Sahityadarpanam

SR No.: 023456
Original Sutra Author: N/A
Author: Sheshraj Sharma Negmi
Publisher: Krushnadas Academy
Publication Year: 1994
Total Pages: 690
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 15 MB

Page 311

२२२
साहित्यदर्पणे
यथा मम
'कमलेण विअसिएण , संजोएन्ती विरोहिणं ससिबिम्ब ।
करअलपल्लत्यमुही किं चिन्तसि सुमुहि ! अन्तराहिअहिअआ ?॥' अथ तर्कः
तर्को विचारः संदेहाद् भूशिरोऽशुलिनर्तकः ॥ १७१ ।। 'किं रुद्धः प्रियया-'इत्यादि (१५८ पृ०)। चिन्तामुदाहरति-कमलेण इति । संस्कृतच्छाया
"कमलेन विकसितेन संयोजयन्ती विरोधिनं शशिबिम्बम् । करतलपर्मस्तमुखी किं चिन्तयसि सुमुखि ! अन्तराहितहृदया।"
नायकं चिन्तयन्तीं विप्रयुक्तां नायिका प्रति कस्याश्चित्सख्या उक्तिरियम् । हे सुमुखि = हे सुन्दरि ! अन्तराहितहृदया = अन्तः ( अभ्यन्तरे ) आहितं ( निहितम् ) हृदयं ( चित्तम् ) यया सा तादृशी, एवं च करतलपर्यस्तमुखी = करतलें (हस्ततले ) पर्यस्तं ( पतितम् ) मुखम् ( आननम् ) यस्याः सा, तादशी त्वम्, विकसितेन-प्रफुल्लेन, कमलेन = पद्यन, विरोशिनं = विद्वेषिणम्,' कमलनिमीलनकारित्वादिति भावः । शशिबिम्बं = चन्द्रमण्डलं, संयोजयन्ती = संयुक्तं कुर्वती सती, किं चिन्तयसि = कि व्यायसि ? अत्र करतलं विकसित कमलं, मुखं च शशिबिम्ब, ततस्तादृशे करतले मुख. संयोजनात् कमले तद्विरोधी शशिबिम्बः सयोजित इति भावः । आर्यागीतिश्छन्दः । अत्र नायिकाया हितस्य नायकस्य अनाप्तेः "चिन्ता"।
वितर्क लक्षयति-तर्क इति । सन्देहात् = आशङ्काया हेतोः, धूशिरोऽङगुलि. नर्तकः = भ्रवो ( नेत्रलोमनी ) शिरः ( मस्तकः) अगुलयः ( करशाखाः ), ताता नर्तकः ( चालकः ) विचारः = विमर्शः, तर्कः = वितर्कः ॥ १७१॥
वितकमुदाहरति- "कि रुद्धः प्रियया" इत्यादि (विरहोत्कण्ठितोदाहरणे ) तत्र च नायिकाया नायकाऽनागमने अनेकविचाररूपो वितर्कः ।। १७१।।
उ०-ग्रन्थकार अपना पद्य देते है-प्रियको चिन्ता करती हुई विरहिणी नायिकाको सखी कह रही है । हे सुन्दरि ! अतःकरणके भीतर अभिप्राय रखती हुई ( अर्थात् प्रकाश न करती हुई ) तुम विकसित कमल ( करकमल) से चन्द्रमण्डल (चन्द्रके समान अपने मुख ) को संयुक्त करती हुई किस बातको चिन्ता कर रही हो?
वितक-सन्देहके कारश किसी बातका विचार करना "तर्क" कहा जाता है, इसमें भौहोंका, शिरका और उंगलियोंका चालन होता है ।। १७१।।
उ०-"कि रुद्ध प्रिया." इत्यादिः (पृ० १५८ ) ।