Page Text
________________
तृतीया परिच्छेदः
तदुक्तं भर्तृहरिणा
'शब्दोपहितरूपांस्तान् बुद्धेविषयतां गतान् ।
प्रत्यक्षानिव कंसादीन् साधनत्वेन मन्यते ॥ इति । तद्भदावाह
आलम्बनोद्दीपनाख्यौ तस्य भेदावुभौ स्मृतौ । स्पष्टम् । तत्र
आलम्बनं नायकादिस्तमालम्ब्य रसोद्गमात् ॥ २९ ।।
आदिशब्दान्नायिकाप्रतिनायिकादयः। अत्र यस्य रसस्य यो विभावः स तत्स्वरूपवर्णने वक्ष्यते। तत्र नायक:
अत्र भर्तृहरिसंवादं प्रकाशयति-शब्दोपहितरूपानिति । शब्दोपहितरूपान्= शब्दः ( काव्यनाटयस्थितशब्दः ) उपहितानि ( स्थापितानि ) रूपाणि ( स्वरूपाणि ) येषा तान्, बुद्धः = ज्ञानस्य, विषयतां = विषयभावं, गतान् = प्राप्तान, तान-प्रसिवान, कंसादीन् = कंस प्रभृतीन्, प्रत्यक्षान इव = चाक्षषज्ञानगोचरान् इव, साधनस्वेन = वीरसोपकरणत्वेन, मन्यते = जानाति, सामाजिक इतिशेषः । इति ।
विभावभेदावाह-मालम्बनोद्दीपनाख्याविति । तस्य = विभावस्य, मालम्बनोद्दीपनाख्यौ = आलम्बनोद्दीपननामको, उमो = दो, भेदै = प्रकारो, स्मृती%3D स्मृतिविषयीकृतो।
___ आलम्बनं प्रतिपादयति-पालम्बनमिति। नायकादिः = नायकप्रभूतिः; आदिशब्दात् नायिकाप्रतिनायिकादयः । आलम्ब्यते अनेनेति आलम्बनं करणे ल्युट् प्रत्ययः, त = नायकादिम् आलम्ब्य = अवलम्ब्य रसोदयात् = रसप्रादुर्भावात् ॥ २९ ॥ विभावित होत हैं = आस्वादके प्रादुर्भावके योग्य किये जाते हैं सामाजिकोंके रतिभाव जिनसे ऐसी व्युत्पत्ति द्वारा "विभाव" हे जाते हैं । भर्तृहरिने कहा है-काम्य और .नाट्यसे स्थापित स्वरूपवाले और ज्ञान के विषयको प्राप्त कंस आदिको प्रत्यक्ष समान सहृदय पुरुष वीररसका उपकरण जानता है ।
विवके भेदोंको कहते है--आलम्बन और उद्दीपन विभावके दो भेद माने गये हैं । आलम्बन, नायक आदि होता है उसीका आलम्बन कर रसकी उत्पत्ति होती है ॥२९॥
आदिशब्दसे नायिका और प्रतिनायिका आदिको लेना चाहिए । यहां जिस रसका जो विभाव है वह उसके स्वरूपवर्णनमें कहा जायगा । नायकका लक्षण देते हैं
सा०
| SR No. | 023456 |
| Book Title | Sahityadarpanam |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sheshraj Sharma Negmi |
| Publisher | Krushnadas Academy |
| Publication Year | 1994 |
| Total Pages | 690 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 15 MB |