamAdiSu zuddhava lakSaNA / prayojanavatyA lakSaNAyA vaividhyaM pratipAdayati-vyaGgayasyeti / vyaGgayasya= vyaJjanAvattipratipAdyasya prayojanasya, gUDhA'gUDhatvAt = gUDhatvAt agUDhatvAcca / phalalakSaNAH= prayojanavalyo lkssnnaaH| dvidhA = dvAbhyAM prakArAbhyAM, syuH = bhaveyuH iti kArikA'rthaH // 10 // kArikAM vivRNoti-prayojana iti / prayojane yA aSTabhedA lakSaNA zitAH, tA:-lakSaNAH,prayojanarUpa vyaGgayasya lakSaNAphalarUpavyaJjanApratipAdyArthasya, gUDhAgUDhatyA atyanta bhinna. do padArthokA atizaya sAdRzya ( samAnatA ) kI mahimAse bheda pratIti ke sthagana karaneko "upacAra" kahate haiN| jaise agni aura mANavakA, inameM tejasvitArUpa samAnatAkI mahimAse "agnirmANavakaH" isa prakAra donoMkA bheda AcchAdita ho gayA hai| yaha goNI lakSaNAkA udAharaNa hai / parantu "zukla: paTa:" yahA~para zukla aura paTameM zukla guNa aura paTa dravya, bhinna honepara bhI agni aura mANavakakI taraha ye atyanta bhinna nahIM hai ata eva. aise prayogoM meM zuddhA lakSaNA hI hotI hai| isa rUDhimatI lakSaNAke ATha bheda aura prayojanavatI lakSaNAke ATha bheda ho gaye haiN| inameM prayojanavatI lakSaNADoMmeM prayojanarUpa vyaGgayake gUDha aura agUr3ha honese do do bheda hokara prayojanavatI lakSaNAke solaha bheda hote haiM // 10 // unameM "gUDha vyaGga" kAvyA'rthaka parizIlanameM paripakva buddhi-sampattibAloMse hI jJAta ho sakatA haiM-"jaise upakRta bahu tatra, ityaadi| atyanta spaSTa honese saba janoMse jJeya vyaGgayako "agUDha vyaGga" kahate haiN| jaise--"upadizati."
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe gaDhA'gaDhatayA pratyekaM dvidhA bhUtvA SoDaza bhedaaH| tatra gaDhaH, kaanyaarthbhaavnaapripkbuddhivibhvmaatrvedyH| yathA-'upakRtaM bahu tatra- iti| agaDhaH% atisphuTatayA sarvajanasaMvedyaH / 'yathA upadizati kAminInAM yauvanamada eva llitaani|| atra 'upadizati' ityanena 'AviSkaroti' iti lakSyate / AviSkArAtizayazvAbhidheyavatsphuTaM pratIyate / . dharmidharmagatatvena phalasyatA api dvidhA / ___etA anantaroktAH SoDazabhedA lakSaNAH phalasya dhamigatatvena dharmagatatvena ca pratyeka dvidhA bhUtvA dvAtriMzabhedAH / gUDhatayA agUDhatayA ca, pratyekaM, dvidhA 842 = SoDaza bhedAH / tatra gUDhaH kAvyA'ryabhAvanApariSkRtabuddhivibhavamAtravedyaH = kAvyA'rthasya bhAvanayA parizIlanena, pariSkRtaH pariSkArayukto yo buddhivibhavaH ghIsampattiH / tanmAtravedyaH = tanmAtrajJeyaH, kAvyA'rthaparizIlanasUkSmabuddhivedya iti bhAvaH / gUDhaH = yathA-"upakRtaM bahu tatre"tyAdi: / apakArA'tizayarUpa prayojanaM kAvyA'rthabhAvanApariSkRtabuddhivibhavamAtravedyam / agUDha atisphuTatayA ( atispaSTatvena ) sarvajanasavedyaH, yathA __"upadizati kAminInAM yovanamada eva lalitAni / " kAminInAM = ramaNInAM, yauvanamada eva-tAruNyamada eva, lalitAni-zRiGgAraceSTitAni, upadizati-upadezaM karoti, atra acetanatvena yauvanamadasyopadeze tAtparyA'. nupapatteH "upadizati" ityanena "AviSkaroti" iti lakSyate = lakSaNayA jJApyate / -tatra AviSkArA'tizayarUpaM prayojanaM vyaGgaya (vyajanAvRttipratipAdyam) tadapi abhidheya. , vat-zakyA'rthavat, sphuTa-vyaktaM, pratIyate vyjyte| ato'gUDhavyaGgayasyodAharaNam / AbhyAmeva vyaGgayasya gUDhA'gUDhatvAmyAM dhvaniguNIbhUtavyaGgadhanAmako kAvyabhedo vakSyete / punarapi prayojanavatyA lakSaNAyA vaividhyaM pratipAdayati-dhamidharmagatatveneti / etAH phalasya dharmidharmagatatvena api (punaH) dvidhA ityanvayaH / vivRNoti-etA iti / etA:= anantaroktAH, SoDazabhedA lakSaNA:, phalasyaprayojanasya, dhamidharmagatatvena-dharmI lakSyaH, dhamaH-lakSyavRttipadArthaH / migatatvena dharmagatatvena api, pratyeka dvidhA bhUtvA dvaatriNshdbhdaa:| ramaNiyoMke tAruNya madako ho zRGgAraceSTAoMkA upadeza karate haiM / yahA~para "upadizati" isa padakA "upadeza karatA hai" yaha vAcyArtha hai, upadeza karanA cetanakA dharma hai yauvanamada acetana hai ataH anupapatti honese AviSkaroti AviSkAra ( prakaTa) karatA hai yaha lakSyArtha huA / AviSkArakA Adhikya vAcyA'rthake samAna spaSTa rUpase pratIta hotA hai| aba anya bhedoMko dikhalAte haiN| prayojanake migata aura dharmagata honese prayojanavatI -lakSaNAeM phira se prakArakI hotI haiM / isaprakAra prayojanavatI lakSaNAeM 16 + 16=32
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH dilamAtraM yathA'snigdhazyAmalakAntiliptaviyato vellabalAkA ghanA vAtAH zIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekAH klaaH| kAmaM santu, dRDhaM kaThorahRdayo rAmo'smi sarva sahe vaidehI tu kathaM bhaviSyati hahA ! hA devi ! dhIrA bhava // ' diGmAtraM = digdarzanamAtra, ythaa| dhamidharmagataphalayorekaikamudAharaNaM pradayaMta iti bhaavH| tatra migataprayojanavatI lakSaNAmudAharati-snigdheti / snigdhazyAmalakAntiliptaviyatA velladvalAkA ghanAH, zIkariNo vAtAH, payodasuhRdAM kalAH mAnadakekAH / ( ete ) kAmaM santu / dRDhaM kaThorahRdayaH rAmaH asmi, sarva sahe / tu vaidehI kathaM bhaviSyati hahA hA devi ! dhIrA bhava ityanvayaH / varSAvupasthite sItAviprayuktasya rAmasyoktiriyam / snigdhazyAmalakAntiliptaviyataH = snigdhA ( sAndrA ) zyAmalA (nIlA ) yA kAntiH (zobhA ) tayA liptaM (lepanaviSayIkRtaM, lakSaNayA vyAptam) viyat (AkAzam) yaste / tathA vellabalAkA vellantyaH ( calantyaH ) balAkAH (bisakaNThikAH ) yeSu, te tAdRzAH ghanAH= meghAH / zIkariNaH = jalakaNayuktAH, zItalA iti bhAvaH / tAdRzA vAtAH = vAyavaH, vAntIti zeSaH / payodasuhRdAM payodAH ( meghAH ), teSAM suhRdAm ( mayUrANAm ), kalAH madhurAH AnandakekAH = harSaparipUritAni kUjitAni / ( ete-pUrvoktAH padAryAH), madanoddIpakA iti bhAvaH, kAmaM = paryAptaM yathA tathA, santu = bhavantu / dRDhaM bADhaM yathA tathA, kaThorahRdayaH = kaThinacittaH, rAmaH = rAghavaH, duHkhasahanazIla iti bhAvaH / asmi=bhavAmi; sarva = sakalaM duHkhamiti zeSaH / sahe = sahanaM karomi, / tu=parantu, vaidehI = sItA, kathaM = kena prakAreNa, bhaviSyati bhavitA, uddIpakapadArthAnAM sannidhAne kathaM sthAsyatIti zeSaH / hahA hA = hanta hanta !, he devi = he jAnaki ! dhIrA-dharyavatI, bhava / zArdUlavikrIDitaM vRttam // bhedoMvAlI ho jAtI haiM / digdarzana karate haiM-sItAke virahI rAmacandrajIkI ukti hai| cikanI aura zyAma - kAntise AkAzakA lepana karanevAle aura bagaliyAM jinake Asa pAsa ur3a rahI haiM aise megha haiM / jalake kaNoMse sambaddha havAeM baha rahI haiM / meghake suhara mayUroMke harSaparipUrita madhura kUjita sune jA rahe haiN| bhale hI ye saba hoM, maiM atikaThora. hRdaya rAma hU~, saba sahatA hUM, parantu sItA kase sahegI? hAya hAya ! he devi ! tuma dhairya dhAraNa kro||
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe atrAtyantaHduHkhasahiSNurUpe rAme dharmiNi lakSye tasyaivAtizayaH phalam / 'gAyAM ghoSaH' ityatra taTe zItatkpAvanatvarUpadharmasyAtizayaH phalam / tadevaM lakSaNAmedAcatvAriMzanmatA budhaiH // 11 // rUDhAvaSTau phale dvAtriMzaditi ctvaariNshnnkssmaabhedaaH| kina ' padavAkyagatatvena pratyekaM tA api dvidhA / tA anntroktaashctvaariNshdbhdaaH| tatra padagatattve yathA-'gaGgAyAM ghossH| vAkyagatatve yathA-'upakRtaM bahu tatra' iti / evamazItiprakArA lkssnnaa| dhamigataprayojanavatyA lakSaNAyA udAharaNaM vivRNoti-patreti / atra-udAharaNe, atyantaduHkhasahiSNu rUpe rAme miNi lakSye lakSaNAvRttipratipAdya arthe, tasyaiva-duHkhasahiSNutvasya, atizayaH = AdhikyaM, phalaM = prayojanam / rAmasya sarvasahatvasthA'prasiddha muNkhyaa'rybaadhH| dharmagataprayojanavatI lakSaNAmudAharati-gaGgAyAM ghoSa iti / atra taTe lakSyA'rthe, zItatvapAvanasvA'dirUpadharmasya atizayaH, phalaM prayojanam / sAmIpyarUpaH sambandhaH / lakSaNAbhedAn sakalayati-tadevamiti / tat-tasmAtkAraNAta, budha: vidbhiH , -evam itthaM, catvAriMzat-catvAriMzatsaMkhyakAH, lakSaNAbhedAH, matA: saMmatAH // 11 // vivRNoti-rUDhI aSTI, phale prayojane vAtrizaditi saMhatya catvAriMzallakSaNA. bhedA 8+32-40 // 11 // lakSaNAyAH punarvavidhyaM prtipaadyti-pdvaakyNgttveneti| tAH lakSaNAH, ' padavAkyagatatvena - padagatatvena vAkyagatatvena api, dvidhA / isa pabameM atyanta duHkhake sahanazIla rAmarUpa dharmI lakSya = lakSaNAse zAvake viSayameM duHkhasahiSNutvakA atizaya phala (prayojana) hai / bataH yaha dharmigata-prayojanavatI lakSaNAkA udAharaNa huvaa|| "gaGgAyAM poSaH" yahA~para taTameM zItalya-pAvanasvarUpa dharmakA atizaya phala prayojana ) hai, ataH yaha dharmagata-prayojanaktI lAmAkA udAharaNa huaa| tadevamiti / rUDhimeM bATha aura phala (prayojana) meM batIsa isaprakAra lakSaNAke cAlIsa bheda paNDitAne mAne haiM // 11 // anantarokta ve polIsa prakArako lakSaNAeM padagata aura vAkyagata honese pira do prakAroMkI ho jAtI haiM / padagata lakSaNA jaise-'gaGgAyAM ghoSaH" / vAkyagata lakSaNA jaise-"upakRtaM bahu0 0" ityAdi / padagata cAlIsa aura vAkyagata cAlIsa isa prakAra lakSaNAke assI bheda hote haiN|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH vivRNoti-tA:= anantaroktAH ctvaariNshdbhdaaH| tatra padagatatvena yathA"gaGgAyAM ghoSa" iti / vAkyagatatvena yathA-"upakRtaM bahu to"ti / evamazItiprakArA lakSaNA / azItiprakArAyA lakSaNAyAH sodAharaNaM nidarzana yathA:1 zuddhA rUDhimatI upAdAnalakSaNA sAropA=azvaH zveto dhAti / 2, rUDhimatI upAdAnalakSaNA sAdhyavasAnA = zveto dhAvati / 3 / rUDhimatI lakSaNalakSaNA sAropA=kaliGgaH puruSo yudhyate / 4 / rUDhimatI lakSaNalakSaNA sAdhyavasAnA = kaliGgaH sAhasikaH / 5 gauNI rUDhimatI upAdAnalakSaNA sAropA= etAni tailAni hemante sukhAni / , rUDhimatI upAdAnalakSaNA sAdhyavasAnA-tailAni hemante sukhAni / 7, rUDhimatI lakSaNalakSaNA sAropA = rAjA gauDendraM kaNTakaM zodhayati / 4 rUDhimatI lakSaNalakSaNA sAdhyavasAnA = rAjA kaNTakaM zodhayati / imA praSTau rUDhimatyo lakSaNAH 1 zuddhA prayoSanavatI upAdAnalakSaNA sAropA = ete kuntAH pravizanti / 2 // prayojanavatI upAdAnalakSaNA sAdhyavasAnA=kuntAH pravizanti / 3, prayojanaktI lakSaNalakSaNA saaropaa-aayurghtm| 4, yojanabatI lakSaNalakSaNA sAdhyabasAnA-manAyAM ghossH| '5 goNI prayojanavatI upAdAmalakSaNA sAroSA = ete rAjakumArA gacchanti / 6, prayojanavatI upAdAnalakSaNA sAdhyavasAnA = rAjakumArA gacchanti / 7, prayojanavatI lakSaNalakSaNA sAropA = gorvAhIkaH / 8, prayojanavatI lakSaNalakSaNA sAdhyavasAnA = golpti| . imA praSTo prayojanamatyo lkssnnaaH| imA gUDha prayojanAH 8,agUDhaprayojanAH 8,ityaM saMhatya 16,bhedAH punaH migataprayojanavatyaH 16, dharmagataprayojanavatyazca 16,ityaM saMhatya prayojanavasyo lakSANAH,vAzivAH / rUDhimatyo lakSaNA: aSTo, prayojanavatyo dvAtriMzata, saMhatya lakSaNAmevAH catvAriMzat / punazca tA lakSaNAH padagatAH 40, vAkyagatAdha 40, saMhatya lakSaNA azItisaMkhyakA jJAtavyAH / kAvyaprakAzakAramate tu lakSaNA SaDvidhA / tatra pUrva zuddhA goNI ceti dvividhaa| zuddhA-upAdAnalakSaNA lakSaNalakSaNA ceti dvividhA / te dvividhe api sAropA sAdhyavasAnA ceti dvividhe, itthaM saMhatya zuddhA lakSaNAturvidhAH / nauNI tu sAropA sAdhyavasAnA ceti dvividhA / itthaM saMhatya lakSANA: SaTprakAgaH / .
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe praya vyaJjanAviratAkhabhidhAdyAsu yayA'rtho vAdhyate'paraH // 12 // sA vRttiya'JjanA nAma zabdasvArthAdikasya ca / 'zabdabaddhikarmaNAM viramya vyApArAbhAvaH' iti nayenAbhidhAlakSaNAtAtparyAkhyAsu tisRSu vRttiSu svaM svamartha bodhayitvopakSINAsu yayA'nyo'rthoM bodhyate sA zabdasyArthasya prakRtipratyayAdezva zaktiya'JjanadhvananagamanapratyAyanAdivyapadezaviSayA vyaJjanA nAma / atha kramaprAptAM vyaJjanA nAma vRtti nirUpayati viratAsviti / abhidhAdyAsu viratAsu yathA aparaH arthaH bodhyate / / 12 // sA zabdasya arthAdikasya ca vyaJjanA nAma vRttirityanvayaH / abhidhAdyAsu = abhidhAlAMNAtAtparyAsu tisRSu vattiSu, viratAsu = upakSINAsu satISu, yayA = vRtyA, aparaH anyaH, vAcya-lakSyatAtparyA'rthabhinna ityarthaH / vyaGgayatvena nirUpayiSyamANaH vastvalaGkArarasalakSaNaH arthaH, bodhyate pratipAdyate, sA zabdasya aryAdikasya ca, Adipadena prakRtipratyayAdeH parAmarzaH / vyaJjanA nAma vRttiH / vyajyate arthaH anayA iti vynyjnaa| ityaM ca vyaJjanA vRttistAvad dvividhA-zAgdI prArtho ceti / tatra zAbdayA vyaJjanAyAH padadharmatvam, AAstu vAkyadharmatvam / vivRnnoti-shvbuddhikrmnnaamiti| zabdabuddhikarmaNAM = zabdasya ( ghaTAdeH) buddhaH ( jJAnasya pratyakSAdeH) karmaNazca, teSAM , viramya = svaviSayamupasthApya virAmA'nantaraM, vyApArAbhAvaH punaH svaviSayopasthApanA'bhAva iti nayena = nyAyena, abhidhAlakSaNAtAtparyAkhyAsu-zaktibhaktitAtparyAnAmnISu, uttiSu = zaktiSu, svaM svamarthaprAtisvikaM viSayaM, bodhayitvA pratipAdya, upakSINAsupiratAsu, yayA = vRtyA, anyaH = aparaH arthaH, bodhyate = pratipAdyate, sA = zabdasya aryasya, prakRtipratyayAdezca vRttiH zaktiH, vyaJjayadhvananagamanapratyAyanAdivyapadezaviSayA vyaJjanAdivyavahAraviSayA vyaJjanA nAma / pratha vyaJjanA abhidhA Adi vRttiyoMke virata honepara jisa vRttise anya arthakA bodhana hotA hai // 12 // vaha zabdameM tathA artha AdimeM rahanevAlI vRtti "vyajanA" kahalAtI hai| zamdeti / zabda, buddhi (jJAna) aura karma inakA apane viSayako upasthApita kara virAma honeke anantara phira apane viSayakA upasthApana nahIM hotA hai, isa nItise abhiSA, lakSaNA aura tAtparya nAmakI tIna vRttiyoMkA bodhana kara upakSINa hone para jisa vRttise
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA paricchedaH tatraabhidhAlakSaNAmUlA zabdasya vyaJjanA dvidhA // 13 // abhidhAmUlAmAha- . anekArthasya zabdasya saMyogArniyantrite / ekatrArthe'nyadhIhetuLajanA saanimidhaashryaa||14|| ayaM bhAvaH / abhidhA vAcyArya, lakSaNA lakSyAyyaM tAtparyavRttizca tAtpayo'yaM bodhayitvA nivartate tatazca tA arthAntarabodhane'samarthA bhavanti, tadanantaraM yA vAcyAdyarthAtiriktamartha bodhayati sAvRttiyaMjanA nAma / kecita "zabdabuddhikarmaNAm" ityatra zabdabuddhiH ( zabdajJAnam ) eva karga (vyApAraH) yAsAM, tAsAmabhidhAlakSaNAtAtparyavRttInAM, viramya= svasvArthabodhanena virAmAnantaraM' vyApArA'bhAvaH arthAntarabodhanavyApArA'bhAva etAdRzaM vyAkhyAnaM kurvanti / sakRduccaritaH zabdaH sakRdevA'yaM gamayatIti nyAyAditi bhAvaH / atra abhihitA'nvayavAdinA bhATTamImAMsakAnAM matena tAtparyavRttigrahaNam / anvitA'bhidhAnavAdinAM prabhAkaramatA'nuyAyinAM mate tu taatpryvRttirnaavshykii| vyaJjana vanana gamanaM pratyAyanaM ceti vyaJjanasya paryAyazabdA: tatra vyaJjanaM vyaJjanAvyApAraH, dhvananaM vanvarthaH vyaJjanaM, gamanam avagativyaJjanaM pratyAyanaM pratItikaraNam ityAdayo vyapadezAH= vyavahArAH, viSayA yasyAH, sa vRttivyaMjanA iti bhAvaH / vyamjanAM vibhavate-abhiSAlakSaNAmUleti / zabdasya abhidhAlakSaNAmUlA-abhighAmUlA lakSaNAmUlA ceti vyaJjanA dvidhA // 13 // ___ abhidhamUlAM lakSayati-anekAryasyeti / anekA'sya sadasya ekatra artha saMyogAya : niyantrite sati ( yA ) anyadhIhetuH sA abhidhAzrayA AdhvanA ityanvayaH / anekArthasya = bahvayaMsya; zabdasya = padasya, ekatra = ekasmin, artha= abhidheye, saMyogAya: saMyogapraprabhRtibhiH, niyantrite = ekatra niyamite sati, (yA) anyadhIhetuH aparA'rthabodhakAraNaM, sA, abhidhAzrayA-abhidhAmUlA, vyaJjanA // 14 // anya artha pratipAdita hotA hai vaha zabdameM, arthameM aura prakRti pratyaya AdimeM rahane vAlI zakti vyaJjanA kahalAtI hai / vaha vyaJjana, dhvanana, gamana aura pratyAyana Adi zabdoMse vyavahRta hotI hai.| usameM zAbdI vyaJjanAke do bheda hote haiM, amidhAmUlA aura lakSaNAmUlA // 13 // abhidhAmalA vyaJjanAkA lakSaNa kahate haiM saMyoga AdiyoMse anekA'rthaka zabdake eka arthake niyantrita honepara jisase dUsarA arya upasthita hotA hai use "abhidhAmUlA" vyaJjanA kahate haiM // 14 // sA05
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sAhityadarpaNe - AdizabdAdviprayogAdayaH / uktaM hi saMyogo viprayogazca sAhacarya virodhitA / arthaH prakaraNaM liGga zabdasyAnyasya sNnidhiH|| sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyaktiH svraadyH| zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH // ' iti / 'sazaGkhacakro hariH' iti zaGkhacakrayogena harizabdo viSNumevAbhidhatte / AdizabdAda viprayogAdayaH = diyogAdayaH / bhartRharikArikA'nusAreNa saMyogAdInuddizati-saMyoga iti / saMyogaH sambandha vizeSaH, viprayogaH-viyogaH, sAhacarya = sahacaratvaM, virodhitA = varam, etaccatuSTayaM samIpoccAritapadArthAntareNa bodhyam, arthaH tAtparyam, prakaraNaM = prastAvaH / liGga = cihnm| anyasya = aparasya, zabdasya = padasya, sannidhiH = sAmIpyaM, sAmarthya = tatkAraNaniyamaH, ocitI= aucityaM, prakRtopayogitvamityarthaH / dezaH = samIpo. cAritasyAzrayasthAnam, kAla:= samIpoccAritasya samayavizeSaH / byajyate strItvAdikamanayeti, liGgamityarthaH / svarAdayaH = udAttAdayaH, Adipadena ceSTAdayo gRhyante / zabdArthasya = padArthasya, anavacchede = saMdehe sati, ete = pUrvoktA: saMyogAdayaH, vizeSasmRtihetavaH vizeSasmRtaH (prakRtA'rthopasthiteH ), hetavaH ( kAraNAni ) / / krameNa saMyogAdInAM niyantraNamudAharati-sazasacakra iti| "sazaGkhacakro hariH" ityatra haripadasya "yamA'nilendracandrAkaviSNusiMhAM'zuvAjiSu / zukAhikapibhekeSu. harinA kapile triSu" iti kozataH yamA'nilAdhanekArthatve'pi haripadaM "sazaGkhacakra" iti padena zaGkhacakrasaMyogena viSNameva abhidhatte pratipAdayati / "azaGkhacakro hariH" ityatra "azaGkhacakra" iti padena zaGkhacakraviprayojena harizabdo viSNumeva abhidhtte| Adi zabdase viprayoga Adi liye jAte haiN| kahA gayA hai-saMyoga, viprayoga, sAhacarya virodhitoM ( virodha ) artha, prakaraNa, liGga (cihna ), anya zabdakA sAmIpya sAmayaM, aucitya, deza, kAla vyakti (liGga), svara Adi ye saba zabdake arthakA anavaccheda ( sandeha ) honepara vizeSa jJAnake kAraNa hote haiN| saMyoga AdikA kramase udAharaNa dete haiN| "sazaGkhacakro hariH" yahA~para "hari" zabdake yama, anila Adi aneka artha honepara bhI zaGkha aura cakrake saMyogase "viSNa" kA hI bodha hotA hai| "azaGkhacakro hariH" yahA~para zaGkha aura cakrake viprazaMga (viyoga ) se hari padase viSNukA bodha hotA hai|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH 67 'azaGkhacakro hariH' iti tadviyogena tameva / 'bhImArjunau' iti arjunaH paarthH| 'karNArjunau' iti karNaH suutputrH| 'sthANuM vande' iti sthANuH shivH| 'sarva jAnAti devaH' iti devo bhavAn / 'kupito makaradhvajaH' iti makaradhvajaH kAmaH / 'devaH purAriH' iti purAriH shivH| 'madhunA matta pikaH' iti madhu "bhImA'rjuno" ityatra arjunapadasya "arjunaH kakubhe pArtha kArtavIryamayUrayoH / mAturekasute'pi svAddhavale punaranyavat / napuMsakaM tRNe netraroge" iti anekArthatve'pi bhImasAhacaryeNa arjunaH pArthaH, tRtIyapANDava iti bhAvaH / "karNA'rjunI" ityatra "karNaH prayAsute jyeSThe suvarNAlo zrutAvapi / " iti medinIkozato'nekA'rthatve'pi virodhitayA karNa: sUtaputraH / "sthANu vande' ityatra sthANupadasya "sthANuH kIle hare pumAn astrI dhruve" iti medinIkozato'nekA'rthatve'pi vandanarUpaprayojanAt sthANuH zivaH / " "sarva jAnAti devaH' ityatra devazabdasya "devaH sure dhane rAji" iti vizvakozato'nekA'rthatve'pi prakaraNAddevo bhavAn / "kupito makaradhvaja' ityatra makaradhvajazabdasya kAmadeva-samudravAcakatve'pi koparUpAlliGgAt ( cihnAt ), makaradhvajaH kAmo na tu acetanaH samudraH / 'devaH purAriH" ityatra 'purAri" padasya tripurAri ( ziva ) vAcakatvamathavA zatrunagarA'rivAcakatvamiti sandehe "deva" iti anyazabdasya sAnnidhyAt, purAriH zivaH / __ "madhunA mattaH pika' ityatra "madhu" padasya "madhupadya puSparase kSaudre'pi" iti kozAdane kA'rthatve'pi pikamAdanasAmarthyAt madhurvasantaH / ___"bhImA'rjuno" yahA~para arjuna padake artha vRkSavizeSa, zuklaguNa Adi aneka haiM parantu bhImake sAhacarya (sahacAritva) se arjunakA artha pArtha (pRthAputra ) jJAta hotA hai / __ "karNA'rjunau" yahAMpara arjunase virodhake kAraNa 'karNa' padase sUtaputra karNakA bodha hotA hai kAnakA nhiiN| "sthANu vande" yahAMpara "vande" isa kriyApadake yogameM vandanarUpa tAtparyase "sthANa"se "zaGkara" liye jAte haiM khambhA Adi nahIM / "sarva jAnAti devaH" yahA~para deva zabdakA devatA rAjA Adi aneka artha honepara bhI prakaraNase "Apa" aisA artha hotA hai, Apa saba jAnate haiM yaha bhAva hai| "kupito makaradhvajaH" yahA~para koparUpa liGga (cihna) se makaradhvajakA artha samudra Adi nahIM hotA hai, samudra acetana hai; usakA kopa saMbhava nahIM, ataH "kAmadeva" aisA artha liyA jAtA hai| "devaH purA'riH" yahA~para pura padakA artha deha aura nagara bhI hai parantu anya. pasAnnidhya arthAt "deva' padake sAnnidhyase tripurake zatru zaGkara aisA artha hotA hai| madhu padake mA, pupparasa aura zahada Adi aneka artha hote haiM parantu "madhunA mataH pikaH" yahA~para koyaloMye nAdana meM sAmarthane 'madhu' padakA artha krAnta hotA hai|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpale vasantaH / 'pAtu vo dayitAmukham' iti mukhaM sAMmukhyam / 'vibhAti gagane candraH' iti candraH shshii| 'nizi citrabhAnuH' iti citrabhAnuhiH / 'bhAti rathAGgam' iti napuMsakamyaktyA rathAGgaM cakram / svarastu veda eva vizeSapratItikRnna kAvya iti tasya viSayo nodAhRtaH / __ "pAtu vo dayitAmukham" ityatra "mukha" padasya mukha-sAMmukhyobhayArthavAcakatve'pi aucityAnmukha sAMmukhyam / . "vibhAti gagane candraH" / ityatra "candra" padasya "cndro'mbukaamyyoH| svarNa sudhAM'zo karpUre kAmpilye mecake'pi ca" iti haimakozAdanekArthatve'pi gaganarUpadezAccandraH shshii| "nizi citrabhAnuH" ityatra "citrabhAnu" padasya "sUryavahrI citrabhAnU" iti kozAdanekA'rthatve'pi nizArUpakAlAccitrabhAnurvahniH ( agniH ) / "bhAti rathA'Ggam" ityatra "rathA'Gga" padasya "rathAGgana dvayozcakre, nA cakrAGgavihaGgame / " iti medinI. kozAt anekA'rthatve'pi napuMsakavyaktyA = klIbaliGgana rathAGgaM cakram / svarastu = udAttAvisvarastu, veda eva = zrutAveva, vizeSapratItikRt = ekatarajJAnakut, iti = asmAtkAraNAta, tasya = svarasya, viSayaH = pradezaH, na udAhRtaH = na prtipaaditH| "mukha" padakA artha mukha aura sAMmukhya bhI hotA hai parantu "pAtu vo dayitA: mukham "yahA~para aucityase 'mukha'kA varSa somukhya hotA hai, dayitA (priyA ) ke mukhase rakSaNameM kucha aucitya nahIM hai| 'candra' padake megha, suvarNa, aura kapUra Adi aneka artha hote haiM parantu "vibhAti gagane candraH" yahA~para gagana ( mAkAza ) rUpa dezameM candrakI hI pratIti hotI hai, suvarNa AdikI nhiiN| "citrabhAnu" padake bhI sUrya, agni Adi aneka artha haiM parantu "nizi citrabhAnu." yahA~para nizA ( rAtri ) rUpa kAlameM agnikI ho pratIti hotI haiM sUryakI nahIM / "rathA'Gga" padakA artha cakravAka aura rayakA aGga (pahiyA) bhI hotA hai parantu "mAti rathAGgam" yahA~para vyakti ( liGga ) arthAt napuMsaka liGgase cakra hI artha hotA hai cakravAka nahIM, kyoMki cakravAkake lie "rathA'Ggo bhAti" aisA puMliGga prayoga hotA hai| svara ( udAtta ) Adi vedameM hI vizeSa arthakI pratIti karanevAlA hotA hai kAvya meM nahIM, isa kAraNa usake bhedakA udAharaNa nahIM diyA gayA hai|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH idaM ca ke'pyasahamAnA AhuH-svaro'pi kAkvAdirUpaH kAvye vishessprtiitikRdev| udAttAdirUpo'pi muneH pAThopadizA zRGgArAdirasavizeSapratItikadeva' iti etadviSaye udAharaNamucitameva iti, tanna, tathAhi-svarAH kAkvAdayaH udAttAdayo vA vyAyarUpameva vizeSaM pratyAyayanti, na khalu prakRtoktamanekArthazamdasyaikArthaniyantraNarUpaM vishessm| kiJca yadi yatra kvacidanekArthazabdAnAM prakaraNAdiniyamAbhASAdaniyantritayorapyarthayoranurUpa idaM ca mataM, ke'pi AcAryAH, caNDIdAsarAghavAnandaprabhRtaya iti bhAvaH / asahamAnA: amRNyantaH santaH, AhuH = kathayanti / kAkvAdirUpaH = kAkuprabhRtirUpaH, svaraH api, kAvye kavikarmaNi, vizeSapratItikRdeva = vizeSajJAnakara eva / udAttAdirUpo'pi udAttaprabhRtisvarUpo'pi, muneH bharatamuneH, pAThoktadizA = paThanapratipAditadizAyA, yathAha munirbharataH="hAsyazRGgArayoH svaritodAta, vIrarodrA'dbhuteSu udAttakampitaM, karuNabIbhatsabhayAnakeSu anudAttakampitam utpAdayet" iti / zaGgArAdirasavizeSapratotikRdeva = zRGgArAdirasabhedajJAnakara eva / iti = asmAtkAraNAt / etadviSaye = svaraviSaye, udAharaNaM = dRSTAntapradarzanam, ucitam eva = yogyam eva / matametat khaNDayati-tanna iti / teSAM vacanamayuktam / khaNDanaprakAraM pradarzayati-tathAhoti / svarAH = kAkvAdirUpA', kaH kurnAma 'kAkuH striyAM vikAro yaH zokabhItyA. dibhidhrdhaneH / " iti kozataH zokabhItyAdibhirhetubhiH dhvanivikAravizeSaH / udAttAdayo vA = udAttaprabhRtayo vA, vyaGgayarUpam eva vyavanAvRttipratipAdyarUpam eva, vizeSa= bhedaM, pratyAyayanti bodhayanti, prakRtoktam / asmin prakaraNe uktam, "saMyogo viprayogazce"tyAdinA bhartRhariNA ukta = kathitam / anekA'rthazabdasya = bahvarthapadasya, ekA'rthaniyantraNarUpam = ekA'bhidheyaniya. manarUpaM, vizeSa = bhedaM, na khalu bodhayanti = na khalu pratyAyayanti / kiJca = punardUSayitumupakramate / yatra = yasmin, kvacit = kutracit sthale, anekA'rthazabdAnAM = bahvarthapadAnAM, prakaraNAdiniyamA'bhAvAt = prastAvAdiniyamanA'bhAgata, aniyantritayorapi = aniyamitayorapi, arthayoH = abhidheyayoH, anurUpasvara isa matako na sahanevAle kucha AcAryaloga (caNDIdAsa aura rAghavAnanda Adi) kahate haiM- "kAku Adi kaNThasvara bhI kAvyameM vizeSa arthakI pratIti karatA hI hai / udAtta Adi svara bhI bharatamunike pAThameM kahI huI rIti se hAsya aura zRGgArameM svaritodAtta, vIra, raudra aura adbhutameM udAttakampita tathA karuNa, bIbhatsa aura bhayAnakameM anudAttakampita svara karanA cAhie isa prakArase svara zRGgAra Adi rasavizeSakI pratIti karatA hI hai / isa kAraNase svarake viSayameM udAharaNa denA ucita hI hai / yaha ThIka nahIM haiM, jaise ki kAku Adi vA udAtta Adi svara, vyaGgyarUpa vizeSa arthako hI bodhana karate haiM na ki prakRtameM kahe gaye anekArthaka zabdakA ekArthI
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe % svaravazenekatra niyamanaM vAkyaM, tadA tathAvidhasthale zleSAnaGgIkAraprasaGgaH na ca tathA, ata evAhuH zlepanirUpaNaprastAve- 'kAvyamAgeM svaro na gaNyate' iti ca nayaH, * ityalamupajIvyAnAM mAnyAnAM vyAkhyAneSu kaTAkSanikSepeNa / AdizabdAta 'etAvanmAtrastanI' ityAdau hastAdiceSTAdibhiH stanAdInAM kamalakorakAyAkAratvam / vazena = anukUlodAttAdisvaravazena, ekatra = ekatasmin arthe, niyamanaM = niyantraNaM, vAcyaM = kathanIyaM, yadi = cet, tadA = tarhi, tathAvidhasthale = tAdRzapradeze, zleSA'naGgIkAraprasaGgaH = zleSA'laddhArA'nabhyupagamA'vasaraH, Apate diti zeSaH, udAttAdisvarAdeva ekatrA'rthe niyamite, zleSasyA'naGgIkAraH prasajyeta iti bhAvaH / na ca tathA = tacca tena prakAreNa na bhavati / ata eva = asmAtkAraNAdeva, pleSanirUpaNaprastAve = zleSAlaGkArapratipAdanA'vasare, AhuH = kathayanti, vidvAMsa iti zeSaH / kAvyamArge :kAvyapaddhatI, svaraH = udAtAdiH, na gaNyate = na svIkriyate, iti / nayaH = siddhAntaH, udAttAdisvaramabhyupagamya kAvye zleSasyA'naGgIkAro na kartavya iti bhAvaH / upasaMharati-ityalamiti / iti ityam, upajIvyAnA = svasiddhAntAnAmavalambanabhUtAnAM, mAnyAnA-pUjyAnAM viduSAM, vyAkhyAneSu siddhAntapratipAdaneSu, kaTAkSanikSepeNa-doSanyAsena, alam, mAnyAnAM vyAkhyAneSu kaTAkSanikSepeNa sAdhyaM nAstIti bhAvaH / svarAdaya ityatra AdizabdAta, "e tAvanmAtrastanI" ityAdI sthale kamalakoraniyantraNarUpa vizeSa arthko| yadi jahA~ kahIMpara anekA'rthaka zabdoMkA prakaraNa Adi niyamoMke abhAvase aniyantrita do arthokA anurUpa svarake anusAra eka arthameM niyamana svIkAra kareM to vaise sthalameM zleSakA aGgIkAra na karanekA prasaGga hogA, parantu aisA nahIM hotA hai / ata eva zleSake nirUpaNake avasarameM kahate haiM- "kAvya mArgameM svara nahIM mAnA jAtA hai" aisA siddhAnta hai / svarabheda honepara bhI zleSase labhya arthakI pratIti mAnI jAtI hai isalie upajIvya ( ASayabhUta ) mAnyajanoMkI vyAkhyAmeM kaTAkSapAta nahIM karanA caahie| kAlo vyaktiH svarAdayaH" yahA~ para "Adi" padase "etAvanmAtrastanI" 1. "etAvanmAtrastanikA etAvanmAtrairakSipanaH / etAvanmAtrA'vasthA etAvanmAtradivasaH" / / asyA AryAyAH prAkRtaM mUlam "e|hmettthinni A eihametahiM acchivattehiM / edahamettAvatthA ehahamettehi diaehi" // iti /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH - - evame kasmiartha'bhidhayA niyantrite yA zabdArthasyAnyArthabuddhihetuH zaktiH sA'bhidhAmUlA vynjnaa| yaza mama tAtapAdAnAM mahApAtracaturdazabhASAvilAsinIbhujaGgamahAkavIzvarazrIcandrazekharasAndhivigrahikANAm 'durgAladhitavigraho manasijaM saMmIlayaMstejasA kAdyAkAratvaM padmakuGmanAdyAkRtitvam / etAvatpadasya nAnAkArabodhakatvena anekaa'rthtvm| ceSTAvizeSastu AkAravizeSasmArakaH / abhidhAmUlAM vyaJjanAmupasaMharati evamiti / evam = ittham, ekasmin = ekatra, arthe = vAcye, abhidhayA = zakyA, niyantrite = niyamite, yA, zabdA'rthasya = padArthasya, anga'rthabuddhihetuH = aparArthajJAnakAraNaM, zaktiH = vRttiH, sA, abhidhAmUlA byajanA / ayaM bhAvaH / yatra arthadvayasya abhidhayA tAtparya sa zleSaH, yatra tu ekA'ryasya abhidhayA pratItiH dvitIyArthasya yayA pratItiH sA vynyjnaa| yatheti / mama-vizvanAthakavirAjasya, tAtapAdAnAM pitRcaraNAnAM "mahApAtre"ti rAjasaMmAnyapadayuktAnAM, caturdaza bhASA eva vilAsinyaH ( vilasanazIlA ramaNyaH ) tAsAM bhujaGgAnAM (viTAnAm ) mahAkavIzvarANAM zrIcandrazekharasAndhivigrahikANAm / sandhivigrahAbhyAM carantIti sAndhivigrahikAH, teSAM sAndhivigrahikANAM mantriNAmityarthaH / "sandhivigraha" zabdAt "carati" iti sUtreNa Thaj / ThasyekaH, adivRdvizca / abhidhAmUlAM vyaJjanAmudAharati-durgAladhitavigraha iti|| durgAladhitavigrahaH tejasA manasija sammIlayan prodyadrAjakala: gRhItagarimA bhogibhiH viSvagvRtaH nakSatreNakRTekSaNo girigurI gADhA ruci dhArayan gAm Akramya vibhUti. bhUSitatanuH umAvallabho rAjati ityanvayaH / atra abhidhAvatyA prakRtamahAdevyA umAyA vallabho bhAnudevanAmako nRpatirvarNyate / sa yathA-durgAlavitavigrahaH = duHkhena gamyate ati durgANi giridurgAdIni, "suduroradhikaraNe" iti upratyayaH / durgabhedA yathA:-- "dhantradurga mahIdurgamabdurga vArzameva vaa| nRdurga giridurga vA samAzritya vasetpuram // manaH 7-71 / durgaH-dhanvadurgAdibhiH; aladhitaH pratirodhamagarita, vigrahaH (yuddham) yasya saH, durga bhitvA'pi yuddhA'nuSThAna. ityAdimeM hAtha Adise kI gaI ceSTA AdiyoMse stana AdiyoMkA kamalake kuGmala Adike samAna AkAra honA jAnA jAtA hai| isa prakAra abhidhAse eka artha niyantrita honepara jo zabdArthakA bhinna arthake jJAnakA kAraNa zakti hai vaha "abhidhAmUlA vyaJjanA" hai / isakA udAharaNa mere pitA mahApAtra, caudaha bhASAoMke vijJAtA mahAkavIzvara candrazekhara sAndhivigrahikakA haidurgetyAdi / zatruoMke kiloMko bhedana kara laDanevAle vA kiloMmeM na rahakara bhI yuddha karane
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 sAhityadarpaNe. - - prodyadrAjakalo gRhItagarimA viSvagvRto bhogibhiH / nakSatrezakRtekSaNo girigurau gADhAM ruciM dhArayam gAmAkramya vibhUtibhUSitatanU rAjatyumAvallabhaH / / ' zIla iti bhAvaH / athavA durgaH alakSitaH = anatikrAntaH, vigrahaH yasya saH, durgadhyavadhAnaM vinava yuddhA'nuSThAnazIla iti bhAvaH / tejasA = zarIrakAntyA, manasija = kAmadevaM, saMmIlayan = parAbhavana, prodyadrAjakalaH = progantI ( samudIyamAnA ) rAjakalA (bhUpAM'zaH ) yasya sH| gRhItagarimA = gRhItaH (prAptaH ) garimA ( gauravam ) yena saH / bhogibhiH = sukhopamogasaMpannaH janaH, viSvak = sarvataH, vRtaH = pariveSTitaH / nakSatrezakRtekSaNaH kSAtrezeSu (mAtriyazreSThasu rAjasu) kRtekSaNaH ( kRtanirIkSaNaH ) na kSAtre. zakRtekSaNaH = zreSThabhUpAleSu api pratApAtizayena tiraskartA iti bhAvaH / girigurI-giriH (himAlayaH ) guruH ( pUjyaH ) zvazuratveneti bhAvaH yasya sa giriguruH zivaH, tasmin / gADhAM = dRDhAM, rucim-abhilASaM, bhaktimiti bhAvaH / dhArayan = dadhAnaH, gAM - bhUmima. Akramya = adhikRtya, vibhUtibhUSitatanuH = vibhUtyA ( aizvaryeNa ) bhUSitA (alaGkRtA) tanu: ( zarIram ) yasya saH, tAdazaH. umAvallabhaH = umAnAmnyA mahAdevyAH vallabhaH (priya:) bhAnudeva iti bhAvaH / rAjati = zobhate / atra durgA''dipadAnyanekArthakAni prakaraNavazAtpUrvapradarzitA'rthe niyantrite sati tattacchabdA vyaJjanayA'rthAntara bodhayanti / tathA hi--durgAlavitavigrahaH = durgayA (pArvatyA ) laGdhitaH (AliGganena AkrAntaH) vigrahaH (zarIram ) yasya saH / tejasA = nayanajyotiSA, manasijaM = kAmadevaM, saMmIlayan vinAzayan, prodyadrAjakala:=prodyantI (prakAzamAnA ) rAgaH (dvijarAjasya candramasa ityarthaH ) kalA ( aMzaH ) yasya saH, zirasi iti zeSaH / gRhItagarimA = gRhItaH (svIkRtaH ) garimA ( jagadgurugauravam ) yena saH / bhogibhiH saH, viSvak-samantataH, tutaH = veSTitaH, alaGkArasveneti zeSaH / nakSatrazakRtekSaNaH-nakSatrezena (candramasA) kRtam (vihitam ) IkSaNaM ( netram ) yena saH, zivasya sUrya kendravahninetratvAditi bhAvaH / girigurau = kalAsaparvate, gADhAM-dRDhAM, cim-nivAsA'bhilASaM, dhArayan = dadhAnaH, gAMvRSam, Akramya, sthita iti zeSaH / vibhUtibhUSitatanuH = vibhUtyA ( bhasmanA ) bhUSitA ( alaGakRtA ) tanuH ( zarIram ) yasya saH / tAdRzaH umAvallabhaH = pArvatIpriyaH, ziva iti bhAvaH / rAjati = zobhate / vAle, apane saundarya se kAmadevako parAbhUta karanevAle, rAjakalAse sampanna, gaurava (mahattva).. ko prApta karanevAle, sukhakA upabhoga karanevAle janoMse ghire hue, zreSTha kSatriya rAjAoMpara abhimAnase dRSTipAta bhI na karanevAle, zivajImeM dRDha prIti rakhanevAle pRthvIko adhikArameM rakhakara aizvaryase alaskRta zarIravAle "umA" nAmakI mahArAnIka pavi bhAnudeva nAmaka
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH atra prakaraNenAbhidhayA umAvallabhazabdasyomAnAmnImahAdevIvallabhabhAnudevanRpatirUpe'rthe niyantrite vyaJjanayava gaurIghallabharUpo'rtho bodhyte| evamanyat / lakSaNAmUlAmAha lakSaNopAsyate yasya kRte tattu prayojanam / yayA pratyAyyate sA syAdvayaJjanA lakSaNAzrayA // 15 // vivRNoti / atra asmin padya, prakaraNena = prastAvena, umAvallabhaNabdasya = umAvallabhapadasya, umA nAma, mahAdevI = kRtAbhiSekA mahArAjI, taballabhabhAnudevanapatirUpe'rthe abhidhayA, niyantrite sati = niyamite sati / vyaJjanayA eva aprakRtoM gorIvallabharUpo'rtho bodhyate / tatazca mahezvarabhAnudevayorupamAnopameyabhAvaH kalpyate, tena umAvallabha ivetyupamAdhvaniyaMjanayava bodhyate / ___"vyaJjanayA eva" ityatra evakArasya ayamabhiprAyaH / iha khalu umAvallamazande yeyaM dvitIyA'rthapratItiH, tatra abhidhAyAH prakRtA'rthamAtrabodhanena virAmAt, lakSANAyAzca mukhyA'rthabAdhahetukatvAt, tAtparyavRtterapi padArthamithaHsaMsargamAtrabodhananayatyAt virAmAta vyamkAnAvRtyA eva aprakRtA'rthapratItyA upamAdhvaniriti bhAvaH / / evamanyat / lakSaNAmUlA vyaJjanA pratipAdayati-lakSaNeti / yasya kRte lakSaNA upAsyate, tat prayojanaM yayA pratyAygate; sA tu lakSaNA''zrayA vyaJjanA ityanvayaH / yastha-prayojanasya, kRte = nimitta, lakSaNA = tadAkhyA vRttiH, upAsyate = Adriyate, sat prayojanaM, yayA = vRtyA, pratyAyyate = bodhyate / sA tu lakSaNA'zrayA = lakSaNAmUlA, vyaJjanA ityarthaH / / 15 / / rAjA zomita ho rahe haiN| yahA~para prakaraNase umAvallabha zabdakA umA nAmako mahArAnIke vallabha ( priya ) bhAnudeva nAmake rAjA aisA artha niyantrita honepara vyaJjanAse hI umA arthAt gaurI ( pArvatI ) ke vallabha (priya ) mahAdeva aisA artha samajhA jAtA hai / jaise ki-umA arthAt pArvatIse laGkita bharthAt AliGganase AkrAnta zarIravAle, tejase kAmadevako bhasma karanevAle, zirameM candrakalAse zobhita, gurutva(jagadgurutva) ko grahaNa karanevAle, sA~se ghire hue, candrako netra banAnevAle, kailAsa parvatameM dRr3ha prIti rakhanevAle, bailapara ArUDha aura bhasmase bhUSita zarIravAle umAvallabha arthAt pArvatIke priya zaGkara zobhita hote haiM isI taraha aura udAharaNa bhI jAnanA caahie| abhidhAmUlA vyaJjanAkA varNana huA, aba lakSaNAmUlA vyaJjanAko kahate haiN| lakSaNopAsyate iti / lakSaNA jisake lie kI jAtI hai vaha prayojana jisa vRttise pratIta hotA hai use lakSaNAmUlA vyaJjanA kahate haiM / / 15 //
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdau jalamayAdyarthabodhanAdabhidhAyAM taTAdyarthabodhanAcca lakSaNAyAM viratAyAM yayA zItatvapAvanatvAdyatizayAdirbodhyate sA lakSaNAmUlA vynyjnaa| evaM zAbdI vyanjanAmuktvA''rthImAha vaktRvoddhavyavAkyAnAmanyasaMnidhivAcyayoH / prastAvadezakAlAnAM kAkozceSTAdikasya ca / / 16 // vaiziSTyAdanyamartha yA bodhayetsA'rthasaMbhavA / vyanjaneti smbndhyte| tatra vaktRvAkyaprastAvadezakAlavaiziSTaye yathA mama--- 'kAlo madhuH, kupita eSa ca puSpadhanvA, dhIrA vahanti ratikhedaharAH samIrAH / vivaNoti-"gaGgAyAM dhoSa" iti / viratAyA=nivRttAyAm / spaSTamanyat / ArthI vyaJjanAM lakSayati-vaktaboddhavyavAkyAnAmiti / vaktRboddhavyavAkyAnAM vaktA ( pratipAdaka: ) boddhavyaH ( pratipAdyaH ), vAkyaM (padasamUhaH ), teSAM, vaiziSTyAta ityatra sambandhaH / evamanyatrA'pi / anyasannidhi. nAcyayoH = bhanyasanidhi: ( aparasannidhAnaM ) vAcyaH ( arthaH), tayoH vaiziSTayAt / prastAvadezakAlAnA = prastAva (prakaraNaM) dezaH ( sthAnam ) kAla: ( samayaH ), teSAM vaiziSTyAt / kAko: dhvanivikArasya, ceSTAdikasya ca, vaiziSTayAta-vailakSaNyAt, yAvRttiH, anyam = aparaM prAcInavAcyAdivilakSaNam, artha, bodhayet = pratipAdayeta, sA arthasambhavA = ArthI. vyasaneti sambaddhayate // 16 // tatra vaktRvAkya prastAva-deza-kAlavaiziSTye yayA mama kAla iti| kAla: samayaH, madhuH = vasantaH, eSaH = anubhUyamAnaH, puSpadhanvA ca = kAmazca kupitaH = kruddhaH / dhIrAH = mandA:, ata: ratikhedaharAH = ramaNaparizramaharaNazIlAH, samIrA: = vAtAH, gaGgAyAM ghoSaH" ityAdi sthalameM janmaya Adi arthakA bodhana kara abhidhAke nivRtta honepara aura taTa Adi arthakA bodhana kara lakSaNAke nivRtta honepara jisa vRttise zItalatva aura pAvanatva Adike Adhikya AdikA bodha hotA hai use "lakSaNAmUlA" vyaJjanA kahate haiN| isa prakAra zAbdI vyaJjanAkA pratipAdana kara ArthI vyaJjanA kahate haiNbktboddhvyti| vaktA, boddhavya, vAkya, anyakA sAmIpya, vAcya ( artha ) prastAva (prakaraNa) deza, kAla, kAku (dhvanivikAra ), aura ceSTA Adi inakI vizeSatAse jo zakti anya arthakA bodhana karatI hai use "ArthI vyaJjanA" kahate haiM // 16 // unameM vaktA, vAkya, prastAva, deza, aura kAla inakI vizeSatAmeM jaise granyAkArakA padya-"kAlo madhuH"koI nAyikA apanI sakhIko kahatI hai| vasanta RtukA samaya hai / yaha kAmadeva kupita hai| ratikrIDAke parizramako haTAnevAlI gambhIra havA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH kelIvanIyamapi vajulakubjamaja. dUre patiH kathaya kiM karaNIyamaya ? // " ___atretaM dezaM prati zIghraM pracchanna kAmukastvayA pradhyatAmiti sakhI prati kayAcid vyjyte| boddhavyavaiziSTaye yathA-- 'niHzeSacyutacandanaM stanataTa, nima'STarAgo'dharo netredaramanabjane, pulakitA tanvI taveyaM tnuH| . vahanti-vAnti, iyam eSA, kelIvanI api = krIDA'pavanamapi, vajulakuJjamaJjuH= azokalatAgRhamanoharA, patiH = bhartA, na tu priya iti bhAvaH, dUre viprakRSTapradeze, 'vartata iti zeSaH / adya = etAdRze asmin dine, kiM, karaNIyaM = kartavyaM, kathaya = vada / vasantatilakA vRttam / ayaM bhAvaH / atra vatryAH kAmukatvasya ramaNecchAbodhakasya vAkyasya, ratikhedaharatvena samIravahanasya, patidUrasthitirUpasya prastAvasya, vaz2ulakuJjamajoH kelIvanIrUpadezasya, vasantaturUpasya kAlasya ca vaiziSTayAt / atra etaM = kelIvanIrUpaM, dezaM = sthAnaM prati, zIghraM pracchannakA mukastvayA preSyatAm iti kayAcidvatazyA nAyikayA vyajyate / boddhavyavaiziSTaye-niHzeSacyutacandanamiti nAyakamAnetu preSitAM taM saMbhujyAgatAM snAnavyAja pradarzayantIM dUtauM prati nAyikAyA uktiriyam / mithyAvAdini ! bAndhavajanasya ajJAtapIDAgame ! he dUti ! taba stanataTa niHzeSacyuta candanam / ( tava ) adharaH nisRSTa rAgaH / ( taba ) ne dUram anajane / ( taba ) tanvI iyaM tanuH pulkitaa| itaH cala rahI hai / azokake kuJjoMse sundara yaha choTA-sA krIDAvana hai| pati dUra deza meM haiM, he sakhi ! Aja kyA karanA cAhie ? kho| isa padyameM "isa sthAnameM zIghra pracchanna kAmukako tuma bhaija do" yaha bAta koI nAyikA apanI sakhI ke prati vyaJjanAse vaktA ( vaktrI-kahanevAlI arthAt svayam ) vAkya, prastAva (prakaraNa ) deza aura kAlakI vizeSatAse vyakta kara rahI hai| ' boddhavya ( kahe jAnevAle ) kI vizeSatAmeM --jaise niHzeSacyatacandanamiti / nAyakako lAneke lie bhejI gaI parantu svayam nAyakakA upabhoga kara snAna karaneke chalakA pradarzana karanevAlI sakhIko nAyikA kahatI hai / he sakhi ! tumhAre stanataTase candana bilakula miTa gayA hai / adharase rAga (lauhitya ) niHzeSa ho gayA hai / netra dUra taka aJjanase rahita haiM aura tumhArA patalA zarIra romAJcita ho rahA hai / bandhujana
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 sAhityadapaNe mithyAvAdini ! dUti ! bAndhavajanasyAjJatapIDAgame ! ___ vApI snAtumito gatAsi na punastasyAdhamasyAntikam // ' atra tadantikameva rantuM gatAsIti viparItalakSaNayA lakSyam / tasya ca rantumiti vyaGga pratipAdyaM dUtIvaiziSTayAd bodhyate / anyasaMnidhivaiziSTaye yathA-- 'ua Nizcala ! NippandA bhisiNIpattammi rehai blaaaa| vApI snAtu gatA asi, punaH tasya adhamasya antikaM na gatA asi ityanvayaH / mamA'nunayena api tava kAnto nAgata iti kathanena he mithyAvAdini = hai mRSA: bhASiNi !, bAndhabajanasya = sakhIjanasya, ajJAtapIDAgame = antakalitaduHkhoUme !, he dUti %Dhe sandezahare !, tava = bhavatyAH, stanataTaMkucataTa, niHzeSacyutacandanaM = samastA'pagatazrIkhaNDam, adharaH = nimnoSThaH, nimaSTarAgaH = niHzeSA'pagatalauhityaH, netre = nayane, dUram = atizayaM yathA tathA / anajane = kajjalarahite, tanvI kRzA, tanuzca = zarIraMca, pulakitA= saMjAtaromAJcA, astIti zeSaH / ataH svam, itaH = asmAtsthAnAt, snAtu= snAnaM kartu, vApI = dIdhikAM, gatA = prAptA, asi punaH = bhUyaH, tasya, adharmasya = nikRSTasya / madallabhasyetibhAvaH / antikaM = nikaTaM, na gatA asi = na prAptA vartase / __ atra "stanataTam" ityatra taTa = samIpaH; sa ca samaprAyo dezaH tatrava AliGganavazAccandanaM ni zeSacyutaM, stanAgrAdiSu ca zeSam / adharaH cumbanAt nirmuSTarAgaH, na tu uttaroSThaH / netre cumvanAt dUramanaJjane, nikaTe tu sAJjane, aJjanasya kutracidavazeSaH sUcitaH / tayA ca iyaM tanuH snAnAdbahukAlA'nantaramapi idAnIM pulakitA / adharmasya = prAgapi jJAta nikRSTatvasya, eSAM ca padArthAnAM vApIsnAnaviruddhAnAmanusandhAnAdeva vApIsnAnA'bhAvasya udgamAt tadantikaM na gatA'sItyatra viparItalakSaNAyA "gatA'sI" ti gamanaM lakSyaM, tasya ca rantumiti ramaNaM vyaGgaya, prayojanam tacca boddhavyadUtIvaiziSTayAbodhyate / anyasannidhivaiziSTaye yathA--ugra iti / ( sakhI ) kI pIDAko na jAnanevAlI he mithyAbhASiNi dUti ! tU yAMse bAvalImeM snAna karane gaI parantu usa adhama jana ( mere priya ) ke pAsa nahIM gaI / ____ isa padyameM viparItalakSaNAse usa ( adhama ) ke samIpa hI tU gaI yaha artha lakSita hotA hai / usakA "rantum" ramaNa karaneke lie aisA vyaGgaya marya pratipAdya (boddhavya ) dUtIkI vizeSatAse bodhita hotA hai| anyasannidhikI vizeSatAkA. udAharaNa jaise-umaH / ramaNa karaneke lie
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA paricchedaH 7 NimmalamaragaabhAaNapariTThiA ( dA) samutti vva // ' . [ pazya nizcalanispandA bisinIpatre rAjate balAkA / nirmalamarakatabhAjanaparisthitA zaGkhazuktiriva // ] atra balAkAyA niHspandatvena vizvastatvam , tenAsya dezasya vijanatvam, . ataH saMketasthAnametaditi kayApi saMnihitaM pracchannakAmuka pratyucyate / atraiva sthAnanirjanasvarUpaM vyaGgathArthavaiziSyaM prayojanam / ___bhinnakaNThadhvanirdhAraH kAkurityabhidhIyate' ityuktaprakArAyAH kAkorbhedA Akarebhyo jnyaatvyaaH| etadvaiziSTaya yathA-- "pazya nizcalaniHspandA, bisinIMpattre rAjate balAkA / nirmalamarakatabhAjanaparisthitA zaGkha zuktiriva // " he nizcala ! bisinIpattre niHspandA balAkA nirmalamarakatabhAjanaparisthitA zaGkhazuktiriva rAjata ityanvayaH / ramaNA'thaM kRtasaketAyA nAyikAyA janAgamanazaGkayA nizceSTaM viTaM pratyuktiriyam / he nizcala he nirudyama viTa !, bisinIpattre= kamalinIdale, niHspandA-nizcalaH, balAkA=bisakaNThikA, bakajAyetyarthaH / nirmalakarakatabhAjanaparisthitA : svacchanIlamaNipAtrasthitA, zaGkhazuktiH iva = zaGkhaghaTitaM zuktyAkAraM pAtram iva, rAjate = zobhate, ua = pazya / hAlakavikRtAyAM gAthAsaptazatyAM padyamidam / atra "ua" iti dezIbhASAzabdaH / ___ atra = asmin padya, balAkAyA: bakajAyAyAH, ni:spandatvena =nizcalatvena, vizvastatva = vizvAsayuktatvaM, tena asya dezasya = sthAnasya, vijanatvaM = viviktatvam, ataH saGketasthAnametaditi kayA'pi = nAyikayA, sannihitaM = nikaTavartinaM, pracchannakAmukaM prati = guptakAmayitAraM prati, ucyate = sUcyate vyaJjanayetibhAvaH / ata eva= asmin udAharaNa eva, sthAnanirjanasvarUpaM = dezavijanarUpaM, vyaGgayA'rthavaiziSTayaM = vyaJjanAvRttipratipAdyArthaviziSTatva prayojanam = lakSaNAphalam / ___ kAkolakSaNaM prtipaadyti-bhinnknntthdhvniriti| dhIraiH = vidbhiH, saGketa karanevAlI nAyikAkI nizceSTa viTake prati ukti hai-he nizvala ! kamalinIke pattepara atyAta nizvaSTa hokara baiThI huI bagulI nirmala panneke bataMtameM rahe hue zaGkha. pAtrake samAna zobhita ho rahI hai| isa padyameM bagulIke nizcala honese vizvastatva, usase usa sthAnakI nirjanatA, isa kAraNase yaha saMketasthala hai yaha bAta koI nAyikA nikaTasthita pracchanna kAmukako vyaJjanAse sUcita karatI hai / isa udAharaNameM hI sthAnanirjanatArUpa vyaGgaya arthakI vizeSatA prayojana hai| jisameM kaNThasvara bhinna hotA hai use "kAku" kahate haiM aise lakSaNase yukta
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe 'guruparatantratayA bata dUravaraM dezamudyato gantum / alikulakokilalalite neSyati sakhi ! surabhisamaye'sau 1 // ' atra naiSyati ? api tarhi eSyatyeveti kAkvA vyajyate-- ceSTAvaiziSTaye yathA-- 'saMketakAlamAnasaM viTaM jJAtvA vidgdhyaa| bhinnakaNThadhvaniH = bhinnaH ( svAbhAvikakaNThadhvanito bhedayuktaH ) yaH kaNThadhvaniH ( kaNThasvaraH ) sa "kAkuH" iti abhidhIyate = kathyate, iti = ittham, uktaprakArAyAH = kathitalakSaNAyAH, kAkAH bhedAH, AkarebhyaH upajIvyamUlagranthebhyaH, jJAtavyAH- boddha vyaaH| kAkuvaiziSTayamudAharati-guruparatantratayeti / he sakhi ! bata ! guruparatantratayA dUrataraM dezam gantum udyataH aso alikulakokilalalite surabhisamaye na eSyati ? ityanvayaH / pravAsodyatabhartRkAyA nAyikAyAH sakhI pratyuktiriyam / he sakhi = he vayasye, bateti khedadyotakamavyayam / guruparatantratayA = guroH ( pituH ) paratantratayA ( adhInasvena ), dUrataraM = viprakRSTataraM, dezaM = sthAna, gantu = yAtum, udyataH = tatparaH, aso = ayam, alikulakokilalalite = bhramarasamUhapikamanohare, surabhisamaye = vasantakAle, na eSyati = na AgamiSyati, atra = asmin udAharaNe, na eSyati = na Aga'miSyati; iti nAyikA niSedhA'bhiprAyeNa kathayati, sakhyAH "na eSyati ?" iti kAkvA praznataH "eSyati eva" iti vidhirUpo'rtho vyajyate / ceSTAvaiziSTye ythaa-shtekaalmnsmiti| vidagdhayA viTaM saGketakAlamanasaM jJAtvA hasannetrA'pitAkUtaM lIlApana nimIlitamityanvayaH / vidagdhayA = nipuNayA nAyikayA, viTaM = SiGgam, upapatimiti bhAvaH saGketakAlamanasa = saGketakAle mano yasya taM, saGketakAlajijJAsumiti bhAvaH / kAkuke bheda AkaragranthoM ( nATyazAstra AdiyoM) se jAnane caahie| kAkukI vizeSatAmeM jaise gRhaparatantratayA iti / nAyikA sakhIse kahatI hai / he sakhi ! gurujana (pitAAdi ) ke adhIna honese bahuta dUra dezameM jAneke lie tatpara mere priya bhramaroM aura koyaloMse manohara vasanta RtumeM nahIM aayeNge| . yahAMpara nAyikAne "na eSyati" nahIM AyeMge aisA niSedhake abhiprAyase kahA, sakhI "na eSyati" ? nahIM AyeMge? aisI kAkuse praznakara "AyeMge" aise vividharUpa arthako vyakta karatI hai| cepTAvaiziSTayakA udAharaNa dete hai-sateti / catura nAyikAne viTako saMketajJAnakA icchuka samajhakara vikasita netroMse abhiprAya bhUcita kara lIlAkamalako
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH hasannatrApitAkRtaM lIlApana nimIlitam / / ' atra saMdhyA saMketakAla iti padmanimIlanAdiceSTayA kayAcihayotyate / evaM vaktrAdInAM vyastasamastAnAM vaiziSTaye boddhavyam / vaividhyAdiyamarthAnAM pratyekaM vividhA matA // 17 // arthAnAM vAcyalakSyavyaGgayatvena trirUpatayA sarvA apyanantarokkA vykjnaastrividhaaH| tatra vAcyArthasya vyajanA yathA-'kAlo madhu:ityAdi / lakSyArthasya yathA--'niHzeSacyutacandanama'--ityAdi / vyaGgapArthasya jJAtvA=avabudhya, hasannetrA'pitA'kUtaM = hasatI ( vikasatI ) ye netre ( nayane ) tAbhyAm arpitam ( sUcitam ) AkUtam ( abhiprAyaH ) yasmin karmaNi tadyathA tatheti kriyAvizeSaNam / lIlApana lIlAkamalaM, nimIlitaM saGkocitam / atra = asminnudAharaNa, sandhyA sAyaGkAlaH, saGketakAla iti panimIlanAdiceSTayA = kamalasaGkocanAdiceSTayA, kayAcit-nAyikayA, dyotyate = vyajyate / padyamidaM dhvanyAloke vartate / pUrvoktAnAmeSAmudAharaNAnAM guNIbhUtavyaGgayatvamagre sphuTIbhaviSyati / atra tu vyaJjanAyA ArSatvamAtreNodAharaNam / ceSTAdItyAdizabdena varNanIyanAyikAdigatasAttvikAdiparigrahaH / evaM vaktrAdInAM vyastasamastAnAM = vyastAnAM (pRthanirdiSTAnAm ) samastAnAm (militAnAm ) ca, vaiziSTaye = viziSTatve, boddhavyam / / ArthavyaJjanAyAstravidhyaM pratipAdayati vidhyAditi / arthAnAm vAcyAdInAM vidhyAna = trividhatvAda, iyam ArthI vyaJjanA, pratyekaM, trividhA triprakArA, matA = abhimatA // 17 // sodAharaNaM vivRNoti prarthAnAmiti / arthAnAm = abhidheyAnA, vAcya lakSyadhyaGgayatvenaH-abhidhAlakSaNAvyaJjamApratipAdyatvena, virUpatayA = triprakAratvena, anantaroktAH = adhunA'bhihitAH, sarvA api = sakalA api, vyaJjanA:=vyaktayaH, trividhA: triprkaaraaH| tatra-tAsu, vAcyA'rthasya-abhidhAvRtipratipAdyA'rthasya vyaJjanA-'kAlo madhuH' ityAdi, lakSyA'rthasya lakSaNAvRttipratipAdyA'rthasya vyaJjanA yathA-niHzeSacyutacandanam / " sakUcita kara diyA / isa pabameM kamalake saGkocana Adi kI ceSTAse "sandhyA sarvota samaya hai / yaha koI nAyikA sUcita karatI hai| isI taraha vaktA Adike alaga-alaga aura mile hue udAharaNoMko jAnanA caahie| vidhyAditi / arthoke tIna bheda honese yaha ArthI vyajanA tIna prakAroMvAlI hotI hai / / 17 / / vAcya, lakSya aura vyaGgaya tIna prakArake artha honese abhI kahI gaI maba vyajanAeM bhI tIna prakArakI hotI hai| usameM vAcya arthakI vyaJjanA jaise-"kAlo madhuH" ityAdi / lakSya arthakI vyajanA "ni.zeSacyutacandanam" ityAdi / vyaGgayArthakI
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe yathA--' ua piccaTa -' ityAdi / prakRtipratyayAdivyavjakatvaM tu prapaca yiSyate / 80 zabdabodhyo vyanaktyarthaH zabdo'pyarthAntarAzrayaH / ekasya vyaJjakatve tadanyasya sahakAritA // 18 // yataH zabdo vyavjakatve'pyarthAntaramapekSate, artho'pi zabdam, tadekasya vyaJjakatve'nyasya sahakAritAvazyamaGgIkartavyA / ityAdi, vyaGgaghArthasya jayaJjanApratipAdyArthasya vyaJjanA ua Niccala ityAdi / prakRtipratyayAdivyaJjakatvaM = prakRti: ( yataH pratyayotpattiH), dhAtuprAtipadikAdirUpA ityarthaH / pratyayaH ( suptikRttaddhitAdirUpaH ), tadAdivyaJjakatvaM tadAdInAM vyaJjanayA bodhakatva tu, prapacayiSyate vistArayiSyate, asaMlakSyakramavyaGgayadhvanyudAharaNa iti bhAvaH / vvaJjakatve zabdA'thaM yomithaH sahakAritAM pratipAdayati zabdabodhya iti / arthaH zabdabodhyaH vyanakti, zabdo'pi arthAntarAzrayo vyanakti / tat ekasya vyaJjakatve anyasya sahakAritA ityanvayaH / arthaH = vAcyaH, zabdabodhyaH = zabdapratipAdyaH san, vyanakti = vyaGgArthaM pratipAdayati, tathaiva zabdo'pi = vAcako'pi arthAntarAzrayaH = abhyA'thapasthApaka: san, vyanakti = vyaGgayA'yaM pratipAdayati, tat = tasmAtkAraNAt zabdArthayoH ekasya ekatarasya, vyaJjakatve vyaJjanopAdhikatve sati, anyasya = zabdA'rthayoranyatarasya, sahakAritA = apradhAnakAraNatA, bhavatItizeSaH // 18 // vivRNoti - yata iti / yataH yasmAtkAraNAt zabdaH = vAcakaH, vyaJjakatve= aJjanopAdhikatve sati, arthAntaram = anyamartham = apekSate = sahakAritvena apekSAM karoti / tathaiva artho'pi = vAcyo'pi vyaJjakatve = sati, zabda = vAcakam, apekSate= sahakAritvena apekSAM karoti / tat tasmAtkAraNAt ekasya = zabdA'rthayorekatarasya, vyaJjakatve anyasya = zabdA'rthayoranyatasya, sahakAritA = apradhAnakAraNatA avazyam aGgIkAryA= svIkAryA, parantu yatra zabdArthayormadhye yasya zaktiH pradhAnarUpA, tatra tanmUlo vyaJjakatvavyavahAraH kartavya iti bhAvaH // vyaJjanA--" ua Niccana" ityAdi / prakRti aura pratyaya AdikI vyaJjakatA kA pIche vistAra kareMge / artha, zabdase bodhya hokara vyaJjaka hotA hai, usI taraha zabdabhI dUsare arthakA Azraya lekara vyaJjaka hotA hai, ataH jahA~ eka zabda vA artha vyaJjaka hotA hai vahA dUsarA yathAkrama artha vA zabda sahakArI hotA hai // 18 // kyoMki zabda vyaJjaka honepara arthakI apekSA karatA hai usI taraha artha bhI vyaJjaka honepara zabdakI apekSA karatA hai, isa kAraNase ekakI vyaJjakatA meM dUsare kI sahakAritAko avazya mAnanA caahie| .
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH amighAditryopAdhivaziSTAttrividho mataH / zabdo'pi vAcakastadvalakSako vyaJjakastathA // 19 // abhidhopAdhiko vAcakaH / lakSaNopAdhiko lakSakaH / vyacanopAdhiko vyaJjakaH / kina tAtparyAkhyAM vRttimAhuH padArthAnvayabodhane / tAtparyArthaM tadarthaM ca vAkyaM tadbodhakaM pare / / 20 / / 81 ekaikapadArthabodhanaviramAdvAkyArtharUpasya padArthAmyayasya abhidhAyA abhidhAdivRttatrayaM nirUpya tatprayuktaM zabdasyA'pi trividhatvaM pratipAzyati - prabhidhAvati / abhidhA''ditrayopAdhi vaiziSTayAt zabdo'pi vAcakaH, tadvat lakSako vyaJjakazva mata ityanvayaH, abhidhAditrayorAdhivaiziSTyAt = abhidhAditritaya vyApArapiziSTatvAt, zabdo'pi abhidhopAdhiko vAcakaH, lakSaNopAdhiko lakSako vyaJjanIpAdhiko vyaJjako mataH / itthaM zabdAnAM traividhyaM nirUpitam / / 19 / / abhidhAyAH padArthasa sabodhane sAmarthyAbhAvAttAtparya vRni nirUpayati tAtparyAsyAmiti / padArthA'nvayabodhane tAtparyAkhyAM vRttim AhuH / tadarthaM tAtparyArthaM taddbodhakaM vAkyam iti pare ityantrayaH / padArthAnAm (padajanyapratItiviSayANAM zabdAnAmiti bhAvaH ) 'anvayabodhane = saMsarga pratipAdane, tAtparyAkhyAM tAtparyanAmikAM vRti zaktimU, AhuH = kathayanti : tadartha = tAtparyavRtyarthaM tAtparya vRtyartham evaM ca tadbodhakaM tAtparyArthabodhakaM ca vAkyamiti pare abhihitA'nvayavAdinaH = bhATTamImAMsakanaiyAyikA iti bhAvaH // 20 // 1 vivRNoti - prabhiSAyA iti / abhidhAyAH = zaktaH, ekaikapadArthabodhanaviramAt = ekaikazabdArtha pratipAdana vizrAmAta, "zabda buddhikarmaNAM viramya vyApArA'bhAva" prabhiSeti / abhidhA Adi tIna upAdhiyoM kI vizeSatAse zabda bhI vAdaka, lakSaka aura vyaJjaka tIna prakArakA mAnA jAtA hai / / 19 / / jisameM abhidhAkA vyApAra hai vaha vAcaka, lakSaNAkA vyApAravAlA lakSaka aura vyaJjanAkA vyApAravAlA zabda vyaJjaka kahalAtA hai / tAtparyAkhyAmiti / kucha AcAryaloga (abhihitAnvayavAdI) padArthoM paraspara anvayakA bodha karaneke lie 'tAtparya" nAmakI vRttiko mAnate haiM, aura tAtparyako usa vRttikA pratipAdya artha mAnate haiM vAkyako tAtparya arthakA bodhaka mAnate haiM ||20|| afar vRttike eka eka padArthakA bodhakara nivRtta honepara vAkyArthasvarUpa padArthAnvayakA bodha karAnevAlI tAtparyanAmaka vRtti hai, usa vRttikA artha hai tAtparyArtha 6 sA0
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 . sAhityadarpaNe bodhikA tAtparya nAma vRttiH / tadarthazca taatpryaarthH| tadbodhakaM ca vAkyamityamityabhihitAnvayavAdinAM matam / " iti zrImannArAyaNacaraNAravindamadhuvrata-sAhityArNavakarNadhAra-dhvaniprasthApanaparamAcArya-kavisUktiratnAkarA'STAdazabhASAvAravilAsinIbhujaGga sAndhi. vihika-mahApAtra-zrIvizvanAthakavirAjakRtI sAhityadarpaNe kAvyasvarUpanirUpaNo nAma dvitIyaH paricchedaH / iti nayeneti bhAvaH / vAkyArtharUpasya = padArthAnvayasya, bodhikA = pratipAdikA, tAtparya nAma vRttiH = zaktiH / tadarthazca = tAtparyavatyarthazca tAtparyArthaH / tadbodhakaM ca = tAtparyA'rthabodhakaM ca, vAkyamini abhihitA'nvayavAdinAM matam / ayaM bhAvaH / ghaTaM karoti ityAdivAkye abhidhA ghaTapadena kambugrIvAdimantaM padArtham, am vibhaktyA karmatvamabhidhAya viramati vRttitA tu na kasyA'pi iti apadArtho'pi vRttitA tAtparyavRttivazAt anayoH saMsargavidhayA bhaaste| itthaM tAtparyavRttyeva padArthAnAM mithaH anvayo bhavatIti abhihitAnvayavAdinaH / 'anvitA'bhidhAnavAdinA prabhAkaramImAMsakAnAM mate tu padArthasaMsargasya padazakyasvAGgIkAreNa tAtparyavRttirnAvazyakI / . iti sAhityarpaNe candrakalAkhyAyAM vyAkhyAyAM dvitIyaH pariccheda iti / aura usakA bodhaka vAkya hotA hai yaha abhihitA'nvayavAdiyoMkA siddhAnta hai / abhihi tA'nvayavAdI bhATTamImAMsaka haiM unakA mata alaGkArazAstrameM svIkRta hai| . anvitAbhidhAnavAdI prabhAkara mImAMsakake matameM padArthIkA anvaya svataH hotA hai usake lie tAtparya vRttiko mAnanA anAvazyaka hai| sAhityadarpaNake anuvAdameM dvitIya pariccheda samApta huaa|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH atha ko'yaM rasa ityucyate 1 // vibhAvenAnubhAvena vyaktaH saMcAriNA tathA / ramatAmeti ratyAdiH sthAyI bhAvaH sacetasAm // vibhAvAdayo vakSyante / sAttvikAvAnubhAvarUpatvAt na pRthaguktAH, vyako dadhyAdinyAyena rUpAntarapariNato vyaktIkRta eva raso na tu dIpena ghaTa pUrvasiddho vyajyate / "vAkyaM rasAtmakaM kAvya" mityuktatvAdrasasya prAptA'vasaratvaM darzayati pratheti / atha = vAkyasvarUpanirUpaNA'nantaram, ko'yaM rasa iti = apekSAyAm, ucyate = rasastrarUpaM nirUpyate / rasaM lakSayati vibhAveneti / vibhAvena anubhAvena tathA saMcAriNA vyaktaH sacetasAM ratyAdiH sthAyI bhAvaH rasatAm eti ityanvayaH / vibhAvena = ratyAderAlambanoddIpanAkhya kAraNadvayena, anubhAvena = tatkAyeMNa, tathA = tena prakAreNa, saMcAriNA = vyabhicAriNA, nirvedAdirUpeNetyarthaH / vyaktaH = aJjanAvRtyA pratipAditaH sacetasAM sahRdayAnAm / ratyAdiH = ratihAsaprabhRtiH sthAyI bhAvaH rasatAM = rasasvarUpatAm eti = prApnoti / vivRNoti - vibhAvAdaya: = vibhAvAnubhAvavyabhicAriratyAdayaH, vakSyante = kathayiSyante, asmineva pariccheda iti zeSaH / sAmAnyatastu - "kAraNAni ca kAryANi sahakArINi yAni ca / ratyAdeH sthAyino loke tAni cennATacakAvyayoH // vibhAvA anubhAvAzca kathyante vyabhicAriNaH / " = ityuktaprakArAH / sAsvikAJca stambhasvedAdayo'STavidhAH / anubhAvarUpatvAt na pRthak uktAH = abhihitAH / vyaktaH = dadhyAdinyAyena yathA dugdhaM dadhirUpeNa pariNa: mati tathaiva vyaktakRta ityarthaH / Adipadena prapANakAdiparigrahaH / tathA ca vibhAvAdireva dadhyAdinyAyena rUpAntarapariNataH san rasapadena vyavahniyata iti bhAvaH / na tu dIpena ghaTa aba rasa kyA hai ? aisA prazna kara usakA nirUpaNa karate haiM / vibhAvena / vibhAva (Alambana aura uddIpana ) anubhAva aura savArIbhAvase vyaJjanA vRti se abhivyakta sahRdayoMke hRdaya meM vidyamAna rati Adi sthAyI bhAva rasake svarUpa meM pariNata hotA hai // 1 // 4 vibhAva Adi pIche kahe jAyeMge / stambha sneha Adi aTha sAtvika bhAva anubhAva antarbhUta honese pRthaka nahIM kahe gaye / "vyakta" kahane se jaise dUdha hI dUsare rUpameM
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 sAhityadarpaNe . taduktaM locanakArI:- rasAH pratIyanta iti tvodanaM pacatItivad vyavahAraH' iti / atra ca ratyAdipadopAdAnAdeva prApte sthAyitve punaH sthAyipadopAdAnaM ratyAdInAmapi rasAntare'vasthAyitvapratipAdanArtham / tatazca hAsa iva pUrvasiddho vyajyate / ayaM bhAvaH / na khalmodanaH pUrvasiddho vyajyate kintu taNDulasamUhaH pakyaH san odano bhavati taya vibhAvAdisamUho'pi sthAyibhAvena saha vyaJjanayA pratipAditaH san raso bhavati / rUpAntarapariNAme prAcInasaMvAdamAha-taduktamiti / locanakAra: abhinavaguptapAdAcAryaH, rasAH zRGgArAdayaH, pratIyante jJAyante iti tu, odanaM pacatItivat vyavahAraH / ayaM bhAvaH / taNDalAH pAkAnantarameva yathA odanapadana vyavahAra. yogyA bhavanti, evaM sati modana parcAta ityaya prayogo yathA upacAreNa bhavati tathaiva rasAstu jJAnarUpAH, vibhAvAdInAM vyaJcanayA rasarUpe pariNAmA'nantarameva te rasapadena vyavahAryA bhavanti, pratIteH pUrva na rasAnAM satA / yathA odanaM patratIti vyavahAra upacAreNa tathaiva ,rasA: pratIvante" apamapi upacAreNaveti tAtparyam / pratra ceti / atra = "vibhAvanAnubhAvena" ityAkArikAyAM kArikAyAM, ratyAdipadopAdAnAt = ratvAdiSandagrahaNAt / sthAyitve prApte'pi te rasA'ntareSu bhinnaraseSu / vyabhicAriNa eva = vyabhicAribhASA eva, na sthAyibhAvAH / aya bhAvaH / pUrvoktakArikAyAM ratyAdipAhaNAdeva ratyAdInAM sthAyibhAvatve prApte'pi punaH sthAyipadagrahaNaM teSAM bhinnaraseSu asthAyitvapratipAdanA'rtha bodhyam / yathA - hAsaH hAsyarasa eva sthAyibhAvo bhavati zRGgAre vyabhicArabhAva eva-tathaiva krodho'pi raudrarase sthApi, pariNata hokara dahI ho jAtA hai vaise hI rati Adi sthAyI bhAva hI dUsare rUpameM pariNata hokara, abhivyakta hokara hI "rasa" ho jAtA hai| jaise dIpase pUrvasiddha ghaTa vyakta (prakAzita) hotA hai usa taraha pUrvasiddha rUpameM rasa vyakta nahIM hotA hai| isa bAta ko locanakAra ( abhinava gupta AcArya ) ne kahA-"rasa pratIta hote haiM" yaha "bhAta pakAtA hai" aise kathanake anusAra vyavahAra hai| jaise pakaneke bAda hI cAvaloMmeM bhAtakA vyavahAra hotA haiM, pakaneke pahale nahIM usI taraha vibhAva Adi bhAvoMse vyajanAvRttike dvArA rati Adi sthApIbhAva abhivyakta hokara hI isakI pratIti hotI hai pratItike pahale nahIM, yaha abhiprAya hai| pUrvasiddha hI ghaTa jisa taraha dIpase prakAzita hotA hai usa taraha pratItike pUrva rasa prakAzita nahIM hotA hai yaha abhiprAya hai| pUrva kArikAmeM rati Adi padake grahaNase hI sthAyitvakI prApti hone para bhI phira sthAyi padakA grahaNa, rati AdiyoMkA bhinna rasoMmeM sthAyitA nahIM hotI hai yaha jAnaneke lie hai / jaise ki hAsya rasameM hAsa sthAyI bhAva hai usI taraha raudra rasameM krodha sthAyI
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH krodhAdayaH zRGgAravIrAdau vyabhicAriNa eva / taduktam 'rasAvasthaH parambhAvaH sthAyitAM pratipadyate' iti / asya svarUpakathanagarbha AsvAdanaprakAraH kathyate savAMdrekAdakhaNDasvaprakAzAnandacinmayaH / vedyAntarasparzazUnyo brahmAkhAdasahodaraH // 2 // lokottaracamatkAraprANaH kaizcit pramAbhiH / svAkAravadabhinnatvenAyamAkhAdyate rasaH / / 3 // bhAvaH, vIrarase tu vyabhicArabhAva eva vakSyati canamayaM pazcAt -'zRGgAravIrayohAso vIre krodhastathA mataH / / 3-172 // zAnte jugupsA kathitA vyabhicAritayA punaH iti / atra prAcAM saMvAdamAha-taduktamiti / __rasA'vastha iti / rasa eva avasthA ( sthitiH) yasya saH, etAdRzaH bhAvaH = ratyAdiH, sthAyitAM = sthAyibhAvaM, pratipadyate = prApnoti / pratyeti / asya rasasya, svarUpakathanagarbhaH = svarUpakathanaM ( lakSaNapratipAdanam ) garbha ( abhyantare ) yasya saH; tAdRzaH, AsvAdanaprakAraH = AsvAdanabhedaH, rasasya AsvAdanA'natiriktatvAdayamupacAraprayogaH kathyate / sasvorokAditi / satvodrekAta = sattvasya (guNasya), udrekAt (AdhikyAva); akhaNDasvaprakAzAnandacinmayaH = akhaNDaH . vibhAvAdisamUhAlambanatvAt ekaH) svaprakAzaH ( svataH prakAzamAnaH ) AnandamayaH ( sukhamayaH) cinmayaH ( jJAnasvarUpaH ) / vedyA'ntarasparzazUnyaH = jJeyAntarasaMparkarahitaH / brahmA''svAdasahodaraH = brahmasAkSAtkArasadRzaH / lokottaracaracamatkAraprANaH=alaukikA''zcaryajIvanarUpaH / kazcita, pramAtRbhiH pramApakaH, svAkAravat = AtmA''kRtivA, abhinnatvena = bhedarahitatvena, a- rasaH, AsvAdyate = anubhUyate iti kArikA'rthaH / bhAva hai, parantu ye donoM zRGgAra aura vIra Adi rasameM sthAyI nahIM hai vyabhicArI bhAva haiM / jaise ki mahA hai-rasA'vasthaH / rasakI asthAko prApta bhAva hI sthAyIbhAva hotA hai, anya nahIM / rasake svarUpakA kathana aura bAsvAdanakA prakAra kahate haiM / sattvondra kAt iti satva guNake bhAdhikyase akhaNDa, svataH prakAzavAga, Anandamaya, cinmaya ( jJAnasvarUpa ) dUsare vedya padArthake saMparkase rahita, brahmasAkSAtkArake sadRza // 2 // alaukika 'camatkArasvarUpa prANavAlA rasa kucha vidvAnoMse apane AkArake samAna abhinnarUpase AsvAina kiyA jAtA hai // 3 //
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe 'rajastamobhyAmaspRSTaM manaH sattvamihocyate' ityuktaprakAro bAhyameyavimukhatApAdakaH kazcanAntaro dharmaH sattvam / tasyodreko rajastamasI abhibhUya AvirbhAvaH / atra ca hetustthaavidhaalaukikkaavyaarthprishiilnm| akhaNDa ityeka evAyaM vibhAvAdiratyAdiprakAzasukhacamatkArAtmakaH / atra hetuM pakSyAmaH / svaprakAzatvAcapi vkssymaannriityaa| cinmaya iti svarUpArthe mayaTa / camatkArazcittavistArarUpo vismayAparaparyAyaH / tatprANatvazcAsmadvaddhaprapitAmahasahRdayagoSThIgariSThakavipaNDitamukhyazrImannArAyaNapAdaruktam / tadAha dharmadattaH svapranthe vivRNoti- rajastamobhyAmiti / rajastamobhyAM = rajastamoguNAbhyAma; aspRSTaM samparahitaM, manaH, sattvam ucyate / ayaM bhAvaH / "sattvaM sukhe raJjayati" iti bhagavavecanAta, triguNAtmake manasi yadA sasvasyA'dhikyaM bhavati tadA sukhotpattiH / ityuktaprakAra:= ityabhihitabhedaH, bAhmameyavimukhatA''pAdakaH = ghaTapaTAdayo ye bAhyapadArthAH, teSu parAGmukhatvaprayojakaH, kazmana AntaraH = antarvartI, dharmaH= guNaH, sattvam / tasya udrekaH = rajastamasI / abhibhUya = svakAryAsamartha kRtvA, AvirbhAva: prAdurbhAvaH / tatra ca hetu: kAraNaM, tathAvidhA'lokikakAvyA'rthaparizIlanaM-tathAvidhAni (tAdazAni) alokikAni ( lokottarANi ) yAni (kAvyAni ) teSAmarthAH; (vibhAvAdayaH ) teSAM parizIlanam ( nirantaramabhyasanam ) / akhaNDa iti vibhAvAdiratyAdiprakAza. sukhacamatkArAtmakaH = vibhAvAdInAM (bhAvAnAm ) ratyAdInA (sthAyibhAvAnAm ) ye prakAzasukhacamatkArA: ( jJAnAnandavismayAH ) tadAtmakaH (tatsvarUpaH ) / vakSyAmaHkathayiSyAmaH / cinmayaH = cideva, "tatprakRtavacane mayaT" iti svarUpA'rtha mayaT / camatkAraH, cittavistArarUpa: = cittaprasArasvarUpaH, AnandotpattiH, vismayA'para. granthakAra hI kArikAoMkA vivaraNa karate haiN| "rjstmomyaamiti"| rajoguNa aura tamoguNase aspRSTa manako "sattva' kahate haiM, aisI ukti ke anusAra ghaTa paTa Adi vAhya padArthose vimukha karanevAlA koI antaHkaraNakA dharma "sattva" kahA jAtA hai| usakA udreka rajoguNa aura tamoguNako dabAkara prAdurbhAva honA hai / usakA hetu hai vaise alaukika kAvyoMke artha vibhAva AdikA parizIlana / "akhaNDa" kahanese vibhAva Adi bhAvoMkA aura rati Adi sthAyI bhAvoMkA prakAza, sukha aura camatkArastarUpa vaha eka hI hai / isameM hetuko pIche kaheMge / svaprakAzasya Adi pIche kahI jAne vAlI rItise jaannaa| "cinmaya" yahA~ para svarUpa arthameM mayaT pratyaya huA hai| cittavistArako "camatkAra" kahate haiM, isakA paryAya ( samAnA'rthaka zabda ) "vismaya" hai| rasameM camatkAra hI prANa hai isa bAta ko hamAre vRddha prapitAmahake sahRdaya vidvAnoMkI sabhAke zreSTha kavi aura paNDita zrInArAyaNajI ne kahA hai| isa bAta ko dharmadattane apane grantha meM kahA
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 87 'rase' sArazcamatkAraH sarvatrA'pyanubhUyate / tadhamatkArasAratve sarvatrA'pyadbhuto rsH| tasmAdadbhutamevAha kRtI nArAyaNo rasam' / / iti / kaizciditi prAktanapuNyazAlibhiH / yaduktam 'puNyavantaH pramiNvanti yogivadrasasantatim' / iti / yadyapi 'svAdaH kAvyArthasambhedAdAtmAnandasamudbhavaH' ityuktadizA rasasyAsvAdAnatiriktatvam, tathApi 'rasaH svAdyate' iti kAlpanika paryAya: = vismayA'nyasamAnArthakaH / tatprANatvaM = camatkAraprANatvam / rasa iti / taccamatkArasAratve = tasya ( rasasya ) camatkArasAratve ( camatkArasthirAM'zatve ) sarvatra anubhUto rasaH / camatkAra eva sarvarasaprANabhUta iti bhaavH| __ - puNyavanta iti / puNyavantaH sukRtinaH, yogivat rasasammati-zRGgArAdirasaparamparAM, pramigvanti--sAkSAtkurvanti / yathA yoginaH zuddhaM brahma svaprakAzAnandacidrUpatayA sAkSAtkurvanti tathA puNyavanto ratyAdyazakarburitamapi rasamAsvAdayantIti bhAvaH / yadyapIti / kAvyA'rthasaMbhedAt = kAvyA'rthasya ( vibhAvAdeH ) saMbhedAt (parizIlanAta ); "saMbhevAt" ityatra lyablope paJcamI / kAvyA'rthasaMbhedaM kRtvA, tena vibhAvAdisaMvalita ityarthaH; etAdRzaH AtmA''nandasamudbhedaH = Atmani (svasmin ) AnandasamudbhavaH, svAdaH AsvAdaH / ityuktadizA, rasasya AsvAdAnatiriktatvam = mAsvA: darUpatvamiti bhAvaH / tathApi "rasaH sgadyate" iti kAlpanikabhedam = aupacArikabhedam "rAhoH zira" itivaditi bhAvaH / urarIkRtya = aGgIkRtya, vA = athavA, karmakartari, "karmavatkarmaNA tulyakriyaH" iti sUtreNa "odanaH pacyate" itivad "rasaH svAdyate" = svayameva AsvAdyate etAdRzaH prayogaH / hai-rasa iti / rasameM sAra camatkAra hai isa bAtakA sarvatra anubhava kiyA jAtA hai| isameM camatkAra hI sAra hotA hai isalie sarvatra hI adbhuta rasa hotA hai / usa kAraNase vidvAna nArAyaNane rasako adbhuta hI kahA hai| "kaizcit" isakA artha hai prAcIna puNyoMse zobhita janoMse / jaise ki kahA gayA hai-puNyavanta iti ! puNyAtmAloga yogiyoMke samAna zRGgAra Adi rasoMkI parampa kA sAkSAtkAra karate haiM / jaise yogI zuddha brahmako svaprakAza Ananda caitanyarUpatAse sAkSAtkAra karate haiM usI prakAra puNyAtmA loga rati Adise citrita rasakA AsvAdana karate haiM yaha bhAva hai| yadyapIti / yadyapi kAvyA'rtha ( vibhAva Adi ) parizIlanase apanemeM Ananda kI utpatti ko "svAda" kahate haiM aisI ukti ke anusAra rasa AsvAdase atirikta nahIM hai arthAt AsvAdasvarUpa hI hai tathA'pi "rasaH svAdyate" arthAta rasa AsvAdana kiyA jAtA hai aisA kAlpanika bhedako svIkAra kara vA karmakartA meM rasaH svAdyate = svayameva
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe bhedamurarIkRtya karmakartari vA pryogH| taduktam--rasyamAnatAmAtrasAratvAt prakAzazarIrAdananya eva hi rasaH' iti / evamanyatrApyevaMvidhasthaleSUpacAreNa prayogo jnyeyH| nanvetAvatA rasasyAjJeyatvamuktaM bhavati / vyanjanAyAzca jJAnavizeSatvAd dvayorekyamApatitam / tatazca svajJAnenAnyadhIhetuH siddhe'rthe vyAjako mtH|| tduktmiti| rasyamAnatAmAtrasAratvAt AsvAdyamAnatAmAtrasvarUpatvAt / prakAzazarIrAva-jJAnasvarUpAta, ananya: abhinnaH eva rasaH / jJAnasvarUpa eveti bhAvaH / anyAmAzaGkAM pradarzayati nnviti| etAvatA = prabandhena, prakAzazarIrAdananya eva rasa iti kathanA''nusAramiti bhAvaH / rasasya == zRGgArAdeH, ajJeyatvam = svabhinnajJAnA'grAhyatvamityarthaH / svenaiva svasya grAhyatvena ghaTAdivajjJeyatvA'siddheriti bhAvaH / tatazca rasasya jJAnavizeSatvamApatitam / evaM ca vyaJjanAyAzca vRtteH jJAnavizeSatvAt dvayovyaJjanArasayoH, aikyam ekatvaM, jJAnavizeSatvamiti bhAvaH, ApatitaM, tatazca kathaM rasasya vyaGgayatvam / tatazca = tsmaadetoH| vyaGgayavyajakamAvayobhinnatAM prtipaadyti-svjnyaaneneti| siddhe artha svajJAnena anyadhIhetuH vyaJjako mataH, yathA diipH| anyathAbhAve asya kArakAta ko vizeSa ityanvayaH / side = niSpanne, na tu sAdhya iti bhAva:, arthe = padArthe, svajAnena = svamya (vyajakratvenA'bhimatasya AtmanaH) jJAnena ( bodhanena ) saha anyatrIhetuH = anyasya ( vyaGgayasya padArthasya ) dhIhetuH (pratyakSAdijJAnakAraNam ) / vyaJjakaH=jJApakoH hetuH, mana:-abhimataH / na khalu dIpo ghaTAdikaM karoti kintu siddhameva taM svaprakAzena prakAzayati jJApakahetRtvAditi bhAvaH, yayA dIpaH / AsvAdyate arthAt rasa svayam hI AsvAdita hotA hai aimA prayoga hotA hai / naduktaminirasyamAnateti / rasameM rasyamAnatA ( AsvAdyamAnatA ) mAtra sAra honese rasa prakAza zarIra arthAt jJAnasvarUpase anya ( bhinna ) nahIM hai| aryAda jJAnasvarUpa hai| isI prakAra anyatra bhI aise sthaloMmeM upacArase prayoga jAnanA cAhie / ___ dUsarI AzaGkA karate haiM / nanviti / "prakAzazarIrAdananya eva rasaH" isa uktike anusAra rasako jJAnasvarUpa mAnate haiM to vaha ajJeya hogA kyoMki jaise ghaTajJAna apane viSaya ( jJeya ) ghaTase alaga hotA hai| isa prakAra rasa bhI jJAnasvarUpa hai| vyaJjanA=jisase rasakI pratIti hotI hai aura rasa ye donoM jJAnavizeSa ho gaye to donoMkI ekatA ho jAyagI taba to-svjnyaaneneti| jo apanA jJAna karAkara dUsarekA jJAna karAtA hai vaha siddha padArthameM (na ki sAdhya padArtha meM) vyaJjaka (jJApaka) hetu kahalAtA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH yathA dIpo'nyathAbhAve ko vizeSo'sya kArakAt' 1 // ityuktadizA ghaTapradIpavad vyAyavyanjakayoH pArthakyameveti kathaM rasasya vyaGgayateti cet, stymuktm| ata evAhuH-'vilakSaNa evAyaM kRtijJaptibhedebhyaH svAdanAkhyaH kshcidvyaapaarH| ata eva hi rasanAsvAdanacamakaraNAdayo vilakSaNA eva vyapadezAH' iti abhidhAdivilakSaNavyApAramAtraanyathAbhAve = asiddhasya sAdhane, asya = vyaJjakahetordIpasya, kArakAt = utpAdakahetoH, daNDacakrAderiti bhAvaH / kaH, vizeSaH = bhedaH / ato vyaJjakaH kArakazca ti dvI hetU svIkaraNIyAviti tAtparyam / ityuktadizA = dhvanikArAgu ktamArgeNa, vyaGgaghavyaJjakayoH = rasavyaJjanayoH, pArthakyam eva = pRthagbhAva eva, na khalu ghaTasya dIpaprakAzenaikyamiti bhAvaH / abhinava. guptapAdAcAryoktadizA samAdhatte-mata evAhuriti / ata eva = yato jJAnarUpa eva rasa ityarthaH / AhuH = kathayanti, prAcInAcAryA iti zeSaH / ayaM, sgadanAkhyaH = AsdananAmakaH, kazcit = alaukikaH, vyApAraH = vyApAraviSayAdrasAdabhinnaH, kRtijJaptibhedebhyaH karaNaM kRtiH, jJAnaM jJaptiH, tadbhedebhyaH, kArakajJArikavyApArebhyaH / vilakSaNa eva = visadRza eva / ata eva = vilakSaNavyApAratvAdeva, rasanA''svAdanacamatkaraNAdayaH = rasyate'neneti rasanam, AsvAdyate'neneti AsvAdanaM, camatkriyate'neneti camatkaraNaM, tadAdayaH ( tatprabhRtayaH ), sarvatra karaNe lyuT pratyayaH, vilakSaNAH visadRzAH; vyapadezAH = saMjJAH / nigamayati-abhivA''divilakSaNavyAgaramAtraprasAdhanagrahilaiH = abhidhA Adi. sAM tA abhidhAdayaH, Adipadena lakSaNAtAtparyayoH parigrahaH / abhidhAdibhyo vilakSaNaH ( bhinnaH ) yo vyApAra: ( vyaJjanA ) tanmAtraprasAdhanagrahilaiH ( tanmAtrasaMsAdhana prayatnapara ) asmAbhiH = AlaGkArikaH, rasAdInAM zRGgArAdInAm, vyaGgayatvaM = vyaJjanAhai, jaise dIpa, anyathA aisA nahIM mAneMge to vyaJjaka (jJApaka) hetukA kAraka hetuse kyA bheda hotA / isakA bhAva hai, hetu (kAraNa) ke do bheda hote haiM, jJApaka aura kAraka / unameM jJApaka dIpa apanA jJAna karAkara pUrvasiddha padArya arthAt ghaTa Adike jJAnakA hetu hotA hai| aura dUsarA kumbhakAra Adi hai jo ki mRttikA, daNDa cakra aura cIvarase sAdhya padArtha ghaTakA kAraka hetu hotA hai / isa uktike anusAra ghaTa aura pradIpake samAna vyaGgaya ( rasa ) aura vyaJjaka ( vyaJjanA ) kA pArthakya ( bheda ) hI hai to kaise rasavyaGgaya hogA ? abhinavaguptAcAryakI uktise samAdhAna karate haiM - satyamaktam / ThIka kahA / isIlie kahate haiM-kAraka hetukA vyApAra kRti, jJApaka hetukA vyApAra jJapti, inase svAdana nAmakA koI vyApAra bhinna hI hotA hai jo ( svAdana gapAra ) rasakI pratIti karAtA hai / isI kAraNase rasana, AsvAdana aura camatkaraNa Adi isake vibhinna
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe prasAdhanagrahilairasmAbhI rasAdInAM vyatyatvamuktaM bhavatIti / nanu tarhi karuNAdInAM rasAnAM duHkhamayatvAdrasatvaM ( tadunmukhatvaM ) na syAdityucyate- karuNAdAvapi rase jAyate yatparaM sukham / saceta sAmanubhavaH pramANaM tatra kevalam || 4 || AdizabdAda bIbhatsabhayAnakAdayaH / tathA'pyasahRdayAnAM mukhamudraNAya pakSAntaramucyatekizca teSu yadA duHkhaM na ko'pi syAttadunmukhaH / vRttibodhaviSayatvam uktaM bhavati / pazvame paricchede vakSyati ca - " - "vRttInAM vizrAnterabhighAtAtparya lakSaNA''khyAnAm / aGgIkAryA turyA vRttirbodhe rasAdInAm / " iti // 2 // rasasyAnandamayastra N AzaGkate - nanviti / ucyate = samAdhAnaM pratipAdyate / karuNAdAvapIti / karuNAdI api = rase AdizabdAd bIbhatsabhayAnakAdayo gRhyante / yat param = atyantaM sukhaM jAyate, tatra = = tasminviSaye, sacetasAM = sahRdayAMnAM, rasA'bhijJAnAmiti bhAva: / anubhavaH = anubhUtiH kevalaM pramANam || 3 || tathA'pi = sacetasAM sukhAnubhave satyapi / asahRdayAnAm = amanasvinAM mukha. mudraNAya = vadana vyApArasaMGkocanAya siddhAntakhaNDanAyeti bhAvaH pakSAntaram = 'anya: pakSa:, siddhAntaH ityarthaH / ucyate / ki = api ca teSu = karuNA''diSu yadA duHkhaM, tahi ko'pi = sahRdaya:, tadunmukhaH = tatparaH, karuNAdirasAsvAdanotkaNThitaH, na syAt // 4 // nAma se vyavahAra hote haiM / isa prakArase abhidhA, lakSaNA aura tAtparya inake vyApAroMse bhinna vyaJjanAvyApAra mAtrakI siddhake lie prayatna karane vAle hama AlaGkArikoMse rasa AdikI vyaGgaghatA kahI jAtI hai / rasake AnandamayatvameM AzaGkA karate haiM- nanviti / rasako Anandamaya hI mAneMge to karuNa adi rasoMkA Anandase bhinna duHkhamaya honese rasatva nahIM hogA, isa AkSepakA uttara dete haiM / karuNAdau ddati / karuNA Adi rasameM jo parama sukha hotA hai sahRdayoMkA anubhava hI pramANa hai // 4 // Adi zabda se bIbhatsa aura bhayAnaka Adi rasa liye jAte haiM / tathA'pi to bhI jo sahRdaya nahIM haiM unakA mukhamudraNa karaneke lie dUsarA pakSa dikhAte haiM ki ceti / karuNa Adi rasoMmeM duHkha hotA ho to unakA AsvAdana karane ke
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH - - nahi kazcit sacetana Atmano duHkhAya prvrtte| karuNAdiSu ca sakalasyApi sAbhinivezapravRttidarzanAt sukhamayatvameva / anupapattyantaramAha tathA rAmAyaNAdInAM bhavitA duHkhahetutA // 5 // karuNarasasya duHkhahetutve karuNarasapradhAnarAmAyaNAdiprabandhAnAmapi duHkhahetutAprasaGagaH syAt / nanu kathaM duHkhakAraNebhyaH sukhotpattirityAha hetutvaM zokaharSAdegatebhyo lokasaMzrayAt / zokaharSAdayo loke jAyantAM nAma laukikAH // 6 // vivaNoti-na hoti / sacetanaH = sahRdayaH / sakalasyA'pi = janasya / karuNAdiSu = karuNabIbhatsabhayAnakAdiSu, sA'bhinivezapravRttidarzanAt = sA'bhinivezA ( AgrahasahitA ) yA pravRttiH ( ceSTA ) tadarzanAMta ( tadvilokanAt ) / anupapatyantaram = anyAm anupapati, karuNAdInAM duHkhamayatva itizeSaH / ttheti| tathA = tenaiva prakAreNa, rAmAyaNAdInAM prabandhAnAM, duHkhahetA = duHkha janakatA, bhavitA = bhaviSyati // 5 // vivRNoti-duHkhahetutAprasaGgaH = duHkhajanakatA'vasaraH / syAda = bhavet / karuNAdI sukha jnktaamaashngkte-nnviti| duHkhakAraNebhyaH = rAmAyaNAdI duHkhahetubhyaH = duHkhakAraNe yo rAmAdinibhAvebhya iti bhAvaH / kathaM sukhotpattiH= AnandA''virbhAvaH / iti == AzaGkAyAm, Aha = kathayati / kArikAyAM samAdhatte-hetatvamiti / lokasaMzrayAt = lyablope paJcamI, lokA''zrayaM prApya, zokaharSAde:--manyupramodAdeH, hetutvaM kAraNatvaM, gatebhyaH prAptebhyaH, tebhya: -- rAmavanavAsAdibhyaH, loke = jagati, na tu kAvye iti zeSaH / lokikAH = lokotpannA: na. tu alaukikAH, gokaharSAdayo jAyantAM nAma = utpadyantA nAma / nAmeti prasiddhau / / 6 // lie kAI tatpara nahIM hotaa| na hoti / kAI bhI sahRdaya apana duHkhake lie pravRtta nahIM hotA hai, parantu karaNa Adi rasoMmeM sabhI kI AgrahapUrvaka pravRtti dekhanese ve bhI mukhamaya hI haiN| dugarI anupapatti dete haiM-tatheti / karuNa rasako duHkhamaya mAneMge to karupa pa pradhAna rAmAyaNa Adi prayantra bhI duHkhake hetu hoMge / / 5 // phira prazna karate hai - nanviti / tava to duHkhake kAraNoM se kaise mukhakI utpatti hogI? isapara kahate haiM-hetutvamiti / lokake Azrayase zoka aura harSa Adike hetubhUta rAma Adike vanavAsa Adise laukika zoka aura harSa jAdi bhale hI ho jAyaM / / 6 / /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe alaukikavibhAvatvaM prAptebhyaH kAvyasaMzrayAt / sukhaM sajAyate tebhyaH sarvebhyo'pIti kA kSatiH / / 7 / / ..'ye khalu rAmavanavAsAdayo loke duHkhakAraNAni' ityucyante ta eva hi kAvyanATyasamarpitA alaukikavibhAvanavyApAravattayA kAraNazabdavAcyatAM vihAya alaukikavibhAvazabdavAcyatvaM bhjnte| tebhyazca surate dantaghAtAdibhya iva sukhameva jaayte| atazca 'laukikazokaharSAdikAraNebhyo laukikazokaharSAdayo jAyante' iti loka evaM prtiniymH| paraM kAvyasaMzrayAt=pUrvavallyablope paJcamI / kAvyasaMzrayaM prApya, alaukikavibhA. vatvaM = lokottararAmAdivibhAvatvaM prAptebhyaH, tebhyaH = pUrvoktabhyaH, sarvebhya: sakalebhyaH, rAmavanavAsAdibhya iti bhAvaH / sukham = Ananda eva, saMjAyate = samutpadyate, iti = asthin viSaye, kA, kSatiH = ApattiH // 7 // vivRNoti-ye khlviti| loke = jagati, te eva = rAmavanavAsAdayaH, kAvyanATyasamapitAH = zravyarUpakagumphitAH santaH, alaukikavibhAvanavyApAravattayA = alaukikA ye vibhAvanAdivyApArAH tadvattayA laukikvibhaavnvyaapaarvilkssnntyaa| atra 'vimAvanapadamanubhAvanasaMnAraNayorapyupalakSakaM bodhyam / vibhAvanAdisvarUNaNi vakSyante / kAraNazabdavAcyatA = laukikahetupadapratipAdyatAm atrA'pi kAraNapadaM kAryasahakAriNorapyupalakSakaM bodhyam / vihAya = tyaktvA, kAraNakArya sahakArikAraNapadavAcyatAM tyaktveti bhAvaH, alaukikavibhAvazabdavAcyatvaM = lokottaravibhAvAdipadapratipAdyatAm / tebhyaH = rAmavanavAsAdibhyaH, surate = ratikrIDAyAM, dantaghAtAdibhya iva = dazanakSatA. dibhya iva, atrAdipadena kezagrahaNAdihyate / sukhameva jAyate / anena dezakAlAdivizeSaNa parantu kAvyake Azrayase alaukika vibhAvatvako prApta rAma Adike vanavAsa Adi samasta kriyAkalApoMse sukha utpanna ho jAtA hai, isa bAtake svIkAra karanemeM kyA nukasAna hai ? / / 7 // vivaraNa karate haiM-lokameM vanavAsa Adi jo kucha duHkhake kAraNa kahe jAte haiM ve hI kAvya ( zravya ) aura nATya ( dRzya ) meM vinyasta hokara alaukika vibhAvana vyApAra yukta honese kAraNa zabdase vyavahRta na hokara alaukika vibhAva zabdase kahe jAte haiN| suratameM jaise dantaghAta nakhakSata Adise sukha hotA hai vaise hI vanavAsa Adi viSaya kAvyameM samarpita honese unase sukha hI hotA hai| isa kAraNase laukika zoka harSa Adi kAraNoMse laukika zoka harSa Adi utpanna hote haiM yaha lokameM hI niyama hai|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH kAvye punaH 'sarvebhyo'pi vibhAvAdibhyaH sukhameva jAyate' iti niyamAnna kazciddoSaH / kathaM tarhi harizcandrAdicaritasya kAvyanATyayorapi darzanazravaNAbhyAmazrupAtAdayo jAyanta ityucyate 9.3 azrupAtAdayastadvaddrutatvAccetasA matAH / tarhi kathaM kAnyataH sarveSAmIdRzI rasAbhivyaktirna jAyata ityata Ahana jAyate tadAsvAdAM vinA ratyAdivAsanAm // 8 // vAsanA cedAnIntanI prAktanI ca rasAsvAdahetu:, tatra yadyAdyA na sukhamayasyApi duHkhamayatva, duHkhamayasyA'pi sukhamayatvaM bhavatIti siddham / kAvye = alaukikAyeM | vibhAvAdibhyaH = vibhAvAnubhAvasaJcAribhAvAdibhyaH / punarAzaGkate - kathaM tati / karuNAdirasebhyo'pi subaM jAyate cet, harivandrAdicaritasya = Adipadena yudhiSThirAdInAM parigrahaH / ucyate = samAdhIyate / samAdhatte - prabhu pAtAvaya iti / cetasaH = manasaH, drutatvAt = dravIbhAvAt. rasodabodhe satIti zeSaH / = AzaGkAntara pradarzayati-nanviti / vahi tadA, karuNAdirasAderapi sukhajanakatve sati sarveSAM janAnAm, IdRzI = etAdRzI, rasA'bhivyakti: = rasAsvAda: kathaM, na jAyate = notpadyate ? iti matra, Aha = samAdhatte / samAdhatte- - na jAyata iti / tadAsvAdaH = rasAsvAdaH, ratyAdivAsanAM vinA = ratyAditAdAtmyena jJAyamAnA vAsanA ( saMskAravizeSam ) binA, na jAyate / vibhAgapUrvakaM vAsanAM nirUpayati - vAsanA ceti / rasAsvAdahetuH sA vAsanA dvividhA -- idAnIntanI = adhunAtanI, prAktanI = purAtanI ceti / tatra yadi AbA = kAvya meM pati samasta vibhAvAdiyose sukha hI utpanna hotA hai aisA niyama hone se kucha bhI doSa nahIM hai / phira prazna karate haiM - kathamiti / kAvya meM samarpita vibhAva Adise sukha hI hotA hai to harizcandra Adike caritrakA kAvya ( zravya ) aura nATaya ( dRzya ) meM bhI darzana aura zravaNase kaise adhupata Adi hote haiM ? isa praznakA samAdhAna karate haiMprabhu pAtAvaya iti / citake pighalane se anupAta Adi hote haiM na ki duHkhase taba kAvyase saba logoM ko aisI rasakI abhivyakti kyoM nahIM hotI haiM ? isa AkSepakA samAdhAna karate haiM- na jAyata ityAdi / rati AdikI vAsanA ( saMskAravizeSa ) ke vinA rasakA AsvAda nahIM hotA hai // 8 // vaha vAsanA isa janmakI aura pUrva janmakI do prakArakI honI caahie| pahalI ( isa janma kI ) vAsanAko nahIM leMge to vaidika aura prAcIna mImAMsakoM ko bhI rasakA
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe syAttadA zrItriyajaranmImAMsakAdInAmapi sa syAt / yadi dvitIyA na syAttadA yadrAgiNAmapi keSAdri sodbodho na dRzyate tanna syAt / uktaJca dharmmadattena-- 94 'savAsanAnAM sabhyAnAM rasasyAsvAdanaM bhavet / nirvAsanAstu raGgAntaH kASThakuDacAzmasannibhAH // iti / nanu kathaM rAmAdityAdyudubodhakAraNaH sItAdibhiH sAmAjikaratyAzu - dubodha ityucyate prathamA, tadAnIntanI, na syAttadA zrotriyajaranmImAMsakAdInAm = vaidikaprAcAnamImAMsakAdInAmapi sA = rasAnubhUtiH syAt = bhavet, parabhidAnIntanavAsanA'bhAvena zrotriyAdInAM rasAnubhUtinaM bhavati / dvitIyA = prAktanI vAsanA, na syAttadA rAgiNA = kAvyabodhAnubhavavatAm api rasodabodhaH = rasAnubhUtiH, na dRzyate, paraM prAktana vAsanAbhAvena teSAM rasA'nubhUtirna bhavati / uktA'rtha AptasaMbAda pradarzayati / uktaM ca dharmadattena - savAsanAnAmiti / savAsanAnAM = vAsanAsahitAnAM sabhyAnAM = sAmAjikAnAM, rasasya = zRGgArAdeH, AsvAdanaM bhavet / nirvAsanA = vAsanArahitAstu, raGgA'ntaH = nRtyazAlAmadhye, kASThakuDaghA'zmasaMnibhAH = kASThaM ( dAru ) kuDayam ( bhitti: ) azmA ( pASANa ) taiH sadRzAH ( tulyAH ), rasAsvAdanA'bhAvAditi bhAvaH / sAdhAraNIkaraNavyApArataH sAmAjikAnAM tyAdyadbodhaM pratipAdayitumAzaGkA mutthApayati- nanviti / nanu kathaM rAmAdiratyAdya* dbodhakA raNaH = rAmAdInAM ( nAyakAnAm ) yo ratyAdi:, ( sthAyibhAvaH ) tasya udbodha. kAraNa: ( anubhUti hetubhiH ) sItAdibhi: ( nAyikAbhiH dRzyazravyakAvyapratipAditA: bhiriti zeSaH ) sAmAjika ratyAdya bodhaH = sAmAjikAnAM ( sabhyAnAm ) yo ratyAdiH, tadudbodha: ( tadanubhUti: ) / taddezasthatAtkAlika rAmAdirasyAdya dabodhakAraNaH atratyedAnIntanAnAM sAmAjikAnAM kathaM ratyAdya dubodha ityAzaGkAbIjamiti bhAvaH / * AsvAda hotA / dUsarI ( pUrvajanmakI) vAsanAko nahIM leMge to kucha rAgiyoM ko bhI * 'rasakA AsvAda nahIM dekhA jAtA hai, vaha nahIM honA caahie| dharmaMdattane kahA bhI haisavAsanAnAmiti / vAsanA (saMskAravizeSa) vAle sabhyoMko rasakA AsvAdana hogaa| jinako vAsanA nahIM hai ve to raGgabhUmike kASTha, dIvAra aura pattharoMke samAna . anubhavase rahita hI rahate haiM / AzaGkA karate haiM- nanviti / kAvya aura nATakameM rAma Adi nAyakakI rati Adike udbodha kAraNoMse arthAt sItA Adise sAmAjika arthAt sabhya draSTA aura zrotAoM ko kaise rati AdikA udbodha hotA hai ? samAdhAna karate haiM
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH . vyApAro'sti vibhAvAdenAmnA sAdhAraNIkRtiH / tatprabhAveNa yasyAsan pAthodhiplavanAdayaH // 9 // pramAtA tadabhedena svAtmAnaM pratipadyate / nanu kathaM manuSyamAtrasya samudralAnAdAvutsAhodvodha ityucyateutsAhAdisamudbodhaH sAdhAraNyAbhimAnataH / / 10 / / nRNAmapi samudrAdilaGghanAdau na duSyati / samAdhatte-vyApAro'stIti / vibhAvAdeH = Adipadena anubhAvasaJcAri. bhASayoH parigrahaH, tena vibhAvA'nubhAvasaJcAribhAvAnAM, nAmnA abhidhAnena, sAdhAraNIkRtiH = sAdhAraNIkaraNaM, vyApAraH asti, tatprabhAveNa = sAdhAraNIkaraNavyApArasAmarthyena, yasya = rAmAdeH, pAthodhiplavanAdayaH = samudralaGghanAdayaH, Asan = abhavana, pramAtA = sAmAjikaH, dRzyakAvyasya draSTA, zravyakAvyasya boddheti zeSaH / tadabhedena = rAmAdyabhedena, samudralaGghanAdikati zeSaH / svAtmAnaM = svaM, pratipAdyate % jAnAti / sAdhAraNIkaraNavyApAreNa sAmAjiko rAmAdAvabhedabuddhaghA tadgatAM ratimanubhavatIti bhaavH| punarAzaGkate-nanviti / nanu kayaM-kena prakAreNa, manuSyamAtrasya = mAnavamAtrasya sAmAjikasya, samudralaGghanAdau-pAthodhiplavanAdau, utsAhodbodhaH-utsAhAnu. bhUtiH / iti = atra viSaye, ucyate - kathyate, samAdhIyata iti bhAvaH / samAdhatte-utsAhAjisamaboSa iti / utsAhAdisamudbodhaH=utsAhAyanu. bhuutirpi| sAdhAraNyA'bhimAnataH = saadhaarnniikrnnaa'bhimaantH| ata: nRNAmapi = manuSyANAm api, sAmAjikAnAM, samudrAdilaGghanAdau pApodhiplavanAdI, na dussyti| vyApAra iti / vibhAva Adi = arthAt anubhAva aura sacArI bhAvoMkA sAdhAraNIkaraNa nAmakA vyApAra hotA hai| usake prabhAvase jina rAma AdiyoMkA samudralaGghana Adi kArya hue the // 9 // pramAtA = sabhya, rAma Adike abhedase maiMne hI samudralaGghana Adi kArya kiyA hai aisA samajhane lagatA hai| manuSyamAtrakA samudralaGghana AdimeM kaise utsAhakA anubhava , hotA hai isa zaGkAkA parihAra karate haiM-utsAhAdIti / sAdhAraNIkaraNa vyApArase samudra lakhanake kartA rAma AdimeM abheda bhAvanAse samudralaGghana AdimeM utsAha honemeM doSa nahIM hai // 10 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe. ratyAdayo'pi sAdhAraNyeneva pratAyanta ityAha sAdhAraNyena ratyAdirapi tadvatpratIyate / / 11 / / ratyAdezapa svAtmagatatvena pratIto sabhyAnAM brAMDAtakAdirbhavet / paragatatvena tvrsytaapaatH| vibhAvAdayo'pi prathamataH sAdhAraNyena pratIyanta ityAha parasya na parasyeti mameti na mameti ca / tadAsvAde vibhAvAdeH paricchedA na vidyate / / 12 / / ratyAdInAmapi sAdhAraNIka raNavyApAreNa pratItiriti pratipAdayati-sAdhA. raNyeneti / tadvad =vibhAvAdivat / ratyAdirapi-tattadrasasthAyibhAvo'pi, sAdhAraNyena= sAdhAraNIkaraNavyApAreNa, pratIyate = jJAyate // 11 // sAdhAraNIkaraNasya sArthakyaM pratipAdayati-ratyAverapIti / ratyAderapi = sthAyibhAvasya, Atmagatatvena-AtmamAtragatatvena, pratIto = jJAna, samyAnAM = sAmAjikAnA, vrIDAtakAdiH = vrIDA ( lajjA) AtaGkAdiH ( bhayAdiH ) / sAmAjikasannidhau svaratiprakAzane lajjA AtahAdizca bhavediti bhAvaH / paragatatvena = anyagatatvena, ratyAdipratItAviti shressH| barasyA'pAtaH = anAsvAgatApAtaH, paragatatvena ratyAdipratIto svasya bhAsvAdakatatvaM na syAditi bhAvaH / atA sAdhAraNIkaraNaM. sArthakamiti tAtpayaMm / . vibhAvAdInAmapi prathamataH sAdhAraNIkaraNena pratIti pratipAdayitumupakramatevibhAvAdayo'pi bhAvAH, prathamataH = rasabodhAtprAk / sAdhAraNyena = sAdhAraNIkaraNavyApAreNa / pratIyante = jJAyante, iti Aha = kathayati / parasyati / svAde %D rasAsvAde viSaye, parasya anyasya, rAmAdenAyakasya, na parasya = na rAmAdenAyakasya / mamasAmAjikasya, na mama, iti vibhAvAdeH, paricchedaH = nirdhAraNaM, sambandhavizeSasya svIkAraH parihAro veti bhAvaH, na vidyate // 12 // sAdhAraNIkaraNa vyApArase rati vAdiyoMkI bhI pratIti hotI hai aisA pratipAdana karate haiM-sAdhAraNyena / sAdhAraNIkaraNa vyApArase usI taraha rati AdikI bhI pratIti hotI hai // 11 // sabhyoko svagata rUpase rati AdikI pratIti hogI, to lajjA aura bhaya Adi utpanna hoMge, paragata rUpase pratIti hogI to unako AsvAdakI anubhUti nahIM hogI ataH sAdhAraNIkaraNa vyApArase hI sabhyoMko rati AdikI pratIti hotI hai| isI taraha vibhAva Adi bhI pahale sAdhAraNIkaraNase pratIta hote haiM yaha kahate haiM-parasyeti / rasake AsvAdake samayameM vibhAva AdikA yaha dUsarekA hai athavA dUsarekA nahIM hai, merA hai athavA merA nahIM hai, isaprakAra sambandha vizeSakA svIkAra vA parihAra nahIM hotA hai // 12 //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH nanu tathApi kathamalaukikatvameteSAM vibhASAdInAmityucyate vibhAvanAdivyApAramalaukikamupeyuSAm / alaukikatvameteSAM bhUSaNaM na tu dUSaNam // 13 // AdizabdAdanubhAvasaJcAraNe / tatra vibhAvanaM = ratyAdevizeSeNAsvA. dAkuraNayogyatAnayanama / anubhAvanamevambhUtasya ratyAdeH samanantarameva rasAdirUpatayA bhAvanam / saJcAraNaM tathAbhUtasyaiva tasya samyak cAraNam / vibhAvAdInAM yathAsakhyaM. kAraNakAryasahakAritve kathaM trayANAmapi rasodbodhe kAraNatvamityucyate vibhAvAdInAmalaukikatvaM pratipAdayitumupakramate-nanviti / tathA'pi sAdhA. raNIkaraNavyApArasvIkaraNe'pi, vibhAvAdInAM kathamalaukikatvamiti / / samAdhatte-vibhAvanAvIti / alaukikaM = loke pUrvamavidyamAnaM, vibhAvanAdivyApAra = vibhAvanA'nubhAvanasa cAraNavyApAram, upeyuSAM = prAptavatAm, eSAM = vibhA. vA'numAvasaJcAribhAvAnAm, alaukikatvaM, bhUSaNam = alaGkArarUpam guNa eva, na tu dUSaNaM = doSaH // 13 // vivRNoti-vibhAvanAdItyatra AdizabdAt anubhAvanasaMcAraNe jJAtavye / tatra vibhAvanaM-ra-yAdeH bhAvasya vizeSeNa AsvAdA'GakuraNayogyatAyA Anayanam (praapnnm)| evaMbhUtasya = rasatvena aGkaraNayogyatA'nItasya ratyAdeH, samanatarameva = anantarasamaya eva, rasAdirUpatayA = zRGgArAdisvarUpatayA, bhAvanaM = pratipAdanam, saJcAraNaM-tathAbhUtasya eva = tAdazasya eva, rasAdirUpatayA bhAvitasya eveti bhAvaH / etasya-ratyAdeH, samyak cAraNaM-paripoSaNam / vibhAvAdInAM kAraNakAryasahakAritve'pi rasodbodhe samaSTi tathA'pi vibhAva AdiyoMkI alaukikatA kaise hotI hai ? ise pratipAdita karate haiM-vibhAvanAdIti / vibhAvana, anubhAvana aura saJcAraNa aise alaukika vyApArako prApta karanevAle vibhAvAdikoMkA alaukikatva bhUSaNa hai dUSaNa nahIM / / 13 // vibhAvanA'di0 yahA~para Adi padase anubhAvana aura saJcAraNako lenA caahie| rati Adi bhAvoMkI AsvAdake aGkuraNa = sUkSma rUpase utpattike yogya banAneko "vibhAva" kahate haiM / tadanantara aise ratyAdiko rasa Adike rUpase pratipAdana karaneko "anubhAvana" kahate haiN| taba vaise rasAdikA acchI tarahase cAraNa arthAt paripoSaNa karane ko "saJcAraNa" kahate haiM / vibhAva, anubhAva aura saJcArI bhAvake yathA krama ye tIna vyApAra haiM / kramase vibhAvakI kAraNatA, anubhAvakI kAryatA aura sacArI bAukI sahakAritA honepara bhI rasakI anubhUtimeM ina tInoMkI kaise kAraNatA hotI hai 7 sA0
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 sAhityadarpaNe kAya-kAraNasazcArirUpA api hi lAkataH / rasodbodhe vibhAvAdyAH kAraNAnyeva te matAH / / 14 / / nanu tarhi kathaM rasAsvAde teSAmekaH pratibhAsa ityucyate pratIyamAnaH prathamaM pratyekaM heturucyate / tataH saMmilitaH sarvo vibhAvAdiH sacetasAm // 15 // prapANakarasanyAyAccavyamANA raso bhavet / rUpeNa kathaM kAraNatvamiti mamAdhatte-kAryakAraNasaMcArirUpA iti / te = pUrvoktAH, vibhAvAdyAH = vibhAvA'nubhAvasaJcAribhAvAH, lokataH = lokavyavahArAt kAryakAraNasaJcArirUpA api, rasodbodhe = zRGgArAdirasA''virbhAve, kAraNAni eva / ayaM bhAvaH, lokavyavahArAt yadyapi vibhAvA ratyAdeH kAraNarUpAH, anubhAvAH kAryarUpAH; saJcAribhAvAH sahakArirUpA vartante tathA'pi zRGgArAdirasAvirbhAve te sarve'pi vimAvA'nubhAvasaJcAribhAvAH samaSTirUpeNa kAraNarUpA abhimatAH / rasAsvAde vibhAvAdInAM kathamekatvena pratItirityupapAdayati pratIyamAna iti / prathama = prAk, pratIyamAnaH=jJAyamAnaH, vibhAvAdiH, pratyekaM, ratyAdi pratihetuH = kAraNam, ucyate = abhidhIyate / tataH = pratyekapratyayA'nantaraM, saMmilitaH= saMvilitaH, sarvaH = vibhAvAdiH, prapANakarasanyAyAtaprapANakadravasAdRzyAt, caLamANaH = AsvAdyamAnaH, rasaH = zRGgArAdiH, bhavet / rasasya carvaNAsvarUpatve'pi kAlpanikabhedamAzritya caLamANatvam iti / / 15 // .. kArikAM vivRNoti yatheti / yathA khaNDamaricAdInAM, khaNDaM = zarkarAkhaNDa, maricAdayaH = kolakAdayaH, prapANakarasasAdhanapadArthAH, teSAM sammelanAt = saMmizraNAta, apUrva iva = upakaraNadravyebhyo vilakSaNa iva, kazcit = anirvAcyaH, AsvAdaH = AsvAdanaM, prapANakarase - prapANakadrave, saMjAyate = samutpadyate, vibhAvAdisaMmelanAt = vibhAvAdisaMmizraNAda, iha api = atra api, tathA = rasapratAAtaH / ayaM bhAvaH / yathA prapANakarase upakaraNadravyANAM khaNDamaricakarpUrAdInAM saMmizraNAtprAvibhinnA AsvAdAH para saMmizraNA'nantaraM teSAM samaSTayA kazcidapUrva AsvAdaH isa AzaGkAkA samAdhAna karate haiM-kAryeti / rasakI anubhUtimeM anubhAva, vibhAva aura saJcArI bhAva ye tIna lokameM kramake anusAra kArya, kAraNa aura sakArI mAne gaye haiM to bhI vastutaH ye samaSTirUpameM kAraNa hI mAne gaye haiM // 14 // taba kaise rasake AsvAdameM una tInoMkA eka rasake rUpameM pariNAma hotA hai isakA samAdhAna karane haiM -pratIyamAna iti / pahale pratIta honevAle vibhAva Adi pratyeka hetu kahe jAte haiM taba ve sama vibhAva
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH __ . 59 yathA khaNDamaricAdInAM sammelanAdapUrva iva kazcidAsvAdaH prapANakarase saJjAyate, vibhAvAdisammelanAdihApi tathetyarthaH / ____ nanu yadi vibhAvAnubhAvavyabhicAribhirmilitaireva rasastat kathaM teSAmekasya dvayorvA sadbhAve'pi sa syAdityucyate sadbhAvazcedvibhAvAdedvayorekasya vA bhavet // 16 // jhaTityanyasamAkSepe tadA doSo na vidyate / anyasamAkSepazca prakaraNAdivazAt / yathA 'dIrghAkSaM zaradindukAntivadanaM bAhU natAvaMsayoH pratIyate, tathaiva vibhAvAdInAmapi sammelanAtprAk teSAM prAtisvikI bhinnA pratItiH, paraM teSAM sammelanA'nantaraM rasasvarUpeNApUrvaH pratibhAso bhavati / / 15 // vibhAvAdInAM dvayorekasya vA sadbhAve kathaM rasapratItiriti AzajUdha samAdhattesadabhAva iti / vibhAvAdeH = vibhAvA'nubhAvavyabhicAriNAM madhye, dvayoH = bhAvayoH; ekasya vA = bhAvasya, sadbhAvaH = sattA, bhaveccet = syAdyadi, tahiM jhaTiti-zIghram, anyasamAkSepe = anyasya ( apratipAditasya ekasya bhAvasya ) anyayoH ( apratipAditayoH dvayorvA bhAvayoH ) samAkSepe sati = vyaJjanayA bodhe sati, tadA =tahi, doSo = dUSaNaM, na vidyate = no vartate // 16 // anyeSAM = bhAvAnAm, AkSepazca = vyaJjanayA' bodhazca, prakaraNAdivazAda / anubhAvasaJcAribhAvAkSepodAharaNaM pratipAdayati-dIrghAkSamiti / Adi saMmilita hokara prapANaka rasake samAna sahRdayoMko AsvAyamAna hokara rasa ho jAte haiM / / 15 // yatheti / jaise mizrI, marIca Adi padArthoMko milAnese zarbatameM una sammilita padArthose bhinna koI apUrva AsvAda paidA hotA hai usI taraha vibhAva AdiyoMke sammelanase yahAM bhI vibhAva Adise vilakSaNa rasakI pratIti hotI hai / AzaGkA karate haiM-nanviti / jaba ki saMmilita vibhAva, anubhASa aura vyabhicArI bhAvase hI rasako pratIti hotI hai to una vibhAva AdimeM eka athavA do hI bhAvoMke rahanepara bhI kaise rasakI pratIti hogI ? isakA samAdhAna karate haiM-sadbhAva iti| vibhAva AdimeM eka vA doke rahanepara bhI jhaTase anukta anyakA AkSepa karanemeM koI doSa nahIM hotA hai / / 16 // anukta anyakA AkSepa prakaraNa Adise hotA hai| jaise ki - mAlavikAgnimitra nATakameM nRtyake ArambhameM rAjA agnimitrakA kiyA huA mAlavikAkA rUpavarNana hai| mAlavikA kA mukha maNDala dIrgha netroMvAlA aura zarada Rtuke candrakI samAna kAntise yukta hai| donoM bAha kandhoMmeM jhuke hue haiN|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 100 sAhityadarpaNe saGkSiptaM niviDonnatastanamuraH, pArzve pramRSTaM iva / madhyaH pANimito nitamba jaghanaM, pAdAvudaprA'GgulI chando narttayituryathaiva manasaH sRSTaM tathAsyA vapuH / ' mAlavikAmabhilaSato'gnimitrasya atra varNa sAriNAmautsukyAdInAmanubhAvAnA cityAdevAkSepaH evamanyA kSepe'pyUhyam / mAlavikArUpavibhAvamAtranayanavisphArAdInAmau mAlavikAgnimitre nRtyArambhe agnimitrakRtaM mAlavikArUpavarNanam / = asyA: =mAlavikAyAH, vadanaM = mukhamaNDalaM, dIrghAkSa dIrghe akSiNI yasmistat Ayatanayanayuktam | "bahuvrIhau sakthyakSNoH svAGgAt Sac" iti samAsAntaH Sac pratyayaH, zaravindukAnti = zaradindoriva kAntiryasya tat vyadhikaraNabahuvrIhiH / zaraccandrasundaramityarthaH / bAhU = bhujau, aMsayoH = skandhayoH, nato = avanatI, uraH = vakSaHsthalaM, saMkSiptaM = vistArarahitaM strINAmurasaH avistIrNasyaiva prazastatvAditi bhAvaH / nibiDonnatastanaM = nibiDo ( ghanI ) unnatau ( uccI ) stanau ( payodharI ) yasmiMstat pArzve = bAhumUlAdhobhAgoM, prasRSTe iva : parimArjite iva / madhyaH avalagnaM, pANimitaH = kareNa parimAtuM zakyaH kRza iti bhAvaH / jaghanaM = kaTipurobhAgaH, nitamba= vipulanitambayuktaM, pAdo = caraNI, udagrA'GgulI = unnatA'GguliyuktI, nartayituH = nRtyazikSakasya gaNadAsanAmakasyeti bhAvaH / manasaH = cittasya, chandaH = abhiprAyaH, yathA = yena prakAreNa eva tathA tena prakAreNa asyA: = mAlavikAyAH, vapuH = zarIraM, sRSTaM = racitaM vidhAtrA iti zeSaH / atrotprekSA'laGkAraH / zArdUlavikrIDitaM vRttam / udAharaNazlokaM vivRNoti / atra = asmin padya, mAlavikAM = tadAkhyAM kumArIm, abhilaSataH = icchataH, agnimitrasya = tannAmakasya rAjJaH, mAlavikA rUpavibhAvamAtravarNane'pi = mAlavikArUpa: ( mAlavikAsvarUpaH ) yo vibhAva: ( AlambanavibhAvaH ) tanmAtravarNane'pi, ocityAt = vAcyasya AlamvanavibhAvasya vaiziSTayAt, saJcAriNA = vyabhicAribhAvAnAm, autsukyAdInAm = utkaNThAprabhRtInAm, anubhAvAnAM ca, nayanavisphArAdInAM = netra prasArAdInAM ca, AkSepa: = vyaJjanayA bodhaH / evam = anenaiva prakAreNa, anyAkSape'pi = anyeSAm ( vibhAvAdInAm ) AkSepe'pi ( vyaJjanayA chAtI saMkSipta, ghana aura unnata stanoMse yukta hai| pArzva ( bAhumUlake adhobhAga ) parimArjitake samAna haiN| kamara patalI hai jaghanasthala vipula nitambase yukta hai / caraNa OM aGaguliyoMse sundara haiN| nRtyazikSaka gaNadAsake manakI icchA ke anusAra isa ( mAlavikA ) ke zarIra kI racanA huI hai / isa padya meM mAlavikA meM abhilASa karanevAle rAjA agnimitra ne kevala ( Alambana ) vibhAva mAlavikAkA varNana kiyA hai, tathA'pi autsukya Adi saMcArI bhAva aura nayanavisphAra Adi anubhAva inake ocityase AkSepa karanese rasakI pratIti hotI hai isIprakAra anya vibhAva Adike AkSepa meM bhI rasakI pratIti karanI caahie|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRvIyaH paricchedaH 101 'anukAryagato rasaH' iti vadataH pratyAha pArimityAllaukikatvAtsAntarAyatayA tathA // 17 / / anukAryasya ratyAderudbodho na raso bhavet / sItAdidarzanAdijo rAmAdiratyAyudhodho hi parimito laukiko nATyakAvyadarzanAdeH sAntarAyazca, tasmAt kathaM rasarUpatAbhiyAt / bodhe'pi ) UhyaM = kalpanIyam / rasasyA'nukAryagatatvaM khaNDayitumupakramate anukAryagata iti / anukAryagataH = anukattuM yogya: anuka yaH, anukaraNakriyAyAH karmabhUto rAmAdinAmakaH, tadgato rasaH iti vadataH = pratipAdayataH, bhaTTalollaTAdIn, pratyAha = prati vadati, dUSayatIti bhAvaH / nirAkaroti-pArimityAditi / pArimityAt-parimitatvAta, nAyakamAtragatatveneti zeSaH / laukikatvAt = sAdhAraNalokabhavalyAta, tathA = tenaiva prakAreNa, sA'nta rAyatayA - vighnasahitatvena cetyetaddhetutrayeNa / / 17 / / anukAryasya-rAmAdena yakasya, ratyAdeH = sItA''diviSayakaratyAdeH, udbodha:= AvirbhAvasvarUpaH, raso na bhavet / kArikA) vRttau vivaNoti---sItAvivarzanAdija iti| anukAryagato rasa iti svIkAre sItAdidarzanAdijaH = sItAdeH ( nAyikAdeH ) darzanAdijaH (vilokanAyu tpannaH ), rAmAdiratyA bodhaH = rAmAdeH (nAyakAdeH ) ratyAdeH ( ratiprabhRteH ) udbodhaH ( AvirbhAvaH ), parimitaH ( alpaparimANa: ) alpavyakti. niyatatvAditi bhAvaH / laukika: = nirdiSTalokamAtrabhavaH, evaM ca nATya kAvyadarzanAdeHnATye ( naTakarmaNi ) kAvye ( zravyakAvye ) darzanAdeH ( vilokanazravaNAdeH ) sA'nta. rasa anukArya ( anukaraNIya ) rAma AdimeM pratIta hotA hai aisA mAnanevAle bhaTTalollaTa Adike matakA khaNDana karate haiM-pArimityAt / parimita (sImita) honese vAstavika loka meM rahane se aura vighna yukta honese bhI / / 17 // . anukArya rAma AdimeM rati AdikA AvirbhAvarUpa rasa nahIM ho sakatA hai / sItAdIti / sItA Adike darzana Adise utpanna rAma Adiko rati AdikA / AvirbhAva, parimita ( sImita ) laukika honese aura nATya (dRzyakAvya) tathA kAvya (zravya kAvya ) meM darzana aura zravaNa Adise vighnayukta bhI hotA hai usa kAraNase kaise rasarUpako prApta kareNA? rasa to ina tIna dharmoM (parimitatva, laukikatva aura sA'ntarAyatva ) se bhinna dharmavAlA hai / arthAt rasa to aparimita hai, kevala rAma Adi anu kAryameM rahanegalA nahIM hai / rasa alaukika hai arthAt nirdiSTa lokamAtrameM rahanevAlA nhiiN| .. hai| rasa nirantarAya hai arthAt dRzyakAvya ( nATaka ) aura zravya kAvyameM darzana au.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 sAhityadarpaNe rssyetddhrmtrityvilkssnndhrmktvaat| anukatrtagatatvaJcAsya nirasyati zikSAbhyAsAdimAtreNa rAghavAdeH svarUpatAm // 18 // darzayamatako naiva rasasyAsvAdako bhavet / kina kAvyAthamAvanenAyamapi sabhyapadAspadam / / 19 / / rAyaca = vighnasahitazca, pratibandhayuktazceti bhaavH| tasmAt = hetoH, kathaM = kena prakAreNa, rasarUpatAM = rasasvarUpatAm, iyAt = prApnuyAt / rasasya = zRGgArAdeH, etadharmatritayavilakSaNatvAt = etat (pUrvapratipAditam ) yat dharmatritayaM ( dharmatrayam ); pArimityaM, laukikaravaM sAntarAyatvaM ceti bhAvaH, tasmAt vilakSaNatvAt (visdRshtvaat)| rasaH aparimitaH, alokiko nirantarAyazceti na anukAryagata iti bhAvaH / rasasyA'nukartRgatasvaM nirasitu prkrmte-pnukrtgttvmiti| asya = rasasya, anukartRgatatvam = anukarotIti anukartA, naTa ityarthaH, tadgatatva = taniSThatvaM, nirasyati = nirAkaroti / raso naTagataH, rasasyAsvAdaM naTa: karotIti zrIzakukAdInAM matam / rasasya naTaniSThatvaM khaNDayati-zikSA'bhyAsA''vimAtraNeti / zikSA'bhyAsAdimAtreNa = guruta upadezagrahaNaM zikSA, tatparizIlanam = abhyAsaH, tadAdimAtreNa, rAghavA''deH = zrIrAmAdeH, sarUpatAm anukaraNena samAnarUpatA, darzayan pradarzayana, nartakaH = naTaH, anutteti bhAvaH, rasasya = zRGgArAdeH, AsvAdakaH = anubhavitA, naMva bhavet // 18 // ... kutracidanukatuMrapi rasAsvAdakatvaM prtipaadyti-kaavyaajyNbhaavneneti| ayamapinaTo'pi, kAvyA'rthabhAvanena = kAvyasya / dRzyakAvyasya ) arthabhAvanena ( artha. paryAlocanena ), sabhyapadAspada = sAmAjikasthAnApannaH, rasAsvAdakaH iti bhAvaH / bhavediti zeSaH / etAvatA prAyeNa sabhyaniSTha eva rasa iti pratipAditaM bhavati / / 19 // zravaNamAtrase sA'ntarAya (vighnavAlA) nahIM hai| isa kAraNase rasa rAma Adi anukAryameM sthita nahIM haiM vaha sabhyagata hotA hai yaha bhAva hai| ___ aba rasa anukartA ( naTa ) meM rahatA hai zrIzaGku Adise abhimata isa bAtakA khaNDana karate haiM-zikSati / zikSA aura abhyAsa AdimAtrase rAmacandra Adike rUpakA abhinaya karanevAlA nartaka ( naTa ) rasakA AsvAdaka nahIM hotA hai / / 18 // kAvyAyati / kAvyake arthakI bhAvanAse yaha (naTa) bhI sabhyapadako prApta kara sakatA hai, ( rasakA AsvAdaka ho sakatA hai ) // 19 //
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 103 yadi punarnaTo'pi kAyArthabhAvanayA rAmAdisvarUpatAmAtmano darzayet tadA so'pi sabhyamadhya eva gaNyate / nAyaM jJApyaH svasattAyAM pratItyavyabhicArataH / yo hi jJApyo ghaTAdiH sa sannapi kadAcidajJAto bhavati, na hyayaM tathA; prtiitimntrennaabhaavaat| yasmAdeSa vibhAvAdisamUhAlambanAtmakaH / / 20 // rasasya svaprakAzatvaM jJApayitu jJAnAntaragrAhyatvaM nirAkaroti-nA'yamiti / ayaM rasaH na jJApyaH=na svabhinnapratyakSaviSayaH, svasattAyAm AtmasadbhAve, pratItyabyabhicArataH pratIto ( sabhyAnAM jJAne ) avyabhicArataH ( vyabhicArA'bhAvAt ), sAkSAtkAra vinA asattvAt, rasastu sAkSAtkAradazAyAmeva Avirbhavati / anyadA tu ratyAdireva, ghaTAditvasAkSAtkAradazAyAmapi ghaTAdistastadvalakSaNyam / ato'yaM jJApyo neti bhAvaH / / 20 // vRttau vivRNoti-yo'yamiti / yo'yaM jJApyo ghaTAdiH saH sannapi bhavanapi, kadAcita ajJAto bhavati, prakAzA'bhAve iti bhAvaH / ghaTAdeApyatvAt (jJAnaviSayatvAt), andhakArAdinA tasya jJAnA'bhAve'pi tasya sattAyAM na vybhicaarH| rasastu na tathA pratIti-jJAnam, antareNa = vinA, abhAgat sAkSAtkAre eva tasya rasatvaM, tadabhAve tu sa ratyAdirUpatvena avatiSThate, atastasya svaprakAzatvaM siyati iti bhAvaH / ___rasasya kAryatvaM nirAkaroti-yasmAdeSa iti / yasmAt = kAraNAt, eSaH= raMsaH, vibhAvA''disamUhA''lambanAtmakaH = vibhAvA'nubhAvasaJcAribhAvasamUhAUlambanajJAnasvarUpaH / / 20 // naTa bhI kAvyA'rthakI bhAvanAse rAma AdikI svarUpatAko dikhAlAegA to vaha bhI sabhyake madhya meM parigaNita hotA hai / rasakI svaprakAzatA jJApita karaneke lie anya jJAnase usakI grAhyatAkA khaNDana karate haiM-nA'yamiti / yaha rasa jJApya nahIM hai, kyoMki apanI sattA ( astitva ) meM sAmAjikoMkI pratItimeM vyabhicAravAlA nahIM hotA hai| vivaraNa karate haiM-yo hoti / jo ghaTa Adi jJApya (dIpa Adise prakAzanIya) hotA hai, vaha kabhI kabhI vidyamAna hokara bhI ( andhakAra Adike kAraNa) pratIta (jJAta) nahIM hotA hai| yaha rasa aisA nahIM hai kyoMki pratItike vinA isakI sattA hI nahIM rahatI hai / rasake kAryatvakA khaNDana karate haiM-yasmAviti / jisa kAraNase yaha rasa vibhAva, anubhAva, saJcArI bhAva aura ratyAdi sthAyI bhAva ina sabakA samUhA. lambanAtmaka hai ataH vaha kArya nahIM hai // 20 //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 tasmAnna kAryaH 1 sAhityadarpaNe yadi rasaH kAryaH syAttadA vibhAvAdijJAnakAraNaka eva syAt / tatazca rasapratItikAle vibhAvAdayo na pratIyeran kAraNajJAnatatkAryyajJAnAdInAM yugapadadarzanAt / nahi candanasparzajJAnaM tajjanyasukhajJAnakadA sambhavati / rasasya ca vibhAvAdisamUhAlambanAtmakatayaiva pratIterna vibhAvAdijJAnakAraNakatvamityabhiprAyaH / = tasmAt kAryo na = kAryasvarUpo na, vibhAvAdijJAnajanyo neti bhAvaH / vaMse satyapi prAgabhAvo yathA janyo na tathaiva raso'pi sa janyo neti bhAvaH / vRttI vivRNoti yadIti / yadi rasaH kAryaH = janyaH syAt, tadA = taha, vibhAvAdijJAnakAraNakaH vibhAvAdijJAnaM kAraNaM ( janakam ) yasya saH, etAdRza: syAt / vibhAvAdijJAnAnantarameva rasa utpadyateti bhAvaH / tatazca = kAraNAt, pratIta kAle = rasajJAnasamaye, vibhAvAdayaH vibhAvA'nubhAvasaMcAriNaH, na pratIyeran = pratIti* viSayA na syuH / atra hetumupapAdayati - kAraNajJAneti / kAraNajJAna-tatkAryajJAnAdInAM, yugapadadarzanAt [ = samakAlotpatyadarzanAt / atra dRSTAntaM pradarzayati- na hIti / candanasparzajJAnaM = sukhakA raNabhUta zrIkhaNDAmarzanajJAnaM, tajjanyaM ( kArya ) sukhajJAnaM ca = candanasparzajanyasukhajJAnaM ca ekadA ekakAlA'vacchedena, na sambhavati / ayaM bhAvaH - sukhakAraNacandanasparzajJAna tajjanyasukhajJAnaM ca yogapadya ena na sambhavati / kAryaniyatapUrvavRttitvaM kAraNatvam, prAgabhAgapratiyogitvaM kAryatvamiti niyamena kAryakAraNayorekakAlA'vacchedena pratItirna bhavati / phalitamAha - prakRte rasasya = zRGgArAdeH, vibhAvAdisamUhAlambanAtmakatayA eva = vibhAvAnubhAvasaJcAribhAvasamUhAlambanAtmakatayA eva, pratIteH jJAnAt, atra evakArAt samUhAlambanajanyatvavyavacchedaH / ato rasasya na vibhAvAdijJAnakAraNakatvaM := vibhAvAdijJAnaM kAraNaM yasya tasya bhAvaH / tatazva aprApyakAraNAntarasya rasasya na kAryatvamiti bhAvaH / vivaraNa karate haiM - yadIti / rasa kArya hotA to usakA kAraNa vibhAva AdikA jJAna hotA / taba to rasa ( kArya ) kI pratItike kAlameM kAraNa vibhAva Adi pratIta na hote kyoMki kAraNakA jJAna aura usake kAryakA jJAna eka hI samaya meM nahIM dekhe jAte haiM / jaise ki candanasparza ( kAraNa ) kA jJAna aura tajjanya ( kArya ) sukhakA jJAna eka hI samaya meM saMbhava nahIM hai / vibhAva Adi samUhAlambanAtmaka hokara hI vibhAvAdi jJAna rasakA kAraNa nahIM hai| ataH rasa kArya nahIM hai yaha abhiprAya hai / rasakI rasakI pratIti hone se,
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchadaH -no nityaH pUrvasaveda nojjhitaH / asaMvedana kAle hi na bhAvo'pyasya vidyate // 21 // 105 na khalu nityavastuno'saMvedanakAle'sambhavaH / nApi bhaviSyan sAkSAdAnandamaya prakAzarUpatvAt / kAryajJApyavilakSaNabhAvAnno varttamAno'pi / / 22 / / A rasasya kAryatvAbhAvaM sasAdhya nityatvabhAvaM pratipAdayati-no nitya iti / eSa iti padamanuvartate / eSaH = rasa, pUrvasavedanojjhinaH pUrvasaMvedanAta vibhAvAdijJAnAdyatpUrvajJAnaM tasmAt ) ujjhita: ( tyakta: ), no nityaH = na prAgabhAvApratiyogI / yadi raso nityaH syAtahiM vibhAvAdijJAnAtprAgapi jJAyeteti bhAvaH / hetvantaramupapAdayati - prasavedanakAla iti / asya = rasastha, asaMvedanakAle'pi = apratItisamaye'pi, bhAvaH = astitvaM na vidyate = no vartate / tasmAnno nityaH / / 21 / / vRttI vivRNoti - na khatviti / nityasya vastunaH = padArthasya, asaMvedanakAle = apratItisamaye, na asaMbhava: = saMbhavaH eva astitvameveti bhAvaH / rasasya tu na tathAtvamato'nityatvamiti bhAvaH / / 21 / / rasasya bhaviSyattvaM nirasyati - nA'pIti / sAkSAt = pratyakSataH nATaya kAvyAstrAdakAla eva, Anandamaya prakAzarUpatvAt = sukhamaya prakAzasvarUpatvAt, bhaviSyan api = bhAva api na / sAkSAdanubhUyamAnasya rasasya kathaM bhaviSyattvamiti bhAvaH / = sasya varttamAnatvaM pratiSedhati kAryeti / ayaM rasaH, kAryajJApyavilakSagabhAvAt kAryaM, ( janyam ) jJa'pyaM ( jJAnaviSayIbhUtaM ) vastu tAbhyAM vilakSaNa mAtrAt ( vaisAdRzyAta), no vartamAno'pi = no vartamAnakAlaviSayo'pi / ayaM bhAvaH / kazcit padArthoM ghaTAdiH kAryaH = janyaH, jJApyazca kazcicca AkAzAdirUpo jJApyaH, jJAnaviSayInityatAkA khaNDana karate haiM--no nitya iti / rasa nitya bhI nahIM hai kyoMki vibhAva Adi jJAnase pUrva usakA saMvedana ( jJAna ) nahIM hotA hai / arthAt rasa yadi nitya hotA to vibhAvAdi jJAnase pahale bhI usakA jJAna hotA ata: vaha nitya nahIM hai / ajJAna kAlameM usakI sattA nahIM rahatI hai // 21 // nitya vastu AkAza AdikA ajJAna kAlameM asaMbhava nahIM saMbhava hI hai, rasa jJAnakAla meM hI rahatA hai, ajJAna kAlameM nahIM; ataH vaha nitya nahIM hai / pratyakSataH Anandamaya aura prakAzasvarUpa honese rasa bhaviSyat kAlameM honevAlA bhI nahIM hai / saMsAra meM padArtha ke do bheda hote haiM, kArya aura jJApya, janya padArthako kArya kahate haiM, jaise ghaTa Adi / jJApya arthAt jJAnakA viSayobhUta arthAt AkAza Adi, unako jJApya kahate haiM / parantu rasa na kArya hai na jJApya hI hai isalie vaha vartamAna padArtha bhI nahIM hai / pahale hI
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNa vibhAvAdiparAmarzaviSayatvAt sacetasAm / parAnandamayatvena saMvedyatvAdapi sphuTa . 23 / / na nirvikalpakaM jJAna tasya grAhakamiSyate / tathA'bhilASasaMsargayogyatvavirahAna saH / / 24 / / . bhUtaH eva na janyo'pi, tAbhyAM vilakSaNatvAt ayaM raso vartamAno'pi na / rasasya kAryatvaM jJApyatvaM ca prathamameva pratyAkhyAtam / kAlaprasaGgato'trA'pi pratipAditam / / 22 / / rasasya nirvikalpakajJAnaviSayatvaM nirAkaroti--vibhAvAdIti / sce|saaN = sahRdayAnAM, vibhAvAdiparAmarzaviSayatvAt = vibhAvAdIno (vibhAvA'nubhAvasaJcAribhAvAnAm ) parAmarzaviSayatvAt (vivenanaviSayatvAt ) / parAnandamayatvena-paramAnandasvarUpatvena, saMvedyatvAt api = jJAnaviSayatvAt api hetoH, sphuTavyaktam // 23 / / nirvikalpakaM jJAnaM = niSprakArakaM jJAnaM, tasya = rasasya, grAhakaM jJApakaM, na iSyate = na abhilaSyate, nirvikalpakajJAnena raso nA'nubhUyata iti bhAvaH / ayaM bhAvaH, jJAnaM. dvividhaM nirvikalpakaM savikalpakaM ca / tatra niSprakArakaM jJAnaM nirvikalpakam / taduktaM bhASAparicchede -"prakAratA''dizUnyaM hi sambandhA'navagAhi tat / " iti / prakAratAvizeSyatAsaMsargatetivividhaviSayatArahitaM sambandhA'navagAhi jJAnaM nirvikalpakAmati bhAvaH / rase vibhAvAdaya AnandamayatvaM ca prakAratayA bhAsante, ataH sa na nirvikalpakajJAnaviSaya iti tAtparyam / saprakArakaM jJAnaM savikalpakam / raso nirvikalpakajJAnasaMvedyo na syAttahi savikalpakajJAnasaMvedyaH syaaditytraah-ttheti| tathA = tena prakAreNa abhilApasaMsargayogyatva. virahAt = abhilASaH ( zabda: ), tasya saMsargaH ( sambandhaH ) tadyogyatAvirahAt isa bAtako pratipAdita kara cuke haiM / kAlake prasaGgase yahAM bhI pratipAdana kiyA gayA hai // 22 // rasa nirvikalpaka jJAnakA viSaya nahIM hai isako siddha karate haiN-vibhaavaaviti| niSprakAraka ( vizeSaNatAzUnya ) jJAnako nirvikalpaka" kahate haiM, parantu sahRdayoMko vibhAva AdikA parAmarza ( viziSTavaiziSTyAvagAhI jJAna ) viSaya honese aura parama Anandamaya hokara jJAna hA viSaya honese bhI nirvikalA jJAnase bhI rasakI pratIti nahIM hotI hai / / 23 // rasa savikalpaka jJAnakA bhI ghiSaya nahIM hai ise pramANita karate haiM-tatheti / usI taraha zabdaprayogakI yogyatA na honese ghaTa paTa Adi padArthoM ke samAna rasa savi. kalpaka jJAnase bhI nahIM jAnA jA sakatA // 24 / /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 107 savikalpakasaMvedyaHsavikalpakajJAnasaMvedyAnAM hi vacanaprayogayogyatA, na tu rasasya tathA / -sAkSAtkAratayA na ca / parokSastatprakAzo nAparokSaH zabdasaMbhavAt / / 25 / / tatkathaya kIhagasya tattvamazrutA'dRSTapUrvanirUpaNaprakArasyetyAha tasmAdalaukikaH satyaM vedyaH sahRdayarayam / ( zabdasambandhayogyatAbhAvAt ) na savikalpakasaMvedyaH = raso na savikalpajJAnajJeyaH / vyaGgayatvena zabdasambandhayogyatAyA abhAvena raso na savikalpakajJAnena bodhyo bhavatIti bhAvaH // 24 // vRttI vivnnoti-sviklpketi| savikalpakajJAnasaMvedyAnAM = savikalpakajJAnajJeyAnA viSayANAM, vacanaprayogayogyatA-zabdaprayogayogyatA, na tu rasasya-zRGgArAdeH, tathA = zabdaprayogayogyatA, vyaGgayatvAditi bhAvaH / rasasya parokSatvaM niSedhati-sAkSAtkAratayeti / sAkSAtkAratayA = pratyakSAtmakatayA, rasaH, na ca parokSaH = na ca pratyakSabhinnaH, atIndriya itibhAvaH, anubhavaviSayatvena raso na parokSa iti bhAvaH / rasasya pratyakSatvaM pratiSedhati-tatprakAza iti / zabdasaMbhavAt = kAvyaniSTha-- zabdotpatteH, na aparokSa: = na pratyakSAtmaka iti bhAvaH / / 25 // __rasatattvaM pratipAdayitumupakramate-tatkathayati / tat = tasmAtkAraNAt, rase jJApyatvAdidharmANAM pratiSedhAt, azrutA'dRSTapUrvanirUpaNaprakArasya anAkaNitA'navalokitaH pUrvapratipAdanadharmasya, asya = rasasya, tattvaM = svarUpaM, kIdak = kIdRzaM, kathaya-brUhi, iti = jijJAsAyAma, Aha = pratipAdayati / tasmAviti / tasmAt = kAraNAvaH sahRdayaH = dayAlubhiH, ayaM = rasaH, satyam, alaukikaH = laukiketaraH, vedyaH-jJeyaH / savikalpaka jJAnase jJeya padArthameM vacanaprayogakI yogyatA hotI hai parantu rasa vasA ( vacanaprayogakA yogya ) nhiiN| sAkSAtkAra honese rasa parokSa bhI nahIM hai / zabdase utpanna honese rasa aparokSa (pratyakSa ) bhI nahIM hai / / 25 // rasakA nirUpaNa prakAra na sunA gayA na dekhA gayA hai taba phira isakA tatva kasA hai ? isa kAraNase rasa alaukika hai aura sahRdaya janoMse hI jAnA jA sakatA hai|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe tarika punaH pramANaM tasya sadbhAva ityAha pramANaM caNevAtra svAbhinne viduSAM matam // 26 // carvaNA AsvAdanam / taca 'svAdaH kAvyArthasaMbhedAdAtmAnandasamudbhavaH' ityuktaprakAram / nanu yadi raso na kAryastatkathaM maharSiNA 'vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasaniSpattiH' iti lakSaNaM kRtamityucyate niSpacyA carvaNasyAsya niSpattirupacArataH / tatra pramANaM pratipAdayitumupakramate-taditi / tat = tasmAtkAraNAt, tasya = rasasya, sadbhAve = astitve, kiM, pramANaM pramAjanakam, iti = jijJAsAyAm, Aha = brUte-pramANamiti / svA'bhinne = carvaNA'bhinne, carvaNasvarUpe, atra = rase, carvaNA eva = AsvAdanam eva, pramANaM = pramAkaraNaM, matam = abhimatam // 26 // vRttI vivRnnoti-crvnneti| carvaNA = AsvAdanaM, tacca = AsvAdanaM ca, kAvyA'rthasaMbhedAt--kAvyA'bhidheyajJAnAt, AtmA''nandasamudbhavaH = rasA''nandasa mudbhUtaH, svAdaH = AsvAdanam, ityuktaprakAram = ityuktalakSaNam / rasasya kAryatvA'bhAva AzaGkate-nanviti / kathaM = kena prakAreNa, maharSiNA = bharatena / vibhAvA'nubhAvavyabhicArisaMyogAt = vibhAvAdInAM sammelanAt, rasasya, niSpattiH = utpattiH / niSpattipadena rasasya janyatvaM sUcyate tatkathaM tasya kAryavAbhAva iti praznasyAkUtam / smaadhtte-nissptyti| carvaNasya = kAvyA'rthabhAvanena AsvAdanasya, niSpatyA = utpatyA, upacArAt = rasacarvaNayorabhedAropAt, asya rasasya, niSpattiH= utpattiH / ato rasasya kAryatvaM neti bhAvaH / tatkimiti-rasake astitvameM kyA pramANa hai ? so kahate hai pramANamiti / carvaNAse abhinna isa ( rasa meM ) pramANa carvaNA hI vidvAnoMse mAnA gayA hai / / 26 // AsvAdanako "carvaNA" kahate haiN| vaha "kAvyArthake jJAnase rasake Anandase utpanna svAdako "AsvAdana ( carvaNA )" kahate haiM aisA lakSaNa jAnanA cAhie / nanu ydiiti| rasa kArya nahIM hai to maharSi bharatane "vibhAva anubhAva aura vyabhicArI bhAvoMke saMyogase rasakI utpatti hotI hai" aisA lakSaNa kaise kiyA ? aisI AzaGkAkA uttara dete haiM-niSpatyA iti| rasake AsvAdakI utpattise rasakI utpatti
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 109 yadyapi rasAbhinnatayA carvaNasyApi na kAryatvaM, tathApi tasya kAdAcitkatayA upacaritena kAryatvena kAryatvamupacaryate / avAcyatvAdikaM tasya vakSye vyaJjanarUpaNe // 27 // tasya rasasya / AdizabdAdalakSyatvAdi / nanu yadi militA ratyAdayo rasAstatkathamasya svaprakAzatvaM kathaM vA'khaNDatvamityAha ratyAdijJAnatAdAtmyAdeva yasmAdraso bhavet / rasacarvaNayorabhinnatvena kathaM carvaNasya niSpattirityAzaGkaya pariharatiyadyapIti / yadyapi rasAbhinnatayA, carvaNasya, api = AsvAdanasya api, kAryatva na = janyatvaM na, tathA'pi-carvaNasya kAryatvA'bhAve'pi, tasya = carvaNasya, kAdAcitkatayA = AvirbhAvatirobhAvavazena kadAcidbhAvatvena, upacaritena = lakSaNayA pratItena, kAryatvena= janyatvena / kAryatvaM-janyatvam, upacaryate-Aropyate / rasasya avAcyatvAdikaM prati jAnIte-pravAcyatvAdikamiti / tasyarasasya, avAcyatvAdikam =avacanIyatvAdikam , AdizabdAdalakSyatvAdi, vyaJjanarUpaNe vyaJjanA. nirUpaNe, paJcamapariccheda iti bhAvaH / vakSye kathayiSyAmi / / 27 // ___ rasasya svaprakAzatvamakhaNDatvaM ca AzaGkate-nanviti / nanu militA: = vibhAvA'nubhAvasaJcAribhAvaH saMmilitAH, ratyAdayaH = sthAyibhAvAH, rasA yadi = zRGgArAdayazcet, tat = tahi, asya = rasasya, kathaM = kena prakAreNa, svaprakAzatvaM "sattvodrekAdakhaNDasya prakAzAnandacinmayaH" ityuktaprakAreNa svaprakAzatvamakhaNDasva ca ? ipyAzaGkaya samAdhatte-ratyAdijJAneti / yasmAta-kAraNAt, ratyAdijJAnatAdAtmyAt eva-ratyAdijJAnasya tAdAtmyAt ( aikzat ) jJAnarUpatayA pariNAmAdevetyarthaH / rasaH upacArase kahI gaI hai / yadyapIti / yadyapi rasase bhinna na honese carvaNa ( AsvAdana ) bhI kArya nahIM hai, to bhI vaha AsvAdana kamI hotA hai aura kabhI nahIM bhI hotA hai isalie usake upacarita kAryatvase usake kAryatvakA upacAra kiyA jAtA hai / gauNavRttise rasameM kAryatva mAnA jAtA hai yaha tAlarya hai| avaacytvaadikmiti| rasakA avAcyatva aura alakSyatva Adi vyaJjanAke nirUpaNa (paJcama pariccheda ) meM kahUMgA / / 27 / / nanviti / AzaGkA karate haiM-mile hue rati ( sthAyibhAva ) aura vibhAva Adi yadi rasa hote haiM to rasakA svaprakAzatva aura akhaNDatva kaise hogA? samAdhAna kahate haiM-ratyAdIti / rati Adi jJAnike tAdAtmya (aikya )se rasa
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 - sAhityadarpaNe tato'sya svaprakAzatvamakhaNDatvaM ca sidhyati / / 28 / / yadi ratyAdikaM prakAzazarIrAdatiriktaM syAttadevAsya svaprakAzatvaM na sidhyet, na ca tathA, tAdAtmyAGgIkArAt / yaduktam-'yadyapi rasAnanyatayA carvaNApi na kAryA, tathApi kAdAcitkatayA kAryatvamupakalpya tadekAtmanyanAdivAsanApariNatirUpe ratyAdibhAve'pi vyavahAra iti bhAvaH' iti / 'sukhAditAdAtmyAGgIkAre cAsmAkI siddhAntazayyAmadhizayya divyaM varSasahasraM bhavet / ataH asmAt kAraNAt, asya-rasaraya svaprakAzatvama akhaNDatvaM ca siddhayati pUrvA'bhihitarItyeti bhAvaH / / 28 / / ___vRtto vivRNoti / ratyAdikaM-rativibhAvAdibhAvasamUhaH, prakAzazarIrAta jJAnasvarUpAta atiriktaM-bhinnaM, syAt yadi bhaveccet, tadA eva = tarhi eva, asya-rasasya, svaprakAzatvaM-svataH prakAzamAnatvam, na siddhayat-no niSpadyata, na ca tathA : ratyAdikaM prakAzazarIrAt atiriktaM na, tAdAtmyA'GgIkArAt-ratyAditajjJAnayorakyA'bhyupagamAt / atrA'rthe abhiyuktA'bhimatamAha-yadyapi rasA'nanyatayA rasAt abhinnatvena, carvaNA = AsvAdanaM, na kAryA = na kAryarUpA, na janyeti bhAvaH, tathA'pi, kAdAcitkatayA= kadAcidbhavatvena, kAryatvaM = kAryarUpatvam, upakalpya = Aropya, carvaNA. miti zeSaH, tadekAtmani = carvaNakasvarUpe, anAdivAsanAyA: = cirantanasaMskAravizeSasya; pariNatirUpe = pariNAmasvarUpe, ratyAdibhAve'pi = ratyAdisthAyibhAve'pi, vyavahAra: lakSaNayA vibhAvAdikAryatvena carvaNAyA vyavahAra iti bhAvaH / sukhAditA. hAtmyAGgIkAreH-rasasya sukhacaitanyacamatkArA'bhedasvIkAre, AsmAkinIm asmadIyAma, alaGkArazAstrasambandhinImiti bhAvaH / siddhAnta zayyAM = rasa AnandamayaH cinmayazcamakAramayazca ityAkArakaH, siddhAntaH = rAddhAnta eva, zayyA = vizrAmasthAnaM, tat adhizayya = Azritya; divyaM = divibhavaM, varSasahasraM = hAyanasahasraM, "mAsena syAdahotA hai ataH rasakA svaprakAzatva aura akhaNDatva siddha hotA hai / / 28 // yadIti / rati Adi prakAza ( jJAna ) svarUpase atirikta hogA to usakA svaprakAzatva akhaNDatva siddha nahIM hogA / parantu aisA nahIM, ratyAdi jJAnako tAdAtmya svIkAra kiyA gayA hai / jo ki kahA gayA hai-"yadyapi rasase bhinna na honese usakI carvaNA ( AsvAdana ) bhI kArya nahIM hai, tathApi vaha carvaNA ( AsvAdana ) kabhI hotI hai kabhI nahIM hotI hai isalie usake kAryatvakI kalpanA karake usa carvaNAse ekAtmA ( ekarUpa.) aura anAdi vAsanAke pariNAmasvarUpa ratyAdi bhAvameM bhI kAryakA aupacArika vyavahAra kiyA gayA hai / yaha bhAva hai| sukhAdIti / rasake sukha, caitanya aura camatkArake sAtha tAdAtmya ( abheda ) ke aGgIkArameM hamArI siddhAnta zayyAmeM sokara devatAoMke eka hajAra varSoM taka Apa sukhanidrAko prApta kreN|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 111 pramodanidrAmupeyAH' iti ca / 'abhinno'pi sa pramAtrA vAsanopanItaratyAditAdAtmyena gocarIkRtaH' iti c| jJAnasya svaprakAzatvamanaGgIkurvatAmupari vedAntibhireva pAtanIyo daNDaH / tAdAmyAdevAsyAkhaNDatvam / - ratyAdayo hi prathamamekezaH pratIyamAnAH sarve'pyekIbhUtAH sphuranta eva rasatAmApadyante / taduktam-- 'vibhAvA anubhAvAzca sAttvikA vyabhicAriNaH / horAtraH paMtro varSeNa devataH / " ityuktasamayaparicchinnaM, pramodanidrAm, harSanidrAm, upeyAH= prApnuhi / abhinno'pi = bhedarahito'pi, svasmAditi zeSaH = saH = saH, pramAtrA = sAmAjikena, vAsanopanItaratyAditAdAtmyena = vAsanayA ( saMskAravizeSeNa ), upanItaH ( kAvza'nubhavasamaye upasthApitaH ), yo ratyAdiH, tasya, tAdAtmyena ( abhedena) gocarIkRtaH = viSayIkRtaH / nanu jJAnasyA'nuvyavasAyenaiva graho bhavati, kathaM jJAnarUpasya rasasya tvatrakAzatvamiti vadato naiyAyikAnAkSipati-jJAnasyeti / jJAnasya svaprakAzatvam, anaGgIkurvatAm = asvIkurvatAm, upari, vedAntibhireva = advaitavAdibhireva, daNDa: pAtanIyaH / naiyAyikAnAM mate anuvyavasAyenaiva jJAnaM bhavati, tathAhi ayaM ghaTa iti pratyakSAnantaraM, ghaTamahaM jAnAmItyanuvyabasAyenaiva ghaTajJAnaM bhavati ataH kathaM jJAnasya svaprakAzatvamiti / vedAntinastanmataM nau manyante / jJAnasya anuvyavasAyena jJAnaM bhavati cet anuvyavasAyasyA'pi tRtIyena jJAnena, evaM tasyA'pyapareNa veti aprAmANikA'nantarUpA kalpanA anavasthA'paraparyAyA ApatedataH jJAnasya svataH prakAzatvamaGgIkartavyamiti bhAvaH / tAdAtmyAt, jJAnasya abhedAt eva, asya = rasasya, akhaNDatvam / ratyAdayaH= bhAvAH prathama prAk, ekaikazaH = ekakatvena, pratIyamAnAH=jJAyamAnAH, sarve'pi = sakalA ati, ekIbhUtAH = ekarUpatAmApannAH, sphuranta eva =cidbhAvaM prApnuvanta eva, rasatAM = rasabhAvam, Apadyante = prApnuvanti / taduktam / tatra ziSTasammatiM pradarzayati-- vibhAvA iti / vibhAvA anubhAvAH sAttvika vyabhicAriNazca bhAvAH, prathama = prAka; vaha rasa AtmasvarUpase abhinna hokara bhI sAmAjikase vAsanA (saMskAravizeSa). se upasthApita ratyAdike tAdAtmya ( abheda) se gRhIta hotA hai| jJAnake svaprakAzatvako svIkAra na karanevAle naiyAyikoMpara vedAntiyoMko hI daNDa denA cAhie / jJAnake sAtha tAdAtmya honese hI rasakI akhaNDatA hai| rati Adi bhAva pahale eka eka karake pratIta hokara saba ekarUpa hokara cidbhAvako prApta karate hue hI rasarUpako prApta karate haiM / kahA bhI hai-vibhAvA iti / vibhAva, anubhAva, sAttvikabhAva aura vyabhicArI
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 sAhityadarpaNe pratIyamAnAH prathamaM khaNDazo yAntyakhaNDatAm / / ' iti / 'paramArthatastvakhaNDa evAyaM vedAntaprasiddhabrahmatattvadvaditavyaH' iti ca / atha ke te vibhAvAnubhAvavyabhicAriNa ityapekSAyAM vibhAvamAha-- __ratyAdhubodhakA lAke vibhAvAH kAvyanATaghayoH / ye hi lAka rAmAdigataratihAsAdInAmubodhakAraNAni sItAdayasta eva kAvye nATya ca nivezitAH santaH 'vibhAvyante AsvAdAkuraprAdurbhAvayogyAH kriyanta sAmAjikaratyAdibhAvA ebhiH' iti vibhAvA ucyante / khaNDaaH = bhinnarUpeNa, pratIyamAnA: = jJAyamAnAH santaH, akhaNDatA = vyaJjanayA ekarUpatA, yAnti-prApnuvanti / atra sAttvikabhAvAnAmanubhAvAntargatatve'pi gobalIvardanyAyena pArthakyena grahaNam / aya = rasa, paramA'rthatastu = vastutastu, vedAntaprasiddhabrahmatattvavat = vedAntaprasiddhaM ( brahmavidyAvikhyAtam ) yad brahmatattvaM tadvat (tattulyam) akhaNDa eva, veditavyaH jJAtavyaH yayA vyavahAradazAyAM dhaTapaTAdibhedena padArthAnAM bhinnarUpeNa pratItAvapi brahma. rUpeNa aikyapratItistathaiva rasasya vibhAvAdirUpeNa bhinnatve'pi vyaJjanayA ekarUpeNa pratItiriti bhaavH| atha vibhAvAdInAM jijJAsAyAM prathama vibhAvaM pratipAdayati ratyAyudbodhakA iti / loka = saMsAre, ratyAdya dbodhakAH = ratyAdeH, ( bhApasya ) udbodhakAH ( udbodhakArakA: ) kAvyanATa yayoH (zravyadRzyakAbyayoH ) vibhAvAH / vivRNoti-ye hoti / ye hi, loke = jagati, rAmAdigataratihAsAdInAM = rAmAdigatAnA ( rAmAdinAyakasthitAnAm ) ratihAsAdInAm ( tattatsthAyibhAvAnAm ) udbodhakAraNAni = prAdurbhAvahetavaH, sItAdayaH, te eva, kAvye = zravyakAvye, nATya ca = dRzyakAvye ca, nivezitAH= sthApitAH santaH, vibhAvyante = vibhAvanAviSayIkriyante, vizeSeNa AsvAdA'GkaraprAdurbhAvayogyAH kriyante, sAmAjikaratyAdibhAvAH = prAznikaratyAdibhAvA ebhiriti vibhAvA ityucyante / bhAva ye pahale khaNDazaH pratIta hote haiM pIche akhaNDa svarUpako prApta karate haiN| vAstavameM yaha vedanti prasiddha brahmatvake samAna akhaNDa hI hai yaha jAnanA cAhie / ____ aba ve vibhAva, anubhAva aura vyabhicArI bhAva kyA hai ? aisI apekSAmeM vibhAvako kahate haiM-ratyAdIti / lokameM jo rati Adike udbodhaka haiM, ve kAvya (zravya ) aura nATaya ( dRzyakAbya ) meM "vibhAva" kaha jAte haiM / ye hoti / lokameM jo rAma AdimeM prApta rati aura hAsa Adike udbodhake kAraNa sItA Adi haiM, ve hI saba zravya kAvya aura dRzyakAbyameM nivezita hote hue
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyA paricchedaH taduktaM bhartRhariNA 'zabdopahitarUpAMstAn buddheviSayatAM gatAn / pratyakSAniva kaMsAdIn sAdhanatvena manyate // iti / tadbhadAvAha AlambanoddIpanAkhyau tasya bhedAvubhau smRtau / spaSTam / tatra AlambanaM nAyakAdistamAlambya rasodgamAt // 29 / / aadishbdaannaayikaaprtinaayikaadyH| atra yasya rasasya yo vibhAvaH sa tatsvarUpavarNane vkssyte| tatra nAyaka: atra bhartRharisaMvAdaM prakAzayati-zabdopahitarUpAniti / zabdopahitarUpAn= zabdaH ( kAvyanATayasthitazabdaH ) upahitAni ( sthApitAni ) rUpANi ( svarUpANi ) yeSA tAn, buddhaH = jJAnasya, viSayatAM = viSayabhAvaM, gatAn = prAptAna, tAna-prasivAna, kaMsAdIn = kaMsa prabhRtIn, pratyakSAna iva = cAkSaSajJAnagocarAn iva, sAdhanasvena = vIrasopakaraNatvena, manyate = jAnAti, sAmAjika itizeSaH / iti / vibhAvabhedAvAha-mAlambanoddIpanAkhyAviti / tasya = vibhAvasya, mAlambanoddIpanAkhyau = AlambanoddIpananAmako, umo = do, bhedai = prakAro, smRtI%3D smRtivissyiikRto| ___ AlambanaM prtipaadyti-paalmbnmiti| nAyakAdiH = nAyakaprabhUtiH; AdizabdAt nAyikApratinAyikAdayaH / Alambyate aneneti AlambanaM karaNe lyuT pratyayaH, ta = nAyakAdim Alambya = avalambya rasodayAt = rasaprAdurbhAvAt // 29 // vibhAvita hota haiM = AsvAdake prAdurbhAvake yogya kiye jAte haiM sAmAjikoMke ratibhAva jinase aisI vyutpatti dvArA "vibhAva" he jAte haiM / bhartRharine kahA hai-kAmya aura .nATyase sthApita svarUpavAle aura jJAna ke viSayako prApta kaMsa Adiko pratyakSa samAna sahRdaya puruSa vIrarasakA upakaraNa jAnatA hai / vivake bhedoMko kahate hai--Alambana aura uddIpana vibhAvake do bheda mAne gaye haiM / Alambana, nAyaka Adi hotA hai usIkA Alambana kara rasakI utpatti hotI hai // 29 // Adizabdase nAyikA aura pratinAyikA Adiko lenA cAhie / yahAM jisa rasakA jo vibhAva hai vaha usake svarUpavarNanameM kahA jAyagA / nAyakakA lakSaNa dete haiM sA0
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe tyAgI kRtI kulInaH suzrIko rUpayauvanotsAhI / dakSo'nuraktalokastejovaidagbhyazIlavAnnetA // 31 // dakSaH kssiprkaarii| zIlaM savRttam / evamAdiguNasampanno netA nAyako bhvti| - saradAnAha dhIrodAtto dhIroddhatastathA dhIralalitazca / dhIraprazAnta ityayamuktaH prathamazcatubhedaH // 31 // tatra dhIrodAtta: avikatthanaH kSamAvAnatigambhIro mahAsatvaH / tatra = AlambanoddIpanayormadhye nAyakaM lakSayati tyAgI iti / tyAgI = dAnazIlaH, kRtI = kuzalaH,= kulonaH = uccakulaprasUtaH, suzrIkaH = sampattisampanna, rUpayauvanotsAhI = saundaryatAruNyotsAhasampannaH, dakSaH= kSiprakArI, anuraktalokaH =' anuraktAH ( anurAgayuktAH ) lokAH ( janAH ) yasmin saH / tejovedagdhyazIlavAn = tejaH ( anyakRtAnindAdyasahiSNutA), vaidagdhyaM ( naipuNyaM ) zIlaM ( savRttam ), tAni santi yasmin saH / etAdRgvizeSaNasampannau janaH, netA=nAyako bhavati // 30 // nAyakabhedAnAha dhIrodAtta iti / dhIraH ( dhairyayuktaH ) san udAtta; zreSThaH ) dhIrokhataH = dhIraH san uttaH ( avinItaH), tathA dhIralalitaH = dhIraH san lalitaH ( komalasvabhAvaH ) / dhIraprazAntaH = dhIrazcA'sau prazAntaH (zAntiyuktaH ) / iti caturbhedaH = bhedacatuSTayayukto nAyakaH // 31 // . dhIrodAttaM lakSayati-avikatthana iti / avikatthanaH = AtmazlAghArahitaH, kSamAvAn = kSamAzIlaH / atigambhIraH = atigAmbhIryayuktaH, mahAsattvaH = harSazokAdau anabhibhUtaH ( avikRtaH) / stheyAn = sthirataraH, nigUDhamAnaH = nigUDhaH (vinayena tyAgI iti / dAnI, kuzala, kulIna, sampattivAlA, saundarya, javAnI aura utsAhase yukta, zIghraM karma karanevAlA, lokako anurakta karanevAlA, pratApa, nipuNatA aura saccaritra; inase yukta puruSa nAyaka hotA hai // 30 // nAyakake bhedoMko kahate haiM-dhIrodAtta, dhIroddhata, dhIralalita aura dhIraprazAnta isa prakArase pahale nAyakake cAra bheda hote haiM / / 31 / / dhIrodAttakA lakSaNa karate haiM-apanI prazaMsA na karanevAlA, sahanazIla, atyanta gambhIra, mahAsattva arthAt harSa zoka AdimeM bhI jisakA svabhAva sthita rahatA hai, sthira
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH stheyAbhigUDhamAno dhIrAdAco dRDhavrataH kathitaH // 32 // avikatthano'nAtmazlAghAkaraH / mahAsarasvo harSazokAdyanabhibhUtasva bhAvaH / nigUDhamAno vinayacchagarvaH / dRDhatrato'GgIkRtanirvAhakaH / yathA-- rAmayudhiSThirAdiH / atha bhIroddhata: mAyAparaH AtmazlAghAnirato dhIre dhIroddhataH pracaNDa thapalo'haGkAradarpabhUyiSThaH / bhImasenAdiH / atha dhIralalita: kathitaH // 33 // nizcinto mRduranizaM kalAparAM dhIralalitaH syAt / kalA nRtyAdikA / yathA - ratnAvalyAdI vatsarAjAdiH / 115 AcchAdita ) mAna: ( garvaH ) yasya saH / dRDhavrataH = aGgIkRtasya ( svIkRtasya viSayasya) nirvAhaka: (nirvahaNazIla: ) / yathA - - rAmayudhiSThirAdi // 32 // dhIroddhataM lakSayati- mAyAparaH = chalapara:, pracaNDaH = atyanta kopanaH, capala: = caJcala:, ahaGkAradarpabhUyiSThaH = abhimAnazauyaM vIryAdyatizayayuktaH / AtmazlAghAnirataH = svaprazaMsanatatparaH, nAyakaH, dhIraiH = vidvadbhiH, dhIroddhataH kathitaH = abhihitaH // 33 // yathA - bhImasenAdiH / dhIralalitaM lakSayati - nizcinta iti / nizcintaH = rAjyacintArahitaH mantriSu nikSiptabhAra iti bhAvaH / mRduH = komalasvabhAvaH anizaM = nirantaraM, kalAparaH = nRtyagItAdyAsaktaH, tAdRzo nAyaka: dhIralalitaH syAt / yathA ratnAvalyAdI vatsarAjAdiH / vatsarAja udayanaH / tara, namratAse garvako chipAnevAlA, dRDhavrata arthAt aGgIkRta viSayakA nirvAha karane vAle aise nAyakako " dhIrodAtta" kahate haiN| jaise- rAma aura yudhiSThira Adi / dhIroddhata - chalameM tatpara, atyanta krodhI, cancala, ahaGkAra aura darpase yukta * apanI prazaMsA karane meM tatpara aise nAyakako vidvAn " dhIroddhata" kahate haiM // 33 // jaise bhImasena Adi / dhIralalita - nizcinta, komala svabhAvavAlA, nirantara nRtya Adi kalA meM tatpara aisA nAyaka "dhIralalita" kahA jAtA hai / jaise ratnAvalI AdimeM utsarAja ( udayana ) Adi /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 sAhityadarpaNe atha dhIraprazAnta: sAmAnyaguNabhUyAn dvijAdiko dhIrazAntaH syAt // 34 // yathA-mAlatImAdhavAdI mAdhavAdiH / eSAM ca zakArAdirUpatve bhedAnAha emidakSiNadhRSTAnukUlazaTharUpibhistu SoDazadhA / tatra teSAM dhIrodAttAdInAM pratyekaM dakSiNadhRSTAnukalazaThatvena SoDazaprakAro naaykH| . eSu tvanekamahilAsamarAgo dakSiNaH kathitaH / / 35 / / dvayostricatuHprabhRtiSu nAyikAsu tulyAnurAgo dakSiNanAyakaH / yathA-snAtA tiSThati kuntalezvarasutA, bAro'garAjasvasu. dhIraprazAntaM lakSayati-sAmAnyagaNeriti / sAmAnya guNaH = tyAgitvaprabhRtibhirnAyakasAdhAraNaguNaH, bhUyAn = pracuraH, dvijAdikaH = brAhmaNAdiH, etAdRzo nAyako dhIraprazAntaH syAt / yathA mAlatImAdhavAdI mAdhavAdiH // 34 // eSA ca zRGgArAdirUpatve punazcaturo bhedAnAha-ebhiriti / ebhiH = dhIrodAtAdibhiH / noDazadhA = SoDazaprakAro nAyakaH / dakSiNanAyakaM lakSayati--egviti / eSu = dakSiNAdiSu madhye / anekamahilAsamarAgaH = anekamahilAsu (dvitricatuHprabhRtiSu nAyikAsu) samarAga ( tulyAnurAgaH) nAyakaH, dakSiNaH kathitaH // 35 // dakSiNamudAharati-nAteti / antaHpurasthitAsu sakalanAyikAsu kasyacidrAjJo dAkSiNyaM pratipAdayati kshcidntHpurcrH| kuntalezvarasutA = kuntalezvarasya (kuntala. dezAdhipateH) mutA ( rAjakumArI), snAtA - RtusnAtA, tiSThati = bhavatsaGgamaM pratIkSata iti bhAvaH / aGgarAjasvasuH = aGgarAjasya (aGgadezapateH ) svasuH (bhaginyA.) pIraprazAnta-syAgI kRtI ityAdi sAmAnya guNoM se yukta brAhmaNa Adi "dhIrazAnta" nAyaka hotA hai / jaise mAlatImAdhava AdimeM mAdhava Adi // 34 // ina nAyakoke zRGgAra Adi rUpameM anya bhedoMko kahate haiM dakSiNa, dhRSTa anukUla aura zaTha ina bhedoMse dhIrodAtta Adi nAyakoMke bheda solaha hote haiM / una dhIrodAta Adi nAyakoMke pratyekameM dakSiNa, dhRSTa, anukUla aura zaTha isa prakAra "nAyaka" solaha bheda hote haiM, yaha bhAva hai| dakSiNa-inameM aneka nAyikAoMmeM tulyarUpase anurAga karanevAle nAyakako dakSiNa" kahate haiM // 35 // do, tIna, cAra ityAdi nAyikAoMmeM tulya prema rakhanevAlA "dakSiNa" mAyaka hotA hai ! jaise ki-rAjAke antaHpurameM adhikRta koI puruSa kahatA hai / kuntala dezake rAjAko putro RtusnAna karake sthita haiM, mahArAjake pAsa rahanekI pArI aGga dezake rAjAgI
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyA pariccheda 117 dyate rAtririyaM jitA kamalayA, devI prasAdyAdya ca / ityantaHpurasundarIH prati mayA vijJAya vijJApite devenApratipattimUDhamanasA dvitrAH sthitaM nADikAH / / kRtAgA api niHzastarjito'pi na lajjitaH / dRSTadoSo'pi mithyAvAkathito dhRSTanAyakaH // 36 : yathA mamazoNaM vIkSya mukhaM vicumbitumahaM yAtaH samIpaM sataH / vAraH bhavatsamAgame paryAya: / kamalayA = kamalA'bhidhAnayA kayAcidvAjapalyA ita:= amakrIDAbhi: iyaM = vartamAnA, rAtri: rajanI, samAgamA'rtham / jitA svAyattIkRtA / adya = asyA rAtrI, devI = mahiSI, prasAdyA = prasAdanIyA, kenA'pi kAraNena kupitA satIti zeSaH / iti -- ithaM, pUrvokapakAreNa, antaHpurasundarIH prati = zuddhAntaramaNIH prati, mayA vijJAya-vizeSeNa jJAtvA, vijJApite Avedite sati, apratipattimUDhamanasAapratipatyA ( anizcayena ) paDhamanasA ( Akulacittena), devena = rAjJA, dvitrAH = de vA tisro vA, nADikA: = ghaTI:, "kAla:''vanoratyantasaMyoge" iti dvitIyA / sthitaMavasthAnaM kRtam / atra utasRSvapi nAyikAsu nAyakasya tulyA'nurAgadarzanAdAkSiNyamavaseyam / __ dhRSTanAyakaM lakSayati-kRtAgA prapi / kRtAgA api-vihitA'parAdho'pi, niHzaGkaH = GkArahitaH / tajitaH api = bhatsitaH api, na lajjitaH na sabIDaH, dRSTadoSo'pi = avalokitadUSaNo'pi, mithyAvAk = asatyavacanaH, etAdRzo janaH dhRSTanAyakaH, kathitaH / / 36 // aSTanAyakamudAharati-svamitrasamIpe kasyacid aSTanAyakasya uktiriyam / ahaM, zoNaM = raktavarNa mukham = AnanaM, priyAyA iti zeSaH / vicumbitu = cumbanaM katuM, samIpa = nikaTaM, yAtaH = prAptaH / atra nAyakasya nAyikAntarasamAgamajJAnAnnAyikAyA mukhasya zoNatvaM bodhyam / nAkasya kRtA'parAdhasyA'pi cumbanAyaM gamanAniHzakRtvaM prathama bhaginIkI hai, kamalA devIne AjakI rAta jue jIta lI hai tathA ruSTa mahArAnIko Aja manAnA hai; isaprakAra samajha bUjhakara antaHpurakI sundariyoMkA vRttAnta mere nivedana karanepara anizcayase mohayukta buddhivAle mahArAja do tIna ghar3I taka vaise hI baiThe rahe pRSTanAyaka-aparAdha karanepara bhI niHzaka, bhatsanA karanepara bhI nilaMjja apane doSake dekheM jAnepara bhI jhUTha bolanevAle nAyakako "dhRSTa" kahate haiM / udAharaNa-ghRSTa nAyaka kisIse kaha rahA hai-kopazIla nAyikAkA lAla muMha dekhakara maiM cumbana karaneke
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 sAhityadarpaNe pAdena prahataM tayA, sapadi taM dhatvA sahAse mayi / kivitatra vidhAtumakSamatayA bASpaM sajantyAH sakhe! - yAtazcetasi kautukaM vitanute kopo'pi vAmabhravaH / / anukUla ekanirataHekasyAmeva nAyikAyAmAsako'nukUlanAyakaH / yathA asmAkaM sakhi ! vAsasI na rucire, aveyakaM nojjvalaM, no vakA gatirukhataM na hasitaM, nevAsti kshcinmdH| mudAharaNaM jJAtavyam / tatastaNa = priyayA, pAdena = caraNana karaNabhUtena, prahRtaM prahAraH kRtaH / taM = pAdaM, dhRtvA = gRhItvA, mayi = nAyake; sahAse = hAsayukte sati, tatra = avasare, kiJcit = kimapi, vidhAtu = pratividhAnaM kartum, akSamatayA = asamarthatayA kAraNena, vASpam = madhu, syabanayA: = muJcantyAH, vAmabhravaH = sundaryAH, kopo'pi = koSo'pi, betasi =citte, dhyAtaH smRtaH san, kautukaM = kautUhalaM, vitanute = karoti, evaM ca pAdaprahAre'pi alajjitatvaM dhRSTanAyakasya dvitIyamunAharaNaM boddhavyam / dRSTadoSe'pi mithyAvAktvasyodAharaNaM mRgyam / 36 / / anukUlanAyakaM lakSati-anukala iti / ekanirataH = ekasyAm ( nAyikA. yAm eva ) nirataH ( AsaktaH ) anukUlanAyakaH / "ekasyAm" atra "sarvanAmno vRttimAtre puMvadbhAvaH" iti puNbdbhaavH| anukUlanAyakamudAharati-asmAkamiti / kAcinnAyikA sakhI prati nAyakasyA AnukUlyaM varNayati / he sakhi = he vayasye !, asmAkaM = mama, "asmado dvayo" iti ekatye vivakSite asmado bahuvacanam / vAsasI-basane, uttarIyA'dharIyarUpe iti bhAvaH / kaSireM = manohare, na, graMveyakaM = kaNThabhUSaNam, ujjvalam = ativizadaM, na = no vartate / gatiH = gamana, no vakrA = na zRGgAravyajikA kuTilA, hasitaM = hAsyaM, na ukhataM =na auddhatyayuktaM. kAntacintAvakamityarthaH / kavi = ko'pi, madaH yauvanAdi. lie usake samIpa gayA, usane lAta maarii| jhaTapaTa usa ( lAta ) ko pakar3akara mere haMsanepara kucha bhI karaneke lie asamarSa honese AMsU girAnevAlI kuTila bhauMhoMvAlI usa nAyikAkA kopa bhI cintana karanepara kutUhala prakaTa karatA hai| anukala nAyaka-eka hI nAyikAmeM anurakta rakhanevAleko "anukUla" kahate haiM / udAharaNa-nAyikA sakhIse kahatI hai-he sakhi ! mere vastra bhI sundara nahIM haiM, na to kaNThabhUSaNa ujjvala hai| cAla bhI vakra nahIM hai, hAsya uDhata nahIM hai aura na kucha mada
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 119 kintvanye 'pi janA vadanti subhago'pyasyAH priyo nAnyato dRSTiM nikSipatIti vizvaniyatA manyAmahe du:sthitam / / -zaTho'yamekatra baddhabhAvo yaH / darzitavahiranurAgo vipriyamanyatra gUDhamAcarati // 37 // yaH punarekasyAmeva nAyikAyAM baddhabhAvo dvayorapi nAyikayobahidazitAnurAgo'nyasyAM nAyikAyAM gUDhaM vipriyamAcarati sa shtthH| yathA'zaThAnyasyAH kAzImaNiraNitamAkarNya sahasA yadAzliSyanneva prazithilabhujagranthirabhavaH / janita: ahaGkAraH, navA'sti = nava vrtte| kintu = parantu, anye = apare, janAH = yuvatijanA iti bhAvaH, vadanti = kathayanti / subhagaH = sundaraH, asyAH= mameti bhAvaH, priyaH = valla ::', niriti bhAvaH / anyataH = anyasyAM, lalanAyAM, madatiriktAyAmityarthaH / dRSTi = netra, na nikSipati = no vinyaspati, iti, iyatA = etAvatA, bhASaNena, vizvaM = vizvavati lalanAvRnda, duHkhitaM = duHkhena sthitaM, manyAmahe = jAnImahe, madapekSayA'lpasaubhAgyAditi bhAvaH / atra nAyakasyakasyAmeva nAyikAyAM nistatvA. danukUlanAyakatvam / zaThanAyaka lakSayati-zaTho'yamiti / yaH = nAyakaH, ekatra = ekasyAM nAyikAyAM, badabhAvaH = kRtA'nurAgaH, dazitabahiranurAgaH = darzitaH ( pradarzitaH ) bahira* nurAmaH = ( bAhyaprItiH ) yena saH, ubhayatreti zeSaH / anyatra = anyasyAM, gUDha-guptaM, vipriyam = apriyam / Acarati = vidadhAti // 37 // ___ zaThanAyakodAharaNaM yathA-zaTheti / he zaTha = he dhUrta !, AzliSyan eva %3D AliGganeva, matsakhImiti bhaavH| sahasA = akita eva, kAJcIraNitaM = razanAjhaGkAram, AkarNya = zrutvA, anyasyA nAyikAyA iti zeSaH / prazipilabhujayanyiH - prazithilaH ( prakarSeNa zlathaH ) bhujagranthiH (bAhuveSTanam ) yasya saH, abhavaH babhUH / hI hai / kintu aura loga kahate haiM ki "isakA priya dUsarI strImeM dRSTipAta nahIM karatA hai" aise kathanase maiM vizvakI anya strIko duHkha meM sthita samajhatI huuN| ___zaThakA lakSaNa karate haiM-jo eka hI nAyikAmeM anurAga kara donoM nAyikAoMmeM bAharI anurAga dikhalAkara anya nAyikAmeM guptarUpase apriya AvaraNa karatA hai use "zaTha" nAyaka kahate haiM / 37 // ___ udAharaNa-nAyikAkI sakhI zaTha nAyakase kahatI hai-he zaTha ! dUsarI nAyikA. kI kAJcIke ratnoMkA zabda akasmAt sunakara apanI nAyikAko mAliGgana karaneke samayameM hI tumane bAhubandhanako zithila kara ddaalaa| isa bAtako maiM kahA~ kahU~?
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 sAhityadarpaNe tadetatkavAcakSe ghRtamadhumayatva bahuvacoviSeNAghUrNantI kimapi na sakhI me gaNayati // ' ca jaividhyAduttamamadhyAdhamatvena / nAyaka medAcatvAriMzattathA'STau ca // 38 // eSAM uktA eSAmu SoDazabhedAnAm / atha prasaGgAdeteSAM sahAyAnAha - dUrAnuvartini syAttasya prAsaGgiketivRtte tu / kizvidguNahInaH sahAya evAsya pIThamadAMkhyaH // 39 // tat = tAdRzam, etat = idaM tvadIyaM caritamiti bhAvaH / kva = kutra, AkSe= kathayAmi yataH ghRtamadhumayasvadbahuvacoviSeNa = ghRtamadhumayam (samabhAgamizraghRta kSaudrasvarUpam ) yat svadbahuvacaH = ( bhavatpracuravacanaM), tadeva viSaM ( garalam ), tena, samabhAgasaMzliSTaM ghRtamadhu viSatulyaM bhavatIti bhAvaH / AghUrNantI vimuhyantI satI, memana, sakhI = vayasyA, kimapi = maduktaM svahasyamiti bhAvaH, na gaNayati = no vicArayati ghRtamadhumayatyadvacoviSeNa mattatvAdvicArayituM na zaknotIti bhAvaH / atra ekatra nAyikAyAM baddhabhAvatvena anyasyAm AliGganamAtreNa bahiranurAgapradarzanapUrvakaM vipriyAcaraNAnnAyakasya ThatvaM dyotitaM bhavatIti bodhyam / = uttamAdibherdarnAyakabhedAnsa layati - eSAmiti / eSAm = eteSAM sarveSA: sakalAnAM nAyakAnAM SoDazabhedAnAm, punaH uttama madhyA'dhamatvena = uttamazvena, madhya. matvena adhamatvena ca traividhyAt = trividhasthAt, nAyakabhedAzvatvAriMzattathA'STau ca = " aSTAcatvAriMzatsaMkhyakAH, uktAH = abhihitAH / 16 x 3=48 / / 38 / / atha nAyakasahAya prasaGge pIThamadaM lakSayati- dUrAnurvAtanIti / tasya = nAyakasya, dUrAnuvartini = bahuvyApini, prAsaGgiketivRtte = prasaGgAgatacaritre, kizcittadguNahInaH = stokanAyakaguNarahitaH, pIThamardAkhyaH = pIThamardanAmakaH, sahAya eva = zRGgArarasetaraH sahAyaka evaM / / 39 / / ghI aura zahadase sane hue tumhAre bahuta se khuzAmadavAle vacanarUpa viSase mohita hokara merI sakhI kucha bhI vicAra nahIM kara sakatI hai / solaha prakArake pUrvokta nAyakoMke phira uttama, madhyama aura adhama isa prakAra tIna bhedoMse kula ar3atAlIsa bheda hote haiM / / 38 // prasaGgase nAyakoMke sahAyakoMkA nirUpaNa karate haiM--dUra taka vyApta hone vAle tress prasaGgagata caritrameM nAyakake pUrvokta sAmAnya kucha guNoMse nyUna sahAyakako
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 121 tasya nAyakasya bahuvyApini prasaGgasagate itivRtte'nantarokta nAyakasAmAnyaguNaiH kiJcidUnaH pIThamaInAmA sahAyo bhavati / yathA - rAmacandrAdInAM sugrIvAdayaH / atha zRGgArasahAyAH -- zRGgAre'sya sahAvA viTaceTa vidUSakAdyAH syuH | bhaktA narmasu nipuNAH kupitavadhUmAna bhaJjanAH zuddhAH ||40|| AdizabdAnmAlAkAra raja katAmbUlikagAndhikAdayaH / tatra viTa: kalaikadezajJaH / saMbhogahIna saMpadvistu dhUrttaH vezIpacArakuzalo vAgmI madhuro'tha bahumatAM goSThyAm // 41 // tasyeti-- yathA rAmacandrAdInAM sugrIvAdayaH / = nAyakasya zRGgArasahAyAna parigaNayati zRGgAra iti / asya = nAyakasya, bhaktA: = anuraktAH, narmasu parihAsAdiSu nipuNAH pravINAH / kupita dhUmAnabhaJjanA:= = kupitavadhUnAM ( mAninInAm ) mAnavaJjanA: ( mAnabhaGge samarthA: ), zuddhA:= saccaritrAH, viTaTavidUSakAdyA: viTaprabhRtayaH, eteSAM lakSaNAni sampratyena amighAsyante, AdyazabdAnmAlAkAratAmbulikagAndhikAdayaH / mAlAkAraH = mAlikaH, tAmbulikaH = tAmbUlavikretA, gAyaka: = gadravya kretA / / 40 / / = saMbhogena dhUrta = takRt viTaM lakSayati- sambhogahI nasampaditi / saMbhogahIna sampat ( bhogA'tizayena ) hInA ( vinAzinA ) sampat ( sampatti: ) yena saH / kalaMka dezajJaH = kalAnAm (nRtyagItAdInAm ) ekadeza: ( ekAvayavaH ) tajjJa ( tadabhijJa: ) / vezopacArakuzala: = veze ( vezyAlaye ) ye upacArA: ( vyavahArA ); teSu kuzala: ( pravINaH ) vAgmI = vAcoyuktipaTuH, prazastA vAk asti yasya saH "vAco gminiH " iti vAco gminipratyayaH / madhura = manoharaH, goSThyAM = sabhAyAM, bahumataH = adhikasamAH / pUrvokta guNasaMpanno viTaH / asyodAharaNaM mRcchakaTikAdo draSTavyam // 41 // "pIThamarda" kahate haiM ! jaise rAmacandra Adi nAyakoMse sugrIva Adi / / 39 / / nAyakake zRGgArake sahAyaka - nAyakake bhakta, parihAsa AdimeM nipuNa, kruddha badhUke mAnako haTAnevAle, saccaritraviTa, ceTa aura vidUSaka Adi zRGgArameM sahAyaka hote hai - 400 Adi zabda se mAlI, dhobI, tamolI aura gandhI AdikA grahaNa hotA hai / viTakA lakSaNa karate haiM- bhogase sampattiko naSTa karanevAlA, dhUrta, nRtya gIta Adi kalAoMke eka bhAga ko jAnanevAlA, vezyAlayake vyavahAra meM nipuNa, bolanemeM paTu, sundara aura sabhA meM sammAnita puruSako "viTa" kahate haiM / / 41 / / =
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 sAhityadarpaNe ceTaH prasiddha ev| kusumayasantAdyabhidhaH karmatrapurveSabhASAyeH / hAsyakaraH kalaharatirvidUSakaH syAt svkmjnyH|| 42 / / mvakarma = haasyaadi| arthacintane sahAyamAhamantrI syAdarthAnAM cintaayaamarthaastntraavaapaadyH| yatvatra sahAyakathanaprastAve-'mantrI svaM cobhayaM vApi sakhA tasyArthaceTa:= mRtyaH / vidUSaka lakSayati-kusumeti / kusumavasantAdyabhidhaH kusumavasantAdiH abhidhA ( nAma ) yasya saH / atra kusumanAmadheyo vidUSako rasAlakAdiH, vasantanAmadheyaH = vasantakaH, mAdhavAdizca / karmavapurvezabhASA:'ya: = karmaNA ( kAryeNa ) vapuSA (zarIreNa) veSeNa ( nepathyena ) bhASAdya : ( bhASaNaprabhRtibhiH), hAsya gara: ( hAsyotpAdakaH ) kalaharatiH = kalahe (vivAde ) ratiH (prItiH ) yasya saH vivAdapriya iti bhAvaH / svakarmazaH = sva karma (hAsyAdi) tajjJaH ( tardA bhajJaH ), kubhacit "bhojanAdi" iti pAThaH, tanAH= bodarika iti bhAva: / etAdagguNasampanno vidUSako bhavati / / 42 // arthacintane sahAyamAha-mantrIti / aryAnAM = tantrAvApAdInAM, cintAyAM = vicAre, mantrI=dhIsacivaH / tatra svarASTe kriyamANaM karmatantra pararASTra kriyamANa karma bAvApaH / nAdipadeva zanigrahAdayo bodavyAH / / dazarUpakakAradhanaJjayamataM khaNDayitumupakramate-yattvatreti / tasya = rAzaH, acintane = kAryavicAre, mantrI = ekAkI dhIsacivaH, svaM ca = svayaM ca, ubhayaM ca3 ceTa-bhUtya yaha prasiddha hI hai / vidUSakakA lakSaNa karate haiM-kisI phUla aura vasanta Adike nAmavAlA, kArya, zarIra, veSa, aura bhASA Adise haMsAnevAlA, dUsaroMke kalaha karAnemeM prIti karanevAlA aura apanA karma hAsya Adi usakA jAnakAra aise puruSako "vidUSaka" kahate haiM / / 42 / / nAyaka rAjAke artha cintanameM sahAyakako kahate haiM / apane rASTra meM kiyA jAnA pAlA karma "tantra" aura pararASTrameM kiyA jAnevAlA karma "avApa" kahA jAtA hai, inakI cintAmeM sahAyakako "mantrI" kahate haiN| ___ dazarUpakakAra dhanaJjayake matakA khaNDana karate haiM / jo ki yahA~ sahAyakoMke kathanake avasarameM "nAyakake arthacintanameM kisI ( dazarUpakakAra dhanaJjaya ) ne lakSaNa kiyAmantrI aura svayam rAjA ye donoM rAjAke artha cintanameM sahAyaka hote hai" / vaha rAjAke
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 123 - cintane' iti kenacillakSaNaM kRtam , tadapi rAjJo'rthacintanopAyalakSaNaprakaraNe lakSayitavyam na tu shaaykthnprkrnne| 'nAyakasyArthacintane mantrI sahAya' ityukte'pi nAyakasyArthata eSa siddhtvaat| yadapyuktam-'mantriNAM lalitAH, zeSA mantriSvAyattasiddhayaH' iti, tadapi svalakSaNakathanenaiva lakSitasya dhIralalitasya mantrimAtrAyattArthacintanopapattergatArtham / na cAcintane tasya mantrI sahAyaH, kiM tu svayameva saMpAdakaH; tsyaarthcintnaadybhaavaat| athAntaH purasahAyA: -tdvdvrodhe| dvayaM ca, iti kenacit = janaJjayena, lakSaNaM kRtam / tadapi arthacintanopAyalakSaNaprakaraNe = arthacintanamya ( kAryavicArasya ) ye upAyAH ( sAdhanAni ), teSAM lakSaNAnAM prakaraNe (prastAve ) lakSitavyama (lakSaNaM kartavyam) na tu sahAyakavanaprakaraNe, nAyakasya: rAyaH / ayaMta eva siddhatvAt / AtmAnaM prati AtmanaH sahAyasvakathanamanAvazyAmiti bhAvaH / dUSaNAntaraM pratipAdayati-yadapyuktamiti / lalitaH = dhIralalitAkhyo nAyakaH, mantriNA = dhIsacivena Ayattasiddhiriti zeSaH / zeSAH = avaziSTA dhIrodAttAdayA nAyakAH mantriNaH, svenomayena vA, AyattasiddhayaH adhInasiddhayaH / svalakSaNakathanena sittA mRdurrAza kalAparo dhIralalitaH syAt" ityAkArakalakSaNA'bhidhAnena eva mantrimAtrAyattAyanintanopapatteH kevalamanyadhInA'cintanopapatteH, gatA'rthacaritArtham / asya = dhIralalitasya / antaHpurasahAyAnullikhati-tadvadavarodhe iti| avarodhe = anta.pure / arthacintanake upAyalakSaNake prakaraNameM kahanA ucita thA na ki sahAyaka kathanake prakaraNameM / 'nAyakake arthacintanameM mantrI sahAyaka hotA hai" aisA kahane para bhI nAyakakI arthase hI siddhi hai / isalie "svaM" aisA likhanA anAvamyaka hai / yaha bhI jo kahA hai-dhIralalita nAyaka mantrIse siddhivAlA hai, zeSa avaziSTa dhIrodAtta, dhIroDhata aura dhIprazAnta ye tIna nAyaka nantriyoMke sAtha svayam kAryakA vicAra karate haiN| "vaha bhI lakSaNa karanese hI jAna gaye dhIralalitakA mantrImeM hI adhIna artha cintana hai yaha bAta gatA'rtha hai : arthacintana meM dhIralalitakA mantrI sahAya nahIM hai, kiMtu svayam hI sampAdaka hai, usakA artha (tantra aura avApa Adi ) kA abhAva hai, ( mantrI hI saba kucha karatA ) hai| rAjAke bhantaHpura-sahAyoMko kahate haiM-usI taraha antaHpurameM baune, napuMsaka
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 sAhityadarpaNe vAmanazaNDhakirAtamlecchAbhIrAH zakArakubjAdyAH // 43 // madamUrkhatAbhimAnI duSkulataizvaryasaMyuktaH / so'yamanUDhAmrAtA rAjJaH zyAlaH zakAra ityuktaH // 44 / / AdyazabdAnmUkAdayaH / tatra zaNDhavAmanakirAtakubjAdayo yathA ratnAvasyAmnaSTaM varSavaramanuSyagaNanAbhAvAdapAsya trapA mantaH kacukikaJcakasya vizati trAsAdayaM vaamnH| vAmanAdayaH vAmanaH = ( kharvaH, ) bhaNDa:= ( napuMsakaH,) (kirAta: hInajAtivizeSaH ) mlecchaH= (anAyavizeSaH) / AbhIrAH=( gopAlA: ) zakAra:=(anAtarameva vakSyamANaH) kunjaH = ( gaDula: ) / Adyapadena mUkAdayo gRhyante // 43 / / zakAra lakSati-madamUrkhatA'bhimAnIti / madaH = (madyAdivikAraH), mUrkhatA= (bAlizatA) abhimAnaH-ahaGkAraH tadvAn = tadya ktaH / duSkulataMzvaryasaMpannaH = duSkulatA ( duSTavaMzotpannatA) aizvaryam ( prabhutA ) tAbhyAM saMyuktaH / rAjJaH = bhUpateH, anUDhAbhrAtA=anUDhAyAH ( apariNItAyA: jAyAyAH ) bhrAtA, rAjaH zyAla: "zakAraH" iti nAmadheyena, uktaH // 44 // tatra shnnddaadiinullikhti-nssttmiti| ratnAvalInATakAyAM vAnarAdrAjo'ntaHpurasya mItevarNanamidam / varSavaraH = zaNDhaH, kartRbhiH, manuSyagaNanAbhAvAta - bhatRSyeSu strIpuMsAtmakeSu (mAnaveSu) gaNanA'bhAvAda (saMkhyAnAmAvAda), apolA . aya% tyaktvA, naSTam antahitam / ayam eSaH, vAmanaH-kho janaH prAsAd = gayAkhetoH, kaJcakakaJcakrasya-kaJcukinaH ( antaHpuracaravRddhabrAhmaNasya ) kaJcukalya ( sarvAGga kirAta mleccha ( anArya vizeSa ), AbhAra ( ahIra ), zakAra aura kumja Adi rAjAke antaHpurameM sahAyaka hote haiM / / 43 // zakArakA lakSaNa-madavAlA, mUrkha, abhimAnI, duSTavaMzameM utpanna, aizvaryayukta, rAjAkI avivAhita strI ( rakhela ) kA bhAI "zakAra" kahA jAtA hai // 44 // "zakArakubjAdyAH" yahA~para "prAdha" zabdase mUka Adi liye jAte haiM / unameM napuMsaka, vAmana, kirAta kubja AdikA udAharaNa ratnAvalImeM-dAnarake kAraNa rAjAke antaHpurameM bhayakA varNana hai| puruSoMmeM ginatI na honese lajjA chor3akara napuMsaka lApatA ho gaye / yaha binA puruSa trAsake kAraNa kaJcukIke kaJcuka (jAme ) ke bhItara
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchadaH 525H paryantAzrayibhirnijasya sadRzaM nAmnaH kirAtaH kRtaM kubjA nIcatayeva yAnti zanakairAtme . NAzaGkinaH / / zakAro mRcchakaTikAdipu prsiddhH| anye'pi yathAdarzanaM jnyaatvyaaH| atha daNDasahAyAHdaNDe suhRtkumArATavikAH sAmantasainikAdyAzca / duSTanigraho daNDaH / spaSTam / RtvikapurodhasaH syubrahmavidastApasAstathA dharme // 45 // vyApakavastrasya ), antaH = abhyantaraM, vizati = pravizati / paryantAzrAyabhi. paryantam Azrayante tacchIlA' paryantAzrayiNaH, taiH paryantadezAzrayazIla:, kirAta: hInajAtivizeSaH, nAmnaH = svasaMjJAyAH, sadRzaM = tulyam, kRtaM vihitam / kiram ( paryantadezam ) atanti ( sAtatyena gacchanti ) iti byutpattyanusAreNa kirataH paryantadezA prAptA iti bhAvaH / AtmekSaNAzaGkitaH = AtmanaH ( svasya) yat IkSaNam ( avalokanam ) tat zaGkante tacchIlAH, kubjAH = gaDulAH zanakaiH zanaireva "avyayasarvanAmnAmakaca prAkTeH" iti sUtreNa svA'rthe akacapratyayaH / mandaM mandamityarthaH / nIcatayA eva-kharvatvena eva, yAnti= gacchanti / anye = mlecchA mIrAdayaH / daNDasahAyAnidizati-daNDe iti / daNDe-duSTanigrahe, suharakumArA''TavikAH= suhRdaH ( mitrANi ) kumArA: (putrAH) ATavikAH (vanacAriNaH ), sAmantasainikAdyAzca = sAmantAH ( maNDalezvarAH) sanakAdyAzca (sanaprabhRtayazca) vijJeyA iti zeSaH / dhrmshaayaanirdishti-Rtvigiti| RtvikapurodhasaH=RtvijaH (yAjakAH) purodhasaH ( purohitA: ), brahmavidaH = vedavida Atmavido vA, tathA tApasAH tapasvinaH, dharma = viSaye, nAyakasya sahAyA iti zeSaH / ghusa gyaa| kirAtoMne apane nAma ke anusAra "kiraM = paryantadezam atanti = sAtatyena gacchanti" isa vyutpattike anusAra paryanta deza ( konoM ) meM Azraya liyaa| kubar3e apane dekhe jAnekI zaGkAse bahuta hI jhukakara jA rahe haiN| "zakAra" mRcchakaTika AdimeM prasiddha hai / anya mleccha, AbhIra Adi granthAntarameM darzanake anusAra jAnane caahie| daNDake sahAyaka-daNDameM mitra, rAjaputra, ATavika (vanameM ghUmanevAlA), sAmanta ( maNDalezvara ) aura sainika Adi rAjAke sahAyaka hote haiN| dupTako sajA deneko "daNDa" kahate haiM / dharmake sahAyaka-Rtvik ( yajJa karAnevAle ) purohita, brahmavetA aura tapasyo rAjAke dharmake sahAyaka hote haiM // 45 //
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 sAhityadarpaNe brahmavido vedavidA, Atmavido vaa| atra ca uttamAH piitthmrdaadyaa:aayshbdaanmntripurohitaadyH| . -madhyau viTaviSako / tathA zakAraceTAyA adhamAH parikIrtitAH / / 46 // pAcazabdAttAmbUlikagAndhikAdayaH / atha prasaGgAvadUtAnAM vibhAgagarbhalakSaNamAha nisRSTArthoM mitArthazca tathA saMdezahArakaH / kAryapreSyAtridhA dUto dUtyazcApi tathAvidhAH // 47 // tatra kAryapreSyo dUta iti lkssnnm| sahAyAnvimajata-uttamA iti / pIThamardAdyAH = pIThamardaprabhRtayaH / pIThamardalakSaNaM prAkpratipAditam / AdyazabdAnmantripurohitAdayaH / madhyAviti / viTavidUSako viTa: "saMbhogahInasampadi"tyAdilakSaNapratipAditaH, vidUSaka: "kusumavasantAbhidya" ityAdilakSaNapratipAditaH / eto madhyo = madhyamo jnyeyo| tathA prAkAraceTAdyA:-zakAraH "madamUrkhatA'bhimAnI"tyAdilakSaNalakSitaH, ceTaH = mRtyaH, AdyazabdAt tAmbUlikagAndhikAdayaH adhamA: parikIrtitAH / / 46 // dUtAnAM vibhAgagarbha lakSaNaM pratipAdayati-nisaSTArtha iti / kAryapreSyatvaM dUtatvamiti dUtalakSaNam / te ca dUtAH-nisRSTArthoM mitA'rthaH sandezahArakazceti tridhA= triprakArAH / dUtyazcA'pi tathAvidhAH = tAdRzyaH, nisRSTA'rthAH mitA'rthAH, sandeza hArikAzneti triprakAyAH / / 47 // "brahmavidaH" isa padakA artha veda athavA AtmAko jAnanevAle aisA hai / yahAMpara pIThamada, mantrI aura purohita Adi uttama sahAyaka mAne jAte haiN| viTa aura vidUSaka madhyama sahAyaka haiM tathA zakAra aura ceTa tamolI aura gandhI Adi adhama sahAyaka mAne jAte haiM / / 46 // ____ aba prasaGgase vibhAgapUrvaka dUtoMkA lakSaNa karate haiM kAryapreSya (kAryameM bhejejAnevAle ) ko "dUta' kahate haiM / usake tIna bheda hote haiM, nisaSTA'rtha, mitA'rtha aura -sandezahAraka / dUtiyAM bhI vaisI hI hotI haiM / / 47 / /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 120 tatra ubhayorbhAvamunnIya svayaM vadati cottaram / suzliSTaM kurute kArya nisRSTArthastu sa smRtaH // 48 / / ubhayoriti yena preSito yadantike preSitazca / mitArthabhASI kAryasya siddhikArI mitArthakaH / yAvadrASitasaMdezahAraH saMdezahArakaH // 49 / / atha sAttvikanAyakaguNA: zobhA vilAso mAdhurya gAmbhIya dhaiyatejasI / lalitaudAryamityaSTau sattvajAH pauruSA guNAH // 50 / / nisRSTA'yaM lakSayati-ubhayoriti / umayoH = yena preSitaH (prahitaH ), yadantike ( yatsamIpe ) preSitazca tayoH, bhAvam = abhiprAyam, unnAya = UhitvA; svayam = AtmanA, uttaraM = prativAkyaM, vadati = kathayati / kArya ca = kRtyaM ca; suzliSTaM suzobhanaM, kurute vidadhAti, sa nisRSTA'rthaH smRtaH / ayamuttamo dUtaH // 48 // ___ mitA'rtha lakSayati-mitA'rthabhASIti / mitaH (parimitaH) yaH arthaH, (abhiH dheyaH), taM bhASate tacchIla: alpabhASItyarthaH / kAryasya, siddhikArI-siddhi (saphalatAm) karotIti tacchIlaH, kAryasAphalyaprayojaka ityarthaH / etAdRzo dUto mitA'rthako vijJeyaH / sandezahArakaM lakSayati yAvaditi / yAvadbhASitasandezahArakaH prerakeNa yAvada ( yatparimANaM yathA tathA ) bhASitaH ( abhihitaH ) yaH sandezaH ( vAcikaM ) taM harati = prApayati iti yAvadbhASitasandezahArakaH / sa "sandezahArakaH / " ayaM dUteSvadhamaH parikIrtitaH / / 49 // saattviknaaykgunnaanuddishti-shobheti| zomAta audAryaparyantamaSTau sattvajAH= sattvaguNotpannAH, pauruSAH = puruSa ( nAyaka ) niSThA guNA bodhyAH / yadyapi anubhAva vizeSAH stambhAdayo'pi sattvajAH, paraM te strIpuMsobhayaniSThA guNAH, ete tu puruSaniSThA eveti vivekaH / / 50 // nisaSTA'rtha-jisase aura jisake samIpa bhejA gayA hai, donoMkA abhiprAya samajha kara jo svayam uttara kahatA hai aura kAryako sampanna karatA hai vaha nisRSTA'rtha" hai / / 48 // mitA'rtha-parimita bhASaNa kara kAryakI siddhi karanevAleko "mitA'rtha" kahate haiN| sandezahAraka--bhejanevAleke kahe vAkya ke anusAra sandeza denevAleko "sandezahAraka" kahate haiM / / 49 / / nAyakoMkA sAttvikagaNa -zobhA, vilAsa, mAdhurya, gAmbhIrya; dharya, teja; lalita aura audArya ye ATha nAyakoMke sAttvika guNa haiM // 50 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 sAhityadarpaNe tatra- zUratA dakSatA satyaM mahotsAho'nurAgitA | nIce ghRNAdhike spardhA yataH zAMmeti tAM viduH / / 51 / / tantrAnurAgitA yathA ahameva mato mahIpateriti sarvaH prakRtiSvacintayat / udadheriva nimnagAzateSyabhavannAsya vimAnanA kacit // evamanyadApa | atha vilAsaH- dhIrA dRSTirgaticitrA vilAse sasmitaM vacaH / zAbhAM lakSayati zUrateti / zUratA = zaurya, dakSatA = kSiprakAratA, satyaM = tathyaM mahotsAhaH = mahAn ( gurutara: ) ya utsAhaH ( adhyavasAya: ) / anuraH gitA = snehabhAva:, nIce = adhame, ghRNA = jugupsA, adhike = svA'pekSayA adhikatare, spardhA = saMghaSadhIH, yataH = yasyAH, tAM " zobhA" iti viduH = jAnanti / / 51 / / tatra anurAgitAmudAharati- prahameveti raghuvaMzasthamajavarNana midam / prakRtiSu = prajAsu madhye, sarvaH = sakalo janaH, aham eva = anyo neta bhAvaH, mahIpateH = rAjJaH, mataH= abhimataH, anarAgabhAjanatveneti zeSaH / iti ittham acintayat = cintitavAna / = atra dRSTAntaM pradarzayati - udadheriti / udadheH samudrasya nAyakasya, nimnagAzateSu iva = nadIzateSu iva, asya = ajasya, kvacit = kutrA'pi jane, vimAnanA = tiraskAraH, na abhavat = na AsIt, upamAlaGkAraH / atra ajasya anurAgitA''tmazobhAguNaH pradarzitaH / evam = ittham, antrA'pi = zUratAdirUpaguNe'pi udAharaNaM mRgyam / vilAsaguNaM lakSayati-- ghoreti / vilAse = tannAmake guNe, nAyakasya dRSTi: = nayanaM, dhIrA = cAlyarahitA gatiH = gamanakriyA, citrA = vaicitryapUrNA, tathA vacazca = vacanaM ca, sasmitaM = mandahAsyayuktaM ca bhavatIti zeSaH / zobhA -- zaurya, dakSatA ( zAghra kAma karanA ), satya, mahAn utsAha, anurAga karanA, nIcameM ghRNA aura adhika meM spardhA inake hetuko "zobhA" kahate hai / / 51 / / unameM anurAgitA jaise-- rAjA ajakA varNana kahate haiN| prajAoM meM saba koI, rAjAkA meM hI anurAgapAtra hU~ aisA samajhatA thaa| jaise samudrakA saikar3o nadiyoMme kisIpara tiraskAra nahI hotA thA usI taraha ajakA kisIpara bhI tiraskAra nahIM thaa| isI taraha zUratA Adi guNoMkA udAharaNa jAnanA cAhie / vilAsa -- vilAsa meM dRSTi gambhIra hAtI hai, gati vicitra hotI hai aura mandahAsyapUrvaka vacana hotA hai /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA tRtIyaH paricchedaH dRSTistRNIkRtajagattrayasattvasArA dhIroddhatA namayatIva gatirdharitrIm / komArake'pi girivad gurutAM dadhAno - bIro rasaH kimayametyuta darpa eva // saMkSomeSvapyanudvego mAdhurya parikIrtitam / / 52 / / UhyamudAharaNam / mIzokako harSAdya gambhIrya nirvikAratA / * 129 vilAsodAharaNaM yathA - dRSTiriti / uttararAmacarite kuzadarzanAnantaraM rAmasyoktiriyam / dRSTiH = nayanaM, tRNIkRtajagattrayasaMstvasArA = tRNIkRto ( tucchIkRtI ) jagattrayasya ( lokatritayasya ) saravasArI ( utsAhabale ) yayA sA dhIroddhatA = dhIrA ( yuktA) uddhatA ( varpasahitA ) ca etAdRzI gatiH = gamanavyApAraH, dharitrIM = bhUmi, namayati iva = natAM karoti iva / kaumArake api = kumArabhAve api girivat = parvatavat, gurutAM = gorakhaM, bhAravastvamityarthaH / dadhAnaH = dhArayana, ayaM = sannikRSTasthaH vIro rasaH, uta = athavA darpaH = ahaGkAraH, puti = Agacchati / atrotprekSAlaGkAraH / vasantatilakA vRtam / dhIradRSTyA citragatyA ca kuzasya vilAsavasvaM pratIyate / i = mAdhurya lakSayati- saMkSobheSviti / saMkSobheSu api upakAraneSu satsyapi, anudvegaH = udvegA'bhAvaH, avA zvatyamityarthaH / mAdhurya, parikIrtitama / U = vitarkyam / / 52 / / gAmbhIrya lakSayati- bhozokako dhaharSAcairiti / bhIzokakrodhahurSArtha : = bhayamanyukropapramodAdibhiH, nirvikAratA = vikArarAhityaM, mAmbhIryam / udAharaNa- uttararAmacaritameM kuzako dekhakara zrIrAmacandrajI kahate haiM ! isakI dRSTi trailokyake utsAha aura balako tRNake samAna samajhanevAlI hai, bambhIra aura uddhata gati mAnoM dharatIko jhukA rahI hai / bAlyAvasthA meM bhI parvatake samAna gurusvako dhAraNa karanevAlA yaha bAlaka vIrarasa athavA darpa hIM jA rahA hai kyA ? mAdhurya-vikArakAraNake upasthita honepara bhI udvega na honeko "mAdhurya" kahate haiM / / 52 / / isake udAharaNakA Ucha karanA cAhie / gAmbhIrya-bhaya, zoka, krodha aura harSa Adise bhI vikAra na honeko "gAmbhIrya " kahate haiM / 9 sA0
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 sAhityadarpaNe yathA AhUtasyAbhiSekAya visaSTasya vanAya c| na mayA lakSitastasya svalpo'pyAkAravibhramaH / / vyavasAyAdacalanaM dhairya vighne mahatyapi / / 53 / / atApsarogItirapi kSaNe'smin haraH prasaMkhyAnaparo babhUva / AtmezvarANAM na hi jAtu vighnAH samAdhibhedaprabhavo bhavanti / / adhikSepApamAnAdeH prayuktasya pareNa yat / - gAmbhIryodAharaNaM yathA-pAhatasyeti / abhiSekAya = yauvarAjyAbhiSekAya, AhUtasya AkAritasya, paraM vanAya-vanaM gantu, visRSTasya-parityaktasya tasya-rAmasya, mayA svalpo'pi stoko'pi, AkAravibhramaH = AkRticAJcalyaM, na lakSitaH= nA'valokitaH / atra zokaharSayoH prasaGge'pi vikArAmAMvAdAmacandrasya gAmbhIrya lakSyate / * dhairya lakSayati-vyavasAyAviti / mahati, vighne = antarAye, upasthite api; dhyavasAyAt = udyogAda, avalanaM = skhalanA'bhAvaH, dhairyam / dhairyamudAharati-bhUtApsarogAtiriti / kumArasaMbhavasya tRtIyasargastha padyamidam / asminu kSaNe = vasanjAMvirbhAvA'vasare, haraH = mahAdevaH, zrutA'psarogItirapipatA ( AkaNitA ) apsarogItiH (apsarogAnam ) yena saH, tathApi prasakhyAnapara:= samAdhitatparaH, babhUva / haro manmayoddIpakamapsarogAnaM zrutvA'pi samAdhipravaNo babhUveti bhAvaH / uktamarthamarthAntaranyAsenAlakAreNa drAta-hiyasmAtkAraNAta, AtmebharANA = jitendriyANAM, vighnAH - antarAyAH, jAtu = kadAcidapi, samAdhibhedaprabhavaH = samAdhimaGgasamarthAH, na bhavanti / upajAtivRttam / atra apsarogAnazravaNarUpe mahAvighne'pi harasya samAdheravirAmarUpaM dhairya pradarzitam / / 53 // tejo lakSayati-pradhikSapA'pamAnAveriti / pareNa = anyena, prayuktasya = udAharaNa-yauvarAjyAbhiSekake lie bulAnepara aura vanavAsake lie rukhasata karanepara bhI maiMne (dazaratha ) maiM aura rAmacandra meM por3A bhI pharka nahIM dekhaa| . rya-bar3e vighnake A par3anepara bhI udyogase vicalita na honeko "ya" kahate haiM // 13 // bAharaNa-kumArasaMbhavameM mahAdevajIkI tapasyAkA varNana hai / apsarAmoMkA gAnA sunakara bhI mahAdevajI usa samaya (tapovanameM vasantaRtukA AvirbhAva honepara) samAdhimeM tatpara hue, kyoMki indriyoMko jItanevAle puruSoMkI samAdhiko bhana karaneke lie.vighna kabhI bhI samartha nahIM hote haiN| teva-dUsarese kiye gaye AkSepa aura apamAnako prANa jAneke prasaGgameM bhI sahana
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH samudAhRtam // 54 // prANAtyaye'pyasanaM tattejaH vAgvezayormadhuratA, tadvacchaGgAraceSTitaM lalitam / dAnaM sapriyabhASaNamAdAyya zatrumitrayoH samatA / / 55 / / 131 L eSAmudAharaNAnyudmAni / nAyakasAmAnyaguNairbhavati atha nAyikA tribhedA svA'nyA sAdhAraNA khIti / yathAsaMbhava kA // 56 // nAyikA punarnAyaka sAmAnguNaistyAgAdibhiryathAsambhavairyuktA bhavati / sA ca svastrI anyatrI sAdhAraNa strIti vividhA / kRtasya, adhikSepA'pamAnAdeH = adhikSepasya ( nindAvacanasya) apamAnAdeH (avamAnAdekha ) yat prANAtyaye'pi = jIvananAza saMbhAvanAyAmapi, asahanam = amarSaNaM, tat tejaH samudAhRtaM abhihitam / / 54 / / lalitaM lakSayati- vAgvezayoriti / vAgvezayoH = vANInepathyayoH, madhuratA = saundarya, tadvat zRGgAraceSTitaM = zRGgAraceSTA, "lalitam" / godArya lakSayati-vAnamiti / sapriyabhASaNaM = priyavAkyayuktaM dAnaM = vitaraNaM, zatru mitrayoH = ripusuhRdo:, samatA = tulyabhAva: "audAryam" abhihitam / / 55 / / eSAM = tejolalitaudAryANAm, udAhareNAni, kahyAMni=vitakarmANi // 55 // atha nAyikAM vibhajati --pratha nAyiketi / nAyikA svA = svakIyA anyA=parakIyA sAdhAraNA = sAmAnyA strI iti, tribhedAbhedatrayayuktA bhavati / sA ca yathAsaMbhavaH = saMbhavAnusAribhiH, nAyakasAmAnyaguNaiH = netRsAdhAraNaguNaiH "dhyAmI kRtI kulIna" ityAdibhiH pUrvakaSitaH, yuktAsahitA bhavati // 56 // na karaneko "teja" kahate haiM / / 54 / / lalita- -vacana aura veSakI manoharatA aura zRGgArakI ceSTAko "lalita" kahate haiM / maudArya - priyavacanake sAtha dAna, tathA zatru aura mitrameM samAna jAbako "prodArya" kahate haiM // 55 // inake udAharaNoMkA Uha karanA cAhie / nAyikAbheda - nAyakake pUrvokta tyAga Adi yathAsaMbhava sAmAnya guNoMse yukta namikA hotI hai / usake tIna bheda hote haiM, svakIyA ( apanI ), parakIyA ( dUsare kI ), aura sAdhAraNA (vezyA) / / 56 / /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe. tatra svastrIvinayAvAdiyuktA gRhakama parA pativratA sviiyaa| yathA 'lajjApajjattapasAhaNA. prbhttinnippivaasaai| aviNaadummedhAI dhaNNANa ghare klttaaii| ( lajjAparyAptaprasAdhanAni parabhartRniSpipAsAni / ___ abinayadurmedhAni dhanyAnAM gRhe kalatrANi / / ) sA'pi kathitA tribhedA mugdhA madhyA pragalmeti // 57 / / prathamAvatIrNayauvanamadanavikArA ratau vAmA / svakIyAM lakSayati --vinayAvAviyukteti / vinayA''javAdiyuktA=vinayena (namratayA Arjavena (RjubhAvena ) saralatathetyarthaH, tadAdiguNaH, yuktA evaM ca gRha karmaparA-gehavyAgarakaraNatasarA, svIyA svastrI, bhavati / sviiyaamudaahrti--ljjeti| lajjApamAptaprasAdhanAni paramartRnipipAsAni / mavinayadurmedhAni dhanyAnAM gRhe kalatrANi "( sNskRtcchaayaa)| lajjAparyAptaprasAdha. mAni-sajjA eva (vrIDA eva) paryAptaM (yatheSTaga) prasAdhanam (alaGkAraH) yeSAM tAni, parabhartaniNipAsAni = paramatUMSu (parapuruSapu) nipipAsAni ( abhilASarahitAni ), avinayadudhAni abinaye (anamratAyAm) durmedhAni-(ajJAni), etAdRzAni kalatrANi= bhAryAH, "karUna zroNibhAryayoH" ityamaraH / dhanyAnAM-puNyavatA. gRhe-bhavane, bhavantIti zeSaH / / gAthA vRttam / svIyAM vibhajati-sA'pIti / sA'pi = svIyA nAyikA'pi, mugdhAdibhedaH, tribhedA= bhedatrayavatI, kathitA // 57 // tatra mugdhAyA vibhaagaanaah-prthmeti| prathamA'vatIrNayauvanamadanavikArA = prathamA'vatIrNayauvanA (prathama-prAka, avatIrNam-utpannaM, yauvanaM = tAruNyaM yasyAH sA) svakIyA-namratA, saralatA Adi guNoMse yukta, gRhakamameM tatpara pativratA strIko svIyA ( svakIyA ) kahate haiN| udAharaNa-lajjArUpa paryApta bhUSaNavAlI, parapuruSako tRSNAse rahita, avinayakI buddhise hIna arthAt vinIta aisI patnI bhAgyavAn puruSake gharameM hotI hai| . svakIyA ke bheva-mugdhA, madhyA aura pragalbhA isa prakAra svakIyAke tIna bheda-hote haiM / / 57 / / : mugyAke bheda-prathamA'vatIrNayauvanA ( pahale AvirbhUta tAruNyavAlI ) 1, prathamA'vatIrNamadanavikArA (pahale AvirbhUta kAmavikArase yukta ) 2, ramaNameM kuTila
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH kathitA muduzca mAne samadhikalajjAvatI mugdhA // 58 // tatra prathamAvatINayauvanA yathA mama tAtapAdAnAmmadhyasya prathimAnameti jaghanaM, vakSojayormandatA dUraM yAtyudaraM ca, romalatikA netrArjavaM dhAvati / kandapaM parivIkSya nUtanamanorAjyAbhiSiktaM kSaNA ___daGgAnIva parasparaM vidadhate nirluNThanaM subhraSaH / 1. prathamA'vatINaMsadanavikArA = prathamA'vatIrNaH ( prAgutpannaH ), madanavikAraH ( manmathavikRti: ) yasyAH sA 2. ratau = ramaNe, vAmA = kuTilA, pratikUletyarthaH 3..mAne = praNayakope, mRduH-komalA, 4 samadhikalajjAvatI-pracurakhIDopetA 5. mugdhAyA iti bhedAH bhavanti / / 58 / / ___ itthaM ca mugdhAyAH paJcabhedAH prakIrtitAH / tatra prathamA'vatIrNayauvanAmudAharati madhyasyeti / jaMghanaM = kaTipurobhAgaH, sudhruva iti bhAvaH, evaM paratrA'pi / madhyasya = avalagnasya, prathimAnaM = mRthatvaM, sthUlatvamiti bhAvaH / eti = prApnoti / sudhruvo madhyasya yA pRthutA sA jaghanaM prApnoti, ata: madhyaM kuzaM, jaghanaM sundaryAH sthUlaM vartata iti bhAvaH / vakSojayoH = subhravaH payodharayoH, mandatA = alpatA, dUram = atyantam, udaraMjaTharaM, yAti = prApnoti, udarasya sthUlatA payodharI prApnotIti bhAvaH / romalatikA = lomarAjiH, netrA''rjavaM = nayanasaralatAM, dhAvati = zIghraM gacchati, netraM ca romalatikAyAH kauTilyaM prAptuta iti bhAvaH / ataH sudhruva: sundaryAH, aGgAni = jaghanAdayo dehAvayavAH, kandapaM = kAmadevaM, nUtanamanorAjyAbhiSiktaM = pratyapracetorAjye gRhItA'bhiSekaM, parivIkSya = dRSTvA, parasparam = anyonyaM, niluNThanaM parimoSaNavyApAram, anyonya-, vastvapaharaNaM, vidaghate iva = kurvanti iva / utsave janA yathA mithaH padArthA'paharaNaM kurvanti tathaiva sundaryA aGgAnyapi mitho guNApaharaNaM kurvantIti bhAvaH / granthakArasya tatapAdAnAM padyamidam / zArdUlavikrIDitaM vRttam / atrotprekssaa'lkhaarH|| (pratibandhaDAlanevAlI) 3. abhimAna karanemeM komala svabhAvavAlI 4. aura adhika lajjAse yukta 5 ye pA~ca bheda hote haiM / prathamA'vatIrNayauvanA mugdhAkA udAharaNa granthakArake pitAka hai kamarakI sthUkatAko sundarIke kaTikA pUrvabhAga le rahA hai, stanoMko mandatA dUra udarako prApta kara rahI hai / romapaGkti netroMkI saralatAko prApta karatI hai / kAmadevako nUtana manake rAjyameM abhiSikta dekhakara sundarIke aGga mAnoM paraspara vastukI lUTakhasoTa kara raheM haiN|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe prathamAvatIrNamadanavikArA yathA mama prabhAvatIpariNayedate sAlasamanthara bhuvi padaM, niryAti nAntaHpurAt, nodAmaM hasati, kSaNAtyalayate hIyantraNAM kAmapi / kiMcidbhAvagabhIraSakrimalabaspaSTaM manAgbhASate, sanaM bhAmudIkSate priyakathAmullApayantI sakhIm // ratau vAmA yathA 'dRSTA dRSTimadho dadAti, kurute nAlApamAbhASitA. . zayyAyAM parivRttya tiSThati, balAdAliGgitA vepate / prathamA'vatIrNamadanavikArAmudAharati-vatta iti| vizvanAthakavirAjasya prabhAvatIpariNayanATakasyaM padyamidam / sA = prabhAvatI, bhuvi = bhUmI, alasa..ntharam = alasam (AlasyapUrNam ) ata eva mantharama ( mandaM yathA tathA ), padaM = caraNaM, dhatte=sthApayati / antaHpurAtaavarodhAta, na niti = no nigacchati / uddAmam = uddhataM, na hasati = hAsyaM na karoti / kSaNAda = alpakAlAdeva, kAmapi = anirvacanIyAM, hrIyantraNAM= lajjAjanitapIDagaM, kalayate = anubhavati / kizcidbhAvagabhIrabakrimalavaspRSTaM = (kiJcit yathA syAtathA, yo bhAvaH = abhiprAyaH, tena gabhIra = gambhIraH, durbodha iti bhAvaH, etAdRzo yo pakrimA kuTilatvaM tasya lava:= lezaH, tena spRSTaMsaMsargayuktam ) manAk = ISat; bhASate = vadati / priyakayAM = ballabhacarcAma, ullAsayantI = prakAzayantI, sakhI = svavayasyAM, sabhrUbhaGga bhrUGgabyApArasahitaM yayA tathA, udIkSate = utpazyati / zATUlavikrIDitaM vRtam / rato vAmAmudAharati-daSTeti / navoDhA = nUtanapariNItA, priyA vallabhA, dRSTA =vilokitA satI, mayeti zeSaH, enamanyatrA'pi / dRSTi netram, adhaHadhobhAge, dadAti, AbhASitA = AlapitA satI, mAlApam = mAbhASaNaM, na kurute = no vidadhAti, na pratimAvata iti bhAvaH / zayyAyAM = zayane, parivRtya parivartanaM kasvA, mahamukhyaM kRtveti bhAvaH / tiSThati = sthiti majati / balAt = haThAva, aliGgitA = prathamA'vatIrNamavanavikArA-(pahale AvirbhUta kAmavikAravAlI svakIyA) kA udAharaNa granthakAraracita prabhAvatIpariNaya meM sthita vaha (prabhAvatI) jamInapara AlasyapUrvaka dhIre dhIre paira rakhatI hai, antaHpurase bAhara nahIM nikalatI hai, ukhata bhAvase nahIM haMsatI haiM, thor3e hI samayameM lajjAse anirvacanIya pIsakA anubhava karatI hai, kucha abhiprAyase gambhIra kucha kuTilatAse yukta hokara thor3A hI bhASaNa karatI hai| apane priyakI carcA karatI huI sakhIko bhauhoMko kuTila kara dekhatI hai| ramaNiyAmeM kuTila svakIyA-koI nAyaka navapariNItA palIkA caritra apane mitrase kahatA hai / navapariNayazAlI merI priyA mere dekhanepara najara nIcI karatI.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 135 niryAntISu sakhISu vAsabhavanAgnirgantumevehate, jAtA vAmatayaiva saMprati mama prItye navoDhA priyA / ' mAne mRduryathA 'sA patyuH prathamAparAdhasamaye sakhyopadezaM vinA no jAnAti svibhrmaanvlnaavkroktisNsuucnm| svaccharacchakapolamUlagalitaH paryastanetrotpalA bAlA kevalameva rodini luThallolAlakairazrubhiH / / AzliSTA satI, vepate = kampate / sakhISu = vayasyAsu, vAsabhavanAt = garbhA'gArAta, niryAntISu = nirgacchantISu satISu, nirgantu = niryAtum eva, Ihate-ceSTate / itthaM ca navoDhA = priyA, samprati = adhunA, vAmatayA evaM = ratau pratikUlatayA eva, mama = nAyakasya, prItya = harSAya, jAtA = saMvattA / zArdUlavikrIDitaM vRttam / / mAne mRdumudAharati-sA ptyriti| sA= bAlA, patyuH = ballabhasya, prathamA'parAdhasamaye = prAthamikanAyikAntarasahavAsajJAnakAle, sakhyopadezaM ( sakhyena suhRdbhAvena ) ya upadezaH (zikSApradAnam ), taM vinA, savibhramAGgavalanAvakrokti: saMsUcanaM = savibhramA ( savilAsA ) yA aGgavalanA (dehA'vayavaparAvartanam, asaMmukhasva. mitibhAvaH ), sA ca vakroktizca ( kuTiloktina) tayoH saMsUcanam (prakAzam ) no jAnAti = no vetti / tahi kiM kuruta ityAha-svacchariti / svacchaH = atinirmalaH, acchakapolamUlagalitaH = acchayo: (nirmalayoH) kapolayoH ( gaNDaphalakayoH) mUlAt (prAntAt ) galita: ( avasrastaH ), luThallolA'lakaH = luThantaH ( parivataM. mAnAH ) lolA: ( caJcalAH ) alakAH (carkakuntalA; ) yeSu tAni, taiH, tAdRzaH azrubhiH = bASpaH, paryastanetrotpalA = paryaste (Akule ) netrotpale (nayakamale) yasyAH sA tAdRzI satI, kevalaM roditi eva = adhUNi muJcati eva, na kazcidupAyaM jAnAtIti bhAvaH / etena mAne mRdutvaM pratIyate / zArdUlavikrIDitaM vRttam / hai, mere bolanepara bhI bAta nahIM karatI hai, bichonepara muMha pherakara baiThatI hai, jabardastIse AliGgana karanepara kAMpatI hai, kamarese sakhiyoMke nikalanepara vaha bhI vahA~se nikalanA. hI cAhatI hai / navapariNayavAlI merI priyA isa samaya ramaNameM kuTilatAse hI merI prItike lie ho rahI hai| mAnameM madu-vaha ( yuvati ) apane patike pahale aparAdha ( dUsarI nAyikAsesamparka ) ke samaya meM sakhIke upadezake vinA vilAsapUrvaka zarIrako sammukha na karanA aura kuTila vacana kahanA kucha bhI nahIM jAnatI haiM / nirmala kapoloMke prAntamAgase gire hue, caJcala alakoMse sambaddha nirmala AsuoMse Akula netrakamaloMse yukta hokara kevala rotI hai|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe samadhikalajjAvatI yathA 'dace sAlasamandharam-'ityatra ( 234 pR0 ) shloke| batra samarSikalajjAvatItvenApi andhAyA rativAmatAyA vicchittivizeSavatyA punaH kthnm| atha madhyA madhyA vicitratA pruuddhmryauvnaa| IpatpragalbhavacanA madhyamatrIDitA matA / / 59 / / vicitrasuravA yathA___ 'kAnte tathA kathamapi prathitaM nRpakSyA cAturyamuddhatamanobhavayA rateSu / samadhikalajjAvatI yathA--"ite sA'lasamanyaram" ityatra (pR0 134) zloke vicchittivizeSavattayA camatkArAdhika: tvena / mdhyaamedaabhidishti-mdhyti| dicitrasuratA adbhutanidhuvanA 1. prakhDhasma'.. yauvanA = prastasmarA ( sajAtamadanAvikA ) 2. prarUDhayauvanA ( AvirbhUtatAruNyA) 3. iSatpragalbhavacanA = stokapRSTabhASiNI, 4. madhyamavIDitA = madhyamaM vIDitaM (lajjA ) yasyAH sA, etAdRzI nAyikA, 5. madhyA matA = abhimatA, itthaM ca madhyAyAH paMca bhedAH / prIDitamityatra vIsanaM vIDitaM, "napuMsake bhAve kta" iti ta. pratyayaH // 9 // tatra vicitrasuratAM madhyAmumaharati / kAnte tayeti / uddhatamanobhavayA = uttaH (atizayitaH ) manobhavaH ( madanaH ) yasyAH sA, tayA mRgAyA = hariNanayanayA, sundaryA ityarthaH / rateSu := nidhuvanavyApAreSu, kAnte = vallabhe, tayA = tena prakAreNa, kathamapi - kenA'li prakArega, cAturya = naMpuNyaM, bhaNitasyeti zeSaH / prathitaM = prakA. samaSikalakjAvatI-"dase sA'lasamanparam" (pRSTha 134) / yahA~para atyanta lajmAvAlI honese ratimeM bAmatAkI honepara bhI adhika camatkAra honemeM rativAmatAkA pRthaka udAharaNa diyA gayA hai| madhyAmeda-vicitrasuratA, prarUDhasmarA, prarUDhayauvanA, ISatpragalbhavacanA aura madhyamavIDitA isaprakAra madhyAke pAMca bheda hote haiM // 59 // -vicitraratA-jisakA anUThA surata ( ramaNa) hotA hai use "vicitra suretA" kahate haiN| jaise-koI strI apanI sakhIko kahatI hai-utkaTa smaravikAravAlI sudarIne ratikrIDAoMmeM priyameM basI caturatA kisI prakArase darasAI jaise ki usake
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 137 manA tatkUjitAnyanuvadadbhiranekavAraM ziSyAyitaM gRhakapotazatairyathA'syAH / / ' prarUDhasmarA ythaatraivodaahrnne| prarUDhayauvanA yathA mama'netra khasanagabjane, sarasijapratyarthi pANidvayaM, ulojau karikumbhavibhramakarImatyubhati gacchataH / san kAzcanacampakapratinidhirvANI sudhAsyandinI, smerendIvaradAmasodaravapustasyAH kaTAkSacchaTA / ' evmnytraapi| zitam taskUjitAni :- tamyAH ( mRgAkSyAH ) kUjitAni ( bhaNitarUpANIti bhAvaH ) / anekavAraM = bahuvAram, anuvadbhiH = anuvAda kurvadbhiH, anukurvadbhiriti bhAvaH / guhakapotazataiH = rAhe ( karane ) ye kapotAH (pArAvatA: ) teSAM zataiH ( vargaH ), asthA:bhRgAkSyAH, vi. pAyaraH = ziSyavadAcaritam / vasantatilakA vRttam / praruDhasmareti / atraiva -- "kAnte :thA" ityAdipo "uddhatamanobhavayA" iti kathanena / lDhayauvanAmumAharati-netra iti| tasyAH = madhyA'khyAyA nAyikAyA:, nepre-nayane, bajAJjane = khajarITaparAbhavakAriNI, tasyA netra khajananetrAbhyAmapi manoharatare :ti bhAjaH / pANidvayaM = ratayaM, sarasijapratyathi = kamalapratispardhIti bhAvaH / vakSAjI :- sodharo, karikumbhavibhramakarI = hastimastakapiNDavilAsakAriNIm, atyunnatim = atyuraratA, gacchata: = prApnutaH, kAntiH = zarIrazobhA, kAJcanacampakapratinidhiH - suvarNa vamana :dazI, vANI = vAk, sudhAsyandinI = amRtavarSiNI, evaM ca tasyAH .TAkSacchaTA = apAGgadarzanadhArA, smerendIvaradAmasodaravapuH = smeraM (vikasitam ) yada indIvaradAma ( nIlakamalamAlA) tasyAH sodara ( sadRzam ) vapuH (svarUpam ) yasyAH sA, tAdRzI, vartata iti zeSaH / zArdUlavikrIDitaM vRttam / itya yauvanasya prarUDhanvena nAyikAyA: prarUDhayovanAtvaM sampadyata iti bhAvaH / evam = ityameva, anyatrA'pi == ISatpragalbhavacanAmadhyamavIDiyorapi, udAharaNe sNgraahye|| ratikUjitakA nakala karate hue gharake saikar3oM kabUtaroMne usake ziSyoMke samAna AcaraNa kiyaa| - prakhDhasmarA-isI udAharaNameM spaSTa hai| prarUDhayauvanA-jase granthakArakA hai-usa nAyikAke netra khaJjana pakSIko mAta karanevAle haiM, donoM hAtha kamaloMkA mukAbalA karanevAle haiM, payodhara hAthoke kumbhasthaloMke vilAsako paidA karanevAlI atyanta UMcAIko prApta karate haiM / isakI kAnti suvarNa aura campaka puSpake samAna hai, vANI amRtakI vRSTi karanevAlI hai aura kaTAkSoMkI paramparA vikasita nIlakamaloMkI mAlAke samAna sundara hai| isI prakAra anya udAharaNoMkA bhI Uha karanA caahie|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 sAhityadarpaNe - atha pragalbhI smarAndhA gADhatAruNyA samastastakovidA / bhAvonnatA darabrIDA pragalbhAkrAntanAyakA / / 60 // smarAndhA yathA 'dhanyAsi yA kathayasi priyasaMgame'pi vizrabdhacATukazatAni ratAntareSu / nIvI prati praNihite tu kare priyeNa sakhyaH ! zapAmi yadi kiMcidapi smarAmi / / atha pragaramAM lkssyti-smraa'ndheti| prakarSeNa galbhataH = smarA'tizayena dhASTayaM prakarzayatIti pragalbheti yaugiko'rthH| pragalbhA SaDavidhA, yathA smarA'ndhA, gADatAruNyA, samastaratakovidA bhAvonnatA, daravrIDA AkrAntanAyakA ceti / tatra smarAndhA yathA-dhanyA'sIti / sakhISu ramaNasamaye AlApakAriNI kAzcidupahasantyAH kasyAzcinnAyikAyA uktiriyam / yA = tvaM, priyasaGgame = priyasamAgamakAle, rasA'ntareSu api = rataM ( ramaNam ), tasya antareSu api ( madhyakAleSu api, na Ado na ante pratyuta madhyakAleSu anirvacanIyAnandAnubhUtisamayeSvapi ) vizrabdha. cATukazatAni = visrabdhena (vizvAsena ) cATukazatAni ( bahUni priyavacanAni ), kathayasi-vadAsa, tAdRzI tvaM dhanyA'si bhAgyavatI vartase, vastutastu tAdRzA'nirvacanIyasukhA'nubhUtisamaye'pi bhASaNazIlatvAt adhanyA'sIti tAtparyam / tatprasaGgAt svA'nubhUti sakhISu pratipAdayati-he sadhyaH = he vayasyAH / tu= parantu, priyeNa = kAntena; nIvI prati = mama vasanagranthi prati, kare = haste, praNihite = nIvImokSa ya sthApita eva, kizcit, smarAmi yadi = smaraNaM karomi cet, ahamiti zeSa: / tahi zapAmi = zapathaM karomi / atra kAntena svanIvI prati karapraNidhAnAnantarabhavavRttasya smaraNA'bhAvAnnAyi. kAyAH smarA'nyatvaM pratIyate / atra zapAmItyatra "zapa Akroze" iti dhAturubhayapadI vartate, paraM "zapa upAlambhe" iti vAtikena zapadhAturupAlambha AtmanepadI, parantu upalambhana. mityasya prakAzanamarthaH, ataH zapathaprakAzane AtmanepadI, atra tu zapathamAtrasya vivakSitatvAnAtmanepadIti bodhyam / atra kayitrI smarAndhA bodhyA / vasantatilakA vRttam / __ pragalbhAbhava-smarAndhA ( kAmavikArase andhaprAyA ), gADhatAruNyA ( pragADha pavAnIvAlI ) samastaratakovidA = saMpUrNa ratikrIDAoMkI jAnakAra, bhAvonnatA daravrIDA ( thor3I lajjAvAlI) aura AkrAntanAyakA ( nAyakako AjJA denese atikramaNa karanevAlI pragalbhAke ye chaH bheda hote haiM / / 60 / / smarAndhA-koI strI apanI sakhIko kaha rahI hai| sakhi ! tuma dhanya ho, jo ki priyake saMgamameM ratike madhyakAlomeM bhI vizvAsapUrvaka saikar3oM priyavacana kahatI ho| meM to vastragranthimeM priyake hAtha rakhanepara kucha bhI yAda rakhatI ho to kasama khAtI huuN|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH gADhatAruNyA yathA 'atyutastanamuro nayane sudIrghe, vakre bhra vAvatitarAM vacanaM tato'pi / madhyo'dhikaM tanuranUnagururnitambo mandA gatiH kimapi cAdbhutayauvanAyAH // ' samastaratako vidA yathA 'kacittAmbUlAH kacidgurupaGkAGkumalinaH, cicUrNodgArI, kacidapi ca sAlaktakapadaH / balIbhaGgAbhogeralakapatitaiH zIrNakusumaiH striyAH sarvAvasthaM kathayati rataM pracchadapaTaH // ' 139 gADha tAruNyAmudAharati / adbhutayauvanAyA: = vicitratAruNyAyAH asyA nAyikAyAH, uraH = vakSaHsthalam, atyunnatastanam = atyunnato ( atyucco ) stanau ( kuco) yasmistat / nayane= netre, sudIrghe = atyAyate, dhruvau = akSilomanI, vakre = madhyamam,vacanaM vAkyaM, tato'pi = bruyugAdapi, atitarAM vakrataramiti bhAvaH / madhyaH = madhyamam, adhikaM yathA tathA tanuH = kRzaH, nitambaH = kaTipazcAdbhAgaH, anUnaguruH = adhika -- vizAla:, gatizca = gamanaM ca, kimapi = yathA syAttathA mandA = mantharA / atra pragalmAyA uro'syunnatastanatvena, nitambasya ca anUnagurutvena gADhatAruNyaM pratIyate / vasantalikA vRttam / samastaratako vidA mudAharati- kvaciditi / kvacit = kutracit sthAne, tAmbUlA'ktaH = nAgavallIdalarAgayuktaH, kvacit agurupaGkA'GkamalinaH = agurupaGkAya ( kRSNA'gurudravasya ) yaH aGkaH ( cihnam ) tena malina: ( malImasaH ) / kvacit cUrNodgArI = cUrNam (viSTAtA''dika gandhadravyam ) ugiratIti ( niHsArayatIti ) / kvacit api ca sA'laktakapadaH = alaktarUpadena ( lAkSArasacihnena ) sahitaH / valI -- bhaGgAbhogaM: = candana-va citaiH, udararekhAtrayavistAraH, upalakSitaH, alakapatitaiH = alakebhya: ( cUrNakuntalebhyaH ) patitai: ( srastai: ) / zIrNakusumaiH = upamardita puSpa:upalakSitaH, "itthabhUtalakSaNe" iti tRtIyA / etAdRza: pracchadapaTaH = zayyA''staraNa:vastra, striyA:= ramaNyAH, sarvA'vasthaM = sakalaprakAra, rataM = ramaNaM, kathayati = prakA gADhatAruNyA - adbhuta tAruNyase yukta usa sundarIkA vakSaHsthala atizaya unnata kucoMse zobhita hai, netra vizAla haiM, bhauheM atyanta kuTila ( Ter3hI) haiM, vacana unase bhI kuTila hai, kamara bahuta hI patalI hai, nitamba ( kaTikA pichalA bhAga ) jyAdA bhArI aura gati atizaya manda hai / samastaratako vidA - zayyApara bichAnekI caddara, kahIMpara pAnase lipta, kahIM para Adi sugandhita padArthoke cUNavAlI kahIMpara kahIM para candanacacita tIna udararekhAoMke aguruke paGkase malina, kahIMpara piSTAta mahAvarase raMge pairoMke cihnase yukta,
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe bhAvonnatA yathA 'madhuravacanaiH sabhra bhaGgaH kRtAmgulitarjana rabhasaraciterajanyAsamahotsavabandhubhiH / asakRdasakRtasphArasphArapAGgavilokite. tribhuvanajaye sA paJcaSoH karoti sahAyatAm // ' svalpatrIDA yathA 'dhanyAsi yA kathayasi-' ityatreva ( 138 pR.) AkrAntanAyakA yathA'svAmin ! bhangurayAlaka, satilakaM bhAlaM vilAsin ! kuru , prANeza ! truTitaM payodharataTe hAraM punryojy| ityuktvA suratAvasAnasamaye sampUrNacandrAnanA zayati etena nAyikAyA bahuvidharatadyotanena samastaratakovidAtvaM pratIyate / atra samastapadaM bahvarthakam / zikhariNIvRttam / ___bhaavonntaamudaahrti-mdhurvcnriti| sA = nAyikA, sabhrUbhaGgaH = bhrUvilAsopetaH, madhuravacanaiH = manoharavAkyaH, kRtA'gulitarjanaH = kRtAni (vihitAni ) agulyA ( kara zAkhayA ) tarjanAni ( bharsanasUcanAni ) yeSu teH, rabhasaracitaH harSakRtaH, mahotsavabandhubhiH = mahotsavasahAyaH, aGganyAsaH = dehA'vayavavikSepaH, asakRt asakRt =vAraM vAraM, sphArasphAraH = atidIrghaH, apAGgavilokitaiH = kaTAkSavilokanaH, tribhuvanajaye = lokatrayavijaye, paJcaSoH = paJcabANasya, kAmadevasyetyarthaH / sahAyatA = sAhAyyaM, karoti = vidadhAti / hariNI chandaH / bhramaNAdibhiH bhAvaH ( anubhAvaH) iyamunnatA / hariNI vRttam / . svalpavrIDA yathA-dhanyA'si yA0 iti / sakhIsamakSaM priyasaGgamavRttAntasUcanAdiyaM svlpviiddH| AkrAntanAyakAmudAharati - svaaminiti| saMpUrNacandAnanA = saMpUrNacandrA (SoDazakalopetazcandraH ) iva AnanaM ( mukham ) yasyAH saa| tAdazI nAyikA, suratA'vasAnasamaye = ratisamAptikAle, min = he prabho ! alakaM = madIyaM cUrNavistAroMse upalakSita, aura kahIMpara alakoMse gire hue phUloMse upalakSita hokara strIke aneka prakArakI ratikrIDAko sUcita karatI hai| bhAvonnatA-vaha ( nAyikA ) madhura vacanoMse, bhrUbhaGgApUrvaka uMgalI uThAkara tarjanoMse, harSase kiye gaye, mahotsavake sahAyaka aGganyAsoMse pAraMbAra atidIrgha kaTAkSapUrvaka nirIkSaNoMse kAmadevake trailokyavijayameM sahAyatA karatI hai| varagrIDA (svalpavrIDA)-"dhanyA'si yo kathayati0" (pR0 138 ) / prAkrAntanAyakA-solaha kalAoMse yukta candrake samAna mukhase zobhita
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 141 spRSThA tena tathaiva jAtapulakA prAptA punarmohanam / / ' madhyApragalbhayo/dAntarANyAha te dhIrA cApyadhIrA ca dhIrAdhIreti ssddvidhe| te mdhyaaprglbhe| tatra priyaM sotprAsavakrophtyA madhyA dhIrA dahedruSA // 61 // dhIrAdhIrA tu ruditairadhIrA paruSAktibhiH / kuntalaM bhaguraya = bhaGgIyuktaM kuru, he vilAsin = he vilasana zIla ! bhAlaM = mama lalATaM, satilakaM = tilakayuktaM, kuru =vidhehi, he prANeza-he prANanAtha !, truTita chin hAra, payodharataTe = mama stanataTe, punaH = bhUyaH, yojaya = saMyojaya, iti = ittham, uktvA abhidhAya, tena=svAminA, tathA evaM = tena prakArega eva, uktA'nusAram eveti bhAvaH, spRSTA-tatatsthAneSu AmRSTA, jAtapulakA-saMjAtaromAJcA satI, punaH= bhUyaH, mohana = punarapi ratilIlayA paicityaM, prAptA = aasaaditvtii| atra svAminityAjJAkaraNAt iyamAkrAntanAyakA // 6 // teSIrA iti / te madhyApragalbhe, dhIrA, adhIrA dhIrA'dhIrA ceti SaDvidhe= SaTprakAre / madhyAdhIrAM lakSayati-priyamiti / madhyAdhIrA nAyikA, kRSA = krodhena nAyikAntarasamparkajJAnajaniteneti zeSaH / sotprAsabakroktyA = sotprAsayA ( ISaddhAsya. sahitayA ) vakroktyA ( kuTiloktyA ), priyaMkAnta, baheva = tApayet / / 61 // madhyAM dhIrAdhIrA lakSayati-madhyA dhIrA'dhIrA tu rudita: bathumocanaH, priya dhet| sundarIne ratikrIDAke anta meM patiko "he svAmin ! mere alakoMko phira sajAie, he bilAsazIla ! mere lalATameM tilaka lagA dIjie, he prANezvara ! mere stanataTameM hare hue hArako phira jor3a dIjie", aisA kahA taba patike isI taraha sparza karanese romAzayukta hokara vaha phira mohako prApta huii| mayA aura pragalbhA nAyikAke anya bhedoMko kahate haiM-madhyA aura pragalbhAke pIrA, adhIrA aura dhorA'SIrA isa prakAra cha: bheda hote haiN| unameM- madhyAdhIrA krodhase mandahAsyake sAtha kuTila uktise priyako santapta kregii|| 61 // dhIrAdhIrA rodanoMse aura adhIrA nAyikA kaThora vacanoMse priyako santapta kregii|'
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 sAhityadarpaNe tatra madhyA dhIrA yathA 'tadavitathamavAdIyanmama tvaM priyeti priyajanaparibhukaM yada dukUlaM dadhAnaH / madadhivasatimAgAH kAminAM maNDanamI vrajati hi saphalatvaM vallabhAlokanena / ' madhyeva dhIrAdhIrA yathA'bAle ! nAtha ! vimuzca mAnini ! ruSaM, roSAnmayA kiM kRtaM? __ khedo'smAsu, na me'parAdhyati bhavAn sarve'parAdhA mayi / madhyA'dhIrAM lakSayati-pradhoreti / madhyA'dhIrA; paruSoktibhiH-kaThoravacanaiH, priyaM dahet / madhyAM dhIrAmudAharati / tadavitathamiti / anyasyA lalanAyAH samAgamotsaraM tasyA dukUlaM paridhAya AgataM nAyakaM prati nAyikAyA vacanam / padyamidaM shishupaalvdhsthm| he nAtha ! tvaM mama priyA = vallabhA, iti yat avAdIH= tvamuktavAn, tad = vacanam avitayaM = satyam / yat = yasmAtkAraNAda, priyajanaparibhuktaM = vallabhAjanaparihita, dukUlaM = vastraM, dadhAnaH dhAraya san, madadhivasatimadvAsasthAnam, AgA=AgatavAn / hi= yasmAkAraNAda, kAminAM= vilAsinAM janAnAM, maNDanazrIH = laGkArazobhA, vallabhA''lokanena = priyA'valokanena, saphalatvaM = sAphalyaM, vrajati = prApnoti / atra sasmitakuTiloktyA nAyakasantApajananAdiyaM madhyA dhIrA "mAlinI vRttm"| madhyAmeva dhIrA'dhIrAmudAharati-bAle iti / lalanAntarAsaktanAyakasya nAyikAyAzcoktipratyuktirUpaM padyamidam / / nAyakaH sambodhayati-bAle iti |naayikaa uttarayati nAya iti / nAyakaH anuruNadi-he mAnini = he mAnavati !, ruSaM = kopaM vimukha parityaya / nAyikA pratyuttarayati / mayA, roSAta kopAt, ki, kRtaM vihitam / nAyakaH kathayati-asmAsu mayi, khedaH = viSAdaH, janita iti zeSaH, taba roSAnmayi viSAdo janita iti bhAvaH / nAyikA pratyuttarayati-bhavAn, me = mahyam, "krudhaduheAsUyA'rthAnAM yaM pratikopa" iti sampradAnatvAccaturSI na aparAdhyati aparAdhaM na karoti, pratyUta sarve = sakalAH unameM madhyAdhIrA--(he nAtha ! ) "tuma merI priyA ho" aisA jo Apane kahA, vaha saba hai, jisa kAraNase ki apanI praNayinI (merI sauta ) se upabhukta vastra pahanakara Apa mere pAsa Aye haiM / kAmuka janoMkI alaMkArazomA priyAke dekhane para ho jAtI hai| dhIrAdhIrA madhyA-yaha paca nAyaka aura nAyikAke prazna aura uttarake rUpameM haiN| nAyaka-bAle !, nAyikA-nAya !, nAyaka-hai mAna karanevAlI ! krodha chor3a do| nAyikA-maiMne krodhase kyA kiyA? nAyaka-tumane mujhameM kheda utpanna kara
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH tarika rodiSi gadgadena vacasA, kasyAprato rudyate, nanvenmama, kA tavAsmi 1 dayitA, nAsmItyato rudyate / / ' iyamevAdhIrA yathA 'sAdhaM manorathazataistava dhUta ! kAntA seva sthitA manasi kRtrimhaavrmyaa| asmAkamasti nahi kazcidihAvakAza stasmAtkRtaM crnnpaatviddmbnaabhiH||' aparAdhAH, mayi = vartanta iti zeSaH / nAyakaH pRcchati-tat = tahi, gadgadena = avyaktena, vacasA = vAkyena, ki = kimartha rodiSi = rodanaM karoSi, nAyikA-uttarasa yati-kasya, agrataH = purataH rudyate = rodanaM kriyate / nAyakaH kathayati-mama agrataH; etat = rodanaM, taveti zeSaH, tava = bhavataH kA asmi, iti patyulalanAntaravilasanakhinnAyA nAyikAyAH praznaH / nAyaka uttarayati-dayitA- priyA, tvaM mameti zeSaH / nAyikA kathayati-na asmi, tava priyeti zeSaH, ityataH, = hetoH, rudyate-rodanaM kriyte| atra uttarapradAnAnnAyikAyA dhIrAtvaM rodanAcca adhIrAtvaM tatra tatra pratIyate zArdUla vikrIDitaM vRttm| iyam eva = madhyA eva, adhiiraa| ___madhyAmadhIrAmudAharati / pAdapatitaM nAyakaM prati madhyAyA adhIrAyA uktiriyam he dhUrta = he pratAraNapara ! kRtrimahAvaramyA kRtrimaH ( kriyAnivRttaH asvAbhAvika iti mAvaH yo hAvaH ( bhAvavizeSaH ) tena ramyA ( manoharA ) sA eva-tvadIyA priyA eva, manorathazata: bahubhirabhilASaH, sAdhaM = samaM, tava = bhavataH, manasi = citte, sthitA vartamAnA, zeSa / iha = asmin tava manasIti bhAvaH / kazcit avakAzaH nivAsasthAnam, na asti, tasmAt - kAraNAt caraNapAtaviDambanAbhiH = pAdapatana. pratAraNAbhiH, kRtaM = paryAptaM, caraNApAtaviDambanAbhiH sAdhyaM nAstIti bhAvaH / atra vasantatilakA vRttam / atra paruSoktimi yakasantApanAta iyamadhIrA mdhyaa| diyA / nAyikA--Apane merA aparAdha nahIM kiyaa| saba aparAdha mere hI haiM / nAyakataba kyoM gadagada svarase ro rahI ho? nAyikA maiM kisake sAmane ro rahI hU~? nAyakayaha mere sAmane hI to ro rahI ho| nAyikA-maiM ApakI kauna hU~? nAyaka-tuma priyA ho| nAyikA- maiM ApakI priyA nahIM hU~, isI kAraNase ro rahI huuN| adhIrA madhyA-he dhUrta ! saikar3oM manoraSoMke sAtha banAvaTI bhAvavizeSase sundarI vahI priyA tumhAre manameM raha rahI hai / yahAM hamArA kucha bhI sthAna nahIM hai, isalie pairoMpara par3anekI viDambanAoMkI kucha jarUrata nahIM hai|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 sAhityadarpaNe pragalbhA yAda dhIrA syAcchanakApAkRtistadA / / 62 / / udAste surate tatra darzayantyAdarAn bahiH / tatra priye| yathA-'ekatrAsanasaMsthitiH parihatA pratyudgamAd dUrata stAmbalAnayanacchalena rabhasAzleSo'pi sNvidhintH| AlApo'pi na mizritaH parijanaM vyApArayantyAntike kAntaM pratyupacAratazcaturayA kopaH kRtArthIkRtaH / / ' dhIrAdhIrA tu sAlluNThabhASitaiH khedayatyamum / / 63 / / pragalbhAM dhIrAM lakSayati pragalbheti / pragalbhA nAyikA yadi dhIrA syAt tadA channakopAkRtiHchanA (pracchannA ) kopAkRtiH ( krodhAkAraH ) yasyAH sA, tatranAyake, bahiH Adara darzayantI, surate = ratikrIDAyAma, udAste = udAsInA bhavati / / 62 // pragalmAM dhIrAmudAharati-ekatreti / pragalmA dhIga AyAntaM kAntaM dRSTvA dUrataH = viprakRSTapradezAta, pratyudgamAva-pratyudgarma vidhAya, lyablope paJcamI / ekatraekasmin sthAne, AsanasthitiH = upavezanasambandhaH, parihatA=parityaktA / tAmbUkAnayanacchalena = tAmbUlasya ( nAgavallIdalasya ) Anayanam ( AharaNam ) tasya chalena (ketavena), ramasa:azleSo'pi = harSAliGganam api, savidhinataH = samyaka pratibaddhaH / antike = samIpe, kAntasyeti zeSaH / parijanaM = sakhojana, vyApArayantyA niyojayantyA, kAryavizeSa iti zeSaH / mAlApA'pi = nAmASaNam api, na mizritaH= uttareNa yukto na kRtaH / itya ca caturayAcAturyayuktayA nAyikayA, kAntaM prati = nAyakaM prati, pramadA'ntarAsaktamiti zeSa / upacArataH = kRtrimaprItihetuvyApArebhyaH / , kopaH = kodhaH, kRtArthIkRtaH - saphalIkRta: saMbhogapratirodha: kopaphalam / tanava kAnto vazIkRta iti bhAvaH / tathA ceyaM dhaurA pragalbhA / zArdUlavikrIDitaM vRttam / / dhIrAdhIrAM lakSayati-pIrA'dhoreti / pramamA dhIrAdhIrA su, sollunchabhASitaH = ApAtamadhuraiH kaTumASaNaH, amumAyakaM, khedayat khedayuktaM kuryAt / / bIrA pragalbhA-ho to krodhake AkArako chipAtI huI / / 62 / / bAharase priyameM Adara dikhAkara rotakrIDAmeM udAsIna hotI hai| jaise-caturA (nAyikA ) ne priyako Ate hue dekhakara dUrase hI bagavAnI kara unake sAtha eka hI AsanameM sthitikA parihAra kiyA, pAna lAneke chalase harSapUrvaka mAliGganameM bhI vighna ddaalaa| pAsa hI sakhIjanako kAmameM lagAtI huI usane paraspara bAta bhI nahIM milAI, priyake prati satkArake bahAnese apane krodhako saphala banA ddaalaa| ghorA'dhIrA pragalbhA-dhIrAdhIrA pragalbhA madhura upAlambhoM ( uThAhanoM ) 8 nAyakako khinna banAtI hai / / 63 / /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 44 amuM nAyakam / yathA mama 'analaskRto'pi sundara ! harasi mano meM yataH prasamam / kiM punaralaSkRtastvaM samprati nkhrjhtaistsyaaH||' tajayettADayedanyA anyA adhIrA / yathA-'zoNaM vIkSya mukham' ityatra (72 pR0)| patra ca sarvatra 'ruSA' ityanuvartate / -pratyekaM tA api dvidhA / kaniSThajyeSTharUpatvAnAyakapraNayaM / prati // 64 // tA anantaroktAH SaDabhedA naayikaaH| dhIrA'dhIrA pragalbhAmugaharati-manalaskRta iti / he sundara = he manorama :, analakRto'pi = alaGkArarahito'pi, yataH = yasmAtkAraNAda, me= mama, manaH%= cittaM, prasabhaM = haThAt, harasi = AkarSasi, ataH samprati = adhunA, tasyAH = upanAyikAyAH, nakharakSataiH = nakhakSatacihnaH, ramaNasamayakRtariti zeSaH, alataH = bhUSitaH sana, kiM punaH = kiM vaktavyam / AryA vattam / / 63 // adhIrAM pragalbhAM lakSayati-tajayaditi / anyA = adhIrA pragalbhA, varjayeta= bharsayet, sADayet = praharet. nAyakamiti zeSaH / ___ adhIrAM pragalbhAmudAharati-'zoNAM vIkSya mukham" ityatra / (pR072) / atra nAyaka pratipAdaprahArAdiyaM nAyikA adhIrApragalamA / yatraeSu, sarvatra sarveSu sthaleSu, dhIrA:dhIrAdInAM kAryeSu lakSaNeSu ca "ruSA" (kopena ) ityanuvartate / punaH-SaDbhedA nAyikA dvidhA vibhajate-pratyakamiti / tA:=pUrvoktA dhIga, adhIrA dhIrA'dhIrA ceti vidhyAt madhyapragalbhayoH SaDvidhA nAyikA, api nAyaka. praNayaM prati = nAyakA'nurAgaM prati, kaniSThajyeSTharUpatvAta = alpAdhikasvarUpatvAta punadvidhA / / 64 // jaise ki-he sundara ! jo Apa alaGkArake binA bhI mere manako AiSTa karate haiM, usa ( nAyikA arthAt merI sota) ke nakhakSatoMse alakata haiM to phira kNa kahanA hai ? adhIrA pragalbhA yaha tarjana aura tADana karatI hai| jaise-"zoNaM vIkSya mukham" (pR.72 ) sarvatra "priyaM sotprAsavakrovaktA." ityAdi kArikAse "uSA" ( krodhase ) isa padakI anuvRtti hotI hai| abhI kahI gaI ye chahoM nAyikAeM nAyakake premameM nyUna aura adhika honese do do bhedoMbAlI hotI haiM / / 64 // 10 sA0
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe - payA'dRSTavakAsanasaMsthite priyatame pazcAdupetyAdarA dekasyA nayane pidhAya vihitkriiddaanubndhcchlH| IpadvakritakandharaH sapukhakaH premollasanmAnasA mantahasilasatkapolaphalakAM dhUrtA'parAM cumbati / / madhyApragalbhayomadAstasmAd dvAdaza - kIrtitAH / mugdhA tvekara, tena syuH strIyAmedAtraya daza // 65 // jyeSTha kaniSThA nAyikAmudAharati-paSTaveti / dhUrtaH = nAyakaH, ekA'sanasaMsthite = ekAsanopaviSTe, priyatame = vallabhatame, palyo, ityarthaH, dRSTvA = ava. lokya, bAvarAva saMmAnAda, ubhayatra bAkSiNyavazAta AdaraM vidhAya, lyablope paJcamI / pasAta pRSThataH, upesya = bAvatya, vihitakrIDA'nubandhacchalaH = vihitaM (kRtam ) krImayAm (khelAyAm ) anubandhaH (ArambhaH) eva chalam (kapaTam ) yena saH / ekasyAH paramyA, syane = netre, pidhAya = apidhAya; pANibhyAmAcchAti bhAvaH / ISatakitakanvara - pada ( stokaM yathA syAttathA ) vakritA (vakrIkRtA) kandharA (pIvA) yena sH| sapulakaH ( saromAsaH) san, premollasanmAnasA = premNA (praNayena hetunA ) ullasa (hRSyat) mAnasaM (cittam ) yasyAH, tAm / tathA ca antahasikasakapolaphalakAm antaH (abhyantare ) hAsena (hAsyena ) * lasatI (bopyamAne ) kapolaphalake (gaNaspaleM ) yasyAH, tAm, aparAm =anyAM priyatarA, patnI, mumbati vaktasaMyogaM karoti / zArdUlavikrIDitaM vRttam / satra dhUrtana kAntena pasyA nayane apihite, sA kaniSThA, cumbanasyA'prApteH / yA cumbitA sA jyeSThA, adhikasammAnAviti spaSTam // 14 // vIyAmevAnsAlayati-madhyapragalbhayoriti / tasmAt = kAraNAda, madhyApragalbhayoH bAdaza mevAH prakIrtitAH / dhIrA, adhIrA dhIrA'dhIreti bhedaiH madhyA pragalbhA ca parabhedAH / tatrApi jyeSThA kaniSTheti bhedAyAt 6x2-dvAdazabhedAH, mugdhA nAyikA tu ekaMva, itvaM samaSTyA svIyAmAstrayodaza mevA bodavyAH // 65 // se ki-dhUrta nAyaka eka bAsanapara baiThI haI donoM priyAoM ko dekhakara pIchese Akara madarase krogake chalase eka priyAkI A~khoMko muMdakara gardanako kucha Ter3ho kara romAsayukta hokara premase prasanna vittavAlI tathA antaHkaraNameM hesanese sthUla polIsa yukta dUsarI mAyikAko cUma letA hai| kAra madhyA aura pragalbhAke bAraha bheda kahe gaye haiM, aura mugdhAkA eka beha, sadaraha svIyA nAyikAke teraha bheda ho gaye haiM / / 65 //
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 147 parakIyA dvidhA proktA paroDhA kanyakA tathA / tatra yAtrAdiniratA'nyoDhA kulaTA galitatrapA / / 66 / / yathA'svAmI niHzvasite'pyasUyati, manojighraH sapatnIjanaH, ___ zvazruriGgitadaivataM, nayanayorIhAliho yAtaraH / tadUrAdayamaJjaliH, kimadhunA hagbhaGgibhAvena te, vaidagdhImadhuraprabandharasika! vyartho'yamatra zramaH // ' parakIyAM vibhajati-parakIyeti / paroDhA = pareNa UThA (vivAhitA) kanyakA ceti paroyA nAyikA dvividhaa| paroDhAM lakSayati-yAtrAvinirateti / yAtrAdiniratA = utsavAdivilokanatatparA, kulaTA = paramartRgAmini, galitatrapA = nilaMjjA, sA anyoDhA = anyena UDhA. paroDhA bhavatIti bhAvaH / / 66 / / parakIyAmudAharati-svAmIti / upanAyakaM prati paroDhAyA uktiriyam svAmI-bhartA, pariNeteti bhAvaH / niHzvasite. api = niHzvAsakaraNe api / asUyatidoSAnAviSkaroti, mAnasavyabhicAramAzaGkata iti bhAvaH / sapatnIjanaH = ekabhartR. kAjanaH, manojighraH = cittAghrAtA, mama parapuruSaviSaye mAnasamanuminotIti bhAvaH / "manojighra" ityatra mano jighrati iti "pAghrAmAdheDadazaHzaH" iti zapratyayaH / zvazraHbhartRjananI, iGgitadaivatam = iGgitasya ( istAdiceSTAdeH ) daivatam ( devatA, iGgitAszikSeti bhAvaH ) / yAtaraH = pati bhrAtRpatnyaH, nayanayoH netrayoH, IhAlihaH = ceSTA'numApikAH, tat-tasmAtkAraNAt, dUrAta-viprakRSTapradezAt eva, ayamaJjali:=sampuTitakaradvayaM, mayA samarmyata iti zeSaH / adhunA = samprati, te = tava, dRgaGgimAvena = netra. vicchityabhiprAyeNa, metrasaGketavyApAreNeti bhAvaH kiM =fka phalam ? ataH he vaidagdhImadhuraprabandharasika = vaidagdhyA ( rasikatvena ) yaH madhuraH ( manoharaH ) prabandhaH (vyApAraH) tatra rasikaH ( anurAgI), tatsambuddhI, atra = asminsthAne, dhamaH = parizramaH, parakIyAke do bheda hote haiM-paroDhA (vivAhitA ) aura kanyA / yAtrA AdimeM tatpara aura lajjAse hIna kulaTAko anyotA vA paroThA kahate haiM / / 66 // paroDhAkA udAharaNa-svAmI sAMsa lenemeM bhI IrSyA karate haiM, sapatnI (sauta) manakoM sUghatI hai arthAt abhiprAyako bhAMpaneke lie koziza karatI hai / sAsa abhiprAya jAnaneke lie devatA hai jeThaniyAM aura degarAniyAM ceSTAko cATatI haiM arthAt merI ceSTAkA anumAna karatI rahatI haiM, isalie maiM dUrase hI ajali jor3atI hUM, rasikatAse
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 sAhityadarpaNe atra hi mama pariNetA'nnAcchAdanAdidAtRtayA svAbhyeva na tu vallabhaH / tvaM tu vaidagdhImadhuraprabandharasikatayA mama vallabho'sItyAdivyaGgayAthavazAdasyAH paranAyakaviSayA ratiH pratIyate / kanyA tvajAtopayamA salajA navayauvanA / ... asyAzca pitrAdyAyattatvAtparakIyAtvam / yathA mAlatImAdhabAdau maaltyaadiH| dhIrA kalApragalbhA syAzyA saamaanynaayikaa|| 67 // . samAgamasaMketAtmaka iti bhAvaH, vyatvadIya iti zeSaH / vyarthaH = niSphalaH, tvadIyamabhilASaM pUrayitumasamarthA'smIti bhAvaH / stoka vivRNoti-patreti / atra = iha, sthAne, pariNetA = vivAha kartA, annAcchAdanAdidAtRtayA = bhAjanavastrAdivitarakatvena, svAmI eva = bhartA eva, na tu vallabhaH = priyaH, etadvaiparItyena tvaM tu vaidagdhImadhuraprabandharasikatayA = rasikatAmanoharavyApArA'nurAgitayA, vallabho'si ityAdi vyaGgayArthavazAt = vyaJjanAvRtipratipAdyArthavazAt, asyAH = vaktryAH , paranAyakaviSayA = parapuruSaviSayA, ratiH = anurAgaH, pratIyate = jJAyate // 66 // . kanyA lakSayati-kanyeti / ajAtopayamA = anivattavivAhA, salajjA = vIDAyuktA, navayovanA-pratyagratAruNyA, etAdRzaH nyArUpA parakIyA nAyikA bhavati / asyAzca = kanyAyA'zca, pitrAdyAyattatvAt, janakAdyadhInatvAta, Adipadena mAtRbhrAtrAdInAM parigrahaH, parakIyAtvam / sAdhAraNA nAyikA lakSayati-dhIreti / dhIrA = viduSI, suratapaNDiteti bhAvaH / kalApragalbhA = kalAsu ( nRtyagItavAditrAdiSu ) pragalbhA ( pratimA'nvitA ), vezyA = vArastrI, sAmAnyanAyikA = sAdhAraNA nAyikA bhavati / / 67 // madhura kriyAmeM he anurAgavAle Apake netroM ke saketase kyA hotA hai ? yahA~para ApakA yaha parizrama vyartha ( bekAra ) hai| . yahA~para mujhase vivAha karanevAle anna aura vastra Adiko denese kevala svAmI haiM priya nahIM hai, tuma to rasikatAse madhura kriyA meM anurAgI honese mere priya ho ityAdi . vyaGgaya arthake kAraNa isa vaktrIko parapuruSameM ratikI pratIti hotI hai / kanyA-jisakA vivAha nahIM huA hai, lajjA aura nUtana tAruNyase yukta aisI nAyikAko "kanyA" kahate hai / yaha pitA AdikI adhIna honese "parakIyA" haiN| jaise mAlatImAdhava AdimeM mAlatI Adi / ... sAdhAraNA ( vezyA)-dhairyavAlI nRtyagIta Adi kalAoM meM pravINa vezyAko "sAdhAraNA" nAyikA kahate haiM / / 67 / /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 149 niguNAnapi na dRSTi na rajyati guNijvapi / vittamAnaM samAlokya sA rAga darzayebahiH // 6 // kAmamaGgIkRtamapi parikSINadhanaM naram / mAtrA niHsArayedeSA punaHsaMdhAnakAjhyA // 69 // taskarAH paNDakA mUrkhAH sukhaprAptadhanAstathA / liGginazchannakAmAyA asyAH prAyeNa ballabhAH / / 70 / / sAmAnyanAyikA ( vezyAm ) vazeSataH paricAyayati nirguNAniti / sA ca= sAmAnyanAyikA ( vezyA ), nirguNAnapi puruSAm, na dveSTi-tatra dveSaM na karoti , guNiSu api, saguNeSu api puruSeSu, na rajyati = anuraktA na bhavati / sA, vittamAtraM = dhanamAtraM, kAmukapuruSasyeti zeSaH / samAlokya dRSTvA, bahiH = kRtrimarUpam iti bhAvaH; rAgam anurAgaM, darzayet, na tu antaHsthitaM iti zeSaH / / 68 // eSA = sAmAnyanAyikA, kAmam = atyartham, aGgIkRtam api = priyatvena svIkRtam api, parikSINadhanaM = naSTadravyaM, naraM = kAmukajanaM, punaH = bhUyaH, sandhAnakAGkSayA samAgamecchayA, dhanArjanArthamiti zeSaH / mAtrA jananyA zambhalyA, niSkAra' sayet-nirAkuryAd, punardhanasaMyoge sati mAtaraM dUSayitvA parigrAhayitumiti bhAvaH // 69: sAmAnyanAyikAyA vallabhAnuddizati-taskarA iti / taskarAH = caurAH, paNDakAH = vAtapANDvAdayaH, vastuta:-paNDakA ityatra paNDA eva paNDakA:, svA'rthe kan / "tRtIyAprakRtiH SaNDhaH klIba: paNDo napuMsake" itya naraH / paNDakAH = napuMsakAH, vAtapaNDakA: vAtena ( rogavizeSeNa ) paNDrakAH ( napuMsakAH / "paNDrakAH" iti pAThAntarasvIkAre tasya prayogo nopalabhyate / mUrkhA: ajJAH, sukhaprAptadhanAH-sukhena ( anAyAsena ) prApta ! labdham ) dhanaM (dravyam ) yaste, pitrAjitadhanasapanAH, duHkhAjitadhanasya vyayitumazakyatvAditi bhAvaH / liGginaH = liGgam (cihnam ) sti yeSAM te; tApasabrahmacAryAdivezadhAriNaH / channakAmAdyAH channaH ( pracchannaH ) kAmaH ( madanAvezaH ) yeSAM te, athavA channaM kAmayante iti, karmaNyaN / te AdyA yeSAM te| pracchannakAmA janAH vaha nirguNoM se bhI dveSa nahIM karatI hai guNiyoM meM bhI anurakta nahIM hotI hai kevala dhanako dekhakara bAhara anurAga dikhAtI hai // 68 / / acchI tarahase aGgIkRta puruSakobhI dhanase kSINa honepara phira samAgamakI icchAse apanI mAtAke dvArA nikalavAtI hai // 69 / / ___ cora, paNDaka ( vAtapANDurogavAle vA napuMsaka ), mUrkha, jinase anAyAsa hI dhana prApta ho sake vaise puruSa, tapasvI aura brahmacArI Adike veSa lenevAle, jinakA kAmAveza
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 sAhityadarpaNe eSApi madanAyatA kvApi satyAnurAgiNI / raktAyAM vA viraktAyAM ratamasyAM sudurlabham / / 71 / / paNDako pAtapANDvAdiH / channaM pracchannaM ye kAmayante te chanakAmAH / tatra rAgahInA yathA laTakamelakAdau mdnmnyjryaadiH| raktA yathA mRcchakaTikAdau vsntsenaadiH| punazcaavasthAbhibhavantyaSTAvetAH SoDazameditAH / svAdhInamata kA tadvatkhaNDitA'thAbhisArikA / / 72 / / S svakAmAvezagopanA'rtha bahu bitaranti, ete canA masyAH = vezyAyAH, prAyeNa = prAyazaH, vallabhAH= priyAH / / 70 // eSA api = vezyA api, kvA'pi-kutracitpuruSe, satyA'nurAgiNI = yathArtha. rUpeNa praNayazIlA bhavati / raktAyAm = anuraktAyAM, viraktAyAm = aparaktAyAM vA, asyAM = vezyAyAM, gtaM = ramaNaM, sudurlabham = atizayadRSprApyaM, bhavati / vivRNoti. rAgahInA = viraktA, yathA laTakamelakAdo madanamaryAdiH / raktA = anuraktA, yathA mRcchakaTikAdo vasantasenAdiH / / 71 // punarbhadA'NTakamuddizati-avasthAbhiriti / SoDazabheditA: strIyAH trayodaza, parakIye hai, sAdhAraNA ekA iti SoDazabhedayuktAH, etAH = nAyikA, avasthAbhiH = dazAbhiH punaraSTI bhavanti / parigaNayati-svAdhInabhartaketi / svAdhIno bhartA yasyAH sA, "naghatazce" ti kap / paNitA, abhisaarikaa-||72|| pracchanna hai athavA guptarUpase cAhanevAle ityAdi puruSa prAyaH ( akasara) isake pyAre hote haiM // 7 // yaha ( sAdhAraNa strI) bhI kisI puruSa meM sacce anurAgavAlI hotI hai yaha (sAdhAraNA) anurakta ho vA virakta ho isameM rati atyanta durlabha hai // 71 // rAgahIna sAdhAraNA jase- laTakamelaka Adime madanamajarI Adi / anurakta sAdhAraNA jaise- mRcchakaTika AdimeM vasantasenA Adi / anya bheda kahate haiM:-solaha bhedoMvAlI ye nAyikAeM avasyAoMse phira pATha prakArakI hotI haiM / jaise ki-svAdhInabhartRkA, khaNDitA, abhisArikA / 100
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH kalahAntaritA vipralabdhA proSitabhartRkA / anyA vAsakasajA syAdvirahotkaNThitA tathA // 73 // tatra kAnto ratiguNAkRSTo na jahAti yadantikam / vicitravibhramAsaktA sA syAtkhAdhInabhartRkA / / 74 / / yathA-- 'asmAkaM sakhi vAsasI - ' ( 72 pR0 ) / ityAdi / pArzvameti priyo yasyA anyasaMyogacihnitaH / sA khaNDiteti kathitA dhIrerIyakaSAyitA / / 75 / / 151 kalahAntaritA kalahena antaritA ( vyavahitA .) kAnteneti zeSaH, vipralabdhA = vakhitA, kAnteneti zeSaH / proSitabhartRkA = proSitaH ( pravAsa uSitaH) bhartA ( priyaH ) yasyAH sA, samAsAntaH kap / vAsakasajjA = vAsakaM (vastram ) tena saMjJA ( saMnaddhA ) / virahotkaNThitA = viraheNa ( priyaviyogena) utkaNThitA ( utsukA) / / 73 / / svAdhInabhartRkA lakSayati- kAnta iti / ratiguNA''kRSTaH raviguNena ( anurAgaguNena ) AkRSTaH ( jAtAkarSaNaH ), kAntaH = vallabhaH, yadantikaM = yasyAH ( nAyikAyA: ) antikaM ( samIpam ), na jahAti = na tyajati / vicitravibhramA''saktA = anekavilAsa saktiyuktA sA = tAdRzI nAyikA, svA'dhInabhartRkA syAt / udAharati - " asmAkaM sakhi vAsasI" ( pR072 ) // 74 // khaNDitAM lakSayati- pArzvamiti / anyasaMyogacihnitaH = anyasyAH ( nAyikAyAH ) saMyoga: ( saMyojanam), tena cihnitaH (nakhadazanakSa tAci hrayuktaH ); kAntaH priyaH yasthA: = nAyikAyAH, pArzva = nikaTam eti = Agacchati, IrSyAkaSAyitA = IyA ( asUyayA ) kakSA pitA ( kaluSitacittA ), sA= nAyikA, dhIraiH = vidvadbhiH, khaNDiteti kathitA = abhihitA // 78 // kalahAntaritA, vipralabdhA, prASitabhartRkA, vAsakasajjA aura virahI skaNThitA / / 73 / / - sthAna kA anurAga guNase AkRSTa priya jisakA sAmIpya nahIM chor3atA hai, vicitra vilAsavAlI usako "svAdhInabhartRkA" kahate haiM // 74 // jaise - "asmAkaM sakhi ! vAsasI" pR0 72 / khaNDitA - dUsarI strIke saMyogase cihnita priya jisake pAsa jAtA hai| IrSyAi kaluSita cittavAlI usako vidvAn "khaNDitA" kahate haiM / / 75 / /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 sAhityadarpaNe yathA-'tadavitathamavAdI:-' (85 pR0)| ityAdi / abhisArayate kAntaM yA manmathavazaMvadA / khayaM vAbhisaratyeSA dhIrairuktAbhisArikA / / 76 // kramAdyathA na ca me'vagacchati yathA laghutAM, karuNAM yathA ca kurute sa mayi / . nipuNaM tathainamabhigamyaM vaderabhidUti kAciditi sNdidishe|| 'urikSaptaM karakaNadvayamidaM, baddhA dRDhaM mekhalA, yatnena pratipAditA mukhryomnyjiiryormuktaa| . khaNDitAyA udAharaNaM-"tadavitathamavAdIH" ityAdi (pR0 85 ) / / 7 / / abhisArikA lamayati-prabhisArayata iti / manmathavazaMva -manmathasya (kAmasya) vazaMvadA ( vazyA ) satI, yA nAyikA, kAntaM priyam, abhisArayate-dUtyAdimukhAskutracitsthAne prApayati, vA athavA, svayam AtmanA, abhisarati = kAntasamIpaM gacchati, eSA = iyaM nAyikA, dhIraH=vidvadbhiH, abhisArikA, uktA = kathitA // 76 // kAntamabhisArayantyA nAyikAyA udAharaNaM-na ceti / ( he dUti = he sandeza hare ! ) saH = matpriyaH, yathA = yena prakAreNa, me = mama, laghutAM = lAghavaM, na ava. gacchati = na jAnAti, e ca yathA, mayi = viSaye, kaNAm = anukampA, kurute - vidadhAti / enaM =taM kAntam, abhigamya-= sammukhaM gatvA, nipuNaM = kuzalaM, tathA = tena prakAreNa, vadeH = bahi, iti kAcina = abhisArikA, abhidUti = dUtI lakSyIkRtya, saMdidize = sandiSTavatI, kAntamabhisArayantIyaM prayamA'bhisArikA / svayamabhisarantyA udAharaNamAha-utkSiptamiti / abhisArikA svasakhIM kathayati-he priyasakhi ! idaM karakaGkaNadvayaMpANivalayadvitayam, urikSapta maNibandhA. dUdhvaM nyastam, zabdanivAraNArthamiti bhAvaH / evaM paratrA'pi / mekhalA ca = nAnAvidha. ratnakhacitA kAJcI ca, daDha = gADhaM, baddhA nddhaa| mukharayoH = zabdAyamAnayoH, maJjIrayoH= nupurayoH, mUkatA = niHzabdatA, yatnena=prayAsena, pratipAditA sampAditA / jaise-"tadavisathamavAdI: ( pR. 85 ) / ityAdi / abhisArikA-kAmake vazameM rahanevAlI jo priyako saMketa sthala meM bulAtI hai vA svayam usake pAsa jAtI hai, use vidvAn "prabhisArikA" kahate haiM / / 76 // priyako bulAnevAlI prabhisArikA-"jisa tarahase ve merI laghutAko na samajheM aura mere Upara dayA kareM, usake pAsa jAkara acchI tarahase kaho" isa prakAra kisI nAyikAne dUtIko sandeza diyaa| priyake pAsa svayam jAnevAlI mabhisArikA-ina donoM karakaGkaNoMko maiMne maNibandhoMke Upara rakkhA, mekhalA (karadhanI ) ko majabUtIke sAtha bAMdhA, zana.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 153 - Arabdhe ramasAnmayA priyasakhi ! kroDAbhisArotsave, caNDAlastimirAvaguNThanapaTakSepaM vidhatte vidhuH|' saMlInA sveSu gAtreSu mUkIkRtavibhUSaNA / * avaguNThanasaMcItA kulajA'bhisaredyadi / / 77 / / vicitrojjvalaveSA tu raNannUpurakaGkaNA / pramodasmeravadanA syAdvezyA'bhisaredyAdi / / 78 || - madamkhalitamalAgA vibhramotphullalocanA / anantaraM ca kAntasamAgamasamaye iti zeSaH, mayA, krIDA'bhisArotsave = krIDArtham, (vihArA'rtham ) abhisArotsave ( abhisaraNarUpakSaNe ), ramasAt -vegAvarSAdvA, mArabdhe= prakrAnte sati, caNDAlaH = caNDAlasamaH, krUra iti bhAvaH / vidhuH = candraH, timirA'. vaguNThanapaTakSepaM = timiram ( andhakAraH ) eva avaguNThanapaTa: ( AvaraNavastram ), tasya kSepam (apasAraNam), vidhatte kurute, candrodayena abhisArasya naSphalyaM jAtamiti bhAvaH / svayamabhisaraNAt iyaM dvitIyA'bhisArikA / zArdUlavikrIDitaM vRttam / / 76 // kulajAyA abhisArikAyA abhisaraNaprakAramAha saMloneti / kulajA-kulInA abhiH sArikA, abhisareta yadi abhisaraNaM kuryAccet, sveSu-AtmIyeSu, gAtreSuH aGgeSu, lakSaNayA eSo'rthaH / saMlInA-saMzliSTA, atIvasakuciteti bhAvaH / mUkIkRta vibhUSaNAH-ni.zabdIkRtA'laGkAra, evaM, ca avaguNThanasaMvItA AvaraNavastrapariveSTinA, bhavatIti bhaavH||77|| vezyAyA aprisArikAyA abhisaraNaprakAramAha-vicitroujvalavezeti / vezyA vArastrI abhisArikA, abhisaret yadi, tadA vicitrojjvalavezA = vicitra: ( anekavarNaH ) ujjvala: ( svacchaH ) vezaH ( nepathyam) yasyAH sA, tathA ca pramodasmeravadanApramodena ( harSeNa ) smeraM ( vikasitam ) vadanaM ( mukham ) yasyAH sA, etA- , dazI syAt, janamanomohanA'rthamiti zeSaH // 7 // preSyAH ( bhRtyAyAH) abhisArikAyA abhisaraNaprakAramAha maveti / preSyA= bhRtyA abhisArikA abhisaret yadi tadA madaskhalinasaMlApA-madena (madanamadena) skhalitaHkaranevAle naputroM ko yatnapUrvaka zabdahIna banAyA, isaprakAra vegase krIDAke lie abhisAra. ke utsavakA prAraMbha karanepara caNDAla candra andhakArarUpa AvaraNavastrako haTA rahA hai / 76 / kulIna strI abhisAra karegI to apane zarIrake avayavoMmeM sikur3akara bhUSaNoMko zabdahIna banAkara dhUghaTa kAr3hegI / / 77 / / / vezNa abhisAra karegI to vicitra aura ujjvala veSako dhAraNa kara napura aura karaNoMko bajAtI huI harSase vikasita mukhavAlI hogI / / 7 / / bhRtyA ( naukarAnI ) abhisAra karegI to madase vikRta bAtacIta karatI huI
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe AviddhagAMtasaMcArA syAtpradhyAbhisaredyadi // 79 // tatrAdye 'urikSaptam' ityAdi (91 pR0)| anyayoH UhyamudAharaNam / prasaGgAdabhisArasthAnAni kathyante kSetraM vATI bhagnadevAlayAM dUtIgRhaM vanam / mAlApazcaH zmazAnaM ca nadyAdInAM taTI tathA // 8 // evaM kRtAbhisArANAM puzcalInAM vinodane ; sthAnAnyaSTau tathA vAntacchanne kutracidAzraye // 81 / / (vikRtaH ) salApaH (mithAbhASaNam ) yasyAH sA / vibhramotphullalocanA = vighrameNa (vilAsena ) utphulle (vikasite ) locane ( nayane ) yasyAH sA / tathA ca AvidyaH gatisabArA = AvidaH (skhalitaH) gatisaJcAraH (gamanavyApAraH) yasyAH sA, tAdRzI syAt // 79 // tatra teSu, abhisaraNabhedeSvityathaH / mAye =kulajA'bhisaraNe, utkSiptam ityAdi (91 pR.) / anyayo.-anantaravatinyoH vezyAprezyayoriti bhAvaH udAharaNam, UhyamtakanIyam / __ abhisArasthAnAni yathA-- kSetramiti / kSetra = kedAraH, vATI - gRhodyAnam / bhagnadevA''layaH = jINadevamandirana, dUtIgRhaM = zambhalIgeham / vanam = araNyam, mAlApazcaH puSpodyAnaM mAlAnA (puSpamAlAnAm ) paJcaH (vyaktIkaraNam ) yasmin iti vyadhikaraNabahuvrIhiH / atha vA mAlApa ca / mA (na) AlApaH (AbhASaNam ) yasmina tata mA''lApaM = nirjanasthAnamiti bhAvaH / zmazAnaM = pitRvanam, nadyAdInAM taTIM = taTam // 80 // evaM kRtA'bhisArANAM = vihita 'bhisArANAM, puMzcalInA-kulaTAnA, vinodanemanomodane, aSTau sthAnAni, "sthAna nyaSTo pravadati muniH puMdhalInAM vinoda" ityukteranu, sArAjjJAtavyAni / evaM ca dhvAntAcchanne = andhakArAvate, kucid Azrame sthAne'pi puMzcalInAM vinodana bhavatIti bhAvaH / / 81 // vilAsase vikasita netroMvAlI hokara ruka ruka kara clegii||79|| - kulIna prabhisArikAkA udAharaNa-"utkSiptam" (pR0 91) / vezyA aura bhRtyA abhisArikAoMkA udAharaNoMkA kaha kreN| prasaGgase abhisAra ke sthAnoM ko kahate haiM-kheta, gharakA bagIcA, jIrNa devamandira, dUtIkA ghara, vana, nirjanasthAna, zmazAna, nadI mAdikA kinArA // 50 // isaprakAra abhisAra karanevAlI kulaTAoMke ye ATha sthAna, andhakArase mAvRta koI anya sthAna bhI hote haiM // 1 //
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH cATukAramapi prANanAthaM roSAdapAsya yA / pazcAttApamavApnoti kalahAntaritA tu sA / / 82 // yathA mama tAtapAdAnAm -- 'no cATuzravaNaM kRtaM na ca dRzA hAro'ntike vIkSitaH, kAntasya priyahetavo nijasakhIvAco'pi dUrIkRtAH / pAdAnte vinipatya tatkSaNamasau gacchanmayA mUDhayA pANibhyAmavarudhya hantaM ! sahasA kaNThe kathaM nApitaH // ' atha prasaGgapatitAM kalahA'ntaritAM lakSayati-cATukAramiti ! yA = nAyikA, cATukAramapi priyavAkyena anunayazIlamapi / prANanAthaM = priyaM, roSAt = krodhAddhetoH ayAsma = bahiSkRtya, anantaraM pazcAttApam = anutApam avApnoti, sA kalahAntaritA bodhyA / / 82 / / = kalahAntaritA mudAharati-no cATuzravaNamiti / anunayantaM priyaM pratya pazcAdanutaptAyAH kalahAntaritAyA nAyikAyA uktiriyam / cATuzravaNaM = kAntasya priyavacanAkarNanaM, no kRtaM = na vihitam / antike = nikaTe hAraH = - priyeNA'nunayArtha samamANA muktAvalI, dRNA = dRSyA, na vIkSitaH = nA'valokitaH / tathA ca kAntasya = priyasya, priyahetava: - abhISTakAraNabhUtAH, nijasakhIvAco'pi svasahacarovacanAnyapi, dUrIkRtAH = parityaktAH kiMbahunA aso = kAntaH pAdA'nte = caraNaprAnte, anuna-: yArthamiti zeSaH / nitya saprApya, tatkSaNaM = tatkAlameva, gacchan = nairAzyena dUraM vrajannapi mUDhadA prAptamohayA, krodhavazAditi zeSaH / mayA, pANibhyAM karAbhyAm, avarudhya nirudhya, sahasA = atarkita eva kaNThe = tasya gale, kathaM = kena prakAreNa, na arpitaH na samarpitaH pratyanunayArthaM kAntasya kaNThe mayA pANiH kathaM na nihita iti bhAvaH / anunayantaM kAntaM bahiSkRtya anutapteyaM nAyikA kalahAntaritA / / 62 / == = 155 = = = 'kalahAntaritA - jo khuzAmada karanevAle prANanAthako bhI krodha se pahale ThukarAkara pIche pachatAtI hai use "kalahAntaritA" kahate haiM / 82 // isake udAharaNa meM apane pitAjIkA padya dete haiM maiMne apane priyake priyavacanako bhI nahIM sunA, nikaTa sthita hArako bhI nahIM dekhA, priyake prItisampAdanakI hetubhUta priyasakhI ke vacanoMkoM bhI ThukarA diyaa| mere pairoM-para girakara usI kSaNa nirAza hokara jAte hue unako mohavAlI maiMne rokakara sahasA unake gale meM AliGana kyoM nahIM kiyA ? hAya !
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 sAhityadarpaNe priyaH kRtvApi saMketa yasyA nAyAti sanidhim / vipralabdhA tu sA jJeyA nitAntamavamAnitA // 83 / / yathA'uttiSTha dRti ! yAmo yAmo yAtastathApi nAyAtaH / yA'taH paramapi jIvejIvitanAtho bhvettsyaaH||' nAnAkAryavazAyasyA dUradezaM gataH patiH / . sA manobhavaduHkhArtA bhavetproSitabhata kA / / 84 // yathA 'tAM jAnIyAH parimitakathAM jIvitaM me dvitIyaM vipralabdhAM lakSayati priya iti / priyaH = kAntaH, saMketaM = samAgamasthAnanirdezaM, kRtvA'pi = vidhAyA'pi, nAyikAyAH, sannidhiM = samIpaM, na AyAti = nA gacchati, sA tu, nitAntam / ekAntam, avamAnitA = tiraskRtA, vipra labdhA, jJeyA = bodhyA / / 83 // vipralabdhAmudAharati-uttiSThati / saGketasthAnamAgasya cirapratIkSA'nantaramapi kAntasyA'nAgamena khinnAyA vipralabdhAyA dUnI prati kathanamidam / he dUti ! = he sandezahare !, uttiSTha = utthAnaM kuru, yAmaH = gacchAmaH, "yamiti zeSaH / yAmaH--praharaH, atrAyatayoravayoriti shessH| yAta: = patItaH, tathA'gi, na AyAtaH -- AgataH, kAnta iti zeSaH / ata: :- asmAtkAlAta, api, yA jIvet = prANAn ghArayeta, tasyA eva, jIvitanAtha: == prANanAtha: bhaveta, na tu adhIrAyA mameti bhAva: / saGkata vidhAyA'pi ., kAntasyA'nAgamena iyaM vipralabdhA nAyakA / / 83 // proSitabhartRkAM lakSayati --- nAnAkAryavazAditi / yasyAH-nAyikAyAH patiHvallabhaH, nAnAkAryavazAta = anekakarmA'dhInatvAddhetoH, dUradeza siprakRSTapradezaM, gataH = prAptaH, manobhavaduHkhitA-madanavedanApIDitA, sAnAyikA, propitbhrtRk| bhavena // 4 // proSitabhartRkAmudAharati - tAM jAnIyA iti / kuberazApena patnIviprayuktasya vipralabdhA-priya saMketa karake bhI jisake samIpa nahIM AtA hai, atyanta apamAnita use "vipralabdhA" kahate hai / / 83 // udAharaNa- dUti ! uttho| hama loga caleM, eka prahara bIca cukA phira bhI ve nahIM Ae / isake anantara bhI jo jIyegI usake prANanAtha hoNge| proSitabhartRkA-jisakA pati aneka kAmoMmeM vyasta hokara dUra dezameM gayA hai, kAmadevase pIDita usa nAyikAko "proSitabhata kA" kahate haiM / / 84 / / udAharaNa-meghadUtameM yakSa meghase kaha rahA hai-"he megha ! mujha sahacarake dUra
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH dUrIbhUte mayi sahacare cakravAkImivaikAm / gADhotkaNThAM guruSu divaseSveSu gacchatsu bAlAM jAtAM manye ziziramathitAM padminIM vAnyarUpAm // ' kurute maNDanaM yasyAH sajjite vAsavezmani / sA tu vAsakasajjA syAdviditapriyasaGgamA // 85 // yathA rAghavAnandAnAM nATake 'vidUre keyUre kuru, karayuge ratna valaya kAnte, dUrIbhUte= - mama, dvitIya / ralaM, gurvI grIvAbharaNalatikeyaM kimanayA / kasyacidyakSasya meghaM prati uktiriyam / sahacare = sahacAriNi, mayi dUradezaM prApte satiM ekAm = ekAkinIM, cakravAkIm iva cakravAkajAyAm iSa, sthitAm, parimitakathAm ca alpabhASiNIM tAM = pUrvoddiSTAM nAyikAM, me jIvitaM = jIvanaM, jAnIyA: - viddhi / guruSu = durvaheSu, viraheNeti zeSaH vAsareSu, gacchatsu satsu, gAThotkaNThAM = madarthaM bhUzotkaNThitAM tAM taruNIM, ziziramathitAM = himakliSTAM padminIM = kamalinI, vA iva, anyarUpAM rUpAntaraM prAptAM,, manye utprekSe / yakSavagiteya nAyikA proSitabhartRkA jJeyA // 64 // vAsakasajjAM lakSayati -- kuruta iti / sajjite = pariSkRte, zayyApradIpAdi -- bhirupakaraNairiti zeSaH / vAsavezmani = nivAsabhavane, yasthAH = nAyikAyAH, maNDanam - alaGkaraNaM, kurute = vidadhAti sakhIti zeSaH / viditapriyasaGgamA - jJAvakAnta samAgamA, * nAyikA tu, vAsakasajjA syAt / / 75 / / eSu, divaseSu = pUrvoktA, bAlAM = sA = vAsakasajjA mudAharati - vidUre iti / alaGkurvatIM sakhIM prati vAsakasajjAyA uktiriyam / he sakhi ! keyUre = aGgade, vidUre = dUravartinI, kuru = vidhehi, keyUre apanayeti bhAvaH / karayuge = pANiyugme, ratnavalayaM: = maNikaGkaNaiH, alaM paryAptaM, ratnavalayAnAM prayAjanaM neti bhAvaH / iyam eSA, grIvA''bharaNalatikA = kaNThabhUSAlatA, gurvI = mahatI, bhArayukteti bhAvaH / ataH anayA grIvA''bharaNalatikayA, alaM vartI honepara cakravAkI ( cakavI ) kI taraha alpabhASiNI aura akalA usako tuma merA dUsarA jIvana jAna lo, gATha utkaNThAvAlI vaha yuvati birahake kAraNa dIgha ina dinoMke bItane para pAle se pIDita kamalinIke samAna dUsare hI rUpako prApta ho gaI hogI maiM aisI tarkanA karatA hU~ / vAsakasajjA - jisake sajAehue vAsabhavanameM sakhI alaGkAra pahanAtI hai priyasaGgamako jAnanevAlI usa ( nAyikA ) ko "vAsaka sajjA" kahate haiM // 85 // jaise rAghavAnandake nATaka meM he sakhi ! bAjUvandoM ko dUra karo, ratnakaGkaNoMkI hAthoM meM jarUrata nahIM, yaha grIvAkA bhUSaNa bhArI hai, isakI apekSA nahIM / arI sakhi - ! = = 157. = - =
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 sAhityadarpaNe vAmekAmekAvalimayi ! mayi tvaM viracayerna nepathyaM pathyaM bahutaramanaGgotsavavidhau / ' Agantu kRtacitto'pi devAnnAyAti yatpriyaH / tadanAgamaduHkhArtA vihotkaNThitA tu sA // 86 // yathA kiM ruddhaH priyayA kayAcidathavA sakhyA mamodvejitaH, kiMvA kAraNa gauravaM kimapi, yannAdyAgato vallabhaH / ityAlocya mRgIdRzA karatale vinyasya vaktrAmbujaM dIrghaM niHzvasitaM ciraM ca ruditaM, kSiptAJca puSpasrajaH // ' paryAptam / " gamyamAnA'pi kriyA kArakavibhakto prayojikA" / anayA sAdhyaM nA'stIti bhAvaH api = he sakhi ! tvaM mayi viSaye, ekAm ekakAM, navAM nUtanagumphitAm / ekAvalim - ekaSTikahAraM viracayaH sajjIkuru yataH anaGgotsavavidhau = kAmakelividhAne, bahutaram adhikatara, nepathyaM vezaracana, pathyaM hitaM na no vartate / "zikhariNI vRttam iyaM vaktrI vAsakasajjA nAyikA / / 85 / / " " virahotkaNThitAM lakSayati- zrAgantumiti / yatpriyaH yasyA: ( nAyikAyAH ) priya: ( vallabha), Agantum = AyAtu, nAyikAsamIpamiti zeSaH / kRtacitto'pi - vyavasito'pi devAt = bhAgyavazAt / na AyAti=na Agacchati, tadanAgamaduHkhA''rtA= priyAnAgamana pIDAsskulA sA tu nAyikA virahotkaNThitA, jJeyeti zeSaH / 8 virahotkaNThitAmudAharati - kiM ruddha iti / kAntasthAnAgamanena pIDitAyA nAyikAyA uktiriyam / kayAcit priyayA vallabhayA, ruddhaH ki pratiruddha ki, kAnta iti zeSaH / athavA, mama sakhyA = vayasyayA, ki vA athavA, kimapi = ajJAtaM, kAraNagauravaM prayojanagurutA, yat yasmAtkAraNAt vallabhaH = priya:, na AgataH na AyAtaH / iti = ittham, Alocya = vicintya; mRgIdRzA = hariNInayanayA sundaryA ityarthaH karatale = pANi-le, vaktrA'mbujaM = mukhakamalaM, vinyasya = nidhAya, dIrgham - AyataM niHzvasitaM niHzvAsaH kRtaH, ciraM ca = bahu naI ekAvalI (eka lar3IvAlA hAra) mujhe pahanA do / kAmotsava ke vidhAnameM bahuta bhUSaNa hitakAraka nahIM hote haiM / udvejitaH kim = udvegaM prApitaH kim / = virahotkaNThitA-Aneke lie mana honepara bhI jisa nAyikAkA priya devayogase nahIM AtA hai, usake na Ane ke duHkha se grasta usa nAyikAko "virahotkaNThitA" kahate haiM / / 66 / / jaise- kyA dUsarI priyAne roka diyA ? athavA unheM merI sakhIne udvigna kara - diyA / kAraNakI kaisI gurutA A par3I jo ki Aja mere priya nahIM Aye haiN| mRganayanAne === = .
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH iti sASTAviMzatizatamuttamamadhyAdhamasvarUpeNa / caturadhikAzAtiyutaM zatatrayaM nAyikAbhedAH // 87 // iha ca 'parastriyAM kanyakAnyoDhe saMketAtpUrvaM virahotkaNThite, pazvAdvidUSakAdinA sahAbhisarantyAvabhisArike, kuto'pi saMketasthAnamaprApte nAyake vipralabdhe, ityavasthaivAnayorasvAdhInapriyayoravasthAntarAyogAt / ' iti kazcit / - kAlaM yAvat, ruditaM = rodana kRta, puSSasrajazca kunumamAlAzca kSiptAH kaNThAnniSkAsitAzca / eSA kAntAkAgamanAdvirahotkaNThitA / zArdUlavikrIDitaM vRttam // 86 // nAyikAbhedAnsamaSTyA parigaNayati - itIti / iti uktaprakAreNa, sA'STAvizatizatam - aSTAviMzatyadhikaM zatam aSTAviMzatizatam, tatsahitam / madhyamapadalopi samAsaH / SoDazasaMkhyakAnAM pUrvoktAnAM nAyikAnAmavasthAvizeSataH svA'dhInabhartRkAdibhiH abhedAbhi ne aSTAviMzataM bhavati 16+ 8 aSTAviMzatizatena sahitam sASTAvizatizataM nAyikA'bhidAH, uttamamadhyamA'ghamasvarUpataH uttamA, madhyamA adhamA ceti tAsAM svarUpaH / guNanena samaSTadhA nAyikAbhedAnAM caturadhikA'zItiyutaM caturadhikA yA azItiH, tadyataM zatatrayaM syAt / 128 + 3 nAyikAbhedaprakaraNe / parastriyoM atra matAntaraM pradarzayati- iha ceti / iha ca kanyakA'nyoDhe / kumArI paroDhe asvAdhIne iti bhAvaH / abhisarantyo abhisaraNaM kurvatyo / anayoH kanyakA'nyoDhayo, asvAdhInapriyayoH = anAyatta kAntayoH / avasthAntarA'yogAt = avasthAntarasya ( dazAntarasya ) ayogAt ( asambandhAt ) iti kazcit - AcAryadhanikaH / atra " kazcit" iti lekhanena granthakArasyA'sminmate aruciH pratIyate / to jayadevakRte gItagovinde vizvanAthastha kaMsavadhe ca paroDhAyA rAdhikAyA aSTAvapyavasthA vyaktarUpeNa prakAzitAH kanyakAviSaye'pi, itthameva avasthA'STakaM saMbhavati / = 354 / = = 159 = = = aisA vicAra kara hAthapara mukha kamalako rakhakara lambA zvAsa liyA aura vaha bahuta samaya taka roI tathA usane phUloMkI mAlAeM pheMka dIM // isaprakAra nAyikAoMke arthAt solaha bhedoMme ATha bhedoMse guNana karanepara nAyikAoMke eka sau aTThAIsa bheda hote haiM, phira unameM uttama, madhyama aura aghama isa prakAra tIna bhedoMse guNana karanepara kula tIna sau caurAsI bheda ho jAte haiM / / 87 / / prAcArya dhanikakA mata dikhAte haiM - yahA~para parakIyA arthAt kanyA aura anyoDhA (paroDhA ) saGkena se pahale virahotkaNThitA hotI haiN| pIche pika Adike sAtha abhisAra karanepara "abhisArikA" hotI haiN| kisI kAraNa se saMketasthAna meM nAyakake na pahu~cane para ve "vipralabdhA" honI haiM, donoM kI aisI tIna avasthAe~ hotI haiM /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 sAhityadarpaNe kvacidanyonyasAya mAsAM lakSyeSu dRzyate / / yathA 'na khalu SayamamuSya dAnayogyAH pibati ca pAti ca yAsako rahastvAm / viTa ! viTapamamuM dadasva tasyai bhavati yataH sadRzozcirAya yogaH // tava kitava! kimAhitairvRthA naH kSitiruhapallavapuSpakarNapUraH / nanu janaviditairbhavadvayalIkaizcirapariparitameva karNayugmam // kvacinnAyikAnAmanyonyasAyaM pradarzayati-kvaciditi / AsAm = upa. darzitanAyikAnAM, kvacit = kutracit, anyonyasAyaM = mithaH samizraNaM, lakSyeSu = mahAkaviprabandheSu / dRzyate = avalokyate / anyonyamAGkarya muda harati-na khalviti / puSSapallavasahitAM vRkSazAkhAM dadataM nAyakaM prati nAyikAyA uktiriyam / he viTa = he bhujaGga , vayam, amuSya = viTapasya, dAnayognayA = vitaraNArhA na, asaka = asau eva, "avyayasarvanAmnAmakac prAkTeH" iti sUtreNa akac pratyayaH / yA = tava priyA, rahaH = vijane, tvA = bhavanta, pibati - cumbanoti bhAvaH, pAti ca = nAyikA'ntarAt rakSati ca, tasya = nAyikAya, amuM viTapaM = zAkhAM, viTaM pAti iti viTapaH, nAyikAyAmapi viTarakSaNAt viTapatvamiti bhAvaH / dadasva = vitara / yata. = yasmAtkAraNAta, cirAya = bahu kAlaparyantaM, sadRzo:tulyayo: padA'rSayoH, yogaH = sambandhaH bhavatIti zeSaH / taveti / he kitava = he dhUta !; vathA = vyartha meva, AhitaH = nihitaH, matkarNayoriti zeSaH / kSitiruhapallavapuSpakarNapUraiH = kSitiruhANAM ( vRkSANAm ) pallavapuSpANi (kisalayakusumAni ) eva karNapUrAH (karNabhUSaNAni ) taH, naH = asmAkaM, mameti bhAvaH / kiM = ki prayojanamiti bhAvaH / mana = bhoH, janaviditaH = lokajJAtaH, bhavadadhalIkaiH = tava kAmajA'parAdhaH, karNayugma botrayugalaM, ciraparipUritam eva-cirakAlAt paripUrNam eva, AdhAnasthAnA'bhAvAtpallava: puSpakarNapUrANAM na kazcidavakAMzaH / / priyake svAdhIna na honepara anya pAMca avasyAeM nahIM ho sakatI haiM / aisA koI kahate haiN| kucha lakSyoMmeM inakA paraspara saMmizraNa bhI dekhA jAtA hai| jaise- puSpoM aura pallavoMke sAtha vRkSazAkhAko denevAle nAyakako nAyikA kaha rahI hai-- "he viTa ! hama isa vRkSazAkhAko pAneke lie yogya nahIM hai, jo tumhArI priyA tumheM cumbana karatI hai aura rakSA bhI karatI hai ise usIko de do kyoMki do samAna padArthokA hI bahuta samayataka sambandha banA rahatA hai"|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 161 'muhurupahasitAmivAlinAdaivitarasi naH kalikAM kimarthamenAm / vasatimupagatena dhAmni tasyAH zaTha ! kalireSa mahAMstvayAdya dattaH // ' _ 'iti gaditavatI ruSA jaghAna sphuritamanoramapakSmakesareNa / zravaNaniyamitena kAntamanyA samamasitAmburuheNa cakSaSA ca / / ' iyaM hi vakroktyA paruSavacanena karNotpalatADanena ca dhIramadhyatA'. dhIramadhyatA'dhIrapragalbhatAbhiH sNkiirnnaa| muhuriti / alinAda: kalikAsthabhramarajhaGkAraH, muhuH == vAraMvArama, upahasitAm iva -- kRtopahAsAma iva, enA, kalikAM = kusumakorakaM, na: - asmabhyaM, kimartha = kasmai prayojanAya, vitarasi = dadAsi, yataH, he zaTha -- he dhUrta !, tasyAH -- anyathA vallabhAyAH, dhAmni = bhavane, vasati == nivAsam, upagatena - prAptena tvayAH bhavartA, mahAn = duHsahaH, kaliH -- kalahaH, adya = asmindine, dattaH -- vitIrNaH / ato mahati kalau sati kimarthaM kalyantaravitaraNamiti bhAvaH / / itIti / iti itthaM, gaditavatI = utaratI, anyA = aparA nAyiketi bhAvaH, raSA = roSeNa, sphuritamanoramapakSamakesareNa = sphuritAni (dIpnAni ), manoramANi (sundarANi ) pakSmANi ( lomAni ) iva kesarANi ( kijalkAH ) yasya, tena, dhavaNaniyamitena karganihitena, asitA'mburuheNa = nIlakamalena, evaM ca sphuritamanorama. pakSmakesareNa = sphuritAni (calitAni ) manoramANi ( manoharANi ) pakSmANi (netraromANi ) eva kesarANi (kijalkAH ) yasya, tena, evaM ca zravaNaniyamitena = karNaparyantaM vistRtena asitA'mburuheNa = nIlakamalena, jAtAvekavacanam / samaM = yugapata, kAntaM = priyaM, jaghAna = tADitavatI, sAraM vivaNoti - iyaM hIti / iyaM = pUrvoktasya padyatrayasya abhidhAtrI nAyikA, prathamapadya vakroktyA dhIramadhyatayA, dvitIyapa paruSavacanena __ "he dhUta" ! mere kAnoMmeM tumase vyartha hI rakkhe gaye ina vRkSoMke pallava, aura puSparUpa karNabhUSaNoMse kyA prayojana ? kyoMki logoMse jAne gaye tumhAre kAmajanya aparAdhoMse mere donoM kAna bahuta samayase pUrNa hI kiye gaye haiN| bhauMroMke jhaGkAroMse upahAsa karanevAlIke samAna phUloMkI isa phalIko hameM kyoM de rahe ho ? he zaTha ! usa ( merI sota ) ke gRhako prApta tumane mahAna kali ( kalaha ), ko Aja de diyA hai / aisA kahanevAlI dUsarI nAyikAne kroghase sundara romake samAna kesaravAle kAnameM pahanAye gaye nIlakamalase aura sundara kiJjakake samAna netraromavAle kAna taka vistIrNa netroMse krodhapUrvaka eka hI bAra priyako tADana kiyaa|ye zizupAlavadha mahAkAvyake padya haiN| / yaha nAyikA vakra uktise dhIramadhyatA, kaThoravacanase adhIramadhyatA aura karNotpalake tADanase adhIra pragalbhatAse saGkIrNa haiM / arthAt pUrvokta padyoMke anusAra yaha nAyikA 11 sAla
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 sAhityadarpaNe evamanyatrA'pyUlam / itarA apyasaMkhyAstA noktA vistarazaGkayA // 88 // tA naayikaaH| athAsAmalakArAH yauvane sakhajAstAsAmaSTAviMzatisaMkhyakAH / alaGkArAstatra bhAvahAvahelAsayo'GgajAH // 89 // zobhA kAntizca dIptizca mAdhurya ca pragalbhatA / audArya dhaiyamityete saptava syurayatnajAH // 10 // ( kaThoravacanena ) adhIramadhyatayA, tRtIyapaye karNotpalatADanena adhIrapragalbhatayA saMkIrNA = sngkryuktaa| etatpabacatuSTayaM zizupAlavadhamahAkAvyasya saptamasargastha boDhavyam / 'puSpitAyA vRttaM triSvapi pcessu'| nAyikAbhedamupasaMharati-itarA iti / tAH = nAyikAH, itarA api = anyA api, asaMkhyAH aparimitAH, divyAdibhiH papinyAdibhizca bhedairiti bhAvaH / vistara. zakhyA = granthabAhulyazaGkayA, na uktAH = na kaSitAH // 8 // ___nAyikAnAmalaGkArAn uddizati-yauvana iti / tAsAM-nAyikAnA, yauvane- . tAhavye, aSTAviMzatisaMkhyakAH, sattvajAH = sattvaguNajAtAH, alaGkArAH = alakiyate / (bhUSyate) ebhiriti bhUSaNAni bhavanti, tatra-teSu alaGkAreSu, bhAvahAvahelAH, trayaHtrisaMkhyakAH, aGgajAH = aGgajanyAH, alaGkArAH // 9 // __zobheti / bhobhAto dhairyaparyantAH sapta ayatnajAH = sarIramanaHsvabhAvajanyA aprayAsajA alaGkArAH // 9 // dhIrAmadhyA, badhIrAmadhyA aura adhorApragalmA nAyikAoMke lakSaNoMse yukta hai / isI taraha anyatra bhI Uha karanA cAhie / aura bhI asaMkhya nAyikAeM kahI gaI haiM anyake vistarakI zAse ve yahA~para ullikhita nahIM hai / / 88 // .. nAyikAmoM ke pralavAra-yauvanameM nAyikAoMke sattvajanya ( sAtvika ) aThAIsa malakAra hote haiM, / unameM bhAva, hAva, aura helA ye tIna 'aGgaja' 'alaGgAra kahalAte haiM / / 89 // zobhA, kAnti, dIpti, mAdhurya, pragalmatA, audArya aura dhairya ye sAta ayatnaja bAda vinA palake utpanna hote haiM // 90 // .
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 163 lIlA vilAso vicchitirvivyokaH kilakizcitam / moTTAyitaM kuTTamitaM vibhramo lalitaM madaH // 91 // vihRtaM tapanaM maugdhyaM vikSepazca kutUhalam / hasitaM cakita kelirityaSTAdazasaMkhyakAH // 92 // svabhAvajAzca bhAvAdyA daza puMsAM bhavantyapi / pUrva bhAvAdayo dhairyAntA daza nAyakAnAmapi saMbhavanti / kiMtu sarve'pyamI nAyikAzritA eva vicchittivizeSa puSNanti | tatra bhAvaH nirvikArAtmake citte bhAvaH prathamavikriyA // 93 // * janmataH prabhRti nirvikAre manasi udbuddhamAtro vikAro bhAvaH / yathA 'sa eva surabhiH kAlaH, sa eva malayAnilaH / saiveyamabalA, kiMtu mano'nyadiva dRzyate // ' loleti / lIlAta Arabhya keliparyantA aSTAdazA'laGkArAH // 91-92 // svabhAvajAzca / ete, svabhAvajAH-ratyAdisvabhAvajanyAH, cakArAta kRtrimAzca bhAvAdyA daza-bhAvAt Arabhya dhairya yAvat, puMsAM nAyakAnAmapi bhavanti kintu sarve'pyamI alaGkArA nAyikAzritA eva vicchinivizeSa = vaicitryavizeSa, puSNanti-puSTaM kurvanti / tatra bhAvaM lakSati-nivikArAtmaka iti / nirvikArAtmake = vikArarahite, citte = manasi, prathamavikriyA = Adyo madanavikAraH, bhAvaH / udbuddhamAtraH = AvirbhUtamAtraH / / 93 // bhAvamudAharati-sa eveti / sa eva = pUrvA'nubhUta eva, surabhiH kAlaH = vasantaRtuH, sa eva, malayA'nilaH = dAkSiNAtyo vAtaH / saMveyam abalA = nAyikA, lIlA, vilAsa, vicchiti, vivvoka, kilakiJcita, moTTAyita, kuTTamita, vibhrama, lalita, mada / / 91 // vihRta, tapana, mogya, vikSepa, kutUhala, hasita, cakita aura keli ye aThArahasvabhAvasiddha aura kRtrima bhI hote haiM / / 92 // __ svabhAvaja ( svAbhAvika ) aura cakAra pAThase kRtrima bhI hote haiN| inameM bhAvase dharyataka nAyakoM ke bhI ho sakate haiN| parantu ye saba nAyikAmeM Azrita rahanepara hI vizeSa vaicizyakI puSTi karate haiN| bhAva-ja mase vikArarahita cittameM prathama uvu : vikArako "bhAva" kahate haiM / 93 / u.-vahI vasantakA samaya hai vahI malayakA vAyu hai yaha strI bhI vahI hai kintu
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 164 atha hAva: = netrAdivikArastu saMbhogecchAprakAzakaH / bhAva vApasaMlakSya vikArAM hAva ucyate / / 94 / / sAhityadarpaNe yathA 'vivRNvatI zailasutApi bhAvabhaGgaH sphuradvAlakadambakalpaiH / sAcIkRtA cArutareNa tasthau mukhena paryastavilocanena // ' atha helA helAtyantasamAlakSya vikAraH syAt sa eva tu / sa eva bhAva eva / kintu manaH = asyAzcittam, anyat iva = aparam iva dazyate / atra madanavikArasyA'' bhAsAt bhAvaH pratIyate / / 93 / / hAvaM lakSayati- netrAdivikArairiti / zrUnetrAdivikAraM bhUnetrAdInAM ( dhUnayanAdInAm ) vikArai: ( capalatAdivikRtibhiH ), saMbhogecchAprakAzaka: ramaNakAmanA vyaJjakaH, alpasaMlakSyavikAraH = stokajJeyavikRtiH, bhAva eva hAva: hi harati- vivRNvatIti / zivatapovane madanaprAdurbhAvA'nantaraM pArvatyA varNanamidam / ra sabhavasthaM padyametat / zailasutA'pi = pArvatyapi, sphurada bAlakadambakalpaH = vikasannUtanakadamba kusumasadRzaMH, romAJzvayukteriti bhAvaH, aGgaH = dehAvayavaiH, bhAvaM zivadat prathama manovikAra, vivRNvatI = prakaTayantI, cAstareNa = sundaratareNa, paryaMstavilocanena = zive parikSiptanetreNa, mukhena vadanena, sAcIkRtA = vakrIkRtA satI, tasthau = sthitA / upajAtivRtam / atra bAlakadambetyanena pulakasyA'lpatvaM tena ca bhAvasyA'lpalakSyatva - prakAzanAda hAvo jJeyaH / / 94 / / = = = = helA lakSayati- heleti / atyantasamA lakSya vikAraH = bhRzasaMdarzanIya vikRtiH / sa eva bhAva eva, helA syAt / tatra ca alpasaMlakSyavikAro bhAvo hAvaH, adhikasamA. lakSyavikAro bhAvo heleti viveka: / helAmudAharati-tadeti / isakA mana kucha anya ke samAna hI dekhA jAtA hai / hAva-moheM aura netra Adike vikAroMse saMyogakI icchAkA prakAzaka kucha vikAravAlA bhAva hI "hAva" kahA jAtA hai / / 94 // u0- zivajIke tapovanameM kAmadevakA prAdurbhAva honepara pArvatIkI avasthAkI varNana hai| pArvatI bhI khile hue kadambake puSpoMke samAna apane aGgoMse manake vikArako prakaTa karatI huI zivajImeM netroMko lagAkara mukhako kucha tirachA kara khar3I ho rahIM / yaha kumArasaMbhavakA padya hai / helA - atyanta vikArase yukta usI bhAvako "helA" kahate haiM /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH yathA 'taha se jhatti pauttA bahue savyaGgavinbhamA salaa| saMsaiamuddhabhAvA hoi ciraM jai sahINaM pi||' ( tathA tasyA jhaTiti pravRttA vadhvAH sarvAGgavibhramAH sakalAH / saMzayitamugdhabhAvA bhavanti ciraM yathA sakhInAmapi / / ) atha zobhA rUpayauvanalAlityabhogAdharaNabhUSaNam // 95 // zobhA proktA-- tatra yauvanazobhA yathA'asaMbhRtaM maNDanamaGgayaSTeranAsavAkhyaM karaNaM mdsy| kAmasya puSpanyatiriktamatraM bAlyAtparaM sA'tha vayaH prapede / ' tasyA vadhvAH = navapariNItAyAH, jhaTiti = drAk, sakalAH = saMpUrNAH; sarvA'GgavibhramAH = sakalA'vayavavilAsAH, tathA = tena prakAreNa, pravRttAH = prAdurbhUtAH; yathA = yena prakAreNa, sakhInAm api = vayasyAnAm api, ciraM = bahukAlaparyantaM, saMzayitamugdhabhAvAH = sazayitaH ( saMzayAspadIbhUtaH) mugdhabhAvaH (zaizavam ) yeSAM te, tAdRzA bhavanti / atra vadhvAH sarvA'GgeSu mAvasya atyantasamAlakSyatvAda helA jnyeyaa| zobhA lkssyti-ruupeti| rUpayauvanalAlityabhogAdyaH = rUpaM ( saundaryam ); yauvanaM (tAruNyam ), lAlityaM ( komalatA) bhogaH / (sakvandanAya payogaH) tadAba :, aGgabhUSaNam = dehA'vayavamaNDanaM zobhA proktA / / 95 / / yauvnshobhaamudaahrti-prsNbhRtmiti| kumArasaMbhavasthaM pArvatIyauvanavarNanamidam / atha = anantaraM, sA = pArvatI, aGgapaSTe: = zarIralatAyAH, asaMbhRtam - ayatnasiddha, svAbhAvikamiti bhAvaH / maNDanam = alaGkaraNaM, mavasya = matatAyA:;. anAsavAkhyam = AsavanAmarahitaM karaNaM = sAdhanaM, kAmasya = madanasya, puSpavyati riktaM = kusumA'dhikam, astram AyudhasvarUpaM, bAlyAt-zaMzavAda, param anantaravati, u0-usa nava vadhUke samasta aGgoke vilAsa jhaTapaTa usa taraha prAdurbhUta hue jisase usake sakhiyoMko bhI usakI mugdhatAmeM bahuta samayataka zaGkA hone lgii| zobhA-saundarya, tAruNya, komalatA aura upabhoga Adise honevAle aGgake bhUSaNako "zomA" kahate haiM / / 95 // yauvanazobhA jaise-pArvatIne ayatnasiddha zarIrakA alaGkArasvarUpa, Asava(madirA ) se bhinna mada paidA karanevAlA, puSpase bhinna kAmadevakA astrabhUta, vAlyAMkana
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe evmnytraapi| atha kAnti: saiva kAntimanmathApyAyitadya tiH / manmathonmeSeNAti vistIrNA zobhava kAntirucyate / yathA'netre khaJjanagaJjane-' ityatra (pR082)| atha dIptiHkAntirevAtivistIrNA dIptirityabhidhIyate // 96 // yathA mama candrakalAnAmanATikAyAM candrakalAvarNanam 'tAruNyasya vilAsaH samadhikalAvaNyasaMpado hAsaH / dharaNitalasyAbharaNaM yuvajanamanaso vazIkaraNam // ' vayaH = avasthA, yauvanamiti bhAvaH / prapede = praaptvtii| atra pArvatyA yauvanena aGgAnAM bhUSaNAcchomA // 95 // ___ kAnti lkssyti-saiveti| manmathApyAyitadya tiH = manmathena (madanena ) ApyAyitA ( saMvaddhitA ) dyatiH ( kAntiH ) yasyAH sA, sA ezobhA eva, kAntiH / kAntimudAharati-"netre khajanagajane" ityAdi ( pR0 82) / dIpti lakSayati- kAntiriti / ativistIrNA-ativistAraM prAptA, kAntireva, dIptiriti, abhidhIyate = kathyate // 96 / . dIptimudAharati - tAruNyasyeti / tArUNyasya -- yauvanasya, vilAsaH = vila. sanam / tAruNyasya vilAsasthAnamiti bhAvaH, samadhikalAvaNya sampadaH = atiriktasaundaryasampatteH, hAsaH hAsyasthAnam / gharaNitalasya = bhUtalasya, AbharaNam = alaGkArAspadaM, tathaiva yuvajanamanasaH = taruNajanacittasya, vazIkaraNaM = vazakriyAsAdhanaM, sA candrakalA'stIti bhAvaH / zukhasAropA iyaM lakSaNA / tAruNyavilAsAdInAmatizayo lakSaNA. prayojanam / atra kAntarrAtavistIrNatvAddIptiAmA'laGkAraH / granthakArasya padyametat / / vasthAke anantara usaprakArake vaya ( avasthA ) ko prApta kiyA / paha kumArasaMbhavakA padya hai / isI prakAra auroMko bhI jAnanA caahie| kAnti-kAmadevase bar3hI huI kAntivAlI zobhAko hI "kAnti" kahate haiM / jaise-"netre khaJjanagaJjane" (pR0 82 ) ityAdi / dIpti-atyanta vistIrNa kAntiko hI "dIpti" kahate haiM / / 96 // 70-pranthakArakI candrakalA nATikAmeM candrakalAkA varNana-candrakalA tAruNya ( javAnI ) kA vilAsa hai, pracura lAvaNyasaMpanikA hAsa hai, bhUtalakA bhUSaNa hai aura yuvakoMke manako vazameM karanekA sAdhana hai|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 167 atha mAdhuryam___ sarvAvasthAvizeSeSu mAdhurya rmnniiytaa| yathA-- 'sarasijamanuviddhaM zaivalenApi ramyaM, malinamapi himAMzolakSma lakSmI tanoti / iyamadhikamanojJA valkalenApi tanvI, kimiva hi madhurANAM maNDanaM nAkRtInAm // ' atha pragalbhatA niHsAdhvasatvaM prAgalbhyam mAdhurya lakSayati-sarvA'vasthAvizeSeSviti / sarvA'vasthAvizeSeSu = sakala. dazAbhedeSvapi, ramaNIyatA = manoharatA, mAdhuryam / mAdhuryamudAharati-sarasijamiti / valkalenA'pi manohararUpA zakuntalA pazyato rAjJo duSyantasyoktiriyam / padyamidamabhijJAnazAkuntalastham / zavalena -- jalanIlyA, anuviddhaM = vyAptamapi, sarasija = kamalaM, rAyaM - manoharam, malinam api = malImasam api, kRSNavarNam api / himAM'zoH = candramasaH, lakSma = kalaGkaH, lakSmI = zobhA, tanoti = vistArayati / tathaiva iyaM = sannikaTasthA, tanvI = kRzodarI, zakuntaleti bhAvaH / valkalena api-tarutvacA api, adhikamanojJAbhRzaM manoharA / uktamarthamarthAntaranyAsena draDhayati-kimiveti / hi-yataH, madhurANAM = manoharANAma, AkRtonAm = AkArANAM, kimitra = kiM vastu, maNDanam = prasAdhanasAdhanaM, na, pratyuta manoharANAmAkRtInAM sakalamapi vastu bhUSaNasAdhana bhavatIti bhAvaH / atra valkalaparidhAnAyA: zakuntalAyA analaGkArA'vasthAyAmapi ramaNIyatApratipAdanAmAdhurya nAmA'laGkAraH / pragalbhatA lakSayati-niHsAdhvasatvamiti / niHsAdhvasatvaM = bhItirahitatvaM, prAgalbhyaM = prglbhtaa| mAdhurya-saba avasthAoMmeM manoharatAko "mAdhurya" kahate haiN| u0-duSyanta zakuntalAko dekhakara kahate haiM / kamala sevAroMse sambA hokara bhI manohara hai / candramAkA kalaGka malina honepara bhI zobhAkA vistAra karatA hai| yaha kRzodarI ( zakuntalA ) valkalako dhAraNa karanepara bhI adhika sundarI hai, manohara AkAroMko kauna sA padArtha bhUSaNakA sAdhana nahIM hotA hai ? pragalbhatA-bhaya na honeko "pragalbhatA" kahate haiN|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 sAhityadapaNe - - - - - yathA-'samAzliSTAH samAzleSezcumbitAzcumbanairapi / daSTAzca daMzanaiH kAntaM dAsIkurvanti yoSitaH // ' athaudAryam -audArya vinayaH sadA / / 97 // yathA'na brUte paruSAM giraM vitanute na bhrayugaM bhaGguraM, nottaMsaM kSipati kSitau zravaNataH sA me sphuTe'pyAgasi / kAntA garbhagRhe gavAkSavivarabyApAritAkSyA bahiH sakhyA vaktramabhi prayacchati paraM paryazruNI locane / ' pravalbhatAmudAharati-samAzliSTA iti / yoSitaH lalanA samAzliSTAH= AliGgitAH, kAnteneti zeSaH / samAzleSaH AliGganaH, cumbitA: = kRtacumbanAH satyaH, cumbanaH = vaktrasaMyogaH, daSTAzca : kAntena kRtAdharadazanAH satyaM darzanaiHdantamatazca kAntaM = priyaM, dAsIkurvanti :- dAsavadvidadhati / atra kAntakRtA''liGga. nAdInAM pratyAliGganAdiminirbhayatvapradarzanAt pragalbhatA nAmA'laGkAraH / / . audArya lakSayati-praudAryamiti / sadA = sarvasminkAle, vinayaH = namratA, audAryam // 9 // audAryamudAharati-nata iti / priyAyAzcaritaM mitrAya kathayato nAyakasyoktiriyam / kAntA = mama priyA, me = mama, Agasi = aparAdhe, sphuTe ani = vyakte api; paruSAM = kaThorAM, giraM = vANI, na brate = no rASate / bhrUyugaM = nayanalomayugmaM, bhaGguraM = bhaGgazIla, kuTilamiti bhAvaH / na nitanute = na karoti / uttaMsaM = karNabhUSaNa, zravaNataH = karNAt, kSitI = bhUmo, na kSipati = na nirasyati / paraM =/ kevalaM, garbhagRhe = svakIyavAsagRhe, bahiH=bahiH pradezAta, gavAkSavivaravyApAritAkSyAH= gavAkSavivareNa ( vAtAyanacchidreNa ) vyApArite (saJcArite ) akSiNI ( netre ) yayA, tasthAH, sakhyAH = vayasyAyAH, vaktraM = vadanam abhi = lakSyIkRtya, paryazruNI = azruH vyApte, locane = nayane, prayacchati = pradadAti / zArdUlavikIDita vRttam / atra kAntakRtA'parAdhasya sphuTatve'pi vinayasya pradarzanAta, audArya mAmA'laGkAraH // 97 // u.-striyAM mAliGgita honepara AliGganoMse, cumbita hokara cumbanoMse aura priyake adharakSata karanese svayaM bhI adharakSata karake apane priyako dAsake samAna banAtI hai / . mauvArya-sarvadA namratA dikhAneko "audArya" kahate haiM // 97 // u0-koI nAyaka apanI nAyikAkA caritra mitrase kahatA hai / mere aparAdhake prakAzita honepara bhI merI priyA kaThora vacana nahIM bolatI hai, bhauhoko Ter3hI nahIM karatI hai, na to karNabhUSaNoMko kAnoMse utArakara jamInapara pheMkatI hai, kintu koTharImeM bAhara jharokheke chedase netroM ko denevAlI sakhIke muMhake sammukha AMsuoMse bhare hue netroM ko lagAtI hai /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH atha dhairyam muktAtmazlAghanA dhairya manovRttiracaJcalA / yathA'jvalatu gagane rAtrau rAtrAvakhaNDakalaH zazI, dahatu madanaH, kiMvA mRtyoH pareNa vidhAsyati / mama tu dayitaH zlAdhyastAto jananyamalAnvayA, __kulamamalinaM, na tvevAyaM jano na ca jIvitam / / ' atha lIlA aGgevaralaGa kAraiH premabhirvacanairapi // 18 // dharya lakSati-muktAtmazlAghaneti / muktaatmshlaaghnaa-tyktaatmviksthnaa| acaJcalA = acapalA, yA manovRttiH = cittavRttiH, tad dhairyam / dhairyamudAharati-jvalatviti |maaltiimaadhve lavaGgiko prati mAlatyA uktiH / rAtrI rAtrI = pratirAtri, gagane = AkAze, akhaNDa kalaH = pUrNakalaH, SoDazakalAsahita ityarthaH / zazI = candramAH, jvalatu = mAM vahniriva dahatu / evaM ca madanaH = manmathaH, dahatu = bhasmIkarotu, mRtyoH pareNa = mRtyu vihAyeti bhAvaH, kiM vA = kim, vidhAsyati = kariSyati / mama tu dayitaH = priyaH, tAtaH = pitA ca / zlAdhyaH = prazaMsanIyaH, jananI = mAtA, analA'nvayA = nirmalavaMzotpannA, tataH kulaM ca = vaMzazca, amalinaM = nirdoSam. ayam = eSaH, janaH = madrUpaH, jIvitaM ca = jIvanaM ca, nano bhaviSyataH / atra aAtmazlAghArahitAyA manovRttezvAJcalyA'bhAvena gheyaM nAma nAyikAs. laGkAraH / viSamA'laGkAraH / hariNI vRttam // lIlAM lakSayati-praGgariti / prItiprayojitaH = harSasaMpAditaH, aGgaH = dehAvayavaH, veSaH = nepathyaH, alaGkAraH = bhUSaNaH, evaM ca premabhiH = praNayapUrNaH, vacanairapi vaakyrpi| dhairya-AtmazlAghA ( svaprazaMsA ) se rahita sthira manovRttiko "dhairya" kahate haiN| u.-mAlatImAzvameM lavaGgikA sakhIke prati mAlatIkI ukti-pratyeka rAtrimeM AkAzameM saMpUrNa kalAose yukta hokara candramA prajvalita hoM aura kAmadeva dAha kare / ye loga mRtyuse adhika kyA kareMge ? mere to priya aura pitAjI prazaMsanIya haiM aura merI mAtAjI nirmala vaMzameM utpanna haiM, tathA kula nirmala haiM, parantu maiM na rahUMgI aura ma merA jIvana hI rhegaa| lolA-harSase sampAdita aGga, veSa, alaGkAra, premapUrNa vacanoMse bhI priyake anukaraNako "lIlA" kahate haiM / / 98 //
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 sAhityadarpaNe prItiprayojitailIlAM priyasyAnukRtiM viduH / mRNAlavyAlavalayA veNIbandhakapardinI / harAnukAriNI pAtu lIlayA pArvatI jagat // atha vilAsa : yAnasthAnAsanAdInAM mukhanetrAdikarmaNAm // 99 // vizeSastu vilAsaH svAdiSTa sandarzanAdinA / yathA yathA- 'atrAntare kimapi vAgvibhavAtivRtta vaicitrya mullasitavibhramamAyatAkSyAH / tadbhUrisAttvikavikAramapAstadhairyamAcAryakaM vijayi mAnmathamAvirAsIt // ' priyasya kAntasya, anukRtim = anukaraNa, lIlAM viduH jAnanti, AlaGkArikA iti bhAvaH / E lIlAmudAharati- mRNAlavyAlavalayeti / mRNAlavyAlavalayA mRNAlam ( bisam ) eva vyAlvalayaM ( sarparUpakaGkaNam ) yasyAH sA / veNIbandhakarpAdinI veNIbandhena ( kezavezena ) karpAdanI ( jaTAjUTayuktA ), itthaMca harA'nukAriNI- zivA'nukaraNazIlA, pArvatI * umA, lIlayA = vilAsena, priyA'nukaraNarUpeNeti bhAva:, jagat lokaM, pAtu rakSatu / atra mRNAlavalayAdiveSAdibhiH priyAnukRterlIlA nAmA'laGkAraH / vilAmaM lakSyata - yAteti / iSTasaMdarzanAdinA - iSTasya ( priyasya ) sandarzanAdinA ( sAkSAtkaraNAdinA ), yAnasthAnAsanAdInAM evaM ca mukhanetrAdikarmaNAM vadananayanAdikriyANAM vizeSa: vailakSaNyaM, vilAsaH syAt / vilAsamudAharati-pratrA'ntara iti / mAlatImAdhave mAghavasya svasakhaM makarandaM manasthityupavezanAdInAm, pratyuktiriyam / atra asmina, antare = avasare, AyatAkSyAH = * vizAlalocanAyAH, mAlatyA ityarthaH kimapi = anirvAcyaM vAgvibhavA'tivRtta = vacanasampatyatIta vaicitryam, ullasitavibhramaM prakAzitavilAsaM bhUrisAttvika vikAraM prabhUtastambhAdivikRti, u0 - kamalanAlarUpa sarpakaGkaNake dhAraNa karanevAlI, veNIbandhako jaTAjUTa banAnevAlI lIlAse zivajIkA anukaraNa (nakala) karanevAlI pArvatI jagatkI rakSA kreN| vilAsa - priyake darzana Adise gamana, sthiti aura upavezana Adike tathA mukha aura netrAdike karmokI vilakSaNatAko "vilAsa" kahate haiM / / 99 / / u0- - mAlatImAdhava meM mAdhava apane mitra makarandako kahate haiN| isa avasarameM usa sundarI ( mAlatI ) kA anirvacanIya vacana sampattiko laGghana karanevAle vaicitryase sampanna, zRGgArakI ceSTA se udbhAsita, stambha aura sveda Adi pracura sAttvika vikAroMse = == = = === = =
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH atha vicchitti:stokApyAkalparacanA vicchittiH kAntipoSakat / yathA'svacchAmbhaHsnapanavidhautamaGgamoSThastAmbUladyutivizado vilAsinInAm / vAsastu pratanu viviktamastvitIyAnAkalpo yadi kusumeSuNA na zUnyaH // ' atha vivyokaH vivokastvatigaNa vastunISTe'pyanAdaraH // 100 // apAstadhairya = nirastadhIratvam, ataH vijayi = vijayazIlaM, mAnmathaM = madanasambandhi, AcAryakam = AcAryabhAvaH, AvirAsIda = prAdurAsIt // - atra mAdhavadarzanena mAlatyA yAnasthAnAdInAM vaiziSTayavarNanAdvilAso nAma nAyikAlalAra, vasantatilakA vRttam // 99 // vicchitti lakSayati-stoketi / kAntipoSakRta-saundaryapuSTikarI, stokA'pi alpA'pi, AkalparacanA = vezanirmANaM, vicchittiH / vicchittimudAharati - svacchA'mbha iti / zizupAlavadhasthaM padyamidam / vilAsinInA = vilasanazIlAnAM, rmnniinaamityrthH| aGga = zarIraM, svacchAmmaHsnapanavidhItaM svacchA'mbhasA (nirmala jalena ) yat snapane ( majjanam ), tena vidhItam ( prakSAlitam ), oSTa: = adharaH, tAmbUladya tivizada:=nAgavallIrAgojjvalaH, vAsaHbastraM, pratanu = sUkSma, viviktaM ca = nirmalaM ca, bAkalpaH = vezaH, kusumeSuNA = kAmadevena, zUnyo na yadi rahito na ceta, iti iyAn == etAvAn, AkalpaH, astu = bhavatu, adhikasya prayojanaM nAstIti bhAvaH / atra alpAkalparacanayA saundaryapoSasya varNanAta vicchittirnAmA'laGkAraH / praharSiNI vRttam // vivokaM lakSayati -vidhvoka iti / atigaNa atyabhimAnena, iSTe abhISTe, vastuni api = padArthe api, anAdaraH - upekSA, vinokaH / / 100 / / yukta, dhairyako dUra karanevAlA aura vijayazIla prasiddha kAmadevakA AcAryabhAva AvirbhUta ho gyaa| vicchitti-kAntikI puSTi karanevAlI thor3I bhI veSa racanAko "vicchitti" kahate haiN| u.-vilAsinI striyoMkA zarIra nirmala jalameM snAna karanese prakSAlita, . oSTha tAmbUlake varNase ujjvala, vastra mahIna aura svaccha, kAmavikArase rahita na ho to itanA hI veSa paryApta hai| . vivokaH-atyanta garvase abhISTa vastumeM bhI Adara na karaneko "vinvoka" kahate haiM / / 100 //
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 sAhityadarpaNe yathA'yAsAM satyapi sadguNAnusaraNe doSAnuvRttiH parA, yAH prANAn varamarpayanti, na punaH sampUrNa dRSTiM priye / atyantAbhimate'pi vastuni vidhiryAsAM niSedhAtmaka stAssaile kyavilakSaNaprakRtayo vAmAH prasIdantu te // ' atha kilakizcitam smitazuSkaruditahasitatrAsakrodhazramAdInAm / sAGkaya kilakizcitamabhISTatamasaGgamAdijAdAt // 101 // vivvokamudAharati-yAsAmiti / kaJcitkAminaM prati mitrasyAzIrvacanAmidam / yAsAM = vAmAnAM, sadguNA'nusaraNe api = uttamaguNA'nurodhanasAmarthya, satyapi == vidya. mAne'Ni, parA = adhikA, doSAnuvRttiH = dUSaNA'nusaraNam / yAH = vAmAH; varaM prANAn = asUna, arpayanti = samarpayanti, punaH = paraM, priye = kAnte viSaye, saMpUrNadRSTi = praNayapUritA'valokanaM, na arpayanti, garvAtkaTAkSamAtraM samarpayantIti bhAvaH / yAMsA = vAmAnAm, atyantA'bhimate = atizayasammate, vasanabhUSaNAdirUpa iti bhAvaH, vastuni api = padArthe api, niSedhAtmakaH = pratiSedhasvarUpaH, vidhi: == vidhAnaM, pratyAkhyAnarUpamiti bhAvaH / trailokyavilakSaNaprakRtayaH = tribhuvanA'sAdhAraNasvabhAvAH, tAH = pUrvapratipAditAH vAmAH = lalanAH, te = tava viSaye, prasIdantu anugRhNantu atrA'bhISTe vastunyapi anAdarAdvintrIko nAmA'laGkAraH / zArdUlavikrIDitaM vRttam / / 100 / / kilakiJcitaM lakSayati - smiteti / abhISTatamasaMgamAdijAt - priyatamasamAgamAdijanitAt, harSAt = pramodAta, smitazuSkaruditahasitatrAsakrodhazramAdInA - smitaM ( mandahAsyam ) zuSkaruditaM (kRtrimarodanam ), hasitaM ( hAsyam ) trAsaH ( bhItiH) krodhaH ( kopaH ) zramaH ( parizramaH ), ityeteSAM, sAyaM = sammizraNaM, kilakiJcitaM nAmA'laGkAraH / / 101 // u.-jina striyoMke uttama guNoMkA anusaraNa hAnepara bhI jyAdA kI doSakA anuvartana hai / jo prANoMko bhale hI arpaNa kara deM para priyake prati pUrI dRSTi nahIM detI haiM / atyanta abhISTa vastumeM bhI jinakI niSedharUpa pravRtti hai, trailokyameM asAdhAraNa svabhAvase yukta vaisI sundariyA~ tumapara prasanna hoN| kilakiJcida-atyanta priya puruSake saMgama Adise utpanna harSase manda hAsya; zuSka rodana, hAsya, bhaya krodha aura parizrama Adike saMmizraNako "kilakiJcita" kahate haiM // 101 //
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA 'pANirodhamavirodhitavAJchaM bhartsanAca madhurasmitagarbhAH / kAminaH sma kurute karabhoruhari zuSkaruditaM ca sukhe'pi // ' atha moTTAyitam tRtIyaH paricchedaH yathA 'subhaga ! tvatkathArambha karNakaNDUtilAlasA | ujjRmbhavadanAmbhojA bhinantyaGgAni sA'GganA // ' - tadbhAvabhAvite citte vallabhasya kathAdiSu / moTTAyitamiti prAhuH kaNakaNDUyanAdikam / / 102 / / 1 kilakicitamudAharati - pANirodhamiti / karabhoru:- sundarI, avirodhitavAJcham = apratibaddhapriyamanosthaM yathA tathA kAminaH priyasya, pANirodhaM nIvImokSapravRtta karanivAraNaM, madhurasmitagarbhAH madhuraM ( manoharam ) smitaM ( mandahAsyam ) garbhe ( abhyantare) yAsAM tAH, bhartsanA: tarjanavacanAni evaM ca sukhe'pi = harSa samaye'pi, hAri = manoharaM, zuSkaruditaM ca = kRtrimarodanaM ca kurute sma == vidadhAti sma / atra nAyikAyAH smitazuSkaruditayoH sAGkaryAtkilakiJcitam / vRttam / / 101 / / svAgatA moTTAti lakSayati - tadbhAvabhAvita iti / vallabhasya priyasya, kathAssdiSu = sakhyA saha kayAprasaGgAdiSu, citte manasi nAyikAyA iti zeSaH / tadbhAvabhAvite sati priyAnurAganiSevite sati / karNakaNDUyanAdikaM = zrotravigharSaNAdikaM, moTTAyitam iti / prAhuH = kathayanti, alaGkArazAstriNa iti zeSaH // 102 // moTTAyitamudAharati - subhageti / nAyikAsakhI nAyakaM prati nAyikAyA nAyakapraNayaM pratipAdayati / he subhaga = he saubhAgyazAlin !, tvatkathA''rambhe = bhavatkathano. pakrame sati, karNakaNDUtilAlasA - zrotravigharSaNabhRzotlukA, tathA ujjRmbhavadanA'mbhojA= ujjRmbham ( udgatajRmbhaNam ) vadanA'mbhojaM ( mukhakamalam ) yasyAH sA tAdRzI, sA = bhavadupabhuktA, aGganA = nAyikA, aGgAni = dehA'vayavAn, bhinatti mardayati / atra karNakaNDUtivadanajRmbhagAGgabhedana karaNAnmoTTAyitaM nAmAlaGkAraH / / 102 / --- 173 = 25 O u0 - sundarI | icchAkA virodha na honeke taurapara hAthakI rukAvaTa, mandahAsyapUrvaka tarjana, aura sukhameM bhI manohara zuSkarodana karatI hai / poTTAyita priyakI carcA Adike prasaGgoMmeM, usake anurAgase vyApta citta honepara kAnako khujalAnA Adi karmako "moTTAyita" kahate haiM / / 102 / / u0- he saubhAgyazAlin ! tumhAre kathana ke Arambha meM vaha sundarI kAna bujalAne meM lAlasA karatI hai, jaMbhAI letI hai aura aMgar3AI letI hai /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 sAhityadarpaNe atha kuTTamitam kezastanAdharAdInAM grahe harSe'pi sambhramAt / AhuH kuTTamitaM nAma ziraskaravidhUnanam / / 103 / / yathA'pallavopamitisAmyasapakSaM daSTavatyadharabimbamabhISTe / payekUji sarujeva taruNyAstAralolavalayena kareNa / / ' atha vibhramaH tvarayA haparAgAdedayitAgamanAdiSu / asthAne bhUSaNAdInAM vinyAso vibhramo mataH / / 104 / / kuTTamitaM lakSayati-kezastanA'gharAdInAmiti / kezastanA'dharAdInAM = kacapayodharoSThAdInAM, grahe = grahaNe, nAyakeneti zeSaH, harSe'pi = pramode'pi, saMbhramAt == tvarAyAH, ziraHkaravidhUnanaM = mastakahastakampana, kuTTamitaM nAma, prAhuH = kathayanti, AlaGkArikA iti zeSaH / / 102 // kuTTamitamudAharati-pallavopamitisAmyasapakSamiti / abhISTe -- priye, pallavopamitisAmyasapakSaM = kisalayopamAnasamatAsadazam, adharavimbam = oSThabimba, daSTavati = kSatayuktaM kurvati sati, sarujA iva = pIDAyuktena iva, tAralolavalayena = uccasvaracakSalakaGkaNena, taruNyA: = yuvatyAH, kareNa = hastena, paryakUji-parikUjitam, niSedhA'rthamiti bhAvaH / atra nAyikAyAH ziraHkarakampanAt kuTTamitaM naamaa'lngkaarH| utprekSA nAmA'rthAlaGkAraH / svAgatA vRttam / / 103 / / vibhramaM lakSayati-tvarayeti / dayitA''gamanAdiSu = dayitasya (priyasya ) AgamanAdiSu (AgamanaprabhRtiSu), atrAdipadena utsavAdiSu ityoM bodhyaH / harSarAgAdeH pramodA'nurAgAdeH, Adipadena dayitAbhisaraNAdeca, tvarayA = saMbhrameNa, bhUSaNAdInAm= . alaGkArAdInAM, vinyAsaH = sthApanaM, vibhramaH, mataH = saMmataH // 104 // kuTTamita-keza, stana aura adhara Adi aGgoM meM nAyakake grahaNa karanese harSa honepara bhI ghabarAhaTake sAtha zira aura hAthoMko kampita karaneko "kuTTamita" kahate haiM103 u0-priyase pallavake samAna adharake daSTa honepara taruNIke uccasvarayukta caJcala kaGkaNase vibhUSita hAthane pIDitake samAna hokara AvAja kii| vibhrama-priyake Agamana AdimeM harSa aura anurAga Adike hetuse jaldabAjIke kAraNa asthAnameM ( beThikAne ) alaGkAra Adi pahananeko "vibhrama" kahate haiM / / 104 //
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 175 yathA 'zrutvAyAntaM bahiH kaantmsmaaptvibhuussyaa| bhAla'JjanaM zorlAkSA kapole tilakaH kRtaH / / ' atha lalitam sukamAratayAGgAnAM vinyAso lalitaM bhavet / yathA gurutarakalanUpurAnunAdaM sllitnrtitvaampaadpdmaa| itaradanatilolamAdadhAnA padamatha manmathamantharaM jagAma / / ' vibhramamudAharati-sveti / bahiH = bAhyapradeze, AyAtam-AgataM, kAnta= priyaM, dhutvA = AkarNya, asamAptavibhUSayA = asamAptaprasAdhanayA kayAcit kAntayeti zeSaH / bhAle = lalATe, dRzoH sthAne iti zeSaH / vyaJjanaM kajjalaM, dRzoH = nayanayoH, lAmA = pAdarAgaH, evaM ca kapole = gaNDaphalake, tilakaH = vizeSakaH, lalATasthAna iti zeSaH, kRtaH vihitaH / atra dayitA''gamanaharSeNa kAntayA ajanalAzAtilakAnAmasthAneSu vinyAsAdvibhramaH / anuSTa vRttam / / 104 // lalitaM lakSayati-sukUmAratayeti / aGgAnA = zarIrA'vayavAnAM, sukumAratayA = komalatvena, vinyAsaH = sthApanaM, lalitaM bhavet / lalitamudAharati-gurutareti / atha = anantaraM, salalitanatitavAmapAdapAsalalitaM ( komalatApUrvakam ) natitaM (nRtyaviSayIkRtam ) vAmaM ( dakSiNetarada ) pAdapana ( caraNakamalam ) yayA sA; tAdRzI nAyikA, anatilolam = banativapalama, itarat = vAmeta rata, dakSiNamityarthaH / pada ( caraNam ) AdadhAnA = bhUmI vinyasyantI satI, gurutarakalanUpurA'nuvAdaM = gurutaraH ( atimahAna ), kalaH (madhuraH) nUpurAnuvAdaH (pAdAGgadadhvaniH ) yasmin karmaNi tayathA tathA / manmathamanparaM = sanmayena (madanAssvezena ) mantharaM ( mandam ) yathA tathA, jagAma = gatA / atra lalitabhAvena padavinyAsollalita nAmA'laGkAraH / u0-nAyikAne priyako bAhara Aye hue sunakara ( jaldabAjIse ) alakAra dhAraNako adhUrA rakhakara lalATameM aJjana ( kAjala ), netroMmeM mahAvara bora kapolameM tilaka lagA liyaa| lalita-sukumAratApUrvaka aGgoMko sthitiko "lalita" kahate haiN| u.-napurakI gambhIra aura manohara AvAja karatI huI sukumAratApUrvaka bAeM caraNa kamalako navAtI huI bora dUsare (dAhine ) paragako bhI jyAdA pAlana kara rakhatI huI sundarI kAmavikArase mandagati pUrvaka clii|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 atha madaH - yathA do vikAraH saubhAgya yauvanAdyavalepanaH / / 105 / / atha vihRtam- sAhityadapaNe ' mA garva mudraha kapolatale cakAsti kAntasvahastalikhitA mama maJjarIti / anyApi kiM na khalu bhAjanamIdRzInAM vairI na cedbhavati vepathurantarAyaH / / vaktavyakAle'pyavaco vrIDayA vihRtaM matam / kAntavAllabhyatA madaM lakSayati mada iti / sAbhAgyayauvanAdyavalepajaH ruNyAdyabhimAnajanyaH, vikAraH = vikRtiH, bhadaH = tannAmako'laGkAraH // 105 // = madamudAharati- mA garvamiti / AtmanaH sobhAgyAdyabhimAnajanyaM madaM prakAzayantI sakhI prati tatsakhyA uktiriyam / / he sakhi ! ) mama, kapolatale = gaNDaphalake, kAntasvahastalikhitA = | priyAtmakaracitritA, maJjarI = maJjarIprakRtiH, iti, garvam = avaleyaM mA udvaha = no dhAraya / yataH vairI = zatrutulyaH, vepathuH = kampaH priyasparzajanya iti zeSaH / antarAyaH = vighnasvarUpaH, na bhavati cet = na vidyate yadi, tadA aparA'pi = tvaditarA'pi, IdRzInAM = maJjarINAM, bhAjanaM pAtra, na khalu na bhavet, nizvayena bhavedeveti bhAvaH / atrobhayorapi sakhyoH saubhAgyAdyabhimAnajanyavikArAnmadonAmA'laGkAraH / / 105 / / vihRtaM lakSayati vaktavyakAla iti / vaktavya kAle'pi - bhASaNIyasamaye'pi lajjayA hetunA, avacaH = abhASaNaM, vihRtaM tannAmA'laGkAraH, matam = - = vrIDayA sammatam kvacit "vikRtam" iti pAThAntaram / mada - saubhAgya aura tAraNya Adike garva se utpanna vikArako "mada' kahate haiM / / 105 / / u0--koI sakhI kisI nAyikAse kahatI hai- mere kapolatala meM priyata+ke hAtha se likhI gaI maJjarI zobhita ho rahI hai aisA socakara tuma ghamaNDa mata karo, zatrusvarUpa kampa vighna nahIM karatA to anya nAyikA 'bhI aisI maJjariyoMkA pAtra na hotI ? vihRta - lajjA ke kAraNa bolaneke lie ucita samaya meM bhI na bolaneko "vihRta" kahate haiM /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA 'dUrAgatena kuzalaM pRSTaH novAca sA mayA kicit / paryazreNI tu nayane tasyAH kathayAmbabhUvatuH sarvam // ' atha tapanam- tRtIyaH paricchedaH tapanaM priyavicchede smarAvegotthaceSTitam / / 106 / / yathA mama - zvAsAnmuti, bhUtale viluThati, svanmArgamA lokate, dIrgha roditi, vikSipatyata itaH kSAmAM bhujAvallarIm / kiJca, prANasamAna ! kAGkSitI svapne'pi te saGgamaM, 177 vihRtamudAharati- dUrAgateneti / mitraM prati kasyacinmitrasyotiriyam / dUrAgatena dUrAt ( viprakRSTAtpradezAt ) Agatena ( AyAtena ), mayA, kuzalaM kSemaM, pRSTA = anuyuktA sA = priyA, kizvit = kimapi na uvAca =na jagAda / tu = parantu, paryazruNI = azruparivyApte, tasthA: = priyAyAH, nayane netre, sarva = sakalaM pravAsaduHkhaM, madAgamane harSA'tizayaM ca kathayAmbabhUvatuH = sUcitavatI / atra priyeNa kuzalaprazne kRte'pi brIDayA abhASaNAt vihRtaM nAmAlaGkAraH / AryAvRttam // = tapanaM lakSayati - tapanamiti / priyavicchede = kAntaviprayoge, smarA''vegotthaceSTitaM = smarAve gotthaM ( madanajanitacAJcalyajanyam ) ceSTitam ceSTA ), tapanaM = tapanaM nAmA'laGkAraH / "Avega " sthAne kutracit "Aveza" iti pAThAntaram / / 106 / / = = tapanamudAharati--- zvAsAniti / pravAsinaM priyaM prati nAyikAsakhyA ukti riyam / he prANasamAna = matsakhyAH prANasadRza !, pravAsAn = nizvAsAn, muvati jati tvadviraheNa matsakhIti zeSaH evaM paratrA'pi / bhUtale = bhUmitale, viluThati : viluNThanaM karoti tvanmArga = bhavatyatham, Alokate = pazyati / dIrghadIrgha samayaparyantaM, roditi = azrUNi vimuJcati / ata itaH = yatra tatra, kSAmA = kRzAM viraheNeti zeSaH / bhujAvallarIM = bAhulatA, vikSipati = prerayati / kikha, svapne'pi = svApe'pi, te taba, u0- koI nAyaka apane mitra se kahatA hai-dUra se Aye hu maiMne usase kuzala pUchA, para usa (priyA) ne kucha bhI nahIM kahA, para A~se bhare hue usake netroMne saba kucha batA diyA / tapana - priyake viyoga meM kAmacAJcalyase utpanna ceSTAko "tapana" kahate haiM 106 u0- granthakAra apanA padma prastuta karate haiM / nAyikAkI sakhI apanI sakhIkI avasthA usake priyase kahatI hai- he merI sakhIke prANatulya ! ( vaha merI sakhI ) lambe 'zvAsoM ko chor3atI haiM, jamInapara lauTatI hai, tumhArA mArga dekhatI hai, bahuta samaya taka rotI hai / patalI bAhulata ko idhara udhara paTakatI hai, svapna meM bhI tumhArA samAgama cAhatI 12 sA0
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 178 sAhityadarpaNe nidrAM vAJchati, na prayacchati punardagdho vidhistAmapi // ' ajJAnAdiva yA pRcchA pratItasyApi vastunaH / vallabhasya puraH proktaM maugdhyaM tattaccavedibhiH / / 107 // atha maugdhyam yathA 'ke mArate ? kva vA grAme ? santi kena praropitAH ? | nAtha! matkaGkaNanyastaM yeSAM muktAphalaM phalam // ' atha vikSepa: bhUSANAmardharacanA mithyA viSvagavekSaNam / rahasyAkhyAnamISazca vikSepo dayitAntikaM / / 108 // kAntasya, saMgamaM samAgama, kAGkSitavatI = dRSTavatI, satI, nidrAM = supti, vAJchati= icchati paraM kintu, dagdhaH = hatakaH, vidhiH bhAgyaM tAm api = nidrAm api na prayacchati = no dadAti / atra smarAvegena nAyikAyA niHzva panAdiceSTita varNanAt tapanaM nAmAlaGkAraH / zArdUlavikrIDitaM vRttam / / 106 / maugdhyaM lakSayati- prajJAnAdiveti / vallabhasya = kAntasya, puraH = agre, pratItasya api = jJAtasya api vastunaH = padArthasya, ajJAnAt iva = abodhAt iva, yA pRcchA = praznaH, tatvavedibhiH = nAyikA'laGkArasvarUpajJAtRbhiH, tat maukhyaM proktam = abhihitam // 107 // . maugyamudAharati-ka iti / nAyikA muktAphalamanUdya nAyakaM pRcchati / he nAtha = svAmina, mahaNanyastaM = madvalayakhacita, muktAphalaM = mauktikaM, yeSAM = vRkSANAM, phalaM = sasyaM, te, ke drumAH = ke vRkSA, kinAmakA drumA ityarthaH / vA = athavA, kva = kasmin, grAme = saMvasathe, kena janena praropitAH = uptAH santIti zeSaH / atra pUrvaM jJAtasyA'pi mauktikasya nAyikayA ajJAnAdiva praznataH maugdhyaM nHmaa'lngkaarH|107| vikSepaM lakSayati-bhUSANAmiti / dayitA'ntike = kAntasamIpe, bhUSANAm = alaGkArANAm, ardharacanA = apUrNaracanaM, nAyikAyA iti zeSaH eva paratrA'pi / mithyA = vyartha, viSvak = sarvataH, avekSaNam avalokanam ISat = alpa, rahasyAhuI nidrAkI icchA karatI hai, paraMtu usakA jalA huA bhAgya use nidrA bhI nahIM detA hai / maugya-jAne hue padArthako priyake pAsa anajAna-sI hokara pUchaneko sAhitya ke tattvavettA "maugdhya" kahate haiM / / 107 / / u0- nAyikA motIke bAremeM apane priyase pUchatI hai - he nAtha ! mere kaGkaNameM sthita muktAphala jinakA phala hai vaise per3a kisa gAMva meM haiM aura kinase boye gaye haiM ? vikSepa - priyake samIpameM bhUSaNoMkI AdhI racanA aura vinA kAraNa ke hI
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH yathA 'dhammillamardhamuktaM kalayati tilakaM tathA'sakalam / kizcidvadati rahasyaM cakitaM vidhvagvilokate tnvii||' atha kutUhalam ramyavastusamAloke lolatA syAtkutUhalam / yathA 'prasAdhikAlambitamaprapAdamakSipya kAcid dravarAgameva / utsRSTalIlAgatirAgavAkSAdalaktakAkAM par3havIM tatAna / ' khyAnaM ca = guhyabhASarNa ca, vikSepo nAmA'laGkAraH // 108 / / . vikSepamudAharati-dhammillamiti / tanvI = kRzodarI, dhammila = baddhakezasamUham, ardhamuktam = ardhatyaktaM, kalayati = karoti, tathA tilakaM = vizeSakam, asakalaM = apUrNam, "zakalam" iti pAThAntaropi khaNDamAtraM, na akhaNDaM = pUrNa, sa eva arthaH / kalayati = karoti / rahasyaM = gopyavRttAntaM, kiJcit = ISat, vadati = kathayati, cakitaM = cakitaM yathA syAttathA, viSvak = sarvataH, vilokate = pazyati / atra dayitA'ntike nAyikA bhUSANAmadharacanAdinA vikSepo nAmA'laGkAraH // 108 // ____ kutUhalaM lakSayati-ramyavastusamAloka iti / ramyavastusamAloke = manoharapadArthadarzane, lolatA caJcalatA, nAyikAyA iti zeSaH / kutUhalaM kutUhalaM nAmA'laGkAraH / kutUhalamRdAharati-prasAdhikA''lambitamiti / indumatIsvayaMvRtasyA'jasya nagarapraveze darzanecchoH kasyAzcitkAminyA varNanamidam / kAcit = purastrI, prasAdhikAlamvitaM = prasAdhikayA ( maNDanakA ) Alambim ( gRhItam ), agrapAda = caraNA'yaM, dravarAgam eva = ArdralAkSArAgayuktam eva, AkSipya = AkRSya, utsRSTa. lIlAgatiH = utsRSTA ( tyaktA), lIlAgatiH ( vilAsagamanam ) yayA yA, zIghra. gamanayuktA satIti bhAvaH / A gavAkSAt = vAtAyanaparyantam alaktakA'GkA = lAkSAasarAgayuktAM, padravI = mArga, tatAna = vistAritavatI / / padyamidaM raghuvaMze kumArasaMbhave cAroM bora dekhanA aura ekAntameM kucha rahasya kahaneko "vikSepa" kahate haiM // 108 // u0-sundarI kezoMkI AdhI racanA karatI hai usI tahara tilaka bhI adhUrA hI lagAtI hai, kucha rahasya kahatI hai aura Azcarya pUrvaka cAroM ora dekhatI rahatI hai| kutahala-sundara padArtha dekhanemeM caJcala honeko "kutUhala" kahate haiM / u0- indumatIke svayaMvarameM ajake nagarapravezake avasarapara unako dekhanekI icchA karanevAlI kisI strIkA varNana hai| kisI strIne prasAdhana karanevAlI strIse gRhIta mahAvaravAle gIle parako ho khIMcakara vilAsapUrvaka gatiko chor3akara jAtI huI
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 180 atha hasitam - yathA atha cakitam hasitaM tu vRthAso yauvanAdabhedasambhavaH / / 109 / yathA- sAhityadarpaNe 'akasmAdeva tanvaGgI jahAsa yadiyaM punaH / nUnaM prasUnavANo'syAM svArAjyamadhitiSThati / / ' kuto'pi dayitasya cakitaM bhayasambhramaH / 'trasyantI calazapharI vighaTiTatorUrvAmorUra tizayamApa vibhramasya / ca vartate / raghuvaMze ajarzanA'rthaM, kumArasaMbhave haradarzanA'rthaM striyA lAlatayA kutUhala varNanAt kutUhalaM nAmAlaGkAraH // upajAtivRttam / hasitaM lakSayati hasitamiti / yovanodbha edasambhavaH = : yauvanasya ( tAruNyasya) ya ubhedaH ( utpattiH), tatsama : ( tajjanitaH), vRthAhAsaH = vyartha hAsyaM lalanAyA iti zeSaH / hasitaM nAmA'laGkAraH / / 109 / / hasitamudAharati- prakasmAditi / akasmAddhasantIM lalanAM vilokya kasyaci duktiriyam / iya tanvaGgI = kRzodarI, yat = yasmAtkAraNAt, punaH bhUyaH, jahAsa = hasitavatI, (tat = tasmAtkAraNAt ) prasUnavANaH = puSpabANaH, kAma ityarthaH / asyAM= tantraGgayAM, svArAjyaM =svarga rAjasvam, adhitiSThati = AMzrayati, nUnam iti utprekSAyAm / iyaM svargo nu iti bhAvaH / atra nAyikAyAstAruNyotpannasya vRthAhAsasya varNanAddhasitaM nAmAlaGkAraH / / 109 / / cakitaM lakSayati- kuto'pIti / dayitasya = priyasya, agre = purataH, kuto'pi = 'kasmAdapi kAraNAt, bhayasaMbhramaH = bhItijanitA svarA, cakitaM nAmAlaGkAraH / cakita mudAharati- trasyantIti / ko'pi nAyakaH svamitraM prati dayitAyA jala krIDAM varNayati / calazapharIvighaTTitorUH = calA ( caJcalA ) yA zapharI ( proSThI tayA vighaTTitaH ( tADita: ) Uru: ( sakiya: ) yasyAH sA tAdRzI, vAmorUH = sundara sakthiH, priyA / vibhramasya vilAsasya, atizayam = utkarSam, Apa = prApa / aho = jharokheM taka mArgako mahAvarake cihnavAlA banA DAlA / hasita - tAruNyake AvirbhAva se utpanna vRthA hAsyako "hasita" kahate haiM / 109 u.- - jo ki yaha kRzodarI akasmAt ha~sI, isI kAraNase nizcaya kAmadeva isameM svargake rAjyakA adhikAra kara letA hai / cakita - priyake sammukha kisI bhI kAraNase bhayase honevAlI ghabarAhaTako " cakita" kahate haiM / u0-- jalakrIDAke samayameM koI sundarI cazcala choTI-sI machalI se apane
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH kSubhyanti ! prasabhamaho ! vinApi hetorlIlAbhiH kimu sati kAraNe taruNyaH / / ' atha keli: bihAre saha kAntena krIDitaM kelirucyate // 110 // yathA- 181 'vyapohituM locanato mukhAnilera pArayantaM kila puSpajaM rajaH / payodhareNorasi kAcidunmanAH priyaM jaghAnonnatapIvarastanI // ' atha mugdhAkanyayoranurAgeGgitAni - dRSTvA dazayati vrIDAM sammukhaM naiva pazyati / prAzvaryam / tathA hi taruNyaH yuvatayaH, hetovinA'pi kAraNaM vinA'pi, lIlAbhiH =zRGgArapeSTAbhiH prasabha = haThAt "pratatam" iti pAThAntare atizayaM yathA tathetyarthaH / kSubhyanti= calanti kAraNo satito vidyamAne kimu = kiM vaktavyam / atra dayitasya agre nAyikAyA bhayasaMbhramAccakitaM nAmAlaGkAraH praharSiNI vRttam / zizupAlavadhasthaM padyamidam / foot - bihAra iti / kAntena = priyeNa saha, vihAre = ramaNe, krIDitaM = krIDanaM, nAyikAyA iti zeSaH / kelirucyate // 110 // kelimudAharati - vyapohitumiti / kirAtArjunIyasthaM padyamidam / unnatapIvararezamI unnatI ( uccI ) pIvarI ( puSTI ) stano (kucI ) yasyAH sA etAdRzI, kAcit = anirdiSTanAmadheyA nAyikA, unmanAH = utkaNThitA satI, ramaNA'rthamiti zeSaH / mukhA'nilaH vadanavAtaH, locanataH = svanetrAt, puSpajaM = kusumajanitaM rajaH = rAgaM vyapohituM nirasitum, apArayantam = azaknuvantaM priyaM = vallamam, urasi = pakSa:sthale, payodhareNa = kucena, jaghAna = tADitavatI / atra kAntena saha vihAre nAyikAkrIDAvarNanAt kelirnAmAlaGkAraH / vaMzasthaM vRttam // 110 // 1 mugdhaHkanyakayornAyikayoH sAmAnyAnyanurAgeGgitAni uddizati bRSTveti / priye = vallabhe, anurAgiNI = anurAgayuktA, bAlA = taruNI, mugdhA kanyakA ceti bhAvaH / dRSTvA = vilokya, priyamiti zeSaH, "dRSTeti pAThAntare kAntenA'valokitA satItyarthaH / vrIDAM = lajjAM darzayati, sammukham = abhimukhaM priyasyeti zeSaH / naiva pazyati, lajja hameM Thokara lagane se atizaya bhayako prApta huI yuvatI striyA~ vinA kAraNake bhI vilAsapUrvaka atyanta caJcala ho jAtI haiM, kAraNake rahanepara phira kyA kahanA hai ? keli - vanavihAra meM priyake sAtha krIDAko "keli" kahate haiM // 110 // u0- unnata aura puSTa stanoMse yukta ramaNIne utkaNThita hokara apane netrameM par3e hue phUla parAgako mukhakI havAse nahIM haTA sakanevAle priyako usakI chAtImeM stanase ghATana kiyaa| mugdhA aura kanyAnoMkI anurAgaceSTAe~- mugdhA aura kanyA priyako
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 sAhityadarpaNe "IT pracchannaM vA bhramantaM vAtikrAntaM pazyati priyam // 111 / / bahudhA pRcchayamAnApi mandamandamadhAmukhI / sagadgadakharaM kizcin priyaM prAyeNa bhASate / / 112 / / anyaH pravartitAM zazvatsAvadhAnA ca tatkathAm / zRNotyanyatra dattAdhI priye bAlAnurAgiNI / / 113 / / atha sakalAnAmapi nAyikAnAmanurAgeSitAni cirAya savidhe sthAnaM priyasya bahu manyate / vilocanapathaM cAsya na gacchatyanalaGa kRtA / / 114 !! yeti bhAvaH / pracchanna = mityAdivyavahitaM, bhramantaMbhramaNaM kurvantam, atikrAntaM vA = dUre gataM vA, priyaM = vallabhaM, pazyati = avalokayati // 111 // bahudhA = bahuprakAraH, pRcchayamAnA'pi = anuyujyamAnA'pi, bAleti zeSaH / mandamandaM = zanaiH zanaiH, sagadgadasthara gadgadsvarasahitaM yathA tathA, prAyeNa = anekazaH, priyaM = ballabhaM, kiJcit = stokaM, bhASate - brUte // 112 / / .. sA'vadhAnA = ekA'gramAnasA, anyatra = sthAnAntare, dattAkSI = dattanayanA satI, anyaH = aparaMrjanaH, pravartitA = pracAlitAM tatkathA = priyakathAM, zazvat = sarvadA, zRNoti = AkarNayati / / 113 // .. sakalAnAmapi samastAnAmapi, nAyikAnAM sAmAnyato'nurAgeGgitAni sUcayaticirAyeti / anuraktA = anurAgayuktA, nitambinI = sundarI, priyasya = vallabhasya, savidhe = samIpe, sthAnaM = sthiti, bahu = adhikaM yathA tathA, manyate = avabudhyati / analakRtA = abhUSitA satI, asya = priyasya, vilocanapathaM = dRSTimArga, na gacchati // 114 // dekhakara lajjA dikhAtI hai, saMmukha hokara nahIM dekhatI hai, dIvAra Adise vyavahita, ghUmate hue, priyako dekhatI rahatI hai / / 111 / / akasara priyake bAraMbAra pUchanepara bhI adhomukha hokara gadgadasvarake sAtha thor3A bolatI hai // 112 // ___anurAga karanevAlI vaha, priyake viSayameM dUsa se kI gaI vArtAko dUsarI ora netroMko lagAkara sunatI rahatI hai / / 113 // aba saba nAyikAoMkI anurAga-ceSTAoMko batalAte haiM-bahuta samayataka priyake pAsa rahanA pasanda karatI hai| alaGkAra kiye binA priyake pAsa nahIM jAtI hai // 114 //
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 183 vApi kuntalasavyAnasaMyamadhyapadezataH / bAhumUlaM stanau nAbhipaGkajaM darzayet sphuTam // 115 / / AcchAdayati vAgAya: priyasya paricArakAn / / vizvavasityasya mitreSu bahumAnaM karoti ca / / 116 / / makhImadhdhe gugAn brUte svadhanaM pradadAti ca / supte svapiti duHkhe'sya duHkha dhatte sukhe sukham / / 117 / / sthitA dRSTipathe zazvatpriye pazyati dUrataH / AbhASate parijanaM sammukhaM smaravikriyam // 118 / / kvA'pi = kutrA'pi sthAne, kuntalasaMvyAnasaMyamavyapadezataH = kuntalAnAM ( cargakuntalAnAm ), saMvyAnasya ca ( uttarIya vastrasya ) saMyamasya (bandhanasya paridhAnasya ca), vyapadezataH (chalataH ) / bAhumUlaM, bhujamUlaM, stano = kudhI, nAbhipaGkajaM ca%3D nAmikamalaM ca / sphuTaM = vyaktaM, darzayet = pradarzayet / / 115 // priyasya = vallabhamya, parivArakAn == meva kAn, vAgAcha: vacanabhUSaNapradAnaprabha tibhiH, AcchAdayati-vazIkarotIti bhAvaH / asya-priyasya, mitreSu-suhRtsu, vizvasiti vizvAsaM karoti, mAnaM = sammAna. bahu =adhikaM yathA tathA, karoti vidadhAti / / 116 // ___ sakhImadhye = vayasyAmadhye, guNAm =dayAdAkSiNyAdIn. kAntasyeti zeSaH / brUte= abhidhatte, svadhanaM = nijadravyaM, pradadAti ca = vitarati pa, priyAyeti zeSaH / supte = nidrANe, priya iti zeSaH, svapiti-svayamapi zete / asya=priyasya, dukhe duHkhaM, sukhe sukhaM, dhatte = anubhavatIti zeSaH // 117 / / priye = kAnte, pazyativilokayati sati, dUrata. viprakRSTapradezAt, dRSTipathenetramArge, sthitA = avasthitA satI, parijanam = zuzruSujanam, abhimukhaM sammukham = svaravikriyaM = smarasya ( madanasya ) vikriyA ( vikAraH ) yasmin karmaNi tayathA tathA, "mana ra kriyam" iti pAThAntare svaravikArapUrvakamityarthaH / AbhASate-Alapati // 11 // kahIMpara kezoMko bA~dhanA aura vastra pahananake pahAnese apane bAhumUla stanoM aura nAbhikamalako spaSTarUpase dikhalAtI hai / / 115 // priyake naukaroMko priyavacana Adise vazameM karatI hai priyake mitroMmeM vizvAsa rakhatI hai aura bahuta samAna karatI hai // 116 / / __sakhioMke bIcameM priyake guNoMko kahatI hai aura apanA dhana de detI hai| priyake sonera sotI hai, usake duHkhameM duHkha, aura sukha meM sukha mAnatI hai // 117 // priyake dUrase dekhanepara unake dRSTimArgameM rahatI huI apane parijana ( sakhI) ke saMmukha kAmavikArako prakaTa kara bAtacIta karatI haiM / / 118 //
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184. sAhityadarpaNe yatkizcidapi saMvIkSya kurute hasitaM mudhaa| . kaNakaNDUyanaM tatkavarImAkSasaMyamau / / 119 // jummate sphoTayatyaGgaM bAlamAzliSya cumbati / bhAle tathA vayasyAyA racayettilakakriyAm / / 120 // aGguSThAyaNa likhati sakaTAkSaM nirIkSate / dazati svAdharaM cApi te priyamadhomukhI // 121 / / na muzcati ca taM dezaM nAyako yatra dRzyate / Agacchati gahaM tasya kAryavyAjena kenacit / / 122 / / yatkizcit api = vastu, saMvIkSya abalokya, mudhA -- mRpA, vyarthamiti bhAvaH / hasitaM = hAsyaM, kurute = vidadhAti / evaM karNakaNDUyana = zrotra kaNDUti, tadvat kabarI mokSasaMyamo = kabarImokSaM ( keza vezamocagama ), kayarIsaMyama ca ( ke gavezavandhanaM ca ) kurute = vidadhAti / / 119 / / - jammate-jambhagaM karoti / aGga-dehA'vayavam aGgalyAdikamiti bhAvaH / sphoTayati zabdayati / bAlaM-zizum, AzliSya-AliGgaya, cumbati -cumvanaM karoti / tathA vayasyAyAH sakhyAH, bhAle lalATe, tilakakriyA vizeSakaraNaM, racayet kuryAt / / 120 // aguSThA'greNa = caraNasyeti zeSaH, likhati - bhUmi vidArayatIti bhAvaH / sakaTAkSaMkaTAkSasahitaM, nirIkSate vilokayati, priyamiti, priyamiti zeSaH / svA'dharaM= nijoSThaM, dazati = svadazanardaSTaM karoti / adhomukhI = avanatavadanA satI, priya = kAntaM, brUne = bhASate // 121 // yatra = yasmindeze, nAyaka:-priyaH, dRzyate - avalokyate, taM dezaM, na muJcati= na tyjti| kenacit kAryavyAjena = karmacchalena, tasya = nAyakasya, gRhaM = bhavanam, Agacchati = mAyAti // 122 // - kucha bhI vastuko dekhakara vyartha hI haMsatI hai, kAnako khujalAtI hai, coTI / kholatI hai aura bAMdhatI hai // 119 // jamuhAI letI hai, zarIrake avayavako bajAtI hai, (cuTakI Adi letI hai)| bAlakako AliGgana karatI hai aura cUmatI haiM / sakhIke lalATa (lilAra)meM tilaka lagatI hai / 120 / parake aMgUThekI mokase jamInako kuredatI hai, kaTAkSake sAtha dekhatI hai / apane hoMThako cabAtI hai adhomukha hokara priyase bolatI hai // 121 / / - jahA~para nAyaka dekhA jAtA hai usa jagahako nahIM chor3atI hai / priyake ghara meM kisI kAmake bahAnese AtI hai // 122 //
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH dattaM kimapi kAntena dhRtvAGga muhurIkSate / malinA kazA / / 123 / / manyate priyam / nityaM hRSyati tadyoge viyoge manyate bahu tacchIlaM tatpriyaM prArthayatyalpamUlyAni suptA na parivartate / / 124 // vikArAn sAccikAnasya sammukhI cA'dhigacchati / bhASate nRtaM snigdhAmanuraktA nitambinI / / 125 / / eteSvadhikakhAni ceSTitAni navastriyAH / 185 kAntena = priyeNa, datta = vitINaM, kimapi = tucchamapi vastu, iti bhAvaH / aGga = zarIrAvayave, dhRtvA = niprAya, mUhu:- vAraM vAram, IkSate pazyati / tadyoge = priya saMyoge; nitya = nirantaraM, hRSyati = hRSTA bhavati, viyoge - viprayoge, priyasyeti zeSaH / malinA= malImasA, dehasaMskArarahiteti bhAvaH, kRzA = durbalA ca bhavatIti zeSaH // 123 // tacchIlaM = priyasvabhAvaM, bahu = adhikaM manyate = Adriyate / tatpriyaM = priyasya abhISTaM, priyaM = prItipAtraM manyate = jAnAti / alpamUlyAni yUnadravyalabhyAni vastuni prArthayati = yAcate, priyamiti zeSaH / suptA = zayanasthitA sanI, na parivartate parivartanaM na karoti, kAntasya purataH pRSThadezaM na vidadhAtIti bhAvaH // 124 // SHIP asya = priyasya, saMmukhI = saMmukhasyA satI, sAsvikAn = sattvasaMbhUtAna, vikArAn - vikRtI:, stambhasvedAdikA iti bhAvaH / adhigacchati = prApnoti, prakAzayati iti bhAva: / tathA ca anuraktA - anurAgayuktA, nitambinI sundarI, nAyikA / snigdhAM = snehayuktAM sakhImiti bhAvaH / sUnRtaM satyaM priyaM ca yathA syAttathA, bhASate - abhidhatte / "snigdham " iti pAThAntare, priyaM snigdhaM = snehapUrNaM yathA yathA sUnutaM bhASate ityarthaH / / 125 / / = eteSu = nAyakasa vidhA'vasthAnAdiSu iGgiteSu, navastriyAH mugdhAyAH kanyAyAzca, ceSTitAni = ceSTA, adhika lajjAni = adhikavrIDAyuktAni madhyAH nAyikAyAH; priyase diye gaye kisI bhI padArthako aGgameM rakhakara bAraMbAra dekhatI rahatI hai| usake saMyoga meM nirantara prasanna rahatI hai aura viyoga meM malina aura durbala ho jAtI hai // 123 // priyaMke svabhAvako pasanda karatI hai usake abhISTako priya mAnatI hai| kama dAmavAle padArthoM ko mA~gatI hai, zayyA meM patise parAGmukha hokara nahIM sotI hai // 124 // * priyake sammukha stambha aura sveda Adi sAtvika vikAroMko prApta karatI hai; anurakta hokara nAyikA satya aura priyavacana sakhIse kahatI hai / / 125 / / ina nAyikAoM meM mugdhA aura kanyAkI ceSTAeM adhika lajjAse yukta hotI haiM
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 . sAhityadarpaNe madhyavrIDAni madhyAyAH sraMsamAnatrapANi tu // 126 .. anyastriyAH pragalbhAyAstathA syuvArayoSitaH / diGamAtraM yathA 'antikagatamapi mAmiyamavalokayantIva hanta ! dRSTavA'pi / sarasanakhakSatalakSitamAviSkurute bhujAmUlam / / tathA lekhyaprasthApanaiH snigdhairvIkSitaimRdubhASitaiH // 127 / / ceSTitAni, madhyavrIDAni = madhyamalajjAyuktAni bhvti| anyastriyAH = aparalalanAyAH, pragalbhAyA: nAyikAyAH, tathA vArayoSitazca vezyAyAzca, ceSTitAni-ceSTAH, saMsamAnatrapANi = sraMsamAnA ( avasraMsamAnA ) trapA ( lajjA ) yeSu tAni, lajjArahitAnIti bhAvaH / syuH= bhaveyuH / / 126 // digdarzanaM yathA-prantikagatamiti / nAyakasya mitraM prati ukti riyam / hanteti harSadyotakamavyayam / iyaM = madIyA priyA, antikagatam api = nikaTa prAptam api, mAM = nAyaka, dRSTvA api = vilokya api, alokayantI apazyantI iva, abhinIyeti zeSaH / sarasanakhakSatalakSitaM = sarasam (Am ) yat nakhakSataM ( nakha rakSatam ) tena lakSitaM (cihnitam ). bhulAmUlaM = bAhumUlam, bhujatIti bhujA, "bhujo kauTilye" iti dhAto: "igupadhajJAprIkiraH kaH" iti kapratyaye TApa, "atho bhujaa| dvayorbAhI kare" iti medinii| AviSkurute prakAzayati, kuntalasaMyamavyapadezeneti bhAvaH / nAyaka lakSyIkRtya bAhumUlapradarzanaM nAyikAyA anurAgeGgitaM dyotayati / AryA vRttam / nAryA bhAvA'bhivyaktisAdhanAni pradarzayati-lelyaprasthApanariti / lekhyaprasthApanaH = pastrapreSaNaH, snigdhaH = snehapUrNaH, vIkSitaH = abalokanaH, mRdubhASitaH= komalabhASaNaH, dUtIsaMpreSaNaH = sandezaharAprasthApanazca, nAryAH = nAyikAyAH, bhAvA'bhivyaktiH = abhiprAyaprakAzanam, iSyate = iSTA bhavati / tatra lekhyaprasthApanasyodAharaNaM zrImadbhAgavate rukmiNyAH kRSNasya samIpe brAhmaNadvArA sphuTam / anyanmRgyam / / 127 / / aura madhyA nAyikAkI kama lajjAse yukta hotI haiM evam / / 126 / / ___ anya nAyikA jaise pragalbhA aura vezyA unakI ceSTAeM lajjAse rahita hotI hai| nAyikAkI ceSTAoMkA digdarzana, jaise granthakAra apanA padya dete hai-koI nAyaka mitrako kahatA hai-yaha ( nAyikA ) mere nikaTavartI honepara bhI nahIM dekhA-sA bhAva dikhAkara tAje nakhakSatase cihnita apane bAhumUlako prakAzita karatI haiN| tathA-patrapreSaNoMse, snehapUrNa avalokanoMse, komala bhASaNoMse / / 127 / /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 187 dUtIsampraSaNernAryA bhAvAbhivyaktiAraSyate / dUtyazca dRtyaH sakhI naTI dAsI dhAtreyI prativezinI / / 128 // bAlA pravrajitA kArU zilpinyAdyAH svayaM tathA / kArU rjkiiprbhRtiH| zilpinI citrkraadikhii| aadishbdaattaambuulikgaandhiksliiprbhRtyH| tatra sakhI yathA-'zvAsAnmuJcati-' ityAdi / mvayaMdUtI yathA mamapanthi / piAsio via lacchIasi jAsi tA kimnnnntto| Na maNaM vi vArao idha asthi ghare ghaNarasaM piantANaM !!' dUtIbhedAnpradarzayati / dUtya iti / sakhI = vayasyA, naTI- abhinetrI, dAsIparicArikA, dhAtreyI-dhAtrIputrI, dhAtryA apatyaM strI "strIbhyo Dhak" iti Dhak pratyayaH / prativezinI svanikaTagRhanivAsinI. bAlA = bAlikA, pravaliyA saMnyastA, kArU = rajakIpramatiH / zimpinI = citrakarAdistrI / kriya kausalaM zilpaM, tadasti yasyAH sA, "ata iniThano" iti inipratyayaH, strItvavivakSAyAma Rnnebhyo Gapa" iti DIp / 'zilpinyAdyA' ityatra Adyapadena tAmbalikagAndhikastrIprabhUtayA bodhyA: / tathA svayaM = svayaM dUtI / etA nAyikAnAM dUtyaH / tatra sakhI yathA-"zvAsAnmuJcati0' ityAdi ( 104 pRSThe ) / svayaM dUtI yathA-panthina iti| "pathika ! 'zAsita ita lakSyase yAsi takimanyatra / na manAgarika rahA'sti gRhe dhanarasaM pibatAm // " (saMskRtacchAyA), pathiketi kazcita pAnthaM prati kulaTAyA uktiriyam / he pathika = he pAntha ! tvaM pipAsita iva = pidhAsuriva, kAmuka iveti bhAvaH / lakSyase-pratIyase, tat-tahi / anyatra = anyasmin sthAne, ki = kimartha, yAsi = gacchati / iha = asmin, gRhe = aura dUtiyoM ko bhejanese bhI nAyikAke anurAgakI abhivyakti hotI hai / / 128 / / dUtiyA~-sakhI ( sahelI ), naTI, dAsI, dhAI kI putrI, par3osina, bAlikA,. saMnyAsinI (bauddhasaMnyAsinI!, kArU ( zilpakArastrI, dhobinI Adi ), zilpinI (citrakAra AdikI rpii)| "Adya" zabdase tamolina, gandhinI ( raMgarejina) Adi, evam svayam (khuda) bhI nAyikA dUtI ho sakatI hai| unameM sakhI, jaise( zvAsAnmuJcati0) (104 pRsstte)| svayaM dUtI, jaise pranthakArakA padya-"he pAntha ! tuma pyAsese mAlUma ho
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 sAhityadarpaNe etAzca nAyikAviSaye nAyakAnAmapi dUtyo bhavanti / dUtIguNAnAha kalAkauzalamutsAho bhaktizcittajJatA smRtiH // 129 / / mAdhuyaM narmavijJAnaM vAgmitA veti tadguNAH / etA. api yathocityAduttamAdhamamadhyamAH / / 130 / / etA dUtyaH / atha pratinAyaka: dhIroddhataH pApakArI vyasanI pratinAyakaH / yathA rAmasya raavnnH| bhavane, mameti zeSaH / dhanarasaM = jala, pakSAntare sabhogamukhaM, pibatAm = anubhavatAma, manAka api = ISat api, vAraka: = nivArakaH, pratibandhaka iti bhAvaH / na asti, mayA saha yatheccha vihareti bhAvaH / atra svayameva dUtyakaraNAdiyaM nAyikA svayaMdUtI bodhyA AryAvRttam // dutIguNAgnirdizati-kalAkozalamiti / kalAkozala kalAtu (natyagItavAditrAdiSu catuHSaSTisaMkhdhakAsu) kauzalam (kuzalatA), utsAhaH= adhyavasAyaH, bhaktiH prabhu prati pUjyabuddhiH, cittajJatA-preSakasya abhiprAyAbhijJatA, smRti:-smrnnshktiH||129|| mAdhurya = manoharatvaM, narmavijJAnaM = krIDAbhijJatA, vAgmitA = vAcoyuktipaTutvaM, ceti tadguNAH = dUtIguNAH / etAH = dUtyaH, api yathocityAta = aucityA'nusArAta, uttamA'dhamamadhyamAH jJeyAH // 130 // , pratinAyakaM lakSayati-dhIroddhata iti / dhIroddhataH pUrvalakSito nAyakavizeSaH ! pApakArI-pApAcaraNazIla:, vyasanI kAmajakrodhajavyasanayuktaH, etAdRzaH pratinAyako bhavati / pratikalo nAyakaH pratinAyakaH, "kugatiprAdaya" iti samAsaH / kAmajAni kopajAni ca aSTAdazaprakArANi vyasanAni / kAmajAni darzAvadhAni, yathA''ha bhagavAnmanu:rahe ho isalie anyatra kyoM jA rahe ho ? / isa gharameM ghana-rasa ( jala vA sabhogasukha ) kA anubhava karanevAloM ko kucha bhI rokaneyAlA koI nahIM hai| pUrvokta sakhI Adi nAyakoMkI bhI dUtiyA~ hotI hai| dUtIke guNa-kalAoMmeM nipuNatA, utsAha, svAmibhakti, abhiprAyako jAnanA; smaraNazakti // 129 // manoharatA, krIDAoMkI jAnakArI, bolanemeM ati paTutA, ye dUtIke guNa haiM / ye dUtiyAM bhI aucityake anusAra uttama; madhyama aura adhama hotI haiM / / 130 // pratinAyaka-dhIroddhata (pUrvokta nAyakavizeSa ), pApI, vyasanavAlA "pravi. nAyaka hotA hai / jaise rAmacandrajIkA rAvaNa /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH athAddIpanavibhAvA:uddIpanavibhAvAste rasamuddIpayanti ye // 131 / / Alambanasya ceSTAdyA deshkaalaadystthaa|. ceSTAyA ityaadyshbdaadruupbhaassnnaadyH| kaalaadiityaadishbdaaccndrcndnkokilaalaapbhrmrmtaaraadyH| tatra candrodayo yathA mama 'karamudayamahIdharastanAgre galitatamaHpaTalAMzuke nivezya / . vikasitakumudekSaNaM vicumbatyayamamarezadizo mukhaM sudhAMzuH // ' "mRgayA'kSo divAsvapnaH parivAda: striyo madaH / toryatrikaM yathA'TayA ca kAmajo dazako gaNaH // " (7-47 ) / kopajAni aSTavidhAni, tAni yathA "paizunyaM sAhasaM droha IyA'sUyA'rtha dUSaNam / vAgdaNDajaM ca pAruSyaM krodhajo'pi gaNo'STa kaH // " ( ma. smR. 7.48) uddIpanavibhAvAn lakSayati-uddIpanavibhAvA iti / ye = vibhAvAH, rasaM = zRGgArAdikam, uddIpayanti = uddIptaM kurvanti, te uddIpanavibhAvAH // 131 // uddiipnvibhaagnirdishti-maalmbnsyeti| Alambanasya = nAyakAdeH, ceSTAdayaH = netravikSepAdayaH, tathA dezakAlAdayaH =sthAnasamayAdayaH / ceSTAyA ityatra AdhazabdAdUpabhUSaNAdayaH, dezakAlAdaya ityatrA''dizabdAt candracandanakokilAlApabhramarazaGkArAdayo yathAyathaM grAhyAH // 131 / / canodayo yathA karamiti / ayam = eSaH, sudhAM'zuH = candraH, nAyakaH / galitatamaHpaTalAM'zuke = galitam ( apagatam, nijakiraNeneti zeSaH) tamaHpaTalam ( andhakArasamUhaH) eva aMzukam ( vastram ) yasmAta, tasmin / udayamahIdharastanAgreudayamahIdharaH ( udayaparvataH ) eva stanaH (kucaH ) tasya agre ( UrzvabhAge cUcuke ); kara kiraNaM, hastaM ca, nivezya = nidhAya, vikasitakumudekSaNaM = vikasitaM ( praphullam ) uhIpana vibhAva-joM rasako uddIpta karate haiM unheM "uddIpana vibhAva" kahate haiM // 31 // ve-Alambana ( nAyaka Adi ) kI ceSTA Adi, Adi zabdase rUpa bhASaNa Adi liye jAne cAhie, aura deza kAla Adi, yahA~ bhI Adi zabdase candra, candana, kokilakA AlApa aura bhramaramaGkAra Adiko lenA caahie| candrodaya jaise pranthakArakA ye candra andhakArasamUharUpa vastrase rahita udayaparvatarUpa stanake agra bhAgameM kara (kiraNa athavA hAtha ) ko rakhakara vikasitaH
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe yo yasya rasasyAhIpanavibhAvaH sa tasvarUpavarNane vakSyate / athAnubhAvA: udbuddhaM kAraNeH svaH svaibahirbhAva prakAzayan / / 132 // loke yaH kAryarUpaH so'nubhAvaH kAvyanATyayoH / yaH khalu loke sItAdicandrAdibhiH svaH svarAlambanohIpanakAraNerAmAderantarubuddhaM ratyAdikaM bahiH prakAzayan kAryamityucyate, sa kAvyanATyayoH punrnubhaavH| kumudam ( karavam ) eva IkSaNam ( netram ) yasya tat tAdRzam, amarezadizaH = indradizAyAH prAcyAH, nAyikAyAzca / mukham = agrabhAga, vadanaM na / vicumbati = pibati, spRzati ca / atra candradizo: samAsoktyalaGkAreNa nAyakanAdikayozcaritradarzanAta uddIptasya vaktRzRGgArasya candra uddIpanavibhAvaH / / ___anubhAvaM lakSayati-udbaddhamiti / svaH svaH = nirjanijaH, kAraNa:-hetubhiH, ubuddha = janitaM, bhAvaM = ratyAdikaM, bahiH, prakAzayana = prakAzitaM kurvan, loke = jane, yaH, kAryarUpaH, saH, kAvyanATayayoH = zravyadRzyakAvyayoH, anubhAvaH = anubhAvarUpeNa varNyate // 132 // vivaNoti / loke bAhyajane, sotA'dicandrAdibhiH, yathAsaMkhyenAlambanoddIpanakAraNaH, rAmAdeH = nAyakasya, antaH antaHkaraNe, ubuGa = janitaM, ratyAdikaM, bahiH= vAhyajane, prakAzayan, kAryamityucyate sa kAvyanATayayoH = zravyadRzyakAvyayoH 'punrnubhaavH|| kumudarUpa netroMse yukta indradizA (pUrvadizA ) rUpa nAyikAke mukha ( mukha kA agrabhAga) kA cumbana karatA hai / yahA~para candramA aura dizAmeM samAsokti alaGkArase nAyaka aura nAyikAke vyavahArakA Aropa honese uddIpta zRGgArakA candramA uddIpana vibhAva hai / jo jisa rasakA uddIpana vibhAva hai, vaha usake lakSaNavarNanameM kahA jaaygaa| anubhASa-apane apane kAraNoMse utpanna rati Adi bhAvako bAhara janameM prakAzita karatA huA lokameM jo kAryarUpa hai vaha zravyakAvya aura dRzyakAvya ( nATya ) meM "anubhAva" kahA jAtA hai // 132 // jo lokameM sItA Adi tathA candramA Adi apane apane Alambana aura uddIpana kAraNoMse rAma Adike antaHkaraNameM utpanna rati Adi bhAvako bAharake janameM prakAzita karatA huA "kArya" kahA jAtA hai vaha kAvya aura rUpakameM "anubhAva" kahA jAtA hai|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 191 kA punarasAvityAha uktAH strINAmalaGkArA aGgajAzca svabhAvaMjAH / / 133 // tadrUpAH sAvikA bhAvAstathA ceSTAH parA api / tadrUpA anubhAvasvarUpAH / tatra yo yasya rasasyAnubhAvaH sa tatsvarUpavarNane vkssyte| tatra sAttvikA: vikArAH satyasaMbhUtAH sAcikAH parikIrtitAH / / 134 / / sattvaM nAma svAtmavizrAmaprakAzakArI kazcanAntaro dhrmH| . savamAtrodbhavatvAtte minnA apyanubhAvataH / anubhAbhedAnirdizati- uktA iti / strINAM = yoSitAm, upalakSaNametata puruSANAmapi nirdezaH / aGgajA: = bhAvahAvahelAH, svabhAvajAH = lIlAta Arabhya kelyantA aSTAdaza alaGkArAH, svabhAvajAH = lIlAdayaH, tadrUpAH = anubhAvasvarUpAH, sAttvikA bhAvAH = stambhasvedAdayo vakSyamANAH, tathA parA api = anyA api. yAzceSTAH = kaTAkSAdayaH, te sarve'pi, tadrUpAH anubhAvasvarUpA jJeyAH, zobhAkAntyAdInAM saptAnAM ratyAdiprakAzakatvA'bhAvAnnA'nubhAvarUpatA / sAttvikabhAvAn lkssyti-vikaaraaH| sattvasaMbhUtAH = sattvAkhyA'ntaHkaraNa. dharmaniSpannAH, vikArAH = vikRtayaH, sAttvikAH parikIrtitAH / vivRNoti-sattvamiti / sattvaM nAma, svAtmavizrAmaprakAzakArI= svasya ( sAmAjikasya ) Atmani ( antaHkaraNe ) yo vizrAmaH ( sthitiH ), tatprakAzakArI (tatprakAzakaraNazIla: ), kazcana, AntaraH ( antaHkaraNasya ) dharmaH (guNaH) // 134 // sAtvikabhAvAnAmanubhAvAtkiJcidvalakSaNyaM pradarzayati-sattvamAtrodbhavatvAviti / te = sAttvikA bhAvAH, sattvamAtrodbhavatvAt = kevalasattvaguNajanyatvAt / anubhAvataH = "ubuddhaM kAraNaH" ityAdikArikAlakSitAt anubhAvAt, minnA api= anubhAvako kahate haiM-pahale kahe gaye striyoMke aGgaja aura svabhAvaja alaGkAra // 133 // anubhAva svarUpa stambha sveda Adi sAttvika bhAva tathA anya kaTAkSa Adi caSTAe ye saba "anubhAva" svarUpa haiM / inameM jo jisa rasakA anubhAva hai vaha usake svarUpa varNanameM kahA jaaygaa| sAtvika bhAva-sattvaguNase utpanna, arthAt sAmAjikoMke antaHkaraNameM sthiti aura prakAza karanevAlA antaHkaraNakA dharma satva hai usase utpanna rikAroMko "sAtvika" kahate haiM // 134 //
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 sAhityadarpaNe 'gobalIvaranyAyena' iti zeSaH / ke ta ityAha stammaH svedo'tha romAzvaH svarabhaGgo'tha vepathuH // 135 // vaivaNyamazru pralaya ityaSTo sAcikAH smRtoH / stambhazceSTApratIghAto bhayaharSAmayAdimiH // 136 // vapulodgamaH svedo ratidharmazramAdibhiH / harSAdbhutabhayAdimyo romAzo romavikriyA / / 137 / / bhedayuktA api, apItipadena anubhAvato'bhimA bapi.gobalovanyAyena bhinnA api santIti bhAvaH / gopadena surabhevalIvardasyA'pi bodho bhavati / balIva surabhirUpAyA godaH balIvardarUpasya ca gorabhedaH tathA sAttvikabhAve stambhasvedAdo bhAvahAvAdirUpAnubhAvasya bhedaH stambhasvedA''dirUpAnubhAvasya ca abheva iti tAtparyam / sAttvikabhAvAnAmato niditi stambha iti / tasambhaH stabdhAvaM, svedaH = zramajalaM, romAJcaH romavikriyA, svarabhaGgaH- vaisvayaM, vepathu, vepathuH = kampaH / / 135 // vaivayaM = vivarNatA, azru nayanajara, pralayaH naSTaceSTatA ityaSTau sAttvikA bhAvAH smRtaaH| atha krameNa sAttvikamAvAgvivRNoti-stambha iti / bhayaharSA'mayAdibhiH = bhItyAnandarogAdibhirhetubhiH, ceSTApratISAta: zArIrakarmapratibandhaH stambhaH / / 136 / / ratidharmazramAdibhiH = ramaNagrISmAyAsAdibhiH, vapurjalodgamaH = dehasalila, nissaraNaM svedaH / harSAdbhutabhayAdibhyaH = bAnandA''zvaryabhItyAdibhyaH, romavikriyA = lomavikAraH romAJcaH / / 137 // kevala sattvaguNase utpanna honese gobalIvadaM nyAyase anubhAvase bhinna bhI hai| sAttvika bhAvakA parigaNana karate haiM-stambha, sveda, romAJca, svaramA vepatha ( kampa ) // 135 // vaivarNya, adhu aura pralaya ye ATha "sAttvika.' bhAva kahe jAte hai| stambha-bhaya, harSa aura roga Adise SaSTA na honeko "stambha" kahate hai / 136 / sveda- ratikrIDA; ghAma aura parizrama Adise zarIrase nikalanevAle jalako "sveda" ( pasInA ) kahate haiN| romAJca-harSa, Azcarya aura bhaya Adise romavikArako "romA kahate haiM // 13 //
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH madasaMbhadapIDAdya svayaM gadgadaM viduH / rAgadveSazramAdibhyaH kampo gAtrasya vepathuH / / 138 // viSAdamadaropAdya varNAnyatvaM vivarNatA / azru netrodbhavaM bAri krodhaduHkhapraharpajam // 139 // pralayaH sukhaduHkhAbhyAM ceSTAjJAnanirAkRtiH / yathA mama-'tanusparzAdasyA daramukulite hanta ! nayane, udazcadromAJcaM vrajati jddtaasnggmkhilm| madasammadapIDAdya : = mattatAhaSavyathAprabhRtibhiH hetubhiH, gadgadaM = gadgadabhAvaM, vasvayaM = visvaratA, svara maGgamiti bhAvaH viduH = jAnanti, vidvAMsa iti zeSaH / rAgadveSazramaHdibhyaH = anurAgA'prItiparizramapratibhyo hetubhyaH, gAtrasya = zarIrasya, kampaH = kampanaM, 'vepathuH' / / 138 // viSAdamadaroSAdya = khedamattatAkrodhAdibhiH hetu bhaH, varNA'nyatvaM varNabhinnatvaM, "vivarNatA" vaivrnnymityrthH| krodhaduHkhapraharSajaM = kopapIDAnandajanyaM, netrodbhavaM = nayanotpanna, vAri = jalam, "azru" || 139 / / . ___ sukhaduHkhAbhyAM = pramodabAdhAbhyAM hetubhyAM, ceSTAjJAnanirAkRtiH = zArIrakarmacaitanya 'bhAvaH, "pralayaH" / / sAttvika mAvAnudAharati-tanusparzAviti / nAyikAyA upabhoktu yakasya svakIyAvasthAvarNanaparaM padyam / hanteti harSadyotaka mavyayam, asyAH = priyAyAH, tanu. sparzAt =zarIrasparzAt, nayane = netre, daramukulite = iissnmudrite| "nayane" ityatra 'IdedvivacanaM pragRhyam" iti sUtreNa pragRhyamajJAyAM "lutapragRhyA aci nityam" iti sUtreNa prakRtibhAvAt "udaJcat" iti padekadeze paravatini sati sandhyabhAvaH / udazca. dromAJcam = udaJcantaH ( prAdurbhavantaH ) romAJcA: ( raumavikArA: ) yasmistAdRzam, svarabhaGga ( vaisvarya )-mada, harSa aura pIDA Adise honevAle gadgadabhAvako 'svarya ( svara bhaGga )" kahate haiN| vepatha ---anurAga, dveSa, zrama Adise zarIrake kampako "vepathu" kahate haiM / 138 / vivarNatA ( vaivarNya)-viSAda, mada aura roSa Adise bhinna varNa honeko "vivarNataH ( vaivarNya )" kahate haiN| prazra-krodha, duHkha aura adhika harSase honevAle netrajalako "azru" kahate haiN| 139 / pralaya-sukha vA duHkhase ceSTA aura caitanyake abhAvako "pralaya" kahate haiN| udAharaNa, (granthakArakA ho)-nAyikAke upabhogase nAyakako avasthAkA varNana haiM / isa ( nAyikA ) ke zarIrasparzase netra kucha mudrita ho gaye haiM / saMpUrNa aGga 13 sA0
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 sAhityadarpaNe kapolo dharmAdrauM, dhravamuparatAzeSaviSayaM manaH sAndrAnandaM spRzati jhaTiti brahma prmm|| evmnyt| atha vyabhicAriNaH vizeSAdAbhimukhyena raNAdvayabhicAriNaH / sthAyinyunmagnanimagnAstrayastriMzaca tdbhidaaH|| 140 // akhilaM = samastam, aGga = dehA'vayavaH, jaDatA = stambha, vrajati = prApnoti / kapolo = gaNDo, dharmArTo-dharmaNa ( svedena ) Adrau ( klinnau ), samjAtAviti zeSaH / uparatA'zeSaviSayam uparatAH (nivRttAH), azeSAH(samastAH)viSayAH (jJeyAH) yasmAttat, tAdRzaM manaH = cittama, dhruvaM = nizcitaM, sAndrAnandaM = sAndraH ( dhanaH ) AnandaH (sukham ) yasmistat, tathAvidhaM, paramam = anirvacanIyaM, brahma = zuddhacaitanyaM, jhaTiti % satvaraM, spRzati = AmRzati, sAkSAtkarotIti bhAvaH / mano brahmAnande pralonamiti tAtparyam / brahmaniviSTamAnasasya yathA ceSTAbAhyajJAnoparamo bhavati tathaiva nAyikAniviSTacetaso janasyA'pIti niSkRSTo'rthaH / atra romAJcastambhasvedapralayarUpAH sAtvikA bhAvAH pratipAditAH / zikhariNI vRttam / . .. evamanyam / , tadyathA-"bAle ! nAtha ! vimuJca mAnini ! rupam" (pR.142) ityatra svarabhaGgaH, "mA garvamudaha" (pR. 176 ) ityatra vepathaH / "zoNaM vIkSya" (pR. 117) ityatra vaivayaMmatru ceti raamcrnntkNvaagiishH| ___ vyabhicAribhAvaM lakSayati-vizeSAditi / vizeSAda atirekAda, vibhAvAsnubhAvApekSayeti zeSaH / Abhimukhyena=sAMmukhyena rasaprakAzanArthamiti zeSaH / caraNAta sacaraNAta, tathA sthAyini = ratyAdau sthAyibhAve, unmagnanirmagnAH = unmagnAH (prAdurbhUtAH, jale bubudavaditi zeSaH ) nirmagnAH (tirobhUtAH, bilambapratItikatveneti roSaH ), tAdRzA vyabhicAriNaH kathyante / tadbhidAH= tabhedAH, trayastrizada =prayastrisatsaMkhyakAH, santIti zeSaH // 140 // romAJcayukta hokara stabdha bhAvako prApta ho rahA hai| kapola pasInese Ardra ho rahe haiM / samasta viSayoMke nivRtta ho jAnese gADha mAnandavAlA mana jhaTapaTa parama brahmakA sAkSAtkAra kara rahA hai| isa padyameM romAnca, stambha, sveda aura pralaya itane sAttvika bhAvoMkA pratipAdana hai / auroM ko bhI isI taraha jAnanA caahie| . vyabhicArI bhAva--vizeSa rUpase sAMmukhyase saMcaraNake kAraNa tathA rati Adi sthAyibhAvameM kabhI prakaTa aura kabhI tirobhUta honese "vyabhicAribhAva" kahe jAte haiN| unake bheda tetisa hote haiM / / 140 / /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 195 sthiratayA vartamAne hi ratyAdau nidAdayaH prAdurbhAvatirobhAvAbhyAmAbhimukhyena caraNAd vyabhicAriNaH kadhyante / ke ta ityAhanivedAvegadainyazramamaMdajaDatA augraghamohau vivodhaH khapnApasmAragarvA maraNa malasatAmarSanidrAvahitthAH / autsukyonmAdazaGkAH smRtimatisahitA vyAdhisaMtrAsalajjA harSAsUyAviSAdAH sadhRticapalatA glAnicintAvitakoH / / 141 // vivRNoti-sthiratayeti / sthiratayA sthairyeNa, vartamAne vidyamAne, ratyAdI sthAyibhAva iti bhaavH| nidAdayaH = abhidhAsyamAnAH, prAdurbhAvatirobhAvAbhyAM = prakAzA'prakAzAbhyAm, Abhimukhyena = sAMmukhyena, rasavyaJjanArthamiti zeSaH / caraNAt = pravartanAt, vyabhicAriNaH = vyabhicAribhAvAH / kathyante = pratipAdyante / / 140 // ___vyabhicAribhAvAnuddizati-nivedAvegeti / nirvedaH = vairAgyam, AvegaH = saMbhramaH, dainya = dInatA, zramaH = parizramaH, madaH=matatA, jaDatA = sandhatvam / augryaM = krUratA, mohaH- mUDhatA / vibodhaH = prabodhaH / svapnaH = svApaH, apasmAra:= manAkSepaH, garvaH = ahaGkAraH, maraNaM = mRtyuH / alapatA = Alasyam / amarSaH:: asahanaM, nidrA = cittasaMmIlanam / avahitthA = AkAraguptiH / autsukyam-utsukatA, unmAdaH = cinvibhrmH| zaGkA = anarthatakaH, smRtiH= smaraNam, matiH = arthani. bhayabuddhiH / vyAdhiH == rogaH, saMtrAsaH = bhItiH / lajjA = vrIDA / harSaH = mAnandaH, asUyA = guNeSu doSAviSkaraNam / viSAdaH = khedaH / dhRtiH = mantoSaH / capalatA= cAvalyam / glAniH = irSakSayaH, cintA = AdhyAnaM, vitarka: = vicAraH / uddezakrameNa vyabhicAribhAvAnAmekakazaH paryAyAH pradarzitAH / anupadameva sarveSAM lakSaNAni pratipAdayiSyante / sragdharAvRttam // 11 // sthiratAse vartamAna rati AdimeM nirveda Adi prAdurbhAva aura tirobhAvase rasavyaJjanake lie saMmukha hokara saMcaraNa karanese "vyabhicAribhAva" kahe jAte haiN| vyabhicArI bhAvakA parigaNana-nirveda, Avega, dainya, zrama, mada, jaDatA. zrogya, moha, vivodha, svapna, apasmAra, garva, maraNa, balasatA, amarSa, nidrA, ahityA, autsukya, unmAda, zaGkA, smRti, mati, vyAdhi, saMtrAsa, lajjA, harSa, asUyA, viSAda, dya ti, capalatA, glAni, cintA, aura vitarka ye tetisa vyabhicArI bhAva haiM / / 141 //
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 sAhityadapaNe tatra nivedaH tatvajJAnApadAdenivedaH khAvamAnanam / dainyacintAzru niHzvAsavaivaryocchvasitAdikRt // 142 / / tattvajJAnAnido yathA 'mRtkumbhavAlukArandhrapidhAnaracanArthinA / dakSiNAvartazaGkho'yaM hanta ! cUrNIkRto mayA / / ' athAvega: AvegaH saMbhramastatra vapaje pinndditaanggtaa| nirveda lakSayati-tattveti / tatvajJAnA''padIyAdeH-tattvajJAnam ( yathArthavastubodhaH ), Apat ( vipattiH ) IryAdeH ( akSAntyAde.), Adipadena purANazravaNAdeH parigrahaH, tathA ca tattvajJAnAdekhibhAvAt / dainyacintA''dikRd = dainyam ( dInatA ), cintA ( AdhyAnam ) azru ( nayanajalam ) nizvAsa. ( ni:zvasa ma ), vaivarNya ( vivarNatA ), ucchvasitAdi ( UrvazvAsAdi ) Adiedena svakukarmodbhAvanAdi, tat karotIti, dainyAdyanubhAvakArakaM, tAdRzaM svA'vamAnanaM = nijA'pamAnakaraNaM, nirvedaH, iti nirvedalakSaNam // 142 // ___tatra tattvajJAnAnidodAharaNaM-matkumbheti / tattvajJa nAjjAtanirvedaH kazcikathayati / mRtkumbhetyAdi= mRtkumbhaH ( mRtikAkalazaH ), tasya vAlukA sadRzaM yat randhra (chidram ) tasya pidhAnaracanam ( AcchAdananirmANam ) tat arthayate tacchIla:, tena, tAdRzena mayA ( mUrkheNa ), ayaM = sannikRSTasthaH, dakSiNAvartazaGkhaH duSprApyaH zaGkhavizeSaH, cUrNIkRtaH = cUrNanAmakadravyavizeSIkRtaH / tathA mRtkalacchidrasyAvaraNArthaM dakSiNAvarta zaGkhasya cUrNIkaraNaM tathaivamayA'nityatucchaviSayasukhopabhogA'rtha mokSasAdhanabhUtaM jIvana durupayogena vinAzitaM, hanteti khedadyotanamiyaM kasyaciniviNNasyoktiH tayA nirvedaH pratIyate / nidarzanA'laGkAraH // ___ Avega lakSayati-mAvega iti| saMbhramaH = tvarA "AvegaH" iti AvemalakSaNam / tasya kAryabhedA nidazyante-tatra varSaje = vRSTijanye Avege piNDitA'GgatA nirveda-tattvajJAna, Apatti aura IrSyA Adise apanA apamAna karanA "niveda" kahA jAtA hai / usameM, dInatA, cintA, azrupAta, niHzvAsa, vivarNatA, aura ucchvAsa Adi hotA hai / / 142 // tatvajJAnase nibaMda-udA0 koI tattvajJAnase virakta puruSa kahatA hai / miTTIke ghar3ameM bAlake sadRza chedako banda karaneke lie maiMne isa dakSiNAvarta zaGkhako phor3a galA, hAya ! mAvega-babar3AhaTake 'mAvega" kahate haiM, vRSTime utpanna AvepameM avayaka
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 197 utpAtaje samtatA'Gge, dhUmAdyAkulatA'gnije / / 143 // rAjavidravajAdestu zastranAgAdiyojanam / gajAdeH stambhakampAdi, pAsvAdyAkulatA'nilAt / / 144 // iSTAddharSAH, zuco'niSTAjjJeyAzcAnye yathAyatham / tatra zatrajo yathA 'arghyamaya'miti vAdinaM nRpaM so'navekSya bharatAgrajo yataH / saGkucitA'vayavatvaM bhavati / utpAta je-upasargajanye Avege-aGge dehA'vayave, mastatAzithilatA, agnije-anala janye Avege-dhUmAdyAkulatA-ghUmatApAdivyAkulatA / / 143 // . rAjavidraya jAdestu = rAjapalAyanajanyaprabhRteH avegAt tu, atrA''dipadena zatruja Avego gRhyate, tatazca zastranAgAdiyojanam AyudhagajAdisaMgrahaNaM bhavati, atrAdinadAdazvA. dInAM parigraho bhavati / galAdeH =hastyAdeH AvegAt, atra punaH gajapadena AraNyakagajasya parigrahaH, evaM ca Adipadena anyAraNyakapazUnAM parigraho bauddhavyaH, tatazca, stambhakammAdi stabdhatA-vepathuprabhRtiH, atrA''dipadena mUrchAdeH parigrahaH, tAdRzaM kArya bhavati / anilAt= vAyoH, jAyamAnAzavegAditi zeSaH / pAsvAdyAkulatA = dhUlyAdivyAkulatA, atrA'di. padena, tRNaparNAdInAM parigrahaH / / 144 / / iSTAt = abhISTAdAvegAt harSAH = AnandAH, aniSTAt = apriyAdAvegAt zucaH = zokAH, itthaM ca anye = apare'pi AvegAH, anayava dizA, yathAyathaM = yathAsvaM, parikalpanIyA iti zeSaH / tatra zatrujamAvegamudAharati-ayamayamiti / raghuvaMze rAmAdInAM pariNayAs. nantaramayodhyAgamanakAne parazurAmasya varNanamidam / saH = parazurAmaH, ayam ayam = arghArthamudakam arghArthamudakam, AnIyatAmiti zeSaH / iti = itthaM, vAdinaM = kathayantaM, nRpaM = rAjAnaM, dazarathamiti bhAvaH anavekSya = adRSTvA , upekSyeti bhAvaH / yataH = yasmin sthAne. sArvavibhaktikastasiH / bharatAgajaH = dAzarathI rAmaH, tataH = tasmin saGkucita hotA hai utsAtajanya AvegameM zarIrameM zithilatA hotI hai aura agnijanya AvegameM dhUma aura tApa Adise vyAkulatA hotI hai // 13 // __rAjAke bhAgane Adi AvegameM hathiyAra aura hAthI Adiko yojanA, hAthI Adise honevAle AvegameM stambha aura kampa Adi, vAyuse honevAle AvegameM dhUli Adise AkulatA hotI hai / 144 / / abhISTa Avegase harSa, aniSTa Avegase zoka hotA hai, aura bhI yathAyogya jAnane caahie| zatrujanma mAvega - u0 / parazurAmajIne "arghya lAo arghya lAoM" aisA kahanevAle rAjA dazarathakI apekSA ( paravAha ) na kara jisa ora rAmacandrajIre usI
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 sAhityadarpaNe kSatrakopadahanAciSa tataH sandadhe dRzamudapratArakAm // ' eSamanyadUhyam / atha denyam daurgatyAdharanaujasyaM dainyaM malinatAdikRt / / 145 / / yathA vRddho'ndhaH patireSa maJcakagataH, sthUNAvazeSaM gRhaM, kAlo'bhyarNajalAgamaH, kuzAlanI vatsasya vArtApi no| yatnAtsazcitatailabindughaTikA bhagneti paryAkulA dRSTvA garbhabharAlapAM nijavadhUM zvazrUzciraM roditi // sthAne, kSatrakopadahanAviSa:kSattreSu ( kSatriyeSu ) kApaH ( krodhaH ) eva dahanaH (agniH), tasya aSim ( jvAlArUpAm ), udagratArakAm-unnatakanInikAM, dRzaM dRSTi, sandadhe saMhitavAn / atra dazarathasya zatrurUpasya bhArgavasya darzane AvegaH / rathoddhatA vRttam / / deyaM lakSayati-dorgatyAdhariti dogatyAdya:= dAridrayAdibhiH, Adyapadena, iSTA'lAbhena cintayA da, bhalinatA''dikRtaM = mAlinyAdikArakam, anaujasyaM = tejohAniH, "dainyam" / / 151 / / danyamudAharati-vaddha iti / vRddhaH = jaraThaH, andhazca = nayanavikalazca, eSaH= atisannihitaH, patiH = mama mA, maJcakagataH = khaTvAsthitaH, calitumasamartha iti bhAvaH / gRhaM = madIyaM geha, sthUNA'vazeSa-stambhamAtrA'vazeSam uparipaTalapataneneti zeSaH / kAlaH = samayaH, abhyarNajalAgamaH = nikaTavarSatuH, ato gRhabhaGgamayaM saMbhAvyamiti zeSaH / vatsasya = putrasya, dezAntaragatasyeti zeSaH; pArtA = pravRttiH, kuzalinI = kuzalasUcikA, no = na Apyate / yatnAt = prayAsAt, sazcitatailabindughaTikA = acitasnehapRthatakSudrapAtram, magnA-prAptabhaGgA, iti = kAraNAt, paryAkulA-atizayakhinnA, zvazrUH / nijavadhU - svasnuSAM, garbhabharA'lasAM-bhrUNa mAreNAlasthamantharAM, dRSTvA-vilokya, ciraM bahusamayaM yAvat, roditi = azrUNi vimuJcati / / zArdUlavikrIDitaM vRtam / / 145 / / ora kSatriyoMke prati kopA'gnikI jvAlAsvarUpa UMcI putalIpAlI dRSTikA sandhAna kiyA / yaha raghuvaMzakA padya hai| denya-dAridraya Adise utpanna tejake amAvako dainya ( dInatA) kahate haiM, usase mAlinya Adi hotA hai !! 144 // -u0-buDhDhe aura andhe ye pati khaTiyApara par3e haiM, gharameM khAlI stambha bAkI rahA hai / pracura vRSTi honekA samaya hai / putrakI kuzalavAta bhI nahIM mila rahI hai / yatnase saJcita tailabindukA choTA-sAM pAtra bhI phUTa gayA hai isa kAraNase atyanta Akula sAsa garbhake bhArase alasAI huI apanI putravadhu (bahU) ko dekhakara bahuta samayataka rotI rahatI hai|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchadaH 199 atha zramaH khedo ratyadhvagatyAdeH zvAsanidrAdikRcchamaH / yathA 'sadyaH purIparisare'pi zirISamRdvo sItA javAstricaturANi padAni gatvA / gantavyamasti kiyadityasakRbruvANA / rAmAzraNaH kRtavatI prathamAvatAram // ' atha madaH-- saMmohAnandasaMbhedo mado madyopayAMgajaH / / 146 / / amunA cottamaH zene, madhyo hasati gAyati / zramaM lakSayati-kheva iti / ratyadhvagatyAdeH = ratiH ( nidhuvanam ), adhva. patyAdeH = mArgagamanAdeH, AdipadAdbhAravahanAdiparigrahaH / zvAsanidrAdikRt-ucchavAsasvApAdikArakaH, khedaH = AyAtaH, "zramaH" ___ zramamudAharati--- sadya iti / vanavAsakAle sItAyA avasthAvarNanam / zirISa. mRtI - zirISakusumakomalA, sItA-jAnako, purIparisare = ayodhyAnagarIparyantabhuvi, sadya. = sapadi eva, javAt = vegAt, tricaturANi-tricatuHsaMkhyakAni, padAni gatvA= pAdanyAsAn vidhAyeti bhAvaH / kiyat-kiMparimANaM, gantavyaM -gamanIyam, vana iti zeSaH / asti = vartate, iti = ittham, asakRta-vAra vAraM, bruvANA bhASamANA satI, rAmA' bhrUNaH = rAmanayanasalilasya, prathamA'vatAraM = prAthamikodgama, kRtavatI = akArSIda / atra sItAyAH zramo vagitaH / vasantatilakA vRttam // 152 // madaM lakSati-samma heti| madyopayogajaH - AsavapAnataH, sammohAnanda. saMbhedaH = vaicityaharSamizraNaM, "madaH" / madasya kAryaviNe pradarzayati anagi amunA = madena, uttamaH = dhIrasvabhAvo janaH, zete = svapiti, madhyaH = ma-yamasvabhAvo dhama-ratikrIDA aura mArga meM calana Adise utpanna khedako "zrama" kahate haiN| usase zvAsakI adhikatA aura nidrA Adi hotI hai / u-zirISa puSpake samAna komala sItAjIne ayodhyApurIke pAsa bhI vegase tIna cAra paga taka calakara "kahA~ taka calanA hai" aisA vAraMvAra pUchakara rAmake A~sUkA pahalA AvirbhAva kara ddaalaa| mada-madyake upayogase utpanna behozI aura Anandake mizraNako "mada" kahate haiM / / 146 // - isa madase uttama puruSa sotA hai, madhyama puruSa ha~satA hai aura gAtA hai aura
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 - sAhityadarpaNa adhamaprakRtizcApi paruSaM vakti rAditi / / 147 / / yathA 'prAtibhaM trisarakeNa gatAnAM vakravAkyaracanAramaNIyaH / gUDhasUcitarahasyasahAsaH subhra vAM pravavRte parihAsaH // ' atha jaDatA apratipattirjaDatA sthAdiSTAniSTadarzanazrutibhiH / animiSanayananirIkSaNatUSNIbhAvAdayastatra // 148 / / jana:, hasati = hAsyaM karoti, gAyati = gAnaM ca karoti / adhamaprakRtiH = adhIra. svabhAvo janaH, paruSaM = kaThoraM yathA tathA, vakti = paribhASate, roditi ca = adhUNi vimuJcati ca / / 147 // __mdmudaahrti-praatibhmiti| trisarakeNa = trivAramadyapAnena, "sarakaM zIdhupAtre syAcchIdhupAne ca zIdhuni / " iti vizva: : prAtibhaM = pratibhAvizeSa, pratibhAyA AgataH prAnibhastaM, "tata Agata" ityaN / gatAnAM = prAptAnAM, sudhruvAM= sundarINAM, vakravAkyaracanAramaNIyaH = vakravAkyasya ( kuTilavacanasya, vyaGgayokte riti bhAvaH ), racanA ( nirmANam, prayoga iti bhAvaH ) tayA ramaNIyaH ( manoharaH ) gUDha sUcitarahasyarAhAsaH = gUDhAni ( savAni, purA lajjayeti zeSaH ) sUcinAni ( prakAzitAni, adhunA madeneti zeSaH ), tAdRzAni yAni rahasyAni ( ramaNAdigopyavyavahAraH ) yasmina, sa cA'sau sahAsa: ( hAsyasahitaH ) ekAdazaH parihAsa: = krIDA, "dravakeli. parIhAsAH krIDA khelA ca narma ca / " ityamaraH / pravavRtte-pravRttaH ! padyamidaM zizupAra. vadhamahAkAvyasya saptadazasargastham / svAgatA vRttam / / 147 / / jaDatAM lakSayati-prapratipattiriti / iSTAniSTadarzanazrutibhiH iSTA'niSTayoH ( abhISTA'na bhISTayoH ) darzanazrutibhiH ( viloknazravaNavyApAraH ), apratipattiH = bodhA'bhAvaH, kartavyasyAnizcaya ityarthaH / sA "jaDatA", tatra-tasyAm, animiSetyAdi:= animiSe ( nimeSabhyApArarahite ) ye nayane (ne) tAbhyAM nirIkSaNam ( avalokanam ) tUSNIbhAvaH ( tUSNIkatvam / tadAdayaH ( tatprativyApArAH ) bhavantIti zeSaH / adhama prakRtigalA puruSa kaThora vAkya bolatA hai aura rotA hai // 147 / / u0-tIna vAra madya pInese pratibhAvizeSako prApta sundariyoMkA kuTila. ( vyaGgaya ) vAkyoMkI racanAse manohara gupta rahasyoM kI sUcanA karanevAlA hAsyayukta krIDA pravRtta ho gii| jaDatA-iSTa aura aniSTako dekhanese aura sunanese utpanna kartavyake anizcaya. kA "jaDatA" kahate haiN| usameM palakana mArakara dekhanA aura cupacApa rahanA Adi kArya hote haiM / 148 //
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA mama kuvalayAzvacarite prAkRtakAvye - athopratA yathA 'Navaria taM juajualaM aNNoSNaM NihidasajalamantharadiTiMTha / AlekkhaopiaM via khaNamettaM tattha saMTThiaM muasaNaM // zauryAparAdhAdibhavaM tRtIyaH paricchedaH tatra u0 maNDavamugratA | svedaziraH kampatarjanAtADanAdayaH // 149 // 'praNayisakhI salIla parihAsarasAdhigatai 201 jaDatAmudAharati-- Navarizra iti / "kevalaM tadyavayugalamanyonyanihita sajalamantharadRSTi / Alekhya''pitamiva kSaNamAtraM tatra saMsthitaM muktasaGgam ||" (saMskRtacchAyA) / varizabdaH kevalArthe dezIya bhASA / tatra = tasmin sthAne, anyonyaM nihitasajalamantharadRSTi = anyonyasmin ( miya: ) nihitA (sthApitA ) sajalA ( azrusahitA ) mantharA ( nicalA ) dRSTi: ( darzana kriyA ) yasmiMstat tAdRzaM tat = pUrvokta, yuvayugalam = yuvatiyuvayugmam. kevalam = eva, AlekhyApitam hava citramaritam iva, kSaNamAtraM = kaJcitkAlaM, muktasaGga tyaktasaMsarga, sthitam = atiSThat / aSTadarzanAjjaDatA / atra skandhrakanAmakaM prAkRtacchandaH // 148 // = ugratAM lakSayati-zauryAparAdhAvibhavamiti / zauryAparAdhAdimavaM = zUratA''gaHprabhRtijanyaM, caNDatvam = atyantakopanatvam, "ugratA " bhavet / tatra tasyAM svedazira:kampatarjanAtADanAdayaH = sveda: ( gharmasalilam ), zirakampa: ( mastakavepathuH ), tarjanaM ( bhartsanam ) tADanAda: ( prahArAdaya: ), bhavantIti zeSaH // 149 // prakaraNe mAlatIM hantu ugratAmudAharati- praNayItyAdiH / mAlatImAdhave tatparamaghoraghaNTaM kApAlikamuddizya mAdhavasya kathanamidam / sakhIsalIlaparihAsarasA'dhigataH = praNayinInAM ( premayuktAnAm ) salIla: ( mavilAsaH ) ya: parihAsarasa: ( krIDArAgaH ), tena yat = vapuH, praNayisakhInAM ( vayasyAnAm ) adhigataH ( prAptaH ), --- granthakAra svagrantha prAkRtakAvya kuvalayAzvacaritakA udAharaNa dete haiMusa sthAnameM parasparameM A~sU bharI dRSTiyoMko rakhanevAlI vaha taruNI aura taruNakI jor3I mAtra citrameM samarpitake samAna hokara kucha samaya taka saMsarga chor3akara bar3I rahI / upatA - zUratA aura aparAdha Adise utpanna kopazIlatAko 'ugratA" kahate haiM, usameM sveda, zirakA kampa tarjana aura tADana Adi hote haiM / / 149 / / u0- mAlatImAdhavameM mAlatIko mAranemeM udyata kApAlika aghoraghaNTako uddezya karake mAghavakI ukti hai -- praNayayukta sakhIjanoMke parihAsa meM rAgase prApta komala
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 atha moha: yathA sAhityadarpaNe lalitazirISapuSpahananerapi tAmyati yat / vapuSi vadhAya tatra tava zastramupakSipataH patatu zirasyakANDayamadaNDa ivaiSa bhujaH // ' moho vicittatA bhiitiduHkh| vegAnucintanaiH / mUcrchanAjJAnapatanabhramaNAdarzanAdi kRt / / 150 / / 'tIvrAbhiSaGgaprabhaveNa vRtti mohena saMstambhayatendriyANAm / ajJAtabhartRvyasanA muhUrta kRtopakAreva ratirbabhUtra // ' lalita zirISapuSpahananaiH api = lalitAni ( komalAni ) yAni zirISapuSpANi ( zirISakusumAni ), taM hananaMrapi ( prahArairapi ), tAmyati = glAyati / tatra = tasmin vapuSi : = mAlatyAH zarIre, zastram = AyudhaM, khaDgarUpam, upakSipataH prerayataH; tava = aghoraghaNTasya, zirasi = mastake, akANDayamadaNDa iva akANDe ( anavasare ) yamadaNDa iva ( kRtAntadaNDa itra ), eSaH samIpataravartI, bhujaH = bAhu:, mameti zeSaH, patatu | = pAtaM karotu | atrA'ghoraghaNTA'parAdhena mAdhanasyopratA / atropamAlaGkAraH / kuTakaM vRttam || 149 / / = -- mohaM lakSayati- moha iti / bhItiduHkhA''vegA'nucintanaH = bhIti: ( bhayam ), duHkham (vyathA ), Avega: ( saMbhramaH ), anucintam ( atyanta cintA ), tairbhItyAdibhiH, hetubhiH, mUrcchanAjJAnapatana bhramaNAdarzanAdikRt = mUrcchanam ( mUrcchAkaraNam ) ajJAnam ( alpajJAnam ) patanaM ( skhalanam ), bhramaNam (anavasthAnam ) adarzanam ( darzanASSbhAva: ) ityAdivikArakRta vicitatA = jJAnalopaH " mohaH " / / 150 / / mohamudAharati- tIvrA'bhiSaGgaprabhaveNeti / kumArasaMbhave caturtha sarge madanadahanA'nantaraM rateravasthAvarNanamidam / ratiH = madanapatnI, tIvrA'bhiSaGgaprabhaveNa = tIvra: ( tIkSNa:, duHsaha itibhAvaH ) ya: abhiSaGgaH ( zokaH, patidAhajanya iti bhAva: ), tatprabhaveNa ( tajjanyena ), indriyANAM = zrotrAdInAM hRSIkANAm, vRti = zabdAdiviSayagrahaNavyApAra, saMstambhayatA = pratibadhanatA, mohena = mUcchaMyA hetunA, ajJAtabhartRzirISa puSpoMke prahArase bhI jo ( mAlatIkA) zarIra mlAna ho jAtA hai / vaise zarIra meM mArane ke lie zastra uThAte hue tere zirapara acAnaka par3anevAle yamarAjake daNDake samAna yaha merA bAhu par3e | - moha - bhaya, duHkha, ghabar3AhaTa aura adhikacintAse utpanna cetanAzUnyatAko "moha" kahate haiM / usameM mUrcchA, ajJAna, patana, bhramaNa aura adarzana Adi hote haiM / 150 / u0- yaha kumArasabhava meM mahAdeva ke netrAgnise kAmadevake dAhake anantara rati
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 203 atha vibodha: niMdrApagamahetubhyo vibodhazcetanAgamaH / jumbhAGgabhaGganayanamIlanAGgAvalokakRt // 151 // yathA 'ciraratiparikhedaprAptAnidrAsukhAnAM ___ caramanapi zayitvA pUrvameva prbuddhaaH| aparicalitagAtrA kurvate na priyANA mazithilabhujacakrAzleSabhedaM taruNyaH // ' vyasanA = aviditapativipattiH satI, muhUrta = kaMcitkAlaM, kRtopakAga iva = vihitopakRtiH iva, babhUva = saMvRttA / atra patinidhanena ratermohaH / upajAtivRttam / / 150 // vibodhaM lakSayati-nidrA'pagamahetubhya iti / nidrA'pagamahetubhyaH = svApAsbhAvakAraNebhyaH, jRmbhA''dikRt = jammA (jRmbhaNam ), aGgabhaGgaH ( zarIrA'vayavabhaGgaH ) nayanamIlanam ( netronmIlanam ) aGgA'caloka ( zarIrA'vayavavilokanam ) ityAdivyapArakRta, cetanA''gamaH = caitanyaprAptiH, "vibodhaH" / / 151 / / vibodhsudaahrti-cireti| carama = pazcima, priyasvApA'nantaram iti bhAvaH, zayitvA api = zayanaM kRtvA'pi, pUrvam eva = priyA prathamam eva, prabuddhAH = jAgaritAH, taruNyaH = yuvatayaH, aparicalitagAtrAH = acalitadehA'vayavAH, satyaH, priyanidrAbhaGgabhIteriti zeSaH, ciraratipagkheidaprAptanidrAsukhAnA = ciraM (bahukAlaM yAvat ), yA ratiH (suratam), tena yaH parikhedaH (parizrama ), tena prAptam (AsAditam) nidrAsukhaM ( svApAnandaH ) yaH, teSAm / priyANA kAntAnAm, azithilabhujacakrA''zleSabhedam gADhabAhumaNDalA''liGgabhaGga, na kurvate = na vidadhati / atra yuvatInAM vibodhaH / mAlinI vRttam / / 15 // kI avasthA kA varNana hai / rati devI duHsaha zokase utpanna aura indriyoMkI vRtti rokane vAlI mUrchAse pavipattike anubhava se rahati hokara kucha samaya taka upakRta. so ho gii| vibodha-nidrA hara kAraNoMse caitanyake Agamanako "vibodha" kahate haiN| isameM jamuhAI, aMgar3AI netrAko kholanA, aura aGgoMko dekhanA ityAdi kArya hotA hai / / 151 // u.-priyake pIche sokara bhI pahale hI jagI huI taruNiyAM priyake jAganeke bhayase zarIrako na hilAtI huI bahuta samaya taka ratikrIDAke parizramase nidrAsukhako prAptaH / patike gADha bAhumaNDalake AliGganakA bhaGga nahIM karatI haiM / / /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe atha svapna: svapno nidrAmupetasya viSayAnubhavastu yaH / kopAvegabhayaglAnisukhaduHkhAdikArakaH // 152 : yathA 'mAmAkAzapraNihitabhujaM nirdayAzleSaheto labdhAyAste kathamapi mayA svapnasandarzanena / pazyantInAM na khalu bahuzo na sthalIdevatAnAM muktAsthUlAstarukisalayeSvathalezAH patanti / / ' svapnaM lakSayati-svapna iti / kopAvegAdikA rakaH = kopaH ( krodhaH ), AvegaH ( saMmramaH ), bhayaM ( bhItiH ), glAniH (glAnatA ), sukhaM ( harSaH ), duHkhaM ( kaSTam ) tadAdikArakaH, nidrAm = svApam, upetamya = prAptasya, yaH viSayA'nu bhavaH= padArthA'nubhUtiH, sa "svapna." // 152 // svapnamudAharati- mAmiti / meghadUte yakSasya meghadvArA patnI pratyuktiriyam / mayA = yakSeNa, svapnasandarzanena = svApavilokanena, kathamapi-mahatA kaSTena, labdhAyA:= prAptAyAH, te = tada, priyAyA ityarthaH / nirdayA''zleSahetoH = gADhAliGganakAraNasya, AkAzapraNihitabhujam = ambarotolitabAhuM, zUnyA'pitabAhumiti bhAvaH : mAM = yakSaM, pazyantInAM =: vilokayantInAM, sthalIdevatAnAM = vanadevatAnAM, muktAsthUlaH: - moktikatulyasthulAkArAH, azrulezAH = nayanajalabindavaH, tarukisalayeSu = vRkSapanlaveSu, bahuza:= anekavAraM, na patanti na = na skhalanti iti na api tu patantyeva / tAdRzaM viprayukta mAM dRSTvA vanadevatA api adhUNi muJcantIti bhAvaH / atra yakSasya priyatamAliGganArthamAkAze bhujapraNidhAnakAraka: svapna / upamA:laGkAraH / mandAkrAntA vRttam / / 152 / / svapna-nidrita puruSake viSayake anubhavako "svapna" kahate hai / usameM krodha, ghabar3AhaTa, bhaya, glAni, sukha aura duHkha Adi hote haiM / / 152 / / u0-yakSa meghase, patnIkA sandeza kaha rahA hai-"he priye ! svapna dekhaneke avasara. meM mujhase jaba tuma kisI prakAra pAI jAtI ho taba tumhAre gADha AliGganake lie .AkAzameM hAthoMko phailAye hue mujhako dekhatI huI banadevatAoM kI motiyoMke samAna bar3I A~suoMkI bUdeM vRkSoMke pallavoMmeM kaI vAra nahIM giratI hai kyA ? arthAt giratI hI rahatI haiN|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 205 athApasmAra: manaHkSepastvapasmAro grahAdyAvezanAdijaH / bhUpAtakampaprasvedaphenalAlAdikArakaH // 154 / / 'AzliSTabhUmi rasitAramucrlolabhujAkArabRhattaraGgam / phenAyamAnaM patimApagAnAmasAvapasmAriNamAzazaGke / atha garvaH garvo madaH prabhAvazrIvidyAsatkulatAdijaH / avajJAsavilAsAGgadarzanAvinayAdikRt // 154 / / / apasmAra lakSayati-manaHkSepa iti| grahAdyAvezanAdijaH = sUryAdyadhiSThA. nAdijanyaH, Adipadena vAtAdidhAtuvaiSamyaparigrahaH / bhUpAtakArakaH = bhUpAtaH ( bhUminipatanam ) kampaH ( vepathuH, ), prasvedaH (dharmasalilam ), phenaH ( mukhe kaphavikAra ) lAlA ( sRNikA ), Adipadena caitanyA bhAvaparigrahaH ityAdikArakaH, manaHkSepaH = citapreraNaM, viSayagrahaNA'sAmarthyamiti bhAvaH / so'yamapasmAra: / / 153 / / / apasmAramudAharati-prAzliSTabhamimiti / zizupAlavadhamahAkAvye samudravarNanamidam / aso = zrIkRSNaH, AzliSTabhUmim = AliGgitadharaNIkam, uccaiH = tArasvareNa, rasitAraM - zabdaM kurvanta, loladbhujAkAravRhattaraGga = lolantaH ( calantaH ) bhujAkArAH ( bAhusadRzAH ) bRhantaH ( mahAntaH ) taraGgAH (bhaGgAH) yasya saH, tam, phenAya mAnaM = phenamudvamantam, ApagAnA = nadInAM, pati = svAminaM, samudramityarthaH, apasmAriNam =apasmArarogayuktam, AzazaGka-AzaGkitavAn / atra samudre AropyamANaH puruSe smaryamANo bhUpAta phenakArako'pasmAraH upajAtivRttam / / 153 // garva lakSayati-garva iti / pramAvAdijaH = prabhAvaH (pratApaH, rAjJaH koza. daNDAdijanya iti bhAvaH ). zrIH ( sampattiH ), vidyA ( zAstrAdi: ) satkulatA ( mahA. vaMzotpattiH), tadAdijaH, avajJAdikRt = avajJA ( zatruSu anAdaraH) savilAsam apasmAra-graha Adike Aveza Adise utpanna manake vikSepako "apasmAra" kahate haiM / usameM bhUmipatana, kampa, prasveda, phena aura lAra Adi hote haiM / / 153 // u0-zizupAlavadha mahAkAvya meM samudrakA varNana hai| bhagavAn zrIkRSNane pRthvIko AliGgana karanevAle, UMcA zabda karate hue bhujAoMkI sadRza bar3I bar3I taraGgoM se yukta bora phenako nikAlate hue samudrako apasmArI (miragI rogavAlA ) samajha liyaa| -prabhAva, sampatti, vidyA aura vizAla kulameM utpatti, ityAdi guNoMse
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 sAhityadarpaNe tatra zauryagaryo yathA 'dhatAyudho yAvadahaM tAvadanyaH kimAyudhaH / yadvA na siddhamastreNa mama tatkena sAdhyatAm // ' atha maraNam zarAya maraNaM jIvatyAgo'GgapatanAdikat / yathA - - 'rAmamanmathazareNa tADitA duHsahena hadaye nishaacraa| gandhavadradhiracandanokSitA jIvitezavasatiM jagAma sA / ' ( vilAsapUrvakam ) aGgadarzanam ( Atmadehapradarzanam ) avinayaH ( vamratA'bhAvaH ) tadAdikRta, mada: = matatA, "garvaH" / / 160 / / zauryagarvamudAharati-ghatAyudha iti| veNIsaMhAre karNasya vacanamidam / yAvat = yatkAlaparyantam, ahaM = kaNaM, dhRtAyudhaH = astradhArI, asmIti zeSaH / tAvat tatkAlaparyantama, AyudhaH = astraH, anyeSAmiti zeSaH / kiM = kiM prayojanam / vA = athavA, yat = kArya, mama = karNasya, astreNa = Ayudhena, na siddhaM = no niSpanna, tat = kArya, kena = janena, sAdhyatAM = niSpAdyatAM, na kenA'pi iti bhAvaH / atra karNasya svaprabhAvAdijanito garvaH / anuSTub vRttam / / 154 // - maraNaM lakSayati-zarArdhariti / zarAyaH = bANAdyaH, Adyapadena khaDgAdiparAmarzaH / aGgapatanAdikRtadehapAtAdikArakaH, jIvatyAgaH = jIvanatyAgaH "mrnnm"| mrnnmudaahrti-raammnmthshrenneti| raghuvaMzasthatADakAvadhavarNanamidam / sA = pUrvoktA, nizAcarI = rAtriJcarI, rAkSasI tADaketi bhAvaH / rAtrI abhisArikA: nAyikA ca / duHsahena = durmarSaNena, rAmamanmathazareNa = rAmaH ( dAzarathiH ) eva manmathaH .( kAmadevaH ), tasya zareNa ( bANena ), hRdaye = vakSaHsyale, tADitA = abhihatA satI, gandhavadhiracandanokSitA = rAkSasIpane = gandhavat ( durgandham ) rudhiram ( raktam ) eva candanaM ( zrIkhaNDaH ), tena ukSitA ( siktA ) satI nAyikApakSegandhavat ( sugandhi ) rudhiracandanaM ( raktacandanam ) tena ukSitA (siktA ) satI utpanna ghamaNDako "ga" kahate haiM, isameM . avajJA ( tiraskAra karanA ), vilAsapUrvaka aGga dikhAnA aura avinaya Adi hotA hai // 154 // zauryagarva-jabataka meM astradhArI hU~ tabataka auroMke astrokA kyA prayojana hai ? athavA mere astrase kAma nahIM huA to kisase siddha kiyA jAyagA? / maraNa-bANa Adike prahArase prANatyAga karaneko "maraNa" kahate haiM / isameM aGgapatana Adi hotA hai| u0-raghuvaMzameM tADakAvadhakA varNana hai / asahya rAmarUpa kAmadevase hRdaya meM
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 207 athAlasyam AlasyaM zramagarbhAyarjADapaM jambhA''sitAdikRt // 155 // yathA 'na tathA bhUSayatyahaM na tathA bhASate sakhIm / jambhate muhurAsInA bAlA garbhamarAlasA / / ' athAmarSaH __ nindAkSepApamAnAderamarSo'bhiniviSTAta / 'netrarAgaziraHkampabhrUbhaGgottarjanAdikRt // 156 / / jIvitezavasati-rAkSasIpakSe-yamAlayam / nAyikApakSe-prANezvarabhavanam / jagAma : gatA / atra zareNa tADakAmaraNam / atra samAsoktiralamhAraH / rathoddhatA vRttam / AlasyaM lkssyti-praalsymiti| zramagarbhAdhaH = zramaH (parizramaH) garbhaH (garbhadhAraNam ) tadAdyaH = utprabhRtibhiH bhAvaH, jRmbhA'sitA''dikRta = jumbhaH ( jambhaNaM) Asitam ( upavezanam ) tadAdikRt "jambhA'smitam" iti pAThe jammaNa. yuktamandahAsa: asamarthaH / jADaya jaDatA, stambha iti bhAvaH / tat "aalsym"||15|| - AlasyamudAharati-na tatheti / gabharA'lasA = bhrUNabhAreNa AlasyayuktA, bAlA = yuvatiH, tathA = tena prakAreNa, pUrvavaditi bhA': / aGga-zarIraM, na bhUSayati: 'na maNDayati, tathA = pUrvavat, sakhI - vayasyAM, na bhASate = na Alapati, mAsInA= upaviSTA ( satI), muhuH-vAraM vAraM. jambhate = jRmbhaNaM karoti / atra garbhadhAraNAbAlAyA jammAsitAbhyAmAlasyam // 15 // ___ amarSa lakSayati-nindeti / nindA''kSepA'pamAnAde: = nindA (anyasya doSodbhAvanam ) AkSepaH ( upAlambhaH) apamAnaH ( anAdaraH ) tadAdeH, netrarAgAdikRta0 = metrarAgaH (nayanalohityam ) zira:kampaH ( mastakavepathuH), bhrUmaGgaH (netralomakauTilyam ), uttarjanam ( uccabhaMsanam ) .dAdikRta abhiniviSTatA = aminivezayuktatA, AgrahapravaNateti bhAvaH / "amarSaH" / 156 // tADita vaha rAkSasI tADakA gandhayukta raktarUpa candanase lipta hokara jIvanake IzvaraH ( yamarAja ) ke sthAnapara prApta ho gii| pAlakhya-parizrama aura garbhamAra Adise honevAlI jaDatA (standhatA ) ko "bAlasya" kahate haiM / isameM jamuhAI aura baiThe hI rahanA ityAdi hotA hai / / 155 / / -garbhake bhArase AlasyapUrNa yuvati na pahaleke samAna zarIrako bhUSita karatI hai aura na sakhIse hI bhASaNa karatI hai, baiThI huI vAraM vAra jamuhAI letI rahatI hai| pramarSa-nindA, AkSepa aura apamAna Adise abhiniveza ( jida) karaneko "amarSa' kahate haiM / usameM A~khoMmeM lAlI, zirameM kampa, bhauMhoM kI kuTilatA aura tarjana Adi hotA hai / / 156 / /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 sAhityadarpaNe yathA prAyazcittaM cariSyAmi pUjyAnAM vo vyatikramAt / na tveva dUyiSyAmi zastragrahamahAvratam / / ' atha nidrA cetaHsaMmIlanaM nidrA amklamamadAdijam / jambhAkSimIlanocchvAsagAtrabhaGgAdikAraNam / / 157 / / yathA "sArthakAnarthakapadaM bravatI mantharAkSaram / amarSamudAharati-prAyazcittamiti / mahAvIracArate vazISThAdInuddIzya parazu. rAmasya vacanamidam / pUjyAnAM pratIkSyANAM, va:=yuSmAka, vyatikramAt = zastratyAgarUpopadezollaGghanAda, prAyazcitta = pApavizodhanarUpa kama, cariSyAmi = kariSyAmi, tu = parantu, eva = bhavaduktopadezena, zastragrahamahAvratam = AyudhagrahaNarUpa mahat karma, na dUSayiSyAmi = na dUSitaM kariSyAmi, zastragrahaNaparityAgeneti bhaavH| atra rAmeNa haradhanuSi bhagne sati svagurorapamAnena parazurAmasya amarSaH / / 156 / / nidrA lakSayati-cetaHsaMmIlanamiti / zramaklamamadAdijaM = zramaH ( pari. dhamaH ), klamaH ( glAniH ) madaH ( mattatA ) tadAdijaM ( tadAdya tpannam ) / jRmbhA'kSi0 kAraNam = jampraH ( z2ambhaNam ), akSimIlanam ( netramudraNam ) ucchvAsaH ( dIrghazvAsaH ) gAtra bhaGgaH ( zarIraprasAraNam ), tadAdeH, kAraNa = hetubhUtaM, ceta.sammIlanaM = cetasaH ( cittasya ) sammIlanam ( bhevyAnADIpravezena nizcalatvam ) "nidrA" ||157 // nidrAmudAharati-sA'rthakA'narthakapadamiti / nidrANAM priyA smarataH kasyacitpurusyoktiriyam / nidrArdhamIlitAkSI = nidrayA ardhamIlita ( ardhamudrite ) akSiNI ( netre ) yasyAH sA / evaM ca sA'rthakAnarthakAdaM sA'rthakAni ( arthayuktAni ) anarthakAni ( artharahitAni ) padAni ( zabdA: ) yasmin karmaNi tadyayA tatheti kriyAvizeSaNam / mantharA'kSara = mandavaNaM yathA tathA, asphuTAkSaraM yathA tatheti bhAvaH / bruvatI = u0-mahAvIra caritameM vaziSTha AdimeM parazurAmakI ukti hai / pUjanIya ApalogoMke vacana ke ullaGghanakA prAyazcita karUMgA, parantu zastra grahaNake mahAvratako dUSita nahIM kruuNgaa| nidrA-parizrama glAni aura mada Adise utpanna cittakI nizcalatAko nidrA" kahate haiM, usameM jamuhAI, A~khoMko mU danA, dIrghazvAsa, aura zarIra phailanA Adi kArya hote haiM / / 157 // u.- manda bhAvase sA'rthaka aura anarthaka padako kahatI huI nidrAke kAraNa
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH ___nidrArdhamIlitAkSI sA likhitevAsti me hRdi / ' athAvahitthA bhayagauravalajAdehaSAMdyAkAraguptiravAhitthA / vyApArAntarasaktyanyathAvabhASaNavilokanAdikarI // 158 / / yathA 'evaMvAdini devarSoM pAdhaiM piturdhomukhii| lIlAkamalapattrANi gaNayAmAsa pArvatI / / ' uccArayantI. sA= priyA, me = mama, hRdi = mAnase, likhitA iva = citritA iva, asti = vrtte| atra zramajanyA'kSimIlanakAriNI phasyAzcinidrA / atra bhAvikAslaGkAraH // 157 // ___ avahitthA lakSayati-bhayagauravalajjAderiti / bhayagauravalajjAdeH = bhayaM (bhItiH ) goravaM ( gurutA) lajjA ( vrIDA ) tadAdeH hetoH vyApArA'ntara0 karo= vyApArA'ntare ( kAryAntare ) saktiH ( AsaktiH ) anyathA'vabhASaNam ( anArabdha. kathanam ) anyathAvilokanam (viSayAntaradarzanam ), tadAdikarI (tadAdikAriNI) harSAdyAkA ragupti: AnandAdyAkRtinigUhanam, "avahityA", atra Adipadena sAmAnya. kriyAyAH parigraha / "avahitthA''kAragupti:" ityamarakoze sAmAnyenoktiH // 158 / / avahitthAmudAharati-evaM vAdinIti / devarSiNA'GgirasA himAlayasanidhI zivena saha pArvatyA vivAhasya prasaGga utthApite pArvatyA varNanamidam / devI = suraSoM aGgirasi, pituH = janakasya himAlayasya, pAveM = samIpe, evAdini = ityaMbhASiNi sati, pArvatI = haimavatI, lIlAkamalapattrANivilAsapapadalAni, gaNayAmAsa-gaNita. batI atra svavivAhavarNanazravaNAjAtasya pArvatIharSasya lIlAkamaladalagaNanena gopanAta 'ahityaa| asmin zloke "devarSoM" ityatra nArade iti likhantaH sarve'pi prAcInA navInAzca TIkAkArA prAntAH / saptarSINAmanyatamo'GgirA evA'tra abhimataH // 15 // ardhamudrita netroMvAlI vaha ( merI priyA ) mere hRdayameM citrita sI raha rahI hai| pravAhityA-bhaya, gaurava aura lajjA Adike kAraNa hUSaM Adike AkArako chirAnA "ahitvA" kahI jAtI hai| usameM dUsare kAryameM Asakti, anyathA bhASaNa ( anArandha bhASaNa), anyathA vilokana ( dUsare viSayako dekhanA ) ityAdi kArya hote haiM // 158 // 20-himAlaya parvatake samIpa zivajIke sAtha pArvatIke vivAhaprasaGgako devarSi aGgirAke uThAnepara pArvatIkA varNana hai| devarSi aGgirAke aisA kahanepara pitA ( himAlaya ) ke samIpa adhomukhI hokara pArvatI lIlA-kamalake pattoMko ginane lgiiN| 14 sA0
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 "athautsukyam yathA- sAhityadarpaNe iSTAnava prautsukyaM kAlakSepAsahiSNutA / cittatApatvarA svedadIrghaniHzvasitAdikat / / 159 // 'yaH kaumAraharaH sa eva hi varaH - ' ityAdau ( 17 pR0 ) atra yat kAvyaprakAzakAreNa rasasya prAdhAnyamityuktam, tadrasanadharmayogitvAdvayabhicAribhAvasyApi rasazabdavAcyatvena gatArtha- mantavyam / autsukyaM lakSayati- iSTA'navApteriti / iSTA'navApteH iSTasya. (abhISTasya padArthasya ') anavApteH ( aprApterhetoH ), cittatApa0 adikRt = cittatApa: ( manastApa : ) svarAM (saMbhramaH ), sveda: ( dharmasalilam ) dIrghanizvasitam ( UrdhvaniHzvAsaH ), tadAdikRt ( tadAdikAriNI), kAlakSepA'sahiSNutA = kAlakSepasya ( samayayApanasya ) asahiSNutA ( asAmarthyam ) " autsukyam" / utsukasya bhAvaH karma vA autsukyam, iti tasya padasya vyutpattiH, SyaJ pratyathaH // 159 / / autsukyamudAharati- "yaH kaumAraharaH sa eva hi varaH " padyamidaM prathamaparicchede vyAkhyAtapUrvam / . pratreti / atradaM padyamautsukyarUpasya vyabhicAramA vasyodAharaNatvenopanyastaM paraM kAvyaprakAzakAreNa zRGgArarasodAharaNatvena vivRtaM kathametaditi vaimatyaM pariharati pratreti / maMtra = asmin padya, yat kAvyaprakAzakAreNa = mammaTabhaTTa ena, rasasya = saMbhogazRGgArasya, prAdhAnyaM = mukhyatvam iti uktam = abhihitam / tat = kathanam, rasanadha maMyogitvAt = AsvAdadharmayuktasvAt, vyabhicAribhAvasya api = autsukyarUpasazvAribhAvasya api rasazabdavAcyatvena = rasapadA'bhidheyatvena gatArtha = caritA'thaM, mantavyaM = boddhavyam / rase vyabhicAribhAve cobhayatrA'pi AsvAdanadharmasatvAditi bhAvaH / / 159 / / prautsukya - abhISTa padArthako na pAnese samaya bitAne ke lie asamarthatAko "otsukya" kahate haiM, usameM manameM tApa, zIghratA, pasInA, dIrghaniHzvAsa Adi hotA hai / / 159 // 20 - jaise- "yaH kaumAraharaH sa eva hi vara: 0 ( pR0 17 ) yahA~para jo harsenic rasakI pradhAnatA kahI hai vaha rasana ( AsvAdana ) dharmase yukta hone se . vyabhicArimAva ( prakRta- autsukya ) ko bhI rasazabdase kahe jAnese gatArtha samajhanA cAhie ( kucha virodha nahIM ) /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ athonmAdaH - yathA mama- tRtIyaH paricchedaH cittasaMmoha unmAdaH kAmazokamayAdibhiH / asthAnahAsaruditagItapralapanAdikRt 'bhrAtardvirepha ! bhavatA bhramatA samantAt prANAdhikA priyatamA mama vIkSitA kim ? ( bhaMkAramanubhUya sAnandam / ) = 211 // 160 // kimamiti sakhe ! kathayA me kiM kiM vyavasyati kuto'sti ca kIdRzIyam ? // ' unmAdaM lakSayati-cittasaMmoha iti / kAmazokabhayAdibhiH = madanAvezamanyubhItyAdibhiH hetubhiH, asthAnahAsAdikRt asthAnahAsaH asthAne ( anavasare ) hAsa: (hAsyam ), ruditaM ( rodanam ) gItaM ( gAnam ) pralapanam ( anarthakavacabhASaNam ) tadAdikRt ( tadAdikAraka: ) trittasaMmoha: - cittasya ( manasaH ) saMmohaH ( vaicityaM, vivekAsbhAva ityarthaH ) / "unmAdaH " / / 160 / / unmAdamudAharati-bhrAtariti / he bhrAtaH dvirephaH bhramara 1, samantAt = samantataH, bhramatA = paryaTatA, bhavatA svayA, prANA'dhikA = prANA'tiriktA, mama, priyatamA = vallabhatamA, vIkSitA ki = dRSTA kim ( jhaGkAram = jhaGkArazabdam, anubhUya = upalabhya, sAnandaM = harSapUrvakam ) / nAyako bhUyaH kathayati -- brUSa iti / om iti "om " idaM svIkArA'rtha kamavyayam om evaM dRSTetyarthaH, iti, bUSe ki - kathayasi kiM tat = tahi, me = mahyam, kriyAgrahaNAccaturthI / Azu - zIghraM kathaya - brUhi, ki ki, vyavasyati = katu ceSTate, kutraH kutra asti = vartate, iyam = eSA, madIyA priyA, kIdRzI = kividhA, asti ? | H B = = atra bhramarasyottaraNA'sAmarthyasya jJAnA'bhAvAnnAyakasya pralApakArI unmAdaH / vasantatilakA vRttam / / 160 / / = unmAda - kAma, zoka aura bhaya Adise honevAle cittake saMmohako "unmAda" kahate haiM, usameM anavasarameM - hAsya, rodana, gAnA aura pralApa ( anarthaka vacana ) Adi hote hai // 160 / / u0 -- granthakArakA hai / koI viyogI puruSa kaha rahA hai- he bhaiyA 'bhramara / cAroM ora ghUmane vAle tumane prANoMse bhI adhika merI priyatamA ko dekhA hai kyA ? jhaGkAra dhvani sunakara onandapUrvaka - he mitra ! hA~ ( dekhA hai ) kahate ho kyA ? to phira mujhe zIghra batAo, vaha kyA kyA karane kI ceSTA kara rahI hai ? kahA~ hai ? aura kaMsI ? hai / 1.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 . sAhityadarpaNe atha zaGkA parakrauryAtmadoSAdhaH zaGkA'narthasya takaNam / vaivarNyakampavaisvaryapAliokAsyazoSakRt // 161 // . yathA mama 'prANazena prahitanakhareSvaGgakeSu kSapAnte jAtAtakA racayati ciraM candanAlepanAni / dhatte lAkSAmasakRdadhare dattadantAvazate . - kSAmAGgIyaM cakitamabhitazcakSuSI vikSipantI // ' zaGkAM lkssyti-pretyaadi| parakoryAtmadoSAdyaH = parasya ( anyasya ) koryam ( krUratA ) AtmadoSaH (svadoSaH) tadAdya : (tadAdibhiH hetubhiH) vaivarNya0 kRt = . vavarya (vivarNatA ), kampaH (vepathuH ), vasvayaM (vikRtastraratA), pAzrvA'lokaH(pArzvayoH = bAhumUlA'dhobhAgayoH, AlokaH = avalokanam ) AsyazoSaH ( mukhazoSaH ), tatkRt (taskArakam ), anarthasya = aniSTasya, tarkaNaM = saMbhAvana, "zalA" / / 161 // ___ zaGkAmudAharati--prANezeneti / iyam = eSA, kSAmA'GgI = kRzAGgI, kSapAnte = prAta kAle, jAtA'naGkA utpannAzaGkA = satI, sakhInAmiti zeSaH, cakitaM yathA tathA, abhitaH = paritaH, cakSuSI = metre, vikSipantI = prerayantI satI, prANezena - prANezvareNa, prahitanakhareSu = prehitanakhareSu, kRtanakhakSateSu iti bhAvaH / aGgakeSu = anukampitadehA'trayaveSu, payodharAdiSu iti bhAvaH / candanAlepanAni = zrIkhaNDavalepanAni, racayati = vidadhAti / tathA prANezena, dattadantA'vadhAte = vihitadazanakSate, adhare adharoSThe ca, lAkSAm = alaktadravam , asakRta = bAra vAraM, dhatte = dhArayati / atra nAyikayA anyopahAsarUpA'narthasya tarkaNAcchaGkA / mandAkrAntA vRttam / / 161 // zavA-dUsarekI krUratA aura apane doSa Adise aniSTakI saMbhAvanA karaneko "za" kahate haiM / usameM vivarNatA, kamma, svarabhaGga, agala bagala jhAMkanA aura mula sUkhanA ityAdi hotA hai / / 161 / / . u0-grantha kArakA hai / yaha kRzodarI ( nAyikA ) rAtake bItanepara cakita hokara cAroM ora dRSTipAta karatI huI prANezvarase nakhakSata kiye gaye aGgoMmeM candanakA lepa karatI hai aura prANezvarake dazanase kSata apane adharoSThako vAraMvAra lAkSArAgase rajita karatI hai|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH atha smRti: sadRzajJAnacintA bhrUsamunayanAdikRt / . smRtiH pUrvAnubhUtArthaviSayajJAnamucyate // 162 // yathA bhama 'mayi sakapaTaM kiMcitkvApi praNItavinocane kimapi nayanaM prApte tiryagvijammitatArakam / smitamupagatAmAlI . dRSTvA salajamavAJcitaM kuvalayadRzaH smeraM smera smarAmi tadAnanam / ' smRti sakSayati-savajJAnacintAriti / sadazajJAnacintA: sazasya ( samAnasya padArthasya ) jJAnacintA (jJAnaM = sAkSAtkAraH, cintA = bhAvanA''khyaH saMskAra) tadAdyaH (ttprbhRtibhiH)| bhrUsamunnamanAdikRt-dhruvoH (amilomnoH) samunnamanam (UrvIkaraNam) tadAdikRta, (tadAdikAri) pUrvA'nubhU'nubhUtArthaviSayajJAnam (pUrva-purA, anubhUtaH = upalabdhaH, yaH arthaH = padArthaH, tadviSayajJAnaM = tadviSayabodhaH) "smRtiH" / "saMskAramAMtrajanya jJAna smRtiH" ityaparaM tallakSaNam / / 162 // smRtimudaahrti-myoti| mitrasamIpe kasyacinAyakasya vacanamidama, kvA'pi = kasminnapi padArthe, sakapaTaM = sampAjaM yathA tayA, praNItavilocane praNIte (nikSipte ) vilocane (netre) yena, tasmin, tathAvidha mayi, kimapi = kenA'pi prakAreNa, nayanaM = netrapathaM, prApte = AsAdite sati, tiryak = kuTilaM yathA tathA; vijambhitatArakaM = vijRmbhite (prerite ) tArake ( kanInike.) yasya tat, smitaM = mandahAsyam, upagatAM = prAptAM, mandahAsyaM kuvaMtImityarthaH / tAdRzIma AhI- sukhI, dRSTvA = vilokya, salajja-savrIDam, ataH avAcitaM = namitaM, smeraMsa yobhUyaH smitayukta, kuvalayadazaH = utpalanayanAyAH, tat = asakRdRSTam, mAnanaM = mukhaM, smarAmi = smRti viSayIkaromi / atra nAyakasya saMskAravazena, pUrvAvalokitanAyikAmukhasya smRtiH| hariNI vRttam / / 162 / smRti- sadaza padArtha ke jJAnakI bhAvanA Adise pahale anubhava kiye gaye padArthaviSayaka jJAnako "smRti" kahate haiM / usameM bhauMhoMko Upara car3hAnA Adi kriyA hotI hai / / 162 // u0-koI gAyaka apane mitrase kahatA hai kahApara kAya dRSTi lagAne vAle mere usa sundarIse kisI prakAra dRSTimArgako prApta honepara A~khoMkI putaliyoMko cakra kara musakarAnIvAlI sakhIko dekhakara lajjAse jhukAye gaye mandahAsyayukta sundarAka usa mukhako maiM smaraNa kara rahA huuN|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 atha matiH yathA - nItimAgAMnusRtyAderartha nirdhAraNa matiH / smeratA dhRtisaMtoSau bahumAnazca tadbhavAH // 163 // sAhityadarpaNe 'asaMzayaM kSattraparigrahakSamA, yadAryamasyAmabhilASi me manaH / satAM hi saMdehapadeSu vastuSu pramANamantaHkaraNapravRttayaH / / ' atha vyAdhiH -- vyAdhijvarAdirvAtAdya bhraMzacchotkampanAdikRt / mati lakSayati- nItItyAdiH / nItirmArgAnumRzyAdeH nItimArgaH ( nayazAstram ) tasya anusRtiH ( anusaraNaM ) tadAdeH, Adipadena anumAnAde: hetoH parigrahaH || arthanirddhAraNaM = tattvanirNayaH "matiH" / smeratA mandahAsyatA, ghRtisantoSI - dhairya paritoSI, bahumAnazca - adhika satkAraca ete viSayAH, tadbhavAH = materutpannA bhavantIti bhAvaH // 163 // = matimudAharati- prasaMzayamiti / abhijJAnazAkuntale kaNvatapovane zakuntalAM dRSTvA duSyantasyoktiriyam / iyaM = zakuntalA kSatraparigrahakSamA = kSatrasya (kSatriyasya ) parigrahakSamA ( vivAhayogyA ) atra viSaye saMzaya: saMzayasya abhAva:, arthAbhAve avyayIbhAvaH / yat = yasmAtkAraNAt, AyaM = zreSThaM, me mama manaH = cittam, asyAM = zakuntalAyAm, abhilApi = abhilASukam, astIti zeSaH / pUrvoktaM viSayamarthAntaranyAsA'laGkAreNa draDhayati--satAmiti / hi yasmAtkAraNAt, sandehRpadeSu = zaGkA''spadeSu, vastuSu=padArtheSu satAM = ziSTAnAm, antaHkaraNavRttayaH = cetovyApArA:, pramANaM = yathArthajJAnabIjabhUtA bhavantIti zeSaH / atra duSyantasya nItimArgAnusRtena AtmasantoSeNa zakuntalAyAH svapariNayayogyatA nirdhAraNAnmatiH / vaMzasthaM vRttam // 163 // vyAdhi lakSayati - vyAdhiriti / vAtAdya vAyuprabhRtibhiH hetubhiH Adyapadena pitta kaphayoH parigrahaH / bhUmIcchotkampanAdikRt bhUmIcchA ( bhUpatanaspRhA ), utkampanam (vepatha: ), tadAdikRt ( tadAdikArakaH ) jvarAdiH = jvaraprabhRtiH, karaneko "mati" kahate haiM, ... .. -- mati - nItimArga ke anusaraNa Adise tattvanizcaya isameM mandahAsya. dhairyamanyo mora adhika saMmAna hotA hai || 6 || = u0- kaNva ke Azrama meM zakuntalAko dekhakara duSyanta kahate haiM - yaha zakuntalA kSatriya ke vivAha ke yogya hai isase sandeha nahIM hai, kyoMki merA zreSTha mana isakI icchA karane vAlA hai / jaise ki ziSToM ke sandigdha padArthoMmeM unake antaHkaraNa kI pravRtti pramANa hotI hai / vyAdhi - vAta, pitta aura kapha Adise honevAle jvara Adiko 'vyAdhi"
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH tatra dAhamayatve bhUmIcchAdayaH / zaityamayatve utkampanAdayaH / spaSTamudA haraNam / atha trAsa: 215 nirghAtavidyadulkAdya vAsaH kampAdikArakaH / / 164 // 'parisphuranmInavighaTTitoravaH surAGganAtrAsaviloladRSTayaH / upAyayuH kampitapANipallavAH sakhIjanasyApi vilokniiytaam||' "vyAdhiH " / tasya tattaddhetuka - kAryabhe dAmpradarzayati - tatreti / tatra jvaravyAdhI, dAnayatve = tApasvarUpatve, bhUmIcchAdayaH = bhUtanecchAdayaH, zaityamayatve = zIta rUpatve, utkampAdayaH == vepathuprabhRtyaH kriyAH bhavantIti zeSaH / spaSTamudAharaNam - "bhUmau patati tApArtA viprayuktA vadhUriva / kadalI vA'nilodbhUtA jvarArtA kampate priyA / / " mahezvaratarkA'laGkAraH / trAsaM lakSayati--nirghAtetyAdi / nirghAtavidya dulkAdya : nirghAtaH ( pavanAhatapanajanyaH zavdavizeSa athavA bhUmicalanam ) / vidyut ( taDit ) ulkA ( gaganapatito rekhA''kAraste. puJja.), tadAdya: (hetubhiH) kampAdi kAraka: vepathuprabhUtikartA, " trAsaH " / trAsamudAharati parisphuraditi / kirAtArjunIyasthaM jalakrIDAvarNanamidam / parisphurannavighaTTitoravaH parisphurantaH ( paritaH saMcalantaH ) ye mInA: ( matsyA: ) taM vighaTTitAH santADitA: ) Urava: ( sakthIni ) yAsAM tAH ataH trAsaviloladRSTayaH = trAsena ( bhayena hetunA ) vilolA ( vizeSeNa caJcalAH ) dRzya : ( nayanAni ) thAsAM tAH, tathA ca kampitapANipallavAH = kampayuktakarakisalayAH, tAdRzyaH surA'GganAH= apsarasaH, sakhIjanasya api = vayasyAgaNasya api, nAyakAnAM ki vaktavyamiti bhAvaH / bilokanIyatAM darzanIyatAm, upAyaH samAptAH // vaMzasthaM vRttam / atra surAGganAnAM mI vighaTTitvAtkampakArakastrAsaH / / / 64 // yathA - kahate haiM, usameM jamInapara loTane kI icchA aura kampa Adi hotA hai| usameM tApamaya vyAdhi meM bhUmikI icchA Adi aura zItamaya vzadhimeM kampa Adi hote haiM / udAharaNa spaSTa hai / trAsa - vAyume tADit vAyujanya zabda vA bhUkampa, bijalI aura ulkA (AkAza se girA huA rekhAsskAra tejaH puJja) ityAdise honevAle kampa Adike hetuko " trAsa " kahate haiM / 164 / / u0 - kirAtArjunIya sthita jala krIDAkA varNana hai / tairatI huI machaliyoMse hameM Thokara lagane se bhaya se cancala netroMvAlI pallavake samAna hAthoMko kampita karanevAlI sundariyAM sakhiyoM se bhI darzanIya bhAvako prApta huIM ||
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 atha vrIDA dhASTarSAbhAvo vrIDA vadanAnamanAdikRd durAcArAt / 'mayi sakapaTam -' ityAdi / harSastviSTAvAptermanaHprasAdo'zra gadgadAdikaraH || 165 // 'samIkSya putrasya cirAtpitA mukhaM nidhAnakumbhasya yathaiva durgataH / mudA zarIre prababhUva nAtmanaH payodhirindUdayamUcchito yathA // ' yathA atha harSa: yathA sAhityadarpaNe vrIDAM lakSayati- dhASTaryA'bhAva iti / durAcArAt = duSTakriyAyA hetoH, vadanA''namanAdikRt vadanasya ( mukhasya ) Anamanam ( AnatiH ) tadAdikRt dhASTaryA'bhAvaH = ghRSTatA rAhitya, "vrIDA" / vrIDAmudAharati -- "mayi sakapaTam" ityAdi 213 pRSThe ) / pUrva smRtAbuDhAharaNam / atra tu nAyakadarzanAt nAyikAyA vadanAnamanakAriNyAM vroDAyAm / harSa lagnayati- iSTA'vApteH = iSTasya ( abhISTasya padArthasya ) atrApteH ( prApterhetoH ) anugadgadAdikaraH = azru ( nayana jalapAta ) gadgada : ( asphuTazabda ) tadAdikaraH, manaHprasAdaH = manasa: ( cittasya ) prasAdaH ( prasannatA ) ' harSa. " | tanayasya harSa mudAharati- samIkSyeti / raghuvaMze raghujanmAnantaraM dilIpasya harSavarNanamidam, pitA = janakaH, dilIpa: / cirAta = bahukAlA'nantaraM putrasya ro:, mukham = AnanaM, samIkSya = dRSTvA yathA yena prakAreNa, durgataH = daridraH, nidhAnakumbhasya = nidhikalazasya mukham = agrabhAgaM dRSTvA iva = avalokya iva, indrakSyamUcchitaH = indoH ( candrasya ) udayena ( udgamena ) mUcchitaH ( samRddhaH, samRddhajala iti bhAva: ), payodhiH samudraH yathA iva, mudA harSeNa hetunA, AtmanaH = svasya zarIre = dehe, dehaceSTAyAmiti bhAvaH / na prababhUva na samaya L = = = = = = vrIDA - durAcArake kAraNa dhRSTatAke abhAvako "vrIDA" kahate haiM, isameM mukhako .. avanata karanA Ti kArya hotA hai / u0- "mayi sakapaTam" ityAdi ( pR0 213 ) harSa - abhISTa padArtha kI prAptise cittakI prasannatAko "harSa" kahate haiM / usameM anupAta aura gadgadasvara Adi hote haiM / / 165 / / u0- raghuvaMzameM raghuke utpanna honepara yaha dilIpa ke harSakA varNana hai / bahuta samaya ke anantara putra raghukA mukha dekhakara pitA dilIpa jaise koI daridra nidhi kalaza ke
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ athA'sUyA - yathA tRtIyaH paricchedaH asUyAnyaguNaddha nAmauddhatyAdasahiSNutA 1 dopodghoSa vimedAjJAkrodheGgitAdikRt // 166 // 'atha tatra pANDutanayena sadasi vihitaM madhudviSaH / mAnamasahata na cedipatiH paravRddhimatsari mano hi mAninAm // ' 217. = = babhUva / upamA'laGkAraH vaMzasthaM vRttam / atra abhISTasya putrasya prAptedilIpasya harSaH // 16 11 asUyAM lakSayati- prasUyeti / doSodaghoSa * kut doSodaghoSa: ( anyastra dUSaNaghoSaNam ) bhUvibheda: ( akSi romakauTilyam ) avajJA ( anyasya anAdara: ) krodheGgitam (kopacihnaM mukharAgAdi ) ityAdikRt ( ityAdikArikA ), oDhatyAt - uddhatabhAvAt, ahaGkArAditi bhAvaH / anyaguNaddhanAm = anyasya ( aparasya ) guNaddhanAm ( vidyAdiguNasasRddhInAm ) asahiSNutA = amahanazIlatA / " asUyA" / / 166 / asUyA mudAharati- praveti / atha = yuviSThirasya rAjasUye zrIkRSNasya agrapUjAyAM jAtAyAM, cedipati: zizupAlaH, tatra = tasmin sadasi sabhAyAM pANDu nayena pANDavena yudhiSThireNeti bhAvaH / madhudviSaH = zrIkRSNasya, vihitaM = kRtaM, mAnam = agrapUjArUpaM sammAnaM, na asahata na soDhavAn / ukamarthamarthAntaranyAyena draDhayani pareti / hi yasmAtkAraNAt mAninAm = abhimAninAM manaH = cittaM paravRddhimatsAra = paravRddhI ( anyastha utkarSe ), matsari ( dveSakArakam ) bhavatIti zeSaH / atra zrIkRSNasya mAnarUpAyAM samRddhI zizupAlasya "asUyA" / atrA'rthAntaranyAso'laGkAraH / udgatA vRttam / / 166 / / . == = mukhako dekhakara prasanna hotA hai, candrodayase vaise hI prasanna hue samRddha jalavAle samudrake samAna harSase apane zarIrameM na samA sake / prasUyA - uddhata bhAvake kAraNa dUmareke guNoMkI samRddhikA sahana na karanA "asUyA" kahI jAtI hai, usameM doSoMkA udghoSaNa, bhauMhoMkI kuTilatA, anAdara aura krodhake cihna Adi hote haiM // 166 // u0- zizupAlavadhameM yudhiSTira ke rAjasUya yajJa meM zrIkRSNakI agrapUjA honepara zizupAlakI asUyAkA varNana hai / usa sabhA meM yudhiSThirase kI gaI zrIkRSNakI agrapUjA kA cedipati ( zizupAla ) - ne sahana nahIM kiyA, kyoMki abhimAnI puruSoMkA mana dUsarekI samRddhimeM dveSa karanevAlA hotA hai //
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 sAhityadapaNe atha viSAdaH upAyAbhAvajanmA tu viSAdaH satyasaMkSayaH / niHzvAsocchavAsahRttApasahAyAnveSaNAdikRta / / 167 / / yathA mama eSA kuDilaghaNena cirakaDappeNa tuha NibaddhA veNI / maha sahi ! dArai DaMsai AasajaTTivva kAlauraivva hiaaN|| atha dhRtiH jJAnAbhISTAgamA yastu sapUrNaspRhatA dhRtiH / viSAda lkssyti-upaayaa'bhaavjnmeti| upAyA'bhAvajanmA = upAyaH ( anarthapratikArahetuH ) tasya yo'bhAvaH ( zUnyatA ) tataH janma ( utpattiH ) yasya saH / eva ca niHzvAsa0 kRt = niHzvAsaH ( mukhanAsAnirgatazvAsaH ) ucchavAsaH ( antarmukhazvAsaH ), hRttApaH ( cittasantApaH ), sahAganveSaNaM ( sahAyakagaveSaNam ) ityAdikRta sattvasaMkSayaH = balahAni:, "viSAdaH" / / 167 / / viSAdamudAharati -- eSA iti| "eSA kuTilaghanena cikurakalApena tava nivaddhA vennii| mama sakhi ! dArayati dazatyAyasayaSTiriva kAloragIva hRdayam / / " baddhaveNikAM proSitabhatRkAM sakhIM dRSTvA kasyAzcitsakhyA viSAdoktiriyam / he sakhi ! =he vayasye !, kuTilaghanena = vakranibiDena, cikurakalApena = kezapAzena, nibaddhA = saMnaddhA, tava = bhavatyAH, veNI = asaMskRta ke zazreNI, AyasayaSTiH iva = lohayaSTiH iva, mama = sakhyAH, hRdayaM = vakSaHsthalaM, dArayati = bhinte, kAloragI iva = kRSNasI iva, mama hRdayaM, dazati ca-daMzayati ca / upamA alaGkAraH / AryAgotizchandaH / atra viyoganivAraNasya upAyAbhAvena hRttApakR dviSAdaH // 17 // dhRti lakSayati-jJAnA'bhISTAgamAcariti / jJAnA'bhISTAgamAdya: == jJAnam tattvabodha: ) abhISTA''gamaH (abhilaSitavastuprAptiH ), tadAdya viSayaH, sauhitya0 viSAda--upAyake abhAvase utpanna balahInatAko "viSAda" kahate hai, usameM ni:zvAsa ( mukha aura nAkase nikalA huA zvAsa ) ucchvAsa ( bhItarakA zvAsa ) hRdayakA tApa aura sahAya DhUr3hanA Adi hote haiM / 167 / / u0-proSitabhartRkA nAyikAko dekhakara koI sakhI kahatI haiM-he sakhi ! kuTila aura ghane ke zakalApase bA~dhI huI tumhAro coTI lohekI yaSTikI taraha mere hRdayako vidIrNa karatI hai aura kRSNa sarpiNIkI taraha DasatI hai| ghati-tattvabodha aura abhISTa vastukI prApti Arise abhilASakI pUrNatAko
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 219 sauhityavacanollAsasahAsapratibhAdikRt // 16 // * yathA mama 'kRtvA dInanipIDanAM, nijajane baddhvA vacovigraha, naivAlocya garIyasIrapi cirAdAmuSmikIryAtanAH / dravyaughAH parisaMcitAH khalu mayA yasyAH kRte sAMprataM nIvArAJjalinApi kevalamaho ! seyaM kRtArthA tanuH / / atha capalatA mAtsaya TreSarAgAdevApalyaM tvanavasthitiH / kRt - sauhityavacanam ( tRptikathanam , ullAsaH ( harSaH ), sahAsapratibhA ( hAsa: = hAsyaM ) pratibhA (pratyutAnnabuddhiH), (tatsahitA) tadAdikRt (tadAdikAriNI ), tAdRzI saMpUrNaspRhA = saMpUritA'bhilASatA "dhRtiH" / / 168 / / timudAharati-kRtveti / pUrvA'nuSThitakRtye pazcAttApaM kurvataH kasyacidviraktasyoktiriyam / dInanipIDanA-dInA ( daridrANAm ) nipIDanAM (paripIDanam ), kRtvA = vidhAya, nijajane, = AtmIyajane, vacovigrahaM = vAgvivAdaM, bavA-kRtveti bhAvaH / cirAt = cirasamayasthAyinI: garIyasIH = gurutarA:, AmuSmikIH = pAralaukikIH, yAtanA api = tIvravedanA api, nArakIriti zeSaH / nava Alocya = na paryAlocya eva, mayA yasyAH = tanvAH, kRte = nimitte| dravyodhAH = dhanasamUhaH, parisaJcitAH = parita ekatrIkRtAH, sA =: prAkparipopitA, iyaM-sanikRSTasthA, tana:madIyaM zarIraM, sAmpratam idAnI, tattvajJAnasAya iti bhAvaH ! nIbArAJjalinA api3 aliparimitatRNadhAnyena ape, kRtArthA = kRtakRtyA, kevalam = eva, tadayaM na. bahupadAryA'pekSeti bhAvaH / aho = Azcaryam / zArdUlavikrIDitaM vRttam / atra viraktasya vaktastattvabodhena nIva rAJjaligA'pi spRhAyAH saMpUrNatvAt dhRtiH // 168 / / cApalyaM lakSayati-mAtsaryadveSarAgAdeH = mAtsaryam ( anya zubhadreSaH ), dveSaH ( aprIti: ). rAgaH (viSAvinApaH) inyAdeH, anavasthitiH = asthiratvaM, "dhRti" kahate haiM, usameM tRptikA kayana, harSa, hAsya aura pratibhA Adi hote haiN||168|| u0-apanA patra prastuna karate haiM / donoM ko pIDita kara apane bAndhavoMmeM vacanase kalaha kara duHsaha paralokakI yAtanAoMkA bhI vicAra na kara jisa ( zarIra ) ke lie maiMne dravyoMkA saJcaya kiyA vaha zarIra kevala muTThI bhara munyannase bhI kRtakRtya hai| Azcarya hai ! capalatA-dUsaroMkI bhalAImeM dveSa, virodha aura rAga Adise honevAlI.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 sAhityadarpaNe tatra bhatsanapAruSyasvacchandocaraNAdayaH / / 169 / / yathA 'anyAsu tAvadupamardasahAsu bhRja! lolaM vinodaya manaH sumanolatAsu / mugdhAmajAtarajasaM . kalikAmakAle vyartha kadarthayasi kiM navamAlikAyAH / / ' atha tAniH ratyAyAsamanastApakSutpipAsAdisaMbhavA "cApalyam" cpltaa| tatra = cApalye, bhatrsanAdayaH = bhatsanaM (tarjanam ) pAvaSyaM .( kaThoratA ) svacchandAcaraNam (svecchAcAraH ) ityAdayo viSayA bhavanti / 169 / / . cApalyamudAharati-pranyAsviti / ' aprAptopabhogasamayAyA bAlikAyA upabhoktAraM kaJcitkAyitAraM. prAptikasya cisuruSasyoktiriyam / he bhaGga = he pramara, pakSAntare he kAmuka !, tAvat = tatkAlaparyantam, anyAsu = aparAsu, upamadaMsahAsu = svaccaraNabhArasahanasamarthAsu puSparasapAne iti zeSaH, kalikApakSe ayamarthaH / bAlikApale tu, upamardasahAsu = ramaNakAlikacumbanAdisahanasamAsu, lolaM = caJcalaM, manaH= cittaM, vinodaya = puSparasapAnena samAgamena va Anandaya, mugdhAM = vikAsarahitAma, ajAtarajasam = anutpannaparAgAm ( kalikApakSe ), anutpannAtavAm (bAlikApakSe), navamAlikAyAH = saptaplAyAH, pakSAtare kasyAnita striyAH, kalikA = korakaM, pakSAntare-bAlikA, vyartha = niSphalaM, ki = kimartha, kadarthayasi = dUSayasi / atra samAsoktiralaGkAraH, vasantatilakA vRttam / asmin po bhuGgasya haThakAmukasya ca rAgAtsvacchandAcaraNasya kAraNabhUtaM cApalyam / / 169 // glAni lakSayati-ratyAyAseti / ratyAyAMsa0 saMbhavA = ratyAyAsaH ( sabhoga. parizramaH ), manastApaH ( cittatApa: ), kSut (bubhukSA) pipAsA ( jalapAnecchA ), AstharatAko 'capalatA" kahate haiM, isameM tarjana ( dUsaroMko ghur3akanA ), kaThoratA aura svacchanda AcaraNa ( manamAnA karma ) Adi hote haiM / / 169 / / u.-upabhogake lie anupayukta bAlikApara Asakta kAmukake prati kisIkI ukti hai-he bhramara ! upamardanako sahane vAlI anya hI puSpalatAomeM tuma apane caJcala -sanakA vinoda kro| mugdhA aura parAgarahita navamAlikAko anavasarameM hI kyoM dUSita kara rahe ho? glAni- suratakA parizrama, manakA tApa, bhUkha aura pyAsa Adime
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tRtIyaH paricchedaH . . 291 glAniniSprANatA kampakAr2yAMnutsAhatAdikRt / / 170 / / yathA'kisalayamiva mugdhaM bandhanAdvipralUnaM hRdayakusumazoSI dAruNo dIrghazokaH / glapayati paripANDu kSAmamasyAH zarIra ___ zaradija iva dharmaH ketakIgarbhapattram // ' / atha cintA __ dhyAnaM cintA hitAnApneH zUnyatAzvAsatApakRt / tadAdisaMbhavA ( tatprabhRtyutpannA ) / evaM ca kampAdikRt = kampa- ( vepathaH ), kAzyam ( durbalatA ) anutsAhatA (. utsAhA'bhAvatA ), tadAdikRt ( tadAdikArikA) yA niSprANatA = asamarthatA, sA glAniH / / 170 // . glaanimudaahrti-kislymiti| uttararAmacarite godAvarIladAnita gacchantI sItAM dRSTvA muralAyA nadyA uktiriyam / hRdayakamalazoSI-hRdayama evaM kamalaM, tacchoSayati tacchIla:-hRtpadmazoSakaH / dAruNaH = kaThoraH, dIrghazokaH-cirasthAyimanyuH, bandhanAt = vRnAt, vipralanaM = chinnaM, mugdhaM = sundaraM, kisalayam iva = pallavam iva, paripANDu = atizayazvetaM, rAmaviyogeneti zeSaH / tathA ca kSAmaM = kRzam, asyAH = sItAyAH, zarIraM = deha, zaradijaH = zaradRtUtpannaH, dharmaH = AtapaH, ketakIgarbhapatram iva-ketakIkusumA'bhyantaradalam iva, glapati-glAnaM karoti / atra rUpakasyopamADhayena saGkaraH / mAlinI vRttam / atra manastApasaMbhavA kAzyakRt sItAyA glAniH // 170 / / cintAM lkssyti-dhyaanmiti| hitA'nApteH = hitA'prApte., zunyatAzvA. satApakRta = zUnyatA ( manasaH zUnyabhAvaH, ) zvAsaH ( niHzvAsaH ), tApaH ( santApaH) tAn karotIti, tAdRzaM dhyAnaM = cintanaM, "cintaa"| asAmarthyako "lAni'' kahate haiM usameM kampa, kRzatA aura kAma karanemeM anutsAha Adi hote haiM / / 170 // u.-utararAmacaritameM godavarIke hradase nikalatI huI sItAko dekhakara muralA. nadIkI ukti hai / jaise zarat Rtuko dhUpa ketakIke phUlake bhItarI patteko malina kara detI hai; usI taraha hRdayakamalako sukhAnevAlA, kaThora, bahuta bar3A zoka vRnta (DaMThala) se TUTe hue sundara pallavakI taraha pIlI aura dubala sItAke zarIrako malina karatA hai| cintA-hitako na pAnese dhyAna karaneko "cintA" karate haiM, isameM zUnyatA zvAsa aura tApa hote haiN|
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 sAhityadarpaNe yathA mama 'kamaleNa viasieNa , saMjoentI virohiNaM sasibimba / karaalapallatyamuhI kiM cintasi sumuhi ! antarAhiahiaA ? // ' atha tarkaH tarko vicAraH saMdehAd bhUziro'zulinartakaH // 171 / / 'kiM ruddhaH priyayA-'ityAdi (158 pR0)| cintAmudAharati-kamaleNa iti / saMskRtacchAyA "kamalena vikasitena saMyojayantI virodhinaM zazibimbam / karatalaparmastamukhI kiM cintayasi sumukhi ! antraahithRdyaa|" nAyakaM cintayantIM viprayuktAM nAyikA prati kasyAzcitsakhyA uktiriyam / he sumukhi = he sundari ! antarAhitahRdayA = antaH ( abhyantare ) AhitaM ( nihitam ) hRdayaM ( cittam ) yayA sA tAdRzI, evaM ca karatalaparyastamukhI = karataleM (hastatale ) paryastaM ( patitam ) mukham ( Ananam ) yasyAH sA, tAdazI tvam, vikasitena-praphullena, kamalena = padyana, virozinaM = vidveSiNam,' kamalanimIlanakAritvAditi bhAvaH / zazibimbaM = candramaNDalaM, saMyojayantI = saMyuktaM kurvatI satI, kiM cintayasi = ki vyAyasi ? atra karatalaM vikasita kamalaM, mukhaM ca zazibimba, tatastAdRze karatale mukha. saMyojanAt kamale tadvirodhI zazibimbaH sayojita iti bhAvaH / AryAgItizchandaH / atra nAyikAyA hitasya nAyakasya anApteH "cintaa"| vitarka lakSayati-tarka iti / sandehAt = AzaGkAyA hetoH, dhUziro'Gaguli. nartakaH = bhravo ( netralomanI ) ziraH ( mastakaH) agulayaH ( karazAkhAH ), tAtA nartakaH ( cAlakaH ) vicAraH = vimarzaH, tarkaH = vitarkaH // 171 // vitakamudAharati- "ki ruddhaH priyayA" ityAdi (virahotkaNThitodAharaNe ) tatra ca nAyikAyA nAyakA'nAgamane anekavicArarUpo vitarkaH / / 171 / / u0-granthakAra apanA padya dete hai-priyako cintA karatI huI virahiNI nAyikAko sakhI kaha rahI hai / he sundari ! ataHkaraNake bhItara abhiprAya rakhatI huI ( arthAt prakAza na karatI huI ) tuma vikasita kamala ( karakamala) se candramaNDala (candrake samAna apane mukha ) ko saMyukta karatI huI kisa bAtako cintA kara rahI ho? vitaka-sandehake kAraza kisI bAtakA vicAra karanA "tarka" kahA jAtA hai, isameM bhauhoMkA, zirakA aura uMgaliyoMkA cAlana hotA hai / / 171 / / u0-"ki ruddha priyA." ityAdiH (pR0 158 ) /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 223 - 'ete ca trayastriMzadvyabhicAribhedA' iti yaduktaM tadupalakSaNemityAha gtyAdayo'pyaniyate rase syurvyabhicAriNaH / tathAhi zRGgAre'nucchidyamAnatayAvasthAnAd ratireva sthAyizabdavAcyA, hAsaH punarutpadyamAno vyabhicAryeva, vybhicaarilkssnnyogaat| taduktam 'rasAvasthaH paraM bhAvaH sthAyitAM pratipadyati / ' iti / tatkasya sthAyinaH kasmina rase.saJcAritvamityAha zRGgAravIrayAhAso vIre krodhastathA mataH // 172 // ete ceti / trayastrizadvayabhicArabhedA iti yadukta tadupalakSaNam / ratyAdInAmapi sthalAntare vyabhicAribhAvatvAditi bhaavH| tnidrshyti-rtyaadyo'piiti| ratyAdayo'pi sAmAnyataH sthAyibhAvatvena prasiddhA ratihAsAdayo'pi, aniyate rase-svanirdiSTarasabhinne rase, yathA rate: svanirdiSTarasaH zRGgAraH tadbhinnahAsATI rase ratyAdayo vyabhicAriNaH = vyabhicAribhAvA bhavanti na sthAyibhAvA iti bhAvaH / vatAvimamartha vivaNoti -tathAhoti / zRGgAre rase, anucchidyamAnatayA - anabhibhavanIyatvena, avazyaM sthAyitveneti bhAvaH / avasthAnAt = sthiteH, ratireva = na hAsAdiriti bhAvaH / sthAyizabdavAcyaH = sthAyipadena abhidheyaa| etavaparItyena hAsaH punarutpadyamAnaH = janyamAnaH, vyabhicArI eva = saJcArI eva, vyabhicArilakSaNayogAt == "vizeSAdAbhimukhyene" tyAdikArikA (pR0 194) pratipAditalakSaNasambandhAt / hAsaH svaniyatahAsyarase eva sthAyizabdavAcya iti tAtparyam / taduktaM"rasAvasthaH paraM bhAva:0" kArikArddhamiti vyAkhyAtapUrvam (pR0 85) / kasya sthAyinaH kasminrase saJcAritvamiti vivinakti-zakAravIrayoriti / zRGgAravIrayoH = sayo, hAsaH, vyabhicAritayA = saJcAritayA, mataH = abhimataH / . nayA punaH dhIre = rase, krodhaH, saJcArI mataH // 172 // ye tetisa vyabhicArI bhAvake bheda haiM aisA jo kahA gayA hai vaha upalakSaNa hai aisA batalAte haiM-sAmAnyataH prasiddha rati Adi bhAva bhI aniyata arthAt svanirdiSTa rasase bhinna rasameM arthAt ratikA nirdiSTa rasa zRGgArase bhinna hAsa AdimeM vaha (rati) vyabhicAribhAva ho jAtI hai| isI taraha anyatra bhI jAnanA caahie| jaise zRGgArameM avicchinna rUpase sthita rahaneme rati hI sthAyibhAra ho jAtI hai, hAsa bIca meM utpanna honese vyabhicAra bhAva ho jAtA hai, vyabhicAribhAvakA lakSaNa- ghaTita honese usa samaya hAsa sthAyibhAva nahIM hotA hai| jaise ki rasakI avasthAko prApta rati Adi bhAva hI sthAyitvako prApta karatA hai taba kauna sA spayibhAva kisa rasameM saMcArI hotA hai yaha kahate haiM / zRGgAra aura vIrameM hAsa, aura vIrameM krodha / / 172 //
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 sAhityadarpaNe zAnta jugupsA kathitA vyabhicAritayA punaH / ityAyanyatsamunneyaM tathA bhAvitabuddhibhiH // 173 // atha sthAyibhAvaH aviruddhA viruddhA vA yaM tirodhAtumakSamAH / AsvAdAkurakando'sau bhAvaH sthAyIti saMmataH // 174 / / yaduktam 'sraksUtravRttyA bhAvAnAmanyeSAmanugAmakaH / * natirodhIyate sthAyI tairasau puSyate param // ' iti / zAnte = rase jugupsA vyabhicAritayA kAthatA / bhAvitabuddhibhiH = pariSkRta. matibhiH, alaGkArazAstrAlocaneneti zeSaH / ityAdi. anyat = aparamapi, svayam = AtmanA eva, samunnaMyam = Uhyam // 173 // ... sthAyibhAvaM lakSayati-pravirudA iti / aviruddhAH virodharahitAH, anukulA iti bhAvaH / viruddhA vA = virodhayuktAH, pratikUlA vA bhAvAH, yaM-bhAvaM, tirodhAtutirohitaM kartuma, akSamAH asamarthAH, prAdhAnyA'bhAvAditi zeSaH / AsvAdAGakurakandaHrasA'nubhavA'kuramUlarUpaH, aso - ayaM, bhAvaH, "sthAyi" iti sammataH = abhimataH / ayaMbhavaH uddIpanAdayo'nubhAvAdayo vyabhicAriNazca bhAvA: yaM tirodhAtuna kSamante, pratyuta rasAvirbhAva yasyAnukUlyena sAhAyyamAcaranti aso sthAyabhAvaH / / 174 / / . atrA'rthe vRddhasammatimupasthApayati-trasUtravatyeti / saksUtravRtyA = puSpa. mAlyatantunyAyena, anyeSAm - apareSAmanumAdAdInAM bhAvAdInAm, anugAmukaH - anugamanazIlaH, aso, sthApIbhAvaH = rasyAdiH, teH = bhAvaH, na tirodhIyate = no buddhacaviSayIkriyate, pratyuta param = atyartha, puSyate = puSTaH kriyate, rasarUpatA nItveti zeSaH // 17 aura zAntameM jugupsA ye saba vyabhicArI bhAva ho jAte haiN| paripakva buddhivAlI. ko ityAdi viSaya svayam samajha lenA cAhie / / 173 // . sthAyibhAva-aviruddha (anukUla) vA viruddha (pratikUla ) bhAva jise tirohita karanemeM asamartha ho jAte haiM rasake anubhavakA mUlarUpa vaha "sthAyI bhAva" mAnA gayA hai / / 174 / / ___ jaise ki kahA gayA hai-phUloMkI mAlAmeM jaise eka hI sUtra anugata hotA hai usI taraha anya bhAvoMmeM anugamana karanevAlA sthAyI bhAva kisIse tirohita nahIM hotA hai balki vaha anya mAvoMse puSTa hotA hai|
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 225 tadbhadAnAha ratihAsazca zokazca krodhotsAhI bhayaM tathA / jugupsA vismayazcetthamaSTauprAktAH zamo'pi ca // 175 / / tatra ratimano'nukUla'the manasaH pravaNAyitam / vAgAdivaikutaizvetIvikAso hAsa 'iSyate // 176 / / iSTanAzAdimidhetAvaklavyaM zokazabdabhAk / pratikUleSu vaizNyasyAvabodhaH krodha iSyate // 177 // __ sthAyibhAvabhedAnAharatiriti ratimArabhya vismayaM yAvat kepIcinmate aSTo proktAH, bharatamunimatA'nusAraM zamo'pi, cakArapAThasAmarthyAd vatsalatA ca / / 17 / / ___ sthAyi bhAvAnAnupUryeNa lakSayati, tatra prAgrati lakSati ratiriti / mano'nukale. cittA'nuguNe, priya iti bhAvaH, arthe = vastuni, manasaH = cittasya, pravaNAyitaM = tatparavadAcaritaM, "ratiH" zRGgArasya sthAyibhAvaH / hAsaM lkssyti-vaagaadivNkRtriti| nAgAdivakRtaH, = vacanAdivikAraH hetubhiH AdipadAdezaparigrahaH / cetovikAsaH = mAnasapraphullatA "hAsaH" hAsya. sthAyibhAvaH // 176 // zoka lakSayati-iSTanAzAdibhiriti / iSTanAzAdibhiH = abhISTavinAzaprabhRtibhihetubhiH, cetovaklavyaM = vittavihvalatA, zokazabdamA zokazabdaM bhajatIti, "bhajo NviH" / "zokaH" karuNasya sthAyibhAvaH / krodhaM lakSayati-pratikUlebviti / pratikUleSu = virodhiSu, takSNyasya - tIkSNatAyAH, pratIkArecchAyA iti bhavaH, avabodhaH = jJAnam "krodhaH" iSyate / raudrasya sthaayibhaavH|| 177 // sthAyibhAvoMko kahate haiM - rati, hAsa, zoka, krodha, utsAha, bhaya, jugupsA, vismaya isa taraha ATha aura zamako saMyukta kara ye nau sthAyibhAva haiM / / 175 // unameM, rati-manake anukUla padArthameM manakI tatparatAko "rati" kahate haiM / hAsa-vacana Adike vikAroMse citta ke vikAsako "hAsa" kahate haiM / / 176 // zoka-iSTanAza Adise cittakI vihvalatAko "zoka" kahate haiM / krodha-zatru Adi pratikUloM meM pratikArakI icchA honeko "krodha' kahate haiM // 17 // 15 mA
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 sAhityadarpaNe kAyArambheSu saMrambhaH stheyAnutsAha ucyate / raudrazaktyA tu janitaM cittavaklavyajaM bhayam / / 178 // ribhiSa jugupsA viSayodbhavA / vividhaSu padArtheSu lAkasImAtivatiSu / / 179 / / visphArazcetasAM yastu sa vismaya udAhRtaH / zamAM nirAhArasthAyAM svAtmavizrAmajaM sukham / / 180 / / utsAha lakSayati-- kAryArambheSviti / kAryArambheSu karmArambheSu, stheyAn - sthirataraH, rArambha: - utkaTa Aveza: "utsAhaH" ucyate / "utsAhaH " vIrarasasya sthAyibhAvaH // lakSayati raudrazaktyeti / raudrazaktyA ugra sAmarthyena, janitam utpAdita cittavaiklavyaja manasi vihvalatAyA utpAdakaM "bhayam" / "bhaya" raudrasya svAviyAvaH / " vaikalyam" iti pAThAntare vikalatA ityarthaH / / 178 // jugupsAM lakSayati- doSakSaNAdibhiriti / doSekSaNAdibhiH = dUSaNadarzanapratibhiH Adipadena sparzanaprANanAdInAM parigrahaH, viSayodbhavAviSayotpannA, garhA - gunn|, "jugupsA" / bIbhatsaratasya sthAyibhAva: "jugupsA // vismayaM lakSayati- vividheviti / vividheSu anekaprakAreSu, lokasImAnivatipu jagadvayavahArAyikrAnteSu iti bhAvaH / padArtheSu vastuSu / / 179 / / "vismayaH " | adbhutaramasva cetasaH manasa:, ya: vistAraH, visphAraH, sa sthAyIbhAvo "vismayaH " // = vizrAmajaM zamaM lakSayati--zama iti nirIhAvasthAyAM niHspRhA'vasthAyAM svAtmasvastha ( jIvasya ) Atmani ( paramAtmani viSaye ) vizvAma: ( avasthAnam ) tajjaM ( tajjAtam ) van sukham ( AnandaH ) sa "zama : " / zAntarasasya svAyibhAvaH " zamaH' | kAvyaprakAzakArasya mammaTAcAyasya mate tu zAntaramasya sthAgI bhAvo nirvedaH // 180 // "sva" kahate hai / 179 / / utsAha - kArya ArambhoMmeM atyanta sthira Avezako "utsAha" kahate hai ! bhaya - raudra kI bhakti se utpanna vitta kI vAse utpanna bhAvako bhaya kahate haiM 178 januke darzana sAdise honevAlI ghRNA ko "jugupsA" kahate hai / vismaya - lokakI sImA pAni vitta vistArako pani hama nirAha pavasthAne jIvAtmAmeM hamase utpanna mukhako
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 227 yathA mAlatImAdhave rtiH| laTakamelake haasH| rAmAyaNe zokaH / mahAbhArate zamaH / evamanyatrApi / ete hyeSvantarA utpadyamAnaistaistairviruddharaviruddhazca bhAvairanucchinnAH pratyuta paripuSTA eva shRdyaanubhvsiddhaaH| kiM ca nAnAbhinayasaMvandhAna bhAvayanti rasAn yataH / tasmAdbhAvA abhI proktAH sthAyisaMcArimAcikAH / / 18 / / yaduktam 'sukhaduHkhAdibhirbhAvarbhAvastadbhAvabhAvanam / vivRNoti-mAlatImAdhave prakaraNe sthAyI bhAvo rtiH| laTa kamelake prahasane hAsaH, rAmAyaNe mahAkAvye zokaH / mahA bhArata itihAse sthAyI bhAvaH zokaH / evam anyatrA'pi = aparavA'pi sthale yathAyatha sthAyi bhAvA UhyA iti bhAvaH / ete ratyAdayaH, eteSu - rasepu, antarA = madhye, anucchinnAH - ucchedamanApannAH // 18 // bhAvAnAM sAmAnyalakSaNamAha-nAnA'bhinayasambandhAniti / yataH = yasmAt kAraNAt, nAnA'bhinayasambandhAna -- nAnA'bhinayAnAma (anekavidhAnAmavasthAnukaraNAnAm ) sambandha: ( saMzleSaH ) yeSAM, tAn, rasAn = zRGgArAdIn, bhAvayanti / jJApayanti, tasmAt kAraNA, amI - ete sthAyisaJcArisAttvikAH, bhAvA: -bhAvapadavAcyAH, proktAH = abhihitAH / sAttvikapadamanubhAvamAtropalakSaNam / bahuvacanAdvibhAvaparigrahaH / / 181 / / atra prAcAM saMvAdamAha-sukhaduHkhAdibhiriti / sukhaduHkhAdimiH = yukhaduHkhaprabhRtibhiH, bhAvaH dharmaH, tadbhAvabhAvanaM - tadbhAvasya ( ratyAdisattAyAH) bhAvagam ( udbodhanam ), ato gatyAdiko bhAvaH ityarthaH // 181 / / udAharaNa-mAlanImAzvameM rati, laTakamelakameM hAsa, rAmAyaNa me zoka, mahAbhArata meM zama myAyiNAva hai| isI taraha anyatra bhI jaannaa| ye rati Adi sAva ina zaGgAra Adi rasoMme bIcameM utpanna honevAle una una viraddha aura bhaviruddha mAtA vicchinna nahIM hone hai balki paripuSTa hokara sahRdayoMke anubhava meM siddha haiN| bhAvapada nikti--jile ki ye aneka abhinayoMke sambandhavAle mAdi ramoMko kAraNale ga syAtI, pacAra aura nA bhAna" kahalAna / jo Pa, Ama dhamodi bhAlokA udbhAva :
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 sAhityadarpaNe atha rasasya bhedAnAha-- zRGgArahAsyakaruNaraudravIrabhayAnakAH / bIbhatso'dbhuta ityaSTau rasAH, zAntastathA mataH / / 182 / / tatra zRGgAraH-- zRGga hi manmathodbhedastadAgamanahetukaH / uttamaprakRtiprAyAM rasaH zRGgAra iSyate / / 183 / / paroDhAM vajeyitvA tu vezyAM cAnanurAgiNIm / Alambana nAyikAH syudakSiNAdyAca nAyakAH / / 184 / / rasasya bhedAnAha-zRGgAretyAdiH / zRGgArAdArabhya adbhutaM yAvat aSTo rasAH sarveSAM mate / dazarUpakakAro dhanistu "puSTirnATyeSu naitasye"tiM vadan zAntasya rasarUpatvaM pratyAcalyo / nATyazAstra kRto munebharatasya mate zAnto rasaH, 'tathA' iti kayanena vatsalasyA'pi rasatvena parigaNanaM boddhavyam / ava tasyA'pi vivaraNamagre bhaviSyati / / 182 // zRGgAra lkssyti-shRnggmiti| zRGga = manmathodbhedaH / manmathasya ( madanasya ) udrekaH ( AvirbhAva: ), tadAgamanahe tukaH -- madanaprAptikAraNabhUtaH, uttama. prakRtiprAyaH = uttamaprakRtiH ( zreSThasvabhAvo nAyakaH ) prAya: ( pracura. ) yasmin, ma rasaH zRGgAra iSyate / raseSu madhye zRGgam (prAdhAnyam) iyatIti zRGgAraH, zRGgopapadapUrvakAt "R gatau" iti dhAto: "karmaNyaN" iti sUtreNa aNi pratyaye kRte zRGgAra. padaniSpattiH // 1-3 // ___ atra zRGgAre-pAlambanaM varNayati / paroDhAm anyapariNItA striyaM, tathA ananurAgiNIm == anurAgarahitAM, vezyAM ca-vArastriyaM ca, varjayitvA tyaktvA, anyA: sarvA nAyikAH, dakSiNAdyAzca = dakSiNAdayana sarve nAyaka':, Alambanam = AlambanavibhAvarU:, syuH / "ananurAgiNIm" iti dezyAyA vizeSaNatvena anurAgiNI vezyA Alambanatvena parigRhItA bhavatIti bodhyam / tatazca mRcchakaTikasya vasantasenAyA vezyAyA anurAgiNItvena Alamba natvaM surakSitaM bhavatIti bhAvaH // 184 // rasoM ke bheva-zaGgAra hAsya, karuNa, raudra, vIra, bhayAnaka bIbhatsa aura adbhuta ye ATha rasa haiM, usI taraha zAnta bhI rapa mAnA gayA hai / / 182 // zaGgAra-kAmadevake AvirbhAvako 'zRGga" kahate haiM, usakA AgamanakAraNa, isameM prAya: uttabhasvabhAva vAlA nAyaka hotA hai, aise -sako 'zRGgAra" kahate haiM 1183 // paroDhA aura anurAgarahita vezyA ( sAdhAraNI strI) ko chor3akara anya nAyikAeM aura dakSiNa Adi nAyaka isake "Alara vana vibhAva" hai / / 184 //
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 129 candracandanarolambarutAdya ddIpanaM matam / bhrUvikSepakaTAkSAdiranubhAvaH prakIrtitaH / / 185 / / tyaktvaugrathamaraNAlasyajugupsA vyabhicAriNaH / sthAyibhAvI ratiH, zyAmavo'yaM viSNudaivataH / / yathA 'zU yaM vAsagRham--' ityAdi (pu0 24 ) / tatroktasvarUpaH patiH, uktasvarUpAna bAla: AlambanavibhAvau / zUnyaM vAsagRhama-uddIpanavibhAvaH / cumbnm-anubhaavH| ljjaahaasau-vybhicaarinnau| etairabhivyaktaH zRGgAre uddIpana nirUpayati-candra tyAdi / candracandra narolambarutAdi = induzrIkhaNDabhramarajhaGkArAdikam atrAdipadena kokilakUjitAdiparigrahaH / uddIpanaM matam - uddIpanavibhAvatvenA'bhimatam / / zRGgAre'nubhAvaM nirUpayati-bhra vikSepAdiH / bhrU vikSepakaTAkSAdiH= 5 vikSepaH (dhUpreraNam ) kaTAkSAdiH (apAGgadarzanAdiH ), Adipadena saGketAdeH parigrahaH / "anubhAvaH" sammataH / / 185 // zuGgAre vyabhicAribhAvAgnidizati-tyaktveti / aupraghamaraNAlasyajugupsAH= auSadham ( ugratA ), maraNam ( mRtyuH ), Alasyam ( alasatA ), jugupsA (ghRNA), sarvA etAstyavasthA = vihAya anye nidAdayaH, vyabhicAriNaH = vyabhicAribhAvAH / / ___ zRGgArasya sthAyibhAva-varNa-devatAni pradarzayati-sthAyibhAva iti / zRGgArasya sthAyibhAvo ratiH, varNaH = zyAmavarNaH, ayaM viSNudevataH, viSNurdevataM yasya saH, zRGgArasya devatA viSNurityarthaH / sattvaguNasyA'dhiSThAtA devoM viSNuH / sattvaguNasya sukharUpa vAda, zaGgAre'pi nAyikAnAyakAnAM sukhAnubhUtiH / vipalambhazRGgArasya duHkhamayatve'pi varNanA. bhinayarUpAdivyApAraH pAryantika sukhameva janyata ityapi boddhavyam / / 185 // ___udAharati-zUnyaM vAsagRhamiti / etaH = bhAvaH, abhivyaktaH = abhikti candra, candana, bhrama jhaGkAra Adi isameM "uddIpana vibhAva" hote haiN| bhauhoMko calAnAM aura kaTAkSa Adi isameM "anubhAva" mAne jAte haiM / 185 // ugratA, mRtyu, Alasya aura jugupsAko chor3akara anya nirveda Adi isameM "vyabhicAribhAra" hote haiM / zRGgArakA sthAyibhAva "rati" hai aura isakA varNa zyAma hai tathA isake devatA bhagavAn viSNu haiM / / 186 // u.-jaise "zUnyaM vAsagRham" ityAdi (pR. 24 ) yahA~para uktasvarUpa pati aura patnI AlambanavibhAva, zUnya vAsagRha uddIpanavibhAva, cumbana anubhAva hai aura -
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe sahRdayaviSayo ratibhAvaH zaGgArarasarUpatAM bhajate / tadbhadAvAha-- - vipralambho'tha saMbhoga ityeSa dvividho mataH / / 186 / / tatra yatra tu ratiH prakRSTA nAbhISTamupaiti vipralambho'sau / abhISTaM nAyakam , nAyikA vA sa ca pUrvarAgamAnapravAsakaruNAtmakacaturdhA syAt / / 187 / / tatra zravaNAdarzanAdvApi mithaH saMrUDharAgayoH / dazAvizeSo yo'prAptau pUrvarAgaH sa ucyate / / 188 / / nItaH sahRdaya viSayaH = hRdayAluviSayakaH, ratibhAvaH = anurAgAvirbhAvaH / / zRGgArabhedAvAha-vipralambha iti / eSa: = zRGgAraH, vipralambhaH saMbhogazve ti dvividhaH -- dviprakAraH, mataH / / 186 // vipralambhazRGgAraM: lakSayati-yatreti / yatra = yasmin zRGgAre ratiH = anurAgaH, prakRSTA = utkRSTA sI, abhISTaM = svepsitaM, nApikA nAyaka, nAyako nAyikA vA iti bhAvaH, na upati - na prApnoti, antarAyApAtAditi zeSaH / aso = eSaH, vipralambhaH = viprlmbhshRnggaarH| vipralambhasya bhedacatuSTayamuddizati-sa ceti / sa ca -- vipralambhazRGgArazca, pUrvarAga mAna pravAsa-karuNAtmakaH = pUrvarAgo mAnaH pravAsa: karuNaH AtmA ( svarUpam ) yasya saH, itthaM caturddhA = catubhiH prakAraH, parigaNitaH syAditiH bhAvaH / / 187 // pUrvarAgaM lakSayati-zravaNAditi / abhISTasaundaryAdeH zravaNAt = dUtAdi. mukhAdAkarNanAt, darzanAt = indra jAlasvapnAbhyAM cakSubhyAM vA vilokanAta, vA'pi, mitha= paraspara, saMrUDharAgayoH = jAtA'nurAgayoH nAyikAnAyakayo:, aprApto = anAsAdane, yo lajjA aura hAsya vyabhicAribhAva haiM / inase abhivyakta, sahRdayoMko honevAlA ratibhAva zRGgArarasake svarUpako prApta karatA hai| zanArake bheSa-vipralambha aura saMbhoga isaprakAra zRGgArake do bheda haiM / 186 / vipralambha-jisa zRGgArameM raste ( anurAga ) utkRSTa hokara bhI parantu abhISTa nAyaka vA nAyikAko prApta nahIM karatI hai use "vipralambha" kahate haiN| vipralambhake bheda --vipra. mbha zRGgArake cAra bheda haiM- pUrvarAga, mAna, pravAsa aura karuNa / / 187 // pUrvarAga-abhISTa (nAyaka vA nAyikA) ke saundarya Adiko sunanase vA dekhanese
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH zravaNaM tu bhavettatra dUtabandisakhImukhAt / indrajAle ca citre ca sAkSAtsvapne ca darzanam / / 189 / / 1 abhilASazcintAsmRtiguNakathanAdvegasaMpralApAca unmAdo'tha vyAdhijaMDatA mRtiriti dazAtra kAnadazAH || 190 / / abhilASaH spRhA, cintA prApyupAyAdicintanam / unmAdayA paricchedazcetanAcetaneSvapi // 191 // avasthAvizeSaH, sa pUrvagaga ucyate / pUrvarAgo nAma abhISTa prApteH pUrvo 231 dazAvizeSaH rAgaH // 188 // zravaNaM nirUpayati-zravaNamiti / tatra - pUrvarAge, dUtabandisakhImukhAt dUta: ( sandezahara: ), bandI ( stutipAThaka ), sakhI ( vayasthA ), tanmukhAt ( takSananAta ) tu "zravaNaM" bhavet / tatra bandimukhAcchravaNaM naMSadhIyacarite mahAkAvye | sakhImukhAt = buddharakSitAmukhAt zravaNa mAlatImAdhave / indrajAlaM nAma indreNa (kauzalA zvaryeNa) jAlam (draSTutrAvaraNam ) / tAdRze indrajAle, citre = Alekhye, mAlavikA'gnimitre naTake agnimitreNa rAjA mAlavikAyAcitre darzanam / sAkSAt mAkSAdarzanam, yathA abhijJAnazAkunale duSyanta kuntalAbhyAmanyonyam / svapne darzanaM - zrImadbhAgavata mahApurANe uSayA aniruddhasya // 189 // J = daza kAmadazA uddizati - prabhilASa iti / abhilASaH = kAma:, cintA = AdhyAnaM smRtiHsmaraNam, guNakathanaM = saundaryAdiguNapratipAdanam, udvegaH = viraha janyo duHkhodgamaH, saMpralApaH - anadhakaM vacaH, unmAdaH - cittavibhramaH vyAdhiH - roga:, jaDatA - nizceSTatvam mRtiH maraNam itthaM ca atra = pUrvaraH ge, daza, kAmadazA:= kAmakRtA avasthAH / / 190 / / = = tatra kA dizA vivRNIti - prabhilASa iti / abhilASaH = spRhA / cintA = nAyikAyA nAyakasya vA prApyupAyAdicintanam / unmAdaH = cetanA'cetaneSu api parasparameM anurAganAle nAyikA vA nAyakakI aprApti meM jo avasthAvizeSa hai use "pUrva * rAga " kahate haiM / / 1-8 // usame dUta bandI (stutipAThaka ) aura sakhIke mukhase "zravaNa" hotA hai / indrajAla meM, citra meM, svapna meM athavA pratyakSa "darzana" hotA hai / / 189 .. = kAmadazAeM-- abhilASa, cintA, smaraNa, guNakathana, udvega, pralApa, unmAda ( pAgalapana ), vyAdhi, jaDatA ( ceSTAhInatA ), aura maraNa vipralambha zRGgArameM ye daza kAmadazAeM hotI haiM // 190 // spRhAko "abhilASa" nAyaka athavA nAyikAko pAneke lie upAya Adike
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 sAhityadarpaNe alakSyavAkpralApaH syAccetasA bhramaNAd bhRzam / vyAdhistu dIghaniHzvAsapANDutAkRzatAdayaH // 192 / / jaDatA hInaceSTatvamaGgAnAM manasastathA / zeSa spaSTam / krameNodAharaNAni 'premArdAH praNayaspRzaH paricayAdudgADharAgodayA stAstA mugdhadRzo nisargamadhurAzceSTA bhveyurmyi| . cetanajaDeSu api padArtheSu, aparicchedaH = vizeSanizcayA'bhAvaH / unmAdo yathA vikramorva. zItroTake purUravasaH / / 191 / / saMpralApaH = cetasaH (cittasya ), bhayam = atyartha, bhramaNAt --- anavasthAnAta hetoH, alakSyavAk-niviSayaM vacaH "pralApaH" kathyate / vyAdhiH / dIrghaniHzvAsapANDutA. kRzatAdayaH, dIrghaniHzvAsa: ( AyataH zvAsaH ), pANDutA (pANDaratA ) kuzatA (durbalatA ), tadAdayaH // 192 / / jaDatA-aGgAnAm = avayavAnAm, tathA manasaH = cittasya, hInaceSTatvam -- ceSTAmAvaH / / zeSam = uktabhyo'nyat = guNakathanodvegamRtirUpaM tritaya, spaSTa = vyaktaM, nigadavyAkhyAtamiti bhAvaH / abhilASamudAharati--premA'' iti / mAlatImAdhave prakaraNe mAlatImuddizya mAdhavasyoktiriyam / premAAH = premNA ( anurAgeNa hetunA ) ArdrAH ( sarasA: ) / prAyaspRzaH = praNayam ( upacAraH prakRSTaM premavizeSam ) spRzantIti prakRSTapremAzrayitya ityarthaH / evaM paricayAt -- saMstavAt / udgADharAgodayAH = udgADhaH (prauDhaH ) yo rAgaH ( anurAgaH ) tasyodayaH ( avirbhAvaH ) pAsu tAH / nisargamadhurAH = prakRtimanoharA', mRgyadRzaH = sundaranayanAyA:, mAlatyA iti bhAvaH / tAstAH asakRtpUrvA' cintanako 'cintA" cetana aura acetanameM nizcacayake abhAvako "unmAda" kahate hai 191 cittakI atyanta asthiratAse vipayarahita vacanako "pralApa" aura doniHzvAsa pANDutA aura durvalatA Adiko "vyAdhi" kahate haiM / / 192 // aGgoMkI aura manakI ceSTAzUnyatAko 'jaDatA"kahate haiM / avaziSTa spaSTa hai |krmse udAharaNa pahale abhilApakA mAlatImAdhavameM mAlatIko uddezya karake mAdhavakA kathana haianurAgase sarasa, prakRSTa premako Azrama karanevAlI, paricayase prauDha anurAgake AvirbhAva. vAlI, svabhAvase manohara sundarI ( mAlatI ) ke vAraM vAra pUrvA'nubhUta kaTAkSa Adi ceSTAeM mere Upara hoMgI? AzA se racita honepara bhI jinameM tatkAla hI netra Adi bAhya
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH yAsvantaHkaraNasya bAhyakaraNavyApArarodhI kSaNAdAzaMsAparikalpitAsvapi bhavatyAnandasAndro layaH // ' zratra mAlatI sAkSAddarzanaprarUDharAgasya moghabasyAbhilASaH / 'kathamIkSe kuraGgAkSI sAkSAllakSmIM manobhuvaH / iti cintAkulaH kAnto nidrAM naiti nizIthinIm // atra kasyAzcinnAyikAyA indrajAladarzanaprarUDha rAgasya nAyakasya cintA / idaM mama / 'mayi sakapaTam ' -- ityAdau nAyakasya smRtiH / ? 'netre khaJjana gajane' ( pR0 137 ) ityAdau guNakathanam / 'zvAsAnmuzcati' - ityAdau ( pR0 177) udvegaH / = numbhUtAH, ceSTA: kaTAkSAdaya:, maya = praNayini, mAdhave / bhaveyuH = syuH, AzaMsAyAM liGa / AzaMsa parikalpitAsu = AzaMsayA ( AzayA ) parikalpitAsu ( racitAsu ) api yAsu = pUrvoktAsu ceSTAsu, kSaNAt tatkAlAt, bAhyakaraNavyApArarodhI = bahirindriyakrayA nivAraNazIlaH, AnandasAndraH pramodanirantara antakaraNasya == cittasya, laya: = vilInatA, bhavati = vartate / zArdUlavikrIDitaM vanam // 111 = pratyakSa * cintAmudAharati - kathamiti / manobhuvaH = kAmadevasya sAkSAt rUpAM lakSmIM = kamalAM, kuraGgAkSI - mRganayanAM sundarI, kathaM kena prakAreNa, IkSe pazyAmi, iti = evaM cintAkula: = AdhyAnavyAkulaH, kAnta: nAyaka: nizIthinIM = samagrAM rAtri, "kAlAssvanoratyantasaMyoge" iti kAlA'tyantasaMyoge dvitIyA / nidrAM = svApaM na eti na prApnoti // atreti / indrajAladarzanaprarUDharAjasya - indrajAladarzanena (indrajAlavilokanena ) prarUDhaH utpanna: ) rAga : ( anurAgaH ), yasya tastha, nAyakasya / = 233 1= = indriyoMke darzana Adi kriyAoMkA rAkanevAlI aura Anandase gADha cittako vilInatA ( tanmayatA ) ho jAtI hai| isameM mAnatI ke sAkSAt darzana se utpanna anurAgavAle mAdhavakA abhilASa hai / "kAmadevakI pratyakSa lakSmIrUpa usa mRganayanAko maiMne kaise dekhUMgA ? aisI cintAse Akula priyatamako rAta bhara nIMda nahIM AtI hai / isa padya meM kisI nAyikAko indrajAlameM dekhanese utpanna anurAgavAle nAyakakI cintAkA varNana hai / "mayi sakapaTam " ( pR0 213 ) ityAdi padyameM nAyakakI smRti hai / "netre khaJjanagaJjane" ( pR0 137 ) ityAdimeM guNakathana hai / " zvAsanmukhAti" ( pR0 177 ) ityAdimeM udvega hai / 19
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 sAhityadarpaNe 'tribhAgazeSAsu nizAsu ca kSaNaM nimIlya netre sahatA vyabudhyata / kva nIlakaNThaM ! vrajasItyalakSyavAgasatyakaNThApitabAhubandhanA // atra prlaapH| 'bhrAtavirepha'-ityAdau (pR0 211 ) unmaadH| 'pANDu kSAmaM vadanaM, hRdayaM sarasaM, tavAlasaM ca vapuH / Avedayati nitAntaM kSetriyarogaM sakhi! hRdantaH / / ' pralApamudAharati - vibhaagshessaasthiti| kumArasaMbhave vaNivezadhAriNaM viM prati sakhIkRtaM pArvatyAH zivAnurAgavarNanamidam (5,57 ) / vibhAga zeSAsu = tRtIyabhAgA'vaziSTAmu. nizAsu == rAtriSu, kSaNaM-kazcitkAlaM yAvat, atyatanmayoge dvitIyA / netre = nayane, nimIlya == mudrayitvA, he nIlakaNTha = he ziva !, kva = kutra, vrajasi = gacchasi, iti = evam, alakSyavAk = alakSyA ( aviSayA) vAk ( vANI ) yasyAH sA, tAdRzI pArvatI, asatyakAtibAhubandhanA = asatyaH (mithyAbhUtaH ) yaH kaNThaH (gala: ), zivasyeti zeSaH / tasmin apitaM ( nyastam ) bAhubandhanaM ( bhubhadandhanam, AliGganamiti bhA: ) yayA sA, tAdRzI satI / sahasA = ataktirUpeNa, vyabuddhayata = jAgaritA / aba pralApo jAgarazca / vaMzasthaM vRttam // ___ vyAdhimudAharati--pANDivati / he sakhi he vayasye !, pANDu- pANDuraM, mAmakRzaM ca, tava - bhavatyAH , vadanaM - mukhaM, sarasaM = sA'nurAgaM, tava hRdayam, tathA alasaka ryA'samartha na, lava vapuH = zarIraM, hRdantaH = hRdayamadhye, kSetriyarogaM = zarIrA'ntara. cikatsyarujAm, Avedayati = jJApayati kSetriya ityatra "kSetriyac parakSetra cikitsya" iti nipAtaH / tribhAgazeSA0 / kumArasaMbhavameM brahmacArIkA veSa lie hue zivajIko pArvatIkI sakhI pArvatIkA zivajImeM sthina anurAgakA varNana karatI hai-rAtrike antima praharameM kucha kAla AkhoMko mUMdakara "he nIlakaNTha ! Apa kahA~ jAte haiM ?" aisA pralApa karatI huI pArvatI zivajIke kalpita kaNThameM bAhubandhanako arpita karatI huI (AliGgana karatI huI ) akasmAt jAga jAtI haiN| "bhrAtadvirepha0" (pR0 211) ityAdimeM unmAda hai| dhyAdhikA u0 - he sakhi ! pANDuvarNa aura kRza tumhArA mukha, sarasa hRdaya, AlasyapUrNa aisA tumhArA zarIra hRdayake bhItara rahe hue kSetriya ( asAdhya arthAta dUsare zarIrameM cikitsAke yogya ) rogakI sucanA kara rahA hai / isameM vyAdhi haiN|
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 235 atra vyaadhiH| 'bhisiNIalasaaNIe nihiaM savvaM suNiJcalaM aGgaM / dIho NIsAsaharo eso sAhei jIaitti prN|| atra jaDatA / idaM mm| rasavicchedahetutvAnmaraNaM naiva vaNyate // 193 // jAtaprAyaM tu tadvAcyaM cetasAkAkSitaM tthaa| varNyate'pi yadi pratyuJjIvanaM svAdadUrataH // 194 // jaDatAmudAharati-bhisiNIti / "viminIdalazayanIye nihitaM sarva sunizcalamaGgam / dIrgho ni.zvAsabhara eSa sAdhayati jIvatIti param // " iti saMskRtacchAyA / kAcitsvasakhoM prati madana gaiDitAyA: kasyAzrijjaDatAM varNayati / visinIdalazayanIye == kamalinIpattrazayyAyAM, nihitaM :- nyastaM, sarva-sakalam, aGga-dehA'nyavaH / sunizcalam = atizayA'valam / etanmRtisUcakaM, paraM-kintu dIrgha AyataH, eSaH-ayaM, niHzvAsabhara: -- ucchvAsA'tizayaH, jIvati -prANAn dhArayatIti, sAdhayati = sUcayatIti bhAvaH / gAthA vRttam / dazamI kAmadazAM varNayati-rasavicchedahetutvAditi / ramavicchedahetutvAt = zRGgArarasavinAzakAraNatvAt, maraNaM = mRtiH, nava varNyate-nava pratiNadyate, maraNavarNane sati tu karuNa sasyA''patanaM syAditi bhAvaH / / 193 / / yadyavaM tahi kAmadazAsu tasyA'nyatamatvapratipAdanaM kimarthamityata Aha-jAtaprAyamiti / tu=kintu, tat = maraNaM, jAtaprAyam = utpannaprAyaM, tathA cetasA=cittena, AkAkSitam = abhISTam, eva ca-adUrataH maraNasya kiyatkAlAt, pratyujjIvanam= Alambanasya punarjIvanaM, syAt yadi - bhaveccet, tahi tAdRgrUpeNa maraNaM 'varNyate / 194 / / jaDatAkA u0-kamalake pattoMkI zayyApara rakkhA gayA pUrA zarIra nizcala aura yaha lambA niHzvAsa "yaha prANoMkA dhAraNa kara rahI hai" isa bAta ko siddha kara rahA hai / yahA~ jaDatA hai / yaha padya grandhakArakA hai| rasavicchedakA kAraNa honese maraNakA varNana nahIM kiyA jAtA hai // 193 // utpannaprAya rUpase, citake abhISTarUpase aura kucha kAlake anantara AlambanakA phira jIvana hoM to maraNa kA bhI varNana kiyA jAtA hai / / 194 / /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ "236 sAhityadarpaNe tatrAdyaM yathA 'zephAlikAM vidalitAmavalokya tanvI prANAn kathaMcidapi dhArayituM prabhUtA / AkarNya saMprati rutaM caraNAyudhAnAM kiM vA bhaviSyati na veni tapasvinI sA / ' dvitIyaM yathA'rolambAH paripUrayantu harito jhaGkArakolAhalai / mandaM mandamupaitu candanavanIjAto nabhasvAnapi / mAdhantaH kalayantu pUtazikhare kelIpikAH paJcama, prANAH satvaramazmasArakaThinAgacchantu gacchantvamI / ' tatra (maraNabhedeSu ) Adya prayama, jAtaprAyaM maraNamudAharati zephAlikAmiti / prabhAtaprAyAyAM rajanyAM nAyikAsakhyA nAyakaM pratyuktiriyam / tanvI = kRzodarI, tapasvinI = zocanIyA, sA-sakhI, zephAlikA niguNDIpuSpaM, vidalitA-vikasitAm' avalokya-dRSTavA, zephAlikAvidalanakAlo nizIthaH (ardharAtraH) bodhyaH / kathaMnidapikenA'pi prakAreNa mahatA kaSTenetibhAvaH / prANAn = asUna, dhArayitu = dhatu, prabhUtAsamarthA AsIta / paraM, samprati idAnIM, rAtrizeSayAmAghe iti bhAvaH / caraNAyudhAnAM = kukkuTAnAM, rutaM vAzitam, AkarNya-zrutvA, kiMvA bhaviSyatikiMvA bhAvinI, iti / na vebhiH-no jAnAmi / bhavato'nAgamanAsA nairAzyAt mRtaprAyA iti saMbhAvyata iti bhAvaH / ___ dvitIyaM = cetasAmAkSita maraNaM yathA - rolambA iti / rolambA: = bhramarAH, jhaGkArakolAhala: :- prakRtikalakalaH, harita: = dizaH, paripUrayantu = paripUrNA. kurvantu / candanavanIjAtaH = zrIkhaNDavanotpannaH, nabhasva'n api = vAtaH api, mandaM mandaM = manaH zanaiH, upetu = prApnotu / kelIpikA: = krIDAkokilAH, gRhapAlitA iti zeSaH / mAdyantaH-mattA bhavantaH, basantAgamaneneti bhAvaH / vRtazikhareAmravRkSorvamAge, paJcamaM = svaraM, kalayantu = uccArayantu / enAdRzyAM dazAyAmapi sthAyinaH ata eva azmasArakaThinA: = pASANasthirAMzakaThorAH, amI --- ete, prANAH = asavaH, madIyA iti zeSaH / sasvaraM = zIghra, gacchantu gacchantu-vrajantu vajantu, pIDAyo dviktiH / atra madanavedanoM soDhumasamarthayA nAyikayA svacetasA maraNamAkAkSitam // .. 1 utpannaprAya maraNakA u0-kuzAGgI nirguNDI puSpako vikasita dekhakara kisI taraha prAgoMko dhAraNa karanemeM samartha huI thI, isa samaya muragoMkA bAMga sunakara vaha zocanIyA kaisI hogI ? maiM nahIM jAnatI huuN| 2 cittase prabhISTa maraNakA u0-aure mabArake kolAhaloMse dizAoMko paripUrNa kreN| candanavanameM utpanna havA bhI mandamanda bahatI rahe / matta hote hue krIDAke kokila paJcama svarakA AlApa kreN| pattharake sArake samAna kaThora ye mere prANa zIghra cale jAyeM, cale jaayeN| ye donoM padya granthakArake haiM /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH - mmtau| tRtIyaM yathA kAdambaryA mhaashvetaapunnddriikvRttaante| eSa ca prakAraH karuNavipralambha viSaya iti vakSyAmaH / kecittu 'nayanaprItiH prathama, cittAsaGgastato'tha saMkalpaH / nidrAcchedastanutA, viSayanivRttinapAnAzaH // unmAdo mUsmRitirityetAH smaradazA darzava syuH|' ityAhuH / tatra ca Adau yAcyaH striyA rAgaH pusaH pazcAttadiGgitaH / iGgitAnyuktAni / yathA ratnAvalyAM saagrikaavtsraajyoH| Adau puruSAnurAge saMbhavatyapyevamadhikaM hRdayaGgamaM bhavati / tRtIyam = adUrataH pratyujjIvanaparyavasAyi maragam / vakSyAmaH = kathayiSyAmaH ! kecittu = vAtsyAyanAdayastu -- matAntareNa smaradazA varNayati-nayanaprItiriti / cittAsaGgaH = cittasya AsaGgaH ( AsaktiH ), saGkalpaH = mAnasaM kama, prAptyupAyAdicinteti bhAvaH / tanutA kAryam / viSayanivRttiH viSaye ( viSayabhoge) nivRttiH ( nirabhilASatA ) / pAnAzaH = lajjAnAzaH / mRtiH = maraNam / rAge vivekaM pratipAdayati-prAdAviti / AdI = prathame, striyAH = nAryAH, pazcAta -- anantara, tadiGgitaH tasyAH (striyAH ) iGgitaH ( ceSTAvizeSaH ), pusaH= puruSasya, rAgaH = anurAgaH, vAcyaH = vaktavyaH / evaM sati hRdayaGgamaM bhavatIti bhAvaH / 3. pAlambanake punarjIvanakA u0-kAdambarImeM mahAzvetA aura puNDarIkake vRttaantme| yaha bheda karuNavipralammaviSayaka hai, yaha pIche kheNge| kucha vidvAn ( vAtsyAyana Adi ) to-pahale netraprIti, phira cittako Asakti, taba saGkalpa (prApti ke upAya Adiko cintA ), anantara nidrAnAza, phira kRzatA, viSayoM meM mapravRtti, lajjAnAza, unmAda, mUrchA aura maraNa ye hI kAmadevakI daza dazAeM haiN| pahale strIke pIche usakI ceSTAoMse puruSake anurAgako kahanA cAhie / iGgitoMko pahale kaha cuke haiN| jaise ki ratnAvalImeM sAgarikA aura vatsarAja ( udayana ) kA anurAga / pahale puruSake anurAgakA saMbhava honepara bhI pahale strIkA anurAga honese adhika hRdayaGgama.( manohara ) hotA hai /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 sAhityadarpaNe nIlI kusumbhaM majiSThA pUvarAgo'pi ca tridhA / / 195 // tatra na cAtizobhate yannApeti prema manAgatam / tanIlIrAgamAkhyAtaM yathA zrIrAmasItayoH // 166 // kusumbharAgaM tatprAhuryadapaiti ca zobhate / majiSThArAgamAhustad yannApatyatizobhate // 197 // pUrvarAgasya zrIvadhyamuddizati-nIloti / nIlI = nIlIrAgaH, kusumbhaM = kusumbharAgaH / maJjiSThA = majiSThArAgaH / itthaM pUrvarAgaH, vidhA = tribhiH prakAra: sabhavatIti bhAvaH / nIlIrAgaM lakSayati-na ceti| manogata - cittagata, nAyikAnAyakayoriti zeSaH, yat presa :- anurAgaH, na ca atizobhate-na ca atyartha zobhAM prApnoti, avispaSTatvAta, na apati -- na apagacchati, zrIrAmasItayoH, yathA = iva, tat (prema) nIlIrAgam akhyAtam, tatra ca nIlIrAganAmakaH pUrvarAga ityarthaH / nolyA 3va rAgo yasya tat / nIlIrAgarakte vastre sa rAgaH nA'tyarthaM zobhate, jalena na cApagacchati tathaiva nIlIrAgaH pUrvarAgaH / zrIrAmasya dhIrodAttanAyakatvAt sItAyAzca vinayAjavAdiyuktatvAta purUravasa urvazyA nA'tyantapralApAdikaM bhavatIti tAtparyam / / 196 // kumumbharAgaM lakSayati-kusumbharAgamiti / tada = prema, kusumbharAgaM =: kumumbhasya ( mahArajanasya puSpavizeSasya ) iva rAgo yasya taMt / yat = prema, ape'ta = apagacchati, zobhate ca / tatra kumumbharAganAmakaH pUrvarAgaH / kusumbhena rakte vastre kSAlane kRte sati sa rAgaH 'apati, tadanantaraM zomate, tathaiva kusumbharAganAmakaH pUrvarAga iti bhaavH| . majiThArAgaM lakSayati-madhiSThArAgAmati / yat -- prema, na apati-na apagacchati, atizobhane ca, tat prema mamiSThArAmam = maJjiSThAyAH ( vikasAyAH, pupavizeSasya ) iva rAgaH ( rajanam ) yasya na (prema), AhuH, tatra maJjiSThArAga pUrvarAga bhI tIna prakArakA hotA hai-nIlIrAga, kusumbharAga aura maniSThArAga // 195 // nolorAga--manogata jo prema atizaya zobhAko prApta nahIM karatA hai, parantu gatA se nahIM, jaise zrIjItA aura zrIrAmakA prema nolorAga nAmaka hai, vaisA rAga jisameM ho uma pUrvagagako "mIlorAga" kahate haiM, jaise zrIsItA aura zrIrAmakA / / 196 // kumumbharAga --jo jAtA hai aura zobhita bhI hotA hai vaha kusumbharAga (prema) hai. baigA prema jahA~ hai usa pAgako "kugurAga" karate haiN| mA rAga-- jo nahIM jAtA hai aura atyanta zobhita hotA hai vaha prema
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha mAna: tRtIyaH paricchedaH , mAnaH koSaH sa tu dvedhA praNaye dvayoH praNayamAnaH syAt pramodaM premNaH kuTilagAmitvAt koSAM yaH kAraNaM vinA | dvayoriti nAyakasya nAyikAyAzca ubhayozca praNayamAno varNanIyaH / udAharaNam / atra nAyakasya yathA- 'aliapamuttaa ! Nimiliaccha ! desu suhaa ! majjha oAsaM / gaNTaparimbaNapula aGga ! Na puNa cirAissaM // ' samudbhavaH / sumahatyapi // 198 / / 239 nAmakaH pUrvarAgaH / maJjiSThArAgeNa rakte vastre prakSAlanAdinA'pi yathA rAgo na apagacchati aziobhate ca tathA evaM kusumbharAganAmakaH pUrvarAga iti bhAvaH / yathA mAlatImAvayoH // 197 // = vipralambhazRGgArasya dvitIyaM bhedaM mAnaM savibhAgaM lakSayati mAna iti / kopo mAna iti mAnasya sAmAnyalakSaNam / praNayerSNAsamudbhavaH premA'sUyotpannaH sa tu mAnastu, dvedhA dvividha ityarthaH / praNayamAna IrSyAmAnazceti mAno dviprakAra iti bhAvaH / praNayamAnaM lakSayati- dvayoriti / kAraNaM viziSTaM hetu, vinA'pi = antareNA'pe, premNaH praNavasya kuTilagAmitvAt = vakragateH hetoH sumahati api atipracure'pi pramode harSe, mumahati api atipracure api dvayoH ubhayoH, nAvikAvA nAyakasya, ubhayorvA, ya, kopaH krodhaH, sa praNayamAnaH / / 125 / / - 13 23 nAyakasya mAnamudAharati - zralina iti / alIkaprasunaka ! nimIlitAkSa / dehi subhaga ! mahyamavakAzam / gaNDaparicumbana pulakitAGga ! na punavirayiSyAmi || saMskRtacchAyA / vilambana kopenAGalIkasupta nAyakaM prati nAyikAyA uktiriyam / he amuka he mithyApita !, he vinimIlitAkSa he mudritanayana ! he zubhama hemAlina, hya nAyikArya, avakAza sthAnAta zeSaH / da praya he gaNDaparicumbana pulakitA'Gga kapolanumbanaromAJcitAjayava ! punaH maJjiSThA rAga hai, maJjiSThArAga vAle pUrvarAgakA "maJjiSThArAga" kahate hai // 127 // mAnaka "mAna" kahate haiM. yaha do prakArakA hAtA hai 1 praNaya se ukta Ara ra Ini un| ati pratura harSa hokara bhI nAyikA aura nApaka dAnApamAna hotA hai| 18 // " prema gati kuTila ( TeDI ) hotA haiM isalie kAraNake binA bhI koSa huuN| / hai / nAyaka ke praNayamAnakA u-nAyikA bahatI hai-jhUThamUTha sone kA bahAnA
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 sAhityadarpaNe nAyikAyA yathA kumArasaMbhava sNdhyaavnnnaavsre| ubhayoryathA 'paNaakuviANa doNha vi aliasuttANaM maannillaannN| NicvalaNiruddhaNosAsadiNNaaNNANaM ko mallo / / ' anunayaparyantAsahatve tvasya na vipralambhabhedatA, kintu saMbhogasaJcAryAkhyabhAvatvam / bhUyaH, na cirayiSyAmi = na ciraM kariSyAmi, Agamanavilamva no ridhAsyAmIti bhAvaH / gAthA vRttam / atra nAyakasya pragayamAna: / nAyikAyA: praNayamAnaH kumArasaMbhava assttmsrg| ubhayoH praNayamAnamudAharati-paNama iti / praNayakupitayodvayorapyalIkasuptayormAnavijJayoH / nizcalAnaruddhaniHzvAsadattavarNayoH kA mallaH ? // saMskRtachAyA / praNayakupitayoH = premamAnaddhayoH, ataH alIkasuptayo: == mithyAnidrANayoH, nidrAyA abhinaya kurvatorita bhAvaH / mAnavijJayoH = abhimAnA'bhijJayoH, nizcalaniruddha. niHzvAsadattakaNayA: = nizcala yathA tathA niruddhAH (saMraddhAH ) ye niHzvAsAH ( parasparayoH ucchvAsAH ), teSu dattakarNayA: = zravaNavyApArayuktayoH, dvayorapi = nAyikAnAyakayorapi madhye, kaH = kataraH, malla. = prabala., svamAnarakSaNasamarthaH ? 'gAthA vRttam / atra ubhayorapi praNayamAnaH / mAnasya vivekamAha-anunayaparyantA'sahatva iti / anunayaparyantA'sahatve = mAnabhaGgA'yaM priyavacanAdikamanunayaH, tatpayantamAstharatve tu, asya = mAnasya, na vipralammabhedatA = no vipralambhazRGgAravizeSatA, kintu sabhogasaMcAryAkhyabhAvatvaM = saMbhoge ( saMbhogazRGgAre ), saMcAryAkhyabhAvatvam ( vyabhicArIyAnAmakamAvatvam ) / karake A~khoMko mUdanevAle ! he priya ! mujhe bhI jagaha de do| kolapara cumbana karanese gemAzcita aGgagale ? maiM phira bilamba nahIM kruuNgii| nAyikAkA praNayanAna se kumArasabhavameM sandhyAvarNanake avasarapara ( aSTama sgmeN)| nAyikA aura nAyaka donoMkA praNayamAna-praNayase kupita, jhaThamUTha soye. hue, pragayamAna karane meM jAnakAra, nizcalarUpase roke gaye niHzvAsoMpara kAna lagAne. nAle nAyikA aura nAyakarUpa do malloMmeM kauna jabardasta hai ? ___ manAne taka sthira na honepara yaha praNayamAna vipralambha zRGgArakA bheda nahIM hotA hai kintu saMbhogasaJcAro nAmakA bhAva hotA hai / jaise--
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH kyA 'bhra bhane racite'pi dRSTiradhikaM sotkaNThamudIkSate, ruddhAyAmapi vAci sasmitamidaM dagdhAnanaM jAyate / kArkazyaM gamite'pi cetasi tan , romAJcamAlambate, dRSTai nirvahaNaM bhaviSyati kathaM mAnasya tammiJjane 1 // sthA vA. 'ekasminazayane parAmukhatayA vItottaraM tAmyato ___ ranyonyasya hRdi sthite'pyanunaye saMrakSatoauravam / tadevodAharati-bhra bhaGga iti / mAnasyopadeSTrI sambI prati kasyAvinAyikAyA saktiriyam / bhrabhane = prakauTilye, racite'pi = kRte'pi mAnapradarzanArthamiti zeSaH / dRSTiH = madIyaM netrama, adhikam = atyartha, sotkaNTham = utkaNThApUrvakaM yathA tathA; padIkSate-vilokyati, priyamiti zeSaH / vAci = vacane, rukhAyAma, api = nivArisAyAma api, idama = etada, dagdhAnanaM = kopena dagdhaprAyaM madIyaM mukhaM, sasmitaM - mandahAmyasahitaM, jAyate = vartate / evaM ca cetasi = citte, kArkazyaM = kaThoratA, pamita 'pi- prAphi'pi, tanuH = madIyaM zarIraM, romA romakaNTakam, mAlambate =' bAdhayati / ataH tasmin=asakRta upamukte, jane = madIye priye, dRSTe = avalokite sati, mAnasya praNayakopasya / nirvahaNaM %DnirvAhaH, kapaM% kena prakAreNa, bhaviSyati - pavitA, na kathamapIti bhAvaH / atra vatryA nAyikAyA nAyakasyA'nunayAtprAgeva mAnasya bhaGgAdayaM mAno na vipralambhazRGgAramAnabhedaH kintu saMbhogazRGgAramAnavamiti bhAvaH / mAyikAnAyakayodayorapyanunagatprAgeva mAnabhaGgasyodAharaNaM pradarzayati-ekasmimiti / ekasmin, zayane zayyAyAM, parAGmukhatayA = vimukhatvena, sthitayoriti zeSaH / evaM papItottaraM = tyaktottaravyApAra yathA tapA, tUSNImityarthaH, tAmyato: = kAkSatoH; samAgamamiti zeSaH / ata: anyonyasya = parasparasya, hRdi = citte, anunaye prItibacane, mAnamaGgA'rthamiti shessH| sthite'pi = vidyamAne'pi, gauravaM- gurutvaM, prAti nAyikA mAnabhaGgakA0 u0-bhauhoMko Ter3hI karanepara bhI netra atyanta utkaNThAke sAba dekhatA hI rahatA hai| vacanako rokanepara bhI yaha jalA huA muMha mandahAsyavAlA ho jAtA hai / cittako kaThora karanepara bhI zarIra romAJcakA avalambana karatA hai| unake dekhe jAnepara mAna (praNayakopa ) kA nirvAha kase hogA? // nAyikA pora nAyaka donoMke mAnabhanakA u0--eka hI zayyApara vimukha aura cupacApa hokara rahe hue samAgamakI icchA karanevAle paraspara vittameM banunayakI icchAke rahanepara bhI gauravakI rakSA karate hue, dhIre dhIre netraprAntoMke saJcAlana 16 sA0
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 sAhityadarpaNe daMpatyoH . zanakairapAgavalanAnmizrIbhavaccakSuSo bhagno mAnakaliH sahAsarabhasavyAsaktakaNThagrahaH / patyuranyapriyAsane dRSTe'thAnumite zrute // 199 / / IOmAno bhavetstrINAM, tatra vanumitistridhA / utkhapnAyitamAgAGkagotraskhalanasambhavA // 200 / / vatra dRSTa yathA 'vinayati sudRzo dRzoH parAgaM praNayini kosumanAnanAnilena / svimiti zeSaH / sarakSatoH = dhArayatoH / tayA zanakaH = mandaM mandam, agama: balanAta = nayanAntasaMcAlanAta, mizrImAncakSuSoH = saMpilannayanayoH, dampatyoH = vAdhikAnAyakayoH, sahAsaramasayAsatakaNDagrahaH = sahAsaM ( hAsyapUrvakaM yayA tayA ) ramasena ( vegena) vyAsaktaH ( sambaddhaH) kaNDagrahaH ( AliGganam ) yasmin saH vAdRzaH mAnakali:=pragayakrodhakalaha, bhagnaH = naSTa: / aba nAyi ghAnAyakorubhayorapi banunayAmAgeva mAnasa bhAH / sArdUlavikrIDitaM vRtam // savibhAgamIrghAmAnaM vilambhaM lakSayati-patyuriti / patyuH = nAyakasya; anyapriyAne = AravallamApatA, dRSTe abalomite, anumio = lakSaNena vidite, jaya = anantaraM, zrute = Akagite sati, strINAM yaH pragapakoH sa IImAno bhavet / / praNayamAnayanAyakasyA'haM na bhavati / tatra dRSTAdiSu, utsvapnAyita-bhogA'GkagovaskhalanasaMmavA-utsvapnAyitasaMbhavA, bhogA'GkasamayA gotrasvalasaMbhAca anumitistridhaa| 199 // tatra ca utsvapnavadAcaritam utsvapnAyitam, tacca svapne patyuranyapriyAsana. darzanAtaprakAzanam / bhogAGkasaMbhavam = amogacihnotpannam / gotraskhalanasaMbhavaM = nAmavipargasotpannaM, tacca patyA svanAmni uccAraNIye, anyasyA nAmna uccAraNam / ityaM ca patyuranyapriyAsaGgasya anumitistridhA / / 200 // - dRSTe ImiAnamudAharati-vinayatIti / praNayini-kAnte, AnanA'nilena= mukhamArutena, sudRzaH = sunayanAyAH samanyAH, koyumaM = kusumasambandhinaM, parAgaM = se paraspara netroMke sammelana honese nAyikA aura nAyakakA hAsyapUrvaka vegase AliGgana honese praNayakopakA kalaha bhagna ho gayA / IrSyAmAna-patikI dUsarI priyAmeM Asaktiko dekhanepara, anumAna karanepara vA kisIse sunane para // 199 // _ striyoMko "IAmAna" hotA hai| usameM svapnameM dUsarI priyAke utkIrtanase; upabhogake cihnase aura apane nAmake badale dUsarI priyAkA nAma lenepara isaprakAra tIna prakArakA anumAna hotA hai // 200 // patikI dUsarI priyA meM mAsaktike darzanakA u0-nAyakako banya priyAye
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ etIyA paricchedA 241 - ---- - ---- tadahitayukterabhIkSNamakSNAyamapi rASarajomirApure / / ' saMbhogavihe nAnumite yathA 'navanakhapadamanaM gopayasyaMzukena sthagayasi punaroSThaM pANinA dantadaSTam / pratidizamaparastrIsaGgazaMsI visarpa navaparimalagandhA kena zakyo varAtum / / ' evmnydpi| sAma, bhedo'tha dAnaM ca natyupekSe, rasAntaram / tadbhaGgAya patiH kuryAt SaDuAyAniti karat / / 2.1 // rajaH, vinayati = nirasyati sati / tadahitayuvateH = tasyAH (sudUzaH) AhetayukteH ( ahitAyAH = sapatnyA, yuvateH = taruNyAH) akyoH netrayoH, yamapidvivayamapi, roSarajobhiH = kopaparAgaH, ApupUre = ApUrNam / aMtra patyuH anyapriyAsane dRSTe nAyikAyA IrSyAmAnaH / puSpitAgrA vRtam / / . saMmogacihnanA'numitaM IyArAgamunAharati-navanakhapadamiti / nAyakaM prati mAninyA uktiriyam / (he kAnta ! ) navanakhAda-navaM (natanam ), nakhara (sapatnyA nakhakSatacihnam ) yasmistada, tAdazam aGga = dehA'jayavam, zukena - basanenA gopayasi = nigRhasi / puna:= bhUyaH, dantadaSTaM = dazanadaSTam, anyasyA nAyikAyA iti zeSaH / oSTham = abaraM, pANinA = svasya karaNa, syagayasi = AcchAdayasi / paraM pratidizaM = dizaM dizaM prati, visarpana = prasaran, vAyuneti zeSaH / parastrIsaGgazaMsIanyalalanAsaMsargasUcakaH, navaparimalagandhaH = nUnavimaIlagnakusumAdisorama, kena - upAyena, varItu- gopayitu, zakyaH = zaktiviSayaH, na kenA'nIti bhAvaH / padyamivaM zizupAlavadhamahAkAvyasya / atra saMmogacihnana anyapriyAsale anumite nAyikAyA IrSyAmAnaH / evamanyadapi / mAlinI vRtam // mAnamaGgasya SaDayAyAnidizati-sAmeti / patiH priyaH; mAnabhaGgAya = mAninyA mAnAnayanAya, sAma = sAntvaM, bhedaH - bhednm| upajApaH / netroMmeM par3e hue phUlake parAgako mukhakI havAse haTAnepara sapatnI nAyikAke donoM netra krodhake rajoMse pUrNa ho gaye / yaha padya zizupAlavadha-mahAkAvyake saptama sarga meM hai| saMbhoga cihnase anumita IAmAna-nAyikA dUsarI strImeM Asakta nAyakako kahatI hai-"naye nakhakSatake vihnavAle aGgako vastrase chipAte ho, dazana-zata oSThako hAthase DhaMkate ho lekina dUsarI strI ke samAgamako sUcanA karanevAle pratyeka dizAoMmeM phailate hue isa navIna parimala gandhako kisa upAyase chipA sakoge ?" isI taya bhora bhI jAnanA caahie| mAnabhanake kAraNa-pati mAnabhaGga karaneke lie sAma, bheda, dAna, nati
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 sAhityadarpaNe tatra priyavacaH sAma, medastatsakhyupArjanam / dAnaM vyAjena bhUSAdeH pAdayoH patanaM nartiH // 202 // sAmAdau tu parikSINe syAdupekSAvadhIraNam / ramasatrAsaharSAdeH kopabhraMzo rasAntaram // 203 // 'no cATuzravaNaM kRtam -' ( pR0 155 ) ityAdi / atra sAmAdayaH paka sUcitAH / rasAntaramUhyam / "dAnaM - vitaraNaM, natiH = namanam / upekSaNaM, rasAntaraM - rabhasAdeH kopabhraMza iti kramAt - kramataH, SaD upAyAn kuryAt = vidadhIta // 201 // mAnabhaGgopAyAn vivRNoti tatreti / tatra = SaDvidheSu mAnabhaGgopAyeSu priyavacaH - prItipUrNa bacanaM, mAninIM pratItizeSaH "sAma" / tatsakhyupArjanaM = tasyA: ( mAninyAH ) sakhInAm ( vayasyAnAm ) upArjanaM ( svapakSasthApanam ) "bheda" / byAjena = kenA'pi cchalena, bhUSAde:-bhUSaNAde, Adipadena vasanAdInAM saMgrahaH / "dAnaM" = vitaraNaM, mAninthaM iti zeSaH / = pAdayoH - caraNayo:, mAninyA iti zeSaH, patanaM praNamanaM, "natiH " // 202 // sAmAdI - sAmAdya pAyacatuSTaye, parikSINe an2amarthe, mAnabhaGgAyeti zeSaH, avadhI. raNam avajJA, "upekSA" / ramasatrAsaharSAdeH = saMbhramabhItyAnandAderhetoH, kopabhraMza: = kovanAzaH " rasAntaraH " zunyo rasaH, vipralambhazRGgArA'pagamena saMbhogazRGgArA patanamiti bhAvaH // 203 // 1= mAGgArthamupAya paJcakamudAharati- "no cATuzravaNaM" kRtamiti (pR. 155) / yatra - zloke; "no pATzravaNaM kRtam" ityatra "sAma', "na ca dRzA hAro'ntike bIzitaH" ityatra "dAnam", "kAntasya priyahetave nijasakhIvAco'pi dUrIkRtAH "ityatra ( namaskAra ), upekSA aura rasAntara ina chaH upAyoMko kramase kare / / 201 // sAma - priyavacanako "sAma" kahate haiN| bheda - priyAkI sakhIko apanI ora karaneko "bheda" kahate haiM / dAna- bahAne se bhUSaNa Adi deneko "dAna" kahate haiM / nati - pairoMpara giraneko "nati" kahate haiM / / 202 // upekSA - sAma Adi upAyoMke niSphala honepara avajJA karanA "upekSA" hai / rasAntara - ghabar3AhaTa, bhaya aura harSa Adise krodha haTaneko "rasAntara" 'haiM // 203 // jaise- "no cATuzravaNaM kRtam " ( pR0 155 ) ityAdi / yahA~ para sAma Adi
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ sRtIyaH pariccheda atha pravAsa: pravAso bhinnadezitvaM kAryAcchApAca saMbhramAt / tatrAGgacelamAlinyamekaveNIdharaM ziraH // 204 // niHzvAsocchvAsaruditabhUmipAtAdi jAyate / kina aGgebasauSThavaM tApaH pANDutA kazatAruciH // 205 // adhRtiH syAdanAlambastanmayonmAdamUchanAH / bhedaH, "pAdA'nte vinipatya" ityatra "natiH" tathA ca "gacchan" ityatra "upekSA sUcitA / itthaM ca atra zloke nAyakena mAninyA mAnabhaGgAyAcaritAH sAmAdayA paJcopAyAH sacitAH / rasAntaramUhyam / UhyaM =vitakyam / yathA mAlavikAgnimitre caturyAkumAre vasulakSmyAkRtayA vAnaravihitatra savRtAntenaiva irAvatyA maanmH| pravAsarUpaM vipralammazRGgAraM lakSayati-pravAsa iti / kAryAt-karmaNaH, zApAdana AkrozAta, saMmramAt-varAyAzca hetoH, bhitrdeshisvNmaathikaanaaykyordeshaantrvaasitvm| pravAse sthitibhedaanidishti-ttrti| tatra = pravAse, aGgacelamAlinyAaGgAnAM (hastapAdAdInAM dehA'vayavAnAm ), celasya ( vastrasya ) ca mAlinyam ( malinatA ), ziraH = zIrSam, ekavegIdharam = ekapraveNIdharaM, kezasaMskArarahitamiti bhAvaH / / 140 // niHzvAsocchvAsaruditabhUmipAtAdi=niHzvAsaH (mukhanAsikAnirgatA zvAsaH ), ucchavAsaH ( antarmukhacchvAsaH ), ruditaM ( rodanam ) bhUmipAtaH (bhUmiH patanam ), tadAdi jAyate = saMbhavati, Adipadena vihvalatAdeH saMgrahaH / pravAse matAntareNa daza smaradazA nirdizati-praviti / aGgeSu = dehA'vayaveSu, asauSThavaM = saMskArA'bhAvaH / tApaH = santApaH / tatazca pANDutA = pANDuratA, vivarNateti bhAvaH / kRza tA = durbltaa| aruciH = rucyabhAvaH / adhRtiH dhairyA'bhAvaH / anAlambaH AdhArarAhityam / tanmayonmAdamUnA:tanmayena (tanmaya mAvena ) unmAdAH ( unmattatAH) mUrchanA' (mUrchAH ), . pAMca upAya dikhAye gaye haiM / "rasAntara" ke udAharaNakA anyatra Uha karanA cAhie / pravAsa-kArya, zApa aura tvarAke kAraNa bhinna dezameM rahaneko "pravAsa' kahate haiM / usameM aGgoM aura vastroMmeM malinatA, zirameM eka hI veNIko banAnA // 20 // niHzvAsa, ucchvAsa, ronA, jamInapara giranA ityAdi kArya hote haiM / aGgoMmeM saMskArakA abhAva, tApa, pANDutA, durbalatA, aruci / / 205 // ati, anAlambanatA, tanmaya mAvase unmAda bora maccha vaSA maraNa isaprakAra
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe mRtizceti kramAjJayA daza smaradazA iha // 206 // asauSThavaM malApattistApastu virahajvaraH / arucirvastuvairAgyaM, sarvatrArAgitA'dhRtiH // 207 // manAlambanatA cApi zUnyatA manasaH smRtaa| tanmayaM tatprakAzo hi pAyAbhyantaratastathA / zeSa sssttm| ekadezato yathA mama tAtapAdAnAm _ 'cintAbhiH stimitaM manaH, karatale lInA kapolasthalI, sammayabhAvenAsakadunmAdamacchaMnAprAdurbhAvAd bahuvacanaM saMgacchate / mRtiH-maraNam, iti .sA, smaravazAH= kAmA'vasthAH, daza = dazasaMkhyakAH kramAjjJayAH / / 206 / / tA eva kiNcitivrnnaati-prsausstthvmiti| asauSThavaM = malAyattiH, aGgasaMskArAbhAvAditi bhAvaH / anAyattiriti pAThe asvAdhInatetyarthaH / tApA-virahajvaraH, vihasantApaH / aruciH vastuni ( padArthe ) vairAgyam (viraktiH ) / adhRtiH = sarvatra sarveSu viSayeSu, parAgitA = abhilASA'bhAvaH // 207 // banAsambanatA = manasaH ( cittasyaH) zUnyatA (vissyaagraahkllm)| tanmaya pAhyAbhyantarataH (bahirdezA'bhyantaradezAta ) tatprakAzaH (sya = nAyakasya, tasyA:pAyikAyAA )prakAzaH (darzanam ) / zeSaM spaSTam / unmAdo marchanA mRtizceti pala nigadavyAkhyAtamiti bhAvaH // ekadezata udAharati-cintAbhiriti / kAcitsakhI kaMcitprati virahiNyAH svasalyA avasthA varNayati / asyAH = saDyAH, manaH = cittaM, cintAbhiH = cintA siyA, stimitaM = nimalam / etenA'nAlambanatA sUcitA / kapolasthalIgaNDasthalI, mahApara kamase dasa kAma davAboMko jAnanA cAhie / / 206 // kucha padoMkA vivaraNa karate haiM / malinatAko "asauSThava" virahajvarako "tApa" bastuboMmeM vairAgyako "aruci" sabhI viSayoM meM abhilASa na honeko "ati" // 207 // manakI zUnyatAko banAlambatA, nAyikA vA nAyakake nirantara bhAvanAse bAhara paura bhItara prakAza honeko tanmaya kahate haiM, usase unmAda aura mUchanA hotI hai| bAkI spaSTa hai| inameMse kuchake udAharaNa apane pitAke padyase granthakAra prastuta karate haiN| koI strI mAyakase apanI sabI nAyikAkI avasthAkA varNana kara rahI hai / isakA mana cintAyosa nima poDa karatalameM sthita hai| mukha prAta: kAlake candra ke samAna
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH pratyUSakSaNadezapANDu vadanaM, shvaasNkkhinno'dhrH| ambhaHzIkarapadminIkisalaya pati tApaH zama, ko'syAH prArthitadurlabho'ti ? sahate dInAM dazAnIdRzIm // ' bhAvI bhavanbhUta iti tridhA syAttatra kAyajaH // 208 // kAryasya buddhipUrvakatvAtraividhyam / vatra bhAvI yathA mama 'yAmaH sundari, yAhi pAntha, dayite ! zokaM vRthA mA kRthAH; karatale = hastatale, lInA = avasthitA / vadanaM = mukhaM, pratyUSakSaNadezapANDu = pratyUSe (prAtaHkAle ) kSaNadAyAH ( rAtraiH ) IzaH ( svAmI, yandraH ), sa iva pANDa (pANDuraM; kAntihInamiti bhAvaH) / etena tApA'nubhAvo varNitaH / adharaH = oSThaH, zvAsaka. khinnaH = zvAsamAtraparihataH, na tu kAntadazanakSatacihnita iti bhAvaH / tApaH= dehasantApaH, ambhaHzIkarapadhinI kisalayaH = ambhaHzIkaraH (jalabindubhiH), paminIkisalayazca (karmAlanIpallavaMzca ) upAya:, zamaM = zAnti, na upati = no labhate, etena tapaH prakAzitaH / asyAH= sakhyA:, kaH prArthitadurlabhaH prArthitazcA'sau durlabhaH ( duSprApyaH ) asti, yena kAraNena, IdRzIm = etAdRzI, dInA = dayanIyAM, dazAm = avasthA, sahate = mRSyati / zArdUlavikrIDitaM vRttam // punaH kAryajaM pravAsaM vibhajati-bhAvIti / tatra = teSu, trividhapravAseSuH kAryajaH = kAryajanyaH pravAsa: / bhAvI = bhaviSyan, bhavan = vartamAnaH, bhUtaH = atIta iti, tridhA = tribhiH prakAraH, syAt = bhavet // 208 // kAryastha-karmaNaH, buddhipUrvakatvAt = matipUrvakatvAda, vidhyaM = triprakAratvam / bhAvipravAsamudAharati-yAma iti / pravAsArthamudyatasya nAyakasya nAyikayA bahoktipratyuttarUpaM padyamidam / yAma iti / nAyako brUte-he sundari ! yAmaH = pacchAmA, aha gacchAmIti bhAvaH / "vartamAnasAmIpye vartamAnavatA" iti sUtreNa vartamAnasamIpe bhaviSyati vartamAnatA / nAyikA uttarayati-he pAnya = he pathika !, yAhi = pANDavarNa vAlA hai / adhara zvAsase parimlAna hai, isakA tApa jalabinduoMse aura kamalake pallayoMse bhI dUra nahIM hotA hai / isakA duSprApa prArthita puruSa kauna hai ? jo ki isakI aisI zocanIya avasthAkI bhI upekSA kara rahA hai ? // kAryaja pravAsa-kAryaja pravAsa, bhAvI ( pIche honevAlA, bhavan (vartamAna ) bora bhUta ( atIta ) isaprakAra tInabhedoMse yukta hai // 20 // kAryake bunipUrvaka honese tIna bheda hote haiM / 208 / / bhAvi-pravAsa-(u0), granthakArakA padya hai / isameM pravAsake lie tatpara pAyakakI nAyikA ke sAtha ukti aura pratyukti hai| nAyaka-"sundari ! hama jA rahe hai"!
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 sAhityadarpaNe zokasta gamane kuto mama, tato bASpaM kathaM muJcasi 1 / zIghraM na vrajasIti, mAM gamayituM kasmAdiyaM te tvarA ? bhUyAnasya saha tvayA jigamiSorjIvasya me saMbhramaH // ' bhavan yathA 'prasthAnaM balayeH kRtaM priyasakhera rajasraM gatam, dhRtyA na kSaNamA sitam vyavasitaM cittena gantuM puraH / gaccha, bhavatkRte pravAsa evA'bhISTo nA'hamiti AkSepAH gamyata / nAyakaH sAntvayatidayite = he priye ! vRthA = vyarthaprAyaM zokaM = manyuM mA kRthAH = no vivehi / nAyikA' vacanatastATasthyaM darzayati - (he kAnta ! ), te tatra gamane prayAge, mama, zokhaH / kutaH = kasmAddhetoH bhavediti zeSaH / nAyako brUne tataH = tarhi vASpam = azru kutaH = kAraNAt, muJcasi = tyajasi zo kA'mAvazcera bApamocanaM kuta iti bhAvaH / nAyikA brUte zIghraM = satvaraM na vrajasi = no gacchasi iti = hetoH, bAjdhaM mukhAna , gamana kArathitumiti bhAvaH zIghratA / nAyikA 1 = mAM kAntaM gamayitu tava, iyaM vartamAnA, svarA mIti zeSaH / nAyakaH pRcchati kasmAt = kAraNAt, te pratyuttarayati - tvayA saha = bhavatAsamaM, jigamiSoH gantumiccho, me jIvanasya, bhUyAn = pracuraH, saMbhramaH = svarA, svaraprasthAne mama prANI api zarIraM tyakSayantoti bhAvaH / atra "yAmaH sundarI" tyanena sandarbheNa nAyakasya bhAvI pravAsaH sUcitaH / = mama, jIvasya = -- = 1 bhavantaM ( vartamAnaM ) pravAsamudAharati - prasthAnamiti / prANovataM kAntaM dRSTvA nAyikAyAH svajIvita pratyuktiriyam / priyatame = dayitatame, yAtuM = gantu nizcitacetasi = nirNItacitte sati valayeH = kaGkaNaiH, prasthAnaM = prayANaM kRtaM = vihitam, kaashyen valayabhraMza ityavadheyam / priyasaH = amISTamitraH, ase azubhina bajasraM = nirantaraM gataM = prayANaM kRtam, azrudhArA pravRtteti bhAvaH / dhRtyA dheryeNa kSaNam = alpakAlamapi, "kAlAssvanoM ratyantasaMyoge" iti dvitIyA / na AsitaM avasthitam / etena virahAzaGkayA nAyikAyA adhIratA dyotyatte / citena = cetasAM nAyikA - "pathika ! jAo" / nAyaka "priye ! vyartha zoka mata karo" / nAyikA"tumhAre gamana meM mujhe zoka kyoM hogA" ? nAyaka - "taba tuma A~sU kyoM girA rahI ho ?" nAyikA - tuma zIghra nahIM jAte ho ( isalie A~sU girA rahI hU~ ) " / nAyaka - "merI yAtrA karAne ke lie kyoM tuma aisI zIghratA cAhatI ho ?" nAyikA - "tumhAre sAtha jAne kI icchA karanevAle mere jIvanakI bahuta hI jaldabAjI hai" / vartamAna pravAsa - nAyikA nAyakako prasthAnameM tatpara dekhakara apane jIvanase kahatI hai / priyatamake jAneke lie nizcitacitta honepara sabake saba eka hI vAra cala par3e, jaise ki -- koMne prasthAna kiyA, tumhAre priya mitra A~sUone bhI nirantara
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyA paricchedaH - - yAtuM nizcitacetasi priyatame sarve samaM prasthitA gantavye sati jIvita ! priyamahatsArthaH kimutyajyate 1 // ' bhUto yathA-'cintAbhiH stimitam-' (pR0 246) ityAdi / zApAdyathA-'tAM jAnIyA:-(pR0 156) ityaadi| saMbhramo divymaanussnirghaatotpaataadijH| yathA vikrmorvshyaamurvshiipuruurvsoH| atra pUrvarAgoktAnAmabhilASAdInAmatroktAnAM cAGgAsauSThavAdInAmapi dazAnAmubhayeSAmapyubhayatra sambhave'pi cirantanaprasiddhathA vivicya prtipaadnm| purataH agrata, eva, priyatamasya yAtrAyAH prAgeveti bhAvaH / gantu = yAtu, vyavasitaMvyavasAyaH kRtaH / evaM ca sarve = sakalAH, madogaH parikarA iti bhAvaH / samaM yugaraka, prasthitAH = kRtaprasthAnAH, ataeva he jIvita he jIvana!, gantavye sati gamanIye sati priyasuhRtsArtha: abhISTamitrasaGghaH, kimu =kathaM, tyajyate-mucyate, yAtrAyAM priyasuhatsArtho'nugantavya iti bhAvaH / atra bhavara pravAsaH sUcitaH / zArdUlavikrIDitaM vRtam / / bhUtaH pravAso yathA-"cintAbhiH stimitam" ityAdiH ( 246 tame pRSThe ) / zApamUlakaH pravAso pathA-"tAM jAnIyAH" ityAdiH (156 tame pRsstthe)| saMbhramaH=divyamAnuSanirdhAtotpAtAdijaH, divyotpAtajaH =devavidha dulkAdijaH' mAnuSo. tpAtajaH = rAjAdya tpAtajaH, nirghAtotpAtajaH = pavanajanyapavanajaH, yayA vikramAvazyAmurvazIpurUravasoH / kAmadazAM vivinakti-manoti / ubhayeSAm dvividhAnAm, ubhayatradvayoH, pUrvarAge pravAse ca / cirantanaprasidhA-purAtanAlaGkArikaprasiddhyA, vivicya=3 vivekaM kRtvaa| gamana kiyA, dhairya kSaNabhara bhI nahIM TikA aura cittane pahale hI jAne ke lie vyavasAya kiyA hai / he jIvana ! jAnA hI hai to priya mitroMkA sAtha tuma kyoM chor3a rahe ho ? bhUta pravAsa-"cintAbhiH stimitam" ityAdi ( 246 pRsstthmeN)| zApaja pravAsa--"tAM jAnIyAH" ityAdi (156 pRSThameM ) / saMbhramaja pravAsa-sAmAnyataH isake tIna bheda hote haiM-1 digotpAtaja arthAt devatA, vijalI aura ulkA Adise utpanna, 2 mAnuSotpAtaja-arthAt rAjA aAdika utpAtase utpanna, 3 nirdhAtotpAtaja-arthAt vAyuse tADita vAyume utpanna utpAtase jaise vikramorvazIyameM urvazI aura purUravAkA pravAsa / yahA~para pUrvarAgameM kahI gaI abhilASa Adi aura yahA~para kahI gaI aGgA'sauSThava Adi kAmadazAeM donoM sthAnoM meM (pUrvarAga aura pravAsameM ) ho sakatI haiM to bhI prAcIna AlaGkArikoMkI prasidike banusAra pRthak rUpase likhI gaI haiN|
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 ear karuNavipralambha: sAhityadarpaNe yUnorekatarasmingatavati lokAntaraM vimanAyate yadekastato bhavet karuNavipralambhAkhyaH // 209 // punarlabhye / yathA kAdambayoM puNDarIkamahAzvetAvRttAnte / punaralabhye zarIrAntareNa vA labhye tu karuNAkhyaM eva rasaH / kicAtrAkAzasarasvatI bhASAnantarameva zRGgAraH, terudbhavAt / prathamaM tu karuNa eva, ityabhiyuktA manyante / saMgamapratyAzayA karuNavipralambhaM lakSayati - yUnoriti / yUtoH = yuvatizca yuvA ca yuvAnI, tayo:, : pumAn striyA" ityekazeSaH / taruNItaruNayoH nAyikAnAyakayorityarthaH / chokAntaraM = paralokaM, gatavati = prAptabati, ekatarasmin = anyatarasmin nAyikAjane mAyake vA iti bhAva:, punaH = bhUyaH, labhye = prApye sati, jIvatA janeneti zeSaH / ekaH = ekataraH, nAyikAnAyakayoriti zeSaH / yadA = yasminsamaye, vimanAyate = vimanA bhavati, tadA tasminsamaye, karuNavipralambhAkhyo raso bhavet // 209 // karuNavipralambhamudAharati-yathA kAdambaryAmiti / prathamaM puNDarIko nAyaka uparataH, tadA nAyikA mahAzvetA vimanAyate, kAlAntare sA taM prAptavatI / itthaM cAtra ba karaNo rasaH, pratyuta karuNavipralambho rasaH / etadvaiparItyena puna: bhUyaH, alabhye = aprApye, zarIrAntareNa dehAntareNa vA labhye sati ektarasmistu karuNa eva rasaH / atra vizeSamAha - kiceti / atra = kAdambaryAm / AkAzasarasvatI bhASAmantaram eva = azarIrivApyanantaram eva zRGgAraH saGgamapratyAzayA - samAgamapratyAzayA; rate:- zRGgArasthAyibhAvasya udbhavAt = AvirbhAvAt mahAzvetAyA iti zeSaH / prathamastu = bAkAzasarasvatI bhASAyAH prAgiti bhAvaH / karuNa eva = zokasthAyiko rasa eva, = karuNavipralambha - nAyikA aura nAyaka inameM ekake mara jAnepara dUsarA jo duHkhita hotA hai, aura phira vaha mRta vyakti labhya ho jAtA hai use "karu Navipralambha kahate haiM / / 209 // jaise kAdambarI meM puNDarIka aura mahAzvetAke vRttAnta meM hai / ekake phira alabhya bA dUsare zarIrameM labhya honepara to " karuNarasa" hI hotA hai / isameM vizeSa viSaya kahate haiM - yahA~para puNDarIkake maranepara AkAzavANI honeke bAda hI phira samAMgama kI AzA se ratike AvirbhAva honese mahAzvetAkA zRGgAraH rasa hai / AkAzavANI se pahale to karuNarasa hI hai aisA prAmANika loga mAnate haiM
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyA paricchedaH 251 yaccAtra 'salamapratyAzAnantaramapi bhavato vipralambhazRGgArasya pravAsAkhyo bheda evaM' iti kecidAhuH, tadanye 'maraNarUpavizeSasaMbhavAttadbhinnameva' iti mnynte| atha saMbhoga: darzanasparzanAdIni niSevete vilAsinI / yatrAnuraktAvanyonyaM saMbhogo'yamudAhRtaH // 210 // pAdizabdAdanyonyAdharapAnacumbanAdayaH / yathA-'zUnyaM vAsagRham-' (pR024 tame ) ityaadi| abhiyuktAH = prAmANikAH / yacca atra = kAdambaryAm / saMgamapratyAzAnantaram =samAgamapratyAzAyAH pazcAt, AkAzavANIta iti shessH| bhavataH= vidyamAnasya, vipralambhapaGgArasya, pravAsAkhya = pravAsanAmakaH, bhedaH = prakAraH iti kecit / kAdambayA~ prathama karuNaH, AkAzasarasvatIbhASAnantaraM = pravAsazRGgAra iti dhanikAdayaH / tadanyetebhyo bhinnAH / maraNarUpavizeSasambhavAt = maraNarUpaH ( mRtisvarUpaH ) yo vizeSaH ( bhedaH) tatsaMbhavAt ( tadutpatteH) tadbhinnam api = pravAsabhinnam api / pUrvoktamatadvaye'pi vizvanAthakavirAjasyA'ruciH sUcitA, yataH puNDarIkasya, tadAtve maraNe'pi AkAzavANyanusAraM pAjjIvanAt na karuNoM rasaH evaM ca tadAtve maraNAnna pravAsAtmako vipralammaH baGgAra, api tu karuNavipralambha eveti bhAvaH // 209 // ___ saMbhogazaGgAraM lakSayati-darzanasparzanAdInIti / yatra = yasmin sthale, banyonyaM = mithaH, anuraktI = anurAgayuktI, vilAsinau= vilAsinI vilAsI ca; "pumAn striyA" ityekazeSaH / darzanasparzanAdIni = vilokanAmarzanaprabhRtIti, karmANi niSevete =kurutaH, ayaM saMbhogaH = saMbhogazRGgAraH, udaahRtH| "mitha:" padena kevalamekasya anurAgaprakAzane nA'tiprasaktiH // 210 // saMbhogazRGgAramudAharati-"zUnyaM vAsagRham" ityAdi (pR. 24 tame) // 210 // boki yahA~para AkAzavANIse samAgamakI AzAke anantara bhI honevAle vipralamma paGgArakA 'pravAsa' nAmakA hI bheda hotA hai aisA kucha loga ( AcArya dhanika Adi) kahate haiN| unase bhinna AcAryaloga maraNarUpa vizeSa bheda honese pravAsase bhinna hI mAnate haiN| saMbhoga-eka dUsare meM anurAga karanevAle vilAsI nAyikA aura nAyaka jahAMpara paraspara darzana aura sparza Adi karate haiM use "saMbhoga zRGgAra" kahate haiM / / 210 // bAdi zabdase paraspara adharapAna aura cumbana Adi liye jAte haiM / jaise-"zUnyaM. bhAgaham" (pR0 24 ) ityAdimeM /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 sAhityadarpaNe saMkhyAtumazakyatayA cumbanaparirambhaNAdibahumedAt / ayameka eva dhIraH kathitaH saMbhogazRGgAraH // 211 // tatra syAhatuSaTkaM candrAdityau tathodayAstamayaH / jalakelibanavihAraprabhAtamadhurAnayAminIprabhRtiH // 212 // anulepanabhUSAdyA vAcyaM zuci medhyamanyacca / tathA ca bharataH-'yatkiMcilloke zuci medhyamujjvalaM darzanIyaM vA tatsarva zRGgAreNopamIyate ( upayujyate ca )' iti / sabhogazRGgAre vizeSamAha-saMkhyAmiti / cunasArarambha mAvahatA-vRnA : parirambhaNAdiH ( vaktrasaMyogAliGganAdiH) yo bahubhedaH ( adhikaprakAraH) tasmAda hetoH, sakhyAtu = parigaNayitum, azakyatayA = azaktiviSayatvena, ayaM saMbhogajAraH dhIraH = vidvadbhiH, eka eva, kathitaH = abhihitaH / / 211 // ttrti| tatra%saMmogazaGgAre, RtuSaTakam = RtUnAM ( vasantAdInAm ) SaTkam (SaTsamUhaH ), candrAdityo = indumUgoM, udyAnamayaH = udayAstamanakAlo, jalakelItyAdiH = jalakeliH ( salila krIDA ) vanavihAraH ( upavanakrIDA), prabhAtam (prAtaHkAlaH ), madhupAnaM (madyapAnam ) yAminI ( rAtriH ), tatpratiH (tadAdiH) vAcya iti zeSaH / 212 // eva ca anulepanabhUgadyAH = anulepana ( candanAdyanulepanam ) bhUSA ( bhUSaNaM bhUSaNaparidhAnam ityarthaH ) tadAdyAH ( tatprabhRtayaH ), vAcyA iti zeSaH / tathA ca zucizuklaM vastrAdItyarthaH medhyaM = pavitram, anyacca = aparaM ca vAcyaM = kathanIyam / ___ atrA'rthe bharatokti pradarzayati-tathA ceti / zuci = zuklaM, medhyaM = pavitram ujjalaM = nirma lam, darzanIya = draSTavyam, zayyAgRhAdIti bhAvaH / tas, sarva = sakalaM; zRGgAreNa = Adirasena, upanIyate = umitiviSayIkriyate, upayujyate ca = upayogaviSayI kriyate, uddIpakatveneti zeSaH / cumbana aura AliGgana Adi aneka bheda honese parigaNana nahIM kiye jA sakanese vidvAnoMne isa saMbhoga zRGgArakA eka hI bheda mAna liyA hai // 211 // zRGgArarasameM chaH Rtu. sUrya, candra, unakA udara aura asta honA jala krIDA vanavihAra, prAtaHkAla, madirApAna, rAtri ityAdi viSayoM kA varNana hotA hai // 212 / candana AdikA lepana, alaGkAradhAraNa Adi aura anya bhI sapheda aura pavitra padArtha jo haiM unakA bhI varNana hotA hai| jaise ki bharata munine kahA hai-lokameM jo kucha saphera, pavitra aura ujvala 'bIra darzanIya padArya haiM ve saba zaGgArase amiA ho haiM ayogaviSaya kiye jAte haiM /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH yaduktam 253 kathitazcaturvidho'sAvAnantaryAttu pUrvarAgAdeH // 213 // 'na vinA vipralambhena saMbhogaH puSTimaznute / kaSAyate hi vastrAdau bhUyAn rAgo vivardhate / / ' iti / tatra pUrvarAgAnantaraM saMbhogo yathA kumArasambhave pArvatIparamezvarayoH / pravAsAnantaraM sambhogo yathA mama tAtapAdAnAm - 'kSemaM te nanu pakSmalAkSi ! kisaaM khemaM madaGgaM diDhaM, pUrvarAgAdyAnantaryeNa saMbhogazRGgArasya cAtuvidhyaM varNayati kathita iti / asau= saMbhogazRGgAraH pUrvarAgAdeH = Adipadena mAnAdInAM parigrahaH / AnantaryAt = anantaradhAvitvAt tu catuvidha: - catuSprakAraH kathitaH / -- raise rate saMvAdaM pradarzayati-na vineti / vipralambhena vinA = vipralambhazRGgAramantareNa, saMbhogaH= saMbhogazRGgAraH, puSTi = poSaM na aznute = na prApnoti / hi yataH vastrAdI = vasanAdI, vaSAyite = kaSAyeNa rakte, bhUyAn = pracuraH, rAgaH = lauhityaM vivarddhate vivRddhi prApnotIti bhAvaH // 213 // pUrvarAgAnantaraM saMbhogazRGgAraH, kumArasaMbhave'STamasaMgeM / pravAsA'nantara saMbhogazRGgAramudAharati-kSemaMmiti / pravAsA'nantarabhogasya nAyako nAyikAM pRcchati - he pakSmalAkSi = pracurapakSmayuktanayane sundari ! te tava, kSemaM = kuzalaM, nanu = kim ? nAyikottarayati prAkRte - kisanaM iti / "kRzakaM kSemaM madaGgaM dRDham" iti saMskRtacchAyA / madaGgaM madIyo dehA'vayavaH yat dRDhaM gADhaM, atyantamityarthaH / kRzakaM = durbalaM jAtaM, sadeva kSemaM kuzalam / nAyakaH punaH pRcchati yaha ( saMbhoga zRGgAra ) pUrvarAga Adike anantara honese cAra prakArakA kahA gayA hai arthAt pUrvarAgake bAda hone vAlA 1 mAnake bAda hone vAlA 2 pravAsa ke bAda honevAlA 3 aura karuNavipralambhake bAda hone vAlA 4 jo ki kahA gayA hai- vipralambha zRGgArake binA saMbhoga zRGgAra pRSTha nahIM hotA hai / kaSAyase raMge vastra meM pracura lohitya ( lAlimA ) bar3hatA hai| unameM pUrva rAgake anantara saMbhoga jaise kumArasaMbhavameM pArvatI aura paramezvarakA hai / pravAsake anantara saMbhogakA udAharaNa jaise granthakArake pitAkA hai / pravAsase prAnevara nAyaka - "he sundari ! tumhArA kuzala hai kyA ? nAyikA!! yaha merA zarIra atyanta durbala hai" yahI kuzala hai / nAyaka - ' - " aisI durbalatA kaise
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 sAhityadarpaNe etAdRkkazatA kutaH ? tuha puNo puTThe sarIraM jado / kenAhaM pRthulaH priye ! - paNa iNodehassa sammelaNAt, tvattaH sutra ! na kApi me, jai idaM khemaM kudo pRcchasi 1 // ' evamanyatrApyuhyam / atha hAsyaH vikRtAkAravAgvepaceSTAdeH kuhakAdbhavet / = etAdRgiti / etAdRk = etAdRzI, kRzatA = durbalatA, tvaddehasyeti zeSaH / kutaH kasmAtkAraNAt jAteti zeSaH / nAyikottarayati - tuha iti / " tava punaH puSTaM zarI yata" iti saMskRtacchAyA / yataH = yasmAtkAraNAt, tava = bhavataH, zarIraM = devaH ? puSTaM = sthUlam / ata eva madIyA kRzateti bhAvaH / nAyakaH punaH pRcchati - keneti / he priye = he dayite ! ahaM kena kAraNena, pRthulaH puSTaH, jAta iti zeSaH / = nAyikottarayati - paNaiNIti / " praNaminI dehasya sammIlanAt" iti saMskRtacchAyA / praNayinIdehasya priyAzarIrasya, saMmIlanAt = saMyogAt, evaM puSTaH pravAsakAla iti zeSaH / nAyako brUte svatta iti / he subhru = he zobhana prayukte - sundari !, svattaH svad, vineti zeSaH, me mama, kA'pi praNayinIti bhAvaH / 1=3 na = no vartate / nAyikA pratyuttarayati 1 iti / "yadi idaM kSemaM kutaH pRcchasi ? " iti / idaM yadi madanyA kA'pi tava praNayikI nA'sti cet, tadeti zeSaH / kSemaM kuzalaM, madIyamiti zeSaH / kutaH = kasmAtkAraNAd, pRcchasi = anuyunakSi / praNayiviyoge praNayinyAH kSemaM kathaM pRcchasIti bhAvaH zArdUlavikrIDitaM vRttam / / upasaMharati-- evamanyatrA'pi : kahAM = kalpanIyam / hAsyarasaM varNayati - vikRtAkAretyAdiH / vikRtA'' kA ravAgveSaceSTA''deH = vikRtaH ( vikArayuktaH, svAbhAvikabhinna ityarthaH ) AkAra : ( AkRti:), vikRtA vAk ( vANI ), vikRto veza: ( nepathyam ) vikRtA ceSTA ( hastapAdAdisaMcAlanam ) yasya saH, tadAdeH, kuhakAt = caturAt janAt, hAsyaraso bhavati / sa ca hAsasthAyi huI?" nAyikA - tumhArA zarIra puSTa hai isalie merI durbalatA huI / nAyaka - "priye / maiM kisa kAraNase puSTa hU~" / nAyikA -- priyA ke zarIrake sammelana se / nAyaka he sundari ! tumhAre sivAya merI koI bhI priyA nahIM hai / nAyikA - jaba aisA hai to merA kuzala kyoM pUchate ho ? // isI taraha anyatra ( IrSyA AdimeM ) bhI samajhanA cAhie / hAsya - caturajanase vikArayukta-vANI veSa mora ceSTA bAvise hAsya rasa
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pariccheda 255 hAsyo hAsasthAyibhAvaH zvetaH pramathadaivataH // 214 // vikRtAkAravAkceSTaM yamAlokya hsejjnH| . tamatrAlambanaM prAhustacceSToddIpanaM matam / / 215 / / anubhAvo'kSisaGkocavadanasmeratAdayaH nidrAlasyAvahitthAyA atra syurvyabhicAriNaH // 216 / / jyeSThAnAM smitahasite, madhyAnAM vihasitAvahasite ca / / nIcAnAmapahasitaM dathAtihamitaM tadeSa par3amedaH / / 217 / / bhAvaH = hAsaH ( hAsyam ) sthAyI bhAvo yasya saH, zvetaH = zvetavarNayuktaH / pramathadevataH = pramathaH ( zivapAriSadaH) devataM ( devaH ) yasya saH, tAdRzo bhavati // 214 / / vikRtAkAravAgiti / vikRtA''kAravAkceSTaM = vikRtAH (vikArayuktAH) AkAravAkceSTAH ( AkRtivANIceSTanAni ) yasya saH, tam / tAdRzaM yaM = pdaarthm| Alokya = dRSTvA , janaH, haset = hAsyaM kuryAda, atra = asmin hAsyarase, taM = janam Alambanam = AlamvanavibhAvaM, prAhuH kathayanti, tacceSTA AlambanaceSTA, uddIpanamuddIpanavibhAvaH, mataM = sammatam // 215 // anubhAva iti / atra = haasyrse| akSisaGkocavadanasmeratAdayaH. bakSisaGkocaH ( nayanasaMkocanam ) vadanasmeratA (mukhavikAsaH ), tadAdayaH (tatprabhRtayaH) anubhAvaH / nidrAlasyA'trahityAdyA = nidrA ( svApa:) Alasyam (alasatA) avahitthA ( AkAragopanam ) tadAdyAH, vyabhicAriNaH = vyabhicAribhAvAH / / 216 / / hAsyabhedAnAha-jyeSThAnAM = zreSThAnAm, uttamaprakRtInAmiti bhAvaH, smitahasite; bhavata iti shessH| madhyAnAM = madhyamAnAM janAnAM, vihasitA'vahasite, bhavataH / nIcAnAm = adhamaprakRtInAM janAnAm, apahasitaM, lathA atihasitaM, bhavata iti zeSaH / tat %D tasmAtkAraNAt, hAsaH = hAsyaH, par3abhedaH =SaT bhedA yasya saH, tAdRzo bhavatIti bhAvaH / anupadameSAM lakSaNAni pratipAdyante // 217 // prakaTa hotA hai, isakA sthAyI bhAva 'hAsa' hai varNa zukla aura devatA 'pramaya' mAne gaye haiM / / 214 // vikArayukta-AkAra, vANI aura ceSTAse yukta jisako dekhakara loga hameM vaha Alambana hotA hai aura usako ceSTA uddIpana hotI hai / / 215 // netrasaGkoca aura mukha vikAsa Adi anubhAva hote haiM nidrA, Alasya aura avahilyA ( AkArako chipAnA ) Adi isameM vyabhicAribhAva hote haiM // 216 / / uttamajanoMkA smita aura hasita, madhyama janoMkA vihasita ora avahasita tathA nIca janoMkA apahasita aura atihasita isaprakAra isameM hArake chaH bheTa hoI haiM / 11 //
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 sAhityadarpaNe spanditAdharam / kathitaM budhaH // 298 // ISadvikAsinayanaM smitaM syAd kizcillakSyadvijaM tatra hasitaM madhurasvaraM vihasitaM sAMsaziraH vayamavahasitam / apahasitaM sAsrAkSaM vikSiptAGgaM ca bhavanyatihasitam // 21 // smitaM lakSayati - ISaditi / IrSAdvakA sinayanaM = ISat = alpaM yathA tathA vikAsinI ( vikasanazIle) nayane (netre ) yasmistat / tathA spanditA'gharaM = spanditaH ( kiccilitaH ) adharaH ( oSThaH ) yasmistat, tAdRzaM hAsyaM "smitaM" syAt = bhavet // hasitaM lakSayati - kiciditi / taMtra = hAsye, kicillakSyadvajaM = kicit * ( ISat yathA tathA ) lakSyA: ( dRzyA: ) dvijAH ( damtAH ) yasmistat, tat hasita miti budhaH = vidvadbhiH kathitam = pratipAditam / / 218 / / vihasitaM lakSayati- madhurasvaramiti / madhurasvaraM = madhuraH ( manoharaH ) svaraH ( zabdaH ) yasya tat tAdRzaM hAsyaM "vihasitam " kathyate / avahasitaM lakSayati- sAM'saziraH kampaM = aMsazca zirazca aMzaziraH, "dvandvakSa prANitUryasenA'GgAnAm" iti prANyaGgatvAtsamAhAradvandvaH / aMsazirasaH kampaH, aMsaHzaraH kampena sahitam, skandhamastakakampasahitaM hAsyam "avahasitam" kathyate / apahasitaM lakSayati-- sAsrAkSaM = asreNa ( azruNA ) sahite sAse, tAdRze bakSiNI yasmitata. tAdRzaM hAsyam " apahasitam" / atihititaM lakSayati-vikSiptA'Gga= vikSiptAni ( itastataH preritAni ) aGgAni ( dehAvayavA: ) yasmastat, tAdRzaM hAsyam. "atihasitam" / / 219 / / smita- jisa hAsya meM netra kucha vikasita hoM aura oSTha kucha hile use "smita" kahate haiM / hasita - jisa hAsyameM dA~ta kucha dekhe jAyeM use paNDita loga " hasita " kahate haiM / / 218 // vihasita - madhura svaravAle hAsyako "vihasita" kahate haiM / pravahasita - kandhe aura zirameM kampake sAtha honevAle hAsyako "avahasi" kahate haiM / pahasita - jisa hAsyameM AMkhoMse A~sU A jAya use " apahasita" kaha? haiM / pratihasita - jisa hAsyameM hAtha paira Adi aGga paTake jAyeM use "atiisita" kahate haiM / / 219 //
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH - yathA gurogiraH paJcadinAnyadhItya, vedAntazAstrANi dinatrayaM / / amI samAghrAya ca tarkavAdAnsamAgatAH kukkuttmishrpaadaaH||' asya laTakamelakaprabhRtiSu paripoSo draSTavyaH / atra ca yasya hAsaH, sa cet kvApi sAkSAnnaiva nibadhyate / tathApyeSa vibhAvAdisAmaryAdupalabhyate // 220 / abhedena vibhAvAdisAdhAraNyAtpratIyate / sAmAjikaittatA hAsyarasA'yamanubhUyate // 221 // hAsyarasamudAharati-guroriti / amI = ete, kukkuTa mizrapAdA:= kukkuTa mizracaraNAH, guroH-prabhAkarabhaTTaspa, gira:=mImAMsAzAstravizeSarUpAH, paJca dinAni = paJca divasAn, vedAntazAstrANi = uttaramImA sAdarzanagranthAn, dinatrayaM = divasatritayam, "ubhayatra" kAlA''vanoratyantasaMyoge / iti dvitiiyaa| adhItya = paThitvA, tarkavAdAMzcanyAyadarzanavAdAMzca, samAghrAya =samyak ghrANagocarIkRtya samAgatAH = samprAptAH / atra kukkuTamizrAdA Alambanam / teSAM paJcatridinA'dhyayanAdaya uddIpanAni / zarIracchvA. sananetrasaGkocAdayo'nubhAvAH, harSA'vahitthAdayo vyabhicAribhAvAzca anuktA api 'jhaTityanyasamAkSepe tathA dopo na vidyate" iti vacanAnumArAt sAmarthyAMdUhyAH, hAsaH sthAyi. bhAvaH evamanyatraH'pi / asyati / aspa = hAsyarasasya, laTakamelakaprabhRtiSu = laTakamelakAdipu, prabhRtipadena hAsyA'rNavAdInAM parigrahaH / paripoSa: paripoSaNam / / 219 // hAsyarase vizeSamAha-yasyeti / yasya hAsaH = gatsambandhI, yadALambana iti bhAva. / sa = AlambanavibhAvaH, kvA'pi = kutranitsthale, sAkSAt = vacanata , naiva nibadhyate cet naiva pratipAdyate yadi, tathA'pi, eSaH = AlambanavibhAvarUpa:, vibhAvAdisAmarthyAta = yathAsthitavibhAvA'nubhAvAdisAmarthyAn; upalabhyate-kalpyate, sAmAji: kairiti zeSaH / tataH = anantaraM, sAmAjikaH - madhyaH, vibhAvAdisAdhArAt :vibhAvAdInAM sAdhAraNyAt = sAdhAraNIkaraNavyApArAt, abhedena = svaparasAdhAraNatvena, u.-ye kukkuTamizrajI prabhAkara mImAMsakaka granthoMko pA~ca dino taka aura vedAntazAstroMko tIna dinoM taka par3hakara aura nyAyadarzanoMke vAkyoM ko sUghakara A gaye haiM / hAsya rasakA paripoSa laTakamelaka Adi prahasanAma dadhanA caahie| jisakA hAma kisI anya sAkSAt nibaddha nahIM kiyA gayA hai to bhI yaha vibhAga Adi sAmarthya se upalabdha hotA hai / / 220 / 17 sAla
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNa evamanyeSvapi raseSu boddhavyam / . atha karuNaH iSTanAzAdaniSTAptaH karuNAkhyo raso bhavet / dhIraiH kapotavarNo'yaM kathito yamadaivataH / / 222 / / zoko'tra sthAyibhAvaH syAcchocyamAlambanaM matam / tasya dAhAdikAvasthA bhaveduddIpanaM punaH // 223 / / anubhAga daivanindAbhUpAtakanditAdayaH / vaivocchavAsaniHzvAsastambhapralapanAni ca // 224 / / pratIyate = jJAyate, anuktA vibhAvAdiriti zeSaH / tatazca ayaM hAsyarasaH = dvitIyo rasaH, anubhUyate anubhUtiviSayIkriyate / pUrvokto'nuvAda eSaH / / 220 / / evamiti / evam = itthameva, anyeSu api = apareSu api, raseSu, boddhavyaM = bodhyam / / 221 / / karuNarasaM varNayati-iSTanAzAditi / iSTanAzAt-priyanAzAt, aniSTApte.= anabhISTaviSayaprAptaH, karuNA''khyaH = karuNanAmakaH, raso bhavet / dhIraH = vidbhiH , ayaM = karuNarasaH, kotavarNaH = pArAvatavarNaH, yamadaivataH = yamaH ( yamarAjaH ) devataM ( devatA ) yasya saH kathitaH / / 222 // zoka iti / atra = karuNarase, zokaH sthAyibhAyaH syAt / zocyaM zocanIya, zokaviSayIbhUtaM vastu, Alambanam = AlambanavibhAvaH, matam / punaH = bhUyaH, tasya = zonyasya, dAhA''dikA'vasthA = dahanaprabhRtidazA, uddIpanam = uddIpanavibhAvo bhavet // 223 / / / anubhAvA iti / devanindAbhUpAtakranditAdaya- -- devanindA ( bhAgyakutsA ), bhUpAtaH (bhUminipatanam), kranditaM (rodanam) tadAdayaH (tatprabhRtayaH), tathA vaivaryocchavAsaniHzvAsastambhapralapanAni ca-vaivarNyama ( vivarNA ), ucchvAsaH ( antarmukhazvAsaH ), phira vibhAva Adike sAdhAraNIkaraNa vyApArase anukta honepara bhI vibhAva Adi pratIta hotA hai, taba sAmAjikoMko hAsya rasakA anubhava hotA hai / / 221 // isI taraha anya rasoMmeM bhI samajhanA caahie| karuNa-iSTake nAza aura aniSTakI prAptise karuNa rasa hotA hai vidvAnoMne isakA kapota-sAvarNa aura yamarAjako detA batAyA hai / / 222 / / isameM sthAyI bhAva zoka hai aura zocanIya vastu vinaSTabaMdhu Adi Alambana mAnA gayA hai. zocanIyako dAha Adi avasthA "uddIpana" hotA hai / / 223 // bhAgyakI nindA, jamInapara giranA, ronA Adi, vivarNatA, ucchvAsa, ni:zvAsa,
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 259 nivedamohApasmAravyAdhiglAnismRtizramAH / viSAdajaDatonmAdacintAdyA vyabhicAriNaH / / 225 / / zocyaM vinssttbndhuprbhRti| yathA mama rAghavavilAse'vipine ka jaTAnibandhanaM ? tava cedaM ka manoharaM vapuH 1 / anayorghaTanAvidheH sphuTaM nanu khar3agena zirISakarttanam / / ' niHzvAsaH (mukhanAsAbhyAM nirgato vAyuH), stambhaH (jaDa mAvaH, ceSTArAhityamiti bhAvaH, pralapanam ( anarthakavacana kathanam ), etAni cA'nubhAvAH / / 224 / ' karuNarase vyabhicAribhAvAnAha-nirvavetyAdhiH / nirvedaH ( viraktiH ), mohaH ( mUrchA ), apasmAraH ( rogavizeSa: ) vyAvi: ( sAmAnyarogaH) glAniH ( mlAniH ), smRtiH ( smaraNam ), zramaH ( parizramaH ) / evaM ca viSAdAdiH = viSAdaH ( khedaH ), jaDatA ( stabdhatA ), unmAdaH ( cittavibhramaH ) cintA ( AdhyAnam ), ityAdyAH vyabhicAriNaH / / 225 // zocyaM = zocanIya, vinaSTabandhupabhUti / karuNarasamudAharati-vipina iti / vanagamanatatparaM rAmaM dRSTvA dazarathasyoktiriyam / vipine = dhane, tava, jaTAnibandhanaM = jaTAdhAraNaM, kva = kutra, idaM dRzyamAna, manoharaM = sundaraM, vapuzca = zarIraM ca, kva = kura; ubhayomahadantaramiti bhAva: / ata eva pUrvA viSamA'laGkAraH / vidheH = brahmaNaH, anayoH = jaTAnibandhanamanoharavapuSozca, ghaTanAvidheH = ekatra saMghaTanAvidhAnAt, khaDgena = asinA, zirISakartanaM = zirISapuThAcchedanaM, sphuTaM = vyaktaM, nanu = nizcayena / uttarArddha nidarzanA'laGkAraH, tathA caitayo. yoralaGkArayoraGgAGgibhAvena saGkaraH / atra rAma AlambanavibhAvaH, tasya vanagamanodyama uddIpanavibhAvaH, zokaH sthAyibhAvaH, deva nindA anubhAvaH, glAnyAdyA vyabhicAribhAvA: AkSepalabhyA: / viyoginI vRttam / baDabhAva, pralApa ( nirarthaka vacana ) ye saba karuNa rasameM anubhAva hote haiM / / 224 / / nirveda ( virakti ), moha, apasmAra (miragI roga), vyAdhi ( sAmAnyaroga), glAni, smaraNa, parizrama, viSAda, jaDatA, unmAda, aura cintA Adi. isameM vyabhicArI bhAva haiM / / 225 // u0 -granthakArake "rAghavavilAsa" nAmake granthakA padya hai-vanameM jAneke lie tatpara rAmako dekha kara mahArAja dazaratha kahate haiM-jaGgalameM jaTAoM ko bA~dhanA kahA~ aura tumhArA yaha sundara zarIra kahA~, devase kI gaI ina do viSayoMkI yoja: khaDgase zirISa puSpako kATaneke samAna hai|
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 sAhityadarpaNe atra hi rAmavanavAsajanitazokAttasya dazarathasya devnindaa| eka bandhuviyogavibhavanAzAdAvapyudAhAryam / paripoSastu mahAbhArate strIparvaNi drssttvyH| asya karuNavipralambhAd bhedamAha- .. zokasthAyitayA bhinno vipralambhAdayaM rasaH / vipralambhe ratiH sthAyI punaH saMbhogahetukaH / / 226 / / atha raudraH raudraH krodhasthAyibhAvA rakto rudrAdhidevataH / Alambanamaristatra tacceSToddIpanaM matam / / 227 / / patreti / rAmetyAdi-rAmasya ( rAghavasya ) yo vanayAsaH ( araNyanivAsaH ), tena janitaH ( utpAditaH ) yaH zokaH ( manyuH ) tena Artasya ( pIDitasya ) / bandhuviyogetyAdiH = bandhuviyoge ( bAndhavavirahe ) vibhavanAzAdo (sampatinAzAdI ) api udAhAryam = udAharaNIyam // 226 / / prasyati / asya = karuNasya, karuNavipralammAt, bhedaM = vyAvRttim / Aha-- zokasthAyitayeti / ayaM, karuNo rasaH, gokasyAyitayA zokasya sthAyi mAvatvenetyarthaH / vipralammAt = karuNavipralambhAt, bhinnaH = bhedaprAptaH / vipralambhe = karuNavipralambhe, punaH = bhUyaH, saMbhogahetukaH = saMmogakAraNaH, sthAyI = sthAyI bhAvo, ratiH, zokastu apradhAnatvena prAgvartIti bhaavH| raudrarasaM varNayati-raudra iti / raudra:-raudrarasaH, krodhasthAyibhAvaH krodhaH sthAyI bhAvo yasya saH / rakta:-raktavarNaH, rudrA'dhidevata: rudraH ( haraH) adhidevatam (adhiSThAtA devaH ) yasya saH / tatra = rodrarase, Alambanam = AlambanavibhAvaH, ariH = zatruH, tacceSTA = ariceSTA, uddIpanaM matam = uddIpanavibhAvaH sammataH / / 227 / / isa padyameM rAmake vanavAsasa utpanna zokasa pIDita dazarathase kI gaI devAnandA hai| isI prakAra bandhuviyoga aura dhananAza AdimeM bhI udAharaNa denA cAhie / karuNarasakA paripoSa mahA mAratameM strIparvameM dekhanA caahie| karuNa rasakA karuNa-vipralambhase bheda batAte haiM karuNarasa, zoka sthAyI honese karuNavipralambhase bhinna hai| karuNa-vipralammameM phira saMbhogakA hetu sthAyI bhAva rati hai / / 226 // roja-rodarasakA sthAyI bhAva krodha hai, isakA varNa lAla hai aura devatA rudra haiM / usameM Alambana vibhAva zatru hotA hai aura usakI cepTA uddIpana hai / / 227 / /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 261 - - muSTiprahArapAtanavikRtacchedAvadAraNezcaiva / saMgrAmasaMbhramAdyairayoddIptibhavet prauDhA // 228 / / bhrUvibhaGgoSThanirdazabAhusphoTanatarjanAH / AtmAvadAnakathanamAyudhotkSepaNAni ca // 229 // anubhAvAstathAkSepakarasaMdarzanAdayaH / ugratAvegarAmAzcasvedavepathavo madaH // 230 // mohAmaSAdayastatra bhAvA syuvyabhicAriNaH / .. muSTipavam / muSTItyAdi.=muSTiprahAraH (muSTitADanam) muSTipadam aGgAntaropalakSakam / pAtanam ( arebhUmipAtanam ), vikRta (viruddhAcaraNam ), chedaH (dvadhIkaraNaM, khaDgAdinA arezchedanam ) avadAharaNam (zUlAdinA arevidAraNam ), evaM pa saMgrAmasaMbhramAdyaH = yuddhatvarAdibhiH, asya-raudrarasasya, prauDhA = mahatI, uddIptiHuddIpanaM bhavet / / 228 / / vibhaGgoSThetyAdiH / zaidrarasA'nubhAvAgnidizati-bhra vibhH| (bhrukuTidarzanam ) oSThanirdazaH ( dazanena adharadaMzanam ), bAhusphoTanaM ( bhujatADanam ), tarjanA (bhrsngirH)| AtmA'tradAnakathanam AtmanaH (svasya) avadAnaM ( kRtaM shaurykrm)| tasya kayanaM ( kIrtanama ) AyudhotkSepaNAni-astrotpreraNAni / / 229 / / anubhAvA iti / tathA tenaiva prakAreNa, AkSepaH = apavAdaH, krUrasandarzanaM - kaThoradRSTiH, tadAdayaH, anubhASA: = rodarasasyeti zeSaH / rodarasasya vybhicaaribhaavaagnidishti-ugrtetyaadiH| ugratA ( rodratA ) vegaH ( javaH ) romAJcaH ( romakaNTakaH ), svedaH ( dharmajalam ), vepathuH ( kampa: ), madaH = ahaGkAraH / / 230 / / vyabhicAribhAvAgnidizati-mohA'marSAdaya iti / mohaH ( vaicityam ) amarSaH (kopaH ) ityAdayaH, tatra raudrarase vyabhicAriNo bhAvAH / / muSTise prahAra, girAnA, viruddha AcaraNa, kATanA, phAr3anA, saMgrAmameM satvaratA ratyAdi karmoMse isakA adhika uddIpana hotA hai / / 228 // bhra kuTiko Ter3hI karanA oSThako cabAnA, tAla ThoMkanA, bharsana karanA, apanI zUratAkA kIrtana, zastroMko uThAnA // 229 // AkSepa aura kaThora dRSTi ye saba rodrake anubhAva haiN| ugratA, Avega, romAJca, sveda, kampa aura mada / / 230 / / moha tathA krodha Adi usameM vyabhicAribhAva hote haiM /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 sAhityadarpaNe yathA 'kRtamanumataM dRSTa vA yaridaM gurupAtakaM manujapazubhirnimaryAderbhavadbhidAyudhaiH / narakaripuNA sAdhaM teSAM sabhImakirITinA mayamahamasammedomAMsaH karomi dizAM balim // ' asya yuddhavIrAdbha damAha raktAsyanetratA cAtra medinI yuddhavIrataH / / 231 / / raudra samudAharati-kRtamiti / veNIsaMhAranATakasthaM padyam / svapituaNasya vadhena kruddhasyA'zvatthAmna utiriyam / manujapazubhiH = narapazubhiH, dharmA'dharmajJAnarAhityena pazusadarzariti bhAvaH / niryAdaiH = maryAnArahitaH, gurutvamaryAdAjJAnazUnyariti bhAvaH, udAyudhaH - uttolitazastraH, yeH bhavadbhiH yuSmAbhiH, idaM = sapo'nuSThitaM guru = mahat, pAtakaM = pAtityAvahaM pApaM, guruhatyArUpamiti bhAvaH / kRtaM = vihita, dhRSTadyumneneti zeSaH, anumatam anumodanaM kRtam, daSTaM vA-avalokitaM vA, narakaripuNA sAdha zrIkRSNena samaM, sabhImakirITinAM = bhImasenA'rjunasahitAnAM, teSAM = sarveSAm evaM, ayaM = seSo sannikRSTasthaH, aham = azvatthAmA, asRGmedomAMsaH = rudhiravasA* palalaH, dizA = digavasthitazagAlAdInAm, balim = upacAratavyaM, karomi = vidadhAmi / asminpace dhRSTadyumnAdaya AlambanavibhAvAH, taskRtadroNahatyAdaya uddIpanavibhAvAH, ripUrNA hananapratijJA anubhAvaH, AkSepalabhyA gaLadayA~ vyabhigaribhAvAH / krodhaH sthAyIbhAvaH / asya yuddhavIrAdbhadamAha-raktAsyanetrateti / atra = rodarase, raktA''syanetratA = rakta ( lohitavaNe ) Asyanetre ( mukhanayane ) yasya saH, tasya puruSasya bhAvaH, raudrarasasya sthAyIbhAvaH krodha iti bhAvaH / yuddhavIrataH = yuddhavIrAt, bhedinI = bhedakAriNI, rodarase vIrarase cobhayatra arerAlambanasve'pi krodhAvirbhAve raudraH, utsAhA. virbhAve vIra ityanayo da iti bhAvaH // 231 // raudra u0-veNI saMhAra meM apane pitA droNAcAryake vadhase kruddha azvatthAmAko ukti hai / narapazu, maryAdAzUnya aura zastroMko dhAraNa karanevAle jo tuma logoMne yaha mahApAtaka kiyA hai, anumodana kiyA hai vA dekha liyA hai, zrIkRSNa, bhImasena aura arjuna ina sabakA rudhira, carbI aura mAMsase maiM dizAoMko bali detA huuN| raudra rasakA yuddhavIrase bheda kahate haiM-raudra rasameM mukha aura netra lAla varNake hote haiM, yahI vIrarasake yuddhavIrase bheda karanevAlA hai| donoM rasoMmeM zatru Alambana hotA hai parantu raudra rasameM sthAyI bhAva krodha aura cIrarasameM utsAha sthAyI bhAva hotA hai // 231 //
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha vIraH tRtIyaH paricchedaH uttamaprakRtivara utsAhasthAyibhAvakaH / mahendradevato hemavarNo'yaM samudAhRtaH // 232 // Alambana vibhAvAstu vijetavyAdayo matAH / vijetavyAdiceSTAdyAstasyoMddIpanarUpiNaH 1 anubhAvAstu tatra stuH sahAnAnveSaNAdayaH || 233 // saJcAriNastu dhRtimatigarvasmRtitarkaromAJcAH / saca dAnadharmayuddhairdeyayA ca samanvitazcaturdhA syAt / / 234 // 263 vIrarasaM varNapati-- uttamaprakRtiriti / uttamA ( zreSThA, dhIrodAttarUpeti bhAvaH) prakRti: ( nAyakaH svabhAvo vA ) yasya saH / utsAhasthAyibhAvakaH = utsAhaH sthAyibhAva' yasya saH / etAdRzo vIrarasaH / mahendradaivataH = mahendraH daivataM ( devatA ) yasya saH, ayaM = vIrarasaH, hemavarNa: = hemnaH ( suvarNasya ) iva varNo yasya saH / ayaM vIrarasaH, samudAhRtaH = uktaH // 232 // = vijetavyAdaya: = vijeyatvaprabhRtayaH, AlambanavibhAvA matAH / atra Adyazabdena dAnavIre sampradAnabhUtapAtrAdiH, dharmavIre dharmAdiH, yuddhavIre zatrurUpavijetavyAdiH dayAvIre ca dInAvizvAlambanavibhAvo yathAyathaM boddhavyaH / tasya = vIrarasasya, vijetavyAdiceSTAdyAH = yuddhavIre vijetavyAnAM ( zatruprabhRtInAm ) ceSTAdyA: ( aniSTAcaraNAdyAH), uddIpanarUpiNaH = uddIpanavibhAvAH / tatra = vIrarase, sahAyA'nveSaNAdaya: sahakArigaveSaNAdayaH, Adipadena dAnavIre dAnA'rthasaMgrahAdayaH, dharmavIre yajJAcaraNAdayaH, yuddhavIre sandhivigrahAdiprayogAH, dayAvIre ca sAntvanavAkyAdayo'nubhAvAH // 233 // | vIrarasasya saJcAribhAvAnpratipAdayati - saJcAriNastu / ghRtyAdayaH savAri bhAvAH / dhRtiH = dhairya santoSoM vA / matiH = arthanirddhAraNam / garvaH = abhimAnaH / smRti: = smaraNam, tarkaH = UhaH / romAJcaH = romAJcajanako harSaH, romAJzvasya saJcAribhAvatvA'bhAvAlakSaNayA maryo bauddhavyaH / sa ca = vIrarasazca dAnadharmayurddhardayayA ca samanvitaH = yuktaH, caturdhA syAt // 234 // vIra-vIra rasameM prakRti ( nAyaka ) uttama hotA hai, isameM sthAyI bhAva utsAha aura isake devatA mahendra aura isakA varNa suvarNake samAna kahA gayA hai // 232 // jItane ke yogya zatru Adi isameM Alambana vibhAva mAne gaye haiM, unakI ceSTA Adi uddIpana vibhAva hote haiM, isameM sahAyakA anveSaNa Adi anubhAva hote haiM / / 233 / / (santoSa) mati, garva, smaraNa, tarka aura romAJca isameM savAribhAva hote haiN| vIrake cAra bheda hote haiM- dAnavIra, dharmavIra, yuddhavIra aura dayAvIra // 234 //
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe sa ca vIro dAnavIro dharmavIro yuddhavIro dayAvIrazceti caturvidhaH / tatra dAnavIro yathA parazurAmaH 164 'tyAgaH saptasamudramudrita nahI nivryAjadAnAvadhi:' iti / atra parazurAmasya tyAge utsAhaH sthAyibhAvaH saMpradAnabhUtabrAhmaNairAlambana vibhAvaH sattvAdhyavasAyAdibhizvoddIpana vibhAvarvibhAvitaH sarvasvatyAgAdibhiranubhAveranubhAvito harSadhUtyAdibhiH saMcAribhiH puSTiM nIto dAnavIratAM bhajate / dharmavIro yathA yudhiSThiraH 'rAjyaM ca vasu dehaca bhAryA bhrAtRsutAzca ye / yaza loke mamAgataM tad dharmAya sadodyatam // ' dAnavIro dharmavIro yuddhavIro dayAvIrazceti vIrarasazcatuvidhaH // 234 // dAnavIra: parazurAma yathA-tyAga iti / saptasamudramudrita mahInirvyAja dAnA'vadhiH = saptabhi: ( saptasaMkhyaka: ) samudra: ( sAgara ) mudritA ( veSTitA ) yA mahI ( pRthivI ) tasyA nirvyAjaM ( nizchalam ) yat dAnaM ( . vitaraNam ) tadeva avadhi: ( sImA ) yasya ' saH tAdRzaH; tyAgaH = bitaraNaM, parazurAmasyeti bhAvaH / atra = asmin udAharaNe, brAhmaNa : = vipraiH kazyapAdibhiriti bhAvaH / sattvA'dhyavasAyAdibhiH = satvam ( sa svaguNa: ), adhyavasAya : ( utsAha: ) tadAdibhi: ( tatprabhRtibhi: ), uddIpanavibhAva:, vibhAvitaH = saJjAtavibhAvaH / anubhAvitaH -- saJjAtA'nubhAvaH / puSTi = poSaNa, nIta: prApitaH, dAnavIratAM dAnavIrarasapAvaM, bhajate = Azrayati / H dharmavIramudAharati -- rAjyamiti / yudhiSThiro brUte - rAjyaM = rASTra, vasu = anye = apare, bhrAtRsutAH prAtaraH Ayattam = adhInam asti tat = sakalaM, sarvadA, udyataM = prastutamastIti zeSaH / atra yudhiSThirasya dharme utsAhaH sthAyI bhAvaH / dharma AlambanavibhAtraH, dharmasyeSTasAdhanatAjJAnamuddIpanavibhAvaH / etAdRzI uktiranubhAvaH / pratiharSAdayaH saJcAri bhAvAH / eteSAM saMyogAda dharmavIrarasasya niSpattiH / dhanaM dehaH = zarIraM, bhAryA patnI, ye sutAzca evaM ca loke = bhuvane, yacca mama, dharmAya = dharmArtham, sadA = jAnavara jaise parazurAma - sAta samudroMse veSTita pRthvIko nizchala bhAvase karanA denA jina ( parazurAma ) ke tyAgakI sImA hai / isa padya meM parazurAma ke tyAga meM utsAha sthAyI bhAva hai, sampradAnarUpa brAhmaNa-Alambana vibhAvoMse, sattvaguNa aura utsAha Adi uddIpana vibhAvase vibhAvita hokara sarvasvatyAga Adi anubhAvoMse anumAvita hokara aura harSa aura dhairya Adi saJcAribhAvoMse puSTa hokara dAnavIrake rUpako prApta karatA hai| dharmavIra jaise yudhiSThira / yudhiSThira kahate haiM / rAjya, dhana, zarIra, patnI, bhAI aura putra Adi loka jo mere adhIna haiM. ve saba dharma ke liye sadA taiyAra haiM / / .
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 265 yuddhavIro yathA zrIrAmacandraH'bho lalkezvara ! dIyatAM janakajA, rAmaH svayaM yAcate, __ko'yaM te mativibhramaH 1 smara nayaM, nAthApi kiMcidgatam / naivaM cet kharadUSatrizirasAM kaNThAsRjA paDila: pattrI neSa sahiSyate mama dhnurdhyaavndhbndhuukRtH||' dayAvIro yathA jImUtavAhana: 'zirAmukhaiH syandata eva raktamadyApi dehe mama mAMsamasti / yuddhavIrarasamudAharati-bho lazvara iti| bAlarAmAyaNasthaM pamidam / bhagavataH zrIrAmasya gavaNaM pratyuktiriyam / bho laGkezvarahe rAvaNa !, janakajA = jAnakI, sItetyarthaH / dIyatAM = pratipAdyatAM, mAmiti zeSaH / rAmaH rAghavaH, svayamAtmanA eva, yAcate = yAcanAM kurute, na tu dUtAdineti bhAvaH / taba = rAvaNasya, ayaM; kaH = kIdRzaH, mativibhramaH = buddhipraantiH| nayaM = nIti, smara = cintaya, paradAraparasvAharaNamaniSTaphalamiti cintayeti bhAvaH / adyA'pi-etatkAlaparyantamapi, kiMcita kimapi na gataM = na jAtaM, paraM duSkarmaNaH pariNAma Asanna iti bhAvaH / evama = itthaM, mavAcanasvIkaraNamiti bhAvaH, na cevana karoSi yadi, tahi kharadUSaNatrizirasAM-kharadUSaNatrimUrdhAnAM maddhatAnAM rakSasA~, kaNThA'sRjA galaraktena, paGkila:=paGkayuktaH, kaNTharudhirarakta iti bhAvaH / dhanuAvandhabandhUkRtaH dhanuSaH (kArmukasya) yA jyA (maurvI), tasyAM bandhena (sambandhena) bandhakRta. ( bAndhavIkRtaH ), eSaH = samIpataravartI, mama rAmasya, pattrIbANaH, na sahiSyate no marSayiSyati, tvAM haniSyatIti bhAvaH / zArdUlavikrIDitaM vRttam / ___ atrotsAhaH sthAyI bhAvaH / rAvaNa AlambanavibhAva: / rAvaNakRtasItAharaNa. muddIpanavibhAva: / rAmasya zaurya pUrNoktiranubhAvaH / garvAdayoH vyabhicAribhAvAH / eSAM saMyogena sAmAjikeSu yuddhavIrarasasyAsvAdanam / dyaaviirsmudaahrti--shiraamkhairiti| zrIharSakRtanAgAnandanATakasthaM padya. midam / svamAMsaM kiJcidbhakSayitvA virataM garuDaM prati jImUtavAhanasyoktiriyam / he gastman = he garuDa !, zirAmukhaiH = mama nADImukhaiH, raktaM = rudhiraM, syandata eva = sravati eka, azA'pi -- adhunA'pi, mama dehe = zarIre, mAMsaM = palalam, asti %3 yuddhavIra jaise zrIrAmacandra haiN| bAlarAmAyaNa meM zrIrAmacandra rAvaNako uttara dete haiM / "he laGkApate ! janakakanyA (sItA) ko de do rAma svayam yAcanA kara rahA hai| yaha kyA tumhArI buddhi-bhrAnti hai ? nItikA smaraNa karo, abhI taka kucha nahIM huA hai| hamAre kathana ke anusAra nahIM karoge to khara, dUSaNa aura trizirAke kaNThake raktase paGka yukta banuSakI pratyaJcAmeM car3hAyA gayA yaha merA bANa sahana nahIM kregaa| dayAvIra jaise jImUtavAhana apane mAMsako kucha khAkara nivRtta honevAle garuDako kahate haiN| he garuDajI ! merI nADIke mukhoMse rudhira vaha hI rahA hai, abhI taka mere
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe tRptiM na pazyAmi tavApi tAvat kiM bhakSaNAvaM viratA garutman ! / ' ejvapi vibhAvAdayaH pUrvodAharaNavadhyAH / atha bhayAnakaH bhayAnako bhayasthAyibhAvo kAlA'dhidevataH / strInIcaprakRtiH kRSNA matastatvavizAradaH / / 235 / / yasmAdutpadyate bhautistadatrAlambanaM matam / ceSTA ghAratarAstasya bhaveddIpana punaH / / 236 / / anubhAvA'tra vaivayagadgadasvarabhASaNam / vartate / tava Apa = bhavataH api, tAvat, tRpti = sauhityaM, na pazyAmi = no vilokayAmi na jAnAmIti bhAvaH / bhakSaNAta pratyavasAnAda, ki= kimartha, virataH=nivRttaH, asIti zeSaH / upajAtivRttam / atra zaGkhacUDanAga AlambanavibhAvaH, tasma kAtaroktiH uddIpanavibhAvaH / jImUtavAhanasya paropakArAjjA mAna Anando'nubhAvaH / dhRyAdaya: saJcAribhAvAH / jImUtavAhanasya dayAyAmutsAhaH sthAyibhAvaH / eSAM saMyogAtsAmAjikeSu dayAvIrarasa: prAdurbhavati / / 234 // bhavAnakarasaM vargati-bhayAnaka iti / bhayAnako rasaH, bhayasthAyibhAvaH = bhayaM sthAyibhAvo yasya saH / bAlA'dhidevataH = kAlaH ( yamarAjaH ) adhidaivatam / yasya saH, "kAlo daNDagharaH zrAddhadevo vaivasvato'ntakaH / " ityamaraH / kvacit "bhUtA'dhi-- devata" iti gaThaH / strInIcaprakRtiH striyo nIcAca prakRtayaH ( AzrayAH ) yasya saH / tattvavizAradaH = sAhityaprameyanipuNaH, kRSNaH = kRSNavarNaH, mt:-smmtH||235|| . yasmAt = vastutaH, bhItiH = bhayam, utpadyate = saMjAyate, tat == vastu, atra = bhayAnakarase, AlambanaM = vibhAvAlambanaM, matam / tasya = vastunaH, ghoratarAH = bhayaGkaratarAH, ceSTA: = ceSTanAni, uddIpanam = uddIpanavibhAvaH bhavet / / 236 // anubhAva iti / atra bhayAnakarase. vaivaNyaMgadgadasvarabhASaNaM = vaivayaM ( mukhazarIrameM mAMsa hai / tumhArI tRpti bhI maiM nahIM dekha rahA huuN| tuma khAnese kyoM nivRtta ho gaye ho? ina udAharaNoMmeM bhI vibhAva Adiko pahaleke udAharaNake samAna jAnanA cAhie / bhayAnaka-bhayAnaka rasameM sthAyI bhAva bhaya hai, isake devatA kAla (yamarAja) haiM, strI aura nIca jana isake Azraya hote haiM aura tatyake jAnakAroMne isakA varNa kRSNa mAnA hai / / 235 // ___ jisase bhaya utpanna hotA hai vaha isameM Alambana vibhAva aura usako bhayaGkara caiSTAeM uddIpana vibhava hai / / 236 // vivarNatA, gadgada svarase bhASaNa, mUrchA, sveda, romAJca, kampa, dizAoMko
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 267 pralayasvedaromAJcakampadikA kSaNAdayaH / / 237 / / jugupsAvegasaMmohasaMgAsaglAnidInatAH / zaGkApasmArasambhrAntimRtyvAdyA vyabhicAriNaH / / 238 // yathA 'naSTaM varSavara:-' (pR0 124 ) ityaadi| atha bIbhatsa: jugupsAsthAyibhAvastu bIbhatsaH kathyate rasaH / nIlavarNo mahAkAladevato'yamudAhRtaH // 239 / / durgandhamAMsarudhiramedAMsyAlambanaM matam / / vivarNatA ) gadgadasvareNa ( avyaktazabdena bhASaNam ( vadanam ), pralayetyAdiH = pralayaH ( naSTaceSTatA) svedaH (dharmajalam ) romAJcaH (romakaNTakaH ) kampaH ( vepathaH ) dikprekSaNAdayaH ( dizAnirIkSaNAdayazca ) ete anubhAvAH / / 237 / / bhayAnakasya vyabhicAribhAvAgnidizati-ja gupsetyAdi / jugupsA (ghRNA) Avega: ( saMcalanam ) saMmohaH (vai,ityaM ) saMbhrAntiH / saMtrAsa: glAniH, dInatA, zaGkA, apasmAraH mRtyuH = maraNam, ityAdyA vyabhicAribhAvAH / / 138 / bhayAnakamudAhati-naSTamiti / ( 124 tame pRSThe ) atra varSavarAdInAM bhayaM sthAyIbhAvaH / sahasA''gato vAnara AlambanavibhAvaH / tatkRtaM bhItyutpAdanamuddIpanavibhAvaH / varSavarAdInAmadazyatAdayo'nubhAvAH / zaGkAdayazca vyabhicAribhAvazaH / eSAM saMyogAtsAmAjikAnAM bhayAnakarasAvirbhAvaH // 238 // __ bIbhatsarasa nirdizati- jugpsetyaadiH| jugupsA sthAyibhAvaH = jugupsA (ghRNA) sthAyI bhAvo yasya saH / tAdRzo bIbhatso rasaH kathyate / ayaM = bIbhatsaH nIlavarNaH, mahAkAladevataH = mahAkAla: devatam (adhiSThAtA deva:) yasya saH / / 239 / / bIbhatsasyAlambanavibhAvaM nirdizati-durgandharmAsarudhirameTAsi = durgandhAni ( durgandhIni, durjandhayuktAnIti bhAva: ) mAMsarudhiramedAMsi- ( palalaraktavasAH ) AlambanaM matam = AlambanavibhAvA: sammatAH / dekhanA ityAdi isake anubhAva hote haiM / / 237 // jugupsA, Avega, saMmoha, satrAsa, glAni, dInatA, zaGkA, apasmAra, saMbhrama, mRtyu ityAdi bhayAnaka rasake vyabhicAri bhAva haiM // 23 // u0. "naSTaM varSavaraH" ityAdi (124 pRsstth)| bIbhatsa-bIbhatsa rasa meM sthAyI bhAva jugupsA hai, isakA varNa nIla aura devatA mahAkAla haiM / / 239 // durgandhayukta mAMsa, lohU aura carbI Adi isake Alambana vibhAva haiM / unhIM
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 sAhityadapaNe taura kRmipAtAyamuddIpanamudAhRtam / / 240 / / niSThIvanAsyavalananegasaGkocanAdayaH / anubhAvAstA matAstathA syuvyabhicAriNaH / / 241 / / moho'pasmAra AvegI vyAdhizca paraNAdayaH / / nyathA'utkRtyotkRtya kRttiM prathamamatha pRthUcchoyabhUyAMsi mAMsA. nyaMsasphikpRSThapiNDAdyavayavasulabhAnyupratIni jagdhvA / ArtaH paryastanetraH prakaTitadazanaH pretaraGgaH karavA bIbhatsasyoddIpanaM nirdizati-tatraiveti / tatraiva-durganyamAMsAdiSu, kRmipAtAdya krimipatanaprabhRti, uddIpanam = uddIpanavibhAvaH, udAhRtam-udAharaNIkRtam // 240 // bIbhatse'nubhAvAnirdizati-niSThIvanA''syavalananetrasaGkocanAdayaH = niSThIvanam (thukaraNam ) AsyavalanaM ( mukhasaMvaraNam ) netrasaGkocanaM ( nayanakaNanam ) tadAkyaH, tatra = bIbhatsarase, anubhAvA: matAH / bIbhatse vyabhicAribhAvAnidizati-tathA syurvyabhicAriNaH // 241 / / mohaH = vaicityam, apasmAraH = kAAcikatvena smRtinAzako rAgavizeSaH, vyAdhiH = sAmAnyarogaH, maraNAdayazca vyabhicAriNo bhAvAH // bIbhatsarasamudAharati-uskRtyeti / mAlatImAdhave zmazAne zavaM bhakSayantaM pizAcaM dRSTvA mAdhavasyoktiriyam / paryastanetraH = paryaste (antanikSipte, dubalatvAditi 'bhAva: ) netre ( nayane ) yasya saH / prakaTitadazanaH = prakaTitAH (prakAzitA: ) dazanAH ( dantAH ) yena saH, mAMsacarvaNalolupatveneti bhAvaH / Ata: = vyAkulaH, satvaramAMsabhakSaNA'rthamiti zeSaH pretaraGkaH = preteSu raGgaH (daridraH ), prathamam = AdI kRti= carma, utkRtya utkRtya = punaH punazcittyA, nakharardantazceti zeSaH atha = camacchedanA'nantaraM pRthucchothabhyAMsi = pRthuH ( mahAna ) ya ucchothaH ( utpannazotharogaH ) tena bhUgaMsi (pracurANi ) / ugrapUtIni = upA ( utkaTA, duHsaheti bhAvaH ) pUtiH ( durgandhaH ) yeSAM tAni / asasphikpRSThapiNDAdyavayavasulabhAni = aMso (skanvI) (mAMsa Adi ) meM kIr3e par3anA Adi uddIpana vibhAva hai / / 240 / / thUkanA, muMha mor3anA, netroMko saGkucita karanA Adi anubhAva haiN| moha, apasmAra, Avega, vyAdhi aura maraNa Adi bobhatsa rasameM vyabhivAribhAva haiN| 70-mAlatImAdhavameM zyazAna ( maraghaTa ) meM zava ( murde ) ko khAte huve pizAcako dekhakara mAdhavakI ukti hai| gar3e hue netroM vAlA dAMtoMko dikhAtA huA
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH daGkasthAdasthisaMsthaM sthapuTagatamapi kravyamavyapramatti / ' athAdbhuta: adbhuto vismayasthAyibhAvo gandharvadevataH // 242 // pItavarNoM vastu lokAtigamAlambanaM matam / guNAnAM tasya mahimA bhaveduddIpanaM punaH // 243 // sphicI (kaTisthamAMsapiNDo) pRSThapiNDaM ca prANyaGgatvAtsamAhAradvandvaH, tat AdiH (prakAraH) yeSAM te, te ca te avayavAH ( aGgAni ), teSu sulabhAni ( suprApyANi, sthUlatvAtso. labhyena anAyAsaprAptavyAnIti bhAva: / tAdRzAni mAMsAni = vyANi, jagdhvA = bhakSayitvA, aGkasthAta = utsaGgasthitAda, karaGkAt = zirasaH, zavasyeti zeSaH / "karaGko mastake'pi syAt" iti dharaNiH / asthisaMsthaM kIkasaMsthitaM, tathA sthapuTagatam api = nimnonnataviSamasthAnasthitan api, kravyaM = mAMsaM, "pizitaM tarasaM mAMsaM palalaM kravyamAmiSam / " ityamaraH / avyagram = AkulatArahitaM yathA tatheti kriyAvizeSaNaM, dhairyapUrva kamiti bhaavH| ati = bhakSayati / sragdharA vRttam / aba zavamAsam AlambanaM, tatkartanaM mAMsAdanaM coddIpanaM, mAdhavasya niSThIvanAdayo'nubhAvAH / tadarzanAnmohAdayo vyabhicAribhAvAH / jugupsA ca sthAyibhAvaH / ittha ca sAmAjikeSu bIbhatsarasaprakAzaH / / ___ adbhutarasaM varNayati-adbhata iti / adbhuto rasaH, vismayasyAyibhAvaH = vismayaH sthAyI bhAvo yasya sH| gandharvadevataH = gandharvaH ( devayonivizeSaH ) devatama ( adhidevaH ) yasya saH nATyazAstre tu "adbhuto brahmadevataH" iti dRzyate / / 242 / / pItavarNaH -- pItaH ( haridrA''bhaH ) varNo yasya saH / lokA'tigaM = lokA'tivati, vastu = padA'rthaH, AlambanaM matam -- Alambana vibhAvaH saMmanaH / tasya : lokA. tigavastunaH, mahimA = mahattvam, uddIpanam = uddIpanavibhAvaH, udAhRtaM = prakIrtitam // 243 // vyAkula yaha daridra preta camar3eko noca noca kara, bar3e sUjavAle atyanta durgandha kandhe aura phaTimeM sthita ma'sapiNDa tathA pITha Adi avayavoMmeM sulabha mAMsoMko khAkara apanI godameM sthita zavake zirase haDDI meM sthita aura nimna unnata tathA viSaya sthAnameM par3e hue mAsakA bhI dhairyapUrvaka khA rahA hai / / prabhuta -- isa rasameM sthAyI bhAva vismaya aura devatA gandharva haiM // 242 / / ____ isakA varNa pIlA hai aura alaukika vastu Alambana vibhAva hai, usake guNoMkI mahimA uddIpana vibhAva hai // 243 //
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 yathA sAhityadarpaNe stambhaH svedA'tha romAzcagadgada kharasaMbhramAH / tathA netravikAsAdyA anubhAvAH prakIrtitAH / / 244 // bitarkAvegasaMbhrAntiharSAdyA vyabhicAriNaH / 'dordaNDAti candrazekhara dhanurdaNDAbhako cataSTaMkAradhvanirArya bAlacaritaprastAvanADiNDimaH / drAkparyasta kapAla saMpuTa miladbrahmANDabhANDo dara adbhutarasasyA'nubhAvAnidizati - stambha iti / stambhaH = gatyabhAvaH, svedaH = gharmajalaM, romA khagadgadasvarasaMbhramAH = romAzvaH (romakaNTakaH ), gadgadasvaraH ( aspaSTa - -svaraH ) saMbhramaH ( tvarA ), tathA ca netravikAsAdyA: nayanavikAzaprabhRtayaH, "anubhAvAH" : prakIrtitAH = varNitAH // 244 // adbhutarasasya vyabhicAribhAvAnidizati -vitarkA'' vega saMbhrAntiharSAdyAH = 'vitarkaH ( vividhasta : ) kalpanA, Avega ( javA'tizaya ) saMbhrAntiH ( bhramaH ), harSa (Ananda) ityAdayo vyabhicAriNaH = vyabhicAribhAvAH / / --- adbhutarasamudAharani - dordaNDA'vitetyAdiH / mahAvIracarite rAmakRtahara dhanurbhaGgazrutvA lakSaNasyoktiriyam / dordaNDA'zcita candra zekharadhanurdaNDAvabhaGgodyataH= dordaNDAbhyAm (bhujadaNDAbhyAm) azvitam ( utkSiptam ) yat candrazekharadhanu: ( haracApam ) tasya avabhaGgena ( Amadanena ) udyata: ( udgataH ) | AryabAlacarita' prastAvanADiNDibhaH = Aryasya ( pUjyasya, zrIrAmasya ) yat bAlacaritaM (zizucaritram ) tasya yA prastAvanA ( Arambha: ), tatra DiNDima : ( vAdyavizeSaH, prakAzaka iti zeSaH ) | * tAdRzo yaSTaGkAradhvani : ( TaGkutizabda: ) / drAkparyastetyAdiH = drAk ( zIghram ) paryaste ( vikSipte ) ye kapAlasaM puTe ( kapAlo'dhobhAgI ) tAbhyAM milat (saMgacchat ) yat brahmANDarUpaM bhANDaM ( pAtram ) tasyodare ( abhyantarabhAge ) bhrAmyan ( bhraman ) stambha, sveda, romAca, aspaSTa svara, ghabar3AhaTa, tathA netra vikAsa Adi isake anubhAva haiM / / 244 / / vitarka, Avega, bhrAnti aura harSa Adi vyabhicAribhAva haiM / u0- mahAvIra caritameM zrIrAmake zivadhanuko tor3ane para utpanna zabdako sunakara lakSmaNajIkI ukti hai / bAhudaNDoMse uThAye gaye zivadhanuke bhaGgase utpanna, pUjya( rAmacandrajI ) ke bAhya caritrake prArambhake DiNDima vAdya ( DhiDhorA ) ke samAna - TaGkAra zabda, zIghra vikSipta kapAla ke UMce aura nIce do bhAga unase mile hue brahmANDa
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 - tRtIyaH paricchedaH bhrAmyatpiNDicaNDimA kathamaho ! nAdyApi vizrAmyati // ' atha zAnta: zAntaH zamasthAthibhAva uttamaprakRtimataH // 245 // kundendusundaracchAyaH zrInArAyaNadevataH / anityatvAdinA'zeSavastuniHmAratA tu yaa|| 246 / / paramAtmasvarUpaM vA tasyAlambanamiSyate / piNDitaH ( bahulIkRta: ) caNDimA ( tIkSNatvam ) yasya, tAdRzaH san kayaM = kena prakAreNa, adyA'pi = idAnImapi, na vizrAmyati = no viramati, pratidhvanirUpeNa parisphuratyeveti aho Azcaryam / zArdUlavikrIDitaM vRttam / atra dhanuSTaGkAra AlambanavibhAvaH, tasya vistIrNatoddIpanavibhAvaH / tasya varNanamanubhAvaH, harSAdayazca vyabhicAri. bhAvAH / lakSmaNasya vismayaH sthAyibhAvaH, eteSAM samavAyena sAmAjikAnAmadbhuta. rasapratItiH // zAntarasaM varNayati-zAnta iti| "zAntaH" zamasthAyibhAvaH = zamA ( zAntiH ) sthAyI bhAyo yasya saH / ata uttamaprakRti. = uttamA prakRtiH (pradhAna, puruSaH, nAyakaH ) yasya saH, tAdRzo mataH = abhimataH / / 245 // kundendusundaracchAyaH = sundarI ( manoharA) chAyA (kAntiH), yasya saH / kundendu ( mAdhya puSpacandrau ) iva sundaracchAyaH / zrInArAyaNadevataH = zrInArAyaNaH devataM yasya sH| . zAntarasasyAlambanaM nirdishti-anitytvaadineti| anityatvAdinA = nazvaratvAdinA, yA azeSavastuniHsAratA-samastapadArthAnAM sArazUnyatA / / 246 / / vA = athavA, paramAtmasvarUpaM = paramezvarasvarUpaM, tasya = zAntarasasya, Alambanam =AlambanavibhAvaH, iSyate = abhilaSyate / zAntarasasyoddIpanavibhAvAgnidizati-puNyASamaharikSetratIrtharamyavanAdayaH = rUpa bhANDake bhItarI bhAgameM ghUmatI huI phailAI gaI tIkSNatAse yukta hokara kaise abhI taka vizrAnta nahIM ho rahA hai| zAnta-zAntarasa meM sthAyI bhAva zama hai, uttama jana isakA bhAzraya hotA hai // 245 // kundapuSpa aura candramAke samAna isakI kAnti sundara hotI hai, isake devatA zrInArAyaNa haiM / anityatva Adise samasta vastuoMkI niHsAratA / / 246 // aSavA paramAtmAkA svarUpa zAntarasakA Alambana vibhAva hai / pazci bAthama,
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 sAhityadarpaNe puNyAzramaharikSetratItharamyavanAdayaH // 247 / / mahApuruSasaGgAdyAstasyoddIpanarUpiNaH / romAzcAdyAthA'nubhAvAstathA syuyabhicAriNaH / / 248 / / nivedaharSasmaraNamatibhUtadayAvayaH / tathA'radhyAntazcaratastathA dhRtajaratkanthAlavasyAdhvagaiH satrAsaM ca sakautukaM ca sadayaM dRSTasya te prH| nirvyAjIkRtacitsudhArasamudA nidrAyamANasya me pugyAdhamaH ( paritrAzrama. ), harikSetra ( viSNukSetram ), tIrtha (prayAgAdikam ) ramyavanam ( sandarakAnanaM, naimiSAraNyAdikam ), tadAdayaH / / 247 // evameva mahApuruSasaGgAdyA: = lokottarajanasaMsargAdyAH, tasya = zAntarasasya uddIpanarUpiNaH = uddIpanavibhAvarUpAH // ___ zAntarasasyA'nubhAvAgnidizati-romAJcAdyA iti| romAJcAdyAH = romakaNTa kAdyAH, AdyazabdAt saMnyAsAdayazca, "anubhAvAH" // 248 / / ___ zAntarasasya vyamicAribhAvAgnidizati-tathA syuriti / tathA nirvedaharSa smaraNamatibhUtadayAdayaH=nirvedaH ( vairAgyam ), harSaH ( AnandaH ) smaraNam ( smRtiH) matiH, bhUtadaNa ( bhUteSu = prANiSu, dama = anukampA), ityAdayo vyabhicAriNaH = vyabhicAribhAvAH / zAntarasamudAharati-racyA'nta iti / kasyacidviraktasyoktiriyam / rathyA'ntaH= pratolImadhye, "rathyA pratolI vizikhA' ityamaraH / carataH = bhikSArtha bhramataH, tathA dhRtajaratkanthAlavasya = dhRtaH ( parihitaH ) jaran ( jIrNaH ) kanthAlavaH ( jorNavastrakhaNDam ) yena, tasya / adhvargaH pathikaH, nAyaraH-nagaranivAsibhirjanaH, satrAsa = sabhayaM, vikRtAkAratvAditi zeSaH / sakautukaM sakutUhalaM ca, adaSTapUrvatvAditi zeSaH / sadayaM ca= sapaM ca, dRSTasyaH-avalokitasya, nirvyAjIkRtacitsudhArarasamudA-nirvyAjIkRta: (chalena bhagavAn viSNukA kSetra, tIrtha naimiSAraNya Adi sundaravana, Adi // 247 / / mahAtmAoMkA satsaMga Adi zAntarasake uddIpana vibhAva hai| romAJca Adi isameM anubhAva hote haiM / / 248 // nirveda, hapaM, smaraNa, mati aura prANiyoMmeM dayA Adi zAnta rasameM vyabhicAribhAva hote haiN| udA0-kisI virata puruSakI ukti hai| rAste meM calate hue aura jINaM kAthAke Tukar3e ko pahane hu', trAsa, kautuka aura dayAke sAtha nagaravAsiyoMse dekhe gaye tathA nizchala se kiye gaye jJAnAmRtake AsvAdake harSase nidrAko prApta mere hAthameM rakkhe
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH niHzaGkaH karaTaH kadA karapuTIbhikSAM viluNThiSyati / / puSTistu mahAbhAratAdau drssttvyaa| asya dayAvIrAdeH sakAzAd bhedamAha nirahaGkArarUpatvAt dayAvIrAdireSa no // 249 // dayAvIrAdau hi nAgAnandAdau jImUtavAhanAderantarA malayavatyAdhanurAgAderante ca vidyAdharacakravartitvAvyAptadarzanAdahaGkAropazamo na dRzyate / avihitaH ) yaH citsudhArasaH (jJAnA'mRtA''svAdaH ), tasya mudA ( Anandena ), nidrAyamANasya=nidrAmAcarataH, mudritanayanasyeti bhAvaH / tAdRzasya me = mama, karapuTI. mikSA = hastatalasthabhikSAnna, niHzaGka:-zaGkArahitaH, nirbhaya iti bhAvaH / karaTaH = kAkaH, kadA = kasminkAle, viluNTiSyati = Acchidya neSyati ? "zArdUlavikrIDitaM vRttam / ___ atra zamaH sthAyI bhAvaH / samastavastuniHsAratA AlambanavibhAvaH / harikSetrAdidarzanam ( AkSepalabhyam ) uddIpanavibhAvaH / AkSepalabhyA romAJcAdayo'nubhAvAH / nirveda. harSAdayo vyabhicAribhAvAH / eSo saMghaTanena sahRdayeSu zAntarasapratItiH // nanu dayAvIrAdo Adipadena dharmavIradevatAviSayarasyAdiSuca kathaM na zAntarasasyA'. ntarbhAva hota AkSepe kRte smaadhtte-nirhngkaarruuptvaaditi| nirahaGkArarUpatvAtaahaGkArarahitasvarUpatvAddheto, eSaH = zAntarasaH, no dayAvIrAdiH = na dayAvIrAdhantarbhUta iti bhAvaH / dayAvIrAdiSu ahaGkArasya sattvAdatra ca zAntarase tadabhAvAdasya svAtantryeNA'stitvamiti tattvam / / 249 // uktamayaM vivaNoti / dayAvIrAdau = dayAvIradharmavIrAdI, jImUtavAhanAdojomUtavAhanayudhiSThirAdo, antarA=madhye, svajIvanamiti zeSaH / malayavatyAdhanurAgAdeHdayAvIrasya jImUtavAhanasya malayavatyanurAgAta, dharmavIrasya yudhiSThirasya dharmA'nurAgA. disparSaH / ante ca vidyAdharacakravartitvAdvyApteH dayAvIrasya jImUtavAhanasya vidyAdharacakravartitvaprApteH, dharmavIrasya yudhiSThirasya bhAratasAmrAjyaprApteriti bhAvaH / darzanAva gaye bhikSAke annako niHzaGka hokara kauA kaba chIna legA? 'isa rasakI puSTi mahA. bhArata AdimeM dekhanI caahie| ___ ahaGkArarahita honese yaha zAnta rasa dayAvIra AdimeM antarbhUta nahIM hotA hai / / 249 / / nAgAnanda AdimeM dayAvIra jImUtavAhana Adiko pahale malayavatI AdikA banurAga aura anta meM vidyAdharoMke cakravartitva AdikI prApti dekhanese ahaGkArakI nivatti nahIM dekhI jAtI hai / saba prakArase ahaGkArakA nivRttirUpa honese zAntarasa dayAvIra 18 sA0
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe 4 zAntastu sarvAkAreNAhaGkAraprazamaikarUpatvAnna tatrAntarbhAvamaIti / tataH nAgAnandAdeH zAntarasapradhAnatvamapAstam / nanu - 'na yatra duHkhaM na sukhaM na cintA na dveSarAgau na ca kAcidicchA / rasaH sa zAntaH kathito munIndreH sarveSu bhAveSu samapramANaH // ' ityevaMrUpasya zAntasya mokSAvasthAyAmevAtmasvarUpApattilakSaNAya prAdurbhAvAttatra sacAryAdInAmabhAvAt kathaM rasatvamityucyate ahaGkAropaNamaH = darpanivRttiH, na dRzyate / etadvaiparItyena zAntastu - zAntarasaMstu sarvAkAreNa = sarvaprakAreNa, ahaGkAraprazamaM karUpatvAt - ahaGkAranivRttipradhAnasvarUpatvAt tatra = dayAvIrarase dharmavIrarase caM, na antarbhAvam arhati = na antabhavatIti bhAvaH atazca=asmAtkAraNAcca, nAgAnande zAntarasapradhAnatvam apAstaM = nirAkRtam / keSAMcinmatena zAntasya rasatve'nupapati pradarzayati- na tatreti / yatra = 1 zAnte duHkhaM na sukhaM na, dveSarAgo ( dveSaH = aprItiH, rAgaH, anurAgaH ) na kAcit icchA na tatazva sarveSu = sakaleSu bhAveSu padArtheSu, loSThakAJcanAdivibhAveSviti bhAvaH / sama pramANaH ( samaM = tulyaM, pramANaM = pratItiH yasya saH ), samadazitvamiti bhAvaH / munIndraH = bharatAdibhiH saH zAnto rasaH kathitaH // atra "zamaH pradhAna" etAdRzaH pATho na manoramaH, "klIne pradhAnaM pramukha pravekA'nutamottamAH / iti kozA'nuzAsanatA pradhAnazabdasya napuMsakaliGgatvAt / "samapradhAna" iti pAThe'pi zamasattve satyabhAvaH / ataH ityevarUpasya zAntasya = vAdinA rasasvenA'bhi. matasya, AtmasvarUpApattilakSaNAyAM = svasvarUpA'vAptisvarUpAyAM, mokSA'vasthAyAM = muktidazAyAM prAdurbhAvAt = AvirbhAvAt, tatra = zAstre, saJcAryAdInAM = vyabhicAri bhAvAdInAm atrAdipadena AlamboddIpanAnubhAvAnAmapi parAmarzaH, abhAvAt = rAhityAt kathaM rasatvam ? ityAzaGkaya va samAdhatte . AdimeM antarbhUta hone ke lie yogya nahIM hai| isa kAraNase nAgAnanda Adi zAntarasapradhAna hai yaha kathana khaNDita ho jAtA hai / zAntako rasa na mAnanevAle AcAryake matako upasthita karate haiM jisameM na duHkha, na sukha, na cintA, na dveSa, na rAga aura na kisI prakArakI icchA hI rahatI hai ataH samasta padArthoM meM tulya pratItivAle usako bharata Adi munIndoMna 'zAntarasa' kahA hai| aise svarUpavAle zAntarasakI svasvarUpApattirUpa mokSAvasthA meM prAdurbhAva hone se, vaise zAnta meM sacArI Adi bhAvoMke na honese kaise rasatvakA upapAdana hogA ?
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH parikaledaH / 275 yuktaviyuktadazAyAmavasthitA yaH zamaH sa eva yataH / rasatAmeti tadasmin saJcAryAdeH sthitizca na viruddhA // 250 // yazcAsminsukhAbhAvo'pyuktastasya - vaiSayikasukhaparatvAnna virodhaH / uktaM hi 'yacca kAmasukhaM loke yacca divyaM mahatsukham / yuktaviyuktavazAyAmiti / yuktaviyuktadazAyAM = yuktaH, samAdhimAna yogIti bhAvaH, taddazAyAm / viyuktaH = yogarahitaH, saMsArIti bhAvastaddazANam / evaM ca yuktaviyuktadazAyA = yuktazcA'sau viyuktaH / yukto'pi (yogayukto'pi ) viyuktaH ( karmazIla: ), "karmaNaiva hi saMsiddhimAsthitA janakAdayaH / lokasaMgrahamevA'pi saMpazyankartumarhasi / (gItA0 3-20 ), iti bhagavadukteH / yuktaviyuktasya dazA, tasyAm / yaH zamaH avasthitaH, sa eva zamo yataH rasatAM zAntarasabhAvam, eti = prApnoti, tata= tasmAtkAraNAta, asmin = zAntarase, saJcAryAdeH = vyabhicAryAdibhAvasya, Adipadena AlambanoddIpanavibhAvAnubhAvAnoM parAmarzaH, sthitiH = avasthAnaM, na viruddhA = no virodhayuktA, nivedarUpasaJca ribhAvasthitirasminnastgeti bhAvaH // 250 // yacceti / asmin = zAntarase / tasya = sukhA'bhAvasya, vaiSayikasukhaparatvAta indriyajanyasuvaparatvAt, na virodhaH / yacceti / loke = asmin loke, yacca kAmasukha = pramadAsahavAsAdijanyaM viSayasukham, aihalaukikamiti bhAvaH / yacca divyaM = svargavAsAdijaM, mahata sukham / isa prAzaGkAkA uttara dete haiM-yukta = yoga ( samAdhi ) yukta arthAta yogI, usakI avasthAmeM, viyukta = yogarahita arthAt saMsArI usakI avasthAmeM, evam yuktaviyukta = yukta ( yogI ! hokara bhI viyukta (karmazIla) "karmaNava hi saMsiddhimAsthitA janakAdayaH / lokasaMgrahamevA'pi saMpazyanakatuM mahaMsi" (gItA 3-20 ) aisI bhagagan zrIkRSNakI - uktise yukta ( yogI ) hokara bhI lokasaMgrahake lie phalAzAkI apekSA na kara zAstrokta karmake anuSThAnameM tatpara rAjarSi janaka Adi unakI avasthAmeM bhI jo zama ( syAyibhAva ) hai vaha zAntarasake bhAvako prApta karatA hai, ataH zAntarasameM saMcArI Adi, Adi padase Alambana uddIpana vibhAva aura anubhAva inakI sthiti meM kucha bhI virodha nahIM hai // 250 // zAntarasameM jo mukhakA abhAva kahA hai vaha sukha viSayajanya sukha hai usIkA amAva hotA hai ataH virodha nahIM hai| vA bhI hai lokameM jo viSayajanya sukha hai aura jo divya ( svargavAsa Adise
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 sAhityadarpaNe tRSNAkSayasukhasyate nAhataH SoDazI kalAm / / 'sarvAkAramahaGkArarahitatva vrajati cet / atrAntarbhAvamarhanti dayAvIrAdayastathA // ' aadishbdaadmviirdaanviirdevtaavissykrtiprbhRtyH| tatra devatAviSayA ratiyathAkadA vArANasyAmiha suradhunIrodhasi vasan vasAnaH kaupInaM zirasi nidadhAno'JjalipuTam / aye gaurInAtha ! tripurahara! zaMbho ! trinayana! pAralaukikamiti bhAvaH / ete = vaividhe api sukhe, tRSNAkSamasukhasya = tRSNAbhAvajanitabrahmAnandasya SoDazI lAm = poDazabhAgakabhAgam api, na arhataH = na prApnutaH / - srvaakaarmiti| dayAvIrAdayaH = dIradharmavIrAdirasAH, sarvAkAraM = sakalaprakAram, ahaGkArarahitatvam = ahaGkArA'bhAvaM, vrajanti cet = prApnuvanti yadi, takSA = taha, atra = zAntarase, antarbhAyam arhanti = antanivezArtha yogyA bhavanti, ityaM ca zAntarase teSAmantarbhAvo na tu dayAvIrAdipu zAntarasasyA'ntarbhAva iti bhAvaH / ataH zAntaraso'GgIkArya iti bhAvaH / ____ AdizabdAta dharmavIra-dAnavIra devatAviSayaratiprabhRtayaH / atra prabhRtizabdAta munirAjAdiviSayANAM ratibhAvAnAM parAmarzaH / devatAviSayAM ratimudAharati kadeti / kazcicchana: bhagavacchivaviSayAM rati prakAzayati / kadA = kasmin samaye, iha = atra, vArANasyAM = kAzya, suradhunIrodhasigaGgAtaTe, vasan = nivasan, kopIna = guhyendriyAcchAdakaM vastra, dadhAnaH = dhArayan zirasi = mUni, balipuTaM = sampiNDitapANidvitaspuTaM, nidadhAnaH = sthApayan, he gaurInAva = he pArvatIpate, hai tripurahara = tripuranAzaka, he zambho ! he trinayana = he janya ) mahAsukha haiM ye donoM sukha tRSNAkSaya sukhake solahaveM bhAvako pAneke lie bhI yogya nahIM hai / . dayAvIra Adi rasa saba prakArase ahaGkAra rahita hoMge to isI ( zAnta rasa ) meM antarbhUta hone ke lie yogyA hoNge| Adi zabdase dharmavIra, dAnavIra aura devatAviSayaka rati AdikA grahaNa hotA hai| usameM devatA viSaya rati jaise-koI bhakta zivaviSayaka ratiko prakAzita karatA haimaiM kisa samayameM isa vArANasImeM gaGgAjIke kinAre nivAsa karatA huA aura kaupInako pahanA huA zirameM aJjaliko rakhakara he gaurInAtha ! he tripurahara ! he zambho !
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 277 prasIdeti krozan nimiSamiva neSyAmi divasAn / ' atha munIndrasaMmato batsalaH sphuTaM camatkAritayA vatsalaM ca rasaM viduH / sthAyI vatsalatAsnehaH, putrAdyAlambanaM matam // 251 // uddIpanAni tacceSTA vidyAzauryadayAdayaH / AliGganAGgasaMsparzazirathumbanamIkSaNam // 252 // trilocana !, prasIda = prasAdaM kuru, iti = evaM, krozana = Ahvayana, divasAna = bahuni dinAni, nimiSam iva = nimeSapAtaparimitamalpaM maNam iva, "kAlA'dhvano. rasyantasaMyoge" iti kAlA'tyantasaMyoge dvitIyA / neSyAmi = yApayiSyAmi / zikhariNI vRttam / atrAhakArarAhityena no dharmavIro rasaH sacAryAdibhiH paripuSTerabhAvAnna ca zAntarasaH, zivaviSayaM ratibhAvamAtra prtiiyte| ____ atha bharatamunisammataM vatsalarasamudAharati-sphuTamiti / sphuTaM = vyaktaM yayA tayA, camatkAritayA = camatkArajanakatvena, vatsala ca rasaM = vatsalanAmakaM, rasa, viduH = jAnanti, vidvAMsa iti zeSaH / vatsalatAsnehaH = vatsalatArUpaH snehaH, sthAyIsthAyI bhAvaH / putrAdi = tanayAdi, Adipadena tanayAghrAtrAdInAM parigrahaH / AlambanaM matam = AlambanavibhAvaH saMmataH / / 251 / / vtslsyoddiipnvibhaavaagnidishti-uddiipnaaniiti| tacceSTA-putrAdiceSTA, vivAzauryadayAdayaH = vidyA ( vedAdizAstrajJAnam ) zaurya (zUratA) dayAdayaH (karuNAdayaH ) uddIpanAni = uddIpanavibhAvAH / ___ vatsalarasasyAnubhAvAnidizati-pAliGgAnAlasaMsparzazirazcumbanam / AliGganam ( AzleSa: ), aGgasaMsparzaH (dehA'vayavA''marzanam ), zirazcumbanam. (mastakacumbanam ; IkSaNam avalokanam / / 252 / ' he trinayana ! "Apa prasanna hoM" aisA kahatA huA kaI dinoMko bhI eka nimeSake samAna bitaauuNgaa| munIndra (bharata) sammata vatsalarasa-spaSTa rUpase camatkArI honese vatsalako bhI rasa mAnate haiM, isameM vAtsalya sneha sthAyI bhAva aura putra Adi Alambana vibhAva mAne gaye haiM // 251 // putra AdikI ceSTA, vidyA, zUratA aura dayA Adi uddIpana vibhAva hai| bAliGgana, aGgasparza, zirakA cumbana, dekhanA // 252 //
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 sAhityadarpaNe pulakAnandabASpAcA anubhAvAH prakIrtitAH / saJcAriNo'niSTazavAharSagarvAdage matAH // 253 / / pamagarbhacchavivarNo devataM lokamAtaraH / yathA'yadAha dhAcyA prathamoditaM vaco yayau tadIyAmavalambya cAGgalAm / abhUca namraH praNipAtazikSayA piturmudaM tena tatAna so'rbhakaH / / ' pulakA''nandabASpAdyA: = pulakaH : romAJcaH ) Anandaba Spam (harSAs. zrupAtaH ), tadAdyAH anubhAvAH, prakIrtitAH = vyaakhyaataaH| vatsalarasasya saJcAribhAgnidizati-saMcAriNa iti| aniSTazaGkAharSagarvAdayaH = aniSTazaGkA ( putrAdInAmariSTAzaGkA ) harSaH ( AnandaH ), garvaH ( amimAnaH ), tadAdayaH, saJcAriNaH = vyabhicAribhAvAH, matAH = abhimatAH / / 253 / / vatsalarasasya varNadaivataM varNayati-padmavarNacchaviH = kamalakozakAntiH, varNaH, daivatam = adhidevaH, lokamAtaraH = brahamyAdayaH sapta mAtaraH / vatsalarasamudAharati-yavAheti / raghuvaMzastha raghuzaizavavarNanamidam / saH, arbhaka:bAla, raghuriti bhAvaH, dhAtryA - upamAtrA, prathamoditaM - prathamam ( prAk ) uditam (uktam ), vacaH = vacanaM, yat, mAha-avadat / tadIyAM = dhAtrIsambandhinIm, agulI ca = karazAkhAM ca. avalambya = Alambya, yata, yayo - jagAma / praNipAtazikSayA = praNAmopadezena, namrazna, = namanazIlaca, abhUt == abhavat, tena = karmasamUhena, saH = pUrvoktaH, arbhakaH = bAla:. ghariti bhAvaH / pituH = janakasya, dilIpasyetyarthaH / muda= harSa, tatAna = vistAritavAn / . atra dilIpavatsalatA sthAyI bhAvaH, raghurAlambanavibhAvaH, tathAvidhabhASaNAdika. muddIpanavibhAvaH, AliGganAdikamanubhAvaH, harSAdayaH saJcAribhAvaH / eteSAM samavAyena sAmAjikAnAM vatsalarasa Avirbhavati / vaMzasthaM vRttam // . romAJca, harSAvakA patana Adi anubhAva kahe gaye haiM / aniSTako zaGkA, harSa aura garva Adi saMcAribhAva mAne gaye haiM / / 253 // kamalake kozake samAna isakA varNa hotA hai, brAhmI Adi sAta mAtAeM isakI devatAeM mAnI gaI haiN| u.-raghuvaMzameM raghukI zaizava-avasthAkA varNana hai / vaha bAlaka ( raghu ) ghAyase pahale kahe gaye vacanako kahatA thA aura usakI uMgalIko pakar3akara calatA thA, praNAma karanekI zikSAke anusAra namra bhI hotA thA, aise karmase usane pitAke harSako bddh'aayaa|
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH eteSAM ca rasAnAM parasparavirodhamAha AdyaH bhayAnakena karuNenApi hAsyo virodhabhAk / karuNo hAsyazRGgArarasAbhyAmapi tAdRza: / / 255 / / raudrasta hAsyazRGgArabhayAnakarasairapi / karuNavIbhatsaraudravIrabhayAnakaiH // 254 // 1 bhayAnakena zAntena tathA vIrarasaH smRtaH / / 256 / / zRGgAravIra raudra rUpa hAsyazAntairbhayAnakaH zAntastu vIrazRGgAraraudrahAsyabhayAnakaiH zRGgAreNa tu bIbhatsa ityAkhyAtA virodhitA / / / 257 / / = rasAnAM mitho virodha pradarzayati - prAdya iti / AdyaH prathamaH, zRGgArarasa ityarthaH, karuNabIbhatsaraudravIrabhayAnakaM rasaH, "virodhabhAk " iti parasthitena padena sambandhaH / virodhaM bhajatIti virodhabhAk / zRGgArasya karuNena, bIbhatsena raudreNa, vIreNa bhayAnakena ca rasena virodha iti bhAvaH / / 254 / / bhayAnakeneti / hAsyaH = hAsyarasaH, bhayAnakena karuNena api rasena virodhabhAk / tathaiva karuNaH karuNarasaH, hAsyazRGgArarasAbhyAm api tAdRzaH = virodhabhAk / / 255 / / raudra iti / raudrastu = raudrarasastu hAsyazRGgArabhayAnakarasaH api virodhabhAk / tathA vIrarasaH bhayAnakena zAntena ca rasena, tathA virodhabhAk smRtaH // 256 // bhayAnakaH zRGgAravIraraudrAkhya hAsyazAntaH, virodhabhAk / evaM zAntastu vIrazRGgArarodrahAsyabhayAnakai rasaiH virodhabhAk // 257 // bIbhatsa: zRGgAreNa, virodhabhAk iti zeSaH / iti = itthaM virodhitA = rasAnAM mitho virodhabhAva:, AkhyAtA = AkhyAyi || 279 = ina rasoMkA parasparameM virodha kahate haiM- -Adya ( zRGgAra) rasakA karuNa, bIbhatsa, raudra, vIra aura bhayAnaka rasase virodha hai / / 254 // hAsya rasakA bhayAnaka aura karuNase bhI virodha hai / karuNa rasakA hAsya bhara zaGgArarasase virodha hai / / 255 / / raudra rasakA hAsya zRGgAra aura bhayAnaka rasase virodha hai / vIra rasakA bhayAnaka aura zAnta se virodha hai / / 256 / / bhayAnaka rasakA zRGgAra, vIra, raudra, hAsya aura zAntase virodha hai / zAnta rasakA vIra, zRGgAra, raudra, hAsya aura bhayAnakase virodha hai / / 257 / / bIbhatsa rasakA zRGgArake sAtha virodha kahA gayA hai /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 sAhityadarpaNe AdyaH zRGgAraH / eSAM ca samAvezaprakArA vakSyante / kuto'pi kAraNAtkvApi sthiratAmupayannapi / / 258 / / unmAdAdirna tu sthAyI, na pAtre sthaiyameti yat / yathA vikramorvazyAM caturthe'Gke purUravasa unmaadH|| rasamAvau tadAmAsau bhAvasya prazabhAdayau / / 259 // sandhiH zabalatA ceti sa'pi rsnaadrmaaH| eSAM = virodhinAM rasAnAM, samAvezaprakArAH = sthApanaprakArAH, vakSyante = abhidhAsyante, saptamaparicchede iti bhAvaH / nanu unmAdAdInAM sthAyitvaM zRGgArAdo kathaM noktamiti AzaGkaya samAdhattekuto'pIti / kuto'pi kAraNAt-kasmAccidapi hetoH, sthiratAM sthAyitA, kaMciskAlaM yAvaditi zeSaH / upapannapi = prApnuvannapi / / 258 / / unmAdAdiH - unmAdaprabhUtiH bhAvaH, Adipadena nirvedAdInAM parAmarzaH / na tu sthAyI = sthAyibhAvapadavAvyastu na bhavati, atrA'rthe hetumAha-na pAtre iti / yat = yasmAtkAraNAda, saH - unmAdAdiH, pAtre = nAyakAdo, sthairya-sthiratva, sthAyibhAvasva, na eti = na prApnoti, unmAdAdiH ratyAdivad bahukAlaM yAvatsthayaM na prApnoti ataH sa na sthAyI bhAva iti bhaavH| udAharati-yathA vikramorvazyAM = troTake, caturthe'Gke, purUravasa: = nAyakasya unmAdaH, caturSA'haM yAvadeva tasya sthiteH sa na sthAyibhAvatva prApnotIti bhaavH| rasanadharmasambatvAd bhAvAdInAmapi rasasva parigAyani-rasabhAvAviti / rasamAvo = rasaH ( zRGgArAdiH) bhAvaH ( saJcAryAdiH ), tadAbhAso = rasAbhAsabhAvA. bhAso, bhAvasya prazamodayo = bhAvaprazamo bhAvodayazca / / 259 / / sandhiH bhAvasandhiH, zabalatA-bhAvazabalatA ca, sarve'pi pUrvoktA: sakalA api, rasanAdarasanadharmayojismata,dazyazravyakAvyayorAsvAdajananAda, rsaaH-rspdvypdshyaaH| ina virodhI rasoMke samAvezake prakAra (saptama pariccheda meM) kahe jaayeNge| kisI kAraNase kisI pAtrameM kucha samaya taka sthira hotA huA bhI / / 258 // unmAda Adi (vyabhicAribhAva) sthAyibhAva nahIM hotA hai kyoMki vaha (unmAda bAdi) pAtrameM Adise antataka sthira nahIM rahatA hai| jaise vikramorvazImeM purUravAkA unmAda (kucha samaya taka rahanepara bhI sthira nahIM hai, ataH sthAyibhAva nahIM hai)| rasana ( AsvAdana) kiye jAne vAloMke bheda batalAte haiM-rasa, bhAva, rasA. bhAsa, bhAvAbhAsa, bhAvaprazama bhAvodaya // 259 // ... bhAvasandhi, bhAvazavalatA ye saba dRzya aura zravya kAvyameM rasana ( bAsvAdana )ko utpanna karanese "rasa" pase vyavahAra kiye jAte haiN|
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tRtIyaH paricchedaH 261 rasanadharmayogitvAdbhAvAdiSvapi rasatvamupacArAdityabhiprAyaH / bhAvAdaya ucyante saJcAriNaH pradhAnAni devAdiviSayA ratiH / / 260 // udbuddhamAtraH sthAyI ca bhAva itybhidhiiyte| 'na bhAvahIno'sti raso na bhAvo rsvrjitH| parasparakRtA siddhiranayo rsbhaavyoH|| ityuktadizA paramAlocanayA paramavizrAntisthAnena rasena sahaiva rasaM vihAya bhAvA api rasanAddhetoH lakSaNayA eva rasapadagacyAH, na tu mukhyavRttyA ratyAdisthAyibhAvAnAmabhAveneti bhAvaH // bhAvAdInuddizati-saJcAriNa iti / pradhAnAni saMcAriNaH = rasAnmukhyatarA: vyabhicAribhAvAH, devAdiviSayAH = surAdiviSayAH, Adipadena munigurunUpaputrAdInAM parAmarzaH, ratiH = anurAgaH / / 260 // ___ubuddhamAtra:=prAdurbhUtamAtraH, ne punavibhAvAdibhiH paripuSTimAnIta iti bhAva / sthAyI = ratyAdizva, "bhAva" iti, abhidhIyate = kathyate / - saJcAribhAvAnAM pradhAnatvaM prAcInoktyA copapAdayati-na bhAvahIna iti / rasaH = zRGgArAdiH, bhAvahInaH nirvedAdiSyabhicAribhAvarahitaH, na asti / nivedAdi. vyabhicAribhAvaireva rasasya paripoSa iti bhAvaH / tathA bhAvaH nirvedAdivyaMbhicAribhAva:, rasabajita:-zaGgArAdirasarahitaH, na asti, rasasAhityenaiva vyabhicAribhAvAnAmapi paripoSo bhavatIti bhAvaH / ataH anayoH pUrvoktayoH, rasabhAvayoH-zRGgArAdirasanidAdivyabhicAribhAvayoH, paraspara kRtA-anyonyavihitA, siddhiH niSpattiH / / ___ ityukta dizA-iti pratipAdita dizayA, paramAlocanayA = sUkSmavicAreNa, paramavidhAntisthAnena utkRSTa vizramA'vasthAnena, rasena = zRGgArAdinA, saha eva=samam rasana (AsvAdana ) dharmake sAtha sambandha honese bhAva AdimeM bhI goNI lakSaNAse "rasa" zabdase prayoga kiyA jAtA hai, yaha abhiprAya hai| bhAva prAdikA svarUpa-rasase mukhyatara saJcAribhAva, devatA AdimeM rahanevAlI rati ( anurAga) // 26 // ____ aura ubuddhamAtra ( kevala prAdurbhUta, vibhAva Adise aparipuSTa ) rati Adi sthApobhAvako bhI "bhAva" kahate haiM / / . isI viSayako prAcIna uktise puSTa karate haiM-nirveda Adi bhAvake vinA zRGgAra Adi rasa nahIM aura zRGgAra Adi rasake vinA nirveda Adi bhAva nahIM, ataH ina rasa aura bhAvoMkI siddhi parasparameM ekase dUsarekI hotI hai| aisA kahaneke anusAra bacchI tarahase vicAra karanese parama vizrAmasthAna rasake sAtha hI rahate hue bhI rAjAse
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 sAhityadarpaNe - vartamAnA api rAjAnugatavivAhapravRttabhRtyAvadApAtato. yatra prAdhAnyenAbhivyaktA vyabhicAriNo devamunigurunRpAdiviSayA ca ratirubuddhamAtrA vibhASAdimira paripuSTatayA rasarUpatAmanApadyamAnAzca sthAyinI bhASA bhaassshbdkaacyaaH| tatra vyabhicArI yathA'evaMvAdini devarSoM-' (pR0 209) ityAdi / atrAvahitthA devaviSayA ratiryathA mukundamAlAyAmeva, vartamAnA api vidyamAnA api, rAjA'nugatavivAhapravRttabhatyavata = rAjA'nugataH (bhUpAlA'nusRtaH ) vivAhapravRttaH, ( pariNayatatparaH ) yo bhatyaH ( rAjA'nucaraH ) tadvat yatrayasmin sthale, prAdhAnyena pradhAnatayA, abhivyaktA: vyaJjanAvatyA pratipAditAH, vyabhicAriNaH = saJcAribhASA nidAdayaH, evaM ca devamunigurunupAdiviSayA = suraRSyAcArya rAjAdiviSayA, ratiH = sthAyibhAvaH, ubuDhamAtrA = prAdurbhUtamAtrA, vibhAvAdibhiH = bhAvaH, aparipuSTatayA. = puSTimaprAptatvena, rasarUpatA = rasastrarUpatAm, anApadyamAnAna=aprApnuvantazca, sthAyino bhAvAH = ratyAdisthAyibhAvAH, bhAvazabdavAcyA:=bhAvazabdena pratipAdyAH, bhavantIti zeSaH / ayaM bhAvaH / rAjJaH kasyacid bhRtyasya vivAhe rAjA samAgato'pi tatra pariNetu tyasyaiva prAdhAnyaM, prabhutve'pi rAstatra na prAdhAnyaM tathaiva rasena saha vartamAnasya vyabhicAribhAvasya prAdhAnyaM, vibhAvAdibhiraparipuSTatvAvasasya na prAdhAnyamiti bhAvaH / tatra pradhAnavyabhicArabhAvamudAharati-evaM bhaavvaadineti| kumArasaMbhavasthaM padyame, tadA pArvatIyAcanArtha himAlayasakAze zaGkA dUratvenAgatasyA'Ggiraso vacanA'nantaraM pArvatyA ahitthAyA varNanamidam / asya prasaGgasya pUrNazloko'yam-(pR0 209) . "evavAdini devI pArve piturdhomukhii| lIlAkamalapattrANi gaNayAmAsa pArvatI / / " (ku. saM. 6.84 ) / atra zivaprasaGgajAtaharSasUcakasya mukha rAgAderlajjayA gopanamavahitthA sA cAdhomukhavyaGga palajjayA hetunA lIlAkamalapatragaNanarUpanyApArA''saktyA ca jhaTiti pratIyate iti tasyAH eva pradhAnatvaM, vibhAvAdInAmaparisphuTatayA zRGgArarasasyApradhAnatvam / anugata ora vivAhameM tatpara bhRtyake samAna sarasarI nigAhase pradhAnake samAna pratIta honevAle vyabhicAribhava maura devatA, muni, guru aura rAjA AdimeM rahanevAlI rati 2 prakaTamAtra hokara vibhAva mAdise paripuSTa na honese rasarUpako prApta na honevAle rati Adi sthAyibhAva 3 ye saba bhAva samdase kahe jAte haiN| unameM 1 pradhAnake samAna pratIta hone vAlA vyabhicArI bhAva jaise-"eva vAhini devarSI" (pR0 209) isameM rasa pradhAna nahIM hai ahityArUpa vyabhicArI bhAva pradhAna hai| 2-devatA viSayaka rati jaise mukundamAlAmeM bhakta harise prArthanA karatA hai
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 'divi vA bhuvi mamAstu bAso narake vA narakAntaka ! prakAmam / avadhIritazAradAravindau caraNau te maraNe'pi cintayAmi // muniviSayA ratiryathA - 'vilokanenaiva tavAmunA mune ! kRtaH kRtArtho'smi nibarhitAMhasA / tathApi zuzrUSurahaM garIyasIrgiro'thavA zreyasi kena tRp ( zizu0 1-29 ) rAjaviSayA ratiryathA mama 'svadvAjisa jini talI paTalapaGkilAma / devaviSayAM ratimudAharati- vivIti / bhakto hari prArthayate / he narakAntaka1 he narakanAzaka ! yA narakAsuranAzaka ! divi = svarge, bhUvi = pRthivyAM vA, vA narakeniraye, mama, prakAmaM = paryAptaM yathA tathA, vAso'stu mama na kividdhatta vyamiti bhAvaH / tathA'pi paraNe'pi = prANatyAgA'vasthAyAmapi, avadhIritazAradA'ravinda avadhIritaM ( tiraskRtaM, saundaryaparAkASThayeti zeSaH ) zAradam ( saradRtubhavam ) aravindaM ( kamalam ) yAbhyAM to, tAdRzI te tava caraNI - pAdo, cintayAmi dhyAyAmi / atra bhaktasya kRSNaviSaya karate rudayAdbhAva kAvyamidaM kAntAviSaya karate ramAvaM. na zRGgArarasatvamiti boddhavyam // muniviSayAM ratimudAharati - vilokaneneti / zizupAlavadhamahAkAvyasya prathamasargasthaM padyamidam / nAradA''gamanA'nantaraM bhagavataH zrIkRSNasyoktiH / he mune = he RSe !, nibahitA'hasA = nivAritapApena, amunA = etena tava bhavataH, 'vilokanena eva = saMdarzanena eva, kRtA'yaM = kRtakRtyaH kRtaH = vihitaH, asmi tathA'pi = mama kRtArthatve satyapi, ahaM kRSNaH, garIyasI: = gurutarArthayuktAH, tatra, giraH = vacanAni, zuzrUSuH = zrotumicchuH asmIti zeSaH / athavA, zreyasi = kalyANaprAptiviSaye, kena = janena, tRpyate = tRptena bhUte, na kenA'pIti bhAvaH / atra kRSNasya nAradamuni viSaya karaterbhAvakAvyatvam / rAjaviSayAM ratimudAharati- svadvAjItyAdiH / kazvidrAjAna prati kasyaci duktiriyam / (he rAjan ! ) haraH = ziva:, tvadvAjirAjItyAdi: tava vAjirAjyA: ( hathasamUhena ) nighU tam ( utthApitam ) yat dhUlIpaTalaM ( rajorAzi: ) tena paGkilAhe narakAn ! merA bhale hI svarga meM vA bhUmi meM athavA naraka meM vAsa ho zarat Rtuke kamalako mAta karanevAle Apake caraNoMkA maraNasamaya meM bhI cintana karatA hU~ / 2. muniviSayaka rati - zizupAlabadha meM Aye hue nArada muniko bhagavAn zrIkRSNa kahate haiM / he mune ! pAvako haTAnevAle Apake darzanamAtrase maiM kRtArtha kiyA gayA haiM, tathApi Apako gaura pUrNa vANIko sunanekI icchA karatA hU~ athavA kalyANa' prApti ke viSaya meM kauna tRpta hotA hai ? / 2 rAjaviSayaka rati-jaise granthakArakA hI padya hai / koI kavi kisI rAjAko -- 23. == - =
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 evamanyat / sAhityadarpaNe dhatte zirasA gaGgAM bhUribhArabhiyA haraH // ' udbuddhamAtra sthAyibhAvo yathA "harastu kiMcitparivattadhairyazcandrodayArambha ivAmburAzi: / umAmukhe bimbaphalAdharoSThe vyApArayAmAsa vilocanAni // ' (ku0 saM0367) atra pArvatIviSayA bhagavato ratiH / naktaM prapANakarasavadvibhAvAdInAmeko'va bhAso rasa iti ( 3.58 ) / tatra sacAriNaH pArthakyAbhAvAtkathaM prAdhAnyenAbhivyaktirityacyate ( saJjAtakardamAm), tAdRzIM gaGgAM = bhAgIrathIM, bhUribhArabhiyA = pracurabharabhItyA, zirasA = mastakena, na dhatte = no dhArayati / atra vaktU rAjaviSayakaratibhavaH / * evam = ittham, anyat = aparaM, gurvAdiviSayakaratibhAvodAharaNa, mRgyam / / = udbuddhamAtra sthAyibhAvasyodAharaNaM yathA-harastviti / AkAlike vasantaprAdurbhAve kAmadevena dhanuSi Aropite harasya dhairyaM parAvRtterudAharaNam / padyamidaM kumArasaMbhavastham / harastu = haro'pi candrodayA'rambhe = indUdayaprArambhe, amburAziriva - samudra iva; kiJcitparivRttadhairyaH = stokaparivartitadhRtiH, bimbaphalAdharoSThe-bimbaphalam iva (bimbaphalasadRza: ) adharoSTho yasmin tasmin, umAmukhe = pArvatIvadane, vilocanAni - trINyapi netrANi, vyApArayAmAsa : yojayAmAsa / atra bhagavataH pArvatIviSayAyA raterudubuddhamAtratvena vibhAvAdibhiraparipuSTatvena na rasatvam / = saJcAriNaH prAdhAnyamAzaGkate - nanviti / prapANakarasavata vibhAvAdInAm = viSAnubhAvasacAriNAma, eka: = advitIyaH samaSTirUpeNa saMmilita iti bhAvaH / etAdRzaH yo'vabhAsaH = pratItiH sarasaH, iti puroktam, tatra = uktI saJcAriNaH offibhAvasya pArthakyA'bhAvAt pRthakprAdhAnyA'bhAvAt katha, prAdhAnyena pradhAnabhAvena, abhivyaktiH = abhivyaJjanam iti ucyate = kathyate " = = = kahatA hai / he rAjan ! Apake ghor3oMkI paGktime uThI huI dhUlise kIcar3avAlI gaGgAko zivajI jyAdA bhAra Dhoneke bhagase zirase dhAraNa nahIM karate haiM / 3 - udabuddha ( prakaTa ) mAtra sthAyibhAva - kumArasaMbhavameM vasantaprAdurbhAva * hokara kAmadeva ke sarasandhAna karanepara zivajIke dharyavicalanakA varNana hai| zivajIne bhI candrodaya ke Arambha meM samudrake samAna kucha parivRtta gharyaMvAle hokara bimbaphala ke samAna oSThavAle pArbatIke mukha meM netroMko lgaayaa| isameM pArvatImeM bhagavAn kI rati (anurAga) prakaTamAtra hai, parisphuTa nahIM / vyabhicAribhAvakI pradhAnatA meM zaGkA uThAte haiN| pahale - prapANaka (zarbata ) rasakI taraha vibhAva Adi juTakara eka AsvAda hotA hai, kahA hai to usameM savArI bhAvakI pRthaktA na rahanese kaise usakI pradhAnatA se abhivyakti hogI ? isakA samAdhAna karate haiM
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 285 - - yathA maricambanDAdarekobhAve prapANake / / 261 / / udrekA kasacitvApi tathA saJcAriNo rase / atha rasAbhAsabhAvAbhAsau anaucityapravRttatva AbhAso rasabhAvayoH // 262 / / anaucityaM cAtra rasAnAM bharatAdipraNItalakSaNAnAM sAmagrIrahitatve ekadezayogitvopalakSaNaparaM bodhyam / .. taJca bAlavyutpattaye ekadezato dayate upanAyakasasthAyAM munigurupatnIgatAyAM ca / yatheti / yathA prapANake = rase, khaNDamarIcAdeH sitAkhaNDamaricAdeH, Adipadena truTyAdeH parAmarzaH / ekIbhAve = saMnidhaNe // 261 // kvApi = kutracitsthale, kasyacit = sitAkhaNDasya, marIcasya sUkSmalAdevA, udrekaH pracuratvam, AsvAde tIvrataratvamitibhAvaH / tathA tenaiva prakAreNa, saJcAriNaH= prAdhAnyena anubhUyamAnasya vyabhicArimAvasya, udrekaH -pracaratvam, prAdhAnyanAbhivyaktiriti bhAvaH / rase AsvAde pratIyata iti zeSaH / rasAbhAsabhAvAbhAso pratipAdayati-anaucityapravattatva iti / rasabhAvayo:zRGgArAdirasavyabhivArabhAvayoH, anaucityapravRttatve anAcityena ( aucityA'bhAvena) pravRttatve (vartamAnatve) sati, AbhAsa: rasAbhAso bhAvAbhAsazca bhavatIti bhAvaH // 262 // vRttAvanIcityaM vyuttAdayati-anaucityaM ca pratra / bharatAdipaNItalakSaNAnAM= bharatamunivyAsAdivihitalakSaNAnAM, rasAnA, sAmagrIrahitatve = vibhAvAdirUpasamagrakAraNA'sattve sati, ekadezayogitvopalakSaNaparam = ekadezayogitvasya ( yatkiJci llakSaNasambandhasya ) upalakSaNaparam (bodhatAtparyakam ) / bodhyaM = jJeyam / tatra tAvacchRGgAre'naucityaM pradarzayati-upanAyakasaMsthAyAmiti / upanAyakasaMsthAyAM rato = pariNItAyA mAyikAyA nAyakaM vihAya upanAyaka. jaise marica aura mizrI Adike saMmizraNasvarUpa prapANaka ( zarbata ) meM // 261 / / jaise kahIMpara kisI marica AdikA Adhikya hotA hai usI taraha bAsvAdanameM saMcArIkA bhI Adhikya ho jAtA hai| ___ rasAbhAsa aura bhAvAbhAsa-rasa aura bhAva anucita bhAvase pravRtta hoM to unheM kramake anusAra "rasAbhAsa" aura "bhAvAmAsa" kahate haiM / / 262 / / ___ yahA~para rasoMkA anaucitya kahanese bharata Adi AryapraNIta lakSaNoMkI pUrNatA na hokara eka bhAgameM mAtra sambandha honA upalakSaNa hai aisA samajhanA caahie| bAlakoM kI vyutpattike lie usakA kucha aMza dikhAyA jAtA hai| zubhArameM panaucitya-rati ( anurAga ) ke upanAyaka ( nAyakase bhinna
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. .. sAhityadANe bahunAyakaviSayAyAM ratau tathAnubhayaniSThAyAm / / 263 // pratinAyakaniSThatve tadadhamapAtratiyaMgAdigate / zRGgAre'naucityaM, raudre gurvAdigatakope // 264 / / zAnte ca hInaniSThe, gurvAdhAlambane hAsye / brahmavadhAdhu tsAhe'dhamapAtragate tathA vIre / / 265 // sthitAyAM rato ( anurAge). zRGgArarasAbhAsatvam / munigurupatnIgatAyAM ratau-puruSasya munipatnIgatAyAM gurupalIgatAyAM ca rato (anurAge) zaGgAre'naucityam / vezyAyAH kanyAyA yA bahunAyakaviSayAyAM ratI ( anurAge ) zRGgArAmAsatvam 3 / evaM ca anubhayaniSThAyAM 'ratI ubhayatra asthite anurAge, yatra nAyikAyA evA'nurAgo nAyakasya na, tathA nAya. kasyaivA'nurAgo nAyikAyA na, tAdRze anurAge zRGgArAbhAsatvam 4 / // 263 / / nAyikAyA rateH pratinAyakaniSThatve = nAyakavirodhisthitatve zRGgArAbhAsa: sam 5 tadvat adhamapAtratiryagAdigate = adhamapAtragate ( nIcakulotpannapAtragate ) tiryagAdigate ca pazupakSyAdiprApte ) ca zRGgAre anaucityam 6 // gaidrarase'naucityaM pratipAdayati-raudra iti / gurvAdhigatakope = pUjyajanasthitakrodhe, raudre = rase, anaucityaM bhavati / / 264 // . zAnte'naucityaM pratipAdayati-zAnte ceti / hInaniSThe = jaghanyajanasthite, rAma iti zeSaH, zAnte anaucityam / hAsye'naucityaM pratipAdayati-gurvAdhAlambane pUjyajanAlambanabhAve, hAsye'nI. cityam / vIre'naucityaM pratipAdayati-brahmavadhA tsAhe brAhmaNahatyA tmAhe, adhamapAtragate = nikRSTapAtrasthite utsAhe vAre anaucityam // 265 // dUsare hI puruSa ) meM rahanese. 1, muni vA gurukI patnImeM rahanese 2, bahutase nAyakoMmeM rahanese 3, nAyaka aura nAyikA donoMmeM na rahanese ( ekameM hI rahanese ) // 263 / / .., 4, pratinAyaka ( nAyakake virodhI ) meM rahanese 5, adhama pAtrameM rahanese 6, tiryaka ( manuSyase itara Adi ) meM rahane se 7, zRGgArameM anaucitya hotA hai| raudra meM anaucitya-guru AdimeM krodha rahanepara raudrameM anaucitya hotA hai 264 zAntameM anaucitya-nIca puruSameM zamake rahanepara zAnta meM anaucitya hotA hai| hAsyameM anaucitya--gurujana Adi Alambana hoM to hAsyameM anaucitya hotA hai| vIrarasameM anaucitya-brAhmaNavadha AdimeM utsAha honepara athavA nIca pAtrameM utsAho rahanepara vIrarasameM anaucitA hotA hai / / 265 //
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / utpAtragatatve bhayAnake jJeyamevamanyatra / .. tatra raterupanAyakaniSThatve yathA mama'svAmI mugdhataro vanaM ghanamidaM, bAlA'hamekAkinI kSoNImAvRNute tamAlamalinacchAyA tamaHsantatiH / tanme sundara ! muzca kRSNa ! sahasA vatmeti gopyA giraH zrutvA tAM parirabhya manmathakalAsakto hariH pAtu vH||' bhayAnake'naucityaM pratipAdayati-uttamapAtragatatve zreSThapAtragatatve sati, bhayasyeti zeSaH, bhayAnake'naucitya bhavati / evam = ittham, anyatra = sthAnAntare, prakRtivyava. hArAdInAmanaucityamUhyamiti bhAvaH / / tatropanAyakasaMsthAyAM rato zRGgArAbhAsamudAharati-svAmIti / sandhyAsamaye mArgarodhakaM zrIkRSNaM prati kasyAbhid gopyA uktiriyam, he kRSNa !, svAmI-mama pariNetA, mugdhatara: atimUDhaH, ato mamaH kAmatuSTijanane'yogya iti bhaavH| idam = etada, vanam = araNyaM, dhana = latAgulmAdinA nibiDam / aham ekAkinI = ekakA, bAlA = proDhirahitA, ko'pyanyo jano nA'sti, ityato vilambo na kArya iti bhAvaH / tamAlamalinacchAyA = tApicchamalImasakAntiH, tamaHsaMhatiH = timirapaktiH, kSoNI = bhavam, AvRNoti = AcchAdayati / tat = tasmAt kAraNAt, he sundara he manohara, kRSNa = gopAla !, sahasA atakti eva, vatma = mArga, muJca = tyaja, itievaM, gopyA: AbhIranAryAH, gira:= vAcaH, zrutvA = AkarNya, tA = gopI, parirabhya :AliGgaya, manmathakalA''sakaH / kAmakalA''saktiyuktaH, samAgamatatpara iti bhAvaH / hariH = zrIkRSNa:, vaH = yusmAn pAtu-rakSatu / zArdUlavikrIDitaM vRttam / atra "svAmI mugdhatara" ityanena paroDhAyA nAyikAyA upanAyakarUpakRSNasaMsthAyA rateH pratipAdanAta zRGgArarasAbhAsatvam / bhayAnako anaucitya-uttama pAtra meM bhayake rahanepara bhayAnaka rasameM anaucitya hotA hai / isI taraha anyatra bhI jAnanA caahie| * anaucitya honepara rasAbhAsa hotA hai| upanAyakameM ratike rahanepara zRGgArAbhAsa-sandhyAkAlameM zrIkRSNake mArgako rokanepara koI gopI kahatI hai / megA : jyAdA alhar3a hai, yaha vana dhanA hai, maiM yuvatI hUM tathA akelI huuN| tamAlake-samAna malina kAntivAlI andhakArakI pakti pRthvIko AcchAdita kara rahI hai| isa kAraNage he gundara ! he kRSNa ! mare mArga ko zIghra chor3I, gopIkI aisI bAta sunakara usako AliGgana kara kAmakalAmeM Asakta bhagavAna .. zrIkRSNa tumhArI rakSA kreN|
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 sAhityadarpaNe bahunAyakaniSThatve yathA 'kAntAsta eva bhuvanatritaye'pi manye yeSAM kRte sutanu ! pANDurayaM kpolH|' anubhayaniSThatve yathA-mAlatImAdhave nandanasya mAlatyAm / 'pazcAdubhayaniSThatve'pi prathamamekaniSThatve raterAbhAsatvam' iti shriimllocnkaaraaH| tatrodAharaNaM yathA-ratnAvalyAM sAgarikAyA anyonyasaMdarzanAtprAgvatsarAje rtiH| pratinAyakaniSThatve yathA-vyagrIvavadhe hayagrIvasya jalakrIDAvarNane / ratebahunAyakaniSThatvamudAharati-kAntA iti / kazcitpuruSo bahunAyakAsaktAM nAyikA bUte / he sutanu = he sundara !, yeSAM = janAnA, kRte = nimitte, ayaM sanni. kRSTasthaH, kapola: = gaNDaphalakaH, viraheNa, pANDaH = pANDaravarNaH, jAta iti zeSaH / bhuvanatritaye'pi lokatraye'pi, te eva-nAyakAH kAntAH=sundarAH iti manye vicArayAmi, atra "kAntA" iti bahuvacanAt nAyikAyA bahunAyakaviSaya ratiH pratIyate / rateranubhayaniSThatvamudAharati-mAlatImAdhave = tadAkhye prakaraNe, nandanasya %3D tannAmakasya rAjJo namasuhRdaH eva mAlatyA ratiH, na tu mAlatyA nandane, ato rataratubhayaniSThatvam / . . . atra locanakAramataM pradarzayati-pA-anantaram, ubhayaniSThatve'pi-nAyikAnAyakasthitatve'pi. prathama = prAk, ekaniSThatve = nAyikAnAyakA'nyatarasthitatve rataH, bhAbhAsatvama = zRGgArarasAbhAsatvamiti, zrImallocanakArAH = abhinavaguptapAdAH / tatrodAharaNaM. yati / anyonyadarzanAtprAka-mitho'valokanAta prAk / vatsarAje-udayane / rateH pratinAyakaniSThatvaM pradarzayaH-hayagrIvavadhe-tadAkhyamahAkAvye, hayagrIvasyatadAkhyadatyasya / ratike bahuta nAyakoMmeM rahanese zRGgArAbhAsakA u0-koI puruSa bahutere nAyakoMmeM Asakta nAyikAse kahatA hai-he sundara ! maiM tInoM lokoMmeM unheM hI sundara samajhatA hUM, jinake lie tumhAre kapola pANDavarNavAle ho gaye haiN| ratike ubhayaniSTha na honese (nAyikA aura nAyaka donoMmeM na rahanese) mRGgArAbhAsa - jase mAlatImAdhavameM nandanakI mAlatImeM rati (anuraag)| pIche ratike donoMmeM rahanepara bhI pahale eka hImeM rahanese zRGgArAmAsa hotA hai aisA zrImallocanakAra(abhinavaguptAcArya ) kA mata hai| usameM udAharaNa ratnAvalImeM sAgarikAkI paraspara darzanake pahale hI vatsarAja ( udayana ) meM rati / ratike pratinAyakameM rahanepara zRGgArAbhAsa jaise-hayagrIvavadhameM hayagrIvakI jalakrIDAke vrnnnmeN|
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 202 adhamapAtragatatve yathA 'jaghanasthalanaddhapatravallI girimallIkusumAni kApi bhillI / avacitya girau puro niSaNNA svakacAnutkacayAJcakAra bharcA / ' tiryagAdigatatve yathA 'mallImatallISu vanAntareSu vallyantare vllbhmaahvyntii| cazcadvipazcIkalanAdabhaGgIsaMgItamaGgIkurute sma bhRGgI // ' AdizabdAttApasAdayaH / gadrAbhAso yathA 'raktotphullavizAlalolanayanaH kampottarAGgo muhu rategdhamaNatragatatvamudAharati-jaghanasthalanaddhapattravallI = jaghanasthale ( kaTipurobhAgA'vakAze ) baddhA ( badA) patravallI ( patralatA ) yayA sA, tAdRzI kA'pi = kAcita, bhillI = millajAtIyA strI, girI = parvate, girimallIkusumAni = kuTajapuSpANi, avacitya = saMgRhya, punaH = age, bhaturiti zeSaH / niSaNNAM = upaviSTAM satI, parcA = svapatinA, svakacAn = AtmakezAn, utkacagAJcakAra = bandhayAmAsa / mAlamAriNI vRtam / atra ratebhillIrUpAdhamapAtragatatvena zRGgAgabhAsaH / rate stirygaadigttvmRdaahrti-mlliimtlliissviti| bhRGgI = bhramarI, pallImatallISu = prazastamallISu, vanAntareSu = vi'inA'bhyantareSu vallyantare = vinnalatAryA, sthitamiti zeSaH / vallabhaM = priyaM, bhramaramiti bhAvaH / AhvayantI = mAkArayantI, ramaNA'yamiti zeSaH / caJcadvipaJcIkalanAdabhaGgIsaMgItaM = cacantI (kvaNantI ) yA vipaJcI ( vINA ) tasyA: kalanAdabhaGgIsaMgItaM ( madhuNDasphuTadhvanivicchittigAnam ), aGgIkurute sma = svIcakAra / indravajrA vRttam / atra ratestiryagjAtigatatvena zRGgArAbhAsaH / atra AdizabdAt tApasAdayaH / rotAmAsamudAharati-karNavadhA'bhAvena gANDIvaM nindantaM karNadIDitaM yudhiSThiraM intumudyate arjune kasyaciduktiriyam / raktoraphula vizAlalolanayataH = rakte ( aruNavarNe ratike adhamapAtra meM rahanepara zRGgArAbhAsa jaise-jaghanasyalameM pattralatAko bAMdhane pAlI kisI bhilla strIne kuTajapuSpoMko iTTA kara parvatameM pati ke pAsa baiThakara usase apane kezoMko alaGkRta karAyA // ratike tiryak AdimeM rahanepara zRGgArAbhAsa jaise-bhramarIne vanake bhItara bar3hiyA camelIke phUloMmeM latAke bIcameM priya (bhramara) ko bulAkara bInake samAna manohara svarase gurujana zurU kiyA / "tiryagAdi" meM Adi padase tapasvI AdimeM rahanevAlI raniko grahaNa karanA caahie| raudrAbhAsa jaise- karNa se pIDita yudhiSThirake karNakI hatyA na karanese gANDIvakI 59 sA
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 .. . sAhityadarpale muktvA karNamapevabhIdhRtadhanurvANo hareH pshytH| mAdhmAtaH kaMTukoktibhiH svamasakadovikrama kortaya- aMsAsphoTapaTuyudhiSThiramasau hantuM prvisstto'rjunH||' bhayAnakAmAso yathA 'azaknuvan soDhumadhIralocanaH sahasrarazmeriva yasya darzanam / pravizya hemAdriguhAgRhAntaraM ninAya bibhyadivasAni kauzikaH // ' krodheneti zeSaH ) unphulle ( vikasite ) vizAle (Ayate ) lole (caJcale ) nayane (netre ) yasya saH / muhuH - vAraM vAram / kampottarAGgaH = kampaH (vepathaH) uttara (pracuraH) yeSAM, tAdRzAni aGgAni ( hastapAdAkhavayavAH ) yasya saH / karNa - sUtaputraM muktvA = tyaktyA, apetabhIH = apagatamayaH, dhRtadhanurbANaH = (dhutAH - gRhotA 'dhanurvANAH = kArmukazarAH yena saH ), kaTukoktibhiH = tIkSNavacanaH. yudhiSThirasyeti zeSaH / AdhmAtA = dagdhaH, aMsAsphoTapaTuH = aMsayoH ( skandhayoH ) AsphoTe ( kregaa| pAte ) paTuH (tatparaH) / asau arjunaH, asakata-muhurmuhuH, svakIyam AtmIya,dovikrama bAhuparAkrama, kIrtayan-varNayan, pazyato hareH pazyantaM harim, anAdRtyeti bhAva, "SaSThI bA'nAdare" iti sssstthii| yudhiSThira-svakIyA'graja,hantu vyApAdayitu', praviSTaH-prAvizadA atrArjunakrodhasya jyeSThaprAtRrUpagurugatasvAdraudarasAbhAsaH / zArdUlavikrIDitaM vRttam / .. bhayAnakAmAsamuvAharati-prazaknuvaniti / zizupAlavadhe mahAkAvye nAradasya ruSpaM prati kauzikamayapratipAdakaM vacanam / kauzikaH = indra ulakaca / sahasarasmeH isa- sUryasya iva, yasya = rAvaNasya, darzanaM = vilokana, sod = maSitum, azaktuban basahamAnaH, ata eva adhIralocanaH = kAtaranayanaH, bibhyat = trasyana, hemA'dviguhAgRhA'ntaraM = hemAdreH (sumeroH), guhA (darI) iva gRha (bhavanam ) tasya antaraM (madhyam ), pravizya = pravezaM kRtvA, divasAni = dinAni, ninAya = yApitavAn / vaMzasthaM vRttam / atra bhayasya devarAjarUpotamapAtragatatvena bhayAnakarasAbhAsatvaMm / nindA karanepara jaba arjuna unako mAraneke lie tatpara hue the usa samaya kisIkI ukti hai| lAla aura vikasita bar3e aura caJcala netroMse yukta, pracara kampa vAle hastapAda Adi avayavoMse yukta, karNako chor3akara nirbhaya hokara dhanuSa aura bANoMko lekara yudhiSThirake tIkSNa vacanoMse jalakara kandhoMko tADana karane meM tatpara hokara arjunane vAraM vAra agne bAha parAkramakA bakhAna karake zrIkRSNake dekhate dekhate apane bar3e bhAI yudhiSThirako mAraneke lie praveza kiyaa| . bhayAnakA''bhAsa jaise-zizupAlavadha mahAkAvyameM nArada zrIkRSNajIse indrakA bhaya batalAte haiM -u0-jaise ullU sUryako dekhane meM samartha nahIM hotA hai vaise hI indra sUryake samAna tejasvI rAvaNako dekhane meM asamartha hokara Darate hue sumeru parvatake guphArUpa gharake bhItara praveza kara dina bitAte the|
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 291 nInIcaviSayameva hi bhayaM rasaprakRtiH / evamanyatra / mAvAmAso lajjAdike tu vezyAdiviSaye syAt // 266 // spssttm|. bhAvasya zAntodaye saMdhimizritayoH kramAt / bhAvasya zAntirudayaH saMdhiH zavalatA matA // 267 // ameNa yathA 'sutanu ! jahihi kopaM, pazya pAdAnataM mAM na khalu tava kadAcitkopa evaMvidho'bhUt / ___bhayasya ucitAdhAraM darzayati / hi = yataH, strInIcaviSayaM = strI ( yoSita ) nIyaH ( adhamajanaH ), viSayaH (AdhAraH ) yasya tas, etAdRzaM bhayameva, rasaprakRtiH= bhayAnakarasasthAyibhAvaH / - evam = itthamena, anyatra = zamAdAvapi hInapAtragatatve udAhataMvyam / bhAvA. bhAsaM pratipAdayati-bhAvAbhAsa iti / vezyA'diviSaye gaNikAdyAdhAre, lajjAdike sati-prIDAdike sati, "bhAvAbhAsaH" syAt / atrA'dipadena nirvedAdikaM bodhyam / bhAvazAntyAdikaM pratipAdayati-bhAvasyeti / mAvasya = kasyaciyabhicAri. mAvasya, zAnto-prazame, pAsvAye sati iti zeSaH, bhaavshaantiH| bhAvasya udayaM bhAvodayaH, mAvasya sandhI bhAvasandhiH / bhAveSu mizriteSu bhAvazabalatA, matA-abhimatA; . pAhArikariti zeSaH // 267 // bhAvazAntimudAharati-sutanviti / kRtA'parAdhasya kasyacinnAyakasya mAninI nAyikA prati anunayavacanamidam / he susanu = sundari !, koraM - krodha, jahihi tyaja / pAdAnataM = caraNA'vanataM, mA-priyaM, pazya - vilokaya / tava = bhavatyAH , kadAcit - pAtucidapi, evaMvidhaH = etAdRzaH, kopaH = krodhaH, na amUt = no jAtaH / bhayake ASaya strI aura nIca puruSa hI hote haiM, yahAM uttamapAtraindra bhayake Azraya hara hai isa kAraNa yahA~ bhayAnakAbhAsa hai / aise hI anyatra bhI jAnanA caahie| bhAvAbhAsa-vezyA AdimeM lajjA Adi ho to bhAvAbhAsa hotA hai // 266 // bhAvazAnti prAdi-kisI bhAvakI zAntimeM bhAvazAnti, kisI bhAvake udayameM bhAvodaya, kisI bhAvakI sandhimeM bhAvasandhi aura bhAvoMke saMmizraNameM bhAvazabalatA hotI hai // 267 // bhAvazAnti u0-koI nAyaka apanI mAninI nAyikAse anunaya karatA hai| he sundari ! kopa chor3o, tumhAre pairoMpara muke hue mujhe dekho| tumhArA kamI bhI aisA
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe iti nigadati nAthe tiryagAmIlitAjhyA .. _ nayanajalamanalpaM muktamuktaM na kiJcit / / ' patra vASpamocaneneAkhyasaJcAribhAvasya zamaH / 'caraNapatanapratyAkhyAnAtprasAdaparAGmukhe nibhRtakitavAcarityuktvA ruSA paruSIkRte / vrajati ramaNe niHzvasyoccaiH stanasthitahastathA __ nayanasalilacchannA dRSTiH sakhISu nivezitA // atra vissaadsyodyH| pAve- patyo, iti - ityaM, nigadati = vadati sati, niyaMgAmIlitAjhyA = tiryaka ( bhAva yathA tapA) mAmIlitAkSyA (muditanayanayA), analpaM 3 pracuraM, nayanabaLa = pApasalilaM, muktaM tyakta, kintu kizcida = kimapi, na uktaM = na abhizivam / mAlinI vRttam / batra bASpamocanena = avisarjanena, IrSyA'khyasaJcArimAvasya samaH- zAntiH / virukhasAmagrIprAbalyena bhAvazAntiritibhAvaH / bhaavodymudaahrti-prnnetyaadi| kRtA'parAdhaM kAntaM prati mAninyA pAyikAyA vyavahAraM pratipAdayati / caraNapatanapratyAkhyAnAta = caraNayoH ( svapAdayoH) patane'pi (kAntasya nipatane'pi ) pratyAkhyAnAta ( kAntasya nirAkaraNAva, kopeneti sevaH) staH prasAdaparAGmukhe ( prasannatArahite ) kAnta iti zeSaH / he nibhutakitapApAra-he pracchannadhUrtavyavahAra !, iti = evam, uktvA - abhidhAya, ruSA = kopena hetunA, paruSIkRte niSThurIkRte, ramaNe=kAnte, prajati nairAzyena gacchati sati / UncaH= kadhvaM, nizvasya=niHzvAsaM kRtvA, stanasthitahastayA payodharanihitakarayA, nAyikayeti zeSaH / nayanasalilacchannAbASpajalAvatA, dRSTi: netraM, sakhISu-vayasyAsu, nivezitAarpitA / hariNI vattam / atra viSAdasya = tannAmakavyabhicAribhAvasyodayaH / svasAmagrImAhAtmyena vyabhicAribhAvasyodgabhAvasthA bhAvodayaH / patra nAyakapratyAkhyAnarUpasAmagyA viSAdAkhyo vyabhicAribhAva AsvAdyate / / 'kopa nahIM huA thaa| patike aisA kahanepara netroMko tirachA karanevAlI sundarIne AMsU to para girAyA para kucha bhI nahIM bolii| isameM AMsU girAnese IrSyA nAmaka saMcArI bhAvakI zAnti honese yaha bhAvaH zAnti hai| - bhAvodaya u.-aparAdha kiye hue priyake prati mAninI nAyikAkA vyavahAra dikhalAte haiN| paroMmeM par3anepara bhI krodhase haTAye jAnese priyake aprasanna honepara 'he pracchanna dhUrtake vyavahArako karanevAle !" aisA kahakara niSThara hokara usake jAnepara bhI ambA pAsa lekara stanoMmeM hAthoMko rakhane vAlI nAyikAne AMsUse bharI dRSTi sakhiyoMke para ddaalii| isa pacameM vivAda kapa pAvakA udaya honeme yaha bhAvodaya hai /
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH 'nayanayugAsecanakaM mAnasavRttyApi duSpApam / rUpamidaM madirAkSyA madayati hRdayaM dunoti ca me // ' atra harSaviSAdayoH sNdhiH| kAkArya ?, zazalakSmaNaH ka ca kulaM ?, bhUyo'pi dRzyeta sA ?, doSANAM prazamAya me zrutamaho!, kope'pi kAntaM mukham / bhAvasandhimudAharati-nayanayugAsecanakamiti / nayanayugAsecanaka-nayanayukta nitradvayasya) Asecanakam (atitRptijanakam) / evaM ca mAnasavRtyA api-manovyApAreSa bapi, duSprApaM = durlabhaM, madirAkSyAH = madirasya (khaJjanasya) iva akSiNI (ne) yayAH sA madirAkSI, tasyAH, khajananayanAyA ityarthaH / idam - etada, - saundaya me = mama, hRdayaM = cittaM, madayati = AhlAdayati, nayanayugAsevanacatvAditi bhaavH| evaM ca dunoti ca = upatApayati ca, manovatyA'pi duSprApatvAditi pAkaH / bAyo vRttam / atra nAyakasya harSaviSAdayoH sndhiH| umayasAmagrIyomena parasparaviya bhAvasandhiH / bhAvazabalatAmudAharati-kvA'kAryamiti / vikramovaMgItroTake urvazIvideza pIDyamAnasya purUraksa uktiriyam / akArya = kukArya, strIvirahega AtmaghAtarUpamiti bhAvaH, kva = kutra, zazalakSmaNaH = candrasya, kulaM ca = vaMzana, va-kutra, upayara mahadantaramiti bhAvaH / ato viSamAiladvAraH, evaM paratrA'pi, etena vAkyadayena vitrkH| bhUyo'pi = punarapi, sA = urvazI, dRzyeta = avalokyeta, iti kAkujanyaH praznAna ityotsukyam / doSANAM = duSTakAryANAM, prazamAya = nivAraNAya, me = mama, vRtam - badhyayanam, ato mayA''tmaghAtarUpaM niSiddhakArya na kartavyamiti bhAvaH, etena matimpo vyabhicArabhAvaH / "notimArgA'nusRtyAderarthanirdhAraNaM matiH / " iti matima pUrva pratipAditam (214 pRSThe ) / aho = Azcaryam / kope'pi - kove saspaNi mukhaM = vadanam, urva iti zeSaH / kAntaM = sundaram / etena smRtirUpo vyabhicArisa bhAvasandhi u0-koI nAyaka apanI priyAkI bAta apane mitrase kahatA hai| donoM netroMko atyanta tRpta karanevAlA aura manake vyApArase bhI duSprApya, khajanoMke samAna netroMvAlIkA yaha saundarya mere hRdayako Anandita karatA hai aura duSprApya honese pIDita bhI karatA hai| yahAM harSa aura viSAda nAma ke vyabhicAri bhAvoM kI sandhi hai| . bhAvazabalatA u.-vikramorvazI troTakameM urvazIke viraise pIDita rAjA purUravAko ukti hai kukArya kahAM aura candravaMza kahA~ ? 2 kyA vaha phira bhI devI bAyagI ? / 3 doSoM ko haTAneke lie merA zAstra kA adhyayana hai, bAzcarya hai godharma bhI usakA sundara mukha hai 5 niSpApa vidvAnloga mujhako kyA kaheMge ? 6 svabhameM bhI
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadapaNeH . A . kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH 1, svapne'pi sA dukhamA, cetaH svAsthyamupaihi, kaH khalu yuSA dhanyo'dharaM dhAsyati // patra vitarkotsukyamatismaraNazaGkAdainyadhRticintAnAM shbkhtaa| iti zrImannArAyaNacaraNAravindamadhuvrata-sAhityArNavakarNadhAra dhvaniprasthApana.. paramAcArya-kavisUktiralAkarA'STAdazabhASAvAravilAsinIbhujaGgasAndhivihika mahApAtra-zrIvizvanAthakavirAjakRtI sAhityadarpaNe sAdinirUpaNo nAma tRtIyaH paricchedaH / bhAvaH / apakalmaSAH = pAparahitAH, kRdhyiH = dviAMsaH, ki, vakSyanti-kathayiSyanti, dupatinaM mAmiti zeSaH / etena zaGkAspo vyabhicAribhAvaH / sAurvazI, svapne pi= svApe'pi, durlabhA - duSprApyA, etena dainyarUpo vyabhicAribhAva: / he cetaH = he cita !, svAsthyaM = susthitim, upaihi = prApnuhi, etena dhRtirUpo vyabhicAribhAvaH / kaH = katamaH, yuvA = taruNaH, dhanyaH = sukRtI san, adharam = oSTham, urvazyA iti zeSaH / pAsyati = pAsyati, etena cintA'syo vyabhicAribhAvaH / zArdUlavikrIDitaM vRttam / katra = asminpace vitakotsukyamatismaraNadainyadhRticintAnAM = tadAkhyAnAM vyabhicAribhAvAnAM zabalatA= vicitratA,pUrvapUrvopamardaina uttarottarotpattiH zabalateti bhaavH| iti zrIzeSarAjazarmapraNItAyAM candrakalA bhiDyAyAM sAhityadarpaNa TIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / / vaha durlabha ho gaI 7 he cita! tU susthitiko prApta kara 8 kona sA bhAgyavAna yuvaka usakA adharapAna karegA? isa pachameM kramake anusAra 1 dita 2 autsukya 3 mati 4 smaraNa 5 zaGkA 6 dInatA 7 dhRti aura 8 cintA ina vyabhicAri bhAvoMke mizraNase baha bhAvazabalatAkA udAharaNa hai| sAhityadarpaNake anuvAdameM tRtIya pariccheda samApta huA /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH kAvyaM dhvanirguNIbhUtavyaGgaya ceti dvidhA matam / ar kAvyabhedamAha- tra vAcyAtizayini vyaGgatha dhvanistatkAvyamuttamam // 1 // vAcyAdadhikacamatkAriNi vyaGgyArthe dhvanyate'sminniti vyutpattyA dhvanirnAmottamaM kAvyam / bhedau dhvanerapi dvAvudIritau lakSaNAbhidhAmUlau / avivakSitavAcyo'nyo vivakSitAnyaparavAcyazca // 2 // kAvyalakSaNa - vAkya padAdisvarUpa ra sA''dinirUpaNA'nantaraM kAvyasya bhedAnuddizA siM kAvyamiti / dhvanirguNIbhUtavyaGgayaM ceti bhedAbhyAM kAvyaM dvidhA = prakAradvayena, mataMsammatam / tatra dhvanyate ( vyajyate ) vyaGgaghArtha : ( vyaJjanAvRttipratipAdyo'rthaH ) zabdAdinA yasmin ( kAvye ) iti dhvaniH / tathaiva guNIbhUtaH (apradhAnIbhUtaH ) vyaGgaghaH ( vyaJjanAvRttipratipAdyo'rtha : ) asminniti guNIbhUtavyaM jaya iti vyutpattiH / tatra = tasmin kAvyadvaye, dhvani lakSayati-vAcyA'tizayinIti | - vyaGgathe = byaJjanAvRttipratipAdyo 'rthe, vAcyA'tizayini - vAcyAt (abhidhAvRtipratipAdyAdarthAt ) atizayini ( adhikacamatkAriNi ) sati dhvanyate ( vyaJjanAvRtyA pratipAdyate ) artha: yasminniti dhvanirnAmottamaM kAvyam // 1 // dhvanibhedI pratipAdayati-bhedAviti / avivakSitavAcyaH =lakSaNAmUlaH, anyaH=' aparaH, vivakSitA'nyaparavAcyazca = abhidhAmUlaca iti = evam dhvanerapi ..kAvyasyA'pi, lakSaNA'bhidhAmUlI, dvau - dvisaMkhya ko, bhedo prakArI, udIritI kathita // 2 // uttama kAvyabheda kahate haiM- kAvya ke do bheda hote haiM, dhvani aura guNIbhUtavyaGga / dhvanyate ( vyajyate ) vyaGgadhArthaH asmin aisI vyutpatti kara "dhvana zabde" isa dhAtuse adhikaraNa artha meM i pratyaya hokara "dhvati" zabda niSpanna hotA hai / vAcya ( abhidhAvRttise pratipAdya ) arthase jahA~vara vyaMjaya ( vyaJjanA vRttise pratipAdya ) of adhika camatkArI hotA hai use "dhvani" kahate haiM, vaha uttamakAvya hai / 1 / af bhI do bheda hote haiM lakSaNAmUla ghora prabhidhAmUla / lakSaNAmUla hone se hI jahA~para vAcya artha avivakSita ( bAdhitasvarUpa ) hotA hai, aise prathamako avivakSitavAcya kahate haiM / vivakSita hai anyapara ( vyaGgyaniSTha ) vAcya artha jisameM vaise dvitIyako vivakSitAnyaparavAcya arthAt "abhidhAmUla dhvani" kahate haiM // 2 //
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe tatrAvivakSitavAcyo nAma lakSaNAmUlo dhvaniH / lakSaNAmUlatvAdevAtra vAcyamavivakSitaM bAdhita svarUpam / 296 vivakSitAnyaparavAcyastvabhidhAmUla:, ata evAtra vAcyaM vivakSitam / anyaparaM vyaGgayaniSTham / atra hi vAcyo'rthaH svarUpaM prakAzayanneva vyathAthasya prakAzakaH / yathA- pradIpo ghaTasya / abhidhAmUlasya bahuviSayatayA paMcAnirdezaH / avivakSitavAcyasya bhedAvAha - arthAntaraM saMkramite vAcye'tyantaM tiraskRte / avivakSitavAcyo'pi dhvanidvaividhyamRcchati // 3 // 200 tatreti / avivakSitavAcyaH - avivakSitaM (na vastumiSTaM - bAdhitasvarUpamiti ) vAcyam yasminsaH tAdRzo lakSaNAmUlo aniH / vivakSitAnyaparavAcyaH - vivakSitam ( vaktum iSTam ) anyaparam (vyaGgaghaniSTham ) vAcyaM yasya saH abhidhAH mUla dhvaniH / atreti / atra = avivakSitavAcye, vAcyo'rthaH - obhaghAvRtti pratipAdyo'rthaH / svarUpaM nijA'yaM, prakAzayazeva-pratipAdayazeva, vyaGgaghA'rthasya - vyajanA vRttipratipAdyA'rthasya, prakAzakaH = pratipAdaka: / abhidhAmUlasya = vivakSitA''nya paravAcyasya dhvaneH, bahuviSayatayA viSayA''dhikyena pacAna nirdezaH paJcAtpratipAdanam / alpavaktavyatvena sUcI kaTAnyAyena lakSaNAmUladhvaneH prAnirdeza iti bhAvaH // 2 // - avivakSitavAcyasya = lakSaNAmUladhvaneH, bhedI - prakArI, Aha-paryAntara iti / vAcye = abhidhAvRtti pratipAdya artha, arthA'ntaram - vAcya bhinnamanyam arthama sakramite = prApite tathA ca atyantaM ; sA'tizayam, tiraskRte - lakSaNalakSaNayA jJAnAviSayaM prApite sati / avivakSitavAcyaH - lakSaNAmUlaH dhvanirapi, dvaividhyaM - isameM vAcya artha apane svarUpako prakAzita karatA huA ho vyaGgaya arthakA prakAza karatA hai| jaise pradIpa ghaTako prakAzita karatA huA apane svarUpako prakAzi karatA hai / abhidhAmUla dhvanikA viSaya bahuta honese usakA pIche nirdeza kiyA hai aura lakSaNAmUos safter viSaya thor3A hai isalie sUcIkaTAhanyAyase usakA pahale nirdeza kiyA gayA hai / pravivakSita vAcyake do bheda kahate haiM - vAcyake dUsare artha meM saMkrAnta honese aryAntarasaMkramitavAcya, aura vAcyake atyanta tiraskRta honepara atyantatiraskRtavAcya isaprakAra avivakSitavAcya ( lakSaNAmUla ) dhvanike do bheda hote haiN| jisa sthala meM svayam prakRta anvayameM bAdhita hokara vAcya artha dUsare artha meM
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH 297 avivakSitavAcyo nAma dhvanirarthAntarasamitavAcyo'tyantatiraskRtavAcyazceti dvividhH| yatra svayamanupayujyamAno mukhyo'rthaH svavizeSarUpe'rthAntare pariNamati, vatra mukhyArthasya svvishessruupaarthaantrsNkrmittvaadrthaantrsmitvaacytvm| yathA 'kadalI kadalI, karabhaH karabhaH, karirAjakaraH karirAjakaraH / bhuvanatritaye'pi bibharti tulAmidamUruyugaM na vamUradRzaH // ' dviprakAratAm, Rnchati = acchati / avivakSitavAcyasya vaneH aryAntarasaMkramita, pAcyo'tyantatiraskRtavAcyazceti do bhedo bhavata iti bhAvaH / arthAntarasaMkramitavAcyaM vivRNoti-yoti / yatra = yasmin sthale, svayaMsvarUpeNa, anupayujyamAnaH = prakRtA'nvaye bAdhyamAna iti bhAvaH, mukhyaH = vAcyaH, arkaH svavizeSarUpe = nijabhedarUpe, aryAntare = anyasminnarthe, vAcyalakSyasAdhAraNe'yaM iti bhAvaH / pariNamati = pariNAmaM prApnoti, upAdAnalakSaNayA'rthAntaraM prApnotIti bhAvaH / tatra = tasmi-sthale, mukhyA'rthasya = vAcyA'rthasya, svavizeSarUpA'rthAntarasaMkramitasyAt - nijabhedarUpavAcyAntarasakramayuktatvAt, arthAntarasaMkramitavAcyatvam / arthAntarasaMkramitavAcyamudAharati-kAloti / prasannarAghave prathamele padyamivaM cartate / chadmavezI rAvaNaH sItAyAH saundarya varNayati / kadalI-rammA, kaslI-zaityA'. tizayayuktA kadalI eva, karamaH = maNibandhAdAkaniSThaM karasya pradezaH, karamaH-sA'tizayakharvaH karamaH eva, karirAjakaraH = karirAjasya ( gajendrasya ) karaH ( zuNDAdaNDaH ), karirAjakaraH = atizayaparuSaH karirAjakara eva, ataH camUrudazaH = camUroH ( mRgaH vizeSasya ) iva dRzo ( nayane ) yasyAH sA, mRganayanAyAH sItAyA iti bhAvaH / idaM - dRzyamAnam, aruyugaM = sakyiyugmaM, bhuvanatritaye api = lokatraye api, tulAM = sAdRzya pariNata hotA hai. vahA~para mukhya ( vAcya ) artha dUsare arthameM saMkrAnta honese aryAntarasaMkramita vAcya hotA hai // 3 // __jaise-prasannarAghavameM chadmavaMzI rAvaNa sItAke saundaryakA varNana karatA hai| kadalI ( rammA ) kadalI hI hai / karama ( UrUke AkArakA hAyakA pArzvabhAga ) karabha hI hai| gajendrako sUDa bhI gajendra sUDa hI hai| mRganayanA ( sItA ) ke ye donoM UrU tInoM jokoMmeM apanI sAnI nahIM rakhate hai ( 1-37 ) yahAMpara dUsarA kadalI zabda punaruktike bhayase sAmAnyakadalI rUpa mukhya arthameM bAdhita hokara zaitya Adi guNa viziSTa kadalIpa
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 sAhityadarpaNe atra dvitIyaMkadalyAdizabdAH ponaruktyabhiyA sAmAnyakadalyAdirUpe mukhyArthe bAdhitA' jADayAdiguNaviziSTakadalyAdirUpamartha bodhayanti / jADyAcatizayazca vynggyH| . - yatra punaH svArtha sarvathA parityajannarthAntare pariNamati, tatra mukhyArthasyAtyantatiraskRtatvAdatyantatiraskRtavAcyatvam / kasyA'pIti zeSaH / na biti-no dhArayati / mRgIdaza UruyugaM kadalIkarabhazuNDAdaNDA* apamAnA'pekSayA viziSTatvAllokatraye'pi sAdRzyaM na bibhartIti bhAvaH / ___lakSya udAharaNaM vivaNoti-prati atra asminnudAharaNe, dvitIyakadalyAdipra.bdAH = dvitIyakadalI karabha-karazabdAH, ponaruktyabhiyA punaruktidoSabhItyA, sAmAnyakadalyAdirUpe = sAdhAraNakadalIkarabhakarirAjakasvarUpe, mukhyA'rthe, brAdhitAH = anvayamaprApnuvanta:, jADyAdiguNaviziSTakadalyAdirUpaM jAuyakhavaMtvaparuSatvaguNayuktakadalIkarabha. karigajakararUpam, artha bodhayanti = upAdAnalakSaNayA pratipAtyantItyarthaH / lakSaNAyAH prayojanaM pratipAdayati-jAuyAtizayazva-jADayakharvatvaparuSatvA'tizayazca, vyaGgayaHkSaNAmUlavyaJjanayA pratipAda: / dvitIyakadalIkarabhakarirAjakareSviti zeSaH / atynttirskRtvaacymuppaadyti-ptreti| yatra = yasmin dhvanI, svArtha mukhyA'yaM sarvathA = sarveH prakAraH, vizeSyatvena vizeSaNatvena ca / parityajat = asvI. kurvata, arthAntare=mukhyA'rthabhinne, pariNamati pariNAma prApnoti, lakSaNalakSaNayeti zeSaH / natra - tasminsthale, mukhyA'rthasya = vAcyA'rthasya, atyantatiraskRtatvAt = sarvathA bAdhyatvAta, atyantatiraskRtavAcyatvam / arthako upAdAna lakSaNAse bodhita karatA hai zeyakA atizaya vyaGgaya hai, yahI lakSaNAkA prayojana hai| isI taraha dUsarA karama zabda pUrvavat sAmAnya karamarUpa mukhya artha meM bAdhita hokara barvatvaguNaviziSTa karamarUpa arthako lakSaNAse bodhita karatA hai| kharvasvakA atizaya vyaGgaya hai| isI prakAra dUsarA karirAjakara ( gajendrakI sUDa ) zabda bhI punaruktike bhayase sAmAnya karirAjakara-rUpa mukhya arthameM bAdhita hokara paruSatvarUpa arthako lakSaNAse bodhita karatA hai| paruSatvakA atizayarUpa vyaGgaya artha lakSaNAmUla-vyaJjanAse pratipAdya hai| pratyanta tiraskRta vAcya-jahA~ zabda apane mukhya arthako sarvathA chor3akara dUsare arthameM pariNata hotA hai, vahAM mukhya arthake atyanta tiraskRta honese atyantatiraskRtapAcya dhvani hotI hai|
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH .. 299 prayA niHzvAsAndha ivAdarzazcandramA na prkaashte| : atrAndhazabdo mukhyArthe bAdhite'prakAzarUpamartha bodhayati, aprakAzAtizayazca vynggyH| andhatvAprakAzatvayoH sAmAnyavizeSabhAvAbhAvAnnA rthAntarasaMkramitavAcyatvambavA bhama dhamia ! vIsattho, so suNao. aja mArio deNa / golANaikacchakuDaGgavAsiNA dariasIheNa / * atyantatiraskRtavAcyamudAharati-niHzvAsAndha iti| niHzvAsAndhaH = ni:zvAsana ( niHzvAsavAna ) andhaH (aprakAzaH) Adarza iva = darpaNa iva, candramAH = indraH, na prakAzateno diipyte| paJcavaTayAM hemantavarNanaprasaGge rAmasyoktiriyam / etatpUrvAda tu-"ravisaMkrAntasaubhAgyastuSArA'vRtamaNDalaH / " iti / vivRnnoti-prti| atra andhazabdo mukhyA'rthe = darzanazaktirahitarUpe vAcyA'rthe, bAdhite = pratibaddha sati, aprakAzarUpamartham asvaccharUpaM vAcyaM, bodhayatiavagamayati, lakaNalakSaNayeti zeSaH / aprakAzA'tizayazca = asvacchatA'tizayazca, vyaGgaya vyasanAttipratipAdyaH / andhatvA'prakAzasvayoH zakyatvalakSyatvayoH, sAmAnyavizeSabhAvAbhAvAt = sAmAnyavizeSabhAvarahityAda, na arthAntarasakramitavAcyatvam / zakyatvalakSyasvayoH sAmAnyavizeSabhAva eva arthAntarasaMkramitavAcyatvamiti bhAvaH / yathA kadalI kadalItyAdI / "bhama dhammima" ityatra keSAMcidviparItalakSaNAbhramaM nirsittumaahameti| "bhrama dhArmika ! vizvastaH sa zvA'dya maaritsten| godAnadIkacchakuJjavAsinA daptasiMhena / " iti sNskRtcchaayaa| kutracidudyAne parapuruSasamAgamakAle puSpA'vacAryArtha bhramantaM dhArmika prati svairiNyA uktiriyam / he dhArmika-dharmAcaraNazIla!, vizvastaH, zvadaMzanabhayA'bhAvena, vizvastaH . bAzvastaH san, bhrama = bhramaNaM kuru / u.-niHzvAsako havAse adhe darpaNake samAna candramA prakAzita nahIM hotA / hai / yahA~para "andha" zabda apane 'netrahIna' arthako sarvathA chor3akara lakSaNalakSaNAse baprakAzarUpa dUsare arthakA pratipAdana karatA hai| atyanta aprakAzarUpa artha vyaGgya hai / yahA~para ( atyanta tiraskRta vAcya meM ) andhatva aura aprakAzatvakA sAmAnya vizeSabhAva pahonese barthAntara saMkramita vAcya dhvani nahIM hai| "bhama dhammi" isa padyameM kucha vidvAnoMke viparItalakSaNAke bhramako nivAraNa karaneke lie ukta padyako upasthita karate haiN| koI kulaTA strI saMketa sthAna kisI
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 sAhityadarpaNe atra 'bhrama dhArmika--' ityato bhramaNasya vidhiH prakate'nuyujmamAnatayA bhramaNaniSece paryavasyatIti viparotalakSaNAzaGkA na kaaryaa| yatra khalu atrA'rthe hetu pradarzayati-golANaha iti / sa zveti / adya asmin dine godAnadIkacchakuJjavAsinA=godAnadyAH ( godAvarIsaritaH ) yaH kacchaH (jalaprAyaH dezaH), tasmin (tannikaTe) yaH kuJaH ( latAdipihitasyAnam ), tadvAsinA (tani. basanazIlena ), tena-prasiddhana, dRptisiMhena = darpayuktakesariNA* saH = prasiddhaH, zvA= sArameyaH, mAritaH hataH / purA sArameyadaMzanAzavA'sIdadya tu sAkSAdRptaH siMhaH samAgataH jato bhramaNaM mA kaarssiiritybhipraayH|| atra viparItalakSaNA''zaGkA pariharati-poti / atra-po, "prama dhArmika ityataH = ityasmAdvAkyAt, bhramaNasya = bhramikriyAyAH, vidhiH - vidhAnaM, prakRtesvariNyA amoSTe anupayujyamAnatayA = aprAptopayogatayA, bhramaNaniSedhe - pramiDiyApratiSedhe, paryavasyati = paryavasito bhavati, iti viparItalakSaNAzaGkA, na kAryA - na kartavyA / viparItalakSaNAyAH prasaGga drshyti-yoti| yatra = yasmin sthAne vidhiniSedhau = vidhAnapratiSedhI, utpadyamAnI eva, vAkyA'rthajJAnotpattidazAyAm eka viSedhavidhyoH = pratiSedhavidhAnayoH, paryavasyataH-paryavasito bhaviSyataH, tatraiva - sthAne davasaraH -- viparItalakSaNAprasaGgaH / yathA ca vidheniSedhe paryavasAnam - "onidraya daurbalyaM cintA'lasatvaM saniHzvasitam / mama mandamAginyAH kRte sakhi ! vAmapi paribhavati / " he sakhi = he vayasye !, onidrayam = unnidratA, daurbalyaM = durbalatA, saniHzvasitaM = niHzvAsasahitaM, cintA'lasatvam = AdhyAnAlasya, mandamAginyAH= alpabhAgyAyAH, mama = saMkhyAH, kRte = nimitte, tvAm api = bhavatIm api, parita bhavati abhibhavati / ruSTaM kAntamanunetuprahitAyAM sakhyA svayaM kAntena saMsRSTAyo nAyikA tAmupAlabhate / atra "mama kRte" iti vidhirutpadyamAna eva "na mama kRte" iti lakSaNayA niSedhe paryavasyati, ata etAdRzasthala eva vipriitlkssnnaa| . udyAnameM phUla tor3aneke lie ghUmate hue kisI dhArmika puruSako kahatI hai / he mahAtmA / vizvasta hokara bhramaNa kro| Aja godAvarIke jalaprAya dezake nikaTavartI latAgRhameM rahane vAle darpayukta siMhane usa kutteko mAra ddaalaa| isa padyameM "bhrama dhAmika" ina padoMse bhramagakI vidhi prakRtameM upayukta na honese bhramaNake niSedhameM paryavasita hotI hai isa kAraNase viparItalakSaNAkI zaGkA nahIM karanI cAhie, kyoMki jahA~para vidhi bora niSedha utpanna honeke sAya hI vidhi niSedhameM aura niSedha vidhimeM paryavasita ho jAte hai vahIM para viparItalakSaNAkA prasaGga hai, isake viparIta jahA~para prakaraNa Adiko paryA
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH pidhiniSedhAvutpatsyamAnAveva niSedhavidhyoH paryavasyatastatraiva tadavasaraH / yatra punaH prakaraNAdiparyAlocanena vidhiniSedhayonipedhavidhI avagamyate tatra vanitvameva / taduktam 'kacid vAdhyatayA khyAtiH, kacita khyAtasya bAdhanam / pUrvatra lakSaNaMva syAduttaratrAbhidhaiva tu||' niSedhasya vidhau paryavasAnaM yathA mA pathika | saMtryandhaka! zayyAyAM mama nimaDakSyasi / (pR0 20) / atra svayaM dUtikAyA uktI "mama zayyAyAM mA nimavasi // " iti niSedha utpadyamAna eva "mama zayyAyAM nimava" iti vidhau paryavasyati itthaM yatra vidhiniSedhAvRtpadyamAnI eva yatra niSedhavidhyoH paryavasyatastava viparItalakSaNA bhidhAnA lakSaNalakSaNA bhavatIti tAtparyam / dhvaniprasaGga pradarzayati-yati / etadvaparItyena yatra = sthAne, prakaraNAdiparyAlocanena - prakaraNAdInAM (prakaraNaprabhRtInAm ) paryAlocanena ( vimarzanena ), vidhiniSedhayoH - vidhAnaprati vedhayoH, niSedhavidhI-pratiSedhavidhAne, avagamyete jJAyete, tatratasmin sthale, dhvanitvam eva = vyaGgayatvam eva, abhidhAmUladhvanitvam eveti bhAvaH / patrA'rthe prAcInokti pradarzayati-taduktamiti / kvaciditi / kvacita - kutracitsthale, bAdhyatayA = zabdasyA'nvaye anupapadyamAnatayA, khyAtiH = pratItiH / kvacit = kutracitsthale, khyAtasya - abAdhyatvena prathamaM pratItasya zabdasya, bAdhanaM = prakaraNAdiparyAlocanayA viparItA'rthaparyavasAnam / tayoH pUrvatra = bAdhyatayA khyAtI; chamaNA eva syAt = lakSaNAmUladhvanireva syAt,, uttaratra tu = cyAtasya bAdhane tu; abhidhA eva-abhidhAmUladhvanireva / tathA cA'tra "bhama dhammima" ityatra bAdhajJAnA'bhAvAna pakSaNA, paraM prakaraNaparyAlocanataH "bhrama" ityasya vidheH "na prama" iti niSedharUpa. dhyaGgayAMrthaparatayA abhidhAmUladhvanitvamiti bhaavH| . locanAse vidhi niSedha artha meM aura niSedha vidhi artha meM pratIta ho jAte haiM vahAM dhvani hI ho jAtI hai lakSaNA nhiiN| isa viSayake samarthanake lie prAcIna uktikA pradarzana karate hai / 1 kahIM vAdhyatA(zabdake anvayameM anupapatti ) se pratIti aura kahIMpara bAdhya na honese pratIta zabdakA prakaraNa Adike vicArase viparIta artha meM paryavasAna hotA hai, unameM prathamameM lakSaNAmUla dhvani hotI hai aura dvitIyameM abhidhAmUla nani hotI hai|
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 . sAhityadarpaye atrAye mulyArthasyArthAntare saMkramaNaM pravezaH, na tu virobhAvaH / bava 'evAtrAjahatsvArthA lakSaNA / dvitIye tu svArthasyAtyanta tiraskRtatvAta htsvaarthaa| vivakSitAbhidheyo'pi vimedaH prathamaM mtH| .. . asaMlakSyakramo yava vyaGgayo lakSyakramastathA // 4 // vivakSitAnyaparavAcyo'pi dhvanirasaMlakSyakramavyaGgyaH saMlakSyakramavyaGgyazceti vividhH| lakSaNAmUlavvanI lakSaNAvivekaM pratipAdayati-patreti / patra = lakSamAmUladhvanI, Aye = prathame, arthAntarasaMkramitavAcya iti bhAvaH / mukhyAyasya-vAcyAjyasya "kadalI kadalI" tyAdI dvitIyakadalyAdizabdasya, arthAntare = zaityAdiguNayuktakadalyAdi rUpe, saMkramaNaM - pravezaH, na tu tirobhAvaH, ata evA'tra jahatsvArthA lakSaNA / dvitIye tuatyantatiraskRtavAcya tu "niHzvAsA'ndha" ityAdI, svAryasya = andhazabdavAcyAjyasya dRSTizaktirahidasya, aprakAzarUpAryasya atyanta tiraskRtatvAt jahatsvArthA lamaNA // 3 // vivamitA'nvaparavAcyasya abhidhAmUladhvanemeMdI darzayati-vivakSitA'. miSayo'pIti / vivakSitA'bhidheyaH-vivakSitaH ( vaktamiSTaH ) abhidheyaH (vAcyAirSaH) yasmin saH vivakSitAnyaparavAcya ityarthaH / abhidhAmUladhvaniriti bhAvaH / prathama prAka vibhedaH - do bhedI (kAro) yasya saH, maMtaH, yatra-bano, asaMlakSyakramaH = asaMlakSyaH (bajJeyaH ) kramaH ( paurvAparyam) yasya saH / saMlaNyAmA saMlakSyaH (jJeyaH) kramaH ( paurvAparyam ) yasya saH / vivakSitA'nyaparavAvyasya (abhivAmUlasya) dhvane para makyakramaH saMlakSyakramazveti ho bhevAviti bhAvaH // 4 // yahA~ ( lakSaNAmUla dhvanimeM ) prapama (arthAntarasaMkramitavAcya dhvani ) meM dUsare varSa meM saMkramaNa (praveza.) hotA hai, na ki tirobhAva, isIliye yahaoNpara bahattvA ..tIya ( atyantatiraskRta pAcya pani) meM svArtha atyantatiraskRta hotA hai isalie mahatvASA kakSaNA hai| ...abhiSAmanayamika vo mera-vinitAnyapara pAya vyanike ho mera hote hai-pahalA asaMlakSya kamavyApa vAva jisameM vyaGgapa vAIbA ma kakSita nahIM / paura dUsarA saMbhalyAmapApa varSAta jisameM panapa varSakA rAma, kSita hai // 4 // . pasaMlakyakAmabApa-nameM ena.asaMkhyakamanparapake udAharaNa rasa mora bhAva bAvi hai, bAvipakse sAmA..bApAmAsa sandhiAnamA bAvikA mAna hotA hai|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ catarthaH paricchedaH 303 tatrAyo rasabhAvAdireka evAtra gaNyate / / eko'pi bhedo'nantatvAt saMkhyeyastasya naiva yat // 5 // uktasvarUpo bhAvAdirasaMlakSyakramavyaGgayaH / atra vyaGgathapratItervibhAvAdipratItikAraNatvAt kramo'vazyamasti kintUtpalapattrazalavyatibhedavallAghavAna saMlakSyate / eSu rasAdiSu ekasyApi ca bhedasyAnantatvAtsaMkhyAtuma alakSyakramavyaGgayadhvani niruupyti-ttreti| tatra = asaMlakSyakramasaMlakSya kramavyaGgadhayormadhye, atra = alaGkArazAstre, AdyaH-prathamaH, asaMlakSyakramavyaGgayo dhvaniH rasabhAvAdiH, Adipadena rasAbhAsabhAvAbhAsasandhizabalatAnAM grahaNam / eka eva = eka prakAra eva, gaNyate = saMkhyAyate / rasabhAvAdInAmekamAtragrahaNe hetumAha-yata = yasmAkAraNAva, tasya = rasabhAvAdeH, eko'pi bhedaH = zRGgArarasasya saMbhogazRGgArarUpaH eko'pi prakAraH, anantatvAt = cumbanAunubhAvabhedAnAmasaMkhyayAt saMkhyeyaH - parigaNanIyaH, naiva // 5 // vivRNoti-uktasvarUpa iti / alakSyakramatvamupapAdayati-patreti / atra masaMlakSyakamavyaGgaya, vyaGgayapratIteH = vyaGgayAnA ( rasAmAvAdInAm ) pratIte. (mAnasya ), vibhAvAdipratItikAraNatvAda =vibhAvAdInAM (vibhAvA'nubhAvavyabhicAribhAvAnAm ) pratItiH (jJAnam ) eva kAraNa ( hetuH ) yasyAH sA, tasyA bhAvaH tasmAt / kramaH paurvAparyam, kAraNasya (vibhAvasya ) pUrvavartitA, kAryasya (anumAvasya) paravartitA iti bhAvaH, avazyamasti, kintu-utpalapattrazatavyatibhedavat = utpalAnA (kamalAnAm ) pattrANAM (dalAnAm ) yat zataM (bahusaMkhyA ), tasya vyatibhedavatyugapadvidAraNavat, lAghavAda = atizIghratvAda, na saMlakSyate = no jJAyate / yayA sUcyA utpala bahupattrANAM bhedane kramo'vazyamasti para kSipratA'tizayAt yathA teSAM paurvAparya na zAyate tathaiva asaMlakSyakramavyaGgayo'pi kSipratAtizayAt kramo na jJAyata iti bhAvaH / / asaMlakSyakramavyaGgyadhvanerekatvaM pratipAdayati / egviti / eSu ca rasAdiSu - isaprakAra asaMlakSya krama vyaGgayakA eka hI bheda hai kyoMki ekakA bheda bhI ananta honese ve saba nahIM gine jA sakate haiM // 5 // .. pUrvokta svarUpavAlA bhAva Adi asaMlakSyakrama vyaGgaya hai| yahA~para vyaGgapa pratItirUpa kAryakA bibhAva AdikA pratItirUpakAraNa honese krama avazya hai kintu kamalake saikar3oM pattoMko suIse cheda kareM to unameM kramake rahanepara bhI zIghratAke kAraNa jaise krama ( paurvAparya ) nahIM jAnA jAtA hai vaise hI yahAMpara zIghratAke kAraNa kramakA jJAna nahIM hotA hai| ina rasa AdiyoMmeM eka bhedakA bhI anta na honese nahIM gine jA sakanese asaMlakSyakama vyaGga dhvani nAmake kAvyakA eka hI bheda mAnA gayA
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 sAhityadarpaNe zakyatvAdasaMlakSyakramavyaGgayadhvani ma kaavymekbhedmevoktm| tathAhiekasyaiva 'zRGgArasyaiko'pi saMbhogarUpo bhedaH parasparAliGgAnAdharapAnacumba.' nAdibhedAt pratyekaM ca vibhAvAdivaicitryAtsaMkhyAtumazakyaH, kA gaNanA sarveSAm / zabdArthobhayazaktyutthe vyaGgye'nukhAnasannibhe / dhvanirlakSyakramavyaGgayastrividhaH kathito budhaiH // 6 // kramalakSyatvAdevAnuraNanarUpo yo vyaGgayastasya zabdazaktyudbhavatvena, arthazaktyudbhatvena, zabdArthazaktyudbhavatvena ca traividhyAtsaMlakSyakramavyaGgaya. nAmno dhvaneH kAvyasyApi traividhyam / baGgArAdiSu, ekasyaH api = zRGgArasya saMbhogarUpasya api, bhedasya = prakArasya, banantatvaMm = asaMkhyatvam, asaMlakSyakramavyaGgayadhvani ma kAvyam, ekabhedam eva - ekaprakArama eva uktam, pUrvottamarthamupAdayati-tathAhoti / ekasyaiva zRGgArasya rasasya, eko'pi sabhogarUpaH = saMbhogazRGgArarUpaH; bhedaH = prakAraH, parasparAMliGgAnA'dhara. pAnacumbanAdibhegata = anyonyAzleSA'dharadhayanavAsaMyogAdiprakArAt, evaM ca pratyeka vibhAgAdicitryAta - vibhAvAdInAM vaicitryAta ( vividhatvAta ), saMkhyAtum=parigaNayitum. azakya:na zaktiviSayaH, sarveSAM = sakalAnAM rasAnAm / ' kA gaNanA = kA saMkhyA // 6 // asaMlakSya kramavyaGgayadhvani nirUpya saMlakSyakramavyaGgayasya vidhyaM pradarzayatizabdArthobhayazaktyutya iti| dhyaGgaya artha anuraNanasannibhe = anuraNanasadRza, bandA'ryobhayazaktyutthe sati = zabdazaktyutthe sati, arthazaktyutthe sati, ( ubhaya) saktyutthe sati ( zabdArthazaktyutthe caM sati ) lakSya kramavyaGgayo dhvaniH, budhaiH vidvadbhiH vividha: = triprakAraH, kathitaH = uktaH / ayaM bhAvaH, yatra kramalakSyasvena pratidhvanirUpo hai| jaise ki eka hI zRGgArarasakA eka hI saMbhogarUpa bheda bhI paraspara AliGgana adharapAna aura cumbana Adi bhedoMse aura pratyeka vibhAva AdikI vicitratA honese mahIM ginA jA sakatA hai to saba rasoMke bhedoMke ginanekI kyA bAta ho sakatI hai ? saMlakSyakrama dhyaGgaya dhvanike tIna bheda-anuraNana (pratidhvani ) ke sadRza vyaGgaya arthake zabdazakti mUlaka, arthazakti mUlaka aura ubhaya (zabdA'rtha)zaktimUlaka honese vidvAnoMne lakSyakramadhyaGgaya dhvaniko tIna prakArakA mAnA hai // 6 // jaise kisI bAjAko tADana karanepara usakI dhvaniko utpattike anantara usase bhI mana hara usakI pratidhvani utpanna hotI hai usI taraha jahAMpara pratidhvanike sadRza dhyaGgapa artha, zabdazatti se utpanna hogA to use zabdazaktimUlaka dhvani, arthazaktise
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastvalahArarUpatvAcchandazaktyubo dvidhA / balakArazabdasya. pRthagupAdAnAdanalaGkAraM vastumAtra gRhyte| tatra basturUpaH zabdazaktyudbhavo vyaGgayo yathA 'panthiA ! Na ettha sattharamaMtthi maNaM pattharatthale gAme / uNNaapaohara pekkhiUNa jai Sasasi tA. vasasu / / dhyaGgapA'rthaH pratIyate sa saMlakSyakramadhyaGgapo dhvaniH, sa ca trividhaH / zabdazaktimUlAs. muraNanavyaGgapaH, arthazakti mUlA'nuraNanadhyaGga ubhaya ( zabdArtha ) zakti malA'naraNasavyajayazca // 6 // vivRNoti-RmalakSyatvAviti / anuraNanarUpaH = pratidhvanirUpaH // 6 // zabdazaktimUlA'nuraNanavyaGgayasya vaividhyaM pratipAdayati-vastvalahArarUpatvAviti / vyaGgasya vastvalaGkArarUpatvAta= vasturUpatvAt alaGkArarUpatvacA, sandazaktyudbhavaH zabdazaktamUlA'nuraNanavyaGgapaH, vidhAdviprakAro bhavatIti bhAvaH / vivaNoti-pralalArazambasyeti / alaGkArazabdasya pRthaka upAdAnAta = mahaNAt vastupadena analAram-alaGkArahitaM, vastumAtraM gRhyte| tatra = dvayomadhye, vasturUpazabdazaktyudbhavaM vyaGgapamuzaharati-pazyima iti / "pathika! nAtra srastaramasti manAkprastarasthale grAme / , unnatapayodharaM prekSya yadi basasi tavasa ||"iti saMskRtacchAyA utpanna hogA to arthazaktimUlaka dhvani aura ubhaya ( zabdArtha) zaktise utpanna hogA to ubhayazaktimUlaka dhvani hotI hai, yaha bhAva hai| vya japa aryake kramake lakSya honese hI anuraNana (pratidhvani ) svarUpa joM pApa artha hai vaha zabdazaktise utpanna honese, artha zakti se utpanna honese aura zabda bora bartha donoMkI zakti se utpanna honese bhI isa prakAra tIna bhedoMse yukta honese saMsakSyakramavyaGgapa nAmake dhvanikAvyake bhI zabdazaktimUla anuraNanavyaGgaya, arthazaktimUla anuraNanadhyaGgapa aura zamdA'rtha ( ubhaya ) zakti mUla anuraNanavyaGgaya isa prakAra tIna bheda hote haiM / unameM zampazaktimUla manurapana vyagacake do bheda-vasturUpa aura alaGkArarUpa * honese zamdazakti mUla vyaGgagake do bheda hote haiN| ... balaGkAra zabdakA pRthak grahaNa karanese vastupadase alaGkArarahita vastumAna miyA pAtA hai| zamazaktimUla bAtusvarUpadhyAya u0-rAtameM vAsa. vAhanevAle paSikako svayaMdUtIkI zakti hai| pArASapUrNa svaruvAme isa gAMvoM kucha bhI sastAraNa 20mA0
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 sAhityadarpaNe atra satyarAdizabdazaktyA yadyupabhogakSamo'si tadAssveti vastu vyajyate alaGkArarUpo yathA - 'durgAlaGa ghitavigrahaH' ityAdau / ( 71 tame ) atra prAkaraNikasya umAnAmamahAdevI - vallabhasya - bhAnudevanAma - nRpatevarNane dvitIyArthasUcitamaprAkaraNikasya pArvatIvajJabhasya varNanamasambaddhaM mA sAthina pathika prati svayaM dUtyA uktiriyam / he pathika he gandha !, prastarasthale = pASANapUrNasyale, atra = asmin grAme = saMvasathe, manAk = alpamapi, snastaraM=zayanAyA''staraNaM, na asti no vartate, unnatapayodharam = udbhUH meSaM prekSya = dRSTvA, vasasi yadi zayanIyAstaraNA'mAve'pi avasthAnaM karoSi cet vapa nivAsaM kucha | gAthA vRttam / = vivRNoti - chatreti / atra = asmin padya, satya rAdizabdazaktyA = satthara sa pattharapaohArAdizabdasAmarthyana, upabhogakSamo'si yadi = upabhogasamartho'si cet, tadAtaha, vasa upaviza iti vastu = vyajyate = vyaJjanAvRtyA pratyApyate / ayaM bhAva: / pUrvoktA'rthasya pratidhvanirUpeNa - he pAnya ! atra prastarasthale grAme = kAmazAstrajJAnA'bhAvena prastaraprAyajaDanayukte grAme, srastaraM = zAstra, kAmazAstraM nAsti kAmazAstrajJAtA vidagdho nAsti, mama unnatapayodharaM yauvanatra zAhucvastanaM vIkSya upabhogava kSamo'si cedvaseti srastarapayodharazabdayoH parivRtya sa hatvAczabdazaktimUlo vastudhvaniH / 1 = zabdazaktimUlamalaGkAradhvanimudAharati-durgAladhitavigraha iti / (pR. 71 ) vyAkhyAtapUrvamidaM padyam / atra = asmin padya, prAkaraNikasya = prakaraNAgatasya, umAnAma mahAdevI vallabha - bhAnudevanRpatervarNane dvitIyA'yaM sUcitamaprAkaraNikasya = aprakaraNAmatasya, pArvatIvallabhasya = zaGkarasya, varNanam, asambaddhaM = sambandharahita, mA prasAGkSIt - AdikI zayyA nahIM hai UMce payodhara ( stana vA megha ) ko dekhakara rahate ho to khu jaao| isa padya meM "satthara" ( srastara ) aura "pahara" ( payodhara ) Adi zabdoMkI zakti se satthara ( sastara ) arthAt zAstra ( ratizAstra ) kA jAnakAra koI vidagdha puruSa nahIM hai unnata 'paohara' ( payodhara ) mere unnata stanoMko dekhakara upabhoga meM samartha ho to raha jAo, isaprakAra " srastara" aura "payodhara" zabdakA parivartana nahIM kiyA jA sakane se aisA vastu ( alaGkArarahita ) mAtra vyaGgaya hotA hai / zabdazaktimUla pralaGkAravyaya u0- "durgAlaGghita vigrahaH" ityAdi ( pR0 71 ) / isa padya meM prAkaraNika umA nAmakI mahArAnIke pati mAnudeva nAmake mahArAjake varNana meM dvitIya artha meM sUcita atrAkaraNika pArvatI ke pati mahAdevakA varNana sambaddha prasakta na ho isalie Izvara (mahAdeva) aura bhAnudevakA upamAnopameyabhAva arthAt zvarakA upamAnabhAva aura mAnudevakA upameyabhAva kalpita hotA hai| isa
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ = caturthaH paricchedaH prasAGgIditi IzvarabhAnudevayorupamAnopameyabhAvaH kalpyate / tadatra umAvalama umAvallabha zvetyupamAlaGkAro vyaGgathaH / yathA vA ___ 'amitaH samitaH prAptarutkarSaharSada ! prabho ! / ahitaH sahitaH sAdhuyazobhirasatAmasi / / ' anAmita ityAdAvapi zabdAbhAvAdvirodhAbhAso vynggyH| vyaGgaya-prasaktaM mA bhUdityarthaH, iti IzvarabhAnudevayoH = zaGkarabhUpAlavizeSayoH upamAnopameyabhAvaH kalpyate / ' tat = tasmAtkAraNAt, atra = asminpA, umAvallama iveti zabdazaktimUla upamA'laGkAro vyaGgapaH / zabdazaktyA vyaGgaya virodhAbhAsA'laGkAramAha-amita iti / avivamAna mitaM pramANaM yasya saH amita: (manbahuvrIhiH); mitena (parimANena ) sahita iti samitaH ityubhayovirodhaH / evaM ca avidyamAnaM hitaM yasya saH ( nabbahu0 ) ahitaH / hitena sahitaH sahita ityubhayovirodhaH / virodhaparihArastu he harSada ! - bAnanyapara.! he prabho = he rAjan, svaM, samitaH = yuddhAta, prAptaH = AsAditaH, utkarSaH -pramaH amitaH = aparimitaH / evaM ca asatA = durjanAnAm, pahitaH - zatruH, sAdhuyazobhiH uttamakItibhiH, sahitaH yuktaH, asi = vartase // vivRNoti-patreti / atra-asmin zloke, amita ityAdI Adipadena "ahila" ityasyA'pi prigrhH| apisandA'bhAvAta, virodho''mAso vyaGgayaH vynyjnaaprtipaaH| apizabdA'bhAvAdityupalakSaNam, anyeSAmapi cakArAdInAmamAve virodhAbhAsasya vyaGgayatvaM bodhyam / nanvatra dhvanitvena kathaM virodhAbhAsasyA'laGkArasvamityAzakhAM pariharatidhyaGgayasyeti / vyaGgayasya = vyaJjanAvRtyA pratipAdyasya virodhAbhAsasya, alAvaM. kAraNase yahA~para umAvallabha arthAt ra nI umAke pati bhAnudeva umAvallama aryAta devI umAke pati mahAdevake samAna haiM yaha upamA alaGkAra vyaGgaya hotA hai| prathavA ( dUsarA udAharaNa)-koI kavi kisI rAmA kA varNana karatA hai| he harSako denevali rAjan ! Apa samit (yuddha) se prApta utkarSose aparimita, durjanoM ke . ahita ( zatrurUpa ) aura uttama kItiyoMse sahita haiM / isa pakSa meM virodhAmAsake dyotaka "api" zabdake na hone se "amitaH" "samitaH" "ahitaH" "sahitaH" ityAdi padoMmeM virodhAbhAsa alaGkAra vyaGgaya hai| dhvani honese yahA~para virodhAbhAsa ke alavAra isa mAzAkA parihAra karate haiM-yahA~para virodhAmAsake alArya hone para bhI brAhmaNa zramaNa nyAyase alakArasvakA upacAra kiyA jAtA hai / koI brAhmaNa ghamaNa ( saMnyAsI ) ho jAtA hai to bhI usake bhUtapUrva brAhmamA Azraya karake jaise
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ - . sAhityadarpaNe svANakAryatve'pi praagnnshrmnnnyaayaadlngkaartvmupcryte| vastu bAlakRtirvApi dvidhArthaH sambhavI khataH // 7 // kaveH Thoktisiddho vA tamibaddhassa veti SaT / pamistaiya'jyamAnastu vastvalakArarUpakaH // 8 // . arthazaktyudbhavo vyaGgayo yAti dvAdazamedatAm / lepi, brAhmaNadhamaNanyAyAta = brAhmaNa; (vipraH) sa cAso dhamaNaH ( saMnyAsI) sAhmaNazramaNaH, tannyAyAta, zramaNatvasvIkAreNa brAhmaNatvA'bhAve'pi yathA bhUtapUrva brAhmaNasamAdhisya "brAhmaNazramaNa" iti prayujyate tathaivA'trA'pi apyAdizabdasahakRtamalaGkArasvamAzritya balakAryA'vasthAyAmapi alaGkArazabdaH prayujyata iti bhaavH|. . .. ityaM vA'tra bhabdazaktimUlaM dhvani nirUpyA'rthazaktimUlaM dhvani vibhjtebsviti| arthazaktimUlo dhvaniH prAg vasturUpo'laGkArarUpazceti dvividhaH / tayordaporapi punaH svataHsaMbhavI arthaH = auciMtyAbahirapi saMbhAvyamAnaH, kaveH prauDhoktisiddhaH vinivaDa ( vayata ) prauDhoti siddhazceti tribhiH guNane arthazaktimUladhvaneH Sar3a bhedAHmiH taH vyajyamAnaH, vastvalaGkArarUpaka: vasturUpaH alaGkArarUpazceti arthshktyudbhvo| baGgapo dvAdazaprakAratAM prApnoti // 7-8 / / arSazaktimUladhvanervAdaza bhedA yathA(1) svataHsaMbhavinA vastunA vastudhvaniH / (2) svataHsaMbhavagniA vastunA alaGkAradhvaniH / (3) svataHsaMbhAvinA alaGkAreNa vstudhvniH| (4) svataHsaMbhavinA alaGkAreNa alaGkAradhvaniH / (5) kavi prauDhoktisiddhena vastunA alaGkAradhvaniH / (6) kaviprauDhokti siddhena vastunA alaGkAradhvaniH / pAhmaNa kahate haiM vaise hI yahA~para bhI api Adi zabdase sahakata alakAratvakA Azraya karake alaMkArya avasthAmeM bhI alaGkAra zabdase vyavahAra kiyA jAtA hai yaha tAtparya hai| arthazaktimUla dhvani-vastu ( alaGkArabhinna ) aura alaGkAra isa prakArase padArthake do bheda hote haiM / ye donoM hI phira 1 svataHsaMbhavI arthAt aucityase bAhara bhI ho sakatA hai / / 7 / / 2 kaviko prauDha uktise siddha, jisakI aucityase siddhi nahIM ho sakatI hai| aura, 3 kavime varNita janakI prauDha uktise siddha ina tIna bhedoMse kula cha: bheda hote haiN| una cha bhani vyaGgaya koI vastu aura koI alaGkAra rUpa hote haiM // 8 // isa prakAra prayazakti mUla vyaGgapa (dhvani ) ke bApa bheda hote haiN|
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH 309 svataH sambhavI = aucityAd bahirapi sambhAvyamAnaH prauDhokapA siddha:, na tvaucityena / tatra krameNa yathA 'dRSTi he prativezini ! kSaNamihApyasmadgRhe dAsyasiM prAyeNAsya zizoH pitA na virasAH kaupIrapaH pAsyati / ekAkinyapi yAmi satvaramitaH srotastamAlAkulaM nIrandhAstanunAlikhantu jaraThacchedA nalagranthayaH // ' ( 7 ) kaviprauDhoktisiddhena alaGkAreNa vastudhvaniH / (8) kaviproDhoktisiddhena alaGkAreNa alaGkAradhvaniH / ( 9 ) kavinibaddha vaktRprauDhoktisiddhena vastunA vastudhvaniH / (10) kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhena vastunA alaGkAradhvaniH / (11) kavinibaddhavaktRproDhoktisiddhena alaGkAreNa vastudhvaniH / (12) kavinibaddha vaktR prauDhoktisiddhena alaGkAreNa alaGkAraNAniH / kArikAsthaM "svatasaMbhavI" tipadaM vivRNoti aucityAt - ucitatvAt yAthArthyAditibhAvaH, bahirapi = tAdRzazabdA'tiriktasthAne'pi, saMbhAvyamAnaH-- saMbhAvanAviSayIkriyamANaH / na tu aucityena = yAthArthyena / = = svataH saMbhavivastunA vastuvanimudAharati dRSTimiti / kAcitsvairiNI nikaTa, gRhavAsinIM prati kathayati / he prativeziti he nikaTagRhavAsini !, iha = atra asmadgRhe'pi = madbhavane'pi, kSaNa = kaMcitkAlaM, dRSTi netraM dAsyasi = vitariSyasi dRSTidAnasya prayojanaM pratipAdayati- prAyeNeti / asya - nikaTasthitasya, siso:: - bAlakasya, matputrasyeti bhAvaH / pitA janakaH, matpatiriti bhAvaH / prAyeNa - bahudhA ; virasA : nIrasAH, kaupIH = kUpapradAH, apaH - jalaM, na pAsyati = no dhAsyati / itaH = asmAtkAraNAt, ekAkinI api = ekA'pi, sahAyarahitA'pIti bhAva: : satvaraM = zIghraM, tamAlA''kulaM - tApicchavRkSAvRtaM srotaH = jalAzayaM, svato'mbusaraNa - sthAnamiti bhAvaH / yAmi gacchAmi / tatazca nIrandhrAH = nirantarAH, dhanA iMDi bhAvaH / jaraThacchedAH = kaThoracchinnabhAgAH naLagranthayaH = nalatRNaparvANi, nu = = 1 svataH saMbhavi vastuse vastudhvani u0--koI kulaTA strI apanI par3osina - maiM kahatI hai - he par3osina ! yahA~ hamAre gharameM bhI kucha samaya dRSTi de do| isa bacce ke bAbUjI (hamAre pati ) bahuta hI asvAdu kueke jalako nahIM piiyeNge| isalie akelI hI maiM jaldI hI tApicchoM se Dhake hue sotapara jA rahI hU~, ghanI purAnI naloM kI gAMTheM bhale hI zarIrako vidIrNa kreN| yahAMpara svataH saMbhatrI vastuse isako kahanevAlI ke
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadapake atra svataH sambhAvinA vastunA satpratipAdikAyA bhAviparapuruSopabhogajanakhakSatAdigopanarUpaM vastumAtraM vyajyate / 210 'dizi mandAyate tejo dakSiNasyAM raverapi / tasyAmeva raghoH pANDyAH pratApaM na viSehire / / ' atra svataH sambhavinA vastunA ravitejaso raghupratApo'dhika iti vyatirekAlaGkAro vyajyate / baccharIram, Alikhantu - vidArayantu / patiparAyaNayA mayA sarva kaSTaM soDhavyamiti bhAvaH / matra zArdUlavikrIDitaM vRttam // vRttau pUrvoktaM vastuni vizadayati - pratheti / atra - iha svataH saMbhavinA bocityAdbahirapi saMbhavatA, vastunA, tatpratipAdikAyAH = tasya ( vAkyArthasya ) pratipAdikAyA: - ( pratipAdanaka: ), bhAviSara puruSopa bhogajanakhakSatAdigopanarUpaM - pAvi ( bhaviSyat ) yat parapuruSasya ( jA rasya ) upabhogajaM ( samAgamajanyaM ) zatAdi ( nakhakSatA'dharardazanAdi ) tadgopana rUpam ( tabrakSaNarUpam ) vastumAtraM, granthilekhana prakAzana vyApAreNeti bhAvaH / vyajyate = vyaJjanAvRtyA pratyAyyate // = , 2 - svataH saMbhavivastunA'laGkAradhvanimudAharati- vizIti / raghuvaMzasvaM rodigvijayavarNanamidam / dakSiNasyAm avAcyAM dizi = kASThAyAM vepi = sUryasyA'pi, tejaH = tApaH, mandAyate mandavadAcarati mandaM bhavatIti bhAvaH / dakSiNAyananiyamAditi tAtparyam / paraM tasyAm eva dizi dakSiNasyAm / pANDyAH= pANDadezIyAH rAjAnaH, raghoH = dilIpaputrasya, pratApaM = tejaH, na viSehire = na soDavantaH, soDhumasamarthA jAtA iti bhAvaH / sUryA'bhibhAvinAmapi pANDyAnAM vijetA khuriti bhAvaH // vRttI dhvani pradarzayati-pratreti / atra - iha, svataH saMbhavinA = aucityAdadbahiHsaMbhAvya nAnena, vastunA = vastumAtreNa, ravitejaso mandatvarUpeNa, ravitejasaH = upamAnalutasUryapratApAta, raghupratApaH = upameyabhUtara ghutejaH, adhikaH - mahattara iti vyatirekAkaGkAro vyajyate vyaJjanayA pratyAyyate // B H zArIrameM parapuruSa samAgamase honevAle nakhakSata mAdike gopanarUpa vastumAtra vyava hotA hai / svataH saMbhavi vastuse pralaGkAradhvani u0- raghuvaMzameM raghuke digvijayakA varNana haiM / dakSiNadizA meM ( jAnese ) sUryakA bhI teja manda ho jAtA hai, kintu usI for dizA meM pANDudeza ke rAjA ( pANDya ) loga raghuke pratApako sahane ke lie asamartha ho gye| yahAM para svataH saMbhavI vastuse sUryake tejase bhI raghukA pratApa adhika hai isaprakAra vyatireka alaGkAra vyaGgya hotA hai /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH 'ApatantamamuM dUrAdUrIkRtaparAkramaH / balosvalokayAmAsa mAtaGgamiva kesarI // ' atropamAlaGkAreNa svataH sambhavinA vyaJjakArthena baladevaH kSaNenaiva veNudAriNaH kSayaM kariSyatIti vastu vyajyate / yaH / 'gADhakAntadazanakSata vyathAsaGkaTAvidhUjanasya oSThaSidrumadalAnyamocayannirdezana yudhi ruSA nijAdharam // ' 311 3 - svataH saMbhavinA alaGkAreNa vastudhvanimAha prApatantamiti / zizupAlabadhamahAkAvye yuddhavarNanamidam / UrIkRtaparAkramaH = aGgIkRtavikramaH, bala: = balarAmaH; bAmaMSaH deze nAmagrahNamiti nyAyAt / kezarI = siMha, mAtaGgam iva hastinam iba, dUrAt = viprakRSTa pradezAta ApatantaM = sammukhamAgacchantam, amuM = veNudArinAma bANAsuraputram, avalokayAmAsa = dadarza // = vRttI dhvani pradarzayati -- pratreti / atra = asmin zloke, svataH saMbhavinA; upamAlaGkArarUpeNa, vyaJjakA'rthena = vyaGgayapratipAdakA'rthena, baladevaH kezarI mAtaGka miya, kSaNenaiva = alpakAlenaiva, "apavarge tRtIyA" iti sUtreNAtra tRtIyA / veNudAriNaHbANAsuraputrasya, kSayaM nAzaM kariSyatIti vastu, vyajyate vyaJjanayA pratyAyyate // alaGkAreNA'laGkAradhvanimudAharati - gADheti / atra = = 4 - svataH saMbhavinA kacitparAkramI rAjA vaNyaMte / yaH vIraH, yudhi saMgrAme, ruSA = krodhena, nijA'dharaM = svIyamoSThaM, nirdazan = nazanena daSTaM kurvan, gADhakAntadazanakSatavyathAsaGkaTAt gADaM ( dRDham ) yat kAntasya ( priyasya ) dazanakSataM ( dantakSatam ) tasmAt yA vyathA ( duHkham ) eva saGkaTaM, ( Apat ), tasmAt / arivadhUjanasya = zatrupramadAlokasya, boSTha vidrumadalAni = adharapravAlapattrANi, amocayat = mocitavAn / arINAM vadhAtpunastaiMzanA'saMbhavAditi bhAvaH / rathoddhatA vRttam || = svataHsaMbhavI alaGkArase bastudhvani u0- zizupAlavadhamahAvyameM yuddhakA varNana hai / parAkrama karanevAle balarAmane jaise siMha hAthIko dekhatA hai usI taraha dUsare saMmukha Ate hue usa ( veNudArI desya ) ko dekhA / yahA~ svataH sambhavI upamA balaGkArarUpa vyaJja ka arthase siMhake samAna baladeva hAthI ke samAna veNudArIko alpakAlameM hI mAra DAleMge aisI vastu vyaGgya hotI hai|. svataH saMbhavI alaGkArase pralaGkAradhvani u0 - isameM kisI parAkramI rAjAkA varNana hai / jisa vIrane yuddha meM krodha se apane oSThako dAMta se kATakara zatrukI strIke palladapatroM ke samAna oSThako usake pati ke gADha dantakSatakI vedanAse chur3A diyA /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ atra svataHsambhavinA virodhAnahArepAnale nirdacha zatrayo sApAditAzceti samuccayAlaGkAro vyaayH| -'sajjehi surahimAso NadAva bappara jubijnnlkkhmuhe|| .. ahiNavasahaAraMmuhe NavapallavapaMcale assa sere| atra vasantaH zarakAraH, kAmo dhanvI, yupatayo lakSyam , puSpANi rAya batI dhvanimupapAdayati-patreti / batra = basmin parva, svataHsaMbhAvanA = baucityAsa mAvyamAnena, virodhA'lakAreNa-rAjA nizAcaranidekhaneva arivadanasyA:paradaMzanaM mocitavAn iti pratIyamAnavirozalAreNeti bhaavH| rAjA'dharo nirdaSTama talANameva zatravazva vyApAditA:-hatA iti samuccayAulAro vyApA, kAryakAraNakAmaviparyayarUpA'tizayoktimUlakriyAyogapavarUpasamuccayA'laGkArasvaniriti bhAvaH / / kaviprauDhoktisiddhena vastunA vastudhvanimudAharati-sambaI iti| "sajjayati surabhimAso na tAvatayati yuvatijanalakSyamukhAn / abhinavasahakAramukhAnavapallavapattralAnanaGgasya zarAn // " iti saMtatacchAyA / surabhimAsaH = vasantasamayaH, yuvatijanalakSyamukhAn - yuvatiyanAH (tapI. banAH) eva lakSyANi (zaravyANi ) tAni mukhAni ( AdayaH) yeSA, tAn, "sahe. pAThAntare tAni sahante = bhettuM zaknuvantIti, tAna ityarthaH / abhinavasahakAramukhAn - babhinavAni (nUtanAni ) yAni sahakArANi ( atisaurabhAmrapuSpANi.) gani mukhAni .(bAdayaH) yeSAM, tAn / navapallavapattralAn = navAni ( nUtanAni) pallavAni (kisalayAni ) pattrANi ( dalAni), ca tAni lAnti (gRhanti ) iti, tAt / bAto'nupasarme kaH" iti kapratyayaH / tAdRzAn anaGgasya,= kAmadevasya, zarAn - bAgAn, na tAvat sajjayati = sajjAn karoti / nirmimIta iti bhAvaH / arpayati bha-kAmAya samarpayati ceti bhAvaH / gAthA vRttam / - vaki vivRnnoti-proti| atra-asyAM gAthAyAm ! vasantaH = tadA atuH, sarakAraH = bANakartA, zarasajjanAditi bhAvaH / kAmaH - madanaH, dhanvI. dhanurdhArI, "anaGgasya zarAn" iti nirdezAditi bhAvaH / yuvatayaH - taruNyaH, lavaM-. isa padyameM svataHsaMbhavI virodha varSAta rAjAne koSase dAMThase apanA boSTha kATakara anustrIke adhara-daMzanake kaSTako char3A diyA aise pratIta honevAle virodha alaGkArase koSase apane oSThako dAMtase kATa DAlA usIjaNa zatruoMko bhI mAra DAlA yaha samunvaya mAhAra vyaGgaya hai| kaviproDhoktisiddha-vastuse vastudhvani u0-vasantasamaya, yuti samUharUpa lakSya (nizAne) agrabhAgoMse yukta, hokara naye sahakAra bAdi naye pallavoM bora pattoMko lAne vAle bANoMko banA hI nahIM rahA hai kAmadevako arpaNa bhI kara rahA hai / isa padyameM vasanta Rtu gharakAra (ghara banAnevAle ), kAmadeva dhanurdhArI
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH 113 kRti kaviprauDhoktisiddha vastu prakAzIbhavad madanavijammaNarUpaM vastu vyanakti / 'rajanISu vimalabhAnoH karajAlena prakAzitaM vIra ! | 'ghayalayati bhuvanamaNDalarmAkhalaM tava kIrtisaMtatiH satatam // ' atra kaviprauDhoktisiddhena vastunA kIrtisantatezcandrakarajAlAdadhikakAlaprakAzakatvena vyatirekAlaGkAro vyaGgayaH / caravyaM, puSpANi = sahakArakusumAni zarAH = bANA iti kaviprauDhoktisiddhaM = kavi'proktyA ( kavayitRkAlpanikavacanena, na tu lokasiddhena ) uktyA ( vacanena ) siddha ( niSpannam ) vastu = analaGkAraH paDhArthaH, prakAzobhavat = vyaktIbhavat, madanavijRmbhaNa:rUpaM - kAmadeva saMvarddhana svarUpaM, vastu - padArtha, vyanakti = vyaJjanayA pratipAdayati / atra -basantAdInAM zarakAratvAdika vastu alIkatvAnna lokasiddhamataH kaviprauDhoktisiddhavastunA vastudhvanerudAharaNamidaM saMgacchate / = kasya * kaviprauDhokti siddhavastunA'laGkAradhvanimudAharati -- rajanIvviti / cidrAjJa: stutiriyam / he vIra = he zUra, tava = bhavataH, kItisantatiH = yazaH paGktiH vimalabhAnoH = nirmalakiraNasya, candrasyetyarthaH / karajAlena = kiraNasamUhena, rajanISu - rAtriSu prakAzitaM - dIpitam, akhilaM samastaM bhuvanamaNDalaM = lokasamUha, satataM nirantareM, rAtrindivamiti bhAvaH / dhavalayati = dhavalaM karoti, "taskaroti tadAcaSTa" iti bijantAllaT / atra AryA vRttam / * atra = asminpadya kaviprauDhoktisiddhena = kaveH ( kAvyakartuH ) prauDhoktisiddhena ( na tu lokasiddhena ) vastunA, kIrtisantateH = yazaH paramparAyAH, candrakarajAlAt = indukiraNasamUhAta, adhikakAlaprakAzakatvena - bahusamayaM yAvat prakAzakAritvena, vyatiikA'laGkAraH, vyaGgaghaH - vyaJjanayA pratipAdyaH / candrakarajAlaM rAtrAveva prakAzaka na tu divA para rAjakIrtisantatistu ahadiva prakAzikA ata upamAnAccandrakarajAlAdupameyAH kIrtisantaterA dhikyAdvayatirekAlaGkAro vyaGgya iti bhAvaH / bubatiyA~ lakSya, aura puSpa zara haiM isa prakArase kavikI proDha uktise siddha vastu (na ki bAhya jagata meM siddha prakAzita hokara kAmadevake saMvarddhanasvarUpa vastuko vyaJjanAse pratipAdita karatA hai / kaviproDhoktisiddha vastuse pralaGkAra dhvani u0- koI kavi kisI rAjAkI stuti karatA haiM / he vIra ! ApakI kIrtiparamparA nirmala kiraNavAle candramAke kiraNasamUhase rAtriyoM meM prakAzita samasta loka maNDalako nirantara (dina rAta ) sapheda kara rahI hai / / isa padya meM kavikI prauDha uktise siddha vastuse kIrtikI paramparAkA candramAke kiraNasamUhase bhI adhika samayataka prakAzana honese vyatireka alaGkAra vyaGgya hai /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe "dazAnanakirITebhyastakSaNaM raaksssshriyH| maNivyAjena paryastAH pRthivyAmazrubindavaH // ' atra kaviprauDhoktisiddhenApahanutyalaGkAreNa bhaviSyadrokSasazrIvinAzarUpaM vastu vyjyte| 'dhammille navamallikAsamudayo haste sitAmbhoruha, ___ hAraH kaNThataTe, payodharayuge zrIkhaNDalepo dhnH| eko'pi trikaliGgabhUmitilaka ! tvatkIvirAziyayo ___nAnAmaNDanatAM purandarapurIdhAmAvAM vigrahe // ' kaviprauDhoktisiddhanA'laGkAreNa vastudhvanimudAhati-zAnanakirITemya iti / raghuvaMzamahAkAvye dazamasarge rAmajanmavarNanamidam / tarakSaNaM - tasmin kSaNe, rAmajanmakAle, "atyanta saMyoge ceti samAsaH / rAkSasadhiyaH = rakSolakSmyAH, azrubindavaH - nayanAlapRSatAH, dazAnanakirITebhyaH = rAvaNamukuTebhyaH, maNivyAjena = ratnapatana. chalena, pRthivyAM = bhuvi, paryastA: = patitAH // anuSTuba vRttm| dhvani vivaNoti-atra kaviprauDhoktisiddhana apahnatyalaGkAreNa ( prakRtaM = maNipatanaM pratiSidhya, aprakRtasya = adhubindupatanasya sthApanarUpeNeti bhAvaH ) bhaviSyadrAkSasadhIvinAzarUpaM bhaviSyataH (bhAvI ) rAkSasazrIvinAzaH / rakSolakSmInAzaH) vapaM vastu vyajyate = vyaJjanayA pratipAdyate // kaviproDhoktisinAlaGkAreNAlaGkAradhvanimudAharati-dhammila iti|| vikaliGgadezA'dhipatervarNanamidam / he... trikaliGgabhUmitilaka = trikaliGgadezA:bIbara!, eko'pi = ekAkyapi, svakIrtirAziH avayazaHsamUha, purandarapurIbAmavAm = amarAvatIsundarINAM, vigrahe-zarIre, dhammille - saMyatakaceSu, navamallikAsamudAyaH natamabhUpadIpuSpasamUhaH, astIti zeSaH, tvatkotirAzimmille navamallikA. puSpasadRzaH zubhro'stIti bhAvaH / evamanyatrApi / haste = kare, sitA'mbhoruhaM = zveta. kamalaM, kaNThataTe = galabhAge, hAra: mauktikamAlA / payodharayuge = stanayugale, dhana:: kaviprauDhoktisiddhamalakArase vastudhvani u0 -yaha raghuvaMza mahAkAvyake dazama sargameM zrIrAmake janmakA varNana hai| zrIrAmake janmakAlameM rAkSasoMkI bakSmI aSoMkI bUde rAvaNake mukuToMse ratnoMke chalase jamInapara gira pdd'iiN| isa padyameM kavikI prauDha ukti se siTa apahnuti alaGkArase rAkSasa lakSmIke bhAvI vinAza-- rUpa vastu vyaGgya hai| kavi prauDhoktisiddha laGkArase palaGkAradhvani u0-koI kavi vikaliGga ( tailaGga ) dezake rAjAkA varNana karatA hai / he trikaliGga dezake adhIzvara ! ekamAtra hotI huI bhI ApakI kotirAzi amarAvatIkI sundariyoMke zarIrameM jaise ki
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ turvaH paricchedaH atra kaSiprauDhoktisiddhana rUpakAlaGkAreNa bhUmiSTho'pi svargasthAnAmupakAraM karoSIti vibhAvanAlaGkAro vyajyate / 'zikhariNi ka nu nAma kiyacciraM kimabhidhAnamasAvakarottapaH / sumukhi ! yena tavAdharapATalaM dazati bimbaphalaM zukazAvakaH // ' nibiDaH, zrIkhaNDalepaH = candanadravalepaH, itthaM ca nAnAmaNDanatA = bahuvidhA'laGkAratAM, bayo jagAma ! zArdUlavikrIDitaM vRttam // ... dhvani vivaNoti / atra = asminpadya, kaviprauDhoktisikhena, rUpakA'laG kAreNa rAjakItirAzau navamallikAsamudAyAdInAmAroparUpeNa, bhUmiSTho'pi pRthivIstho'pi svargasthAnA = suralokasthitAnAM purandarapurIvAmabhruvAm, upakAram = upakRti, karoSIti vibhAvanA'laGkAraH, svargA'vasthAnameva svargasthAnAmupakArakAraNaM, tadabhAve'pi svargasyopa. kArakaraNarUpakAryotpatirUpA vibhAvaneti bhAvaH / sA ca vAcakazabdA'bhAvAt vyaGgyA / vastuto nA'tra vibhAvanA kAryakAraNayobhinnadezA'vasthite rasaGgatiralaGkAraH / / kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhena vastunA vastudhvanimudAharati-zikhariNIti / vimbaphalaM dazantaM zukazAvakaM dRSTvA kavinibaddhaH kazcitproDho janaH kAMcita sundarI prati kathayati-zikhariNIti / he sumukhi he sundari / , asau = ayaM, zukazAvakaH = kIrazizuH, kva zikhariNi = kasminparvate, kiyacciraM = kaMciddIrghasamayaM yAvada, kimabhidhAnaMkimAkhyaM, tapaH = tapasyAm, akarot = kRtavAn / yena - kAraNena, tava = bhavatyAH, aparapATalam = zroSThamiva rakta, bimba phalaM, dati = daMSTrayA khaNDayati / adharasamavastuvaMzamamapi tapaHphalamiti bhAvaH / drutavilambitaM vRttam / bAMdhe gaye kezoMmeM mallikA puSpoMkA samUha, hAthameM zveta kamala, galemeM motiyoMkI mAlA, stanayugameM sAndra bandanakA lepa isaprakAra aneka alaGkAroMke bhAvako prApta huI hai| . . .yahA~para kavikI prauDha uktise siddha (rAjAkI kotirAzi meM navamallikA. amutaya Adike Aropase ) rUpaka alabArase Apa bhUmimeM rahate hue bhI svarga meM rahanebAlI sundarigekA upakAra karate haiM isaprakAra vibhAvanA alaskAra vyaGgya hai / vastutaH 'bApara vibhAvanA nahIM hai kArya aura kAraNakI bhinna dezameM avasthitise asaMgati balakAra hai| - , kavinibaddhavaktaprauDhoktisiddhi vastuse , vastudhvani u0-bimba: phalako khAte hue toteke bacceko dekhakara kavinibaddha koI prauDha puruSa kisI sundarIko kahatA hai / he sundari ! isa toteke baccene kisa parvata meM kitane samaya taka kauna sI tapasyA kI hai jisase tumhAre oSThake samAna lAla bimbaphala ( kundarU.) ko khA rahA hai| yahA~para kavinibaddha kisI kAmI puruSakI isa proDha uktise siddha vastuse tumhArA bAra atizaya puNyase labhya hai aisI vastu vyaGgya hotI hai /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe atrAnena. kavinibaddhasya kasyacitlAminaH prauDhoktisiddhana vastunA tavAdharaH puNyAtizayalabhya iti vastu prtiiyte| 'subhage ! koTisaMkhyatvamupetya mdnaashugaiH| vasante paJcatA tyaktA pazcatAsIdviyoginAm // atra kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhana kAmazarANAM koTisaMkhyatvaprAptyA nikhilaviyogimaraNena vastunA zarANAM paJcatA zarAna vimucya viyoginaH dhvani vivRNoti-patreti / atra kavinibaddhasya = kavinA nibaDhasya(nibandhapratipAditasya) kasyacit kAminaH = kAmukasya, prauDhoktisiddhena = na tu vAsta vikena, vastunA = analaGkArapadArthena, "tava adharaH puNyA'tizayalabhyaH" iti vastu: pratIyate = vyaJjanayA prtipaadyte| kavinibaddhavaktRproDhoktisiddhena vastunA'laGkAradhvanimudAharati-subhaga iti / kavinivaddhavaktA kazcijjanaH nAyikAM prati vasantatI pAnthadazAM pratipAdayati / he subhagehe sundari !, vasante = vasantato, madanAzugaH = kAmabANaH, koTisaMkhyatvaM = koTiparimitasaMkhyAyuktatvam, upetya = prApya, paJcatA = paJcasaMkhyatA, tyaktA = muktA utazca, viyoginAM = virahiNAM, paJcatA = paJcatvaprApti: maraNamiti bhAvaH / mAsIdababhavat / anuSTabu vRttam // dhvani vivRNoti -patreti / atra, kavinibaddhavaktaH yA prauDhoktiH (na tu vAstavikI uktiH), tatsiddena, kAmazarANAM = madanabANAnAM koTisaMkhyatvaprAptyA, nikhilaviyogimaraNena = samastavirahimRtyurUpeNa vastunA, zarANAM pacatA = paJcasaMkhyatA: zarAn vimucya = tyaktvA, viyoginaH = virahiNaH, bitA = paJcatvarUpeNa kavinibaddhavaktaprauDhoktisiddha vastuse alavAradhvani u0-kavinivaDa koI vaktA nAyikAse vasanta RtumeM pAnyakI dazAkA pratipAdana karatA hai / he sundari / basanta RtumeM kAmadevake bANoMne karor3oMkI saMkhyAko prApta kara paJcatA ( pAMca-saMkhyAke bhAva) kA tyAga kiyA, usase viyogiyoMkI paJcatA (paJcasvaprApti) arthAta mRtyu ho gii| isa padyameM kavinibaddha vaktAkI prauDha uktise siddha kAmadevake bANoMkI koTi saMkhyAkI prAptise saMpUrNa viyogiyoMke maraNa rUpa vastuse zaroMkI paJcatA (paJcasaMkhyatA ) ne zo 'chor3akara viyogiyoMko prApta kiyA hai kyA ? isa prakAra utprekSA alaGkAra vyamaya hai ? kavinibaddha-vaktaprauDhoktisiddha alaskArase vastudhvani u.mAninI nAyikAke mAna : praNaya kopa ) haTAneke lie kavinibaTa vaktA mAninI kahatA hai / he caNDi ( he kopane ! ) camelIke mukulameM guJjana karatA huA bhaurA kAmaH devakI vijayayAtrAmeM mAnoM zaGkhadhvani kara zobhita ho rahA hai / isa padyameM kavinibaddha vaktAkI prauDha uktise siddha utprekSA balakArate
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ . caturvaH paricchedaH mitevetyutprekSAlaGkAro vyjyte| 'mallikAmukule caNDi ! bhAti guJjan madhuvrataH / prayANe paJcabANasya zaGkhamApUrayanniva // ' atra kavinibaddhavaktRproDhauktividdhanotprekSAlaGkAreNa kAmasyAyamu nmAdakaH kAlaH prAptastatkathaM mAnini ! mAnaM na muJcasIti vastu vyajyate / 'mahilAsahassabharie tuha hiae suhaa ! sA amaaantii| aNudiNamaNaNNakammA aGgaM taNuaM. pi taNuei / ' pAzritA iveti utprekSA'laGkAro vyajyate / kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhenA'laGkAreNa vastu. dhvanimudAharati mallikAmakula iti / mAninyA mAnaprazamAya kazcitkavinibaddhavaktA pAninI kathayati / he caNDi = he atyantakopane !, mallikAmukule bhUpadIpuSpakuDmale, pujan guJjanaM kurvan, madhuvrataH = bhramaraH, paJcabANasya kAmadevasya. prayANe - vijaya-. bAtrAyA, zaGkha = kambum, ApUrayan ivaM = Adhaman iva, bhAti = zobhate / dhvani vivRNoti-proti / atra, kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhena = kavinibaddhavaktuH prauDhoktisiddhana prauDhoktyA bahirjagati asaMbhAvyamAnakathanena, siddhena niSpannena utprekSA'laGkAreNa, kAmasya = madanasya, ayam, unmAdakaH = unmAdakArakaH, kAla:= samayaH, vasantaRturiti bhAvaH / tat = tasmAtkAraNAta, he mAnini%=he mAnazIle ! kathaM, mAnaM, na muJcasi = na tyajasi, iti vastu = analaGkAraH padArthaH vyajyate = dhya nayA pratipAdyate / anuSTa vRttam / . .. kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhanAlisAreNA'laGkAradhvanimudAharati-mahileti / / bahupatnIkaM nAyakaM prati kasyAzcinAyikAsakhyA uktiriyam / "mahilAsahasrabharite tava hRdaye subhaga ! sA amAntI / - anudinamananyakarmA aGgaM tanvapi tanayati // " iti sNskRtcchaayaa| he subhaga = he saubhAgyazAlin !, mahilAsahasrabharite mahilAnAM (pramadAnAm) sahasreNa ( dazazatyA) bharite (pUrite ), tava = bhavataH. hRdaye = hRdi, amAntI = kAmadevakA yaha unmAdaka kAla prApta hai / he mAnini ! tuma kaise mAnakA tyAga nahIM karatI ho aisI vastu vyaGgya hotI hai / kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddha pralalakArase alaskAradhvani u0bahuta patnIvAle kisI nAyakase kisI nAyikAkI sakhI kahatI hai| he sundara / hajAroM striyoMse bhare hue tumhAre hRdayameM na samAtI huI vaha kAminI pratidina aura kucha karma na honese apane kRza zarIrako bhI kRza banA rahI hai| isa padyameM "amAantI", ( amAntI ) isa kavinibaddhavaktrIkI prauDha uktise siddha kAvyaliGga alaGkArase zarIrako patalA karanepara bhI Apake hRdaya meM nahIM samAtI haiM yaha vizeSokti balahAra'
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 sAhityadarpaNe atrAmA antIti kavinibaddhava prauDhoktisina 'kAvyaliGgAlaGkAreNa tanostanUkaraNe'pi tava hRdaye na vartata iti vizeSoktyalaGkAro vyajyate / na khalu kaveH kavinibaddhasyaiva rAgAdyAviSTatA, ataH kavinibaddhavaktRprauDhoktiH kaviprauDhokteradhikaM sahRdayacamatkArakAriNotiH pRthakpratipAditA / eSu cAlaGkRtivyaJjanasthale rUpaNautprekSaNavyatirecanAdimAtrasya mAnam (avakAzam ) alabhamAnA, sA= nAyikA, bhavatpatnI anudinaM prtidinm| ananyakarmA = karmAntararahitA satI bhavaddRzye'vakAzalAmAryamiti zeSaH / tanu api = kRzam api aGga = zarIraM, tanayati = tanUkaroti / "tatkaroti tadAcaSTa" iti jintAt tanuzabdAllaT / = vana vivRNoti / atra amA antIti kavinibaddhavaktuH ( sakhIjanasya ) 2 prauDhokti siddhena manaso'NutvAnmAnAsaMbhavena bAhya jagati asaMbhAvyamAneneti bhAvaH // kAvyaliGgA'laGkAreNa - avakAzaprAptyarthaM vanosnukaraNasya hetutvAt iti bhAvaH // tanoH = zarIrasya, tanUkaraNe'pi kRzIkaraNe'pi, taba = bhavataH, hRdaye manasi na vartate no vidyate iti vizeSokyalaGkAraH; taMnakaraNarU rahetI satyapi avakAza-prApti rUpaphalAbhAvAditi zeSaH / vyajyate = vAcakapadAbhAvAdvaya janA pratipAdyate / kaviproDhokteH kavinibaddhavaktRproDhoktezya bhedaM vizadayati samiti + kaveH kavayituH, kavinibaddhasya iva kavitA sthanibandhe pratipAdinasya vakturiva naH khalu - rAgAdyA viSTatAH rAgotsAhAvezayuktatA, ataH asmAtkAraNAt, kavinibaddhavastRprauDhovitaH kaviproDhokteH adhikaM sahRdayacamatkAriNI sahRdayAno (hRdayAnAm ) camatkAriNI ( camatkAra kArikA), asmAtkAraNAt pRthak pRthagrUpeNa, pratipAditA / jagannAtha paNDitarAjastu kavinibaddhavaktRprauDhoktirapi vastutaH kaviprauDhoktirevAtaH alaM pRthak carcayA ityAha eSu ca prAgukteSu dvAdazavidheSu arthagakti mUlAnuraNanarUpavyayeSu, alaGkRti* vyajanasyate = alaGkArampabjanasthale, rUpaNotprekSaNavyatirecanAdimAtrasya = upameya* upamAnAropaNa rUpaNaM yathA--"dhammille navamallikAsa mudaya" ityAdI, kIrti rAzI nava mallikAsamudayAdInAmA ropaNam, utprekSaNa- uramedhasyopamAnAtmanA saMbhAvanaM, yathA"mallikA mukule caNDi" ityAdI madhuvrata guJjane zaGkhavAdanavasa mAvanaM vyatirecanam = upameyasyopamAnAdAdhikyasya myUnatvasya vA pratipAdanam na dizandAdupamA nirvAhakAyAvyaGgya hotA hai / kavinibaddha vaktA ke samAna kavihRdayameM anurAga AdikA Aveza nahIM hotA hai isa kAraNa kavinibaddha vakvAkI prauDha ukti kavikI proDha ukti se bhI adhika sahRdayoM ko camatkAra karanevAlI hotI hai isalie usakA pRthak pratipAdana kiyA gayA hai| ina udAharaNoMmeM alaGkArake vyaJjanA vRttise pratipAdana ke sthala meM rUpaNa ( upa-meyameM upamAnakA bAropaNa), utprekSaNa ( upameyakI upamAnakarase saMbhAvanA ) aura -vyatirecana ( upameyake upamAnase mAdhikya vA nyUnatAcA pratipAca) hatyAdi nAmakI =
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH . 311 prAdhAnyaM sahRdayasaMvedyam , na tu rUpyAdonAmityalakRtereva mukhyatvam / . ekaH zabdArthazaktyutthe ubhayazaktyudbhave vyaGgya eko dhvane daH / yathA 'himamuktacandraruciraH sapadmako madayan dvijaanyjnitmiinketnH| abhavatprasAditasuro mahotsavaH pramadAjanasya sa cirAya mAdhavaH / / mupamAnopameyasamIkaraNAdInAM grahaNam / ityAdimAtrasya prAdhAnyaM = pradhAnatvaM, sahRdaya. saMvedya sahRdayasaMvedanIyaM, na tu rUpyAdInAm = AropyANAM mukhAdInAma, iti= asmAtkAraNAda, alaGkRteH eva =.alaGkArasya eva, mukhyatvaM prAdhAnyam / . ubhayazaktimUladhvane damAha-eka iti / zabdArtha zaktyutthe = zabdAryayoH zaktyA uttiSThatIti, tasmin = upayazAstyudbhave vyaGgye eko dhvanerbhavaH / / ubhayaktimUlaM dhvanimudAharati-himamuktacandrAcira iti| zizupAlavadhamahAkAvye bhagavataH zrIkRSNasyendraprasthe varNanamidam / himamuktacandraruciraH = himamuktanA'so candraH, sa iva ruciraH ( sundaraH ) kRSNapakSe'yamarthaH / himamuktacandreNa rucira vasantapakSe'yamarthaH / sapanakaH = padyA (lakSmIH ), tayA sahitaH; kaSNapakSe'yamaSaH / "padamaH ( kamalaiH ) sahitaH, vasantapakSe'yamayaH / dvijAn = brAhmagAna, mAna-harSayana, zrIkRSNapakSe / dvijAn = pikAdIn pakSiNaH, madayan / janitamInaketanaH = anita: ( utpAditaH ) mInaketanaH (pradyumnaH ) yena saH, zrIkRSNapakSe janito mInaketanaH ( kAmaH ) yena saH, vsntpksse| prasAditasuraH = prasAditAH ( harSitAH ) surAH ( devAH ) daityavadhAdine ta bhAvaH ( zrIkRSNapakSe ) / prasAditA (vimalIkRtA ) surA pradhAnatA sahRdayoMse savedya hai rUpya (Arogya mukha.) Adi vastukA nahIM isa kAraNase. alaGkArakI hI pradhAnatA hai| - .. ubhayazaktimUla dhvani-zabda aura artha ubhayazaktimUlaka vyaGgyameM eka hI bheda hotA hai| ubhayazaktimUla dhvani u0-zizupAlavadha mahAkAvyameM indraprasthameM bhagavAn zrIkRSNakA yaha varNana haiN| isameM vasantakA bhI varNana vyAya hai| hima ( tuSAra ) se mukta candramAke samAna sundara (zrIkRSNa ): himase mukta candrase sundara ( vasanta ) / sapAka, padmA = lakSmIrUpiNI rukmiNIse yukta (zrIkRSNa ); poM. (kamaloM ) se yukta ( vasanta ) / dvijoM ( brAhmaNoM ) ko prasanna karate hue (pIkRSNa ); dvijoM ( kokila Adi pakSiyoM ) ko prasanna karatA huA (basanta ), janitamInaketanaH mInaketana (pradhumna) ko utpanna karanevAle (zrIkRSNa ), mInaketana (kAmadevako ) utpanna karanevAlA (basanta ) / prasAritasura = suroM (devatAgoM ) ko prasanna karane..
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitvapapaNe batra mAdhavaH kRSNo mAdhavo vasanta ivetyupamAlaGkAro vygyH| evaM ca vyayabhedAdeva vyaJjakAnAM kAvyAnAM bhedaH / / tadaSTAdazadhA dhvaniH // 9 // ... avivakSitavAcyo'rthAntarasaMkramitavAcyo'tyantatiraskRtavAcyazceti vividhH| vivakSitAnyaparavAcyastu asaMlakSyakramavyaGgyatvenaikaH / saMlakSya kramavyagyatvena ca zabdArthobhayazaktimUlatayA paJcadazetyaSTAdazabhedo dhvniH| ( madirA ) yena saH ( vasantapakSe ) / saH = zrutismRtipurANaprasiddhaH, mAdhavaH = zrIkRSNaH, vasantazca / pramadAjanasya-ramaNIgaNasya, cirAya=cirarAtrAya / mahotsaka-. mahotsavasvarUpaH, abhavat / maJjubhASiNI vRttam / dhvani pradarzayati-proti / atra = padya, mAdhavaH kRSNaH, mAdhava: vasanta:,. iveti vAcakapadA'bhAvAdupamA'laGkAro vyaGgyaH atra, "prasAktisuraH" "dvijAna" ityAdizabdAnAM parivRtyasahatvAt gabdazaktimUlatvaM tathA "himamukta" "mInaketanA"di. zabdAnA parivattirAhatvAdazaktimUlatvamevaM cobhayazaktimUlatva jJeyam / nigamayati-evaM ceti vyaGgyabhedAt eva = vyaGgyavastvalaGkArabhedAt ekaH vyagjakAnAM kAvyAnAM bhedH| dhvanIn parigaNayati-tadaSTArazA dhvaniH // 9 // tata-tasmAtkAraNAta, dhvaniH, aSTAdazadhA-aSTAdazaprakAro bhavati // 9 // bhedAn saGkalayati-pravivakSitavAcya iti / avivakSitabAcyaH = lakSaNA-- mUladhvani:-arthAntarasaMkramitavAcyaH, atyanta tiraskRtavAcyazceti vividhaH-viprakAra vivakSitA'nyaparavAcyaH = abhidhAmUladhvanistu-asaMlakSyakramavyaGgyaH saMlakSyakamadhyaGgyazceti dvividhaH / tatra aselakSyakramavyaGgya eka eva / saMlakSyakramavyayaH dhvanistu-zavazaktimUlaH, sarvazaktimUlaH, ubhayazaktimUlazceti nividhaH / tatra zabdazaktimUlo vividhaH / pAne (biikRssnn)| surA ( madirA ) ko vimala karanevAlA (basanta ), aise mAdhava % zrIkRSNa vA vasanta Rtu strI janoMke bahuta kAma taka utsava svarUpa hue| isa padyameM mAdhava-kRSNa, mAdhava = vasantake samAna isaprakAra upamA ala zara. dhyagya hai / yahA~para "prasAditasuraH" "vijAn" ina zabdoMkA parivartana na kiyA pA sakanese zabdazaktimUla aura "himayukta" "mInaketana" Adi zabdoMkA parivartana kiyA jA sakanese arthazaktimUla isaprakAra upayazaktimUla ni hai| isaprakAra vyaGgya * (vastu aura alaGkAra Adi ) bhedase hI vyaJaka kAvyoMkA bheva hotA hai| baniyoMkA parigaNana karate haiM-rA prakAra aThAraha prakArakI pani hotI hai|||9|| avivakSitavAcya ( lakSANAgula pani) ke paryAntara saMkramita pAcya bora: atyantatiraskRta pAcya isa prakAra ko bheSa hote hai|
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH vAkye zabdArthazaktyutthastadanye padavAkyayoH / tatrArthAntarasaMkramitavAcyo dhvaniH padagato yathA 'dhanyaH sa eva taruNo nayane tasyaiva, nayane c| yuvajanamohanavidyA bhaviteyaM yasya saMmukhe sumukhI // ' atra dvitIyanayanazabdo bhAgyavattAdiguNaviziSTanayanaparaH / arthakti mUlo dvAdavidhaH / ubhyazakti mUla ekavidhaH / . itthaM ca saMlakSyakramavyaGagyo dhvaniH = samaSTyA paJcadavidhaH / asaMlakSyakramavyaGgya ekavidhaH / itthamabhidhAmaladhvaniH ssoddshvidhH| lakSaNAmUladhvanidvividhaH / ityaM ca saMhatya aSTAdazadhA vAna / / bhedAntaraM pradarzayitumupakramate- eSa ceti / eSu = aSTAdazaprakAreSu dhvaniSu / vAkya iti / zabdA'rthazaknyutthaH = ubhayazaktimUladhvaniH, vAkye-padasamUhe eva bhavati, na pada iti bhAvaH / tasyodAharaNaM "himamuktacandrarudhira" iti pUrvodAhRtapadyam / badanye tadbhinnAH saptadazaprakArA va nayastu padavAkyayoH= pade vAkye ca, bhavantIti zeSaH / tatrA'rthAntarasamitagacyadhvani padagatamudAharati-- dhanyaH sa eveti / paramaramaNIyAM ramaNIM dRSTvA kasya ciktiriyam / sa eva, taruNaH= yuvA, dhanyaH = puNyavAn, tasya eva = taruNasya eva, nayane = netre, nayane ca= saphale netre| iyam eSA, yuvajanamohanavidyA = taruNajanavazIkaraNa vidyArUpA, sumukhI = sundarI, yasya = taruNasya, saMmukhe = abhimukhe, bhavitA = bhaviSyati / AryA vRttam // vivRNoti-ati / atra-asmin padhe, Adipadena saphalasvAderupasthitiH / batra dhvanerekamAtranayanapadagatatvAtpadagatatvam / netrarUpasya vAcyA'rthasya bhAgyavattAdiguNaviziSTanetrarUpA'rthe saMkramaNAdasya arthAntarasaMkramitavAcyadhvanitvam / vivakSitA'nyaparavAcya ke asaMlakSyakrama vyaGgya aura salakSyakramavyaGgya isaprakAra do bheda hote haiM / asaMlakSyakramavyaGgya (rasa bhAva Adi) kA eka bheda hotA hai / saMlakSyakamavyaGgya ke zabdazaktimUla, arthazaktimUla, aura ubhayazaktimUla isaprakAra pandraha bheda hote haiM, isaprakAra dhvanike aThAraha bheda ho jAte haiN| inameM ubhayaktimUla (zabdA'yaM. timUla dhvani kevala vAkya meM hotA hai aura usase bhinna dhvani pada tathA vAkya donoM meM hote haiN| unameM padagata arthAntarasaMkramita dhvani--vahI yuvA purupa dhanya hai usIke netra netra haiM, jisake saMmukha yuvakoMkI vazIkaraNa vidyArUpA yaha sundarI hogii| isameM dUsarA "nayana" zabda bhAgyavatva Adi guNoMse yukta nayanarUpa arthameM saMkrAnta honese paramata varSAntarasaMkramitavAcya dhvani hai| 21 sA0
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 sAhityadarpaNe vAkyagato yathA 'svAmasmi vacmi viduSAM samavAyo'tra tiSThati / AtmIyAM matimAsthAya sthitimatra vidhehi tat // ' atra pratipAdyasya saMmukhInatvAdeva labbe pratipAdyatve tvAmiti punarvacanamanyavyAvRttiviziSTaM tvadartha lAyati / evaM bacmItyaneneva kartari labdhessmIti punarvacanam / tathA viduSAM samavAya ityanenaiva vaktuH pratipAdane siddha punarvacmIti vacanamupadizAmIti vacanavizeSarUpamartha lakSayati / etAni ca ____ vAkyagatamudAharati -svAmasmIti-vidvatpariSadaM gacchanta prati kasyaciduktiriyam / he mahAzaya ! asmi = padamidamahamarthe avyayam / ahaM, tvA = bhavantaM vacmi= vadAmi, atra = asyAM pariSadi, viduSAM = paNDitAnAM, samudAyaH = samUhaH, tiSThati = vidyate, tat-tasmAtkAraNAta, AtmIyAM = svakIyAM, mati = buddhim, AsthAya = avalambya, atra = pariSadi, sthitim = avasthAnaM, vidhehi = kuru / anuSTub vRttam / ___dhvani pradarzayati-pati / atra = padya, pratipAdyasya = boddhavyasya, saMmukhInasvAda eva = saMmukhe sthitatvAt eva, pratipAyave labdhe prApte "svAm" iti punarvacanaMpunaH kathanam, anyavyAvRttiviziSTam = aparaNyAvartanayuktaM, tvadartha = svAma eva vacmi na anyaM janam iti, lakSayati = lakSaNayA pratipAdayati / evaM vacmi ityanenaiva kartari = kartRrUpe aham itipade, labdhe prApte "asmattama" iti sUtraH balAditi zeSaH / asmIti ahamarthakasyA'vyayasya punarvacanam, anyavyAvRttiviziSTaM madarSa lakSayatIti zeSaH / tatazca ahaMpadavAcyasya svasya AptatvaM vyajyate etAni-"svAma, asmiH vacmi" iti trINi padAni / lakSitAni = lakSaNayA nirUpitAni santi, svA'tizaya = vAkyagata prarthAntarasaMkramitavAcya dhvani u0-vidvAnoMkI sabhAmeM jAtehue kisI puruSako koI vidvAn kahatA hai-he mahAzaya ! maiM tumheM kahatA hU~ yahA~ vidvAnoM samudAya hai, isa kAraNase apanI buddhikA avalambana kara yahaoNpara sthita ho| isa pacameM jise kahanA hai usake sammukha hI rahanepara bhI phira "svAm" kahanese dUsare bhinna tumheM hI kahatA hU~ aisA artha lakSita hotA hai / usI taraha "vacmi" karanese hI kartRrUpa "aham" aryAt "maiM" aise aryake rahanepara bhI phira "basmi" kahanese dUsare bhinna maiM hI kaha rahA hU~ aisA artha lakSita hotA hai| usase vaktAmeM "bAptatva" vyasma hotA hai| isI taraha "viduSAM samavAyaH" ina padoMse hI vaktAkA pratipAdana sikha hai phira bhI "vacmi" kahanese usakA "upadizAmi" aryAda upadeza karatA hU~ isaprakAra vavanakA vizeSarUpa artha lakSita hotA hai| isaprakAra "svAm" "asmi" aura "vacmi". ye tIna pada lakSita hokara apane arthakI adhikatAkA vyaJjana karate haiM / isase merA
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAtizayaM vyaJjayanti / etena mama vacanaM savAtyantaM hitaM tadavazyameva kartavyamityabhiprAyaH / tadevamayaM vAkyagato'rthAntarasaMkramitavAcyo dhvaniH / atyantatiraskRtavAcyaH padagato yathA-'niHzvAsAndha-(pR0299) ityAdi / vAkyagato yayA-'upakRtaM bahu tatra-(46 pR.) ityAdi / anyeSAM vAkyagatatve udAhRtam / padagatatvaM yathA 'lAvaNyaM tadasau kAntistadrUpaM sa vacAkramaH / tadA sudhAspadamabhUdadhunA tu ubaro mahAn // ' sveSAm ( svArthAnAm ) atizayam ( adhikA'rtham ) / vyaJjayanti = vyaJjanAvRlyA pratipAdayanti / etena = uktavAkyena / etena mama vacanaM tavA'nyattaM hitaM tadavazyaM kartavya mityabhiprAyaH = AzayaH / vyajyata iti zeSaH / tat = tasmAt, evaMm - ityaM vAkya gato'ryAntarasaMkramitavAcyo dhvaniH / padagato'tyantatiraskRtavAcyo 'vaniryathA ni:zvAsAzya ivetyAdi ( 299) / vAkyagAH ( atyantatiraskRtavAcyo. dhvaniH ) yathA upakataM baha tatretyAdiH / anyeSAm ( asaMupakramavyaGgayasaMjayakramavyaGgayabhedAnAm ) vAkyagatatve, ''zUnyaM vAsagRham' (pR. 24) ityAdikamasaMlakSyakramamyaGgasya, "panthina ga evaM" (pR. 187) ityAdikaM saMlakSyakramavyaGgayasya, udAhRtam / / ___ padagatatve ( asaM lakSyakramavyaGgayasya padaprakAzyatve) lAvaNyamiti / kasyA cidvipralambhavarNanamidam / tat - asAdhAraNaM, lAvaNyaM - saundaryAtilayaH, sarvAvayavaktA priyAyA iti zeSaH / lAvaNyalakSaNaM yathA rasamaJjam - "muktAphalasya chAyAyAM . trltymivaantraa| pratimAti yadaGgeSu tallAvaNyamihocyate // " iti / aso = anirvAcyA, kAntiH = zobhA, tad = asakRdanubhUta, rUpa-saundaryam / saH = asakatanumUna, vacaHkramaHcanavinyAsaH, tadA = tasmin samaye, priyAsaMnizAnasamaya iti bhAvaH / sugapadaM - pIyUSAdhArasamam, abhUna / tu = parantu, adhunA = vacana tumhArA atyanta hitakAraka hai, use avazya karanA cAhie yaha abhiprAya vyaya hotA hai / isaprakAra yaha vAkyagata aryAntarasaMkramitavAcya ani hai / padagata pratyantatiraskRtavAcya dhvani u0-"niHzvAsA'ndha iva" ityAdi (pR0 299 ) / vAkyagata :atyantatiraskRtavAcya dhvani 30-"upakRta bahu tatra" ityAdi (pR0 46) / auroMke vAkyagata udAharaNa de cuke haiN| padagata asaMlakSyakramavyaGgaya dhvani u0-koI viyogI kahatA hai-kA lAvaNya, vaha kAnti ora vaha vacanakrama usa samaya ( saMyogakAlameM ) bamRtake mAdhAra the
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe atra lAvaNyAdInAM tAhaganubhaSekagAcaratAvyaJjakAnAM tadAdizabdAnAmeva prAdhAnyam, anyeSAM tu tadupakAritvameveti sanmUlaka evaM dhvnivypdeshH| vaduLaM dhvanikRtA 'ekAvayavasaMsthena bhUSaNeneva kAminI / padadyotyena sukaverdhvaninA bhAti bhAratI // ' evaM bhAvAdiSvapyUhyam / basmin samaye, priyAyA asannidhAnasamaya iti bhAvaH, mahAn = duvehaH jvara:-santApakaH bastIti zeSaH / anuSTub vRttam / asmin zloke dhvanervAkyagatatvaM nirasya padagatatvaM sthaapyti-ptreti| patra - asmin zloke, lAvaNyAdInAM = lAvaNyaprabhutInAM padAnAM, tAdRganubhavakagocaratA. vyaJjakAnAM = tAdaka (tAdRzaH) yaH anubhavaH (asAdhAraNatvarUpeNa jJAnam ) tasya ekagocaratA (ekamAtragrAhyatA ) tavyaJjakAnAM (vyaktikArakANAma ) tadAdizabdAnAm eva prAdhAnyaM = pradhAnatA, anyeSAM-lAvaNyAdizabdAnAM, tadupakAritvam eva % teSAm ( tadAdizabdAnAm ) upakAritvam eva (vyaJjane sahakAtvim eva ), iti = pasmAkAraNAda, tanmUla eva = tadAdipadamUla eva, dhvanivyapadezaH = dhvanivyavahAra, ma tu.vAkyamUlaH, "pradhAne hi vyapadezA bhavantI"ti nyAyAditi bhAvaH / atrA'rthe dhvanikArapacaM pramANatvenopanyasyati-ekAvayavasaMstheneti / ekA'. yavasaMsthena = kaNThA kAGgasthitena, bhUSaNena = veyakAdhalaGkAreNa, kAminI iva = kalanA iva, padadyotyena = padamAtraprakAzyena, dhvaninA, sukaveH = satkaveH, bhAratI = vAkyaM, bhAti = shobhte| evam = ityameva, bhAvAdiSu = bhAvarasAbhAsAdiSa, UhyaM = kalpanIyam / babhI (viyogakAlameM ) to atyanta saMtApakAraka ho gaye haiM / yahA~ lAvaNya Adika banubhavake ekamAtra grAhyatAke vyaJjaka 'tad' Adi zabdoMkI hI pradhAnatA hai, anya ganda unake upakArakamAtra haiM / tad Adi pada hI dhvanike kAraNa haiM na ki vAkya / jaise ki dhvanikAra (AnandavarddhanAcArya ) ne kahA hai jaise eka avayavameM pahane gaye bhUSaNa sundarI zobhita hotI hai vaise hI sukavike eka padase prakAzya dhvanise gakya gomina hotA hai| isI taraha bhAva AdimeM bhI padagata dhvanikA udAharaNa smjheN| pabagata zavazaktimUla vastudhvani u0-upapatiko dekhakara koI kAminI bahatI hai|
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ catarthaH paricchedaH 121 - 'bhuktimuktikRdekAntasamAdezanatatparaH / kasya nAnandanisyandaM vidadhAti sdaagmH| atra sadAgamazabdaH sannihitamupanAyakaM prati sacchAnArthamabhidhAya sataH puruSasyAgama iti vastu vynkti| nanu sadAgamaH sadAgama iveti na kathamupamAdhvaniH ? sdaagmshbdyorupmaanopmeybhaavaavivkssnnaat| rahasyasya sandazaktimUlaM padagataM vastudhvanimudAharati-bhuktoti / upapattiM dRSTvA kasyAzcikAminyA uktiriyam, vAcyapakSe= matra vizeSyapadaM sadAgamaH, tathA ca sadAgamaH - saMcA'so mAgamaH sacchAstramityarthaH, ekAntasamAdezanatatparaH = ekAntaM (nitAntam ) yada samAdezanaM ( tattvajJAnopadezaH ) tasmin tatparaH (prasRtaH) tAdRzaH san, bhuktimuktikatayAgAdyanuSThAnakAritvena, muktikRta (svargamobahArI ) evaM shrvnnmnnnididhyaasnaa| dibhiH, brahmajJAnotpAdanena muktikRta (mokSakArI) bhUvA, kasya-janasya, bAnandanisyanvaM iSapravAhaM, na vidadhAtina karoti, api tu sarvasyAnandanisyandaM vidadhAtIti bhAvaH / vyarugyapakSe-sadAgamaH - sataH (sajjanapuruSasya, bhavAdAsyeti bhAvaH) bAgamaH (Agamanam , bhuktimuktikRt-muktika (ratikrIDayA bhogakuda ) muktikara (sAdhAraNagRhakarmatyAgakRta ) tathA ca samAdezanatatparaH = ekAnte samAdezanaM ( rahasyo, 'padezaH ), tasmin tatparaH ( prasitaH) tAdRzaH, kasya = sahRdayasya, madvidhajanaspati bhAvaH / AnandanisyandaM - harSapravAhaM, na vizvAti - na karoti, sarvasyaivAnandanisyanda 'vidadhAtIti bhAvaH / anuSTuba vRttam / dhvani pradarzayati-proti / atra = asmin zloke, sadAgamabhandaH sanihita 'nikaTavartinam, upanAyakam = upapati prati, sacchAstrArtha - saMcAso yAmama iti karmadhArayasamAsena tAdRzam ayaM == vAcyam, abhidhAya = amidhAvRtyA pratipAda, sataH ( sajjanasya ) puruSasya AgamaH (Agamanam ) iti. vastu, bhyanakti = vyaJjanayA prtipaadyti| atrA'rthe aashngkne-nnviti| sadAgamaH (saMdhA'sI AgamaH) samAgamaH (sataH bAgamaH) vAcya pakSameM-sadAgamA san AgamaH arthAta uttama zAstra, tasvajJAnake upara dezameM atyana tatpara hokara yAga Adike anuSThAnase bhukti aura brahmajJAnako utpanna karanese mukti karanevAlA hokara kisake harSapravAhako utpanna nahIM karatA hai| . vyasya pakSameM-sadAgamaH sataH AgamaH aryAda bApa sarIkhe sajjana puruSA Agamana, bhAga karatA huA aura anya gRhakAryase mukti (chuTakArA) dilAtA huA ekAntameM rahasyake upadezameM tatpara hokara mere sarIkhe kisakI sauvaraparamparAko utpA nahIM karatA hai ? yahA~ "sadAgama" zabda nikaTa sthita.upanAyakako utama zAstra aizA varSe babhidhAse kahakara sajjana puruSakA bAgamana aisI vastuko manamA pratipAdana karato
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe saGgopanAryameva hi icrypdprtipaadnm| prakaraNAdiparyAlocanena ca sacchAmAbhidhAnasyAsambandhatvAt / 'ananyasAdhAraNadhI tAkhilavasundharA / rAjate ko'pi jagati sa rAjA puruSottamaH // ' patra puruSottamA puruSottama ivetyupamAdhvaniH / anayoH zabdazaktimUlI sNlkssykrmbhedo| veti na kayamupamAdhyaniriti cenna / batra sadAgamazamdAryayoH upamAnopameyabhAvA'vi. bakSa gAta-upamAnopameyabhAvasya (upamAnopameyatvasya) avivakSaNAvaM (vivakSArAhityAt)! avivakSaNe hetu pradarzayati- rhsysNgopnaarthmiti| rahasyasya ( upapateranurAgasya ) saMgopanA'yam eva, na tUpamAnopameyabhAvabodhanA'yaM hi vyarthapadapratipAdane vyarSAno padAnAM pratipAdanam / prakaraNAdiparyAlocanena = prakaraNAdInAm, Adipadena tAtparyAdInAm paryAlocanena (anusandhAnena) sacchAstrAbhidhAnasya = sadAgamapadena sacchAstrakayanasya, asambandhatvAta = prakRte upayogarAhityAdityarthaH / zabdazaktimUlaM saMlakSyakramamUla padaprakAzyamalakhAradhvanimAha-pranayati / kazcit kaMcidvAjAnaM prazaMsati / bananyasAdhAraNadhIH - anitarasAmAnyabuddhiH, basAdhAraNabuddhisampanna ityarthaH / tA'khilA basundharaH = ghRtA (kacchaparUpeNa dhAritA rAjarUpeNa pAlitA ca ) akhilA ( samastA) basundharA ( pRthvI ) yena saH / puruSottamaH = puruSeSu ( nareSu ) uttamaH (zreSThaH) gati = loke, ko'pi = nirvAcyaH, saH = prasidaH, rAjA = bhUpatiH, puruSottamaH / rAbate - zobhate / anuSTuba vRttam / vivRNoti-prati / atra asminpace, puruSottama ityasya puruSadheSThaH (rASapo ), puruSottamaH ( viSNaH ) iva iti upamAdhyaniH / anayoH = boradAharaNayo. padAktimUlI saMlagakramabhedo-vastvalakArarUNaviti bhAvaH / prAzajhA karate haiM-yahA~para "sadAgamaH" kahanese "sadAgamaH sadAgama iva" arthAt uttamazAstra, sajjana puruSake samAna "himamuktacandraruciraH" isa pathake samAna kaise upamA dhvani nahIM hai ? samAdhAna karate hai-sadAgama zabdake donoM arthoMmeM upamAnopameyabhAvakI vivakSA nahIM hai / rahasya ko chipAneke lie do arthodAle padakA prayoga kiyA jAtA hai| yahA~para prakaraNa Adike anusandhAnase sadAgama zabdakA sacchAratrarUpa rUpa artha kahane meM sambandha nahIM raha jAtA hai / isa kAraNase yahA~ upamAdhvani nahIM hai| . padagata zabdazaktimala alaGkArasvani u0- koI kavi kisI rAjAkI prazaMsA karatA hai / asAdhAraNa buddhise sampanna saMpUrNa pRthvIko dhAraNa karanevAle jagat meM be koI puruSottama rAjA zobhita hote haiM /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH. 327 'sAyaM snAnamupAsitaM, malayajenAGgaM samAlepitaM, yAto'stAcalamaulimambaramaNivisrabdhamatrAgatiH / Azcarya tava saukumAryasabhitaH klAntAsi yenAdhunA netradvandvamamIlanavyatikaraM zaknoti te nAsitum // ' atra svataHsaMbhavinA vastunA kRtaparapuruSaparicayA snAtAsIti vastu 1 arthazaktirUpeNa svataHsaMbhavivastunA, padagatavastudhvani mRdAharati sAyamiti / upapatinopabhuktAM sakhI prati kasyAzcitsakhyA uktiriyam / he sakhi ! sAyaM = sandhyA. se, snAnaM = majjanama, upAsitam = vihitam / malayajena = candanena, aGgam = devA'vayavaH, samAlepitaM = saMliptaM vihitam / ambaramaNiH = sUryaH, astA'calamaulim= bastaparvatazikharaM, yAtaH = prAptaH / tasmAdAtapatApo nA'stIti bhAvaH / atra asmin, patsamIpasthAne, visrabdha = svacchandaM yathA tathA, AIta: Agamanam / tatazcAgamanabarA'pi na saMbhAvyata iti bhAvaH / param Azcarya = Azcaryajanakam, apUrvamiti bhAvaH / tava = bhavatyAH, saukumArya, = komalatA, astIti zeSaH / yena = kAraNena. amitaH = sarvataH, bahirantazceti bhAva: klAntA = parizrAntA, asi = vidyase ataH, te = tava, netrahanta = nayanadvitayam, amIlanavyatikaraM = nimIlanasambandharahitaM sat, Asitu = svAtu, na zaknoti - na prabhavati / zramAdhikyA'nubhUtestava nayanadvitayaM mudritamatastava saukumAryamasAdhAraNatayA'zcaryajanakamiti bhAvaH / zArdUlavikrIDitaM vRttam / udAharaNaM vivRNoti-patreti / atra asminpadya, svataHsaMbhAvinA = bAhyajagati saMbhAvya. pAnena, vastunA, kRtaparapuruSaparicayA = vihitopapatisamAgamA, snAtA'si = kRta __ yahA~para puruSottama nAmake rAjA puruSottama ( viSNa ) ke samAna hai aisI upamAdhvani hai| ina donoM padyoMmeM zabdazaktimUla saMlakSyakramavyaGgya dhvanike vasturUpa aura babaTTArarUpa do bheda diye gaye haiN| 1padagata prarthazaktimUla svataHsaMbhavivastuse vastudhvani u0-upapatise upabhukta sakhIko koI sakhI kahatI hai / he sandhi ! tumane mAyaM kAlameM snAna kiyA, candanase aGgameM lepa kiyA, sUrya astaparvatakI coTImeM cale gaye haiM, svacchandatAse yahAM bAI huI ho, para tumhArI komalatA Azcaryako utpanna kara rahI hai, jisase ki tuma saba tarahase paridhAnta ho rahI ho isa kAraNase tumhAre donoM netra mudrita na hokara nahIM raha sakate haiN| isa padyameM svata:saMbha vivastuse parapuruSase samAgama karanese tuma thakI huI ho aisI vastu vyaGgya hotI hai / isa samaya thakI huI ho, pahale kabhI bhI tumhArI aisI
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 * sAhityadarpaNe - - - vyajyate / taccAdhunA klAntAsi, na tu pUrva kadAcidapi tavaivaMvidhaH klamo dRSTa iti bodhayato'dhunApadasthevetarapadArthotkarSAdadhunApadasyaiva padAntarApekSayA vaiziSTayam 'tadaprAptimahAduHkhavilInAzeSapAtakA / taccintAvipulAhalAdakSINapuNyacayA tathA / / cintayantI jagatsUrti paraM brahmasvarUpiNam / nimajjanA, asi, iti vastu-analakSAraM vastumA vyajyate-vyaJjanayA pratyAyyate, tacca-vAdRzabhyAyaM ca, adhunA = idAnIM klAntA'si = parizrAntA'si na tu, pUrva = prathama kadAcidapi = jAtucidapi, tava = bhavatyAH, evaMvidhaH = etAdRzaH, klamaH = parizramaH dRSTaH-zAtaH, iti = evaM, bodhayataH = nyajanayA pratipAdayataH, adhunApadasyaiva, itara. padArthotkarSAta = padArthAntarANAmuskarSAdhAnAt, adhunA padasyaiva padArthAntarA'pekSayA = itarapadArthApekSayA, vaiziSTayaM = prAdhAnyam / / : 2 svataHsaMmavivastunA padagatamalaGkAradhvanimudAharati-tavaprAptIti / zrImadbhAgavate zrIkRSNasya rAsakrIDAyAM patyAdipratiSedhena gantuma garamantyAH kazyAdhika dagoyA mokSavarNanamidam / tadaprAptimahAduHkhavilInA'zeSapAtakA = tasya ( zrIkRSNasya) aprApsyA ( viyogena ) yat mahAduHkhaM ( kaSTA'tizayaH ), tena hetunA vilInAni (naSTAni ) azeSANi (samastAni, anekajanmA'jitAnIti bhAvaH ) pAtakAni (pApAni) yasyAH sA / tathA taccintAvipulAlAdamINapugcayA = tasya (zrIkRSNasya ) yA cintA (bhAvanA ) tayA hetunA yo vipulaH (mahAna ) AhlAda: ( AnandaH ), tena hetunA kSINaH ( naSTa:) puNyacayaH ( sukRtasamUhaH ) yasyAH sA, pApaM puNyaM yamapi bhogajanakatvena muktipratibandhakamataH bhagavato'prAptyA anubhUtena mahAduHkhena samastapApakSayaM bhagavaJcintanA'nubhUtenAnandaprakarSeNa samastasukRtadhvaMsaM ca kRtvA kaSAyanirasanottarajagatsUti = saMsArotpattikAraNaM, paraM = sarvotkRSTaM, brahmasvarUpiNaM = bhagavantaM zrIkRSNaM; cintayantI = bhAvanayA sAkSAtkuvaMtI, anyA = aparA, gurujanoparuddheti bhAvaH / thakAvaTa dekhI nahIM gaI thI isa bAtako vyaJjanAse pratipAdana karanevAle "adhunA" padakA hI anya padArtha se utkarSa honese usIko anya padoMse pradhAnatA hai| 2 svataHsaMbhavivastuse padagata alaGkAradhvani u.-zrImadbhAgavatameM zrIkRSNakI rAsakrIDAmeM pati Adike niSedhase jAnemeM asamartha kisI gopIkA mokSavarNana hai / zrIkRSNakI aprAptise utpanna atyanta duHkhase jisake azeSa ( samasta ) pAtaka vilIna ho gaye haiM, zrIkRSNake cintanase utpanna pracura Anandase jisake puNyoMkA caya ( samUha ) kSINa ho gayA hai / jagatakI utpattike kAraNa sarvotkRSTa brahmasvarUpa
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH 329 - nirucchavAsatayA muktiM gatA'nyA gopakanyakA // ' (yugmakam ) atrAzeSacayapadaprabhAvAdanekajanmasahasrabhogyaduSkRtasukRtaphalarAzi . tAdAtmyAdhyavasitatayA bhagavadvirahaduHkhacintAhalAdayoH prtyaaynmitytishyoktidvyprtiitirshesscypddvydyotyaa| atra ca vyaJjakasya kaviprauDhoktimantareNApi saMbhavAtsvataHsaMbhavitA / 'pazyantyasaMkhyapathagAM tvdaanjlvaahiniim| gopakanyakA = gopakumArI, nirucchavAsatayA=niruddhaprANatayA / muktim-apavarga, gatA= 'prAptA / anuSTuba vRttam / padyadvayaM vivaNoti-proti / atra-asmina padyadvaye, 'azeSa-caya' padaprabhAvAtprathamazlokapUrvArdottarArddhasthitapadadvayasAmarthyAt, anekajanmasahasramogyaduSkRtasukRtaphala, rAzitAdAtmyA'dhyavasitatayA = anekAni ( bahUni ) yAni janmasahasrANi ( jananasahasrANi ) teSu bhogyaH ( bhoktu yogyaH ) yo duSkRtasukRtaphalarAziH ( pApapuNyaphala: samUhaH), tasya tAdAtmyena ( abhedena ) adhyavasitatayA ( AropitaprakAreNa) bhagavadvirahaduHkha-cintAhlAdayoH = bhagavadviraheNa (zrIkRSNaviyogena) duHkhasya (kaSTasya) bhagavaccintayA ( zrIkRSNabhAvanayA ) AhlAdasya ( Anandasya ), pratyAyana = prakaraNa, vaiziSTyena pratItikaraNam, iti atizayoktidvayapratIti: azeSacayapadavyaGgyA / . prayaM bhAvaH / anekajanmasahasramogyaduHkhasya tAtkAlikakRSNAprAptiduHkhasya ca bhede'pi "vilInA'zeSapAtakA" avasthA'zeSapadenA'bhedA'dhyavasAyApetA atizayoktistathA anekajanmasahasrabhogyasukhasya tAtkAlikakRSNacintAjanyasukhasya ca bhede'pi 'kSINapuNyacayA' atrasthacayapadena abhedA'dhyavasAyAdanyA'tizayoktiriti atizayoktidvayamityarthaH / atra = asminpadya, vyajakasya = azeSa vaya-rUpapadadvayarUpasya vastunaH kaviprauDhoktim antareNa = vinA'pi saMbhavAt svataHsaMbhavitA / __ kaviprauDhoktisiddhAlaGkAreNa padagatamalaGkAradhvanimudAharati pshyntiiti| kazcitkavi: kaMcidrAjAnaM varNayati / he deva = he mahArAja !, tripathagA=gaGgA, payitrayA mAtragAminI, svaddAnajalavAhinI = bhavadvitaraNasalilotpannanadIm asaMkhyapathagAm = bhagavAn zrIkRSNakA cintana karatI huI dUsarI gopakanyA prANoMkA nirodha honese muktiko prApta huii| ina do padyoMmeM "azeSa" aura "caya" ina do padoMke prabhAvase aneka hajAra janmoMmeM bhogI jAnevAlI pApoM aura puNyoMkI phalarAzike abhedase Aropita honese bhagavAnke virahase duHkha aura unake cintanase AnandakI pratIti "azeSa" aura "caya" padase vyaGgya hai| yahA~para vyajaka "azeSa" aura "caya" ye do padarUpa vastuoMkI kavikI proDha uktike vinA bhI ho sakanese svataHsambhavitA hai| kaviprauDhoktisiddha pralaGkArase padagata alaGkAradhvani u0-koI kavi kisI rAjAkA vaNana karatA hai| he rAjan ! tIna padoM ( mArgoM) se calane vAlI
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe deva ! tripathagA''tmAnaM gopayatyugramUrdhani / ' idaM mama / atra pazyantIti kaviprauDhoktisiddhena kAvyaliGgAlaGkAreNa na ke'pyanye dAtArastava sadRzA iti vyatirekAlaGkAro'saMkhyapadadyotyaH evamanyeSvapyaryazaktimUlasaMlakSyakramabhedeSUdAhAryam / sadevaM dhvaneH pUrvokteSvaSTAdazasu bhedeSu madhye zabdArthazaktyuttho vyayo vAkyamAtre bhavannaikaH / anye punaH saptadaza vAkye pade ceti catustriMzaditi patatriMzaddha dAH / 1 aparimitamA gaMgAminIM pazyantI satI, AtmAnaM svAm, ugramUrdhani = harazirasi, gopayati = rakSati, asaMkhyapathagAyA bhavadvitaraNasalilajAyA nadyA darzanena tripathagA baGgA''tmAnaM zivazirasi lajjayA gopayatIti bhAvaH / anuSTub vRttam / vivRNoti - - atra = asminpadya, "pazyantI" tipadaniSThena kaviprauDhoktisiddhena = bahijaMgati asaMbhAvyena kAvyaliGgAlaGkAreNa = gopayatIti padArthahetukakAvyaliGgA'laGkAreNeti bhAvaH, na ke'pi, anye - apare, dAtAstava sadRzA iti vyatirekA'laGkAraH, asaMkhya padaccotyaH - asaMkhyazabdavyaGgyaH, ato'sya vaneH padagatatvamiti bhAvaH / = evamiti / anyeSu = udAhRtebhyo'pareSu, arthazaktimUlasaMlakSyakramabhedeSu, udAhAryam-dAha yogyam / atra digdarzanamAtraM kRtamiti bhAvaH / sakulayati - tadevamiti / zabdA'yaM zaktyutyaH = ubhayazaktimUlo vyaGgyaH / baGgANI asakhya pathoM ( mArgoM ) se jAnevAlI Apake dAnajalase bahanevAlI nadIko dekhakara apaneko zivajIke sirameM chipAtI hai / yaha granthakArakA padya hai / isa padya kavikI proDha ukti se siddha kAvyaliGga alaGkArase aura koI bhI yAtA Apake samAna nahIM haiM yaha vyatireka alaGkAra 'asaMkhya' padase vyaGgya hai / isI taraha anya bhI arthazaktimUla saMlakSyakramavyaGgya dhvanike bhedoMmeM bhI udAharaNoMko jAnanA caahie| isa prakAra dhvanike aThAraha bhedoMke bIca meM zabdA'rthazaktimUla vAkya mAtra meM honese ekaprakArakA hai / lakSaNAmUla dhvanimeM arthAntarasaMkramitavAcya aura atyanta tiraskRtavAcya isa prakAra do bheda, abhidhAmUla dhvanimeM asaMlakSmakramavyaGgyakA eka bheda, saMlakSya kramavyaGgya meM zabdamUlake do bheda, arthamUlake bArahabheda aura pUrvokta ubhayazaktimUla vyaGgya eka bheda milAkara sabake bheda aThAraha hue / inameM ubhayazaktimUla dhvaniko chor3akara anya satraha dhvaniyoMke pada aura vAkya donoMmeM honese cauMtIsa mada hue, kula bheda paiMtIsa ho gaye /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH prabandhe'pi mato dhIre rathazaktyudbhavo dhvaniH // 10 // 'anantarokadvAdazabhedo'rthazakyutthaH / yathA prabandhe = mahAvAkye | mahAbhArate gRdhragomAyusaMvAde - 'alaM sthitvA zmazAne'smin gRdhragomAyusaMkule | kAla bahale ghore sarvaprANibhayaGkare / na ceha jIvitaH kazcitkAladharmamupAgataH / priyo vA yadi vA dveSyaH prANinAM matirIdRzI / ' .. 331 iti divA prabhavato gRdhrasya zmazAne mRtaM bAlamupAdAya tiSThatAM taMparityajya gamanamiSTam / prabandhe'pi / arthazaktyudbhavo dhvaniH = anantarokta dvAdazabhedaH, prabandhe'pi = mahAvAkye'pi, bIreH = vidvadbhiH, mataH = saMmataH // 10 // udAharati - pralaM sthitveti / mahAbhArate zAntipavaMsthaM zlokadvayam / zmazAne mRta bAlakamatyajatastad bandhuprati gRdhravAkyam / gRdhragomAyusa kule = gRdhaH ( dAkSAyyaiH ) bomAyubhi: ( zRgAlaH) ca sakule ( vyApte ), kaGkAla bahale = kaGkAlaH ( zarIrA'. sthibhi: ) bahale ( pracure ), sarvaprANibhayaGkare = sakalajantu bhItyutpAdake, ata evaM ghore = bhayaGkare, asmin zmazAne = pitRvane sthitvA = avasthAya, alaM - paryAptam, batrA'vasthitinaM kAryA iti bhAvaH // kAladharmam = mRtyudharmam, upAgataH = saMprAptaH, priyo vA abhISTo vA dveSyoM bA = zatrurvA, kacit = ko'pi, iha = asmin zmazAne, na jIvitaH - jIvanaM na prAptaH prANinAM = jantUnAm, IdazI - etAdRzI, gatiH = sthitiH / bAlakajIvanAzayA'trA'vasthAnaM vyarthamiti bhAvaH / vyaGgyA'yaM vivRNoti - itIti / zmazAne pitRvane, mRtam - uparataM, bAlaM = zizum, upAdAya = gRhItvA tiSThatAM = sthiti kurvatAM janAnA, divase - dina eva, ta = bAlaM, parityajya = vihAya, gamanaM = gatiH, iSTam = ucitam iti = evaM divA = dine, zaktasya - samarthasya, gRdhrasya = dAkSAyyasya vacanam / vaktugR prasya mRtaM cAlaM tyaktvA tadvandhUnAM gamanamiSTamiti prayojanamiti bhAvaH / arthazaktimUlaka dhvani prabandha arthAt mahAvAkya meM bhI hotA hai / / 10 / / jaise mahAbhArata meM gRdhra ( gIdha ) aura sthArake saMvAdameM mare hue bAlakako lekara zmazAna meM rahe hue usake bAndhavoMko koI gIdha kahatA hai / gRdhoM aura syAroMse vyApta, asthipaJjaroMse bhare hue, saba prANiyoMko bhayaGkara aise zmazAna ( maraghaTa ) meM rahanA nahIM cAhie / kAladharmako prApta priya ho vA apriya yahAM para koI bhI nahIM bacA, prANiyoM kI gati aisI hI hotI hai / / dina meM zava khAne meM samarthaM gradhakA mata bAlakake bandhuoMke prati yaha vacana hai /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe 'Adityo'yaM sthito mUDhAH ! snehaM kuruta sAmpratam / bahuvighno muhUrto'yaM jIvedapi kadAcana / / amuM kanakavarNAbhaM bAlamaprAptayauvanam / gRdhravAkyAtkathaM muuddhaastyjdhvmvishngkitaaH||' iti nizi samarthasya gomAyodivase parityAyo'nabhilaSita iti vAkyasamUhena dyotyte| atra svataHsaMbhavI vynjkH| evamanyeSvekAdazabhedepUdAhAryam / evaM vAcyArthavyanjakatve udAhRtam / lakSyArthasya yathA'niHzeSacyutacandanam-' (pR0 75 ) ityAdi / / prAdityo'yamiti / gRdhravAkyamanusRtya bAlakazavaM parityajya gamanatatparAMstadA bandhanprati gomAyorvacanamidam / he mUDhAH = he murkhAH ! ayam = eSaH, AdityaH = sUryaH, sthitaH = avasthitaH, sAmpratam-adhunA, sneha vAtsalyaM, kuruta-vidadhata, ayameSaH, muhUrtaH-samayaH, bahuvighnaH bhUtAcAvezavividhapratyUhaH, kadAcana = jAtucit, jIvet api = pratyujjIvanaM prApnuyAt api, kanakavarNAsaM = suvarNakAntisadRzama, baprApta. yauvanam = anAsAditatAruNyam, amum = amutra gatamiti saMbhAvitaM, bAlaM =zikSu gRdhravAkyAt = dAkSAyyavacanamAtrAda, avizaGkitAH = saMzayarahitAH santaH, kathaM keva prakAreNa, tyajadhvaM = jahata // dhyaGgyA'yaM vivRNoti-itIti / iti = evaM, nizi = rAtrI, samarthasya = mRtabAlakamAMsabhakSaNasamarthasya / gomAyoH = zugAlasya, divase = dine, parityAgaH = mRtabAlaparihAnam, anabhilaSitaH = anamISTaH, iti vAkyasamUhena = vAkyakadambakena: dyotyata = vyajyate / atra = asminnudAharaNe, svataHsaMbhavI = svataHsaMbhAvyamAnA; prabandhadvayA'rtho vyaJjakaH / evaM vAcyA'rthavyaJjakatve udAhRtam / "dRSTi he prativezini" ityAdikamiti bhAvaH / lakSyA'rthasya vyaJjakatvaM yathA-"ni:zeSacyutacandanam" ityAdi / atra snAtuM gatA'sItyatra na snAtu gatA'sIti viparItalakSaNayA lakSyA'pasvarUpeNa svataHsaMbhatrivastunA tadantikameva rantugatA'sIti vastuvaniradhamapadavyamayaH / gRdhrake vAkyakA anusaraNa kara bAlakake zavako chor3akara jAneke lie tatpara mRta bAlakake bandhuoMke prati syArakA yaha vacana hai| he mUryo ! abhI sUrya vidyamAna hai| abhI kucha sneha to kro| aneka vighnoMvAlA yaha samaya hai, yaha bAlaka kadAcit jI bhI jAya / soneke samAna varNavAlA aura yauvanako aprApta isa bAlakako mUrkha hokara tumaloga gRdhrake vacanase kucha bhI zaGkA nahIM mAnakara kaise chor3oMge? // rAtameM zava khAne meM samartha zRgAlako dina meM bAlakakA parityA abhISTa nahIM hai yaha bAta pUrNokta vAkpasamUhase vyaGgya hai| yahA~para donoM uktiyoM meM vyayaka vAkyA * svataHsaMbhavI hai / isIprakAra anya gyAraha bhedoMmeM bhI udAharaNa dene cAhie /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH 333 vyagyArthasya yathA ua Nicala-' (pR076) ityaadi| anayoH svataHsaMmavinorlakSyavyaGgyArthI vyaJjako / evamanyeSvekAdazabhedeSUdAhAryam / padAMzavarNaracanApravandheSvasphuTakamaH / ____ asaMlakSyakramavyaGgyo dhvanistatra padAMzaprakRtipratyayopasarganipAtAdibhedAdanekavidhaH / yathA 'calApAnAM dRSTiM spRzasi bahuzo vepathumatI __ rahasyAkhyAyIva svanasi mRdu krnnaa'ntikcrH| vyaGgayA'rthasya vyaJjakatvaM yathA-"usa Niccala." ityAdi / atra balAkAyA niSpandatayA taddezasya vijanatvarUpeNa svataHsaMbhavavinA vyaGgayA'rthavastunA saGketasthAnametaditi vastudhvaniniSpandapadavyaGgyA / svataHsaMbhavino-svata:saMbhAvyamAnayoH, anaNe:niHmeSacyutacandanam' "ua Niccala NippaMdA" ityAcodAharaNayoH / alakSyakramavyaGgayadhvane dAnAha-padAMzati / - asphuTakramaH = alakSyakramaH myamayo dhvaniH, padAM'zavarNaracanAprabandheSu = padAM'ze, vaNe, rabanAyAM, prabandhe, pade, vAkye peti SaDavidho bodhyaH / padAMzadhvanibhedAnpradarzayati-prakRtIti / padAM'zadhvaniH, prakRtipratyayopasarganipAtAdibhedAt = prakRtiH ( yataH pratyayotpattiH sA ), pratyayaH (prakRtimavadhIkRtya vidhIyamAnaH sthA'rthabodhakaH zabdavizeSaH ), upasargaH (prAdiH), nipAtaH (cAdizabda. samUhaH ), ityAdibhedAt, Adipadena vacanAdiparigrahaH ! bhanekavidhaH nekaprakAraH / prakRtirUpapadAMzadhvanimudAharati-calA'pAnAmiti / abhijJAnazAkuntale zakuntayAM pIDayantaM bhramaraM prati rAjJo duSyantasyoktiriyam / he madhukara he bhramara ! tvaM palApAnAM= calaH ( caJcalaH ) apAGgaH (nayanaprAntabhAgaH ) yasyAH sA, tAma, amaradaMzanabhiyeti zeSaH / ataH vepathumatI = kampayuktAM, dRSTi = nayanaM, spRzasi = bAmRgasi / rahasyAkhyAyI iva-gopyavArtAbhASI iva, karNA'ntikacaraH = zrotranikaTapArI san, mRduH komalam, asphuTaM yathA tatheti bhAvaH / svanasi = ravIthi / karaM = prasaMlakSyakramavyaGgaya dhvanike bheda-padAMza, varNa, racanA, prabandha AdimeM basaMlakhyakamavyaGgaya dhvani hotI hai / asaMlakSyakramavyAyake padAM'za arthAt prakRti,pratyaya, upasarga aura nipAta evam prabandha tathA Adi paDhame, pada, vAkya, aura vacana Adi bheda hote haiN| jaise-prakRtirUpa padAM'zake dhvani kA udAharaNa abhijJAnazAkuntala nATakameM zakuntalAko pIDita karanevAle bhramarake prati gajA duSyantako ukti hai| he bhramara ! tU caJcala apAGgoMvAlI aura kampase yukta dapTiko vAravAra sparza kara rahA hai gopya vArtA kahanevAleke samAna hokara kAnake samIpa jA
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 sAhityadarpaNe kara vyAdhunvatyAH pibasi ravisarvasvamadharaM vayaM tattvAnveSAnmadhukara ! hatAstvaM khalu katI // ' ((zAku. 120), atra 'hatAH' iti na punaH 'duHkhaM prAptadhantA' iti hanprakRteH / 'muharagulisaMvRtAdharoSThaM pratiSedhAkSaraviklavAbhirAmam / mukhamaMsaviSatipakSmalAkSyAH kathamapyunnamitaM na cumbitaM tu||'(shaaku.3-22)| hastaM, vyAdhunvantyAH = kampayantyAH, tvanivAraNAya itastatazvAlayantyA iti bhaavH| zakuntalAyA iti zeSaH / ratisarvasvaM = rato ( ramaNe ) sarvasvam (sarvasvamivA. daraNIyam ), adharam = adharoSThaM, pibasi = dhysi.| tattvA'nveSAt satyA: nveSaNAt, iyaM kumArI kSatrasya mama pariNeyA no veti tethyagavaSaNAditi bhAvaH / hatAHvaJcitA iti bhAvaH, tvaM madhukaraH, kRtI-nepuNyavAn, asIti zeSaH / zikhariNI vRttam / ____vyAyaM nirUpayati-proti / atra asmin padya, "hatAH" iti hataprAyAH ma punarduHkhaM prAptavanta iti hanyakRteH = "han hiMsAgatyoH" iti hanadhAturUpaprakRteH. duHkhA'tizayavyaJjakatvamiti shessH| nipAtarUpapadAMzadhvanimudAharati-muhuriti / abhijJAnazAkuntale gotamyA zakuntalAyAM nItAyAmanutApayuktasya duSyantasyoktiriyam / muhuH vAraM vAram, aGguli. saMvRtA'dharoSTham =agulyA ( karazAkhayA ) saMvRtaH ( dhAvRtaH ) adharoSThaH (nimnoSThaH) yasya tat / pratiSedhA'maraviklavA'bhirAmaM - pratiSedhA'mare (niSedhadyotakavarNasamUhe ) viklavaH ( vihvalamAvaH ), tena abhirAmam (sundaram ), evaM ca aMsavivati se (skandhe ) vivartate (parAvartate ) tacchIlaM, tAdRzaM pakSmalAkSyAH = lomapracuranayanazAlinyAH, zakuntalAyA. iti bhAvaH / mukhaM = vadanaM, kathamapi = kenA'pi prakAreNa, unnamitam = UkRtaM, nayanapatitaparAganirasanavyAjeneti bhAvaH / na cumbitaM tu - vaktrasaMyuktaM na kRtaM tu / aupacchanyasika vRttam / . kara asphuTa jhaGkArazabda kara rahA hai / hAyako kampita karatI huI ramaNoke ratisarvasva adharakA pAna kara rahA hai, hama tattvake anveSaNase arthAt yaha kSatriyase vivAha ke lie yogya hai ki nahIM isa bAtako patA lagAnese hI mAre. paye ataH tU hI kRtA'rtha bana gayA hai / . isa padyameM "hatAH" kahanese "du:khaM prAptavantaH" "duHkhako prApta hue" aisA nahIM kahanese 'hanu' dhAturUpa prakRtikA duHkhA'tizayasvarUpa vyaGgyakA vyaJjakatva hai| - nipAtarUpa padAM'zakI dhvanikA udAharaNa-abhijJAnazAkuntalameM gautamIke sAe zakuntalAke jAnepara pazcAttApase yukta duSyantako ukti hai / vAraM vAra uMgalIse Theve gaye oSThase yukta, niSedhadyotaka vargoM meM vihvala bhAvase manohara; kandhe meM ghUmane vAle sundarIke mukhako maiMne kisI prakArase uThAyA hI para cumbana nahIM kiyA /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH 331 atra "tu" iti nipAtasyAnutApavyaJjakatvam / 'nyakkAro hyayameva me yadarayaH- (pR08)| ityAdau 'arayaH' iti bahuvacanasya, 'tApasaH' ityekavacanasya, 'atraiva' iti sarvanAmnaH, 'nihanti' iti 'jIvati' iti ca tiGaH, 'aho' ityavyayasya 'grAmaTikA' iti karUpataddhitasya, 'viluNThana' iti vyupasargasya, 'bhujaiH' iti bahuvacanasya ca vyaJjakatvam / ___ 'AhAre virAtaH, samastaviSayagrAme nivRttiH parA, vyaGgyaM nirUpayati-proti / atra = asmin pace, tu iti nipAtasya "cumbitam" iti padAM'zatvena, anutApavyaJjakatvaM = pazcAttApavyaJjakatvam / pratyayApasargaprabhRtInAM vyaGgyAni darzayati-nyakkAro hyayameveti / padyamidaM prathamapariccheda eva vyAkhyAtapUrva, tathA vRttidizA kiJcidvyAkhyAyate 'araya' iti bahuvacanasya macchatrasattA'nuciteti sambandhAnaucityarUpavyaGgyasya vyaJjakatvam / "tApasa" ityekavacanasya pauruSakathAhInatvarUpasya vyaGgyasya vyaJjakatvam, "ava" iti sarvanAmnaH svAdhiSThita. dezA'dhikaraNatvarUpavyaGgyasya vyaJjakatvam / "nihantI"ti tiGa: niHzeSeNa rAkSasabalahananarUpavyaGgyasya vyaJjakatvam / "jIvatI"ti tiGa: kutsitajIvanadhAraNarUpasya vyaGgyasya vyaJjakatvam, 'aho' itya vyayasya paramAzcaryarUpasya vyaGgyasya / ___ pratyayAdidhvanimudAharati-mAhAra. iti / priyatamaviyuktAM kAJcinnAyikA prati sakhyA upahAsoktiriyam / bhoH sakhi = he vayasye !, te=tava, AhAre = bhojana, vyApAre, viratiH-rAmA'bhAvaH, na kevalamAhAra eva viratiH pratyuta samastaviSayagrAme - samaste (sakale ) viSayaprAme (zabdasparzAdiviSayasamUhe), parA = atyadhikA, isa padyameM "tu" isa nipAtakA anutAparUpa vyaGgya arthakA vyaJjakatva hai| . vacanAdi dhvanikA u0-"nyakkAro hyayameva me yadarayaH" (pR08)| isa pUrvodAhRta padyameM "arayaH" yaha bahuvacana merA zatru honA hI anucita hai isaprakAra sambandhake anaucityarUpa vyaGgyakA vyaJjaka hai / "tApasaH yaha eka vacana pauruSakI carcAse hona aise vyaGgyakA vyaJjaka hai|| yatra" yaha sarvanAma mere AzrayarUpa dezamaM hI aise vyAyakA vyaJjaka hai / "nihanti" yaha tiG pratyaya ni.zeSa rUpase rAkSasamUhake hananarUpa vyaGgyakA vyajaka hai| "jIvati" yaha tiG pratyaya kutsita jIvanake dhAraNasvarUpa vyaGgyakA vyaJjaka hai / "aho" yaha avyaya parama AzcaryarUpa vyAyakA vyaJjaka hai| "prAmaTikA" yaha kapratyayarUpa taddhitapratyaya sammAnake ayogyarUpa vyaGgyakA vyaJjaka hai| "viluNThana" isa padameM vi-upasarga nirdayatApUrvaka apaharaNarUpa vyaGgya aryakA vyAka hai aura "bhujaH" yaha bahuvacana mAramAtrarUpa vyaGgya arthakA vya ka hai / paMdyakA pUrA artha pahale hI diyA gayA hai| pratyaya prAdi dhvanikA u0-viyoginI kisI nAyikAko usakI sakhI kahatI hai / he sakhi ! tumheM khAnemeM ruci nahIM hai, saba viSayoMmeM aniNaya nirvRti hai|
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 sAhityadapaNe nAsAgre nayanaM, tadetadaparaM yaccakatAna mnH| maunaM cedamidaM ca zUnyamadhunA yadvizvamAbhAti te, tadanayAH sakhi ! yoginI kimasi, bhoH! kiM vAM viyoginyasi / ' atra tu 'AhAre' iti viSayasaptamyA, 'samasta' iti 'parA' iti ca vizeSaNadvayasya, 'mauna' 'cedam' iti pratyakSaparAmarzinaH sarvanAmnaH, 'AbhAti' ityupasargasya 'sakhi' iti praNayasmAraNasya 'asi bhoH' iti. sonprAmasya nivRttiH = nivartanam / nAsAgre = nAsilA'grabhAge, nagnaM locanam, astIti zeSaH / tadetat aparam =anyat, yacca ekasAnam = ekA'yaM, kasmiMzciddhyAtavyam iti zeSaH / manaH cittam / idaM ca = vidyamAnaM ca, maunaM = tUSNIkatvam idaM ca vizvaM = jagada, adhunA = idAnI, te = tava, zUnya = zUnyaprAyam, AbhAti = AbhArI vartane, tat = tasmAtkAraNAt tvaM kiM yoginI = yogA'bhyAsazAlinI, asi = vidyase, kiMvA = badhavA, viyoginI = viyogayuktA, asi, AhAraviratyAdidharmANAM yoge viyoge. cetyubhayatra saMbhavAdiyaM pRccheti bhAvaH / pRthvI vRttam / / __vyaGgyAni vivRNoti-patra viti / "AhAra" iti viSayasaptamyA AhAramAtre na tu yoginyA iva kaTvamlAdyAhAravizeSa eveti bhAvaH / vyaJjakatvamiti zeSaH evaM sarvatra / "samasta" iti "parA" iti ca vizeSaNadvayasya, yogiyA upabhogaviSayeSu eva nivRttiH paraM zarIraparigrahasAdhanabhikSAnAdiviSaye na nivRttiH tava tu parA% bAtyantikI nivRttiH, ata eva vizeSaNadvitayasya sArthakatvam / "maunaM cedam" iti vartamAnajJAnaparAmazinaH sarvanAmnaH, yoginyA dhyAnasamaya evedamiti pratIyate / "AmAti" iti "AG" rUpasya upasargasya prayogeNa mithyAtvarUpaM samyak pratibhAti / "sakhI"ti praNayasmaraNasya, yoginyA na kutrA'pi praNayastavaM tu mayi sakhyAM praNayo'stIti / 'asi bhoH' nAsikAke agrabhAgameM netrako lagA rahI ho / yaha dUsarI bAta hai ki tumhArA mana ekAgra ho rahA hai yaha tumhArA mauna pratIta ho rahA hai| isa samaya tumheM vizva ho zUnyake samAna laga. rahA hai| isalie he sakhi ! batAo to sahI, dama yoginI ho vA kyioginI ho ? // isa padyameM "AhAre" yaha viSayameM saptamIvibhakti AhAramAtra rUpa vyaGgya varyakA na ki yoginIkI taraha kaTu, mamla Avi rAjasa padArtha mAtrameM aise vyaGgya arthakA vyaJjaka hai| "samasta" yaha vizeSaNa pada na kevala niSiddha viSayameM pratyuta vidhivihita dharmAnuSThAna bAdi viSayoMmeM bhI aise vyaGgya arthakA vyaka hai| usI taraha "parA" yaha vizeSaNa thor3I-sI nahIM pUrI nivRtti haiM aise vyaGgya arthakA vyaJjaka hai / "monaM ghedam" isa vartamAna zAnakA parAmarza karanevAle sarvanAmakA, "AmAti" yahAMpara "AG' upasargakA prayoga honese mithyAvasvarUpakI samyak pravIti hotI hai| "sakhi" aita sambodhanase yoginIko kisImeM bhI praNaya nahIM hotA hai para tumhArA mujhapara praNaya hai isa taraha praNayakA smaraNa karAnekA "basi moH" yahA~para upahAsapUrvaka mandahAsyA ,
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH 'kiMvA' ityukta pakSadAyasUcakasya vAzabdasya, 'asi' iti vartamAnopadezasya ca tattadviSayagaJjakatvaM sahRdayasaMvedyam / varNaracanayorudAhariSyate / prabandhe yathA-mahAbhArate shaantH| rAmAyaNe krunnH| mAlanImAdhava-ratnAvalyAdau shRnggaarH| evamanyatra / tadevamekapazcAzadbhedAstasya vanematAH // 11 // iti sopahAsAtprAsasya = upahAsasahitastha mandahAsasya, "ki vA" iti uttarapakSadAyasUcakasya = uttApakSaviyoginitvadRDhatAsUcakasya vAzabdasya, "asi" iti vartamAnopadezasya = vartamAnakAladyotakasya laTaH sipratyayasya, tatadviSayavyaJjakaravaM = tattadviSayANAM vyaJjanayA bodhakatvaM, sahRdayasaMvedya = sahRdayaH ( hRdayAlubhiH, kAvyA'rthabhAvanayA paripakvA'ntaHkaraNariti bhAvaH / / varNaracanayoriti / varNaH = mAdhuryAdiguNavyaJjakaH, racanA = padavinyAsavizeSaH, sA'pi mAdhuryAdivyajikA, tathA ca tayorvyaJjakatvam, udAhariSyate aSTamaparicchede navamaparicchede ca udAharaNaM dAsyate / prabandhe-mahAvAkye yathA-mahAbhArate zAntaH = zAnta rasaH, gamAyaNe karuNaH= karuNarasaH, mAlatImAdhavaratnAdalyAdo zRGgAra:=zRGgArarasaH vyaGgyaH / evam = ityam, anyatra prabancha, tattadrasA vyaGgyA jJeyA iti bhAvaH / dhvanIn saGkalayati-tadevamiti / tat = tasmAtkAraNAta, evam = uktaprakAreNa, tasya = pUrvottasya, dhvaneH ekapaJcAzat = ekAdhikA paJcAzata, bhedA:=prakArAH, matAH = abhimatAH // 11 // teSAmatra ponaruktye satyapi chAtrANAM bodhavezadyArtham, digdarzanaM kriyate / dhvanidvividho lakSaNAmUlo'bhidhAbhUlaneti / tatra lakSaNAmUla: ( avivakSitavAcyaH) punadvividha:1-arthAntarasaMkramitavAcyaH / 2-atyantatiraskRtavAcyazceti / "fka vA" yahAMpara "tuma yoginI hI ho" aisA uttarapakSako dRDhatAkA sUcaka vA zabdakA aura "asi" isa kriyAgdase namAna kAlake upadezakA tattad viSaSarUpa vyaGgya arthakA vyajakatva sahRdayajanoMke jJAnakA viSaya hai| varNa aura racanAkA vyaJjakatva aSTama aura navama paricchedameM dikhAyA jaaygaa| prabandhameM jaise mahAbhAratameM zAntarasa, rAmAyaNa meM karuNa rasa aura mAlatImAdhava aura ratnAvalI yAdimeM zRGgAra rasa vyaGgaya hokara sahRdayajanoMke jJAnakA viSaya hai| isI taraha anya prabandhameM tattadrasa vyaGgaya hote haiN| , isa prakAra usa dhvanike ikkAvana bheda mAne gaye haiM // 11 // 22 sA0
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 sAhityadapaNe dvAvapyeto padagatatvena vAkyagatatvena ca punmturbhdo| 1-lakSaNAmUladhvaniH saMhatya caturvidhaH / 2-abhidhAmUladhvaniH ( vivakSitAnyaparavAcyaH ); vividhaH1-asalakSyakramavyaGgayaH ( rsmaavaadiruupH)| 2-saMlakSyakramavyaGgapazceti / 1-asaMlakSyakramavyaGgapaHSaviSa:1. padagataH, 2. padAM'zagataH, 3. vAkyagataH, 4. mahAvAkyamataH, 5. varNavataH . 6. racanAgatazceti / . . 2-saMlakSyakramaNyaGgapaH trividhaH1. zabdazaktimUlaH, 2. aryazaktimUla, 3. ubhyktimuuln| 1-zabdazaktimUlo dvividhaH-vasturUpaH, alaGkArarUpazca / sa pa pavAkya gatatvena cturvidhH| 2-arthazaktimUlaH dvAdaviSaH, sa pa padavAkyapravandhagatatvena vividhaH 36 prkaaraaH| 3-ubhayazaktimUlaH ekavidhaH ( vAkyagataH) abhidhAmUladhvano saMlakSyakamavyaGgayasya 15 bhedAH ityaM ca saMlakSyakamavyaGga arthazaktimUlA'nuraNanavyamyasya 36 bhedAH / ubhayaktimUlaH ekavidhaH, zabdazaktimUlasya patvAro bhedaaH| itthaM ca saMlakSyakramavyaGgayadhvaneH 41 bhedaaH| dhvanibhedakA sAmAnya digdarzana kiyA jAtA hai / sAmAnyataH dhvanike do bheda hote haiM avivakSitavAcya (lakSaNAmUla ) aura vivakSitA'nyaparavAcya (bbhidhaamuul)| lasaNAmUla dhvanike do bheda hote haiM-aryAntarasaMkramitavAcya aura atyantatiraskRtavAcya / padagata aura vAkyagata honese lakSaNAmUla dhvanike kula cAra bheda hote haiM / vivakSitA'nyaparavAcya ( abhidhAmUla ) dhvanike do bheda hote haiM saMlakSyakramavyaGgaya aura asaMlakSyakramaGgaya / rasa, mAva Adi asaMlakSyakramavyaGgaghameM antarbhUta hote haiM / pada, padAMza, vAkya, varNa, racanA aura prabandha inase asaMlakSyakramadhyaGgayake chaH bheda hote haiN| - saMlakSyakramavyaGgaya dhvanike tIna bheda haiM / zabdazaktimUla, arthazaktimUla aura alaGkArarUpa / padagata aura vAkyagata honese zabdazaktimUlake cAra bheda hote haiN| arthazaktimUla saMlakSyakramavyaGgayake bAraha bheda haiM / padagata, vAkyagata aura prabandhagata honese arthazaktimUla saMlakSyakramavyaGgaya dhvanike chattIsa bheda hote haiM / isaprakAra zabdazaktimUlake pAra bheda, arthazaktimUlake chattIsa bheda aura kevala vAkyameM rahanevAle
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH saGkareNa trirUpeNa saMsRSTyA caikarUpayA / vedakhAgnizarAH (5304) zuddheriSuvANAgnisAyakAH (5355) // 12 // asaMlakSyakramadhyaGgyo dhvani: ( rasabhAvAdiH ) SaDvidhaH / 1 - pada-padAMza - vAkya - mahAvAkya varNa racanAgataH / itthaM ca abhidhAmUlabane: 47 bhedAH / tatra lakSaNAmUladhvanerbhedacatuSTayasya yojanAt / vane rekapaJcAzadbha edAH / . punarbhedAntarANi parigaNayati - saGkareNeti / trirUpeNa = trividhena, maGgAGgasvarUpeNa, ekAzrayA'nupravezarUpeNa / sandigdhasvarUpeNa ceti trirUpeNeti bhAvaH / tAdRzeva saGkareNa, ekarUpayA = mitho'napekSA sthitirUpayA saMsRSTyA ca yojanena, vedakhA'gnizarAH = bAnAM vAmato gatiriti nyAyena vedAzvatvAraH, kha = zUnyam, agnayastrayaH, zarAkha .: pacati 5304 caturuttarazatatra pA'dhikapanyA sahasrasaMkhyakA dhvanayaH, tatra ca zuddhaH = ekapAprakArayajanena, iSubANA'gnisAmakAH = iSava: 5, bANA: 5, agnayaH 3 sAyakAH 6 itthaM ca samaSTI paJcapaJcAzaduttarazatatra yayutapazca sahasrasaMkhyakAH 5355 dhvanerbhedAH / nanu ekapaJcAzatsakhyakeSu vaniSu trirUpeNa saGkareNa ekarUpayA saMsRSTyA samaSTyA caturguNanena vanerbhedaizvaturadhikadvizatasaMkhyakairbhAvyam iti cenna / 51 saMkeSu dhvaniSu sajAtIya ekaH, vijAtIyAH 50 saMkhyakAH saMhRtya 21 / heater saMhRtya 50 49 ge 47 21 " 19 1 1. 1 1 " 49, 45 47 46 339 " 11 ". ekA sena 51 tame sthAne sajAtIyaH 1, vijAtIyaH zUnyam evaM ca saMhRtya nerbhedAH sAmAnyataH SavizatyadhikA trayodazazatI 1326 / * ubhaya zaktimUlakA eka bheda saba milAkara saMlakSyakramavyaGgya dhvanike ikatAlisa bheva hote haiM | asaMlakSyaNA kramavyaGgyake chaH bheda 41 + 6 = 47 aura lakSaNAmUladhvanike cAra bheda kula milAkara dhvanike ikyAvana bheda ho jAte haiM / inameM prathamabheda sajAtIya ekase aura vijAtIya 50 se saMsRSTa hokara 51 saMsRSTa hokara 50 dvitIya bheda sajAtIya ekase aura vijAtIya 49 se tRtIya, bheda sajAtIya ekase aura vijAtIya 48 se saMsRSTa hokara 49 caturtha, bheda sajAtIya ekase aura vijAtIya 47 se saMsRSTa hokara 48 isI taraha pazcama AdimeM bhI saMsRSTi hokara eka eka nyUna hokara antima 51. bheda sajAtIya ekase saMsRSTa vijAtIya zUnya ho jAtA hai / isa prakAra kula 1326 ( teraha sau channrIsa ) bheda ho jAte haiM / unameM
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34. sAhityadarpaNe zukha zuddhabhedarekapaJcAzatA yojanenetyarthaH / dilmAtraM tadAhiyate atyumatasyanayugA taralAyatAkSI dvAri sthitA tadupayAnamahotsavAya / sA pUrNakumbhanavanIrajatoraNamrakasaMbhAramaGgalamayatnakRtaM vidhatte / / tatra patrividhaiH saMkarairekavidhayA saMsRSTyA ca catubhirguNane 5304 tatra ca zuddha bevAnAm ekapaJcAzatsaMkhyakAnAM saMkalanena 5304+ 51 = 5355 evaM ca paJcapaJcA. baduttaramatatrayA'dhikapaJcasahasrasaMkhyakA dhvnerbhedaaH| dhvanisaGkarasya digdarzanaM vidadhAti pratyumatahasanayati / pravAsAdAgataM nAyakaM putvA vAsagRhadvAri sthitAyA nAyikAyA varNanamidam / atyunatastanayugA = atyunatam ( atyuccam ) stanayugaM ( payodharayugmam ) yasyAH saa| taralAdhyatAkSI = tarale (caJcale ) Ayate ( dIrgha) akSiNI (netre) kalyAH sA, "bahuvrIhI sakthyakSNoH svAGgAt Sac" iti samAsA'ntaH Sac pratyayaH / vitvAt "vidanIrAdibhyaH" iti kIn / sA-nAyikA, dvAri = vAre, sthitA = vidyamAvA. satI, tadupayAnamahotsavAya = tasya (nAyakasya ) yat upayAnam ( upagamaH, svagRhapraveza iti bhAvaH); sa eva mahotsavaH ( mahAna kSaNaH), tasmai / ayatnakRtama (banAyAsavihitam ), pUrNakumbhanavanIrajatoraNasaksaMbhAramaGgalaM = pUrNakumbhI ( pUrNa kalazo, mahotsave dvArobhayapAzvayoH sthApanIyau iti bhAvaH kucatayeneti zeSaH), navanIra. pAnAM (nUtanakamalAnAm ) toraNamrajaH (toraNe - bahiri, sajaH= puSpamAlAH ) sthApanIyAH tAsAM sammAraH ( saMghaTanam ) eva maGgalaM (maGgalAcAram ) vidhatte = vidadhAti / vasantatilakA vRttam / baGgAGgibhAvarUpa ekAvayA'nupraveza rUpa aura sandigdharUpa isaprakAra tIna prakArake ...saroMse aura eka prakArakI saMsRSTi se kula cAra saMkhyAse guNana karanese vedakhA'gnizarA:paryAda "aTTAnAM vAmato gatiH" bokI bAI orase gati hotI hai kahanese veda 3D4; = zUnyaM, agni = 3, aura zara= 5 arthAt 5304 (pAMca hajAra, tIna sau cAra) itane bheda hote haiM, phira 5304 ( pAMca hajAra tIna sau cAra ), inameM zuddha 51 (ikyAvana ) bhedoMko jor3anese dhvanikI eSuvANA'gnisAyakAH = arthAt iSu 5, vANa - 5, agni 3, aura sAyaka 5 arthAt dhvaniko sAmaSTi saMkhyA 5355 ( pAMca hajAra tIna sau pacapana ) ho jAtI hai / / 12 // saMkSepase udAharaNa diyA jAtA hai-pravAsase lauTe hue nAyakake Agamana kA vRttAnta sunakara svAgata karane ke lie gharake dvArapara khar3I huI nAyikAkA varNana hai / ati unnata stanoMvAlI, caJcala aura dIrgha netrose yukta nAyikA. usake Agamanake utsavake lie dvArapara khar3I thii| vaha pUrNa kalaza, naye kamaloMkI bandanavArakI sAmagrIke maGgalako ayatnase siddharUpa kara rahI hai /
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH atra stanAveva pUrNakumbhau, dRSTraya eva navanIrajasraja iti rUpakadhvanirasadhvanyo re kAzrayAnupravezaH saGkaraH / 'dhinvantyamUni madamUrcchadalidhvanIni dhUtA dhvanInahRdayAni madhordinAni / nistandracandravadanAvadanAravinda saurabhyasauhRda garvasamIraNAni // atra nistandratyAdilakSaNAmUladhvanInAM saMsRSTiH / 341 saGkaraM vivRNoti pratreti / atra = asmin paba, stano eva pUrNakumbho dRSTaya eva navatoraNasraja iti rUpakadhvanirasatranyoH ekAzrayA'nupravezarUpaH saGkaraH / gartha bhAvaH / stanadvaye pUrNakumbhadvitayasya, tathA dRSTiSu navatoraNasrajaH sAkSAdAropasyA'bhAvena rUpakasya vyaGgyatvAdrUpakavatiH / pUrvoktAbhiH stanayugadRSTibhirnAma karate ruddIpanAttayordvayoH ekAzrayA'nupravezarUpaH saGkaraH / vanyoH saMsRSTimudAharati--dhinvantyamUnIti / vasantartorvarNanamidam / mabamUrcchadalinI ni madena ( harSeNa hetunA ) mUrcchantaH (vardhamAnAH ) alInA ( narANAm ) hanaya: ( guJjanAni ) yeSu tAni / ghRtA'dhvanInahRdayAni - dhUtAni ( kampitAni ) madAvezAditi zeSaH / adhvanInAnAM ( pAmthAnAm ) hRdayAni (citAdi) stAni / nistandracandravadanAdiH - nistandraH ( nirgatA tandrA - nimIlanaM yasya saH babhyudita: ) yaH candra: ( indra ) sa iva vadanaM ( mukham ) yAsAM tAsAM vadanA'ravin ( mukhakamalam ) tasya soramyaM ( surabhisvam ) tasya sauhRdaM ( sohArdam ) sambandha iti bhAva:, tena sagarva: (sA'bhimAnaH) samIraNaH (vAyuH) yeSu tAni tAdRzAni magho:vasantatauH, amUni dinAni - divasAH, dhinvanti - prINayanti / vasantatilakA vRttam // dhvanisaMsRSTi vivRNoti -- pratreti / atra nistandrapadena tandrArahita ucyate tandrA ator, candre nistandratvasya bAdhyamAnatvAjjahallakSaNayA prakAzarUpo'rtho lakSyate, prakAzA tizayabodha: prayojanam / tacca vyaJjanayA pratIyate ityeko'tyantatiraskRtavAcyo dhvaniH / evaM sauhRdagarvAvapi cetanadharmau tayoracetane vAyo bAdhAt sambandhe utkRSTatvarUpe ca jhllkssnnaa| tayoratizayabodhazca prayojanaM tacca vyaMjanayA pratIyate / itthaM ca asyantatiraskRta vAcyarUpANAM trayANAM padagata lakSaNA mUladhvanInAM mitho'napekSayA sthite: sasRSTireva 11921 = isa padya meM stana hI pUrNa kalaza aura netra hI naye kamaloM kI mAlAe~ isaprakAra rUpaka soft aura asafar eka eka padarUpa eka eka AzrayameM anupraveza honese sasura hai // do dhvaniyoMkI saMsRSTikA udAharaNa dete haiN| yaha vasanta RtukA varNana hai| harSase phailanevAle bhramaroMke guJjanase yukta, pathikoMke hRdayako kampita karanevAle uge hue candrake samAna mukhase yukta sundariyoMke mukha kamalake saurabhake sambandhase garvayukta bAyuvAle aise vasantake dina Anandita kara rahe haiM / isa paMcameM nistandra, sauhRda aura garva zabda yathAkrama prakAzamAna, sAdRzya aura utkRSTa ina arthoM meM paryavasita hone se atyantatiraskRtavAcyalakSaNAmUlaka dhvaniyoMkI saMsRSTi hai /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe bhaya guNIbhUtavvAyam aparaM tu . guNIbhUtavyaGgyaM vAcyAdanuttame vyaGgye / aparaM kAvyam / anuttamatvaM nyUnatayA sAmyena ca saMbhavati / tatra syAditarAGga kAyAkSiptaM ca vAMcyasiddhayaGgam // 13 // saMdigdhaprAdhAnyaM tulyaprAdhAnyamasphuTamagUDham / vyaGgayamasundarameve medAstasyoMditA aSTau // 14 // dhvani nirUpya guNIbhUtavyaGgayaM nirUpayati-aparaM sviti / vyaGye vyaJjanayA pratipAne athe, vAcyAva-abhidhApratipAcAt arthAt, anuttame = anuskRSTe sati, guNIbhUtavyaGgyaM - guNIbhUtaH (apradhAnIbhUtaH) vyaGgyaH ( vyaJjanApratipAdyaH arthaH) yasmistava, tannAmadheyam, aparam = anyat, dhvanibhinnaM vA kAvyaM bhavatItyarthaH / kArikA vivRNoti-praparamiti / vyaGgyA'rthasya anuttamatvaM ca, nyUnatayA bAcyApekSayA honatayA, sAmyena catulyatvena ca saMbhavati / guNIbhUta vyaGgyasya bhedAnAmagrAha nirdizati-taMtra syaaditi| tatra = guNIbhUtavyaGgye, itarA'Ggam = itarasya ( rasasya, . bhAvAdeH vA) baGgam ( avayavaH, paripoSakam ) itarAnaM nAma vyaGgyam ekam / kAkvAkSiptaM % kAkvA ( bhinnakaNThadhvaninA ) AkSiptam (kRtAkSepam ) vyaGgyaM dvitIyam / vAcya. siddhayaGga - vAcyasiddhaH - vAcyA'rthasya siddhaH (niSpatteH) aGgam (prayojakam ) mAma vyaGgyaM tRtIyam // 13 // . sandigdhaprAdhAnya - sandigdhaM (saMzayitam ) dhAnyam (pradhAnabhAvaH ) yasya pada, tAdRzaM vyaGgyaM taccaturtham / tulyaprAdhAnya-tulyaM (samAnam) prAdhAnyaM (pradhAnabhAvaH) yasya tava vyaGgyaM paJcamam / asphuTam - adhyaktaM, sahRdayairapi jhaTiti apratIyamAnamiti bhASA, vyaGgyaM SaSThama / jagaDham - atisphuTaM vAcyA'yaM sadazaM vyaGgyaM, saptamam, iti - evaM, tasya = guNIbhUtavyaGgyasya, aSTau = aSTasaMkhyakAH, bhedaH = prakArA, uditAHkaSitAH // 14 // guNIbhUta vyagya-jahA~para vAcya arthase vyaGgya artha uttama nahIM hotA hai, vahA~ guNIbhUtavyaGgya nAmaka dvitIya zreNIkA kAvya hotA hai / vAcya arthase nyUna honese pA vAcya arthaka tulya bhAvase rahanese vyaGagya artha anuttama hotA hai| ganImata vyagyake bheda-itarA'Gga vyaGgya, kAkvAkSi vyaGgya, vAcyasiddhaghana vyaGagya // 13 // sandigdha prAdhAnya vyaGgya, tulyaprAdhAnya vyaGagya, asphuTavyaGgya, agUDhavyaGgya, aura asundara vyaGgya isaprakAra : guNIbhUta vyaGgya kAvyake ATha bheda hote haiM // 14 //
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA- caturthaH paricchedaH itarasya rasAderaGgaM rasAdivyaGgayam / 'ayaM sa rasanotkarSI pInastana vimardanaH / nAbhyUrujaghanasparzI nIvIvisraMsanaH karaH // ' 343 atra zRGgAraH karuNasyAGgam / 'mAnonnatAM praNayinImanunetukAmastvat sainyasAgara ravodgatakatApaH / hA ! hA ! kathaM nu bhavato ripurAjadhAnI prAsAdasaMtatiSu tiSThati kAmilokaH / / ' itarasyeti / itarasya = rasAderbhAvAdervA, agaM = rasAdirUpaM vyaGgyaM, rasAdivyaGgyam / = itarAGgamudAharati - prayamiti / mahAbhArate bhUrizravasaH samarapatitaM hastama - valokya tatpatnyA uktiriyam / ayaM dRzyamAnaH, saH prAganubhUtaH, rasanotkarSI = rantu mekhalotkarSaMNazIlaH pInasvanavimardanaH = puSTa kuca vimardakaH, nAbhyUrujaghanasparzI = nAbhisa kSikaTipurobhAgasparzI, nIvIvisraMsanaH = vasanagrandhyapasArakaH, karaH = hastaH astIti zeSaH / anuSTup / atra zRGgAra rasAlambanasya bhUrizravaso vicchedena raterasAzrayatayA smaryamANAnAM zRGgArarasA'GgAnAM zokoddIpakatayA karuNA'nukUlatA'taH khaNDarasaH zRGgAraH karuNAGgam / karuNaviruddho'pi zRGgAraH zokoddIpakatvenA'GgaM bhavatIti saptamaparicchede vakSyate / anuSTub vRttam / rasasya bhAvA'Gga tathA'para misarAGga vyaGgyamudAharati- mAnonnatAmiti / kasyacidrAjJa: stutiriyam / ( he rAjan ! ) bhavataH = tava ripurAjadhAnI prasAda-- santatiSu = ripurAjadhAnyA : ( zatru rAjadhAnyAH ), prAsAdasantatiSu ( sodhaparamparAsu ) / mAnonnatAm = unatamAnAM praNayinoM = priyAm, anunetukAmaH = anunetumicchuH / kAmilokaH = kAmuka samUhaH, tvatsainyasAgararavodgata karNacApaH = tava ( bhavataH ) sainyasAgara: ( sainikasamudraH ), tasya raveNa ( zabdena, kolAhaleneti bhAvaH ), udgataH 1 unameM jahA~para vyaGgya artha itara (anya ) rasa AdikA aDga hotA hai use itarA'Gga vyaGgya kahate haiN| jaise - mahAbhArata meM samara meM bhUrizravAke kaTe hue hAthako dekhakara usakI patnIkI ukti hai / mekhalAko khIMcane vAlA, puSTa 'stanoMkA vimardana karanevAlA aura nAbhi, uru aura jaghana (kaTike pUrvabhAga ) kA sparza karanevAlA yaha hAtha hai| Alamlana ( nAyaka ) kA viccheda honese zRGgAra rasa yahAMpara itara (anya ) rasa karuNakA aGga huA hai, ataH yaha itarA'GgavyaGgya nAmaka guNI. bhUta vyaGgyakA udAharaNa hai / dUsare itarA'GgavyaGgyakA udAharaNa dete haiN| koI kavi kisI rAjAkA varNana karatA hai / he rAjan ! Apake zatru rAjAkI rAjadhAnIke prAsAdoMmeM praNayakopa karane
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 sAhityadarpaNe atrautsukyatrAsasandhisaMskRtasya karuNasya raajvissyrtaavtbhaavH| 'janasthAne bhrAntaM kanakamRgatRSNAndhitadhiyA vaco vaidehIti pratipadamudA pralapitam / ( utsanaH ) karNatApaH (zrotrendriyapIDA ) yasya saH, tAdRzaH san, kathaM = kena prakAreNa, tiSThati nu = vidyate nu| hA hA = kAmilokasya zocyata iti bhAvaH / vasantaH tilakA vRttam / vivRNoti-patreti / atra = asmin padye / autsukyatrAsasandhisaMskRtasya = prathamapAdena autsukyaM, dvitIyapAdana ca trAso vyajyate, ata: autsukyavAsayoH yaH sandhiH (saGgamaH ), tena saMskRtasya ( paripoSitasya ) karuNasya, rAjaviSayarato = varNyamAna: rAjaviSayakA'nurAge, aGgabhAvaH = aGgasvam / atra karuNasyotsukyAdInAM bhAvAnAmagara svameva / teSAmapi pAyArthAnAM vAcyAryA'tizAyitvA'mAvena guNImUtavyayatvam / basantatilakA vRttam / ___ zabdazaktimUlakavanecyA'rthA'GgatAmudAharati-janasthAna iti| dhanArtha prayatamAnasya nirAzaya kasyaciddaridrasyoktiriyam / nakamRgatRSNA'ndhitadhiyA = kanake (ghane ) yA mRgatRSNA (prAptIcchA !, tayA andhitA ( tatvajJAnA'sama kRtA) ghIH ( buddhiH ) yasya, tena tAdRzena, mayA, janasthAne = janAnAm (AyajanAnAm ) sthAne, prAntaM = bhramaNaM kRtam / pratipadaM = pratyAughasthAnaM, dehi = vitara, iti, vaya:vacanam, udazru-udgatam azru ( nayanasalikam ) yasmin kaNi tabathA tatheti kiyA vizeSaNam / pratiparda - prativaraNanyAsaM, pralaMpita-pralApaH kRtaH / nirarthakatvena uncaritam vAlI apanI nAyikAko manAnekI icchA karanevAlA kAmukasamUha usI samaya Apake senAH rUpa samudrake kolAhalase kAnameM santApa utpanna hone se kisa prakAra rahatA hai hAya! hAya !" - isa padyameM prathama caraNameM autsukya aura dvitIya caraNameM trAsa vyaGgya hotA hai * isaprakAra otsukya aura bAsakI sandhise paripoSita karuNarasakA rAjaviSayaka rati ( anurAga meM aGgabhAva hai| zabdazaktimUlaka vaniko itara ( vAcyArtha) kI aGgatAkA udAharaNa dete haiM / dhanake lie prayatna karanevAle kisI nirAza daridrako ukti hai / isa padyameM vaktA aura rAmameM sAdRzya dikhalAyA hai / vaktAke pakSameM -suvarNa pAnekI mRgatRSgAse andhI buddhi honese janoMke sthAna ( aneka deza) meM bhramaNa kiyaa| rAmake pakSameM - soneke mRga ( mArIca ) ko pAnekI tRSNAse andhI buddhi honese janasthAna arthAt daNDakAraNya ke eka bhAgameM bhramaNa kiyA / vaktAke pakSameM - dehi == do aisA vacana paga pagameM A~khoM meM AMsU bhara kara kahA / rAmake pakSa meM-he dehi = he sIte ! aisA vacana paga pagameM A~sU bharakara kahA / vaktAke pakSameM-bhA arthAt dhanasammanna svAmokI mukha:
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ caturthaH paricchedaH / kRtA laGkAbharturvedanaparipATISu ghaTanA / mayAptaM rAmatvaM kuzalavasutA na tvadhigatA // ' atra rAmatvaM prAptamityavacane'pi zabdazaktareva rAmatvamavagamyate / vacanena tu sAdRzyahetukatAdAtmyAropaNamAviSkurvatA tadgopanamapAkRtam / bhartuH = dhanasammannasya, jAtAvekavacanam vadanaparipATISu = mukhAdyavayavA'nukrameSu, kA - kIdRzI, ghaTanA = saMghaTanakriyA, alaM = paryAptaM yathA tathA, kRtA = vihitA / mayA rAmatva prAptaM, paraM kuzalavasutA tA = kuzalaM (nipuNaM, dAridrayA'panodakamiti bhAvaH) vasu (dhanam ) yasya saH, tasya bhAvastattA dhanasamRddhiriti bhAvaH / na adhigatA - na praaptaa| rAmapakSe-kanakamRgatRSNA'ndhitadhiyA = kanakamRgaH ( suvarNahariNaH; mArIca iti bhAvaH) tasmin yA tRSNA ( lAlasA) janakasutA'bhilaSitapUraNAyiketi bhaavH| tayA andhitA ( vivekadRSTirahitA ) dhIH ( buddhiH ), tayA / janasthAne =daNDakAraNyakatA deze, bhrAntaM = bhramaNaM kRtam / pratipadaM = pratipAdanyAsaM, he vaidehi = he sote / / udazru = udgatanayanajalaM yathA tathA, pralapitaM =pralApaH kRtaH / evaM ca laGkAbhatu:lakSA'dhipateH, rAvaNasyetyarthaH vadanaparipATIpughaTanA = vadanAnAM (mukhAnAm ) paripATayAm (paGktI ) iSughaTanA ( bANasaMghaTanA ), kRtA = vihitaa| itthaM ca mayA rAmatvaM dAzarathitvam, Apta, prAptam, tu-parantu, kuzalavasutA kuzalavI (tadAkhyau) suto (putrI ) yasyAH sA, tAdRzI sItA, na adhigatAna prAptA / zikhariNI vRttam / guNIbhUtatvaM vizadayati-prati / atra = asmin padya, "rAmatvaM prAptam" iti avacane'pi = apratipAdane'pi / zabdazaktereva = sarUpa:bdasAmarthyAdeva, rAmatvaM = rAmasAdRzyam, avagamyate = vyaJjanayA jAyate / vacanena tu = "mayA''ptaM rAmatvam" iti vAkyena tu, sAdRzyahetukatAdAtmyAropaNaM = sAmyakAraNakarAmA'bhedAropam, Avita paramparAmeM dainyapUrNa neSTA paryApya kii| rAmake pakSameM - laGkAbhartA (rAvaNa ) ke vadanaparipATI ( mukhapAkta ) meM iSughaTanA arthAt bANakA prahAra kiyA / vaktAke pakSa meMisaprakAra maiMne rAmatva aryAt gamabhAva to prApta kara liyA para kuzalavasutA aryAda dhanADhayatA nahIM pAI, rAmapakSa meM kuzalavasutA arthAta jisake kuza aura lava suta (putra) haiM aiso sItAko nahIM pAyA / / ___ isa padyameM vaktAke "rAmatvaM prAptam" arthAt maiMne rAmabhAva to prApta kara liyA aisA na kahanepara bhI tulyarUpa zabdoMke sAdRzyase hI usameM rAmatvakA bodha ho jaataa| parantu pUkti vAkyase to zabda sAdRzyase hone vAlA rAmake sAtha usakA tAdAtmya zabdase hI prakAzita ho gayA, vyaJjanAse honevAlA usakA gopana khaNDita huA / isa kAraNa vaktAkA rAmake sAdRzya vAcya hokara rAmake sAdRzyake prAptirUpa vAsAryaka
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNa tena vAcyaM sAdRzyaM vAkyArthAnvayopapAdakatayAGgatAM nItam / . kAkAkSiptaM yathA'madhnAmi kauravazataM samare na kopA duHzAsanasya rudhiraM na pibaamyurstH| saMcUrNayAmi gadayA na suyodhanorU sandhi karotu bhavatAM nRpatiH paNena / ' ___ atra madhnAmyevetyAdivyaGgaya vAcyasya niSedhasya sahabhAvenaiva sthitam / ukurvatA = prakAzyatA, tadgopanaM = rAmasAdRzyagRhanam, apAkRtaM = khaNDitam / tena = kAraNena, vAsyaM = bAcyavajhaTiti pratIyamAnaM, sAdRzyaM = vaktari rAmasadRzasvaM, vAkyA'rthA'nvayopapAdakatayA vAkyA'yaMsya ( rAmasAdRzyaprAptirUpasya ) anvayopapAdaka. sayA ( sambandhasAdhArayA ), wGgatA = guNIbhUtatA, nItaM = prApitam / ato vyaGgyA'rtharUpasya vaktari rAmasAdRzyasya gacyA'rthA'tizAyisthA'bhAvena guNIbhUtavyaGgyatvaM pratIyata iti bhaavH| kAkvAkSiptaM gunniibhuutvynggymudaahrti.-mnaamiiti| veNIsaMhAranATake duryodhanena samaM yudhiSThirasya sandhipravRtti dhRtvA kupitasya bhImasenasya sahadeva pratyukti. riyam / samare = yuddhe, kopAta = krodhAddhetoH, koravazataM = koravANAM (duryodhanAdInAM). zataM, na madhnAmi = pUrvapratijJAmanasRtya na mathiSyAmi, mathiSyAmyeva, evaM paratrA'pi / "vartamAna sAmIpye vartamAnavadvA" iti bhaviSyadarthe laT / duHzAzanasya duryodhanamadhyamA:mujasya, urastaH vakSaHsthalAda, dhiraM = raktaM, na pibAmina pAsyAmi ? syAmyeva / evaM ca gadayA kAsUnAmakA''yudhavizeSeNa, suyodhanorU = duryodhanasakthinI, na saMcUrNa. yAmi = na saMcUrNayiSyAmi ? saMcayiSyAmyeva / bhavatAM = yuSmAkaM, nRpatiH = rAjA adhiSThiraH, paNena = indraprasthAdinAmapanakagrahaNarUpeNa sandhi - paNabandhaM, karotu - vidadhAtu / vasantatilakA vRttam // kAkuvyaGgapaviNoti-proti / atra asmin po madhnAmi eva ityAdivyaGa myaM = vyaJjanApratipAdya vastu, vAcyasya % abhidhAvRttipratipAcasya, niSedhasya - na manAmIti makyarUpasya, sahabhAvena = sAhityena, sthitaM = vidyamAnama, astIti anvayameM upapAdaka honese vAcyA'rthakA aGga ho gayA hai| ataH guNIbhUtamaya kAvya huA / kAkvAkSipta vyaGgya jaise-madhnAmi / veNIsaMhAra nATakameM duryodhanake sAtha yuSTiSThirakI sandhikA vRttAnta sunakara sahadevake prati bhImasenakI ukti hai / yuddhameM krodhase saikar3oM kAroMkA mathana nahIM karUMgA? duzAsanakI chAtIse rudhira nahIM piyUgA? gadAse duryodhana ke UraoMko cUra cUra nahIM karUMgA? Apake rAjA ( yudhiSThira ) indraprastha Adi pAMca grAmoMko lenekI zartapara sandhi kara leN| . isa pahameM "dhnAmi eva", ityAdi vyaGgya ( vyaJjanAse pratipAdya ) vastu
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH 'dIpayan rodasIrandhrameSa jvalati srvtH| pratApastava rAjendra ! vairivaMzadavAnalaH // ' atrAnvayasya veNutvAropaNarUpo vyaGgayaH pratApasya dAvAnalatvAropasiddhayaGgam / 'harastu kiMcitparivRttadhairya:--' (pR0 284) ityAdau vilocananyApAradhumbanAbhilASayoH prAdhAnye sandehaH / zeSaH / ato dhvanitvaM nirastamiti bhAvaH / asya kAkvAkSiptiguNIbhUtavyaGgyasya gUDha-. ghyaGgayasyA'ntaHpAtitve'pi kAkurUpavaicitryasya vizeSatvAtpArthakyena grahaNam / vAcyasiddhayaGga guNIbhUtavyaGgayamudAharati-vIpayanniti / kazcitkaviH kaMcidrAjAna prazaMsati / he rAjendra = he napazreSTha !, vairivaMzadavA'nalaH = vairiNaH (zatroH ) baMza: (kulam ) eva vaMzaH ( veNuH ), tatra dAvA'nalaH ( vanA'gnisvarUpaH ) / eSaH ayaM, tavamavataH pratApaH = teja, rodasIrandhra = rodasyoH ( dyAvApRthivyoH / randhram (chidram, avakAzamityarthaH ), dIpayan = prakANayan, sarvataH = samantAta, jvalati = dIpyate / anuSTub vRktam // vAcya siddhaghanamupapAdayati-prati / atra = asmin zloke, anvayasya = "snttirgotrjnnkulaanybhijnaanvyo| vaMzojvavAyaH santAnaH" ityamarAt vaMzazabda.. pAcyasya kulasya veNusvA''ropaNarUpaH = vaMzatvAropasvarUpaH, vyaGgayaH = vyaJjanAvRtti, pratipAdyaH aryaH, pratApasya - rAjatejasaH, dAvA'nalatvA'ropasiddhayaGgam = dAvA'nalasvA''ropasiddhaH (vanA'gnityAropaNasiddhaH), vAcyAryasya aGgam (prayojakaH),. ataH vyaGgayA'ryasya vAcyasiddheraGgatvena camatkArA'tiyitvA'bhAvena vAcyasiddhayaGga mAma guNIbhUtavyaGgayamudAhRtam / sandigdhaprAdhAnya nAma duNIbhUtavyaGgayamudAharaNanirdezana upapAdayatiharastviti / udbuddhamAtrasthAyibhAvasyodAharaNe kumArasaMbhavasthaM padyamidaM tRtIyapari-- cchede ( 284 pRSThe ) pradarzitam / AkAlikavasantapravRttI pArvatI pazyato parasya dhairya-. vAcya ( abhidhAvRtti se pratipAya ) bastu "na mathnAmi" isake sahabhAvase sthita honese yaha guNIbhUtavyaGgya huaa| bAcyasiddhacA vyaGagya-dIpayan / koI kavi kisI rAjAkI prazaMsA karatA hai / he rAjendra ! zatruke vaMza (kula) hI jo vaMza ( bAMsa ) usako jalAnemeM banake agnisvarUpa ApakA pratApa AkAza aura pRthivIke madhyabhAgako prakAzita karatA hayA cAroM orase pradIpta ho rahA hai| - yahA~para vaMza (kula) meM vaMza ( bAMsa ) kA Aropa vyaGgya hai vaha pretApameM dAvAnaravake AroparUpa vAcyArthakI siddhikA aGga hai ataH guNIbhUtavyaGgya huA hai| - sandigdhaprAdhAnya vyaGgya-"harastu kiJcitparivRtta." (pR. 284 ) /
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 sAhityadapaNe 'brAhmaNAtikramatyAgo bhavatAmeva bhuutye| jAmadagnyazca vo mitramanyathA durmanAyate // ' atra parazurAmo rakSAkulakSayaM kariSyatIti vyaGgayasya pAcyasya ca samaM praadhaanym| 'sandhau sarvasvaharaNaM vigrahe prANanigrahaH / viparyayavarNanamidam, atra harasya umAmukhe vilocanavyApAro vAcyaH (abhidhApratipAya). mukhamAtre vilocanavyApArAta cumbanA'bhilASaH vyaGgayaH (pyajanApratipAya:), tayAra vilocanavyApAracumbanA'bhilASayoH ( vAcyavyaGgayA'rSayoH) prAdhAnye - prdhaanbhaave| sandehaH, ata idaM sandigdhaprAdhAnyaM nAma gunniibhuutvynggymityuppdyte| ___ tulyaprAdhAnyaM nAma guNIbhUtamyaGgayamadAharatimAhmaNAtikama iti| mahAvIracarita nATake rAvaNaM prati parazurAmasya sandezoktiriyam / brAhmaNA'tikramatyAvaHbrAhmaNAnAm (viprANAma ) atikramaH ( ullaGghanaM, parAmava iti bhAvaH ), tasya tyAvara (hAnam ), bhavatAm eva = yujmAkaM rAkSasAnAm eva, bhUtaye - aizvaryAya, kalyANAyeti bhAvaH / bhaviSyati / anyathA = anyena prakAreNa, brAhmaNA'tika me satIti bhAvaH / % yuSmAkaM, mitra-sakhA, parazurAmasya rAvaNasya cetyubhayorapi zivopAlakatvena mitrtvmiti| bAmadagnyaH jamadagnerapatya pumAn, "gargAdibhyo yam" iti yam / parazurAma iti bhaavH| durmanAyate = durmanA iva Acarati, "ka: kyaGmalopatra" iti kyamatyayaH salopana laT ca / vimanA bhaviSyatIti bhAvaH / anuSTura vRttam / tulypraadhaanysuppaadyti-atreti| atra = asmingaloke parazurAmaH rama:kulakSayaM - rAkSasavaMzanAzaM, kariSyatIti "durmanAyata" iti padapratipA basya vyaGgayasya mitramityanena mitrabrAhmaNA'tikramasyAgajanyasya vibhUtiprAptirUpasya vAcyasya ca tulpaprAdhAnyAttulyaprAdhAnyarUpaM guNIbhUtavya gyamudAhRtam / asphuTavyaGgyarUpaM gunniibhuutvynggymunaahrti-sncaaviti| sandhI = paNabandhe, allAvadInAkhyena khilajIvaMzodbhavena yavanA'dhipatinA saheti zeSaH, sarvasvaityAdi padyameM pArvatI ke mukha meM mahAdevakA vilocanavyApAra vAcya hai aura cumbanAsbhilASa vyaGgya hai isa prakAra vAcyArtha aura vyaGgyA'ryake prAdhAnyameM sandeha honese guNIbhUta vyaGgya huA hai| tulyaprAdhAnya vynggy-"braahmnnaa'tikrm"| mahAvIracarita nATaka rAvaNake prati parazurAmake sandezakA varNana hai| brAhmaNoMke ullaGghanakA tyAga tumhAre hI aizvaya ke lie hai, nahIM to mitra parazurAma virakta ho jaayeNge| isa padyameM "parazurAma rAkSasa vaMzakA kSaya kara deMge" isa vyaGgyakA aura yathAzruta vAcA artha kA bhI tulya prAdhAnya honese guNIbhUtavyaGgya huA hai| prsphuttvynggy-"sndhau0"| rAdhi karanera sarvasvaharaNa aura vigraha
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ patuH paricchedaH 349 allAvadInanRpato na sandhirna ca vigrahaH / / ' atrAllAvadInAkhye nRpatau. dAnasAmAdimantareNa nAnyaH prazamopAya iti vyaGgaya vyutpannAnAmapi maTityasphuTam / anena lokaguruNA satAM dhrmopdeshinaa| ahaM vratavatI svaramuktena kimataH param ? / ' atra pratIyamAno'pi zAkyamunestiryagyoSiti balAtkAropabhogaHharaNaM - sakalasampatigrahaNaM, vigrahe - tenaiva saha yuddhAcaraNe, prANanigrahaH = prANadaNDaH, bataH ballAudInanRpatItadAkhye rAjani, na sandhiH na vigrahaH, kartavya iti zeSaH / banuSTub vRttam / ___ asphuTavyaGgyamupapAdayati-prati / atra asmin parcha / allAvadInAkhyevanAmake, nRpatau rAjJi, dAnasAmAdim antareNa = vitaraNasAntvaprayogaM vinA, na banyaH = aparaH, prazamopAyaH = zAntyupAyaH, iti vyutpannAnAm api = vidagdhAnAm bapi, maTiti - zIghram, asphuTam - adhyakam ataH asya vAcyAt = arthAt anuttA patvamataH asphuTavyaGgyasya guNIbhUtavyaGgyasyodAharaNamidam / ___agUDhavyaGgyaM nAma guNIbhUtavyaGgyamudAharati-aneneti / zAkyamuninA balAdupamuktAyAstiyaMgyoSita uktiriyam / satA = ziSTAnAM, dharmopadezinA = dharmopadezakena, lokaguruNA-janAcAryeNa; anena - zAkyamuninA, vratavato = pAtivratyaviyamayuktA, aham, ataH param - asmAt adhikaM, svaraM = svacchandaM yathA tathA, uktena - kathitena, vRttAnteneti zeSaH, ki- ki prayojanamiti bhAvaH / pativratayA svadUSaNaM sphuTaM na vaktavyamiti bhAvaH / anuSTub vRttm| agUDhavyaGgyaM vivaNoti-proti / batra - asmin po / pratIyamAno'pivyaJjanAvatyA jJAyamAno'pi / zAkyamuneH = zAkyasiMhasya, niryagyoSiti = tiryagjAti( yuddha) karanepara prANadaNDa rAjA ( allAvadIna khilajI ) meM na sandhi aura na to vigraha hI ucita hai| isa padyameM allAvadIna nAmake rAjAmeM dAna aura sAma Adike vinA aura upAya zAnti ke lie nahIM hai yaha vyaGgya artha catura janoMkI bhI zIghra sphuTa ( vyakta) nahIM hai ataH yaha asphuTavyaGgya hai / / ...agaDha vynggy-"anen"| zAkyamunise balAtkArapUrvaka upabhukta kisI nIca jAtikI strIkI ukti hai| lokake guru sajjanoMko dharmakA upadeza karanevAle .. inhoMne pAtivratya se yukta mujhe jabardastIse isake bAda kahanese kyA? isa padyameM zAkya manikA nIca jAti kI strImeM bala pUrvaka upabhoga dhyaGgya hokara bhI spaSTa honese vAcyake
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe sphuTatayA vAcyAyamAna ityagUDham / 'vANIrakuDaguDDINasauNikolAhaNaM suNantIe / gharakammavAvaDAe bahue sIanti anggaaii|' atra dattasaMketaH kazcillatAgRhaM praviSTa iti vyAyAt 'sIdantyamAni' iti vAcyasya camatkAraH sahRdayasaMvedya ityasundaram / striyAM, balAtkAropamogaH = haThapUrvaka dharSaNa, aGgya sphuTatayA = vyaktatapA, vA bAkSepA'lakAramahimnA, vAcyAyamAnaH = vAcyavat pAcaran, pratIpate iti agUDhaM nAma guNIbhUtavyaGgyamudAhRtaM bhvti| . asundaraM vyaGgyaM nAma gunniibhuutvynggymudaahrti-vaanniireti| "vAnIrakuJoDDInazakunikolAhalaM pRNvantyAH / gRhakarmavyApRtAyA vadhvAH sIdantyaGgAni // " iti saMskRtacchAyA / vAnIrakuJja upanAyake kRtasaGketAyAH paraM gRhakAryavyagratayA gantumabhaktAyA nAyikAyA avasthAvarNanamidam / vAnIrakujoDDonazakunikolAhalaM = vAnIrakujAtA (vaitasalavAgrahAva) uDDInAH (utpatitAH) nAyakAgamanaNyApAreNeti shessH| ye zakunayaH (pakSiNaH ) teSAM kolAhalam (kalam ) / zujansyAH = bAkarNayantyAH, gRhakarmavyApRtAyAH - gRhakarmaNi (gehakRtye ) vyApRtAyAH ( vyAyAH), vadhvAH-nAyikAyA baGgAni = dehA'vayavAH, sIdanti = avasAda prApnuvanti / gApA vRttam / ___ basundaraM guNIbhUtavyaGgyaM vivRnnoti-pti| batra - asyo gAthAyAM, datta, saGketaH - dattaH saGketo yasmai saH, gRhItasaMketaH, kazrita - puruSaH latAgRhaM - vAnIrakuja, praviSTaH - kRtapravezo'sti iti vyaGgyAt-vyaJjanAvRttipratipAvAdAda, sIdanti aGgAni iti sarvAGgA'vasAdaprasaraNarUpasya vAcyA'rthasyaiva utkaNThA'tizayasamAna agUDha ho gayA hai isalie yaha guNobhUta vyaGgya huA hai| sundara vyaGagya-vetake latAgRhameM ur3e hue pakSiyoMkA kolAhala sunanevAlI gharameM kAmameM vyagra vadhUke aGga zithila hote haiN| isa pabameM Aneke lie saGgresako pAyA huA koI puruSa latAgRhameM pahuMca gayA isa vyaGgya ayaMse "sIinsyaGgAni" arthAva sukumAratAke kAraNa vir3iyoMke kolAhalase usake aGga zithila ho jAte haiM - aise vAcya arthakA camatkAra sahRdaya janoMse saMvedanopa hai isalie yaha guNIbhUtamyaGgya humA hai|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH kizca yo dIpakatulyayogitAdiSUpamAghalaGkAro vyAyaH sa guNIbhUtavyaGgaya eva / kAvyasya dIpakAdimukheneva camatkAravidhAyitvAt / tadukaM dhvanikatA 'alaGkArAntarasyApi pratIto yatra bhaaste| tatparatvaM na kAvyasya nAsau mArgo dhvnermtH||' yatra ca zabdAntarAdinA gopanakRtacArutvasya vipryaasH| paryavasannatvAsaundaryamiti vAcyasya camatkAraH, sahRdayasaMvedaH = sahRdayaH ( hRdayAlubhiH) saMvevaH (saMvedanIyaH ) iti asundaraM guNIbhUtavyaGgyam / ___asundaraguNIbhUtavyaGmayasya udAharaNAntarANi drshyti-kinyceti| dIpakatulyayogitA''diSu-alaGkAreSu, 2 upamAdyalaGkAro vyaGgyaH = vyaJjanayA pratipAdyaH, sa guNIbhUtavyaGgya eva / atra hetu pradarthayati-vAcyasya - abhidhAvRttipratipAdyasya aryasya kvacit "kAvyasya" iti pAThAntaram / dIpakAdimukhena eva = dIpakatulyayogitAdidvAreNa eva / atra evapadena vyamyopamAdivyAvRttiH / camatkAravidhAyitvAta-camakAsa pratipAdakatvAt / atrA'rSe dhvanikRtsaMvAdaM pradarzayati-pralakArAntarasyeti / yatra-yasmin sthale, alaGkArAntarasya = pradazite'lakAre banyasya balakA kArasya, pratIto api - vyaJjanayA jJAne satyapi, kAvyasya, tatparatvaM = byaGgyA'. laGkAraparatvaM, na bhAsate = na pratItaM bhavati, dhvaneH = dhvamikAvyasya; mArgaH viSayaH na mataH - na abhimataH, pratyuta guNIbhUtavyaGgyaviSaya iti bhAvaH / 'guNIbhUtavyaGgyaprakArAntaraM darzayitumupakramate-yatra ceti| yatra - yasmin sthale, zabdAntarAdinA = anyazabdAdinA, gopanakRtacArutvasya = gopanena ( byajanA, vRttyA janitena gahanena ) yat cAmatvaM ( camatkArajanakatvam ), tasya, viparyAsaH - viparyayaH, so'pi guNobhUtabyaGgya eva iti pUrveNA'nvayaH / / ki ceti / dIpaka aura tulyayogitA Adi alaGkAroM meM jo upamA alaGkAra vyaGgaya hai vaha guNIbhUtavyaGgya hI hai, vyaGgya ( mukhya dhvani ) nahIM, kyoMki dIpaka Adi alaGkAroMke dvArA camatkArakI pratIti hotI hai| jaise ki dhvanikAra ( Ananda. varddhanAcArya ) ne kahA hai-jahA~para pradarzita alaGkArameM vyasanAse dUsare alaGkArako pratIti honepara bhI kAvyameM usameM cArutvakA tAtparya nahIM bhAsita hai yaha dhvanikA mArya nahI hai / arthAt vaha guNIbhUta dhyaGgyakA hI viSaya hai /
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 sAhityadarpaNe yathA'dRSTayA kezava ! goparAgahatayA kiMcinna dRSTaM mayA tenAtra skhalitAsmi nAtha ! patitAM kiM nAma nAlamghase ekastvaM viSameSu khinnamanasAM sarvAbalAnAM gati___ udAharati-daSTyati / kezavaM prati kasyAzcidgopyA uktiriyam / he kezava he kRSNa !, mayA goparAgahatayA = gavAM (dhenUnAm ) parAgA: (pAdIsthitadhUlayaH ), teH hatayA ( darzanazaktirahitayA dRSTayA netreNa, kiJcit =mArgadikaM, na dRSTaM-na avalo. kitAH / tena-darzanA'bhAvena, atra = asmin sthale, tava agre iti bhAvaH / skhalinA = patitA'smi patitAM mAmiti zeSaH / ki = kimartha, na Alambase = no ghArasi ? viSameSu = vAtavarSA'disaGkaTeSu, khinnamanasAM = viSaNNacitAnA, sarvA'balAnAM 3 sarveSAm ( sameSAm ) abalAnAM ( valarahitAnAm ), tvaM = bhavAn, ekaH = ekamAtramaH eva, mati: - rksskH| - zilaSTA'yoM yathA-goparAmahatayA = gope (goNale, bhavati ) yo rAgaH anurAgaH ), tena hetunA hRtayA ( AkRSTyA ) tAdRgyA dRSTyA = jJAnena, mayA kiJcit = patikulAdikaM kimapi na daSTaM = no vimRSTam / tena - kAraNena, atra = bAsu gopI madhye, skhalitA - patitA. asmi, maryAdAmArgAditi zeSaH / he nAtha!; patitAM = bhavaccaraNapatitAM mAM = gopI, ki= kimartha, na Alambase = anugRhmAsi / parastriyAM madanugraho nocita iti cettatrAha-eka iti / viSayeSu-khinnamanasAM= viSamAH (paJcasaMkhyakAH ) iSavaH (bANAH) yasya sa viSameSuH (kAmaH ), tena khinnaM (pIDitam ) manaH (cittam ) yAsA, tAsAm / sarvA'valAnAM = sarvAsAm ( sakalAnAma ) abalAnAm / strINAm ), eka:- ekamAtra, svam eva gatiH = gantavyasthAnaM, guNIbhUta vyaGgyakA dUsarA prakAra dikhalAta hai| daSTayati / zrIkRSNajIke prati kisI gopIkI ukti hai / he kezava ! gAyoMke khuroMko dhUlise dekhanekI zaktise rahita netrase bhane kucha bhI nahIM dekhA isalie maiM yahA~ para gira par3I huuN| girI huI mujheM Apa kyoM. sahArA nahIM dete haiM ? sajAToMmeM par3akara khinna vittavAle sava nibaMza janoMke Apa eka mAtra gati ( rakSaka ) haiN| isa prakAra gopIse goSThameM leha (paleSa ) se kahe gaye zrIkRSNa tuma logoMkI cirakAla taka rakSA kreN|.. . ....niSTa dUsarA artha jaise-svayaM dUtI gopI kRSNajIse kahatI hai-hai kezava ! goparUpa Apake anurAgase AkRSTa honese maiMne pati; kula Adi kucha bhI nahIM dekhaa| isa kAraNase maiM sadAke mArgase phisala gaI hU~, he nAtha ! Apake caraNameM par3IhuI mujhako Apa kyoM nahIM sahArA de rahe haiM ? viSama vANavAle kAmadevase khinna manase yukta
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturmaH paricchedaH 353 gopyaivaM gadita' salezamavatAd goSThe harirvazviram // ' / atra goparAgAdizabdAnAM gope rAga ityAdivyaGgayArthAnAM salezamiti padena sphuTatayAvabhAsaH / salezamiti padasya parityAge dhvanireva / kiJca / yatra vastvalaGkArarasAdirUpavyaGgathAnAM rasAbhyantare guNImAvastatra pradhAnakRta eva kaavyyvhaarH| taduktaM tenaiva _ 'prakAro'yaM guNIbhUtavyaGgyo'pi dhvanirUpatAm / badanapIDA'pahArakatvAditi bhAvaH / itthaM ca goSThe-vraje, gopyA = gopavadhUTyA evam = prakAreNa, salezaM = sazleSaM, gaditaH = abhihitaH, hariH = kRSNaH, vaH = yuSmAn, viraM = bahukAlaparyantam, avatA = rakSatAt zArdUlavikrIDitaM vRttam / basya payasya guNIbhUtavyaGgapatvaM sphuttyti-prti| atra = asmin padya, proparAgAdizabdAnAM = pUrva pratipAditAmAm / gope rAga ityAdivyaGgayA'rthAnAm / tazam" iti padena, sphuTatayA = spaSTaravena, acamAsaH = pratItiH / "salezam" iti padasya parityAge, svanireva / tathA ca kAminIkuvakalazavad gUDha camatkaroti, bhagUDhaM tu sphuTatayA vAghyAyamAnamiti muNIbhUtameveti bhASaH / kvacitta vyAye guNIbhUte'pi dhvanikAmyamyavahAra iti upapAdayati-kiceti / samvasmin / sthale, vastvalakArarasAdirUpavyaGgapAnA = vassvalar3akArarasAidi. mANAM, vyanyAnAm (yajanAvatipratipAyAmAm ), atra Adipadena bhAvAdInAM bahapam / rasA'bhyantare = anyarasamadhye, guNIbhAvaH = upasarjanIbhAva:, apradhAnaspeNopasthitiriti prAyaH / tatra = tasmin sthane, pradhAnakRta eva = pradhAnarasakRta eva, kAvyavyavahAraH, "prAdhAnyena vyapadezA bhavantI" ti nyAyAditi bhAvaH / atrAya dhvanikRnmatamupanyasyati / taduktaM teneva, tena eva = dhvanikRtA eva, sadA uktam / ki tadityAha-prakAro'yamiti / ayaM guNIbhUtavyaGgyo'pi, prakAraH = saba abalAoMke bApa ekamAtra rakSaka haiM, isaprakAra goSThameM gopIse zleSa pUrvaka kahe gaye bokRSNa tuma logoMko cirakAla paryanta rakSA kreN| isa padya meM goparAga Adi zabdoMke gope raga ityAdi vyaGgya arthokI "salezam" isa padase spaSTa rUpase pratIti huI hai / ataH guNIbhUtavyaGgya huA hai / "salezam" isa padakA parityAga karanepara dhvani hI ho jAtI hai / kiJca-jahA~para vasturUpa, alaGkArarUpa aura rasAdirUpa vyaGgpoMkA anya rasameM guNIbhAva ho jAtA hai vahA~para pradhAna rasake kAraNa hI kAvyavyavahAra hotA hai| yaha bAta unhoMne ( dhvanikArane ) hI kahI hai-yaha guNIbhUtavyaGgya kAvyabheda bhI rasa AdimeM tAtparyakI paryAlocanAse phira dhvani ke svarUpako prApta karatA 23 sA0
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 sAhityadarpaNe dhatte rasAditAtparya paryAlocanayA punaH // ' iti 'yatronmadAnAM pramadAjanAnAmabhraMlihaH zoNamaNImayUkhaH / saMdhyAbhramaM prApnuvatAmakANDe'pyanaGganepathyavidhi vidhatte // ' ityAdau rasAdInAM nagarIvRttAntAdivastumAtre'Ggatvam, tatra teSAmatAtparyaviSayatve'pi taireva guNIbhUtaH kAvyavyavahAraH / kAvyabhedaH, rasAditAtparya paryAlocanayA = rasAdI ( rasabhAvAdI ) yat tAtparyaM ( kaveM prAyaH), tatparyAlocanayA ( tadanusandhAnena ), punaH dhvanirUpatAM dhvanisvarUpatA / dhatte = prApnoti / yathA " ayaM sa rasanotkarSI"tyAdI zRGgArasya guNIbhAve'pi taM bhAvamava mya madhyamakAvyavyavahAro na kartavyaH, kintu aGginaM tatra pradhAnarasaM karaNamAzritya kAvyavyavahAra eva kartavya iti bhAvaH / sthale tu sthiti / yaMtra = eva siddhAntasyA'navakAzasthalaM nirdizati - yatra atreti / kazcitkaviH kAMcinnagarIM varNayati / yatra nagaryAm, abhraMlihaH - anaM leDhoti, "vahnA'bhre lihaH" iti khaN / mevasparzI, zojamaNIkyUkhaH - zoNamaNI (padmarAgANAm ) mayUkhaH ( kiraNaH ) / akANDe - anavasare, sandhyAbhramaM - sAyamkAla prAnti, prApnuvatA = labhamAnAnAM padmarAgakiraNaprasaraNAditi bhAvaH / unmadAnAm = udgatamadAnAM, pramadAjanAnAM = lalanAjanAnAm, anaGganepathyavidhi = kAmasaMbhoga vezavidhAnaM, vidhatte - sampAdayati / atra bhrAntimadalaGkAraH / upajAtivRttam / tathyaM vivRNoti - ispAdAviti / ityAdI sthale, rasAdInAM = zRGgArAcInAm / nagarIvRtAntAdivastu mAtra = kevalanagaryu danta rUpavastuviSaye / aGgatvaM = poSakatvam // tatra= nagarIvRttAntAdivastumAtre, teSAM rasAdInAm, atAtparyaviSayatve'pi tAtparyaviSayA' bhAvatve'pi, guNIbhUtaiH = apradhAnaH, taireva = rasAdibhireva kAvyavyavahAraH = kAvyavyapadezaH / hai| jaise ki "ayaM sa rasanotkarSI" ityAdi sthalameM zRGgArakA gauNabhAvase madhyamakAvyakA vyavahAra na kara aGgI karuNa rasako lekara uttama kAvyakA hI vyavahAra karanA cAhie yaha bhAva hai ! guNIbhUtavyaGgacakA sthala dikhalAte haiM- yatra tu jahA~para to - jisa ..nagarI meM AkAzako sparza karanevAlI padmarAgamaNikI kiraNa apane prakAzake kAraNa anavasara meM hI sandhyAkAla ho gayA aisI prAntiko prApta karanevAlI sundariyoMkA kAma bhoga karane ke lie vezavidhAnakA sampAdana kara detI hai / / yatra tu -- - ityAdi sthalameM vyaGgya honevAle zRGgAra Adi rasa nagarI varNanarUpa vastumAtrameM baGga hote haiM, ve rasa Adi tAtparya viSaya nahIM hote haiM / tathA'pi unhIM ( ramoM ) se guNIta kAmyavahAra hai, arthAt yahA~ zRGgArarasa namarIvardhanakA bhaGga huA hai|
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH _ 'taduktamasmatsagotrakavipaNDitamukhyazrocaNDodAsapAdaiH-vAkyA (kAvyA) basNakhaNDabuddhivedyatayA tanmayobhAvenAsvAdadazAyAM guNapradhAnabhAvAvabhA. sastAvannAnubhUyate, kAlAntare tu prakaraNAdiparyAlocanayA bhavannapyaso na kAvyavyapadezaM vyAhantumozaH, tasyAsvAdamAtrAyattatvAt' iti / keciccitrAkhyaM tRtIyaM kAvyabhedamicchanti / ayaM bhaavH| atra prakaraNAt purIprakarSavarNane kavestAtparyAda anaGganepathyavidhivyaGgayasya zaGgArasya tAtparyaviSayatvA'bhAve'pi, ApAtatazcamaskAraviSAyakatvena zuGgArakAvyarUpa eva vyavahAraH kartavyaH / asminnarthe'miyuktatamAnAM caNDIdAsapAdAnAM saMvAdaM pradarzayati-taduktamiti / asmatsagotrakavipaNDitamukhyazrIcaNDIdAsapAdaH - asmAkaM sagotrAH (samAnayotrAH), phavipaNDitamukhyAH ye zrIcaNDIdAsapAdAH, taH uktam-vAkyAryasyeti / vAkyA'rthasyapadArthasamUhasthasya, akhaNDabuddhivedyatayA = ekAgrabuddhijJeyatayA, tanmayomAvena - bakhanDa buddhisvarUpamAvena, AsvAdadazAyAm = anubhavA'vasthAyAM, guNapradhAnabhAvA'vabhAsaHbaGgAGgibhAvapratItiH, tAvat = tatkAlaM, na anubhUyate = no jJAyate, kAvyApaM. bhASakairiti zeSaH / kAlA'ntare tu= AsvAdA'nantarakAle tu, prakaraNAdiparyAlocanayAprakaraNAdInAM ( prasaGgaprabhRtInA viSayANAm ), paryAlocanayA bhavannapi-utpadyamAno'pi basau guNapradhAnabhAvapratItiH, kAvyavyapadezaM = rasAdikAvyamyavahAra, pAhantu-nivArayitu, na Iza:=na samarthaH, atra hetumupanyasyati-syeti / tasya - kAvyavyapadezasya: AsvAdamAtrA''yattatvAt = rasAyanubhavamAtrA'dhInatvAt / kAvyaprakAzakArasya citrAkhyaM tRtIyaM kAvyabhedaM khaNDayitumupakamate-keciditi / kecit = kAvyaprakAzakArA:: citrA''khyaM = citrakAvyanAmakaM, tRtIyaM, kAvyabhedaM kAvyaprakAram, icchanti / tdaahu:shbdcitrmiti| . ataH aparAGgavyaGgyanAmakaguNIbhUtavyaGgyake eka bhedakA udAharaNa samajhanA caahie| isa bAtako granthakAra apane sagotra kavi paNDita zrIcaNDIdAsakI ukti samarthana karate haiM-kAvyakA dimAva Adi artha ekAgrabuddhise jJeya hotA hai, tanmayI. bhAvase usake anubhavakI avasthAmeM yaha aGga hai aura aGgo hai aisI prIti nahIM hotI hai, AsvAdake anantara samayameM prakaraNa AdikI paryAlocanAse aGga pora baGgIko pratIti honepara bhI vaha ( pratIti ) rasAdi kAvyavyavahArakA nivAraNa nahIM kara sakatI hai kyoMki vaha kAvyavyavahAra AsvAdamAtrake adhIna hotA hai / kAvyaprakAza, kArasaMmata citra kAvyakA khaNDana karate haiN| koI vidvAna ( kAvyaprakAzakAra ) citranAmaka tIsarA kAvya hai aisA varNana karate haiM / jaisA ki-vyaGgya rahita kAvya adhama ( tRtIya zreNIna) hotA hai, usake
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. sAhityadarpaye - tadAhuH 'zabdacitraM vAcyacitramavyaGgaya tvaraM smRtam / ' iti / tanna, yadi hi avyaGgathatvena vyaGgayAbhAvastadA tasya kAvyatvamapi nAstIti prAgevoktam / ISavyagyatvamiti cet, kiM nAmeSavyaGgyatvam ? bhAsvAdyavyaGgyatvam , anAsvAdyavyagyatvaM vA ? Aye prAcInabhedayorevAntaHpAtaH / dvitIye tvakAvyatvam / yadi cAsvAdyatvaM tadA'kSudratvameva kSudratAyAmanAsvAdyatvAt / kAdhyaM triviSama-uttama, madhyamam, adhamaM ceti / tatra vyaGgyaM kAvyamutamam, guNIbhUtavyaGgaya madhyamam, avyaGgayam, avaram = adhama, tasya bhedadvayaM-zabda. citravAcyacitra ceti / tanmataM dUSayati-tasyeti / avyaGgayatvena - vyaGgayA'yaMrahitatvena, vyaGgaghA'bhAvo yadi = rasAdivyaGgyA'rthA'bhAvazca da, tadA - tahi, tasya - bhavyaGga pasya, kAvyatvam api - kAsyavyapadezaviSayatvam api, nA'stIti, prAgevaakmapariccheda eva uktam / punarAzaya saNDapati-avyaGgayamityatra nam ISadarthe vrtte| tataH bavyaGgapam, ityasya artha ISadvyaGgyam iti cet tatra punaH prazna:-kiM nAmeSadvaghanaghasvamI bAsvAyavyaGgayatvaM = yatra vyaGgapasyA''svAdo bhavati, athavA anAsvAdyavyaGgyatvam - patra vyaGgasya AsvAdo na bhavati ) Adya = AsvAdyavyaGgyatve, prAcInabhedayoH = dhyaGga guNIbhUtavyaGgye ceti dvayoH pUrvoktabhedayoreva, antaHpAtaH = antarbhAvaH / dvitIye anAsvAdyavyaGgyatve, tu akAvyaravaM-kAvyatvA'bhAvaH / yadi ca AsvAdyatvamAsvAdyavyaGgayatvam, tadA akSudraHvam eva = anavaratvam eva, kSudratAyAm vyaGgapA'rtharahitatvena avaratAyAma, anAsvAdyatvAt = AsvAdaviSayarAhityAt / do bheda hote haiM-zabdacitra aura prarthacitra / ___ granyakAra isa matakA khaNDana karate haiM-yaha ThIka nahIM / avyaGgaya kahanese Apa vyaGgayakA abhAva kahate haiM to vaha kAvya hI nahIM hai yaha bAta pahale hI kaha cuke haiN| yadi kaheM ki 'avyaGgya' padameM nakA artha ISat ( thor3A ) hai to usakA artha huA ISadvayaGgya arthAta thor3A vyaGgya / phira prazna karate haiM-ISadvayaGgaya kyA hai ? mAsvAdyavyaGgya ( vyaGgya aryakA AsvAda kiyA jAnevAlA ) vA anAsvAdyavyaGgya ( vyaGgya arthakA AsvAda nahIM kiyA jAnevAlA ) / yadi pahalA bheda mAsvAdya vyaGgya mAneM to pahale ke do bhedoM ( vyaGgaya aura guNIbhUtavyaGgaya ) meM hI antarbhAva ho jAtA hai dUsarA bheda anAsvAdya vyaGgaya mAneM to vaha kAvya hI nahIM ho sakatA hai / AsvAdya mAneM to vaha akSudra (kSudra = adhamase bhinna ) hI huA / kSudra
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH taduktaM dhvanikRtA 'pradhAnaguNabhAvAbhyAM vyagyasyaivaM vyavasthite / ubhe kAvye, tato'nyadyattacitramabhidhIyate // iti / iti zrImannArAyagavara gAravidamadhuvA-sAhityArNavakarNadhAra-dhvaniprasthApanaparamAcArya-kavisUktiratnAkarA'STAdazabhASAvAravilAsinIbhujaGgasAndhi. .. vigrahika mahApAtra-zrIvizvanAthakavirAjakRtI sAhityadarpaNe dhvaniguNIbhUtavyaGgyAtyakAmyabhedanirUpaNo nAma caturpaH paricchedaH / uktArthe dhvanikRtsaMvAdaM pradarzayati-taduktamiti / pradhAnaguNamAvAsyAmiti / baGgayasya = aryasya, pradhAna guNabhAvAbhyA prazAnamAvena guNamAvena veti bhAvaH, evam ud, kAvye, vyavasthite =nirUpite / vyaGgayA'rthasya yatra pradhAnamAvastA dhvanisvaM lapa guNa mAvastaMtra guNIbhUtavyaGgyasvamiti kAvye viprakAre nirUpite iti bhAvaH; tataH = tAmgaM bhedAbhyAM yat anyat = AraM, tara citra-citranAmakaM kAvyA''mAsarUpam, abhidhIyate = pratipAdyate / / iti zrIzeSarAjazarmapraNItAyAM candrakalA'bhikhyAyAM sAhityadarpaNa: TIkAyAM caturthaH paricchedaH // (adhama ) mAneM to vaha AsvAdakA viSaya nahIM hotA hai| isa bAta ko dhvanikArane kahA hai-isa prakAra gaGgya aryakA pradhAna aura guNa ( mapradhAna ) bhAvase vyavasthA honepara pradhAna = dhvani aura guNa ( apradhAna ) gugIbhUtavyamaya do prakArake kAvya ho gaye, inase jo bhinna hai use "citra" kahate haiM / sAhityadarpaNake anuvAdameM caturtha pariccheda samApta huA /
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH paricchedaH atha keyamaminavA vyaJjanA nAma vRttirityucyate vRttInAM vizrAnterabhidhAtAtparyalakSaNAkhyAnAm / aGgIkAryA turyA vRttivoMdhe rasAdInAm // 1 // abhidhAyAH saMketitArthamAtrabodhanaviratAyA na pastvalaGkArarasAdi... baneguMNIbhUtavyaGgyasya ca dvayopi kAvyabheTyovyaMjanAjanyatvAt nayAyikastasyAH caNDanAda vyAjamAyAH samarthanasya cA'vazyakatvAttavyaM paJcamaH pariccheda Arabhyate / tatra ca prathamaM vyaJjanAnirUpaNamupakramate-prati / atha kAvyabhedanirUpaNA'nantaram, iyaM = pyAyabodhikA, abhinavA = nUtanA, AlaGkArikamAtraH svIkRtA, naiyAyikaramajotatetIti bhAvaH, yattiH = arthabodhikA, iti ityAzaGkapa, ucyate, abhidhIyate / yajanAyAH svIkAra upatti pradarzayati-vrattInAmiti / abhidhAtAtparyakSaNAkhyAnAm - pUrvoktAnAmabhidhA-tAtparya lakSaNAnAmikAnAM, vRttInA = zaktInAM; vizrAntaH = vidhAmAva, svaM svamartha bodhayitvA nivartanAditi bhAvaH / rasAdInA = rasavastvalArAdInAma, rasapadenA''svAdhamAtragrahaNam / rasasya prAdhAnyAtprathamaM nirdezaH / bAsvAdaviSayatvAdAvipadena rasAbhAsa-bhAva-bhAvAbhAsabhAvodayabhAvasandhibhAvazabalatAnA bagrahaNam / turyA = caturthI vRttiH, aGgIkAryA=svIkaraNIyA / yadyapi dvitIyaparicchede *viratAsvabhidhA''dyAsu0" asyAM kArikAyAM vyanjanAyA lakSaNasya sattvepi tatprAmANyopanyAsAya punarArambhaH / ataH pInaruktyaM na zakunIyam // 1 // kAriko vivRNoti-abhiSAyA iti / sahUtitA'rthamAtrabodhanaviratAyA:= patitaH (itasataH ) 4 varSaH (padArthaH), tanmAtrabodhanaviratAyAH (tanmAtra. pratipAdananivRttAyAH.), viratAyA punarutthAnA'bhAvAt abhidhAyAH = mukhyavRttaH, paravalakArarasAdivyaGgayodhane-vastvalaGkArarasAdirUpA ye vyaGgyAH ( vyaJjanAvRtti yaha naI vyaJjanA nAmakI vRtti kyA hai aisI zaGkAkA samAdhAna karate haiMvRttInAm ityAdi / abhidhA, lakSaNa aura tAtparya nAmakI vRttiyoM ke apane apane arthakA bodhana kara "zabdabuddhikarmaNAM viramya vyApArAbhAvaH" isa niyamase vidhAnta honese pastu, alaGkAra aura rasarUpa vyanya arthakA bodha karaneke lie vyaJjanA nAmakI pautrI vRttiko baGgIkAra karanA cAhiye // 1 // patita varSapAtrakA bodhana karake virata honevAlI abhiyAkA vastu alAra
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacamaH paricchedaH vyabodhane kSamatvam / na rasAdiH / nahi vibhAvAdyabhidhAnameva tadabhidhAnam, tasya tadaikarUpyAnaGgAkArAt / yatra ca svazabdenAbhidhAnaM tatra pratyuta doSa eveti vakSyAmaH / kacizca 'zRGgAraraso'yam' ityAdau svazabdanAbhidhAne'pi na tatpratItiH, tasya svaprakAzAnandarUpatvAt / abhihitAnvayavAdibhiraGgIkRtA tAtparyAkhyA vRttirapi saMsargamAtrai pratipAdyAH arthAH ) teSAM dodhane ( pratipAdane ) na kSamatvaM = na sAmarthyam / rasAdiH kathaM na saGketita ityAza cAha - na ceti / rasAdikA = vyaGgyA'yaM, na saGketitaH va] saGketaviSayaH, vAcyArthaH / nanu vibhAvAdibhireva rasabhAvAdiH saGketita ityatrAha - na hoti / na hi vidhAbAbhidhAnam eva = vibhAvAdInAm abhidhAnam ( abhidhayA pratipAdanam ) eva tadabhidhAnama = teSAm ( rasAnAm ) abhidhAnam ( abhidhayA pratipAdanam ), tasya = vibhAvAdeH, tadekarUpyA'naGgIkArAta - teSAm ( rasAnAm ) aikarUpyasya ( abhinnatvasya ) manaGgIkArAt ( svIkArAt ) / vibhAvAdayo jJeyavizeSA rasAdayazca jJAnavizeSA iti bhAva: / ato rasasyA'bhighAbodhyatvaM neti bhAvaH / rasasyA'bhidhAbodhyatve bAgha kAntaramAhayatra ceti / yatra ca = yasmin sthale ca, rasasya svazabdena = rasazabdena zRGgArAdizabdena ca, abhiSThAnaM - abhidhayA pratipAdanaM tatra pratyuta = vaiparItyena doSa eveti vakSyAmaH = kathayiSyAmaH, "rasasyoktiH svazabdena" ityAdirUpeNa saptamapariccheda iti bhAva: / vayacicca = laukika yAvaye. "zRGgArasso'yam" ityAdI = sthale, svazabdena = zRGgArazabdena, abhidhAne'pi = abhidhAvatyA pratipAdane'pi na tatpratItiH na rasapratItiH; tatra hetumupanyasyati - tasyeti / tasya = rasasya svaprakAzA''nandarUpatvAt pUrvoktarItyA svaprakAzAnandasvarUpatvAt / dazarUpakakAra dhanika matAnusAreNa tAtparyavasyA rasAdibodhaH syAditi ma suNDayati - prabhihitA'nvayavAdibhiriti / " 359 aura rasa Adi vyaGgya arthakA bodhana karane meM kSamatA ( sAmathyaM ) nahIM hai / vastu ahaGkAra aura rasa Adi saGketa ke viSaya nahIM haiM / vibhAva AdikA abhidhAse pratipAdana karanA hI rasa AdikA pratipAdana nahIM hai, vibhAva AdikA rasa Adise abhedakA svIkAra nahIM kiyA gayA hai jahA~para rasakA svazabda se arthAt rasa zabda se vA zRGgAra bAdi zabda se pratipAdana kiyA jAtA vahA~para doSa ho jAtA hai isa bAta ko Age saptama pariccheda meM varNana kiyA jAyagA / vahIM kahIM laukika vAkya meM "zRGgAraraso'yam" yaha zRGgAra rasa hai isa taraha svazandase kahanepara bhI zRGgAra rasakI pratIti nahIM hotI hai, hai, kyoMki rasa svataH prakAza aura AnandasvarUpa hai / ataH abhidhAvRtti se rasakI pratIti nahIM ho sakatI hai| mahilA'nyayavAdI (brATTamImAMsaka ) se svIkRta tAtparyaM nAmakI vRtti bhI
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 sAhityavapa parikSINA na vyaGgyabodhinI / yaca kecidAhuH -- ' so'yamiSorivaM dIrghadIrghataro'bhidhAvyApAraH' iti / yaca dhanikenoktam tAtparyAvyatirekAca vyaJjakatvasya na dhvaniH / abhihitA'nvayavAdibhiH = bhATTamImAMsakaiH, aGgIkRtA=svIkRtA, tAtparyA'khyA= tAtparyanAmikA, vRttirapi zaktirapi, saMsargamAtre = padAnAM parasparA'nvayabodhamAtreH parikSINA = viratA satI, vyaGgadhabodhinI = vyaGgaghArtharasAdipratipAdikA na, "zabda buddhikarmaNAM virabhya vyApArA'bhAvaH" iti nayeneti zeSaH / = abhidhAvRtyaiva rasAdibodho bhavatIti bhaTTalollaTamatamupanyasyati - yacceti / 've kecit = bhaTTalIlaTAdaya:, AhuH - kathayanti ki tadityAha - so'yamiti / saH = tAdRzaH, ayam = eSaH, iSoH iva = bANasya iva, dIrghadIrghataraH- uttarottaradIrghaH abhidhAvyApAraH = abhidhAvRttikAryam iti / ayaM bhAvaH / yathA dhAnuSkeNa mukto bANa ekenaiva vegarUpavyApAreNa zatrorvakSaHsthalaM mitvA prANAMzca harati tavaiva eka eka abhiyA vyApAraH saGketitamarthaM pratipAdya rasAdirUpaM vyaGgyA'yaM ca bodhayati / tAtparyavRttireva padAnAmanvayaM bodhayitvA rasAdirUpaM vyaGgayaM bodhayatIti dhanikAH matamupasthApayati- yacceti / kaJjakatvasya = vyaJjanAyA, tAtparyA'vyatirekAt = tAtparyasya ( tAtparya vRtteH ) avyatirekAt ( anatiriktatvAt ), dhvaniH na = dhvani: na vyaJjanApratipAdyaH pratyuta dhvaniH tAtparyavRtyaiva pratipAdyoM bhavatIti bhAvaH / manu tAtparyavRttistu padAnAmanvayamAtre janayitvA nivartate ityAzaGkAM pariharatisaMsargamAtra arthAt padArthokA paraspara anvayamAtrakA bodha kara parikSINa hotI hai, vaha vyaGgya ( rasa Adi ) kA bodhana karanemeM asamartha hai / abhidhA vRttise hI rasa AdikA bodha hotA hai aisA kahane vAle bhaTTalollaTA mata upasthita karate haiM - yacava0 iti bANake samAna abhidhAkA vyApAra bhI dIghaM aura tara hotA hai arthAt dhanurdhArIse chor3A gayA bANa ekamAtra vegarUpa vyApArase zatruke * vakSaHsthalakA chedana kara usake prANoM ko bhI hara letA hai usI taraha abhidhAkA vyApAra : bhI saGketita arthakA bodhana kara rasa Adi vyaGgaya arthakA bhI pratipAdana karatA hai / tAparya vRtti hI padoMkA anvayabodha kara rasa Adi vyayakA bhI pratipAdana - karatI hai aisA mAnanevAle ghanika AcArya matako upasthita karate haiM--nika ne jo kahA hai - tAtparyAvyatirekAcca 0 tAlarya hI vyaJjaka hai, arthAt vyaGgaya arthakA tAtparyase hI bodha hotA hai, tAtparya vRttise atirikta jJjanA nAmakI koI vRtti nahIM hai / arthAt vyaJjanA se pratipAdya dhvani nahIM hai / tAtparyavRtti to padArthoM kA anvaya bodhana kara nivRtta ho jAtI hai ata: kaise usase dhvanikA pratipAdana hotA hai aisI AzaGkAkA samAdhAna karate i
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH paricchedaH yAvatkAryaprasAritvAttAtparya na tulAdhRtam / / ' iti / tayorupari 'zabdabuddhikarmaNAM viramya vyApArAbhAvaH' iti vAdibhireva pAtanIyo daNDaH / ___ evaM ca kimiti lakSaNA'pyupAsyA ? dIrghadIrghatarAbhidhAvyApAreNApi tadarthabodhasiddheH / kimiti ca "brAhmaNa ! putraste jAtaH, kanyA te garbhiNo" yAvatkAryeti / yAvatkAryaprasAritvAt = yAvatkArya ( yAvadvayApAram ) tAvat prasaraNazIlatvAt / tAtparya = tAtrayaMvRttiH, tulAdhRtaM-tulayA ( tulAyantreNa ) ghRta (mApitam) na = na vartate / ayaM bhAvaH / tAtparya ittiHpadAryasasagai bodhayitvA vyaGgayA'rthaM ca bodha, yati, anaH sA na tulAdhatA, saMsargamAtrabodhanena na niyantritA, ato rasAdInAM bodhe kRtaM vyaJjanayeti matadvayaM khaNDayitumupakramate-tayoruparoti / tayoH = dIrghIpatarA'bhidhAvyApAreNa vyaGgayArthabodha iti vAdino bhaTTalollaTasya, tAtparyavRtyaiva vyaGgayA, caMbodha iti vAdino dhanikasyeti bhAvaH, upari, "zabdabuddhikarmaNAM viramya vyApArAlA bhAvaH" iti vAdibhiH eva daNDaH pAtanIyaH / ayaM bhAvaH / abhidhA saGketitA'yaM bodhaH yitvA viratA satI kathaM vyaGgayA'yaM bodhayet / tathaiva tAtparyavRttizca vAkye padAnAmanvarya bodhayitvA viratA satI kathaM vyaGgayA'rtha bodhayediti / bhaTTalollaTamate dUSaNAntaramudbhAvayati-evaM ceti / evaM ca = abhidhayeya vyaGgayA'yaMbodhasvIkAre ca / kimiti = kimartha, lakSaNA'pi = lakSaNAvRttirapi, upAsyA - svIkaraNIthA, dIrghadIrghatarAbhidhAnyApAreNa = pUrvoktenaiva, tdrthbodhsibelkssyaa'rthjnyaanotptteH| .. evaM cA'tra doSAntaramAha-kimiti ceti / kimiti ca = kimarSa ca, pravAsinaM brAhmaNaM prati-"brAhmaNa ! putraste jAtaH" ityatra prasAdena harSasya na vAcyatvaM = abhidhayA pratipAdyatvam / evaM "kanyA te garbhiNI" ityatra zokasya na haiM yAvatkAryaprasAritvAt / jitane kArya hoM utanA tAtparyakA prasAra ( phailAva ) honese tAtparya tarAjUse nahIM nApA gayA hai arthAta tAtparya vRtti hI padArthoke anvayakA bodha karAkara vyaGgaya artha (dhvani ) kA bhI bodha karAtI hai ataH vyaJjanAkI koI AvazyakatA nahIM hai yaha bhAva hai| granthakAra bhaTTalollaTa aura dhanika donoMke matakA khaNDana karate haiMina donoMke Upara "zabdabuddhi karmaNAM viramya vyApArA'bhAvaH" isa nyAyako mAnanevAloMko hI daNDa denA caahie| arthAt sakejita ayaMkA bodha karAkara jaise abhidhA nivRtta hotI hai usI taraha padAkA anvaya bodha karAkara tAtparya vRtti bhI nivRtta hotI hai unase rasa Adi vyaGgaya arthakA pratipAdana nahIM ho sakatA hai| bhaTTa lollaTake matameM dUsarA doSa dikhalAte haiM-jaba ki abhidhAkA vyApAra dIrgha aura dIrghatara hotA hai lakSaNAko kyoM mAnate ho ? arthAt lakSaNAse hone,
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe ityAdAvapi harSazokAdInAmapi na vAcyatvam / yatpunaruktaM 'pauruSeyamapauruSeyaM ca vAkyaM sarvameva kAryaparam , atatparatve'nupAdeyatvAdunmattavAkyavat / tatazca kAvyazabdAnAM niratizayasukhAsvAdavyatirekeNa pratipAdyapratipAdakayoH . pravRttyaupayikaprayojanAnupalabdheniratizayasukhAsvAda eva kAryatvenA'vadhAryate / 'yatparaH zabdaH sa zabdArthaH' iti pAcyatvam / ayaM bhAvaH / "brAhmaNa ! putraste jAtaH" ityatra mukhaprasAdarUpeNa liGgena anumitasya harSagya yathA anumeyatvaM tathaiva "kanyA te garbhiNI" ityatra vyabhicArAzaGkayA mukhamAlinyenA'numitasya zokasyA'pi na vAcyatvam / ato hadiyo yathA na vAcyA. stathaiva vyaGgayA'rthA api abhidhAvyApAreNa na vaacyaaH| prabhAkaramImAMsakamataM khaNDayati- ytpunruktmiti| pauruSeyaM = puruSakartRka lokikavAkyaM "gAmAnaye" tyAdirUpam / apauruSeyaM = puruSakartRkabhinna vaidikavAkyaM "jyotiSTomena svargakAmo yajeta" ityAdirUpam / itthaM ca sarvamapi vAkyaM =padasamUharUpaM, kAryaparam, atatparatve = kAryaparatvA'bhAve, anupAdeyatvAta = agrAhyatvAt, unmattavAkyavata = unmattaprayuktapadasamUhavata, tataH prakRte kimAyAtamityatrAha-tatazceti / tatazca = tasmAddhetoH / kAvyazabdAnAM - kAvyaprayuktapadasamUhAnAM, niratizayasukhAsvAdavyatirekeNa = niratizaya: ( sA'tizayaH ) yaH sukhAsvAdaH (harSA'nubhUtiH ), rasAdi. rUpo'rtha iti bhAvaH / tadvatirekeNa =taM vinA, pratipAdyapratipAdakayoH = pratipAdya; ( boddhavyaH, zrotA iti bhAvaH ) pratipAdakazca ( bodhakaH, vaktA iti bhAvaH ), tayoH, pravRtyaupAyakaprayojanAntarA'nupalabdheH- pravRtteH ( kAvyazravaNAdo ceSTAyAH ) oyikam (upAyarUpaM, prayojakamiti bhAvaH), yat prayojanAntaram (anyat prayojanam uddezyaviSayIbhUtam ), tasya anupalabdheH ( aprAptehetoH ) niratizayasukhAsvAda eva-rasAdyanubhava eva vAlA lakSya arthakA bhI bodha abhidhAse ho jaaygaa| isI taraha-"brAhmaNa ! tumhArA putra utpanna huA kahane para ceharemeM prasannatA jhalakanese harSa aura "brAhmaNa ! tumhArI kanyA gabhiNI" haI kahane para cehare meM jhalakane vAlI malinatAse zoka bhI kyoM nahIM vAcya mAnate ho ? ataH jaise yahAM harSa aura zoka vAcya nahIM usI taraha rasa Adi vyaGgaya artha bhI vAcya nahIM ho sakate haiM isa kAraNa dIrghadIrghatara abhidhA vyApArako mAnanevAle bhaTTaloglaTakI bAta kaTa gii| anvitA'bhidhAnavAdI prabhAkara mImAMsakake matakA khaNDana karate haiN| jo ki kahate haiM cAhe pauraSeya ( puruSakartRka arthAt laukika ) vA apauruSeya ( vaidika ) vAkya ho sabhI vAkya kAryaparaka hote haiM, kAryaparaka nahIM mAneMge to unmatta puruSake vAkya ke samAna ve. agrAhya hoMge isa kAraNase kAvyazabdoMkA bhI niratizaya ( behada ) harSake AsvAdake binA zrotA aura vaktAko kAvyazravaNakI ceSTAmeM upAyarUpa dUsare prayojanakI prApti na honese niratizaya (behada ) harSakA AsvAda hI kAryake rUpameM nizrita hotA hai, kyoMki
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH paricchedaH 363 nyAyAt' iti / tatra praSTavyam-kimidaM tatparatvaM nAma, tadarthatvaM vA, tAtparyavRttyA tabodhatvaM vA ? Aye na vivAdaH / vyaGgayatve'pi tadarthatAnapAyAta / dvitIye tu-keyaM tAtparyAkhyA vRttiH ? abhihitAnvayavAdibhiragIkRtA, tadanyA vA ? Adye dattamevottaram / arthaH, kAryatvena = kRtiviSayatvena, avadhAryate = tAtparyatvena pratipAdyate, "yatparaH zabdaH sa zabdA'rtha" iti nyAyAta iti / yasmin ( atheM ) paraH ( pratipAdanaparaH ) zabdaH, saH = arthaH, tasya zabdA'rthaH / yathA yasmin ( kambugrIvAditi ) artha = padArthe, paraH = pratipAdanaparaH ) zabdaH ( ghaTazabdaH ) saH = kambugrIvAdimAn arthaH tasya ghaTazabdA'rthaH = ghaTazabdA'rtha iti bhAvaH / tathA ca kAvyazabdAnAM rasA dhanubhavaM vinA vaktRbovyayoH ceSTopAyarUpaprayojanAprApteH rasAyanubhava eva kRtiviSayatvena nizcIyata iti bhAvaH / ___uktamataM dUSayitumupakramate-tatreti / tatra-tasminmate, praSTavyaM praSTuM yogyam / kimidaM tatparatvaM nAma ? pUrvam "atatparatve anupAdeyatvAt" iti lekhanena "tatparatve upAdeyatvam" iti pratIyate, tatra "tatparatvaM" kim ? tadarthatvaM vA tAtparyavRtyA tadbodhaH katvaM vA ? / itthaM koTidvayaM samupasthApya AdyakoTi dUSayati = Adya prathame, tadarthatva iti bhAvaH / na vivAdaH = na virudo vAdaH, vyaGgyatve'pi = asmadagIkRtavyaJjanA. vRtyA tadarthapratipAdyatve'pi, tadarthatA'napAyAta = tatpratIti prayojanakatvA'vinAzAt / / jisa arthameM jisa zabdakA tAtparya hai vahI zabdA'rtha hai aisA siddhAnta he / isaprakAra abhidhAse hI rasA'dirUpa vyaGgya arthakA bodha hotA haiM yaha ekadezI mImAMsakakA mata hai| isa matakA khaNDana karate haiN| isa matameM hame pUchanA hai ki yaha "tatparatva" kyA hai ? / tadarthatva hai vA tAtparya vRttise usakA bodhakatva hai / pahalA pakSa tadarthatva arthAt usa zabdako arthatva mAneM to usameM vivAda nahIM hai kyoMki vyaGgyameM bhI tadarthatvakA apAya (nAza ) nahIM hotA hai| dUsarA pA arthAt tAtparya vRttise usakA bodhakatva mAne to yaha tAtparya nAmako vRtti kauna-sI hai ? abhihitA'nvayavAdiyoM ( bhATTamImAMsako ) se svIkRta hai yA usase bhinna hI koI hai to pahalA pakSa arthAt abhihitAnvayavAdiyoMse svIkRta hI hai mAne to usakA uttara "tayorupari pAtanIyo daNDaH" ina paktiyoMse de hI cuke haiN| dUsarA pakSa arthAt abhihitA'nvayavAdiyoMkI svIkRttise bhinna mAneM to nAmamAtra meM vivAda rahA kyoMki Apa vyaGgya arthakA bodha svIkRta tAtparya vRttise atirikta tAtparya vRttise hotA hai kahate haiM / cauthI vRtti arthAt abhidhA, lakSaNA, abhihitA'nvayavAdiyoMse svIkRta tAtparya vRtti aura usase bhinna cauthI tAtparya vRttikI siddhi ho gaI / arthAt hama cauthI vRttiko vyaJjanA kahate haiM Apa atirikta tAtparyavRtti
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe ____ dvitIye tu-nAmamAtre vivAdaH, tanmate'pi turIyavattisiddheH / nanvastu yugapadeva tAtparyazaktyA vibhAvAdisaMsargasya rasAdezca prakAzanam-iti cet ? na, tayohe tuphalabhAvAGgIkArAt / yadAha muniH-'vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasaniSpattiH' iti / sahabhAve ca kutaH savyetaraviSANayoriva kAryakAraNabhAvaH ? paurvAparyaviparyayAt / tAtparyavRtyA bodhakatvamiti dvitIyapakSaM dUSayati dvitIye viti / dvitIye tu ra tAtparyavRtyA bodhakatvamiti pakSe tu, anuyuGkte-keyaM tAtparyAkhyA vRttiH ? abhihitAgvayavAdibhiH = bhATTamImAMsakaH, aGgIkRtA, = svIkRtA, tadanyA vA = tadbhinnA vA ? | Adya = prathame, amihitA'nvayavAdibhiraGgIkRtA iti pakSe, uttaraM = samAdhAnaM, datam eva = vitIrNam eva, padAnAmanvayabodhanena parikSINatvAttAtparyavRtteH vynggyaarthbodhnaa| * sAmadhyamiti uttaraM uttam eveti bhAvaH / dvitIye tu tadanyA vA iti pakSe tu, abhihitA'nvayavAdibhiraGgIkRtAyAstAtparyavRttabhinnA vA iti pakSe tu iti bhaavH| nAmamAtresaMjJAmAtre, vivAdaH viruddho vAdaH, tanmate'pi = "tadanyA" iti svIkatu mate'pi turIya, vRttisiddhaH / te'pi vyaGagyArthabodhane turIyAM-caturyA vRtti, vAraparyanAmikAM svIkurvanti vayaM vyaJjanAkhyA vRtti svIkurmaH, ubhayatra turIyavRttisiddharnAmamAtra vivAda iti bhAvaH / - atha tAtparyavRtyA yogapardhana vibhAvAdisaMsargasya rasAdena prakAzanaM khaNDayatinanviti / nanu yugapat = samakAlam eva, tAtparyazaktyA = tAtparyavRtyA, vibhAvAdisaMsargasya - vibhAvAdisambandhasya rasAdeva = vyaJjanApratipAdyavastvalakArarasAdezA prakAzanaM - pratipAdanam, iti cet ? na, tayoH - vibhAvAdisaMsargarasAyoH, hetuphalabhAvAGgIkArAt = kAraNakAryatvA'bhyupagamAt / vibhAvAdisaMsargasya kAraNatvaM rasAdena kAryatvam iti svIkArAditi bhAvaH / atrArthe bharatamunivacanaM pradarzayati-pabAheti / muniH-bharatamuniH, yat mAha ( sma) = akathayat "vibhAvA'nubhAvavyabhicArisaMyogAt rasaniSpattiH", iti / sahabhAve ca = vibhAvAdisaMsargarasAdyoH yugapadutpattisvIkAre= yogapadyana utpattisvIkAre, savyetaraviSANayoriva-gorvAmadakSiNazRGgayoriva, kutaH kArya, kAraNabhAva:-phalahetutvam / paurvAparyaviparyayAta-pUrvA'paramAvasyayAt / yathA gavAdemidakSiNazRGgayo: utpatto sahamAvena kAraNakAryabhAvo nA'sti, tathaiva vibhAvAdisaMsarga praba tAtparya vattisevyagya rasa mAdike pratipAdanakA khaNDana karate haiMyadi kaheM ki tAtparya vRttise vibhAva Adike sambandhakA aura rasa AdikA prakAzana eka hI vAra hotA hai aisA mAneM to yaha ThIka nahIM hai kyoMki vibhAva AdikA saMsarga rasa AdikA hetu hai aura rasa AdikA prakAzana phala mAnA gayA hai| jaise ki bharatamunine kahA hai"vibhAva, anubhAva aura vyabhicAriyava inake saMyogase rasakI siddhi hotI hai" / kAraNa pahale hotA hai aura kArya pIche hotA hai, ataH vibhAva AdikA saMyogarUpa kAraNa pahale hotA hai, usase rasa niSpattirUpa kArya pIche hotA hai / ina donoMkA sahabhAva arthAt eka
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ panAmA paricchedaH ... 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdau taTAdyarthamAtrabodhaviratAyA lakSaNAyAzca kutaH shiittvpaavntvaadivynggybodhktaa| tena turIyA vRttirUpAsyaveti nirvivAdametat / kiMcaboddhRsvarUpasaMkhyAnimittakAryapratItikAlAnAm / AzrayaviSayAdInAM bhedAdbhinno'bhidheyato vyaGgadhaH // 2 // rasAdyo: sahamAve kAraNakAyaMbhAvo na bhaviSyati / "anyathAsiddhizUnyatve sati kAryaniyatapUrvavRttitvaM kAraNatvam" iti kAraNalakSaNA'nusAreNa vibhAvAdisaMsargaH pUrvavRttitvA-. kAraNarUpaH, "prAgabhAvapratiyogitvaM kAryatvam" iti lakSaNA'nusAreNa rasAdeca kAyatvaM, tayoH sahabhAve sadhyetaraviSANayoriva kathaM kAryakAraNabhAva iti bhAvaH / aya lakSaNAyA rasAdibodhe asAmarthya pratipAdayati-gamAyAmiti / "gaGgAyAM: ghoSaH" ityAdI taTAvarSabodhanaviratAyAH= taTAparthabodhanenaviratAyAH ( upakSINAyAH sakSaNAyAH kutaH -kasmAta, zItasvapAvanatvAdivyaGgyabodhakatA? "zabdabuddhikarmaNa viramya vyApArA'bhAva" iti pUrvoktaniyameneti bhAvaH / tena hetunA, turIyA - caturthI, ttiH = vyaJjanA''khyA, upAsyA sevanIyA eva, aGgIkAryA eveti bhAvaH, ityetat nirvivAda = vivAdarahitam / vyaGgyArthasya vAcyArthAdbhidhatvamupapAdayati-bodaya: svarUpeti / boddhA pratipAdaH, jJAtA ityarthaH / svarUpaM-prakRtiH, saMkhyA - ekatvAdiH, nimittaM = kAraNaM, kArya-phalaM, pratItiH-jJAnaM, kAla:-samayaH, teSAm / "bhevAta" ityatra sambandhaH / pUrvoktAnAmeteSAM bhedAttathA AzrayaviSayAdInAm Azraya:-AdhAraH viSayaH - hI samaya meM honA mAnege to gAyake bAyeM aura dAhine sIMgake samAna kaise kAryakAraNa bhAva hogA? kAraNa aura kArya meM yathAkrama pUrvabhAva aura parabhAva hotA hI hai parantu gAyake bAeM aura dAhine sIMga eka hI bAra hote haiM yaha abhiprAya hai| isaprakAra abhidhA aura tAtparya ina donoM vRttiyoMse rasa Adi vyaGgya arthakA bodha nahIM ho sakatA hai, yaha siddha huaa| aba tIsarI vRtti lakSaNAse bhI rasa AdikA bodha nahIM ho sakatA hai isa viSayako dikhalAte haiM / "gaGgAyAM ghoSaH" ityAdi sthalameM lakSaNA taTa AdirUpa arthamAtrakA bodhana karake virata ho jAtI hai ataH vaha kaise zItatva aura pAvanatva Adi vyaGgya arthakA bodhana kara sakatI hai ? isa kAraNase rasa Adi vyaGgya arthakA bodha karaneke liye cauthI vRtti (vyaJjanA)ko aGgIkAra hI karanA cAhie isameM kucha bhI vivAda nahIM hai / aba dAcyA arthase mAra pya arthakA bheda dikhalAte haiM, bodhasvarUpeti / bolA, svarUpa, saMkhyA, nimitta ( kAraNa ), kArya, pratIti ( jJAna ), kAla, Azraya aura viSaya
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ *366 sAhityadarpaNe vAcyArthavyaGgyArthayorhi padatadarthamAtrajJAnanipurNarapi vaiyAkaraNairapi sahRdayaireva ca saMvedyatayA boddhRbhedaH / . 'bhama dhammima ityAdau-' (pR0 299 ) kacidvAcye vidhirUpe niSedharUpatayA, kacit 'niHzeSacyutacandanam -' (pR072 ) ityAdau niSedharUpe vidhirUpatayA ca svruupbhedH| uddezyam, tadAdInAM bhedAt = prakArAta, vyaGgyaH - vyajanAvRttipratipAdyaH ahH| abhidheyataH = abhidhApratipAdyAt vAcyA'rthAt, bhinnaH = bhedayuktaH // 2 // kArikAM vivaNoti-cAcyA'rtheti / tatra tAvatprathamaM boddhabhedaM pradarzayatiH vAcyA'rthavyaGgayA'rthayoH = vAcyA'rthasya (abhidhApratipAcArthasya ), vyaGagyA'rthasya ( vyaJjanApratipAdyA'rthasya ) ca yathAsaMkhyena-vAcyA'ryasya, padatadarthajJAnamAtranipuNaH = zabda-zabdArthabodhamAtrapravINaH, vaiyAkaraNaH = vyAkaraNA'bhijaH, atra mAtrapadena vyaGgyA'rthanirAsaH / vyaGgyA'rthasya, sahRdayaH eka-hRdayAlubhiH eva saMvedyatayA = zeyamvena, bodhabhedaH pratipAdyabhedaH / zabdaM zArtha - vayAkaraNAH sahRdayAna jAnanti paraM vyaGgyA'yaM kAvyA'rthavettAraH sahRdayA eva jAnantIti pAzrayabheda iti bhAvaH / . svarUpabhedaM pradarzayati-mameti / "bhama dhammi" ityAdI "ma" "bhrama" iti vidhirUpe vAcye = abhidhApratipAdya'rtha, niSedharUpatayA - "na bhrama" iti prtissedhruuptyaa| etadvaparItyena kvacit = kutracita "niHzeSacyutacandanam" ityAdI "tasyAyamasyA'ntikaM na gatA'si" iti niSedharUpe vAcye "tasya eva antikaM gatA'si" iti vyaGgyasya vidhirUpatayA ca svarUpabhedaH, iti vAcyA'rthavyagyAyoH svarUpabhedaH / Adike bhedase vyanya (vyaJjanA vRttise pratipAya ) artha abhidheya (abhidhAvRttime pratipAdya ) artha arthAt vAcyArthase bhinna hotA hai / / 2 // kramapUrvaka bhedakA upapAdana karate haiN| vAcya arya pada aura padArtha mAtrake jAnane meM nipuNa vaiyAkaraNa jAnate haiM parantu vyaya ayaM kevala sahRdaya jAnate haiM, isa. prakAra vAcyArtha aura vyaGgyA'rthameM boDhAboM bheda huvaa| "bhrama dhammina" ("bhrama dhArmika" ) (pR0 299) ityAdi sthalameM "bhama" (--bhrama" ) ityAdi sthalameM kahIM bhramaNa karoM aise viSirUpa vAcya varSa meM "mA praya" "arthAt bhramaNa mata karo" isaprakAra niSedharUpa honese tapA niHzeSacyutacandanam" (pR075) ityAdimeM "tasyA'dhamasyAntikaM na gatA'si" "arthAt usa samaya ke pAsa tuma nahIM gaI ho" isaprakAra vAcyA'rtha niSedharUpa hai parantu "tasyA'masyaiva vantikaM gatAsa arthAt "usa adhamake hI samIpameM tuma gaI ho" isa prakAra vyaGgyA zikSita hai. isa prakAra vAcyA'yaM aura vyAyA'rthake svarUpameM bheda hai|
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH paricchedaH 'gato'stamarka:' ityAdau ca vAcyo'rtha eka eva pratIyate / vyaGgyastu tadvadbhrAdibhedAt kacit 'kAntamabhisara' iti, 'gAvo nirudhyantAm' iti, 'nAyakasyAyamAgamanAvasaraH' iti, 'saMtApo'dhunA nAsti' ityAdirUpeNAneka iti saMkhyAbhedaH / tathAvidhapratibhAnairmalyA vAcyArthaH zabdoccAraNamAtreNa vedyaH, eSa tu dineti nimittabhedaH / pratItimAtrakaraNAzcamatkArakaraNAzca kAryabhedaH / saMkhyAbhedaM pradarzayati - "gata" iti / "gato'stamarkaH" ityAdI "arko'staM gataH" iti arkakartRkamastaparyaMta gamanam" iti vAcyo'rtha:, eka eva pratIyate = jJAyate / vyaGgyastu tadbodhAdibhedAt = tasya ( vAkyasya) bodghAdibhedAt iti (pratipAdyAdibhedAt ), kvacit kAntaM priyam abhisaraM iti abhisArikAyAM boddhayAm, "gAvo nirudhyantAm " satvaraNArthaM viyuktAH gAvo nirudhyantAm = nivAryatAm iti gopAle bora, " nAyakasyA'yamAgamanA'vasara " iti proSitabhartRkAyAM boddhayAm "santApo'ghunA nA'sti" iti nidAghapIDite boddhari / = 367 'nimittabhedaM darzayati- "vAcyA'rtha " iti / vAcyA'rthaH zabdoccAraNamAtreNa; vedyaH - jJeyaH / evaM tu = vyaGgyArthastu tathAvidhaprati mAnalyAdinA - tAdRzabuddhinirmalatvAdinA, iti nimittabhedaH - kAraNabhedaH / kAryabhedaM darzayati - pratotimAtreti / vAcye'rthe pratItimAtrakaraNAt = jJAnamAtra vidhAnAt mAtrapadena camatkAravyavacchedaH / vyaGgye'rthe jJAnavidhAnena samaM camatkArakaraNAcca, kAryabhedaH = phalabhedaH / pratItibhedaM . "gavosstamarka" arthAt sUrya asta parvatako cale gaye haiM ityAdimeM vAcya artha to ekamAtra pratIta hotA hai parantu vyaGgya artha to usa vAkyako sunanevAloMke bheda se kahIM ! para (abhisArikA meM ) "kAnta ke pAsa abhisAra karo" kahIMpara ( carabA heMmeM ) "caratI 'huI gAyoMko roko" kahIMpara ( proSitabhartRkA meM ) "nAyakakA yaha AnekA avasara hai" (dinakI garamI se pIDitajanameM ) aba santApa nahIM hai ityAdi rUpase vyaGgya artha aneka pratIta hote haiM ataH saMkhyAbhedase vAcya arthase vyaGgya artha bhinna hotA hai / vAcya artha zabdoM ke uccAraNamAtra se jAnA jAtA hai, vyaGgya artha to vaisI pratibhA kI nirmalatA Adi kAraNase jAnA jAtA hai isaprakAra nimittabhedake kAraNa vyaGgya vAcyase bhinna hotA hai / vAcya arthameM kevala padArtha kI pratIti kArya hotA hai parantu vyaGgya arthameM camatkArakI pratItirUpa kArya hotA hai ataH vAcya aura vyaGgaya artha kAryabhedake kAraNa bhinna bhinna hote haiM /
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka sAhityavarpaNe kevalarUpatayA camatkAritayA ca prtiitibhedH| pUrvapazcAdbhAvena ca kaalbhedH| zabdAzrayatvena zabdatadekadezatadarthavarNasaMghaTanAzrayatvena cAzrayabhedaH / 'kassa va Na hoi roso daNa piAe~ sabvaNaM aharaM / . sabbhamarapaDamagyAiNi! vAriAvAme ! sahasu ehiM // : darzayati-keMvaleti / vAcye'rthe kevalarUpatayA zabdA'rthamAtrabodhanarUpatayA, vyaGgayo'rthe camatkAritayA ca = camatkArapratItikAritayA ceti pratItibhedaH / kAlabhedaM darzayati-pUrveti / vAcye'rthe pUrvakAlatA, vyaGgadhe'rthe uttarakAlateti kAlabhedaH / . .ASayaviSayAdInAm = Azrayasya, viSayasya ca, ityAdInAM bhedAt / AdhayaHmedaM darzayati- vA'bhayatveneti vAcye'ya zabdAdhayatvena - zabdamAvA'dhAratvena, mAthe zabdatadekadezatadarthavarNasaMghaTanAvayatvena pazabdaH padaM, tadekadezaH = pratipratyayAdirUpaH, tavarSaH-vAcyalakSyAtmakaH, varNa:-guNA'bhivyajaka: bArasamUha saMghaTanA = racanA ca, tavAzrayatvena - tavAdhArasvata Azrayabhedo bhavati / viSayabhedamudAharati-kasya htiH|.... "kasya pAna bhavati aiSo dRSTvA priyAyAH savaNamadharam / . abhramarapAghrAmiNa! bAritavAme / shsvedaaniim|| (iti saMmatacchAyA). . upanAyakadaSTAdharI nAyikA prati tatpatiprabodhanA'rthakaspAzcitsakhyA uktiriyam / priyAyAH = kAntAyAH, adharam = boSTha, savarNa - dazanakSaticihnayukta, dRSTvA = vilokya, kasya vA = patyuH, roSaH = krodhaH na bhavati ? sarvasyaiva bhavatIti bhAvaH / 'gacya artha meM zabdA'rtha mAtrakI pratIti hotI hai, parantu vyaGgapa arthameM camatkAra kI bhI pratIti hotI hai ataH pratItibhedase bhI vAcyArya aura vyaGgapA'yaMkI bhimatA hotI hai| vAcya arthakI pahale pratIti hotI hai vyaGgaya arthakI pIche pratIti hotI hai ataH kAlabhedase vAcya aura vyaGgaya artha bhinna bhinna hai| - vAcya arthakA AzrayaM zabda hai parantu vyaGgaya arthakA zabda, zabdakA ekadeza (prakRti pratyaya Adi), zabdArtha (vAcyA'rtha lakSyA'rtha), varNa (guNoMkA abhivyaJjaka varNasamUha ) saMghaTanA (racanA), ye saba. Azraya hote haiM ataH Azyabhedase bhI vAcyA'rtha pora vyaGgayA'rthakI bhinnatA spaSTa rUpase pratIti hotI hai| viSayabhedakA udAharaNa dete haiM / kassa veti / (kasya vA na bhavati0 ) priyAke adharako vraNayukta dekhakara kise
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH paricchedaH 369 iti sakhItatkAntaviSayatvena viSayabhedaH / tasmAnnAbhidheya eva vynggyH| tathA prAgasattvAdramAdenoM bodhike lakSaNAbhidhe / . kizca mukhyArthavAdhasya virahAdapi lakSaNA // 3 // he sabhramarapadmAghrAyiNi = he samadhupakamalAghrANagIle !, sabhramara ( bhramarasahitam ) yat padma ( kamalam ) tat AjighratIti ttsmbuddhau| he vAritavAme = niSiddhe viSaye'pi he pratikalagIle ! vAritevAmA tatsambuddho / sabhramaraM kamalaM mA ji ti mayA nivaritA tvaM tAdazaM kamalamAghrAtavatIti bhAvaH, atastvatpatistvaccaritre sandihAno'sti, tata. idAnIM, sahasva = pati kRtaM kopaM marSayeti bhAvaH / gAthA vRttam / / atra viSyabhedaM vivRNoni--itIti / iti = asmin padya, sakhItatkAnta. viSayatvena = sakhIviSayatvena tatkAntaviSayatvena ca viSayabhedaH / atra vAcyA'rthabodhe viSayabhUtA sakhI, bhramareNa asyA adharo daSTo na punaH puruSA'ntareNeti vyaGgayA'rthabodhe viSaya bhUto nAyaka iti viSayabhedaH / atromAbhyAmeva nAyikAnAyakAbhyAM vyaGgayA'rtho buddha iti nA'tra bobheda ityavadheyam / nigamayati--asmAditi / tasmAt = pUrvoktAd bodmAdibhedAt, abhidheya:- vAcyArthaH, nava vyaGgayaH, itthamubhayorbhedasattvAditi bhaavH||2|| . lakSaNA'bhidhayo rasAdeodhanA'kSamatvaM pratipAdayati- prAgasatvAditi / rasAdeH = rasabhAvAdevyaGgayasya, prAk = prathamam, bodhAtpUrvamiti bhAvaH / asattvAt = avidyamAnatvAt, lakSaNA'bhidhe = lakSaNA abhidhA ca, no bodhike = na pratipAdike / prayANAmapi vyaGgayAnAM mukhyArthabodhavirahAdapi na lakSaNA bodhikA / pramANAntarasiddhameva dhastu lakSaNA'bhidhe bodhayata iti bhAvaH / lakSaNAyA rasAderbodhanA'kSamatve hetvantaramupanyasyati--kiceti / mukhyA'rtha. vAdhasya = vAcyA'rthapratibandhasya, virahAta api = abhAvAt api, lakSaNA = bhaktiH, no bodhiketi zeSaH / mukhyArthabAdha eva lakSaNA pravartate mukhyA'rthavAdhAbhAvAt lakSaNA rasAdi no bodhayatIti bhAvaH // krodha na hogA? bhramarayukta kamalako sUghanevAlo ! niSiddha viSaya meM bhI pratikUla AcaraNa karanevAlI ! aba tuma pati jo kareM sahana kara lo| yahA~para thathAzruta vAcya arthameM viSayabhUta sakhI hai aura "bhauMrene isake adharako kATA na ki parapuruSane" isa vyaGgaya arthake bodhameM viSaya nAyaka hai, isa prakAra vAcya arthameM aura vyaGgaya arthameM viSayoMkA bheda hotA hai, ataH abhidheya ( vAcya artha ) hI vyaGgaya artha nahIM hotA hai / abhidhA aura lakSaNAkI rasa Adike pratipAdana meM asAmarthya dikhAte haiM--rasa bhAva Adi vyaGgayake pahale na honese lakSaNA aura amidhA unakA bodha karanevAlI nahIM ho sakatI haiM / isI taraha mukhya arthakA bAdha na honese lakSaNA bhI rasa bAdi vyaGgaya arthakA bodha nahIM karA sakatI hai // 3 // 24 sA
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 sAhityadarpaNe . 'na bodhikA' iti shessH| nahi ko'pi rasanAtmaka vyApArAnA rasAdipadapratipAdyaH padArthaH pramANasiddho'sti, yami lakSaNAbhive bodhayeta m| 'kiJca, yatra 'malAyAM ghoSaH' ityAdAvupAttazabdArthAnAM bubhUSanavA. vayo'nupapattyA bAdhyate tatraiva hi lkssnnaayaaHprveshH| yaduktaM nyAyakusumAJjalAvudayanAcArya: 'zru tAnvayAdanAkArUvaM na vAkyaM prnydicchti| padArthAnvayaSedhuryAttadAkSiptena snggtiH||' rasAdeodhAsAsasva darzayati-na hoti / rasanAtmakavyApArAdbhinnaH = vyaJjanAtmakavyApArAdbhiznaH, rasAdipadapratipAsa, ko'pi padArthaH nahi pramANasiddho'sti, yam ime lakSaNA'bhidhe, bodhayetAm = pratipAdayetAm / ___ mukhyA'rthabAvAbhAvAllakSaNAyA aprasakti darzayati--kiJcati / yatra "gaGgAyA ghoSaH" ityAdI = sthale upAtazabdArthAnAm - uccAritapadArthAnAM, gaGgApravAhe ghoSaH ( nAbhIpallI ) iti vAcyAryAnAm, anvayaH = mithaH sambandhaH, bubhUSan eva = 'pAntuma icchan eva, anupapatyA - asaGgatibodhana, bAdhyate-pratibadhyate, tatraiva hi % rAsmin eka histhale, lakSaNAyAH, pravezaH = nivezaH / . uktA'rthe udayanAcAryasaMvAdaM pradarzayati--atA'nvayAditi / zrutA'nvayAt = zrutAnAm ( AkaNitAnAm ) padAnAm ( zabdAnAm ) anvayAt = mithaHsambandhAt, anAkAsam = antarasya AkAGkSArahitaM, vAkyaM padasamUhaH, anyat-padA'thAntaraM, na..iti =na vAJchati / padA'rthA'nvayavadhuryAt = padArthA'nvayasya ( mukhyA'rthA'svayasya) vaidhuryAt ( anupapattigrahAt ) hetoH, "gaGgAyAM ghoSaH" ityAdAviti bhAvaH / tadAkSiptena = tena (mukhyA'rthana ) AkSiptena (sambaddhana ) taTAdineti bhAvaH / saGgatiH = anvaya ityarthaH / etenodayanAcAryamate'pi mukhyA'rthabAgha eva lakSaNeta nirUpitam / rasana (mAsvAdana ) vyApArase bhinna rasa bAdi padakA pratipAdya koI bhI padArtha pramANase siddha nahIM hai, jisakA ye lakSaNA ora abhidhA bodhana kreN| aura phira "gaGgAyAM ka" ityAdi sthalameM uccArita padArthokA anvaya hone meM anupaparise (gaGgAmeM AbhIra hoke na ho sakanese) bAdhita ho jAtA hai, vahIM para lakSaNAkA praveza hotA hai, jise nyAyakusumAkabalimeM udayanAcAryane kahA hai-zrutapadoMke anvayase AkAGkSAse rahita vAya-anyAyA'se bhinna padArthakI apekSA nahIM karatA hai| parantu jahA~para "gaGgAyAM poSA" syAdi svachameM padArthoM ke anvayameM anupapatti hotI hai vahAMpara bAkSipta taTAdi. rUpa lakSaNIya ase saGgati ho jAtI hai /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacamaH paricchedaH 'na punaH 'zUnyaM vAsagRham -' ityAdI ( 24 pu0 ) mukhyArthabAdhaH / yadi ca 'gaGgAyAM ghoSa:' ityAdau prayojanaM lakSyaM syAt, vIrasya mukhyArthatvaM bAdhitatvaM ca syAt / tasyApi ca lakSyatayA - prayojanAntaraM | syApi prayojanAntaramityanavasthApAtaH / na cApi prayojanaviziSTa eva prakRte mukhyArthabAdhA'bhAvaM darzayati--na punariti / "zUnyaM vAsagRham" ityAdI mukhyArthabAdhaH = mukhyA'yeM ( vAcyAyeM ), bAgha : ( pratibandhaH ) yena lakSaNayA rasapratItiH syAt / sursya lakSaNa bodhyatvA'GgIkAre'navasthAdoSamAha-yadi ceti / yadi ca 'gaGgAyAM ghoSa" ityAdI prayojanaM-zesyapAvanatvAdikaM lakSyaM = lakSaNApratipAdya syAt rasya gaGgAvadanukhyArthatvaM tasya bAdhitatvaM ca syAt yato mukhyAyaMbAdha evaM lakSaNA navati tasyA'pi lakSyamANaprayojanasyAvi, lakSyatayA lakSaNA pratipAdyatayA, prayojanAntaram = anyat prayojanaM tasyA'pi dvitIya prayojanasyApi, lakSyaMtayAM lakSaNApratipAdyatayA, prayojanAntaram = anyat prayojanam, iti= ittham, anavasthApAta: anavasthAprasaktiH / aprAmANikA'nantakalpanA'ne vasthA / "evamapyanavasthA syAdyA mULakSatikAriNI / " (kA.pra.) = 'viziSTalakSaNAvAdinAM mataM dUSayati-na cA'pIti / prayojanaviziSTa eva = saMtyapAvanatvarUpaprayojana viziSTa eva, tIre taMTe, lakSaNA'pi na, viSaya prayojanayoH = viSaya: ( kAraNIbhUtajJAnaviSaya:, tIrAdiH ) prayojanaM ( phalIbhUta jJAna viSayaH, pAvanasvAdikam ) tayI, yugapatpratItyanabhyupagamAt = ekakAlA'vacchedena jJAnA'naGgIkArAt / kAraNabhUtaM tIraM prAg jJAyate phalamUtaM zaityapAvanatvAdikaM paJcAjjJAyate itthaM ca tayoyaugapadyena jJAnAsaMbhava iti bhAvaH / "zUnyaM vAsagRham" ityAdi sthalameM mukhya arthakA bAgha nahIM haiM, isalie vahAM para satara nahIM hai / yadi "gaGgAyA ghoSaH" ityAdi sthalameM zeSya pAvanatva (lakSaNA pratipAMca ) hogA aura tIrako mukhyArtha mAnakara anvaya meM bAghitatva bhI hogA, kyoMki jahA~para mukhya arthameM bAgha hotA hai vahIM para lakSaNA hotI hai / zaisya pAnavako lakSya mAnane se dUsarA prayojana mAnanA hogaa| usa 'prayojanakA bhI laMkSva mAneMge to phira dUsarA prayojana mAnanA hogA isaprakAra anavasthAdoSa hogA / prayojanaviziSTa padArtha meM lakSaNA hotI hai aise matakA khaNDana karate haiM-prayojana( zaitya pAvanasva Adi ) yukta tIrameM hI lakSaNA hotI hai yaha kahanA bhI ThIka nahIM haiM / kyoMki viSaya ( kAraNIbhUta jJAnaviSaya tIra Adi) aura prayojana ( phalIbhUta jJAnaviSaya zaitya pAvanasva Adi) inakA eka hI sAtha jJAna nahIM ho sakatA hai / kAraNabhUta tI kI pahale pratIti hotI hai aura phalabhUta zaitya aura pAvanatva AdikI pIche pratIti hotI hai ! kAraNa aura kAryakA eka hI vAra jJAna nahI ho sakatA hai / kramase unakI prIti hotI hai yaha bhAva hai /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe tIre lakSaNA / viSayaprayojanayAyugapatpratItyanabhyupagamAt / nIlAdisaMvedanAnantarameva hi jJAtatAyA anuvyavasAyasya vA sbhvH| nAnumAnaM rasAdInAM vyaGgaghAnAM bodhanakSamam / AbhAsatvena hetUnAM smRtina ca rasAdidhIH // 4 // phalaphalinoyimatena mImAMsakamatana ca pUrvA'parabhAvaM drshyti-niilaadiiti| nIlamahamajAsiSamiti nIlAdisaMvedanA'nantarameva = nIlAdijJAnA'nantarameva, jJAtatA= pratyakSajJAnasya phalarUpA utpadyate, mImAMsakamatametat / nayAyika mate tu nIlAdijJAnaM vyavasAyaH, tadanantarameva nIlo jJAta iti phalarUpaH anuvyavasAya. utpadyate / atazca kAraNIbhUtalakSyA'ryajJAnaM phalarUpaM vyaGgayA'rthajJAnamekakAlA'vacchedena na sabhavatIti siddham / kAvyaM rasAdimata vibhAvAdimatvAdi'tyanumAnena vyaJjanAM nirasyato mahimabhaTTasya matamupasthApya khnnddyitumupkrmte| ___ anumAnena rasAdivyaGgyAnA pratItiriti vAdinA mahimabhaTTAnAM mataM khaNDayatinA'numAnamiti / anumAna vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAna, hetUnAM sAdhanAnAm, AmA. satvana-vyabhicArAdidoSagrastatvena, vyaGgayAMnAm AlaGkArikasammatavyaJjanApratipAdyAnAM, rasAdInAM-vastvalakArarasAdirUpANAM, bodhanakSama-bodhane (pratipAdane kSamaM (samarthama) na / rasAdijJAnasya smRtitvaM khaNDayati-smatiriti / hetunAm AbhAsatvena rasAdidhI:- rasAdijJAnaM ca, smRtiH - saMskAramAtrajanyaM jJAnaM na // 4 // isI bAtako bhImAsA aura nyAyake matase dikhalAte haiM "nIlako maiMne jAnA" isa prakAra nIla Adike pratyakSajJAnake anantara usakA phalarUpa jJAtatA vA prakaTatA utpanna hotI hai yaha mImAMsAkA mata hai| nyAyamatameM "yaha nIla hai" isaprakAra nIla Adike pratyakSa jJAnake anantara 'nIlako maiMne jAnA" aisA phalasvarUpa anuvyavasAya utpanna hotA hai| ina donoMke matake anusAra lakSyapadArthakA jJAna kAraNasvarUpa hai aura vyaGgya arthakA mAna phalarUpa hai phalataH eka hI samaya kAraNa aura kAryakA jJAna nahIM ho sakatA hai / isI bAtako kAvyaprakAzakArane "prayojanena sahita lakSaNIyaM na yujyata / jJAnasya viSayo panyaH phalamanyadudAhRtam / / " kA0 pra0 isa kArikAmeM kahA hai| anumAnase rasa Adi padArthokA bodha hotA hai aisA mata mAnanevAle mahimabhaTTaka matakA upanyAsa kara khaNDana karate haiM -- hetuoMkA vyabhicAra bAdi doSase yukta honese anumAna (vyAptiyukta pakSadharmatAkA jJAna, rasa Adi vyaya padArthAkA pratipAdaka nahIM ho sakatA hai / isI taraha smRti (saMhAramAtrajanyamAna ) mI hetvAbhAsa honese rasAdi anya padArthokA bodhana nahIM kara sakatI hai // 4 //
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacamaH paricchedaH vyaktivivekakAreNa hi yApi vibhAvAdibhyo rasAdInAM pratItiH sAnumAna evAntarbhavitumarhati / 'vibhAvAnubhAvavyabhicAripratIti rasAdipratIteH sAdhanamiSyate' / te hi ratyAdInAM bhAvAnAM kAraNa kArya sahakAribhUtAstAnanumApanta evaM rasAdInaSpAdayanti / ta eva pratIyamAnA AsvAdapadava gatAH santo rasA ucyante ityavazyaMbhAvI tatpratItikramaH kevalaprAzubhAvitayA'sau na lakSyate, yato'yamadyApyabhivyaktikrama:' iti yaduktam / tatra = " kAviai vivRNoti - vyaktivivekakAreNeti / vyaktivivekakAreNa = vyakti+ vivekanAmaka granthakAreNa mahima baTTena, asya padasya "yaduktam" iti padadvayena sambandhaH / 'vibhAvAdibhyaH = vibhAvA'nu pAvavyabhicAribhyaH yA'pi rasAdInAM - vastvalaGkAra rasAdInAM pratIti: jJAnam, sA=pratIti: anumAna evaM = vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAna eva, antarbhavitum = antaH sthAtum arhati = yogyA bhavati / hi = yasmAtkAraNAt vibhAvAnubhAvavyabhicAripratItiH = vibhAvAnubhAvavyabhicArijJAnaM rasAdipratIte:rasAdijJAnasya, sAdhanaM = hetu:, iSyate = abhilaSyate / hi yasmAtkAraNAt, te = vibhAvAnubhAvavyabhicAryAkayaH, ratyAdInAM = ratiprabhRtInAM bhAvAnAM padArthAnAM yathAkramaM kAraNakArya sahakAribhUtAH santaH tAn rasAdIn, anumApayanta eva = = anumAnena bodhayanta eva, rasAdIn = rasaprabhRtIn, niSpAdayanti = bodhayanti / ta eva hi vibhAvAdaya eva hi pratIyamAnAH = zravyadRzya kAvyayorjJAyamAnAH, AsvAdapadavIM = cApa, gatAH prAptAH santaH rasAH, ucyante kathyante / nasu etAdRza kAryakAraNabhAvasvIkAre rasAderasa lakSyakramavyaGgyatvaM kathamupapadyate ? ityAzaGkayAha - zravazyaM bhAvIti / tatpratItikramaH = rasajJAnapaurvAparyam / avazyambhAvI = avazyam bhavanazIlaH, AzubhAvitayA = zIghrabhAvitvena, kevalam = eva, na lakSyate = no jJAyate, yataH = yasmAt kAraNAt, ayaM = rasAdiH, adyApi abhivyaktikrama: = abhivyaktI (sphuTasAyAm ) bhramaH (paurvAparyam . ) yasya saH / tatpratItikramaprakAra eSa:- AdI vibhAvAdiliGgajJAnaM tato ratyanumitiH, tataH punaH punaranuzIlanaM tata AsvAdaH / etAdRza = 1 - 373 = vyaktivivekakArane vibhAva Adise jo rasa AdikI pratIti ( jJAna ) hai vaha anumAnameM hI antarbhUta ho jAtI hai| kyoMki vibhAva, anubhAva aura vyabhicAra bhAvakI pratIti rasa Adiko pratItikA sAdhana mAnI jAtI hai ve vibhAva anubhAva, aura savArI bhAva rati Adi bhAvoM yathAkrama kAraNa, kArya aura sahakArI hokara una rasa Adiko anumAna se pratipAdana karate hue hI rasa AdikA pratipAdana karate haiN| vibhAva Adi hI zravya aura dRzyakA meM jAne jAte hue AsvAda padavIko prAptakara "rasa" kahe jAte haiM isaprakara unakA pratItikrama ( pUrvA'parabhAva ) avazya hai parantu zIghratAke kAraNa nahIM jAnA jAtA hai jisase ki yaha abhI bhI kramako abhivyaktivAlA hai arthAt pahale vibhAva
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAhityadarpaNe praSTavyam-kiM. zamdAbhinayasamarpitAvabhAvAdipratyayAnumitarAmAdigatarAMgAvijJAnameva rasatvenAbhimataM bhavataH, tadbhAvanayA bhAvakairbhAvyamAnaH svaprakAzAnando vaa| AyeM na vivAdaH, kintu 'rAmAdiMgatarAgAdijJAnaM rasasaMjhayA nocyate'smAbhiH' ityeva vizeSaH / kamasve'pi sUkSmakAlatayA zaMtapattavyavibhedakta na lakSyata iti bhAvaH / iti yaduktam "etadanto mAmo mahimabhaTTapakSopanyAsarUpeNa uddhataH / pApaNa udhataH / / pUrvoktaM mahimamaTTamatamanumAnagamya rasAdijJAnamiti khuNDayitumupakramate tatra praSTavyaH miti / prazne koTidvayaM samupasthApayati / tatra prathamA koTiriyaM-kimiti / zabdAs. bhinayetyAdiH = zabdaH (anyakAvyam ), abhinayaH (dRzyakAvyam), tayoH samarpitaH (janitaH ) yaH vibhAvAdipratyayaH (vibhAvAdInA, pratyaya:-zAnam ), tena anumitaH ( anumitiviSayIkRtaH.) yaH rAmAdigataH ( rAmacandAdigataH ) rAgAdiH ( sItAdiviSayAnurAgAdiH), tajjJAnameva (tadaboca eva ) bhavataH = tava, rasatvena = rasarUpeNa, abhimataM = svIkRtam / vA = atha vA, tadbhAvanayA - rAbhAdigatarAgAdiviptayA, bhAvakaH = sAmAjika, bhAbyamAnaH = AsvAbamAnaH, svaprakAzAnandaH - svena (AtmanA ) prakAzaH ( bhAsanam ) yasya saH, bAnanda mAnandasvarUpana, bhavato rasatvena abhimata iti liGgavyatyanena pUrvapadaparAmarzaH / AcapamaM vivinakti-pAca iti / Ave-prathame par3e, rAmAdigatasItA viviSayakAnurAgAde rasatve, na vivAdaH, Avayona vipratipattiH / ratyAderanumAna vyaJjanA ceti vivAdo nA''pAtata iti bhAvaH / rAmaH sItAviSayakaratimAna sItAviSayakakaTAkSAdibhAvAtu, asyA'numAnasya hetvAbhAsavAniti bhAvaH / kintu rAmAdigatarAgAdizAnaM - rAmAdigataprItAdiviSayakA'nurAgAdijJAnamanumAnasaMmavaM, rasaMsaMzayA rasanAmnA, mocyate-nA'bhidhIyate, asmaamiH-maalvaarikH| tatra rasA'bhAvAditi bhAvaH / ..... . AdikA zAna, taba ratikI anumiti anantara vAraMvAra anuzIlana, tabarasakI niSpatti hotI. hai, zIghratAke kAraNa hI saikar3oM utpalapatroMke eka hI bAra vedhe jAnese jaise kramakA zAna nahIM jAnA jAtA hai, usI taraha isakA bhI kama nahIM jAnA jAtA hai / aisA.jo kahA hai| usameM pUchanA cAhie zabda ga abhinayamai samapita vibhAva Adike jJAnase anumita rAma AdimeM sthita rAga mAdi jJAnako hI Apa rasa mAnate haiM athavA rAma AdimeM sthita rAma AdikI bhAvanAse sAmAjikoMse AsvAdana kiyA jAnevAlA svataHprakAzita AnandasvarUpa camatkArako? pahale pakSameM koI vivAda nahIM hai parantu rAma AdimeM sthita rAga Adike jJAnako hamaloga rasa nahIM mAnate haiM, yahI bheda hai|
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH paricchedaH dvitIyastu vyAptigrahaNAbhAvAddhetorAbhAsatayA'siddha eva / yaccoktaM teneva 'yatra yatraivaMvidhAnAM vibhAvAnubhAvasAtvikasaJcAriNAmabhidhAnamabhinayo vA tatra tatra zRGgArAdirasAvirbhAvaH' iti sugrahaiva vyAptiH pakSadharmatA c| ... tathA 'yA'rthAntarAbhivyaktI vaH sAmagrISTA nibandhanam / dvitIyapakSe'numeyatvA'saMbhavaM pradarzayati-dvitIyastviti / sAmAjikagataH sva. prakAzAnandarUpaH / tatra vyAptigrahaNA'bhAvAda = sAdhyasAdhanayorekAdhikaraNatitvajJAnA'. bhAvAda / hetoH = sAdhanasya, bhAbhAsatayA = vyabhicAraduSTatayA, asiddha eva = asiddhanAmako hetvAbhAsa eva / sItArUpavibhAvasya rAmamAtravattenaM sAmAjike, ataH svarUpA'. siddharUpo hetvAbhAsaH / idAnI vibhAvanAdivyApAramAgitvena hetu vizeSya vyabhicAraM vArayitvA vyAdina. grahamupatAdayato mahimabhaTTasya mataM drUSayitumupakramate yaccoktamiti / tenaiva = mahimamaTTaneva / yacca, uktam yatra yatra = sthale, evaMvidhAnAma = etAdRzAnA, vibhAvAdi. vyApAramAginAmiti bhaavH| vibhAvAnumAvasAttvikasaJcAriNAM = tattadbhAvAnAma, abhidhAnaM = svasvazabdenopasthAgnam, abhinayo vA = naTaceSTAdibhipasthApanaM vA, tatra tatra = sthale, zRGgArAdirasAvirbhAvaH, iti byAptiH = yatra yatra dhUmastatra tatra vahniriti sAdhyasAdhanayoH sAhacaryaniyamaH / . pakSadharmatA ca = vyApyastra (dhUmAdeH) parvatAdi. pakSavRttitvam / sugrahA eva = sukhena grahItu zakyA eva / tathA ca vyAptyA sAmAnyasidriH, pakSadharmatayA ca vizeSasiddhiH / yathA vahnipAna dhUmAdityA vyAptyA sAmAnyasiddhiH, pakSadharmatayA ca parvate vahnimattvAdivizeSasidiH / tatheti / . svamatenA'numAnasAmagrI pradarzayati-yeti / arthAntarA'bhivyaktI = arthAnta- . rasya ( rasasya ) bhivyaktI ( AsvAdane) nibandha - kAraNa, vaH = yuSmAkaM, vyaJjanAvRtti svIkurvatAmiti bhAvaH / yA, sAmagrI = zabdabodhAdirUpa: kAraNasamUhaH, . dUsare pakSameM vyAptigrahaNake abhAvase hetukA AbhAsa honese asiddha nAmakA hetvAbhAsa hI ho jAtA hai| ____ jo ki unhoMne ( mahimabhaTTane ) hI kahA he-"jahAM jahAM aise ( vibhAvana Adi vyApAravAle ) vimAva, anubhAva, sAttvika aura saMcArI ina bhAvoMkA apane apane zabdase upasthApana dhA abhinava hai vahAM vahAM zRGgAra Adi rasoMkA AvirbhAva hotA isa prakArase vyApti ( sAdhya aura sAdhanakA sAhacaryaniyama ) aura pakSadharmatA (byAcyA kA parvata Adi pakSa meM rahanA) sugraha hI hai| ve yaha bhI kahate haiM dUsarA artha ( rasa Adi ) kI abhivyaktimeM tuma (vyaJjanAko mAnanevAle),jisa .
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 sAhityadarpaNe . saivAnumitipakSe no gamakatvena ' saMmatA / ' iti / . idamapi no na viruddham / na hya vidhA pratItirAsvAdyatvenAsmAkama: bhimatA, kintu-svaprakAzamAtravizrAntaH sAndrAnandanirbharaH / tenAtra siSAdhayiSitAdarthAdarthAntarasya saadhnaaddhtoraabhaastaa| yacca 'bhama dhammia-' ityAdau (pR0 259) pratIyamAnaM vstu| 'jalakelitaralakaratalamuktapunaHpihitarAdhikAvadanaH / iSTI- abhimatA, sA eva-sAmagrI eva, vibhAvAdirUpA iti bhAvaH, naH - asmAkam, anumitivAdinAmiti bhAvaH / gamakatvena-rasAnumApakatvena, samatA-samabhimatA / iti / idamapi - etaskathanamapi, naH = vyajanAvAdinA, na viruddha - na savirodham / tahi abhyupagamyateti cettatrAha-nahoti / evaMvidhA = etAdRzI, pratItiH = zAnam, anumAnajanitamiti bhAvaH / AsvAcasvena - AsvAviSayasvena, asmAkaM = vyaJjanAvAdinAM, na abhinatA = na sviikRtaa| bhedaM pradarzayati-kinisvati / svaprakAzamAtravizrAntaH-svasvarUpamAtra viSayIkRtaH, sAndrAnandanirbharaH - nirarasukhA'tizayaH / tena - tAdRzA'nutirAsvAdatvasvIkAreNa, sisAyiSitAt sAdhayitumiNTAda arthAta- svaprakAzAnandarUpAta, arthAntarasya = bhinnapadArthasya rAmA'diniSThasItAdiviSayakaratijJAnasya, sAdhanAt = anumApanAt, AbhAsatA = dusstttaa| ityaM rasAdesnumAnA'gocaratvaM vyavasthApya vastvalaGgArarUpayorvyaGgayayorapi anumAnA''gocaratvaM darzayati-pacceti / yacca = "bhama dhammi" ityAdI, pratIyamAnaM vastu "bhrama" ityanena vidhinA "na bhrama" iti vyajyamAna vastu / jlkeliiti.| jalakelItyAdiH / jalakeko (jalakrIDAyAma) rAdhikayA saheti bhaavH| tarale (caJcale, jalapreraNayA iti bhAvaH ) ye karatale (islatale ) tAbhyAM sAmagrIko kAraNasvarUpa mAnate ho, usIko hama anumitipakSa meM rasake anumApake . rUpameM svIkAra kara lete hai / aisA kahanA bhI.hama vyaJjanAvAdiyoMko viruddha nahIM hai| .. anumAnase utpanna aise jJAnako hama loga AsvAdaviSaya nahIM mAnate haiM, kintu svaprakAzamAtrameM vizrAnta sAndra Anandake atizayako AsvAdaviSaya mAnate haiM / isa kAraNase yahA~para siddha karaneke lie abhISTa arthase bhinna arthako siddha karanese hetukI duSTatA ( hesvAbhAsatA ) / arthAt rasakA anumAna nahIM huA rAgagata sItAviSayaka anurAga anumita huA isalie hetvAbhAsa ho gayA yaha abhiprAya hai| .. aba vastu aura alaGgArarUpa vyaGgya artha bhI anumAnase grAhya nahIM haiM isa viSayakA pratipAdana karate haiM jo "bhama dhammi" ( bhrama dhArmika ) ityAdimeM "bhrama" isa vidhise pratIyamAna (vyaGagya ) "na bhrama" aisI vastu tathA "jalakrIDAke samaya meM
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH paricchedaH jagadavatu kokayunorvighaTanasaMghaTanakautukI kRSNaH / / ityAdau ca rUpakAlaGkArAdayo'numeyA eva / tathAhi-'anumAnaM nAma pksssttvspnsttvvipkssvyvRtttvvishissttaallinggaalingginojnyaanm| tatazca vAcyAdasaMbaddho'rthastAvanna pranIyate / anyathA'tiprasaGgaH syAt, iti bodhya(prAk muktaM = tyaktaM, pazcAt puna vihitam (AcchAditam ) rAdhikAvadanam (rAdhikA. mukhama ) yena saH. ata: kokayUnoH (cakragakadampatyoH) vighaTanasaMghaTanakonakI (viyojana. saMyojanakautukazAlI ), kRSNa = vAsudeva , jagata = lokam, avatu - rakSatu / . ayaMbhAvaH / rAtrI cakravAkadampatyoviyogaH punadivase saMyogo bhavatIti kviprsiddhiH| rAdhikA mukhaM ca candrasadRzam / kRSNena karatalAbhyAM rAdhikAvadane mukta sati tatra tatra candrabuddhayA rAtrijJAnena kokadampatyovighaTana, puna: vihite sati candrA'. bhAvena rAzyabhAvajJAnena tayoH saMghaTanam / atra rAdhikAvadane candratvAropaNe vAcyatvA'bhAvAta rUpakAlaGkArAdayaH, anumeyA eva = anumitijJeyA eva / anumAnaM nirUpayati tapAhIti / pakSasattvaviziSTAtsapakSasattvaviziSTAdvipakSavyAvRttatvaviziSTAt, liGgAta (hetoH, dhUmAdeH) liGi ganaH (sAdhyasya.vahnayAdeH) jJAna. manumAnam / siSAdhayiSAvirahaviziSTasiddhayamAvavAn pakSaH parvatAdiH / nizcitasAdhyavAn sapakSaH mahAnasAdiH / sAdhyA'bhAvavAn vipakSo jalahradAdiH / tathA ca pakSasattvena sapakSasattvena vipakSavyAvRttatvena ca viziSTAt liGagAta = sAdhanAta, dhUmAdeH / liGiganaH= sAdhyasya vahnayAdeH jJAnam anumAnam / tathA ca "parvato vahnimAn mAt" ityatra parvataH pakSaH, mahAnasAdiH sapakSaH, jalahradAdivipakSaH, tatra dhUmo na vartate, dhUmadarzanena pakSe sAdhyarUpo vahniranupIyate / tatazca = anupAnAt, vAcyAt = mukhyA'rthAda, asambaddhaH = sambandharahita arthaH = padA'rthaH, na pratIyate = no jJAyate / anyathA = asambaddhapratItisvIkAre, aticaJcala kA talase rAdhikAke mukhako kabhI chor3anevAle aura kabhI DhAMkanevAle isaprakAra cakravAkadampatiko kabhI vighaTana (viyojana ) aura kabhI saMghaTana (saMyojana )ke kautuka karanevAle zrIkRSNa jagatkI rakSA kreN"| . ityAdimeM rAtri meM cakravAka-dampatikA viyoga aura dinameM phira saMyoga hotA hai| rAdhikA kA mukha candra ke sadRza hai / - isaprakAra yahAM rUpaka alaGkAra vyaGagya hai / kRSNake karatalase rAdhikAke mukhako AcchAdita na karanepara usameM cakravAkoMko candrabuddhise rAtrikA jJAna honese unakA vighaTana hotA hai mAnAdita karanepara candra ke abhAvase rAtrike abhAvajJAnase ( arthAt dinakA jJAna honese ) phira unakA saMghaTana hotA hai| isa padyameM rAdhikAke mukha meM candratvake AropaNameM vAcyatvake abhAvase rUpaka alaGkAra anumeya hI hai| anumAnakA nirUpaNa karate haiN| parvata Adi pakSameM rahanevAle sapakSa arthAta
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 - sAhityadarpaNe bodhakayorarthayoH kazcitsaMbandho'styeva / taMtazca bodha ko'rtho liGagama , bodhyazca liko, bodhakasya cArthasya pakSasattvaM nibaddhameva / sapakSasattvavipakSavyAvRttatve anibaddha api saamrthyaadvseye| . . .. tasmAdatra yAcyAlikarUpAllinino vyagyArthasyAvagamastada'numAna eva paryavasyati' iti / tanna, tathA chatra 'bhama dhammia-' ityAdau gRhe zvanivRttyA vihitaM bhramaNaM 'godAvarItIre siMhopalabdherabhramaNamanumApayati' iti yadvaktavyaM, tatrAnakAntiko hetuH| bhIrorapi guroH prabhorvA nidezena prasaGgaH, syAt = ativyAptiH syAta, iti = asmAtkAraNAta, bodhyabodhakayoH sAdhyasAdhanayoH, arthayo:-padArthayoH, kazcit sambandhaH vArItyarUpaH astyeva / tatazca bodhaka: artha:-liGga, bodhyazca ligI / bodhakasya ca = godAvarItIre siMhasasvarUpasya arthasya; pakSasattvaM = godAvarItIrarUpapakSasattvaM, nibaddhameva / nibaddham eva = vakatryA nAyikayA pratipAditameva / sapakSasattvavipakSavyAvRttatve - araNyasattvagRhavyAvRttatve, anibaddhe apiakathite api, sAmarthyAt avyabhicArisahacArAt, abaseye-jJAtavye / tasmAdara yadvAcyA'. rthAt liGgarUpAta = bhramaNavidhirUpAta, liGginaH = vyaGgyA'rthasya bhramaNaniSedha rUpasya, avagamaH = jJAnam, tat anumAne eva = anumAnapramANe eva, paryavasyati = paryavasito bhavati / " iti / mahimabhaTTamataM. khnnddyti-tn| tathAhi atra = "bhama dhammi" ityAdI gRhe khanivRtyA vihitaM bhramaNaM godAvarItIre siMhopalabdhaH = siMhaprAyaH, abhramaNam anumAgryAta = sahRdayeSviti zeSaH, anumAnaM yathA-godAvarItIraM, bhIrubhramaNA'yogya, siMhasattvAta, yanavaM tanvaM yathA gRham iti yadvaktavyaM tatra anekAntikaH = sAdhyavyabhicArI hetuH, yataH bhIrorapi0 gamanasya saMbhavAta / mahAnasa AdimeM rahanevAle tathA vipakSa arthAt jalada AdimeM na rahanevAle liGga (hetu)se liMGagI ( sAdhya )ke jJAnako arthAt "parvato vahnimAtra mAt" parvana vahnivAlA hai dhUma honese, aise jJAnako anumAna kahate haiN| anumAnase vAcyase asambaddha arthakI pratIti nahIM hotI hai, asambaddha arthakI pratIti mAnege to atiprasaGga ativyApta) hogA isa kAraNase bodhya ( sAdhya ) aura bodhaka ( sAdhana ) padArthokA koI sambandha hai ho / prakRtameM 'bhrama dhArmika." yahAM para parItyasambandha hai / taba bodhaka artha liGaga ( hetu ) aura bodhya artha liGagI (sAdhya ) hai / "godAvarItIre bhIruNA dhAmikeNa na bhramaNIyaM, tatra siMhasattvAt" arthAt godAvarIke tIrame Darapoka dhArmikoMko bhramaNa nahIM karanA cAhie vahAM siMhake honese aise anumAnameM bodhaka ( hetu ) artha siMhakA rahanA hai usakA dhArmika rUpa pakSame vRttitvakA nAyikAne pratipAdana hI kiyA hai, sapakSasattva (sapakSa arthAt araNya AdimeM rahanA) aura pakSa gRhAdimeM vyAvRttasvako nahI kahA hai to bhI unheM
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH paricchedaH 379 priyAnurAgeNa yA gamanasya ,saMbhavAt, puMzcalyA vacaNaM prAmANikaM na veti . saMdigdhAsiddhazca / . jalakeli-' ityatra 'ya AtmadarzanAdarzanAbhyAM cakrathAkavighaTanasaMghaTanakArI sa.candra evaM' ityanumitirevAyamiti na vAcyam , uttrAsakAdAva hetodoSAntaramAha-puMzcalyA iti / puzcalyA:-kulaTAyAH / prAmANika = pramAjanaka, na veti sAndigdhA'siddhazca / pakSe godAvarItIre, heto:-siMhasattvasya sandehAta sandigdhA'sirityarthaH / , alaGkArA'numAnaM dUSayati-jalakelItyatra / jalakelItyAdipadya "rAdhikAvadanaM, candraH, AtmadarzanA'darzanAbhyAM koka mithuna vighaTanasaMghaTanakAritvAt" ityanumAnena rAdhikAvadane candratvAropeNa rUpakA'laGkArapratItiH iti anumitireva na vyaMjanA, ityapi na vAcyaM - no vaktavyam, uttrAsakAdo = bhayadAdI, yasya karatAladAnAdinovAsena pakSiNo vighaTante tadabhAve saMghaTante / sa uttrAsakaH, tdaado| anekAntikatvAt = savyabhicAravAda / uttrAsakAdinA'pi cakravAkamithunasya vighaTanaM bhavati tadabhAve ca saMghaTanaM ca bhavati ato vyabhicAra iti bhAvaH / sAmarthyase samajhAnA cAhie / isa kAraNase yahA~para bhramaNavidhirUpa vAcyArya liGgase bhramaNaniSedharUpa vyaGgyA'yaM liGgI ( sAdhya ) kA jJAna anumAnameM hI paryavasita hotA hai, jaise "parvato vahnimAna dhUmAda" isa anumAnameM dhUmarUpa liGga (hetu ) se parvatameM vahnirUpa sAdhyakA jJAna hotA hai vaise hI "godAvarItIraM mIrubhramaNA'yogya, siMhasattvAt" arthAt godAvarIkA tIra, bhIruoMke bhramaNake yogya nahIM hai, siMhake rahanese isa anumAnase liGgarUpa vAcyArtha siMhasattva (siMhake rahane ) se liGgo bhIrubhramaNake niSedharUpha arthakA jJAna hotA hai, vaha anumAnameM hI paryavasita hotA hai, itanA aMza mahimabhaTTake matakA pradarzaka hai / aba granthakAra usakA khaNDana karate haiM / yaha ThIka nhiiN| kyoMki "mama dhammia" isa padyameM gharameM kuttese dUra honese vihita bhramaNa, godAvarIke tIrameM siMhakI upalabdhise abhramaNa ( bhramaNa niSedha ) kA anumAna karatA hai, aisA jo vaktavya haiM usameM hetu anekAntika ( byabhicArayukta ) hai, kyoMki bhIru puruSakA bhI guru vA prabhukI AjJAse athavA priyAke anurAgase bhramaNa ho sakatA hai| isI taraha kulaTAkA bana . prAmANika hai yA nahIM aisA sandeha honese asiddha nAmakA hetvAbhAsa bhI hai| isI taraha "jalakeli." : ityAdi padya meM "jo ( rAdhikAkA mukha) apane darzanase cakravAkoMkA viyoga aura adarzanase unakA saMyoga karAnevAlA hai vaha candra hI hai| yahA~para anumAnakA svarUpa-rAdhikAvadanaM (pakSa ), candra ( sAdhyam ) AtmadarzanAdarzanAbhyAM kokamithunavighaTanasaMghaTanakAritvAt (hetu) aisA honA cAhie / yaha anumAna hI hai. aisA jo mahimabhaTTakA kathana hai, vaha bhI ucita nahIM hai| pAsa karAnevAle kisI..
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38. sAhityadarpaNe nekAntikatvAt / . 'evaMvidho'rtha evaMvidhArthabodhaka evaMvidhArthatvAta, yannava tannaivam' ityanemAne'pyAbhAsasamAnayogakSemo hetuH / 'evaM vidhArthatvAt' iti hetunA evaMvidhAniSThasAdhanasyA'pyupapatteH / tathA 'dRSTiM he prativezini ! kSaNamihA'pyasmadgRhe-' ityAdau (309 pR0) nalagranthInAM tanUllekhanam , ekAkitayA ca srotogamanama, tasyAH parakAmukopabhogasya liGgino liGgamityucyate; ___ vyabhicArabhayena pakSamAtra hetukavastvalaGkArA'numAnamAha-evamiti / evaMvidho'rtha:"bhama dhammia" ityAdI godAvanIkuJjasamIpe bhramaNavidhirUpo'rthaH (pakSaH ), evaM vidhA'rthabodhakaH-tatra bhramaNA'bhAvarUpaniSedhA'rthabodhakaH ( sAdhyaH ). evaMvidhA'rthatvAtgodAvarIkuJjasamIpe siMhAgamanarUpA'rthatvAt ( hetuH ), yanvaivaM, tannavam arthAt devadatto bhavatIti vAkyArthatvAta ( dRSTAntaH ) / ityanumAne'pi = pakSamAtrahetukavastvalaGkArA': numAne'pi, AbhAsasamAnayogakSemaH = AzasasamAne ( hetvAbhAsasamAne ) yogakSeme alabdhalAbha labdhaparipAlane ) yasya saH, tAdRzo hetuH ( sAdhanam ) hetvAbhAsa, iti bhAvaH / yataH "evaMvidhA'yaMtvAta" iti hetunA, evaMvidhA'niSThArthasAdhanasya api = etAdRzA'niSThArthahetorapi, upapatteH = saMbhavAda, aniSTaH = vktrnbhiissttH| . udAharaNAntare vyabhicAraM darzayati-tatheti / tathA = tenaiva prakAreNa yata dRSTi he prativezini ! 0 ityAdI nalaganthInAM = nalatRNaparvaNAM, tanalekhanaM = zarIravidAraNam, "tanUllikhanam" iti lekhanaM vyAkaraNaviruvaM, "tannalekhanam" iti prayogeNa bhAvyam / ekAditayA = ekakatvena, srotoMgamanaM = jalAzayagamanam, etacca puruSake honepara bhI aisA ho sakatA hai, arthAta trAsa karanevAlA apane kRtyase cakravAkoMkA vighaTana aura na karanese saMyojana karatA hai isaprakAra yaha hetu anekAntika (savyabhicAra ) hai| aba dUsarA anumAna dikhalAte hai-isa prakArakA artha, arthAta "bhama dhammi0" isa padyameM godAvarIke kuJjake samIpameM bhramaNavidhirUpa arya ( pakSa), aise arthakA bodhaka hai arthAta vahA~para bhramaNake athAvarUpa niSedha arthakA bodhaka hai ( sAdhya ) aisA artha honese arthAt godAvarIke kuJjake samIpameM siMhakA AgamanarUpa artha honese ( hetu ), jo aisA nahIM hai vaha esA nahIM hai arthAt devadata hotA hai aise vAkyArthake samAna diSTAnta ) aise anumAnameM bhI hetvAbhAsake samAna kArya hotA hai, kyoMki "evaM. 'vidhA'rthatvAt" aisA artha honese aisA kahanese aise aniSTArtha rUpa sAdhanako bhI le sakate haiM, ataH yahA~ bhI hetvAbhAsa hI hai| vaise hI "STi he prativezini ! kSaNamihA'pya. smadgRhe." ityAdimeM naloMkI gAMThoMse zarIrakA vidAraNa, akelI hokara jalAzayameM jAnA, usa nAyikAkA parapuruSakA upamogarUpa sAdhyakA sAdhana kahA hai isameM anumAnakA aisA svarUpa hogA-"dRSTi he prativezini" ityAdi padasya vaktrI nAyikA (pakSa), parapuruSasaMgatA (sAdhya ); ekAkitvena srotogamanAda tanvAlekhanavatvAcca
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH paricchedaH .. 381 taJcAtrevAbhihitana svakAntasnahanA'pi saMbhavatItyanekAntiko hetuH|| ___ yacca 'nizeSacyutacandanam-' ityAdau ( 75 pR0) dUtyAstatkAmukopabhogo'numIyate tatki pratipAdyatayA dRtyA, tatkAlasaMnihitairvAnyaH, tatkAvyArthabhAvanayA vA sahRdayaH / Adyayorna vivAdaH / tRtIye tu. tathAvidhAbhiprAyavirahasthale vybhicaarH| tasyA = vaktRnAyakAyAH, parakAmukopabhogasya = patotarakAmisamAgamasya, liGginaH= sAdhyasya, liGga = hetuH, iti ucyate / . tathA cA'trA'numAnaM-dRSTi he prativezinI"tyAdipadyasya vaktrI nAyikA ( pakSaH ), parapuruSasaMgatA ( sAdhyam ) ekAkikatvena srotogamanAttanvAlekhanavasvAcca ( hetuH ) iti / tacca = tAdRzaM liGgaM ca / atraiva = asmin padya eva, abhihitena = "prAyeNA'zizo:0" ityAdinA kathitena, svakAnta nehena api = spIyapatipremNA api,. saMbhavati, iti = a(na) kAraNena, anekAntikaH = savyabhicAraH, hetuH sAdhanam / / anyasminnadAharaNe'pi vyabhicAraM darzayati- yacceti / yacca "niHzeSacyutacandanam ityAdo, dUtyA: sandezaharAyAH, tatkAmukopabhogaH nAyikAkAmisamAgamaH, sanu. mIyate = anumitivissyiikriyte| tat anumAnaM, pratipAdyatayA-boddhavyatayA, dUtyA = sandezaharayA, anumIyate, athavA taskAlasaMnihitaH = pUrvoktapadyakathanasamasamayavardibhiH, anyaH = aparaMjanaiH, athavA tatkAvyA'rthabhAvanayA-tatpadyA'rthavicAraMNaNaM, sahRdayaH = hRdayAlubhiH anumoyte| anumAnasvarUpa ca-dUtI (pakSaH), nAyikAkAmukopabhogavatI ( sAdhyam ), candanacyavanAdiH ( hetu: ), iti / AdyayoH pUrvasthitayo: yo: pakSayoH dUtyAM, tatkAlasannihiteSu anyeSu ca.na vivAdaH = no vipratipattiH, candanacyavanAdInA snAnAdinA'pi saMbhavAt / tRtIye tu = sahRdayapakSe tu, tathAvidhA'bhiprAya( hetu)| aisA kahanA ucita nahIM, nalako gaoNThoMse zarIrakA vidAraNa aura akelI jalAzayameM jAnA yaha hetu isI padyameM kahe gaye apane patike snehase bhI saMbhava hai ataH yahA~para yaha hetu anekAntika arthAt savyabhicAra hai| jo ki niHzeSacyutacandanam", ityAdimeM dUtIkA nAyikAke kAmukakA upabhoga anumita hotA hai, candanacyuti Adi isameM hetu hai, anumAnakA svarUpa haipratipAvA dUtI ( pakSa ), nAyikAke kAmukake sAtha upabhoga karanevAlI hai ( sAdhya ), . snAna vAdise vilakSaNa candanakI cyutise ( hetu) / vaha anumAna boddhavya honese dUtIse; . usa samaya samIpastha anya janoMse / isa kAvyake arthakI bhAvanAse sahRdayoMse kiyA jAtA hai ? pUrvasthita donoM pakSoMmeM arthAta dUtI vA usa samaya nikaTasthita anyajanoMmeM koI vivAda nahIM, kyoMki candanakA miTa jAnA Adi viSaya snAna Adise bhI ho sakate hai| tIsare barvAda sahayoMke pakSa meM to basAyabhiprAya arthAta dUtIkI baMsI sthiti
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 sAhityadarpaNa .. nanu vaktrAyavasthAsahakatatvena vizeSyo heturiti na vAcyam / evaMviSavyAptyanusaMghAnasyAbhAvAt / vizvaMvidhAnAM kAvyAnAM kaSipratimAmAtrajanmanAM prAmANyAnAvazyakatvena saMdigdhAsiddhatvaM hetoH| virahasyale = niHzeSAdhipadAnAM saMbhogamanyatvabodhAbhiprAyA'bhAvaspale, vyabhicAra: anekAntikaH / hetuvizeSaNena vyabhicArA'bhAva ityAzaya dUSayati-nanviti / vaktrAyavasthAsahakRtatvena = vaktrAdeH (pratipAdaka anAdeH) avasthAsahakRtatvena ( dazAsahakRtasvena) hetuH = sAdhakaH, canda cyavanAviriti bhAvaH, vizeSyaH = vizeSaNIyaH, vaktrI gazImavasthA prApya tamotavatI sA avasthA hetovizeSaNIkartavyatibhAvaH, iti, na vAdhya = na kathanIyam / ____tatra hetumupanyasyati-evaMvigheti / evaMvidhavyAptyanusandhAnasya = etAdarza: vizeSaNaghaTitavyAptya sandhAnasya abhAvAda - virahAda na hi pace tAdRzaM vizeSaNamastIti, ato'tra anumAnena vyaGgyArthabodhena vybhicaarH| tAdRzA'numAne hetoH sandigdhatvamapi pradarzayati-kiJcati / ki = apara ca, evaMvidhAnAm - etAdRzAnA, kavipratimAmAtrajanmanA ! kavikalpanAmAtraprasUtAnI, kAvyAnA = racanAnAM, prAmANyA'nAvazyakatvena = prAmANyasya (pramANabhAvasya ) anAvazyakatvena ( AvazyakatvA'bhAvena ); hetoH = dhanasya, sandigdhA'simatvam / hato sandigdhatvamiti bhAvaH / saMbhogake kAraNa huI hai aisA mAna na honeke sthalameM vyabhicAra ( anekAntika) doSa hI pAtA hai / yadi kaheM ki vanI ( nAvikA ) ne jaisI avasthAko prApta kara batA kahA usa avasthAko hetu ( candana cyuti bodi) kA vizeSaga banAyeMge aisA bhI nahIM kahanA cAhie kyoMki vyAptikA aisA anusandhAna (zabdase upasthita meM honese) nahIM ho sakatA hai| kevala kavipratimAse utpanna aise kAvyoMkA sAmAnya Avazyaka nahIM honese hetu bhI sandigdhA'siddha hotA hai| vyakti (vyaJjanA ) mAnanevAlene "adhama" pado yukta hI candanacyavana Adi ina padArthIko vyaMdhaka varSakA pratipAdaka batalAyA hai / dharma padase usake nAyakakA adhamatva-prAmANika hai ki nahIM aise sandehake bane rahanese kaise - anumAna hogA?
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH paricchedaH 383 vyaktivAdinA cAdhamapadasahAyAdAmeSaiSAM : padArthAnAM vyaJjakatvamuktam , tena ca tatkAntasyAdhamatvaM prAmANikaM na veti kathamanumAnam ? etenApattivedyatvamapi vyaGgathAnAmapAstam / arthApattarapi pUrvasiddhaNyAptI. cchAmupajIvyeva prvtteH| yathA-'yo jIvati sa kutrA'pyavatiSThatte, jovati cAtra goSThayAmavidyamAnazcaMtraH' ityAdi / . nidoSatvena vyaJjanAvAdimatamupasthApayati-vyaktivAdinA cNti| vyajyate'rtho'nayeti vyaktiyaMjanA / vyaktivAdinA vyaJjanAvAdinA, adhamapadasahAyAnAm eva = adhamazabdasahacAriNAm eva, eSAM = pUrvoktAnA, padArthAnAM = candanacyavanAvInA, vyaJjakatvaM = vyaGgyA'rthapratipAdakatvam , uktam / tena ca- adhamapadena ca, tatkAntasya = tasyA nAyakasya, adhamatvaM = nIcatvaM, prAmANikatvaM - pramANaviSayatvaM, na veti, katha = kena prakAreNa, anumAnam / itthaM ca hetoH sandigdhatvAda kayamanumAnam iti bhaavH| ___ vyaGgyAnAmApattivedyatvaM nirsyti-eteneti| etena = hetorAmAsatvena, byaGgyAnA = vyaJjanAvRttiprAtapAdyAnAm arthAnAm , aryApattivedyatvam - arthApatti: jJayatvam, apAstaM = nirastam / ayaM bhAvaH / mImAMsakAH arthApattinAmakaM paJcamaM pramANe manyante / upapAdyajJAnena upapAdakakalpanam maryApattiH / "pIno devadatto divA na bhakto" ityatra divA'bhujAnasya rAtribhojanaM vinAnupapannam upapAdya pInasvam / rAtribhojanaM ca upapAdakam / tathAca upapAdyajJAna karaNam / upapAdakajJAnaM ca phalam / maiyAyikamaThe vyatirekavyAptyA anumAne antarbhAvAt aryApattiH na pramANAntaram / tathA ca arthApatterapi pUrvAMsaddhabyAptIcchAM-pUrvasiddhA (prathamaniSpannA ) yAvyAptIcchA ( byAptigrahaH ), tAm upajIvya eva = Azritya eva, pravRtteH samavAda / arthApattimudAharati-'ya iti / yo jIvati sa kutrApyavatiSThate, jIvati pAtra gosstthyaamvidymaanshcrH| asyA goSThyAma vidyamAno jIvI caitraH kutrA'pi vidyate, no ceva bIvanA'sasvAda ityasyA aryApatteranumAnarUpatvAta vyAptIcchA vyAptigraham , upajIvya eva Azritya vyaGgya artha aryApattise jAnA jAtA hai yaha kathana bhI hetvAbhAsa honese khaNDita ho gyaa| mImAMsAsammata aryApatti pramANakA nyAyake anusAra anumAnakI vyatirekavyAptimeM antarbhAva hotA hai / arthApatti kA pUrvasiddha vyAptigrahakA Azraya karake pravRtti hotI hai jaise ki-"jo jItA hai. yaha kahoM rahatA hai isa sabhAmeM na rahate hue bhI caMtra jItA hai" ityAdi / devadattake jIte rahanepara bhI isa sabhAmeM na rahanese usakI anyatra sattA mImAMsAke aryApatti pramANase vedya hai, yaha arthApatti- "isa saSAmeM avidyamAtra : jIvita yaMtra (pakSa ), kahIM bhI rahatA hai (sAdhya), nahIM to usakA jIvana nahIM hone se
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe tea vavikrayAdo tarjanItAlanena dazasaMkhyA divatsUcana nabuddhivedyo vyayaM na bhavati, sUcanabuddherapi saGka etAdilaukika pramANa sApekSatvaM nAnumAnaprakAratAGgIkArAt / yacca 'saMskArajanyatvAdrasAdibuddhiH smRtiH' iti kecit / tatrApi pratyabhijJAyAmanaikAntikatayA hetorAbhAsatA / 384 : eva, pravRttaM = sabhavAt itthaca arthApattiranumAnapramANarUpA, vyaGgyAnAM pUrvayuktyA anumAnAviSayatvena hetunA nA'rthApattiviSayatvamiti siddham iti bhAvaH / vyaGgaghAnAM sUcanA vedyatvaM nirasyati - kicati / vastravikrayAdI = vasavavikrayAdau, tarjanItolanena = dezinyutkSepadarzanena, dazasaMkhyAdivat, sUcanAvuddhiredyo'pi = sUcyatnena iti sUcanA (hasta ceSTA''dirUpa : saMketaH) tadbuddhivedya: (sUcanAvyApArajJAnaviSayo'pi ) vyaGgA'rtha iti zeSaH, na bhavati sUcanavedyopi ( tabuddhijanyabodhaviSayaH ) api, ayaM = vyaGgaghArthaH, na bhavati / tAdRzyAH sUcanabuddherapi, saMketAdilaukika pramANasApekSatvena = saGketAdi ( saGketaprabhRti ) yat laukikapramANaM ( lokasiddhapramitikaraNam ) tatsA'pekSatvena ( tadapekSisvena ), anumAnaprakAratA'GgIkArAt = anumAnabhedatvA'bhyupagamAt yatro'vaM tarjanI tatra dazasaMkhyeti vyApteriti zeSaH / vyaGgasyA'numAnagamyatvAt anumAnaprakAra sUcanA buddhivedyasvamapi nirastaM bhavatIti bhAvaH / sAdivyaGgaghA'sya smRtirUpatvA'bhAvaM pratipAdayati / yacceti / kecit = kepi vidvAMsa, rasAdibuddhiH - rasAdijJAna ( pakSa: ), smRti: ( sAdhyam ), saskArajanyatvAt=bhAvanAkhyaM saMskArajanyajJAnatvAt, ( hetu: ), ityanumAnena rasAdivyaGgyArtha : jJAnasya smRtirUpatvaM pratipAdayanti tatrA'ri tanmate'pi pratyabhijJAyAM- "so'yaM devadatta " ityAdijJAnarUpAyAma, anaikAntikatayA = sAdhyaM binA vidyamAnatayA, hetoH = saMskAra. janyajJAnatvasya, AbhAsatA / ( hetu ) nyAya ke vyatireka vyAptivAle anumAnameM antarbhUta hai| isa prakAra vyaMgya artha anumAnase vedya nahIM ho sakatA hai, yaha pahale hI kaha cuke haiM / kiceti / vastravikraya AdimeM tarjanI uThAnese daza saMkhyA AdikI sUcanA hotI hai vaha sUcanA buddhi bhI saGketa Adi laukika pramANameM apekSA rakhanese anumAnakA hI bheda mAnA gayA hai, taba todhyaMgya arthakA bodha pUrvokta yuktise usase bhI nahIM ho sakatA hai / N yacceti / kucha vidvAn vAsanA saMskArase utpanna honese rasa bAdike jJAnako smRti mAnate haiM / usameM anumAnakA aisA AkAra hotA hai- rasAdijJAnam ( pakSaH ) smRti: ( sAdhya ), bhAvanA''khyasaMskArajanyajJAnatvAt ( hetu ) / isameM bhI "so'yaM devadattaH" ityAdi pratyabhijJAmeM anaikAntika ( savyabhicAra ) honese hetvAbhAsa hai /
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH paricchedaH 385 'durgA ghita-' ityAdI ( 71 pR0 ) ca dvitIyArthI nAstyeva - iti yaduktaM mahimabhaTTena tadanubhavasiddhamapalapato gajanimIlikaiva / tadevamanubhavasiddhasya tattadrasAdilakSaNArthasyAzakyApalApatayA tattacchadAdyanvayavyatirekAnuvidhAyitayA cAnumAnAdipramANAvedyatayA cAbhighAdivRttitrayAbodhyatayA ca turIyA vRttirupAsyaiveti siddham / iyaM ca vyAptyAdyanusandhAnaM vinApi bhavatItyakhilaM nirmalam / ayaM bhAva: / "so'yaM devadattaH" ityAkArikAyAM pratyabhijJAyAM - "saH" ityatrAM'ze smRtiH, "ayam" ityatrAM'ze pratyakSaM tathA ceyaM pratyabhijJA'pi saMskArajanyA, paraM saMskAramAtra janyatvA'bhAvena neyaM smRtiH, ato'tra hetvAbhAsatvamiti bhAvaH / abhidhAmUlavyaJjanAmanaGgIkurvato mahimabhaTTasya mataM dUSayati - "durgAlaGghita ityAdI= sthale, dvitIyA'rthaH = aprAkaraNikA'rtha:, umAvallabha ( maheza ) rUpavyaGgyArthaM iti bhAva:, nAstyeva iti yaduktaM mahimabhaTTena tat anubhavasiddham, apalapataH = 1 nihnakamAnasya, anaGgIkurvata iti bhAvaH tasyeti zeSaH / gajanimIlikA eva = upekSA eva, paryAlocanaM vineti zeSaH / vyaJjanAyAH samarthanamupasaMharati-tadevamiti / tat = tasmAtkAraNAt, evaM = pUrvoktaprakAreNa, anubhavasiddhasya = anubhUti niSpannasya tattadrasAdilakSaNArthasya tattadrasabhAvAdisvarUpA'rthasya, azakyA'palApatayA = apalApaM kartumazakyatayA, tattacchandAdyanvayatirekAnuvidhAyitayA = tattacchandAdInAM ( " zUnyaM vAsagRham" ityAdi kAvyazabdAnAm arthaprastAvAdInAM ca ) anvayavyatirekAnuvidhAyitayA ( anvayavyatirekavyAptyanusAritayA ), tAdRzazabdasatve rasAdivyaGgayA'sattvaM tAdRzazabdA'bhAve rasAdivyaGgyArthA'bhAvaH iti niyamena, abhidhA''divRnmitrayA'bodhyaMtayA = abhighAdikaM yat vRttitrayam ( abhidhAlakSaNAtAtparyarUpam ) tena abodhyatayA ( ajJeyatvena ), ityAdikAraNakalApena turIyA = caturthI, vyaJjanArUpeti bhAvaH / upAsyA eva = sevanIyA eva, aGgIkaraNIyA eveti siddham = niSpannam / iyaM = vyaJjanA, vyAdhyA"durgAlaGghita0" ityAdi padya meM mahimabhaTTane dUsarA ( aprAkaraNika ) umAvallabha ( maheza ) rUpa artha pratIta hI nahIM hotA hai aisA jo kahA hai vaha gajanimolikA ( upekSA ) hI hai / " vyaJjanAke samarthanakA upasaMhAra karate haiM- isaprakAra anubhavase siddha una una rasa, bhAva, Adi svarUpavAle padArthakA apalApa nahIM kara sakanese una una zabda after anvaya aura vyatireka vyAptikA anusaraNa karanese, anumAna Adi pramANase ajJeya honese aura abhidhA, lakSaNA aura tAtparya vRttise abodhya honese bhI cauthI ( vyaJjanA ) 25 sA0
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 sAhityadarpaNe tatkinAmikeyaM vRttirityucyate sA ceyaM vyaJjanA nAma vRcirityucyate budhaiH / rasavyaktI punatti rasanAkhyAM pare viduH // 5 // etaca vivicyokaM rasanirUpaNaprastAva iti sarvamavadAtam / iti zrImannArAyaNacaraNAravindamadhuvratasAhityArNavakarNadhAra-dhvaniprasthApana * paramAcArya-kavisUktiranAkarA'STAdazabhASAvAravilAsinIbhujaGgasAnidha. vigrahika-mahApAtra-zrIvizvanAthakavirAjaMkRtI sAhityadarpaNe vyaJjanAvyApAranirUpaNo nAma paJcamaH parinchedaH / anusandhAna vinA'pi = vyAptyAdeH ( sAdhyasAdhanayoH sAhacaryaniyamAdeH) anusandhAna (mAnaM ) vinA'pi bhavatIti akhilaM nirmalam / kinAmikeyaM vRttiriti AkAGkSA samAdhatte-sA ceti / sA ca = tAdazI pa, iyaM = sampratyeva pratipAditA vRttiH = zaktiH, vyajanA nAma = nAmnA vyaJjanA iti, budhaH = AlaGkArikaviddhiH / ucyate = abhidhIyate / rasavyaktAvasyA nAmAntaraM prtipaadyti-rktvyktaaviti| rasavyaktI rasabhAvAdipratipAdane, rasanA'khyA - rasanA'bhidheyAM, patti = vyApAra, pare = anye, abhinavaguptAcArya'valambinaH, viduH jAnanti / etacca-siddhAntakadambakam, vivicya= vivecanaM kRtvA, rasanirUpaNaprastAve = rasapratipAdanA'vasare, tRtIyaparicchede, uktam = apihitam, iti sarva = sakalam, avadAtam = ujjvalam anayamiti bhAvaH // iti zrIzeSarAjazarmapraNItAyAM candrakalA'bhikhyAyAM sAhityadarpaNa. ___TIkAyAM paJcamaH paricchedaH // vRtti,mAnanI hI par3atI hai yaha vAta siddha ho gii| yaha (byaJjanA ) byApti. Adike anusandhArake vinA bhI ho jAtI hai yaha saba viSaya spaSTa ho gyaa| "taba isa vRttikA nAma hai"? isa praznakA uttara dete haiM-vidvajjana isa vRttiko vyaJjanA kahate haiN| anya vidvAn ( abhinavagupta AcAryake anuyAyI) rasake pratipAdanameM rasana nAmakI vRttiko jAnate haiM // 5 // ina saba bAtoMkI vivecanA karake rasanirUpaNake prastAva meM kahA haiM, isaprakAra saba kucha spaSTa hai| sAhityadarpaNake anuvAdameM paJcama pariccheda samApta huaa|
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH evaM dhvaniguNIbhUtavyaGgayatvenaM kAvyasya bhedadvayamuktvA punadRzyazravyabhedadvayamAha dRzyazravyatvabhedena punaH kAvyaM dvidhA matam / dRzyaM tatrAbhineyamtasya rUpakasaMjJAhetumAha __-tadrUpAropAttu rUpakam // 1 // . tad = dRzyaM kAvyaM naTe rAmAdisvarUpAropAdrUpakamityucyate / ko'sAvabhinaya ityAha bhavedabhinayo'vasthAnukAraH, sa. caturvidhaH / AGgiko vAcikakazcaivamAhAyaH sAtvikastathA // 2 // yo vizvaraGgabhuvi jIvagaNaM ca pAtra kRtvA tto'bhinvkaabhinyaanprdshy| , . : khyAto'sti ko'pi kutuko cirasUtradhArApAyAtsa ziSTanivahaM nikhilAbapAyAta // 1 // ___ atha dRzyakAvyaM nirUpayitumupakramate evamiti / dRzyeti / abhineyam abhinetu yogyaM tava rUpakam // 1 // .. naTe = anukatari / bhedapradarzanapUrvakamabhinayaM lakSayati-bhavediti / avasthA'. nukAraH avasthA'nukaraNam abhinayaH / tasya bhedaM pradarzayati-pAtika iti| anena nivRta bAlikA, bAgamata iti bhAvaH / tena nivRttam" iti Thak / vacasA nivRtaH vAcikaH / AhAryaH= isa prakAra dhvani aura guNIbhUta vyaMgyake rUpase kASpake do bhedoMko batalAkara phira dRzya aura avyake rUpameM do bhedoMko kahate haiM___dRzya aura zravyake rUpameM kAvya phira do prakArakA mAnA gayA hai| usameM babhinayake yogya kAvyako "dAya" kahate haiN| usake 'rUpaka' nAma hone meM kAraNa batalAte haiM- . naTameM rAma bAdike svarUpakA Aropa honese usa dRzya kAvyako "rUpaka" bhI kahate haiM // 1 // "abhinaya" kise kahate haiM ? yaha batalAte haiM naToMse gama aura yudhiSThira AdikI avasthAke anukaraNako "abhinaya" kahate haiM, yaha cAra prakArakA hotA hai- AGgika ( manase honevAlA ), vAdhika (bacanase
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 sAhityadarpaNe _ naTairakAdibhI rAmayudhiSThirAdInAmavasthAnukaraNamabhinayaH / rUpakasya bhedAnAha nATakamatha prakaraNaM mANaghyAyogasamavakAraDimAH / IhAmRgAvIthyaH prahasanamiti rUpakANi daza // 3 // nATikA troTakaM goSTI saTTakaM nATyarAsakam / prasthAnollApyakAvyAni. prekSaNaM / rAsakaM : tathA // 4 // saMlApakaM zrIgaditaM. zilpakaM ca vilAsikA / dumallikA prakaraNI hallIzo mANiketi ca // 5 // aSTAdaza prAhuruparUpakANi manISiNaH / vinA vizeSa sarveSAM lakSma nATakavanmatam // 6 // bAhatuM yogyaH, veSaracanAdiniSpAca ityarthaH / sAttvikaH sattvaM svedastambhAdi, teva nivRttaH, stambhasvedAdiniSpAdya ityarthaH // 3 // naTairiti / avasthAnukaraNam = avasthAyAH ( rAmayudhiSThirAdInAM dazAyAH) anukaraNam ( tAdRpyeNa pratyAyanam ) / ___ rUpakabhedA:-nATakamiti // 3 // uparUpakabhedA:-nATiketi / manISiNa: vidvAMsaH / lakSma-lakSaNam / / 4.6 // honevAlA ), AhArya (veSa racanA Adise honevAlA.) aura sAttvika (stambha aura sveda Adi svarUpavAlA / / 2 // rUpakake bhedoMko kahate haiM nATaka, prakaraNa, bhANa, vyAyoga, samavakAra, Dima, IhAmRga, achu, vIthI aura prahasana isaprakAra rUpakake vaza bheda hote haiM // 3 // . uparUpakake bhedoMko kahate haiM-nATikA, troTaka, goSThI, saTTaka, nATyarAsaka, prasthAna, ullApya, kAvya, preGkhaNa aura rAsaka // 4 // .. saMlApaka, zrIgadita, zilpaka, vilAsikA, dumallikA, prakaraNI, hallIza aura mANikA // 5 / isaprakAra uparUpakake aThAraha bheda batalAte haiM, vizeSa lakSaNake ina saba prakaraNa bATi rUpakoMkA aura nATikA Adi uparUpakoMkA sAmAnya lakSaNa nATakake samAna mAnA gayA hai // 6 //
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH pariccheda 39 tatra sarveSAM prakaraNAdirUpakANAM nATikAdyuparUpakANAM ca / nATaka khyAtavRttaM syAt paJcasAdhasamanvitam / vilAsardhAdiguNavadyuktaM nAnAvibhUtibhiH // 7 // sukhaduHkhasamudbhUti * nAnArasanirantaram / pazcAdikA dezaparAstatrAGkAH parikIrtitAH // 8 // prakhyAtavaMzo rAjarSiIrodAsaH 'pratApavAn / divyo'tha divyAdivyo vA guNavAnnAyako mataH // 9 // . . nATakaM lakSayati-nATakamiti / khyAtavRttaM = khyAtam prasiddham, itihAsapurANAdiSviti zeSaH ) vRttaM ( caritram ) yasya tat / paJcasandhisamanvitaM = paJcabhiH sandhibhiH ( mukhapratimukhAdibhiH ) samanvitam ( yuktam ) / vilAsaryAdiguNavat = "dhIrA dRSTigatizcitrA vilAse sasmitaM vacaH" ityuktalakSaNo nAyakaguNavizeSo vilAsaH / RddhiH ( abhyudayaH ) ityAdiguNavat / nAnAvibhUtibhiH = bahuvidhazvaryaH / yuktam = upetam, mahAsahAyamiti bhAvaH / / 7 // sukhaduHkhasamudbhUti:-sukhaduHkhayoH samudbhUtiH (samudbhavaH) yasmistat, sukhaduHkha. samudbhavaca rAmapudhiSThirAdicaritreSu abhivyaktaH / nAnArasanirantaraM nAnArasaH (zRGgArAdibhiH) nirantaram (avyavahitam) / sarva nATakavizeSaNam / tatra-nATake, paJcadikA:paJca Adayo yeSAM te / dazaparAH dazasu parAH ( ttsraaH)||8|| nATake nAyakasAmAnyasvarUpamAha-prakhyAtavaMza iti| rAjarSiH = rAjA RSiriva, janakAdiriti bhAvaH / dhIrodAttaH="avikatyana0" ( 3-32) ityAdi: lkssnnlkssitH| pratApavAn = pratApasampannaH / guNavAn = dayAdAkSiNyAdiguNayuktaH / kabhinnAyakaH, divyaH zrIkRSNAdiH, kazcit adivyaH manuSyaH, kazcicca divyA'divyaH= divyabhA'sau adivyaH, divyo'pyAtmani narA'bhimAnI yathA zrIrAmacandraH // 9 // __unameM-nATakakA caritra itihAsa aura purANa AdimeM prasiddha honA cAhie / yaha mukha Adi pAMca sandhiyoMse aura aneka vibhUtiyoMse yukta ( mahAsahAyasaMpanna) // 7 // . sukha aura duHkha ko utpattivAlA, jaise ki rAma aura yudhiSThira Adike vRttAntoMmeM spaSTa hai / zRGgAra Adi aneka rasoMse avyavahita hotA hai| usameM pAMcase lekara daza baku taka kahe gaye haiN|| 8 // ___ * nAyaka-prakhyAta vaMzakA rAjarSi jaise duSyanta Adi dhIrodAtta aura pratApI, divya se zrIkRSNa Adi aura divyA'divya arthAt jo divya hokara bho. apanemeM naratvakA abhimAna karanevAle jaise rAma Adi aura guNavAna honA cAhie // 9 //
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . sAhitvadapaNe. . eka eva bhavedaGgI zRGgAro vIra eva vaa| aGgamanye rasAH sarve, kAryoM nirvahaNe'dbhutaH // 10 // catvAraH paJca vA mukhyAH kAryavyApRtapUruSAH / gopucchAgrasamAnaM tu vandhanaM tasya kIrtitam // 11 // khyAta rAmAyaNAdiprasiddha vRttam / yathA-rAmacaritAdi / sandhayo pakSyante / nAnAvibhUtibhiryuktamiti mahAsahAyam / sukhaduHkhasamudbhUtatvaM rAmayudhiSThirAdivRttAnteSvabhivyaktam / rAjarSayo duSyantAdayaH / divyAH zrIkRSNAdayaH / divyAdivya:-yo divyo'dhyAtmani narAbhimAnI / yathA zrIrAmacandraH / _ gopucchAprasamApramiti 'krameNAGkAH sUkSmAH kartavyAH' iti kecit / anye tyAhuH- yathA gopucche kecidvAlA hasvAH kecidIrghAstatheha kAnici. kAryANi mukhasandhau samAmAni kaanicitprtimukhe| evamanyeSvapi kAnicitkAnicit iti / pratyakSanetacarito rsmaavsmjjvlH| ___. nATake aGgI-pradhAna, rasa eka eka, sa ca zRGgAro vIra eva vA bhavet / anye apare, rasAH- hAsyapAdayaH / bajham = bapradhAnama / nirvahage - nirvahaNasandhI; amRtarasaH kAryaH= kartavyaH // 10 // catvAraH paJca vA janAH, mukhyA:-pradhAnAni,. kAryavyApRtapUruSAH karmatatparajanA bhaveyuH / tasya = nATakasya, gopucchAgrasamAna = gopucchAatulyapUrvabhAgaM, bandhanaM - bandhaH, kItitakaSitam / krameNA'vAH, sUkSmAH = laghavaH / anye tvaaH| bAlAH = romANi / samAptAni = avasitAni // 11 // akulkssnnmaah-prtyoti| pratyakSanetRcaritaH = pratyakSam (aparokSam ) netuH ( nAyakasya ) caritaM (caritram ) yasmin sH| rasabhAvasamujjvalaH = rasa: (mamArAdibhiH) bhAvaH (nAyikAnAyakA'phUrtaH) samujjvalaH ( suprakAzaH) / alI ( pradhAna rasa) eka hI honA cAhie zulgAra yA vIra / anya saba rasa aDga ( apradhAna) hote haiM / nirvahaNa sandhimeM adbhuta rasa honA cAhie // 10 // ... nATakameM cAra vA pA~ca mukhya puruSa kArya meM lage rahate haiM / gopucchake banamAyake samAna aDhoMko kramase sUkSma karanA cAhie yA jaise gopucchameM kucha bAla choTe aura kucha chambe hote haiM vaise hI isameM kucha kAryoko mukhasandhimeM aura kucha kArya pratimukhasandhimeM samApta karanA cAhie aisI bhI vyAkhyA kI jAtI hai // 11 // . . nAyakakA caritra pratyakSa honA cAhie, rasa aura bhAva ujjvala apekSita hai|
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH . . 395 bhavedagUDhazabdAH kSudracUrNakasaMyutaH // 12 // vicchinnAvAntaraikArthaH kiJcitsaMlagnabindukaH / yukto na bahubhiH kAbIjasaMhRtimAna ca // 13 // nAnAvidhAnasaMyukto nAtipracurapadyavAn / AvazyakAnAM kAryANAmavirodhAdvinirmitaH // 15 // nAnekadinanivartyakathayA saMprayojitaH / AsannanAyakaH pA-yu tastricaturaistathA // 15 // agaDhazabdA'rthaH agUDhaH (ati gahitaH ) zabdA'rthaH (padA'rthaH ) yasmin sH| kSudracUrNaka. saMyuta:-kSudrANi (alpAni) yAni cUrNakAni (alpasamAsagadyAni) taiH saMyuto bhavet / / 12 / / vicchinnA'vAntarakA'rthaH = vicchinnaH ( samAptaH ) avAntarakA'rthaH ( ekadezarUpA'rthaH) yasmin saH / kiJcitsaMlagnabindukaH = kiJcisaMlagnAH ( kizcitsambaddhAH) bindavaH ( avAntarA'rthavicchede avicchedakAraNabhUtAH arthaprakRtivizeSAH ) yasmin saH / 'zeSAdvibhASA" iti samAsA'ntaH kap / bahubhiH kAryayukto na, tathA bIjasaMhatimAn nabIjasya (phalaprathamahetoH) saMhatiH ( samAptiH ), tadvAn na syAt / bIjasamAtiyukto'Do na kArya iti bhAvaH / / 13 // - nAnAvidhAnasaMyuktaH = nAnAvidhAna: ( anekakarmabhiH ) sNyuktH| atiprapura. paddhavAn = atyadhikapadyayukta : na narantaryeNa adhikapadyAnyake. no bhaveyuriti bhaavH| pAvazyakAnAM kAryANAM = sandhyAvandanAdotAm / / avirodhAt vinirmitaH = racitaH, aGko bhavet // 14 // . anekadinanirvayaM kathayA = bahudivasasamApanIyakathayA, saMprayojitaH = saMyojitaH na syAt / AsannanAyakaH = Asanna: (nikaTasthaH ) nAyakaH (netA, dhIrodAttAdiH) yasmin saH / tathA tricaturaiH = trINi catvAri vA tricaturANi, :, tricatuHsaMkhyakaH / pAtraH = sahAyaH yuta: syAt / tricaturaMrityatra "saMkhyayA'vyayAsanAdUrA'dhikasaMkhyAH saMkhyeye" iti samAsaH, "bahuvrohI saMkhyene DajabahugaNAt" iti samAsAnto Dac // 15 // gaDha arya nahIM honA cAhie, choTe choTe samAsavAle gadya cAhie // 12 // ___ avAntara artha samApta honA cAhie aura kucha vindu lagA rahanA cAhie / bahuta kAryoMse yukta nahIM honA cAhie aura bIjakA upasaMhAra na ho // 13 // . ___ aneka vidhAnoMse yukta na ho, padya bhI jyAdA na ho Avazyaka kAryoMkI virodha. ke binA racanA honI cAhie // 14 // aneka dinoM meM samApta honevAlI kathAkA prayoga nahIM ho nAyaka nikaTa ho aura dhIna cAra pAtroMse yukta ho // 15 // -- -
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 sAhityadarpaNe dUrAddAnaM vadho yuddha rAjyadezAdiviplavaH / vivAho bhojanaM zApotsargoM mRtyU rataM tathA // 16 // dantacchedya nakhacchedyamanyad vrIDAkaraM ca yat / zayanAdharapAnAdi nagarAdhavarodhanam // 17 // snAnAnulepane caibhirvarjito nAtivistaraH / devI parijanAdInAmamAtya vaNijAmapi // 18 // - atha nATake varjanIya viSayAnAha -- dUrAvAnamiti / dUrAhvAnaM = dUrAt ( viprakRSTapradezAt ), AhvAnam ( AkAraNam ) / vadhaH = vyApAdanaM yuddhaM saMgrAmaH | rAjyadezAdiviplava: - rAjyadezAde: ( rASTrajanapadAde: ), Adipadena grAmakharvaTAdInAM parigrahaH, viplava: ( upadrava: ) / vivAhaH = pariNayaH / bhojanaM = bhakSaNam / zAporasargaH =zApaH ( AkrozaH ) utsarga: ( malamUtratyAgaH ) mRtyuH = maraNam | rataM = ratikriyA, 'ebhirvajita" iti aSTAdazazlokasyapadAbhyAM sambandhaH / pUrvoktAnAM viSayANAM rUpake pradarzanaM na kartavyamiti bhAvaH / evaM paratrA'pi / / 16 / / dantacchedya - dazanacchedanIyaM vastu / nakhacchedya = nakharacchedanIyaM vastu / anyat = aparam / yat vrIDAMkaraM = lajjotpAdakam / zayanA'gharapAnAdi = zayanaM ( svApakriyA ), adharapAnAdi ( cumbanAdi ) / nagarAdyAvarodhanaM purAdipratirodhanam, ebhi: - pUrvoktaMviSayaH, vajitaH = rahitaH, maGko bhavediti bhAvaH // 17 // = snAnAnulepane = snAnaM ( majjanam ) anulepana candanAdyanulepa:, ebhiH = pUrvoktaH, viSayarvajito'GkaH syAditi bhAvaH / nA'tivistaraH- nA'tidairghyasampannaH, aGkaH syAditi bhAvaH / devIparijanAdInAM devI ( kRtA'bhiSekA rAjapatnI ) parijanAdInAm (anugata janAdInAm ), amAtyavaNijAm api = mantrivANijakAdInAm api / / 18 / / ameM pratyakSa dikhalAneke lie ayogya viSayoMkA nirUpaNaM karate haiMvarAhvAnam / dUrase bulAnA, vadha, yuddha, rAjyaviplava aura deza AdikA viplava, vivAha bhojana, zApa, malatyAga, maraNa aura ratikrIDA // 16 // dantakSata, nakhaccheda aura bhI lajjAkA utpAdaka viSaya, zayana aura adharavAna Adi, nagara AdikA ghirAva // 17 // snAna aura candana AdikA anulepana, inase varjita ho aura jyAdA phailAva na ho| devI ( rAnI ) aura unake parijana ( bhRtya ) AdikA mantrI aura vyApAriyoMke // 18 //
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH pratyakSacitracaritaiyukto mAvarasaMvaH / antaniSkrAntanikhilapAtro'GkaH iti kIrtitaH // 14 // bindvAdayo vakSyante / Avazyaka saMdhyAvandanAdi / aGkaprastAvAd garbhAGkamAha-- .. ___ ahodarapraviSTo yo raGgadvArAmukhAdimAn / ako'paraH sa garmAhA. sabIjaH phalavAnapi // 20 // yathA bAlarAmAyaNe rAvaNaM prati kohalaH-. ___ 'zravaNaiH peyamanekaidRzya dIrghazca locnairbhumiH| * bhavadarthamiva nibaddhaM nATyaM sItAsvayaMvaraNam / / ' bhaavrsodbhvH-bhaavrsnisspttiyuktH| pratyakSacitracaritaH = aparokSAmRtacaritraH; yuktaH = sNvntitH| ataH syAditibhAvaH / aGkasya taTasthalakSaNaM nirdizya svarUpalakSaNaM pradarzayati-pranteti / antaniSkrAntanikhilapAtraH = ante (avasAne) niSkrAntAni (nirgatAni ) nidhilAni ( samastAni ) pAtrANi ( nAyakAdisahAyAH) " yasmin saH, "aGka" iti kIrtitaH kathitaH // 19 // garbhA'jhaM lakSayati-prakovarapraviSTa iti / yaH, akodarapraviSTaH - anu. madhyaniviSTaH, raGgadvArA''mukhAdimAn = raGgadvAram ( sUtradhArakriyamA maGgalam ) AmukhaM (prastAvanA) tadAdimAna ( tdaadisNyuktH)| sabIjaH- vakSyamANabIjasahitaH, phalavAn api-pradhAnaprayojanayuktaH api / aparaH anyaH, ataH sa garbhAGkaH / / udAharati yatheti / kohala: nATyazAstrapravaktA, "kohalo vAdyabhede syAnATaya. zAstrapravaktari / " iti medinii| zravaNariti / anekaH - bahubhiH, zravaNaH = zrotra:, peyaM = gatavyam. AdareNa zravaNIyam / bahubhiH = pracuraiH, dIH = vizAla:, locana:nayanaH, dRzyaM = darzanIyam / bhavadartham iva = svadartham iva, sItAsvayaMvaraNaM, nATyaM = naTakarma, nibaddha = nimitam / bhAva ora rasase yukta pratyakSa vicitra caritroMse yukta ho, jahA~para antameM saba pAtra nikala jAte haiM use "aGka" kahate haiM / / 19 // bindu Adiko pIche kheNge| Avazyaka kArya sandhyAvandana Adi / garbhA'Gkajo aGkake madhya meM praviSTa ho aura raGgadvAra aura Amukha Adise yukta ho aura jisameM bIja aura phala ho usa aGkako "garbhA'Gka" kahate haiM / / 20 // jaise bAlarAmAyaNameM rAvaNako kohala kahatA hai aneka kAnoMse peya (zrotavya), bahutere dIrgha locanoMse darzanIya sItAsvayaMvaraNa mATya mAnoM Apake lie racA gayA hai|
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe : ityAdinA viracitaH sItAsvayaMvaro nAma g'rbhaavH| tatra pUrva pUraGgaH, samApUjA tataH param / . kathanaM kavisaMjJAdenATakasyA'pyathAmukham // 21 // tatreti naattke| yannATayavastunaH pUrva raGgavighnopazAntaye / kuzIlavAH prakurvanti pUrvaraGgaH sa ucyate // 22 // pratyAhArAdikAnyaGgAnyasya bhUyAMsi yadyapi / tathA'pyavazyaM kartavyA nAndI vighnopazAntaye // 23 // tasyAH svarUpamAha.... AzIrvacanasaMyuktA stutiyasmAtprayujyate / ..... abhinaye nATake pUrvakRtyamAMha-tati / tatra-nATake, pUrvaprathama, pUrvaraGgaH= vakSyamANa kuzIlavakRtyaM, tataH paraM - tadanantaraM, kavisaMjJAdeH - kavinAmAdaH, nATakasya 'bapi = rUpakavizeSasya api, kathanam - abhidhAnaM, atha = anantaram, AmukhaM = prastAvanA, bhavediti zeSaH // 21 // puurvrngglkssnnmaah-yviti| nATyavastunaH = abhinetavyanATakAde, pUrva = prathama, raGgamavighnopazAntaye =, nRtyazAlA'ntarAMyanivAraNAya, kuzIlavAH - naTAH, yada, prakurvanti - vidadhati, sa pUrvaraGga ucyate // 22 / . ... yadyapi, asya-pUrvaraGgasya, pratyAhArAdikAni-pratyAhAraprabhRtIni, bhUyAsi-bahUni, baGgAni avayavAH, santi, tathApi, vighnopazAntaye-vighnanivAraNAya, nAndI-AzIrvavacanasayuktA deva dvijanupAdistutiH, avazyam anivArya yathA tathA, krtvyaa-vidheyaa||23|| nAndI lkssyti-praashiirityaadi| yasmAt =hetoH, devadvijanRpAdInAM - suragAhmaNarAjAdInAm, AzIrvacanasaMyuktA AzIrvAdavAkyasahitA, stutiH - guNakIrtana, ityAdi viracita sItAsvayambara nAmaka garbhAkha hai| satrati / nATakameM pahale pUrvaraGga, usake bAda sabhApUjA taba kavi aura nATakake nAma Adi aura tadanantara Amukha ho // 21 // nATyavastuke pahale raGga ( nATyazAlA ) ke vighnoMko haTAneke lie naTaloga po babhinaya karate haiM use "pUrvaraGama" kahate haiM // 22 // - yadyapi isake pratyAhAra Adi bahuta-se aGga hote haiM to bhI vighnoMkI upazAntike lie mAndI avazya karanI cAhie // 23 // .. nAmdIkA svarUpa-devatA, brAhmaNa bora rAjA bAdikI AzIrvAdayukta
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH ____395 devadvijanRpAdInAM tasmAnAndIti saMjJitA / / 24 // maGgalyazaGkhacandrAjakokakairavarzasinI .. / payuktA dvAdazabhiraSTAbhirvA padairuta // 25 // aSTapadA yayA anargharAghave-'niSpratyUham' ityAdi / dvAdazapadA yathA mama tAtapAdAnAM puSpamAlAyAm zirasi dhRtasurApage smraaraavrunnmukhendurucigiriindrputrii| atha.caraNayugAnate svakAnte smitasarasA bhavato'stu bhuutihetuH|| . evamanyatra / prayujyate = anuSThIyate, tasmAt = hetoH, nAndI iti saMjJitA jAsaMjJA, astIti zeSaH / / 24 // nAnthAH prkaaraanaah-mngglytyaadiH| maGgalyazacandrA'jakokakauravazaMsinI-maGgalaprayojanakambuvidhukamala cakravAkakumudasUci kA, nAndIti zeSaH, dvAdazabhiH dvAdazasaMkhyakaH, uta vA athavA, aSTAbhiH aSTasaMkhyakaH, padaiH = zabdaH / yuktA sahitA, bhavediti zeSaH // 25 / tAtapAdAnAM = pitRcaraNAnAm-zirasIti / girasi= mUrDina, dhRtasurApagedhRtA (dhAritA) surA''pagA (gaGgA ) yena, tasmin, gaGgAdhAraka iti bhAvaH, tAdRze, smarA'ro = kAmazatro, zaGkare iti bhAvaH / aruNamukhenduH = raktamukhacandrA, patizirasi sapalyAH sthitatvAditi bhAvaH / atha = anantaraM, svakopadarzanA'nantaramiti bhAvaH, svakAnte - nija martari, caraNayugAnate = pAdayugmapraNate sati, smitasarasA = smitena (mandahAsyena) sarasA (sA'nurAgA), girondraputrI = girIndrasya (parvatarAjasya himAlayasya ) putrI (duhitA, pArvatIti bhAvaH) / bhavataH tava, bhUtihetuH-aizvaryakAraNam, astu = bhavatu / / puSpitAmA vRttam / stuti kI jAtI hai, ataH ise "nAndI" kahate haiM // 24 // isameM mAlika padArtha, zaGkha, candra, kamala, cakravAka (cakavA) aura kumudakA varNana hotA hai / isameM bAraha yA ATha pada hote haiM / 25 // baSTapadA nAndI jaise anargharAghavameM "niSpratyUham" ityAdi / dvAdazapadA nAndI jaise candrazekhara mahApAtrakI puSpamAlAmeM zirasIti / zivajIke zirameM gaGgAjIko dhAraNa karanepara korase pArvatIkA mukha lAla ho gayA, anantara zivajIke apane caraNoMpara sakanepara mandahAsyase anurAgavAlI pArvatI Apake aizvaryakI hetu hoM / / * aise hI anyatra jAnanA cAhie /
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe .etannAndIti kasyacinmatAnusAreNoktam / vastutastu 'pUrvarajasya nadvArAbhidhAnamaGgam' itynye| yaduktam 'yasmAdaminayo patra prAthamyAdavatAryate / . . raNadvAramato jJeyaM vAgaGgAbhinayAtmakam ||iti| ... uktaprakArAyAzca nAndyA raNadvArA prathama naTerevaM kartavyatayA na maharSiNA nirdezaH kRtH| kAlidAsAdimahAkaviprabandheSu ca-.. vedAnteSu yamAhurekapuruSaM vyApya sthitaM rodasI __yasminnIzvara ityananyaviSayaH zabdo yathArthAkSaraH / iyaM dvAdazapadA naandii| etat = pUrvoktaM padyadvayam / "kasyacit" itipadena anyakArasyA'sammatiJjayate / svakIyaM mataM dyotyti-vstRtsviti| raGgamya pUrvaraGgadArA'bhidhAnaM = raGgadvAranAmakam, aGgam avayavaH / "anye" ityatra bahuvacanena granthakArasyA'pyatrAsntarbhAvo ghotyte| patrA'rthe munisammati pradarzayati-yasmAditi / atra-iha, yasmAta-kAraNAta, prAthamyAta = prathamatvAt, abhinayaH = avasthA'nukAraH, avatAryate naTeravataraNaM kriyate; ataH = asmAtkAraNAta, vAgar3agA'bhinayAtmakaM-vacanadehA'yavA'bhinayasvarUpaM, ragadvAraM, jJeyaM = jJAtavyam // uktaprakArAyAH abhihitasvarUpAyA:, nAnyAH, dvAdazapadA'STapadasvarUpAyA iti bhaassH| kartavyatayA vidheyatvena / maharSiNA=bharatena / nirdezaH kartavyatvena AdezaH, kRtaH / vedaantessviti| rodasI = dyAvApRthivyau, vyApya = vyAptiviSaye kRtvA, sthitaM = vidyamAna, yaM = paramAtmAnaM, vedAnteSu = upaniSadAdivedabhAgeSu, ekapuruSamaadvitIyaM puruSam, AhuH = kathayanti, vaidAntikA iti zeSaH / yasmin = paramAtmani, ananyaviSayaH = anaparaviSayaH, tanmAtrapratipAdaka iti bhaavH| Izvara iti zabda: %3D Izvara iti padaM, yathArthA'kSara: = anUgatA'rthapada: "ISTa iti IzvaraH" iti vyutpatyA' ina padyoMko kisIke matase "nAndI" kahA hai. gastavameM pUrvaraGgakA raGgadvAra nAmakA aGga hai aisA anyaloga kahate haiM / jo ki kahA hai yasmAditi / jisa kAraNase yahA~para pahale abhinayakA avataraNa hotA hai ataH yaha vacana aura aGgake abhinayase yukta "raGgadvAra" hai| pUrvalakSita nAndokA raGgadvArase * pahale naToMse hI kiye jAnese maharSine nirdeza nahIM kiyA hai| kAlidAsa Adi mahAkaviyoMke prabandhoMmeM vedaanteviti| vedAntoMmeM jinheM AkAza aura pRthivIko vyApta kara rahanevAlA "advitIya" puruSa kahate haiN| jisameM auroMmeM prayukta na honevAlA "Izvara" pada yathArtha
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH antaryazca mumukSu bhiniyamitaprANAdibhirmRgyate sthANuH sthira bhaktiyoga sulabhoM niHzreyasAyAstu vaH // evamAdiSu nAndIlakSaNAyogAt / uktaM ca- 'raGgadvAramArabhya kaviHkuryAt -' ityAdi / ata eva prAktanapustakeSu 'nAndyante sUtradhAraH' ityanantarameva 'vedAnteSu - ' ityAdi zlokale ( li) khanaM dRzyate / yazca pazcAt 'nAndyante sUtradhAra :' iti le (li) khanaM tasyAyamabhiprAyaH - 'nAndyante sUtradhAra idaM prayojitavAn itaH prabhRti mayA nATakamupAdIyata iti kaverabhiprAyaH sUcita' iti / pUrvaraGgaM vidhAyaiva sUtradhAro nivartate / / pravizya sthApakastadvatkAvyamAsthApayettataH / / 26 / / divyamatyeM sa tadrUpo mizramanyatarastayoH / nvarthazabda iti bhAvaH / yazca sthANuH zaGkaraH / niyamita prANAdibhiH = vazIkRtavAyvAdibhiH mumukSubhiH = mokSecchubhirjanaH, antaH = antaHkaraNe, mRgyate = anviSyate, sthirabhaktiyogasulabha : = acalAnuraktisamAdhisulabha, saH = zrutyAdiprasiddhaH ! sthANu:zaGkaraH, va: - yuSmAkaM niHzreyasAya - mokSAya, astu bhavatu, zArdUlavikrIDitaM vRttam / evamAdiSu - ityAdiSu nATakeSu nAndIlakSaNA'yogAt = dvAdazapadatvA'STapadatvarUpalakSaNA'sambandhAt / prAktanapustakeSu = prAcInagrantheSu / upAdIyate - Arabhyate / pUrvaraGgamiti / pUrvaragaM vidhAya = kRtvA, sUtradhAraH pradhAnanaTaH, nivartate = nirgacchati / tataH = anantaraM, sthApaka: = rose sthitikArakaH pravizya tadvat sUtradhAravat, kAvyaM = dazyakAvyam, AsthApayet = sabhApUjAdipUrvakaM sUcayet // 26 // -divyamaya AsthApanaprakAramAha - divyamatyeM iti / 'svarga martyalokavastunI, tadrUpaH = svargalokazavavastuni svargalokabhavavasturUpaH martyalokabhavavastuni martyalokabhavavasturUpa ityarthaH / tayoH = svargamartyalokabhavavastunoH mizram = divyA - hai| prANa AdikA nigraha karanevAle mumukSuoMse jo hRdayake bhItara DhUMDhA jAtA hai, sthira bhaktiyoga se sulabha ve mahAdeva Apake mokSake lie hoM // / ityAdi padyoMmeM nAndIkA lakSaNa nahIM milatA hai / kahA bhI hai- " raGgadvArako Arambha karake kavi nATakakI racanA kareM" / ata evaM prAcIna pustakoMmeM "nAndyante sUtradhAraH" isake bAda hI "vedAnteSu" ityAdi zlokoMkA lekha dekhA jAtA hai / jo pIche "nAdyante sUtradhAraH" aisA lekha hai usakA yaha Azaya hai- "nAndIke anta meM sUtradhArane aisA prayoga kiyA hai, yahA~ maiM nATakako upasthita karatA hU~ yaha kavikA abhiprAya sUcita hai / pUrva raGgakA vidhAna kara sUtradhAra jAtA hai, taba sUtradhArake samAna sthApaka kAvyakA AsthApana kare // 26 // aat vastu divya ho to devarUpa aura martyalokakI vastu ho to manuSyarUpa = 397 - = =
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAhityadarpaNe sUcayedvastu bIjaM vA mukhaM pAtramathApi vA / / 27 / / kAvyArthasya sthApanAtsthApakaH / tadvaditi sUtradhArasadRzaguNAkAraH / - idAnIM pUrva rajasya samyakprayogAbhAvAdeka eva sUtradhAra: sarva prayojayatIti vyavahAraH / sasthApako divyaM vastu divyo bhUtvA matyaM martyo bhUtvA mizra divyamartyayoranyataro bhUtvA sUcayeta / vastu - itivRttam, yathodAttarAghave ca rAmo mUrdhni nidhAya kAnanamagAnmAlAbhivAjJAM gurosvadbhaktyA bharatena rAjyamakhilaM mAtrA sahaivojjhitam / tau sugrIvavibhISaNAvanugatau nItau parAmunnati protsiktA dazakandharaprabhRtayo dhvastAH samastA dviSaH !! divyarUpasaGkaram, abhyataraH ubhayorekatararUpaH san divyamartyayoranyataro bhUtveti bhAva: / vastu = itivatta, dRzyakAvyacaritra mityarthaH / bIjaM - kAraNaM, mukhaM vakSyamANaM, vAgvizeSa, pAtram = nAyakasahAyAdikaM sUtrayet zApayet / / 27 / / yathodAttarAghave nATake - rAma iti / rAmaH / w 398 C jananyA, kaikeyyA, saha eva = rAmacandra:, guroH = pituH, * dazarathasya, AjJAm = Adeza, mAlAm iva = saMjana iva, mUni = zirasi, nidhAya sthApayitvA kAnanaM = vanam agamat = gataH / bharatena = kaikeyIsutena tadbhakyA = - tasmin (rAme ) bhaktyA ( pUjyabuddhyA ), mAMtrA samam eva, akhilaM = samastaM rAjyaM = rASTrama, ujjhitaM = tyaktam / anugato - rAma manusRtavanto, to = prasiddho, sugrIvavibhISaNI, parAm = utkuSTAM, sampadaM sampati, rAjyaprAptirUpAmiti bhAvaH / nItau prApito, bAlirAvaNahananA'nantaraM rAmeNeti zeSaH / evaM ca protsiktAH = atizayadarpayuktAH, dazakandharaprabhRtayaH rAvaNAdayaH samastAH = nikhilAH, dviSaH = zatravaH dhvastAH - vinAzitAH, rAmeNeti zeSaH / - - = = tathA mizra vastu ho to devatA kA manuSya meM ekarUpa dhAraNa kara vastu, bIja, mukha vA pAtra kI sUcanA kare / / 27 / / toursisyeti / kAvyA'rthaM kI sthApanA karanese "sthApaka" kahate haiM / tadvat= sUtradhArake sadRza guNa vA AkArase yukta puruSa sthApaka ho| isa samaya pUrvaraGgakA ucita prayoga na honese eka sUtradhAra hI saba kucha karatA hai aisA vyavahAra hai| vaha sthApaka divya vastuko devarUpa hokara manuSya lokakI vastuko manuSya hokara mizra vastu ho to donoM meM ekakA rUpa lekara vastu, bIja, mukha vA pAtrakI sUcanA kre| sthApakase vastu ( itivRtta ) kI sUcanA jaise udAttarAghava meM rAmacandrajI guru (pitA) kI AjJAko mAlAke samAna zirameM rakhakara vanako cale gye| unakI bhaktise bharatane mAtAke sAtha hI saba rAjyakA tyAga kara diyA / rAmakA sAtha denevAle sugrIva aura vibhISaNa uttama unnatiko prApta hue / vargase uddhata rAvaNa Adi samasta zatruloga dhvasta kiye gaye ||
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. SaSThaH paricchedaH bIjaM yathA ratnAvalyAmdvIpAdanyasmAdapi madhyAdapi jalanidhedizo'pyantAt / AnIya jhaTiti ghaTayati vidhirabhimatamabhimukhIbhUtaH // atra hi samudre pravahaNabhaGgamagnosthitAyA ratnAvalyA anukUladeva. lAlito vatsarAjagRhapravezo yaugandharAyaNavyApAramArabhya ratnAvalIprAptau bIjam / mukha-zleSAdinA prastutavRttAntapratipAdako vAgvizeSaH / yathAAsAditaprakaTanirmalacandrahAsaH prAptaH zaratsamaya eSa vishuddhkaantiH| atra saMpUrNamudAttarAghavanATaketivRttaM sthApakena samAsataH sUcitam / bIjaM thathA ratnAvalyAM nATikAyAm-dvIpAditi / abhimukhIbhUtaH= saMmukhIbhUtaH; anukUla iti bhAvaH / vidhiH = bhAgyam, anyasmAt mapi = aparasmAt api, dvIpAt = antarIpAt, jalanidheH = samudrasya; madhyAt api = antarAt api, dizaH= kASThAyAH, antAt api = antyAt api, abhimatam-abhISTaM vasta, jhaTiti zIghrama, AnIya = prApayya, ghaTayati = saMyojayati / AryA vRttam // prti| pravahaNabhaGgamagnotthitAyA: = pravahaNasya ( naukAyAH) maGgaH (bhedaH), tena prAk magnA (buDitA ) pazcAt utthitA ( uttIrNA ), tasyAH, ralAvalyAH = tannApakanATikAnAyikAyAH, anukalaMdaivalAlitaH = anuguNabhAgyaprasAdhitaH; vatsarAjagRhapravezaH = 'udayanabhUpabhavanapravezaH, yogandharAyaNavyApAram-udayanamantrikarma, Arabhya-upakramya, ratnAvalIprApto= udayanakartRkaratnAvalyAsAdane, bIjaM = hetuH / mukhaM lakSayati-zleSAdinA = zleSaprabhRtinA'laGkAreNa, Adipadena samAsoksya prastutaprazaMsA''dergahaNam, prastutavRttAntapratipAdakaH = prakRtodantasUcakA, vAgvizeSaH / udAharati-prAsAditeti / AsAditaprakaTanimalacandrahAsa: vizuddha kAntiH saMbhUtabandhu. jIvaH eSa zaratsamayaH, gADhatamasam ugraM ghanakAlam utkhAya AsAdikSaprakaTanirmalacandrahAsaH vizuddhakAntiH saMbhRtabandhujIvaH rAmaH gADhatamasam ugraM ghanakAlaM dazA''syam utkhAya iva prAptaH itynvyH| . AsAditaprakaTanirmalacandrahAsaH = AsAditaH (prAptaH) prakaTaH ( vyaktaH) bIja se ratnAvalImeM-anukUla bhAgya dUsare dvIpase, samudrake madhyase dizAke antase bhI abhISTa padArthako jhaTapaTa chAkara milA detA hai| pratreti / yahA~para jahAja TUTanese samudrameM DUbakara bhI utarI huI ratnAvalIkA anukUla bhAgyase lAlita vatsarAja: (udayana ) ke prAsAdameM praveza yogandharAyaNake udyogako Arambha kara ratnAvalIkI prApti meM bIja (sandhi ) hai| zleSa Adise prastuta vRttAntakA pratipAdana karanevAle vacana vizeSako "mukha" kahate haiN| jaise-dRDha tamoguNavAle, bhayaGkara aura meghake samAna kRSNavarNa rAvaNako
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 sAhityadarpaNe utkhAya gADhatamasaM ghanakAlamu rAmo dazAsyamiva saMbhRtavandhujIvaH / pAtraM yathA zAkuntale tavAsmi gItarAMgeNa hAriNA prasabhaM hRtH| eSa rAjeva duSyantaH sAraGgaNAtiraMhasA / / (1-5) nirmalaH ( svacchaH ) candrasya ( indoH ) hAsaH ( vikAsaH ) yena saH / vizuddhakAntiH = vizuddhA (svacchA, meghA'bhAveneti zeSaH) kAntiH (zobhA ) yasya saH / saMbhRtabandhujIvaH = saMbhUtAni ( saJcitAni ) bandhuovAmi ( bandhUkapuSpANi ) yena saH; eSaH = samIpataravartI, zaratsamayaH = zaratkAlaH, gADhatamasaMgADhAndhakAraM, meghAcchAdanAditizeSaH / umra = bhayaGkaraM, ghanakAlaM = meghasamayaM, varSatu mitibhAvaH / utkhAya = unmUlya, AsAditaprakanirmalacandrahAsaH sAditaH (ghRtaH) prakaTaH (vyaktaH) nirmalaH ( malarahitaH, zoNanAditi zeSaH ) candrahAsaH (khaDgaH ) yena saH / vizuddhakAntiH = svacchazomaH, saMbhRtabandhujIvaH = saMbhUtAH ( rakSitAH rAvaNAdivadheneti zeSaH), bandhUnAM (bAndhavAnAM, sugrIvavibhISaNAdInAm ) jIvAH ( jIvanAni ) yena saH / rAmaH = dAzarathiH, gADhatamasaM = gADhaM (prabalam ) tamaH ( tamoguNaH) yasya saH tam / ugraM = bhayaGkara, ghanakAlaM = ghanaH (meghaH) iva kAlaH (kRSNavarNaH ), tam, dakSA''syaM = rAvaNam, utkhAya = vyApAdya, iva, prAptaH = AyAtaH / upamA'laGkAraH / vasantatilakA vRttam / atra zleSeNa prastuto rAmavRttAntaH sUSitaH / pAtraM zAkuntale-tavA'smIti / sUtradhAro naTI prati pratipAdayati / (he priye !) hAriNA = manohareNa, sAraGgagapakSe-dUramapahArakeNa / tava = bhavatyAH, gItarAgeNa = gAnA'nurAgeNa, atiraMhasA = ativegayuktena, sAraGgeNa = mRgeNa, eSaH = ayaM, rAjA %3D bhUpatiH, duSyantaH, iva, prasabhaM = balAt, hRtaH = AkRSTaH, asmi bhavAmi / anena duSyantarUpapAtrapravezaH suucitH| mArakara bandhu ( sugrIva aura vibhISaNa ) janoMke jIvanako saMrakSita karanevAle tathA prakAzarUpa nirmala khaDgako prApta karanevAle vizuddha kAntivAle rAmake samAna gADha andhakAravAle bhayaGkara meghasamaya ( varSA Rtu ) ko dhvasta kara bandhujIva (dopahariyA) Adi puSoMko baDhAnevAlA aura prakAzarUpa aura nirmala candrarUpa hAsyako prApta karanevAlA tathA vizuddha kAntivAlA isa zarat RtukA samaya prApta huA hai // pAtra jaise zAkuntalameM-jaise ye rAjA duSyanta vegavAle mRgase khIMce gaye the se hI tumhAre manohara gItake rAgase maiM haThAt khIMcA gayA huuN| yaha sUtradhAra naTIse kahatA hai| -
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH raGgaM prasAdya madhuraH zlokaH kAvyArthasUcakaH / rUpakasya kaverAant gAtrAdyapi sa kIrtayet // 28 // Rtu ca kazcitprAyeNa: bhAratAM vRttimAzritaH / sasthApakaH / prAyeNeti kacihatorakIrtanamapi / yathA ratnAvalyAm bhAratIvRttistu bhAratI saMskRtaprAyo vAkyApAra naTAzramaH // 29 // saMskRtabahalo vAkyapradhAno vyApAro bhAratI / - tasyAH prarocanA vIthI tathA prahasanAmukhe / aGgAnyavonmukhIkAraH prazaMsAtaHprarocanma / / 30 / / 401 raGgamiti / saH sthApakaH, madhuraiH = manoharaiH kAvyA'rthasUcakaiH = rUpyakavRttAntapratipAdakaH, zlokaiH = padya:, bahuvacanamavivakSitam, raGga = raGgasthasamyasa mUha, prasAdya = prasannaM vidhAya, rUpakasya =. prastuta dRzya kAvyesya kaveH = kavayituH, AsyA = nAma, gotrAdi api = vaMzAdikam api, Adipadena vAsasthAnAdikam api kIrtayet prakAzayet / / 28 / / = prAyeNa = bAhulyena, kaMcit Rtu = vasantAdikaM ca prAyeNeti kathanAt kacit RtorakIrtanamapi / yathA ratnAvalyAm / bhAratI - tadAkharza, vRrti = vyApAram, azritaH = kRtAzrayaH san kIrtayet / bhAratIM vRtti lakSayati-bhAratIti / saMskRtaprAyaH = saMskRtapracuraH / naTAzrayaH=kuzIlavaprabhojyaH, "narAzraya" iti pAThAntaram vAgvyApAraH = vAkya pradhAnaH vyApAraH = vRttiH, bhAratI / / 29 / / bhAratyA aGgAnyAha - tasyA iti / tasyAH = bhAratyAH, prarocanA, vIthI, prahasanam AmukhaM cA'GgAni / tatra prarocanAM lakSayati -- pratreti / atra - eSu aGgeSu prazaMsAtaH = guNakIrtanAt, unmukhIkAraH = pravRtyutpAdanaM prarocanA // 30 // 1 vaha sthApaka madhura aura kAvyArthakI sUcanA karanevAle zlokoMse raGgabhUmi(sabhA) ko prasannakara rUpaka aura kavike nAma aura gotra AdikA kIrtana kare / / 28 / / bhAratI vRttikA Azraya kara prAyaH kisI RtukA bhI varNana kre| "prAyaH " kahane se kahIM para RtukA kIrtana nahIM hotA hai| jaise ratnAvalI meM / naTase kI jAnevAlI saMskRta pracura vacanavyApArako "bhAratI" kahate haiM / / 29 // prarocanA, vIthI, prahasana aura Amukha "bhAratI" ke aGga haiN| inameM prastuta abhinayoM meM prazaMsA ( tArIpha ) se zrotAoMkI pravRttiko AkRSTa karanA hI "prarocanA" hai / / 30 / / 26 sA0
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 sAhityadapaNe prastutAbhinayeSu prazaMsAtaH zrotRNAM pravRttyunmukhIkaraNaM prarocanA / yathA ratnAvalyAm / 'zrIharSI nipuNaH kaviH, pariSadapyeSA guNagrahiNI, loke hAri ca vatsarAjacaritaM, nATaye ca dakSA vayam / vastvekakamapIha vAJchitaphalaprApteH padaM, kiM puna ___ madbhAgyopacayAdayaM sanuditaH sarvo guNAnAM gaNaH // ' vIthIprahasaneM vkssyete| naTI vidUSako cApi pAripArzvika eva vaa| stradhAreNa mahitaH. salApaM yatra kumate / / 31 // battI prarocanAM vizadayati-prastatA'bhinayeSviti / prastutAbhinayeSu prakRtAsvasthA'nukaraNeSu, prazaMsAptaH, zrota NAm = AkarNayitaNAM sabhyAnAM, pravRttyanmukhIkaraNa = prapatteH ( pravartanasya ) unmukhIkaraNa prarocanA / yA ratnAvalyA-zrI harSa iti / zrIharSaH = tadAkhyaH, nipuNaH = pravINa: nATakanirmANa iti zeSaH / kaviH = kvyitaa| eSA, pariSat = sabhA, api, guNagrAhiNI = guNagrahaNazIlA / vatsarAjacarita ca = udayanacaritraM ca, loke = bhuvane, hAri = manoharam / vayaM ca = naTAca, nATraya = naTakamami, dakSA: = nipuNAH / iha = atra, abhinayaviSaye, ekakam api = kavi. nipuNatvaprabhUtyapi / vastu = padA'rthaH, vAJchitaphalaprApteH = abhISTaphalalAbhasya, padaM - sthAnam / madbhAgyopacayAta = mama ( sUtradhArasya ) bhAgyaM ( bhAgadheyam ) tasyaH upacayaH (vaddhiH), tasmAda, aya = sannikRSTasthaH, sarvaH = sakalaH, guNAnAM = nipuNakavi. svAdInAM, gaNaH = samUhaH, samRditaH = samutpannaH, punaH = bhUyaH, ki = kiMvaktavyamiti bhAvaH / zArdUlavikrIDitaM vRttam / prazaMsAtaH zrotapravRtterunmukhIkaraNAdiyaM prarocanA / vIthIprahasane = tannAmake bhAratyA aGge, pazcAva = anantaraM, vakSyete = kathayiSyate / AmukhaM labha yati-naToti / naTI sUtradhArabhAryA, vidUSakaH - pUrvotalakSaNa: vizeSaH, vA-- athavA, pArivArikaka eva == sUtradhArapAlacArI naTa eva / sUtra dhAreNa = pradAnanaTena, sahitAH = sammilitAH santa', yatra = yasmin rane, jaise ratnAvalImeM-zrIharSa nipuNa kavi haiM, yaha sabhA bhI guNagrAhiNI hai / lokameM vatsarAja (udayana) kA caritra bhI manohara hai aura hama loga nATaya (abhinaya). meM pravINa haiM / yahA~para eka eka vastu bhI abhISTa phalakI prAptimeM kAraNa hotI hai to mere bhAgyakI pracuratA hai ki yaha saba guNoM kA gaNa (samUha) juTa gayA hai to phira kyA kahanA hai ? // vIthI aura prahasanako pIche kaheMge / prAmukha-naTI, vidUSaka athavA pAripAzvika sUtradhArake sAtha jahA~gara apane
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ paparicchedaH 403 citravAkyaH svakAryotthaiH prastutApabhimithaH / AmukhaM tattu vijJeyaM nAmnA prastAvanApi sA / / 32 / / sUtradhArasadRzatvAt sthApako'pi sUtradhAra ucyate / tasyAnucaraH pAripAvikA, tasbhAtkicidano naTaH / . udghAtya (ta) kaH kathodghAtaH prayogAtizayastathA / pravartakAvalagite pazca prastAvanAbhidA / / 33 / / tatrapadAni tvagatArthAni tadarthagataye narAH / yojayanti padairanyaH sa. uddhAtya (ta) ka ucyate / / 34 / / sAryotyaMH = svakartavyaviSayotpannaH, prastutA''kSepibhiH = prastutaM (prakRtaM rUpakam ) AkSipanti ( sUcayanti ) iti prastutAkSepINi, taiH, citraH = anekaprakAraH, vAkyaH = vacanaiH, mithaH anyonyaM, saMlApaM-mithobhASaNaM, kurvate vidadhati / tada, AmukhaM, vijJeyaMvodhyaM, rUpakasyArambhe prayojyatvAditi bhAvaH / nAmnA abhidhAnena, sA, prastAvanA, vijJeyA jJAtavyA / / 31-32 / / prastAvanAbhedAnuddizati-udghAtyaka iti / paJca prastAvanAbhidA:-prastAvanAbhedAH / / 33 // udghAtyakaM lakSayati-pavAnIti / yatra narAH = naTAH, agatA'rthAni = agatAH ( ajJAtA: ) arthAH (vAcyAH ) yeSAM tAni, tAdRzAni padAni = zabdAn, tadarthagataye-tadabhipretA'rthajJAnAya, anyaH = aparaiH, padaH = zabdaH, yojayanti %= sakramayanti, abhipretA'rtha iti shessH| sa:=prastAvanAvizeSaH / udghAtyaka:-tanAmakaH; ucyate-abhidhIyate // 34 // kAryake upayukta aura prastuta viSayake sUcaka vicitra vAkyoMse paraspara vArtAlApa (bAta. cIta ) karate haiM usako "Amukha' yA "prastAvanA' jAneM / / 31-32 // __sUtradhArake samAna honese sthApaka bhI "sUtradhAra" kahA jAtA hai| usakA anucara pArisAvaka hai / usase kucha kama naTa hotA hai| udghAsyaka kayodghAta, prayogA'tizaya pravartaka aura avalagita prastAvanAke ye pAMca bheda hote haiM / / 33 // * jahA~para manuSya ajJAta arthavAle padoMko unakA artha jAnane ke lie anya padoMse yojanA karate haiM use "udghAtyaka'' kahate haiM / / 34 //
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 sAhityadarpaNe yathA mudrArAkSase sUtradhAraH... 'RragrahaH saketuzcandramasampUrNamaNDalamidAnIm / abhibhavitumicchati balAta-'... ityanantaram -( pthye|) : AH, ka eSa mayi jIvati candraguptamabhibhavitumicchati / ' iti / atrAnyArthavantyapi padAni hRdayasthArthAgatyA arthAntare saMkramayya paatrprveshH| sUtradhArasya vAkyaM vA samAdAyAthamasya vaa| 'bhavetpAtrapravezazcetkathodghAtaH sa ucyate // 35 // . yathA mudrArAmase = tannAmake nATake, sUtradhAra:-ragraha iti / krUragrahaH = kaThoragrahaH, aniSTaphalaprada iti bhaavH| sa: = prasiddhaH, ketuH = ekazarIratvena bhedAsbhAvAta rAhuriti bhAvaH / pUrNamaNDalaM = SoDazakalopetaM candra = candramasam, idAnIm adhunA, balAt-balamAzritya, lyavalope paJcamI, abhibhavitum-prasitum, icchati = kAmayate / zliSTA'rthastu --krUragrahaH = krUraH ( kaThora: ) grahaH ( AgrahaH candraguptA'bhibhavarUpaH ) yasya sH| saH, ketuH = 'nAmaikadeze nAmagrahaNam" iti nayena malayo turityarthaH / asaMpUrNamaNDalam asyAdhInarAjyamaNDalam, aciraprAptA'dhikArasveneti bhAvaH / candra-candraguptam, idAnIm adhunA, balAta, abhivitu-parAbhavitum icchati / nantaramiti-jIvati = prANAn dhArayati sati / atra = sUtradhArokto, anyA'rthavanti api-arthAntaravanti api, padAni-rAhucandrAdIni iti bhAvaH / hRdayasthA'rthAgatyA - hRdayasthAna (cittasthitAnAma = malayaketucandraguptAdirUpANAma, arthAnA = padArthAnAm ) agatyA (abodhena ), arthAntare = bhinnArtha, vaktubhipretAditi zeSaH / saMkramayya saJcAya, pAtrapravezaH cANakyapravezaH / . ___ kayodghAtaM lakSayati-sUtradhArasyeti / sUtradhArasya, vAkyaM = padasamUhama, "asya = sUtradhArasya, artham = abhidheyaM vA, samAdAya = gRhItvA, pAtrapravezo bhavecveda, sa kayodghAtaH, ucyate = abhidhIyate // 35 // . . jaise mudrArAkSasameM sUtradhAra krUra graha vaha ketu isa samaya pUrNa maNDalavAle candrako, jabardastIse abhibhUta karanekI icchA karatA hai| isake bAda-( nepathyameM ) oha ! yaha kauna mere jIte rahanepara candraguptako abhibhUta karanekI icchA karatA hai ? yahAMpara anya arthavAle padoMko hRdayastha arthagatise dUsare artha meM saMkramaNa karAkara pAtrakA praveza hai / jaise-ketu-malayaketu,asaMpUrNamaNDalaM candram-asaMpUrNamaNDala candraguptako / sutradhArake vAkya vA usake arthako lekara pAtrakA praveza ho to use "kayoddhAva" ' kahate haiM / / 35 //
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ . SaSThaH pariccheda 4.5 vAkyaM yathA ratnAvalyAm-'dvIpAdanyasmAdapi-' (pR. 398 ) ityAdi sUtradhAreNa paThite-( nepathye ) evametat / kaH sandehaH ? dvIpAdanyasmAdapi-' ityAdi paThitvA yaugandharAyaNasya pravezaH / vAkyArtho yathA veNyAm'nirvANavairadahanAH prazamAdarINAM . nandantu pANDutanayAH saha mAdhavena / raktaprasAdhitabhuvaH kSatavigrahAzca svasthA bhavantu kururAjasutAH sbhRtyaaH||' vAkyamiti / dvIrAdityAdi vAkyaM sUtradhArapaThitaM gRhItvA pAtrapravezaH yogandharAyaNarUpapAtra pravezaH / aymekprkaarH| vAkyAkoM yathA veNyAm-nirvANati barINI = zaMbegAM, duryodhanAdInAm / prakSamAt = zAnteH, sandhikaraNAditi zeSaH / nirvANavaradahanA: nirvANaH ( apagataH) varadahanaH ( zatArUpA'gniH ) yeSo te / tAdRzAH, pANDutanayA: = pANDavAH, yudhiSThirAdaya iti bhAvaH / mAdhavena = zrIkRSNena, saha = samaM, nandantu - samRmA bhavantu / raktaprasAdhitabhuvaH = raktA ( anuraJjitA ) prasAdhitA (alaGakRtA ) bhUH (bhUmiH) yaste / evaM ca kSatavigrahAH = kSetaH ( bhagnaH ) vigrahaH (kalahaH ) peSAM te, tAdRzaH; sabhRtyAH sA'nucarAH, kururAjasutA: dhatarASTraputrA iti bhaavH| svasthAH - kukhinaH; bhavantu vidyantAm. sandhiphalaM pakSadvaya manubhavasviti bhAvaH / vasantatilakA vRttam / - dvitIyA'rthastu-parINAM prazabhAt = binAzAt, nirvANavaradahanAH, pANDa. tanayAH / raktaprasAdhitabhuvaH raktaH ( rudhiraiH ) prasAdhitA (bhUSitA) bhUH (bhUmiH ) yaH / kSatavigrahAH = kSataH ( naSTaH ) vigrahaH (zarIram ) yeSAM te| sabhRtyAH = sA'nucarAH, kururAjasutA: = dhRtarASTraputrAH, svasthAH (stha: svarge tiSThanti iti ) "khapare zari vA visargalopo vaktavyaH" iti visargalopaH, paralokavAsino bhavantu / vAkya jaise ratnAbalImeM-"dopAdanyasmAvapi" aisA.sUtradhArake par3hanepara-(nepathyameM) yaha aisA hI hai / kyA sandeha hai ? "dvIpAdanyasmA" ityAdi par3hakara yogandharAyaNa praviSTa hotA hai| vAkyArtha jaise veNIsaMhAra meM zatruoMke nAzase virodharUpa agnike bujha jAnese pANDavaloga mAdhava (zrIkRSNajI) ke sAtha Anandita hoM / rudhirase bhUmiko alaGkRta karanevAle aura naSTa zarIravAle dhRtaH rASTraputra ( duryodhana Adi ) apane bhRtyoMke sAtha svargastha hoN|
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 sAhityadarpaNe - iti sUtradhAreNa paThitasya vAsyasyAyeM gRhItvA -- (nepathye) AH durAsman ! pRthA maGgalapAThaka ! kathaM svasthA bhavantu mayi jIvati dhArtarASTrAH ?' tataH sUtradhAraniSkrAntauM bhImasenasya prveshH| yadi prayoga ekasmin prayogo'nyaH prayujyate / tena . pAtrapravezazcetprayogAtizayastadA // 36 // yathA kundamAlAyAm -'(nepadhye ) ita ita ito'vtrtvaaryaa| sUtradhAraH-ko'yaM khalvAryAhAnena sAhAyakamapi me sampAdayati / (vilokya ) kaSTamatikaruSa vrtte| laGkezvarasya bhavane suciraM sthiti sameNa lokprivaadbhyaakulen| itIti / artha = vAcya, gRhItvA = AdAya, kururAjasusthIbhavanarUpamarthamiti bhAvaH / mayi = bhImasene, bIvati = prANAndhArayati sati / svasthA: - susthAH / prayogA'tizaya lakSayati-pavIti / ekasmin prayoge, anya prayogaH, prayujyate yadi = anuSThIyate cet // 36 // udAharati-yati / AryA = pUjyA; matra AryA-sItA, iti nepadhye naTI: rUpastu sUtradhAreNA'vagata iti bodhyH| saMhAyakaM = sAhAyyam / atikaraNam = atizayazokAbahama lakezvarasyati / sItA lazvarasya bhavane suciraM sthitA iti lokaparivAda. bhayA'kulena rAmeNa garbhagurgam api janapadAda nirvAsitA sItAM vanAya ayaM lakSmaNaH parikarvati ityandhayaH / sotA - jAnakI, navarA = rAvaNasya, bhavane = mandire, sucira-bahukAlaM, dazamAsasaMmitamiti bhAvaH / sthitA = avasthitA iti = itthaM, lokaparivAdabhayA''kulena =.lokAnAM (janAnAm ) yaH parivAra: ( apavAdaH ) tasmAt bhayaM ( bhItiH ), sUtradhArase paThita aise vAkyakA artha lekara- ( nepathyameM ) oha ! duSTasvabhAva! vyarSamaGgalapAThaka ! kaise : svasthA bhavantu mayi jIvati dhArtarASTrAH" arthAt "mere jIte hanepara kaise dhArtarASTra ( duryodhana Adi) svastha ( susthita ) hoM" aisA vAkyA'rtha lekara sUtradhArake jAneke bAda bhImasena kA praveza hotA hai| 'yadi eka prayogase dUsarA prayoga prayukta ho aura usase pAtrakA praveza ho to use "prayogA'tizaya" kahate haiM / / 36 // / sekundamAlAmeM-(nepathyameM ) AryA yahA~se utareM yahA~se utreN| sUtradhAra-yaha kauna merI patnIke AhvAhanase mAnoM merI sahAyatA kara rahA hai| ( dekhakara ) kaSTa hai atyanta zokajanaka viSaya hai| rAvaNake bhavana meM bahuta samaya taka
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH pasccheinH nirvAsitAM janapadAdapi garbhagurvI __ sItAM vanAya parikarSati lakSmaNo'yam // ' atra nRtyaprayogArtha svabhAryAdvAnamicchatA sUtradhAreNa 'sItAM banAya parikarSati lakSmaNo'yam' iti sItAlakSmaNayoH pravezaM sUcayitvA niSkrAntena svaprayogamatizayAna eva prayogaH pryojitH| .. kAlaM pravRttamAzritya sUtradhRgyatra varNayet / tadAzrayazca pAtrasya pravezastatpravartakam // 37 // - yathA 'AsAditaprakaTa-' (pR. 399) inyAdi / 'tataH pravizati yathAmidiSTa rAma:' taAkulena = dhyAkulena, rAmeNa = rAghaveNa, garbhagurvIm - garmeNa ( ka)-mumai ( bhArayuktAm ) api, janapadAta = dezAt, nirvAsitAM = bahiSkRtA; sItA-jAnakI, vAya araNyAya, ayaM, lakSmaNaH, parikarSati-a'karSati / basantatilakA vRttam / prayogA'tizayaM "vyutpaadyti-prti| nRtyaprayogA'yaM mA'nuSThAnAya; svabhA''hvAna = svasya ( AtmanaH) bhAryA ( sahamiNI, naTIla - zekaH ) tasyAH AhvAnam (AkAraNam) / svaprayogam AtmaprayogaM, nRtyarUpamiti bhAvaH / bhatizayAna:atikrAmaNa eva; prayogaH-sItAyA vanaparikarSaNarUpa iti bhaavH| pravartakaM lakSayati-kAlamiti / sUtradhRk-sUtradhAraH, yatra-yasmin, pravRttatadA vartamAnaM kAla = samayaM, zaradAdirUpamiti bhAvaH / varNayet - varNana kuryAta, tadAzrayaH = pravRtta kaalvrnnnaadhaarH| pAtrasya - abhine tuH, pravezaH - pravezanaM, tat pravartakam / abhinaye pAtra pravartayatIti pravartaka miti vyutpattiH // 37 // rahI huI hai aise logoMke apavAdake bhayase Akula rAmase dezase bhI nirvAsinI sItAko lakSmaNajI bana jAne ke lie AkRSTa kara rahe haiN| yahA~para nRtyake prayogake lie apanI patnIko bulAne kI icchA karanevAle sUtradhArane "ye lakSmaNa vana jAneke lie sItAko AkRSTa kara rahe haiM." kahakara sItA aura lakSmaNake pravezako sUcita kara nikalakara apane prayoga ( nRtya ) ko utkRSTa karake prayoga dikhalAyA hai| 'jahAMpara sUtradhAra prastuta samayakA Azraya kara varNana kare aura usIkA Azraya kara pAtrakA praveza ho vaha "pravartaka" hai / / 37 // jaise "AsAdita prakaTa." ityAdi ( taba tathA nirdiSTa rAma praveza karate haiN)|
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 sAhityadarpaye - yatrekA samAvezAtkAyamanyatprasAdhyate / : prayoge khalu tajjJayaM nAmnAvalagitaM budhaiH // 38 // yathA zAkuntale-- sUtradhAro naTI prati / 'tavA'smi gItarAgeNa-' (pR.400) ityaadi| tato rAjJaH prveshH| / yojyAnyatra yathAlAbhaM vIthyagAnItarANyapi / atra aamukhe| udghAtya ( ta ) kAvalagitayoritarANi vIthyaGgAni vakSyamANAni / nakhakuTTastu.. - nepathyoktaM zrutaM- yatra tvAkAzavacanaM tathA // 39 // .. avadhagitaM lakSayati-yakatreti / yatra - yasmin prayoge, ekatra = ekasmin viSaye, samAvezAta-sAdRzyodbhAvanAt hetoH, anyat-apara, kArya-kRtyaM, sAdhyate = nivapate, sUtradhAreNeti zeSaH / budhaH = vidbhiH , tava AmukhaM, nAmnA=abhidhAnena, "pratyAdibhya spasaMkhyAnam" iti tRtIyA / jJeyaMbodavyam, avalaganam avasajanam iti avalagitam // 38 // yojyAnoti / atra = Amukhe, prastAvanAyAm / yaSAlAbha-yathAprApti, athAsaMbhavamiti bhAvaH / itarANi apianyAni api, udghAtmakAvalagitiminnAnyapIti bhaavH| vIthyaGgAni = vIthyAH ( vakSyamANarUpavizeSasya ) aGgAni ( avayavAH ), yojyAni-saMyojanIyAni, kavineti zeSaH / .. bhAmukhasyate para bhedAH praviSTapAtrasUcitapAtrAntarapravezayuktAH uktAH / athA'praviSTasUcitapAtrayukto'pi nakhakuTTAmA SaSTho bhedaH pradarzyate-nakhakuTTastviti / yatra= yasmin kasminnapi nATake, nepathyoktaM = nepathye ( vezaracanAsthale ) ukta-vAkyaM, tathA - jahA~para eka prayogameM sAdRzyakA samAveza karake dUsarA kArya siddha kiyA jAtA hai use vidvAn "avalagita" kahate haiM / / 38 / / jaise zAkuntalameM sUtradhAra naTIke prati-"tavA'smi gItarAgeNa ityAdi / taba rAjAkA praveza hotA hai| Amukha ( udghAtmaka aura avalagita ) meM yathAlAbha aura bhI vIthIke aGgoM kI yojanA karanI caahieN| bIpIke aGga pIche kahe jaayeNge| nakhakuTTa-nepathyakA vacana athavA AkAzavacana sunakara unakA Azraya kara nATaka AdiyoM meM Amukha karanA caahie|
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH samAzrityApi kartavyamAmukhaM nATakAdiSu / eSAmAmukhabhedAnAmekaM kaJcitprayojayet // 40 // tenArthamatha pAtraM vA samAkSipyeva sUtradhRk / prastAvanAnte nirgaccheto vastu prayojayet // 41 // vastvitivRttam / idaM punarvastu budhairdvividhaM parikalpyate / AdhikArikamekaM syAtprAsaGgikamathAparam / / 42 // adhikAraH phale khAmyamadhikArI ca tatprabhuH / tasyetivRttaM kavimirAdhikArikamucyate // 43 // pUrvoktAnAm, = Amukha * AkAzavacanam = AkAzabhASitaM zrutam - AkaNitaM samAzritya - vidhAya, nATakAdiSu, Amukha - prastAvanA | kartavyaM = vidheyam, sUtradhRk = sUtradhAraH, eSAM AmukhabhedAnAM = prastAvanAvizeSANAm, eka, prayojayet = kuryAt / tena prayogeNa artha - vastu, atha athavA, pAtraM, samAkSipya= samAzritya eva prastAvanA'nteAmukhA'vasAne, nirgacchet, tataH - anantaraM vastu - itivRtta, prayojayet = vidadhItaH abhinayA'rthamiti zeSaH / vastuviSayaM pradarzayati- idamiti / budhaH - vidvadbhiH, idaM vastu = itivRttaM dvividhaM - dviprakAra, parikalpyate = viracyate, tayorekam, AdhikArikam = adhikAriNa: ( phalasvAminaH ) itivRtam ( vastu ) / aparam = atyacca prAsaGgikaM - prasaGgena nirvRttam // 42 // kArikAyAmeva tadvayaM vivRNoti - pradhikAra iti / phale = pradhAnaphale, svAmyaM = svAmitvaM, mukhyaphalabhoktRtvam, adhikAraH / tatprabhuzca tasya ( mukhya phalasya ) prabhuH (bhoktA ), adhikArI / kavibhiH, tasya - adhikAriNaH, itivRttaM vRttAntaH, AdhikArikamucyate // 43 // sUtradhAra ina udghAtmaka Adi bhedoMmeM kisI eka bhedakA prayoga kareM // 40 // usase vRtAnta athavA pAtrakA AkSepa kara prastAvanAke anta meM bAhara nikala jAya, taba itivRttakA prayoga kareM // 41 // vastuko vidvAn loga do prakArakI mAnate haiM AdhikArika aura prAsaGgika || 42 // mukhya phalameM svAmitva adhikAra hai usakA svAmI adhikArI hai usa adhikArIke itivRttako vidvAn "AdhikArika" kahate haiM // 43 //
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe phale pradhAnaphale / yathA bAlarAmAyaNe rAmacaritam / __asyopakaraNArtha tu prAsaGgikapitIpyate / asyAdhikAriketivRttasya upakaraNanimittaM yaccaritaM tatprAsaGgikam / yathA sugrIvAdicaritam / patAkAsthAnakaM yojyaM suvicAryaha vastuni // 44 // iha nATyeyatrAtheM cintite'nyasmiMstalliGgo'nyaH prayujyate / Agantukena bhAvena patAkAsthAnakaM tu tat // 45 // tadbhadAnAha-- -.. . sahasaivArthasaMpattiguNavatyupacArataH / patAMkAsthAnakamidaM prathamaM parikIrtitam / / 46 // prAsaGgika vastu nirUpayati-prasyeti / asya = AdhikAriketivRttasya, upakaraNA'yaM = poSaNA'yaM tu, prAsaGgika - prasaGgana nivattaM caritaM, kavibhiH ijyteabhilssyte| petAketi / iha = nATye vastuni, suvicArya - samyagvimRzya, patAkAsthAna vakSyamANaprakAraM, yojyaM = yojanIyam // 44 // .. patAkAsthAnakaM lakSayati-yati / yatra = yasmin sthAne, anyasmin, arthaviSaye, cintite-vicArite, Agantukena-prastutAdireNa, mAvana = prakAreNa, sahilaGgaHtatsadRzaH, anya:aparaH, arthaH / prayujyate - kriyate, tat patAkAsthAnakam / / 45 / / dra dAnAha-sahaseti / yatra, sahasA evaakitakAraNena eva, upacArataHprItyanukUlavyApArAta, guNavatI = utkRSTaguNasaMpannA, arthasampattiH = phalasamRddhiH bhavati, idaM prathamaM patAkAsthAnaM, parikIrtitaM = vyAkhyAtam / / 46 / / .. ... jaise bAlarAmAyaNameM rAmacarita "AdhikArika" hai| AdhikArika itivRttake poSaNake lie jo caritra hai use "prAsaGgika" kahate haiM, jaise sugrIva AdikA caritra / nATakameM patAkAsthAnakI yojanA acchI taraha vicAra kara karanI caahie||44.| jahA~para eka viSayakI cintA karanepara Agantuka prakArase usI prakArakA dUsarA viSaya upasthita hotA hai use "patAkAsthAna" kahate haiM // 45 // patAkAsthAnake bhedoMko kahate haiM jahA~para sahasA upacAra ( prItike anukUla vyApAra ) se utkRSTa phalaprApti ho use pahalA "patAkAsthAna" kahA gayA hai / / 46 / /
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH yathA ratnAvalyAm ___ 'vAsavadatteyam' iti rAjA yadA tatkaNThapAzaM mocayati tadA taduktyA 'sAgarikeyam' iti pratyabhijJAya 'kathaM priyA me sAgarikA ? alamalamatimAtraM sAhasenAmunA te, tvaritamayi ! vimuJca tvaM latApAzametam / calitamapi nirodhu jIvitaM jIviteze! .. kSaNamiha mama kaNThe bAhupAzaM vidhehi // ' atra phalarUpArthasaMpattiH pUrvApekSayopacArAtizayAd guNavatyutkRSTA / __ vacaH sAtizayaM zliSTaM nAnAvandhasamAzrayam / udAharati-yatheti / rAjA = udayanaH, mocayati - bandhanApAsaM tyAjayati, taduktyA = sAgarikAvacanena, pratyabhijJAya = prtibudhy,| vAsavadatteyamiti / bhramA'pagameti zeSaH / pralamiti / ayoti komalAmantraNe, priye sAgarike iti bhAvaH / amunAetena; te-tava, sAhasena-prANaparityAgarUpeNa balAtkArakarmaNA. atimAtram atyartham, alam alama = paryAptamiti bhAvaH / saMbhrame dviruktiH / tvam, eum, = ima, latApAzaM = ballI. bandhana; tvaritaM - zIghra', vimuca = syj| jIviteze = he prANezvari ! calita-gantu pravRtam api, jIvitaM - jIvana, nirodhu = nivArayituma, daha-asmin, mama - praNayinaH, kaNThe = gale, bAhupAzaM = bhujavandhana, kSaNaM = kazcitkAlaM, nidhehi-sthAgya / maaliniivttm| iti = evaM, fa rUpA = sAgarikArUpoddiSTaphalasvarUpA, arthasampattiH = phala.. saMjhAptiH, pUrvA'pekSayA-vAsavadattAjJAnApekSayA, upacArA'kSiNayAt = prItyAdhikyotpAdanAditi bhAvaH, guNavatI = viziSTaguNa saMpannA, utkRSTA = uttmaa| ___dvitIyaM patAkAsthAnakaM nirdizati-vaca iti / yatra, sA'tizayazliSTam =: atizayazleSasahitaM, nAnA bannasamAzya-nAnAbandhaH ( anekavizeSaNasambandhaH ) tatsamA. jaise ratnAvalIme sAgarikAko rAjA 'yaha vAsavadattA hai" aisA samajhakara usake kaNThapAza ko chur3Ate haiM taba usakI saktise "yaha sAgarikA hai aisA pahacAnakara" yaha kaise merI priyA sAgarikA hai| "tuma isa sAhasako mata karo mata kro| he priye ! tuma isa latApAzako jaldI chor3o / jAne ke lie pravana bhI prANako rokane ke lie kucha samaya taka mere gale meM bAhupAzako raato|| isa prakArase phalarUpa arthasaMpatti pahalese bhI upacArakI adhikatAse utkRSTa hai ! jahAM aneka bandhomeM Azrita atyanta zleSayukta vacana ho yaha dUsarA "patAkA,
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 sAhityadarpaNe patAkAsthAnakamidaM dvitIyaM parikItitam // 47 / / yathA veNyAmraktaprasAdhitabhuvaH kSatavigrahAzca svasthA bhavantu kururAjasutAH sabhRtyAH / ' atra raktAdInAM rudhirazarIrArthahetukazleSavazena bIjArthapratipAdanAnnetamaGgalapratipattau satyAM dvitIyaM patAkAsthAnakam / ___ arthopakSepakaM yattu lInaM savinayaM bhavet / zliSTapratyuttaropetaM tRtIyamidamucyate // 48 // zraya ( sadviSayakam ), vacaH = vAkyaM, bhavatIti zeSaH / tat dvitIyaM patAkAsthAnaka, parikIrtitam / / 47 // ____ udAharati-yathA veNyA-"raktaprasAdhitabhuvaH" / vyAkhyAtapUrvamidaM padyAcam / sUtrakAravacanamidaM krodhAdbhImasenenA'nUktam / prati / atra = asminpadhe, raktAdInA = raktAdizabdAnAM, rudhirazarIrA'rthahetukazleSavazena = rakta dasya rudhirA'rthe, evaM ca vigrahapadasya zarIrA'rthe zleSA'laGkAravazeneti bhAvaH / evaM ca "svasthA" iti padasya "svargasthA' iti zleSeNeti zeSaH, bIjA'rthapratipAdanAt = bhImakrodhopacitayudhiSThirotsAhasUcanAta, netRmaGgalapratipattI = satyAM netuH ( nAyakasya yudhiSThirasya ) maGgalapratipattI (zatrunAzato rAjyalAbharUpazubhabodhe sati) dvitIyaM patAkAsthAnam // ___tRtIyaM patAkAsthAnaM nirdizati-prarthopakSepakamiti / yattu vacaH arthopanepakam = arthasya (prastutavastunaH ) upakSepakaM ( sUcakam ), lInAm = avyaktA'rtham / savinayaM = vizeSanizcayaprAptyA sahitam / zliSTapratyuttaropetaM = zliSTaM ( zleSayukta; sambandhayogyamabhiprAyA'ntaraprayuktamiti bhAvaH) yat pratyuttaraM, tena upetaM ( yuktama ) bhaveta idaM tRtIya bhatAkAsthAnam, racyate / / 48 // sthAna" kahA gayA hai / / 47 / / / jaise venniisNhaarmeN-"rktprsaadhitbhuvH'| jinhoMne pRthvIko anurAgase adhIna kara liyA hai, vA rakta ( rudhira ) se alaGkRta kara diyA hai / "kSatavigrahAH" kalahako naSTa karanevAle vA naSTa zarIravAle kauravaloga "svasthAH" susthitise yukta vA mAre jAnese svarga meM sthita, isaprakAra rakta Adi padoMkA rudhira aura zarIrarUpa artha ke hetu zleSa alaGkArase boja artha ( kauravoMkA nAza ) ke pratipAdanase nAyakake maGgalakA jJAna honese dUsarA patAkAsthAna ho gayA hai / - jo arthopakSepaka ( dUsare arthakA sUcaka ) lIna ( aspaSTa arthase yukta) zliSTa (sambandhayogya dUsare abhiprAyase prayukta ) pratyuttaroMse yukta aura savinaya (vizeSa nizcayako prAptise yukta ) ho use "tIsarA patAkAsthAna kahate haiM / / 48 / /
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 413 lInamavyaktAtham , zliSTana = sambandhayogyenAbhiprAyAntaraprayuktena pratyuttareNopetam , savinayaM = vizeSanizcayaprAptyA sahitaM saMpAdyate yattattatIyaM patAkAsthAnam / . yathA veNyAM dvitIye'Gka'kaJcukI-deva ! bhagnaM bhagnam / rAjA-kena ? kaJcukI-bhImena / rAjA-kasya ? knycukii-bhvtH| rAjA-AH ! kiM pralapasi ? kaJcukI-(sabhayam ) deva ! nanu bravImi / bhagnaM bhImena bhvtH| rAjA - dhiMga vRddhApasada ! ko'yamadya te vyAmohaH ? kacukI-deva ! na cyaamohH| satyameva-bhagnaM bhImena bhavato marutA rthketnm| ___ patitaM kiGkiNIkANabaddhAkrandamiva jhitau / ' vivRNoti / lonam-anya tA'rtham / avyaktaH. ( aspaSTaH ) arthaH ( vaktrabhi. prAyaH ) yasmistat / sambandhayogyena = prastunA'ndhayocitena / udAharati-yathA vezyAM tatIya iti / bhImena = bhayaGkareNa, bhImasenena / pralapasi = anartha bravISi / nandhiti nizcaye / vRvApasada-baddhA'dhama / vyAmohaH= viziSTamajJAnam / bhagnamiti / bhImena mahatA bhagna bhavato rathaketana kiGkiNIjAlabaddhAkandam iva kSiTho pAtitamityanvayaH / ___ kaJcukI duryodhanaM prati vAyukRtaM rathapatAkArAtana sUcayati / he mahArAja !, bhImena= bhayAnakena, marutA = vAyunA, bhagnam-AditaM, bhavataH = tava, rayaketanaM = dhvajaH, kiGkiNIjAlabaddhAkrandam hakiGkiNIjAlena (mudraghaNTikAsamUhena ) baddhaH ( kRtaH) bAkrandaH ( rodanadhvani: ) yena tada, tAdRzaM sat / zito-bhUmI, pAtitaM nipAtitam / anuba vRttam / utprekSA'laGkAraH / . jaise veNIsaMhArameM dUsare prahameM-kaJcukI-"mahArAja ! bhagna huaa"| rAjA kisase ? / knycukii-bhiimse| rAja-kisakA ? knycukii-aapkaa| rAjAmoha ! kyA pralApa karate ho ? kaJcukI ( bhayake sAtha ) mahArAja ! maiM kaha rahA huuN| bhImane ApakA mana kiyA / rAjA-dhik, adhama baddha ! yaha tumhArA kaisA moha hai ? kacukI-mahArAja ! merA moha nhiiN| sacamuca hii| bhIma ( bhayaGkara ) vAyuse bhagna Apake rathakA dhvaja kiGkiNIsamUhake zabdase rote hueke samAna hokara jamInapara gira pdd'aa|
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 sAhityadarpaNe bhatra duryodhanorubhaGgarUpaprastutasaMkrAntamathopakSepaNam / dvayoM vacanavinyAsaH suzliSTaH kAvyayojitaH / pradhAnArthAntarakSepI patAkAsthAnakaM param // 19 // yathA-ratnAvalyAma 'duddAmotkalikAM vipANDurarucaM prArabdhaz2ambhA kSaNA dAyAsaM zvAsanodgamairaviralairAtanvatImAtmanaH / aprati / atra = asminpadya, duryodhanorumaGgarUpaprastutasakrAntaM = duryodhanasya (suyodhanasya ) UrumanarUpaM ( sakthimanasvarUpam ) yat prastuta (prakRtaM vRttam ), tasmin saMkrAntam (paryavasannam ) / arthopakSepaNam = arthasya (rapaketanamaGgarUpasya vAcyasya ) upakSepaNam ( sUcanam .) / . caturthaM patAkAsthAna nirdizati-dvayartha iti / ( yatra ) dvayarthaH suzliSTa: kAya. yojitaH pradhAnA'rthA'ntarA''kSapI vacanavinyAsaH, saH, paraM-paThAkAsthAnamityanvayaH / yatra, dvayarthaH = do ( ubhI ) athoM (vAcyau ) yasya saH, suzliSTa:-susambaddhaH, arthadvaye'pIti zeSaH / kAvyayojita:= kAvye ( padya ) yojitaH (nivezitaH) / pradhAnAs 'nta rAkSepI pradhAna ( mukhyam ) yat arthAntaram ( phalAntaram ) tat AkSipati ( sUcayati ) iti pradhAnA'rthA'ntarA'kSepI, tAdRzo vacanavinyAsaH = vAkyavinyAsaH, saH, param = aparaM, patAkAsthAnakama // 49 // . udAharati-yathA ratnAvalyAmiti / uddAmeti / ahama adya uddAmotkalikA vipANDurarucaM prArabdhajambhAm aviralaH zvasanodgamaH kSaNAta Atmana AyAsam AtanvatIm anyAM samadanAM nArIm iva imAm udAnalatAM pazyan devyA mukaM dhruvaM kopavipATalA ti krissyaamiitynvyH| .udyAnalatAyAM nAyaryA ca zliSTo'rthaH / aham = udayanaH, adya = asmindine, uddAmotkalikAm = udhAnalatApakSe-uddomA ( samadhikA ) udamatAH ( utpannAH ) kolakAH / korakAH ) yasyAM, tAm / nArIpakSe-uddAmA ( samadhikA) utkalikA ( utkaNThA ) yasyAM tAm / vipANDurarucam-udyAnalatApakSa-vipANDurA ( adhikapANDuH, puSpavikAsAditi zeSaH ) ruka ( kAntiH ) yasyAH, tAm / nArIpakSe-virahAditi zeSaH / prArabdhajammAma-udyAnalatApakSe-prArabdhA (prakarSeNa bhArabdhA) jammA (vikAsaH) yahA~ duryodhanake urumaGgarUpa prastuta viSayameM dUsare varSakA sUcaka huA hai| - jahA~ do barthovAlA, susambaddha, kAvyameM nivezita aura dUsare pradhAna arthakA sUcaka vacanakA vinyAsa hai, vaha tIsarA patAkA sthAna hai // 49 // . jaise ratnAvalImeM hai-se bar3hI huI kaliyoMse yukta, dUsare pakSameM-atizaya utkaNThAse yukta, puSpavikAsase sapheda kAntise yukta, dUsare pakSameM-sapheda varNase yukta,
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 415 adyodyAnalatAmimAM samadanAM nArImivAnyAM dhravaM pazyan kopavipATaladyuti mukhaM devyAH kariSyAmyam / / ' atra bhAvyarthaH suucitH| etAni catvAri patAkAsthAnAni kacinmaGgalAthaM kacidamaGgalArtha sarvasandhiSu bhavanti / kAvyakarturicchAvazAd bhUyo bhUyo'pi bhavanti / yatpunaH kenaciduktam-'mukhasandhimArabhya sandhicatuSTaye krameNa bhavanti' iti / tadanye na manyante, eSAmatyantamupAdeyAnAmaniyamena sarvatrApi sarveSAmapi bhvituyukttvaat| . yasyAH, tAm / nArIpakSe-prArabdhA jammA (mukhavikAsaH ) yayA, tAm / tathAca; udyAnalatApakSe-aviralaH = nirantaraH, zvasanodgamaH = vAtodgamanaH, nArIpakSezvasanodgama:=niHzvAsodgamanaH, kSaNAta alpakAlAdeva, AtmanaH-svasyAH, bAyAsam / udyAnalatApakSe-itastato vikSepa, nArIpakSe-madanakhedam . bAtamvatI-kurvasIma, anyAm = aparA, samadanAm == udyAnalatApakSe-maruvakA'paraparyAyamadanavakSasahitAm / nArIpakSe-kAmAvezopetAM, gArIm iva = ramaNIm iva, imAM = snnikRssttsthitaam| udyAnalatAm = AkrIDavallI, pazyan = vilokayan, devyAH kRtA'bhiSekAyA rAzyA:; vAsavaddatAyA iti bhAvaH / mukhaM = badana, dhruvaM = nizcitaM, kopavipATalayati = kopena (kra dhena ) mahilambotpaneneti shessH| vipATalA (vizeSeNa raktavarNA) dyutiH (kAntiH) yasyAH; tat, tAdRza, kariSyAmi-vidhAsyAmi / ghlessaa'lngkaarH| zArdUlavikrIDitaM vRttm|| pratreti / atra = iha, asmin pdy| bhAvI bhaviSyan, virahatvinnasAgarikAsaMgamarUpaH, vAsavadatAkoparUpo vA mukhyaH arthaH = vastu, sUcitaH = saMketitaH / etAnIti / kvaci:=kutracit / atra tu catvAryeva patAkAsthAnAni maGgalA nye veti boddhavyam, bhUyo'pi = caturyo'dhikamapIti bhAvaH / sarvatrA'pi = sarveSvapi paJcasandhiSvapIti bhAvaH / vikAsabAlI, dUsare pakSa meM jamuhAI lenevAlI, lagAtAra havA calanese kampita honevAlI, dUsare pakSa meM nirantara niHzAsoMse kAmavedanAko prApta karanevAlI, dUsarI kAmavAsanAse yukta nArIkI samAna madana vRkSase yukta isa udyAnalatAko dekhatA huA mahArAnI vAsavadattAke mukhako nizcaya hI krodhase lAla varNavAlA karUMgA / / . isameM bhAvI arthakI gUcanA kI gaI hai| ___ye cAra patAkAsthAna kahIM maGgalake lie aura kahIM amaGgalake lie saba sandhiyoMmeM hote haiM / kAvyakartAkI icchAse vAraMvAra bhI hote haiM / kisIne kahA hai ki"mukhasandhi ko Arambha kara cAra sandhiyoM meM kramase hote haiM / " ise aura loga nahIM mAnate haiM / atyanta upAdeya honese vinA niyamake hI ye saba sandhiyoMmeM ho sakate haiN|
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe yatsyAdanucitaM vastu nAyakasya rasasya vaa| viruddhaM tatparityAjyamanyathA vA prakalpayet / / 50 / / anucitamitivRttaM yathA-rAmasya chamanA baalivdhH| taccodAttarAghave noktameva / vIracarite tu vAlI rAmavadhArthamAgatoM rAmeNa hata ityanyathA kRtaH / aGkavadarzanIyA yA vaktavyeva ca sNmtaa| yA ca svAdvarSaparyantaM kathA dinadvayAdijA // 51 // anyA ca vistarA sUcyA sArthopakSepakaibudhaiH / yaviti / yat vastu nAyakasya rasatya vA anucita viruddha ga, dat parityAjyam, vA anyathA prakalpaye disyanvayaH / yat vastu = itivRtta, nAyakasya = netuH, rasasya vA = zRGgArAdirasasya vA, anucitam ayogya, viruddha vA - purANAdivirodhayukta vA, tada - dazamitivataM, parityAjyaM parivarjanIyaM, vA-athavA, anyathA-prakArAntareNa, prakalpayet =racayet // 50 // vivRNoti-anucitamiti / . anucitam = itivRtta vastu, yathA rAmasya = rAghavasya, maryAdApuruSottamasyeti bhAvaH, chapanA = chalena, asammukhayuddharUpeNeti bhAvaH / bAlibadhaH-bAliniSUdanam / tacca = bAlivadharUpamanucitavastu, udAttarAghave-mAyurAja. kate nATakavizeSe / na. uktaM =na pratipAditam / vIracarite bhavabhUti kRte mahAvIracarite nATake / anyathA = rUpAntareNa, kRtaH = vihitaH / praviti / yA = yuddhAdikA, akheSu, adarzanIyA = "dUrAhvAnaM vo yuTam" ityAdinA niSiddharUpeNa darzanA'nahIM, kathA, paraM vaktavyA = sUcanIyA eka, sammatA%= abhimatA, yA ca kathA dinadayAdijA = divasadvitayajAtA, varSaparyantaM - saMvatsa rA'nta, vyAptA // 51 // ___ anyA = aparA ca, vistarA = ativistRtA ca, sA= kathA, budha: kavibhiH, varSIpakSepakaH = kathAsaMsUcakaH, vakSyamANaviSkambhakAdibhiriti bhAvaH, sUcyA sUcanIyA / jo vastu nAyaka vA rasake anucita ho athavA viruddha ho use chor3anA cAhie athavA badalanA cAhie // 50 // anucita itivatti jaise-rAmakA chalase bAlIko mAranA, use udAtta. rAghavameM nahIM kahA hai / vIracaritameM to rAmako mAraneke lie Aye hue bAlIko rAmane mAra DAlA isa taraha use badala diyA hai| jo kathA yuddha AdikI kathA ajoMmeM dikhAne yogya nahIM hai kintu batAneke yogya hai, athavA do dinoMse lekara varSa paryanta meM hone vAlI hai // 51 / / aura vistRta kathA ho unheM arthopakSepakoMse sUcita karanA cAhie /
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH aGkaSu adarzanIyA kathA yuddhAdikathA / varSAvaM tu yadvastu tatsyAdvarSAdadhobhavam / / 52 // uktaM hi muninA 'aGkacchede kArya mAsakRtaM varSasanitaM vApi / tatsarva kartavyaM varSAdhvaM na tu kadAcit / / ' evaM ca caturdazavarSavyApinyapi rAmavanavAse ye ye virAdhavadhAdayaH kathAMzAste te varSavarSAvayavadinayugmAdInAme katamena sUcanIyA na viruvaaH| dinAvasAne kArya yahine naivopapadyate / arthopakSepakairvAcyamaGkacchedaM vidhAya tat // 53 // varSA'dhikAlavyApinyAM kathAyAM niyamaM pratipAdayati-varSAmiti / yat vastu = vRttAntaH, varSAt - hAyanAna, Urdhvam = adhikakAlavyApi, tat-vastu, varSAt, adhomavaM = nyUnakAlavyApyaM, varSA'bhyantaranirvatyamitibhAvaH, syAt-mavet / / 5 / / / atrA'rthe munisammatimAha-praccheda iti / mAsakRtam = ekamAsanirvaya'm, vA = athavA, varSasaJcitam = saMvatsaranivatyaM, sarva, kAryam = itivRttam, acchede = aGkasamAptI, kartavyaM = vidhAtavyaM, tu-parantu, kadAcit =jAtucit, varSAt saMvatsa rAta, Urdhvam = adhikam, na kartavyaM, varSA'dhikakAlanirvayaM, na kAryamiti bhAvaH / / vivaNoti-evaM ceti / varSeti / varSa = saMvatsaraH, varSA'vayavaH = mAsaH, dinayugma-divasayugala, sadAdInAma, Adizabdena ekadinaM grAhyam / ekata mena anyatamena, sUcanIyAH = sUcyAH, na viruddhAH = no virodhayuktAH / / vinAvasAna iti / yat = kArya, dinena eva-sampUrNadivasena eva, upapadyate= niSpadyate, tat = kAryam, avacchedam = akhasya chedaM ( samAptim ) vidhAya, dinAs. vasAne = dinasya avasAne ( antyabhAge ), arthopakSepakaH = viSkambhakAdimiH, vAcyaM = vaktavyaM, nATakakAreNeti zeSaH / / 53 / / jo kathA varSa se adhika kAlakI ho usa varSase kama samaya ko karanA caahie|52| mani ne bhI kahA hai-jo kathA mAsa paryantakI vA varSaparyantakI hai use aGkaccheda ( niSkammaka Adi )meM sUcita kare kathAko varSase adhika samayavAlI mata kre| evaM ceti / caudaha varSoM takake rAmake vanavAsa meM jo jo virAdhavadha Adi kathAM'za haiM una unako varSa, varSA'vayava ( mAsa ); do dina aura eka dinameM sUcita karanA, virodha nahIM hai| jo kArya pUre dinase hotA ho use bhI akUkI samApti kara dina ke zeSa bhAgameM arthoM pakSepakoMse sUcita kareM // 53 // 27 sA0
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 . sAhityadarpaNe atha kete'rthopakSepakA ityAha arthopakSepakAH paJca viSkambhaka pravezako / cUlikAGkA'vatAro'tha syAdaGkamukhamityapi // 54 // vRttavartiSyamANAnAM kathAMzAnAM nidarzakaH / saMkSiptArthastu viSkambha AdAvaGkasya darzitaH / / 55 / / .madhye madhyamAbhyAM vA pAtrAbhyAM saMprayojitaH / zuddhaH syAtsa tu saMkIrNo nIcamadhyamakalitaH // 56 // tatra zuddho yathA-- mAlatImAdhave zmazAne kapAlakuNDalA / saGkIrNo yathArAmAbhinande kSapaNakakApAlikau / arthopakSepakAnuddizati - arthopakSepakA iti / arthAt = kathAvastUni, upanipanti = upasthApayantIti akSepakAH tena paJca = paJcavidhA yathA vikaTakaH, pravezakaH, cUlikA, aGkA'vatAro'GkamukhaM ceti / / 54 / / = viSkambhakaM lakSayati- vRroti / vRttaviSyamANAnAM = vRttAH (atItAH ) vartiSyama: (AgAminaH ) ye kathAMNA: ( kathAbhAgAH) teSAM nidarzaka: jJApaka, saMkSiptA'rthaH = svarUpaM kathAvastu, aGkasya, AdI pUrva bhAge, darzita: - prakAzitaH, sa viSkambhaH / 55 // fararrer bhedo pratipAdayati tatra zuddhaM lakSayati madhyeneti / madhyena = madhyamena, noccena no vA nIcenekapAtreNa, vA = athavA, madhyamAbhyAM dvAbhyAM pAtrAbhyAM saMprayojitaH = saMvihitaH, "zuddhaH" syAt / saGkIrNa lakSayati--sa sthiti / saH nIcamadhyamakalpitastu = nIcam (adhamam ) madhyamaM ( madhyam ) yat pAtraM tAbhyAM kalpitastu ( prayojitastu ) saGkIrNa: mizraH syAt / / 56 / / = dvApyudAharati tatreti / mAlatImAdhave - tannAmake prakaraNe (rUpakavizeSe ) / tatra ca viSkamma zuddha trANaM saMskRtabhASitvaM madhyamapAtrANAM prAkRtabhASityaM lakSyaMpu Ebarber nararhi ko batalAte haiM artha upakSepaka (prastuta karanevAle ) pAMca haiM- viSkambhaka, praveza, cUlikA, aGkA'vatAra aura aGkamukha / / 54 / / bIte (bhUta) aura AnevAle ( bhaviSyat) kathAMzokA sUcaka saMkSipta arthavAlA 'viSkambhaka" kahA jAtA hai / vaha aGka AdimeM hotA hai / / 55 / / madhyama vA do madhyama pAtroMse kiye gaye kimbhakako "zuddha viSkambhaka" kahate haiM / nIca aura madhyama pAtroMse prayukta viSkambhakako "saMkIrNa viSkambhaka" kahate haiM / / 56 / / zuddha vionmbhaka jaise - mAlatImAdhatra ( prakaraNa ) meM zmazAna meM kapala
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH pariccheda 419 atha pravezaka: pravezako'nudAtto'ktyA nIcapAtraprayojitaH / aGkadvayAntarvijJeyaH zeSaM viSkambhake yathA // 57 // akkadvayasyAntariti prathamAGake'sya prtissedhH| yathA-veNyAmazvatthAmAGka rAkSasamithunam / 'atha cUlikA antarjavanikAsaMsthaiH sUcanArthasya cUlikA / yathA vIracarite caturthAGkatyAdau-( nepathye ) bho bho vaimAnikAH, pravartanta raGgamaGgalAni' ityaadi| 'rAmeNa parazurAmo jitaH' iti nepathye pAtraH sUcitam / dazyate / prAkRtabhASAyA bhedI yathA bhASA'rNave-- "bhASA madhyamapAtrANAM nATakAdo vizeSataH / __mahArASTrI saurasenItyuktA bhASA dvidhA budhaiH // " iti / pravezakaM lakSati-pravezaka iti / advayasya = advitayasya, antaH % madhye, anudAttokmA - prAkRtabhASayA, bIcapAtraprayojitaH = adhamapAtravihitaH, nIca, pAtreNa= nIcapAtrAbhyAM nIcapArvA prayojita: arthopakSepakaH, pravezakaH, vijJeyaH vedanIyaH, zeyam = avaziSTa lakSaNaM, viSkambhake, yathA = iva, jJeyam / "vRttavatiSyamANAnA" mityAdi pUrvollikhitaM lakSaNaM jJAtavyamiti bhAvaH / / .57 / / __prathamA'Gke praveza kasya pratiSedhaH / udAharati-veNyAmiti / veNyA = venniisNhaarnaattke| atha cUlikAM lakSayati-antariti / antarjavanikA saMstha:-tiraskariNyAta:sthitaiH pAtra: arthasya = vastuvizeSasya, sUcanA = vijJApanA, culikaa| cUlikAmudAharati-yathAvIracarita iti / dhaimAnikAH = vimAnacAriNaH; kuNDalA / saGkIrNa viSkambhaka jaise-rAmA'bhinandameM kSapaNaka aura kApAlikA / nIca yuktise nIca pAtrase prayojita arthopakSepakako "pravezaka" kahate haiM; vaha do akoM ke bIcameM hotA hai, avaziSTa viSaya viSkambhakake samAna hote haiM // 57 // "aGkadvayasya antaH" aisA kahanese prathama aGka meM isakA niSedha hai / jaise veNIsaMhArameM azvatthAmAGkameM rAkSasoMkI jodd'ii| . jahA~ pardeke bhItara rahe hue pAtroMse vastukI sUcanA hotI hai vaha 'cUlikA" hai / jame vIracarita meM cauthe akhake AdimeM-(nepathyameM) he vaimAniko ! raGgabhUmimeM
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 . sAhityadarpaNe athAGkAvatAra: aGkAnte sUcitaH pAstadakasyAvibhAgataH / : 58 // yatrAGko'vataratyeSo'vAvatAra rati 'mRtaH / yathA abhijJAne paJcamAGka pAneH sUcitaH paThAistadasyAGgavizeSa ivaavtiirnnH| athAGkamukham - yA syAdaka ekasminaGkAnAM sUcanA'khilA // 59 // tadanamukhamityAhubIjAthakhyApakaM ca tat / raGgamaGgalAni = raGgasthalotsavAH / pravartantA- kurvantu / "pravaya'ntAm" iti pAThAntare kriyantAmityarthaH / ___ aGgA'vatAraM lakSayati-prAnta iti / ahAte = basya ( yasya kasyacidasya ) avasAne ( virAme), pAtraH = nATakasya pAtraH, yatra aGkaH sUcita:prayojitaH, tadaGkasya = tasya aGkasya, avibhAgataH = avibhAgAta // 5 // . bakaH = anyo'GkaH, avatarati-prAdurbhavati, eSaH = ayam aGgA'vatAraH, smRtaH smRtiviSayIkRtaH / yati / mabhinnAne abhijJAnazAkuntalanATake / paJcamA paJcamA'kAnte / tadakasya - aGgakA'vatArasya / aGkamukhaM lkssti-poti| yatra, ekasmina), bahakAnAma, akasyA, vastUnAm, akhilA = samastA, sUcanA-vijJaptiH // 59 // __akhilAnAmaGkAnA sUpanA syAdityarthaH / tat "amukham" iti AlaGkArikAH kathayanti / tacca bIjA'rthakhyApaka = bIjA'rthasya ( vakSyamANasyA'rthaprakRtivizeSasya ) khyApakaM (sUcakam ) bhavatIti bhAvaH / bar3A'vatAre tabamAtra sUcanA; bamukhe tu samastA'scaneti vizeSaH / / maGgaloMko pravRtta kareM / ityAdi / "rAmane parazurAmako jIta liyA" isaprakAra nepathyameM pAtroMne sUcanA ko| . . pUrva aGkake antameM pAtroMse sUcita jo dUsarA 'aGka avatIrNa hotA hai use - "aA'vatAra" kahate haiM, vaha aGka pahaleke aGkameM avibhakta hotA hai / / 58 / / jaise abhijJAnazAkuntalameM pAMcaveM aGkase pAtroMse sUcita chaThavA aka hai vaha ' usa aka ( aGkA'vatAra ) kA aGga vizeSake samAna avatIrNa hai| jahA~ eka aGgakameM saba akoMkI samagra sUcanA hotI hai aura jo bIjabhUta arthakA pratipAdameM karatA hai use "aGkamuddha" kahate haiM // 9 //
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchadaH 421 yathA mAlatImAdhave prathamAtAdau kAmandakyavalokite. bharivasuprabhRtInAM bhAvibhUmikAnAM parikSiptakathAprabandhasya ca prasaGgAtsannivezaM sUcitavatyau / aGkAntapAcairvAGkAsyaM chinnAGkasyArthamUcanAt / / 60 / / aGkAntapAtrairakAnte praviSTaH paatraiH| yathA vIracarite dvitIyA'kvAnte(pravizya ) sumantra:-bhagavantau vaziSThavizvAmitrau bhavataH sabhArgavAnAhvayataH / itare-ka bhagavantau ? sumntr:-mhaaraajdshrthsyaantike| itare-'tattatraiva gacchAmaH' ityngkprismaaptau|-(ttH pravizantyupaviSTA vaziSThavizvAmitraparazurAmAH)' ityatra pUrvAGkAnta eva praviSTena sumantapAtreNa zatAnandajanaka kathAvicchede uttarAGkamukhasUcanAdakAsyam' iti / udAharati-yati / prathamA'GkAdau = prathamA'Gkasya AdI (pUrvabhAve): bhAvibhUmikAnA = bhAvinI ( bhaviSyantI) bhUmikA ( tattadvaSaracanA ) yeSAM, teSAm / "bhUrivasuprabhRtInAm" ityasya vizeSaNam / parikSiptakathAprabandhasya = upanyastasakalagatAntasya, sagnivezaM = sthitim / mAlatImAdhavaprakaraNe tu "aGkamukhasya" syAne "viSkambhaka'' ityullekho dRshyte| dazarUpakakAradhanaJjayamatamanusRtyA'GkamukhaM . lakSayati-praDvAnsapAtrariti / avA'ntapAtraH = aGkAnte ( aGkA'vasAne ) praviSTaH, pAtraH (paatrvishessH)| chinnasya = vicchinnasya, atItA'Gkasyeti bhAvaH / arthasUcanAt = vRttAntajJApanAtA, maGkAsyam = aGkamukhaM, bhavediti zeSaH / / 60 / / vivaNoti-pravA'ntapAtrariti / vIracarite mahAvIracarite / samArgavAna = parazurAmasahitAn / jaise mAlatImAdhavameM prathama aGkake AdimeM kAmandakI aura avalokitAne. poche tatadveSa lenevAle bhUrivasu AdiyoMka aura upakSipta kathAprabandhakI bhI sthitiko zrI prasaGgase sUcita kiyaa| aGkake tameM praviSTa pAtroMse paravartI aGkake artha kI sUcanA karanese bhI "aGkAsya" hotA hai / / 60 // jaise vIracaritameM dUsare prahake anta meM-(praveza kara ) sumantra-bhagavAn vaziSTha aura vizvAmitra ApalogoMko parazurAmake sAtha bulA rahe haiN| aura logabhagavAn vaziSTha aura vizvAmitra kahA~ haiM ? sumantra-mahArAja dazarathake samIpameM / aura loma-saba vahIM jAyeM / isapraka.ra aGkakI smaaptimeN| (taba baiThe hue vaziSTha vizvAmitra aura parazurAma praveza karate haiM ) / yahA~ pUrva madhumeM hI praviSTa sumantra pAtrase zatAnanda aura janakake vArtAlApake bantameM uttaravartI aGkamukhakI sUcanAse "aGkAsya" hai /
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe : etaca dhanikamatAnusAreNoktam / anye tu - ' aGkAvataraNenevedaM ''gatArtham' ityAhuH / apekSitaM parityAjya nIrasaM vastu vistaram / yadA saMdarzayecchepamAmukhAnantaraM tadA / / 61 / / kAryo viSkambhako nATya AmukhAkSiptapAvakaH / yathA - ratnAvalyAM yaugandharAyaNaprayojitaH ! yadA tu sarasaM vastu mUlAdeva pravartate / / 62 / / AdAveva tadA'Gka e syAdAkhAkSe saMzrayaH / 422 dhvanika matAnusAreNa dhvanikasya ( dhanaJjayasya) matAnusAreNa, zranye sthiti / aGkA'vatAreNaiva = aGkA'vatArakakSaNenaiva, idam upanyastavIracaritasthAnam / gatA'yaM - vigataprayojanam / asya prayojanaM nA'stIti bhAvaH / vizvanAthakavirAjamatena tu idamakamukhasya prakArAntarameva / / 61 / / pekSitamiti / yadA, apekSitam = AkAGkSitaM, nIrasaMrasarahitaM vistaraM dIrgha, vastu = itivRttaM, paristhasya = vihAya, zetra = sarasaM vastu yadA saMdarzayet = pradarzayed, tadA, AmukhA'nantaraM = prastAvanA'nantaraM, AmukhA''kSipta pAtrakaH = Amukhena ( prastAvanayA ) AkSiptam ( AnItam ) pAtram ( abhinetA ) yasya saH tAdRzaH kika, nATyekIpanATake, kArya:- kartavyaH, viSkambhakapadaM pravezakA devalakSakam || udAharati- yatheti / yadeti / yadA tu mUlAt eva = ArambhAt eva sarasaM vastu = vRttAntaH; pravartate = avatiSThate // 62 // tadA, AmukhA'kSepasaMzrayaH - Amukhena ( prastAvanayA ) pAtrasya ya AkSepa: ( praveza sUcanam ) tatsaMzrayaH = tadAzrayaH, aGkaH, AdAvetra sthAt / yaha dhanikake mata anusAra kahA hai| anya loga - " aGkA'vatArase hI yaha gatA'rtha hai " aisA kahate haiM / jo vastu AkAGkSita honepara bhI nIrasa hai use aura vistara ( dIrgha ) ko chor3akara zeSa sarasako dikhalAtA hai to prastAvanAke anantara usImeM pAtroM kI sUcanA kara viSkambhaka karanA cAhie / / 61 / / jaise ratnAvalI meM yaugandharAyaNase karAyA gayA hai| Arambha se hI sarasa vastu pravRtta ho to prastAvanA se pAtra pravezakI sUcanA vAlA. baka prArambha meM hI ho // 62 //
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaSThaH paricchedaH ythaa-shaakuntle| viSkambhakArapi no vadho vAcyo'dhikAriNaH // 63 / / anyo'nyena tirodhAnaM na kudrisavastunoH / rasa zRGgArAdiH / yaduktaM dhanikena cAtirasato vastu dUraM vicchinnatAM nayet / rasaM vA na tirodhyAdvastvalakAralakSaNaH / / ' iti / / bIjaM vinduH patAkA ca prakarI kAya meva ca / / 64 / / arthaprakRtayaH paJca jJAtvA yojyA yathAvidhi / udAharati / yathA zAkuntala iti / viSkambhakAyariti / viSkambhakAdya rapi, adhikAriNaH = pradhAnaphalapramoH, nAyakAderiti bhAvaH / vadha: vyApAdanaM, no vAcyaH na vaktavyaH, kavineti zeSaH / / 63 / api zabdAdakairapi no vAcya iti sUcitam, rasavicchedAditi bhAvaH / tathA anyonyena = mithaH, rasavastRnoH = amISTarasavRttAntayoH, tirodhAnaM = vyavadhAna, na kuryAta -- no vidadhIta kaviriti zeSaH / uktA'yaM dhanikamatena samarthayate-na ceti / atirasataH = atizayarasasampat,i vastu = vRttAntaM, dUra = viprkRssttN| vicchinnatA = vicchedaM, na nayet =na prApayet, evaM ca vastvaGkAralakSaNaH = vRttAntA'laGkArasvarUpaH vA, rasaM = zRGgArAdirasaM, na tirodadhyAta = na tirohitaM kuryAtkaviriti zeSaH / . arthaprakRtIruddizati-bIjamiti / bIjaM, 'binduH patAkA prakarI kArya peti / / 64 // paJca prakRtayaH = arthasiddhiheta :, jJAsvA = viditvA, yathAvidhi = vidhipUrvakaM,. yojyA = yojanIyA:, kavineti zeSaH / etA evA'rthaprakRtayaH prathama nATakalamaNa. prakaraNe-nATakaM khyAtavRttaM syAtpaJcasandhipta manvitam / " iti sandhipadena dhyapadiSTA iti bodhym| . jaise zAkuntala meN| . viSkambhaka Adise bhI adhikArIkA vA nahIM karanA cAhie / / 63 // zRGgAra Adi rasa aura dastukA parasparameM vyavadhAna na kre| dhanikane jo kahA hai-vastuko rasase dUra taka vyavahita na kare aura vastu aura alaGkarake sanniveza se rAko bhI vihita na kare / bIja, bindra, patAkA, prakarI aura kArya / / 64 // ye pA~ca artha-prakRtiyA~ ( prayojana kI siddhi ke kAraNa ) haiM inakI vidhipUrvaka yojanA karanI caahie|
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 sAhityadarpaNa arthaprakRtayaH prayojanasiddhihetavaH / tatra bIjam alpamAnaM samuddiSTaM bahudhA yadvisarpati / / 65 / / phalasya prathamo hetu/jaM tadabhidhIyate / * yathA--ratnAvalyAM vatsarAjasya ratnAvalI prAptihetudevAnukUlyalAlito yaugandharAyaNavyApAraH / yathA vA--veNyAM draupadIkezasaMyama naheturbhImasenakrodho. pacito yudhisstthirotsaahH| avAntarAthavicchede binduracchedakAraNam / / 66 / / bIja lakSayati-malpamAtramiti / yata purA, alpamAtraM-stokamAtra, samudiSTaMvinidiSTaM, pazcAt, bahudhA = bahubhiH prakAraH, visapaMti = vistAraM prApnoti / / 65 / / phalasya pradhAnaphalasya, prathamo hetu: mukhya kAraNaM, tat, bIjam, abhidhIyate nigadyate / ___ bojamudAharati-ratnAvalyAmiti / basa rAjasya = utyanasya / ratnAvalI. prAptiH = phalaM, taddhataH ( tatkAraNam ) / devA'nukalyalAlitaH = devasya (bhAgyasya) yAnukUlpam ( anukUlatA), tallAlitaH ( tatsampAditaH ) yaugandharAyaNavyApAraH yomandharAyaNasya (.vatsarAjamantriNaH ), vyApAraH ( kriyAkalApaH ), bIjam / udAhara. zAntaramAha pati / veSyAM-"nAmaikadeze nAmagrahaNam" iti nyAyena veNIsaMhAre, dropadI. kezasaMyamanahetuH = draupacAH (pAJcAsyAH) yaske zasaMyamanaM (kapasaMharaNam ) tataH (tatkAraNam); bhImasenakrodhopacitaH = bhImasenasya (dvitIyapANDavasya ) yaH krodhaH (kopaH ) tena ucitaH ( utpAditaH ) yudhiSThirotsAhaH, bIjam / bindu lamayati-pravAntareti / avAntarA'vicchede amAntarA'rSasya (vRttA. -ntakadezaspa ) bicchade ( samAptiprasaGga prApte sati ) acchedakAraNam = asamAtihetuH, binduH / / 66 // jo zurUmeM alpa mAtra aGkurita hokara aneka prakArase vistArako prApta karatA hai / 65 / / . phalakA prathama hetubhUta usako "bIja" kahate haiN| jaise-ratnAvalImeM bhAgyakI anukUlatAse yukta yaugandharAyaNakA vyApAra vatsarAja ( udayana ) kA ratvAvalIko prAptimeM kAraNa hai / jaise-veNI saMhArameM draupadIke kezasaMyamanameM kAraNabhUta bhImasenake krodhase baDhA huA yudhiSThirakA utsAha hai| avAntara kayAke vicchedameM avicchedake kAraNako "bindu" kahate hai / / 66 // . .
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH sati yathA - ratnAvalyAmanaGgapUjA parisamAptau kAvyArtha vicchede 'udayanasyendorivodvIkSate ' iti sAgarikA zrutvA ' ( saharSama) kathaM eso so udaaNaNarindo' ityAdira bAntarArthahetuH / vyApi prAsaGgikaM vRttaM patAketyabhidhIyate / 425 yathA - rAmacarite sugrIvAdeH, veNyAM bhImAdeH, zAkuntale viduSakasya caritam / patAkAnAyakasya sthAna svakIyaM phalAntaram || 67 // garbhe sandhau vimarzo vA nirvAhastasya jAyate / yathA - sugrIvAdeH, rAjyaprAptyAdi / yatta muninoktam'A garbhAdvA vimarzAdvA patAkA vinivartate // iti / udAharati-- ratnAvalyAmiti / kathA'rthavicchetre = kathA'rthasya ( vRttAntakadezasya ) vicchede ( avasAne prApta ) sati / utAko lakSayati-vyApIti / vyApi = vyApakam, upasaMhAraM yAvatsthAyIti / tAdRzaM prAsaGgikaM = prasaGgavazAdupasthitaM vRttaM = bRttAntaH, "patAkA" iti abhidhIyate / udAharati- rAmacarita iti / rAmacarite sugrIvAderveNIsaMhAre bhImasenAdeH zAkuntale vidUSakasya caritaM "patAkA" iti / tAkAyAM vizeSamAha - patAkAnAbakasyeti / patAkAnAyakasya = sugrovAde ! svakIyam - AramIyaM svamAtropakArIti bhAvaH / phalAntaram = anyat phalaM na syAt // 67 // garbhe vimarza vA sandhI, tasya = patAkA nAyakasvakIya phalasya, nirvAha = niraNaM, samAptiriti bhAva: / jAyate = niSpadyate / udAharati yathA suprIvAdeH rAjyaprApyAdi / munivAkyaM vivinakti - yatviti / yattu muninA = bharatamuninA / A garbhA= sandhiparyantam A vimarzAt = vimarzasandhiparyantaM vA patAkA vinivartate = samApti jaise rasnAvalI meM kAmadevako pUjAkI samAptimeM kathArthaka viccheda honepara " dadayanasyendorivodvIkSate " ityAdi padya sunakara sAgarikA ( harSa ke sAtha ) "kaise ye be udayana rAjA hai" sAgarikA kA yaha kathana avAntara kathAke avicchedakA kAraNa hai / vyApaka aura prAsaGgika caritrako "patAkA" kahate haiM / jaise rAmacaritameM sugrova AdikA, veNIsaMhAra meM bhIma AdikA aura zAkuntala meM vidUSakakA caritra sAkA" hai / patAkA nAyakakA apanA mitra phala nahIM hotA hai / / 67 / / garbha vA vimarza sandhi meM usakA nirvAha hotA hai / jaise sugrIva AdikI rAjyaprApti Adi / munine jo kahA hai- garbhasandhike pUrva vimarza sandhi ke pUrva patAkA samApta hotI hai /
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 sAhityadapaNe tatraM . patAketi / patAkA nAyakaphalaM nirvahaNaparyantamapi patAkAyA: pravRttidarzanAt' iti vyaakhyaatmbhinvguptpaadH| prAsaGgika pradezasthaM caritaM prakarI matA / / 68 / / . yathA-kulapatyakke raavnnjttaayusNvaadH| prakarI nAyakasya syAna svakIyaM phalAntaram / yathA-jaTAyoH moksspraaptiH| apekSitaM tu yatsAdhyamArambho yabhivandhanaH / / 69 // samApanaM tu yatsidya tatkAyamiti saMmatam / yathA-rAmacarite raavnnvdhH| avasthA. paJca kAryasya prArabdhasya phalArthibhiH / / 70 // . prApnoti / tatra patAkApadasyA'thaH patAkAnAyakaphalatvena vivakSitaH, nimhaNaparyantamapi patAAyAH pravRttidarzanAditi abhinavaguptapAdAcAryaH vyAkhyAtam / prakaroM labhayati-prAsanikamiti / zAsaGgika prasaGgAta upasthitaM pradezasthamekadezamAtrasthitaM, carita-caritraM, prakarI matAprakarItvenA'bhimatA // 68 // udAharati-kulapatya iti / prakarInAyakasyeti / prakarInAyakasya -jaTAyuprabhRteH, svakIyaM = najaM, phalA. ntaram = anyat phalaM (prayojanama), na syAta, AnuSaGgikatvene'ta bhAvaH / tada apekSita kaMtu miSTa, yata sAdhyaM sAdhanIyaM, yanibandhanaH yaduddezyakaH, ArammaH-prathamapravRttiH / 69 / ____ yasiddhapa-yasya siddhaca ( niSpatyai ), samAgna sAmagrIsaMgrahaH, tat "kAryam" iti saMmatam = viduSAmabhimatam / udAharati-yathA rAmacarita iti / kAryasya paJcA'vasthA nirdizati-pravasthA iti| phalAthibhiH = prayojanA. kAkSibhiH, puruSaH, prArabdhasya kRtA'rammasya, kAryasya paJca-paJcasaMdhyakAH, avasthA:= aGgAni, bhavantIti zeSaH // 70 // usameM "patAkA" zabdase patAkAke nAyaka kA phala liyA jAtA hai, nirvahaNa sandhi paryanta mI patAkAkI pravRtti dekhanese aisI abhinavaguptapAdAcAryane vyAkhyA kI hai| prasaGgase Aye hue eka dezasthita caritrako "prakarI" kahate haiM // 68 // jaise kulapatyaGkameM rAvaNa ora jaTAyukA saMvAda "prakarI" hai| prakarIke nAyakakA apanA bhinna phala nahIM hotA hai| jo sAdhya apekSita hai, jisake lie Arambha hai / / 69 // jisakI siddhi ke lie upAyasagraha hai, vaha "kArya" mAnA gayA hai| jaise rAmacaritameM 'rAvaNavadha' kArya hai| phalakI icchA karanevAloMse prArabdha kAryako pA~ca avasthAeM hotI haiM // 7 //
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH ArambhayatnaprAptyAzAniyatAptiphalAgamAH tatra- * bhavedArambha autsukya yanmukhyaphalasiddhaye // 71 // yathA--- ratnAvalyAM ratnAyazyantaH puranivezAthaM yaugandharAyaNasthItsukyam / evaM nAyakanAyikAdInAmatyautsukyamA kareSu boddhavyam / prayatnastu phalAvAptau vyApArA'titvarAnvitaH / yathA ratnAvalyAm - 'vaha iNa asthi aNyo daMsaNa ubAo ti jadhA tathA Alihia jadhAsamIhidaM karaissama' ityAdinA pratipAdito ratnAvalyAcitralekhanAdirvatsarAja saGgamopAyaH / yathA ca-rAmacarite samudrabandhanAdiH / nAmatastA nirdizati - prArambheti / Arambho yatnaH prAptyAzA, niyatApti:phalAgamati / ArambhaM lakSayati- bhavediti / mukhyaphalasiddha = nukhyaphalasya ( nAyaka- pradhAnaprayojanasya ) siddhaye (niSpattaye ) yat autsukyaM = nAyakAdezetkaNThya, sa Ano bhavet / / 71 // ArambhamudAharati-- yathA ratnAvalyAmiti / ArureSu - upajIvya pratyeSu / prayatnaM lakSayati-- prayatnastviti / phalAvAptau = nAyakasya nAyikAyA vA mukhyaprayojanapratI viSaye, atisvarA'nvitaH = atizaya kSipratAyuktaH, vyApAraH kriyA prayatno bhavet / - prayatnamudAharati- -- yathA ratnAvalyAmiti / "tathA'pi nAsti anyo darzano-pAya iti yathA tathA Aliya yathAsamIhitaM kariSyAmIti saMskRtacchAyA | olikhya = citrayatvA vatsarAjamUrti miti zeSaH yathAsamIhitam abhISTAnusAram / 1 jaise --- Arambha, yala, pratyAzA, niyaMtApti aura phalAgama / mukhya phalakI siddhike lie jo utkaNThA hai vaha "Arambha" hai / / 71 / jaise ratnAvalI meM ratnAvalIko antaHpurameM rakhane ke lie yaugandharAyaNakI utkaNThA hai / isI prakAra nAyaka aura nAyikA adiyoMkI utkaNThAko Akara ( mUla ) granthoM meM jAnanA cAhie / phala kI prAptike viSaya meM atyata zIghratAse yukta vyApAra 'prayatna" hai jaise ratnAvalI meM - "to bhI darzanake lie dUsarA upAya nahIM hai isalie kisI bhI prakAra se likhakara icchA ke anusAra kruuNgii|" ityAdi vAkyase pratipAdita ratnAvalIkA citralekhana Adi vatsarAjake samAgama kA upAya " prayatna" hai| jaise rAmacarita meM samadra-bandhana Adi /
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ .428 sAhityadarpaNe - upAyApAyazaGkAbhyAM prAptyAzA prAptisambhavaH / / 72 / / yathA-ratnAvalyAM tRtIye'Gka veSaparivartanAbhisaraNAdeH saGgamopAyAdvAsavadattAlakSaNA'pAyazaGkayA cAnirdhAritakAntasamarUpaphalaprAptiH praaptyaashaa| evamanyatra apAyAbhAvataH prAptirniyatAptistu nizcitA / apaayaabhaavaagnirdhaaritkaantphlpraaptiH| yathA ratnAvalyAm-'rAjAdevIprasAdanaM tyaktvA nAnyamatropAyaM pazyAmi / ' iti devIlakSaNApAyasya prasAdanena nivAraNAmiyataphalaprAptiH suucitaa| __ prAptyAzAM lakSayati-upAyA'pAyeti / upAyA'pAyazaGkAbhyAm - upAya: (phalasidisAdhanam ) apAyaH ( phalasiddhI pratibandhaH ) tacchaGkAbhyAM (tatsandehAbhyAma) prAptisaMbhavaH = phalaprAptisaMbhAvanA, prAptyAzA // 72 // prAptyAzAmudAharati-yayA ratnAvalyAmiti / vAsavadattAlakSaNA'pAyazaGkayA : vAsavadattAsvarUpapratibandhakasandehena / anidAritA anidhitA, yA ekAnte ( rahasi ), saMgamarUpakaphalaprAptipratyAzA saMgamarUpasya ( udayanasamAgamarUpasya ) phalasya (prayo. janasya ) prApteH ( lAbhasya ) prtyaannaa| niyatA''pti lakSayati-prapAyA'bhAvata iti / apAyA'bhAvataH - pratibandhA'bhAvAta / nizcitA nirdhAritA, prAptiH phalalAbhaH / niyatA''diH / vivRNoti-pAyA'bhAvAt = pratibandhA'bhAvAda / udAharati-yati / devIprasAdanaM vAsavadattAsantoSaNam / iti = anayA uktyA, devIlakSaNA'pAyasya - vaasvdttaaruupprtibndhsy| upAya ( kAraNa ) aura apAya ( vighna ) ko zakAoMse prAptikI samAvanA ko 'prAtyAzA" kahate haiM / / 72 // jaise ratnAvalI meM tIsare akameM veSa badalanA aura abhisaraNa Adi saMgama ke upAyase vAsavadattArUpa vighnako zaGkAse anizcita avazya saMgamarUpa phala kI prAptikI AzA "prAtyAzA" hai| isI taraha anyatra bhI jaaneN| - vighnake abhAvase nizcita ekAntaphala prAptiko "niyatApti" kahate haiM / jaise ratnAvalImeM rAjA-"devI ( vAsavadattA) kA prasAdana (prasanna karAnA) chor3akara yahAM para anya upAya nahIM dekhatA huuN|" isa prakAra devIrUpa vighnakA prasAdana prasanna karAne ) se nivAraNa honese nizcita phalaprAptikI sUcanA hai|
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH sAvasthA phalayogaH syAdyaH samagraphalodayaH // 73 // yathA - ratnAvalyAM ratnAvalI lAbhazcakravartitvalakSaNaphalAnsara lAbhasahitaH / evamanyatra / yathAsaMkhyamavasthAbhirAbhiryogAttu paJcabhiH / paJcadhavetivRttasya bhAgAH syuH paJca sandhayaH // 74 // tallakSaNamAha antara kArthasambandhaH sandhirekAnvaye sati / prayojanenAnvitAnAM 429 ekena sandhiH / tadbha edAnAha kathAMzAnAmavAntare kaprayojanasambandhaHH phalAgama ( phalabhogam ) lakSayati - sA'vasyeti / yaH samagraphalodayaH = samagrANAM (saMpurNAnAm ) phalAnAM ( prayojanAnAm ) udaya (udbhava ) saH, phalayoga: = phalAgamaH, sA avasthA, svAt = bhavet // 73 // phalA''gama mudAharati -- yatheti / cakravartilakSaNetyAdiH = cakravatitvalakSaNaM ( sAmrAjyasvarUpam ) yat phalAntaram ( anyat phalaM = prayojanam ) tallAbhasahitaH ( tatprAptisahakRta: ) / sandhInnirdeSTumupakramate - yathAsaMkhyamiti / AbhiH - pUrvoktAbhiH / paJcabhiH, avasthAbhiH, ArambhAdibhiH / yathAsaMkhyAM = sakramaM yogAt = sambandhAt, itivRttasyarUpakavRttAntasya paJcadhA eva prakArapaJcakena eva, bhAgAH = aMgAH, pava sandhayaH syuH / / 74 // sandhilakSaNamAha - prantaraMketi / ekA'nvaye ekasya ( mukhyaprayojanasya ) anvaye ( sambandhe ) sati, antarekA'rthasambandhaH (avAntaraM kaprayojanasambandhaH, "sandhiH" / vivRNoti - ekeneti / ekena, prayojanena - mukhyaphalena, anvitAnAm-a =anvayasambaddhAnAM kathAszAnAM vRttAntabhAgAnAm, avAntaraikaprayojanasambandhaH = rUpakaikaH dezaprayojanayogaH, sandhiH / jo samasta phalakA udaya hai usa avasthAko "phalAgama" kahate haiM // 73 // jaise ratnAvalI meM ratnAvalIkA lAma aura cakravartitva prAptirUpa dUsare phala se sahita hai / isI taraha anyatra bhI samajheM / ina pA~ca avasthAoMke sambandhase itivRttake pA~ca mAga ho yathAsaMkhya ( krama ) se pAMca sandhiya hotI hai / / 74 // unakA lakSaNa kahate haiM- eka prayojanase anvita kathAzoMke avAntara ekaprayojanase sambandhako "sandhi" kahate haiM / sandhike medoMko kahate haiM
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 sAhityadapaNe mukhaM prAtamukhaM garbho vimarza upasahatiH / / 75 / / iti pazcA'sya bhedAH syuH kramAllakSaNamucyate / yathodazaM lakSaNamAha yamra bIjasamutpattirnAnAtharasasambhavA / / 76 / / prArammeNa samAyuktA tanmukha parikIrtitam / yathA-ratnAvalyAM prthme'ngk| phalapradhAnopAyasya mukhasandhinivezinaH / / 77 // lakSyAlakSya ikordodo yatra pratimukhaM ca tat / yathA-ratnAvalyAM dvitIye'kke vatsarAjasAgarikAsamAgamahetoranu sandhibhedAnuddizati-- mukhamiti / asya sandheH / bhedA: = prakArAH / kamAtuddezakramAt / yathoMddezam = uddezA'nusAram / nAmamAtreNa vastusaMkIrtanamuddezaH / / 75 / / mukha lmyti-yti| yatra = yasmin, sandhau / nAnA'rtharasasaMbhavA = anekavRttAntarasotpannA / / 76 // prArambheNa = pUrvottA'vasthAvizeSeNa, samAyuktA = sambaddhA, bIjasamutpattiH= bIjasya ( pUrvoktasyA'rthaprakRtivizeSasya ) samutpattiH (prAdurbhAvaH ), tat, mukha = mukhasandhiH, parikIrtitam / udAharati -yatheti / pratimukhaM lakSayati-phalapradhAnopAyasyeti / yatra = yasmina sandhI, mukhasandhi. nivezina:-mukhasandhau nivizate tacchIlastasya, mukhasandhipravezinaH / phalapradhAnopAyasya= phalasya (prayojanasya) yaH pradhAnopAya: (mukhyakAraNam), tasya / lakSyAlakSyaH kiJcijjJeyaH, iva / udbhedaH = prakAzaH, bhavati / tat pratimukhaM pratimukhasandhiH / / 77 / / pratimukhamudAharati-yathA ratnAvalyAmiti / vatsarAjasAgarikAsamAgama hetoH= va sarAjasAgarikayoH (udayasAgarikayo: ), samAgamaH ( saGgamaH ), taddhenoH mukha, pratimukha, garma, vimarma aura upasaMhAra / / 75 // sandhike ye pAMca bheda hote haiM / unakA lakSaNa kramase kahate haiM / jahAM aneka artha aura aneka rasoMkA sUcaka bIjakI utpatti prArambha nAmaka avasthAse yukta ho use "mukha" kahate haiM / / 76 // jaise ratnAvalIke prathama angkmeN| jahAM mukhasandhimeM nivezita phala pradhAna upAyakA vikAsa kucha lakSya aura kucha alakSya ho use 'pratimukha" kahate haiM / / 77 / / jaise ratnAvalImeM dUsare aGkameM vatsarAja aura sAgarikAke samAgamakA hetu
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 431 rAgavIjasya prathamAGkopakSiptasya : susaMgatA--vidUSakAbhyAM jJAyamAnatayA kiMcillakSyasya vAsavadattayA citraphalakavRttAntena kizcidunnIyamAnasyodezarUpa ubhedH| phalapradhAnArAyasya prAgudbhinnasya kizcana / / 7 / / garbho yatra samubhedo hAsAnveSaNavAnmuhuH / phalasya grbhiikrnnaadrbhH| yathA ratnAvalyAM dvitIye'Gke--'susaMgatAsahi, adakkhiNA dANiM si tumaM jA evaM bhaTTiNA hattheNa gahidA vi kovaM Na muzcasi' ityAdau samudbhedaH / punarvAsadattApraveze hrAsaH / tRtIye'Gke-'tadvArtAnveSaNAya gataH kathaM cirayati vasantakaH' ityanveSaNam / vidUSakaH-hI hI bhora, kosambIrabjalambheNAvi Na tAdiso piavaassassa paritoso jAdiso mama (tatkAla ), prathamAko kSiptasya = prathamAjhe kRtopakSepasya / anurAgabIjasya - AsaktirUpabIjasya. unnIyamAnasya-anumIyamAnasya / uddezarUpa:-prakAza svruupH| garbha lakSAta-phalapradhAnopAyasyeti / prAk = pUrvasandhidvaye, kicana uddhinnaspa - kiJcit prakAza prAptasya, phalapradhAnopAyasya = phalasya (prayojanasya) yaH pradhAnopAya: ( mukhya kAraNam ), tasya / yatra = sandhI, muhuH - vAraM vAraM, hrAsAs. nveSaNavAn = hrAsaH (tiromAvaH) anveSaNam ( anusandhAnam ) tadvAn ( taktaH ), samudbhedaH = prAraTyaM bhavati, sagarbha:-garbhasandhiH / smRtaH cintitaH // 78 // _ vivRNoti-phalasyati / phalara-prayojanasya, garbhIkaraNAt = abhyantarI. karaNa' garbhaH / udaahrti-ytheti| "sakhi ! adakSiNA idAnIm asi tvaM yA evaM bha hastena gRhItA api kopa na munycsi|" iti sNskRtcch'yaa| samudbhaH praakttym| anurAgasyeti zeSa: / hrAsaH-tirobhAvaH / 8. nurAga yIja kA pahale aGka meM upa kSapta hai use sumaMgatA aura vidUSakane jAnA ataH vaha kucha lakSya huA evam vAsavadattAne citrake vRttAnta se kucha kalpanA karalI ataH alakSya bhI huaa| . pUrvasandhimeM kucha prakAzita hue phalapradhAna upAyakA jahA~ hrAsa aura anveSaNase yukta hokara bAraMbAra vikAsa ho use "garbhasandhi" karate haiM // 78 // . phalako bhItara rakhanese "garbha" sandhi kahate haiN| jaise ratnAvalIke dUsare ameM susaMgatA - rAkha ! tuma anusAra ho jo isa prakAra svAmIse hAthase gRhIta hokara bhI krodha nahIM chor3atI ho / ityAdimeM samudbheda hai| phira vAsavadattAke praveza meM hAsa hai| tIsare aGka meM "usake vRttAnta ke anvepaNake lie gaye hue vasantaka kaise vilamba kara rahe haiM' yaha andeSaNa hai| vipaka-vAha vAha ! kauzAmbI rAjyale lAbhase bhI priya .
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadapaNe AsAdA piyavaaNa suNia bhavissadi ityAdAvudbhadaH / punarapi vAsavadattApratyabhijJAnAd hrAsaH / sAgarikAyAH saGketasthAnagamane 'nveSaNam / punarddhatApAzakaraNe udbhedaH / 432 atha vimarza: yatra mukhya phalopAya udbhilo garbhato'dhikaH / / 79 / / zApAdyaH sAntarAyazca sa vimarza iti smRtaH / : yathA zAkuntale caturthAGkAdau - 'anasUyA - piaMvade, jaivi gandhavtreNa vivAheNa nibuttakallA sahI sauntalA aNuruvabhantubhAiNI saMyuttati niruda me hiaam, taha vi ettiaM cintaNibjam' ityata Arabhya saptamAGko pakSiptAcchakuntalA pratyabhijJAnAtprAgarthasaccayaH zakuntalAvismaraNarUpavighnAliGgitaH / 1 " hI hI bhoH ! kauzAmbI rAjyalAbhe'pi na tAdRzaH priyavayasyasya paritoSa yAdRzo mama sakAzAt priyavacanaM zrutvA bhaviSyatI" ti saMskRtacchAyA / anveSaNam = anusandhAnam ! vimarza lakSayati-yatreti / yatra = sandho, mukhyaphalopAya: = mukhya phalasya ( pradhAnaprayojanasma) upAyaH ( hetuH ) / garbhataH - garbhasandheH adhikaH - pracuraH, udbhinnaHprakAzito bhavati, evaM ca zApAdyaM := dureSaNa prabhRtibhiH, mAdyapadena bhayAdigrahaNam / sA'ntarAyazra = pratibandhayukta bhavati sa vimarzaH vimarzanAmA sandhiH smRtaH cintitaH / / 79 / / vimarza mudAharati-- yathAzAkuntale iti / "priyaMvade ! yadyapi gAndharveNa vivAhena nirvRttakalyANA priyasakhI zakuntalA anurUpa bhartRbhAginI saMvRtteti nirvRttaM me hRdayaM tathA'pyetAvaccintanIyam / " iti saMskRtacchAyA / arthasazvayaH = vRttAntasamUhaH / zakuntalA vismaraNetyAdiH 0 / "vicintayantI yamananyamAnasA tapodhanaM vetsi na mAmupasthitam / smariSyati tvAM na sa bodhito'pi sankathAM pramattaH prathamoditAmiva / / ' ( zAkuntale 4 - 1 ) / iti durvAsasaH zApenA'vismaraNam / mitrako mesA paritoSa nahIM hogA jaise ki mujhase priya vacana sunakara hogA" ityAdimeM ubheda hai| phira bhI vAsavadattAko pahacAnanese hrAsa hai / sAgarikA ke saGketasthAnameM atter anveSaNa hai / phira latApAza banAnese ubheda ho gayA hai / jahA~ mukhya phalakA upAya garbhasandhi se adhika uddhinna ho, parantu zApAdiyoM se vighnayukta ho vaha "vimarza sandhi" hai / / 79 / / jaise mAkuntala ke caturthaM akake Arambhame, anasUyA - "priyaMvade ! yadyapi gAndharva vivAhase kalyANabhAginI priyasakhI yogya patiko prApta karanevAlI ho gaI isa kAraNa merA citta sukhI hai, to bhI itanA vicAra karanA cAhie" yahA~se Arambha kara sAtaveM meM rakhe gaye zakuntalAke pratyabhijJAna ( pahacAna ) se pahale kA kathA bhAga zakuntalA ke vismaraNarUpa vighnase yukta hai /
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH atha nirvahaNam - bojavanto mukhAdyA viprakIrNA yathAyatham // 8 // ekAthamupanIyanne yatra nirvahaNaM hi tat / / yathA-veNyAm , 'kaJcukI-(upasRtya, saharSam ) mahArAja ! vrdhse| ayaM khalu bhImaseno duryodhanakSatajAruNIkRtasarvazarIro durlakSyavyaktiH' ityAdinA draupadIkezasaMyamanAdimukhasandhyAdibIjAnAM nijnijsthaanopkssitaanaamekaarthyojnm| ___ yathA vA-zAkuntale saptamAGke zakuntalAbhijJAnAduttaro'rtharAziH / / epAmaGgAnyAha upakSepaH parikaraH parinyAso vilobhanam // 81. / / nirvahaNam ( upasaMhRtim ) lakSayati-bIjavanta iti / yathAyathaM - yathAsvaM, viprakIrNAH = kavinA upakSiptA:, bIjavantaH = pUrvoktabIjA'rthayuktAH, mukhAdyAH = mukhAdisandhicatuSTayaviSayAH, yatrasandhau, ekA'rtha = mukhyaphalaprayojanama, upanIyante= yujyante, tat nirvahaNam - upasaMhatiH, hi = nizcayena / upasaMhRtimudAharati-yathA veNyAmiti / duryodhanetyAdiH = duryodhanasya ( suyodhanasya ) atajena ( UrubhaGgajAtA dhireNa ), aruNIkRtaM (raktIkRtam ) sarva. zarIram (sampUrNa dehaH) yasya sH| durlakSyavyaktiH durlakSyA (durjeyA) vyaktiH (prakAzaH) yasya saH, so'yaM. bhImasenaH / ekA'yojanam = ekasya (pradhAnaphalasya dropadIkezasaMhArAdeH ) artha ( nimitta ) yojanam ( upakaraNatvena sambandhanam ) / udAharaNAntaramAha-yathA veti / apara:zi:viSayasamUhaH / mukhAdisandhInAmaGgeSu prAmukhasandharaGgAnyadizati-upopa iti / upakSepa. mArabhya vilomanaM yAvaccatvAryaGgAni // 1 // bIja vAle mukha Adi sandhiyA~ bikharI jAkara jahA~ eka prayojanameM lAI jAtI haiM yaha "nirvaharaNa sandhi" hai / / 80 // jate vegIsaMha rameM -- kaJcukI-(pAsa jAkara harSapUrvaka) mahArAja ! ApakI jaya huI hai / ye bhImasena dudhinake rudhirase saba zarIra lAla ho jAnese duHkhase pahacAne jAte haiM / ityAdise apane apane sthAnameM upakSipta draupadIke kezasaMyamana Adi mukhasandhi Adi bIjoM ko eka artha meM gejanA kI gaI hai| athavA zAkuntalake sAtaveM aGkameM zakuntalAke abhijJAna zuSTa artha hai| munika baloM kI karate haiM- upakSepase vilobhana taka cAra' // 1 // 8sA
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe yuktiH prAptiH samAdhAnaM vidhAnaM paribhAvanA / udbhadaH karaNaM meda etAnyAni vai mukhe // 82 // yathoddezaM lakSaNamAha-. kAvyArthasya samutpatirupakSepa iti smRtaH / ... kAvyArthaH itivRttalakSaNaprastutAbhidheyaH / yathA veNyAm-'bhImaHlAkSAgRhAnalaviSAnasabhApravezaiH / prANeSu vittanicayeSu ca naH prahRtya / AkRSya pANDavavadhUparidhAnakezAn svasthA bhavanti mayi jIvati dhArtarASTrAH // yuktiriti / paktimArabhya bhedaM yAvadaSTau saMhatya dvAdazasaMkhyakAni etAni aGgAni mukhe bhavantIti zeSaH // 2 // to'pakSapaM lakSayati-kAmyAjyasyoti / kAvyA'yaMsyadRzyakAvyAdarzanIya. vRttAntasya / samutpatti: saMkSepeNopakSepaNam upakSepa iti, smRtaH cintitaH / vivRNoti-kAvyA iti| kAvyA'rthaH = itivRttalakSaNaprastutA'bhidhayaH = itivRttaM lakSaNaM ( svarUpam ) yasya saH tAdRzaH prastutA'bhidheyaH (prastuta: = prAtaH, apidheyaH = kathanIyaH ) sa kaayaarthH| upakSepamudAharati yathA veNyA bhIma iti / laamaa'mleti| 'svasthA bhavantu kururAjasutA: samasyAH" iti sUtradhArasyokti zrutvA praviSTasya bhImAyoktiriyam / pArtarASTrAH dhRtarASTraputrA duryodhanAdayaH / lAmesyAdiH0. lAkSAgRhAunala: (lAkSAgRhe= jatubhavane, anala: agnisaMyojanama ) / viSA'nnaM (viSamayabhakSyapradhAnam ); sabhApravezaH (chalabUtavidhAnAya goSThIpravezanam ) / ityete. kAryaH, maH = asmAkaM pANDavAnAM, prANeSa atupa, jIvanaviSayeviti bhAvaH / vittanicayeSuSa-dhanasamUheSu Sa, prahatya'prahAraM kRtvA, tatazca pANDavavadhUparidhAnakezAn = gaNDavavadhvAH (draupacAH) paridhAna (vastra, zATikArUpam ) ke zAn = ziroruhAna, AkRSya = AkarSaNaM kRtvA, etAni kukarmANi kRtvAta bhAvaH, mayi bhImasenena, jIvati-prANAndhArayati sati / svasthA:svAsthyayuktAH, bhavanti-bhaviSyani, "vartamAnasAmIpye vartamAnavaDhe"ti bhaviSyatsAmI ye lada / kAkupraznenaM na svasthA bhaviSyantIti bhAvaH / vasantatilakA vRttam / .. yukise lekara bheda taka bATha, isa prakAra mukhasandhimeM bAraha bheda hote hai / / 2 / / kAvyA'rtha arthAt itivRttakI utpattiko "upakSepa" kahate haiN| jase veNIsaMhArame bhImasena kahate haiM lAkSAgRhameM agni lagAnA,viSayukta anna khilAnese aura tasabhAmeM praveza karAnese hamAre prANomeM aura dhanarAziyoMmeM prahAra kara pANDavoMkI vadhU (draupadI ) ke vastra aura kezoMko gocakara dhRtarASTrake putra ( duryodhana Adi ) mere jIte jI svastha hoMge?
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 435 samutpannAthabAhulyaM jJeyaH parikaraH punaH // 83 // yathA tatraivapravRddhaM yadvairaM mame khalu zizoreva kurubhi ma tatrAryo heturna bhavani kirITI na ca yuvAMm / jarAsandhasyoraHsthalamiva virUDhaM punarapi QdhA bhImaH sandhi vighaTayati, yUyaM ghaTayata / / taniSpatiH parinyAsaHatra nATake yuddharUpetivRttasamutpatterupakSeparUpaM sandhyaGgam / . parikara nAma sandhyaGga lakSayati-samutpanneti / samutpannasya (sAtasya) arthasya ( vRttAntasya ) yat bAhulyam ( sA'tizayasUcanam ) puna: "parikaraH" zeyaH = jJAtavyaH // 23 // parikaramudAharati-tatraiveti / prvdmiti| veNIsaMhAre bhImasenasya sahadevaM pratyuktiriyam / 1-10 // zizoH eva = bAlakasya eva, mama bhImasenasya, kurubhiHkauravaH, duryodhanAdibhiriti bhaavH| saha, yada khalu, vara = virodhaH, pralaM = praddhimupagatam, tatra = tasmindhare, bAryaH = pUjyaH, yudhiSThira iti bhaavH| hetuH = kAraNa na = no vartate, kirITI ca = ajunaca, na hetuH, yuvA = nakulasahadevo api, na hetU / ataH, bhImaH, RSA - kopena, jarAsandhasya = magadhA'dhipasya, urasthakam iva = vakSa:sthalam iva, virUDhaM = jAta, kRSNadotyeneti shessH| sandhi = paNabandha, punarapi - bhUyo'pi, vighaTayati viyojayati, yUyaM-yudhiSThirAdayaH SaTayata yojayataH , jarAsandhasya janmAdivRttAnto mahAmArate samAparvaNi draSTavyaH / zikhariNI vRttam / atra samutpannasya vararUpA'rthasyA'tizayasUcanAparikaro nAma sandhyaGgam / parityAsaM lkssaayti-tnnimpttiriti| tasimpati: tasya :(kAvyetivRttasya ) niSpattiH ( utpattiH) "prinyaasH'| , utpala arthako pracuratAko "parikara" kahate haiM / / 63 // u0-merA bacapanase hI jo kauravoMse virodha bar3hA, usameM pUjya (yudhiSThira) arjuna aura tuma donoM (nakula aura sahadeva ) inameM koI bhI kAraNa nahIM hai / atra eva bhImasena krodhase jarA rAkSasIse virUDa ( jor3e gaye ) jarAsamdhake vakSaHsthalake samAna kRSNa AdikI ceSTAse virUDha ( utpanna ) sandhi (sulaha ) ko phira bhI vighaTita karatA hai tuma loga suTita kara do| utpanna arthako siDiko "parinyAsa" kahate hai|
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 sAhityadarpaNe % 3D yathA tatraiva camcadbhujabhramitacaNDagadAbhighAtasaMcUrNitoruyugalasya suyodhanasya / . styAnAvanaddhaghanazoNitazoNapANiruttaMsayiSyati kacAMstava devi ! bhImaH / / atropakSepo nAmetivattalakSaNasya kAvyAbhidhesya saMkSepeNopakSepaNamAtram / parikarastasyaiva bahulIkaraNam / parinyAsastato'pi nizcayApattirUpatayA parito hRdaye nyasam, ityeSAM bhedaH / etAni cAGgAni uktenaiva paurvAparyeNa bhavanti, aGgAntarANi tvanyathApi / -guNAkhyAnaM vilobhanam / parinyAsamudAharati-yathA ttraiveti| caJcadbhujetyAdiH / draupadI prati bhImasenasyAktiriyam / he devi = he rAjahigi ! draupadi !, caJcadbhujetyAdiH0=caJcana ( saJcaran ) yo bhujaH ( bAhuH ), tana bhramantI ( ghUrNantI ) caNDI ( kaThorA ) yA gadA ( kAsUH, AyudhavizeSaH ) tasyaH yaH abhighataH ( AghAta: ), tena saJcUrNitam ( cUrNIkRtam ) UruyugalaM (sakthiyugmam) yasya, tasya, styAnA'dhanaddhetyAdi:0styAnam (dhanam) bavalagna ( salagnaM ) ghanaM ( gADham .) yat zoNitaM ( raktam ) tena zoNaH ( raktavarNaH ) pASiH (kara:) yasya saH, tAdRzaH, saH, bhImaH bhImasenaH, tava-bhavatyAH, kacAn-kuntalAna, duHzAsanAkarSaNena zithilitAniti bhAvaH / uttaMsayiSyati = bhUSayiSyati / vasantatilakA vRttam / atra duryodhanohabhaGgarUpasya bhAvikAryasya niSpate. parinyAso nAma sandhyaGgam ! vivRNoti--pratyati / itivRttalakSaNasya vRttAntarUpasya, kAvyA'bhidheyasyadRzyakAvyapratipAdanIyasya, saMkSepeNa = samAsena, upakSepaNamAtram = upasthApanamAtram / bhedaH = vizeSaH / etAni = upakSepAdIni trINi / paurvAparyeNa = anukrameNa ! ___ aGgAntarANi = anyAni aGgAni, vilobhanAdIni iti bhAvaH / anyathA'pi % akrameNA'pIti bhAvaH / vilomanaM lakSayati-guNAkhyAnamiti / guNA''khyAnaM = guNAnAm (pAtrasthitazauryAdInAm ) AkhyAnaM (prakathanam "vilobhnm"| vilubhyate'neneti vyutpattiH / ___vaha bhI veNIsaMhAra meM hI hai-he devi ! calatI huI bAise ghumAI gaI pracaNDa gadAke tADanase cUra cUra UruyugalavAle duryodharake bar3he hue saMlagna gADha rudhirase lAla hAthase yukta bhomasena tumhAre kezoM ko bhUSita kregaa| isameM itivRtta rUpa kAvya ke arthakA sakSepase upasthApanamAtra hai| usIko phailAnA "parikara" hai / isase bhI adhika nizcaya kara hRdayameM basa orase rakhanA "parinyAsa" hai| yaha inakA bheda hai ye aGga isI kramase hote haiM; aura aGga bhinna kramase bhI hote haiM / / guNako "vilopana" kahate haiN|
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 437 yathA tatraiva, draupadI-'NAdha ! kiM dukkara tue parikuvideNa' / yathA vA mama candrakalAyAM candrakalAvarNane-seyam , tAruNyasya vilAsaH-' (166 pR0) ityaadi| yattu zAkuntalAdiSu 'grIvAbhaGgAbhirAmam-' ityAdi mRgAdigaNavarNanaM tabIjArthasambandhAbhAvAnna saMdhyaGgam / evamaGgAntarANAmapyUhyam / saMpradhAraNamarthAnAM yukti:yathA-yeNyA-sahadevo bhImaM prati "Arya ! kiM mahArAjasandezo'yamavyutpanna evAyaNa gRhItaH" ? ityataH prabhRti yAdadbhImavacanam / vilobhanamudAharati-yathA ttraiveti| draupadI-nAtha ! ki duSkaraM tvayA parikupitena" iti saMskRtacchAyA / atra bhImasenasya zoryAkhyAnena duryodhanAdivadhe lobha: jananAdvilobhanam / udAharaNAntaramupasthApayati--candra kalAyAmiti / 'seyaM, tAruNyasya vilAsaH" atra nAyikAyA rUpAdiguNAkhyAnAtsvasya lobhajananAdvilobhanam / vilobhanA'bhAvasthalaM nirdizati-grIvAbhAbhirAmamiti / 'grIvAbhaGgA'bhirAmaM muhuranupanati syandane baddhadRSTiH pazcArddhana praviSTa: zarapatanabhayAd bhUyasA pUrvakAyam / dabhaira 'valIdvaiH zramavivRtamukha dhrazibhiH kIrNavA pazyoprapluta svAdviyati bahutaraM stokamuyA prayAti // ' iti samasta: zlokaH / ( abhijJAna0 1-7) / bIjA'rthasambandhA'bhAvAt = zakuntalA prati duSyantA'nurAgabIjArthasambandhA'bhAvAt na sandhyaGgam / yukti lazzayati- sampradhAraNamiti / arthAnAM kartavyaviSayANAM, saMpradhAraNaM nizcayaH, "yuktiH" sandhyaGgam yuktimudAharati-yathA veNyAmiti / avyutpannaH = tAtparyA'viSayaH / jaisA vahIM ( veNIsaMhAra ) para-draupadI--nAtha ! Apake kruddha honepara kyA dRSkara hai ? athavA --candrakalAke varNana meM "tAruNyasya vilAsa:0" jo zAkuntala AdimeM "grIvAbhaGgA'bhirAmam (1-7)" ityAdi jo mRgakA guNavarNana hai bIja arthase sambandha na honese vaha sandhikA aGga nahIM hai isI prakAra anya aGgoMmeM bhI Uha karanA caahie| arthoke nizcaya karaneko "yukti" kahate haiN| jase veNIsaMhArameM sahadeva bhImasenako kahate haiM-pUjanIya ! kyA Apane mahArAjakA sandeza avicArita rUpake samAna gRhaNa kiyA hai ? yahA~se zurU kara bhImasenake bacanaparyanta /
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 sAhityadarpaNe 'yuSmAna hRpayati krodhAlloke zatru kulakSayaH / na lajjayati dArANAM sabhAyAM kezakarvaNam' || iti // - prAptiH sukhAgamaH // 84 // yathAM tatraiva - 'madhnAmi kauravazataM samare na kopAt- ' (36pR0 ) ityAdi / 'draupadI - ( zrutvA saharSam ) gAMdha ! assuvapubva kkhu evaM vANam, tA puNo puNo bhnn|' jasyAgamanaM yattu tatsamAdhAnamucyate / yathA tatraiva - ' ( nepathye ) bho bho virATadrupadaprabhRtayaH ! zrUyatAm I yuSmAniti / krodhAt = kopAddhetoH zatrukulakSaya: = ripuvaMzavinAzaH; loke= janasamUhe, yuSmAn = bhavataH, hrepayati = lajjayati, "hI lajjAyAm" iti dhAtoH "ati ho blIkana yakSmAyyAta puNI " iti Nici laTi pumAgamaH / kintu sabhAyAM = goSThayAM, vArANAM-patnyAH, dropayA iti bhAvaH / kezakarSaNa - ziroruhAkarSaH, yuSmAn = bhavataH, na lajjayati-no hRpayati / ( 1 - 17) / anuSTub vRttam / atra zatrukulakSayarUpA'rthasya sampradhAraNAdya ktirnAma sandhyaGgam / prApti lakSayati- prAptiriti / sukhA''gamaH AnandaprAptiH, pAtrasyeti zeSaH / "" prAptiH " = prAptirnAma sandhyaGgam // 64 // 'prAptimudAharati-yathA tatra veti / "madhnAmI "tyAdi draupadI saharSam - "nAtha ! 1 azrutapUrvaM khalu idaM vacanam / tatpunaH punarbhaNa / " iti saMskRtacchAyA / atra "madhnA mI " tyAdibhImavAkyazravaNena draupadyAH sukhaprApteH prAptirnAma sandhyaGgam / 1 samAdhAnaM sandhyaGga lakSayati- bIjasyeti / bIjasya = alpamAtraM samuddiSTam" ityAdilakSaNalakSitasya phalaprathama hetoH yat AgamanaM pradhAnanAyakasammatatvena kathanaM, tat samAdhAnaM samAdhAna nAmakaM sandhyaGgam / = krodha se zatrukula kA kSaya lokameM tumalogoMko lajjita karatA hai, parantu sabhAmeM patnIke kezakA AkarSaNa lajjita nahIM karatA hai / sunie - sukha A. manako "prApti" kahate haiM // 84 // jaise vahIM para - "madhnAmi koravazataM samare na kopAt" ityAdi / draupadI - ( sunakara harSapUrvaka ) "yaha vacana pahale nahIM sunA thA, use bAraMbAra kahie / " bIjake Agamanako "samAdhAna" kahate haiN| jaise vahIM (beNIsaMhAra) para - ( * (nepathya meM) he virAT aura drupada Adi sajjano !
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ paLa paricchedaH 439 yatsatyavratabhaGgabhIrumanasA yatnena mandIkRtaM yadvisma mapIhitaM zamavatA zAnti kulsyecchtaa| tadhUsAraNisaMbhRtaM nRpasutAkezAmbarAkarSaNaH 'krodhajyotiridaM mahatkuruvane yaudhiSTira jambhate' // atra 'svasthA bhavantu mayi jIvati- (346 pR0 ) ityAdi bIjasya pradhAnanAyakAbhimatatvena smygaahittvaatsmaadhaanm| sukhaduHkhakRto yo'rthastadvidhAnamiti smRtam // 15 // samAdhAnamudAharati-yathA ttraiveti| yditi| yudhiSThirasya * svapakSasthitAnvirATadrupadaprabhutInpratyuktiriyam / satyavratamabhIrumanasA = satyavratasya (satyapAlanarUpAcaraNasya ) bhaGgAta (vicchemat ) bhIru ( kAtaram ) manaH (cittam ) pasya, tena / mayeti zeSaH / yatnena = prayAsena, yat = krodhajyotiH, mandIkRtam-alalI. kRtam / tathA ca kulasya = vaMzasya, gAnti = zamam, icchatA = vAJchatA, zamavatAantarindriyanigrahasapannena, mayA, yat = krodhajyotiH, visma = vismaraNa kartum api, Ihita = ceSTitam / dyU tAraNisaMbhRtaM-dhUtam ( amakrIDA ) eva araNi: ( agnimanthanakASTham) tena saMbhRtaM ( janitam ), napasutAkezA'mbarAkarSaNaH- nRpasutAyAH (rAjakumAryAH, draupadyAH ) kezAnAm ( kacAnAm ) ambarasya (vastrasya ) ca AkarSaNaiH ( AkSepaH) sandIpitamiti zeSaH / tat = tAdRzam, idam - etata, mahata = samRddhaM, yaudhiSThiraM = yudhiSThirasambandhi, krodhajyotiH - kopA'nalaH, kuruvane = kauravarUpA'raNye, jambhate = . paddhate / zArdUlavikrIDitaM vRttam / (1-24) / vivRnnoti-prti| bIjasya, pradhAnanAyakA'bhimatatvena-pradhAnanAyakasya (bhImasenasya ) abhimatatvena ( saMmatasvena ) samAhitatvAt ( samyagAhitatvAt ) samAdhAnam / vidhAnaM lakSati-sukhaduHkhakRta iti / sukhena duHkhena ca kRtaH ( vihitaH ) yaH arthaH ( viSayaH ) tat "vidhAnam" iti smRtaM = cintitam // 25 // satyavratake bhanameM bhayazIla manavAle mujhase jisako yatnase manda kiyA thaa| kulakI zAntiko cAhanevAle zAntivAle maiMne jise bhUlaneke lie bhI koziza kii| ___cha tarUpa araNi (kASTha ) se utpAdita aura rAjakumArI.(praupadI ) ke keza aura vastra ke AkarSaName pradIpta baha yudhiSThirakA mahAn krodhA'gni kuruvaMzarUpa vanameM yahA~ "svasthA bhavantu mayi jIvati." ityAdi bIjakA pradhAna nAyaka yudhiSThirase abhimata hokara acchI taraha Ahita ( sthApita ) honese "samAdhAna" huA hai| sukha aura du.khase kiye gaye viSayako "vidhAna" kahate haiM / / 85 //
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 sAhityadapaNe yathA bAlacarite 'utsAhAtizayaM vatsa ! taba bAlyaM ca pazyataH / mama harSaviSAdAbhyAmAkAntaM yugapanmanaH // ' yathA vA mama prabhAvatyAm-nayanayugAsecanakam-' (293 pR0) ityAdi / kutUhalotarA vAcaH proktA tu paribhAvanA / yathA-veNyAM draupadI yuddhaM syAnna veti saMzayAnA tUryazabdAnantaram 'NAdha ! kiM dANi eso palaajalaharatthaNi damattharo khaNe khaNe samaradundubhI taaddiiadi|' bIjAthasya prarohaH myAdudbhedaHvidhAnamudAharati-yathA bAlacarita iti zrIrAma prati parazurAmasyokti riyam / he vatsa = he vAtsalyabhAjana !, nava= bhavataH, utsAhA'tizayam = adhyavasAgAdhikyaM, bAlya = zaizavaM, ca pazyataH = vilokyataH, mama / manaH = cittaM, yugapatekapada eva, harSaviSAdAbhyAm = AnandakhedAbhyAm, AkrAntam = adhikRtam / utsAhA tizayenA'nandaH zaizave hanta vyatvena viSAda iti bhAvaH / anuSTub vRttam / vidhAnasyodAharaNAntaraM pradarzayati-nayanayagAsecanakam / atra prabhAvatIrUpasya sukhaduHkhotpAdakatvAdvidhAnam // 85 // paribhAvanAM nAma sandhyaGgaM lakSayati-kutUhalottarA iti / kutUhalottarA: = kautukapradhAnAH, bAdhaH = vAkyAni, tu, "paribhAvanA" proktA = kathitA / paribhAvanAmudAharati-yathA veNyAmiti / saMzayAnA-sandihAnA / sUryazabdA'. nantaraM vAbadhvanyanupadam / "nAtha ! kimidAnImeSa pralayajalagharastanitamantharaH kSaNe kSaNe samaradundubhistADyate" iti saMskRtacchA ga / pralayapralaya jaladharasya (kalpAntamedhasya) yat stanitaM ( gajitam ) tadiva manthara: ( gambhIraH ) / atra draupayA vAcaH kutUhalottara sthAparibhAvanA nAma sandhyaGgam / ubhedaM nAma sandhyanaM lakSayati-bIjA'yasyati / vIjA'rthasya = "alpamatraM samuddiSTam" ityAdilakSaNalakSitasya AdikAraNasya, prarohaH- aGkuraNam, "ubhedaH" syaat| jaise bAlacarita meM-"he vassa ! tumhAre utsAhakI adhikatA aura bacapanako dekhate hue merA mana harSa aura viSAdase eka hI bAra AkrAnta ho gayA hai| athavA granthakArako prabhAvatI ( nATikA ) meM "nayanayugAsecanakam" ityAdi / - kautukayukta vacanoMko "paribhASanA" kahate haiM / jaise veNI0 meM draupadI yuddha hogA vA nahIM aisA sazaya karatI huI vAghoMke zabda honeke anantara "nAtha ! kyoM isa samaya pralaya samayake megha garjanake samAna gambhIra yuddhakI dundubhi ( vAghatizeSa ) kSaNa kSaNameM bajAI jA rahI hai / / " bIjabhUta arthakI utpattiko :"ubheda" kahate haiM /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 441 yathA tatraiva-'draupadI-NAdha!, puNovi tae samAssAsaivvA / bhIma: bhUyaH paribhavaklAntilajjAvidhuritAnanam / aniHzeSitakauravyaM na pazyasi vRkodaram // ' -karaNaM punaH / / 86 / / prakRtArthasamArambha:yathA tatraiva-'devi ! gacchAmo vayamidAnI kurukulakSayAya' iti / -bhedaH saMhatabhedanam / ubhedamudAharati-yayA tatraiveti / draupadI-' nAtha ! punarapi tvayA samAzvA. sayitavyA" / samAzvAsastuimahI ityarthaH / bhUya iti / dropadIvAkyamAkaNyaM bhImaH kaSayati / paribhavetvAdiH = parimavena (zatrukRtatiraskAreNa) klAntiH (glAniH)lajjA ( vrIDA ) ca tAbhyAM vidhuritam (vihvalIkRtam ) AnanaM ( mukhama ) yasya, tathA aniH zeSitakoravyam aniHzeSitAH (samUlam mahatAH) kaurabyA ( duryodhanAdayaH ) yena, ta, tAdRzaM vakodaraM = bhImasena, mAM, bhUyaH-putaH, na pazyasi-no drakSyasi, "vartamAna. sAmIpye vartamAnavadvA" iti bhaviSyatsAmIpye laT / atra zatrumararUpasya bIjA'rthasya prarohAdudbhedaH / karaNaM lakSayati-karaNamiti prakRtA'samArambhaH = prakRtArthasya (prastutaviSayasya ) samArambhaH ( samyaganuSThAnam ) "karaNam" // 86 // karaNaM nAma sandhyaGgamudAharati-yayA tatra veti / atra prakRtA'dhasya = yuTasya samArambhAkaraNaM nAma sandhmaGgam / / bhedaM nAma sandhyaGga lAyati-bheda iti / saMhRtabhedanaM = saMhatAnAM (saI yuktAnA, militAnAmiti bhAvaH ) yad bhedanaM ( saGghAtpRyavakaraNam ) "bhedaH" bhedo nAma sandhyaGgam / jaise vahIM para-draupadI-phira bhI Apako mujhe AzvAsana denA cAhie / bhImamena--( he devi ! ) tiraskAra, glAni aura lajjAse vihvala mukhavAle bhImasenako kauravoMko ni:zeSa kiye vinA phira nahIM dekhogii| ' prastuta viSayake Arambhako "karaNa" kahate haiM / / 86 // ... jaise vahIM (veNI.) para- devi ! hama loga isasamaya kuruvaMzake phinAzake lie mile huoMko alaga karaneko "bheda" kahate haiN|
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe yathA tatraiva - 'ata evAdyaprabhRti bhinno'haM bhavadbhayaH ' kecittu - 'bhedaH protsAhanA' iti vadanti / atha pratimukhAGgAni - vilAsaH 442 tatra- parisarpazca vidhutaM tApaNaM tathA // 87 // narma narmadya tizcaiva tathA pragamanaM punaH / S virodhatha pratimukhe tathA syAtpayu pAsanam // 88 // puSpaM vajramupanyAso varNasaMhAra ityapi / samIhA ratibhogArthA vilAsa iti kathyate / / 89 / / - bhedAharati yathA tatra veti / atra bhImasenena svasyaH prAtRSamAda pRthakkaraNA bhedaH / dazarUpakakAramataM pradarzayati- keciditi / kecitaH = dazarUpaka kA rAdayaH protsAhanA "bhedaH" iti vadanti / tammavenodAharaNaM yathA--- anyonyAsphAlabhinnadvipa rudhiravasA sAndramastiSka pa bhagnAna" yadanAnAmuparikRtapadanyAsavikrAntapatI / sphorasRkpAna goSThI rasadaziva ziva ziva sUryanRtyaska banchI saMgrAmakA'rNavAntaHpayasi vicaritu N paNDitAH pANDuputrAH // " (beNI0) ityanena viSaNNAyA dopakhAH krodhotsAhabIjAnuguNyenaiva protsAhanAdbhedaH / pratimukhA'GgAni nirvizati - vilAsa iti / vilAsAttApanaM yAvat ctvaasi87|| tato narmataH paryupAsanaM yAvat paca // 68 // tataH puSpAdvarNasaMhAraM yAvat catvAri / sahatya trayodazavidhAni pratimukhaGgAni jJeyAni / pratimukha sandhyaGgaM vilAsaM lakSayati- samIheti / ratibhogArthA rateH ratilakSaNasya bhAvasya ) yo bhoga: ( anubhUtiH ) tadarthaM ( tatprayojanA ) samIhA ( icchA ) "vilAsaH " pratimukhAGgam / / 89 / / jase vahIM ( veNI ) para --' ata eva Ajase maiM Apa logoMse bhinna ho gyaa| huuN|" kucha loga utsAha karane ko "bheda" kahate haiM / pratimukhake praGga - vilAsase tApasa taka cAra || 80 // narma se paryupAsana taka pA~ca // 88 // puSpase varNa saMhAra taka cAra, isa prakAra pratimukha sandhimeM teraha aGga haiN| ratirUpa bhAvakA kAraNabhUta bhoga-viSaya, arthAt strI vA puruSa, usake lie hone vAlI icchAko "vilAsa" kahate haiM / / 89 / /
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH - 44 ratilakSaNasya bhAvastha yo hetubhUto bhogo viSayaH pramadA puruSo vA tadarthA samIhA vilaasH| yathA zAkuntale 'kAma priyA na sulabhA manastu tadbhAvadarzanAyAsi / akRtArthe'pi manasije ratimubhayaprArthanA kurute / / ' (2-1) iSTanaSTAnusaraNaM parisapezca kathyate / yathA zAkuntale rAjA-bhavitavyamatra tyaa| tathA hi. abhyunnatA purastAdavagADhA jaghanagauravAtpazcAta / granthakAra: prakArAntareNa svIyAM kArikAM vivRNoti-itilakSaNasyati / ratilakSaNasya = rAgasvarUpasya, bhAvasya = kriyAyAH, yo hetubhUto viSayaH = pAtraM, pramadA-strI, puruSo bA, tadarthA = tayorekataraviSayA, samIhA=icchA "vilAsaH" iti / vilAsamudAharati-yathA shaakuntle| kAmamiti / duSyantasyAtmagato. kiriyam / priyA = vallabhA, zakuntaletyarthaH, kAma = yatheSTa, sulamA = suprApyA, na / tu = parantu. manaH - madIyaM cita, tadbhAvadarzanAyAsi = tasyAH ( zakuntala yA:) bhAvadarzanena ( kaTAkSAdiceSTAvilokanena ) AyAsi ( atiprayatnazIla, tatprAptyarthamiti zeSaH ) / "AbhAsI"ti pAThAntare AzvastamityarthaH / manasije-kAme, akRtA'rthe'pi3 akRtakArye'pi, saMbhogA'mAveneti zeSaH / ubhayaprArthanA = ubhayoH ( nAyikAnAyakayo.yorapi ) prArthanA (mitha:prAptIcchA), ratim =anurAgaM, kurute vidadhAti / atra AryA. vRttam / atra duSyantasya zakuntalAprAptIcchArUpo vilaasH|| parisarpa nAma pratimukhA'Gga lakSayati-iSTanaSTA'nusaraNamiti / iSTanAnusaraNam = iSTasya ( abhISTasya ) naSTasya ( adRSTasya ) sataH padArthasya; anusaraNam ( anveSaNam ), parisarpaH "parisarpanAmakam"pratimukhAGgam / - parisarpamudAharati-yathA zAkuntala iti| atra = latAmaNDape, tayA - zakuntalayA, bhavitavyaM = bhAvyam / abhyunateti / ( 3-5) / pANDusikate = pANDaH (pANDuravarNA ) sikatA ( bAlakA) yasmistasmin, etena tatpratibimbayogyatvaM dhvanitam / asya-latAmaNDapasya, dvAre = prtihaare| purastAt = agrataH, abhyunatA = uccA, jaghanagauravAta -nitambagurutvAt / pazcAta pazcAdbhAge, pANideza iti bhAvaH / jaise zAkuntalameM-priyA zakuntalA atyanta hI sulabha nahIM hai / mana to usakI ceSTAke darzanase atyanta utkaNThita hai| kAmadevake kRtArtha ma honepara bhI nAyaka aura nAyikAkI paraspara prAptikI icchA anurAga karatI hai| abhISTa padAryake adRSTa honepara usake anveSaNako "parisarpa" kahate haiN| jaise zAkuntalameM-rAjA-yahAM zakuntalA honI caahie| kyoMki sapheda
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 sAhityadarpaNe dvAre'sya pANDusikatepadapachi kazyate'bhinavA / / ( 3-5 ) kRtasyAnunayasyAdau vidhutaM tvaparigrahaH / / 60 / / yathA tatraiva-'alaM vo anteDaravirahapajjussueNa rAesiNA ubarudveNa / ' kecittu - 'vidhutaM syAdati:' iti vadanti / upAyAdarzanaM yattu tApanaM nAma tadbhavet / avagADhA= = ISadgabhIrA, abhinavA = nUtanA, acirabhaveti bhAvaH / padapaGktiH = caraNanyAsarekhA, dRzyate = avalokyate / ato'tra latAmaNDape tathA bhAvyamiti bhAvaH / AryA -vRttam / atra duSyantena darzanamaprAptAyA abhISTazakuntalAyA anusaraNAt parisarpaH / vidhutaM lakSayati-kRtasyeti / AdI = prathamaM kRtasya = vihitasya, anunayasya = prasAdanasya aparigrahaH = asvIkAraH / vidhutam = vidhutaM nAma pratimukhA'Ggam / dazarUpakakAreNa "vidyUtam" iti likhitam, kvacit "vidyuta "mityapi dRzyate // 90 // vidhutamudAharati-yathA tatra veti / "alaM vaH antaHpuravirahayu rasukena rAjarSiNA "uparuddhena" iti saMskRtacchAyA / antaHpuraviraparyutsukena = antaHpurANAM (lakSaNayA'ntaH * puraH sthitalalanAnAm ) viraheNa ( viyogena ) paryutsukena ( utkaNThitena ) / rAjarSiNA = duSyantena vaH = yuSmAkaM yuSmAbhiriti bhAvaH, uparuddha ena - anuruddha ena madarthamanunIteneti bhAvaH / ala. kRtam, antaHpurasundarISUrakaNThite dupyante madarthamanunayo na kartavya iti bhAvaH / atra zakuntalayA prathamaM kRtasyA'nunayasya sakhIbhyAM karayitumasvIkaraNAdvighutaM jAma pratimukhA'Ggam / vidhutaviSaye matAntaraM darzayati -- kecitviti / kecit = dazarUpakakArAdayaH "arati : aprItiH, "vidhutam" iti kathayanti / tAnaM lakSayati -- upAyAvarzanamiti / yattu upAyA'darzanam = upAyasya ( kAraNasya, abhISTaprAptikAraNasyeti bhAvaH ), adarzanam ( avilodhanam ), tat "tApanaM nAma' pratimukhAGgavizeSo bhavet / vAluoM se yukta isa latAmaNDapake dvArameM caraNake agrabhAga meM U~cI aura nitamba ke bhAra pichale bhAga meM kucha gambhIra naI caraNanyAsakI paGkti dekhI jA rahI hai| pahale kiye gaye anunayako svIkAra na karaneko "vidyuta" kahate haiM / / 90 / / " vidhuta " aisA pAThAntara hai / jaise vahIM para- antaH purake viyogase utkaNThita rAjarSiko rokanA nahIM cAhie / " yaha zakuntalAkI ukti hai / kuchaloga to (dazarUpakakAra Adi) aprItiko "vidhuta" rahate haiM / upAyake adarzanako "tApana" kahate haiM /
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH yathA ratnAvalyAm - 'sAgarikA dullahajaNANurAo lajjA guruI paravvaso appaa| piyasahi.! visamaM pemmaM maraNaM saraNaM Navari ekkam // ' parihAsavaco namayathA ratnAvalyAm 'susaMgatA-sahi ! jassa kide tuma AadA so aaMde purado ciTThadi / sAgarikA-(sAbhyasUyam ) "kassa kide ahaM AadA ? 'susaMgatA-alaM aNNasaMkideNa | NaM cittaphalaassa / ' _ -dyutistu parihAsajA / / 21 / / namadhu tiHtApanamudAharati yathA ratnAvalyAM, sAgarikA-dullaheti / "durlabhajanA'nurAgo lajjA gurvI paravaza aatmaa| priyasakhi ! viSamaM prema, maraNa zaraNaM kevalame km||" iti sNskRtcchaayaa| he priyasakhi = abhISTavayasya !, durlabhajanA'nurAgaH = durlabhajane ( duSprApya jana, udayanarUpe, mAdRzyA iti. zeSaH ) anurAgaH (praNayaH ), lajjA - apA, gurvI =: mahatI, duheti bhAvaH / AtmA = madIyo dehaH, paravaza: = parAdhInaH / ataH viSamam = atimahada, prema = praNayaH, ataH eka kevalam : : ekamAtra, maraNaM - prAgatyAgaH, zaraNaM.. rakSaka, duHkhanivAraNArthImati bhAvaH / Navarizabda: kevalA'rtho dezI / gAyA vRttam / atra. sAgarikayodayanaprApterupAyA'darzanAttApanaM nAma pratimukhA'Ggam / narma lakSayati-parihAsavaca iti / parihAsavaca:-upahAsavacana, "nrm"| yathA ratnAvalyAM, susaMgatA-"sakhi ! yasya kRte tvamAgatA, so'dya te puratAstaSThati / sAgarikA"kasya kRte ahamAgatA? / " susaMgatA-"alamanyazaGkitena nanu citraphalakasya / " iti sNskRtcchaayaa| narmadyati lakSayati-dyutissviti / parihAsajA = upahAsajanyA, dyutiH = kAntiH, "nrmyutiH"| "dhRti "riti pAThAntare dhairyamityarthaH / / 91 // jaise ratnAvalImeM-sAgarikA-durlabha janameM prema, lajjA duvaMha, zarIra dUsareke adhIna hai, prema viSama hai / ata eva he sakhi ! ekamAtra maraNa hI merA zaraNa hai| / upahAsake vacanako "narma" kahate haiN| .. jaise ratnAvalImeM-susaMgatA-sakhi ! sakhi I jisake lie tuma AI ho vaha Aja tumhAre sAmane maujUda hai| sArikA--( IrSyAke sAtha ) "maiM pisake lie AI ?" / susaMgatA-aura zaGkA mana kro| isI citrake lie ! tuma AI ho ) : parihAsama honevAlI krAntiko " madya ni kahate haiM / / 91 / /
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA tatraiva 'susaMgatA sahi ! adakkhiNA dANi si tumaM jA evaM bhaTTiNA hatthAvalamvidAvi koSa Na mukhasi / sAgarikA - ( sabhrUbhaGgamISadvihasya ) susaMgade ! dANi vi kIliMdu na viramasi / ' sAhityadarpaNe kecittu - 'doSasyAcchAdanaM hAsyaM narmadyutiH' iti vadanti / - pragamanaM vAkyaM syAdu carAcaram / yathA vikramorvazyAm 'urvazI - jaadu jaadu mahArAo / rAjA mA nAma jitaM yasya tvayA jaya udIryate / ' ityAdi / na timudAharati yathA ttraiveti| susaMgatA - "sakhi ! adakSiNedAnIsi tvaM yA evaM bhatra hastA'valambitA'pi kopaM na mukhasi" iti saMskRtacchAyA / sAgarikA - "susaMgate ! idAnImapi krIDituM na viramasi / " iti saMskRtacchAyA / baMdakSiNA = anudArA / na tI matAntaramAha-- kecitviti / doSasya, AcchAdanam = AvaraNakaraM hAsyaM "narmadyati:" iti / bharatamunirapyAha-- "doSapracchAdatA'yaM tu narmadya tiriti smRtam / " iti / kAvyenduprakAzakAra Aha- "namaM tiH kopaguni" riti / pragamanaM lakSayati-- pragamanamiti / uttarottaram = uttaram (tkRSTataram ) uttaraM (prativAkyam) yasmiMstat, tAdRzaM vAkyaM "pragamanaM " syAt / kvacit "prazaMsanam" iti nAmAntaram / : pragamanamudAharati-- yathA vikramorvazyAm / urvazI -- jayatu jayatu mahArAjaH " iti saMskRtacchAyA / jaise vahIM para hai- susaMgatA - " sakhi / tuma isa samaya anudAra ho gaI ho jo isa prakAra svAmIke hAthase avalambana karanepara bhI krodha nahIM chor3a rahI ho" / sAgarikA( ke sAtha kucha haMsakara ) "susNgte| abhI bhI krIDA karanese bAja nahIM AtI "ho" / kucha loga to doSako chipAne vAle hAsyako "narmadya ti" kahate haiM / utkRSTa uttara svarUpa vAkyako " pragamana" kahate haiM / jaise vikramorvazI meM-- urvazI - "mahArAjakI jaya ho jaya ho" / rAja 'maiMne jIta liyA. tama jisakI jaya kaha rahI ho" ityAdi /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH SaSTha pAra / - - - - -- virodhI vyasanaprApti:yathA caNDakauzike 'rAjA-nUnamasamIkSyakAriNA 'mayA andheneva sphuracchikhAkalApo jvalanaH padbhayA samAkrAntaH / ' -kutasyAnunayaH punaH / / 9:2 / / sthAtpayu pAsanaMyathA ratnAvalyAm'vidUSakaH-bho, mA kupya / esA hi kadalIgharantaraM gadA' ityaadi| . -puSpaM vizeSavacanaM matam / . yathA tatraiva-(rAjA haste gRhItvA sparza nATayati) virodhaM lakSayati-viroSa iti / vyasanaprAptiH = vyasanasya ( vipadaH ) prAptiH ( AsAdanam ) "virodhaH" / virodhamudAharaThi-yathA caNDakozike / rAjA = harizcandraH / nanamiti / . sphuracchikhAkalApaH = sphuram (dIpyamAnaH ) zikhAkalApaH ( jvAlAsamUhaH ) yasya saH, sAdRzo jvalanaH = vhniH| atra harizcandrasya kozikAghasanaprAptevirodhaH / paryupAsanaM lakSayati-kRtasyeti / kRtasya = vihitasya doSasya nivAraNAya, punaranunayaH = prasAdanaM, "payupAsana" syAt // 92 // paryupAsanamudAharati-yathA ratnAvalyAm / vidUSakaH-bhoH, mA kupya / eSA hi kadalIgRhAntaraM gtaa|" iti saMskRtacchAyA ityAdi / eSA = sAgarikA / puSpaM lakSayati-puSpamiti / vizeSavacanam-utkarSabodhakavaca: "puSpaM" matam / puSpamudAharati-yayA tauSa / rAjA = udayanaH, haste gRhItvA, sAgarikAyA iti zeSaH / vipattikI prAptiko "viroSa" kahate hai| .. jaise caNDakauzikameM-rAjA ( harizcandra)-binA vicArake kArya karanevAle maiMne adheke samAna camakanevAlI jvAlAse yukta agniko paroMse AkramaNa kiyaa"| kiye hue doSake nivAraNake lie anunayako 'paryupAsana" kahate haiM // 92 // jaise ratnAvalomeM vidUSaka -"mahArAja ! kopa mata kreN| yaha kadalIgRhake bhItara calI gaI haiN"| ityaadi| .. vizeSa vacanako "puSpa" kahate haiN| jaise mahIMpara-( rAjA hAyameM lekara sparzakA anubhava karate haiM ) /
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 sAhityadarpaNe vidUSakaH-bho vaassa ! esA apubvA sirI tae samAsAdidA / rAjA-vayasya ! satyam -- zrIreSA, pANirapyasyAH pArijAtasya pllvH| kuto'nyathA sravatyeSa svedacchamAmRtadravaH / / pratyakSaniSThuraM vajramyathA tatraiva rAjA-kathamihastho'haM tvayA jJAtaH ? susaMgatA Na kevala tuma sama cittphlenn| tA jAya gadua devIe Nivedaissam / ' vidUSakaH-'bho vayasya ! eSA apUrvA zrIstvayA smaasaaditaa|" iti saMskRtacchAyA / eSA = sAgarikA / raajaa-shriiriti| eSA = atisamIpasthitA sAgariketi bhAvaH / zrIH sAkSAllakSmIH, asyAH, pANipi-hasto'pi, pArijAtasya devataruvizeSasya, pallava:-kisalayam, anyathA anyena prakAreNa, nocedimiti bhAvaH, kutaH-kasmAdetoH, svecchayA = svadaH (dharmajalaM, sAtvikabhAvarUpamiti zaSaH) chA ( chalam ) yasya saH, etAdRzaH amRtadravaH = pIyUSarasaH, sravati = vigalAta pANe riti zeSaH / aba tavA'pahanutaralaGkAra. / anuSTa vRttam / atra sAgarikAyAH saundayA. derutkarSavarNanAtpuSpam / __ vana lkssaaNt-prtykssnisstthurmiti| pratyakSaniSThuraM = sAkSAtkaThoravacana, "vajam" / vatrasamaduHsahatvAdanam / - yavamudAhati-yathA tauveti| rAjA = udayanaH, susaMgatA-"na kevalaM tvaM samaM citrphlken| tadyAvad gatvA devyai nivedyissyaami"| iti saMskRcchAyA / devyaivAsavadattAya, atra kriyAgrahaNAccaturthI / asya vAkyasya pratyakSaniSThuratvAdvajratvam / vidUSaka - "he mitra ! Apane isa apUrva lakSmIko prApta kiyaa"| rAjA-"bhima ! scmuc"| yaha lakSmI hai isakA hAtha pArijAtakA pallava hai| nahIM to yaha pasIneke chalase amRtAne drAko vigalita karatA" ? pratyakSa pAThora vApayako "vajra kahate haiN| jaise vahoM ( ratnAvalImeM)-rAjA-"maiM yahA~ haiM, yaha tumane kaise jAnA?" gurAgatA --"' hI nahA citrako gii"| isa kAraNa jAkara mahArAnIko nivedana
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 449 -upanyAsaH prasAdanam / / 93 // yathA tatraiva_ 'susaMgatA-bhaTuNa ! alaM sngkaae| mae vi bhaTTiNIe pasAdeNa kIlidaM jeva edihiM / tA ki kssnnnnaabhrnnenn| ado vi me garuaro pasAdo eso, jaM tue ahaM ettha Alihidatti kuvidA me piasahI saaariaa| esA jeva psaadiiadu|' kecitta--'upapattikato partha upanyAsaH saM kiirtitH|' iti vadanti / udAharanti ca, tatraiva-.-'adimuharA khusA gambhadAsI' iti / cAturyopagamanaM vaNesaMhAra iSyate / upanyAsaM lakSayati-upanyAsa iti| prasAdanaM-prasAdotpAdanam "upanyAsaH" / / 93 // upanyAsamudAharati- yathA tatraveti / susaMgatA-"bharta: ! alaM shngkyaa| mayA'pi mAH prasAdena krIDitameva etaH / tatki karNA''bharaNena ? ato'pi me gurutaraH prasAda eSaH, yattvayA ahamatra Alikhiteti kupitA me priyasakhI sAgarikA / eSava prasAdyatAm / " iti saMskRtacchAyA / atra rAjJaH prasAdajananAdupanyAsaH / ___ upanyAse matAntaramupanyasyati-kecitviti / kecita-nATayazAstrakAra:"upapattikRto hyarthaH upanyAsaH sa kiirtitH|" iti vadanti / yo'rthaH = padA'rthaH, upapattikRtaH = yuktivihitaH, sa upanyAsaH / udAharanti ca tatraiva- ratnAvalyAmeva, "atimukharA khalu sA garbhadAsI' iti / yata iyaM dAsIga jAtA garbhadAso ataH ati. mukharA iti upapalyA atimukha ratvasya saadhnaadupnyaasH| varNasaMhAraM lakSayati-cAturyopagamana miti / cAturvaNryopagamana = caravAro varNAcAturvaNyaMma / brAhmaNakSatriyavaizya zudrAH "caturvarNAdInAM svArya upasaMkhyAnam" iti svA'rthe (prakRtyarthe ) dhvaja / cAturvarNyasya upagamanaM = melanaM, "varNasaMhAro" nAma pratimukhasthA'GgavizeSaH / prasanna karaneko "upanyAsa" kahate haiM / jaise vahIMpara -susaMgatA-"svAmin ! zaGkA mata kI.jae / maiMne bhI mahArAnI. ke anugrahase ina (bhUSaNoM) se krIDA kI hai / isa kAraNa karNake bhUSaNase kyA karanA hai ? isase bhI adhika mere kAra yaha anugraha hai ki Apane yahAM mujhe likha diyA hai isalie mero priya sakhI sAgarikA kupita ho gaI hai| ise hI manA leM" / kuchaloga "upapati(yukti ) se kiye gaye arthako "upanyAsa" kahate haiM / "aisA kahate haiM aura vahIM" para udAharaNa bhI dete hai- "yaha garbhadAsI atyanta vAvAla hai"| cAroM vargoM kI upasthitiko "upasaMhAra" kahate haiN| 29 sA0
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe yathA mahAvIracarite tRtIye'kke-- 'pariSadiyamRSINAmeSa vIro yudhAjit saha nRpatiramAtyarlomapAdazca vRddhaH / ayamaviratayajho brahmavAdI purANaH prabhurapi janakAnAmA ! bho yAcakarate // ' ityatra RSikSatrAdInAM varNAnAM melanam / abhinavaguptapAdAstu-varNazabdena pAtrANyupalakSyante / saMhAro melanam' iti vyaacksste| udAharanti ca ratnAvalyAM dvitIye'Gke-'ado vi me aaM guruaro pasAdo ityAderArabhya 'NaM hatthe geNhia pasAdehi Nam / ' . varNasahAramudAharati-pariSaditi / aGga = bhoH he jAmadagnya !, iyam, RSINAM-mantradraSTaNA, pariSat = sabhA, eSaH, vIraH = vikrAntaH, yudhAjit = kekaya. dezA'dhipatiH / 'amAtyaH-mantribhiH, saha = samam, eSaH, vRddhaH =pravayAH, lomapAdo nAma, nRpatiH-rAjA, aGgadezanareza iti bhAvaH / avirata yajJaH anavaratayAgA'nuSThAtA, purANaH = prAcInaH; brahmavAdI = brahmavyAkhyAtA, ayamapi, janakAnAM = janakavaMzoMpannAnAM rAjJAM, prabhu. = zreSThaH, sIradhvaja iti bhAvaH / ete sarve'pi, te = tava, samIpa iti zeSaH / yAcakA:-zamaprArthakAH, santIti zeSaH / atra "aGga bhoH" ityatra 'adruha" iti pAThAntaram / adruhaH= droharahitA ityarthaH / mAlinI vRttm|. ityatroti / asmin padya, RSikSatrAdInAM varNAnAM, melanam / abhinavagupta mataM darzayati-abhinaveti / abhinavaguptapAdA: = bharatanATayazAstravyAkhyAtAraH varNazabdaH, pAtropalakSakaH, saMhAro melanam, iti vyAcakSate = vyAkhyAnaM kurvanti / tanmate nodAharaNaM-ratnAvalyAm / prado vi iti / "ato'pi me ayaM gurutaraH prasAdaH" ityAderArabhya -"nanu haste gRhItvA prasAdaya enAm" iti saMskRtacchAyA / atra gajavidUSakasAgarikAsusaMgatA''khyAnAM pAtrANAM melanam / jaise mahAvIracarita me to pare ahameM_ 'yaha RSiyoMkI sabhA hai / ye vIra yudhAjit ( kekayanareza ) haiM / vRddha rAjA lomapAda ( aGganareza ) mantriyoMke sAtha haiM / nirantara yajJa karanevAle brahmavAdI prAcIna janakavaMzake rAjAoMmeM zreSTha (sIradhvaja) bhI Apake zAntiyAcaka haiM / yahA~para RSi aura kSatriya Adi vargoM kA saMmelana hai| abhinavaguptapAda to varNazabdase pAtra upalakSita hote haiM unakA saMhAra-melana hai aisI vyAkhyA karate haiM aura udAharaNa bhI dete haiM ratnAvalIke dUsare meM-"isase bhI mujhapara yaha adhika anugraha hai" ityAdise ArAma kara pAya meM lekara ise prasanna kreN|
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH rAjA - kvA'sau ' 1 kvA'sau 1 ityAdi / atha garbhAGgAni abhUtAharaNaM mArgoM rUpodAharaNe kramaH // 94 // saMgrahavAnumAnaM ca prArthanA kSiptireva ca / " zrI (to) TakAdhibalodvegA garbhe syu vidravastathA // 95 // tatra vyAjAzrayaM vAkyamabhUtAharaNaM matam / Terrainor - 'azvatthAmA hata iti pRthAsUnuMnA spaSTamuktvA svairaM zeSe gaja iti punarvyAhRtaM satyavAcA | tacchrutvA'sau dayitatanayaH pratyayAntasya rAjJaH - 451 garbhA'GgAnyuddizati-zrabhUtAharaNamiti / abhUtAharaNAtkramaparyantaM paca // 94 // saMgrahAdvidravaparyantam aSTau / itthaM saMhRtya trayodazavidhAni garbhA'GgAni / / 95 / / abhUtapraharaNaM lakSayati-toti / tatra - tasmin garbhe - garbhasandhyaGge, vyAjAzrayaM = chalasambaddhaM, vAkyaM - padasamUhaH, "abhUtAharaNaM" matam / .. = 'abhUtAharaNa mudAharati - prazvatthAmeti / droNAcAryeNa prANatyAge kRte azvatyAmAnaM prati sUtasyoktiriyam / satyavAcA = tathya vacanena pRthAsUnunA = yudhiSThireNa, azvatthAmA = droNaputraH, hataH = vyApAditaH iti = evaM spaSTaM = vyaktaM, zrotrendriyagrAhyatvena uktvA . abhidhAya, zeSe = vAkyasamApti bamaye, gajaH = hastI, evam = itthaM, svaraM=mandaM, zrotrendriyA'grAhyatveneti bhAvaH / vyAhRtam = uktaM kila = nizcayena, tat = azvatthAmA hata iti vAkyaM zrutvA = AkaNyaM tasya = satyavAcaH, rAjJaH = bhUpateyudhiSThirasyeti bhAvaH / pratyayAt = vizvAsAt dayitatanayaH dayitaH ( priyaH ) tanaya: ( putraH ) yasya saH / asau = viprakRSTasthaH, prANatyAgeneti zeSaH, droNAcArya iti 1 = rAjA - "daha kahA~ hai ? vaha kahA~ hai ?" ityAdi / garbha sandhike praGga - abhUtAharaNase lekara kramataka pA~ca / / 94 / / saMgrahase lekara vidrava taka ATha / / 95 / / isa prakAra garbhasandhike teraha aGga hote haiM | chalayukta vAkyako 'abhUtAharaNa" kahate haiM / jaise ( veNI ) azvatthAmA'Gka meM "azvatthAmA mAre gaye " isaprakAra satya bolanevAle yudhiSThirane spaSTa kahakara antameM manda rajarase "hAthI " aisA phira kahA / aisA sunakara putrameM prIti karanevAle
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 sAhityadapaNe zastrANyAjo nayanasAlalaM cApi tulyaM mumoca / / ' tasvArthakathanaM mArgaH-- yathA caNDakauzike'rAjA-bhagavan ! gRhyatAmarjitamidaM bhaaryaatnyvikryaat| . zeSasyArthe kariSyAmi caNDAle'pyAtmavikrayam // -rUpaM vAkyaM vitakavat // 96 // yathA ratnAvalyAm .. 'rAjA manaH prakRtyaiva calaM durlakSyaM ca tathApi me| bhaavH| bAjI = yuLe, zastrANi = AyudhAni, nayanasalilaM = netrajalama, artha, ca, tulyaM = sama, yugapaditi bhAvaH / mumoca-tatyAja / manmakrAntA vRttam / atra yudhiSThirasya kapaTAzrayavAkyAdabhUtAharaNam / mArga lakSayati-tatvA'rthakayanamiti / tatvA'rtha kayanaM - yathArthaviSayaprati pAdanaM, "mArgaH" mAgoM nAma garbhasandhyaGgam / maargmudaahrti-cnnddkaushik-raajaa-gRhytaamiti| rAjA harizcandroM vizvAmitra kathayati-he bhagavan !, bhAryAtanayavikrayAt = patnIputravinimayAda, ajitam - upArjitam, idaM-dravyaM, gRhyatA-svIkriyatAM, zeSasya = avaziSTasya pradeyasya dravyasya, artha - nimitte, caNDAle'pi = mAtaGge'pi asacchUdre'pi, AtmavikrayaM = svavikraya, kariSyAmi = vidhAsyAmi / anuSTubu vRttam / atra harizcandrasya tatvA'rthakathanAnmArgoM mAma marbhasandhyaGgam / __ rUpa lakSayati-rUpamiti / vitarkavata = ThahayuktaM vAkyaM "rUpam" 96 / rUpamudAharati-mana iti| rAjA = vatsarAjaH svagataM kathayati-manaH = antaHkaraNaM, prakRtyA eva = svabhAvena eva, calaM - caJcalam, ato durlakSyaM ca = duHkhena droNAcAryane yudhiSThirake vizvAsase yuddhabhUmimeM zastroMko aura AMsUko bhI eka hI bAra chor3a diyaa| yathArya viSaya kahaneko "mArga" kahate haiN| jase caNDakauzikameM-rAjA (harizcanda)-bhagavan ! - patnI aura putra ke vikrayase upAjita isa dravyako le leN| zeSa dravya ke lie caNDAla meM bhI apaneko vecuuNgaa| vitarkase yukta vAkyako "rUra" kahate haiM / / 96 / / jaise ratnAvalImeM-rAjA ( vatsarAja )-mana svabhAvase hI cAla aura
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH kAmenaitatkathaM viddhaM samaM savaiH shiliimukhaiH|| udAharaNamutkarSayuktaM vacanamucyate / yathA azvatthAmAske'yo yaH zatraM vibharti svabhujagurumadaH pANDavInAM camUnAM, yo yaH pAJcAlagotre zizuradhikvayA garbhazayyAM gato vaa| yo yastatkarmasAkSI, carati mayi raNe yazca yazca pratIpa: krodhAndhastasya tasya svayamiha jagatAmantakasyAntako'ham / / ' lakSayituM zakyaM ca, tathApi, kAmena = madanena, me = mama, ekata=manaH, sarveH sakalaH, zilImukhaiH = bANaH, kathaM, samaM = yugapadeva, viddhaM - tADitam / anuSTub vRttam / atra vAkyasya vitarkayuktatvAdrUpam / udAharaNaM lakSayati --udAharaNamiti / utkarSayuktaM = svasya prakarSasahitaM, vacanaM = vacaH, "udAharaNam" ucyate / udaahrnnmudaahrti--ashvtthaamaa'ke| yo ya iti / veNIsaMhAre karNa pratyazvatthAmna uktiriyam / pANDavInAM%pANDavasambandhinInAM; camUnAM - senAnAM, madhye % antare, svabhujagurumadaH svabhujayoH (AtmagAhroH ) guruH (durvahaH ) makaH (abhimAnaH) yasya saH / tAdRzo yo yaH = yaH ko'pIti bhAvaH / zastram - AyudhaM; biti - dhArayati / pAJcAlagotre-padarAjavaMze, yo yaH yaH ko'pi, zizuH-bAlaH, adhikavayA:adhikA'vasthaH, yuvA vRddho veti bhAvaH / kiM bahunA-garbhazayyAM = bhrUNazayanaM, gato vAna prApto vA, garbhastho veti bhAvaH / yo yaH = yaH, ko'pi janaH, tatkarmasAkSI = tatkarmaNa: (majjanasvadhasya ) sAkSI ( sAkSAddaSTA), raNe = yuddha, mayi-azvatthAgni, paratisaMcarati sati, yazca yazca, pratIpaH = pratIkalA,, maduyoganivAraka iti bhAvaH / jagatAM 3 lokAnAm, antakasya = yamarAjasya, api sataH, tasya tasya - pUrvottasya samastasya jAsya, krodhA'gdhaH = kopA'ndhaH, aham = azvasthAmA, svayam - antakaH saMhArakA, asmIti zeSaH / sragdharA vRttam / atrA'zvatthAmna utkarSayuktavacanAdudAharaNa nAma garmasanraGgam / durlakSdha bhI hai, to bhI kAmadevane mere manako samasta bANoMse kaise eka hI bAravADita kiyaa| utkarSayukta vacanako "udAharaNa" kahate haiN| jaise prazvatthAmAGkameM hai-pANDavoMkI senAoMke madhyameM apanI bAhuoMmeM adhika ghamaNDa karanevAlA jo koI bhI zastra letA hai, drupadake vaMzameM jo koI bhI bAlaka aura adhika umravAlA javAna vA vRddha athavA garbhasthita bAlaka jo koI bhI usa karma(mere pitA kI hatyA) kA sAkSI hai aura jo koI bhI yuddha meM mere calanepara pratikUla hai, krodhase andhA hokara lokake yamarAjakA bhI maiM anta karanevAlA hUMgA / /
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 sAhityadarpaNe. bhAvataccopalabdhistu kramaH syAt - yathA zAkuntale 'rAjA sthAne khalu vismRtanimeSeNa cacuSA priyAmavalokayAmi / tathAhi . unnamitekA latamAnanamasyAH padAni racayantyAH / pulakAzitena kathayati mayyanurAgaM kapolena // ' saMgrahaH punaH / / 97 / / sAmadAnArthasaMpannaH kramaM lakSayati- bhAveti / bhAvatattvopalabdhiH bhAvasya ( abhiprAyasya anurAgasvarUpasyeti bhAvaH ) yat tastvaM ( yAthArthyam ) tasya upalabdhi: ( anubhava: ). "kramaH" syAt / kramamudAharati yathA zAkuntala iti / rAjA=duSyantaH / vismRta nimeSeNa - nimeSa vyApArarahiteneti bhAvaH / tAdRzena cakSuSA, priyAM = vallabhAM, zakuntalAmiti bhAvaH / avalokayAmi, sthAne = yuktam / w - umnamiteti / padAni = suptiGntAni racayantyAH = nirmAtryAH, asyAH zakuntalAyA, unnamirtaka bhUlatam = unnamitA (UrdhvakRtA ) ekA bhrUlatA (akSilomaballI ) yasmistat / mukhaM vadanaM kartR, pulakA'khitena = romAzvitena kapolena = gaNDaphalakena, mayi, anurAgaM = praNayaM kathayati sUcayati / AryA vRttam / atra padaracanena zakuntalAyA anurAgasyopalabdheH "kramaH" / S saMgraha lakSayati- saMgraha iti / sAmadAnAryasampannaH = sAma ( sAntvaM, priyavacanamiti bhAvaH), tena dAnena ca ( vitaraNena ca ) arthasampanna : ( dhanAdyarthasampattiH ), punaH tu, "saMgrahaH" aGgam // 97 // saMgrahamudAharati- yatheti / rAjA-udayanaH / atra sAmnA dAnena ca arthasampatteH saMgraha nAma garbhasandhiH // = - abhiprAya tasvake anubhavako ' krama" kahate haiM / jaise zAkuntalameM - rAjA - nimevavyApAra se rahita netrase maiM priyA - ( zaku. lA) ko dekha rahA hUM, yaha ucita hai| jaise ki padoMkI racanA karanevAlI zakuntalAkA jisakI eka bhUlatA kucha Upara uThI hai aisA mukha romAncita kapolase mujhameM anarAgaka sUcita kara rahA hai| sAma aura dAnase dhana Adi arthakI sampattiko "krama" kahate haiM / / 97 //
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA jAnakIrAghave nATake 'rAmaH yathA ratnAvalyAm 'rAjA -- sAdhu vayasya ! idaM te pAritoSikam ' ( iti kaTakaM dadAti ) / - liGgAdo'numAnatA / SaSThaH paricchedaH ---- 455 = lIlAgaterapi taraGgayato dharitrImAlokanernamayato jagatAM zirAMsi / tasyAnumApayati kAJcanakAntigaura kAyasya sUryatanayatvamadhUSyatAM ca // ' ratiharSotsavAnAM tu prArthanA bhavet // 98 // anumAnaM lakSayati-liGgAt = vyAptibalena yadyasya gamakaM tattasya liGga (hetu:), tasmAta, kaha* = sAdhyajJAnam, anumAnatA = anumAnaM nAma garbhasandhiH / anumAnamudAharati- lIlAgatairiti / lIlAgataiH = lIlayA ( vilAsena ). gate ( gamanaM ), api dharitrIM = bhUmi, taraGgayataH = kampayataH, Aloka naMH = netra. nikSepaiH, api, jagatAM = lokAnAM, zirAMsi - mastakAn namayataH = avanatAni kurvataH kavakAntigaurakAyasya = kAzvanakAntiH ( suvarNadya utiH ) iva gaura : ( pItavarNa: ) ( zarIram ) yasya / tasya lakSmaNasya, sUryatanayatvaM = sUryavaMzodbhavatvam, aghRSyatAm = agharSaNIyatAm, anyairiti zeSaH / anumApayati = anumitiviSayIkaroti / vasantatilakA vRttam / atra lIlAgamana - jagacchironAmarUpAlliGgAt ( hetoH ) lakSmaNe sUryatanaya.. svAvRSyarUpasya sAdhyasya jJAnAdanumAnaM nAma garbhasandheraGgam / prArthanAM lakSayati-ratItyAdi / ratiharSotsavAdInAM = rati: (suratam ) harSaH ( AnandaH ) utsava : ( kSaNa:) tadAdInAM prArthana yAcanaM, "prArthanA" garbhasandheraGgam / / 98 / / = jaise ratnAvalI meM - rAjA - bAha ! mitra ! yaha tumheM pAritoSika ( puraskAra ) detA hU~ | ( aisA kahakara kaGkaNa dete haiM ) / sAdhana ( hetu ) se sAdhya ke jJAnako "anumAna" kahate haiM / jaise jAnakIrAghava nATaka meM - rAma kahate haiM-vilAsapUrNa gamanoMse mI dharatIko kampita karanevAle, dekhanese hI sabake zirako jhukAnevAle, suvarNakI kAntike samAna gaura zarIravAle usakI sUryake vaMza meM utpatti aura adharSaNIyatA auroMse anumAnakA viSaya hotA hai / ratikrIDA, harSa aura utsava AdikI yAcanAko "prArthanA" kahate haiM // 98 //
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 sAhityadarpaNe yathA ratnAvalyAma 'priye sAgarike! zItAMzumaMkhamutpale tava dRzo, padmAnukArau karo, rambhAstambhanibhaM tayoruyugalaM, bAhU mRnnaalopmo| .. ityAhalAdakarAkhilAgi ! rabhasAniHzamkamAlikAca mA mahAni tvamanaGgatApavidhurANyo hi nirvApaya // ' idaM ca prArthanAkhyamaGgam / yanmate nirvahaNe bhUtAvasaratvAtprazastinAmAGga nAsti tanmatAnusAreNoktam , anyathA paJcaSaSTisaMkhyatvaprasaGgAt / rahasyArthasya tUbhedaH kSiptiH syAtprArthanAmudAharati-zItAM'zuriti / vatsarAjasya sAgarikA pratyuktiriyam / he priye !, lava = bhavatyAH, mukhaM = vadanaM, zItA'zuH = candraH, dRzo - netre, utpalekuvalaye, karI - hastI, papA'nukarI = kamaLasadRzo, papramanukuruta iti, "karmarAyaNa" ityaNa, tathA tenaiva prakAreNa, UruyugalaM = sakthiyugmaM, rambhAstambhanibhaM = kadalI. stambhasadRzaM, bAhubhujI, - mRNAlopabho = visasadazI, iti = evam, he AhlAdakagas. khilAgi = bAhAvakarANi ( sukhotpAdakAni ) akhilAni ( samastAni) aGgAni (dehA'vayavAH ) yasyAH sA, tatsambujhau / tvaM, rabhasAta - vegAda, ehi = Agancha, niHzavaM zaGkArahitaM yathA tathA, mAM = vatsarAjam, AliGgaya = AzliSya, anaGga. tApavidhurANi-anaGgasya ( kAmasya ) yaH tApaH ( santApaH ), tena vidhurANi (vikla. vAni ) aGgAni-dehA'vayavAn, mameti zeSaH / nirvApaya = zItalAni kuru / zArdUla. vikrIDitaM vRttam / atra rate: prArthanAtprArthanA nAma garbhasandheraGgam / vivinti-ibnyceti| nirvahaNe = upasaMhAranAmakAntimasandho, bhUtA'vasarasvAta-prAptaviSayatvAt; anyathA atra prArthanAyA aGgAnta ratvasvIkAre, paJcaSaSTiH saMkhyatvaprasamgAda, maharSiNA catuHSaSTisaMkhyakAnyevA'GgAnyuktAnIti bhAvaH / mipti lkssyti-rhsyaa'rthsyeti| rahaspA'rthasya = gopanIyaviSayasya, udbhava-prakAzanaM, tu kSipti" syAt / - jaise ratnAvalImeM-( rAjA.) priye, sAgarike ! tumhArA mukha candra hai, netra nIlakamala haiM, hAtha kamalake sadRza hai, vaise hI tumhAre Uru kadalIstambhoMke samAna haiN| bAhU mRNAlake samAna haiM / he mAlAdakara amoMvAlI / tuma vegase Ao aura mujhe mAliGgana kara kAmasantApase vihvala mere aGgoMko ThamyA kro|| .. yaha prArthanA mAmaka! aGga hai| jinake matameM nirvahaNa (upasaMhAra ) sandhimeM gatA'yaM honese prazasti nAmakA aGga nahIM hai, unake matake anusAra yaha kahA gayA hai| banyathA sandhike paisaTha aGga ho jaayeNge| gopanIya arthakA prakAza karanese kSipti" aga hotA hai /
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH - yathAzvatthAmAGke 'ekamyaiva vipAko'yaM dAruNo bhuvi vartate / kezaprahe dvitIye'sminsUnaM niHzeSitAH prajAH // ' -tro (to) TakaM punH| saMrabdhavAkyathA caNDakauzike-- 'kauzika:-A, punaH kathamacApi na sambhUnAH svarNadakSiNAH / ' -adhibalamamisaMdhizchalena yaH / / 99 / / yathA ratnAvalyAm-- 'kAJcanamAlA-bhaTTiNi, iyaM sA cittsaaliaa| vasantaassa saNaM karomi' ityaadi| , miptimudAharati-ekasyeti / veNIsaMhAre kRpAcAryaspoktiriyam / ekasyadraupadIkezAkarSaNasya, eva, ayaM = sannikRSTasthaH yuddharUpaH, dAruNaH= bhayaGkaraH, pAka: = phalaM, tAvada, bhuvi-bhUmI, vartate = vidyate, dvitIye = dvayoH pUraNe, asmin = sAmpratike, kezagrahe-droNAcAryakezagrahaNe, prajA:-janAH, niHzeSitA: vinAzitAH, "nanaM nizcayena, nUnaM ta'rya nizcaye" ityamaraH / atra prajAnAzarUpasya rahasyA'rthasyodbhedAmiptirnAma garbhasa dheraGgam / troTakaM lakSayati-troTakamiti / saMrabdhavAk =saMrabdhasya ( kupitasya ) vAk ( vANI ) "trottkm"| troTakamudAharati-yatheti / kauzikaH = vizvAmitraH / saMbhUtAH = sampannAH / atra kozikasya kopapUrNavAca: 'zroTakam" / . aghivalaM lakSayati--pradhibalamiti / chalena = kaitavena, yaH, abhisandhiH - abhiprAyajJAna, tat "adhibalaM" nAma gabhAM'Ggam / / 99 // adhibalamudAharati-yatheti / kAJcanamAlA-"bhatri ! iyaM sA citrshaalikaa| jaise azvatthAmAGkama- eka hI ( draupadIke kezagrahaNa ) kA yaha bhayaGkara pariNAma pRthivI meM ho rahA hai / isa dUsare ( droNAcAryake ) ke zagrahaNameM nizcaya sabaloga samApta ho jaayNge| __ krodhayuktake vacanako tro ( to ) Taka kahate haiN| jaise caNDakozikameM-kauzika ( vizvAmitra)-"abhItaka kyoM suvarNa dakSiNAeM nahIM dI gaI haiM ?" chalase abhiprAya jJAnako "adhivala" kahate haiM / / 99 // jaise ratnAvalImeM-kAzcanamAlA-"svAmini ! yaha citrazAlikA hai|
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 sAhityadarpaNe nRpAdijanitA bhItirudva egaH parikIrtitaH / yathA veNyAm - : 'prAptAvekarathArUDhau pRcchantau tvAmitastataH / sa karNAriH sa cakraro vRkakarmA vRkodaraH / / ' zaGkAbhayatrAsakRtaH sambhramo vidravAM mataH / / 100 / / 'kAlAntakakarAlAbhyaM krodhodbhUtaM dazAnanama | vilokya vAnarAnI ke sambhramaH ko'pyajAyata / ' * vasantakasya sajJAM karomi iti saMskRtacchAyA / saGketam = saMjJa m / atra kAnvanamAlayA vAsavadattayA ca chalena rAjavidUSakayorabhiprAyajJAnAt "adhibalaM" nAma garbhasandheraGgam / udvegaM lakSayati- nRpAdijaniteti / nRpAdijanitA = rAjAdya tpannA, Adipadena sapatnAdInAM parAmarzaH / bhItiH- bhayam, "udvegaH " parikIrtitaH / udvegamudAharati prAptAviti / dhRtarASTrAdInAM samIpe sUtasyoktiriyam / saH - prasiddhaH, karNAdiH = karNazatruH, arjuna iti bhAvaH / sa ca krUraH = nirdayaH, "kra. ro kaThina niyo" ityamaraH / vRkakarmA - vRkasya ( IhAmRgasya ) iva karma ( bahubhojana rUpA adhika hiMsanarUpA vA kriyA ) yasya saH, vRkodaraH = bhImasenazca eto, itastataH = yaMtra tatra, tvAM = bhavantaM duryodhanamityarthaH pRcchantI = prazna viSayaM kurvanto, ekarathA''rUTho = ekasyandanA'vasthita santo, prApto = upasthitI / anuSTuba vRttam / atra duryodhanasya zatrurUpA'rjunabhImajanitAyA bhITe rudvego nAma garbhasandheraGgam / vidravaM lakSayati- zaGka eti / zaGkAbhayatrAsakRtaH =zaGkA ( aniSTasaMbhAvanA ) bhayaM ( bhItiH ) trAsaH ( udvegaH ) tatkRta: ( tadvihita ) yaH saMbhramaH tvarA sa vidravo" mataH // 100 // = vidravamudAharati-- kAlA'ntaketyAdi / kAlAntakakarAlA''syaM = kAle ( pralaya samaye ) : antakaH ( yamarAjaH ) tasyaiva karAlAni (bhayaGkarANa ) AsyAni (mukhAni ) yasya, tam / tathA kroghoghRta = krodhena (kopena hetunA ), udyUtam ( utkampita zarIram ); vAdRzaM dazAnanaM rAvaNaM, vilokya-dRSTvA, vAnarAnIke = vAnarANAm = ( kapInAm ) anIke ( sainye ) ko'pi = anirvacanIyaH, saMbhramaH = svarA, palAyanArthamiti zeSaH / ajAyata = aavirbhuutH| anuSTuba vRttama / atra vAnarAnI kasya zaGkhAdikRtAtsaMbhramAdvidravaH / vasantako saGketa ( izArA ) karatI hU~ / ityAdi rAjA Adise utpanna bhayako "udvega" kahate haiM / jaise veNImeM-- karNazatru (arjuna) aura krUra vRk ( bher3iyA ) ke samAna karma karanevAle bhImasena eka hI rathameM car3ha hue Apako sarvatra pUcha rahe haiM / " zaGkA, bhaya aura udvegase utpanna ghabar3AhaTako "vidrava" kahate haiM / / 100 / / jaise -- pralayakAlake yamarAjake samAna bhayaGkara mukhavAle aura krodha se kampita zarIravAle rAvaNako dekhakara bAnaroMkI senA meM anirvacanIya ghabar3AhaTa ho gaI /
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 459 atha vimarzAtAni apavAdo'tha saMpheTo vyavasAyo drayo dyutiH / zaktiH prasaGgaH khedazca pratiSedho virodhanam / / 101 / / . prarocanA vimarza sthAdAdAnaM chAdanaM tathA / dApaprakhyApavAdaH syAtyathA veNyAm 'yudhiSThiraH-pAzcAlaka ! kacidAsAditA tasya durAtmanaH kauravyApasadasya pdvii| . pAJcAlaka:-na kevalaM padavI, sa eva durAtmA devIkezapAzasparzapAtakapradhAna heturuplbdhH|' saMpheTo roSabhASaNam / / 102 / / vimarzA'GgAnyuddizati-apavAda iti / apavAdAvirodhanapayanta daza / / 101 / / tatazca prarocanAyAzchAdanaparyantaM trINi saMhatya vimarza trayodazA''GgAni / apavAdaM lakSayati-doSapratyeti / zeSaprakhyA = doSasya (dUSaNasya ) prakhyA (prakhyApanam ) "apavAdaH" syAt / / apavAdamudAharati-yatheti / kauravyA'pasadasya-kurorapatyAni pumAMsaH kauravyAH, "kurunAdibhyo jya" iti NyapratyayaH / kauravyeSu ( kuruvaMzotpanneSu kSatriyeSu ) apasadasya ( aghamasya ) / tasya = duryodhanasya, padavI = mArgaH / devItyAdiH = devyA: ( kRtAsbhiSekAyAH, draupadyA * ityayaH ) kezapAzasya (kuntala kalApasya ) sparzaH ( AkarSaNarUpamAmarzanam ) sa eva pAtaka ( pApam ) tasya pradhAnahetuH (mukhya kAraNam), upalabdhaH= prAptaH / batra duryodhanasya doSaprakhyApanAt "apavAdaH" vimarzasa dheraGgam / ___ saMpheTa lakSayati-saMpheTa iti / roSamASaNaM = roSeNa (krodhena) bhASaNam (vacanam ) saMpheTo nAma vimarzAGgam / / 102 // vimarzasandhike prala-apavAdase virodhanataka daza // 101 / / prarocanAse chAdanataka tIna, vimarzameM kula teraha aGga hote haiN| doSa phailAneko 'apavAda" kahate haiN| jaise veNIsaMhArameM-"pAJcAlaka ! durAtmA usa adhama kaurava ( duryodhana ) ke mArgakA kahIM patA lagAyA?" pAJcAlaka-usakA mArga hI nahIM pAyA, rAnI ( draupadI ) ke kezapAzake sparzarUpa pApakA pradhAna kAraNa usa durAtmAko hI pA liyaa| krodhapUrvaka bhASaNa karaneko "saMpheTa" kahate haiM // 102 / /
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 sAhityadarpaNe yathA tatraiva 'duryodhana:--are re maruttanaya ! vRddhasya rAjJaH purato ninditamadhyAtmakarma zlApase / zRNu re! kaSTA kezeSu bhAryA tava tava ca pazostasya rAjJastayorva pratyakSaM bhUpatInAM mama bhuknapaterAjJayA ghtdaasii| tasmin vairAnubandhe bada kimapakRtaM tehatA ye narendrA bAhoryAtibhAradraviNagurumadaM mAmajitveva darpaH / / bhIma:--(sakrodham ) AH paap| duryodhana:-AH pApa !' ityAdi / saMpheTamudAharati-yati / rAjA = bhUpaH, duryodhana iti bhAvaH / mastanaya - vAyupUtra, bhImasena iti bhAvaH / vAyuputratvAdvAyutulyatvaM sUcyate / yatasya rAjJaH- dhratarASTrasyetyarthaH / Atmakarma = svakriyAM, gotrahatyAdirUpAmiti bhAvaH / zlAghase-prazaMsasi / kRsstteti| duryodhanasya bhImasenArjunau pratyuktiriyam / bhavanapateH = lokAzIzvarasya, mama = duryodhanasya, AjJayA = Adezena, gha tadAsI: ghane (akSa krIDAyAm ) dAsI (nijitatvAhAsItulyA ), pagoH = pazusadazamya, tava = bhImasya, tava arjunasya ca, tasya rAjJaH = yudhiSThirasya, tayorvA = nakulasahadevayozca, bhAryA = patnI draupadI, bhUpatInAM = sabhAsthitAnAM rAjJAM ca, pratyakSaM = samakSam eva, kezeSu kuntaleSu, kRSTA= AkRSTA, asmin, vairA'nabandhevirodhakAraNe jAte sati, ye narendrA:- rAjAnaH, hatAHbyApAditAH, taiH = harnarendraH, kima, apakRtaM-yuSmAkamapakAraH kRtaH ? vada = kathaya, erA'parAdhena nirdoSANAM daNDapradatvena yUyaM pazusamA iti bhAvaH / bAhvoH = svabhujayoH; bIryA'tibhAradraviNagurumadaM = vIryA'tibhAraH (balA'tizayaH ) eva draviNaM (dhanam ) tena guru: ( durvahaH ) madaH ( ahaGkAraH ) yasya, taM, tAdRzaM, mAM = duryodhanam, ajitvA eva = aparAjitya eva, paH= ahaGkAraH, yuSmAkamiti zeSaH / sragdharA vRttam // bhIma iti / pApa = pApayukta / "triSu dravye pApaM puNyaM sukhAdi ce"tyamaraH / patra roSeNa bhASaNAt "saMpheTaH" / jaise vahIMpara-rAjA ( duryodhana)-are vAyuputra! vRddha rAjAke sAmane niSiddha apane karmakI mI tArIpha karatA hai ? suna re ! lokasvAmI merI AjJAse juemeM jItI gaI dAsI pazusadRza tere ( bhImasenakI ) tere ( arjunakI ) rAjA ( yudhiSThira ) kI aura nakula aura sahadevakI patnI draupadI rAjAoke sammukha hI kezomeM khIMcI gaI, aisA virodhakA kAraNa honepara jo rAjA mAre gaye unhoMne tumhArA kyA aparAdha (kasUra) kiyA thA ? kho| apanI bAhuoMke parAkramarUpa dhanase mahAna darpase yukta mujhe jIte binA hI tuma logoMkA darpa hai| bhImasena-(krodhapUrvaka ) "oha pApin !" rANA ( duryodhana )-"oha nApin !" ityaadi|
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH vyavasAyazca vizeSaH pratijJAhetusaMbhavaH / yathA tatraiva'bhImaH - yathA tatreSa nihatAzeSakauravyaH kSIbo duHzAsanazA sRjAH / bhaktA duryodhanasyorbhImo'yaM zirasA nataH // dravo guruvyatikrAntiH zokAvegAdisambhavA // 103 // 461 'yudhiSThiraH - bhagavan ! kRSNAgraja ! subhadrAbhrAtaH / vyavasAyaM lakSayati - vyavasAyazceti / pratijJAhetusaMbhavaH - pratijJA ( kAryanirdeza:), hetu: ( sAdhana nirdezaH ) tAbhyAM saMbhava: (niSpatti: kAryasyeti zeSa: ) 1"vyavasAya:" vijJeyaH boddhavyaH / - - vyavasAyamudAharati-nihatetyAdiH / bhImasenasya duryodhanasyorubhaGgottaraM yudhiSThiraM pratyuktiriyam / nihatA'zeSakauravyaH = nihatAH ( vyApAditA: ) azeSAH ( samastAH ) kauravyAH ( kuruvaMzotpannA duryodhanAdaya iti bhAvaH ) yena saH / duHzAsanA'sRjA - duHzAsanasya ( madhyamadhArtarASTrasya ) asRjA ( rudhireNa ), zrIba: mataH "matte zoNDotkaTa-kSIbAH" ityamaraH / bhIme kIbatvAropeNA'sRjo madhusvAropaNaM vyaGgayam / evaM ca - duryodhanasya = sugodhanasya, UrvoH - sakthnoH, "kartRkarmaNoH kRti" iti karmaNi SaSThI "sakthi klIbe pumAnUru" rityamaraH / bhaGktA-bhaJjakaH, ayaM = sannikRSTavartI, bhImaH - bhImasenaH, zirasA = mastakena, nataH praNataH, bhavatIti zeSaH / anuSTub vRttam / atra draupadI| kezAkarSaNAddhetoH = UrubhaJjanarUpAyA: pratijJAyAzca niSpatteH "vyavasAyaH " / - dravaM lakSayati- drava iti / zokAvegAdisaMbhavA = zoka: ( manyuH ) AvegaH(saMbhramaH) tadAdisaMbhavA ( tadAdya tpanA ), guruvyatikrAntiH - guroH ( pUjyajanasya ) vyatikrAnti: ( maryAdAlaGghanam ) " dravaH " // 103 // pratijJA aura hetuse kAryakI niSpattiko "vyavasAya" kahate haiM / jaise vahIM para - bhImasena samasta kauravoMkA saMhAra karanevAlA, duHzAsanake rudhira ( lohu ) se matta aura duryodhanake UrumoMko bhagna karanevAlA yaha bhIma zirase avanata hotA hai / zoka aura saMbhrama se utpanna: pUjyajanake maryAdAlaGghanako "drava" kahate haiM / / 103 // jaise vahIM para - yudhiSThira - bhagavana ! zrIkRSNake agraja ! subhadrAke bhAI !.
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 sAhityadarpaNe jJAtiprItimanasi na kRtA, kSatriyANAM na dharmo rUDhaM sakhyaM tadapi gaNitaM naanujsyaajunen|' tulyaH kAmaM bhavatu bhavataH ziSyayoH snehabandhaH ko'yaM panthA yadasi vimukho mandabhAgye mami tvm||' tajanodvejane proktA ghutiHyathA tatraiva duryodhanaM prati bhImenoktama ''janmendovimale kule vyapadizasyadyApi dhatte gadA, ___ mAM duHzAsanakoSNazoNitamadhunIvaM ripuM manyase / dravamudAharAta-jJAtiprItiriti / bhImaduryodhanayogadAyuddhe maryAdAlacina bhIma prati kupitaM baladevaM prati yudhiSThirasyoktiriyam / jJAtiprItiH vaMzasnehaH, baladevabhImasenayorubhayorapi candravaMzotpannatyAditi bhAva: / masi-citta, na kRtA-no vihitaa| kSatriyANAM -- bAhujAnAM; dharmaH = ucitAcAro'pi, na kRta iti liGgaviparyayaH / ayudhya. mAnavadharvamukhyaM kSatriyANAM dharma iti bhaavH| anujasyaavarajasya, zrIkRSNasyeti bhAvaH, arjunenaga NDIvinA, yat, ruDhaM-prasiddha, sakhyaM maMtrI, tara, na gaNitaM no vicAritam / bhavateti zeSaH / ziSyayo:-vineyayoH bhImaduryodhanayorubhayoreva viSaye, bhavataH-tava, ranehabandhaH = vAtsalyabandhanaM, kAma-paryAptaM yathA tathA, tulyaH = samAnaH, bhavatu-astu, kintu mandamAgye = alpabhAgadheye, mayi, svaM, yat, vimukhaH = parAGmukhaH, bhIma prati kupitatvAditi bhAvaH / asi = vartase, ayam = eSaH, kA, panthAH AcArapaddhatiH / atra yudhiSThirasya zokAMvegAdijanyAta pUjyabaladevamaryAdAlaGghanAd dravo nAma vimarzasandheraGgam / yati lakSayati--sarjanodvejane iti / tarjanojanetarjanaM ( bharsanam / udvejanaM ( bhayotpAdanam ) te yatra tatra 'dyutiH" proktA= abhihitaa| dyutimudAharati-janmenvoriti / bhImasenasya duryodhanaM pratyuktiriyam / indoH= candrasya, vimalenimale, kule = vaze, janma %D utpatti, vyadizasi = kathayasi, adya api = adhunA api, gadAM= kAsUm AyudhavizeSa, dharase = dhArayasi / mAM - bhImasenaM, du zAsanetyAdiH = duHzAsanasya (svA'nujasya ) koSNam (ISaduSNaM, mandoSNamityarthaH ) yat zoNitaM ( rudhirama ) evaM madhu ( madyam ) tena, tatpAneneti bhAvaH / kSoba = mattaM, Apane jJAtimeM prItikA bhI vicAra nahIM kiyA, kSatriyakA ucita AcAra bhI nahIM kiyA / arjunake sAtha apane bhAIko prasiddha maMtrIkI bhI gaNanA nahIM kii| apane do ziSyoM ( bhIma aura duryodhana) ke viSayameM ApakA snehabandhana tulya ho, kintu mandabhAgya mere viSaya meM jo Apa vimukha haiM, yaha ApakA kauna-sA mArga (AcArapaddhati) hai? jisameM sanA ( ghur3akanA ) aura bhayakA utpAdana hotA hai use " ti" kahate haiN| jaise vahIM duryodhanako bhImane kahA hai-candrake nirmala vaMzameM apanA janma kahate ho / Aja bhI gadAko dhAraNa kara rahe ho| tuma Aja bhI mujhe daHzAsanake mandoSNa
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH .463 dondhI madhukaiTabhASi harAvayuddhataM ceSTase, trAsAnme nRpazo ! vihAya samaraM pAke'dhunA lIyase / ' -zaktiH punabhavet / virodhasya prazamanamyathA tatraiva-- 'kurvantvAptA hatAnAM raNazirasi janA bhasmasAd dehamArA nazrUnmibhaM kazcidatu jalamamI bAndhavA baandhvebhyH| mArgantAM jJAtidehAn hatanaragahane khaNDitAn gRdhrakalke rastaM bhAsvAn prayAtaH saharipubhirayaM saMhiyantAM balAni / ' manyase = avabudhyase, darpAndhaH = garvA'ndhaH san, madhu kaiTabhatiSi = madhukaiTabhadaityazatrI, harI = zrIkRSNe, api, uddhataM = nimaryAdaM ceSTase-vyavaharasi, he nRpazo-he narapazo! mastrAsAt-madbhayAt, samararaNA'GgaNaM, vihAya-tyaktvAM, adhunA=idAnIM, para kardame, lIyase pracchanno bhavasi / atra viSamA'laGkArI vynggyH| zArdUlavikrIDitaM vRttam / atra duryodhanasya tarjanodvejanotpAdanena cha timi vimarzasandheraGgam / zakti lmyti--shktiriti| virodhasya = vairasya; prazamanaM = nivAraNaM, puna:-tu "zaktiH " bhavet / . . shktimudaahrti-kurvntviti| kauravaparAjayA'nantaraM nepathyataH saMprAptoktiriyam / AptA:bAndhavAH, janAH- lokAH, raNazirasi yuddhakSetropari, hatAnAM vyApAditAnAM bandhUnAM,dehabhArAn-zarIrasamUhAn vahnisAt kurvantu agnyadhInAna vidadhatu "vibhASA sAti kAtsnye" iti sAtipratyayaH / amI=ete, bAndhavAH bandhavaH,bAndhavebhyaH svajanebhyaH,pra. mitraM nayanasalilamizritaM,jalaMsalilaM,dadatu-vitarantu "adabhyastAt" iti sasyAt / hananaraMgahane vyApAditamAnavasamUhe, gRdhrakaDU: dAkSAyyalohapRSThaH, khaNDitAndalitAn, jJAlidehAn bAndhavazarIrANi, mArgantAm =anviSyantu, dagdhumiti zeSaH / ayam-eSaH; bhAsvAna sUryaH,ripubhiH zatrubhiH,saha-samam,astam astaparvata, prayAtaH-pramataH,ripavana nAzaM prayAtA ityarthaH / ataH balAni = AtmasanyAni, saMhriyantAm = ekatrIkriyantArudhirarUpa madyase mata zatru mAna rahe ho| ghamaNDase andhA hokara madhu aura kaiTabhake zatru zrIkRSNameM bhI uddhata vyavahAra karate ho / he narapazo! mere bhayase raNabhUmiko chor3akara abhI tAlAbake kIcar3a meM chipa rahe ho| / virodha ke nivAraNako "zakti" kahate haiN| jaise vahIM--bAndhavaloga yuddha meM mAre gaye bandhuoMke zarIroMkA dAhasaMskAra kreN| ye bAndhava apane bAndhavoMko A~sUse mile hue jalAjali deN| mAre gaye manuSyoM ke samUhameM gRghra ( gIdha ) aura kaGkApakSiyoMse
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 sAhityadapaNe *-prasaGgA gurukIttanam / / 104 / / yathA mRcchakaTikAyAm 'cANDAlaka:-eso kkhu sAgaladattassa suo ajjavissadattassa Nattio cAludatto vAvAdi, bamaThANaM Nijjai / edeNa kila gaNimA vasantaseNA suaNNaloheNa paavaadidetti| cArudattaH- . makhazataparipUtaM gotramudAsitaM yat sadasiniviDatyabrahmaghoSaH purastAt / mama nidhanadazAyAM vartamAnasya pApa stadasahazamanuSyairyuSyate ghoSaNAyAm // ' mityarthaH / atra sahoktiralaGkAraH / sragdharA vRttam / atra balasaMharaNa kathanena virodhasya prshmnaacchktiH| prasaGga chakSayati--prasA iti| gurukIrtanaM = guroH ( pitrAdeH ) kIrtanam (uccAraNam ) "prasaGgaH" vimarzasandheraGgam / / 104 / / prasaGgamudAharati yti| cANDAla:--"eSa khalu sAgaradattasya suna bAryavizvAttasya naptA cArudatto vyApAdayituM vadhyasthAnaM nIyate / etena kila gaNikA vasantasenA suvarNalobhena vyApAdite"ti sNskRtcchaayaa| naptA-potraH / / mkhetyaadiH| makhazataparibhUtaM = makhazataH (bahuyajJA'nuSThAnaH ) paribhUtaM (pavitram ) yat gotraM = vaMzaH, nibiDacatyabrahmaghoSaH = nibiDa ( zrotriyajanavyApta) caMtye (Ayatane ) brahmaghoSaH ( vedadhvanibhiH ), "vedastattvaM tapo brahma brahmA vipraH prajA: patiH / " ityamaraH / purastAta-pUrvam, udbhAsitaM yazasA prakAzitamAsIt / nidhana. dazAyAM-maraNA'vasthAyA, vartamAnasya-vidyamAnasya, mama% cArudattasya, td-gomm| asadRzyamanuSyaH ayogyamAnavaiH, cANDAlariti mAyaH / pApaiH-pApavRttAntaH, "suvarNa. lobhana vasantasenA vyApAdita"ti svarUpairiti bhaavH| SoSaNAyAma apavAdavAyadhvanI dhuSyate-uccaH zabdayate / mAlinI vRttam / khaNita kuTumbazarIroMko duu| ye sUrya zabhuSoMke sApa astaparvatako cale gaye, isalie apanI senAmoko ikaTThA kro| pUjya banakA uccAraNa karaneko "prasaGga" kahale haiM // 104 // jase mRcchakaTikameM--pANDAla-- sAbaradatake putra, bAyaM vizvadatta ke nAtI (pautra). cArudatta, bapake lie vadhyasthAnameM pahuMcAye jAte haiN| inhoMne vezyA vasantasenAko soneke lobhase mAra DAlA hai| cAvatta-saMkar3oM yajJoMse pavitra jo vaMza sabhAmeM janapracura bhavanameM vedadhvaniyoMse pahale prakAzita thaa| maranekI dazAmeM vidyamAna merA vahI baMza payomya mAnavoMse pApapUrNa vRttAntoMse ghoSaNAmeM ghoSita kara rahe hai|
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH ityanena cArudatsavadhAbhyudayAnukUlaprasaGgAd gurukIrtanamiti prsnggH| manazceSTAsamutpanna zrama kheda iti smRtaH / manaHsamutpanno yathA mAlatImAdhave'dalati hRdayaM goDhodvego dvidhA na tu bhidyate vahati vikalaH kAyo mohaM, na muRti cetanAm / jvalayati tanUmantadohaH, karoti na bhasmasAt praharati vidhirmamacchedI, na chantati jIvitam / / ' ravaM cessttaasmutpnno'pi| lakSye lakSaNa saMgamayati-ityaneneti / iti = evam, anena = gadyapadyAtmakavAkyasamUhena, cArudattetyAdiH = cArudattasya vadyA'bhyudayayoH ( vyApAdanonnatyoH ) anukUlaprasaGgAt ( anuguNA'vasarAt ) gurukIrtanamiti "prasaGgamaH / " khedaM lakSayati -- manazceSTAsamutpanna iti / manazceSTAsamudAmaH - manasA ( citteta ) ceSTayA ( zarIrabyApAreNa ) ca samutpannaH ( saMjAtaH ) zramaH khedo" nAma vimarzasandheraGgan / manaH samutpannaM khedamudAharati-valatIti / mAlatozAkAnmASavasyoktiriyam / gADhodvegaH = priyAvirahAdvaduHkhAvegaH, hRdaya = hRda, dalati = khaNDayati, tu= parantu, dvidhA = prakAradvayena, na bhidyate = no vidIryate / vikala: = vihvalaH, kAyaH = zarIraM, mohaM = mUrchA, vahati = prApnoti, para cetanA = caitanyaM, na muJcati = na tyajati / antardAhaH = antaHkaraNasantApaH, tanU = zarIraM jvalayati = santApayati, kintu bhasmasAt = bhasmA'dhInaM, na karoti = no vidadhAti / marmacchedI = marmasthalavivArakaH, vidhiH - niyatiH, praharati = tADayati, paraM jIvita = jIvanaM, na kRntatina chinati, hariNI vRttam / atra mAdhavasya mAlatIzokenotpannasya zramasya manaHsamutpannatvAtkhedo nAma vimazaMsandheraGgam / / isa payase cArudattakA vadha aura abhyudayake anukUla prasaGgase 'gurukIrtana" honese "prasaGga" huA hai / mana aura zarIrakI ceSTAse utpanna parizramako kheda" kahate haiM / manase utpanna parizrama ''kheda" jaise mAlatImAdhavameM-virahase dRDha udvega hRdayakA khaNDita kara rahA hai, parantu hRdaya vidIrNa nahIM hotA hai / vihvala zarIra mUrchAko prApta kara rahA hai, parantu caitanyako nahIM chor3atA hai / antaHkaraNakA santApa zarIrako santapta kara rahA hai kintu bhasya nahIM karatA hai / marmasthala meM bhedana karanevAlA bhAgya prahAra kara rahA hai, para jobanako naSTa nahIM karatA hai / isI taraha zarIrakI ceSTAse utpanna khedakA kI Uha kreN|
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sAhityadapaNe IpsitArthapranIghAtaH pratiyedha itIyate / / yathA mama prabhAvatyAM vidUSakaM prati-. prathamnaH-sakhe ! kathamiha tvamekAkI vartase ? ka nu punaH priyasakhI janAnugamyamAnA priyatamA me prabhAvatI ? vidUSakaH-asuravaiNA AAria kahiM vi nniidaa| pradyumnaH-( doghaM niHzvasya ) hA pUrNacandramukhi ! mattacakoranetre! mAmAnatAGgi ! parihAya kuto gatAsi ? gaccha tvamadya nanu jIvita ! tUrNameva devaM kadarthanaparaM . kRtakRtyamastu / ' kAryAtpayogamanaM virodhanamiti smRtam / pratiSedhaM lakSayati-IpsitArthapratighAta iti / IpsitArthasya ( amISTA' rthasya ) pratIghAtaH ( pratibandhaH, prAptAviti zeSaH ) "pratiSedhaH" iti Iryate = kathyate // 105 / / ___ pratiSedhamudAharati-yatheti / vidUSakaH-"asurapatinA AkArya kutrA'pi niitaa|" iti sNskRtcchaayaa| hA pUrNacandramukhIti / hA pUrNacandramukhi = pUrNenduvadane !, mattacakoranetre = kSIbacakoranayane !, he AnatAgi = he avanatadehe !, bhAM = priyaM, parihAya = saMtyajya, kutaH = kutra, gatA = yAtA, asi / nanu jIvita = he jIvana !, tvam, adya == adhunA tUrNam eva = zIghram eva, gacchayAhi, kadarthanaparaM = pIDanatatpara, daivaM = bhAgya, kRna. kRtyaM kRtArtham, astu bhavatu / vasantatilakA vRttam / aba IpsitA'rthasya prabhAvatI. rUpapadArthasya prAptI pratIghAtAtpratiSedhaH / virodhanaM lakSayati-kAryA'tyayopagamana miti / kArya ( kartavye ) atyayasya ( vidhnasya ) upa gamanaM ( prAptiH ) "virodhanam" iti smRtam / abhISTaarthakI prApti meM pratibandha (rukAvaTa) ko "pratiSedha" kahate haiM // 10 // granthakArakI prabhAvatI ( nATikA ) meM vidUSako pradyumna-"mitra ! yahA~ tuma kyoM akale raha rahe ho ? priya sakhIjanoMse anusRta merI priyatayA prabhAvatI kahAM haiM ? vidUSaka--daityapati unheM bulAkara kahIM le gaye haiN| pradyumna-( lambA zvAsa lekara ) hA ! pUrNacandra ke samAna mukhavAlI ! gana cakorake samAna netroMvAlI ! he avanata aGgogalI ! tuma mujhe chor3akara kahAM gaI ho ? he merA jIvana!tU Aja zIghra hI calA jA / pIDa! karane meM tatparA merA bhAgya kRtArtha ho| kArya meM vighnake A par3ane ko "virodhana" kahate haiN| .
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA veNyAm - 'yudhiSThira: SaSThaH paricchedaH 467 bhISmamahodadhau kathamapi droNAnale nirvRte karNAzIviSabhogini prazamite, zalye ca yAte divam / bhImena priyasAhasenaM rabhasAdalpAvazeSe jaye sarve jIvitasaMzayaM vayamamI vAcA samAropitAH // ' prarocanA ta vijJeyA saMhArArthapradarzinI // 106 // . tu yathA veNyam 'pAJcAlakaH ahaM devena cakrapANinA sahitaH (ityupakramya) kRtaM sandehena / virodhanamudAharati-tIrNa iti / bhISmamahodadhI = bhISma: (tAmahaH eva mahodadhau ( mahAsAgare ), tIrNe = taraNaviSayIkRte nihata iti bhAvaH / droNAnale - droNaH (dro cArya ) eva anala: ( agniH ), tasmin / kathamapi = kenA'pi prakAreNa, zikhaNDitaM puraskRtyeti bhAvaH / nirvRte = nirvANatAM gamite, mRta iti bhAvaH / karNAzI - viSabhogina = karNa: ( rAdheyaH ) eva AzIviSa: ( AziSi = daMSTrAyAM viSaM = garalaM yasya saH / daMSTrAviSa ityarthaH ) sa eva bhogI ( sarpa: ) tasmin prazamite = prazama gamite, vyApAdita iti bhAvaH / zalye ca = tadAkhye madravezA'dhIze ca / divaM = svarga, yAte = prApte sati, tathA ca jaye = vijaye, alpA'vazeSa = stokA'vaziSTa sati, priyasAhasena - abhISTasAhasakarmaNA, bhImena bhImasenena rabhasAt = vegAt vAcA = vANyA "asmAsu yena kenA'pi samaM yudhyatAm" ityaakaarikyaa| abhI enaM. sarve sakalAH, vayaM=pANDavAH, jIvitasaMzayaM = jIvanasaMdeham, samAropitAH saMprApitAH / zArdUlavikrIDitaM vRttam / atra yuddha vijayarUpe kArye bhImavAcA vighnaprAptevirodhanaM nAmA'Ggam, prarocanAM lakSayati- prarocaneti / saMhArA'yaM pradarzanI tu upasaMhArarUpavipaya sUcikA tu vANIti bhAvaH / " prarocanA" aGgam // 106 // = jaise veNImeM-- yudhiSThira bhImarUpa mahAsAgara ke tIrNa honepara, droNarUpa agni ke kisI prakAra bujha jAne para karNarUpa daMSTrA (dADha ) meM viSavAle sarpake zAnta kiye jAnepara aura zalyake bhI sva prApta karAnepara, vijaya thor3I hI bAkI rahanepara priya sAhasavAle bhImasena se degate * . apane vacana se ye hama saba ( pANDava ) jIvana meM saMzayArUDha banAye gaye haiM / upasaMhArakI sUcanA karanevAlI vANIko "prarocanA" kahate haiM / / 106 / / jaise veNImeM-- pAJcAlaka - meM bhagavAn kRSNa ke sAtha hU~ / ( aisA kahakara kucha dUra calakara ) - sandeha nahIM kareM /
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 sAhityadarpaNe pUryantAM salilena ratnakalazA rAjyAbhiSekAya te kRSNAtyantacirojjhite tu kabarIbanve karotu kSaNam / rAme zAtakuThArabhAsvara kare, kSatradrumocche dina, - krodhAndhe ca vRkodare paripatatyAjau kRtaH saMzayaH ? // ' kArya saMgraha AdAnam - yathA veNyAm- 'bho bhoH samantapaJcakacAriNaH ! = = prarocanAmudAharati- pUryantAmiti / pAJcAlakasya yudhiSThiraM pratyuktiriyam / he rAjan ! te tava, rAjyAbhiSekAya = rAjye ( rASTra ) abhiSekAya ( abhiSecanasaMskArAya ), salilena - tattattIrthajalena, ratnaklazA:- maNikhacitakumbhAH, pUryantAM priyantAm / kRSNA = draupadI, tu, atyantacirojjhite - aticirakAlaparityakte, kabarIbandhe - kezavezabandhane, kSaNam = utsavaM, "vakSaNa uddharSo maha uddhava utsavaH " ityamaraH / karotu = vidadhAtu / zAtakuThArabhAsvarakare-zAta : ( 'zANAdinA tIkSNIkRtaH ) ya: kuThAraH ( parazuH ) tena bhAsvara : ( dIptisampanna : ) karaH ( hastaH ) yasya saH, tasmin / tathA ca kSatradrumocchedini = = kSatrA: ( kSatriyAH ) eva drumAH ( vRkSAH ) tAm ucchinattIti tasmin / kSatriyarUpavRkSocchedaka iti bhAvaH / tAdRze rAme - jAmadagnye, krodhA'ndhe = kopA'ndha, vRkodare bhImasene, ca, AjI = yuddhe, paripatati = pravizati sati, sarvatra " yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam" iti sammI / kutaH kasmAddhetoH sazaya:sandehaH, yuddhajaya iti zeSaH / zArdUlavikrIDitaM vRttam / = atra pUrvArddhasthavAkyadvayena yuddhopasaMhArapradarzanAtprarocanA / AdAnaM lakSayati- kAryasaMgraha iti / kAryasaMgrahaH kAryANAM ( karmaNAm ) saMgraha: (saGkalanam ) "AdAvam" nAmA'Ggam / 1 AdAnamudAharati - yatheti / samantapaJcakasaMcAriNaH samantapaJcakAkhyasthAna sacaraNazIlAH !, samantAta ( samantataH) paJcakaM ( nadapacam ) yasmiMstat, tIrthabhedaH / kurukSetraM vA tanikaTastha pradeza: ! ( he rAjan ! ) Apake rAjyAbhiSeka ke lie ratna kalaza tIrthajala se pUrNa ki jAyeM / draupadI bahu samayase chor3e gaye kezavezake saMskAra ke lie utsava kreN| tI pharase se camakate hue hAthavAle kSatriyarUpa vRkSoMko kATanevAle aise parazurAma ke krodha se andhe bhImasenake saMgrAma bhUmimeM A par3ane para yuddha - jaya meM kaise sandeha hogA ? kAryoMkA saMgraha karaneko "AdAna" kahate haiM / . jaise beNImeM- he samantapasameM samvaraNa karanevAle !
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 469 nAhaM rakSo, na bhUto, ripurudhirajalAlAditAGgaH prakAmaM nistIrNorapratijJAjalanidhigahanaH krodhanaH kSatriyo'smi / bho bho rAjanyatrIrAH ! samarazikhizikhAmuktazeSAH ! kRtaM va___ svAsenAnena lInaItakarituragAntahitarAsyate yat // ' atra samastaripuSadhakAryasya sNgRhiittvaadaadaanm| -tadAhuzchAdanaM punaH kAryArthamapamAnAdeH sahanaM khalu yadbhavet // 107 // nAhamiti / yuddha vijayalAmA'nantaraM bhImasenasyoktiriyam / ahaM, rakSo narAkSaso na, bhUto na - devayonivizeSo na / kintu ripurudhirajalAhlAditA'Gga:-ripUNAM (zatrUNAm ) rudhirANi ( raktAni ) eva jalAni (dravadravyANi ) taH AhlAditAni ( AmoditAni ) aGgAni ( dehA'vayavAH ) yasya saH / tathA prakAmaM yatheSTaM, nistIrNo. pratijJAjalanidhigahanaH = nistIrNaH ( uttIrNaH ) uruH (mahAn.) pratijJAjalavidhiH pratijJA = sandhA, eva jalanidhiH - samudraH yena saH, ata eva gahanaH = duravagAhaH) kodhanaH = kopazIlaH, kSatriyaH = mUrvA'bhiSiktaH, ammi / ato bho bhoH samarazikhi. zikhAbhuktazeSAH = samara: ( yuddham ) eva zikhI ( agniH ) tasya zikhA ( jvAlA) tayA, bhukta zeSAH ( bhuktebhyaH bhakSitebhyaH, vyAmAdibhya iti bhAvaH, zeSA:-avaziSTAH); he rAjanyavIrA: he kSatriyavikrAntAH !, itakarituragA'ntahitaiH-hatAH ( vyApAditAH) ye kariNaH (hasti naH ) turagAH (azvAH ), teSu antahitaM. ( abhyantarasthitaH ) / : ata eva lInaH ( prApta layariva sthitaH yuSmAbhiH yat = yasmAtkAraNAta, Asyate = avasthIyate, anena = etena, vaH = yuSmAka, trAsena = bhayena, kRtaM = paryAptam / trAsena sAdhyaM nA'stIti bhAvaH / sragdharA vRttam / lakSye lakSaNaM sNgmyti-atreti| chAdanaM lakSayati-tavAhariti / kAryA'rtha-kRtyasaMpAdanA'rtha, yada apamAnAde:avamAnAdeH, sahana = maSaMNaM, bhaveta, tat "chadanam ' AhuH // 10 // (bhImasena )-maiM rAkSasa nahIM hUM aura na bhUta hI hUM kintu zatruoMke rudhira jalase Anandita aGgoMvAlA aura paryApta rUpase mahAn pratijJAsvarUpa samudrako pAra. kiyA huA ata eva gahana ( duravagAha ) kodhI kSatriya huuN| yuddharUpa agnikI jvAlAse jalanese avaziSTa (bace khuce.) he kSatriya vIro ! mAre gaye hAthI aura ghor3oMke zarIrake bhItara chipakara tuma loga raha rahe. ho, aisA trAsa tumalogoMko nahIM karanA caahie| yahA~ samasta zatruvadharUpa kArya saMgRhIta honese "bhAdAna" hai| kArya samvAdanake lie apamAna Adi sahaneko "chAdana" kahate haiM / 107 / /
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe yathA tatraiva'arjuna:-Arya ! prasoda / ... apriyANi karotveSa vAcA zakto na karmaNA / hastabhrAtRzato duHkhI pralAparasya kA vyathA ?' atha nirvhnnaanggaani| sandhirvibodho grathanaM nirNayaH paribhASaNam / kRtiH prasAda AnandaH samayo'pyupagRhanam / / 108 // bhASaNaM pUrva vAkyaJca kAvyasaMhAra eva ca / prazastiriti saMhAre jJayAnyaGgAni nAmataH // 109 // bIjopagamanaM sandhiH-- chaadnmudaahrti-prpriyaanniiti| hatabhrAtRzataH = hataM (byApAditam ) bhrAtRzataM ( sodarazatam ) yasya saH / ato duHkhI, eSaH = duryodhanaH, vAcA = vacanena, apriyANi = anIpsitAni, kaTuvacanarUpANIti bhAvaH, karotu-vidadhAtu, paraM karmaNA= kAryeNa, apriyANi kartuM na zaktaH = na samarthaH, ataH asya = duryodhanasya, pralApa: anayaMkavacobhiH, kA vyapA = kiM duHkhaM, na kimapIti bhAvaH / nirvahaNA'GgAnyuddizati-saindhe rupamUhanaparyantaM daza // 108 // bhASaNAprazastiparyantaM catvAri, saMhatya saMhAre ( nirvahaNe ) caturdazA'GgAni meyAni // 1.9 // sandhi lkssyti-biijopgmnmiti| bIjasya (mukhasandhau nihitasya bIjA'rthasya ) upagamanam ( upasthApanama ) sandhiH " / se vahIM ( veNIsaMhArameM ) aju-Arya ! sau bhAiyoMke mAre jAnese duHkhI yaha ( duryodhana ) vacanase kaTuvacana kahe parantu karmase apriya karaneko samartha nahIM hai| isalie isake pralApoMse kyA duHkha hai ? nirvahaNa ( upasaMhAra) ke baga- . 'sandhisa upagRhana taka daza // 10 // bhASaNase prazastika bAra isa prakAra saMhArameM vIvha janoM ko jAneM // 109 // bIca" sandhi upasthApanako "sandhi" kahate haiN|
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH yathA tatraiva ( veNyAm ) 'bhImaH-bhavati ! yajJavedisambhave ! smarati bhavatI yanmayoktam'cazvabhuje'tyAdi / ' (pR0 436) anena mukhe kSiptabojasya punarupagamanamiti sandhiH / -vibodhaH kArya mArgaNam / yathA tatraiva'bhImaH-muJcatu nAmAryaH kSaNamekam / yudhiSThiraH-kimaparamavaziSTam ? .. . bhImaH-sumahadavaziSTam / samApayAmi tAvadanena suyodhanazoNitokSitena pANinA pAzcAlyA duHzAsanAvakRSTaM keshhstm| yudhiSThiraH-gacchatu bhavAn , anubhavatu tapasvinI veNIsaMhAram / ' iti / anena keshsNymnkaarysyaanvessnnaadvibodhH| upanyAsastu kAryANAM grathanam - sandhimudAharati-bhIma iti / yajJavedisaMbhave he draupadi ! mukhe-mukhasandhI / vibodhaM lakSayati-vibodha itiH| kAryamArgaNaM = kAryasya (kartavyasya ) mArgaNam ( anveSaNam ) "vibodhH| vibodhamudAharati-bhIma iti / keza hastaM = kacakalApam / samApayAmi - badhnAmi, tapasvinI-zocanIyA, draupadIti bhAvaH / veNIsaMhAraM-kabarIbandhanam / granthanaM lakSayati-upanyAsa iti / kAryANAM-karaNIyaviSayANAma, upanyAsa:upasthApanaM "aynm"| jaise veNImeM--bhIma-'devi" dropadi ! Apako yAda hai jo maiMne kahA thA"cazadbhuja." ityAdi ( 6-84 ) / isase mukhasandhimeM rakhakhe gaye bIja artha kA phira upasthApana honese "sandhi" hai| kArya ke anveSaNako "vibodha" kahate haiM / jaise vahIM-bhIma-Arya mujhe eka kSaNa chor3a deN| yudhiSThira--aura kyA bAkI hai ? / bhIma-bahuta kucha bAkI hai| duryodhanake ratta se sikta isa hAthase pAJcAlI ( draupadI ) ke duHzAsanase khIMce gaye kezakalApako bAMdhatA huuN| yudhiSThira-Apa jAya / zocanIya (draupadI) kezabandhanakA anubhava kreN| isa vAkyase kezabandhana kAryakA anveSaNa hone se vibodha" huA hai| kAryoM ke upanyAsa( upasthApana ) ko "granthana" kahate haiM /
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 sAhityadapaNe yathA tatraiva 'bhImaH-pAJcAli ! na khalu mayi jIvati saMhartavyA duHzAsanavilulita. veNirAtmapANibhyAm / tiSTha svayamevAhaM saMharAmi / ' iti / anena kAryasyopakSepAd grathanam / -nirNayaH punaH // 110 / / anubhUtArthakathanaM-- yadhA tatraiva 'bhImaH-deva ajAtazatro! adyApi duryodhanahataka 1 / mayA hi tasya durAtmana: bhUmau kSiptaM zarIraM, nihitamidamasakacandanAbhaM nijAne, _lakSmIrArye niSiktA caturudadhipayAsImayA sArddhamuA / bhatyA mitrANi yodhAH kurukulamanujA dagdhametadraNAgnau grathana mudAharati- ytheti| duHzAsanavilulitA = duHzAsanena, vilulitA (vishlessitaa)| saMhartavyA = saMharaNIyA, bandhanIyA / saMharAmi = badhnAmi / nirNaya lakSayati-nirNaya iti / anubhUtA'rthakathanam = anubhUtArthasya ( upa. labdhA'rthasya ), kathanaM ( pratipAdanam ) "nirnnyH"| nirNayamudAharati-bhamAviti / durAtmanaH = duSTabuddhaH, tasya = duryodhanasya, zarIraM-dehaH, bhUmau = bhuvi, kSiptaM = pAtitam, candanAbhaM = raktamalayajasadRzaM, idam, asRk-raktaM, nijA'Gge = svazarIre, nihitam = arpitam / caturudadhipaya somayA 3 caturNAm ( catu saMkhyakAnAm ) udadhInAM ( samudrANAm ) payAMsi ( jalAni ) eva sImAnaH ( avadhayaH ) yasyAH, nyaa| uA = pRthivyA, sAdhaM = saha / lakSmI: = rAjazrIH, Arya-pUjye, bhavati, niSiktA sthaapitaa| tathA bhRtyAH = bhartavyA amAtyAdayaH, mitrANi = suhRdaH, yodhAH = bhaTAH, kurukula manujAH = kuruvaMzamAnavAH, duHzAsanAdaya iti bhAvaH / etat = idaM, sakalaM, raNA''gno = yuddhA'nale, dagdhaM = bhasmIkRtaM, jaise vahIM--bhIma--pAJcAlI (draupadI)! mere jIte jo duHzAsanase vilulita (vizleSita ) kezavezako apane hAthoMse nahIM baaNdhnaa| Thaharo maiM svayam ise bAMdhatA huuN| isase kAryakA upasthApana honese "anyana" nAmakA upasaMhAra sandhikA aGga hai / anubhava kiye gaye viSaya kahaneko nirNaya" kahate haiM / / 110 // . . jaise vahIM ( veNIsaMhArameM )-bhIma--mahArAja ajAtazatro ! Aja bhI duryodhana hataka hai ? / maiMne usa durAtmAke - zarIrako jamInapara pheMka diyA, raktacandanake sadRza isa rudhira (khUna) ko apane . aGgameM lepana kiyaa| cAra samudroMke jalarUpa sImAoMvAlI pRthivIke sAtha rAjyalakSmI. ko AryameM sthApita kiyaa| bhRtya (amAtya Adi) mitra, yoddhA aura kurukulake mAnava
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ paSThaH paricchedaH nAmaikaM yad avauSi kSitipa! tadadhunA dhArtarASTrAta zeSam / / -vadanti parimASaNam / parivAdakRtaM vAkyam-- yathA zAkuntale 'rAjA-Arya ! atha sA tatrabhavatI kimAlyasya rAjarSeH patnI ? tApasI-ko tassa dhammadArapaMriTaThAiNo NAmaM gehissadi' / --labdhArthazamanaM kRtiH // 111 // yathA veNyAma 'kRSNaH-eteM bhagavanto vyAsa-vAlmIkiprabhRtayo'bhiSekaM dhArayanta stiSThanti iti / ' vinAzitamiti bhAvaH / he kSitipa=he rAjana !, ekam = ekaka, yata, nAma = duryodhana iti abhidhAnaM, vISi - kathayasi, dhArtarASTrasya - duryodhanasya, adhunA-idAnI, gvanAmamAtra, zeSam = abaziSTama, astIti zeSaH / sragdharA vRttam / atrAnubhUtA'rthakathanAta nirNayo nAma nirvahaNasandheraGgam // paribhASaNaM lakSayati-badantIti / parivAdakatama = apavAdavihivaM. vAkyaM -- padasamUha, "paribhASaNaM" vadanti / pribhaassnnmudaahrti-ptheti| kastasya dharmadAraparityAgino nAma grahISyati ?" iti sNskRtcchaayaa| atra dUSyantaparivAdasUcanAtparibhASaNam / . kRti lkssti-lbdhaa'rthshmnmiti| landhA'rthena ( prAptaviSayeNa ) zamana ( zokAdinivAraNam ) "kRtiH" // 111 // kRtimudAharati-yatheti / abhiSekam abhiSekapadArtham / dhArayantaH gRhantaH / yaha saba yuddharUpa agnimeM jalA DAlA, he rAjan ! eka "duryodhana" yaha jo Apa kahate - haiM, dhRtarASTrapUtrakA isa samaya vaha nAmamAtra avaziSTa ( pravA) hai.". apavAda (badanAmI ) se kiye gaye vAkyako "paribhASaNa" kahate haiN| jaise zAkuntalameM-rAjA (duSyanta.)-Arye! mAnanIyA ke kisa nAmake rAjarSikI pasnI hai ? tapasvinI-dharmapatnIkA parityAga karanevAle usakA nAma kona legA? / prApta viSaya se zoka Adike nivAraNako "kRti' kahate haiM // 111 // jaise veNImeM-kRSNa-ye bhagavAn vyAsa aura bAlmIki Adi abhiSeka jalako lete hue khar3e haiN|
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe banena prAptarAjyAbhiSekamaGgalaH sthirIkaraNaM kRtiH / zuzrUSAdiH prasAdaH svAta-- . yathA tatraiva bhImena draupadyAH kezasaMyamanam / --Anando vAJchitAgamaH / / yathA tatratra'draupadI-visumaridaM edaM vAvAraM NAdhassa pasAdeNa puNo vi sikkhissa / ' sAyo duHkhaniryANaM-- yathA ratnAvalyAmvAsavadattA-(ratnAvalImAliGgaya ) samassasa bahiNie ! samassasa --tadbhavedupagRhanam / / 112 / / yat syAdabhutasamprAptiH-- lakSye lakSaNaM sagamayati-praneneti / sthirIkaraNaM = sthairyasampAdanam / prasAdaM lakSayati-zubhaSAviriti / zuzrUSAdiH = paricaryAdiH / AnandaM lakSayati-mAnanda iti / vAJchitAgamaH vAJchitasya (abhISTasya) AgamaH ( AgamanaM, prAptiriti bhAvaH ) "aannd:"| mAnandamunAharati--yati / vismRtamenaM vyApAraM nAthasya prasAdena punarapi zikSiSye" iti saskRtacchAyA / vyApAra = kezasaMyamanarUpaM karma / - samayaM lakSayati--samaya iti / duHniryANaM = duHkhasya niryANam (apagamaH), "smyH"| samayamudAharati-yatheti / "samAzvasitu bhaginI samAzvasitu / " atra ratnAvalyA virahaduHkha niryANAda "smy:"| upagRhana lkssyti-tviti| yat adbhutasaMprAptiH = adbhutasya saMprAptiH ( upalandhiH ) syAt tat "upagUhanaM" syAt / isa vAkyase prApta rAjyakA abhiSe ke maGgaloMse sthira karanA hI "kRti" hai| zuzrUSA Adiko "prasAda" kahate haiM / jaise vahIM bhImasenake draupadIkA kezoMko bAMdhanA / abhISTa viSaya kI prAptiko "Ananda" kahate haiM / jaise vahIM-- draupadI--bhUle gaye isa karmako svAmIke anugrahase phira bhI sIkha gii| duHkhake apagamako "samaga" kahate haiM / jaise rasnAvalImeM vAsavadattA--( ratnAvalIko AliGgana kara ) samAzvasta ho bahina ! tuma samAzvasta ho| badbhuta vastukI prAptiko "upagrahana" kahata haiM / 112 //
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH yathA mama prabhAvatyAM nAradadarzanAt pradyamna Urdhvamavalokya'dadhadvidyullekhAmiva kusumamAlAM parimala. bhramabhRGgazreNIdhvanibhirupagItAM tata' itH| digantaM jyotirbhistuhinakaragaurardhavalayanitaH kailAsAdiH patita viyataH kiM punaridam ? / ' sAmadAnAdi bhASaNam / yathA caNDakauzike 'dharma:-- tadehi dhrmlokmdhitisstth|' ___pUrvavAkyaM tu vijJeyaM yathoktArthogdarzanam // 113 // . upagRhanamudAharati-vaviti / parimalabhramadbhuGgazreNIdhvanibhiH = parimalena ( sugandhena ) bhramantI ( bhramaNaM kurvatI) yA bhASeNI (bhramarapaGktiH ) tasyA dhvanibhiH (guJjanaH ), upagItAm-upazabditAm / tathA vidyullekhAMtaDitpaGktim, ika kusumamAlo = puSpamAtya, dadhat = dhArayan, evaM ca tuhinakaragauraiH - candrasadRzazuklavarNaH; jyotibhiH dehakAntibhiH, tata hasaH = tasmAt asmAt, sarvata iti bhAvaH / / digantaM = kASThA'ntaM, dhavalayan = zuklIkurvana, kailAsA'dri : kailAsaparvataH; viyataH= AkAzAda, itaH atra pradeza, patati = nipatati, idaM punaH, kiM - kiM nAma Azcaryam / zikhariNI vRttam / atra pradyumnasya adbhutasaMgapte rupagRhanaM nAma nirvaharaNasandheraGgam / bhASaNaM lakSayati-sAmadAnAvIti / sAma ( sAnsvarUpam ) dAnaM ( vitaraNarUpam ) tadAdi "bhASaNaM" bhavet / bhASa ' mudAharati-gadheti / atra dharmasya sAmarUpAkyAdbhASaNam / pUrvavAkyaM lakSayati-pUrvavAkyAmiti / yathoktA'rthopadarzanaM = yathoktasya ( uktA'nurUpasya ) arthasya (viSayasya ) upadarzanaM ( pradarzanam.) "pUrvavAkyaM" nAma upsNhaarsndhernggm| jaise pranthakArakI prabhAvatI ( nATikA ) meM nAradako dekhakara pradyumna Upara dekhakara-sugandhase bhramaNa karane vAlI bhramarapaGktike guJjanoMse gAI gaI, bijalIkI katArakI samAna phUloMkI mAlAko dhAraNa karatA huA candrake sadRza zuklavoMvAlI dehakI kAntiyose sarvatra dizAoM ke anta bhAgako sapheda banAtA huA kailAsaparvata bAkAzase isa pradezameM A rahA hai / yaha kyA hai ? sAma aura dAna Adiko "bhASaNa" kahate haiN| jaise caNDakauzika, dharma-"isalie Ao dharma loka meM rho|" ukta ke anurUpa viSayakA pradarzana karaneko "pUrvavAkya" kahate haiM // 113 //
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitpavarSo yathA veNyAm-- - 'bhImaH--buddhimatike ! ksamA bhAnumatI / paribhavatu samprati pANDava. daaraan|' varapradAnasaMprApti kApasaMhAra iSyate / yathA sarvatra "kiM te bhUyaH priyamupakaromi / " iti / nRpadezAdizAntistu prazastirabhidhIyate // 114 // yathA prabhAvatyAma-- 'rAjAnaH sutanirvizeSamavunA pazyantu nityaM prajA ___ jIyAsuH sadasadvivekapaTavaH santo guNagrAhiNaH / sasyasvarNasamRddhayaH samadhikAH santu kSamAmaNDale pUrvavAkyamudAharati-yatheti / bhAnumatI-duryodhanapatnI / pANDavadArAn pANDavapatnI, dropadImiti bhAvaH / kAvyasaMhAraM lakSayati-varapradAnasaMprAptiriti / varapradAnasya ( abhISTavara. vitaraNasya ) saMpAptiH ( upalabdhiH ) "kAvyasaMhAra' iSyate / kaavysNhaarmudaahrtiytheti| __ prazasti lakSayati-napadezAdizAntiriti / nRpadaMzAdInAM (bhUparASTrAdInAm) zAntiH ( zamAzaMsA) "prazasti:" abhidhIyate / . prazastimudAharati-rAjAna iti / adhunAH- idAnI, rAjAnaH = bhUpAH, prajAH = janAn, sutanirvizeSa -- putranirbheda, putrasadRzamiti bhAvaH / nityaM = satataM, pazyantu = avalokayantu / sadasadvivekapaTavaH idaM sat (prazastam ) idam asat (aprazastam ) iti yo vivekaH ( vivecanam ), tasmin paTavaH (kuzalAH; samaryA iti bhAvaH ), etAdRzo guNagrAhiNaH= guNagrAhakAH, santaH sajjanAH; jIyAsa:-sarvotkarSaNa vartantAm / kSamAmaNDale = bhUcakravAle, samadhikAH = atipracurAH, saspas samRddhayaH = dhAnyakana kasaMvRddhayaH, santu-bhavantu / trijagataH lokatrayanivAsino janasya nArAyaNe jaise veNIma - bhIma-buddhimati ke ! vaha bhAnumatI kahA hai ? isa samaya vaha pANDavoMkI patnIko tiraskRta kre| varadAnakI prAptiko "kAvyasaMhAra" kahate haiN| jaise vahIM-'phira tumhArA kauna sA abhISTa upakAra karUM ?" rAjA aura deza AdikI zAntiko "prazasti" kahate haiM // 114 // jaise prabhAvatIma-"isa samaya rAjAloga prajAoMko putroMke samAna nitya dekheN| yaha sada hai yaha asada hai aise vivekameM nipuNa guNagrAhaka sajjanaloga uskarSapUrvaka
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH bhUyAdavyabhicAriNI trijagato bhaktizca nArAyaNe / ' atra copasaMhAraprazassyoranta ekena krameNaiva sthitiH| . 'iha ca mukhasaMdhau. upakSepaparikaraparinyAsayuktyubhedasamAdhAnAnAM, pratimukhe ca parisarpaNapragamanavopanyAsapuSpANAM garbha'bhUtAharaNamArgatro(to). TakAdhivalakSepANAM vimarze'pavAdazaktivyavasAyaprarocanAdAnAnAM prAdhAnyam / anyeSAM ca yathA sammaSaM sthitiH' iti kecit| catuHSaSTivikaM tadaGga proktaM manISibhiH / kuryAdaniyate tasya saMghAvapi nivezanam / / 115 / / rasAnuguNatAM vIkSya rasasyaiva hi mukhyatA / bhagavati zrIviSNI, avyabhicAriNI vyabhicArarahitA, aikAntikoti bhAvaH / bhaktizca= anuraktikA, bhUyAt = bhavatAt / zArdUlavikrIDitaM vRttam / ___ atra rAjadezAdInAM zAnterAzaMsayA prazasti mopasaMhArasandheraGgam, tattatsandhiSu tattadaGgAnAM prAdhAnya pradarzayati-iheti / anyeSAM = vilomanAdInAmaGgAnAm / svIyaM mataM drshyti-ctuHssssttividhrmiti| mukhA'GgAni dvAdaza, pratimukhA'GgAni trayodaza, garbhAGgAni, vimarzAGgAni nirvahaNA'GgAni ca tAvatyeva samaSTayA catuHSaSTiriti nirvahaNAGgaprazastinirAkaraNakAriNaH / yeSAM mate prazastisvIkRtistatra garbhAgabhUtAyAH prArthanAyA asvIkR'taH / ittha ca pakSadvaye'pi catuHSaSTividhAnyaGgAni / rasA'nuguNatAM-- rasasya (zRGgArAdeH ) anuguNatAm ( anukUlatAm ), vIkSya dRSTvA, aniyate = anirdiSTe, sandhAvapi, tasya-agasya, nivezanaM = pravezanaM, kuryAt / hi= yasmA ddhatoH rasasyaiva mukhyatA / / 115 // . udAharati-yatheti / saMdhAraNaM kartavye yuktirUpaM mukhasandhe raGagam / niyamaHtatsandhyaGgastha tatsandhAveva niveza ityevarUpaH lakSyaviruddha mahAkaviprayogaviruddham / raha raheM / bhUmaNDalameM atipracura dhAnya aura suvarNoM kI samRddhiyAM hoN| tIna lokoMke janoMko zrInArAyaNameM avyabhicAriNI ( aikAntikI ) bhakti ho / yahA~ antameM upasaMhAra aura prazasti kI isI kramase sthiti hotI hai| ina agoMmeM mukhasandhimeM upakSepa, parikara, parinyAsa yukti, udbhada aura samAdhAnakI pradhAnatA hotI hai isI taraha pratimukhameM parisarpaNa, pragamana, vajra, upanyAsa aura puSakI, garbha meM abhUtA. haraNa, mArga, tro (to) Taka, adhibala aura kSepakI, tathA vimarza sandhi meM apavAda, zakti, vyavasAya, prarocanA aura AdAnakI pradhAnatA hotI hai| avaziSTa agoM kI yathA saMbhava. sthiti rahatI hai| aisA kuchaloga kahate haiM / vidvAnoMne isa prakArase causaTha prakArake aGgoM ko mAnA hai| rasakI anukUlatAko dekhakara anirdiSTa sandhimeM bhI aGgakA nivezana kareM, kyoMki usakI hI mukhyatA hai|11||
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 sAhityadarpaNe yathA veNIsaMhAre tRtIyAGke duryodhanakarNayormahatsaMpradhAraNam / evamayatrApi / yattu rudraTAdibhiH 'niyama eva' ityuktaM tallakSya viruddham / iSTArtharacanArya lAbho vRtAntavistaraH / / 116 // rAgaprAptiH prayogasya gopyAnAM gopanaM tathA / " prakAzanaM prakAzyAnAmaGgAnAM SaD vidhaM phalam / / 117 // aGgahIno naro yadvabha vArambhakSamo bhavet / aGgahInaM tathA kAvyaM na prayogAya yujyate / / 118 // . saMpAdayetAM saMdhyacaM nAyakapratinAyakau / = aGgAnAM phalAnyuddizati - iSTA'rtharacaneti / iSTA'rthasva (abhISTa viSayasya ) racanA (nirmANam ) / AzcaryalAbhaH vismayaprAptiH, draSTuriti zeSaH / vRttAntaH vistaraH = vRttAntastha ( udantasya ) vistaraH ( bAhulyam ) / prayogasya = abhinayasya -rAgaprApti: abhilASalAbhaH / gopyAnAM = gopanIyAnAM viSayANAM gopanaMrakSaNam / - tathA prakAzayAnAM = prakAzayogyAnAM viSayANAM prakAzanam, itthaM ca SaDvidhaM phalaM : , * prayojanam / / 117 / / phaladarzana prayojanamAha - zraGgahIna iti / yadvat aGgahInaH hastapAdAdyaGga* rahitaH, naraH - mAnavaH, ArambhakSamaH = kAryAnuSThAnasamarthaH, na bhavet tathA kAvyam, aGgahInam = mukhAdyaGgarahitaM sat, prayogAya = abhinayamya, na yujyate na prayujyate // 118 // sandhyaGgasampAdana hetutA vivinakti-sampAdayatAmiti / nAyakapratinAyakI, saindhyaGga, saMpAdayeto = vacanena vidadhIyAtAm / tadabhAve = sandhyaGgasampAdanA'bhAve, jaise veNIsaMhAra meM tIsare ameM duryodhana aura karNakA mahat sampradhAraNa arthAta kartavya meM yuktirUpa mukhasandhikA aGga hai / isI taraha anyatra bhI jAnanA cAhie / jo ki rudraTa Adi vidvAnoMne "niyama hI hai" arthAt ina sabhIko yathAsthAna niyata honA cAhie aisA kahA hai vaha lakSya ke viruddha hai / aGgakA phala kahate haiM - abhISTa vastukI racanA, Azcarya kI prApti, vRttAntaH kI adhikatA / / 116 // anurAgakI prApti, gopanIya viSayoMkA gopana aura prakAza yogya aMzoMkA prakAzana isa prakAra agoMke chaH phala hote haiM / / 117 // jaise aGgahIna manuSya kArya ke Arambha meM samartha nahIM hotA hai, vaise hI aGgahIna kAvya prayoga ke lie upayukta nahIM hotA hai / / 118 // sandhi aGgako nAyaka aura pratinAyaka saMpAdita kareM unake abhAva meM patAkA
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 479 tadabhAve patAkAdyAstadabhAva tathetarat // 119 // prAyeNa pradhAnapuruSaprayojyAni sandhyaGgAni bhavanti / kintUpakSepAditrayaM bIjasyAlpamAtrasamuddiSTatvAdapradhAnapuruSaprayojitameva sAdhu / rasavyAktamapekSyaSAmaGgAnAM saMnivezanam / na tu kevalayA zAstrasthitisaMpAdanecchayA // 120 // tathA ca yadveNyA duryodhanasya bhAnumatyA saha vipralambho darzitaH, tattAdRze'vasare'tyantA nucitm| aviddhaM tu yad vRttaM rasAdivyaktaye'dhikam / jayanyathayeddhImAna vadedvA kadAcana // 121 // pattakAdyA:=patA / "vyApi prAsaGgika vRttaM ptaaketybhidhiiyte|" ityuktalakSaNalakSitA patAkA, Adyapadena kAryaprakRtIrarthaprakRtI: sampAdayetAm, tadabhAve = tasyA'pya mAve tathA itarat = nATyalakSaNAdika, sampAdayetAm // 119 / / vivRNoti-prAyati / prAyeNa = bahudhA / anggsNnideshnvivekmaah-rsvyktimiti| rasavyakti = zRGgArAdirasaprakAzama, apekSya = uddizya, eSAM = pUrvoktAnAm, aGgAnAM, sannivezanaM = sthApana, kintu kevalayA, zAstrasthitisampAdanecchayA = nATyazAstravacanapAlanA'bhilASeNa tu na - aGgAnAM saMnivezanaM na kuryAditi bhAvaH // 120 // ___ pivaNoti-vipralambhaH = vipralambhazRGgAraH / nATye itivRttasthiti vivinakti--praviruddhamiti / yat vRttaM = vRttAntaH tu, rasAdivyaktaye = rasa bhAvAdisphuTIkaraNAya, aviruddha = virodharahitam atha ca adhikamatiriktam. anAvazyaka pratIyate, dhImAn buddhisampannaH, kaviH = nATyale bakaH, tadapi= nAyaka mAdi tathA unake bhI amAvameM anya jana sampAdita kare // 119 // sandhike aGga adhikAra pradhAna puruSoM ke prayogake yogya hote haiM, parantu upakSepa; parikara aura parinyAsa ina tInoMmeM bIjakA thor3A hI samuddiSTa honese pradhAna puruSoMse hI prayoga honA ucita hai| ina aGgoMkI sthiti rasavyakti ke apekSA karake honI cAhie kevala zAstra: sthitisampAdanakI icchA se nahIM honI cAhie // 120 // ___ jaise- veNIsaMhArameM duryodhanakA bhAnumatIke sAtha jo vipralambhazRGgAra dikhAyA hai vaha vaise abasarameM atyanta anucita hai / jo caritra itihAsa Adise viruddha nahIM hai to
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 sAhityadarpaNe anayorudAharaNaM satprabandheSvabhivyaktameva / atha vRttayaH- zRGgAreM kaizikI, vIre sAccatyArabhaTI punaH | rase raudre ca bIbhatse vRttiH, sarvatra bhAratI // 122 // catasro vRttayo hotAH sarvanATyasya mAtRkAH / syurnAyikAdivyApAravizeSA nATakAdiSu / / 123 / / tatra kezikI yA zlakSNa nepathya vizeSacitrA strIsaMkulA puSkalanRtyagItA / tAdRzaM vRttAntamapi, anyathayet = anyathA kuryAt, kadAcana - jAtucidapi na vadet = va pratipAdayet, rasopayogi vRtta pradarzayediti bhAvaH // 121 // vivRNoti -- pranayoriti / rasA'nupayogivRttasya anyathA karaNA'vadanayoH, prabandheSu = abhijJAnazAkuntalAdiSu / nATyavRttIH pratipAdayati--zRGgAra iti / zRGgAre rase kaizikI vRttiH) pustakAntare " ko zakIti pATha: paraM bhAratIya nATyazAstre dazarUpake ca "kaizikI " ti pATha: / vIre rase sAttvatI, raudre bImarase ca rase vRtirAramaTo, sarvatra = anyeSu sarveSu raseSu bhAratI nAma vRttiH // 122 // etAH nATakAdiSu nAyakA divyApAravizeSAH = nAyakAdInAm (Adipadena nAyikApratinAyakAdInAm ) vyApAravizeSAH (ceSTAvizeSAH) sarvanATyasya (sakalA'bhinayastha ) mAtRkA: = mAtRva dupajIvyAH / / 123 / / = kaizikIlakSaNaM-yeti / yA zlakSNanepathyavizeSacitrA = zlakSNa: ( sUkSma: ) yo nepathyavizeSaH ( nAyikAdibhUSaNavizeSaH ) tena citrA ( adbhutA ), strIsaGkulA nArI bahulA, puSkalanRtyagItA- puSkalAni ( pracurANi ) nRtyagItAni ( nartanagAnAni ) zrI rasa Adiko vyaJjanAke lie adhika hai| vidvAn jana use bhI badala deM use kabhI na kahe / / 121 / ina donoM udAharaNa mahAvIracarita Adi uttama prabandha meM spaSTa hI haiM / vRttiyA~ - zRGgArameM kaizikI, vora, raudra aura vIbhatsa meM sAsvatI aura ArabhaTo vRtti upayukta hai, parantu bhAratI vata sabhI rasa upayukta hai / / 122 / / ye cAra vRttiyAM saMpUrNa nATyakI mAtRkA ( AdhArabhUta ) hai| nATaka Adi nAyaka aura nAyikA Adike vyApAra vizeSako vRtti kahate haiM / / 123 / kaizikI -- jo sUkSma nepathya ( vezaracanA ) vizeSase vicitra, pracura striyoMse
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 481 kAmopabhAgaprabhavopacArA sA kaizikI cAruvilAsayuktA // 124 / / nameM ca narmasphUjoM namasphoTo'tha narmagabhazca / catvAyanAnyasyA-- tatra --caidagdhyakrIDitaM narma // 125 / / iSTa janAvarjanakRttaccApi trividhaM matam / vihitaM zuddhahAsyena sazRGgArabhayena ca // 126 / / tatra kevalahAsyena vihitaM yathA ratnAvalyAmyasyAM saa| kAmopabhogaprabhAvopacArA - kAmopabhogaH ( zRGgAraH ) tasya prabhavaH (kAraNabhUtaH ) upacAraH ( vyavahAraH ) yasyAM sA / tathA cAruvilAsayuktA = cAravaH (manoharAH ) ye vilAsA: ( zRGgAraceSTAH ), tayuktA ( shitaa)| sA = tAdRzI vRttiH, kaizikI nAma // 1.4 // kaizikyA aGgAni nirdishti-nrmti| narma, nama pharjI narmasphoTaH, atha ca narmagarbhazca, asyA: = kaizikyAH, catvAryaGgAni / - narma lmyti-vaidhgdhykriidditmiti| iSTajanAvarjanakRt = iSTajanasya ( abhISTalokasya ) AvarjanakRta (prItikArakam ) vaidagdhya krIDitaM naipuNyakrIDanaM narmeti lamaNam / / 125 // narmaNastravidhyaM nidizati-taccA'pIti / tacca = narma ca / vividha tri. prakAraM, matam = abhimatam / zuddhahAsyena vihitam 1 sazRGgArabhayena = zRGgAra. hAsyena 2, samayahAsyena ca 3 vihitam / / 123 // vivRtAvudAharati-tatreti / kevalahAsyeneti ? / eSA'pi aparA tava samIpe yathA likhitA, idaM kimAryavasanta kasya vijJAnam / " iti sNskRtcchaayaa| eSA'pi = pratinikaTasthitA'pi, sAgarikA'pIti bhAvaH / vijJAnaM = kriyAkauzalam / yukta uttama nRtya aura gItase sampanna, kAmopabhogakA kAraNabhUta upacArase yukta tathA manohara vilAsase yukta hai vaha kaizikI vRtti hai / / 124 // kaizikIke aGga-narma, narmasphUrja, narmasphoTa aura narmagarbha isa prakAra kaizikI vRttike cAra aGga haiN| narma-nipuNatAse yukta krIDAko "namaM" kahate haiM / / 125 / / abhISTa janake mana ko vaza meM karane vAlI / usake bhI tIna bheda hote haiM-sya: vihita, zRGgArahAsyavihita aura bhayahAsyavihita !! 126 / / kevalahAsyavihita narma jaise ratnAvalI meM-- 31 sA
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe . 'vAsavadattA-(phalakamuddizya sahAsam ) esA vi avarA tava samIve jadhAlihidA evaM kiM ajavasantassa vinnnnaannm| sazRGgArahAsyena yathA zAkuntale-rAjAnaM prati'zakuntalA-asaMtuTaTho uNa kiM karissadi / rAjA-idam / ( iti vyavasitaH / zakuntalA vaktraM Dhokate) sabhayahAsyena yathA rtnaavlyaam-aalekhydrshnaavsre| 'susaMgatA-jANido mae eso vuttanto samaM cittaphalaeNa / tA devIe gaduA nivedissm'| etadvAkyasambandhi nrmodaahRtm| evaM veSaceSTAsambandhyapi / namasphUjaH sukhArambho bhayAnto navasaMgamaH / sazRGgArahAsyena 2 rAjanaM bhUpaM, dussyntmityrthH| "asantuSTaH punaH ki kariSyati ?" iti saMskRtacchAyA / kariSyati = vidhAsyati, bhavAniti zeSaH / idam = etada; cumbanamiti bhAvaH / vyavasitaH - cumbitu pravRttaH, AdikarmaNi ktapratyayaH / Dhokate = parAvartaryAna, DhokRdhAturyadyapi dhAtupAThe darzanArthakastathApi "dhAtUpasaNAmanekAryA" iti nayenA'tra parAvartanA'rthakaH / sabhayahAsyena 3 surAGgatA-"jJAto mayA eSa vRttAnta: samaM citraphalakena / taddevya gatvA nivedayiSyAmI"ti sNskRtcchaayaa| devya-vAsavadattAya, nivednkriyaagrhnnaaccturthii| beSaceSTAsambandhyapi = nepathyapravRttisambaddhamapi, narmeti bhAvaH / udAhartavyamiti zeSaH / namasphUrja lakSayati-narmaspharja iti| sukhArambhaH = sukhaH ( AnandajanakaH ) ArambhaH ( upakramaH ) yasya saH / bhayA'ntaH = bhayam ( bhItiH ) ante ( avasAne ) yasya saH, tAdRzo navasaMgamaH = nUtanasamAgamaH, 'narmasphUrjaH" bhavatIti zeSaH / vAsavadattA-(citra phalakako uddezya kara hAsyapUrvaka ) "Apake samIpa likhI gaI yaha dUsarI bhI kyA yaha Arya vasantakakI zilparacanA hai ?" / zunArahAsyavihita jaise zAkuntalameM--rAjAke prati zakuntalA-"asantuSTa hokara phira Apa kyA kareMge?" rAjA--yaha ( aisA kahakara cumbana karanekA udyoga karate haiM ) ( zakuntalA muMha chipAtI hai)| bhayahAsyavihita jaise-ratnAvalImeM-citradarzanake avasarameM, "susaMgatA-" citraphalakake sAtha isa vRttAntako maiMne jAna liyA hai, isalie jAkara mahArAnIko nivedana kruuNgii"| __yaha vAkyasambaddha narmakA udAharaNa hai| isI prakAra veSa-ceSTAsambaddha narmako bhI jAnanA caahie| .. namasphUrja--prArambhameM sukhakAraka aura antameM bhayakAraka navIna samAgamako "namasphUrja" kahate haiN|
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 483 yathA mAlavikAyAM saGketanAyakamabhistAyAm 'nAyaka: visRja sundari ! saGgamasAdhvasaM nanu cirItprabhRti praNayonmukhe / parigRhANa gate sahakAratAM tvamatimuktalatAcaritaM mayi / / mAlavikA-bhaTTA : devIe bhaeNa appaNo vi pi kauM Na pAremi' ityaadi| atha narmasphoTa: namasphoTo bhAvalezaH sUcitolparasomataH // 127 / / namasphUrjamudAharati-yatheti / sakatanAyaka- sakesasthAnagataM nAyakam, udayana. miti bhAvaH / nAyikA = mAlavikAyAm / abhimRtAyAM = kRtAbhisArAyAm naaykH-udynH| visajeti / udayano mAlavikA manunayati / natu he sundari ! saGgamasAdhvasaM= saGgamaviSaye ( samAgame ) sAhasaM (bhayam ) visRja-tyaja / cirAt prati-bahusamayA. dArabhya, prazayonmukhe-premA'bhilASuke, sahakAratAm = atisauramApramAvaM gate - prApta mayi = viSaye, tvam, atimuktalatA''caritam = atimuktalatAyAH (mAdhavIlatAyAH ) Acaritam ( AcaraNam ), pratigRhANa svIkuru, animuktalatA sahakAramiva tvaM mAmA liGgeti bhAvaH / drutavilambitaM vRttam / mAlaviketi / "mataH ! devyA bhayena Atmano'pi priyaM katuM na pArayAmIti sNskRtcchaayaa| ityAdi / na pArayAni = na zaknomi "pAra ( tIra) karmasamApto" iti dhAtorlaT / namasphoTaM lakSayati-narmasphoTa iti / bhAdalezaH = ISatprakAzitarbhAva , sUcitaH = prakAzitaH, alparasaH = stokazRGgAra: "namasphoTa:" mataH // 127 / / jaise mAlavikAke-saGketanAyaka ( udayana ) ke pAsa abhisAra karanepara--- nAyaka (rAjA udayana)-he sundari ! samAgamameM bhayako chodd'o| bahuta kAlase prema karanameM tatpara mere sahakAra ( kalamI Ama )ke bhAvako prApta honepara tuma atimuktalA ke AcaraNa ko prApta kro| mAlavikA--"svAmin ! mahArAnIke bhayase maiM apane priya kAryako bhI nahIM kara sakatI hU~" / ityaadi| narmasphoTa--thor3ese bhAvoMse sUcita alparasavAle narmako narmaspoTa kahate haiM / / 127 //
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 yathA mAlatImAdhave - sAhityadarpaNe 'gamanamalasaM zUnyA dRSTiH, zarIramasauSThavaM, zvasitamadhikaM, kinvetat syAt kimanyadito'thavA / bhramati bhuvane kandarpAjJA, vikAri ca yauvanaM lalitamadhurAste te bhAvAH kSipanti ca dhIratAm // ' atra alasagamanAdibhirbhAvalezairmAdhavasya mAlatyA manurAgaH stokaH prakAzitaH / garbho vyavahRtituH pracchannavartinaH / yathA-tatraiva sakhIrUpadhAriNA mAdhavena mAlatyA maraNavyavasAyavAraNam / narmasphoTamudAharati- gamanamiti / mAdhavaM prati makarandasyoktiriyam / mAdhavasya gamanaM == gatiH, alasam = AlasyayuktaM, mandamityarthaH / = dRSTiH = dRk, zUnyA= nirviSayA, zarIraM dehaH, asauSThavaM sauSThavarahitaM, saundarya rahitamiti bhAvaH / zvasitaM = niHzvAsaH, atrikam = atiriktam asvAbhAvikamitibhAvaH / etat kiM nu syAt = bhavet, athavA = yadvA itaH asmAt, aparam - anyat ki, syAt ? yato bhuvane-loke, kandarpAjJA = kandarpasya ( kAmadevasya ) AjJA ( anujJA ), bhramati = bhramaNaM karoti, yauvanaM ca = tAruNyaM ca vikAri = manovikArakAri, astIti zeSaH / evaM ca lalitamadhurAH - mRdulamanoharAH, te te prasiddhA anu bhUtapUrvA vA bhAvA: candracandanAdipadArthAH, dhIratAM dheyaM kSipanti = nivAsyanti / hariNI vRttam / = = udAharaNaM vizadayati-pralasagamanAvibhiriti / tAdRzairbhAvalezaiH / stokaH = alpaH narmagarbha lakSapati - narmagarbha iti / pracchannavartinaH = adRzyabhAvena sthitasya, netuH = nAyakasya, vyavahRtiH = vyavahAraH, "narmagarbhaH " / nagarbhamudAharati yatheti / tatraiva mAlatImAdhava eva / sakhIrUpadhAriNA vayasthAvezadhArakeNa, lavaGgikAkAlarUpadhArakeNeti bhAvaH / maraNavyavasAyavAraNaM maraNavyavasAyasya ( Atma mahatyodyogasya ) vAraNam ( nivAraNam ) / - = = jaise mAlatImAdhavameM gati AlasyapUrNa, dRSTizUnya, zarIra saMskArarahita, zvAsa adhika, yaha isase bhinna kyA hogA ? loka meM kAmadevakI AjJA bhramaNa kara rahI hai, yauvana vikArayukta hai, komala aura manohara ve bhAva ( raticeSTAe~ ) dharmako haTA rahe haiM // isameM AlasyapUrNa gamana Adi alpa abhiprAyoMse mAlatI meM mAdhavakA kucha anurAga prakAzita huA hai / narmagarbha -- pracchanna rUpase vidyamAna nAyakake vyavahArako "narmagarbha" kahate haiM / jaise vahIM para sakhI ke rUpako lenevAle mAdhavakA mAlatIke maraNake udyogako haTAnA /
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 485 atha sAttvatI sAcatI bahulA sacazauryatyAgadayA vaiH / / 128 / / maharSA kSudrazRGgArA vizokA sAztA tthaa| utthApako'tha sAMghAtyaH saMlApaH parivartakaH // 129 / / vizeSA iti catvAraH sAvatyAH parikIrtitAH / uttejanakarI zatro gutthApaka ucyate / / 130 / / yathA mahAvIracarite'AnandAya ca vismayAya ca mayA dRSTo'si duHkhAya vA vaitRSNyantu mamApi samprati kutastvadarzane cakSuSaH / sAttvatI lakSayati-sAtvatIti / sAttvazoyaMtpAgadayA''javaH sattvam (adhyavasAyaH ) zauyaM ( zUratA ) tyAgaH ( dAnam ) dayA (kRpA) Arjavam (RjutA, saralateti bhAvaH ) nathA ca etaguNaH, bahulA - pracurA // 128 / / saharSA = harSasahitA, kSudrazRGgArA-alpazRGagArayuktA / vizokA-zokarahitA tathA sAdbhutA = adbhutarasasahitA, yA vRttiH sA "saatvtii"| sAtvatyA bhedAnnirdizati-utthApaka iti / usthApakaH, sAGghAtyaH, saMlApaH parivartakazca // 129 / iti evaM, sAtvatyA vRttezcatvAro vizeSAH bhedAH, parikIrtitAH / utthApakaM lakSayati-uttejanakarIti / zatroH = vairiNaH, uttejanakarIkodhavRddhikAriNI, vAk = vANI, "utthApakaH" ucyate / / 130 // utthApakamudAharati-prAnandAyeti / zrIrAma prati rAvaNaprerisasya vAlina uktiriyam / mayA svam AnandAya-harSotpAdanAya, priyadarzanatvAditi zeSaH / vismayAya= AzcaryotpAdanAya, rUpA'tizayAditi zeSaH / duHkhAya vA = vyathotpAdanAya vA, hanta. vyatvAditi zeSaH / dRSTaH = avalokitaH, asi = vidyase, tu = parantu, samprati = adhunA, tvaddarzane mavadvilokane, mama, cakSuSaH = netrasya, vaitRSNyaM tRSNA'bhAvaH, kuta:= sAtvatI-sattva (bala), zUratA, dAna, dayA tathA saralatA aura harSase yukta kucha zRGgArase sahita, zokarahita aura adbhuta rasase yukta vRttiko "sAtvatI" kahate haiM, usake utthApaka, sAGghAtya, saMlApa aura parivartaka ye cAra bheda kahe gaye haiM // 128-129 // utthApaka--zatruko uttejanA karanezalI vANI "utthApaka" hai / / 130 // jaise mahAvIracaritameM--Ananda, Azcarya aura duHkhake lie tuma mujhase dekhe gaye ho / Aja isa samaya tuhmArA darzana honepara mujhe vitRSNatA kahA~ hai ? jo ki
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 sAhityadarpaNe tvatsAGgatrasukhasya nA'smi viSayastata kiM vRthA vyAhRtaiH asmin vizrutajAmadagnyadamane pANI dhanujammatAm / / mantrArthadevazaktyAdeH sAMghAtyaH saGghabhedanam / mantrazaktyA yathA-mudrArAkSase rAkSasasahAyAnAM cANakyena svabuddhacA bhedanam / arthazaktyApi ttraiv| devazaktyA yathA-rAmAyaNe rAvaNAdvibhISaNasya bhedH| saMlApaH syAd gabhIroktirnAnAbhAvasAzrayaH / / 131 // kasmAdetoH, syAt, na kuto'pIti bhAvaH / svarasAGgatyasukhasya tvatsAGgatvena ( tvatsa gatibhAvena ) yat sukham (AnandaH ), tasyetyarthaH / "yatmAGgalyasukhasye"ti pAThAntare mAGgalyasukhasya = mngglpryojnkaanndsyetyrthH| viSayaH = pAtraM, yat na asmi; virodhisvAditi zeSaH / ato bahuvyAhRtaH adhikalpitaH, kim ? / vizrutajAmadagnya. damane-vizrutaM prakhyAtam "vismRte"ti pAThAntaraM, tatra vismRtaH (vismaraNaviSayIkRtaH) jAmadagnyasya (parazurAmasya ) damanaM ( parAjayaH) ( yasya ) tasmin / "vijaye"ti pAThAntare vijayaH ( parAjaya; ) yasya tasmin / asmin etasmin, pANI-kare, dhanuHkArmukaM, jambhatA = varvatAm / dhanuhAgeti bhaavH| zArdUlavikrIDitaM vRttam / patra rAmasyottejanakaravAkyaravAdutthApakaH sAttIbhedaH / _ sAGghAtyaM lmyti-mntraa'yNdevshktyaaveriti| mantrazakteH (mantraNAzaktaH), aryazaktaH (dhanazaktaH) devazaktyAdeza (bhAgyazatyAdezva), sahabhedanaM = saGghasya (janasamUhasya ) bhevanaM (bhedakaraNam ), sAkSAtyaH" sAtvatIbhedaH / [saMhatya" iti pAThAntaram / - saangghaatymuvaahrti-mntrshktyeti| . saMlApaM lakSayati-saMlApa iti / nAnAbhAvasamAzrayaH nAnAbhAvAnAm (anekaprakArANAmabhiprAyANAm ) samAzrayaH ( samyagAdhAraH ) gamIroktiH gabhIrA (pravINajana. mAtravedyA ) yA uktiH ( kathanam ) sa "saMlApaH" // 131 // ApakI saMgatise subakA viSaya nahIM haiN| bahuta vacanoMse kyA? parazurAmakI jayase . prakhyAta isa bAhumeM dhanuSakA saMbaddhana ho / sAscAtya-mantrazakti, arthazakti aura devazakti Adise samudAyake bheda karaneko "sAkSAtya" kahate haiN| mantrazaktise-jaise mudrArAkSasameM cANakyane rAkSasake sahAyakoMkA bheda kara diyA hai| arthazaktise bhI banIMpara / devazaktise jaise rAmAyaNa meM rAvaNase vibhISaNakA bheda huA hai| . saMlApa aneka bhAvoMke AzrayavAlI gambhIra uktiko saMlApa' kahate haiM / / 131 //
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH - - - yathA vIracarite __ 'rAmaH-ayaM saH, yaH kila saparivArakArtikeyavijayAvarjitena bhagavatA nIlale hitena parivatsarasahasrAntevAsine tubhyaM prasAdIkRtaH parazuH / _____parazurAmaH-rAma dAzarathe ! sa evAyamAryapAdAnAM priyaH parazuH / ityAdiH / prArabdhAdanyakAryANAM kAraNaM parivartakaH / yathA veNyAma 'bhImaH--sahadeva ! gaccha tvaM gurumanuvartasva / ahamapyastrAgAraM pravi. zyAyudhasahAyo bhavAmIti yaavt| athavA Amantrayitavyaiva mayA paanycaalii|' iti / saMlApamudAharati-yatheti / saparivAretyAdiH = saparivAraH (vAdhavasahitaH) yaH zatikeyaH ( skandaH) tasya vijayena (parAjayena ) Avajitena ( vazIbhUtena ); nIlalohitena = zaGkareNa, kaNThe nIlo jaTAyAM lohito nIlalohitaH = dhUrjaTiH / parivatsarasahasrAntevAsine = parivatsarANAM ( saMvatsarANAm ) yatsahasraM - tatkAlaparyantam antevAsine (chAtrAya ) prasAdIkRtaH= anugrhvissyiikRtH| parazuH = parazvadhaH, Arya. pAdAnAM = pUjyacaraNAnAM, bhagatata. zaGkarasyeti bhAvaH / atra saparivArakAttikeyavijayena vIryAtizayaH, parivatsarasahasramantevAsitvena mahAdhyavasAyatvaM ceti gabhIramAvokteH saMlApo nAma sAtvatyA bhedaH / __ parivartakaM lakSayati-prArabdhAditi / prArabdhAt = upakrAntakAryAda, anya. kAryANAm = anyAni ( aparANi ) yAni kAryANi ( kRtyAni ), teSAM kAryAnta rANAmityarthaH, kAraNaM = hetuH, "karaNam" iti pAThAntare anuSThAnamityarthaH / parivartakamudAharati yatheti / guruM = pUjanIya, yudhiSThiramiti bhAvaH / anu. vartasva = anusara, pAJcAlI = draupdii| jaise vIracaritameM-rAma-parivArake sAtha kAttikeyako jItanese vazIbhUta bhagavAna zaGkarase hajAroM varSake chAtra Apako anugrahase diyA gayA yaha parazu (phasI) hai" parazurAma-rAma ! dazarathanandana ! AryacaraNa ( zaGkara ) kA pyArA yaha vahI parazu hai| parivartaka-prArabdha kAryase anya kAmoMko karaneko "parivartaka" kahate haiM / jaise veNIsaMhArameM bhImasena-sahadeva ! tuma jAo guru ( yudhiSThira ) kA anusaraNa kro| maiM bhI astragRhameM praveza kara astra letA huuN| athavA mujhe taba taka draupadIko saMbodhana karanA cAhie /
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 sAhityadarpaNe - - - athArabhaTI mAyendrajAlasaMgrAmakrodhodghAntAdiceSTitaiH // 132 // saMyuktA vadhavandhAgheruddhatArabhaTI mtaa| vastUtthApanasaMpheTau saMkSiptiravapAtanam // 133 // iti bhedAstu catvAra ArabhaTyAH prakIrtitAH / / mAyAdya sthApitaM vastu vastUtthApanamucyate // 134 // yathodAttarAghave'jIyante jayino'pi sAndratimiravrAtairviyadvayApibhi svintaH sakalA ravarapi karAH ksmaadksmaadmii| ___. ArabhaTI lakSayati-mAyatyAdiH / mAyA (vidyAvizeSa:), indrajAlaM (mantrISa. dhAdinA camatkArasAdhanam ), saMgrAmaH ( yuddham ) krodhaH ( kopaH ) tena udghAntaM (svaparajJAnarAhityam ) tadAdiceSTitaH ( tadAdiceSTAbhiH) // 132 // vadhabandhArtha:- hananabandhanaprabhRtibhirvyApAraH, saMyuktA = sahitA, uratA - auratyopetA, vRttiH AramaTI, mtaa| maarbhttiibhedaagnidishti-vstvityaadiH| vastUtthApana, sampheTaH, saMkSiptiH avapAtanam // 133 // iti bhArabhaTyA vRttaH, patvAro bhedAH prakIrtitAH / * vastUtthApanaM lkssyti-maayetyaadiH| mAyAyu sthApitaM = mAyayA ( vidyA. vizeSeNa ) Adipadena indrajAlena ca, utthApitam ( utpAdita ) ca vastu = padA'rthaH "vastUsthApanam" ucyate / / 134 // ___ vastUtthApanamudAharati-jIyanta iti / akasmAt = akita eva, kasmAt - kuto hetoH, viyadvayApibhiH = AkAzavyApanazIlaH, sAndratimiravrAtaH = nibiDitama. stomaH, jayino'pi = jayazIlA api, bhAsvantaH = pracuraprakAzAH, sakalA: samastAH, ___ amI - ete, raveH = sUryasya, karAH = kiraNAH api, jIyante = paribhUyante / una. prArabhaTI-mAyA, indrajAla, yuddha, yudghAnta Adi ceSTAe~ // 132 / / vadha aura bandhana Adise saMyukta udadhRta vRtti "AramaTI" mAnI gaI hai| prAraMbhaTI ke bheda-vastUtthApana, sampheTa, saMkSipti aura avapAtana // 133 // ArabhaTIke cAra bheda kahe gaye haiN| . vastasthApana-mAyA Adi se utpAdita vastu "vastUtthApana" hotA hai // 134 // jaise uvAttarAghavameM-jayazIla camakadAra sUryakI samasta ye kiraNeM bhI AkAzako vyApta karane vAle gADhe andhakArasamUhoMse kaise akasmAt jItI jA rahI haiM ?
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 489 - ete cokabandhakaNTharudhirairAdhamAyamAnodarA muzcantyAnanakandarAnalamucastIvAn ravAn pheravAH // ' ityaadi| sampheTastu samAghAtaH Rddhasatvarayoda yoH / yathA mAlatyAM maadhvaaghorghnnttyoH| saMkSiptivasturacanA zilparitarathApi vA // 135 // saMkSiptiH sthAnivRttau ca netunetrantaragrahaH / yathodayanacarite kalijahastiprayogaH / dvitIyaM yathA vAlinivRttyA kabandhakaNTharudhiraiH = upAH ( bhayaGkarAH ) ye kabandhAH ( mastakahInakalevarANi ) teSA kaNTharudhiraiH (galaraktaH) AdhmAyamAnodarA:-AThamAyamAnAni (pUryamANAni ) udarANi ( jaTharANi ) yeSAM, tH| tathA AnanakandarA'nalamucaH = AnanAni ( mukhAni ) eva kandarAH ( daryaH ), tAbhyaH analAn ( agnIn ) muddhanti ( tyajanti ) iti, tAdRzAH pheravAH = zRgAlAH, tIvrAn = kaThorAn, ravAn-zabdAn, muJcanti-tyajanti, kurvantIti bhAvaH / zArdUlavikrIDitaM vRttam / sampheTa lakSayati-sampheTastviti / kruddhasatvarayoH= do (kupito) ca to satvarI (svarAyuktI ) tayoH samAghAtaH = samprahAraH "sampheTaH" / sampheTamudAharati-yatheti / mAlatyA = maaltiimaadhve| saMkSipti lakSayati-saMkSiptiriti / zilpaH-kriyAkozalaH, itarathA itara. prakAreNa, zilpetareNeti bhAvaH, vasturacanA-padArthanirmANaM, "saMkSiptiH" iti / itarathAzilpetareNa lakSaNAntaraM-netuH = ekasya pAtrasya, nivRttI = apagame sati, netrantara grahaH = anyo netA netrantaram (anyat pAtram ), tasya grahaH (grahaNam ), "saMkSiptiH " // 135 // . saMkSiptimudAharati-yatheti / zilpena vasturacanA yathA--udayanacarite kali. jahastiprayogaH = kaniJjaH ( kASThaghaTitahastI ), tasya prayogaH ( yojnaa)| zilpabhayaGkara kabandhake kaNTharudhiroMse phUle hue peTavAle aura mukharUpa gahAse Aga ugalate hue ye syAra tIkSNa zabdoMko kara rahe haiM ityAdi // sampheTa-kupita aura tvarAyukta do puruSoMke yuddhako "sampheTa" kahate haiM / jaise--mAlatImAdhavameM mAdhava aura aghoraghaNTakA yuddha / saMkSipti-zilpase athavA zilpabhinna upAyase vastukI racanAko "saMkSipti" kahate haiM / / 135 // atha eka nAyakakI nivRttimeM dUsare nAyakake grahaNako "saMkSipti" kahate haiM / jaise--| zilpase vasturacanA--udayana caritameM kalaja ( kASThanirmita) hAthIkA prayoga /
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 ___sAhityadarpaNe sugriivH| yathA vA parazurAmasyauddhatyanivRttyA zAntatvApAdanam-'puNyA brAhmaNajAtiH-' (ma0 ca04-22 ) iti / .. pravezavAsaniSkAntiharSavidrayasaMbhavam / / 136 / / apAtanamityuktam-- yathA kRtyarAvaNe SaSThe'Gke-' (pravizya khaDgahastaH puruSaH)' ityataH prabhRti nisskrmnnpryntm| --pUrvamuktaba bhAratI ! atha nATyoktayaH- azrAvyaM khalu yadvastu tadiha "svagataM" matam / / 137 !! tareNa vasturacanAyA vyaktibhedamUlako dharmabhedamUlakazceti dvau bhedo / AdyasyodAharaNaMbAlinivRtyA sugriivgrhH| dvitIyasyodAharaNaM-parazurAmasyauddhayanivRtyA zAntatvA. pAdanam "puNyA brAhmaNajAti:" ityaadi| avapAtanaM lkssyti--prveshetyaadiH| pravezaH (pravezanam ) trAsaH ( bhayam ) niSkrAntiH (niSkramaNam ) harSaH (AnandaH) vidravaH (palAyanam ) tassaMbhavam (tadutpannam ) vastu "avapAtanam" ityuktam // 136 // avpaatnmudaahrti-yti| ... bhAratIvRtti nidizati--pUrvamiti / bhAratI-vRttiH, pUrva-prathamam, uktA-- "bhAratI saMskRtaprAyo vAgvyApAro narAzraya" iti kArikayeti zeSaH (pR0 401) // 136 / / nATyoktInAM madhye svagataM lakSayati-pramAvyamiti / yada, vastu-tra kyarUpaH padArthaH azrAvyaM = zrANasya anarha, tat, iha - asmin nATyazAstra, "svagataM" matama // 137 // dUsarA- bAlIko nivRttise sugrIvakA grahaNa / dharmanivattise--parazurAma ukta dharmakI nivRttise zAntatva dharmakA bApAdana--"puNyA brAhmaNa jAti:" ityAdi / pravapAtana-praveza, trAsa, niSkramaNa, harSa, aura vidravakI utpattiko "ava. pAtana" kahate haiN| ase kRtyarAvaNameM SaSTha praka-praveza kara hAthameM khaDgako lenevAlA puruSa) yahAMse niSkramaNaparyanta / bhAratI-bhAratIko pahale hI kaha cuke haiN| . " nATyako uktiyA~ svagata-dUsaroMko sunAnemeM ayogya jo bAta Atmagata hotI hai vaha 'svagata" hai / / 137 //
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 491 sarvazrAnyaM "prakAza" syAttadbhavedapavAritam / yadanyasya parAvRtya prakAzyate // 138 // rahasyaM tu tripatAkakareNAnyAnapavAryAntarA kathAm / anyonyAmantraNaM yatsyAJjanAnte "janAntika" / / 139 / / kiM vapIti yanATye binA pAtraM prayujyate / tatsyAdAkAzabhASitam // 140 // yaH kazcidartho yasmAd gopanIyastasyAntarata UrdhvaM sarvAGgulinAmitA zrutvevAnuktamapyarthaM prakAza lakSayati- sarvabhAvyamiti / sarvazrAvyaM = sarvai: ( sakalaiH ) zrAvyaM ( zrotumarham ) vAkyaM "prakAza" syAt / apavAritaM lagnayati - taditi / parAvRtya parAvartanaM kRtvA, sthAnAntaraM gatveti bhAvaH / anyasya = aparasya janasya samIpe yat rahasyaM = gopanIyaM vastu prakAzyate = pradarzyate, tat "apavAritaM" bhavet // 138 // janAntikaM lakSayati - tripatAkakareNeti / tripatAkakareNa - tisraH ( trisaM-khyakAH ) patAkA. = patAkA iva, lakSaNayA ( prasAritA aGgulya: yasmin saH ) sa cAso kara ( hastaH ), yena / anyAn = aparAn, abhISTajanabhinnAniti bhAvaH / apavArya = AcchAdya, kathAm antarA = kathAmadhye / janA'nte = pAtralokasamIpe, evaM yat anyonyAmantraNaM = mitho bhASaNaM, tat "janA'ntikam " / / 139 / / AkAzabhASitaM lakSayati - kimiti / nATaya = abhinaye, pAtraM vinA = pAtrajana-mantareNa, anuktam = akathitam api, artha-viSayam, zrutvA iva AkarNya iva zravaNA'-bhinayaM kRtveti bhAvaH / kiM bravISi = kathayasi iti evaM yat prayujyate = abhidhIyate - tat, "AkAzabhASitaM" syAt // 140 // vivRNoti - ya iti / arthaH = viSayaH / yasmAt = janAt, antarataH = vyavadhAne / sarvAGgulinAmitAnAmikaM = sarvAsAm ( sakalAnAm ) aGgulInAM ( kara prakAza - sabako sunAne ke yogya "prakAza" hotA hai / prapavArita-dUsare se chipAkara dUsare pAtrako jo rahasya prakAzita karate hai use "apavArita" kahate haiM / / 138 / / janAntika- tIna ugaliyoM ko phailAe hue hAthase dUsaroMse chipAkara kathAke bIcameM paraspara jo bAtacIta hotI hai use "janAntika" kahate haiM / / 139 / / prAkAzabhASita - nATayameM pAtra ke vinA anukta arthako bhI sunA-sA karake "kyA kahate ho ?" jo aisA kahA jAtA hai use " AkAzabhASita" kahate haiM // 140 // jo kucha bhI viSaya jisase gopanIya hai usake bIca meM U~cI saba uMgaliyoMseTa
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe nAmikaM tripatAkalakSaNaM karaM kRtvAnyena saha yanmantrayate tajjanAntikam ! parAvRtyAnyasya rahasyakathanamapavAritam / zeSaM spaSTam / 492 dattAM siddhAM ca senAM ca vezyAnAM nAma darzayet / dattaprAyANi vaNijAM ceTaceTathostathA punaH // 141 // vasantAdiSu vayasya vastuno nAma yadbhavet / vezyA yathA vasantasenAdiH / vaNiviSNu dattAdiH / ceTaH kalahaMsAdiH / ceTI mandArikAdiH / nAma kArya nATakasya garbhitArthaprakAzakam // 142 // zAkhAnAm ) madhye nAmitA ( prahvIkRtA ) anAmikA ( anAmA ) yasya tat, atastripatAkalakSaNaM = prasAritA'GgulitrayasvarUpaM, karaM = hastaM kRtvA, mantrayate = guptarUpeNA''. lapyate / zeSam == avaziSTam, svagatAdikamiti bhAvaH svaSTaM = vyaktam, nigadasUcitamiti bhAvaH / pAtrANAM nAmAnyAha - dattAmiti / vezyAnAM = gaNikAnAM, nAma, datta dattA. - padA'ntaM, siddhAM = siddhApadA'ntaM tathA senAM ca = senApadAntaM ca darzayeta, vaNijAM vANijakAnAM nAmAni dattaprAyANi - prAcuryeNa dattapadAntAni punastathA ceTaceTagho:- preSyapreSya striyoH // 141 // vasantAdiSu = vasantaprabhRtiSu RtuSuH varNyasya varNanIyasya, vastunaH = padArthasya, yat nAma = kalahaMsAdIti bhAvaH / bhavet tat darzayet / vivRNoni - vezyeti / nATakanAmakaraNe niyamamAha - nAmeti / nATakasya nAma, garbhitArthaprakAzakaM = gati: ( nATake sUcitaH ) yo'rthaH ( viSayaH ) tasya prakAzakaM ( prakAzakArakam ), kArya kartavyam / / 142 / / = - anAmikako jhukAkara "tripatAka" 'hAtha kara dUsarese jo AmantraNa kiyA jAtA hai use "janAntika" kahate haiM / dUsarese chipAkara rahasya kahaneko "apavArita" kahate hai / zeSa * spaSTa hai / oMke nAma ke anta meM "dattA" "siddhA" aura "senA" aisA dikhalAve / - baniyoM ke nAmake anta meM prAya: "datta'" aisA pada dikhalAve, ceTa (dAsa) ora ceTI ( dAsI) inakA nAma vasanta Adi RtumeM varNanIya vastukA sA ho / / 141 / / vezyA jaise -- vasantasenA Adi / vaNik ( baniyA ) - viSNudatta Adi / ceTa kalahaMsa aadi| ceTI -- mandArikA Adi / kA nAma garbhita ( pratipAdya ) arthakA prakAzaka rakkhe / / 142 / /
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 493 yathA raamaabhyudyaadiH| nAyikAnAyakAkhyAnAtsaMjJA prakaraNAdiSu / yathA maaltiimaadhvaadiH| - nATikAsaTTakAdInAM nAyikAbhirvizeSaNam // 143 // yathA rtnaavlii-krpuurmaaryaadiH| prAyeNa NyantakaH sAdhigameH sthAne prayujyate / yathA zAkuntale-RSI, 'gacchAvaH' ityarthe 'sAdhayAvastAvat' / rAjA svAmIti deveti bhRtyabhaTToti cAdhamaiH / / 144 // rAjarSibhivaMyasyeti tathA vidUSakeNa ca / rAjanityaSibhirvAcyaH so'patyapratyayena ca / / 145 / / prakaraNAdiSu niyamamAha-nAyikAnAyakAkhyAnAmiti / prakaraNAdiSu - rupakavizeSeSu, nAyikAnAyakAkhyAnAM - nAyikAnAyakasamuccitanAmnAM, saMjJA nAma / ___ nATikAsaTTakAdInAM nAmaniyamamAha-nATiketi / nATikAsaTTakAdInAm-uparUpakavizeSaprabhRtInA, nAyikAbhiH-mukhyastrIpAtraH, vizeSaNaM nAma, kartavyamiti zeSaH / / 143 / / . prAyaNeti-prAyeNa = bAhulyena, NyantakaH = NicpratyayAntaH, sAdhiH = "(rAdha) sAdha saMsiddhau" iti sAdhadhAtuH, "iztipo dhAtunirdeze" iti iMk pratyayAntaH sAdhiH, gameH = "gamlu gatI iti dhAtoH, sthAne prayujyate - vyavahriyate / pAtrANAM sambodhananiyamAnAha-rAjeti / mRtyaH-mantryAdibhiH, rAjA-napaH,. svAmIti deveti vA, vAcyaH = vaktavyaH, adharmaH = nIcapAtraH, bhaTTati vAcyaH / 144 // rAjarSibhiH anya rAjarSibhiH, vidUSakeNa-gajJo hAsyapAtreNa ca rAjA "vayasya" jaise-rAmA'bhyudaya aadi| prakaraNa AdimeM nAyikA aura nAyakake nAmame nAma rakkhe / jaise-mAlatImAdhava aadi| nATikA saTTaka AdikA nAyikAke nAmase nAmakaraNa ho / / 143 // jaise-ratnAvalI aura kapUramaJjarI Adi / Nic pratyayA'nta 'sAdha' dhAtu "gam" dhAtuke sthAnameM prayukta hotA hai / jaise zAkuntalameM-do RSi-"gacchAvaH" isake arthameM "sAdhayAvastAvat" / nATakameM sambodhanakI uktiyA~-rAjAko bhRtya "svAmI" vA "deva" zabdase sambodhana kareM, nikRSTa pAtra "gaTTA" kaheM // 144 // rAjAko rAjarSi aura vidUSaka "vayasya" kheN| rAjAko RSi rAjan" vA
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 sAhityadarpaNe svecchayA nAmabhirviprevipra Aryeti cetaraH / vayasyetyathavA nAmnA vAcyo rAjJA vidUSakaH / / 146 // vAcyau naTIsUtradhArAvArthanAmnA parasparam | sUtradhAraM vadedbhAva iti trai pAripArzvikaH // 147 // sUtradhAro mAriSeti iNDe ityadhamaiH samAH / madhyerAyeMti cAgrajaH // 148 // sa devarSiliGginaH / vayasyetyutamai ho bhagavanniti ktavyAH -- iti vAcyaH, RSibhiH saH - rAjA, "rAjan" iti apatyapratyayena ca . pratyayAntena padena ca vAcyaH, "dAzarathe ! pANDava" iti / / 145 / / ivAdyapatya vipraiH - brAhmaNaiH, vipraH - brAhmaNaH, svecchayA - AtmavAJchayA, apatyapratyayena, : nAmabhirvA vAcyaH / itareH = viprabhiH, kSatriyAdibhiriti bhAva:, vipraH, ' AyeM" ti vAcyaH / rAjJA vidUSakaH, vayasya, iti athavA nAmnA=vasaMntakAdinA vAcyaH // 146 // . naTIsUtradhArI, parasparaM = mithaH, AryanAmnA, vAcyo / naTI sUtradhAram "Arya" iti sUtradhAra naTom "AyeM" iti sambodhapediti bhAvaH / pAripAzvika: sUtradhAra* sahAyako naTaH, sUtradhAraM = pradhAnanaTaM "bhAva" iti vadet // 147 // sUtradhAra: pAripAzvika "mAriSa" ti vadet / adharmaH = nikRSTapAtraH, svasamAH 2 * AtmatulyA janA " haNDe" iti vaktavyA: / utamaMH- utkRSTapAtraH, svasamAH / "vayasye" ti vaktavyAH / madhyamaH madhyamapAtraH, svasamAH, "haMho" iti vaktavyAH / agrajaH jyeSThaH bhrAtA, kaniSThairbhrAtRbhiH, "AyeM "ti vaktavyaH // 148 // sarvaiH = sakalairjanaH, davarSiliGginaH = devA: ( surA: ) RSayaH (satyavacasaH, apatyapratyayase jaise - "rAghava " ' paurava" aise zabdase pukAreM / / 145 / / * brAhmaNa ko brAhmaNa apanI icchAse nAmase aura anya ( kSatriya Adi ) "Arya" kahakara pukAreM / rAjA vidUSakako "vayasya" isa zabda se vA nAmase pukAre / / 146 // naTI aura sUtradhAra paraspara "Arya" aura "AryA" zabdakA prayoga kareM / pAripAzvika (sUtradhArakA sahAyaka ) sUtradhArako "bhAva" kahakara pukAre || 147 // sUtradhAra pAripAzvikako "mAriSa" isa zabdase sambodhana kre| nimnavarga paraspara meM "hRNDe" zabdakA prayoga kareM / uttamaloga paraspara meM "vayasya" kheN| madhyamavarga paraspara meM "haMho" isa zabdase sambodhana kreN| bar3e bhAI ko choTA bhAI "Arya" zabdase pukAreM // 148 // devatA, RSi aura saMnyAsI Adiko anya saba loga " bhagavan "
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH vadedrAjJIM ca ceTIM ca bhavatIti vidUSakaH // 149 // AyuSman rathinaM sUto vRddhaM tAteti cetaraH / vatsaputrakatAteti nAmnA gotreNa vA sutaH // 150 // ziSyAM'nujazca vaktavyo'mAtya Aryeti cAdhamaiH / virayamamAtyeti saciveti ca bhaNyate / / 151 / / sAdhI ! iti tapakhI ca prazAntacocyate budhaiH / svagRhItAbhidhaH pUjyaH ziSyAdya vinigadyate // 152 // vedamantradraSTAraH), liGginazca (brahmavAritApasAdicihnadhAriNo janAH), "bhagavan" iti vaktavyAH / vidUSakaH, rAjJIM- rAjamahiSI, ceTIM ca dAsIM ca, "bhavatI"ti vadet / / 149|| sUtaH - sArathi:, rathinaM rathArUDhaM janam "AyuSman' iti vadet / itaraH = anyaH; yuvA bAlakazceti bhAvaH / vRddhaM janaM tAteti vadet / sunaH putraH, pitreti zeSaH // 150 // ziSya : = antevAsI, guruNeti zeSa:, anujaH pravarajaH; jyeSTheneti zeSaH / "vassa" "putraka" "tAta" iti nAmnA = rAma ityAkArakeNa, gotreNa-apatyapratyayena "rAghava ! dAzarathe !" ityAkArakeNa vA vaktavyaH // 150 // adharmaH - nikRSTajanaiH, amAtyaH mantrI, "Arya" iti vaktavyaH / vipraiH brAhmaNaistu, ayam = amAtyaH, "amAtya" "saciva " iti bhaNyate kathyate / / 151 / budhaiH - vidvadbhiH, tapasvI-tAnasaH, prazAnvA = antarindriyanigrahasampanno janaH, "sAthI" ityucyate / ziSyArthaH = antevAsiprabhUtibhiH Adyapadena putrAdInAM parAmarzaH / pUjyaH = pUjanIyo janaH, gurupitrAdiriti bhAvaH / agRhItA'bhidhaH - agRhItA ( anuccAritA ) abhidhA ( nAma ) yasya saH, nAmagrAhakRsveti bhAvaH, "Arya pUjya" ityAdizabdeneti zeSaH / vinigadyate = abhidhIyate / / 152 / / isa zabda se sambodhana kreN| vidUSaka rAnI aura ceTIko bhI "bhavatI" zabda kA prayoga kare / / 149 / careoko sArathi "AyuSman" isa pada se sambodhana kare / anya bAlaka aura yuvA) vRddhako "tAta " aise zabdakA prayoga kare / putra, ziSya, aura choTe bhAIko pitA, guru ora bar3A bhAI "vatsa" "putraka" aura "tAta" ina zabdoMse vA nAmase athavA gotrapratyayAnta zabda se sambodhana kare / / 150 / / nikRSTa pAtra amAtya ( mantrI ) ko "AyaM" padase sambodhana kare / brAhmaNa mantrIko "amAtya" aura "saciva " ina zabdoMse vyavahAra kareM / / 150 / / vidvAn tapasvI aura prazAnta ( brahmavetA ) ko "sAdho" isa zabda se sambodhana kareM / ziSya Adi pUjya ( gurujana ) ko nAma na lekara ( Arya vA sugRhItanAmadheya ityAdi zabdoMse ) sambodhana kareM / / 152 /
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 sAhityadarpaNe upAdhyAyeti cAcAryoM mahArAjeti bhUpatiH / amIti, yuvarAjastu kumAro bhartRdArakaH / / 153 / / bhadrasaumya mukhetyevamadhamaistu kumArakaH / vAcyA prakRtibhI rAjJaH kumArI bhartRdArikA / / 154 // patiryathA tathA vAcyA jyeSThamadhyAdhamaiH khiyaH / haleti sadRzI, preSyA ijje vezyAjjukA tathA / / 155 / / kuriTanyambetyanugataiH pUjyA ca jaratI janaiH / AmantraNaizca pASaNDA vAcyAH svatamayAgataiH / / 156 / / AcArya:, "upAdhyAya" iti chAtreNeti zeSaH / bhUpatiH = rAjA, "mahArAja !" "svAmIti" kathyate, prajAbhiriti zeSaH / yubarAjastu "kumAro" "bhartRdArakA " ucyate / / 153 / / adharmaH=nikRSTaH, kumArakaH = yuvarAjaH; "bhadra !" saumyamukha ! iti evam = itthaM sambodhanIyaH / prakRtibhiH = prajAjanaMH rAjJaH = bhUpasya, kumArI= kanyA, "kartR+ dArikA" evaM vAcyA / / 154 / / = = jyeSTha madhyA'dharmaH = zreSTha madhyamanikRSTaH pAtraH striyaH nAryaH, tAsAM patiH = svAmI, yathA yena prakAreNa, vAcyaH = sambodhanIyaH, tathaiva vAcyaH = sambodhanIyaH / sadRzI = svasamAnA, sakhIti bhAvaH / "halA" iti "halA" zabdena vAcyA / preSyA dvAsI, 'haje" "haje" zabdena vAcyA / tathA vezyA "ajjukA" iti vAcyA / 155 / / kuTTinI - zambhalI, "ambA" iti = ambApadena vAcyA / anugataiH = sevakaiH janaiH pUjyA=mAnyA, jaratI = vRddhA strI, "ambA" iti vAcyA / = pASaNDA:- vedAcAravirodhinaH, svasamayAgartaH - nijAcAraprAptaH, AmantraNaH / sambodhanaMH, vAcyA: = vaktavyAH, 'he cArvAka" ityAdyA mantraNairiti bhAvaH // 156 // = AcAryako "upAdhyAya" zabdase rAjAko "mahArAja" aura "svAmI" zabdase yuvarAjako "kumAra" aura ' bhartRdAraka" zabdase pukAre // 153 // adhamavarga rAjakumArako "bhadra" aura "somyamukha" zabdase pukAreM / prajAvarga rAjakumArakI "martRdArika" zabdakA prayoga kareM / / 154 / / jyeSTha, madhyama aura nikRSTa puruSa striyoM ko unake pati ko jaise sambodhana karate haiM, vaise hI sambodhana kreN| strI sakhIko "halA" zabdase, dAsIko "haje" zabda se vezyAko "ajjukA " zabdase vyavahAra kare / / 155 / / kuTanIko "ambA" zabdase anugataloga pUjyA vRddhA strIko "ambA" zabdase vyavahAra kare / pAkhaNDI logoMko unake AdhArake anusAra sambodhana karanA cAhie |146 |
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 497 zakA(zAkyA)dayazca saMbhASyA madradattAdinAmabhiH / yasya yatkarma zilpaM vA vidyA vA jAtireva vA // 157 / / tenaiva nAmnA vAcyo'sau jJeyAzcAnye yathocitam / atha bhASAvibhAga: puruSANAmanIcAnAM saMskRtaM syAtkRtAtmanAm // 15 // saurasenI prayoktavyA tAdRzInAM ca yoSitAm / AsAmeva .tu gAthAsu mahArASTrI prayojayet // 159 // zakAdayazva = zakayavanAdijAtayana, bhadradattAdinAmabhiH = bhadradattAdisaMjJAbhiH, sabhASyAH = saMbhASaNIyAH / kvacita "zakAdayazce"tyAdisthAne "zAkyAdayazca saMbhASyA bhadantetyAdinAmabhiH / " iti pAThAntaram / tatra zAkyAdayaH : bauddhAdayaH, "bhadante". tyAdinAmabhiH, saMbhASyA: = sambodhanIyA ityarthaH / yasya - janasya, yat karma = kiyA, mAlAkaraNAdiH, zilpaM = viziSTa kriyAkozala, vidyA mImAMsAdiH, jAtiH = brAhmaNa. svAdirvA, asau = saH, tenaiva = taskarmAdiprakAzakena, nAmnA, yathocitam = aucityA'. nusAraM, vAcyaH = kathanIyaH, tAmbUlika ! citrakara ! mImAMsaka ! brAhmaNa ityAdinA sambodhanIya iti bhAvaH // 157 // ASAvibhAga:-anIcAnAM = nIbhinAnAm, uttamamadhyamAnAmiti bhAvaH / kRtAtmanAM = paNDitAnAM, bhASA "saMskRtaM" syAt / "saMskRtaM nAma devIvAgavAkhyAtA maharSibhiH / " iti daNDisiddhAntA'nusAraM devabhASeti bhAvaH // 158 / / tAdRzInAm = anIcAnA, kRtAtmanAM = viduSINA, yoSitAM = strINAM, "saura. senI" bhASA prayoktavyA = prayojanIyA / "zaurasenI"ti pAThAntaramubhayatra prAkRtabhASAbhedo boddhavyaH / zUraseno mathurAyA nikaTavartI dezastatra bhavA zaurasenIti vyutpattiH / AsAm eva-uktaprakArANAM yoSitAm eva, gAthAsu-gItaprabandheSu, mahArASTrI-bhASA; pryojyet=kuryaat|mhaaraassttrii nAma-mahArASTrabhASA,pradhAnaprAkRtabhASA / "mahArASTrASayAM bhASA prakRSTaM prAkRtaM viduH / " iti kAvyadarza daNDI ( 1-34) // 159 / / zaka Adise bhadradatta Adi nAmoMse saMbhASaNa karanA caahie| jisakA jo karma, zilpa, vidyA vA jAti hai / / 157 / ___usI nAmase use kahanA caahie| aura viSaya aucitya ke anusAra jAnanA caahie| bhASAvibhAga -uttama, madhyama aura zikSita puruSoM kI saMskRtabhASA ho / vaisI hI ( uttamA, madhyamA aura zikSita striyoM kI saurasenI bhASAkA prayoga honA cAhie / vaisI hI striyoMke gAnaprabandhoMmeM mahArASTrI bhASAkA prayoga ho // 159 // 32 sA0
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sAhityadarpaNe atroktA mAgadhI bhASA rAjAntaHpuracAriNAm / ceTAnAM rAjaputrANAM zreSThAnAM cArdhamAgadhI // 160 // prAcyA vidUSakAdInAM, dhUrtAnAM syAdavantijA / yodhanAgarikAdInAM dAkSiNAtyA hi dIvyatAm // 161 // zabarANAM zakAdInAM zAyarI saMprayojayet / pAlIkabhASodIcyAnAM drAviDI draviDAdiSu // 162 // AbhIreSu tathAbhIrI cANDAlI pukasAdiSu / atra = nATayazAstre, rAjA'ntaHpuracAriNAM = rAjJaH ( bhUpasya ) yata antaHpuraM (zuddhAntaH) taccAriNAM (vAmanaSaNDAdInAm); mAgadhI-magadhadezodbhavA bhASA, (catasRNAM mukhyaprAkRtabhASANAmanyatamA ), uktA = abhihitA / ceTAnAM = bhRtyAnAM, rAjaputrANA, zreSThAnAM-vaNijAM; ca ardhamAgadhI bhASA, prayoktabyA // 160 // vidUSakAdInA,prAcyA bhASA / goDIyeti bhAvaH / dhUrtAnAm akSakrIDAzIlAnAm, avantijA = AvansI bhaassaa| donyatA = krIDAparANAM, yodhanAgarikANAM = yodhAnAM ( bhaTAnAm ) nAgarikANAm ( paurANAm ) ca, dAkSiNAtyA dakSiNadezodbhavA, vaidarbhI bhASeti bhAvaH / hi-nizcayena // 161 // ... gabarANAM-mlecchavizeSANAM, zakAdInAM parvatIyamlecchavizeSANAM ca, zAbarI= zabaramANaM, saMprayojayet = vidadhyAt / udIcyAnAm = uttaradigvAsinA, nAgaprabhRti jAtInAmiti bhAvaH, bAlIkabhASA, draviDAdiSu = draviDAdidezanivAsiSu, drAviDI = drAviDI bhASA // 162 // .. AbhIreSu = jAtivizeSeSu, mahAzUdreSviti bhAvaH / AbhIrI = AbhIrabhASA / rAjAke antaHpura ( ranivAsA ) meM calanevAloMkI mAgadhI bhASA kahI gaI hai| dAsoMkA rAjaputroMkA aura seTha logoMkI ardhamAgadhI ho / / 160 // vidUSaka AdikI prAcyA ( goDI ) bhASA ho| juA khelanevAloMkI AvantI bhASA ho| yoddhA, nAgarika aura krIDAmeM Asakta puruSoMkI dakSiNAtyA ( vaMdarbhI) bhASA ho / 161 // zabara aura zaka mAdiyoMkI zAbarI bhASAkA prayoga honA caahie| udIcya = uttara dizAmeM rahanevAloMkI bAhrIka bhASA aura draviDa AdiyoMmeM. draviDa bhASA ho // 16 // .. AbhIroMmeM bhArI bhASA aura pukkasa ( cANDAlavizeSa ) AdimeM cANDAlI
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 499 AbhIrI zAvarI cApi kASThapAnopajIviSu // 163 // tathaivAGgArakArAdau paizAcI syAtpizAcavAk / ceTAnAmapyanIcAnAmapi syAtsaurasenikA // 164 / / bAlAnAM paNDakAnAM ca vIcagrahavicAriNAm / unmattAnAmAturANAM saiva syAtsaMskRtaM kvacit // 165 / / aizvaryaNa pramattasya dAridrayaupadrutasya ca / bhikSuvalkadharAdInAM prAkRtaM saMprayojayet // 166 // pukkasa diSu = cANDAlavizeSeSu, cANDAlI bhASA / kASThapAtropajIviSu = kASThapAya: (dArubhAjanaiH ) upajIviSu ( upajIvanazIleSu ) AbhIrI zAbarI ca bhASA prayoktavyA / / 163 // aGgArakArAdI = lohAdidhAtujIvini, pizAcavAk = paizAcI bhASA, prAkRta bhASAyA nimnatamabhASA / bhanIcAnAM == nIbhinnAnAm, uttamamadhyamAnAmiti bhAvaH / ceTonA-dAsInAm api, saurasenikA bhASA, syAt / / 164 / / dAlAnAM - zizUnAM, SaNDakAnAM = napuMsakAnAM, nIcagrahaviSAriNAM sIvAnAM ( nimnavargajanAnAm ) grahavicAriNAM = grahavicArazIlAnAM, devajJAnAmiti bhAvaH / unmattAnAm - unmAdayuktAnAm, AturANAM = rogAdinA AkulAnAM basA eva % saurasenikA eva, kvacita-kucit, eteSAM saMskRtaM ca syAt / / 165 / / / aizvaryeNa = prabhutvena, pramattasya, dAridrayopadrutasya = dAridraNa ( daurgatyena ) upadrutasya ( pIDitasya ), bhikSuvalkagharAdInAM = mibhUSA (saMnyAsinAm ) valkadharA. dInAM (valkaladhArakaprabhRtInAm), prAkRtaM-prAkRtabhASA,saMprayojayeta-vidadhyAta // 166 // bhASA ho| kASThapAtroMse jIvikA karane vAloMmeM AbhIrI aura zAyarI bhASA honA cAhie // 163 / / aGgArakAra AdimeM paizAcI bhASA ho / anIca (uttama aura madhyama)zAsiyoM meM saurasenikA bhASA ho // 164 // bAlaka, napuMsaka aura nimnavargake logoMke grahoMkA vicAra karanevAle jyotiSiyoMkA, pAgala aura roga Adise AkulajanoMkA saurasenikA hI vA kahIMpara saMskRta bhASA ho / / 165 // aizvaryase pramatta; dAridrayase pIDita, bhikSuka aura valkaladhAriyoMkI prAkRta bhASA ho // 166 //
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadapaNe saMskRtaM saMprayoktavyaM liGginIpUttamAsu ca / devImantrisutAvezyAsvapi kaipittathoditam // 167 // yaddezyaM nIcA tu taddezyaM tasya bhASitam / kAryatazcottamAdInAM kAryoM bhASAviparyayaH // 16 // yoSitsakhIvAlavezyAkitavApsarasAM tathA / vaidagdhyArtha pradAtavyaM saMskRtaM cAntarAntarA // 169 / / eSAmudAharaNAnyAkareSu boddhavyAni / bhASAlakSaNAni mama tAtapAdAnAM bhaalaarnnve| liGginISu = saMnyAsAdicihnadhAriNISu, uttamAsu-utkRSTajAtibhavAsu nArISuH saMskRtaM, saMprayoktavyam = saMprayojanIyam / kaizcita = AlaGkArikaH, devImantrisutAvezyAsu - devI (mahiSI ) mantrisutA ( sacivakumArI) vezyA ( gaNikA), Asu api, tathA saMskRtam, uditam-uktam // 167 // nIcapAtraM hInapAtra, yaddezyaM yaddezabhavaM, tasya-nIcapAtrasya, taddezyaM taddezamavaM, bhASitaM = bhASaNaM kAryam / kAryataH = karmA'nurodhAta, uttamAdInAM = nAyikA''dInAM, bhASAviparyayaH-bhASAparivartanaM, kArya:-kartavyaH / / 168 // vaMdagdhyA'yaM = naipuNyajJApanA'yaM, yoSidityAdiH = yoSit (strI, nAyiketibhAya: ), sakhI ( tasyA vayasyA ) bAla: ( zizuH ) vezyA ( gaNikA ) kitavaH (dhUrtaH) apsarasaH ( svarvezyAH ), etAsAm, antarAtarA = madhye madhye ! saMskRtaM, pradAtavyaMpradeyaM, kavineti zeSaH / / 169 // eSAmudAharaNAni, AkareSu = mAlatImAdhavAbhijJAnazAkuntalAdiSu mUlagrantheSu, boddhavyAni-bovyAni / bhASAlamaNAnIti, bhASAbhedA yathA nATyazAstre ___"mAgadhyavantijA prAcyA suursenyddhmaagdhii| bAhrIkA dAkSiNAtyA ca sapta bhASAH prakIrtitAH // " iti saMnyAsa Adi cihnoMko dhAraNa karanevAliyoMmeM,utkRSTa jAti meM utpanna striyoM meM, rAnI,mantri-kumArI aura vezyA inakA kuchalogoMne saMskRta bhASAkA prayoga kahA hai|167| jisa dezameM utpanna nIca pAtra hai usI dezako bhASA usakI honI caahie| kAryake anurodhase uttama nAyikA AdiyoMkA bhASAkA parivartana karanA cAhie // 16 // naipuNya dikhalAneke lie strI, sakhI, vAlaka, vezyA, dhUrta aura apsarAoMkA vIca bIca meM saMskRta bhASAkA prayoga honA cAhie / 169 // inake udAharaNa Akara granthoM meM jAnane caahie| bhASA-lakSaNa granthakArake
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH SaTtriMzallakSaNAnyatra, nATabAlaMkRtayastathA / yatpriyojyAni, vIthyaGgAni trayodaza // 170 // lAsyAGgAni daza yathAlAbhaM rasavyapekSayA / yathAlAbhaM prayojyAnIti sambandhaH | atreti nATake / tatra lakSaNAni --- tathA / / 171 / / padoccayaH / bhUSaNAkSara saMghAtau zobhaudAharaNaM hetu saMzayadRSTAntAstulyatarkaH nidarzanAbhiprAyau ca prAptirvicAra eva ca / / 172 // diSTopadiSTe ca guNAtipAtAtizayau tathA / vizeSaNaniruktI ca siddhiviparyayau // 173 // khaTIye kAvyAlaGkAre 501 "prAkRta saMskRta mAgadhapizAcabhASA sUrasenI ca / SaThoDa bhUribhedo dezavizeSAdapabhraMzaH // " iti / a nA prayojyAni pratipAdayati - SatrizallakSaNAnIti / atra nATake, patrizallakSaNAni, tathA nATyAlaGkRtayastrayastrizat; vIthyaGgAni trayodaza // 170 // lAsyAGgAni daza etAni rasavyapekSayA = rasAnAM (zRGgArAdInAm) vyapekSayA ( vizeSA'nurodhena ), yathAlAbhaM yathAsaMbhavaM, prayojyAni = prayojanIyAni / = lakSaNAnyuddizati - bhUSaNA'kSarasaMghAtAviti / bhUSaNAdArabhyodAharaNaM yAvat catvAri / / 171 / / hetumArabhya vicAraM yAvat tava / / 172 / / diSTamArabhya viparyayaM yAvat nava / / 173 / / pitA (candrazekhara ) ke bhASArNavameM hai / nATaka meM chattIsa lakSaNa, teMtIsa nATghA'laGkAra, vIthIke aGga teraha aura lAsya ke baGga daza, inako rasakA vizeSa apekSA rakha lAbhake anusAra prayoga karanA cAhie / lakSaNa - bhUSaNase udAharaNa taka cAra // 171 // hetuse vicAra taka nau // 172 // diSTase viparyaya taka dI / / 173 / /
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 - sAhityadarpaNe . dAkSiNyAnunayo mAlArthApattirga]NaM tathA / pRcchA prasiddhiH sArUpyaM saMkSepo guNakIrtanam // 174 // _ lezo manorathA'nuktasiddhiH priyvcstthaa| lakSaNAni--guNaH sAlaMkArayogastu bhUSaNam // 175 // yathA-'AkSipantyaravindAni mugdhe ! tava mukhazriyam / koSadaNDasamaprANAM kimeSAmasti dudhkaram // ' ____ varNanA'kSarasaMghAtazcitrArthairakSaraipitaiH / pAkSiNyAdArabhya guNakIrtanaM yAvat daza / / 174 / / lezamArabhya priyavayI yAvata casvAri samaSTayA SaTtriMzatsaMkhyakAni lakSaNA. yuddiSTAni // bhUSaNaM lakSapati-guNariti / sA'laGkAraH = upamAbalaGkArasahitaH; guNaiH = mAdhuryAdibhiH, yogaH = sambandhaH, "bhUSaNam" // 175 // . bhUSaNamudAharati-pAkSipantIti / kavinAyakaH kAJcinnAyikA kathayatihe mugdhe -he sundari , paravidAni = kamalAni, tava = bhavatyAH, mukhazriyaM = badana thomAma, bAkSipanti =nindanti / arthAntaramyAsena samarSayate-koSetyAdiH / koSadaNDa. samamANA- koSaH (bIjakoSa eva koSaH - dhanApAram ) daNDaH ( nAlam eva daNDa:caturvopAyaH) tAbhyAM samagrANAm (sampUrNAnAm ), eSAm = aravindAnA, fo= kArya, duSkaraM = duvidheyamasti / batrAyazleSamUlo'rthAntaranyAso'lahAro mAdhurya va guNaH / anuSTuttam / / babarasaMghAtaM lkssytirnnneti| vitrAyaH - vividhAya:, miteH = alpariti mAvA, akSaraH = vargaH, varNanA = varNanam "akssrsNghaatH"|. dAkSiNya guNa kIrtana taka daza // 174 // mezase priyavayana taka, isa prakAra samaSTi rUpase lakSaNake chattIsa bheda hote haiN| bhavaNa-balara aura guNoMke yogako "bhUSaNa" kahate haiM / / 175 // jaise koI nAyaka nAyikAse kahatA hai-kamala tumhArI mukhakI zobhAkA haraNa karate haiM / jaise koza (khajAnA) bora daNDa (senA) se yukta rAjA loga dUsaroMkI sumpatti hara lete haiM usI taraha koza ( bIjakoSa) aura daNa ( mRNAla ) se pUrva 'ina (kamaloM) ke lie kyA duSkara hai ? // . akSarasaMghAta-vipitra boMvAle parimita akSaroMse varNana karaneko "akSara. saMghAta" gate haiN|
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH yathA zAkuntale'rAjA-kazcitsakhIM vo nAtibAdhate zarIrasaMtApaH / priyaMvadA-sampadaM ladhoso uasamaM gamissadi' / siddhairathaiH samaM yatrAprasiddho'rthaH prakAzate // 176 // zliSTazlakSaNacitrArthA sA zobhetyabhidhIyate / yathA-'sadvaMzasambhavaH zuddhaH koTido'pi guNAnvitaH / kAmaM dhanuriva karo varjanIyaH satAM prbhuH|| . akSarasaMghAtamudAharati - kacciviti / vA-yuSmAkaM, sakhIM-vayasyA, zakuntabhAmiti bhAvaH / priyaMvadA-"sAmprataM labdhauSadha upazama gamiSyati / " iti saMskRtapachAyA / labghoSadhaH = labdham (prAptam ) auSadhaM ( bheSajam ), mavadrUpamiti bhAvaH / yena saH, tAdRzaH san / atredazairakSaraibhitA'bhara"bhavAnasyAH zarIrasantAmupazamayatu" iti vicitraa'rthbodhnaadkssrsNghaatH| zobhA lakSayati-siddhariti / yatra-yasmin sthale, siddhaH-prasiddhaH, parthaH-padArthaiH; aprasiddhaH avikhyAtaH, guptarUpa iti bhAvaH, arthaH, prakAzate--prakAzito bhavati // 176 / / zliSTalakSaNacitrArthA-zliSTa lakSaNaH ( zleSayuktasvarUpaH ) citraH (vicitraH) arthaH ( abhidheyaH ) yasyAH sA, sA "zobhe' ti abhidhIyate // zobhAmudAharati-sadvaMzasaMbhava iti| sadaMzasaMbhavaH = sataH ( uttamAva) vaMzAt ( kulAta, veNIzca ) sabhavaH ( utpattiH ) yasya saH / zuddhaH ( niSpAtaH, kITAviddhazca ), koTidaH = koTi (tatsaMkhyakadravyam ) dadAtIti, koTisaMkhyakaM zatruca patibaNDayatIti ca / guNA'nvitaH= guNaiH (dayAdAkSiNyAdiguNaH, guNena moyA ca) manvitaH ( yuktaH ) api, krUraH = niSTharaH, vakrazca, prabhuH svAmI; dhanuriva-kAmukamiva, satA= sajjanAnAM, "varjanIya" iti kRtyapratyayA'ntapadayoge "kRtyAnAM kartari vA" iti vikalpena kartari SaSThI, pakSe sadbhiriti tRtIyA / varjanIyaH tyAjyaH / atra siddharanyayajAtAdibhiH aprasiddhaveNujAtAdiroM bhAsata iti zilaSTavicitrA'rthatvAcchobhA nAma nATyalakSaNam / jaise zAkuntalameM-rAjA-tumhArI sakhIko zarIrasantApa jyAdA bAdhA to nahIM kara rahA hai ? priyaMvadA-"isa samaya auSadha prApta honese zAntiko prApta hogaa"| zobhA-jahA~para prasiddha arthoke sAtha aprasiddha artha prakAzita hotA hai / 576 / zleSayuktasvarUpa vicitra arthavAlI use "zobhA" kahate haiM // . jaise-uttama kulameM utpanna, zuddha ( niSpApa ), karor3oM rupayoMko denevAlA aura guNoMse yukta prabhu bhI krUra ho to uttama vaMza ( bAMsa ) meM utpanna, zuddha (kIr3oMse avita) koTida ( karor3oM zatruoM ko khaNDana karanevAlA, aura guNa ( pratyaJcA) se yukta kuTila ghanuke samAna sajjanoMse chor3aneke lie yogya ho jAtA hai|
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 sAhityadarpaNe yatra tulyAyayuktena vAkyenAbhipradarzanAt / / 177 / / sAdhyate'bhimatazvArthastadudAharaNaM pratam / yathA 'anuyAntyA jamAtItaM kAntaM sAdhu tvayA kRtam / . kA dinazrIvinArkeNa 1 kA nizA zazinA vinA ? ' heturvAkyaM samAsoktamiSTakuddhetudarzanAt / / 178 / / yathA veNyAM bhIma prati ceTI-evaM mae bhaNidaM-'bhANumadi! tuhmANaM amukkesu kesesu kaha devIe kesA sNjmiantitti'| udAharaNaM lakSayati-patreti / yatra, tulyA'rSayuktena = samAnaviSayasahitena, vAkyena, mabhipradarzanAda - abhiprAyaprakAzanAt // 177 / / abhimataH = abhISTaH, arthaH, sAdhyate - pratipAyate, tada, "udAharaNaM" nAma lakSaNaM matam / udAharaNamudAharati-anuyAntyeti / patimanuyAntIM kAMvidhAyikAM prati tasakhyA uktiriyam / janA'tItaM = guNagaNA'tizayenA'tikAntaloka, kAntaM = patim, anuyAntyA = anusarantyA, tvayA = bhavatyA, sAdhu-samIcInaM, kRtaM - vihitam / tathA arkeNa vinA = sUryamantareNa, dina pIH - divasakobhA, kA? tathaiva, zazinA vinA= candramantareNa, kA, nizA = rAtriH ? / atrA'ka vinA dinazrIriva zazinaM vinA nizA* zrIriva kAntaM vinA kAntA'pi zobhArahiteti sAdhyate, ata udAharaNamiti bhaavH| hetu lkssti-heriti| hetudarzanAta =kAraNapradarzanAt, samAsoktaM - saMkSepeNa pratipAditam, iSTakRta = abhISTA'rthabodhakaM, vAkyaM, "hetuH" // 178 / / hetumudAharati-yati / evaM mayA bhaNitaM "bhAnumati ! yuSmAkamamukteSu kezeSu kathaM devyAH kezAH sNymynte"| iti saMskRtacchAyA / atra draupadIkezA'saMyamanasya heturmAnumatIkezA'mokSaNaM, tacca duryodhane hata eva devyA: kezasaMyamo bhaviSyatItyabhimatA'rthabodhaH / udAharaNa-jahAM samAna viSayase yukta vAkyase abhiprAyake prakAzanase |17|abhiisstt arthakI siddhi kI jAtI hai use "udAharaNa" kahate haiM / jaise-lokottara guNoMse sampanna patiko anusaraNa karanevAlI tumane ucita kiyA / sUryake vinA dinakI zomA kyA? aura candra ke vinA rAtrikI zobhA hI kyA ? heta-kAraNake pradarzanase jahA~para saMkSepase pratipAdita abhISTakA bodhaka vAkya ho use "hetu" kahate haiM / / 178 // jaise veNIsaMhArameM bhImake prati ceTI-maiMne aisA kahA- bhAnumati ! ApogoM ke mukta na honepara kaise dropadIke keza bAMdhe jAte haiN"|
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH saMzayo'zvasya vAkye syAdyadanizrayaH / s- yathA yayAtivijaye 'iyaM svargAdhinAthasya lakSmIH kiM yakSakanyakA 1 / kiM cAsya viSayasyaiva devatA 1, kimu pArvatI // ' dRSTAnto yastu pakSe'rthasAdhanAya nidarzanam // 179 // yathA veNyAm 'sahadevaH - Arya ! ucitamevaitattasyA yato duryodhanakalatraM hi sA ' ityAdi / tulyata yadarthena tarkaH prakRtagAminA / saMzayaM lakSayati- saMzaya iti / ajJAtatatvasya- aviditavizeSasya janasya / vAkye, yat anizciyaH, sthAta "saMzayaH " / 1 saMzayamudAharati-yatheti / zarmiSThAM dRSTvA rAjJo yayAteruktiriyam / iyaM sanni kRSTasthA lalanA, svargA'dhinAthasya - svarpaterindrasya, lakSmI:- rAjazrIH kim ?, yakSakanyakA= yakSasya ( devayonivizeSasya ) kumArI ki, ki ca, asya etasya viSayasya = dezasya, devatA devI, pArvatI eva hai - haimavatI eva, kimu ? anuSTuvRttam / atrA'jJAtatattvasya yayAtenizvayA'bhAvAt saMzayo nAma lakSaNabhedaH / dRSTAntaM lakSayati- dRSTAnta iti / pakSe; arthasAdhanAya = sAdhyasAdhanArtha; nidarzanaM = hetupradarzanaM "dRSTAntaH" / / 179 / / dRSTAntamudAharati-- yatheti / atra bhAnumatIrUpapakSe vyaGgaya vAkyarUpasAdhyasya duryodhanakalatrarUpa hetu pradarzanAt dRSTAntaH / tulyatarka lakSayati- prakRtigAminA = prastutA'rthaMgAmukena, arthena = viSayeNa, yata tarkaH = bhAvyarthaM sUcanaM sa " tulyatarkaH " // saMzaya - vAkya meM ajJAta tasvake aniyako "saMzaya" kahate haiM / jaise yayAti vijaya - zarmiSThAko dekhakara yayAti kahate haiM-"yaha indrakI rAjalakSmI hai vA yakSa kanyA hai ? athavA isI dezakI devatA pArvatI hai ? bRSTAnta - pakSa meM sAdhya ke sAdhanake lie hetu dikhalAneko "dRSTAnta " kahate haiM // 179 // jaise veNIsaMhAra meM -- "sahadeva - Arya | yaha usake lie ucita hI hai, jisase ki vaha duryodhanakI patI hai / " ityAdi / tulyatarka - prastuta artha meM jAnevAle viSayase jo bhAvI arthakI sacanA karanI hai vaha " tulyatarka" hai /
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 sAhityadarpaNe yathA tava 'prAyeNeva hi dRzyante kAmaM svapnAH shubhaashubhaaH| zatasaMkhyA punariyaM sAnujaM spRzatIva mAm // ' saMcayo'rthAnurUpo yaH padAnAM sa padocayaH // 180 // yathA zAkuntale'adharaH kisalayarAgaH, komalaviTapAnukAriNau baahuu| kusumamiva lobhanIyaM yauvanamAneSu. saMnaddham / / atra padapadArthayoH saukumArya sahazameva / yathA tatraiveti-prAyeNeti / bhAnumatyAH svapne duryodhanasya to'yam / prAyeva = bAhulyenaiva, zubhA'zubhAH, svapnAH kAma = paryAptaM, dRSTAnte = vilokyante, iyam eSA, satasaMkhyA, sA'nujaM = sAvarajaM, mAM, spRzati iva-AmRti iva // padoccayaM lakSati-saMzaya iti / aryA'nurUpa:-vAcyasadRzaH, yaH padAnAM = kAnA, saJcayaH-samUhaH, sa "padoccayaH" / / 180 // padoyamudAharati-apara iti| zakuntalAM dRSTvA rAzo duSyantasya svagatoktiriyam / adharaH asyA adharoSThaH, kisalaya rAgaH - kisalayasya ( pallavasya ) iva rAgaH (kohilpam ) yasya sH| bAhuH bhujo, komalaviTapA'nukAriNI - mRdulazAkhAtulyau, baneSu - tattadavaya veSu, kusumam iva-puSpam iva, lobhanIyaM = lobhayogya, yauvanaM - vAmapaM, saMna-sambanam // viSNoti / prati / jaise-vahIM (veNIsaMhAra ) para-yaha bhAnumatIke svapname duryodhanakA tarka hai| akasara hI zubha aura azubha svapna paryApta rUpase dekhe jAte haiN| yaha sau saMkhyA bhAiyoke sApa mAnoM mujhe sparza karatI haiN| padoccaya--aryake samAna jo padoMkA samUha hai vaha "padoccaya" hai // 10 // se zAkuntalameM-zakuntalAke adhara pallabake samAna rAga (lAlI , vAlA haiM, bAhu komala pallavoMke samAna haiN| inake aGgoMmeM phUlake samAna chobhake yogya tAraNya sambaddha hai / isameM pada aura padArthokI sukumAratA tulya hI hai|
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 507 yatrArthAnAM prasiddhAnAM kriyate parikIrtanam / parapakSavyudAsAtha tanidarzanamucyate // 181 // yathA 'kSAtradharmocitardhamairalaM zatruvadhe nRpAH / kiM tu bAlini rAmeNa mukto bANaH praangmukhe||' abhiprAyastu sAhazyAdabhUtArthasya kalpanA / yathA zAkuntale'idaM kilAvyAjamanoharaM pustapaHklamaM sAdhayituM ya imachati / dhravaM sa nIlotpalapastradhArayA zamItalaM chettamRSiya'syani / ' nidarzanaM lakSayati-patreti / yatra, parapakSavyudAsA'thaM =parapakSasya ( pakSA'ntarasya ) vyudAsArtha ( nivAraNArtham ). prasidvAnA = prakhyAtAnAm, arthAnAM = viSayANAM; parikIrtanaM = parivarNanaM, kriyate = vidhIyate, tat "nidarzanam" ucyate // 181 // nidarzanamudAharati-kSAtradharmocitariti / atra rAmaM kazcidrUSayati / napA:rAjAnaH; kSAtradharmocitaH = kSatriyasambandhidharmayogyaH, dhamaH = sammukhavatizatravadha. yogyayuH ; zatrumadhe = vairivyApAdane, alaM = samarthAH, kintu-parantu, rAmeNa-rAghaveNa; parAGmu = svasmin vimukhe, sugrIveNa samaM yuddhodyata iti bhAvaH / vAlini = sUryaputra, bANaH = zaraH, mukta = tyaktaH, prahRta iti bhAvaH / atra parapakSa nirAsArtha prasiddhAnAM parikIrtanAnidarzanaM nAma lakSaNam / / 182 // abhiprAya lakSayati-abhiprAya iti / sAdRzyAt = tulyatvAddhetoH, abhUtAs.. yasya = asaMbhavino vastunaH, kalpanA = ApAdanam "abhipraayH"| abhipraaymudaahrti-ivmiti| yaH = janaH, mahaSiH = kaNva iti bhAvaH / adhyAjamanoharaM = nizchalasundaram, idaM = pura:sthitaM, vapuH = zarIraM, zakuntalAdehamityarthaH / tapa kalamaM - tapasyAklezaM, sAdhayitu = kArayitum icchati = vAJchati sa- mahaSiH, nIlotpalapastradhArayA = nIlotpalasya (nIlakamalasya ) patradhArayA (dalA'grabhAgena ). samillatA = dAruvallI, chettuvidhA katuMm, vyavasyati icchati / nivarzana-jahA~para parapakSakA pratyAkhyAna karane ke lie prasiddha viSayoMkA parikIrtana kiyA jAtA hai use nidarzana" kahate haiM // 11 // jaise-rAjAloga kSatriya dharmake ucita niyamoMse zatruoMke vadhameM samartha hote haiM, parantu apane sAtha yuddha meM parAGmukha vAlIpara rAmane vANa chor3A / / abhiprAya-sAdRzyase asaMbhava viSayakI kalAnAko "abhiprAya" kahate haiN| jaise zAkuntalameM--zakuntalAko dekhakara rAjA kahate haiM jo isa svabhAva . .
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe prAptiH kenacidaMzena kiJcidyavAnumIyate // 12 // yathA mama prabhAvatyAm 'anena khalu sarvatazvaratA cacarIkeNAvazyaM viditA bhaviSyati 'priyatamA me prbhaavtii|' .... vicAro yuktivAkthaiyadapratyakSArthasAdhanam / nyathA mama candrakalAyAm 'rAjA-nUnamiyamantApihitamadanavikAro vartate / yata: hasati paritoSarahitaM, nirIkSyamANApi nekSate kicit / nidarzanA'laGkAraH, vaMzasthaM vRttam / nIlotpalapatradhArayA samillatAcchedanamiva zakuntalA. zarIreNa tapaH sAdhanamasambhavamiti abhiprAyo nAma lakSaNam // prApti lakSayati-prAptiriti / yatra-yasmin sthale, kecita aMzena vAkya'mAgena, kiJcita, anumIyate-anumitiviSayIkriyate, sA "prAptiH" kvacit "apti". riti pAThAntaram // 12 // prAptimudAharati--yatheti / caJcarIkeNa - amareNa / atra sarvatacaraNena pramarakartRkaM prabhAvatIjJAnamanumIyate // vicAraM lakSayati-vicAra iti| yuktivAkyaiH = upapattiyuktavacanaH, yat apratyakSA'rthasAdhanam = apratyakSA'rthasya (parokSaviSayasya ) sAdhanam (jJApanam ) sa vigaarH| vicaarmudaahrti--yti| antaHpihitamadanavikArA = antarAcchAdita. kAmavikRtiH / hasatIti / iyaM, paritoSarahitaM santoSarahitaM tathA yathA, hasati hAsyaM karoti / nirIkSyamANA a.pa = avalokyamAnA api, kiJcit = kimari, na IkSate= sundara zarIrase tapasyAkA kleza karanA cAhate haiM, ve RSi ( kaNva ) nizcaya hI nIla kamalake pattekI dhArase samidhAko kATanA cAhate haiN| . prApti-jahA~para kisI aMzase kisI viSayakA anumAna kiyA jAtA hai use "prApti" kahate haiM / / 12 // jaise anyakArako prabhAvatI (nATikA) meM--"sarvatra ghUmanevAle isa * bhaurene avazya hI merI priyatamA prabhAvatIko jAna liyA hogaa|" vicAra-yuktisaMgata vAkyoMse apratyakSa viSayake nirUpaNako "vicAra" "kahate haiN| jaise granthakArakI candrakalA (nATikA ) meM--rAjA-nizcaya hI isa (candrakalA ) ke anta:karaNako kAmavikArane AcchAdita kara diyA hai / kyoMki
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH sakhyAmudAharantyAmasamaJjasamuttaraM daste / / dezakAlasvarUpeNa varNanA diSTamucyate / / 183 / / yathA veNyAmsahadevaH yadvadhutamiSa jyotirArye kruddhe'dya saMbhRtam / tatprAvRDiva kaSNeyaM nUnaM saMbaddhayiSyati / / ' upadiSTaM manohAri vAkyaM zAstrAnusArataH / yathA zAkuntale 'zuzrUSasva gurUn , kuru priyasakhIvRttiM sptniijne| vo vilokayati / sakhyA = vayasyAyAm, udAharantyAm = bhASamANAyAm api, asamanjasam = asambadam, uttaraM-prativAkyaM, datte-dadAti / atra nUnamityAyupapattivAkyaH apratyakSasya prabhAvatImadanavikArasya sAdhanAhicAro nAma lakSaNam / viSTaM lakSayati-dezakAlasvarUpeNa = dezakAlayoH ( sthAnasamayoH ) svarUpeNa (tulyadharmasvena ), varNanA = varNanaM, "diSTam" ucyate / / 183 // diSTamudAharati-yati / yadvadyutamiti / aMdha = asmindine, kruddha-kupite, mAyeM = pUjye, bhImasena iti bhAvaH, yata, jyotiH - tejaH, saMbhRtaM = saMbhUtam, iyam = eSA, kRSNA = draupadI, prAvaT iva - varSatu: iva, nUnaM - nizcitaM, tat-jyotiH, saMvarda. yiSyati = saMbaddhita kariSyati / anuSTub vRttam / aba kAlasya tulyadharmasvena varNanAddiSTaM nAma lakSaNamudAhRtam / upadiSTa lakSayati-upaviSTamiti / zAstrA'nusArataH = zAstrAnusArAkA manohAri - manoharaNazIlaM, vAkyaM = padasamUhaH "upadiSTam" / upadiSTamudAharati-zuavasveti / kaNvaH zakuntalAmupadizati-zubha Sasveti / gurun = pUjyajanAn, zvazrUprabhRtIniti bhaavH| zuzrUSasva = sevasva, sapatnIjane - eka(ya) santoSarahita hokara haMsatI haiM, dUsareke dekhanepara bhI kucha bhI nahIM dekhatI hai aura sakhIke bolanepara asambaddha uttara detI hai| viSTa-deza aura kAlake svarUpase varNanako "diSTa" kahate haiM // 13 // jaise veNI (saMhAra) meM-sahadeva pUjya ( bhImasena ) ke krUkha honepara jo bijalIkI-sI jyoti utpanna huI hai| usako varSAkI samAna yaha draupadI nizcaya hI bar3hA degii| upaviSTa-zAstrake anusAra manohara vAkyako "upadiSTa" kahate haiM / jaise zAkuntalameM (kaNa RSi zakuntalAko upadeza dete haiM)-(he zakuntale ! tuma ) sAsa
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 sAhityadarpaNe bharturvipratApa roSaNatayA mA sma pratIpaM gamaH / bhUyiSThaM bhava dakSiNA parijane, bhAgyeSvanutsephinI, yAntyevaM gRhiNIpadaM yuvatayo vAmAH kulasyAdhayaH // ' guNAtipAtaH kAryaM dviparItaM guNAnprati / / 184 / / yathA mama candrakalAyAM candraM prati 'jai saMharijjai tamo dheyyai saalehiM te pAo / sasi sire pasubahaNo ta havi ha itthIa jIaNaM harasi // ' patnIjane priyasakhIvRtti - priyasakhyA: ( abhISTavayasyAyAH ) vRtti ( vyavahAram ), - kuru = vidhehi / viprakRtA api = apakRtA api, roSaNatayA kopanatvena, bhartuH = patyuH, pratIpaM = pratIkUlatAM mA sma gamaH no gaccha, "smottare laG ce "ti smottare mAGi - luG / parijane = sevakajane, bhUyiSTham = atizayaM, dakSiNA - udArAzayA, bhava = edhi, tathA bhogeSu = viSayopabhogeSu, anutsekinI = garvarahitA bhava / evam itthaM kRte -satIti zeSaH / yuvatayaH = taruNyaH, gRhiNIpadaM = sadgehinIsthAnaM, yAnti = prApnuvanti; yAmAH = pratikUlAH, etadviparItakAriNyaH striya iti bhAvaH / kulasya = vaMzasya; -Adhaya: = manovyathA kAripyaH bhavantIti zeSaH / atra dharmazAstrAnusAraM manoharavAkyatvAdupadiSTam / (4 - 17) zArdUlavikrIDitaM vRttam / I guNA'tipAtaM lakSayati-guNA'tipAta iti / guNAn prati, yat viparItaM = pratikUlaM kAryaM kRtyaM sa " guNA'tipAtaH / 184 // = = guNA'tipAdamudAharati- yatheti / 'yadi saMhriyate tamo gRhyate sakalasta pAdaH / - vasasi zirasi pazupatestathA'pi hA ! striyA jIvanaM harasi" iti saMskRtacchAyA / virahiNI candramupAlana - tamaH andhakAraM saMhriyate yadi=nirAkriyate cet, svayeti zeSaH, : sakalaiH = samastairjanaiH, te taba, pAdaH - kiraNazcaraNazca pAdA razmyaGghrituyazAH " ityamaraH / gRhyate = svIkriyate, zirasA dhAryaMta iti bhAvaH / pazupateH zaGkarasya, zirasi = mastake, vasasi vAsaM karoSi tathA'pi striyAH = nAryAH, viyoginyA iti bhAva: / jIvanaM = jIvitaM harasi = nAzayati, kAmoddIpaneneti zeSaH / atra candrasya AdipUjyajanoMkI zuzrUSA karo, sItameM priya sakhIke samAna vyavahAra karo, patise apakRta honepara bhI pratikUla mata bno| parijana ( sevaka ) meM atizaya udAra hoo aura bhAgya meM garva mata kro| yuvatiyA~ isa prakAra gRhiNIke padako prApta karatI hai, isake viparIta AcaraNa karanevAlI kulakI manovyathAko utpanna karatI haiM / guNAtipAta-guNoMke prati viparIta kAryako "guNA'tipAta" kahate haiM / / 184 // jaise granthakArako candrakalA ( nATikA ) meM virahiNI strI candrako kahatI hai( he candra ! ) tuma andhakArako haTAte ho to saba loga tumhAre pAda ( kiraNa vA caraNa ) =
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH yaH sAmAnyaguNAdrekaH sa guNAtizayo mataH / 511 yathA tava 'rAjA - ( candrakalAyA mukhaM nirdizya ) asAvantaJcazvadvikacanavanIlAbja yugala stalasphUrjara kamburvilasada lisaMghAta upari / vinA doSAsa satata paripUrNAkhilakalaH kutaH prAptazcandro vigalitakalaGkaH sumukhi ! te // ' tamoharaNarUpaM guNaM prati strIjIvanaharaNarUpaviparItakAryAd guNA'tipAto nAma nATayAlaGkAraH / gAthA vRttam / guNA'tizaya lakSayati-ya iti / yaH sAmAnyaguNodrekaH = sAmAnyaguNAt ( upamAnopameyaniSThasAdhAraNadharmAt ) udrekaH ( Adhikyam ) upameyasyeti zeSaH / sa "guNA'tiSAyaH', mataH = abhimataH / guNA'tizayamudAharati-yatheti / tatraiva = candrakalAyAmeva / asAviti / he sumukhi = he ruciravadane !, antaH madhye, caJcadvikacanavanIlA'bjayugalaH = cazvat ( calata ) vikacaM ( praphullam ) navaM ( nUtanam ) nIlam ( zyAmam ) abjayugalaM ( kamalayugmam, nayanadvitayarUpamiti bhAvaH ), yasya saH / tathA talasphUrjatkambuH - tale ( adhodeze ) sphUrjana ( dIpyamAnaH ) kambu: ( zaGkhaH, grIvArUpa iti bhAvaH ) yasya saH upari (UrdhvabhAge ) vilasadalitaGghAtaH - vilasan ( vicarana ) alisaGghAtaH (bhramarasamUhaH kezasamUhasvarUpa iti bhAvaH ) yasya saH / evaM ca satataparipUrNA'khilakala: satataM ( nirantaraM yathA tathA ) paripUrNA: ( anyUnA: ) akhilA : ( samastAH ) kalA: ( bhAgA: ) yasya saH / tathA vigalitakalaGkaH = kalaGkarahitaH, asau = ayaM, candraH ( indu:, mukharUpa iti bhAvaH ) doSAsaGga vinA = rAtrisambandhaM vinA'pi athavA dUSaNasamparka vinA'pi / te tava, samIpa iti zeSaH / kutaH kasmAt sthAnAt, prAptaH = upasthitaH / atrA''hlAdakatvAdisAmAnyadharmebhyo mukhasya vigalitakalaGkatvAdidharmAdhikyA guNAtizayo nAma nATayAlaGkAraH, zikhariNI vRttam / ko zirase dhAraNa kara lete haiM / tuma zivajI ke zirameM rahate ho, hAya ! to bhI strIke jIvanako hara lete ho / 1 guNA'tizaya sAdhAraNa dharmase upameyake Adhikyako "guNA'tizaya" kahate haiN| jaise vahIM ( candrakalA ) para rAjA - ( candrakalAke mukhakA nirdeza kara ) he sumukhi ! jisake madhya meM khile hue do nIla kamala ( netra ) haiM / nIce zaGkha ( grIvA ) zobhita hai / Upara bhramarasamUha ( kezakalApa ) zobhita ho rahA hai| doSAsaGga ( doSArAtri ke vA doSa ke AsaGga samparka ke ) binA nirantara paripUrNa sampUrNa kalAoMse yukta, kalaGka se rahita aise candra ( mukha ) ko tumane kaise pA liyA hai ?
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 yathA sAhityadarpaNe siddhAnarthAn bahUnuktvA vizeSoktivizeSaNam / / 185 / ' tRSNApahArI vimalo dvijAvAso janapriyaH / hRdaH padmAkaraH kintu budhastvaM sa jalAzayaH // ' pUrvasiddhArthakathanaM niruktiriti kItyate / vizeSaNaM lakSapati - siddhAniti / siddhAn = prasiddhAn, bahUn - anekAna barSAt = sAmAnyadharmAn uktvA = abhidhAya vizeSoktiH = bhedakathanaM, "vizeSaNa" nAma lakSaNam / / 185 / / vizeSaNamudAharati- tRSNA'pahArIti / kaMcidyuddhaM prati kasyacidvizeSoktiH / hRdaH - agAdhajalastaDAga / budhaH - vidvAn tayorbhedaM pratipAdayati - tRSNA'pahArI = tRSNA ( hRdapakSe - jala pipAsA, budhapakSe- jJAnapipAsA ) apaharatIti tacchIlaH / vikla: = hRdapakSe-nirmalaH, budhapakSe pAvazUnyaH / dvijAtrAsaH = hradapakSe - pakSimassyAkhaNDajanivAsaH, budhapakSe - brAhmaNA''ghAraH / janapriyaH = lokapriya: hRdapakSe zItalasvAda budhapakSe - madhurabhASitvAditi bhAvaH / tathA padmAkaraH = hradapakSe- padmAnAm ( kamalAnAm ) budhapakSe - padmAyA:-lakSmyAH Akara : ( AdhaH rasthAnam ) etat sarva sAmAnyataH samAnam, kintuH svaM budhaH - vidvAn, saH - hRdastu, jalAzaya: = jalAnAm AzayaH / laDayorabhedAd jaDa: ( mUDhaH ) Azaya : ( abhiprAyaH ) yasya saH / atra tRSNA'pahArisvAdiprasiddhadharmAnuktvA budhajalAzayatvena vizeSoktavizeSaNaM nAma lakSaNam / nita lakSayati- pUrvasiddhA'rthakathanamiti / pUrvaM ( prathamam ) siddhAnAm (niSpannAnAm ) arthAnAM ( viSayANAM ) kathanam ( pratipAdanam ) " niruktiH" iti koSyate = ucyate / vizeSaNa -- prasiddha bahutere sAmAnya dharmo ko kahakara vizeSokti ( bhedakathana ) - -ko "vizeSaNa" kahate haiM / / 185 / / jaise -- tRSNA ( hadake pakSameM jalakI tRSNA, bunake pakSa meM jJAnatRSNA ) kA apaharaNa karanevAlA, vimala ( hRdapakSa meM nirmala, budhapakSa meM-- pAvazUnya ), dvijAvAsa = hravapakSameM -- dvijoM= matsyAdiyoMkA AvAsa- budhapakSa meM dvijoM brAhmaNoM kA AdhAra ), lokapriyaH = hRdapakSa meM zItala honese aura budhapakSa meM madhurabhASI honese ) phira padmAkara ( hRdapakSameM padmoM arthAt kamaloMkA Akara, budhapakSa meM padmA arthAt lakSmIkA Akara ) kintu Apa budha arthAt vidvAn haiM- vaha hada ( tAlAba ) to jalAzaya ( jalakA AdhAra vAke aura la ke abheda se jaDAzaya arthAt acetana ) hai / nirukti -- pUrvasiddha viSayoMke kathanako "nirukti" kahate haiM /
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . SaSThaH paricchedaH 513 yathA veNyAm-'nihatAzeSakauravyaH-'ityAdi 6-102 / bahUnAM kIrtanaM siddhirabhitArthasiddhaye / / 186 / / yathA 'yadvIyaM kUrmarAjasya yazca zeSasya vikramaH / pRthivyA rakSaNe rAjannakatra tvayi ttstheitm||' dRzAdInAM bhaved bhraMzo vAcyAdanyataradvacaH / yathA veNyAm-kaJcukinaM prati / niruktimudAhRti-nihatA'zeSakoravya ityaadi| atra pUrvasiddhAnAmazeSakauravyaghAtarUpA'rthAnAM kathanAgniruktiH / sidi lakSatibahanAmiti / abhipretA'rthasiddhaye - abhipretasya ( abhISTasya ) arthasya ( viSayasya) sikhaye (niSpAdanAya), bahUnAM (bahulAnAm) kIrtanaM ( kathanam ), "siddhi"mi lakSaNam / siddhimudAharati-yaditi / kazcitkavi: kaMcidrAjAnaM prazaMsati / he rAjan != he nRpa !, kUrmarAjasya = kamaThapateH, pRthvIdhArakazeSabhAravAhakasyeti bhAvaH / yada, vIrya balam !, zeSasya = anantasya, yaH = prasidaH, vikramaH = parAkramaH / pRthivyAH-avaneH yat, rakSaNe = pAlane, va ekasmin = ekamAtre, tvayi = bhavati, tat = kUrmarAjavIrya. zeSavikramarUpamubhayamapi, sthitaM vidyamAnam, Asta iti zeSaH / atra rAjakartRkapRthivIrakSaNarUpA'bhISTA'rthasiddhaye karmarAjavIryazeSavikramarUpA'nekaviSayakIrtanAsiddhirnAma lakSaNam / 186 // . bhraMzaM lakSayati-daptAdInAmiti / dRptAdInAM = darpayuktAdInAm, atrA''dipadena hRSTaduHkhitAdInAM grahaNam / vAdhyAt-vaktu yogyAva, anyatarat=bhinnaM, viparIta. miti bhAvaH / vacaH = vacanaM, "bhrazo' nAma lakSaNaM bhavet / jase veNI (saMhAra) meM-'nihatA'zeSakauravyaH" ityAdi / siddhi-abhISTa viSayakI siddhike lie bahutere dhamiyoMke kIrtanako "siddhi" kahate haiM // 186 // jaise-he rAjan ! karmarAja ( zeSanAgako dhAraNa karanevAle ) kA jo bala hai aura jo zeSanAga ( pRthvIke dhAraNa karanevAle ) kA parAkrama hai| pRthivIke rakSanameM ekamAtra ApameM vahI bala aura parAkrama rahA huA hai // 186 // bhraMza-darpayukta mAdi janoMke kahaneke yogya viSayase bhinna vacana ko "bhraMza" jaise veNI (pahAra ) meM duryodhana kaJca kI se kahatA hai33 sA0
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe 'duryodhanaH sahabhRtyagaNaM sabAndhavaM sahamitraM sasutaM sahAnujam / svabalena nihanti saMyuge nacirAtpANDusutaH suyodhanam // ' vicArasthAnyathAbhAvaH saMdehAtta viparyayaH // 187 // yathA 'matvA lokamadAtAraM saMtoSe yaiH kRtA matiH / tvayi rAjani te rAjanna tathA vyvsaayinH||' dAkSiNyaM ceSTayA vAcA paracittAnuvartanam / jNgmudaahrti-shbhRtygnnmiti| pANDusutaH = yudhiSThiraH, svabale - AtmaparAkrameNa, sahabhRtyagaNaM = bhRtyasamUhasahitaM, sabAndhavaM = bandhujanasahitaM, sahamitraMmuhajjanasahitaM, sahAnujaM = duHzAsanA'varajasahitaM, tAdRzaM suyodhanaM = duryodhanaM, mAm / macirAta = zIghrameva, saMyuge = yuddha, nihanti = vyApAdayati / atra duryodhanasya "pANDaH sutaM suyodhana" iti vaktavye'rthe daptatvAt "pANDusutaH suyodhanam" iti kathanAt bhraMzo vAma lakSaNam / . viparyayaM lakSayati-vicArasyeti / sandehAta = saMzayAt, vicArasya = tattva. nizcayasya, anyathAbhAvaH = parItyaM, tu "viparyayaH // 187 / / : viparyayamudAharati-mattveti / kazcitkavI rAjAnaM stauti / yaH = janaH, lokaM = janam, adAtAraM = dAtRtvaguNarahitaM, mattvA = avabuddhaya, santoSe - paritoSa, dAtRstutirUpakarmAnAcaraNeneti zeSaH, mati:-buddhiH, kRtAH vihitA, he rAjan ! he nRpa !, svayi = bhavati, rAjani = nape sati, te = janAH, tathA tena prakAreNa, prArthanAM vinA, na dAtRtvA'bhAvarUpAtsandehAjjAtasya santoSadhAraNarUpasya vicArasyA'nyathAbhAvAdviparyayaH / ... dAkSiNyaM lakSayati-dAkSiNyamiti / ceSTayA - dehavyApAreNa, vAcA-vacanena vA, paracittA'nuvartanaM % paracittasya (anyamAnasasya ) anuvartanam (anusaraNam ) "dAkSiNyaM" lakSaNam / . . * yudhiSThira bhRtyagaNa, bAndhavajana, mitrajana, putroM aura bhAiyoMke sAtha duryodhanako zIghra hI yuddha meM mAra ddaaleNge| yahAMpara "pANDusutaM suyodhanaH" aisA kahanA cAhie vaktAke darpayukta honese ulaTA huA hai| viparyaya-sandehake kAraNa vicArakI viparItatAko "viparyaya" kahate haiM :187 / jase-lokako dAna nahIM karane vAlA samajhakara jinhoMne santoSameM buddhi kI thii| he rAjan ! Apa aise rAjAke honepara ve vaisA vyavasAya ( santoSa ) nahIM karate haiN| dAkSiNya-ceSTA aura vacanase dUsareke manakA anusaraNa karaneko 'dAkSiNya"
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcA yathA SaSThaH paricchedaH 515 ' prasAdhaya purIM laGkAM rAjA tvaM hi vibhISaNa ! AryeNAnugRhItasya na vighnaH siddhimantarA // ' evaM ceSTA'pi / vAkya : snigdhairanunayo bhavedarthasya sAdhanam // 188 // yathA veNyAm--- azvatthAmAnaM prati 'kRpaH - divyAstragrAmakovide bhAradvAjatulyaparAkrame kiM na saMbhAvyate tvayi / ' = mAlA syAdyadabhISTArthaM naikArthapratipAdanam / dAkSiNyamudAharati-vAcA-prasAdhayeti / lakSmaNaH sugrovo vA vibhISaNamanuzAsti 1 he vibhISaNa !, laGkAM purIM = nagarI, prasAdhaya = zAsanena bhUSaya, hi yasmAtkAraNAt tvaM rAjA bhUpaH, tasyA iti zeSaH / AryeNa = pUjyena, rAmacandreNeti bhAvaH, anu. gRhItasya kRtA'nugrahasya janasya siddhim antarA = kArya sAphalyamadhye, siddhimityatra " antarA'ntareNa yukte" iti dvitIyA / vighnaH = antarAyaH na = no bhavati / atra vAcA vibhISaNacittAnuvartanAddAkSiNyam / 2 --- ceSTayA dAkSiNyaM - zAkuntale rAjA - " tadahame nAmanRNAM karomItyaGgulIyakaM dadAti" / atrA'GgulIyakadAnarUpaceSTayA zakuntalocittA'nuvartanena dAkSiNyam ! anunayaM lakSayati- vAkyeriti / snigdheH = snehayuktaH, vAkye: - padasamUhaiH, arthasya = prayojanasya, sAdhanaM sampAdanam, "anunayoM" bhavet // 188 // anunayamudAharati - yatheti / divyAstragrAmakovide - lokottarAyudhasamUhajJAMtari mAradvAjatulyaparAkrame = bhAradvAjatulyaH (droNAcAryasadRzaH ) parAkrama: (vikramaH ) yastha, tasmin / atra snigdhavAkyai ryuddhottejarUpasya prayojanasya sAdhanAdanunayo nAma "lakSaNam" / mAlA lakSayati- mAleti / abhISTA'rtham - abhIpsita sampAdanA'yaM yat tapAdanam anekaviSayajJApanaM, sA "mAlA" nAma lakSaNaM syAt / " vacanase jaise - 'he vibhISaNa ! Apa laGkApurIko zAsanase alaGkRta kareM, kyoMki Apa usake rAjA haiM / pUjya ( rAmacandra ) se anugRhIta janako kAryasAphalya ke madhya meM vighna nahIM hotA hai isI taraha se ceSTAse bhI dAkSiNya kA udAharaNa samajheM / anunaya snehayukta vAkyoMse prayojana sampAdana ko "anunaya" kahate haiM ||188 // jaise veNI ( sahAra) meM azvatthAmAko kRpAcArya kahate haiM- "divya astroM ko jAnanevAle aura bhAradvAja ( droNAcArya ) ke samAna parAkramavAle tumameM kisa bAta kI AzA nahIM kI jAtI hai ?' mAlA-abhISTa siddhike lie aneka viSayoMke pratipAdanako "mAlA" kahate haiM /
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 sAhityadapaNe yathA zAkuntale kiM zIkaraiH chamavimadibhirAdravAta saJcArayAmi nalinIdalatAlavRntam / aGke nivezya caraNAvuta padmatAmrau saMvAhayAmi karabhoru ! yathAsukhaM te / / ' arthApattiyadanyArtho'rthAntarokteH pratIyate // 189 // yathA veNyAm:- droNo'zvatthAmAnaM rAjye'bhiSektumicchatIti kathayanta karNa prati'rAjA-sAdhu aGgarAja ! sAdhu, kathamanyathA dattvAbhayaM so'tiratho vadhyamAna kiriittinaa| mAlAmudAharati-kimiti / duSyantasya zakuntala! pratyuktiriyam (3-18) / hemakuntale !, klamavidibhiH-glAni nivAribhiH, zIkaraH = jalakarNaH, ArdravAtam - (klinnaH, zIta iti bhAvaH ) vAtaH ( vAyuH ) yasya tat, nalinIdalatAlavantaM malinIdalaM ( kamalinIpattram ) eva tAlavantaM ( vyajanam ), saJcArayAmi ki-saJcAsayAmi kim ? he karabhoru = karabho / maNibandhAtkaniSThAparyantakarabahirbhAgo ) iva, pUrvA'nuvRttAviti bhAvaH, UrU ( sakyinI ) yasyAH sA tatsambuddhI, karamoruzabdasya manuSyajAtivAcakatvAbhAvAdUDopravRttaH sambuddhI "karabhora" iti prayogazcintyaH / utaathavA, padmatAmrau = raktakamalasamaraktavaNauM, te - tava, caraNo, arU = utsaGge, nidhAya = sthApayitvA, yathAsukhaM = sukhA'natikramapUrvakaM, saMvAhayAmi = mardayAmi / basantatilakAvRttam / atra duSyantasya suratarUpA'bhISTA'yaM tAlavantasaMcAraNacaraNasaMvAhanarUpAdanekArthapratipAdanAt mAlA nAma lakSaNam / _ arthApatti lkssyti-prryaapttiriti| arthAntarokteH = anyA'rthakathanAda, pada, anyA'rtha:-aparA'rSaH, pratIyate-jJAyate, sA, "arthApattiH" / / 189 // aryApattimudAharati-yati / dattveti / duryodhanasyA'GgarAja karNa pratyukti riyam / evaM tvaduktaM satyaM, na cetano yadi, tadA, atirathaH = aparimitabhaMTeyudhya. jaise zAkuntalameM rAjA (duSyanta) zakuntalAko--"glAni haTAne vAle jala kaNose ThaNDI havAse yukta kamalake pattoMkI paMkhAko jhalU kyA ? arthA lAla kamalake samAna (mAla) tumhAre caraNoMko godameM rakha kara sukhapUrvaka mardana karUM (daabl)"| arthApatti-bhinna arthako kahane se jahAM dUsarA hI artha jAnA jAtA hai use "baryApatti" kahate haiM / / . jaise veNI ( saMhAra ) meM "droNAcArya azvatthAmAko rAjya meM abhiSikta karanA cAhate haiM" aisA kahate hue karNako rAjA (duryodhana)-vAha baGgarAja (karNa)! vAha / aisA nahIM to (mApakA babana saba nahIM hotA to) kaise batirapa (aparimita bhaTose yuddha -
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH sindhurAjamupekSeta naivaM cetkthmnythaa||' kSaNodghoSaNAyAM tu bhatsanA gahaNaM tu tat / yathA tatraiva-karNa prati'azvatthAmAnirvAyaM guruzApabhASitavazAski me tavevAyudhaM ? sampratyeva bhayAdvihAya samaraM prAptaH'smi kiM tvaM yathA ? jAto'haM stutivaMzakIrtanavidAM kiM sArathInAM kule ? kSudrArAtikRtApriyaM pratikaromyasreNa nAstreNa yata ?' mAnaH, saH = droNaH, abhayaM = bhayA'bhAvam, arjunAditi zeSaH / dattvA = vitIya, kirITinA = arjunena, vadhyamAnaM = vyApAdyamAnaM, sindhurAja-jayadrathaM, kathaM = kena prakAreNa, upekSeta = upekSAM kuryAt / atra sindhurAjovekSArUpasyA'ntarasyoktyA droNasya putrAsbhiSekA'bhiprAyasya pratIterApattirnAma lakSaNam // 189 / / garhaNaM lakSayati-dUSaNodghoSaNAyAmiti / yat dUSaNodghoSaNAyA-dUSaNasya / doSasya ) udghoSaNAyAm ( utkIrtane ) bhartsanA = tarjanaM, tattu "mahaNaM" nAma zakSaNam / - garhaNamudAharati-niyamiti / avasthAmA karNa bhatsaMpate-he kaNaM !, tava iva, me - mama, Ayudham api-astram api, guruzApabhASitavazAta-guroH ( AcAryasya, parazurAmasyeti bhAvaH) zApabhASitavazAt (dureSaNAvacanavazAda.), nirvIya ki-nirbalaM kim ?, tva yathA = tvam iva, samprati eva = idAnIm eva, bhayAt = bhIterhetoH; samaraM - yuddhaM, vihAya = tyaktvA, prApto'smi- upAgato'mi, ki ? zibira iti zeSaH / baha, stutivaMzakIrtanavidAM = stuti ( rAjanutima ). vaMzakIrtanaM ( rAjakulavarNanam ) vidanti ( jAnanti ) iti, teSAM, tAdRzAnAM, sArathInAM - sUtAnAM, kule = vaMze, jAtaHutpannaH, kim ? kSudrA'rAtikRtA'priyaM = kSudrA'rAtibhiH (tucchazatrubhiH ) kRtam (vihitam ) apriyam ( apakAram ), asreNa - nayanasa lilena, pratikaromi kipratikAraM vidadhAmi ki?, astreNa = Ayudhena, na pratikaromi kiM ? = pratikAraM na karanevAle ) ve droNAcArya abhaya dekara bhI arjunase mAre jAte hue sindhurAja (jayadratha); kI upekSA karate hai| gahaNa-doSake utkIrtanameM bhartsanA karaneko "pahaNa" kahate haiN| jaise vahIM: (veNIsaMhAra) para karNako azvatthAmA-he karNa| tumhAre astra ke samAna meta astra zrI guruke zApa vAkyase nirbala hai kyA ? tumhAre samAna meM bhI abhI bhayase yuddhako chor3ahara zivira (chAvanI) meM AyA hUM kyA ? rAjAoMkI stuti aura vaMzakIrtana karanevAle
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe abhyarthanAparavAkyaiH pRcchArthAnveSaNaM matA // 190 // yathA tatraiva 'sundarakaH-ajjA ! avi NAma sAradhidudio diTTo tujhehiM mahArAo duryodhaNo Na vetti / ' prasiddhiokasiddhArthairutkRSTairarthasAdhanam / yathA vikramorvazyAm'rAjA-sUryAcandramasau yasya mAtAmahapitAmaho / svayaM kRtaH patibhyAmurvazyA ca bhuvA ca yH||' vidadhAmi kim ? zArdUlavikrIDitaM vRtam / atrA''yudhanirvIryasvAdighoSaNAyAM bhartsanAto "gahaNaM" nAma lakSaNam / .. pRcchAM lakSayati-pramparthanAparariti / abhyarthanApara:=prArthanAparaH, vAkyaHpadasamUhaH, aryA'nveSaNaM = viSayagadeSaNa, "pRcchA" matA / / 690 // pRcchAmudAharati-prajjA iti / "AryAH / api nAma sAthidvitIyo dRSTo yuSmAbhimahArAjo duryodhanI na "ti / saMskRtacchAyo / sArathidvitIyaH = sArathinA (sUtena ) dvitIyaH / batrA'bhyarthanaparavAkyena duryodhanA'nveSaNAtpRcchA nAma lakSaNam / prasidi lakSayati-prasiddhiriti / utkRSTaH = utkarSayuktaH, lokasiddhA'rtha:avanasiviSayaH, arthasAdhanaM = viSayapratipAdanaM "prsiddhiH"| ... prasiDimudAharati-sUryAcandramasAviti / yasya-rAjJaH-purUravasaH, sUryAcandraH maso = ravicandro, sUrya, candramA ti dantaH / "devatAindra ca' ityAnaG / mAtAmaha pitAmaho - mAtRpitA pitRpitA ityarthaH / "pitRvyamAtulamAtAmahapitAmahA" iti nipAtaH / "mAtRpitRbhyAM pitari DAmahac" iti mAtApitRzabdAbhyAM DAmahac pratyayena paataamhpitaamho| evaM paH= purUragaH, urvazyA - apsarovizeSaNa, bhuvA ca - pRSivyApa, dAbhyAm = ubhAbhyAmeva, svayam = AtmanA, patiH = svAmI, kRtaH = vihitaH / batra sUryAdibhiH prasiddhA'rthaH pururavaso'rthasAdhanAt prsiddhiH| sArathiyoMke vazameM maiM paidA hamA hai kyA? jo ki maiM adra zatrase kiye gaye apakArako astrase na kara AMsUse pratIkAra karUMgA kyA? pRcchA-prArthanAvAle vAkyoMse viSayake anveSaNako "pRcchA" kahate haiM / 190 // - vaise yahIM (veNIsaMhAra) para-sArathi-"AryoM ! sArapike sAtha mahArAja durbodhanako ApalogoMne dekha liyA hai ki nahIM? prasiddhi-utkarSayukta lokaprasiddha viSayoMse viSayake pratipAdanako "prasiddhi" kahate haiM / jaise vikramorvazImeM rAjA (pururavA)-jinake mAtAmaha sUrya, pitAmaha pAdra haiM, bo ki urvazI aura bhUmise svayam varaNa kiye gaye pati haiN|
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 519 sArUpyamanurUpasya sArUpyAtkSobhavadhanam // 11 // yathA veNyAm-duryodhanabhrAntyA bhImaM prati 'yudhiSThiraH-durAtman ! duryodhanahataka !-' ityAdi / saMkSepo yattu saMkSepAdAtmAnyArthe prayujyate / yathA mama candrakalAyAm 'rAjA-priye ! ___ aGgAni khedayasi kiM zirISakusumaparipelavAni mudhaa| ( AtmAnaM nirdizya-) ayamIhitakusumAnAM sampAdayitA tavAsti daasjnH||' sArUpyaM lakSayati -- sArUpyamiti / anurUpasya = sadRzasya, "abhibhUtasye"ti pAThAntaraM tasya parAbhavaM prAptasyetyarthaH / "anubhUtasye"ti pAThAntare tasya kRtaanubhvsyetyrthH| sArUpyAtu-samAnarUpatvAta; sAdRzyAditi bhAvaH / kSobhavardhanaM cAJcalyabuddhiH / "kSoma. vartana"miti pAThAntare, tasya cAJcalyAcaraNamityarthaH, "sArUpyaM" nAma lkssnnm||191|| ___sArUpya mudAharati-yathA veNyAmiti / atra duryodhanasya sArUpyA bhrameNa yudhiSThirasya bhImadarzane kSobhavarddhanAda "sArUpyaM" nAma lakSaNam / saMkSepaM lakSayati-saMkSepa iti / saMkSepAt = saMkSepaM kRtvA, "lyablope kamavya. dhikaraNe ca" iti lyablope karmaNi paJcamI / AtmA = svaH, anyAya = aparajana. viSaye, prayujyate = nirdizyate, sa. "sNkssepH"| saMkSepamudAharati-ajAnIti / rAjJazcandrakalA pratyuktiriyam / he priye = he dayite !' zirISakusumaparipelavAni = zirISakusumAni (zirISapuSpANi ) iva paripelavAni (atisukumArANi ), aGgAni-zarIrA'vayavAn, hastapAdAdIniti bhAvaH / mudhA-vathA, kiM-kimartha, khedayati = khedayuktAni karoSi, puSgaM'vacayena ki pIDayasIti bhAvaH / ayaM - tvannikaTavartI, dAsajanaH = sevakaH, tava-bhavatyAH, IhitakusumAnAm = abhISTa puSpANAM, sampAdayitA = sampAdakaH, cayanakAraka iti bhAvaH / asti = vidyate / AryA vRttam / atra saMkSepAdanapArthamAtmanaH prayogAt "sNkssepH"| sArUpya-anurUpake sAdRzyase cAJcalyakI vRddhiko "sArUpya" kahate haiM / / 191 // jaise veNI ( saMhAra ) meM duryodhanakI bhrAntise bhImake prati yudhiSThira-durAtman ! duryodhanahataka ! ityaadi| saMkSepa-saMkSepa karake apane ko dUsareke lie nirdeza karaneko "sakSepa" kahate haiN| jaise granthakArako candrakalA (nATikA) meM rAjA-"priye ! zirISake phUloMke samAna komala aGgoMko vyartha kyoM khinna banAtI ho ? ( apaneko dikhalAkara ) yaha dAsajana tumhAre abhISTa phUloMkA sampAdana karatA hai !
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe guNAnAM kIrtanaM yattu tadeva guNakItanam / / 129 // yathA tatraiva'netre khaJjanagAne sarasijapratyarthi--' ityAdi / ( 137 pR0 ) / sa lezo bhaNyate vAkyaM yatsAdRzyapuraHsaram / yathA gheNyAm rAjA-- 'hate jarati gAGgeye puraskRtya zikhaNDinam / yA zlAghA pANDuputrANAM saivA'smAkaM bhaviSyati // ' manorathastvabhiprAyaspoktibhaGgadhantareNa yat // 193 // guNakIrtanaM lakSayati-guNAnAmiti / nigadavyAkhyAtaM lakSaNam / / 192 / / guNakIrtanamudAharati-"netre khaJjanagaJjane" ityaadi| anna netrAdInAM khaJjanagaJjanatvAdInAM guNAnA kIrtanAd guNakIrtanam / lezaM lakSayati-sa iti / sAdRzyapuraHsara - tuspadharmanApradarzanapUrvaka, yada, pAya vacana, bhavyate = abhidhIyate, sa "lezo" nAma lakSaNam / _ lezamudAharati-hata iti| rAjo duryodhanasya kaJcukinaM pratyuktiriyama 2.4 zikhaNDinaM - drupadaputraM, puraskRtya = agre vidhAya, jarati = vRddhe, gAGgeye = bhISme, gaGgAyA apatyaM pumAn gAGgeyastasmin "strIbhyo Dhak" iti Dhaka (Ayan ) pratyayaH / ho-vyApAdite sati, pANDuputrANAM yudhiSThirAdInAM yA, zlAghA - prazaMsA, sA eva = tAdRzI eka, asmAkaM = dhArtarASTrANAM, zlAghA = prazaMsA, bhaviSyati = bhavitA / atra bhISmavadhasyeva abhimanyuvadhasya vAkyasya saadRshypurHsrmukteleshH| manorathaM lakSayati-"manoratha" iti / bhaGgAntareNa = vicchittivizeSeNa, abhiprAyasya Azayasya, yat uktiH = kathanaM, sa "manorathaH" // 193 // .. guNakIrtana-guNoMke kIrtanako "guNakIrtana" kahate haiM / / 192 // jaise vahIM (candrakalA nATikA). para-'ne khaJjanagaJjane sarasijaprAtha" ityaadi| leza-sAdRzyake pradarzanase yukta vAkyako "leza" kahate haiN| jaise veNI (saMhAra) para rAjA (duryodhana )-zikhaNDIko Age rakhakara bhISmake mAre jAne para pANDavoMkI jo prazaMsA huI hama dhRtarASTraputroMkI vaisI hI prazaMsA hogii| manoratha-dUsarI hI bhaGgise abhiprAyakI uktiko "manoraya" kahate haiM // 193 / /
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 521 yathA 'ratikelikalaH kiMcidveSa mnmthmnthrH| pazya subhra ! samAlambhAtkAdambazcumbati priyAm // ' vizeSArthohavistAro'nuktasiddhirudIyate / yathA gRhavRkSavATikAyAm dRzyete tandhi ! yAveto cArucandramasaM prati / prAjJe kalyANanAmAnAvubhau tiSyapunarvasU / ' .. manorathamuzahAti-ratikelikala iti / kasyacinAyakasya dayitAM pratyuktiriyam / he subhra - zobhana bhrUyukta sundari !, zobhane ( manohare ) dhruge ( nayanakomanI) yasyAH sA, ttsmbuddho| atra "neyakusthAnAvastrI" iti sUtreNa nadIsaMjJA'bhAvAta rUpamidamasAdhu / tatasa "he subhrU." idameva sAdhu / ratikelikala: - rato ( ramaNe) kelikalA (krIDAvilAsaH ) yasya saH / manmathamantharaH = manmathena (kAmasaJcAraNa) mantharaH ( mandagatiH ), eSaH = samIpataravartI, kAdambaH = kalahaMsaH, samAlambhAta - samyagAlambhaM kRtvA, lyabalope paJcamI / samyaksparza kRsveti bhAvaH / "samAzvastAm" iti pAThAntare priyaprAptyA prasannAmityarthaH / priyAM = dayitAM, kalahasImiti bhAvaH / cumbati-vaktrasaMyuktAM karoti, pazya = vilokaya, vAkyA'rthaH karma / atra bhagyantareNa svacumbano'bhiprAyasyoktemanoratho nAma lakSaNam / ___ anuktasiddhi lakSayati-vizeSArthohavistAra iti| vizeSasya (rUpa. lAvaNyA'tizayajJApanasya ) arthaH ( prayojanam ), tasmin kahavistAraH (tarkA'tizayaH ), "vizeSA'rtho'tivistAraH" iti pAThAntaram / "anulasiddhiH" lakSaNam, udIyate kthyte| ... anuktasidimudAharati-dRzyate iti / gRhavRkSavATikAyAM vizvAmitrasamIpe rAmalakSmaNo dRSTvA sItAM prati tatsakhyA uktiriyam / he sanvi=he kRzAGgi!, cArucandramasaM prati = sundaracandraM prati, yo etI, dRzyete- avalokyete, he prAjJe he buddhimati !, ubhau% do ekakalyANanAmAnI-bhadrA'bhidhAnI, tiSya punarvasU-tiSyapunarvasunakSatre, sta iti shessH| jaise- he sundari ! ramaNameM krIDAke vilAsase yukta, kAma saJcArase mandagativAlA yaha haMsa sparzapUrvaka apanI priyA ( haMsI) ko cUma rahA hai / dekho|" anuktasiddhi-vizeSa ( rUpa aura lAvaNyake AdhikyakA jJApana )ke prayojanake lie tarkake vistArako "anuktasiddhi" kahate haiN| jaise gahavakSavATikAmeM sItAko unako sakhI kahatI hai he zAGgi ! sundara candramA ( vizvAmitra ) ke pAsa jo ye do dekhe jAte haiM, he buddhisampanna ! ye ho (rAma aura lakSmaNa ) kalyANa nAmavAle pRSma aura punarvasu nakSatra haiN|
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe syAtpramANayituM pUjyaM priyoktiharSabhASaNam // 194 // yathA zAkuntale-- 'udeti pUrvaM kusumaM tataH phalaM, ghanodayaH prAktadanantaraM payaH / nimittanaimittikayorayaM vidhistava prasAdasya purastu sampadaH // ' atha nATyAlaGkArAH 522 * AzIrA ndakapaTAkSamA garvodyamAzrayAH utprAsana spRhAkSobhapazcAttApropapattayaH 1 // 195 // atra vizvAmitra rAmalakSmaNAnAM rUpalAvaNyA'tizayajJApanArthaM teSu candrapuSyapuna sUnAmabhedokteranuktasiddhirnAma lakSaNam / pitu : priyokti ( priyavacaH ) lakSayati - syAditi / pUjyaM - pratIkSyajanaM, pramANa= pramANa katu, 6rSabhASaNaM = harSeNa ( Anandena ) bhASaNam (Alapanam ) "priyoktirnAma lakSaNam / / 194 / / priyoktimudAharati- udetIti / zakuntalA bharatalAbhena prasannasya duSyantaska bhagavantaM mArIcaM ( *zyapam ) pratyuktiriyam / ( 7-30 ) he bhagavan !, pUrva = prathamaM kusumaM = puSpam, udeti = vikasati / tataH = tadanantaraM, puSpodayA'nantaramiti bhAvaH / phala = sasyam, udeti : utpadyate / tathaiva prAk = pUrva, dhanodaya: = meghAvirbhAvaH / tadanantaraM = tadanu, payaH = jalam, udeti / ayameva nimittanaimittikayoH = kAraNakAryayoH, vidhiH = paurvAparya niyamaH / tu = parantu tava = bhavataH prasAdasya = anugrahasya, puraH = prathamam eva, sampadaH = sampattayaH abhISTaviSayaprAptirUpA iti bhAvaH / atra pUjyaM mArIcaM pramANayituM rAjJo duSyantasya harSabhASaNAt "priyokti" namaH chakSaNam / atha nATayA'laGkArAH - prAzIriti / AzIH, AkrandaH, kapaTam akSamA, garvaH udyama, AzrayaH, utprAsanaM, spRhA, kSomaH pazcAttApa, upapattiH // 195 // priyokti ( priyavacaH ) - pUjya janako pramANa karaneke lie harSase bhASaNa ko "priyokti" kahate haiM // 194 // jaise zAkuntalameM ( rAjA duSyanta mArIcako kahate haiM ) - he bhagavan ! paha phUla vikasita hotA hai taba phala utpanna hotA hai| pahale meghakA udaya hotA hai taba jala vRSTi hotI hai| kAraNa aura kAryameM yaha vidhAna ( pUrvA'parabhAva) hai, parantu Apake prasAda ( prasannatA ) rUpa kAraNase pahale hI kAryarUpa sampattiyAM ( patnI, putra aura unakI pratyAsatti) huI | nATayA'laGkAra - AzI:, Akranda, kapaTa, akSamA, garva, udyama, Azraya, utprAsana, spRhA, kSobha, pazcAtApa aura upapatti // 195 //
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 523 AzaMsAdhyavasAyau ca visarpollekhasaMjJitau / uttejanaM parIvAdo nItirathavizeSaNam / / 196 // protsAhanaM ca sAhAyyamamimAno'nuvartanam / utkIrtanaM tathA yAcyA parihAro nivedanam // 167 // pravartanAkhyAnayuktiprahAMzyopadezanam / iti nATyAlakRtayo nATyabhUSaNahetavaH // 198 // AzIriSTajanAzaMsAyathA zAkuntale _ 'yayAteriva zarmiSThA patyubahumatA bhava / pAzaMsA, adhyavasAyaH, visarpa ullekhaH, uttejanaM, parIvAda: nItiH arthavizeSaNam // 196 // protsAhanaM, sAhAyyam, abhimAnaH, anuvartanam, utkIrtanaM, gaccA, parihAraH; nivedanam / / 197 // pravartanama, AkhyAnaM yuktiH, praharSaH, upadezanaJca / ityetAni trayastriMzat nATayabhUSaNa-- hetavaH rUpakasaundaryakAraNabhUtAH, nATayA'laGkRtayaH=nATayAlaGkArAH; prkiirtitaaH||198|| AziSaM lakSayati-prAzIriti / iSTajanA''zaMsA - iSTajane ( abhISTajane ) mAzaMsA ( AzIrvAda iti bhAvaH ) "AzIH" / . bAziSamudAharati-yayAteriveti / kaNvasya maharSeH zakuntalA pratyAzIriyam / he zakuntale !, yayAteH = nahuSaputrasya, candravaMzotpannasya rAjJaH, miSThA iva = vRSa . AzaMsA, adhyavasAya, visarpa, ullekha, uttejana, parIvAda, nIti aura arthavizeSaNa // 196 // protsAhana, sAhAyya, abhimAna, anuvartana, utkIrtana, yAtrA, parihAra aura nivedana / / 197 // pravartana, AkhyAna, yukti, praharSa aura upadezana isa prakAra nATayake bhUSaNake kAraNabhUta ye ( chattIsa ) nATayA'laGkAra haiM / / 198 // mAzI:-abhISTajanameM AzIrvAda deneko "AzIH" kahate haiM / jaise zAkuntalameM- ( kaNva zakuntalAko kahate haiM ) yayAtikI zarmiSThAke
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 sAhityadarpaNe . putraM tvamapi samAja seva pUrumavApnuhi / / ' AkrandaH pralapitaM zucA / yathA veNyAm- 'kancukI hA devi ! kunti ! rAjabhavanapatAke !-' ityaadi| kapaTaM mAyayA yatra rUpamanyadvibhAvyate // 199 // yathA kulapatya 'mRgarUpaM parityajya vidhAya kapaTaM vpuH| nIyate rakSasA tenalakSmaNoyudhi sNshym||' parvasutA iva, patyuH svAminA, duSyantasya, 'bahumatA" ityasya yoge 'ktasya ca vartamAne" iti SaSThI bahusammatA = atizayAdatA, bhava = eghi / sA = zarmiSThA, pUm iva = pUrunAmakaM putram iva, tvam api, samrAjaM - rAjasUyA'nuSThAnapUrvakaM rAjamaNDalezvaraM, putratanayama prApnuhi = lamasva / atra samrATaputraprAptirUpAzIrvAdAzaMsanAdAzIralaGkAraH / AkrandaM lakSati-mAnanda iti / zucA = zokena hetunA, pralapitaM = pralApaH - AkrandamudAharati-yatheti / rAjabhavanapatA = prAsAdadhvajasadRzi !, ityAdi / atra zokena pralApAdAkrando naamaa'lngkaarH| kapaTaM lakSayati-kapaTamiti / yatra - yasmin sthale, mAyayA = katavena, anyat = aparaM, rUpam = AkAraH, vibhAvyate = prakAzyate, tat "kapaTam" / / 199 / / ___ kapaTamuvAharati-magarUpamiti / tena, rakSasA = rAkSasena mArIceneti bhAvaH / mRgarUpaM = hariNA''kRti, parityajya = vihAya, kapaTaM = vyAjayukta, vapuH- zarIraM, 'vidhAya =nirmAya, yudhi = yuddhe, lakSmaNaH, saMzayaM = jIvanasandeha, nIyate = prApyate / atra mArIcasya mRgarUpatyAgapUrva kapaTavapuvidhAnAt "kapaTa" nAma nATayA'laGkAraH / samAna tuma bhI patiko adhika sammAnita ho| zarmiSThAne jaise pUruko pAyA thA vaise hI tuma bhI samrAT putrako prApta kro| prAkranda-zokase pralApa karaneko "Aphanda" kahate haiN| jaise veNI (saMhAra ) meM-kaJca kI-"hA devi kunti / rAjabhavanakI patAkAkI samAna" ityaadi| kapaTa-mAyAse dUsarA rUpa prakAzita karaneko "kapaTa" kahate haiM / / 199 // jaise kulapatyaka meM-usa rAkSasa ( mArIca ) ne mRgarUpako chor3akara kapaTayukta zarIra banAkara yuddhameM lakSmaNake jIvanako saMzayayukta banAyA hai|
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 9F akSamA sA paribhavaH khalpo'pi na viSahyate / yathA zAkuntale 'rAjA-bhoH satyavAdin ! abhyupagataM taavdsmaabhiH| kiM punarimAmatisandhAya lbhyte| zAGgarava:-vinipAtaH-' ityAdi / go'valepa vAkyamyathA tatraiva'rAjA-mamApi nAma sattvairabhibhUyante gRhAH ? / ' -kAryasyArambha udyamaH // 20 // pakSamA lakSayati-prakSameti / yatra, svalpo'pi = stoko'pi, paribhavaH = tiraskAraH, na viSahyate = no mRSyate, sA "akssmaa"| akssmaamudaahrti-ytheti| tathyavAdin = satyabhASin !' abhyupagataM = svIkRtam / imAM - zakuntalAm, atisandhAya = vaJcayitvA, vinipAtaH = avanatiH / matra "satyavAdi"niti solluNThanoktyA jAtasya paribhavasya zAGgaraveNA'sahanAt "akSamA" nAma nATyA'laGkAraH / garva lakSayati-gavaM iti / avalepajam = ahaGkArajanitaM, vAkyaM = padasamUhaH,"garvaH" nATyA'laGkutiH / / ... garvamudAharati-yatheti / tatrava = zAkuntala eva / sattvaH = duSTajantubhiH / abhibhUyante = parAbhAvyante / atra "mamApI"tyanena abalepasUcakavAkyena garyo nAma naattyaa'lngkaarH| udyama lakSati-kAryasyeti / kAryasya = kasyA'pi karmaNaH, ArambhaH = upakramaH "udyamaH" / 200 / prakSamA-thor3e bhI tiraskArako na sahanA "makSamA" hai| jaise zAkuntalameM rAga-he satyavAdin ! hamane majUra kara liyA, inako pratAraNa kara maiM kyA pAugA? zAGgarava-"avanati" ityAdi / garva-abhimAnase utpanna vAkyako "ga" kahate haiN| se yahIM (zAkuntala ) para-rAjA-mere bhavana bhI duSTa jantuoM se abhibhUta hoNge?| udyama-kAryake Arampako "ukhama" kahate haiN|
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe - yathA kumbhAGka'rAvaNaH-pazyAmi zokavivazo'ntakameva tAvat / ' grahaNaM guNavatkAryahetorAzraya ucyate / yathA vibhISaNanirbhatsanAGke 'vibhISaNaH-rAmamevAzrayAmi' iti / utprAsanaM tUpahAso yo'sAdhau sAdhumAnini // 201 // yathA zAkuntale 'zArivaH-rAjan ! atha punaH pUrvavRttAntamanyasaGgAdvismRto bhavAn / tatkathamadharmabhIrodaraparityAga:--' ityaadi| udyamamudAharati-pazyAmIti / zokavivaza:-manyuparAdhInaH, tAvat antakam eva = yamam eva, pazyAmi / atra yuddharUpakAryasya ArambhasUcanAt "udymH"| AzrayaM lakSayati-grahaNamiti / kAryahetoH karmakAraNAda, guNavat-utkarSa: - yuktaM; grahaNam = AzrayaNam "Azraya" ucyate / AzrayamudAharati-yatheti / atra vibhISaNasya rAjyaprAptirUpakAryahetoH zrIrAmasyAzrayaNAt Azrayo nAma naattyaa'lngkaarH|| utprAsanaM lakSayati-utprAsanamiti / sAdhumAnini = ya AtmAnaM sAdhu manyate tasmin, vastutaH asAdhI = asajjane / upahAsastu = parihAsastu "upAsanaM" nAma nATyA'laGkAraH // 201 // ___ utprAsanamudAharati-yatheti / pUrvavRttaM = prathamamAcaraNaM, zakuntalApariNayarUpamiti bhAvaH / anyasaGgAt anyasyAH ( aparasyAH ) striyAH, saGgAt (sNsrgaat)| atra "sarvanAmno vRttimAtra puvadbhAvaH" iti niyamena badbhAvaH / adharmabhIro:=pApakAta. rasya, bhavata iti zeSaH / athA'sAdhu paraM sAdhumAninaM duSyantaM prati zAGgaravasyopahAsAt utpraasnm"| jaise kumbhAGkameM-rAvaNa-zokase vivaza hokara yamarAjakA hI darzana prAzraya-kAryake lie utkarSayukta grahaNako "mAzraya" kahate haiN| jaise vibhISaNanirbhatsanAmeM-vibhISaNa--maiM dhIrAmakA hI pAzraya letA huuN| utprAsana--apane ko sajjana mAnanevAle durjanake upahAsa karaneko "utprAsana" kahate haiM // 201 // - jaise zAkuntalameM-zAGgarava--"rAjan ! dUsarI strIke samparkase Apa pUrva vRttAntako bhUla gaye haiN| pApabhIru vApase kaise patnIkA parityAga hogA ?" ityaadi|
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA tatraiva yathA mama SaSThaH paricchedaH AkAGkSA ramaNIyatvAdvastuno yA spRhA tu sA / - S 'rAjA cAruNA sphuritenAyamaparikSatako malaH / pipAsato mamAnujJAM dadAtIva priyAdharaH // ' adhikSepavacaHkArI kSobhaH proktaH sa eva tu // 202 // spRhAM lakSayati- prAkAGkSati / vastunaH = kasyA'pi padArthasya, ramaNIyatvAt = manoharatvAt, yA AkAGkSA = icchA, sAtu " spRhA " / zakuntalAdarzanAntaraM spRhAmudAharati- cAruNeti / rAjJo duSyantasya svagatoktiriyam / aparikSata komalaH = aparikSataH ( kenA'pyadaSTaH ) ata eva komala: ( mRdula : ), ayaM = nikaTasya:, priyAparaH = triyAyAH ( dayitAyAH zakuntalAyAH ) adhara : ( oSTha: ) / cAruNA rucireNa skuriteta saJcalanena, pipAsataH - pAnecchukasya, duSyantasya caturthyarthe SaSThI, anujJAm = AjJAm dadAti iva = vitarati iva, utprekSA'laGkAraH / atra zakuntalAsdharasya ramaNIyatvAdaduSyantasya pAnAkAGkSAttaH "spRhA " nAma nATyA'laGkAraH / = kSobhaM lakSayati- zradhikSepeti / adhikSepavacaHkArI - tiraskArayuktavacanospAdakaH, kSobhaH = cAJcalya, saH eva "kSobhaH " proktaH abhihitaH // 202 // / kSobhamudAharati-tvayeti / rAmaM prati vAlina uktiriyam / he tapasvicANDAla = he tApasamAtaGga ; pracchannavadyavartinA alakSitarUpeNa hiMsAkArakeNa rAmeNa vAlI = ahaM, kevalam = eva, na hataH = no vyApAditaH api tu svAtmA ca = nijAtmA'pi paralokataH - lokAntarAvaH hataH = vyApAditaH / atra vAlina IzAdhikSepoktikArakakSobhAt "kSomaH" nATyAlaGkAraH / svayA ' tvayA tapasvicANDAla ! pracchannavadhavartinA / na kevalaM to vAlI svAtmA ca paralokataH // ' - 527 - spRhA -- saudarya ke kAraNa vastukI icchAko "spRhA " kahate haiM / jaise vahIM ( zAkuntala ) para rAjA - kisIse daSTa na honese komala yaha priyAMkA aMdhara manohara skuraNase pAna karanekI icchA rakhanevAle mujhako mAnoM AjJA de rahA hai / kSobha - tiraskArayukta vacanako prakaTa karanevAle kSobhako "kSobha" kahate haiN| 202 // jaise - he tapasvicANDAla ! pracchanna hokara vadha karanevAle tumane vAloko hI nahIM apane ko bhI paralokase naSTa kara DAlA /
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadapaNe mAhAvIritArthasya pazcAttApaH sa eva tu / yathAnatAparka 'rAmaHkiM devyA na vicumbito'smi bahuzo mithyaabhishptstdaa|' iti / upapattimatA hetArupanyAsA'thasiddhaye // 203 // yathA vadhyazilAyAm 'mriyate mriyamANe yA tvayi jIvati jIvati / ... tAM yadIcchasi jIvantI rakSAtmAnaM mamAsubhiH / / pazcAttApaM lakSayati-moheti / mohA'vadhIritA'rthasya = mohena ( ajJAnena ) avadhIritasya (tiraskRtasya ) arthasya (viSayasya ), pazcAttApaH = anutApaH, sa eva = "pazcAttApa" eva naattyaa'lngkaarH| ___pazcAttApamudAharati-kimiti / mithyA'bhizApena pazcAttApayuktasya rAmasyoktiriyam / tadA = tasminkAle / mithyA'bhizaptaH = prAptA'lokAbhizApaH, ahaM= rAmaH, devyA :: sItayA, kiM, bahuzaH = anekavAraM, vicumbita: = na cumbanaviSayIkRtaH asmi / atra mohena sItayA'vadhIrite cumbane rAmasya pazcAttApAtu 'pshcaattaapH"| . upatti lakSayati-upapattiriti / arthasiddhaye = kAryaniSpAdanAya, hetoH = kAraNasya, upanyAsaH = upasthApanam "upapattiH" / / 203 // . ___ upapattimudAti-niyata iti / nAgAnande garuDA'yaM vadhyazilAyA prerita zAsacUDanAmakaM nAgaM prati jImUtavAhanasyoktiriyam / he zaGkhacUDa !, yA - tvadIyAM jananI, tvayi = bhavati, mriyamANe = prANAMstyajati mriyate = prANAMstyajati, tvayi, jIvati = prANAn dhArayati sati, jIvati = prANAndhArayati / tI = svajananI, jIvantI = prANAndhArayantIm, icchasi yadi = vAJchasi gheda, mama jImUtavAhanasya, asubhiH = prANaH, AtmAnaM -svaM, rama-trAyastha / atra tasyAH (jananyAH) jIvanA svaprANarakSaNarUpahetopanyAsAna upapattirnAma nATyA'laGkAraH / pazcAttApa-mohase tiraskRta viSayake pazcAttApa (pachatAvA)ko "pazcAttApa" hI kahate haiN| jaise anutApAimeM rAma--usa samaya jhUThamUTha hI dUSita bane hue mujhako mahArAnI sItAne kyoM bAra vAra cumbana nahIM kiyA ? upapatti--prayojanakI siddhi ke lie hetuke sthApanako "upapatti" kahate haiM203 jaise vadhyazilAmeM-(jImUtavAhana zaGkhacUDako kahate haiM )-tumhAre marane. para jo maratI hai, aura tumhAre jInepara jo jotI rahatI haiM usa ( mAtA )ko jItI huI rakhanA cAhate ho to mere prANoMse apanI rakSA kro|
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA zmazAne AzaMsanaM syAdAzaMsA 'mAdhava: SaSThaH paricchedaH tatpazyeyamanaGgamaGgalaMgRhaM bhUyo'pi tasyA mukham / ' iti // pratijJAdhyavasAyakaH / yathA mama prabhAvatyAm 'vajranAbhaH - "AzaMsA" asya vakSaH kSaNenaiva nirmadhya gadayAnayA / lIlayonmUlayAmyeSa bhuvanadvayamadya vaH // ' AzaMsanam = abhISTaviSaya sUcanam, AzaMsAM lakSayati-- prAzaMsanamiti / nAma kAvyAlaGkAraH syAt // AzaMsAmudAharati-taditi / anaGgamaGgalagraham anaGgasya ( kAmadevasya ). maGgalagRha ( kalyANAvAsasthAnam ), tasthA: = mAlatyAH, tat = asakRddaSTaM, mukhaM - vadanaM bhUyo'pi = punarapi pazyAmi = vilokayAmi / H -569 abhISTasya mAlatImukhadarzana rUpaviSayasyAzaMsanAt "AzaMsA" / "? sarai lakSayati- pratijJeti / pratijJA kartavyanizcayaH "adhyavasAyakaH ' adhyavasAya eva adhyavasAyakaH / atra svArthe kaH / kvacit " vyavasAyakaH" iti pAThAntaraM tatrA'pi kaH / adhyavasAyamudAharatiprasyeti / eSaH = apam, ahamiti zeSaH / anayA = samIpavartinyA, gayA - kAsvaparaparyAyeNA''yudhena asya pradya umnasya, vakSaH = ura:sthalaM, kSaNenaitra=alpakAlenaMya, "apavarge tRtIye. "ti tRtIyA / nirmadhya - saMcUyaM vaH = zuSma kaM, samIpa iti zeSaH / lIlayA - anAyAseneva rUpamiti bhAvaH / unmUlayAmi = unmUlitaM karomi "adhyavasAyaH " kAvyA'laGkAraH / bhuvanadvayaM lokadvitayaM svargamartya. atra bhavanadvayonmUlana rUpapratijJAta: = S. zrAzaMsA - kisI ke abhISTa viSayakI sUcanA karaneko 'AzaMsA" kahate haiM ! jaise zmazAna ( maraghaTa ) meM mAdhava - - kAmadeva ke maGgalabhavana-svarUpa usa mAlatI sukhako phira bhI dekha letA hU~" / adhyavasAya -- pratijJAko " adhyavasAya" kahate haiM jaise granthakArakI prabhAvatI ( nATikA ) meM - vajranAma -yaha maiM isa prasnake vakSaHsthala ( chAtI ) ko thor3e hI samaya meM cUra cUrakara anAyAsa hI donoM ( svarga aura mArca ) lokoMko unmIlita kara detA haiM 34 sA0
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 visarpo yatsamArabdhaM karmAniSTaphalapradam // / 204 / / yathA veNyAm sAhityadarpaNe 'ekasyaiva vipAko'yam -' ( 6 - 99 pR0 ) ityAdi / kAryadarzanamullekha: yathA zAkuntale- rAjAnaM prati 'tApasau - samidAharaNAya prasthitAvAvAm / iha cAsmadguroH kulapateH sAdhideva iSa zakuntalayAnumAlinItIramAzramo dRzyate / na cedanya ( thA ) kAryAtipAtaH pravizya gRhyatAmatithisatkAra:' iti / visarpa lakSayati- visarpa iti / aniSTaphalapradad = arubhISTapariNAmakArakaM -yat, karma - kriyA, samArabdham anuSThitaM sa "visarpaH" // 204 // visamudAharati - ekasyeti / "ekasyaiva vipAko'yam" ityAdi / ekasya = draupadIkezagrahasya, vipAkaH pariNAmaH, rAjasamUhakSayarUpa iti bhAvaH / dvitoye = ghRSTadya mnakRtadroNa kezagrahe jAte / atra droNakezagraharUpasya aniSTaphalaprada karmaNaH samArambhAt "visrpH"| ullekha lakSapati - kAryadarzanamiti / kAryadarzanaM karmavilokanam, "ullekhaH", kvacit "kAryagrahaNam" iti pAThAntaram / ullekha mudAharati - yatheti / asmadguroH = asmadAcAryasya, kulapate maharSi kaNya-syeti bhAvaH / sAdhidaivata:- adhidevatena ( adhiSThAtryA = devyA ) saha / anumAlinItIraM = mAlinItIrasya samIpe, "anuyaMtsamayA" ityavyayIbhAvaH / anyakAryA'tipAtaH = anyakAryasya (kAryAntarasya ) atipAta: ( atikramaH ) / atra rAjJaH zakuntalAyuktA''zramapravezarUpakAryasya darzanAt ullekho nAma nATyAlaGkAraH / visarpa -- aniSTa phala denevAle karmakA anuSThAna karane ko "visarpa" kahate haiM // 204 // jaise - " ekasyaiva vipAko'yam" ityAdi / = ullekha -- kAryadarzanako " ullekha " kahate haiM / jaise zAkuntala meM -- rAjA ( dudhyanta ) ko do tapasvI kahate haiM- "samidhA lAne ke lie hama donoMne prasthAna kiyA hai / yahA~para mAlinI nadIke tIrake samIpa zakuntalA se adhidevatA se yukta ke samAna hamAre gurujIkA Azraya dekhA jAtA hai| aura kAryakA atikrama na ho to ( vahA~para ) praveza kara Apa atithisatkArakA grahaNa kareM / /
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 531 -uttejanAmitIpyate / svakArya siddhaye'nyasya preraNAya kaToravAk // 205 // yathA-'indrajiccaNDavIryo'si nAmnaiva blvaansi| dhigdhikpracchanna rUpeNa yudhyase'smadbhayAkulaH / / ' bhatsanA tu parIvAdaHyathA sundarAke 'duryodhanaH-dhiga dhika sUta ! kiM kRtavAnasi / / vatsasya me prakRtidurlalitasya pApaH pApaM vidhAsyati-' (ve0 saM04-5) ityAdi / uttejanaM lakSayati-uttajanamiti / svakAryasiddhaye = nijakarmasivayartham, anyasya = aparajanasya, preraNAya = pravRttaye, kaThoravAk = paSavacanam, "uttejanam" iti nATyAlaGkAraH, iSyate - abhilaSyate / / 205 // uttejnmudaahrti-indrjiviti| indrajitaM prati lakSmaNasyoktiriyam / he indrajit = he meghanAda !, tvaM, caNDavIryaH = caNDaM (pracaNDam ) vIrya ( parAkramaH ) yasya saH, tAdRza = asi, kintu nAmnA eva = indrajita iti samAkhyayA eva, na tu kamaNeti bhAvaH / balavAn = zaktisampannaH, asi, tathApi, asmadbhayAkulaH = asmata mat bhayaM (bhItiH ), tena Akula: ( vyAkula:) san, pracchannarUpeNa = alakSitabhAvena, yudhyase = samaharasi, ata: dhik dhik = svAmiti zeSaH / tvAM sA'tizayaM nindAmoti bhAvaH / atra lakSmaNasya indrajiSarUpasvakAryasiddhaye indrajitaH prakAzayuddhe preraNA'yaM kaThoravacanAt "uttejanaM" nAma kaavyaa'lngkaarH| / parIvAdaM lakSayati-bhartsaneti / bhatsaMnA = tarjanaM, "priivaadH"| parIvAdamudAharati-yatheti / vatsasyeti / pApaH = pApI, bhImasena iti bhAvaH, prakRtidulalitasya = duHkhena kRtalAlanasya me = mama, vatsasya = vAtsalyabhAjanasya, duHzAsanasya pApam = aniSTa, vidhAsyati = kariSyati / ityAdi / atra duryodhanakartRkasUtabharmanayA parIvAdo nAma nATyA'laGkAraH / uttajana-apane kAryakI siddhi ke nimita dUsareko preraNA karane ke lie kaThAra vacanako "uttejana" kahate haiM / 205 // indrajitako lakSmaNa kahate haiM- he indrajida ! tU pracaNDa balavAlA hai, kintu nAmase hI indrajita hai| jo ki hamAre bhayase Akula hokara adRzya rUpase tU yuddha kara rahA hai / tujhe dhikkAra hai dhikkAra hai / parIvAda-bharsanA (ghur3akane ) ko "parIvAda" kahate haiM / jaise sundarAkameM-duryodhana-sUta ! tujhe dhikkAra hai dhikkAra hai / tumane kyA kiyA ? "pApI ( bhImasena ) svabhAvase bahuta hI lAr3apAra kiye gaye mere vAtsalyabhAjana duHzAsanakA pApa ( aniSTa ) karegA, ityAdi /
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe -nItiH zAstreNa vartanam / yathA zAkuntaleduSyantaH-vinItaveSapravezyAni tapovanAni / ' iti / uktasAthasya yatta syAdutkItanamanekadhA // 206 // upAlambhavizeSeNa tat syAdarthavizeSaNam / yathA zAkuntale rAjAnaM prati 'zArivaH-AH kathamidaM nAma, kimupanyastamiti ? nanu bhavAneka nitarAM lokvRttaantnissnnaatH|| satImapi jJAtikulakasaMzrayAM jano'nyathA bhartRmatI vizaGkate / ataH samIpe pariNeturiSyate priyApriyA vA pramadA svabandhubhiH / / ' (a0 zA05-17) nIti lakSati-nItiriti / zAstreNa = zAstrAnusAreNa, vartana = vRttiH nIti ma kaavyaa'lngkaarH| niitimudaahrti-ytheti| vinItaveSapravezyAni = vinItaveSega ( anuddhatanepathyena ) pravezyAni (pravezayogyAni ) / atra "hInA'nnavastraveSa: syAtsarvadA guru. snnidho|" ( manuH 2-194 ) iti dharmazAstrAnusAreNa vartanAt "niitiH"| arthavizeSaNaM lakSayati-uktasyeti / uktasya abhihitasya, arthasya viSayasya, upAlammavizeSeNa = nindAvizeSeNa, kvacit "upAlammasvarUpeNe"ti pAThAntaram / yattu anekadhA-bahuvAram, utkIrtanaM = saMsUcanaM, tat "arthazizeSaNaM" nAma nATyA'laGkAraH / arthvishessnnmudaahrti-ytheti| nitarAM sAtizayam / lokavRttAnta niSNAtaH= lokacaritrA'bhijJaH / satImiti / zAGgaravasya duSyantaM pratyuktiriyam / janaH = lokaH, bhartRmatI = sartRkAM striyaM, satIm api pativratAm api, jJAtikulaMkasaMzrayAM = jJAtikulaM (pitrAdibandhuvaMzaH) eva ekaH ( mukhyaH ) saMzrayaH (AzrayaH ) yasyAstAm, anyathA = anyaprakAreNa, bhAvAntareNa asatImiti bhAvaH / vizaGko meM saMzete, ataH - nIti--zAstra ke anusAra AcaraNa karaneko nIti' kahate haiN| jaise zAkuntalameM-duSyanta-'tapovanoM meM vinIta bepase praveza karanA caahie"| artha vizaSaNa- he gaye viSaya kA vizeSa ulahanese jo aneka prakArase utkIrtana hai use "arthavizeSaNa" kahate haiM / / 206 / / jaise zAkuntalameM rAjAko zAriva pAhate hai--oha ! yaha kaise ? kA rakkhA gayA ? Apa hI loka caritra ke acchI tarahase jAnakAra haiM / "loka sadhavA strIko patrionepara bhI vaha pitRkulameM hI mukhya Aghaya letI hai to "yaha pativratA nahIM hai"
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH protsAhanaM syAdutsAhagirAM kasyApi yojanam // 207 // yathA bAlarAmAyaNe 'kAlarAtrikarAleyaM strIti kiM vicikitsasi / tajjagattritayaM trAtuM tAta ! tADaya tADakAm // ' sAhAyyaM saGkaTe yatsyAt sAnukUlyaM parasya ca / 533 asmAtkAraNAt, priyA = vallabhA, apriyA = avallamA vA, pramadA nArI, svabandhubhi:AtmabAndhavaiH, pitrAdibhiriti bhAva: / pariNetuH = patyuH samIpe - nikaTe, iSyate = abhilaSyate / vaMzasthaM vRttam / " atra "kimidamupanyastam" iti rAjavacanasyopAlambhavizeSeNA'nekadhotkIrtanAt "artha vizeSaNam" / - utsAhotpAdaka protsAhanaM lakSayati-protsAhanamiti / utsAhagirA vAkyena, kasyA'pi = janasya, yojanaM = pravartanaM " protsAhanaM" syAt // 207 // protsAhanamudAharati- kAlarAtrikarAleti / yajJarakSodyataM zrIrAmaM prati vizvA* mitrasyoktiriyam / he tAta he vatsa, rAma ! kAlarAtrikarAlA = kAlarAtri: ( pralayasamayarajanI ) sA iva karAlA ( bhISaNA ), "upamAnAni sAmAnyavacanaiH" iti samAsaH / iyaM = tADakA rAkSasI, strI = abalA, iti = evaM kiM kimarthaM vicikitsasi zeSe, strItveneyam ahantavyA na pratyuta karAlavena rAkSasInvena ca intavyeveti bhAvaH / tat = tasmAtkAraNAt / jagattritayaM = lokatraya, trAtu = rakSitu, tADakAM - sundastriyaM rAkSasoM, TADaya = prahara / atra vizvAmitreNotsAhagirA tADakAvadhe rAmasya yojanAt "protsAhanaM" nAma nATaghAlaGkAraH / = = sAhAyyaM lakSayati-sAhAyyamiti / saGkaTe = vipadi parasya = anyasya, yat, sAnukUlyam = anukUlatA sAhityam / anukUlAcaraNamiti bhAvaH / tat "sAhAyyam" / aisA sandeha karatA hai, isa kAraNase strI patikI priyA ho vA apriyA ho use pitA Adi bandhu patike samIpa rahanA hI pasanda karate haiM / protsAhana - utsAhajanaka vAkyase kisIko kisI kAmameM niyukta karaneko "protsAhana " kahate haiM // 207 // jaise bAlarAmAyaNa meM - ( vizvAmitra rAmako kahate haiM ) he ktsa ! yaha ( tADakA ) kAlarAtrike sadRza bhayaGkara haiM, yaha strI hai ( ataH vadhya nahIM hai ) aisI zAko Apa kyoM karate haiM, isa kAraNase tIna lokoMkI rakSA karane ke lie isa tAr3akA ko mAra DAlie || sAhAyya -- saGkaTa meM dUsareke anukUla AcaraNa karaneko sAhAyya " kahate haiM /
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 . sAhityadapaNe / yathA veNyAm-rUpaM prati 'azvatthAmA-tvamapi tAvadrAjJaH pArzvavartI bhava / ' kapaH-'vAJchAmyahamadya pratikatum-' ityaadi| . __ abhimAnaH sa eva syAtyathA tatraiva'duryodhana:-mAtaH kimadhyasadRzaM kapaNaM vacaste-' ityAdi / -prazrayAdanuvartanam // 208 // anuvRttiHyathA zAkuntale'rAjA-(zakuntalA prati ) ayi ! tapo vardhate ? sAhAyyamudAharati-yatheti / gazaH = bhUpasya, duryodhanasyetyarthaH / pAzvavartI = nikaTavartI / pratikatuM = pratikAra kartum / / ." batra yuddhasaGkaTe kRtasya duryodhanasyA'nukUlAcaraNAt "sAhAyya" nAma nATayA. abhimAnaM lakSati-abhimAna iti| abhimAnaH = ahaGkAra, sa eva "abhimaanH"| abhimaanmudaahrti-maatriti| duryodhanasya svamAtaraM gAndhArI pratyukmiriyam / asadRzama-ayogya, kapaNaM - mudram / pANDavebhyo rAjyaM dAtu gAndhAryA ukte duryodhanasyA'. bhimAnAdabhimAko nAma nATayA'laGkAraH / - anuvartanaM lakSayati-prathayAditi / prazrayAva = vinayAda, anuvRttiH = anu saraNam, "anuvartana" nAma nATyA'laGkAraH / / 208 // anuvartanamudAharati-yatheti / "idAnImatiSivizeSalAbhene"ti sNskRtcchaayaa| patra rAjJo'nusUyAyAnobhayorapi vinayA'nuvRtteranuvartanam / jaise veNI (saMhAra ) meM-pAcAryako azvatthAmA kahate haiM-"Apa bhI rAjA (duryodhana) ke pAsameM raheM" / kRpAcArya-maiM Aja pratikAra karanekI (badalA lene kI) icchA karatA huuN| pabhimAna-abhimAna karane ko "abhimAna" hI kahate haiM / jaise vahIM ( veNIsaMhAra) para duryodhana"mAtAjI ! Apake ayogya yaha kaisA kSudra vacana hai ? anuvartana-vinayase anusaraNa karaneko "anuvartana" kahate haiM / / 208 // se zAkuntalama--rAjA-(zakuntalAko kahate haiM ) "ApakI tapasyA to bar3ha rahI hai ?"
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH anusUyA--'dANiM adidhivisesalAheNa' ityAdi / -bhUtakAryAkhyAnamutkItanaM matam / yathA bAlarAmAyaNe-- 'atrAsItphaNipAzabandhanavidhiH zaktyA bhavadevare / gADhaM vakSasi tADite hanumatA droNAdriratrAtaH // ' ityAdi / yAcyA tu kvApi yAcyA yA svayaM dUtamukhena vA / / 209 // yathA 'adyApi dehi vaidehIM dayAlustvayi rAghavaH / zirobhiH kandukakroDAM kiM kArayasi vAnarAn ? // '. utkIrtanaM lakSayati-bhateti / bhUtakAryAkhyAna = bhUtakAryasya (pUrvavRttasya ) AkhyAnam ( kathanam ) "utkiirtnm"| udakIrtanamudAharati-atreti / puSpakavimAnAt raNasthalaM darzayato rAmasya mItA pratyuktiriyam / 'he mRgAkSi-he mRganayane sIte !' atra-asmin spAne, phaNipAzavandhanavidhiH-indrajitkRtaH nAgapAzabandhanavidhAnam, avayoriti zeSaH / rAvaNena, atra bhavaddevare bhavatyA devari lakSmaNe, zaktyA= AyudhavizeSeNa, vakSasi = urasi, tADite - prahRte sati, hanumatA-AJjaneyena, droNA'driH = gaparvataH, AvataH = AnItaH / batra zrIrAmeNa bhUtakAryAkhyAnAda "utkIrtana" nAma naattcaa'lngkaarH| ___ yAcyA lakSa yati-yAcbati / kvA'pi = kutrA'pi jane, svayam = AtmanA; dUtamukhena = sandehaharadvArA vA, yA yAtrA = prArthanA, sA "yAtrA" nAma nATyA:laGkAraH / / 209 // __ yAcyAmusaharati-adyA'pIti / aGgadadUtamukhena zrIrAmo rAvaNaM yAcate / he rAvaNa !, tvam, adyA'pi, vaidehIM jAnauM, dehi = mahmamiti zeSaH / tvayi - viSaye, rAghavaH, dayAluH = kamaNikaH / yAA'naGgIkAre pariNAmamAha-vAnarAn = kapIn, vAnararvA, "hakroranyatarasyAm" iti sUtreNa iti vikalpena karmasaMjJAyAM dvitiiyaa| zirobhiH anusUyA-"isa samaya atithivizeSake lAbhase ( tapasyA bar3ha rahI hai ) ityAdi / utkIrtana--bIte hue kAryake kathanako "utkIrtana" kahate haiN| jaise bAlarAmAyaNameM-( rAma sItAse kahate haiM )-"he sIte ! isa sthAnameM indrajitne nAgapAzameM phAMsa liyA thA / yahA~para rAvaNake tumhAre devara (lakSmaNa ) ko zaktise chAtImeM tADana karanepara hanumAnajI droNaparvata lAye the" / ityaadi| yAcyA--jo kahIM svayam vA dUtake mukhase yAcanA kI jAya use "yAcyA" kahate haiM / 209 // jaise-(aGgadake mukhase zrIrAma rAvaNase yAcanA karate haiM ) he rAvaNa! abhI
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe parihAra iti prAktaH kRtAnucitamArjanam / yathA 'prANaprayANaduHkhAta uktavAnaramyanakSaram / tatkSamasva vibho! kiM ca sugrIvaste smrpitH||' avadhIritakartavyakathanaM tu nivedanam // 210 // yathA rAghavAbhyudaye-- 'lakSmaNaH-Arya ! samudrAbhyarthanayA gantumudyato'si / tatkimetat ?' dazasaMkhyakaH, svamastaka, krIDAM khelA, kiM kArayasi / atra dUtamukhena rAmakRtayAcnAyA "yaacyaa"| parihAra lakSayati-parihAra iti / kRtA'nucitamArjanaM kRtasya (vihitasya ) anucitasya ( ayuktasya ) karmaNo mArjanaM parihAraH, parihAro nAma naattyaa'lngkaarH| parihAramudAharati-prANeti / rAmazarAhatasya mriyamANasya vAlinaH zrIrAma pratyuktiriyam, he rAma !, prANapraprayANaduHkhAta: prANaprayANe ( asumokSaNasamaye ) yat duHkha ( vedanA.) tena ArtaH ( pIDitaH ) san, yat anakSaram = avAcyaM, "svayA tapasvicANDAle"tyAdivAkyarUpam, uktavAn = abhihitavAn, asmi, tad = anakSaraM, kSamasvamarSaya, kiMdha, he vimo = he prabho! suprovaH = madanujaH, te tubhyaM, samarpita:= dataH / atra vAlinAtmakRtasyA'nucitasya mArjanAt "primaarjnm"| nivedanaM lakSayati-avadhIriteti / avadhIritakartavya kathanam = avadhIritam ( avajJAtam ) yat kartavyaM ( kRtyam ) tasya kathanaM ( pratipAdanam ) tat "nivedana" nAma nATaghA'laGkAraH // 210 // nivedanamudAharati-yatheti / atra purA'vajJAtasya samudra samIpagamanasya kartavyatvakathanAt "nivednm"| bhI sItAjIko de do| tumapara rAmacandra jI dayAlu haiM / bAnaroMse apane mastakoMkI kyoM geMdakI krIDA karAte ho| parihAra--kiye gaye anucita kAryake mArjanako "parihAra" kahate haiM / jaise(antakAlameM vAlI rAmako kahatA hai ) he prabho ! prANa jAneke samaya meM vedanAse prIDita hokara maiMne jo avAcya vacana kahA hai use Apa kSamA kreN| ( bhAI ) sugrI ko maiMne bhApako sauMpa diyA hai|" nivedana--tiraskRta kartavyake kathanako "nivedana" kahate haiM / / 210 // jaMse rAghavA'bhyadayameM--lakSmaNa ( rAmako kahate ) Arya ! Apa samudrakI prArthanAse jAneke lie udyata ho rahe haiM "yaha kyA hai" ? / /
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH "10 pravartanaM tu kAryasya yatsyAtsAdhupravartanam / yathA veNyAm 'rAjA- kaJcukin ! devasya devakInandanasya bahumAnAdvatsasya bhImasenasya vijayamaGgalAya pravartantAM tatrocitAH smaarmmaaH| AkhyAnaM pUrvavRttoktiHyathA tatraiva'dezaH so'yamarAtizoNitajalayasmin hadAH pUritA:-' (ve0 sN03-33)| ityaadi| -yuktirAvadhAraNam / / 211 / / pravartanaM lakSayati-pravartanamiti / kAryasya = kasyacikamaMgaH, yat sAdhupravartanaM = samIcInA''rambhaH, tat "pravartana" naattyaa'lngkaarH| pravartanamudAharati-yati / bahumAnAta-adhikasatkArAt, ucitA: saMyogyA: samArambhAH = samIcInakarmANi / atra mAGgalikakAryasya sAdhupravartanAt "pravartanam" / . AkhyAnaM lakSayati-mAkhyAnamiti / pUrvavRttoktiH = pUrvavRttasya ( atItavRttAntasya ) uktiH ( kathanam ) "AkhyAnaM" nAma nATyA'laGkAraH / ___ AkhyAnamudAharati-yatheti / arAtizoNitajalaH = arAtInAM (zaNAm ) zoNitAni ( rudhirANi ) eva jalAni ( salilAni ) / taiH / atrAzvatthAmnaH parazurAmakRtapUrvavattoktarAkhyAnam / yukti lakSayati-yaktiriti / arthA'vadhAraNam = arthasya (viSayasya ) avadhAraNaM ( kartavyatvanizcayaH ) 'yukti" nAma nATyA'laGkAraH / / 211 / / pravartana--kisI bhI kAryako acchI tarahase Arambha karaneko pravartana" kahate haiN| jaise veNI (saMhAra )meM--rAjA (yudhiSThira) "kaJca kin ! bhagavAn devakInandana ( kRSNajI ) ke adhika sammAna karake vatsa bhImasenake vijayamaGgalake lie usameM ucita kArya kiye jaayN"| prAkhyAna-atIta vRttAntake kathanako "pAkhyAna" kahate haiM / jaise vahIMpara-"yaha vahI deza hai, jisameM zatruoMke rudhira jaloMse tAlAba pare gaye haiM / " ityaadi| yakti-viSayakI kartavyatAke nizcayako "yuki" kahate haiN| jaise vahIM ( veNI saMhAra meM ) .
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 yathA tatraiva- 'yadi samaramapAsya nAsti mRtyorbhayamiti yuktamito'nyataH prayAtum / atha maraNamavazyameva jantoH kimiti mudhA malinaM yazaH kurudhvam / / ' (36) / praharSaH pramadAdhikyaM - yathA zAkuntale- sAhityadarpaNe 'rAjA -- tatkimidAnImAtmAnaM pUrNamanoratha nAbhinandAmi / ' - zikSA syAdupadezanam | yathA tatraiva 'sahi ! Na juttaM abhsamavAsiNo jaNassa akidasakkAraM adidhivisesaM uai sacchandado gamanam' / P yuktimudAharati-yadIti / kurukSetre samarabhUmI palAyanaparAnnarapatInuddizyA* zvatthAmna uktiriyam / samaraM yuddham, apAsya = tyaktvA, mRtyoH = maraNAt, bhayabhItiH, nA'sti yadi = nA'sti cet, tahi itaH = asmAt samarAdityarthaH / anyataH anyasmin sthale, prayAtuM = gantuM yuktam = ucitam / atha = pakSAntare, jantoH = jananazIlasya prANinaH, maraNaM = mRtyuH, avazyam eva = dhruvam eva, uhi kimiti = kena kAraNena, yazaH = kIrti, sudhA vyartha, malinaM = malImasaM kurudhvaM = samrAdayadhvam / puSpitAgrA vRttam / atra yuddhaM kartavyamevetyarthAvadhAraNAt yuktiH / praharSa lakSayati - praharSa iti / pramadA''dhikthaM pramadasya ( harSasya ) Adhikya m ( adhikatA ) " praharSaH " iti / yatheti / atra rAza: patnIputralAbhena harSAdhikyAt praharSo nAma praharSa mudAharati nATaghA'laGkAraH' / = upadezanaM lakSayati - zikSeti / zikSA upadezakaraNam " upadezanam " / upadezana mudAharati- yatheti / "sakhi ! na yuktamAzramavAsino janasyA'kRtasaskAramatithivizeSa mujjhitvA svacchandato gamanam" iti saMskRtacchAyA / svacchandatA= AtmA'bhiprAyAnusAreNa svAtantryeNeti bhAvaH / atra zakuntalAM pratyanasUyAyA upadezAnAdupadezanaM nAma naTyA'laGkAraH / "yuddhako chor3akara mRtyukA bhaya nahIM to anyatra jAnA ucita hai, parantu jantukA avazya hI maraNa hai to kyoM apane yazako malina karate ho ?" praharSa -- hakI adhikatAko "praharSa" kahate haiM / jaise zAkuntala meM rAjA (duSyanta ) -- Maa kyoM isa samaya pUrNa manoratha* vAle apaneko abhinandana na karUM ?" ! upavezana - - zikSA karane ko " upadezana" kahate haiM / jaise vahIM ( zAkuntala ) para - - " sakhi ! Azrama meM rahanevAleko atithikA satkAra kiye vinA svacchanda hokara jAnA ucita nahIM hai" /
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ * SaSThaH paricchedaH 539 eSAM ca lakSaNanATyAlaGkArANAM sAmAnyata ekarUpatve'pi bhedena vyapadezo gaDDAlakApravAheNa / eSu ca keSAMcidguNAlaGkArabhAvasandhyanavizeSAntarbhAve'pi nATake prayatnataH karttavyatvAttadvizeSoktiH / etAni ca-.. paJcasandhi caturvRtti catuHSaSTayaGgasaMyutam / SaTtriMzallakSaNopetamalaGkAropazobhitam // bhUSaNanATyA'laGkArA''diviSaye vizeSamAha--eSAmiti / eSAM = pUrvoktAnAM, lakSaNA-nATyA'laGkArANAM bhUSaNAdilakSagAnAm, AmIrAdinATyA'laGkArANAM ca, sAmAnAta: nATyabhUSaNahetutvarUpasAdhAraNadharmAda, ekarUpatve'pi= samAnasvarUpatve'pi bhedena vyapadezaH = idaM lakSaNamayamalaGkAra iti pArthakyena vyavahAraH; gaDDaThikApravAheNa = gaDaDalikA ( meSI ) tatpravAheNa (tatpracalanena) yathA gaDalikA ekA aparA, tAM ca anyAma anugacchati, tAsAM gatA'nugatanyAyena bhedaH / nanu bhUSaNasya yathAyathaM guNe'laGkAre ca, zobhAyAH zleSe, vizeSaNasya vizeSoktyalaGkAre ca, evamAzIrAdinATA'laGkArANAmAzIrAdhalakhAreSu, evaM ca yukrUyAdInAM yuktyAdisandhyaGgeSu cA'ntarbhAve siddha punarupAdAnaM kimarthamiti / saMzayaM samAdhatte--eSa ceti / eSu lakSaNa-nATayAuna GkAreSu, keSAMcit = bhUSaNAcAgIrAdInAM, guNA'laGkAra bhAva-sanhAGgavizeSA'ntarbhAve'pi = teSu teSu guNeSu alaGkAreSu, bhAveSu sandhyaGgavizeSeSu antaHpAtitve'pi. nATake ca = rUke, prayatnataH = prayAsataH, kartavyatvAt-karaNIyasvAda, vizeSoktiH = bhedenoktiH| etAni ca / etAni paJcasandhyAdIni / avazyaM kartavyAnIti padadvayana sambandhaH / avA'rthe bharatamunivAkyaM pramAgati--paJcasandhoti / paJcandhi = paJca (paJcasaMkhyakAH ) sandhrayaH ( mukhasandhyAdayaH ) yasmistat, tAdazaM "nATakaM kuryAt" ityatra sambandhaH, eva paratrA'pi / caturvatti = catasraH (catuHsaMkhyakAH ) vRttayaH (kaizikyA. dayaH ) yasmistat / catuHSaSpakSasaMyutaM = catuHSaSTayaGgaH ( mukhAdipaJcasandhyaGgaH) saMyutam ( sahitam ) / SaTtriMzallakSaNopetaM = SaTtriMzallakSaNaH (bhUSaNAdibhiH) upetam (saMyuktam ) / alaGkAropazobhitam alaGkAraH (AzIrAdimiH) upazobhitam ye lakSaNa aura nATyA'laGkAra nATya ke bhUSaNa rUpa haiM ataH sAmAnyataH ekarUpa hI haiM to bhI inakA bhedase vyavahAra bher3iyA ghasAna nyAyase haiN| inameM kaI guNa, alaGkAra, bhAva aura sandhike aloMmeM antarbhUta ho sakate haiM, to bhI nATakameM prayatna pUrvaka kartavya honese inakI vizeSa rUpase ukti huI hai / ye--pAMca sandhiyoMse; cAra vRttiyoMse causaTha aGgoMse
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 sAhityadarpaNe mahArasaM mahAbhogamudAttaracanAmbitam / mahApuruSasatkAraM sAdhvAcAraM janapriyam // suzliSTasandhiyogaM ca suprayogaM sukhAzrayam / mRduzabdAbhidhAnaM ca kaviH kuryAttu nATakam // iti muninAnATake'vazyaM kartavyAnyeva / vIdhyaGgAni vakSyante / - lAsyAGgAnyAha- geyapadaM sthita pAThyamAsInaM puSpagaNDikA // 212 // ( saJjAta zodham ) | mahArasa mahAna (zRGgAro vIro vA ) rasa: ( alakSyakramavyaGgyaH) yasmistat / mahAbhogaM = mahAna ( vipulaH) bhogaH ( vilAsaH ) yasmiMstat / udAtta* racanA'citam = udAttA ( utkRSTA ) yA racanA (nirmitiH) tathA anvitam / yuktam / mahApuruSasatkAraM = mahApuruSasya ( dhIrodAttanAyakasya ) satkAra : ( Adara, guNavarNanarUpa iti bhAva: ) yasmistat / sAdhvAcAraM sAdhuH ( zAstrasammata: ) AcAra : ( vyavahAraH ) * yasmistat / janapriyaM = lokA'bhIpsitam suzliSTasandhiyoga = suzliSTa: ( subaddhaH ) sandhiyoga: ( mukhAdisandhisambandhaH ) yasmistat / suprayogaM = zobhanaH prayoga: . ( abhinayaH ) yasmiMstat, sukhAzrayaM = harSA'dhikaraNabhUtam / mRduzabdA'bhidhAnaM mRduzabdAnAM ( komalapadAnAm ) abhidhAnaM ( kathanam ) yasnistat "mRduzabdAtipAtam " - iti pAThAntare mRduzabdAnAm, atipAta: ( vistAra: ) yasmiMstadityarthaH / etAdRzaM nATakaM = rUpakaM, kaviH kuryAt = vidadhIta // - muninA = bharatamaharSiNA / avazyaM kartavyAnyeveti / muninA sandhyaGganATyalakSaNanATyAlaGkArANAM pRyagabhidhAnAtsandhyaGgavizeSAzca nAvazyakA iti prAgevoktatvAnnATyalakSaNa-nATyAlaGkArAzcA'vazyaM kartavyA iti bhAvaH / vIthyaGgAnIti / vakSyante - abhidhAsyante "asyAstrayodazA'GgAni " ityAdineti zeSaH / lAsyA'GgAnyAha -- geyapadamiti / geyapadaM sthitapAThyam, AsInaM puSpagaNDikA / / 212 / chattIsa lakSaNoMse yukta, alaGkAroMse upazobhita, zRGgAra Adi rasase yukta, vipula vilAsa se sampanna, utkRSTa racanAse yukta, mahApuruSake guNoMke varNanasvarUpa, zAstrasammata AcArasahita, lokapriya, subaddha mukha Adi sandhiyoMse yukta, sundara abhinayavAlA aura komala ke prayogase sampanna nATakakI racanA kaviko karanI cAhie munike aise kathana se inako nATaka avazya karanA hI caahie| vIthIke aGgoM ko pIche kaheMge / lAsya aGgoMko kahate haiM- geyapada, sthitapAThya, AsIna, puSpagaNDikA // 212 //
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 541 pracchedakasnigUDhaM ca saindhavAkhyaM dvigUDhakas / uttamottamakaM cAnyaduktapratyuktameva ca / / 213 / / lAsye dazavidhaM hyetadaGgamuktaM manISibhiH / tatra tantrIbhANDaM puraskRtyopaviSTasyAsane puraH / / 214 / / zuddhaM gAnaM geyapadamyathAgaurIgahe vINAM vAdayantI malayavatI 'utphullakamalakesaraparAgagoragute ! mama hi gauri ! abhivAJchita prasidhyatu bhagavati ! yuSmatprasAdena / ' pracchedakaH, trigRDhaM, saindhavaM, dvigUDham, uttamottamakam, ukta-prayuktam / / 213 / / lAsye-sAmAnya natye, "strInRtyaM lAsyamucyate" ityukte: strInatye vA, etatpUrvoktaM, davidha--dazaprakAram, aGgam avayavaH, manISibhiH = vidbhiH , uktaM = pratipAditam / geyapada lakSayati-geyapadamiti / tantrImANDa-vINAyantra, puraskRtya-agne nidhAya, puraH = devAdyaye, Asa-upavezanasthAne, upaviSTasya = niSaNNasya, janasya, zuSka = natyarahitaM, zuSkam anukaraNIyamityanantadAsAH / "zuddham" iti pustakAntara. pAThastatra nirdoSamityarthaH / gAnaM = gItaM, "geyapadaM" nAma laasyaanggm| geypdmudaahrti-utphulleti| nAgAnandanATakasthaM padyamidam / nAyikA malayavatI gAyati-utphulletyAdiH = utphullakamalasya ( vikasitapadmasya ) yaH kesara. parAgaH (kijalkarajaH ) sa iva gorI ( gauravarNA ) tiH (kAntiH) yasyAH sA, tatsambuddhau / he gori-he pArvati ! yuSmatprasAdena-bhavadanugraheNa, mama, abhivAJchitambabhISTa, prasidhyatu - sampayatAm / gAthA vRttam / . pracchedaka, nigUDha, saindhava, dvigUDhaka, uttamotamaka, uktaprayukta / / 213 / / lAsyameM vidvAnoMne ina daza aGgoMko kahA hai / unameM geyapada-bINAyantra ke Age rakhakara AsanameM baiThe hue vyaktike nRtyarahita gAnako 'geyAda' kahate haiM / / 214 // jaise gopImandira bIna bajAtI haI malayavatI-(nAgAnandameM ) vikatiH kamalako ke sarake garAyake sadaza gaura kAntiAlI he gauri ! Apake anugrahase merA abhISTa siddha ho|
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 sAhityadarpaNe -- sthita pAThyaM taducyate / madanottApitA yatra paThati prAkRtaM sthitA / / 215 / / abhinavaguptapAdAstyAhu:-- upalakSaNaM caitat / krodho bhrAntasyApi prAkRtapAThanaM sthitapAThyam / iti / nikhilAtodyarahitaM zokacintAnvitAbalA | aprasAdhitagAtraM yadAsInAsInameva tat // 216 // AtodyamizritaM geyaM chandAsi vividhAni ca / sthita pAThya lakSayati-sthitapAThayamiti / yatra yasmin madanottApitA kAmasantApitA nArI, sthitA - utthitA satI, prAkRtaM = prAkRtabhASAM paThati, tat "sthitapAThya" nAma lAsyAGgam / / 215 / / udAharati - " tujjhaNa prANe higraprama" ityAdi ( abhijJA03-13 ) abhinavaguptapAdamate - "upalakSaNaM caitat" / svapratipAdakatvaM sati svetarapratipAdakatvam uralakSaNatvam tena hi na kevalaM madanottApitAyA:, kobhrAntAyA api nAryAH prAkRta. paThanaM sthita pAThayamiti bhAvaH / AsInaM lakSayati - nikhileti / zokacintA'nvitA - zIkena ( manyunA ) 'cintayA ( AdhyAnena ) ca anvitA ( yuktA ) / abalA nArI, AsInA - upaviSTA satI, nikhilA''todharahitaM - nikhilaM ( samastam ) yat Atodya ( vAdinam ) tena rahita ( zUnyaM ) yathA tathA aprasAdhitagAtra m = aprasAdhitam ( abhUSitam ) gAtraM ( zarIram ) * yasmin karmaNi, tadyathA tathA / gAyatIti zeSaH / tad eva AsInaM" nAma lAsyAGgam udAharaNaM mRgyam / / 216 / / ' puSpagaNDikAM lakSayati- prAtodyamizritamiti / yatra, AtodyamizritaM = vAditrasahitaM geyaM = grAnaM vividhAni = anekaprakArANi, chandAMsi = gAyatryAdIni padyAni, sthitapAThaya - jahA~para kAmasantapta koI strI khar3I hokara prAkRtakA pATha karatI hai use "sthitapAThya" kahate haiM / / 211 / / prabhinavagupta zrAcAryane kahA hai- "yaha upalakSaNa hai / krodhase udbhAnta strIke prAkRtapATha bhI sthitapAThya ho sakatA hai" / prAsIna - zoka aura cintAse yukta strI baiThakara zarIrako bhUSita kiye binA aura bAjA na bajAkara jo gAtI hai use "AsIna" kahate haiM / / 216 / / papagaNDikA - jahA~para bAjAke sAtha gAnA, aura aneka chanda aura strI
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH strIpusayorviparyAsaceSTitaM puSpagaNDikA // 217 // anyAsaktaM pati matvA premavicchedamanyunA / vINApuraHsaraM gAnaM striyAH pracchedako mataH // 218 / / strIveSadhAriNAM puMsAM nATyaM zlakSNaM triguuddhkm| yathA mAlatyAm'makaranda:-eSo'smi mAlatI sNvRttH|' kazcana bhraSTasaMketaH suvyaktakaraNAnvitaH // 219 // strIpusayoH yoSApuruSayoH, viparyAsaceSTitaM = viparyAsena ( vaiparItyena ) ceSTitaM bhavati strIkRtaM puruSasya, puruSakRtaM ca striyAzceSTitamiti bhAvaH, sA "puSpagaNDiA " nAma lAsyA'Ggam / udAharaNamanveSaNIyam / / 217 / / pracchedaka lakSayati-pranyAsaktamiti / pati- svAminam, anyAsaktam = abhyasyAm ( svabhinnAyAm ) Asaktam (tatparam ), matvA = jJAtvA, prema vicchedabhanyunA = praNayamaGgazokena, vINApuraHsaraM = vINAvAdanapUrvakaM, striyAH = nAryA, yad gAnaM = gItaM, tat "pracchedaka" nAma- lAsyAGgam / udAharaNaM bhartRharinivede nATake bhAnumatyA gAnam // 218 / / trigUDhakaM lkssyti-striivesseti| strIveSadhAriNAM = nArInepathyakArakANAM, puMsAM - puruSANAM, zlakSNaM = manoharaM, nATyaM = strIrUpeNA'bhinayaH, "trigUDhaka" nAma lAsyA'Ggam / yo vAgveSavyavahArAH gUDhA yasmistat trigUDhakamiti vyutpattiH / zeSAdvibhASA" iti samAsAntaH kap / trigUDhakamudAharati-yati / mAlatyA = maaltiimaadhve| saindhavaM lakSayati-kazcaneti / bhraSTasaGketaH cyutasaGketaH, suvyaktakaraNA'nvita:suvyaktaM ( suspaSTam ) yat karaNaM ( vINAdivAdanakriyA ) tena antritaH // 219 ||aur puruSakI viparIta ceSTA hotI hai use "puSpagaNDikA" kahate haiM / / 217 / / pracchedaka-jahA~para patiko dUsarI strImeM Asakta samajhakara praNayake bhaGgake zokase strI bIna bajAkara gAnA gAtI hai, use "pracchedaka" kahate haiM // 218 // trigaDha-strIke veSako dhAraNa karanevAle puruSoMke manohara nATya-( strIrUpase abhinaya ) ko "trigUDhaka" kahate haiN| jaise mAlatI (mAdhava)meM--makaranda-"yaha maiM mAlatI huA huuN"| saindhava--bhraSTa saGkenavAlA koI puruSa spaSTa vIna Adi bAjA bajAneke karmase yukta hokara / / 219 // ---
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 sAhityadarpaNe prAkRtaM vacanaM vakti yatra tatsaindhavaM matam / karaNaM viinnaadikriyaa| caturasrapadaM gItaM mukhapratimukhAnvitam // 220 // dvigRDhaM rasAvabhATyam-- -uttamottamakaM punaH / kopaprasAdajamadhikSepayuktaM rasottaram // 221 // hAvahelAnvitaM citrazlAmabandhamanoharam / tAdRzaH kazcana = janaH, yatra = yasmina, prAkRtaM = prAkRtabhASAtmaka, vacanaM = vAkyaM, vakti - paribhASate, tat "saindhavaM" nAma lAsyA'Gga, matam = abhimatam / udAharaNaM gvessnniiym| nigUDha lkssyti-cturnpdmiti| caturasrANi ( vidagdhamanoharANi ) padAni ( zabdAH ) yasmistat / yadvA caturasrapadaM = pUrNasaptasvaram, athavA pAdacatuSTayAnvitam, kiM vA nAmAkhyAtopasaganipAtAtmakapadayuktam / mukhapratimukhA'nvitaM=mukhapratimukhasandhidvayayuktam / / 220 // - rasabhAvADhyaM-rasena (bhRGgArAdinA ) bhAvena ( ratyAdinA ca) ADhyaM (sampannam ) gIta "digUDhaM" nAma lAsyA'Ggam / dvo rasamAvI gUDhI yasmistaditi vyutpattiH / / uttamottama lakSayati-uttamottamAmiti / kopaprasAdanaM kopAta (krodhAda) prasAdAt (prasannatAyAyAH) vA jAtam ( utpannam ), adhikSepayuktam = adhikSepeNa (tiraskAreNa ) yuktam ( upetam ), asya vizeSaNasya kopajatva eva anvitatvam / tathA rasottaraM = rasaH (zRGgArAdiH ) uttaraH ( zreSThaH ) yasmistat / tAdRzam uttamotamakaM nAma lAsyAGgam // 22 // uktapratyuktaM lakSayati--hAvahelA'nvitamiti / hAvahelA'nvitaM = hAvahelAbhyAM-tRtIyaparicchedoktAbhyAM nAyikAyA bhaGgajAlaGkArAbhyAm anvatam (yuktam ), citrazlokabandhamanoharaM - citraH (vicitraH) yaH zlokabAdhaH (padyaprabandhaH) tena yahA~ prAkRta bhASAkA vAkya bolatA hai use "saindhava" kahate haiN| .. dvigaDha--vidagdhoMko manohara padoMse yukta, mukha aura pratimukha sandhirI sahita aura bhAvase sampanna gItako dvigUDha" kahate haiN| utamottamaka-kopase vA prasannatAse yukta, tiraskArase sahita, zreSTha rasase yukta lAsyA'Ggako "uttamottamaH" kahate haiM / / 221 // uktaprayukta-bhAva aura helA nAmaka strIke aGgaja alaGkAroMse yukta, vicitra
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH uktipratyuktisaMyuktaM sopAlambhamalIkavat / / 222 // vilAsAnvitagItArthamuktapratyuktamucyate spaSTAnyudAharaNAni / etadeva yadA sarvaiH patAkAsthAnakaiyutam // 223 // aGkazca dazamidharA mahAnATakasUcire / etadeva nATakam | yathA bAlarAmAyaNam / atha prakaraNam - bhavetprakaraNe vRttaM laukikaM kavikalpitam // 224 / / 545 manoharam (sundaram ), uktipratyuktisaMyuktam - vacanaprativacanasahitaM, sopAlambha: sTokanasahitam, alIkavat - anRtavat, evaM ca vilAsA'nvitagItA'yaM vilAsena ( strINAmalaGkAravizeSeNa ) anvita: ( yuktaH ) gItA'rthaH ( gAnA'rthaH ) yasmiMstat, tAdRzaM lAsyA'Ggam, uktapratyuktam ucyate / mahAnATakaM lakSayati- etadeveti / yadA, etat eva - nATakam eva sarve: sakalaiH, catubhiriti bhAvaH / patAkAsthAnaka :- "yatrA'yeM cintite'nyasmistalliGgo'nyaH * prayujyate / Agantukena bhAvena patAkAsthAnakaM tu tat" / / 6-45 / / - ityuktalakSaNalakSitaM rUpakA'GgaH, dazabhi:, aGkaH = nATaka paricchedaiH, yutaM = sahitaM bhavet tadA dhIrAH = vidvAMsaH, tat "mahAnATakam " Ucire = uktavantaH / = prakaraNaM lakSayati- bhavediti / prakaraNe = prakaraNanAmake rUpakavizeSe, k varNanIyaM nAyakAdicaritraM, laukikaM = lokamAtrasthitaM na purANetihAsaprasiddhamiti bhAvaH / ata eva kavikalpitaM = kavinirmitaM bhavet // 224 // = = zlokabandha se manohara, ukti aura pratyukti ke sahita ulahanAvAle apriya vA mithyA vacanase yukta gotArthavAle lAsyAGgako "uktapratyukta" kahate haiM // 222 // udAharaNa spaSTa haiM / mahAnATaka- - saba patAkAsthAnoMse yukta // 223 // aura daza aGkoMvAle isI nATakako vidvAn loga " mahAnATaka" kahate haiM / jaise - bAlarAmAyaNa | prakaraNa - prakaraNa meM caritra laukika (paurANika aura aitihAsika nahIM) kavi, kalpita hotA hai / / 224 // 35 sA0
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 . sAhityadapaNe zRMgAro'GgI, nAyakastu vipro'mAtyo'thavA vaNik / sApAyadhamakAmArthaparo dhIraprazAntakaH // 225 // vipranAyakaM yathA mRcchakaTikam / amAtyanAyakaM mAlatImAdhavam / paNisnAyakaM puSpabhUSitam / nAyikA kulajA kyApi, vezyA kyApi, dvayaM kvacit / tena bhedAtrayastasya, tatra medastRtIyakaH // 226 // kitvdhuutkaaraadivittcettksNkulH| zRGgAra = AdirasaH, ajI-pradhAnam / nAyakastu-netA tu, vipraH- brAhmaNaH; amAtyaH-brAhmaNetaro'pi rAjasacivaH, athavA = yadvA, vaNik %3D vANijakaH, sA'pAya. dharmakAmA'rthaparaH = sAM'pAyAH ( apAyasahitAH - pratibandhayuktAH ) ye dharmakAmA'rthAH (trivargaH); tatparaH (tadAsaktaH ) dhIraprazAntakaH = "sAmAnyaguNabhUyAnvijAdiko dhIrazAntaH syAt" (116 pR.) ityuktalakSaNalakSito nAyakavizeSa: syAt / tatannAya. kAnAmAdhArasthalAni darzayati-"vipranAyakam" ityAdibhiH / / 225 // ... nAyikAyAH prakArAMstRtIyaprakAre prakaraNasvarUpaM ca darzayati-nAyiketi / nAyikA kyA'pi = kutrA'pi prakaraNe / kulajA = satkulaprasUtA, kvA'pi = kutrA'pi, vezyA - sAdhAraNI strI, kvA'pi, dayaM = dvitayaM, kulajA vezyA ceti bhAvaH / tena hetunA; tasya- prakaraNasya trayo bhevAH = prakArAH, tatra tRtIyako bhedaH = kulajA. vezyApakaH / 226 // kitavAtakArAdiviTaceTakasakula:-phitavaH (dhUtaH) takAraH (akSadhUrtaH) Adipadena sabhikAdayazca / viTaH ( sammogihInasaMpat" (121 pR0) ityAdi lakSaNalakSitaH, ceTakaH ( bhatyaH ), taH saGkulaH (vyaaptH)| pradhAna rasa zRGgAra hotA hai| nAyaka brAhmaNa, mantrI apanA bezya hotA hai| vaha pratibandhavAle dharma, artha aura komameM Asakta patA hai aura dhIraprazAnta' hotA hai // 225 // brAhmaNa nAyaka jaise, mRcchakaTikameM, mantrI nAyaka jaise mAlavIyAdhavameM aura vaizya nAyaka pusspbhuussitmeN| nAyikA kahIM kulIna, aura kahIM vezyA aura kahIM dovoM (kulIna aura vezyA) hotI hai, ataH prakaraNake tIna bheda hote haiM, unameM tIsarA bheda // 226 / / dhUrta, dhatakAraka aura viTa, ceTaka inase yukta hotA hai|
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ paSTaH paricchedaH kulastrI puSpabhUSite / vezyA tu rjvRtte| dve api mRcchkttike| asya nATakaprakRtitvAccheSaM nATakavat / atha bhANa:bhANaH syAddhRtacarito nAnAvasthAntarAtmakaH // 227 // ekAGka eka evAtra nipuNaH paNDito vittH| . raGge prakAzayetsvenAnubhUtamitareNa vA // 228 // ' saMbodhanoktipratyuktI kuryaadaakaashbhaassitaiH| tattannAyikAnAmAdhArasthalaM pradarzayati-kulastrItyAdinA / asya-prakaraNasya, nATakaprakRtitvAta = nATakam evaM . prakRtiH ( matidezakAraNam ) yasya tat, tasya bhAvastatvaM, tasmAda, vinA vizeSa sarveSAM lakSyaM nATakavanmatam / " ( 388 pR0) ityukteriti bhAvaH / zeSam = uktAdanyat lakSaNaM nATaka iva bodhyamiti zeSaH, "tatra tasyeva" iti vatipratyayaH / 'bhANaM lakSayati-bhANa iti / dhUtaMcaritaH = dhUrtasya ( nAyakasya ) paritaM (caritram ) yasmin saH, vyadhikaraNabahuvrIhiH / nAnAvasthA'ntarAtmaka:-anyA avasthA abasthAntaram / nAnA (bahuvidham ) avasthAntaraM ( dazA'ntaram ) yasya sH| tAdRzaH "mANaH" rUpakavizeSaH / syAt // 227 // . ayaM ca ekA'GkaH eva = ekA'Gkayukta eva, syAt / atra - bhANe, nipuNaH - pravINaH, paNDitaH vidvAn, viTa:-pir3agaH, "sambhogahInasaMpada" ( 121 pR.) ityAdi. lakSaNalakSitaH / svena = mAtmanA, vA = athavA, itareNa anyena vA banena, anubhUtamanubhavaviSayIkRtaM vRttAntaM, rane = nATayamavane, prakAzayet = sUcayet // 22 // AkAzabhASitaH="f bravISIti (491 pR.) yatrATa" ityuktalakSaNalakSita, sambodhanoktipratyuktI- sambodhane, uktipratyuktI ( vacanaprativacane ), svayameva kuryAda kulIna nAyikA jaise puSpa bhUSitameM, vezyA nAyikA raGgavRttameM, donoM nAyikAe (kulInA aura vezyA) mRcchakaTikameM haiM / prakaraNakI prakRti nATaka hai isalie isameM uktase adhika aMza nATakake samAna jAnanA caahie| bhANa-mANameM dhUrtakA caritra vaNita hotA hai, isameM aneka prakArakI avasthAe hotI haiM / / 227 // isameM eka hI aGka hotA hai| vipuNa paNDita viTa raGgasthalameM svAnubhUta vA dUsare, se anubhUta viSayako prakAzita karatA hai / / 228 // . vaha AkAzabhASitoMse sambodhanameM ukti aura pratyukti karatA hai kyA caurya aura
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 sAhityadarpaNe cayedvIrazRGgArau zauyasaubhAgyavarNanaiH // 229 // taMtretivRttamutpAdya, vRtiH prAyeNa bhAratI / mukhanivahaNe sandhI lAsyAGgAni dazApi ca // 230 // atrAkAzabhASitarUpaparavacanamapi svayamevAnuvadannuttarapratyuttare kuryAt / zRGgAravIraraso ca saubhAgyazauyaMvarNanayA sUcayet / prAyeNa bhAratI, kApi kaizikyapi vRttirbhavati / lAsyAGgAni geypdaadiini| udaahrnnNliilaamdhukrH| atha vyAyoga: khyAteti vRtto ,vyAyogaH khalpastrIjanasaMyutaH / hIno garbhavimarzAbhyAM naraibahubhirAzritaH // 231 // vidadhIta / zauyaMsaubhAgyavarNanaH, vIrazRGgAro sUcayet-zoryavarNanena vIraM, saubhAgyavarNanena zRGgAraM jJApayediti bhAvaH / / 229 // tatra = bhANe, itivRttaM = varNanIyaM vastu utpAdya = kavinA kalpanIyaM, prakaraNa. vaditi bhaavH| vRttiH mAyikA''divyApAravizeSaH, sA ca vRttiratra prAyeNa bAhulyena, bhAratI = "bhAratI saMskRtaprAyo vAvyApAro narAzrayaH / " (401 pR0 ) ityuktalakSaNalakSitA vRttiH| mukhanirvahaNe sandhI = syAtAm / lAsyA'GgAni = geyapadAdIni. dazA'pi ca, yojanIyAnIti zeSaH / / 230 // vivRNoti-prAyeNa bhAratI' ti kathanAskutra kiMcida kaizikyapi vRttibhavati / vyAyogaM lakSati-khyAtetivRtta iti / khyAtetivRtta:-khyAtam (purANAdiprasiddham ) itivRttaM (varNanIyaM vastu ) yasmin saH / svalpastrIjanasaMyutaH - stokyoH vijjanasahitaH, garbhavimarzAbhyAM = tadApasandhibhyAM, hInaH = rahita, bahubhiH, naraiH; mAzritaH / / 231 // saubhAgyake varNanoMse vIra aura zRGgAra rasako sUcanA karatA hai / / 229 // mANameM varNanIya vastu kavikalpita honA cAhie, isameM vRtti prAyaH bhAratI hotI hai, kahIM kahIM kaizikI bhI hotI hai / evam mukha aura nirvahaNa sandhiyAM tathA lAsyake geyapada Adi dazoM aGga hote haiM / udAharaNa-lIlAmadhukara // 230 / / vyAyoga-vyAyogameM purANa bAdimeM prasiddha varNanIya vastu hotI hai, isameM striyAM balpa hotI haiN| vyAyogameM garbha aura vimarza sandhi nahIM hotI haiM aura bahutase puruSa hote haiM // 231 //
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 549 ekAGkatha bhavedastrInimittasamarodayaH / kaizikIvRttirahitaH prakhyAtastatra nAyakaH // 232 // rAjarSiratha divyo vA bhaveddhIroddhatazva saH / hAsya zRGgArazAntebhya itare'vAGgino rasAH // 233 // yathA saugandhikAharaNam / atha samavakAraH vRttaM samavakAre tu rUpAtaM devAsurAzrayam / sandhayonarvimarzAstu trayo'GkAstatra cAdime // 234 // sandhI dvAvantyayostadvadeka eko bhavetpunaH / ekars = ekossko yasmin saH / astrInimittasa marodaya: = astrInimittaH ( hetubhUtanArahitaH ) samarodaya : ( yuddhArambhaH ) yasmin saH kezikI vRttirahitaH, etAdRzo rUpakabhedo vyAyogaH / vyAyujyante'sminbahavo narA iti vyAyogaH, adhikaraNe can / tatra = vyAyoge, nAyakaH, prakhyAtaH = prasiddho bhavet // 232 // sa ca nAyako rAjarSiratha vA divyaH = devatAvizeSo dhIroddhatazca "mAyAparaH pracaNDa :, ( 115 pR0 )" ityuktalakSaNalakSito bhavet / hAsyazRGgArazAntebhyaH, itare = anye rasAH, atra = vyAyoge, aGginaH = mukhyA bhaveyuH // 233 // = samavakAraM lakSayati - vRttamiti / samavakAre = rUpakavizeSe tu khyAtaM prasiddhaM devAsurAzrayaM = suradaityAdhAraM vRttaM caritraM bhavet / taMtra samayakAre, nirvigazaH = vimarzasandhirahitAH sandhayaH = mukhapratimukha - garbhopasaMhRtinAma kAtvAraH sandhayaH, trayo'GkAH, racanIyA iti zeSaH / tatra = aSu, Adime-agrime'Gke // 234 // dvau = mukhapratimukhanAmako ubho, sandhI, kartavyAviti zeSaH / antyayoH = caramayoH dvitIyatRtIyayoriti bhAvaH / tadvat eka eko bhavet = dvitIyA'Gke garbhasandhiH, tRtIyA'Gke = isameM eka ata hotA hai aura strIke lie yuddhakA Arambha nahIM hotA hai / vyAyoga meM kaizikI vRtti nahIM rahatI hai aura usameM nAyaka prasiddha hotA hai / / 232 // vaha rAjarSi, devatA vA dhIroddhata hotA hai| isameM hA~sya zRGgAra aura zAntase fe anya rasa aGgI pradhAna hote haiM // jaise - saugandhikAharaNa // 233 // samavakAra - samavakAra meM deva aura asuroMse Azrita, purANa AdimeM prasiddha caritra varNita hotA hai| isameM vimarza ko chor3akara anya cAra samdhiyAM hotI haiM, aura tIna aGka hote haiM, unameM prathama aGka meM // 234 // - dosandhiyAM hotI haiM, pichale do aDDoM arthAt dUsare aura tIsare ameM eka
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 . . sAhityadarpaNe nAyakA dvAdazodAttAH prakhyAtA devamAnavAH // 235 // phalaM pRthakpRthakteSAM, vIramukhyo'khilo rasaH / vRtyo mandakaizikyo nAtra bindupravezakau // 236 // vIthyaGgAni ca tatra syuryathAlAbhaM trayodaza / gAyatryuSNika mukhAnyatra cchandAMsi vividhAni c|| 237 // trizRGgArakhikapaTaH kAryazcArya trividravaH / upasaMhArasandhirbhavediti bhAvaH ! udAtAH = dhIrodAttalakSaNopetA: "avikasthana: samAvAn" ityAdilakSaNopetAH (114 pR0), prakhyAtAH = prasiddhAH, devamAnavA: - suramAnuSAH, nAyakAH syuH / / 235 // . teSAM = nAyakAnAM, phalaM = pariNAmaH, pRthak pRthak = minnaM bhinaM, bhavet : yathA payodhimathane viSNuprabhRtInAM lakSmyAdilAbhaphalaM pRthagasti / vIramukhyaH = vIra (vIrarasaH) mukhyaH (pradhAnam ) yasya saH, tAdRzaH, akhilaH = samastaH, rasaH = zRGgArAdiH, bhavet / tatra mandakazikyaH = mandA (alpA) kaizikI ( vRttiH ) yAso tAstAdRzyo vRttayaH bhAratyAdayo bhaveyuH / atra-samavakAre, bindupravezako-"avAntarA'paMvicchede binduracchedakAraNam ( 424 pR0)" ityuktalakSaNo binduH, "pravezako'nudA. toksyA."419pR0) ityAdilakSaNalakSitaH pravezakaH, to do, na-no :.vetAm / / 236 / / tatra = samavakAre, yathAlAbhaM - lAbhA'nusAraM, prayodaza vIthyaGgAni = vakSyamAgAni udAtyakAdIni, syuH / atra gAyatryuSNiGmukhAni SaDakSarA mAyatrI, saptA'kSarA uSNika, te mukhe ( bhAdo ) yeSA tAni, tAdRzAni, vividhAni, chandAMsi syuH // 237 // ... vayaM = samavahAraH, vizRGgAraH = dharmA'rthakAmabhedastrividhaH zRGgAraH, anu. padaM vakSyamANaH, trikapaTa: = svAbhAvikAdibhedastrividhaH kapaTaH, trividravaH-acetanAdi. kataIstrividhI vidravaH, "zalAbhayatrAsakRtaH saMbhramo vidravo mataH" (458 pR0) ityuktalakSaNalakSitaM. garbhasandhyamiti bhaavH| kAryaH = kartavyaH, kavineti zeSaH / eka sandhi hotI / samavakArameM dhIrodAtta aura purANa AdimeM prasiddha devatA aura manuSya bAraha nAyaka hote haiM / / 235 // .. unakA phala pRthak pRthak hotA hai, usameM sampUrNa rasa hote haiM unameM mukhya vIrarasa hotA hai, vRttiyoM meM kaizikI vRtti alpa hotI hai, usameM bindu aura pravezaka nahIM hote haiM / / 239 // usameM yathAsaMbhava vIthIke teraha aGga hote haiM, aura gAyatrI tathA uSNika Adi baneka chanda hote haiM / / 237 / / _ usameM tIna prakArako jAra, tIna prakArakA kapaTa aura tIna prakArakA vidyA
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 551 vastu dvAdazanAlobhirniSpAdyaprathamAGkagam // 238 / / dvitIye'Gka catasRbhibhyiAmaGka tRtIyake / nAlikA ghaTikAdvayamucyate / bindupravezako ca nATakoktAvapi neha vidhAtavyo / tatra dharmArthakAmaitrividhaH zRGgAraH, kapaTaH punaH // 239 // svAbhAvikaH kRtrimazca daivajo vidravaH punaH / acetanaizcetanaizca cetanAcetanaiH kRtaH // 240 // prayamA'Gkagam = AdimAvasthita, vastu = itivattaM, dvAdazanAlImiH = dvAdazamuharteH; niSpAdya = saMpAdanIyam // 238 // dvitIye aDke, vastu, catasRbhiH, "tisRbhiH" iti pAThAntaram / nAlIbhiH; niSpAdyam / tRtIyake'Gke, vastu dvAbhyAM = nAlIbhyAM, niSpAdyam / vivRNoti-nAliketi / bindupravezakAviti / "vinA vizeSa sarveSAM lakSma nATakavanmatam; ( 388 pR.) / ityuktyA samavakArasyA'pi nATakaprakRtitvAtprAptayo. binduprveshkyonissedhH| zRGgAra-kapaTa-vidravAnvibhajya pradarzayati-dharmA'rthakAmairiti / zRGgAraH dharmA'rtha kAmastrividhaH = triprakAraH / tatra zAstrA'virodhena = "RtI bhAryAmupeyAva" ityAdizAstravacanasya, avirodhena = AnukUlyena kRtaH zRGgAro dharmazRGgAraH / arthalArbhAra thaMkalpitaH zRgAraH arthazRGgAraH, vezyAdibhiriti zeSaH / prahasanazRGgAraH = kAmazRGgAraH, yathA laTakamelakAdau / tatra kAmazRGgAraH samavakAre prathamA'Gka eva, anyayostu-dvitIyatRtIyA'Gkayostu na niyama ityAhuH / punaH kapaTaH / / 239 / / svAbhAvikaH = sAMsiddhikaH, kRtrimaH - kriyayA nirvRttaH, devajazca = niyatijanyazceti kapaTo'pi trividhaH / puna: -vidravaH = zaGkAbhayatrAsakRtaH saMbhramaH, so'pi vividha:-acetanaH kASThaputalikAdibhiH kRtaH ekaH, cetanaiH kRtaH dvitIyaH, cetanA'vetanaH gajAdibhiH kRtstRtiiyH| ye saba hone cAhie, isameM prathama aGkake itivRttiko bAraha muhUrtose sampAdana karanA cAhie / / 238 // isameM dvitIya kSaGkake itivRttako cAra muhartose aura tRtIya aGkake itivRttako do muhUrtoMse sampAdana karanA caahie| do ghaTikAoMke kAlako nAlikA kahate haiN| nATakameM ukta honepara bhI bindu aura pravezakako isameM nahIM rakhanA cAhie / isameM dharma zRGgAra, arthazRGgAra, kAmazRGgAra isa prakAra zRGgArake tInoM bheda, svAbhAvika, kRtrima .. (banAvaTI) aura devaja, tIna prakArakA kapaTa aura vidrava bhI aketanakRta, cetanakRta aura cetanA'cetanakRta tIna prakArakA hotA hai / / 240 //
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe tatra zAstrAvirodhena kRto dhrmshRnggaarH| arthlaabhaarthklpito'rthshRnggaarH| prahasanazRGgAraH kAmazRGgAraH, / tatra kAmazRGgAraH prathamAGka eva / anyayostu na niyama ityaahuH| cetanAcetanA gjaadyH| samavakIryante bahavo'rthA asminniti smvkaarH| yathA-samudramathanam / atha DimaH mAyendrajAlasaMgrAmakodhodghAntAdiceSTitaiH / uparAgaizca bhUyiSTho DimaH khyAtetivRttakaH // 241 // aGgI raudrarasastatra sarve'GgAni rasAH punaH / catvAro'kA matA neha viSkambhakapravezako / / 242 / / bahirvyApArarahitAnAmantaHsajJAnAM vRkSAdisthAvarANAmapekSayA'dhikacetanAvatvAd gajAdIno cetanatvaM, paraM manuSyApekSAyA'lpracetanAvattvAdacetanatvamato gajAdayaH pazavanetanA'cetanA iti bhAvaH / samavakIryante = saMnivaDyante bahavo'rthA asminniti samavakAraH / yathA samudramayanam / _ DimaM lakSayati-mAyendranAleti / mAyendramAletyAdiH - mAyayA ( zAmbaryA) indrajAlena ( kuhakena ) saMgrAmeNa ( yuddhana ) kropena ( kopena ) udbhrAntAdInAM ceSTitaiH ( ceSTAbhiH ), uparAgaH = candrasUryagrahaNazca / bhUyiSThaH - prAcuryayuktaH, khyAtetivattakaH-- khyAtam ( purANAdiprasiddham ) itivRttaM ( varNanIyavRttAntaH ) yasmin saH / tAdRzo DimaH = tadAkhyarUpavizeSo bhavati / / 241 / / tatra = tasmin Dime aGgI-mukhyaH raudrarasaH itare sarve rasAH-zRGgArAdayaH zAstrake avirodhase kiye gaye zRGgArako dharmazRGgAra, arthalAmake liye kiye gaye zRGgArako arthazRGgAra; aura prahasanazrRGgArako kAmanAra kahate haiM / unameM kAma zrRGgAra prathama aGkameM hI hotA hai / dharmazrRGgAra aura prahasanazrRGgArameM niyama nahIM hai aisA kahate haiM / cetanA cetana jaise hAthI Adi haiM, ye sthAvara vRkSa Adise Adhika saMvedana zIla honese cetana haiM, aura manuSyakI apekSA alpa vivekavAle honese acetana bhI haiM / bahutase viSaya isameM nibaddha hote haiM, isalie isako samavakAra kahate hai / jaise-smudrmthn| Dima-mAyA, indrajAla, yuddha aura udbhrAnta AdikI ceSTAoMse; candra aura sUryake grahaNoMse yukta tathA purANa AdimeM prasiddha itivRtta jisameM rahatA hai use ''Dima" kahate haiM / / 241 // usameM rauDha rasa pradhAna hotA hai anya samasta rasa aGga ( apradhAna ) hote haiM /
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 1 nAyakA devagandharvayakSarakSAM mahAragAH bhUtapretapizAcAdyAH SoDazAtyantamuddhatAH // 243 // vRttayaH kaizikIhInA nirvimarzAzca sandhayaH / dIptAH syuH SaDramAH zAntadAsyazRGgAravarjitAH / / 244 // atrodAharaNaM ca 'tripuradAhaH' iti maharSiH / 553 ahAmRga: IhAmRgoM prakIrtitaH / mizravRttazcaturaGkaH mukhapratimukhe sandhI tatra nirvahaNaM tathA / / 245 / / aGgAni - avayavAH, iha = asmin Dime, catvAroDA matAH, viSkam prakapraveza ko na bhavataH / / 242 / / devagandharvayakSarakSo mahoragAH bhUtapretapizAcAdyA : atyantam uddhatAH - avinItAH boDaza nAyakA bhavanti / 243 // - kaizikIhInAH kaizikI rahitAH, vRttayaH . bhAratyAdyAH bhavanti / nivimarzA:= vimarzarahitAH, sandhayaH= mUrkhapratimukhagarbhopasaMhRtayaH, sandhayo bhavanti / zAntazRGgArahAsyavarjitAH, SaD rasAH= karuNaraudravIrabhayAna kabI matsA mukhasaMjJakAH, dInAH sphuTasvarUpAH, bhavanti / / 244 // DimasyodAharaNaM tripuradAha iti maharSiH = bharataH / = = mRgaM lakSayati - IhAmRga iti / mizravRttaH khyAtA'khya' tetivRttaH, caturaGka:catvAraH aGkAH yasmin saH / tAdRzo rUpakavizeSa IhAmRgaH prakIrtitaH pravarNitaH / tatra = tasmin IhAmRge, mukhapratimukhe sandhI, tathA nirvahaNaM ca sandhirbhavati // 245 // isameM cAra aGka hote haiM, aura viSkambhaka aura pravezaka nahIM rahate haiM / 242 // isameM devatA, gandhavaM yakSa, rAkSasa, mahoraga ( vizAla sarpa ), bhUta, preta aura pizAca Adi atyanta uddhata ( durvinIta ) solaha nAyaka hote haiM / / 243 / / isameM kaizikIko chor3a kara aura saba bhAratI Adi vRttiyA~ vimarza chor3akara mukha Adi cAra sandhiyA~ hotI haiM, tathA zAnta, hAsya aura zRGgAra rasako chor3akara karuNa bAdi chaH rasa sphuTa rUpase rahate haiM / / 244 // ise meM udAharaNa hai "tripuradAha" yaha maharSi ( bhArata ) kA kathana hai / IhAmRga - purANa AdimeM prasiddha aura aprasiddha caritra se yukta aura cAra aGkoMvAle rUpakako "IhAmRga " kahate haiN| isameM mukha, pratimukha aura nirvahaNa sandhiyA~ hotI haiM / / 245 / /
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe naradivyAvaniyamau naaykprtinaayko| khyAtI dhIroddhatAvanyo gUDhamAvAdayuktakRt / / 246 / / divyastriyamanicchantImapahArAdinecchataH / zRGgArAbhAsamapyasya kizcitkizcitpradarzayet / / 247 / / patAkAnAyakA divyA mAvApi dazAddhatAH / yuddhamAnIya saMrambhaM paraM vyAjJAnnivartate / / 248 / / nAyakapratinAyako, naradivyo = manuSyadevI, aniyamo = niyamarahito, yathAsaMkhyAniyamahitAviti bhAvaH, naro nAyakaH, divyaH ( devaH ) pratinAyakaH, athavA divyaH ( devaH ) nAyakaH, naraH pratinAyako bhavatAmiti zeSaH / tAdRzo to dhIroddhatI, khyAtI prathisI / anyaH = aparaH, pratinAyaka iti bhaavH| gUDhabhAvAt = aprakAzabhAvAta; ayuktakRta = anucita kAryakArakaH / / 246 // ____ anicchantI avAJchantI, ramaNamiti shessH| divyastriyaM = devIm, apahArAdinA = apaharaNAdinA, AdipadAcchalena ca; icchataH = vAJchataH, ramaNamiti zeSaH / asya-pratinAyakasya, kiJcitkiJcida, zRGgArAbhAsam api, pradarzayet-pradarzitaM kuryAt / rUpakakAra iti zeSaH / / 247 / / divyA:-devAH, mAM vA'pi = manuSyA vA'pi, uddhatAH = avinItAH, daza, patAkAnAyakAH="vyApi prAsaGgikaM vRttaM patAketyabhidhIyate / " ( 425 pR0 ) ityukta. lakSaNalakSitAga arthaprakRtibhedarUpAyAH patAkAyA nAyakAH,. nAyakapratinAyakayomilitA iti zeSAH syuH / paraM = zatrarUpaM pratinAyaka, saMrambhaM krodham, AnIya = prApayya; sthitasya nAyakasya, vyAjAta-chalAta anyakAryasyeti zeSaH, yuddhaM nivartate / / 248 / / isameM nAyaka aura pratinAyaka manuSya aura devatA yathAsaMkhya niyamase rahita hote haiM varSAt kahIM nAyaka manuSya aura pratinAyaka devatA tathA kahIM nAyaka devatA aura pratinAyaka manuSya hote haiN| vaise ve nAyaka aura pratinAyaka dhIroddhatake rUpameM kahe gaye haiM, pratinAyaka guptarUpase anucita kArya karatA hai / / 246 // ve ( nAyaka aura pratinAyaka) ramaNakI icchA na karanevAlI divya strIkI arahAra bAdise icchA karate haiM, pratinAyakako kucha kucha zRGgArAbhAsakA bhI pradarzana karanA cAhie // 247 // isameM devatA aura manuSya uddhata nAyaka aura pravinAyakako milAkara daza patAkAnAyaka hote haiM / zatrurUpa pratinAyakako kruddha banAkara rahe hue nAyakake chalase yuddha Tala jAtA hai // 24 //
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH mahAtmAno vadhaprAptA api vadhyAH syUratra no / ekAGko deva evAtra netetyAhuH, pare punaH // 249 // divyastrIhetukaM yuddhaM, nAyakAH paDitItare / mizra khyAtAkhyAtam / anyaH prtinaaykH| patAkAnAyakAstu nAyakapratinAyakayomilinA daza / nAyako mRgavadalabhyAM nAyikAmatra Ihate vAncha: tiitiihaamRgH| ythaa-kusumshekhrvijyaadiH| athAGka:utsRSTikAGka ekAGko netAraH prAkRtA narAH // 250 // atra = IhAmRge, mahAtmAnaH = mahA'nubhAvAH, vadhaprAptA api-vadhayogyA api; no vadhyAH syuH = vayogyA na syuriti bhAvaH / paramataM pradarzayati-punaH, pare = manye AcAryAH, ayam IhAmRgaH, ekA'GkaH = eko'Gko yasmin saH, atra = asminnIhAmRge, devaH = suraH, eva netA = nAyakaH, iti = evam, AhuH = kathayanti // 249 / / itare = anye ca, divyastrIhetukaM divyastrI (devI) hetuH ( kAraNam ) yasmistata; tAdRzaM yuddhaM = saMgrAma iti, tathA nAyakaH = netAraH, SaT iti, AhuH / vivaNoti-miSamiti / nAyakaH = netA, mRgavat = hariNavat, alabhyAM - duSprApyAM, nAyikAmatra Ihate vAJchanIti IhAmRga iti nirvacanam / tAdRzo nAyako'sya (rUpakavikSepasya ) astIti IhAmRgaH, "arzaAdibhyo'c" ityacpratyayaH / aLU lakSayati - utsaSTikA iti| aGkasyaiva keSAMcinmate nAmAntaramutsRSTikA'GkaH, sa ekAGkaH, eko'Gko yasmin saH / atra-aGke, prAkRtAH sAdhAraNAH; narAH = bahavo bhanuSyAH, netAraH = nAyakA bhavanti // 250 / / isameM mahAtmA loga vadhake yogya honepara bhI vadhya nahIM hote haiM / kucha vidvAnloga isameM eka hI aGka tathA devatA hI nAyaka hotA hai aisA kahate haiM / / 249 / / anya vidvAnloga isameM divya strIke lie yuddha hotA hai aura nAyaka chaH hote haiM. aisA mAnate haiM / nAyaka mRgake samAna alamya ( duSprApya ) nAyikAkI IhA ( icchA ) karatA hai. ataH ise "IhAmRga" kahate haiM / jaise kusumazekharavijaya Adi / praka-"utsRSTikA'Gka" vA "aGka" meM eka hI aGka rahatA hai| usameM sAdhAraNa bahutase manuSya nAyaka hote haiM / / 250 //
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 AhuH / sAhityadarpaNe raso'tra karuNaH sthAyI, bahukhIparideveitam / prakhyAtamitivRttaM ca kavibuddhayA prapazcayet / / 251 // bhANavatsandhivRtyaGgAnyasmiJjaya parAjayau 1 yuddhaM ca vAcA karttavyaM nirvedavacanaM bahu // 252 // imaM ca kecit nATakAdyantaH pAtyaGkaparicchedArthamutsRSTikAGkanAmAnam anye tu -'utkrAntA-vilomarUpA sRSTiryatretyutsRSTikAGkaH" / yathAzarmiSThA yayAtiH / atra = asminna, sthAyI sthairyazIlaH, karuNo rasaH, bahustrIparidevitam bahUnAM (bahulAnAm ) strINAM ( yoSitAm ) paridevitaM ( vilApaH ) bhavet / kaviH = kavayitA, prakhyAta prasiddham, nATyazAstra siddhAntA'nusAraM kvacidaprakhyAtamapi itivRttaM = varNanIyaM vastu, buddhaghA = svamasyA, prapaJcayet = vistArayet // 251 // - asmin = aGke, bhANavat = bhANe yathA, sandhivRtyaGgAni = sandhI ( mukha-: * pratimukhe ) vRttI ( bhAratIkaizikyau ), aGgAni ( dazA'pi lAsyA'GgAni ) bhaveyuH / :jayaparAjayo = nAyakapratinAyakayordarzanIyAviti zeSaH / vAcA = vacanena; yuddhaM = saMgrAmazca kartavyaM = vidheyaM, na tu zastreNeti bhAva: / bahu - adhikaM nirvedavacanaM - svA'vamAnanasUcakaM vAkyaM ca kavinA kartavyamiti zeSaH / / 252 / / vivRNoti - hamamiti / imam = aGkanAmakaM rUpakavizeSaM, kecit katipaya vidvAMsaH, nATakAdyantaH pAtya GkaparicchedA'rthaM nATakAdInAm ( rUpakavizeSAdInAm ) antaHpAtinaH ( antaHpatanazIlAH ) ye aGkA:, teSAM paricchedA'rtham ( vyAvRtyartham ) utsRSTikAGkanAmAnam = udgatA ( utkrAntA ) nATakAdyaGkAt bhinnarU, sRSTi: ( nirmiti : ) yasya sa utsRSTikaH, sa cA'sAvaGkaH iti nAmAntaramiti bhAvaH / anye tu | = apare tu, utkrAntA = vilomarUpA, prAkRtanAyakatvAdviparItarUpeti bhAva:, sRSTiH = racanA yasya sa cAso aGka iti utsRSTikAGkaH / isameM sthAyI karuNarasa hotA hai, aura bahutasI striyoMkA vilApa rahatA hai / isameM prasiddha itivRttako kavi apanI buddhise vistRta karatA hai / / 251 / / isameM bhANake samAna mukha Adi sandhiyoM, bhAratI Adi vRttiyA~ aura lAske daza aGga hote haiM / isameM nAyaka, aura pratinAyakake jaya aura parAjayako dikhAno caahie| vacanase hI yuddha karanA cAhie aura apanI avamAnanA ke sUcaka adhika vAkyako dikhalAnA cAhie / / 252 / /
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH atha vIthIvIthyAmeko bhavedaH, kazcidekoja kalpyate / AkAzabhASitairuktazcitrAM pratyuktimAzritaH / / 253 // sUcayedbhari zRGgAraM kizcidanyAnarasAn prati / mukhanirvahaNe sandhI athaprakRtayo'khilAH // 254 // kazciduttamo madhyamo'dhamo vaa| zRGgArabahulatvAcAsyAH kezikI vRttibahulatvam / asyAstrayodazAGgAni nirdizanti manISiNaH / udghAtya(ta)kAvalagite prapaJcastrigataM chalam // 255 // vIthI lakSati-vIthyAmiti / vIthyAmeko'Gko bhavet / atra = vIthyAm / kazcit = ko'pi, uttamo madhyamodhamo vA, ekaH = nAyakaH, kalpyate = kalpayitvA varNyate / sa ca uktaH = abhahitaprakAraH, AkAzabhASitaH = "kiM bravIyityA"kAraka.( 491 pR0) lakSaNalakSitarnATayoktivizeSaH, citrAm = adbhutasvarUpA, pratyukti = prativacanam, AzritaH = kRtAdhapaH san / / 253 / / zRGgAram = AdirasaM, bhUri = adhika yathA tathA, anyAn - aparAn, rasAn api, kiMcita, sUcayet = sUcanAM kuryAt / mukhanirvahaNe sandhI, syAtA = bhavetAM, tathA bakhilAH = samastAH, arthaprakRtayaH = prayojana siddhihetavaH, bIja-bindu-patAkA-prakarIkAryarUpAH, syuH / / 254 // vivRNoti-kazciditi / asyAH = viithyaaH| vIthyaGgAnyuddizati-prasyA iti| manISiNaH = vidvAMsaH, asyAH = vIthyAH trayodazA'GgAni, nirdizanti / tAni yathA-udghAtyakam, avalagitaM, prapaJcaH, trigata, chalam // 255 // pothI-vIthI meM eka aGka hotA hai isameM kisI uttama, madhyama vA adhama nAyakakI kalpanA hotI hai / vaha pUrvokta prakAravAle AkAzabhApitoMse vicitra pratyuktikA Azraya kara / / 253 / / zaGgArako adhika bhAvase aura anya rasoMko bhI sUcita kare / isameM mukha aura nirvahaNa sandhiyAM aura boja, bindu, patAkA, prakarI aura kArya ye saba arthaprakRtiyAM hotI haiM / / 254 / / zRGgArakI adhikatA honese isameM kaizikI vRttikI pracuratA hotI hai / vidvAn . loga isake teraha aGgoMkA nirdeza karate haiM ukhAtyaka, avalagita, prapaJca, vigata chala / / 255 //
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe vAkkelyadhibale gaNDamavasyanditanAlike / asatpralApavyAhAramRda(mAda)vAni ca tAni tu // 256 // tatrodghAtya(ta)kAvalagite prastAvanAprastAve sodAharaNaM lakSite / mitho vAkyamasadbhUtaM prapazcoM hAsyakunmataH / yathA vikramorvazyAmabalabhIsthavidUSakaceTathoranyonyavacanam / trigataM syAdanekArthayojanaM zrutisAmpataH // 257 // yathA tatraiva'rAjA-- sarvakSitibhRtAM nAtha! dRSTA * sarvAGgasundarI / vAkkeliH, adhibala, gaNDam, avasyanditaM; nAlikA, asatpralApaH; byAhArA mRdavaM ceti // 256 // tatrodghAlyakAvalagitayoH (403, 408 pR0) prastAvanA'vasare sodAharaNaM lakSitatyAdavasaraprApta prapaJca lakSayati-mitha iti / mitha:-parasparama, asatabhUtaM mithyAsvarUpa, hAsyakRta-hAsyakArakaM vAkyaM padasamUhaH, prapaJcaH = tamAmako vIthyaGgabhUtaH, mataH / prapaJcamudAharati-patheti / valabhI = candrazAlA, karvasthitaprakoSThavizeSaH / vigataM lakSayati-trigatamiti / zrutisAmyataH-zandazravaNasaHmyAta, anekA'rthayojanam = anekA'rthapratyAyanaM, 'trigata' nAma vIthyaGgam / / 257. // - trigatamudAharati-sarveti / praznapakSe he sarvakSitibhRtAM nAtha ! = he sakalaparvatAnAM svAmin ! asmin, ramye-ramaNIye, vanAnte-kAnanakamAge, mayA, virahitA= saJjAtavirahA, sarvA'GgasundarI = sakalA'vayavamanoharA, rAmA = kA'pi strI, svayA ___ vAkkali, adhivala, gaNDa, avasyandita, nAlikA, arutpralApa, vyAhAra, mRdava // 256 // inameM uddhAtyaka aura avalagita prastAvanAke varNanake avasarameM udAharaNake -sAtha lakSita hue haiN| prapaJca-parasparameM mithyAbhUta hAsyakAraka vAkyako "prapaJca" kahate haiN| jaise vikramorvazImeM candrazAlAmeM rahe hue vidUSaka aura ceTIkA paraspara vAkya (prapaJca ) mAnA gayA hai| vigata-zabdazravaNakI tulyatAse vahA~para aneka arthokI yojanA hotI hai, use trigata" kahate haiM / / 257 // jaise vahIM (vikramovaMzI ) para rAjA-he saMpUrNa parvatoMke svAmin ! isa
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH rAmA ramye vanAnte'smin mayA virahitA tvayA // (nepathye tathaiva pratizabdaH) rAjA-kathaM dRSTetyAha / ' atra praznavAkyamevottaratvena yojitam / naTAditritayaviSayamevedamiti kazcit / / priyAbhairapriyAkyarvilobhya cchalanA cchalam / yathA veNyAm_ 'bhImArjunau kartA dhUtacchalAnAM, jatumayazaraNoddIpanaH, so'bhimAnI bhavatA, dRSTA = vilokitA? iti kAkuH / uttarapakSe tu-he sarvakSitibhRtAM vAtha-samasta bhUpatipate !; asmin, ramye-manohare, vanAnte-araNyaprAnte, tvayA bhavatA, virahitA= saMjAtavirahA, sarvAGgasundarI rAmA mayA dRSTA / nepathya iti / tatra eva = parvata eva, pratizabdaH = "sarvakSitibhUto nApa" ityAcAkArakaH pratidhvaniH bhavatIti zeSaH / rAja = pururavAH / trigatapadavyutpattimAha-naTAdIti / idaM - trigataM, naTAditritayaviSayaM - naTa: (sUtradhAraH) Adipadena naTIpratinaTyohaNaM, tatritayaviSayam = tattrayaviSayam / kazcit = dshruupkkaarH| chalaM lakSayati-priyAbhariti / priyAmaH - priyasvarUpaH, ApAtata iti zeSaH / apriyaH apriyasvarUpaiH vAkyaiH padasamUhaiH, vilobhya-lobhaM janayitvA, chalanA-pratAraNaM, "chala" nAma vIthyaGgam / . chalamudAharati-karteti / suyodhanA'nujIvinaH prati bhImArjanayoktiriti / dhu tacchalAnAm = akSakrIDAvaJcanAnAM, kartA = kArakaH, jatumayazaraNoddIpanaH = atumayaM vanake prAntameM mere virahase yukta sarvAGgasukarIstrIko tumane dekhA hai ? yahA~para praznake pakSameM "sarvakSitibhRtAM nAtha" ina padoMse parvata liyA jAtA hai| - uttara pakSa meM he saMpUrNa rAjAoMke svAmin ! isa vanake prAntameM tumase virahiNI sarvAGga sundarI strIko maiMne dekhaa| isa prakAra yahA~para "sarvakSitibhRtAM nAtha" ina padose saMpUrNa rAjAoMmeM zreSTha aisA artha liyA jAtA hai| (nepathyameM usI taya pratidhvani guMjatI hai)| rAjA-kaise "dekhA" aisA kahA ? isa pabameM prazna vAkyako hI uttara vAkyake rUpameM yojita kiyA hai| naTa (sUtradhAra) naTI aura pratinaTa (pAripAzvika) ina tIvoMke viSayameM yaha hotA hai aisA koI (dazarUpakakAra ) kahate haiN| chala-priyake sadRza apriyavAkyoMse lubhAkara chalaneko "chala" kahate haiN| jaise veNI (saMhAra ) meM bhImasena aura marjuna-(duryodhanake anucaroMko
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe rAjA duHzAsanAdergururanujazatasyAGgarAjasya mitrm| kRSNAkezottarIyavyapanayanapaTuH, pANDavA yasya dAsAH. kSA''ste duryodhano'sau kathayata, na ruSA draSTumabhyAgatau svaH / / anye tvAhuzchalaM kizcitkAryamuddizya kasyacit / / 258 / / udIyate yadUcanaM vacanAhAsyaroSakat / vAkkalihAsyasambandho dvitripratyuktito bhavet / / 259 // ( lAkSAnimitam ) yat zaraNaM / gRham ) tasya uddopanaH (dAhakaH ) / kRSNAkezotarIyavyapanayanapaTuH = kRSNAyA: (draupacAH) kezAH ( kacAH ) uttarIyam ( adhoMzukam ) teSAM vyapanayanam ( bAkarSaNam ) tasmin paTuH ( kuzalaH), abhimAnI abhimAnazAlI, pANDavAH = pANDuputrA yudhiSThirAdayaH, yasya = duryodhanasya, dAsAH = bhutyA iva, adhInA iti bhAvaH / duHzAsanAdeH duzAsanaprabhRteH, anujazatasya = avarajazatasya, muruH = zreSThaH, aGgArAjasya = aGgadezA'dhipateH, karNasyeti bhAvaH, mitra = skhaa| rAjA = bhUpaH, aso = viprakRSTasthaH, saH = prasiddhaH duryodhanaH, kya = kutra, Aste bhavatiSThate, kathayata = bUta, yUyamitizeSaH / eSA = kopena, draSTuM = vilokapituna babhyAgato-na sammukhamAyAto, svaH - bhavAvaH, zAtipraNayenevA''gatI sva iti bhAvaH / sragdharA vRttam / atra draSTameva na ruSeti priyasadRzena vAkyena vilobhya pratAraNAta "chlm"| chale matAntaramAha-pranye viti / kasyacit-nAya, kiJcit kimapi, kAryakRtyam, uddizya = anUdha vaSanAhAsyakta - pratAraNAhAsakArakaM yat, vacanaM = vaakym| vIryate -- ucyate, tat "ilaM" tad vIbhyaGgam iti, anye = apare AcAryA AhuH / vAkkeliM lakSati-vAkkaliriti / dvitripratyuktitaH = vAradvayaM = vAratrayapratyuktitaH / "vitrItyupalakSaNaM, tena bahuvArapratyuttarataH iti bhAvaH / hAsyasambandhaH = hAsasamparkaH, "vAkkali"nAma vIthyaGgam / vAcA (vacanena ) keliH (krIDA) iti vyutpattiH / / 159 // kahate haiM ) jueke chalako karanevAlA, lAkhake gharako jalAne vAlA, draupadIke kezoM aura vastrake AkarSaNameM kuzala, abhimAnI, aura pANDava jisake dAsa haiM duHzAsana Adi sau bhAiyoMkA bar3A bhAI aGgarAja ( karNa) kA mitra vaha rAjA duryodhana kahA~ hai ? kho| hamaloga krodhase nahIM (premase ) dekhaneke lie Aye haiM / / matAntara-kuchaloga kahate haiM-kisIke kucha kAryakA uddezya kara pratAraNA aura hAsya karanevAle vacanako "chala" kahate haiM / bAkeli-do bAra vA tIna bAra ( adhikabAra ) bhakti aura pratyukti se jo hAsyakA sambandha hai use : vAkkali" kahate haiM / / 259 //
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ . SaSThaH paricchedaH 5611 dvitItyupalakSaNam / yathA'bhikSo ! mAMsaniSevaNaM prakuruSe, kiM tena madyaM vinA ? madyaM cApi tava ? priyaM priymho| vArAGganAbhiH saha / vezyA'pyartharuciH kuTastava dhanaM ? dyUtena cauryaNa vA, cauryacUtaparigraho'pi bhavato naSTasya kAnyA gatiH ? // ' kecita-'prakrAntavAkyasya sAkAGa kSasyaiva nivRttikkeiliH' ityAhuH / vAkkalimudAharati-"bhikSo" iti / mAMsa bhakSayantaM bhikSu prati kasyacid gRhiNaH praznA bhikSukRtAnyuttarANi / bhikSo = bhikSAjIvina ! mAMsaniSevaNaM = pasala bhakSaNaM, prakuruSe vidhatse ?, bhikSuruttarayati-madya vinA = surAM vinA, tena - mAMsaniSevaNena, ki ?, gRhiNa uktiH - madya-surA ca, tava = bhavataH, priyam = abhISTaM ? bhikSuruttarayati- aho ! Acarya, na tAvadeveti bhAvaH / vArAGganAbhiH = vArastrIbhiH, saha = samaM, madya me priyamiti bhAvaH / gRhI pRcchati- vezyA - vArastrI, artharuviH = arthe ( dhane ) ruciH ( spRhA) yasyA. sA, dhanA'nurAgiNIti bhAvaH / "amiSvaGge spRhAyAM ca gamasto ca ruciH striyAm" ityamaraH / tava, dhanaM = dravyaM, kutaH kasmAtsthAnAta, sampadyata iti zeSaH / bhikSuttarayati-dhU tena akSa krIDayA, coryeNa vA = stenakarmaNA vA, naM sampadyata iti zeSaH / gRhI pRcchati-bhavataH = tava, cauryA taparigraho'pi-steyA'kSakrIDAsvIkAro'pi, astIti zeSaH / bhikSuH samAdadhAti-naSTasya-bhraSTasya janasya anyA = aparA, kA, gati: upAyaH / atra bahuvidhoktipratyuktito hAsyasambandhAdvAvake liH / mAntaramAhakeciditi / kecit = ke'pi vidvAMsaH, sAkAGkSasya eva = abhidhAnA'paryavasAnasahita tasya eva, prakrAntavAkyasya, Arabdhavacanasya, nivRttiH samAptiH "vAkkaliH" / anye ca%3 do aura tIna upalakSaNa hai| jaise bhikSuse kisIkI. ukti aura pratyukti hotI hai| ukti-"bhikSuka ! tuma mAMsakA sevana karate ho?" pratyukti-"madya ke vinA usa ( mAMsa ) se kyA hotA hai ?" ukti"madya bhI tumhe priya hai ?" pratyukti-"aho ! vezyAoMke sAtha madya priya hai| ukti-"vezyA to dhanameM ( mAtra ) anurAga rakhanevAlI hotI hai, tumhAre pAsa dhana kaise aayaa?"| pratyakti-jUese vA corIse (dhana AtA hai)| ukti-taba phira corI aura jueko bhI tuma sevA karate ho ?" pratyukti.."bhraSTa puruSakA aura kyA upAya hai"| . matA tara-kucha vidvAn AkAGkSAyukta Arabdha vAkyakI nivRtti ko 36 sA0
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 . sAhityadapaNe banye ca anekasya prshnsykmuttrm|' anyonyavAkyAdhikyoktiH spardhayAdhivala matam / yathA mama prabhAvatyAmvajanAbhaH (asya vakSaH kSaNenaiva nirmadhya gdyaanyaa| lIlayonmUlayAmyeSa bhuvanadvayamadya vH|) pradyumnaH-are re asurApasada ! alamamunA bahupralApena / mama khalu_ adya pracaNDabhujadaNDasamarpitorukodaNDanirgalitakANDasamUhapAta: pAstAM samastaditijakSatajokSiteyaM kSoNiHkSaNena pishitaashnlobhniiyaa||' apare ca, anekasya = bahuvidhasya, praznasya -- anuyogasya, ekam, uttaraM = prativAkyaM "vAkkaliH", iti vadantIti zeSaH / - adhibalaM lkssyti-prnyonyti| spardhayA -- pa'bhibhavecchayA, anyonya. vAkyAdhikyokti: anyonyavAkyaH ( parasparavacanaH ) AdhikyoktiH ( mithaH pradhAnatA. pratipAdanam ) "adhibalaM" nAma bIpaGgam / adhibalamudAharati-prasyeti / adhyavasAyakanAmakasya nATayA'laGkArasyodAharaNe vyAkhyAtapUrva padyamidam ( 529 pR.)| pradyumna iti / asurA'pasada--he asurA'dhama ! vajranAbheti bhAvaH / prayeti / adya = asmin dine, pracaNDetyAdiH0 pracaNDa: atikaThoraH) yaH bhudaNDa: ( bAhudaNDaH ) tasmin, samarpitam (saMsthApitam ) uru ( mahat ) yat kodaNDaM ( dhanuH ) tasmAt nirgalitaH (niHsRtaH) yaH kANDasamUhaH ( bANavRndam ); tasya pAtaiH ( patanaH ) iyaM = sanikRSTasthA, kSoNI-bhUmiH, kSaNena = alpakAlenaiva samastaditijakSatajokSitA = samastA: = (nikhilAH ) ye ditijAH ( daityAH ) teSAM "vAkkali" kahate haiM / aura vidvAn aneka praznoM ke eka uttarako "vAkkali" kahate haiM / praSivala-spardhA ( saMgharSa ) se parasparameM AdhikyakI uktiko adhibala" kahate haiN| jaise granthakArakI prabhAvatI ( nATikA ) meM vajanAma___"isa pradyumnake vakSasthala (chAtI) ko isa nadAse lIlA ( khilavAr3a) se hI mathana kara tumhAre donoM lokoM ( pRthivI aura pAtAla ) ko yaha maiM unmUlita kara detA huuN| pradyumna-are daityA'zma ! isa adhika bakAsako banda kro| mere-gAja pracaNDa bAhudaNDoMmeM rakhe gaye bar3e dhanuSase nikale hue bANoMke prahAroMse
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH gaNDaM prastuta saMbandhi bhinnArthaM satvaraM vacaH || 260 // yathA veNyAm - 'rAjA adhyAsitu tava cirAjjaghanasthalasya paryAptameva karabhoru ! mamoru yugmam // . anantaram (pravizya) kacukI / deva ! bhagnaM bhagnam - ityAdi / ' atra rathaketanabhaGgArthaM vacanamUrubhaGgArthe sambandhe sambaddham | 563 kSatajai: ( rudhiraiH ) ukSitA (siktA satI, pizitAzanalAbhanIyA = vizitA'zanAnAM (mAMsabhakSakANAM zRgAlAdInAmiti bhAva: ) lobhanIyA ( lobhotpAdikA ), AstAM bhavatu / vasantatilakA vRttam / atra svadhaMyA mitha Adhikyasyokteradhibalam / gaNDaM lakSayati--- gaNDamiti / prastutasambandhi prakRtA'rthasambaddha, bhinnA'rthaM m= anyA'rthabodhakaM, satvaraM = tvarAsahita, vacaH = vacanaM, "gaNDam" bhavati // 260 // gaNDa mudAharati- pradhyAsitumiti / rAjJo duryodhanasya svapriyAM bhAnumatI atyuktiriyam / asya padyasya pUrvAddhaM - "lolAMzukasya pavanAsskulitAM'zukAntaM tvadRSTihAri mama locana bAndhavasya / " he karabho ! mama UruyugmaM - sakthiyugalaM, tava jaghanasthalasya = pUrva bhAgasya, cirAn = bahukAlaM yAvat: adhyAsitum = AzrayituM ramaNA'rthamiti zeSaH / paryAptam eva = samartham eva ( beNI0 2 - 23 ) / vasantatilakA vRttam / lakSye lakSaNa saMgamayitumuttaravAkyamAha - anantaramiti / "deva ! bhagnaM bhagnam " iti vAkyam / vivRNoti--atreti / atra asmin vAkye / rathaketanabhaGgArthe - rathaketanasya bhaGgArtham ( AmanArtham ) vacanaM vAkyam uktaM saditi zeSaH ) UrubhaGgA'rthe duryo saGgirUpe'rthe sambaddhaM = sambandhayuktam / yaha dharatI kucha ho kSaNameM sapUrNa daityoMke rudhirase sikta hokara mAMsabhakSI syAra Adi pazuoMko lobhaviSaya ho jAye // gaNDa - prastuta se sambaddha bhinnArthabodhaka tvarAyukta vacanako "gaNDa" kahate haiM 260 jaise veNI (saMhAra) meM rAjA ( duryodhana ) -- 'he sundari ( bhAnumati ! ) yaha merA Uruyugma tumhAre jaghana sthalake baiThane ke lie paryApta ( samartha ) hai / " isake anantara ( praveza kara ) kaJcukI - mahArAja ! TUTa gayA TUTa gayA ityAdi / yahA~para rathakA dhvaja bhaGga ho gayA isa vAtparyakA vacana karu. bhaGga rUpa arthake sambandha meM sambaddha hai /
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 sAhityadapaNe vyAkhyAnaM svarasoktasmAnyathAvasyanditaM bhavet / yathA chalitarAme 'sItA-jAda ! kAllaM kkhu u AjjhAeNa gantavvam , tarhi so rAjA viNaeNa pnnyidvvo| lavaH-atha kimAvAbhyAM rAjopajIvibhyAM bhavitavyam / sItA-jAda ! so kkhu tumhANaM pidaa| lavaH-kimAvayo raghupatiH pitA ? sItA-(sAzaGkam ) mA aNNadhA saGkaddham ,Nakkhu tumhANaM, saalAe jjeva puhviietti'| avasyanditaM lakSati-vyAkhyAnamiti / svarasoktasya = svarasena (nijAbhiprAyeNa ) uktasya (kathitasya) vAkyasyeti zeSaH / anyathA prakArAntareNa, vyAkhyAnapratipAdanam "avasyanditaM" bhavet / / 161 // avasyanditamudAharati-yatheti / sItA-"jAta ! kalyaM khalu upAdhyAyena gantavyaM tahi sa rAjA vinayena paNAyitavyaH / " sItA-"jAta | sa khalu yuSmAkaM pitaa"| sItA"mA banyathA shngkdhvm| na khalu yuSmAkaM, sakalAyA eva pRthivyA iti" iti sNskRtcchaayaa| jAta-putra !, kalyaM prabhAtaM, yathA tathA / "pratyUSo'harmukhaM kalyamuSa:pratyuSatI api" itya. maraH / upAdhyAyena=guruNA saha, yuvAbhyAmiti zeSaH / "aojjhAe" iti pAThAntare "ayo. dhyAyAm" iti saMskRtacchAyA / saH prasiddhaH, rAjA-bhUpAla:, rAma ityrthH| vinayenaHnamratayA, paNAyitavyaH stotanyaH, atra bahubhivyAkhyAtRbhiH, "paNAyitavya" ityasya vyava. hartavya iti vyAkhyAtaM, paraM tadapavyAkhyAna, yataH "paNa vyavahAre stutI ce "ti paNadhAto. vyavahArastutyarthakatve'pi stutyarthakAdeva paNadhAto: "gupUdhUpavicchipaNinibhya Aya" iti sUtraNa Ayapratyayo bhavati / ata eva"panisAhacaryAtpaNerapi stutAvevA''yapratyaya" iti dIkSitacaraNAH / rajopajIvibhyAM rAjopajIvanazIlAbhyAm / zaGkhadhvaMzakAM kurudhvam / avasyandita-apane abhiprAyase kahe gaye vacanakA anyathA ( dUsare hI artha meM ) vyAkhyAna karaneko "avasyandita" kahate haiN| - jase chalitarAma ( rUpaka)meM-sItA ( lavako kahatI haiM )- putra ! prata:kAlameM tumheM upAdhyAyake sAtha jAnA caahie| usa samaya rAjA ( rAma ) kI vinayase stuti karanI caahie| lava-"aba kyA hama donoM ( bhAiyoM ) ko rAjAkA sevaka honA par3egA?" | sItA-"putra ! ve ( rAjA rAma ) tumhAre pitA haiN"| lava-kyA hama donoMke raghupati ( rAmacandrajI ) pitA haiM ?" / sItA-(bAsanAke sAtha ) dUsarI zaGkA mata kro| ( ve rAma ) tumhArI hI
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH prahelikaiva hAsyena yuktA bhavati nAlikA // 261 // saMvaraNakAryuttaraM prhelikaa| yathA ratnAvalyAm'susaGgatA-sahi ! jassa kide tumaM AadA so ida jjaiva ciThThadi / sAgarikA-kassa kide ahaM AadA ? susaGgatA-NaM vana cittphlass'| . atra tvaM rAjJaH kRte AgatetyarthaH saMvRtaH / asatpralApo yadvAkyamasaMbaddhaM tathottaram / agRhNato'pi mUrkhasya puro yacca hitaM vacaH // 262 // batra "sa khalu yuSmAkaM piteti kathanAt lage rAmaM pitaraM jJAsyatItyAzayA "sakalAyA eva pRthivyAH" pAlakatvena pitA ityanyathA vyAkhyAnAdavasyanditaM nAma vIvyaGgam / nAlikA lakSayati-prahelikaiveti / hAsyena yuktA prahelikA = saMvaraNakAri ( arthagopanakAri ) uttaram, evaM "nAlikA" bhavati / / 261 // ___nAlikAmudAharati-yati / susaMgatA-"sakhi ! yasya kRte tvamAgatA sa iha eva tiSThati" / sAgarikA-"kasya kRte ahamAgatA?" susaMgatA-"nanu khalu citraphalakasya / " iti sNskRtcchaayaa| lakSye lakSaNaM sNgmyti-prti| atra = iha "rAjJaH kRte Agate"tyarthasya saMvaraNArtha "nanu khalu citraphalakasya" iti vAkyena saMvaraNakAyutarAva "nAlikA" nAma vIthyaGgam / asatpralApaM lakSapati-prasatpralApa iti / asatpralApastrividhaH, tatrAdyayadvAkyaM = padasamUhaH, asambaddhaM = pUrvA'parasambandharahitaM, dvitIyaM-yaha uttaram asambaddha, tathA tRtIyaM--agRhitaH api = na svIkurvataH api, hitaM vaca iti zeSaH, mUrkhasya - nahIM samasta pRthivIke pitA ( pAlaka ) haiN| nAlikA-hAsyase yukta prahelikA (pahelI) hI "nAlikA" hotI hai / / 261 // gopana karanevAlA uttara "prahelikA" ( pahelI ) hotI hai| udA0-jaise ratnAvalImeM- susaMgatA ( sAgarikAko )-"he sakhi ! jisake lie tuma AI ho vaha yahIMpara rahatA hai| sAgarikA-"maiM kisake lie AI huuN?"| susaMgatA-isI citrake lie| yahA~para "tuma rAjAke lie AI ho" yaha bAta saMvRta (gopita ) haiM / - prasatpralApa-asatpralApake tIna bheda hote haiN| 1 jo vAkya asambaddha hai| 2 isI taraha jo uttara asambaddha hai| 3 grahaNa na karanevAle mUrkhako jo hita vacana kahA
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 sAhityadarpaNe tatrAdyaM yathA mama prabhAvatyAm - 'pradyumnaH -- ( sahakA ravallI mavalokya sAnandam ) aho kathamihaiva alikulamakhulakezI parimala bahalA rasAvahA tanvI / kisalayapezalapANiH kokilakalabhASiNI priyatamA me // ' evamasaMbaddhotare'pi / tRtIyaM yathA - veNyAM duryodhanaM prati gAndhArIvAkyam / bAlizasya, puraH - agre, yacca hitaM hitakArakaM vacaH = vacanaM, tadapi "asatpralApo nAma" vIthyaGgam / / 262 // tatrAdyamudAharati yatheti / sahkAravallIm = atisaurabhAtvatAm / pralikuleti / pramnasya sahakAra vallI mavalokya prabhAvatI bhramAduktiriyam / alikulamaJjulakezI = alikulaM ( bhramarasamUhaH ) iva maJjulA: ( manoharA . ) kezAH (kuntalAH) yasyAH sA, "svA'GgaccopasarjanAdasayogopadhAt" iti GIS ( vaikalpika: ) / parima* labahulA = parimala: ( janamanoharo gandhaH ) bahala: ( pracuraH ) yasyAH sA / rasAbahA rasama (anurAgam ) AvahUti ( dhArayati ) iti / tanvI = kRzA'GgI / kisalaya pezalapANi: - kisalayam (pallavam ) itra pezala: ( sundara: ) pANi: ( karaH ) yasyAH sA, "cArI dakSe ca pezala:" ityamaraH / kokilakalabhASiNI = kokilavat ( pikavat ) kalam (avyaktamadhuram ) bhASate tacchIlA / NinipratyayaH / me mama priyatamA dayitatamA, prabhAvatIti zeSaH / atra sahakAravallyAM pradyumnasya svapriyAropakaM vAkyamasambaddhamato'satpralApasyedamekamudAharaNam / evamasambaddhottare dvitIyamudAharaNam / tRtIyaM yathA veNyAM (vedvAre) buyodhanaM prati gAndhArIvAkyam / - jAtA hai vaha bhI asatpralApa he / / 262 / / unameM pahalA (asatpralApa ) jaise - granthakArakI prabhAvatI meM pradyumna - ( kalamI AmakI latAko dekhakara Anandake sAtha, aho ! kaise yahIMpara / marasamUhake samAna sundara kezoMvAlI vA ( sahakA vallI - pakSa meM) pramara samUharUpa sundara kezoMvAlI, pracura sugandhavAlI, anurAgavAlI ( sahakAra vallI - pakSa meM ) rasa se paripUrNa, patalI, pallavake samAna sundara karavAlI, 'kokilake samAna madhurabhASiNI, ( sahakAravallIpakSa meM ) jisakI koyala hI madhurabhASiNI hai vaisI merI priyatamA hai / (1) vaise hI asambaddha uttarameM bhI asatpralApako jAnanA cAhie ( 2 ) / tIsarA jaisA - veNI (saMhAra) meM duryodhanako gAndhArIkA vAkya (asatpralApa ) hai /
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH vyAhAro yatparasyAyeM hAsyakSAbhakaraM vacaH / yathA mAlavikAgnimimitre-(lAsyaprayogAvasAne mAlavikA nirgntumicchti)| vidUpaka:-mA dAva uvadesamuddhA gamissasi / (ityupakamaNa) gaNadAsaH-(vidUSakaM prati ) Arya ! ucyatAM yastvayA kramabhedo lkssitH| vidRpaka:-paDhamaM bambhaNapUA bhodi, sA imAe laGadhidA (mAlavikA syamate )' ityAdinA nAyakasya vizuddhanyAyikAdarzanaprayuktena hAsakSobhakAriNA vacasA vyAhAraH / vyAhAraM lakSayati-vyAhAra iti / parasya = anyasya, arthe = nimitte, yada, hAmyakSobhakaraM = hAsa cAJcalyotpAdaka, vacaH - vacanama, kvacit "hAsyalobhakaram" ini pAsAtaram / tat vyAhAro nAma vIthyaGgam / vyAhAramudAharati-yayeti / lAsyaprayogA'vasAne = strIkartRkanRtyA'nuSThAnasamAnI, mAlavikAyA nirgantumicchAyAM, vidUSakaH-"ma tAvadupadezazuddhA gamiSyasi" iti sNskRtcchaayaa| upadezazuddhA = upadezena ( AcAryazikSayA ) zuddhA ( nirdoSA) stii| kramabhedaH = kAryapaurvApayaMvyatikramaH / vidUSakaH-"prathamaM brAhmaNapUjA bhavati / sA anayA latritaH / " iti saMskRtacchAyA / smayate = ISaddhasati / "smiG ISadasane" iti dhAtolaMT / nAyakasya = rAjJo'gnimitrasya / vacasA = vacanena viduSakasyeti shessH| atra vidUSasya parasya agnimitrasya kRte mAlavikAyA hAsyadarzanA'yaM prayuktAdvAkyAva "vyaahaarH"| vyAhAra-dUmareke prayojanake lie hAsya aura kSobha karanevAle vacanako "vyAhAra" la hate haiN| . jaise mAlavikAgnimitrameM-(natyake prayogakI AkhirI mAlavikA bAhara nikalanA cAhatI hai ) tidUSaka-Apa abhI mata jAyeM / AcAryake upadezase zuddha hokara jaaygii"| ( aise Arambhase ) dAsa ( gaNadAsa, nRtyAcArya )-(vidUSakase)-"Arya jo Apane kramakA bheda dekhA, use khie"| vidUSaka-"pahale brAhmaNakI pUjA hotI hai, usakA inhoMne ulaGghana kiyA (nahI kiyA ) / ( mAlavikA musakurAtI ) hai| ityAdise nAyakako vizuddha nAyikAke darzana ke lie prayukta hAsya aura cittakA kSobha karanevAle bacanase ko pratipAdana karanA hai vaha 'vya hAra" haiN|
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568. sAhityadarpaNe doSA guNA gugA doSA yatra syu de (marda ) vaM hi tat // 263 / / krameNa yathA priya ! jIvitatAkrauryaM niHsnehatvaM kRtaghnatA / bhUyastvaddarzanAdeva mamaite guNatAM gatAH // tasyAstadrUpasaundaryaM bhUSitaM yauvanazriyA / sukhaikAyatanaM jAtaM duHkhAyaiva mamAdhunA // mRdavaM lakSayati- doSA iti / yatra = doSAH syuH = bhaveyuH tat "mRdavaM" nAma vIthyaGgam / / 263 / / , yasmin vAkye, doSA guNAH, guNAzva ' mRdavamudAharati-yatheti / tatra ca yatra doSA guNA bhavanti tat prathamamudAharaNaM pradarzayati- priyeti / kasyazvinnAyikAyA nAyakaM pratyuktiriyam / he priya= he ballabha | jIvitatA = jIvana, bhavadvi rahe'pi mama jIvanadhAraNamiti bhAvaH / krauryaM = kAThinyam / kAryAbhAve sati mama jIvanaM gacchediti bhAvaH / niHsnehatvaM = premAbhAva:, virahe'pi jIvanadhAraNAt niHsnehatvaM pratItaM bhavediti bhAvaH / kRtaThanatA = kRtaveditvA'bhAvaH bhavadvira he'pi jIvanadhAraNAt mama kRtaghnatA pratItA bhavediti bhAvaH / bhavadvirahe'pi mama jIvanAta krauryAdayaH pratIyanta iti taatprym| bhUyaH = punarapi svadarzanAt = svaddarzanaM. prApya evaM "lyaiblope karmaNyadhikaraNe ca" iti lyabalope karmaNi bhI / mama = nyAH ete = kraudayaH, guNatAM - guNabhAvaM gatAH = prAptAH evaM ca tAdRzakrauryaniH * svatvakRta natAnA sattAyAmeva majjIvanadhAraNAt bhavaddarzanalAbhena samAgamajanita harSa prakarSa iti bhAvaH atra doSANAmapi guNatvapratIteH prathamaM mRdavam / evaM ca yatra guNA doSA bhavanti tadvitIyamudAharaNaM pradarzayati = tasthA iti / virahI nAyako nAyikAmuddizya svakIyamabhiprAyaM prakAzayati / yauvanazriyA = tAruNyazobhayA, bhUSitam = alaGkRtaM tasyAH = : nAyikAyAH, tat = tAdRzam, asakRtpUrvAnubhUvaM rUpasaundaryam = AkAralAvaNya, tadA = tasminsamaye, saMyogakAla iti bhAvaH / mama, sukhakAyatanaM = sukhasya ( AnandalAMmasya ) ekA''yatanam ( ekamAtrasthAnam ) mUdava - jahAMpara doSa guNa aura guNa doSa ho jAte haiM vaha "mRdava" hai / / 263 / / kramase jaise -- Apake virahameM bhI jInA jo krUratA hai, Apake viraha meM bhI merA jInA jo anurAgahInatA hai, Apake virahameM merA jInA jo kRtaghnatA hai ye saba doSa phira Apake mana se hI guNake bhAvako prApta ho gaye haiM / yahA~vara doSa bhI guNa ho gaye haiM ? aroorat zobhAse alaGkRta usa nAyikAkA vaha AkAra aura saundarya usa samama ( saMyoga kAla meM ) mujhe sukhamAtrakA eka kAraNa huA abhI ( virahakAlameM ) duHkhake lie hI ho gayA /
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 569 etAni cAGgAni nATakAdiSu sambhavantyapi vIthyAmavazyaM vidheyAni, spaSTatayA nATakAdiSu viniviSTAnyapIhodAhRtAni / vIthIva nAnArasAnAM cAtra mAlArUpatayA sthitatvAdvIthIyam / ythaa-maalvikaa| atha prahasanambhANavatsandhisandhyaGgalAsyAGgAGka vinirmitam / bhavetprahamanaM taM nindyAnAM kavikalpitam // 264 // jAta- sampannam, adhunA-asminsamaye, viyogakAla iti bhAvaH / duHkhAya eva=kaSTA'nu. bhavAya eba, jAtaM-sampannam / atra guNAnAmapi doSatvapratItedvitIyaM mRdavodAhaNaM jJeyam / dhIthyaGgeSu vivekamAha-etAnIti / etAni = pUrvoktAni udAtyakAdIni vIthyaGgAni, nATakAdipu. = vIthIminnarUpa kAntareSu, saMpravantyapi = saMbhavaM prApnuvanyapi, vIbhyAm = rUpakasya navamabhede, avazyaM = nUna, vidheyAni = kartavyAni, iti = evaM, viniviSTAni api = vinivezayitu nirdiSTAni api, iha-asyA, vIdhyAmiti bhAvaH / udAhRtAni = nizitAni / vIthIpadaM nirvkti-viithoveti| vIthI iva-nAnAvidhopakaraNAnAmAdhArabhUtA yathA vIthI (paNyavIthikA ) tarthava naganArasAnAM = zRGgArAdInAM; mAlArUpatayA = saksvarUpatvena sthitatvAda, iyaM = rUpakavizeSo viithii| prahasanaM lkssyti-bhaannvviti| bhANavat = bhANAkhye rUpakavizeSe iva, sandhisandhyaGgalAsyA'GgA'y: = sastribhyAM ( mukhanirvahaNasandhibhyAm ) sandhyaGgaH - ( anekasandhyaGgaH ) lAsyo'GgaH (yathAsambhava geyapadAdibhiH ) aGkena (ekena bana), vinirmitaM = racitam / kavikalpitaM = kavinA (pakakAreNa ) kalpitaM (kalpanA. viSayIkRtam ) nindyAnAM = nindAr2yANAM janAnAm, vRttaM = caritraM, bhavet / / 264 / / yahA~para guNa doSa ho gaye haiM, ataH yaha "mRdava" huaa| vIthIke ye aGga nATaka Adi anya rUpakoMmeM bhI ho -rate haiM, parantu vIpImeM inako avazya rakhanA cAhie, ataH spaSTa rUpase nATaka AdimeM inake rahanepara bhI yahA~ inake udAharaNa diye gaye haiM / vIthI ( vRkSa Adiko zreNI ) ke samAna isa ( vIthI nAmaka rUpaka) meM aneka rasokI mAlAke samAna avasthitise isako "vIthI" kahate haiM / jaise-maalvikaa| prahasana-bhANake samAva sandhi aura sandhike aGga aura lAsyAGgoM tathA eka aGgase racita kavikalpita nindanIya janoMkA caritra jahA~ dikhAyA jAtA hai use, "prahasana" kahate haiM // 264 //
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 sAhityadarpaNe atra nArabhaTI, nApi viSkambhakA vezako 1 aGgI hAsyarasastatra vIthyaGgAnAM sthitinaM vA // 265 // tatra tapasvibhagavadvipraprabhRtiSvatra nAyakaH / eko yatra bhaveddhRSTo hAsyaM tacchudramucyate // yathA kandarpa keliH / Azritya kazcana janaM saMkIrNamiti tadviduH // 266 // yathA - dhUrtacaritam / "1 atra = prahasane, ArabhaTI = "mAyendrajAle tyAdilakSaNalakSitA (488 pR0 ) " vRttiH, na, na sthAt, viSkambhakapraveza kI api = "vRttavatiSyamANAnAm 0" 'pravezako - .nudAsoktyA0' ( 418,419 pR0 ) ityAdvilakSaNalakSitAvarthopakSepako api, naM, no bhavataH / tatra = tasmin hAsyarase / DrAsyarasaH, aGgI = pradhAnam ! bIthyaGgAnAM - rUpakavizeSa nim, udadyAtyakAdInAmiti bhAvaH / sthiti:- avasthAnaM, na syaat| 265 // tapasvIti / atra = asmin prahasane, tapasvItyAdi: 0 = tapasvinaH ( tApasAH, kRcchrAdivratAcaraNaparAyaNA iti bhAvaH ) bhagavantaH ( brahmajJAH, saMnyAsinaH ) viprAH ( brAhmaNA: ) tatprabhRtiSu ( tAdiSu ), eka: anyatamaH, nAyakaH = netA, bhavet / asya ca bhedatrayaM bhavati, zuddhaM, saGkIrNaM vikRtaM ca / yatra ghRSTaH = " kRtAgA api0 (117 pR0 ) ityuktalakSaNalakSito nAyakoM mavet, tat = hAsya prahasanaM, zuddham ucyate / zuddhaM prahasanamudAharati- yatheti / yathA kandarpakeliH | saMkIrNaprahasanaM lakhapati - prAzrityeti / kaMcana = dhRSTabhinna nAyakam Azritya yat prahasanaM bhavati, tat saMkIrNa = saGkIrNaprahasanam, iti, viduH = jAnanti, vidvAMsa iti zeSaH / / 266 / / saGkIrNaM prahasanamudAharati- yatheti / yathA dhUrtacaritam / isameM ArabhaTI vRtti tathA viSkambhaka aura pravezaka nahI rahate haiN| isameM hAsya rasa pradhAna hotA hai aura vIthIke aGgoM kI sthiti nahIM rahatI hai / / 265 / / tapasvI, brahmavAdI (saMnyAsI Adi), brAhmaNa inameM koI eka nAyaka hotA hai / isake zuddha, saGkIrNa aura vikRta tIna zuddha prahasana - bheda hote haiM / jahA~para ghRSTa nAyaka hotA hai use 'zuddha hAsya" kahate haiM / jaise kandarpa keli / saGkIrNa prahasana - ghRSTase kina kisI puruSako Azraya kara jo prahasana hotA hai use "saGkIrNa" bahate haiN| jaise dhUrtaparitra // 266 //
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH vRttaM bahUnAM dhRSTAnAM saGkIrNa kecidUcire / tatpunarbhavati dvayakamathavaikAGkanirmitam / / . 267 // ythaa-lttkmelkaadiH| munistvAha 'vezyAceTanapuMsakaviTadhUrtA bandhakI ca yatra syuH / avikRtaveSaparicchadaceSTitakaraNaM tu saGkIrNam // ' iti / vikRtaM tu viduyatra paNDakaJcakitApasAH / bhujaGgacAraNabhaTaprabhRteSadhAgyutAH // 268 // matAntareNa saMkIrNa prahasana labhayati--vRttAmati / kecit kAna5ye vidvAMsaH, bahUnA-prabhUtAnA, dhRSTAnA= nAyakAnAM, vRttaM caritraM, yatra bhavati, tatpraTsanaM, saGkoNa = tadvizeSaNaM, prahasanaM = rUpavizeSam, prAciregaduH / punaH, tat-prahasanaM, yaGkam aGka: dvayopetam, athavA, ekAGkanimitam -ekAGkena nimitam ( racitam ) bhavati / / 267 // pUrvoktaM prahasana mudrAharati-yatheti / yathA laTakamelakAdiH / / munimataM pradarzayati- veshytyaadi| yatra = yasminprahasane, vezyAveTanapuMsaka. viTadhUrtAH = vezyA ( vArastrI), ceTaH (dAsaH ), napuMsakaH ( klIbaH ), viTaH - SiGgaH, "saMbhogahInasampad" ( 121 pR.) ityAdilakSaNalasito nAyakasya zRGgArasahAyaH, dhUrtaH ( akSataH ), bandhako=kulaTA, pa, etAdRzAni pAtrANi syuH = bhaveyuH / tatra-avikRtetyAdi: avikRtAnAM (vikArarahitAnAM, svAbhAvikAnAmiti bhAvaH) veSANAM ( nepathyAnAm ) paricchadAnAm ( upakaraNAnAm ), ceSTitAnAM ( ceSTanAm ) caraNam ( anukaraNam ) bhavati, tattu-prahasanaM tu, saGkIrNam / vikRtaM prahasanaM lakSayati-vikRtaM tviti / yatra-yasmin prahasane, SaNDhakaJcuki. tApasAH = SaNDaH (napuMsakaH ) kaJcukI (vAravANadhArI) tApasaH (tapasvI) ca ete, bhujaGgacAraNamaTaprabhRte = bhujaGgaH (viTaH ), cAraNa: ( naTaH ) bhaTaH ( yoddhA), tatprabhRteH = tadAdeH, prabhRtipadena rAjapuruSAdayo gRhyante / tathA caiteSAM veSavAgyutAH * matAntarase saGkIrNa prahasana-kucha AcArya bahutase dhRSTa nAyakoMke caritrako "saGkIrNa prahasana" kahate haiM, vaha do aGkoM se vA eka hI aGkase nirmita hotA hai / / 267 // jaise laTakamaleka Adi / mani (bharata ) ne kahA hai-jahA~para vezyA, dAsa, napuMsaka viTa, dhurta aura vyabhicAriNI inakA samAveza hotA hai aura adhikRta ( svAbhAvika ) veSa, pariccheda aura ceSTAkA anukaraNa hotA hai vaha "saGkIrNa prahasana" hai| vikRta prahasana-jahA~para napusako kaJcukI (jAmA pahananevAlA ) aura
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe idaM tu saGkIrNenaiva gatArthamiti muninA pRthaka noktam / athoparUpakANi / tatra nATikA klapsavRttA syAt strIprAyA caturavikA / prakhyAto dhIralalitastatra sthAnAyako nRpaH // 269 // syAdantaHpurasambaddhA saGgItavyApRtAthavA / navAnurAga kanyAtra nAyikA nRpavaMzajA // 270 // sampravarteta netAsyAM devyAstrAsena zaGkitaH / veSavAgmiH ( nepathyabhASAbhiH ) yutAH ( sahitAH ) bhavanti, tat = prahasanaM, vikRtaM - vikRtanAmakaM, viduH - jAnanti, vidvAMsa iti zeSaH / / 268 / / atra munimataM nirdizati-vaM tviti / idaM-vikRta prahasanaM, tu saGkIrNena = saGkIrNaprahasanena evAgatA'rtham = gataprayojanaM, tatraivA'ntarbhUtamiti bhAvaH / iti = kAraNena, muninA= bharatena, pRthagnoktam / / uparUpakANi tatra cAdI nATiko lakSayati-nATiketi / kluptapattA - jalaptaM ( kavikalpitam ) vRttaM ( nAya kAdicaritam ) yasyAH saa| strIprAyA = nArIpracurA, caturaGkikA catvAraH aGkAH yasyA sA / etAdRzI nATikA, sthAna = bhavet / tatra-tasyA, nATikAyAM, prakhyAtaH prasiddhaH, dhIralalitaH = "nidhinta:" ( 115 pR.) ityAdilakSaNopetaH, nRpaH rAjA; nAyakaH, syAt / / 269 / / bara-asyAM nATikAyAm, anta.purasambaddhA = zuddhAntasambandhayuktA, athavA, saGgItavyAtA = nRtyagItavAdyAsaktA, navA'nurAgA = nUtanapraNayaparA, nRpavaMzajA %D rAjakulolAnA, kanyA = kumArI, nAyakA syAt / / 270 / / netA-bAyakaH, devyAH = kRtA'bhiSekAyA rAjyAH, trAsena = bhayena, saritaH zAyuktaH san, asyA = navA'nurAgAyAM nAyikAyAM, saMpravarteta = Avareta, praNaya. tapasvI ye loga guNDA, naTa, yogA inake veSa aura bhASAko lekara abhinavarate haiM, use "vikRta prahasana" kahate haiM / / 268 // yaha (vikRta prahasana ) saGkIrNa prAsanase hI gatArtha hai isalie muni (parata) ne ise pRSaka nahIM kahA hai| uparUpaka-unameM nATikA-kavikalpita caritrase yukta pracura striyoMvAlI aura cAra akoMse yukta uparUpakako "nATikA" kahI hai| usameM prakhyAta bora dhIra. lalita rAjA nAyaka hotA hai / / 269 / / bantaHpurameM sambaddha vA saMgIta ( natya, pIta aura vAdya ) meM Asakta nUtana anurAgavAlI rAbavaMzameM utpanna kanyA isameM nAyikA hotI hai / / 270 // nAyaka isa ( kanyA ) meM rAnI ke pAsase maGkita hokara bAsakta rahatA hai|
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH devI bhavetpunajyeSThA pragalbhA nRpavaMzajA // 271 // pade pade mAnavatI, tadvazaH saGgamo dvayoH / vRttiH syAtkaizikI, svalpavimarzAH sandhayaH punaH // 272 / / dvyornaayikaanaaykyoH| yathA-ratnAvalI-viddhazAlabhaJjikAdiH / atha troTakam saptASTanavapaJcAGka divyamAnupasaMzrayam / / - troTakaM nAma tatprAhuH pratyaGka savidUSakam // 273 // pratyaGkasavidUSakatvAdatra shRnggaaro'nggii| saptatAGka yathA-stambhitarambham / pazcAGkaM ythaa-vikrmorvshii| parAyaNatveneti zeSaH / devI-kRtA'bhiSekA rAjJI, pragalbhA "smarA'ndhA." (138 pR0 ) ityAdilakSaNalakSitA, nRpavaMzajA-rAjakulotpannA, jyeSThA-navapraNayopetAyA nAyikAyA jyAyasI, bhavet / / 271 // sA ca jyeSThA nAyikA, padepade - pratipadaM, mAnavatI = abhimAnasaMpannA, bhaveta, dvayoH ubhayoH, navanAyikAnAyakayoriti bhAvaH, saGgamaH = samAgamaH, bhavet / vRttizca kaizikI = "yA zlakSaNetyAdi ( 480 pR0 )" lakSaNalakSitA, svalpavimarzA: = stokavimarzasandhiyuktAH, sandhayaH- mukhapratimukhagarbhopasaMhRtisandhayaH, bhavantIti zeSaH / / 272 // nATikAmudAharati-yathA ratnAvalI-viddhazAlabhaJjikA''diH / troTakaM lakSayati-saptASTeti / saptA'STanavapaJcAka-sapta, aSTo, nava paJca vA. aGkAH yasmistat / divyamAnuSasaMzrayaM devamanuSyobhavavRttAzritaM, tathA pratyakSaM sarveSvapi. aGkeSu, savidUSaka-vidUSakasahitaM, tat-tAdRzamuparUpakaM troTakaM nAma, prAhuH // 273 / / vivRNoti-pratyaketi / atra= troTake, aGgI-pradhAnarasaH / rAjakula meM utpanna rAnI jeThA aura pragalmA hotI hai / / 271 / / vaha ( rAnI ) pada padameM mAna ( abhimAna ) karatI hai rAjA aura naI gaja. kumArI inakA sagama rAnIke hI vazameM rahatA hai| isameM kaizikI vRtti hotI hai, aura alpa vimarzavAlI anya sandhiyA~ hotI hai / / 272 // ___ jaMse ratnAvalI aura viddhazAla bhajikA Adi / troTaka - sAta, ATha, no vA pAMca aGkoMse yukta devatA aura manuSyase yuktaH tathA pratyeka aGkameM jahA~ vidUSaka rahatA hai use "troTaka" kahate haiM / / 273 // . pratyeka aGkameM vidUSakake rahane se isameM zRGgAra rasa pradhAna hotA hai| sAta ajU, jaise stambhitarambhameM, pAMca aGka jaise vikramorvazImeM /
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe atha goSThIprAkRtainavabhiH pubhirdazabhirvApyalaMkRtA / nodAttavacanA goSThI kaizikIvRttizAlinI / / 274 // hInA garbhavimarzAmyAM paJcapaDyopidanvitA / kAmazRGgArasaMyuktA sAdekAravinirmitA // 275 / / ythaa-raivtmdnikaa| atha saTTakamsaTTakaM prAkRtAzeSapAThyaM syAdapravezakam / na ca viSkambhako'pyatra pracurazcAdbhuto rasaH // 276 // goSThI lakSayati-prAkRtariti / prAkRtaH sAdhAraNaH, napabhiH, vA = athavA; dazabhiH, puMbhiH = puruSaH, alaGkRtA = bhuussitaa| nodAttavacanA = na vidyate udAttam ( utkRSTaM; saMskRtamiti bhAvaH ) vacanaM yasyAM sA / kazikIvRttizAlinI, goSThI == uparUpakabhedaH // 274 / / garbhavimarzAbhyA = garbhavimarzasandhibhyAM; hInA = rahitA, mukhapratimukho. pasaMhRtayaH sandhayo goSThayo bhavantIti bhAvaH / paJcaSaDayoSidanvitA - paJcabhiH SaDbhirvA yopidbhiH (strIbhiH ) anvitA ( yuktA ), tathA kAmazaGgAra saMyuktA = kAmazRGgAreNa (prahasanazRGgAreNa ) saMyuktA, tathA, ekA'GkavinirmitA = ekenA'Gkana vinirmitA ( racitA) goSThI syAt / / 275 // saTTaka yakSayati - saTTakamiti / prAkRtA'zeSapAThayaprAkRtaM (prAkRtabhASAyAm ) azeSaM (samastam) pAThaya (paThanIyaM, gadyapadyAtmaka vAkyamiti bhAva.) yasmistat tathA ca apravezakam avidyamAnaH pravezako yasmistata, pravezakarahitamiti bhAvaH / tAdRzamuparUpakaM saTTaka, syAt / atra-saTTake. pravezako na, adbhuto rasa pracuro bhavati / / 276 // goSThI-sAdhAraNa vo vA daza puruSoMse alaGkata, isameM saMskRtakI ukti nahIM rahatI hai, aura kaMzikI vRtti hotI hai // 274 // yaha goSThI garbha aura vimarza sandhise rahita hotI hai, pAMca chaH striyA~ rahatI hai| kAmazRGgAra (prahasanamAra )se yukta yA eka ase racita hotI hai / / 275 // jaise revatamadanikA paadi| sahaka-jisameM samasta pAThya aMza prAkRta bhASAmeM rahatA hai aura pravezaka bora viSkambhaka nahIM rahate haiN| badabhuta rasa pracUra hotA hai / / 276 //
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 575 aGkA javAnekAkhyAH syuH syAdanyanATikAsamam / yathA kpuurmnyjrii| atha nATyarAsakamnATyarAsakamekADU bahutAlalayaviti // 277 // udAttanAyakaM tadvatpIThamopanAyakam / hAsyo'Ggayatra sazRGgAro nArI vAsakasalikA // 278 // mukhanivahaNe sandhI lAsyAGgAni dazApi ca / kevitpratimukhaM sandhimiha necchanti kevalam // 279 // atrAyAH, javanikA''khyAH = javanikAnAmakAH, syuH, anyat = uktAdhikaM, kluptavattatvAdikamiti bhAvaH / nATikAsamaM-nATikAsadRzaM syAt / ythaa-kpuurmnyjrii| nATyarAsaktaM lakSayati-nATatharAsakamiti / ekA'Gkam = ekaH aGkaH yasmistat / bahutAlalayasthiti = bahUnAM (pracurANAma ) tAlalayAnAM ( "tAlaH kAla. kriyAmAnam" iti lakSaNalakSitAnAM tAlAnAM, "layaH sAmyam" itye tallakSaNalakSitAnAM layAnAM ca ) sthitiH ( avasthAnam ) yasmistat // 277 / / evaM ca udAttanAyakam = udAttaH ( dhIrodAttaH ) nAyakaH (netA) yasmistat / tadvat pIThamardopanAyakaM - pIThamardaH ( "dUrA'nuvatinI0 ( 120 pR." ) tyAdilakSaNalakSito nAyakasahAyaH ) upanAyako yasmistat / tAdRzamuparUpakaM nATya rAsakaM syAt / atra = nATya rAsake, sazRGgAraH = zRGgArasahitaH hAsyo rasaH, aGgI - pradhAnam, vAsakasajjikA="kurute maNDanaM yasyAH ( 157 pR.)" ityuktalakSaNalakSitA, nArI = strI, nAyikA bhavati // 278 / / . mukhanirvahaNe sandhI, dazA'pi ca lAsyAGgAni-udghAtyakAdIni syuH / kecita katipaya AcAryAH, iha - asmin nATyarAsake, pratimukhaM sandhi, kevalam = eva, na icchanti = no vAJchanti, anyAn mukha-garbha vigazopasaMvRtyAkhyAMzcaturaH sandhIMstu icchantIti bhAva: / / 279 // javanikA nAmavAle aGga hote haiM aura saba isameM nATikAke samAna rahate haiM / jaise kpuurmnyjrii| nATaparAsaka-eka aGkavAlA aura jisameM aneka bAla aura layakI sthiti rahatI hai| dhIrodAtta nAyaka hotA hai vaise hI pIThamadaM upanAyaka hotA hai| isameM zuGgArake sAtha hAsya rasa pradhAna hotA hai, vAsakasaJjikA nAyikA hotI hai / / 278 / / isameM mukha aura nirvahaNa sandhiyAM hotI hai, lAsyake dazoM aGga rahate haiM / kucha vidvAn yahApara kevaLa prati mukha sandhikI icchA nahIM karate haiM / / 279 //
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 sAhityadarpaNe tatra sandhi yavatI yathA-narmavatI / sandhicatuSyavatI ythaa-vilaasvtii| atha prasthAnakam prasthAne nAyako dAso hInaH syAdupanAyakaH / dAsI ca nAyikA, vRttiH kaizikI bhAratI tathA // 280 / / surApAnasamAyogAduddiSTAthasya saMhatiH / aGkau dvau layatAlAdivilAso bahulastathA / / 281 // yathA-zRGgAratilakam / athollApyam udAttanAyakaM divyavRttamekAvabhUSitam / zillakA taM hAsyazRGgAra karaNe rasaiH / / 282 / udaahriit-ttraut| prasthAnakaM lakSayati-prasthAna iti / prasthAne, dAsaH = kiGkaraH, nAyakaH, hInaH dAsAdapi nikRSTaH, upanAyakaH, nAyikA dAsI, vRti:-kaMzikI bhAratI ca / 280 / - surApAnasamAyogAt = madirApAnasambandhAta, uddiSTA'rthasya ArandhaviSayasya, saMhatiH = upasaMhAraH, kartavya iti bhAvaH / dvo aGko, layatAlAdiH="layaH" sAmyam, "tAlaH" kAla kriyAmAnam, tadAdiH, kartavya iti zeSaH / tathA bahula:=pracuraH, vilAsaH= zRGgAraceSTAvizeSaH / bhavet / / 28 / / ullApyaM lakSayati-udAttanAyakamiti / udAttanAyakam = udAttaH (dhIrodAttaH ) nAyakaH (netA) yasmistat / divyavRttaM = divya ( devaviSayakam ) vRttaM (caritram ) yasmistat / ekA'GkabhUSitam = ekA'Gkana bhUSitam (alngkRtm)| zilpakA'GgaH = zilpakasya ( vakSyamANasya uparUpakavizeSasya ) aGgaH (AzaMsA''. dibhiH ), yutaM = sahitaM, tathA hAsyazRGgArakaruNa rasaH, yutam // 282 / / do sandhiyoMse yukta jaise-nrmvtii| cAra sandhiyoMse yukta jaise -vilaasvtii| - prasthAnaka-prasthAnakameM nAyaka dAsa hotA hai aura upanAyaka hIna hotA hai| nAyikA bhI dAsI hotI hai, kaizikI aura bhAratI do pattiyAM rahatI haiM / / 280 / / surApAnake saMyogase uddiSTa arthakA upasahAra hotA hai / isameM do aGka rahate haiM, laya aura tAla Adi hote haiM aura pracura vilAsa rahatA hai // 281 // jaise zRGgAratilaka / ullApya-ullApyameM nAyaka dhIrodAtta hotA hai, isameM divya caritra rahatA hai aura vaha eka aGkase bhUSita rahatA hai| zilpakake AzaMsA Adi aGgoMse aura.hAsya, zRGgAra aura karuNa rasase yukta hotA hai / / 282 //
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH ullApyaM bahusaMgrAmamasragItamanoharam / catasro nAyikAstatra trayo'GkA iti kecana // 283 // zilpakAGgAni vakSyamANAni / yathA-devImahAdevam / atha kAvyam-. kAvyamArabhaTIhInamekAGka hAsyasaGkulam / khaNDamAtrAdvipadikAbhagnatAlairalaMkRtam // 284 // varNamAtrAchaDDalikAyutaM zRGgArabhASitam / netA strI cApyudAttAtra sandhI Adyau tthaantimH|| 285 // bahusaMgrAma = bahavaH (pracurAH ) saMgrAmAH ( yuddhAni ) yasmistat / asragItamanoharam - asragItena ( "uttaronararUpaM yatprastutA'rthapariSkRtam / antarjavanika gItama: sragItaM taducyate" "ityuktalakSaNalakSitena * gAnavizeSeNa") manoharam ( ruciram ), tAdazamuparUpakam "ullApyaM" bodhyamiti zeSaH / tatra = tasmin, ullApye, catasro nAyikA bhavanti / kecana = katipaye vidvAMsastu prayo'GkA iti vadanti // 283 // kAvyaM lkssyti-kaavymiti| AraTIhInam - ArabhaTayA ("mAyendrajAletyA"dilakSaNalakSitayA, (488 pR0 ) vRtyA hInam ( rahitam ) / kAlim = eko'Gko yasmistat / hAsyasakulaM-hAsyena ( hAsyarasena ), sakulam ( vyAptam ) / khaNDamAtretyAdi.0 = khaNDamAtrA dvipadikA bhagnatAlAni = bharatoktA gItavizeSAH, taiH; alaGkRtaM = bhUSitam // 284 / / varNamAtreti / varNamAtrAchaDDalikAyutaM = varNamAtrAchaDDalike (chandovizeSo); tAbhyAM yutam (sahitam) / zRGgArabhASitaM zRGgAreNa (zRGgArarasena) bhASitaM (bhASaNam) yasmistat / tAdRzamuparUpakaM kAvyaM bhavet / atra netA = nAyakaH, udAttaH-dhIrodAttaH strI yoSita, ca udAttA dhIrodAttanAyikA / tathA ca Ayo-prathamAratIyo, mukhapratimukhe iti bhAvaH, sandhI / tapA, antimaH-caramaH, nirvahaNam iti bhAvaH, sandhirbhavet // 25 // ullApyameM aneka yuToMkA prasaGga rahatA hai / yaha asaMgItase manohara hotA hai| cAra nAyikAeM hotI haiM aura kucha vidvAna isameM tIna bahote haiM aisA mAnate haiN|||28|| zilpakake aGga pIche kahe jaayNge| zilpakakA udAharaNa-devImahAdeva / kAvya-kAvya meM ArabhaTI vRtti nahIM hotI hai, eka asa hotA hai / yaha hAsya rasase vyApta hotA hai / khaNDamAtrA, dvipadikA aura bhagnatAla ina gIta vizeSoMse alaGkRta hotA hai / / 285 // isameM varNamAtrA aura chaDDalikA ye chanda rahate haiM, zRGgAra rasase pUrNa bhASaNa hotA hai, nAyaka dhIrodAtta aura nAyikA bhI dhIrodAttA hotI hai| mukha, pratimukha aura antima nibaMhaNa ye sandhiyAM rAtI hai|| 285 // 37 sA0
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 sAhityadarpaNe yathA-yAdavodayam / atha prekSaNam gabhavimarzarahitaM preGkhaNaM hInanAyakam / asUtradhAramekAGkamaviSkambhapravezakam // 286 // niyuddhasampheTayutaM sarvavRttisamAzritam / nepathye gIyate nAndI tathA tatra prarocanA // 287 // ythaa-vaalivdhm| atha rAsakam rAsakaM paJcapAtraM syAnmukhanirvahaNAnvitam / yathA-yAdavodayam / prekhaNaM lakSayati-garbhavimarza ti| garbhavimarzarahitaM = garbhavimarzAbhyAM (tRtIyacaturthasandhibhyAm ) rahitam (zUnyam), mukhapratimukhanirvahaNasaMdhiyutamiti bhAvaH / hInanAyakam = hInaH ( adhamaH ) nAyakaH ( netA ) yasmistat / asUtradhAra-sUtradhArarahitam / ekA'Gkam = eka eva aGkaH yasnistat / aviSkambhapravezakaM = viShammakapravezakAkhyAbhyAmarthopakSepakAbhyAM rahitam // 286 // . niyddhti| niyuddhasampheTayutaM = niyuddhena ( bAhayuddhana ), sampheTena ( roSa. bhASaNena ) ca yutam ( sahitam ) / sarvavRttisamAzritaM = sarvAbhiH (sakalAbhiH ) vRttibhiH (kaizikyAdibhizcatuHsaMkhyakAbhiH) samAzritam (saMyuktam ) tAdRzamupaH rUpakaM preGkhaNaM syAt / nAndI - "AzIrvacanasaMyuktA" (394 pR0 ) ityAdi lakSaNalakSitA stutivishessruupaa| prarocanA = "atronmukhIkAraH" ( 401 pR.) ityukta. lakSaNalakSitA unmukhiikaarruupaa| nepathye = veSaparivartanasthAne, gIyate = gAnaviSayI. kiyate, kenacinnaTeneti zeSaH // 287 // rAsakaM lakSayati-rAsakamiti / paJcapAtraM = paJca pAtrANi (abhinetRjanAH) yasmistat / mukhanirvahaNA'nvitaM=mukhanirvahaNAbhyAm (prayamapaJcamasandhibhyAm) anvitam jaise yAdavodaya / preGkhaNa-preGgaNameM garbha aura vimarza sandhi nahIM hotI haiM, hIna nAyaka hotA hai / isameM sUtradhAra nahIM rahatA hai, eka aGka hotA hai tathA viSkamma aura pravezaka nahIM hote haiM / / 286 // isameM niyuddha (kuztI ) aura krodhapUrNa bhASaNa hotA hai| saba kaizikI Adi vRttiyAM rahatI haiM, nAndI aura prarocanA nepathyameM koI naTa gAtA hai // 287 // jaise-vaalivdh| sika-rAsakameM pAMca pAtra rahate haiM, mukha aura nirbahaNa sandhiyAM rahatI haiN|
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 579 .. bhASAvibhASAbhUyiSThaM bhAratIkaizikIyutam / / 288 // asUtradhAramekAGka savIthyaGgaM kalAnvitam / zliSTanAndIyutaM khyAtanAyikaM mUrkhanAyakam // 289 // udAttabhAvavinyAsasaMzrita cottarottaram / iha pratimukhaM sandhimapi kecitpracakSate // 290 // .. yathA-menakAhitam / ( yuktam ) / bhASAvibhASAbhUyiSTha = bhASAvibhASAbhyAM ( saMskRtaprAkRtabhASAbhyAm ) bhUyiSTham ( pracuram ) / bhASAvibhAgo yathA bhASA'rNave "bhASAM madhyamapAtrANAM nATakAdau vizeSataH / mahArASTrI zaurasenItyuktA bhASA dvidhA budhaiH / / hInarbhASyA vibhASA syAtsA ca saptavidhA smRtaa| prAcyA''vantI mAgadhI ca zAkArIca tayA'parA / cANDAlI zAbarI caiva tathA'mIrIti bhedataH // " bhAratIkazikIyuta bhAratIkazikIbhyAM (vattibhyAm ), yutam // 28 // asUtradhAra=sUtradhArarahitam, ekAGkam - eko'ho yasmistat / sabIpyamaM- . vIthyaGgaH ( uddhAlyakAdibhiH ) sahitam / kalAnvitaM = kalAmiH ( nRtyagItAdibhiH) anvitam ( yuktam ) / zliSTanAndIyutaMzliSTA (zleSayuktI ) yA nAndI (stuti. vizeSarUpA), tayA yutam / khyAtanAyikakhyAtA (prasiddhA) nAyikA yasmistat / mUrkhanAyaka mUrkhaH ( bAlizaH ) nAyako yasmistat // 289 // uttarottaram-uttarasmAta uttaram, udAttetyAdiH = dAtamAvasya (nApikA. mahattvasya ) yo vinyAsaH ( saMsthitiH ), tasaMzritam (tatsamanvitam ) / tAdRzamupa. rUpakaM rAsakaM syAt / iha-asmina rAsake, kepita = bAvAryAH, pratimukha sandhimapi, pracakSate vadanti / / 290 // yathA- menakAhitam / . yaha saMskRta aura prAkRta bhASAse paripUrNa hotA hai / isameM bhAratI aura kaizikI batti rahatI hai / / 288 // ___ isameM sUtradhAra nahIM hotA hai, eka aGka hotA hai, vIpIke udAtyaka Adi aGga rahate haiM / nRtya gIta bAdi kalAeM hotI haiN| isameM zleSayukta nAndI hotI hai / nAyikA prasiddha hotI hai, nAyaka mUrkha hotA hai / / 289 // uttarottara nAyikAke mahatvakI sthiti isameM barasAI jAtI hai| isameM kucha vidvAn pratimukha sandhiko bhI pratipAdita karate haiM // 29 // jaise-menkaahit|
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 sAhityadarpaNe / atha saMlApakam / saMlApake'vAcatvArakhayo vA nAyakaH punaH / pApaNDaH . syAdrasastatra : zRGgArakaruNetaraH // 261 // bhaveyuH / purasaMroSacchalasaMgrAmavidravAH / . na tatra vRttirbhavati bhAratI na ca kaizikI / / 292 // yathA-mAyAkApAlikam / atha-zrIgaditamprakhyAtavRttamekAGa kaM prakhyAtodAttanAyakam / prasiddhanAyikaM garbhavimarzAmyAM vivarjitam // 293 // . saMlApakaM lakSayati-saMlApaka iti / saMlApake (uparUpakavizeSe ) catvArastrayo vA aGkAH syuH / nAyakaH punaH pApaNDaH = AcAratyAgI, syAt / tatra = tasmin, saMlApake, zRGgArakaruNetara:-pRGgArakaruNAbhyAm itara: (anyaH) rasaH syAt / / 291 // purasaMrodhetyAdi:0 = purasaMrodhaH (nagarA'varodhaH ), chalam ("priyAbhairapriyavaviyavilobhyacchalanAcchalam" ityuktalakSaNalakSitaH vIthyaGgavizeSaH) / saMgrAmaH (yuddham) viyaH ("zaGkAbhayatrAsakRtaH saMpramo vidrako mataH" ityuktalakSaNalakSitaH garbhasandhivizeSaH ) ete bhaveyuH / tatra-saMlApake, bhAratI vRttiH na bhavati kaizikI vRttizca no bhavati / / 292 // . yayA mAyAkApAlikam / zrIgaditaM lakSayati-prakhyAtavRttamiti / prakhyAtavaktaM = prakhyAtaM ( prasiddham ) vRttaM (caritam ) yasmistat / ekAGka, prakhyAtodAttanAyakaM = prakhyAtaH ( prasiddhaH) savAttaH (dhIrodAttaH) nAyakaH (netA) yasmistat / prasiddhanAyikaM = prasiddhA (prakhyAtA) nAyikA yasmistat / garbhavimarzAbhyAM = tRtIyacaturthAbhyAM sandhibhyAM, vivajitam ( rahitam ) // 293 // saMlApaka-saMlApakameM cAra vA tIna aGka hote haiM / nAyaka pAkhaNDI (adharmI) hotA hai, aura zRGgAra ora karuNase bhinna rasa rahate haiM / / 291 / / . isameM zaharako gheranA, chala ( vIthIkA aGga), yuddha, vidrava (garbhasandhivizeSa) ke saba hote haiM. bhAratI aura kaizikI vRtti nahIM rahatI hai // 292 / / . . jaise-mAyAkApAlikA / zrIgadita-isameM prakhyAta caritra hotA hai| eka aGka rahatA hai / nAyaka prakhyAta pAra dhIrodAtta hotA hai aura nAyikA bhI prasiddha hotI haiM, isameM garbhasandhi aura vimarza sandhi nahIM rahatI hai / / 293 //
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha paricchedA -. .. 581 bhAratIvRttibahulaM zrItizabdena saMkulam / mataM zrIgaditaM. nAma vidvadviruparUpakam / / 294 // yathA-krIDArasAtalam / zrIrAsInA zrIgadita gAyatkiMcitpaThedapi / ekAko bhAratIprAya iti kecitpracakSate / / 295 // uusmudaahrnnm| atha zilpakam.. catvAraH zilpakeTAH syuzcatasro vRttayastathA / .' azAntahAsyAca rasA. nAyako brAmaNo mataH / / 296 // bhAratIvRttibahulaM = bhAratIvRtyA bahulam (pracuram ) / zrItizabdena-zrIpadena . kvacit "prItipadene"ti pAThAntaram / saGkulam (jyAptam ) / etAdRzamuparUpaka vidbhiH = vipatridbhiH , zrIgaditaM nAma, matam = abhimatam // 294 // yathAkIDArasAtalam / . zrIgadite matAntareNa lakSaNaM pradarzayati-zrIti / zrIgadite - upakapakavizeSe; AsInA = upaviSTA, zrI: - lakSmIveSazAriNI maTI, kizcidgAyet, kizcitpaThedapi / tathA zrIgadite, bhAratIprAyaH = bhAratIvRttipracuraH, ekADo bhavati iti, kecit - vidvAMsaH, pracakSate = pravadanti // 295 // __ zilpakaM lakSayati-catvAra iti / zilpake = uparUpakavizeSe, catvAro'A: - sayA catasro vRttayaH= kaizikyAdyAH, azAntahAsyAH= zAntahAsyarahitAH; rasAH= zujArAdayaH, syuH bhaveyuH / brAhmaNo nAyakaH mataH // 296 // .... * . isameM bhAratI vRtti pracura hotI hai isameM 'zrI' zabda pracura rUpase rahatA hai| "zrI" zabdase vyApta isa uparUpakako vidvAnoMne zrIgadita mAnA hai / / 294 // jaise-kriiddaarsaatl| - matAntara-dhIgaditameM baiThI huI, zrIveSa dhAraNa karanevAlI naTI kucha gAtI hai aura kucha par3hatI bhI hai| isameM bhAratI vRtti pracura hotI hai aura eka aGka hotA hai| aisA kucha vidvAn kAte haiM / / 295 // . udAharaNa hU~DhanA caahie| zilpaka-zilpakameM cAra aGka hote haiM aura bhAratI Adi cAra vRttiyAM hotI haiM, zAnta aura hAsyako chor3akara zRGgAra Adi anya rasa hote haiM, brAhmaNa nAyaka zetA hai / / 296 //
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe varNanAtra zmazAnAdehInaH syAdupanAyakaH / saptaviMzatiraGgAni bhavantyetasya tAni tu / / 297 / / AzaMsAtakasaMdehatApogaprasaktayaH / / prayatnAthanotkaNThAvahityApratipattyaH // 298 / / vilAsAlasyabASpANi prahAvAsamUDhatAH / sAdhanAnugamocchavAsavismayaprAptayastathA. // 299 / / lAbhavismRtisaMpheTA vaizAraya prabodhanam / camatkRtizcetyamISAM spaSTatvAlakSma nocyate / / 300 / / atra - asmin zilpake, zmazAnAde:-pitRvanAdeH, atrAdipadena zavAdegrahaNam / 'varNanA = kIrtanam / hInaH = adhamaH, sapanAyakaH syAt / etasya = zilpakasya, sapta. viMzatiraGgAni bhavanti / tAni tu / / 297 / / 1AzaMsA, 2 takaH, 3 sandehaH, 4 tApaH, 5 udvegaH, 6 prasaktiH = AsaktiH / 7 prayatnaH, 8 prathanam, "upanyAsastu kAryANAM grathanam" ityetallakSaNalakSitaH(471 pR.)" nirvahaNA'GgavizeSaH 9 utkaNThA, 10 avahitthA, 11 pratipattiH = jJAnam / / 298 // / 12 vilAsaH, 13 Alasya, 14 bASpaM, 15 praharSaH, 16 AzvAsaH, 17 mUDhatA; 18 sAdhanAnugamaH = amISTasAdhanajJAnama, 19 ucchvAsaH, 20 vismayaH, 21 prAptiH= sukhAsAdanam / / 299 // 22 lAmaH = anyapadArthaprAptiH, 23 vismRtiH, 24 saMpheTaH = roSabhASaNam (459 pR0)| 25 vaizAraba = vidvattvaM, "vidvatsupragalbho vizArado" ityamaraH / 26 prabodhanam, 21 camatkRtizna, amIvAm = eteSAmaGgAnA, spaSTatvAt = sphuTalyAta lakSma = lakSaNaM, na ucyate // 30 // isameM zmazAna ( maraghaTa ) AdikA varNana rahatA hai, nikRSTa puruSa upanAyaka hotA hai| isake sattAIsa aGga hote haiM, ve ye haiN-|| 297 / / 1 AzaMsA, 2 tarka, 3 sandeha, 4 tApa, 5 udvega, 6 prasakti ( Asakti ); 7 prayatna, 8 grathana, 9 utkaNThA, 10 avahitthA ( pAkAra chipAnA ), 11 pratipatti (jJAna), // 298 / / 12 vilAsa, 13 mAlasya, 14 bASpa, 15 praharSa, 16 AzvAsa, 17 mUDhatA, 18 sAdhanA'nugama ( abhISTa sAdhanakA jJAna ), 19 ucchavAsa, 20 vismaya (Azcarya); 21 prApti ( sukhaprApti ), 22 lAbha ( anya padArthakI prApti ) / / 299 // ... 23 vismRti, 24 saMpheTa (krodhase bhASaNa ), 25 vaizAradya (vidvattA), 26 prabodhana 27, camatkRti / spaSTa hone se inakA lakSaNa nahIM kahate haiM / 300 / /
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 583 saMpheTapranthanayoH pUrvamuktatvAdeva lakSma siddham / ythaa-knkaavtiimaadhvH| atha vilAsikA zRGgArabahulakAGkA dazalAsyAGgasaMyutA / vidUpakaviTAbhyAM ca pIThamardaina bhUSitA / / 301 // hInA garbhavimarzAbhyAM saMdhibhyAM hInanAyakA / svalpavRttA sunepathyA vikhyAtA saavilaasikaa|| 302 // kecittu tatra vilAsikAsthAne vinAyiketi ptthnti| tasyAstu 'durmallikAyAmanta(vaH" ityanye / atha durmallikA dullI caturaGkA syAt kaizikIbhAratIyutA / yathA kanakAvartAmAdhavaH / vilAsikAM lkssyti-shnaarbhuleti| zrRGgArabahulA = zRGgArarasa. pracurA / ekA'GkA, dazalAsyAGgasaMyutA = daza lAsyAGgAni ( udghAtyakAdIni ) : saMyutA / bhUSitA = alaGkRtA / / 301 // garbhavimarzAbhyAM sandhibhyAM honA = mukhapratimukhanirvahaNasandhiyukteti bhAvaH svalpavRtA = svalpaM ( stokam ) vRttaM ( caritraM padya vA ) yasyAM sA "vRttaM padye caritra ce" tyamaraH, sunepathyA = zobhanaM nepathyaM ( veSaH ) yasyAM sA / sA "vilAsike"ti vikhyAtA // 302 // matAntare pradarzayati-keciviti / dumallikAM lakSayati-durmallIti / caturaGkA = catvAro'GkA yasyAM saa| saMpheTa aura granthanake pahale hI kahe jAnese lakSaNa siddha hai / jaise mAnakAvatImAdhava / vilAsikA-zrRGgAra rasase pracura, eka aGkavAlI, lasya ke uddhAtyaka mAdi daza aGgoMse yukta, vidUSaka, viTa aura pIThamadaMse alaGkRta / / 301 / / garbha aura vimarza sandhi se rahita jisameM nAyaka nikRSTa hai thor3e caritra vA pavase yukta, sundara veSase yukta, vaise uparUpakako 'vilAsikA' kahate haiM / / 302 // kucha vidvAn "vilAsikA" ke sthAna meM "vinAyikA" par3hate haiM / aura vidvAn - loga usakA "durmallikA" meM antarbhAva hai aisA kahate haiM / durmallikA-cAra aloMse yukta, kaMzikI aura bhAratIvRtti sahita
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe agaMbhI nAgaranarA nyUnanAyakabhUSitA / / 303 / / trinAliH prathamo'GkAsyAM viTakrIDAmayo bhavet / pazcanAlidvitIyo'ko viSakavilAsavAn / / 304 // paNNAlikastRtIyastu . pIThamardavilAsavAn / caturtho dazanAliH syAdakaH krIDitanAgaraH // 305 // ythaa-bindumtii| kaizikIbhAratIyutA - sAtvatyArapaTIrahiteti bhAvaH / agarmA = garbhasandhirahitA, mukhapratimukhavimarzanirvahaNasandhisahiteti bhaavH| nAgaranarAH=nAgarAH ( nagaramavA vidagdhA iti bhAvaH ) narAH (janAH) yasyAM saH / "nAgaraM mustake zurAThayAM vidagdhe ngrodbhve|" iti medinI / nyUnanAyakabhUSitA - nyUnaH ( jAtyA'pakRSTaH) yo nAyakastena bhuussitaa| kecit "nAgaranarA" ityatra akAraM prapilaSyaM "anyUnanAyakabhUSitA" etAdRzaM pAThaM kurvanti tatra anyUnaH (anikRSTaH, uttama iti bhAvaH ) yo nAyakastena bhUSitA itpaM vyutpatti pradarzayanti / uttaratra bhUSite"ti padasthitidarzanAda byAkhyAnamidaM cArutaraM 'pratIyate // 303 / / asyAM - dumallikAyAM, prathamo'GkaH vinAli:- tisraH nAyakaH yasmin saH, "nAlikA ghaTikAdvayamA, iti prAgevoktamato ghaTikASaTkaniSpAya ityarthaH / sa ca viTakrIDAmayaH = viTakelipracuraH, bhavet / dvitIyo'GkaH, paJcanAli: = paJca nAlayo yasmina, saH, ghaTikAdazakaniSpAca iti bhAvaH / sa ca vidUSakavilAsavAn = vidUSakasya, vilAsavAna (vyavahArasampannaH ) ityarthaH // 304 // tRtIyastu aGkaH, SaNNAlika:- SaT nAlayo yasminsaH dvAdazaTikAniSpAdya iti bhAvaH / sa ca pIThamavilAsavAn bhavet / caturtho'GkaH, dazanAliH = daza nAlayo yasmin saH, vizatighaTikAniSpAca iti bhAvaH / vakrIDitanAgaraH = krIDitAH (krIDAyuktAH ) nAgarAH ( nagarajanAH ) yasmin saH tAdRzo bhavet / kvacinnAgarasthAne "nAyaka" padaM dRzyate // 304 // ythaa-bindumtii| garbhasandhise rahita, nagarake vidagdha, ( rasika) janoMse yukta, nikRSTa nAyakase yukta uparUpaka "durmallikA" haiM // 303 // - isameM tIna muhUrtAvAlA prathama aGka pracura viTakrIDAse yukta hotA hai / pA~ca muhUtoM vAle dvitIya ameM vidUSakakA pracura vilAsa rahatA hai / / 304 // chaH muhUrtoM vAle tRtIya aGkameM pIThamardakA pracura vilAsa rahatA hai / daza muhUrto - vAle caturtha aGkameM nagarake rasika janoMke kIDanakA varNana rahatA hai / / 305 // , .. jaise-bindumtii| ,
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH . . atha prakaraNikAnATikaitra prakaraNI sArthavAhAdinAyakA / samAnavaMzajA netubhavedyatra ca nAyikA / / 306 // mRgyamudAharaNam / atha hallIza: hallIza eka evAGkaH, saptASTau daza vA triyaH / vAgudAttaikapuruSaH kaizikIvRttirujjvalA / mukhAntimau tathA sandhI bahutAlalayasthitiH // 307 // ythaa-kelirevtkm| atha bhANikA bhANikA zlakSNanepathyA mukhanirvahaNAnvitA / prakaraNikA lakSayati-nATikaveti / sArthavAhAdinAyakA - sAryagahaH (vaNik) AdiH nAyakaH yasyAM sA / Adizabdena pravApiprabhRtayo gRhyante / "parvadeharu sAryavAho naMgamo vANijo vaNik / " ityamara. / tAdRzI nATikA eva prakaraNI bhavet / yatra-prakaraNyA; nAyikA, netuH nAyakasya, samAnavaza jA=sadRzakulotpannA bhavet / / 306 // * hallIza sakSayati-halloza iti / hallIze = tadAkhye uparUpake, eka eka aGkaH, sapta aSTo athavA daza striyo bhaveyuH / udAttA utkRSTA, saMskRtaM zaurasenI vA, vAka-bhApA, bhavet / ekapuruSaH = eka eva puruSaH (naTaH ) yasmin saH / ujjvalA - suvyaktA, kaizikI vRttiH| tathA mukhAntimo = mukhanivahaNAkhyo, sandhI, bhavetAmiti zeSaH / bahutAlalayasthitiH = bahUnAm ( anekaprakArANAm ) tAla nyAnAM, sthitiH = avasthAnaM, bhavatIti zeSaH / / 307 / / yathA-keliravatakam / - mANikAM lakSayati-bhANiketi / zlAkSNanepathyA zlakSNaM (sUkSmam ) nepathyaM (veSaH ) yasyAM sA / mukhanirvahaNA'nvitA-mukhanirvahaNasandhibhyAm anvitA (yuktaa)| prakaraNikA-jisameM baniyA Adi nAyaka hote haiM vaisI nATikA hI prakarapikA hotI hai| usameM nAyakake samAna kulameM utpanna nAyikA hotI hai / / 306 // udAharaNa dUr3hanA caahie| hallIza-hallIzameM eka hI aGka hotA hai / usameM sAta, ATha vA daza striyAM hotI haiM / utkRSTa saMskRta vA zorasenI bhASA hotI hai, usameM eka hI naTa hotA hai, . ujjvala kazikI vRtti rahatI hai / mukhasandhi aura nirvahaNa sandhi rahatI hai aura bahuta se tAlo aura layoMkI sthiti hotI hai // 307 // jaise keliraivataka / bhANikA-bhANikA sUkSma nepathyavAlI aura mukhasandhi aura nirvahaNa sandhise
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadapaNe kaizikIbhAratIvRttiyuktaikAGkavinirmitA 308 / / udAttanAyikA bhandapuruSAtrAGa gasaptakam / upanyAso'tha vinyAso vibodhaH sAdhvasaM tathA / / 309 / / samarpaNa nivRttizca saMhAra iti saptamaH / upanyAsaH prasaGagena bhavetkAryasya kItanam / / 310 // nidavAkyavyutpattivinyAsaH iti sa smRtaH / bhrAntinAzo virodhaH ratyAniyAkhyAnaM tu sAdhva sm| 311 / / sopAlambhavacaH kopapIDayeha samapaNam / kaizikIbhAratIvRttiyuktA- kaizikIbhAratIvRttibhyAM yuktA : ekA'GkavinimitA-ekA'DUna vinirmitA ( viracitA) // 307 / / udAttanAyikA-udAttA ( uttamA ) nAyikA yasyAM saa| mandapUruSA - mandaH (hInaH ) puruSaH ( nAyakaH ) yasyAM sA, tAdRzI bhANikA bhavati / atra = bhANikAyAm, aGgasaptakaM bhavet / tAnyaGgAni yathA-1 upanyAsaH, 2 vinyAsaH, 3 vibodhH| 4 sAdhvasam / / 309 // 5 samarpaNaM, 6 nivRttiH, 7 saMhAraH, ayaM saptamaH / yathAkramaM tAnyaGgAni lakSayati-upanyAsa iti / prasaGgena = ucitA'vasareNa, kAryasya kIrtanam "upanyAsaH" bhavet // 310 / / nirvedavAkyavyutpattiH = nirvedavAkyasya ( "tattvajJAnApadAdeH" ( 196 pR.) ityAdilakSaNalakSitanivedavacanasya ) vyutpattiH (prapaJcanam ), sa vinyAso nAma smRtaH / bhrAntinAma: bhramanivRttiH, "vibodhaH" syAt / mithyAkhyAnaM anutakathanaM tu "sAdhvasaM" nAmA'Gga bhavet // 311 // iha-asyA bhANikAyAM, koppIDayA amarSabAdhayA, sopAlambhavacaH = AkSepayukta hotI hai / vaha kaizikI ora bhAratI vRtti se yukta hotI hai aura eka aGkase nirmita hotI hai / / 308 // usameM uttama nAyikA hotI hai aura hIna puruSa nAyaka hotA hai| isameM sAta aGga rahate haiM / jaise-upanyAsa, vinyAsa, vibodha tathA sAdhvasa / / 309 / / samarpaNa, nivRtti aura sAtavA~ sahAra ( aGga) hotA hai / prasaGagase kAryake kIrtanako "upanyAsa" kahate haiM / / 310 // nirveda vacanake prapaJca karaneko "dinyAsa' kahate haiM, bhrAnti haTAne ko "vibodha" aura jhUTha kahaneko ' sAdhvasa" kahate haiM / / 311 / / / isa ( mANikA )meM kAdhakI bAdhAse ulahanAvAle vacanako "samarpaNa" kahate haiN|
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH / 587 nidarzanasyopanyAso nivRttiriti kathyate // 312 / / saMhAra iti ca prAhuryakAryasya samApanam / spaSTAnyudAharaNAni / yathA-kAmadattA / eteSAM sarveSAM nATakaprakRtitve'pi yathaucityaM yathAlAbhaM naattkoktvishesspriprhH| yatra ca nATakoktasthApi punarupAdAnaM tatra tatsadbhAvasyA niymH| atha zravyakAvyAni zravyaM zrotavyamAnaM tatpadyagadyamayaM dvidhA / / 313 / / tatra padyamayAnyAhayuktavacanaM "samarpaNaM" nAmA'tam / nidarzanasya = dRSTAntasya, upanyAsaH = upasthApanaM; "nivRttiH" iti kathyate // 312 // yat kAryasya = ArabdhakRtyasya, samApanaM = samAptikaraNaM tat "saMhAra" iti ca prAhuH / yathA-kAmadattA // 313 // eteSAmiti / eteSAM sarveSAM = prakaraNAdInAM rUpakavizeSANAM, nATikAdInAm uparUpakavizeSANAM samastAnAM, nATakaprakRtitve'pi = "vinA vizeSa sarveSAM lakSma nATakavanmatam ( 388 pR0)" ityuktyA nATakamUlatve'pIti bhAvaH, yathocityam = aucityamanatikramya, yayAlAbha = lAbhamanatikramya, nATakoktavizeSaparigrahaH = nATakapratipAditavizeSasvIkAraH / punarupAdAnaM - punargrahaNaM, tatra tatsadbhAvasya = tatsattAyAH, niyamaH = niyamana, yathA-vIthyAM vIthyaGgAnAm / salakSaNaM zravyakAvyabhedI nirdizati-zravyamiti / zrotamyamAnaM - zravaNIya: mAtra, zravyaM =avyakAvyam / tat = zravyakAvya, padyagadyamayaM = padyamayaM gadyamayaM ca / dvAbhyAM prakArAbhyAM, boddhavyamiti zeSaH / / aura dRSTAnta sthApita karanekA "nivRtti" kahate haiM / / 312 / / kArya samApta karaneko "saMhAra" kahate haiM / / udAharaNa spaSTa haiM / jaise-kAmadattA / prakaraNa Adi aura nATikA Adi ina sabhIkA nATaka prakRti honese aucitya aura lAbhake anusAra nATakameM kahI gaI vizeSa vastukA parigraha hotA hai / jahA~ jahA~para nATakameM kahe gaye viSayakA bhI phira grahaNa hotA hai vahAM usako grahaNa karanekA niyama hotA hai| bhavya kAvya-jo kevala zrotavya ( sunaneke yogya, abhineya nahIM ) hotA hai| use "pavyakAvya" kahate haiM, vaha do prakArakA hotA hai-gadyamaya aura padyamaya // 313 //
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sAhityadarpaNe - - chandobaddhapadaM padya tena muktaMna muktakam / dvAbhyAM tu yugmaka sandAnitakaM trimiriSyate // 314 // kalApakaM caturbhizca pazcamiH kulakaM matam / tatra mulakaM yathA mama'sAndrAnandamanantamavyayamajaM yadyogino'pi kSaNaM 'sAkSAtkartamupAsate pratimuhAnekatAnAH param / salakSaNaM pacabhedAnirdizati-chandobaddhapadamiti / chandobaddhAni (gAyatryAdivRttabaddhAni ) padAni (zabdAH ) yasmistat, tAdRzaM padyam / muktena = padyAntarA:pekSArahitena, ekena, tena = pacana, "muktkm"| jJeyamiti zeSaH / "muktena" ityasya sthAne "ekene"ti pAThAntaram / tatra ekena = padyAntaranirapekSeNa ekamAtraNa, tena - padyana, ityarthaH / dvAbhyAM = dvisaMkhyakAbhyAM, mithaH sApekSAbhyAmiti zeSaH / padyAbhyAM tu "yugmaka" zeyam / tribhiH trisaMkhyakaH, mithaH sApekSAritizeSaH, padya:, "sandrAnitakam" iSyate = abhilaSyate / sandAnitakameva kecidvizeSaka, kecidAcAryAstilakamapi kaSayanti // 314 / / catubhiH = catuH saMkhyakaH, mithaH sApekSaritizeSa, parva: "kalApakaM" vijJeyam / paJcamiH = paJcasaMkhyakaH, mithaH sApekSariti zeSaH, "paJca" padaM paJcaprabhRtisaMkhyAnAmupalakSaNam / padya: "kulakam" matam = abhimatam / ___tatra svakIyapadyana muktakamudAharati-sAndrAnandamiti / pratimuhuH = vAraM vAraM, dhyAnakatAnAH = dhyAne ( cintane ) ekatAnAH ( ekA'pravRttayaH ) yogino'pi = yogA'bhyasanazIlA api, kSaNaM = kaJcitkAlam, api, sAkSAtkatuM = pratyakSIkatuM, yavaH sAndrAnandaM = dhanAnandasvarUpam, anantaM = sImArahitam, avyayaM vikArahitama, ajaM: 'padyamaya-jisameM chandobaddha pada hote haiM use "padya" kahate haiN| jisameM aura pathakI apekSA nahIM rahatI hai usa eka padyako "muktaka" kahate haiN| do padyoMkI paraspara apekSA rahe to unako "yugmaka" aura tIna padyoMkI paraspara apekSA rahe to unako "sandAnitaka" kahate haiM // 314 // . cAra padyoMkI paraspara apekSA rahe to unako "kalApaka" aura pAMca vA unase . adhika padyoMkI paraspara apekSA rahe to unako "kulaka" kahate haiN| ... granthakArakRta muktakakA udAharaNa-vAraMvAra dhyAnameM ekAgravRttivAle yogI bhI cha kAla taka sAkSAtkAra karaneke lie gADha AnandasvarUpa, ananta, vikArarahita,
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___SaSThaH paricchedaH dhanyAstA mathurApurIyuvatayastadbrahma yAH kautukA dAliGganti samAlapanti zatadhA''karSanti cumbanti ca // ' yugmakaM yathA mama 'kiM karoSi karopAnte kAnte! gaNDasthalImimAm / praNayapravaNe kAnte'nekAnte nocitA: krdhH|| iti yAvatkuraGgAkSI vaktumIhAmahe vym|| tAvadAvirabhUccUte madhuro ' madhupadhvaniH // ' janmarahitam, upAsate - upAsanAM kurvanti / yAH = mathurApurIyuvatayaH = mathurAnagarI. taruNyaH, 'mathurA, sthAne 'madhure ti pAThAntaram / kautukAt = kutUhalAt, tat = prasiddha, paraM = nirupAdhikaM, brahma = zuddhacaitanyasvarUpaM, zatadhA = anekaprakAraiH, AliGganti = AzliSyanti, samAlapanti = saMbhASante, AkarSanti=Aharanti, bihArA'rthamiti zeSaH / cumbanti ca = gaNDasaMyogaM kurvanti ca, tAH = mathurApurIyuvatayaH, dhanyAH = puNyavatya, santIti zeSaH / zArdUlavikrIDitaM vRttam / adya padyAntaranarapekSyeNa ekenaiva padyana vAkya-- samApanAnmukta kasyedamudAharaNaM boddhavyam / / yugmakasyodAharaNaM granthakArasyaiva yathA-ki karoSoti / sakhAyaM prati mAninyA mAnabhaGgaprakAraM sUcayataH kasyacinnAyakasyoktiriyam / he kAnte-he sundari !, karopAnta= hastaprAnte, imA, gaNDasthalI = kapolasthalI, ki = kimarthaM, karoSi = vidadhAsiA. praNayapravaNe - premAsakte, anakAnte = na ekayA ( anyayA, tvadbhinnayeti bhAvaH ) antaH ( avasAnaM, ramaNakriyAyA iti zeSaH ) yasya sa nakAntaH ( tvadbhinaramaNyAsakta iti bhAvaH), na naikAntaH anekAntastasmin = svanmAtraparAyaNa iti bhAvaH, tAdRze kAnte, dhaH = kopAH, na ucitAH = no yogyAH // atra zloke vAkyasamAptAvapi padyAntarasthiteneti padena pUrvavAkyena samamuttaravAkyasya saMyojanAyu gmakaM nAma padya boddhavyam / * uttarapadyamapi byAkhyAyate-iti / iti yAvat etatparyantaM, kuraGgAkSI-mRganayanA; vayaM, vaktu = bhASitum, IhAmahe = ceSTAmahe, tAvat = tatkAlameva, cUte-rasAlatarI, janmarahita jisa brahmakI upAsanA karate haiN| mathurApurIkI jo yuvatiyAM kautukase usa nirupAdhika brahmako saikar3oM vAra AliGgana karatI haiM, saMbhASaNa karatI haiM, khIMcatI haiM aura cumbana karatI haiM, ve dhanya haiN| dUsare padyakI apekSA na rahanese yaha muktakakA udAharaNa haiN| yugmaka-"he sundari ! apane kapolako hAthameM kyoM rakhatI ho? praNayameM tatpara aura tumhAre sivAya anya strImeM Asakti na rakhanevAle priyajanameM krodha karanA ucita nahIM hai / " mRganayanAko hama aisA vacana kahanA cAhate the usI samaya Amake per3ameM madhura bhramarajhaGkAra AvirbhUta ho gayA /
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNa evmnyaanypi| sargabandho mahAkAvyaM tatraiko nAyakaH suraH // 315 // sadvaMzaH kSatriyo vApi dhIrodAttaguNAnvitaH / ekavaMzabhavA bhUpAH kulajA bahavo'pi vA // 316 // zRGa gAravIrazAntAnAmeko'GagI rasa iSyate / aGa gAni sarve'pi rasAH, sarve nATakasandhayaH / / 317 / / madhuraH = mAdhuryapUrNaH; madhupadhvaniH = bhramarazaGkAraH, AvirabhUt = prAdurbhUtaH / evmiti| anyAnyapi = sandAnitaka-kalApaka kulAnyapi, udAharaNAni zizupAlavadhAdiSu drssttvyaani| _____ mahAkAvyaM lakSayati-sargabandha iti / sargabandhaH = paricchedarUpANAM sargANAM bandhaH ( nibandhanam ) mahAkAvyam / tatra = tasmin mahAkAvye, dhIrodAttaguNA'nvitaH - dhIrodAttasya nAyakasya guNaH ( avikatthanatvAdibhiH) anvitaH ( yuktaH) suraHdevaH // 315 // ekaH = ekamAtra, nAyakaH = netA, yathA haracaritamahAkAvye sadvaMza = uttamakulaprasUtaH; kSatriyaH = bAhujaH, nAyakaH / yathA naiSadhIyacarite nalaH / nAyakaviSaye matAntaraM pradarzayati-vA = athavA ekavaMzabhavAH = ekakulotpannAH kulajAH-kulInAH, bahavo'pi = dhIrodAttaguNA'nvitA nAyakAH syuryathA raghuvaMze dilIpAdayaH / / 316 / / zRGgAravIrazAntAnAM = ssAnAM madhye, ekaH = anyatamaH, rasaH, aGgIpradhAnam, imyate-abhilaSyate / yathA naiSadhIyacarite-zaGgAraH, zizupAlanadhe vIraH, prabodhacandrodaye , zAntaH aGgIrasaH / itare sarve'pi rasAH = hAsyAdayaH, aGagAni = apradhAnAni / sarvasakalAH, nATakasandhayaH- mukhapratimukhAdayo bhavantIti zeSaH // 317 / / do zlokoMkA paraspara sambandha rahanese yaha yugmakA udAharaNa hai| isI taraha sandAnitaka AdikA bhI udAharaNa jAnanA caahie| mahAkAvya-paricchedarUpa sokA nibandhana jisameM rahatA hai use "mahAkAvya" kahate haiM / usameM dhIrodAttake guNoM se yukta devatA // 31 // nAyaka hote haiM, athavA uttama kulameM utpanna kSatriya nAyaka hotA hai / apavA eka vaMzameM utpanna kulIna bahutase rAjA nAyaka hote haiM // 316 // mahAkAvyameM zRGgAra; vIra aura zAnta inameM eka rasa pradhAna hotA hai, . anya sabhI rasa baga (pradhAna) hote haiN| nATakalI sabhI mukha bAdi sandhiyAM rahatI haiM / / 317 //
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 591 - - itihAsodbhavaM vRttamanyadA sajjanAzrayam / catvArastasya vargAH syusteSvekaM ca phalaM bhavet // 318 // Adau namaskriyAzIrvA vastunirdeza eva vA / kvacinindA khalAdInAM satAM ca guNakIrtanam / / 319 / / ekavRttamayaiH padyaravasAne'nyavRttakaiH / nAtisvalpA nAtidIrghAH sargA aSTAdhikA iha // 320 // nAnAvRttamayaH kyApi sargaH kazcana dRzyate / mahAkAvye vRttaM = caritram, itihAsodbhavaM = gamAyaNamahAmAratAdimUlaka, vA anyat - aparam, itihAsodbhavabhinnaM, sajjanAzrayaM - ziSTa janAdhAraM, bhavatIti zeSaH / tasya = mahAkAvyasya, catvAraH vargAH = dharmA'rthakAmamokSarUpAH, syuH, teSu - caturvargeSu, ekaM = dharmAdiSu anyatamaM, phalaM = pradhAnaprayojanaM bhavet // 318 // mahAkAvye AdI = prArambhe, namaskriyA = praNatiH, yathA raghuvaMze "vAgavi. ve"tyAdiH, / kvacida AzI:: = zubhAzaMsA, vastunirdezaH = devavAcakazabdarUpapadArtha pradarzanaM bhadravAcakazabdarUpapadArthapradarzanaM vA, yathA kirAtArjunIya kumArasamavAdiSu / kvacit = kutracinmahAvye, khalAdInAM = durjanAdInA, nindA = vigAnaM, satAM ca = sajjanAnAM ca, guNakIrtanaM = dayArAkSiNyAdiguNavarNanaM, kvaciditipadena sarvatra khalAdi. nindA-sadguNakIrtane nAvazyake iti pratIyate / / 319 // tathA ca mahAkAvye sargeSu ekavRttamayaH ekacchandomayaH, padya:vRttaH, avasAnesargasamAso, anyavRttakaiH = chando'ntaraH, bhAvyamiti zeSaH / iha = mahAkAvye, nA'tisvalpAH = nA'tinyUnAH, nA'tidIrghAH = nA'tipracurAH, aSTA'dhikA:-aSTA'tiriktAH / sargAH, bhaveyuruiti zeSaH // 320 // ___ kvA'pi - kutrA'pi, mahAkAvye, nAnAvRttamayaH = anekacchandaHpracuraH, kazcana - isameM itihAsa sthita caritra vA kisI sajjanameM sthita caritra rahatA hai| mahAkAvyameM dharma, artha, kAma aura mokSa cAra varga hote haiM, unameM eka phala (pradhAna prayojana) hotA hai // 318 // - mahAkAvyameM ArammameM namaskAra, AzIrvAda vA vastunirdeza rahatA hai| kahIMpara durjana AdiyoM kI nindA aura sajjanoMkA guNakIrtana rAtA hai // 319 // mahAkAvyoM sargomeM eka hI chandameM nibaddha padya rahate haiM para sargasamAptimeM bhinna chandakA padha hotA hai / isameM sarga bhI na bahuta choTe aura na bahuta lambe hote haiM / AThase adhika sarga hote haiM / / 320 // kisI mahAkAvya meM kisI eka sargameM aneka chandoMse nibaTa pana dekhe jAte haiN|
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 . sAhityadapaNe sargAnte bhAvisargasya kathAyAH sUcanaM bhavet / / 321 / / . saMdhyAsyandurajanIpradoSadhvAntavAsarAH / prAtamadhyAhnamRgayAzailatu vanasAgarAH // 322 / / saMbhogavipralambhau ca munisvargapurAdhvarAH / raNaprayANopayamamantraputrodayAdayaH . // 323 / / varNanIyA yathAyogaM sAGgopAGgA abhI iha / kavevRttasya vA nAmnA nAyakasyetarasya vA / / 324 // ko'pi, sargaH, dRzyate / yathA kirAtArjunIye paJcamaH, zizupAlavadhe-caturthaH sargaH / sargAntesargA'vasAne, mAvisargasya = AgAmisargasya, kathAyAH = caritrabhAgasya, sUcanaM saGketaH, bhavet // 321 // mahAkAvye vrnnniiyaavissyaanuddishti-sndhyti| sandhyA sAyaMkAlaH, sUryaH, induH (candraH ), rajanI ( rAtriH), pradoSaH ( rajanImukham ), dhvAntam ( andhakAraH) vAsaraca (divs)| prAta: (prabhAtam ), madhyAhnam (aho madhyabhAgaH ), mRgayA (AveTakIDA ), zailaH (parvataH ) RtuH ( hemantAdiH ), vanama, sAgarazca // 322 // saMbhogavipralambhI = saMbhogazRGgAro vipralambhazraGgArazca / munisvargetyAdi:muniH, svargaH, puram ( nagaram ) adhvarazna ( yajJazca ) / raNetyAdi.0raNaH, ( yuddham ) prayANam ( yAtrA ) upayamaH ( vivAhaH ), mantraH ( sAmAdiviSaye kartavyamantraNam ); putrotyAdizca // 323 // varNanIyA iti / iha = asmin mahAkAvye, amI = pUrvoktAH sandhyAdayo vigayA:, sA'GgopAGgA: aGgopAGgasahitAH,yathAyoga-yathAsaMbhava, varNanIyAH kiirtniiyaaH| digdarzanaM yathA-sandhyaGga-cakravAkavirahaH, vAsarAGga = jlkriiddaadiH| rajanyaGgamadhupAnAdi / upAGga-tatrava parihAsAdayaH, muniH-nAradAdiH / mahAkAvyasya nAmanirmANaprakAraM nirdishti-kveriti| kaveH = kavayituH, nAmnA = AkhyayA, asya = sargake anta meM poche AnevAle sargakI kathAkI sUcanA honI cAhie / / 321 // . mahAkAvyameM varNanIya viSaya-sandhyA (sAyaMkAla ), sUrya, candra, rAta pradoSa (rAtrikA pUrvabhAga ), andhakAra, dina, prAtaHkAla; madhyAhna, mRgayA (zikAra ), parvata, Rtu, vana aura samudra / / 322 // - saMbhoga zRGgAra aura vipralambha zRGgAra, muni, svarga, nagara, yajJa, yuga, yAtrA, vivArI mantra ( sAmadAna Adi karaneke lie mantraNA ), putrodaya Adi // 323 / / mahAkAvyameM ina saba viSayoMkA sAGgopAGga varNana karanA caahie| kavike
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 593 nAmAsya sargopAdeyakathayA sarganAma tu / sandhyaGgAni yathAlAbhamatra vidheyAni 'avasAne'nyavRttakaiH' iti bahuvacanamavivakSitam / sAGgopAGgA iti jlkelimdhupaanaadyH| yathA-raghuvaMza-zizupAlavadha-naiSadhAdi / yathA vA * mama-rAdhavavilAsAdi / amminnApa punaH sargA bhavantyAkhyAnasaMjJakAH / / 325 / / asminmahAkAvye / yathA-mahAbhAratama / prAkRtanirmita tasminsago AzvAsasaMjJakAH / mahAkAvyasya, nAma, kartavyamiti zeSaH, yathA mAghakAvyam |dhRttsy =caritrasya, nAma yathAkumArasaMbhavaM, raghuvaMzam ityaadi| nAyakasya nAma-yayAnapadhIyacaritaM vikramAGkA devacaritam ityAdi / vA-itarasya = nAyakAdirasya pratinAyakasya, nAma yathArAvaNa vadha zizupAlavadham ityAdi / mahAkAvye sarganAmanirmANaprakAraM niditi-asyeti / asya mahAkAvyasya, sarganAma tu, sargopAdeyakathayA-sargasya (tattatsargasya) yA upAdeyakathA (grahaNIyavRttAnta. bhAga:), tayA bhavatIti zeSaH / yathA raghuvaze prathamasargasya nAma "vaziSThAzramagamana" iti / sandhyaGgAnIti / sandhyaGgAnimukhAdisandhyaGgAni, yathAlAbhaM yathAsaMbhavam, atramahAkAvye, vidhegAnikartavyAni / "avasAne'nyavatakaH" iti bahuvacanam, avivakSitam / bahUni eva vRttAni bhaveyuriti na vivakSitama, tenekadvimAtrapadyasattve'pi no doSa iti bhaavH| ___ ArSamahAkAvye sarganAma pratipAdayati-asminniti / ArSe = RSeridam Apa, tasmin RSikartRke iti bhAvaH, asmin = mahAkAvye, sargA AkhyAnasaMjJakA bhavanti / ASaM mahAkAvyaM yathA-mahAbhAratam / / 325 / / prAkRtakAvye sarganAma pratipAdayati-prAkRtariti / prAkRtaH-prAkRta bhASApadya:, nAmase, caritrake nAmase, nAyakake nAmase vA pratinAyakake nAmame mahAkAvyakA nAma rakhanA cAhie / / 324 / / ___ sargake grahaNIya vRtAntake anusAra usakA nAma rakhanA caahie| mahAkAvyameM sandhike aGgoMko yathAsaMbhava rakhanA caahie| "avasAne'nyavRttakaH" arthAt sargakI samAptimeM anya chandoMko rakhanA caahie| yahA~para bahuvacana vivakSita nahIM hai, ataH eka vA do chanda bhI ho sakate haiM / "sAGgopAGga" kahanese jalakrIDA aura madirApAna ityAdi liye jAte haiM / mahAkAvya jaise = raghuvaMza zizupAlavadha aura naiSadha aadi| athavA grantha. kArakA rAghavavilAsa aadi| . pAkhyAna--RSipraNIta mahAkAvyameM sargakA "AkhyAna" nAma hotA hai / 325 // jaise-mahAbhArata / pAzvAsa-prAkRta bhASAke padyoMse nirmita mahAkAvyameM sargako "AzvAsa" 28 sA0
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 sAhityadarpaNe - - - - - chandasA skandhakenaitatkvacid galigakairapi / / 326 / / yathA-setubandhaH / yathA vA mama-kuvalayAzvacaritam / apabhraMzanibaddhe'smin sargAH kuDavakAbhidhAH / tathApabhraMzayogyAni cchandAMsi vividhAnyapi / / 327 / / ythaa-krnnpraakrmH| bhASAvibhASAniyakAtkAvyaM sargasamujjhitam / ekArthapravaNaH padyaH sandhisAmagrathavarjitam / / 328 // nimite, sasmin mahAkAvye, sargA AzvAsasajJakA bhavanti / etat = prAkRta bhASAmayaM mahAkAvyaM, kvacit skandhakena cchandasA, kvacicca galitakazchandobhinibaddhayate // 326 / / prAkRtamahAkAvyamudAharati-setubandhaH kuvalayAzvacaritam / apabhraMzabhASAnibaddha mahAkAvye vizeSa pratipAdayati-apabhraMzeti / apabhraMzaH nibaDhe = apabhraMzena (apabhraMzabhASayA) nibaddhe ( racite ), asmin = mahAkAvye / sargAH; kuDavakA'bhidhAH - kuDavakannAmAnaH, tathA'pabhraMzayogAni vividhAni = anekaprakArANi, chandAMsi bhavanti / / 327 // apabhraMzamayaM mahAkAvyamudAharati- yathA-karNaparAkramaH / bhASAvibhASAmayaM kAvyavizeSa lakSayati-bhASAvibhAti / bhASAvibhASAniyamAva-bhASA (saMskRtam ), vibhASA ( zaurasenyAdiprAkRtabhASA), 'tayoniyamAta, "bhASAvizeSA'niyamAva" iti pAThAntaraM-tatra saMskRtenaiva kartavyaM, prAkRteneva kartavyamiti ekAtaramASAyA aniyamAda, bhASAdvayamAzrityeti bhAvaH, saMskRtenArabdhe saMskRtenaMva, vibhASayAzarabdhe, tayaiva kartavyamiti niyamAt, kRtamiti zeSaH / sargasamujjhitaM = sarga: rahitam / ekArthapravarNaH = ekaviSayatatparaH, ekavAkyatA''panairiti bhaavH| tAdRzaH phya racitamiti zeSaH / sandhisAmagryajitaM = sandhisAkalyarahitaM, "kAvyaM" bhavati / / 328 // kahate haiM / isameM skandhaka vA kahIMpara galitaka chanda hote haiM / / 326 / / jaise-setubandha, jaise granthakArakA kuvalayAzvacarita / kuDavaka-apabhraMza bhASAse nibaddha mahAkAvyameM sargako "kuDavaka" kahate haiN| usameM apabhraMza bhASAke yogya aneka chanda hote haiM / / 327 / / jaise-karNaparAkrama / phavya-bhASA (saMskRtabhASA) aura vibhASA (zaurasenI Adi prAkRta bhASA)ke niyama racita eka viSayameM tatpara padyoMse racita, sargase rahita aura jisameM saba sandhiyA~ na hoM aise prabandhako "kAvya" kahate haiM // 328 / /
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH yathA- bhikSATanama , AryAkliAmazca / khaNDakAvyaM bhavetkAvyasyaikadezAnusAri c| yathA-meghadRtAdi / kopaH zlokasamUhastu syAdanyonyAnapekSakaH / / 329 / / vAjamAkrameNa racitaH sa evAtimanoramaH / sajAnIyAnAmekatra sannivezo vrajyA / yathA muktaavlyaadiH| atha gadyakAvyAni / tatra gadyam vRttagandhojjhitaM madya, muktakaM vRttamandhi ca / / 330 / / kAmAmudAhati-bhibhATanama, AryAvilAsazca / khaNDakAvyaM lakSayati-khaNDakAvyamiti / kAvyasya-pUrvalakSitasya mahAkAvyasya, ekadezAnusAri - ekadezam ( ekabhAgaM, na tu sarvAmiti bhAvaH ) anusaratIti tacchIlama, anusaraNazIla, padya kadambavApiti zeSaH / khaNDakAbyaM bhavet / khaNDakAvyamudAharati -yathA meghadUnAdi / Adipadena RtusaMhAranalodayabhartRharizatakatrayacaurapaJcAzikAdInAM parigrahaH / koSaM lakSayati-koSa iti / anyonyA'napekSakaH = mitho'pekSArahitaH, zloka. samUhaH = padyakadambakaM, "koSaH" / / 329 / / vrajyAkrameNa = "sajAtIyAnAmekatra sannivezo vrjyaa"| sajAtIyAnAM = samAna. prakArANAma, padyAnAm ekatra = ekasmin kAvye, sanivezaH = avasthAnaM, vrajyA, takrameNa tatparipATyaH = racitaH, sa eva = koSa eva, atimanoramaH atizayamanoharaH' bhavatIti zeSaH / koSamudAharati-yathA muktAvalyAdiH / Adipayena amAtakAryA. saptazatIprabhRtInAM parigrahaH / gadyakAvyAni nirUpayati / tatrA''dI gadya lakSayati-vatteti / vRttabandhositaM gadyam" / vRttabandhaH ( chandogumphanam ), tena ujjhitaM ( rahitam ) padakadambaka gadyam / jaisa-bhikSATana aura AvilAsa / khaNDakAvya-mahAkAbyake eka bhAgakA anusaraNa karanevAle padyasamUhako "khaNDakAvya" kahate haiM / jaise meghadUta Adi / koSa-parasparameM apekSAse rahita zlokasamUhako "koSa" kahate haiM // 329 // tulya prakAravAle padyoMko kramase ekatra kara racita vaha koSa atizaya manohara hotA hai / jaise-muktAvalI aadi| gadya kAvya / gadya-chandake bandhase rahita padasamUhako "ga" kahate haiN| yaha galamuktaka vRttagandhi / / 330 /
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ 596 sAhityadarpaNe bhavedutkalikAprAyaM, cUrNakaM ca caturvidham / Adya samAsarahitaM vRttabhAgayutaM param || 331 // anyaddIrghasamAsADhyaM turya cApasamAsakam / " muktakaM yathA - 'gururvacasi pRthururasi -' ityAdi / vRttagandhi yathA mama - 'samara kaNDUla niviDabhujadaNDa kuNDalIkRtakodaNDaziJjinITaMkArojjA gariverinagara' ityAdi / atra 'kuNDalIkRtakodaNDa' - ityanuSTubvRttasya pAdaH, "bandha" sthAne "gandheti pAThAntaraM tatra vRttasya ( chandassa: ) yo gandha: ( lezaH ) pAdAdi:, tadujjhitam (tadrahitamityarthaH) / "gadyam" "gandho gandhaka Amode leze sambandhagarvabhIH / " iti vizvaH / gadyasya bhedacatuSTayamuddizati - muktakamiti / muktaka vRtta - gandhi ||330 // utkalikAprAyaM cUrNakaM ceti gadya catuvidhaM = catuSprakAraM bhavatItyarthaM / muktakaM lakSayati- prAdyamiti / Adya = prathamaM bhedacatuSTayam AdivamityarthaH, muktakamiti bhAvaH / samAsarahitam = anekapadabandhavarjitaM vyastapadopetamiti bhAvaH / vRttagandhi lakSayati- param anyat, vRttagandhi, vRttamAgayutaM = padyAMzasahitaM, bhavatIti bhAvaH / / 331 / / utkalikAprAyaM lakSayati- pranyaditi / dIrghasamAsAdayaM = dIrghaH ( AyataH ), bahupadasahitaH yaH samAsaH ( vRttivizeSa: ) tena ADhyam ( sampannam ), anyat = aparam, utkalikAprAyam / cUrNakaM lakSayati - turyamiti / alpasamAsakaM = stokasamAsaka, dvitra samastapadopetamitibhAvaH tAdRze gadya, tuyaM = caturthaM, cUrNakamiti bhAvaH / tatrAdau muktaka mudAharati-- gururiti / "guruvaMcasi pRthururami" ityAdi / samAsarAhityAt = samastapadAbhAvAt muktakamidam / vRttagandhi udAharati- "samara kaNDUle tyAdiH 0 " kaMtridvanuddizya sambodhanoktiriyama / samare ( yuddhakaraNe ) kaNDUlo ( kaNDUyuktau ) "kaNDUyane" ti pAThe kaNDUyanena ( kaNDUkaraNena ) ityarthaH, nibiDo ( ghano ) yo bhujadaNDI ( bAhudaNDo ) tAbhyAM kuNDalIkRtaM ( kuNDalAkRtaM prasAritamitibhAvaH ) tAdRzaM yat kodaNDa ( dhanu: ) utkalikAprAya aura cUrNaka isa prakAra cAra bhedoMse yukta hai / muktaka-samAsase rahita gadya ko "muktaka" kahate haiM / vRttagandhi - pathake aMza se yukta gadyako "vRttagandhi" kahate haiM / / 331 / / utkalikAprAya - dIrgha samAsase yukta gadyako 'utkalikAprAya" kahate haiM / carNaka - ghor3e ( do yA tIna padoMke ) samAsavAle gadyako "cUrNaka" kahate haiM / muktakakA udAharaNa - "gururvacasi pRthururasi " ityAdi / gandhakA udAharaNa - "samarakaNDUla" ityAdi / yuddha karaneke lie khujalI
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH paricchedaH 'samarakaNDUla' iti ca prathamAkSaradvayarahitastasyaiva pAdaH : utkalikAprAyaM yathA magaiva - 'aNisavisumaraNisidasaravisaravidali. dasamaraparigadapavaraparabala-' ityAdi / cUrNakaM yathA mama-'guNaratnasAgara ! jagadekanAgara ! kAminImadana ! janaraJjana !' ityAdi / kathAyAM sarasaM vastu gadya reva vinirmitam // 332 // tasya yA zibjinI ( morvI ), tasyA: TaGkAraH ( Tamiti dhvaniH ) tena ujjAgaritaM (vibodhitam ) vairinagara ( zatrupura ) yena, tatsambuddhI / nagarapadena nagarasthajanA lakSyante / "nAgare"ti pAThe ujjAgaritA: zatrunAgarAH ( zatrupuravAsinaH ) ayamaryaH / . prakRta udAharaNe vRttandhitvaM sAdhayati-pratreti / tasyaiva = anuSTubvattasyaiveti / utkalikAprAyamudAharati--praNiseti / 'anivisRmaranizitazaravisara vidalitasamaraparigatapravaraparabala-" iti sNskRtcchaayaa| kazcitkaMvicchravaraM saMbodhayati-anizam ( avirataM yathA tathA ) visRmaraH ( visRtvaraH ) yaH nizitarANAM ( tIkSNabANAnAm ) visaraH ( samUhaH ) tena vidalitAni (vimaditAni) samaraparigatAni ( yuddhamA sAni) pravarANi ( zreSThAni ) parabalAni (zatrusainyAni ) yena tatsaMta dI / ava dIpaMsamAsAdakAlikAprAyatvam / . cUgaMra muvAhara ta-gaNaratnasAgareti / kaprikazcitpravaranaraM sambodhayatihe guNarasAgara = guNAH ( dayAdAkSiNyAdidharmAH ) eva ratnAni (maNayaH ) teSAM sAgaraH ( ratnAkaraH, utpanimyAnatvAt ), ttsmbuddhii| he jagadekanAgara = jagati ( loke ) ekanAgaraH ( mukhyapauraH ) tatsambuddhI / he kAminImadana = kAminyA: ( ramaNya': ) madana: ( madotpAdakaH ) tatsambudau / he janarajana = janAnAM (lokAnAm) rajanaH / anurAgahetuH) ttsmbuho| atrA'lpasamAsAnAM padAnAM sattvAccUrNakatvam / . gadyakAvye kathAM lakSayati-kathAyAmiti / kathAyAM gadyakAvyavizeSe, sarasaM= zujArAdirasopeta. vamnu = itivRttaM, gA reva = vRttavandhojjhitaH padasamUhaireva / vinimitaM = vicitaM bhavet // 332 // vAle niviDa bAhudaNDoMse phailAye gaye dhanukI pratyaJcAke TaGkArase zatrunagarako jagAne . bAle (he vIra !) . utkalikAprAyakA-udAharaNa--"maNisA" ityAdi / nirantara phailanevAle tIkSNa vANasamUhase yuddhabhUmisthita zreSTha zatrusainyako vimadina karanevAle (he viir!)| . cUrNaka-he guNarUpa ratnoM ke sAgara jagatke ekamAtra nAgarika ! he kAminiyoM. ko mata karanevAle ! he manuSyoM ke anurAgake kaarnn|| kathA-kathAmeM zRGgAra Adi rasase yukta iti vRtta goMge hI racita hotA hai|3.32
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 sAhityadarpaNe kvacidatra avedA kaadvktraaprktrke| Adau padya namaskAraH khalAdevRttakIrtanam / / 333 // ythaa-kaadmbryaadiH| AkhyAyikA kathAvatsyAtkavaMzAnukInanam / asyAmanyakavInAM ca vRttaM padya kAcitkvacit / / 334 // kathAMzAnAM vyavaccheda AzvAsa iti badhyate / AryAvakvApavakvANAM chandasA yena kenacit // 335 // atra = asyAM kathAyo, kvajit = kuridaze, AryA = mAtrAtmakacchandobaddhaM padya bhavet / kvacita, vaktrA'pavaktrake - tadAtyacchandovizepabaddha padya, bhavetAm / tathA ca Ado = granthArambhe, padya:-chandobaddhapadaiH, namaskAraH natiH, devAdInAmiti zeSaH, balAdeH = durjanAdeH aA''dipadena sajjanaparigrahaH / vRttakIrtanaM = caritravarNanaM, bhavediti zeSaH / / 333 / / atrAkhyAyikAlakSaNasthayoH kavevaMzA'nukIrtanamiti padayorapakarSaH / kathAmudAharatiyathA kaadmbryaadiH| bAkhyAyikA lakSayati-mAkhyAyiketi / "AkhyAyikA-tadAkhyaM gadyakAvyaM, kayAvat = kathayA tulyaM, syAt - bhavet / anena sarva thAmthaM lakSaNamihApyanuvartate / vizeSamAha-ve: = kavayituH, vaMga'nukIrtana = kulA'nuvarNanaM syAt / asyAm = AkhyAyikAyAm, anyakadInAM ca % aparakavitRNAM ca, vRttaM -- caritraM, vaNi syAt / kvacita kvacit, paddhaM ca bhavet / / 334 // kathAM'zAnAm =: AkhyAnabhAgAnAM, vyavacchedaH - paricchedaH, AzvAsa iti % AzvAsa iti nAmnA, bacate = nibaddhaghata / AmI-vaktrA'pavaktrANAm = AryAghAkhyacchandamA madhye, yena kenacita chandamA / 335 / / isameM kahIM AryA aura kahI vakA aura apavaktraka chanda hote haiM / zurU meM padyoMse devatA Adiko namaskAra kiyA jAtA hai aura durjana Adike caritrakA varNana hotA hai 333 // jase-kAdambarI aadi| prAkhyAyikA-AkhyAyikA kathAke samAna hotI hai, isameM kavike vaMzakA kIrtana hotA hai, aura anya kaviyoMkA caritra bhI rahatA hai, kahIM kahIM padya bhI rahatA hai // 334 // mAkhyAnake bhAgoMkA pariccheda "AzvAsa" nAmase nibaTa hotA hai| Ara vAtra, apavaktra ina chandoMke madhya meM jisa kisI bhI chandase // 335 / /
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ papThaH paricchedaH anyApadezenAzvAsamukhe bhAvyathasUcanam / yathA - hrsscritaadiH| 'api tvaniyamo iprsttraapynyairudiirnnaat|' iti daNDyAcAryavacanAt kecit AkhyAyikA nAyakenaiva nibaddhavyA' ityAdaH, tadayuktam / AkhyAnAdayazca kathAzyAyikayArevAndarbhAvAnna pRthguktaaH| yadukta daNDina --- atraivAntarbhaviSyanti zeSAzcAsyAna jaatyH|' iti / eSAmudAharaNam-paJcatantrAdi / atha gadyapadyamayAni gadyapadyAyaM kAvyaM campUrityabhidhIyate / / 336 / / anyA'padezena -: viSayAntaravaNaMnacchana, AzvAsamukhe :. AzvAsAdibhAge, bhAvyartha pUcanaM bhAyinaH (tiSyataH) arthasya (viSayasya) sUcana (jJApanam) bhavet / AkhyAyikAmudAharati---yathA harSacaritAdiH, Adipadena dazakumAracaritAdInA parigrahaH / matAntaraM dUpayitumupakramate-apoti / kecit AcAryA AkhyAyikA nAyakenava nibaddhavyA ( vAcyA ) izi yat AhuH, takSyuktam / "apI"ti kAvyAdarzakaddaNDayAcAryavacanAt / api tu = kintu. tatra - AkhyAyikA rUpeNa prasiddha gadyakAvye, anyarapi - aparairapi nAyakabhinnavaktabhirapi udIraNAta = kathanAda, aniyamo'pi = AkhyAyikA nAyakenaiva vAcyA" iti niyamA'bhAvo'pi iti daNDayAcAryamatAkatan / AkhyAnAdayaH kathaM na lakSitA ityAzaGkaya samAdhatte-pAkhyAnAdayazceti / ava = AkhyAyAyikAyAmeva / eSAm = AkhyAyikAdInAma udaahrnnN-pnyctntraadi| pratha gadyapadyamayAni kAvyAni / tatra campUkAvyaM lakSayati gadyati / gadyapadyamayaM = gadyapadyAtmakaM, kA vyaM, "campUH" iti abhidhIyate // 336 // bhinna viSayake varNanake chalase AzvAsake Adi bhAgameM AnevAle viSayakI sUcanA hotI hai, jaise harSacarita Adi / kucha AcArya "AkhyAyikA nAyakase kahI jAnI cAhie" aisA kahate haiM. vaha anucita hai, "api tvaniyamo dRSTastatrA'pyanyairudIraNAta' aisA daNDI AcAryane kahA hai| arthAt AkhyAyikA nAyakase bhinnajanoMse bhI kahI gaI hai| ataH AkhyAyikA nAyakase hI kahI jAnI cAhie aisA koI niyama nahIM dekhA gayA hai / AkhyAna Adi kathA aura AkhyAyikAmeM hI antarbhUta ho gaye haiM ataH ve pRthak nahIM kahe gaye haiM / daNDIne jo kahA hai-"atraiveti0" arthAt zeSa AkhyAnajAtiyAM AkhyAyikA meM hI antarbhUta ho jAtI haiN| AkhyAyikA AdikA udAharaNa hai-paJcatantrAdi / gadyapadyamayakAvya / campakAvya-gadya padyamaya "kAvyako campU" kahate haiM // 33 //
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNe ythaa-deshraajcritm| gadyapadyamayI rAjastutirvirudamucyate / ythaa-virudmnnimaalaa| karambhakaM tu bhASAbhirvividhAbhirvinirmitam / / 337 / / yathA mama-pauDazabhASAmayI prshstirtnaavlii| evamanye'pi bhedA uddezamAtraprasiddhatvAduktabhedAnatikramAcca na pRthglkssitaaH| iti zrImannArAyaNacaraNAravindamadhuvaMtasAhityArNavakarNadhAra-dhvaniprasyApana * paramAcArya-kavisUktiranAkarA'STAdazabhASAvAravilAsinIbhujaGgasAndhi. vigrahika-mahApAtra-zrIvizvanAthakavirAjakRtau sAhityadarpaNe dRzyazravyakAvyanirUpaNo nAma SaSThaH parinchedaH / virudaM lakSayati-gadyapadyamayIti / gadyapadyamayI gadyapadyAtmakA, rAjastutiHbhUpAlaguNakIrtanaM, "virudam" ucyate / vividhabhASAmayaM karambhakakAvyaM lakSayati-karambhakaM tviti / vividhAbhiH= banekaprakArAbhiH, bhASAbhiH, vinirmitaM kAvyaM "karambhakam" itybhidhiiyte| kAvyabhedAnupasaMharati-evamiti / anye'pi = apare'pi, bhedAH kAvyavizeSAH / uddezamAtraprasiddhatvAta = uddezamAtreNa ( nAmamAtrakIrtanena ) prasiddhatvAt (prakhyAtatvAt ), uktabhedA'natikramAcca = uktabhedeSu (niruktakAvyabhedeSu ) prasiddhatvAt (anatiriktatvAta yathAtathaM tatraivAntarbhAvAcceti bhAvaH ) na pRthak lakSitAH pArthakyena / no lakSaNAGkitAH, mukhya bhedA'ntaHpAtitvAditi bhAvaH / .iti zrIzeSarAjazarmapraNItAyAM candrakalA'bhikhyAyAM sAhityadarpaNa. vyAkhyAyAM SaSTaH paricchedaH / / jaise-deshraajcrit| viruda-gadyapadyamayI rAjastutiko "viruda" kahate hai / jaise-virudmnnimaalaa| karambhaka-aneka bhASAoMse racita kAvyako "karambhaka" kahate haiM / jaikhe granthakArakI racI huI solaha bhaassaavaalii-prshstirtnaavlii| isa prakAra aura bhI bheda hai, uddeza mAtrase prasiddha hone meM pUrvokta bhedase atirikta na honese bhI unakA pRthak lakSaNa nahIM kiyA gyaa| sAhityadarpaNake anuvAdameM SaSTha pariccheda samApta huaa|
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ navInatama prakAzana saundaranandaM mahAkAvyam / mahAkavi azvaghoSa praNItaM 'zAnti' saMskRta evaM hindI TIkA sahita / DaoN0 ramAzaMkara tripAThI 75-00 jAnakIharaNam / kumAradAsaviracitam / saMskRta-hindI vyAkhyA sahita / vyAkhyAkAra-AcArya bhAlacandra pANDeya / 1-2 sarga 25-00 campUrAmAyaNam / zrIbhojarAjasArvabhaumakRtam / 'kalyANI' saMskRta-hindI . vyAkhyA noTsa shit| vyAkhyAkAra-paM0 rAmanAtha tripAThI shaastrii| bAlakANDa 12--06, sundarakANDa 12-100, sampUrNa. 40.00 pAtaJjalayogadarzanam / vyAsabhASya sahita / saTippaNa 'yogabhASya candrikA' hindI vyAkhyA sahita / vyAkhyAkAra-DaoN0 ramAzaMkara tripAThI 65.00 mRcchakaTikam / sa vimarza 'bhAvaprakAzikA' saMskRta-hindI vyAkhyA sahita / vyAkhyAkAra-DaoN0 jayazaMkaralAla tripAThI 60-00 kAvyaprakAzaH / mammaTabhaTTaviracitaH / savimarza 'rahasyabodhinI' hindI vyAkhyA sahita / vyAkhyAkAra-DaoN0 gajAnana zAstrI musalagAMvakara / sampAdakaAcArya paM. satyanArAyaNa zAstrI khnndddd'ii| 1-6 ullAsa 45-00 prauDhamanoramA ( sshbdrtn)| savimarza 'bhAvaprakAzikA'-'bhAvabodhinI' saMskRta-hindI vyAkhyA sahita / vyAkhyAkAra-DaoN. jayazaMkaralAla tripAThI / paJcasandhyanta 50.00 vAkyapadIyam (brahmakANDam ) / bhartRhari / zrIvAmadevAcAryasya saMskRta-hindI 'pratibhA' vyAkhyayA smnvitm| saMpA-satyanArAyaNa zAstrI khaNDaDI 50.00 kaThopaniSad / zAMkarabhASyasahitA / mUla bhASyayoH 'saralA' hindI vyAkhyA vibhUSitA / vyAkhyAkAra-paM0 kIrtyAnanda jhA 25.00 vyaakrnn-mhaabhaassym| pataMjalimaharSipraNIta / (paspazAhnikam / 'pradIpa' 'bhAvabodhinI' hindI vyAkhyA sahita / hindI vyAkhyAkAraDaoN. jayazaGkaralAla tripAThI 15-00 abhijJAnazAkuntalam / mahAkavikAlidAsapraNItam / 'jyotsnA' 'saralA' saMskRta-hindI vyAkhyA sahita / vyAkhyAkAra-DaoN. sudhAkara mAlavIya 60.00 uttararAmacaritam / mahAkavi bhavabhUti praNIta / 'zAMti' saMskRta-hindI vyAkhyA sahita / vyAkhyAkAra-DaoN0 ramAzaGkara tripAThI paMcataMtram / viSNuzarmA viracita / 'jyotsnA' 'mRdulA' saMskRta-hindI TIkA sahita / vyAkhyAkAra-DaoN0 sudhAkara mAlIvaya / mitrabheda (prathama tantra) 35.00, mitrasamprApti (dvitIya tantra) 15-00, kAkaula kIya tRtIya tantra, labdhaprANAMza (caturtha tantra ) evaM sampUrNa prAptisthAnam-kRSNadAsa akAdamI, po0 bA0 1118, vArANasI-221001 1000 zIghra