Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jyAdaya mahAkAvya (uttarAMza) Jain Education Internauonal FOE Private & Personal use only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya mahAkAvya ( uttarAMza) -: mUlagranthakartA evaM saMskRta TIkAkAra :zrI vANIbhUSaNa bA. bra. paM. bhUrAmalajI zAstrI ( AcArya jJAnasAgara jI mahArAja)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ $ %% %%%%%%%%%Chang hhhhhhhhhhhh % % preraka prasaMga : pa. pU. AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja ke paramaziSya muni zrI sudhAsAgarajI mahArAja, kSu. zrI gambhIra sAgarajI, kSu. zrI dhairya sAgarajI mahArAja ke aitihAsika 1994 ke zrI sonI jI kI nasiyA~, ajamera ke cAturmAsa ke upalakSya meM prakAzita / %% % % TrasTa saMsthApaka : sva. paM. jugala kizora mukhtAra %% % granthamAlAsampAdaka evaM niyAmaka : DaoN. darabArI lAla koThiyA nyAyAcArya, bInA (madhya pradeza) % % % saMskaraNa : dvitIya % %% prati : 2000 %% % % Chi $ $$ $s FFFFFF FFF FF Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le f f f f Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le mUlya : svAdhyAya (noTa :- DAka kharca bhejakara prati nizulka prApti sthAna se maMgA sakate hai| % % % prApti sthAna: % % % * sonI maMndira TrasTa sonIjI kI nasiyA~, ajamera (rAja.). % % % %% * DA. zItalacanda jaina maMtrI - zrI vIra sevA mandira TrasTa 1314 ajAyaba ghara kA rAstA, kizanapola bAjAra, jayapura % % % %% * zrI digambara jaina mandira atizaya kSetra mandira saMghI jI, sAMgAnera jayapura (rAja.) %% % Wan % % % %% % % % %% % %% % % %% % % %% % %% % Wan cation International
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vANIbhUSaNa bA. bra. paM. bhUrAmalajI zAstrI jayodaya mahAkAvya (uttarAMza) - AzIrvAda evaM preraNA : muni zrI sudhAsAgara jI mahArAja evaM kSu. zrI gaMbhIrasAgara jI, evaM kSu. zrI dhairyasAgara jI mahArAja -: sampAdaka evaM hindI TIkAkAra :DaoN. pannAlAla sAhityAcArya Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting F Zhe Zhe Le Le Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Le Le Le Le Le Le Le Le Le saujanyatA: zrI ratanalAla kaMvarIlAla pATanI (Ara. ke. mArbalsa li.) madanagaMja-kizanagar3ha Ting Ting Ting Ting Ting ffffffffTing Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting F f Ting Ting Ting Ting Ting $ $Le Le Le Le Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting prakAzaka: zrI digambara jaina samiti evaM sakala digambara jaina samAja, ajamera (rAja.) prakAzana : vIra sevA mandira TrasTa, jayapura mudraNa evaM lejara TAipa saiTiMga : nio blaoNka eNDa prinTsa purAnI maNDI, ajamera phona 22291 % % %% %% % % % % % % % % % %% %% % % % %
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ digambara jainAcArya 108 zrI jJAnasAgara muni mahArAja
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ pathakahayAsamA FFFFF FFFFFF paMcAcAra yukta mahAkavi, dArzanika vicAraka, dharmaprabhAkara, Adarza cAritranAyaka, kunda-kunda kI paramparA ke unnAyaka, saMta ziromaNi, samAthi samrATa, parama pUjya AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja ke kara kamaloM meM evaM inake parama suyogya ziSya jJAna, dhyAna, tapa yukta jaina saMskRti ke rakSaka, kSetra jIrNoddhAraka, vAtsalya mUrti, samatA svAbhAvI, jinavANI ke yathArtha udaghoSaka, AdhyAtmika evaM dArzanika saMta muni zrI sudhAsAgara jI mahArAja ke kara kamaloM meM sakala di. jaina samAja evaM digambara jaina samiti, ajamera (rAja.) kI ora se sAdara samarpita /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrI jJAnasAgara jI kI jIvana jIvana yAtrA A~khoM dekhI prAcIna kAla se hI bhArata vasundharA ne aneka mahApuruSoM evaM nara-puMgavoM ko janma diyA hai| ina * nara-ratnoM ne bhArata ke sAmAjika, rAjanaitika, dhArmika, AdhyAtmika evaM zauryatA ke kSetra meM anekoM kIrtimAna * sthApita kiye haiM / jaina dharma bhI bhArata bhUmi kA eka prAcIna dharma haiM, jahA~ tIrthaMkara, zruta kevalI, kevalI * bhagavAna ke sAtha sAtha anekoM AcAryoM, muniyoM evaM santoM ne isa dharma kA anusaraNa kara mAnava samAja * ke lie mukti evaM AtmakalyANa kA mArga prazasta kiyA hai / Wan Alekha nihAla candra jaina sevA nivRtta prAcArya mizrasadana sundara vilAsa, ajamera isa 19-20 zatAbdI ke prathama digambara jainAcArya parama pUjya, cAritra cakravartI AcArya 108 zrI * zAMtisAgara jI mahArAja the jinakI paramparA meM AcArya zrI vIra sAgarajI, AcArya zrI ziva sAgarajI ityAdi tapasvI sAdhugaNa huye| muni zrI jJAna sAgarajI AcArya zrI zivasAgara jI mahArAja se vi. sa. 2016, meM * khAniyA~ (jayapura) meM muni dIkSA lekara apane AtmakalyANa ke mArga para ArUr3ha ho gaye the| Apa zivasAgara * AcArya mahArAja ke prathama ziSya the / muni zrI jJAna sAgara jI kA janma rANolI grAma ( sIkara - rAjasthAna) meM digambara jaina ke chAbar3A kula meM seTha sukhadevajI ke putra zrI caturbhuja jI kI dharma patni ghRtAvarI devI kI kokha se huA thA / Apake bar3e bhrAtA zrI chaganalAlajI the tathA do choTe bhAI aura the tathA eka bhAI kA janma to pitA zrI ke dehAnta ke bAda huA thA / Apa svayaM bhUrAmala ke nAma se vikhyAta huye / prArambhika zikSA gA~va ke prAthamika vidyAlaya meM huI / sAdhanoM ke abhAva meM Apa Age vidyAdhyayana na kara apane bar3e bhAI jI ke sAtha naukarI hetu gayAjI (bihAra) Agaye / vahAM 13 - 14 varSa kI Ayu meM eka jainI seTha ke dukAna para AjIvikA hetu kArya karate rhe| lekina ApakA mana Age par3hane ke lie chaTapaTA rahA thA / saMyogavaza syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasI ke chAtra kisI samAroha meM bhAga lene hetu gayAjI (bihAra) Aye / unake prabhAvapUrNa kAryakramoM ko dekhakara yuvA bhUrAmala ke bhAva bhI vidyA prApti hetu vArANasI jAne ke hue / vidyA* adhyayana ke prati ApakI tIvra bhAvanA evaM dRr3hatA dekhakara Apake bar3e bhrAtA ne 15 varSa kI Ayu meM Apako * vArANasI jAne kI svIkRti pradAna kara dI / zrI bhUrAmala jI bacapana se hI kaThina parizramI adhyavasAyI, svAvalambI, evaM niSThAvAna the| vArANasI meM Apane pUrNa niSThA ke sAtha vidyAdhyayana kiyA aura saMskRta evaM jaina siddhAnta kA gahana adhyayana kara zAstrI parIkSA pAsa kii| jaina dharma se saMskArita zrI bhUrAmala jI nyAya, vyAkaraNa evaM prAkRta granthoM ko jaina siddhAntAnusAra par3hanA cAhate the, jisakI usa samaya vArANasI meM samucita vyavasthA nahIM thI / ApakA mana zubdha hI uThA, pariNAmata: Apane jaina sAhitya, nyAya aura vyAkaraNa ko puna:rjIvita karane kA bhI dRDha saMkalpa hI liyA / aDhiga vizvAsa, niSThA evaM saMkalpa ke dhanI zrI bhUrAmala jI ne kaI jaina evaM jainentara vidvAnoM se jaina vAGgamaya kI zikSA prApta kii| vArANasI meM rahakara hI Apane syAdvAda mahAvidyAlaya * se "zAstrI" kI parIkSA pAsa kara Apa paM. bhUrAmala jI nAma se vikhyAta hue / vArANasI meM hI Apane * jainAcAryoM dvArA likhita nyAya, vyAkaraNa, sAhitya, siddhAnta evaM adhyAtma viSayoM ke aneka granthoM kA gahana adhyayana kiyA / Ting Wan Wan Wan Dong Dong Dong Dong Dong Yu Zhi Bu
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ %%%% %%%% % %%%% % %% %%%% ss fffffffffffTing Ting Ting Ting Ting Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le %% % % %% % %% % % % % %% %% % %%% % %% % %% banArasa se lauTa kara Apane apane hI grAmINa vidyAlaya meM avaitanika adhyApana kArya prArambha kiyA, lekina sAtha meM, nirantara sAhitya sAdhanA evaM sAhitya lekhana ke kArya meM bhI agrasara hote gye| ApakI lekhanI se eka se eka sundara kAvyakRtiyoM janma letI rhii| ApakI taruNAI vidvatA aura AjIvikopArjana kI kSamatA dekhakara Apake vivAha ke lie anekoM prastAva Aye, sage sambandhiyoM ne bhI Agraha kiyaa| lekina Apane vArANasI meM adhyayana karate hue hI saMkalpa le liyA thA ki AjIvana brahmacArI rahakara mA~ sarasvatI aura jinavANI kI sevA meM, adhyayana-adhyApana tathA sAhitya sRjana meM hI apane Apako samarpita kara diyA / isa taraha jIvana ke 50 varSa sAhitya sAdhanA, lekhana, manana evaM adhyayana meM vyatIta kara pUrNa pAMDitya prApta kara liyA / isI avadhi meM Apane dayodaya, bhadrodaya, vIrodaya, sudarzanodaya Adi sAhityika racanAyeM saMskRta tathA hindI bhASA meM prastuta kI vartamAna zatAbdI meM saMskRta bhASA ke mahAkAvyoM kI racanA kI paramparA ko jIvita rakhane vAle mUrdhanya vidvAnoM meM ApakA nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| kAzI ke diggaja vidvAnoM kI pratikriyA thI "isakAla meM bhI kAlIdAsa aura mAghakavi kI Takara lene vAle vidvAna haiM, yaha jAnakara prasannatA hotI haiM / " isa taraha pUrNa udAsInatA ke sAtha, jinavANI mA~ kI avirata sevA meM Apane gRhasthAzrama meM hI jIvana ke 50 varSa pUrNa kiye / jaina siddhAnta ke hRdaya ko AtmasAta karane hetu Apane siddhAnta granthoM zrI dhavala, mahAdhavala jayadhavala mahAbandha Adi granthoM kA vidhivat svAdhyAya kiyA / "jJAna bhAraM kriyA binA" kriyA ke binA jJAna bhAra- svarUpa hai - isa maMtra ko jIvana meM utArane hetu Apa tyAga mArga para pravRtta hue / sarvaprathama 52 varSa kI Ayu meM san 1947 meM Apane ajamera nagara meM hI AcArya zrI vIra sAgarajI mahArAja se saptama pratimA ke vrata aMgIkAra kiye / 54 varSa kI Ayu meM Apane pUrNarUpeNa gRhatyAga kara AtmakalyANa hetu jaina siddhAnta ke gahana adhyayana meM laga gye| san 1955 meM 60 varSa kI Ayu meM Apane AcArya zrI vIra sAgarajI mahArAja se hI renavAla meM kSullaka dIkSA lekara jJAnabhUSaNa ke nAma se vikhyAta hue / san 1959 meM 62 varSa kI Ayu meM AcArya zrI zivasAgara jI mahArAja se khAniyA~ (jayapura) meM muni dIkSA aMgIkAra kara 108 muni zrI jJAnasAgarajI ke nAma se vibhUSita hue / aura ApakoM AcArya zrI kA prathama ziSya hone kA gaurava prApta huA / saMgha meM Apane upAdhyAya pada ke kArya ko pUrNa vidvattA evaM sajagatA ke sAtha sampanna kiyA / rUr3hivAda se kosoM dUra muni jJAnasAgara jI ne munipada kI saralatA aura gaMbhIratA ko dhAraNa kara mana, vacana aura kAyase digambaratva kI sAdhanA meM laga gye| dina rAta ApakA samaya AgamAnukUla municaryA kI sAdhanA, dhyAna adhyayana-adhyApana evaM lekhana meM vyatIta hotA rahA / phira rAjasthAna prAnta meM hI vihAra karane nikala gaye / usa samaya Apake sAtha mAtra docAra tyAgI vratI the, vizeSa rUpa se ailaka zrI sanmatisAgara jI, kSullaka zrI saMbhavasAgara jI va sukha sAgarajI tathA eka-do brahmacArI the / muni zrI ucca koTi ke zAstra-jJAtA, vidvAna evaM tAtvika vaktA the / paMtha vAda se dUra rahate hue Apane sadA jaina siddhAntoM ko jIvana meM utArane kI preraNA dI aura eka sadgRhastha kA jIvana jIne kA AhvAna kiyaa| vihAra karate hue Apa madanagaMja-kizanagar3ha, ajamera tathA byAvara bhI gaye / byAvara meM paMDita hIrA lAlajI zAstrI ne muni zrI ko unake dvArA likhita granthoM evaM pustakoM ko prakAzita karAne kI bAta kahI, taba Apane kahA "jaina vAMgamaya kI racanA karane kA kAma merA hai, prakAzana Adi kA kArya Apa logoM kA hai" / jaba san 1967 meM ApakA cAturmAsa madanagaMja kizanagar3ha meM ho rahA thA, taba jayapura nagara ke cUlagiri kSetra para AcArya deza bhUSaNa jI mahArAja kA varSA yoga cala rahA thA / cUlagirI kA nirmANa kArya bhI ApakI dekharekha evaM saMrakSaNa meM cala rahA thaa| usI samaya sadalagA grAmanivAsI, eka kannar3abhASI navayuvaka Apake pAsa jJAnArjana hetu AyA / AcArya dezabhUSaNa jI kI A~khoM ne zAyada usa navayuvaka kI bhAvanA ko par3ha liyA thA, so unhoMne usa navayuvaka vidyAdhara ko AzIrvAda pradAna kara jJAnArjana hetu munivara jJAnasAgara jI ke pAsa bheja diyA / jaba muni zrI ne naujavAna vidyAdhara meM jJAnArjana kI eka tIvra kasaka evaM lalaka dekhI to muni zrI ne pUcha hI liyA ki agara vidyArjana ke pazcAta choDakara cale %%%%%% %% %%%%% %%%% %%%% % % % % % % % % % % % % %% % %% % % %% % % %% % %% %
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Le f f f Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le % % %% % % % % % % % % % % %% %% % jAvoge to muni to kA parizrama vyartha jAyegA / naujavAna vidyAdhara ne turanta hI dRr3hatA ke sAtha AjIvana savArI kA tyAga kara diyA / isa tyAga bhAvanA se muni jJAna sAgarajI atyadhika prabhAvita hue aura eka Taka-TakI lagAkara usa naujavAna kI manohArI, gauravarNa tathA madhura muskAna ke pIche chipe hue dRr3hasaMkalpa ko dekhate hI raha gaye / / zikSaNa prArambha huA / yogya gurU ke yogya ziSya vidyAdhara ne jJAnArjana meM koI kasara nahIM chor3I / isI bIca unhoMne akhaMDa brahmacarya vrata ko bhI dhAraNa kara liyA / brahmacArI vidyAdhara kI sAdhanA pratimA, tatparatA tathA jJAna ke kSayopazama ko dekhakara gurU jJAnasAgara jI itane prabhAvita hue ki, unakI kar3I parIkSA lene ke bAda, unheM munipada grahaNa karane kI svIkRti de dI / isa kArya ko sampanna karane kA saubhAgya milA ajamera nagara ko aura sampUrNa jaina samAja ko / 30 jUna 1968 tadAnusAra ASAr3ha zuklA paMcamI ko brahmacArI vidyAdhara kI vizAla jana samudAya ke samakSa jainazvarI dIkSA pradAna kI gaI aura vidyAdhara, muni vidyAsAgara ke nAma se suzobhita hue / usa varSa kA cAturmAsa ajamera meM hI sampanna huA / tatpazcAta muni zrI jJAnasAgara jI kA saMgha vihAra karatA huA nasIrAbAda phuNcaa| yahA~ Apane 7 pharavarI 1969 tadAnusAra magasarabadI dUja ko zrI lakSmI nArAyaNa jI ko muni dIkSA pradAna kara muni / 108 zrI vivekasAgara nAma diyA / isI punIta avasara para samasta upasthita jaina samAja dvArA Apako AcArya pada se suzobhita kiyA gayA / AcArya jJAnasAgara jI kI hArdika abhilASA thI ki unake ziSya unake sAnnidhya meM adhika se adhika jJAnAMjana kara le / AcArya zrI apane jJAna ke athAha sAgara ko samAhita kara denA cAhate the vidyA ke sAgara meM aura donoM hI gurU-ziSya utAvale the eka dUsare meM samAhita hokara jJAnAmRta kA nirantara pAna karane aura karAne meM / AcArya jJAnasAgara jI sacce arthoM meM eka vidvAna-jauharI aura pArakhI the tathA bahuta dUra dRSTi vAle the / unakI kAyA nirantara kSINa hotI jA rahI thI / gurU aura ziSya kI jaina siddhAnta evaM vAMgamaya kI ArAdhanA, paThana, pAThana evaM tatvacarcA-paricarcA nirantara abAdhagati se cala rahI thii| tIna varSa pazcAta 1972 meM Apake saMgha kA cAturmAsa punaH nasIrAbAda meM huaa| apane AcArya gurU kI gahana asvasthyatA meM unake parama suyogya ziSya muni zrI vidyAsAgara jI ne pUrNa niSThA aura nispRha bhAva se itanI sevA kI ki zAyada koI lakhapatI bApa kA beTA bhI itanI niSThA aura tatparatA ke sAtha apane pitA zrI kI sevA kara pAtA / kAnoM sunI bAta to eka bAra jhUThI ho sakatI hai lekina __ A~kho dekhI bAta ko to zata pratizata satya mAna kara aisI utkRSTa gurU bhakti ke prati natamastaka honA hI par3atA hai| . cAturmAsa samApti kI ora thA / AcArya zrI jJAnasAgara jI zArIrika rupa se kAphI asvasthya evaM kSINa ho cuke the / sAiTikA kA darda kama hone kA nAma hI nahIM le rahA thA darda kI bhayaMkara pIr3A ke kAraNa AcArya zrI calane phirane meM asamartha hote jA rahe the / 16-17 maI 1972 kI bAta hai - AcArya zrI ne apane yogyatama ziSya muni vidyAsAgara se kahA "vidyAsAgara ! merA anta samIpa hai / merI samAdhi kaise sadhegI ? isI bIca eka mahatvapUrNa ghaTanA nasIrAbAda pravAsa ke samaya ghaTita ho cukI thI / AcArya zrI ke deha-tyAga se karIba eka mAha pUrva hI dakSiNa prAntIya muni zrI pArzvasAgara jI AcArya zrI kI nirvikalpa samAdhi meM sahAyaka hone hetu nasIrAbAda padhAra cuke the / ve kaI dinoM se AcArya zrI jJAnasAgarajI kI sevA suzruSA evaM vaiyyAvRtti kara apane jIvana ko sArthaka banAnA cAhate the| niyati ko kucha aura hI maMjUra thaa| 15 maI 1972 ko pArzvasAgara mahArAja ko zArIrika vyAdhi utpanna huI aura 16 maI ko prAtaHkAla karIba 7 bajakara 45 miniTa para arahanta, siddha kA smaraNa karate hue ve isa nazvara Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Le hovA suzruSA evaM vaiyAra hone hetu nasIrAbAda kSaNa prAntIya muni zrI Ya Ya Ya Ya Ya Le %%%%%%%% % % % % % % %
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % deha kA tyAga kara svargArohaNa ho gaye / ataH aba yaha prazna AcArya jJAnasAgara jI ke sAmane upasthita huA ki samAdhi hetu AcArya pada kA parityAga tathA kisI anya AcArya kI sevA meM jAne kA Agama meM vidhAna hai / AcArya zrI ke lie isa bhaMyakara zArIrika utpIr3ana kI sthiti meM kisI anya AcArya ke pAsa jAkara samAdhi lenA bhI saMbhava nahIM thaa| AcArya zrI ne antatogatvA apane ziSya muni zrI vidyAsAgara jI ko kahA "merA zarIra Ayu karma ke udaya se ratnatraya- ArAdhanA meM zanaiH zanaiH kRza ho rahA hai| ataH maiM yaha ucita samajhatA hU~ ki zeSa jIvana kAla meM AcArya pada kA parityAga kara isa pada para apane prathama evaM yogyatama ziSya ko padAsIna kara duuN| merA vizvAsa hai ki Apa zrI jinazAsana samvardhana evaM zramaNa saMskRti kA saMrakSaNa karate hue isa padakI garimA ko banAye rakhoge tathA saMgha kA kuzalatA pUrvaka saMcAlana karasamasta samAja ko sahI dizA pradAna kroge|" jaba muni zrI vidyAsAgarajI ne isa mahAna bhAra ko uThAne meM, jJAna, anubhava aura umra se apanI laghutA prakaTa kI to AcArya jJAna sAgarajI ne kahA "tuma merI samAdhi sAdha do, AcArya pada svIkAra krlo| phira bhI tumheM saMkoca hai to guru dakSiNA svarupa hI mere isa guruttara bhAra ko dhAraNa kara merI nirvikalpa samAdhi karAdo- anya upAya mere sAmane nahIM hai|" muni zrI vidyAsAgara jI kAphI vicalita ho gaye, kAphI maMthana kiyA, vicAra-vimarza kiyA aura anta meM nirNaya liyA ki guru dakSiNA to guru ko hara hAlata meM denI hI hogI / aura isa taraha unhoMne apanI mauna svIkRti guru caraNoM se samarpita karadI / apanI vizeSa AbhA ke sAtha 22 navambara 1972 tadAnusAra magasara badI dUja kA sUryodaya huaa| Aja jina zAsana ke anuyAyioM ko sAkSAt eka anupama evaM adbhuta dRzya dekhane ko milA / kala taka jo zrI jJAna sAgarajI mahArAja saMgha ke guru the, AcArya the, sarvopari the, Aja ve hI sAdhu evaM mAnava dharma kI parAkASThA kA eka utkRSTha udAharaNa prastuta karane jA rahe the. yaha eka vismayakArI evaM romAMcaka ddazya thA, muni kI saMjvalana kaSAya kI mandatA kA sarvotkRSTha udAharaNa thA / AgamAnusAra AcArya zrI jJAnasAgarajI ne AcArya padatyAga kI ghoSaNA kI tathA apane sarvottama yogya ziSya muni zrI vidyAsAgarajI ko samAja ke samakSa apanA guruttara bhAra evaM AcArya pada dene kI svIkRti mAMgakara, unheM AcArya pada se vibhUSita kiyA / jisa baDe paTTe para Aja taka AcArya zrI jJAnasAgara jI AsIna hote the usase ve nIce utara Aye aura muni zrI vidyAsAgarajI ko usa Asana para padAsIna kiyaa| jana-samudAya kI A~khe sukhAnanda ke A~suoM se tarala ho gaI / jaya ghoSa se AkAza aura maMdira kA prAgaMNa gUMja utthaa| AcArya zrI vidyAsAgara jI ne apane guru ke Adeza kA pAlana karate huye pUjya guruvara kI nirvikalpa samAdhi ke lie AgamAnusAra vyavasthA kii| guru jJAnasAgarajI mahArAja bhI parama zAnta bhAva se apane zarIra ke prati nirmamatva hokara rasa tyAga kI ora agrasara hote gye| AcArya zrI vidyAsAgarajI ne apane guru kI saMlekhanA pUrvaka samAdhi karAne meM koI kasara nahIM choDI / rAta dina jAgakara evaM samayAnukUla sambodhana karate hue AcArya zrI ne munivara kI zAMtipUrvaka samAdhi karAI / anta meM samasta AhAra evaM jala kA tyAgoparAnta mitI jeSTha kRSNA amAvasyA vi. sa. 2030 tadanAnusAra zukravAra dinAMka 1 jUna 1973 ko dina meM 10 bajakara 50 miniTa para guru jJAnasAgara jI isa nazvara zarIra kA tyAga kara AtmalIna ho gaye / aura de gaye samasta samAja ko eka aisA sandeza ki agara sukha,zAMti aura nirvikalpa samAdhi cAhate ho to kaSAyoM kA zamana kara ratnatraya mArga para Ada ho jAo, tabhI kalyANa saMbhava hai| . isa prakAra hama kaha sakate hai ki AcArya jJAnasAgarajI kA vizAla kRttitva aura vyaktitva isa bhArata bhUmi ke lie sarasvatI ke varada putratA kI upalabdhi karAtI hai| inake isa mahAna sAhitya sRjanatA se anekAneka jJAna pipAsuoM ne inake mahAkAvyoM parazodha kara DAkTara kI upAdhi prApta kara apane Apako gauravAnvita kiyA hai| AcArya zrI ke sAhitya kI surabhi vartamAna meM sAre bhArata meM isa taraha phaila kara kA vidvAnoM ko AkarSita karane lagI hai ki samasta bhAratavarSIya jaina ajaina vidvAnoM kA dhyAna unake mahAkAvyoM Wan Wan Le Le Wan Wan Le Le Chang Li Li Mo % % % % %% % % % %% % $f k F FF Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Le Le Le Le Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting F Y= k k Ting Ting Ting F FF FF F FFFF Le Le Le Le Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Wan Wan Wan Wan %% %% % % % % %% % % % % % %% % % % % % kArika kSetra, sAmAna ke kRtitva evaM vyaktitva pAsAgara jI mahArAja ke sAniyA Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le %f ffffffffff kk Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le kI ora gayA hai| pariNAmataH AcArya zrI jJAnasAgarajI kI hI saMgha paramparA ke prathama AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja ke parama suyogya ziSya, prakhara pravacana pravaktA, muni zrI 108 zrI sudhAsAgara jI mahArAja ke sAnnidhya meM prathama bAra "AcArya jJAnasAgara jI mahArAja ke kRttitva evaM vyaktitva para 9-10-11 jUna 1994 ko mahAna atizaya evaM camatkArika kSetra, sAMgAnera (jayapura) meM saMgoSThI Ayojita karake AcArya jJAnasAgarajI ke kRttitva ko sarasvatI kI mahAnatama sAdhanA ke rUpa meM aMkita kiyA thA, use akhila bhAratavarSIya vidvatta samAja ke samakSa. ujAgara kara vidvAnoM ne bhAratavarSa ke sarasvatI putra kA abhinandana kiyA hai / isa saMgoSThI meM AcArya zrI ke sAhitya-maMthana se jo navanIta prApta huvA, usa navanIta kI snigadhatA se sampUrNa vidvatta maNDala itanA Anandita huA ki pUjya muni zrI sudhAsAgarajI ke sAmane apanI ataraMga bhAvanA vyakta kI, ki- pUjya jJAnasAgarajI mahArAja ke eka eka mahAkAvya para eka eka saMgoSThI honA cAhie, kyoMki eka eka kAvya meM itane rahasmaya viSaya bhare hue haiM ki unake samasta sAhitya para eka saMgoSThI karake bhI use prApta nahIM kiyA jA sakatA / vidvAnoM kI yaha bhAvanA tathA sAtha meM pUjya muni zrI sudhAsAgara jI mahArAja ke dila meM pahale se hI guru nAma guru ke prati,svabhAvataH kRtitva aura vyaktitva ke prati prabhAvanA baiThI huI thI, pariNAmasvarupa saharSa hI vidvAnoM aura muni zrI ke bIca parAmarza evaM vicAra vimarza huA aura yaha nirNaya huA ki AcArya zrI jJAnasAgarajI ke pRthaka pRthaka mahAkAvya para pRthaka pRthaka rupa se akhila bhAratavarSIya saMgoSThI Ayojita kI jAve / usI samaya vidvAnoM ne muni zrI sudhAsAgara jI ke sAnnidhya me baiThakara yaha bhI nirNaya liyA ki AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja kA samasta sAhitya punaH prakAzita karAkara vidvAnoM ko, pustakAlayoM aura vibhinna sthAnoM ke maMdiroM ko upalabdha karAyA jaave| sAtha meM yaha bhI nirNaya liyA gayA ki dvitIya saMgoSThI meM vIrodaya mahAkAvya ko viSaya banAyA jAve / isa mahAkAvya meM se lagabhaga 50 viSaya pRthaka pRthaka rupa se choTe gaye, jo pRthaka pRthaka mUrdhanya vidvAnoM ke lie Alekhita karane hetu preSita kiye gaye hai| AzA hai ki nirdhArita kAryakrama ke anusAra muni zrI ke hI sAnnidhya meM dvitIya akhila bhAratavarSIya vidvatta saMgoSThI vIrodaya mahAkAvya para mAha akTUbara 94 me ajamera meM sampanna hone jA rahI hai jisameM pUjya muni zrI kA saMrakSaNa, netRtva evaM mArgadarzana sabhI vidvAnoM ko nizcita rupa se milegA / / hamAre ajamera samAja kA bhI parama saubhAgya hai ki yaha nagara AcArya jJAnasAgarajI mahArAja kI sAdhanA sthalI evaM unake parama suyogya ziSya AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja kI dIkSA sthalI rahI hai / ajamera ke sAtizaya puNya ke udaya ke kAraNa hamAre ArAdhya pUjya AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja ne apane parama suyogya ziSya, prakhara pravaktA, tIrthoddhAraka, yuvA maniSI, pUjya muni zrI sudhAsAgarajI mahArAja, pUjya kSullaka 105 zrI gaMbhIra sAgarajI evaM pUjya kSullaka 105 zrI dhairya sAgara jI mahArAja ko, hama logoM kI bhakti bhAvanA evaM utsAha ko dekhate hue isa saMgha ko ajamera cAturmAsa karane kI AjJA pradAna kara hama sabako upakRta kiyA hai| parama pUjya munirAja zrI sudhAsAgarajI mahArAja kA pravAsa ajamera samAja ke lie eka varadAna siddha ho rahA hai / Ajataka ke pichale tIsa varSoM ke itihAsa meM dharmapremI sajjanoM va mahilAoM kA itanA jamaghaTa, itanA samudAya dekhane ko nahIM milA jo eka muni zrI ke pravacanoM ko sunane ke lie samaya se pUrva hI Akara apanA sthAna grahaNa kara lete haiM / sonI jI kI nasiyA~ me pravacana sunane vAle jainaajaina samudAya kI itanI bhIr3a AtI haiM ki tIna-tIna cAra-cAra sthAnoM para "kloja-sarkiTa TI.vI." lagAne par3a rahe haiN| zrAvaka saMskAra zivira jo paryuSaNa parva meM Ayojita hone jA rahA hai| apane ApakI eka etihAsika viziSThatA hai / ajamera samAja ke lie yaha prathama saubhAgyazAlI evaM sunaharA avasara hogA jaba yahA~ ke bAla-AbAla apane Apako AgamAnusAra saMskArita kreNge| mahArAja zrI ke vyaktitva kA evaM prabhAvapUrNa udbodhana kA itanA prabhAva par3a rahA hai ki dAna dAtAra aura dharmapremI niSThAvAna vyakti Age bar3hakara mahArAja zrI ke sAnidhya meM hone vAle kAryakramoM ko jA mUrta rupa denA cAhate haiM / akTUbara mAha ke madhya akhila bhAratavarSIya vidvata-saMgoSThI kA Ayojana bhI 555555555555555555555%%%%%%% Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting FF s s f f f f Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Le Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Le Le Le Le Ping Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le fkkkkkk ffffffffLe Le Le Wan Wan Le Le % % % % %% % %% % % %% %% %% %% % % % % % eka viziSTha kAryakrama hai jisameM pUjya AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ke dvArA racita vIrodaya mahAkAvya ke vibhinna viSayoM para khyAti prApta vidvAna apane Alekha kA vAcana kreNge| kAza yadi pUjya munivara sudhAsAgarajI mahArAja kA saMsagha yahA~ ajamera meM pardApaNa na huA hotA to hamArA durbhAgya kisa sImA taka hotA, vicAraNIya hai| pUjya munizrI ke pravacanoM kA hamAre dila aura dimAga para itanA prabhAva huA ki sampUrNa digambara samAja apane varga vizeSa ke bhedabhAvoM ko bhulAkara jaina zAsana ke eka jhaMDe ke nIce A gaye / yahIM nahIM hamArI digambara jaina samiti ne samAja kI ora se pUjya AcArya zrI jJAnasAgarajI mahArAja ke samasta sAhitya kA punaH prakAzana karAne kA saMkalpa munizrI ke sAmane vyakta kiyA / muni zrI kA AzIrvAda milate hI samAja ke dAnavIra loga eka eka pustaka ko vyaktigata dhanarAzi se prakAzita karAne ke lie Age Aye tAki ve apane rAjasthAna meM hI janme sarasvatI-putra evaM apane parameSThI ke prati pUjAMjalI vyakta kara apane jIvana meM sAtizaya puNya prApta kara tathA deva, zAstra, guru ke prati apanI AsthA ko balavatI kara apanA apanA Atma kalyANa kA mArga prazasta kara ske| isa prakAra AcArya jJAnasAgara jI mahArAja ke sAhitya kI ApUrti kI samasyA kI pUrtI isa cAturmAsa meM ajamera samAja ne sampanna kI hai usake pIche eka hI bhAvanA hai ki akhila bhAratavarSIya jana mAnasa evaM vidvata jana isa sAhitya kA adhyayana, adhyApana kara sRSTI kI tAtvika gaveSaNA evaM sAhityaka chaTA se apane jIvana ko surabhita karate hue kRta kRtya kara skeNge| isI cAturmAsa ke madhya anekAneka sAmAjika evaM dhArmika utsava bhI AyegeM jisa para samAja ko pUjya muni zrI se sAragarbhita pravacana sunane kA maukA milegA / AzA hai isa varSa kA bhagavAna mahAvIra kA nirvANa mahotsava evaM picchikA parivartana kAryakrama apane Apa meM anUThA hogA / jo zAyada pUrva kI kitanI hI paramparAoM se haTakara hogA / anta meM zramaNa saMskRti ke mahAna sAdhaka mahAna tapasvI, jJAnamUrti, cAritra vibhUSaNa, bAla brahmacArI parama pUjya AcArya zrI 108 zrI jJAnasAgara jI mahArAja ke punIta caraNoM meM tathA unake parama suyogyatama ziSya cAritra cakravartI pUjya AcArya zrI 108 zrI vidyAsAgara jI mahArAja aura isI kar3I meM pUjya muni zrI 108 zrI sudhAsAgara jI mahArAja, kSullakagaNa zrI gambhIra sAgara jI evaM zrI dhairya sAgarajI mahArAja ke punIta caraNoM meM nata mastaka hotA huA zat-zat vaMdana, zat-zat abhinaMdana karatA huA apanI vinIta vinayAMjalI samarpita karatA huuN| ina uparokta bhAvanAoM ke sAtha prANI mAtra ke lie tatvagaveSaNA hetu yaha grantha samAja ke lie | prastuta kara rahe haiM / yaha jyodaya mahAkAvya (uttarAMza) zrI vANIbhUSaNa bA. bra. paM. bhUrAmalajI zAstrI ne likhA thA, yahI bra. bAda meM AcArya jJAnasAgara jI mahArAja ke nAma se jagata vikhyAta hue| isa grantha kA prathama saMskaraNa vIra nirmANa saMvat 2515 meM zrI jJAnodaya prakAzana - pisanahArI, jabalapura - 3 se prakAzita huA thA / usI prakAzana ko punaH yathAvata prakAzita karake isa grantha kI ApUrtI kI pUrtI kI jA rahI hai| ataH pUrva prakAzaka kA digambara jaina samAja ajamera AbhAra vyakta karatI hai| evaM isa dvitIya saMskaraNa meM dAtAroM kA evaM pratyakSa evaM parokSa se jina mahAnubhovoM ne sahayoga diyA hai, unakA bhI AbhAra mAnate haiM / isa grantha kI mahimA prathama saMskaraNa se prakAzakIya evaM prastAvanA meM atirikta hai / jo isa prakAzana meM bhI yathAvata saMlagna haiN| vinIta zrI digambara jaina samiti evaM sakala digambara jaina samAja ajamera (rAja) Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le % % % % %% % %% % % %% % %% % %% %% % % % %% % % %
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ *************** pha Xin parama pUjya AcArya 108 zrI jJAnasAgarajI mahArAja sAMkhyikI paricaya pArivArika paricaya : janma sthAna pitA kA nAma zrI caturbhuja jI; gotra - chAbar3A (khaMDelavAla jaina); rANolI grAma (jilA sIkara) rAjasthAna; - - sAhityika paricaya : * saMskRta bhASA meM - * dayodaya / jayodaya / vIrodaya / (mahAkAvya) bAlyakAla kA nAma prAta paricaya pA~ca bhAI (chaganalAla / bhUrAmala / gaMgAprasAda / gaurIlAla / evaM devIdatta ) pitA kI mRtyu - sana 1902 meM zikSA - prArambhika zikSA gAMva ke vidyAlaya meM evaM zAstri stara kI zikSA syAdavAda mahAvidyAlaya banArasa (u. pra.) se prApta kI / Wan * sudarzanayodaya / bhadrodaya / muni manoraMjanAzIti - (caritra kAvya ) phra * samyakatva sAra zataka (jaina siddhAnta) phra * pravacana sAra pratirupaka (dharma zAstra ) prastuti janma kAla - san 1891 mAtA kA nAma - zrImatI ghRtavarI devI bhUrAmala jI hindI bhASA meM * RSabhAvatAra / bhAgyodaya / vivekodaya / guNa sundara vRttAnta (caritra kAvya) * karttavya patha pradarzana / sacittavivecana / tatvArthasUtra TIkA / mAnava dharma (dharmazAstra) * devAgama stotra / niyamasAra / aSTapAhur3a (padyAnuvAda) * svAmI kundakunda aura sanAtana jaina dharma aura jaina vivAha vidhi cAritra patha paricaya : * sana 1947 (vi. saM. 2004) meM vratarupa se brahmacarya pratimA dhAraNa kI / - kamala kumAra jaina * sana 1955 (vi. saM. 2012) meM kSullaka dIkSA dhAraNa kI / * sana 1957 (vi. saM. 2014 ) meM ailaka dIkSA dhAraNa kI / * sana 1959 (vi. saM. 2016) meM AcArya 108 zrI zivasAgara mahArAja se unake prathama ziSya ke rupa - meM muni dIkSA dhAraNa kii| sthAna khAniyA (jayapura) raaj| ApakA nAma muni jJAnasAgara rakhA gayA / * 30 jUna san 1968 ( ASAr3a zuklA 5 saM. 2025) ko brahmacArI vidyAdhara jI ko muni pada kI dIkSA dI jo vartamAna meM AcArya zreSTha vidyAsAgara jI ke rupa meM virAjita hai / * 7 pharavarI san 1969 ( phAguna vadI 5 saM. 2025) ko nasIrAbAda (rAjasthAna) meM jaina samAja ne Apako AcArya pada se alaMkRta kiyA evaM isa tithi ko vivekasAgara jI ko munipada kI dIkSA dI / * saMvat 2026 ko brahmacArI jamanAlAla jI gaMgavAla khAcariyAvAsa (jilA-sIkara) rA. ko kSullaka dIkSA dI aura kSullaka vinayasAgara nAma rakhA / bAda meM kSullaka vinayasAgara jI ne munizrI vivekasAgara jI se muni dIkSA lI aura muni vinayasAgara kahalAye / Dong Dong Dong Dong Dong Dong Dong Duan Fa
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Wan Wan Wan Wan %% %% % %% % %% % % % % % %% % % %% % * saMvat 2026 meM brahma. pannAlAla jI ko kezaragaMja ajamera (rAja.) meM muni dIkSA pUrvaka samAdhi dii| * saMvat 2026 meM banavArI lAla jI ko muni dIkSA pUrvaka samAdhi dI / * 20 akTUbara 1972 ko nasIrAbAda meM brahma. dIpacaMdajI ko kSullaka dIkSA dI, aura kSu. svarUpAnaMdajI . nAma rakhA jo ki AcArya zrI jJAnasAgara jI ke samAdhistha pazcAt san 1976 (kuNDalapura) taka AcArya vidyAsAgara mahArAja ke saMgha meM rahe / | * 20 akTUbara 1972 ko nasIrAbAda jaina samAja ne Apako cAritra cakravartI pada se alaMkRta kiyA / | * kSullaka AdisAgara jI, kSullaka zItala sAgara jI (AcArya mahAvIra kIrti jI ke ziSya bhI Apake sAtha rahate the / * pAMDitya pUrNa, jina Agama ke atizreSTha jJAtA AcArya zrI jJAnasAgarajI mahArAja ne apane jIvana kAla meM anekoM zramaNa/AryikAe~/ailaka/kSullaka/brahmacArI/zrAvakoM ko jaina Agama ke darzana kA jJAna diyaa| AcArya zrI vIra sAgara jI/AcArya zrI zivasAgara jI/AcArya zrI dharmasAgara jI/AcArya zrI ajita sAgara jI / evaM vartamAna zreSTha AcArya vidyAsAgara jI isake anupama udAharaNa hai / Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le AcArya zrI ke cAturmAsa paricaya * saMvat 2016 - ajamera saM. 2017 - lADana; saM. 2018 - sIkara (tInoM cAturmAsa AcArya zivasAgara jI ke sAtha kiye) * saMvata 2019 - sIkara; 2020 - hiMgoniyA (phulerA); saM. 2021 - madanagaMja - kizanagar3ha saM. 2022 - ajamera; saM. 2023 - ajamera, saM. 2024 - madanagaMja-kizanagar3ha saM. 2025 - ajamera (sonI jI kI nasiyA~); saM. 2026 - ajamera (kesaragaMja); saM. 2027 - kizanagar3ha rainavAla; saM. 2028 - madanagaMja-kizanagar3ha saM. 2029 - nsiiraabaad| Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le sfTing Ting Ting Ting Ting Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le bihAra sthala paricaya * saM. 2012 se saM. 2016 taka kSullaka/ ailaka avasthA meM - rohataka/hAsI/hisAra/guDagA~vA/rivAr3I/ evaM jayapura / saM. 2016 se saM. 2029 taka muni/AcArya avasthA meM - ajamera/lADanU/sIkara/hiMgoniyA/phulerA/madanagaMja- | kizanagar3ha/nasIrAbAda/bIra/rupanagar3ha/maravA/choTA narenA/sAlI/sAkUna/harasolI/chapyA/dUdU/mojamAbAda/coru/jhAga/ sAMvaradA/khaMDelA/hayor3hI/koThI/maMDA-bhImasIha/bhIDA/kizanagar3ha-rainavAla/kAMsa/zyAmagar3ha/mAroTha/surerA/dAMtA/kulI/ khAcariyAbAda evaM nasIrAbAda / aMtima paricaya * AcArya pada tyAga evaM saMllekhanA vrata grahaNa * samAdhistha - maMgasara vadI 2 saM. 2029 (22 navambara san 1972) - jyeSTha kRSNa amAvasyA saM. 2030 (zukravAra 1 jUna san 1973) - pUrvAnha 10 bajakara 50 miniTa / - 6 mAsa 13 dina (miti anusAra) 6 mAsa 10 dina (dinAMka anusAra) * samAdhistha samaya * sallekhanA avadhi darzana-jJAna-cAritra ke atizreSTha anuyAyI ke caraNoM meM zraddheva naman / zat zat namana / % %% % % % %% %% % % % % %% %% % % % % %% % %% %
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Dong Dong Yu Dong Dong Dong Dong Yu Xue Sheng phra prakAzakIya jaina sAhitya aura itihAsa ke marmajJa evaM anusaMdhAtA svargIya sarasvatIputra paM. jugala kizora jI mukhtAra " yugavIra" ne apanI sAhitya itihAsa sambandhI anusandhAna- pravRttiyoM * ko mUrtarupa dene ke hetu apane nivAsa saravAsA (sahAranapura) meM "vIra sevA maMdira" nAmaka eka zodha saMsthA kI sthApanA kI thI aura usake lie krIta vistRta bhUkhaNDa para eka sundara Xin bhavana kA nirmANa kiyA thA, jisakA udghATana vaizAkha sudi 3 ( akSaya tRtIyA), vikrama saMvat phra * 1993, dinAMka 24 apraila 1936 meM kiyA thA / san 1942 meM mukhtAra jI ne apanI sampatti * kA "vasIyatanAmA" likhakara usakI rajisTrI karA dI thI / "vasIyatanAmA" meM ukta "vIra sevA mandira" ke saMcAlanArtha isI nAma se TrasTa kI bhI yojanA kI thI, jisakI rajisTrI Wan * * 5 maI 1951 ko unake dvArA karA dI gayI thI / isa prakAra paM. mukhtAra jI ne vIra sevA mandira TrasTa kI sthApanA karake unake dvArA sAhitya aura itihAsa ke anusandhAna kArya ko prathamataH agrasArita kiyA thA / svargIya bA. choTelAlajI kalakattA, svargIya lA. rAjakRSNa jI dillI, rAyasAhaba lA. ulphtarAyajI dillI Adi ke preraNA aura svargIya pUjya kSu. gaNeza prasAda jI varNI (muni gaNeza kIrti mahArAja) ke AzIrvAda se san 1948 meM zradveya mukhtAra sAhaba ne ukta vIra Qi 5 phra sevA mandira kA eka kAryAlaya usakI zAkhA ke rupa meM dillI meM, usake rAjadhAnI hone phra * ke kAraNa anusandhAna kArya ko adhika vyApakatA aura prakAza milane ke uddezya se, rAya sAhaba lA. ulphtarayajI ke caityAlaya meM kholA thA |pshcaat bA. choTe lAlajI, sAhU zAntiprasAdajI aura samAja kI udAratApUrNa Arthika sahAyatA se usakA bhavana bhI bana gayA, jo 21 dariyAgaMja * dillI meM sthita hai aura jisameM " 'anekAnta" (mAsika) kA prakAzana evaM anya sAhityika kArya sampAdita hote haiM / isI bhavana sarasAvA se le jAyA gayA vizAla granthAgAra hai, jo jainavidyA ke vibhinna aGgo para anusandhAna karane ke liye vizeSa upayogI aura mahatvapUrNa hai / vIra - sevA mandira TrasTa gaMtha - prakAzana aura sAhityAnusandhAna kA kArya kara rahA hai / isa TrasTa ke samarpita vayovRddha pUrva mAnada maMtrI evaM vartamAna meM adhyakSa DA. darabArI lAlajI * koThiyA bInA ke athaka parizrama evaM lagana se abhI taka TrasTa se 38 mahatvapUrNa granthoM * kA prakAzana ho cukA hai / AdaraNIya koThiyAjI ke hI mArgadarzana meM TrasTa kA saMpUrNa kArya * cala rahA hai / ataH unake prati hama hRdaya se kRtajJatA vyakta karate haiM aura kAmanA karate * haiM ki ve dIrghAyu hokara apanI sevAoM se samAja ko cirakAla taka lAbhAnvita karate rheN| * *********
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ TrasTa ke samasta sadasya evaM koSAdhyakSa mAnanIya zrI canda saMgala eTA, tathA saMyukta maMtrI lA. surezacandra jaina sarasAvA kA sahayoga ullekhanIya hai / etadartha ve dhanyavAdAha haiM / Zhi saMta ziromaNi AcArya vidyAsAgarajI ke parama ziSya pUjya muni 108 sudhAsAgara jI mahArAja ke ArzIvAda evaM preraNA se dinAMka 9 se 11 jUna 1994 taka zrI digambara jaina atizaya * kSetra maMdira saMghIjI sAgAMnera meM AcArya vidyAsAgarajI ke guru AcArya pravara jJAnasAgarajI mahArAja phra Wan ke vyaktitva evaM kRtitva paraakhila bhAratIya vidvata saMgoSThI kA Ayojana kiyA gayA thaa| thA ki AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ke samasta granthoM kA isa saMgoSThI meM nizcaya kiyA kiyA jAya / tadanusAra samasta vidvAnoM kI sammati se yaha saharSa svIkAra kara sarvaprathama vIrodayakAvya ke prakAzana kI prakAzana kisI prasiddha saMsthA se kArya vIra sevA mandira TrasTa ne Wan Wan * yojanA banAI aura nizcaya kiyA ki isa kAvya para Ayojita hone vAlI goSThI ke pUrva * ise prakAzita kara diyA jAya / parama harSa hai ki pUjya mUni 108 sudhAsAgara mahArAja kA * saMsagha cAturmAsa ajamera meM honA nizcaya huA aura mahArAja jI ke pravacanoM se prabhAvita hokara zrI digambara jaina samiti evam sakala digambara jaina samAja ajamera ne pUjya AcArya Wan Zhi * jJAna sAgara jI mahArAja ke vIrodaya kAvya sahita samasta granthoM ke prakAzana evaM saMgoSThI R kA dAyitva svayaM le liyA aura TrasTa ko Arthika nirdhAra kara diyA / etadartha TrasTa ajamera Wan samAja kA isa jinavANI ke prakAzana evaM jJAna ke pracAra prasAra ke liye AbhArI hai / prastuta kRti jyodaya mahAkAvya (uttarAMza) ke prakAzana meM jina mahAnubhAva ne Arthika . sahayoga kiyA tathA mudraNa meM nio blaoNka eNDa prinTsa, ajamera ne utsAha pUrvaka kArya kiyA sabhI dhanyavAda ke pAtra haiM / | hai | anta meM usa saMsthA ke bhI AbhArI hai jisa saMsthA ne pUrva meM yaha grantha prakAzita kiyA Wan * thA / aba yaha grantha anupalabdha hai / ataH TrasTa isako prakAzita kara gauravAnvita hai / jaina * jayatuM zAsanam / dinAGka : 9-9-1994 ( parvAdhirAja paryUSaNa parva ) DaoN. zItala canda jaina mAnada maMtrI vIra sevA mandira TrasTa 1314 ajAyava ghara kA rAstA kizanapola bAjAra, jayapura * 5555555
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8888888888888 838383888888888889038 prathama saMskaraNa se prakAzakIya eka dazakase bhI adhika jaise dIrghakAlase pratIkSita 'jayodaya-mahAkAvya' ke uttarAMzako pAThakoM taka sauMpakara prasannatAkA anubhava ho rahA hai| isake prakAzanameM itanA vilamba honeke kaI kAraNa rahe; yathA-(1) isakI pANDulipi hI surakSita nahIM mila sakI, (2) isake sampAdana evaM hindI rUpAntaraNake lie suyogya vidvAnkA abhAva, (3) pUrvAdhaM prakAzita karane vAlI saMsthAkI gatividhiyoMmeM hrAsa, (4) anya prakAzana saMsthAoMse samparka Adi / jaisA ki pUrvAdhake sampAdaka zraddheya paNDita hIrAlAlajI zAstrIkI bhAvanAnusAra isa granthakA sampAdana DaoN0 paNDita pannAlAla sAhityAcAryajIko karanA cAhie, kAraNa ve isa viSayake adhikArI evaM sukhyAta vidvAn hai / ataH isa uttarAMzakA kArya unhIMpara sauMpA gyaa| pahale to unhoMne vyastatA evaM asvasthatAkai kAraNa asamarthatA prakaTa kI, kintu kucha samaya bAda jaba maiMne svayaM Agraha kara sahayoga denekI bAta kI taba kahIM isake anuvAda evaM sampAdanakA kArya Arambha ho sakA / isa kArya meM paNDitajIko atyadhika zrama karanA pdd'aa| jise dekhakara mujhe Azcarya huA aura kheda bhI ki Aja bhI samAjameM isa viSayake tajJa vidvAn anya nahIM haiN| ___ isa mahAkAvyake prakAzanameM merI ruci honekA mUlabhUta kAraNa yahI rahA ki prastuta kRtikI viziSTAoMkA samIcIna/niSpakSa sArthaka mUlyAMkana ho evaM ise saMskRta sAhitya jagatmeM ucita sthAna mile / sAtha hI, bIsavIM sadI jaisA duSkAlameM bhI deva bhAratIke mahAkavike avataraNa evaM unake sAhityakA saMskRta samAja Adara aura gaurava sthApita kara ske| ___ ime durbhAgya hI kaheM ki isa granyakA prakAzana bAdako ho pA rahA hai / isase pahale isa para pI0 eca0 DI0 kI upAdhi grahaNa kara do zodha chAtroMne apaneko gauravAnvita kiyA tathA do abhI bhI kAryarata haiN| kitanA mukhada hotA ki yadi unheM isa granthakA TIkA sahita avalokana kara kArya kara sakanekA avasara miltaa| isase adhika sukhakara to yaha hogA ki isake aThArahaveM sarga, jisameM pramukha svatantratA saMgrAma senAniyoMkA ullekha huA hai ko, vizvavidyAlaya pAThyakramameM sammilita kara jahA~ isa mahAkAvyakA bhI anyoM sama paThanapAThana kAryoM tathA chAtroMko dezake lie samarpita dezabhaktoMkI kurbAniyoMke prati Adara ko bhAvanA paidA karAyeM / vahIM vIsavIM sadImeM sRjita ekameva mahAkAvyako lokakhyAti dilA saMskRta sAhityake vikAsake aitihAsika pRSThoMmeM apaneko tathA isa sadIko svarNAkita kreN|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinata hU~ maiM mahAkavi bhUrAmalajIke AzcaryotpAdaka vyaktitva pratibhAke prati / jisase ki Aja bhI mahAkavikI paramparAkA vikAsa huA aura saMskRta-sAhityako samRddhimeM akalpanIya ghaTanA ghttii| prastuta kRtipara prastAvanA lekhanake lie DaoN0 bhAgIrathajI tripAThI "vAgIza" se nivedana kiyA gyaa| jise unhoMne sahaja svIkAra kara prastAvanA likhane kI kRpA kI / unakI isa sAhityAbhirurUcise upakRtahotA huA maiM unake prati hRdayase AbhAra vyakta karatA huuN| DaoN0 pannAlAlajI sAhityAcAryakA AbhAra kina zabdoMmeM vyakta karUM; isake lie mujhameM na to buddhi hai aura na zabda / kAraNa mujhe vivazatAvaza vRddhAvasthAmeM bhI unase itanA adhika kAma karAnA par3A / jise unhoMne binA prativAda kiye saharSa kiyA bhii| unake prati vinamra bhAvAJjali arpita karate hue kAmanA karatA hU~ ki ve zatAyuSka hoN| dIrghakAla taka hama sabhIkA mArga prazasta karate rheN| isake prakAzanameM ajamera nivAsI zrI mahendrakumArajIkA sahayoga bhI smaraNIya hai, jinhoMne yojanAnusAra isakI kucha pratiyAM vidvAnoM evaM granthAlayoMmeM bheMTa hetu prakAzana-pUrva hI surakSita karA diiN| svaccha evaM zuddha mudraNa hetu varddhamAna mudraNAlayake adhikArI evaM sahayogiyoM ko bhUla pAnA mere lie asambhava hai / unheM bhI hAdika sAdhuvAda / aura antameM jJAnodaya prakAzanakI gatividhiyoMke preraNAsrota paramapUjya AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAjake prati vinayAbhibhUta hUM jinake susmaraNa evaM zubhAzISase hI isa kRtike prakAzanakA Adise anta takakA saMbala prApta huaa| jJAnodaya prakAzana mahAkavi bhUrAmalajIke isa mahAkAvyako neharU janmazatAbdI varSa meM prakAzita kara apanI prakAzana zRMkhalAmeM saMyukta hotI isa abhinava kar3Iko ziromaNi upalabdhi rUpa mAnatA humA gauravakA sampAdana saMvedana kara rahA hai / pisanahArI, 482003, 040489 rAkeza jaina
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratha 00 0 Rosepperseenegroommassasses Sarsawalaodpoon ga se bhUmikA saMskRtabhASAkA lAlitya jambUdvIpake kaviyoMko cirakAlase apanI ora AkRSTa karatA rahA hai / vaidika RcAoMmeM RSiyoMne rUpakoMkA Azraya lekara prakRtikI abhirAmatAko yatheSTa rUpase nibaddha kiyaa| yadyapi upaniSatkAlIna vAGmayameM saMskRtabhASAkA vizliSTa svarUpa vizeSataH nikhara kara lokake sAmane AtA hai, tathApi laukika saMskRtameM kAvyarUpatAkI pUrNa chavi vAlmIki vAGmayameM chiTakatI hai| lokamaGgalakArI Adarza viSayavastuko rasAtmAko samucita bhASAparidhAnake mAdhyamase isa prakAra pratipAdita karanA ki vastutattva rasika janoMke cittameM utara ske| yahI kavikauzala hai, isImeM kavike kAvyakA sArthakya hai tathA svayaM kI paritRpti hai| sAhitya vaha kRti hai jo zrotA athavA pAThakake manovegoMko taraMgita karane meM samartha hotI hai| kAvyasraSTA jisa prakAra cAhatA hai, kAvyasRSTi karatA hai| dhvanyAlokakArakA kathana hai ki kAvyarUpI ananta jagatkA prajApati kavi hI hai, use yaha jagat jisa prakAra rucatA hai, isa jagatko usIke anurUpa parivartita ho jAnA par3atA hai ___ apAre kAvyasaMsAre kavireva prajApatiH / yathAsmai rocate vizvaM tathedaM parivartate / / vaidika kAlase hI sthAnIya boliyoMkA vikAsa hone lagA thaa| bhASAvizleSaNa dvArA ziSTa prayogoMkA nirdhAraNa kiyA jAne lagA thaa| isa prakAra usa kAlameM ziSTabhASA aura sAmAnyabhASAkI sImArekhA khiMca gaI thii| 'madhravAcaH' janoMkA eka pRthak hI varga thaa| bhagavAn buddhake kAlameM saMskRtabhASAko vividha prAkRtabhASAe~ vikasita ho cukI thiiN| bhagavAn buddhane apane upadeza sAmAnya jana taka pahu~cAne hetu tadAnIntana janabhASAkA prayoga kiyA thaa| bhagavAn mahAvIrane bhI apane upadeza saMskRta bhASAmeM nahIM diye| mahAbhASyakAra bhagavAn pataMjaline parApara vidyAoMke niSNAta vidvAnoMko bhI prAkRtase prabhAvita batAyA hai / bhAratIya samagra pradezoMke vyavahAra ko ekasUtratAmeM bA~dhane lie saMskRta setuke rUpameM pradhAnabhASAkI bhUmikAkA nirvAha kara rahI thii| sabhI prAkRteM saMskRtase saMbaddha thiiN| ataH rASTriya vyavahAra ke lie saMskRtabhASA samparkabhASA evaM sAhityika bhASAke rUpameM sabako mAnya thI / prAkRtabhASAke mUla granthoM para vyAkhyAe saMskRtameM racI jAtI thiiN| vAtsyAyanabhASya aura nyAyavAttikake siddhAntoMke pratyAkhyAnake lie
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ to saMskRtameM bauddha nyAya granthoMkI bAr3ha-sI A gaI / jaina nyAya bhI saMskRta bhASA meM pIche nahIM rahA / bauddha aura jaina vidvAnoMkA dhyAna saMskRta vyAkaraNa zAstrakI ora gyaa| prathama zatAbdI sthita jaina vidvAn zarvavarmAne kAtantra vyAkaraNa tathA caturtha zatAbdI sthita bauddha vidvAn candragomIne cAndravyAkaraNakI racanA kI / kintu unake dvArA abhI lokahRdaya-saMsparzI lokasAhityako sRSTikA zrIgaNeza saMskRtameM nahIM kiyA jA sakA thaa| isa kAryakA zubhArambha kiyA ayodhyAmeM janme brAhmaNa azvaghoSane / unake dvArA viracita 'buddhacaritam' laukika saMskRta sAhityakI utkRSTa kRti hai| yadyapi saundarananda bhI unakI hI racanA hai, tathApi sAhityika guNoMkI dRSTi se buddhacaritam kAlidAsIya kAvyase kathamapi nyUna nahIM hai / bauddha saMskRta sAhityameM azvaghoSapraNIta kAvya Adima bhI hai aura antima bhii| ukta saMskRta sAhityameM saMskRta sAhityako anya vidhAoMkA vikAsa hI nahIM ho skaa| isake viparIta jaina vidvAnoM dvArA viracita kRtiyoMmeM kAvyakI vividha vidhAoMke zavalatAmaya darzana hote haiN| inameM mahAkAvya, laghukAvya, kathAsAhitya prabandhasAhitya, sandhAnakAvya, campUkAvya, gItikAvya, dUtakAvya, subhASita, pAdapUrtisAhitya, nATaka-nATikA ( dRzyakAvya ), stotrasAhitya, prazasti sAhitya paTTAvali tathA gurvAvali sAhitya, vijJaptipatra sAhitya, gadyakAvya evaM sAhityavyAkhyAe~ saMskRtavAGmayakI vizAlanidhike rUpameM hameM upalabdha haiN| jaina vidvAnoMne nUtana kAvyazelI meM saMskRta racanAoMkA zubhArambha IsavIya tRtIya-caturtha zatAbdIse hI kara diyA thaa| kintu pAMcavIM zatAbdI taka jaina kAvyavAGamayakI kRtiyoMkA paricaya anyatra ullekhake dvArA hI hameM milatA hai / parantu sAtavIM zatAbdIse sarvAGgapUrNa vikasita kAvyavAGamaya upalabdha hone lagatA hai| yadyapi jainoMkA dharma pradhAnatayA tyAga aura vairAgya para bala detA hai, tathApi jaina vidvAn yugako AvazyakatAko dRSTigata rakhakara kAvyapraNayanameM pravRtta hue| unake zuSka upadezoMko prabhAvazAlI lalita zailIke binA kauna sunaneko tatpara hotA / yadyapi jaina muniyoMko zRGgAramaya kathAoM kA zravaNa evaM upadeza varjita thA, tathApi zrAvaka vargako isa prakArake sAhitya meM rasopalabdhi hotI thii| yugAnurUpatAko dhyAnameM rakhakara jaina vidvAn isa ora pravRtta hue| sAhityanirmANake kSetrameM jaina vidvAnoMne sarvataH prathama lokaruci kI ora dhyAna diyaa| kintu guptakAlameM aura usake paravartI yugameM saMskRta vastutaH pANDityapUrNa vivecanoM tathA kAvyaracanAoM kI bhASA bana gaI thii|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta kAvyaracanAko dizAmeM dakSiNa bhArata, gujarAta tathA rAjasthAna ke vidvAnoM ko mukhyataH zreya prApta hai / IsAkI sAtavIM zatAbdIse, hameM jaina vidvAnoM dvArA praNIta kAvyaracanAe~ upalabdha haiM / unameM raviSeNa dvArA viracita padmacarita yA padmapurANako prathama saMskRta racanA kahA jA sakatA hai| jaTAsiMha nandyAcArya dvArA praNIta varAGgacarita mahAkAvya bhI saptama zatAbdIkI kRti hai / aSTama zatAbdI meM sthita mahAkavi dhanaJjayakI dvisandhAnakA vyam athavA rAghavapANDavIyam nAmaka racanA saMskRtavAG mayakI anatisAdhAraNa evaM prasiddha kRti mAnI jAtI hai / isI zatAbdIkI do anya kAvyakRtiyA~ bhI ullekhanIya haiM - 1. karnATakadezastha punnATasaMghIya jinasena viracita harivaMzapurANa mahAkAvya athavA ariSTanemi purANasaMgraha tathA 2. rAjasthAnI jaina vidvAna jinasena evaM guNabhadra dvArA saMdRbdha mahApurANa ( AdipurANa ) | navama zatAbdIko do racanAe~ mahanIya haiM--guNabhadra evaM lokasena racita uttarapurANa tathA hariSeNakRta bRhatkathAkoza | kuchako chor3akara prArambhika kAlase solahavIM zatAbdI taka paurANika zailI meM kAvyoM tathA mahAkAvyoMkI racanAkA krama banA / isalie aisI kRtiyoM ko paurANika racanA nAma diyA jA sakatA hai| paurANika yuga kahanA adhika saMgata nahIM ja~catA kyoMki tatsamakAlIna aitihAsika evaM alaMkArapradhAna zAstrIya mahAkAvyoM kI bhI racanAe~ prApta hotI haiM / kaviyoMne paurANika racanAoM ke sAtha prAyaH purANa zabdakA prayoga bhI kiyA hai| paurANika kAvya prAya : bRhatkAya bhI hote the / udAharaNArtha mahApurANa (AdipurANa) 76 parvoM meM likhA gayA vizAla grantha hai / harivaMza purANa mahAkAvya 66 sargoM meM nibaddha hai / dasavIM zatAbdI meM vAgbhaTane neminirvANamahAkAvya aura mahAsena sUrine pradyumna caritakAvya rcaa| ye vAgbhaTa vAgbhaTAlaMkArake kartA vAgbhaTa se bhinna tathA pUrvavartI Thaharate haiM / neminirvANa mahAkAvya ke padya vAgbhaTAlaMkArameM uddhRta haiM / gyArahavIM zatAbdIse jaina vidvAnoMne saMskRtakAvya aura mahAkAvya meM vaiziSTya upanata kiyA / pu Mgava oDayadeva vAdIbhasiMhake 'kSatracUDAmaNi' nAmaka laghukAvya ke pratyeka padyakA paryavasAna sUktimeM hotA hai / ye saMskRtagadya likhane meM siddhahasta the / inakA gadya-cintamaNi bANabhaTTakI kAdambarIke samakakSa mAnA jAtA hai / vAdirAjasUrikRta pArzvanAtha jinezvara mahAkAvya (1125 vi. saM.) 12 sargoMmeM Abaddha zlAghya racanA hai / zAstrIya dRSTise saMskRta vAGamayako samRddha banAne meM kalikAlasarvajJa hemacandrAcArya (vi. saM. 1216) kA anatisAdhAraNa yoga rhaa| unhoMne vyAkaraNAdi vividha viSayoM para saMskRta meM grantharacanA to kI hI hai, sAhityika dRSTise bhI unakA kRtitva cirasmaraNIya rhegaa| dasa parvoM meM nibaddha 'triSaSTizalAkAcaritam'
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakI anupama kRti hai / isakA pratyeka parva aneka sargo meM vibhakta hai / bArahavIM zatAbdI ke tIna anya kAvya evaM mahAkAvya utkRSTa koTike haiM - 1. jayasiMhasUripraNIta kumArabhUpAlacaritam' 2 muniratnasUrikRta asamasvAmicaritakAvya ( 20 sarga) tathA haricandra viracita dharmazarmAbhyudayamahAkAvya ( 1257 vi. saM.) / terahavIM zatAbdI meM saMskRta kAvyaracanAke kSetrameM jainakaviyoMkI vRddhi huI / yadyapi isa kAlameM kaI darjana kAvyoM aura mahAkAvyoMkI racanA huI, tathApi Der3ha darjana kRtiyA~ vastutaH ullekhanIya haiN| jinapAlagaNikA sanatkumAracaritamahAkAvya, mahAkavi AzAdhara kRta bharatezvarAbhyudaya kAvya ( siddhayaGkamahAkAvya ) tathA devaprabhasari viracita pANDavacarita isa zatAbdIke prArambhakI zlAghya kRtiyA~ haiM / gurjaradezIya vidvAn bhaTTAraka vAdicandrane pANDava purANa kAvyakI 18 sargoM meM racanA kI / isa zrRMkhalA meM udayaprabhasUrikRta dharmAbhyudayamahAkAvya ullekhanIya kRti hai / kAvyaprakAzake TIkAkAra mANikyacandra sUrine pArzvanAtha caritamahAkAvya tathA zAntinAthacaritakA praNayana kiyaa| vijaya candrasUrine pArzvanAtha caritamahAkAvya rcaa| isa prakAra eka hI viSayavastu para samakAlIna do mahAkAvyoM kA praNayana ullekhanIya kavikarma hai / vastupAlaracita naranArAyaNananda kAvya, abhayadevasUri vibhAvita jayantavijaya mahAkAvya, Thakkura arisiMhapraNIta sukRtasaMkIrtanam, udayaprabhasUrikRta sukRtakIrtikallolinI, bAlabhAratake racayitA amaracandrasUrikA caturviMzatijinendrasaMkSiptacaritAni, vinayacandra sUrikA mallinAthacarita, candratilaka upAdhyAyakA abhayakumAracaritakAvya, mANikyadeva sUrikA sau sargoM meM nibaddha nalAyana mahAkAvya, aura bAlacandra sUrikA vasantavilAsa kAvya prazasta kRtiyoMke antargata parigaNanIya haiM / caudahavIM zatAbdI meM viracita puNDarIkacaritamahAkAvya ( kamalaprabhasUrikRta), zreNikacaritamahAkAvya athavA durgavRttidvayAzrayamahAkAvya ( jinaprabhasUrikRta), zAntinAthacaritamahAkAvya ( munibhadrasUri ), pArzvanAtha caritamahAkAvya (bhAvadevasUri), hammIra mahAkAvya ( nayanacandrasUri ), vastupAlacarita ( jina harSagaNi) evaM harivaMzapurANamahAkAvya ( rAjasthAnI vidvAn bhaTTAraka sakalakIrti tathA brahmajinadAsa) kRtiyA~ ullekhanIya haiM / antima kRti 40 sargoM meM nibaddha hai / 1 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 6 meM DaoN0 gulAbacandra caudharIke anusAra isa granthakA nAma 'kumArapAlabhUpAlacarita' evaM racanA kAla pandrahavIM zatAbdI hai / - pra0 jaina sAhityakA bRhad itihAsa (bhAga 6) meM DA0 gulAbacanda caudharIke anusAra 'pANDavapurANa kI racanA saM0 1652 meM noSakanagara meM huI thI / ' - pra0 2.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta meM kAvya evaM mahAkAvya ke praNayana kA utsAha pandrahavIM zatAbdI taka Ate-Ate kSINa par3a jAtA hai / sambhavataH bhAratapara hue videzI AkramaNoMke duSprabhAva se jaina vidvanmaNDalI achUtI nahIM rahI / isa zatAbdI meM viracita kAvyoMmeM do hI vizeSataH ullekhanArha haiM - mANikyasundarakRta - 1. zrIdharacaritamahAkAvya tathA brahma ajita viracita - 2. aJjanAcaritakAvya athavA hanUmaccaritakAvya' / solahavIM zatAbdI meM bhI jaina saMskRtakAvyadhArA sUkhane nahIM pAI / bhaTTAraka zubhacandra pANDavapurANakAvyakI 25 parvoM meM racanAkI, jisameM chaH hajAra zloka vidyamAna haiM / terahavIM zatAbdI meM gurjaradezIya vidvAn bhaTTAraka vAdicandra isI nAmase kAvya kI racanA kara cuke the / ataH isa paravartI kAvyameM kavine viziSTatA dikhAI hai / AkAra meM yaha grantha pUrvavartI kAvyase dviguNita hai / saMskRta bhASA sarala evaM sarasa hai / 46 varSoMke pazcAt gurjaradezIya vidvAn vAdicandrane eka dUsare pANDavapurANakAvyakA 18 sargoM meM praNayana kiyA / upAdhyAya padmasundara kA rAyamallAbhyudaya tathA ravisAgaragaNikA sAmbapradyumnacaritam uttama kRtiyA~ haiM / yaha zatAbdI paurANika kAvyoMkI antima sImA siddha huI / satrahavIM zatAbdI meM jaina saMskRta kAvyadhArA sUkhane laga gaI thii| isa zatAbdIkI eka hI ullekhanIya racanA hai - meghavijayagaNikRta saptasandhAnamahAkAvya / aTThArahavIM tathA unnIsavIM zatAbdiyoM meM jaina vidvAnoMne saMskRtavAGmayako kisI mahAkAvya kRtise alaMkRta nahIM kiyA / yadyapi anya vidhAoM meM chiTapuTa saMskRta racanAe~ to avazya huI haiM, tathApi pUrvaM zatAbdiyoM meM sampAdita kRtiyoMke tulya ullekhanIya racanAoMkA abhAva ho rahA / bIsavIM zatAbdI ke pUrvArddha ( vi0 saMvat 1994 tathA san 1937 I0) meM rAjasthAnI vIrabhUmike suputra bAlabrahmacArI vANIbhUSaNa bhUrAmalazAstrI khaMDela - vAlane advitIya 'jayodayamahAkAvya' kI racanA karake pUrvavartI do zatAbdiyoMkI zuSka kAvyadhArAko punaH pravAhita kiyA / carcya mahAkAvya 28 sargoM meM nibaddha hai / isameM jinasena prathama dvArA praNIta mahApurANa meM pallavita RSabhadeva-bharatakAlIna jayakumAra evaM sulocanAke paurANika kathAnakako puSpita kiyA gayA hai| isa mahAkAvyakA nAmAntara 'sulocanAsvayaMvara mahAkAvya' bhI hai- 'jayodayApara - sulocanAsvayaMvara mahAkAvya ekaviMzatitamaH sargaH ' / isake anya upajIvya sAhitya meM ullekhya haiM - mahAsenakRta sulocanAkathA ( vi0 saM0 800), guNabhadrakRta mahA1. uparyukta grantha ke anusAra 'inameM se saMskRtameM 17vIM zatAbdIke vidvAn brahmaajitane 12 sargameM eka hanumaccaritrako racanAkI hai / ' bhAga 6 pR0 139 /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ purANake antima pA~ca parva (vi0 saM0900), hastimallakRta vikrAntakaurava athavA sulocanAnATaka (vi0 saM0 1250), vAdicandrabhaTTArakakRta sulocanAcarita (vi0 saM0 1671), bra0 kAmarAjapraNIta jayakumAracarita (vi0 saM0 1710) tathA bra0 prabhurAjaviracita jayakumAracarita / jayodaya mahAkAvyako kathAvastu aitihAsika hai| jayakumArakA apara abhidheya meghezvara bhI hai| ye hastinApurake nareza haiN| kintu cakravartI bharatake senApati bhI haiN| inako patnI sulocanAke caritrakA AdhAra lekara jaina kaviyoM ne kathA, kAvya, nATaka AdikI racanA kI hai / vikrAntakauravanATaka prasiddha hai / jayakumAra apratima yoddhA hone ke sAtha hI sAtha saundarya evaM zolake bhaNDAra the| eka bAra ve kAzirAja akampanakI rAjakumAro sulocanAke svayaMvarameM sammilita hue| ayodhyAdhipati cakravartI bharatake putra arkakIrti bhI vahA~ upasthita the| kintu rAjakumAro sulocanAkI varamAlAse jayakumArakI grIvA suzobhita hone lgii| svayaMvarako samAptipara arkakIti tathA jayakumArake madhya saMgrAma chir3a gyaa| vijayazrone bhI jayakumArakA hI varaNa kiyaa| mahAkavi bhUrAmalane 3-5 sargo meM sulocanAsvayaMvarakA varNana kiyA hai| 6-8 sargoM meM yuddhakA varNana kiyA hai| navama sargameM arkakotiko prasanna karane hetu kAzirAja akampanane usakA vivAha sulocanAkI anujA akSamAlAse kara diyA aura usakI sUcanA cakravartI bharatako bhijavA do / 10-12 soMmeM jaya kumArake vivAhakI taiyAriyA~, jayakumAra dvArA sulocanA rUpa nirUpaNa, pANigrahaNa, varayAtrAkA satkAra aura jyonArakA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai / trayodaza sargameM kAzIse hastinApurake lie prasthAna tathA gaGgA nadIpara par3AvakA manorama varNana kiyA gayA hai| caturdaza sargameM nadItIrodyAna aura vAyusevanakA varNana, paJcadaza sargameM sUryAstamana velAkA anupama nirUpaNa tathA candrotsavavarNana kiyA gayA hai / SoDaza sargameM nizIthottaravartI pAnagoSThIkA varNana huA hai| saptadaza sargameM sulocanAsuratopahArakA varNana huA hai / aSTAdaza sargameM suratottara prabhAtavarNana, unnIsaveM sargameM prabhAtavandanA, bIsaveM sargameM jayakumArakA cakravartI bharatase vArtAlApa, ikkIsaveM sargameM hastinApurako prasthAna, bAIsaveM sargameM jayakumAra tathA sulocanA kA milanavarNana, teIsaveM sargameM dampativaibhavavarNana, caubIsaveM sargameM jayakumAra kI sulocanAke sAtha tIrtha yAtrAkA varNana paccIsaveM sargameM jaya kumAra vairAgyabhAvanAprarUpaka, chabbIsaveM sarga meM jayakumArakA jinendra vRSabhadevase saMbhASaNa tathA putra anantavIryake rAjyAbhiSekakA varNana, sattAIsaveM sargameM jayakumAra kI dIkSA, aTTAIsaveM sargameM jayakumAradampatIke ugra tapa dvArA pA~coM indriyoMke damana kA varNana kiyA gayA hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhogase yoga, parigrahase tyAga tathA vIratAse zAntimayatAkI ora le jAnevAlI yaha eka Adarza kathA hai / yaha jayodaya kAvya aTThAIsa sargoM meM nibaddha hai / mahAkavi daNDIke anusAra mahAkAvyake lie sargabaddhatA anivArya AvazyakatA mAnI jAtI hai / dhIra, udAtta guNose yukta koI kulIna kSatriya athavA devatA nAyaka hotA hai / vIra, zRGgAra athavA zAnta-inameMse anyatama rasako pradhAna yA aGgo honA caahie| anya rasoMko gauNa rUpase rakhA jA sakatA hai| itihAsa prasiddha kathAnaka honA caahie| kisI sajjanake caritavarNanake rUpameM bhI kathAnaka rakhA jA sakatA hai| pratyeka sargameM eka hI prakArake chandameM racanA kI jA sakatI hai| parantu sargAntameM vRttaparivartita kara diyA jAtA hai| sarga na to bahuta lambe hone cAhie aura na bahuta choTe / mahAkAvyatvake lie sargo ko saMkhyA AThase adhika avazya ho / santimeM AgAmI kathAnaka iGgita ho / mahAkAvyameM prAkRtika dRzyoMkA varNana Avazyaka hai| inameM saryodaya, sandhyA , pradoSa, candrodaya, rAtri, andhakAra, vana, parvata, samudra, RtU ityAdi varNanIya hote haiN| madhya-madhyameM vorarasake upakrama meM yuddha, mantraNA evaM zatrupara AkramaNa ityAdikA sAGgopAGga nirUpaNa Avazyaka mAnA jAtA hai| nAyaka evaM pratinAyaka kA saMgharSa mahAkAvyatvake lie Avazyaka pratipAdya hai| mahAkAvyakA pradhAna uddezya dharma evaM nyAyako vijaya tathA adharma evaM anyAyakA parAbhava bhI honA caahie| ukta lakSaNoMse lakSita jayodaya nirvivAda rUpase mahAkAvyakI paMktimeM sthApita hotA hai| kAvyake sthUlarUpase do bheda kiye jA sakate haiM-:. bhAvapradhAna athavA vyaktitvapradhAna tathA 2. viSayapradhAna / prathamameM kavikI ekamAtra AtmAbhivyakti rahatI hai| dUsare prakArake kAvyameM koI deza atha vA samAja pratipAdya banatA hai| isakA pratyakSa sambandha bAhya jaganke sAtha rahatA hai| uktakA varNana honeke kAraNa isa prakArakA kAvya varNanAtmaka banatA hai| kavi bAhya jagatkI antaHsthalImeM baiThakara usake sAtha apanA rAgAtmaka sambandha sthApita karatA hai / yaha kisI eka kavikI racanA na hokara deza athavA jAtiko racanA hotI hai| isake praNayanameM paurANika kathAoMkI sahAyatAkA adhika Azraya rahatA hai / isameM kisI ekakA dRSTikoNa sthApita nahIM hotA apitu eka jAti athavA yugakA pratiphalana huA karatA hai| jayodayamahAkAvyake kathAnakakA pallavana paurANika kathAnakako lekara calatA hai| isa zreNIkI racanAoMkI antarAtmAse eka samagra yuga apane hRdaya aura abhijJatvako prakAzita karatA hai aura unheM sadAke lie samAdaraNIya banA detA hai| jo mahAkavi isa zreNIkI
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanAoMko unakA vartamAna rUpa pradAna karate haiM, unheM mahAkavi kahA jAtA hai| brahmacArI bhUrAmala nizcayataH mahAkavikI zreNI meM sthApita hote haiM / viSayapradhAna racanAoMmeM pUrvavartI kaviyoMke kRtivaiziSTayoMkA sAkSAt athavA asAkSAt rUpase anuharaNa asvAbhAvika nahIM kahA jAegA / naiSadhIya caritamahAkAvyapara kAlidAsa evaM mAghake kAvyoMkA prabhAva vizeSataH parilakSita hotA hai / raghuvaMzake indumatI svayaMvara varNanakI chApa damayantI svayaMvara varNanapara spaSTataH dikhAI par3atI hai| paravartI kavi pUrvavartI kavike varNanakI apekSA kalpanAoMko Age bar3hAtA hai tathA usameM vistArakA honA bhI svAbhAvika hai| isI prakAra mAghake zizupAlavadhamahAkAvya (11veM sarga) kA prabhAva naiSadhIya prabhAtavarNana (19veM sarga) para spaSTataH dikhAI par3atA hai| isI prakAra jayodayamahAkAvya naiSadhIyacaritamahAkAvya zailIse vizeSataH anuprANita hai| mAnava anukaraNazIla prANI hai / vaha prArambhase hI bhASA aura vyavahAroMko paramparayA ho sIkhatA hai / yadyapi usakA vyaktitva pUrva vyaktitvoMse nirAlA rahatA hai, isa kAraNa usake kRtitvapara usake vyaktitvakI spaSTataH chApa rahatI hai, isIse vaha tathA usakA kRtitva pahicAne jAte haiM, tathApi paramparAse prApta saMskAroMkI chApa bhI usake vyaktitva evaM kRtitvapara anajAne hI aMkita hotI jAtI hai| pUrvaprApta jJAnadhArAko svakIya nUtanajJAnasaMniveza dvArA agrasArita karanA vijJAnetara kSetrake anusandhAnakA siddhAnta hai| mahAkavi bhUrAmala zAstrIke isa mahAkAvyakA paryAloDana karanese jJAta hotI hai unakI svAdhyAyavyApakatA / isa mahAkAvyameM pUrvavartI kAvyoM evaM zAstroM ko mathakara navanItavat gRhIta tattvoMkA paryAlocana to eka svatantra gaveSaNAprabandhakA viSaya hai, tathApi nidarzanArtha prastoSyamANa do uddharaNa paryApta hoNge| amarukazataka zRGgArarasakA apratima kAvya mAnA jAtA hai| jayodayamahAkAvya 16, 71 meM usake bhAvako svopajJa praNAlI dvArA isa prakAra prastuta kiyA gayA hai krIDAkopAt kathamapi gaccheti mayodite kaThinahRdayaH / tyaktvA talpamanalpaM gatavAn sakhi pazyatAdadayaH / / 71 / amaruka kavike vakSyamANa padyako dekhakara sudhIjana isa mahAkavike pratibhAprakarSakA anubhava kreNge| mahAkavikI prastutikA prakAra evaM alaMkAra sarvathA nUtana haiM / tulanIya amaruzatakakA padyakathamapi sakhi ! krIDAkopAd vrajeti mayodite kaThinahRdayaH zayyAM tyaktvA balAd gata eva sH|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ iti sarabhasaM dhvastapremNi vyapetaghRNe spRhAM punarapi hatavIDaM cetaH karoti karomi kim / / jayodayamahAkAvya ke udhriyamANa padyameM 'zanaizca rambhorujaneSvanaGgaH' isa uktipara bhojaprabandhakA spaSTataH prabhAva hai patatyaho vArinidhau pataGgaH padmodare samprati mattabhRGgaH / AkrIDakadronilaye vihaGgaH zanaizca rambhorujaneSvanaGgaH // 15,20 / narAbharaNakArake 'sampattau ca vipattau ca mahatAmekarUpatA'ke bhAvArthako prakaTa karanevAlA yaha padya kAvyamayI bhavyatAke sAtha upasthita huA hai jayodayamahAkAvyameM yathodaye hyastamaye'pi raktaH zrImAn vivasvAn vibhavaikabhaktaH / / vipatsu sampatsvapi tulyataivamaho taTasthA mahatAM sadaiva / / 15,2 / mahAkavine pratyeka saga ke antameM apane mAtApitAkA paricaya deneke lie jo padya grathita kiye haiM, usakI preraNA unheM nizcayataH mahAkavi zrIharSase milo hai| yathA naiSadhIyacarita zrIharSa kavirAjarAjimukuTAlaMkArahIraH sutaM __zrIhIraH suSuve jitendriyacayaM mAmalladevI ca yam / taccintAmaNimantracintanaphale zRGgArabhaGgayA mahA kAvye cAruNi naiSadhIyacarite sargo'yamAdirgataH // tulanIya jayodayamahAkAvyake prathama sargakA antima padya-- zrImAn zreSThi caturbhujaH sa suSuve bhUrAmalopAhvayaM vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / tenAsminnudite jayodayanayaproddhArasArAzrito nAnAna vyanivedanAtizayavAn srgo'ymaadirgtH|| naiSadhIyacaritakArane solahaveM sargameM svakIya abhijanakA bhI saMketa kiyA hai| kintu mahAkavi bhUrAmalajIne padyameM aisA kahIM bhI saMketa nahIM kiyaa| unnIsaveM sargameM vidyAprApti sthAnakA avazya ullekha kiyA hai, jo anukaraNIya hai| yathA sargastena jayodaye viracite syAdvAdavidyAlayA ntevAsiprathitena yAti gaNito'pyekonaviMzAkhyayA / / saMskRta kAvyake apakarSakAlameM zrIharSane mahanIya kAvyopahAra samarpita kiyA saskRta jagatko / pUrvavartI yugameM kavitAkA jo utkarSa huA thA, usameM zrIharSane nUtana prayogasaMnidhAnoMkA sanniveza kiyaa| yaha kArya sahasA yA unake
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ anajAnemeM nahIM ho gyaa| zrIharSa apane isa kAvyavaiziSTyase bhalIbhA~ti paricita the / unhoMne ikkIsaveM sargake antameM puSpikAke rUpameM isakA sATopa ullekha kiyA hai 'tasyAgAdayamekaviMzagaNanaH kAvye'tinavye kRtau' / zrIharSake naiSadhIyacaritamahAkAvyakI 'atinavyatA'kI vyAkhyA svayaM kavi hI karatA hai| vaha kahatA hai ki yaha aisA mahAkAvya hai jisakI uktiyoMmeM aise zRGgAra Adi rasoMke prameyoMke gumpha haiM, jinakA anya kavi sparza bhI nahIM kara sake 'anyAkSuNNarasaprameyabhaNitau viMzastadIye...' / kavi naiSadhIyamahAkAvyameM apUrva arthakI sRSTikI bAta bhI kahatA hai'ekAM na tyajato navArthaghaTanAm' / zrIharSane ise chandaHprazastike sadRza batAyA hai| isase naiSadhIyacaritameM vividha chandoMkI yojanAkA bhAva nikalatA hai / kRzetararasasvAdu (15), zaradijajyotsnAcchasUkti (14), svAdUtlAdabhRt (13) ityAdi vizeSaNoMkA prayoga naiSadhIyacaritake lie kiyA hai| pahile batAyA jA cukA hai ki mahAkavi bhUrAmalakI kAvya racanAke pUrva lagabhaga do zatAbdiyA~ kAvyapraNayanase zunyaprAya rhiiN| saMskRtakAvyake aise apakarSakAlameM kavine saMskRta jagatko jayodaya mahAkAvyake rUpameM mahanIya kAvyopahAra samarpita kiyaa| mahAkavi bhUrAmalajI pUrvakAvyAtizAyinI svakIya racanA ke vaiziSTyase bhalIbhA~ti paricita the| unhoMne bhI zrIharSakI bhA~ti apanI isa kRtikI navyatAkA sargAnta puSpikAmeM do bAra udghoSa kiyA-prathama sargameM to 'nAnAnavyanivedanAtizayavAn sargo'yamAdirgataH' kahakara Arambha kiyA tathA zrIharSakI bhA~ti ThIka ikkIsaveM sargameM 'kAvye'tinavye kRtau ke sthAnapara 'kAvye'tinavye'sakau'se upasaMhAra kiyaa| zrIharSa dvArA kRta upasaMhAra eka sargake pUrva honese caritArtha rahA kyoMki naiSadhIyacaritamahAkAvya bAIsa sargoM meM sampanna huA hai / jayodayamahAkAvyameM yaha upasaMhAra sattAIsaveM sarga meM karanA cAhie thA kyoMki yaha mahAkAvya aTThAIsa sargoM meM paryavasita huA hai / sargoMkI dRSTise naiSadhamahAkAvyAtizAyitA isameM vidyamAna hai / tRtIya sargameM jayodayamahAkAvyakAra ne isa mahAkAvyakA eka navIna vizeSaNa diyA hai, jo naiSadhIyacaritakI puSpikAmeM nahIM hai| vaha hai-'navyAM paddhatimuddharat' / mahAkavikA yaha mahAkAvya kisI navIna zailoko prakaTa kara rahA hai| ___ jayodayamahAkAvyameM navyatAke pade pade darzana hote haiN| vizeSataH rasoM, kalpanAoM, alaMkAravinyAsa, chandoyojanA evaM bhASAprayogameM pUrvApekSayA nUtana
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArga apanAyA gayA hai| kavike vyaktitvako unmiSita karanevAlI akalpya kalpanAzaktikA kAvyazobhAdhAyanameM vizeSa yoga rahatA hai| candramA pRthivIse kitanI dUrapara avasthita hai, usakA kSetraphala kyA hai, vaha kisase prakAza pAtA hai ityAdi tathya prakAzita karanA jyotirvijJAnakI maunAntapariNati hai / vaijJAnikoMkA vahI zuSka candramA kavike kalpanAramya jagatmeM sAhityasaMsArakA zRGgAra saMyogiyoMkA sudhAsAra, viyogiyoMkA viSAgAra, upamAoMkA bhaNDAra tathA utprekSAoMkA AsAra bana jAtA hai| jayodayamahAkAvyakArane prakRtikA sUkSma nirIkSaNa kiyA hai| jaba kavikA prakRtike sAtha tAdAtmya-sthApana hotA hai, tabhI vaha prAkRtika varNana-dakSatA prApta kara sakatA hai| kavi prakRtikA kuzala citerA mAnA jAtA hai / pandrahaveM sargameM kavine sUryAstamanavelAkA prabhAvazAlI varNana kiyA hai / sUrya pazcima dizAmeM pahu~cA, to kamalinI apanI sapatnIke saubhAgyako dekhakara IrSyAse sikur3a gii| utprekSA dvArA praNIta isa kalpanA kA AsvAda leM sarojinI kuDmalitAM dizAyAH samIkSya sAzcaryamiti smitaayaaH| manye pratIcyA adhunAvabhAtitamAmudAttAdharabimbakAntiH // 15,5 / sUrya apanI premikA kamalinIko chor3akara pazcima dizA rUpI nAyikAke pAsa calA gyaa| isa anAdarake kAraNa kamalinI saMkucita ho gaI / usakI isa durdazAko dekhakara pazcima dizAne Azcarya prakaTa kiyA tathA apane saubhAgyakI vRddhipara garva kara apane adharoSThabimbakI prabhAko chiTakAyA thA / eka strI pati ke Agamanapara svayaMko saubhAgyazAlinI mAnatI huI sapatnIko cir3hAne hetu aisI hI ceSTAeM kiyA karatI hai| jisa prakAra pravAsase patike Anepara buddhimatI strI pahale kuzala samAcAra pUchakara usakA Atithya karatI hai, tadanantara prasannatAke sAtha saubhAgyasUcaka lAla sAr3I pahanatI hai, usI prakAra pazcima dizA rUpI strIne sUrya rUpI vallabha ke Anepara pahale pakSiyoMke madhura kalaravase usakA svAgata kiyaa| pazcAt lAlimAke chalase saubhAgyasUcaka lAla sAr3o pahana lI upAgate'haskRti tasya vInAM kalaiH kRtaatithykthaapyshiinaa| zrIzoNimacchadmamayaM pratIcI dadhAti sacchATakamAttavIciH // 15,6 // 16veM zlokameM kavine sUryako dinazrIkA kumbha bnaayaa| mAno vaha santapta pRthivIko zItala karaneke lie ghar3A lekara pazcima samudrase jala bharane jA rahI ho dharAbhitapteti vidAM nidhAya sameti tasyA abhiSecanAya / samAttasaptAzvakazAtakumbhakumbhAntimAmbhodhimiyaM dinazrIH /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15, 18 zlokameM kavi kalpanA karatA hai ki navavayaskA pazcima dizA vRddha pati sUryako pasanda nahIM karatI hai| sUrya prAcI dizAkA svAmI bhI hai, ataH pazcima dizA anyanAyikAsakta nAyakako bhI nahIM cAhatI hai| isalie vaha use kSaNa bharake lie apane pAsa nahIM rahane denA cAhatI hai| use apane AkAza rUpI gharase nikAla denA cAhatI hai prAcInatAto'pyanurAgavantaM pratizraNatyeva navA dRgastam / niSkAzayatyAzu nabhonikAyAt sahasrarazmi caramA dizA yA // yahA~ 'caramA' meM padaccheda dvArA 'ca ramA' artha bhI nikalatA hai| 15,23 meM kavi kalpanA karatA hai ki AkAzameM aneka nakSatra chiTake hue haiM, ve mAnoM pazcima samudra meM sUryake giraneke kAraNa ucaTe samudra jalake chIMTe hoN| eka dUsarI kalpanAmeM nakSatroMko andhakAra rUpI rAkSasakA dA~ta batAyA hai| vaha rAkSasa sandhyAlAlimA rUpI raktakA pAna kara rahA hai (15,24) / ghara-gharameM jalane vAle dIpaka mAnoM sUryake pratinidhi hoN| sUrya apane zarIrako khaNDa-khaNDa kara dIpakoMkA veSa dhAraNa kara ghara-ghara meM suzobhita ho rahA thA (15,22) / rAtrivarNanameM kavine zleSa Adi alaMkAroMkI sahAyatAse kalpanAoMko sAkAra rUpa diyA hai| yathA-uDupa = naukA tathA candramA, taraNevinAzaHnaukA tathA sUryakA adarzana, nadIpa - samudra evaM dIpakoMkA abhAva, timire - andhakArameM aura timi = magaramacchoMse ra = bhare, vikalAnikA dUsarA artha ralayozcakyaMkI dRSTise vikarANi huA hai (15,21) / candrotsavake varNanameM kavine nUtana udbhAvanAoMkI ratnamaMjUSA sa~jo dI hai| nizIthake pazcAt pAnotsava vrnnn| vidhi aura vidhuke saptamyeka vacanameM zabdazleSakA Azraya lekara vakrokti alaMkAra kA ThATa darzanIya hai (16,72) / mA'pahara kucagranthiM kimapAstA te'sti hRdgranthiH (16, 69) meM bhI sundara vakrokti bana par3atI hai| 16, 20 meM zleSa, anuprAsa aura rUpaka alaGkAroMkA eka sAtha prayoga huA hai| ardharAtrimeM kAmadevakI sahAyatAkA hRdya varNana huA hai| isa solahaveM sargameM hue kAmanirUpaNa para bhI naiSadhIyacaritakA spaSTataH prabhAva par3A hai| kavi prAyaH sarvatra zleSAlaGkArakA Azraya lekara do arthoMkA pratipAdana karatA hai| 'rAmAbhidhAmAkalayanti nAma (16,3) meM kAmI aura saMnyAsI donoM arthoMkA kuzalatApUrvaka pratipAdana huA hai / kAmako ajeya samajha kara sundara puruSa gRhadevI kI zaraNa meM gyaa| yahA~ 'gRhadevikAyAH' meM zleSa hai (16, 4) 'aSTAGgasiddhaH' dvArA aNimA, mahimA Adi aSTasiddhiyoM tathA strIke ATha aMgoMkA artha hai / isa prasaMga meM zleSa anuprAsAlaMkArakI eka chaTA dekheM
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ muharna baddhAJjalireSa dAsaH sadA sakhi prArthayate sdaashH| kutaH punaH pUrNapayodharA vA na vartate satkarakasvabhAvA // 16,13 / ullekhAlaGkArapUrvaka upamAlaMkara tathA anuprAsa ina tInoMkA ukta varNana prasaMgameM svAbhAvika prayoga huA hai sitAzritaM dugdhamivAdareNa nipIyate saMgaminApareNa / ayoSitAM takramivAtra nakrasaMkocataH zrIzazirazmicakram // 16,9 // 133 zlokoM vAle sampUrNa satrahaveM sargameM kavine sulocanAsuratakA upanyAsa kiyA hai / suratAnantara aSTAdaza sargameM prabhAta varNana acchA bana par3A hai| kavi alaMkAroMke binA to koI varNana kara hI nahIM sakatA / zleSase arthAntarakA eka udAharaNa prastuta hai prabhAtavarNanake prasaMgameM visphUrtibhRnnavara kinnavadadrureSa prAgutthito viyati shonnitkopdeshH| zrIsadmano'nubhavato madhumehapUrti bho rAjarugvijayinastava bhAti muurtiH|| arthAntarase rAjaroga (kSaya) aura madhumeha jaise Adhunika arthokI bhI avatAraNA kI gaI hai| prAtaHkAlika varNanake sAtha arthAntara dvArA anekAntavAda siddhAntako gumphita kara diyA vorodite samuditairiti saMvadAmaH kalyaprabhAvavazataH pratibodhanAma / samprApitaM ca manujezcaturAzramitva mekAntavAdavinivRttitayAsi vittvam / / prabhAtavarNanake prasaMgameM kavine batAyA ki prAtaHkAlake samaya dvijarAjavaMza = tArAgaNoMko kahIM bhI camaka-pratiSThA nahIM thI / arthAntarase brAhmaNoMkI baMza-pratiSThAke lie vaizyakI cintAkA bhAva bhI prakaTa kiyA hai na kvApi bhAti-adhunA dvijarAjavaMzaH supto'si bAhujasamAjasatAM vataMsa / kaste tulAdhara udeti janeSu vA yaH saMviplavo'tra bahudhAnyasamIkSaNAya // 18,57 / AcAryoMne alaMkAroMko kAvyazobhAkara, zobhAtizAyI ityAdi kahA hai| isase spaSTa hai ki pahalese hI manojJa arthako sundaratara banAnA alaMkAroMkI vRtti
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| jisa prakAra AbhUSaNa ramaNIke zarIrako pahalese kahIM adhika ramaNIya banA dete haiM, usI prakAra alaMkAra bhI bhASA aura arthakI saundaryavRddhi karake unameM camatkAra lAte haiN| itanA hI nahIM ve rasa, bhAva Adiko uttejita karane meM bhI sahAyaka siddha hote haiN| zAstrIya pANDityake binA alaMkAroMkA prayoga sUjhabUjhake sAtha karanA nitAnta kaThina kArya hai| zrIbhurAmala isa zatAbdImeM alaMkAra zaloke zreSTha kavi Thaharate haiM / ve zleSAlaMkArakA samucita prayoga karane meM siddhahasta haiM-14, 1; 2,4; 15, 21; 16, 3; 10; 13,20:49 ityAdi / zleSopamA aura zleSase arthAntarake lie draSTavya 14, 5; 15, 50; 18, 12 ityAdi sthl| kahIM kahIM to eka hI padya meM zleSake sAtha anuprAsa aura rUpaka alaMkAra kA bhI prayoga huA hai (dra0 16, 20 ) to kahIM vakroktikA (16, 49) / mahAkavike dvArA prayukta anya alaMkAroMmeM samAsokti (14, 1; 6; 40; 46; 58; 81), samAsAktise arthAntara (14, 7), sahajasahayogitAlaMkAra, upamA, yamaka, anyathAnupapatti, arthAntaranyAsa, sanAsokti, rUpaka, apahna ti, bhrAntimAn, anumati, rUpakayuktasamAsokti, viruddhabhAva, ullekhAlaMkAra, saMkara, ullekha-yamaka, ullekhake sAtha upamA evaM anuprAsa ityadi mukhya haiM / zleSAlaMkArake anantara yadi kavi kisI anya alaGkArake prayogameM siddhahastatA dikhA sakA hai, to vaha hai utprekSAlaMkAra / amarukake kAvyakI bhAMti isa mahAkAvyameM maugdhyAbhivyakti ityAdi bhI alaMkAra bana gaye haiN| yaha mahAkAvya chandaHzAstrakI to maJjUSA hI hai| isa mahAkAvyameM vArNika chandoMke sAtha mAtrika chandoMkA samucita vinyAsa huA hai| kAvyameM rasadhvanikI yojanAke binA alaMkAra (AbhUSaNa) mRtaka strIke alaMkArakI bhA~ti niSphalatAko sthiti banAte haiM / rasa rUpI AtmAkI upasthiti rahane para hI zarIra para alaMkAroMkA mahattva hotA hai. rasadhvanirna yatrAsti tatra vandhyaM vibhUSaNam / mRtAyA mRgazAvAkSyAH kiM phalaM hArasampadA // AcAryoMne sAhitya para vicAra karate samaya usakA lakSaNa kiyA'rasavad vAkyam' / yaha rasa unakI dRSTi meM sAhityAtmA yA kAvyAtmA hai| yaha rasa zRGgAra, hAsya, karuNa, raudra, vIra, bhayAnaka, bIbhatsa tathA zAnta nAmaka nau vibhAgoMmeM vibhakta huA hai / eka hI rasake ukta bhedoMke kAraNa kramazaH rati (prema) hAsa, zoka, krodha, utsAha, bhaya, jugupsA (ghRNA), vismaya, (Azcarya) tathA nirveda nAmaka sthAyI bhAva banate haiM / isa mahAkAvyameM zRGgAra, vIra evaM zAnta rasoMkI abhivyakti svAbhAvika DhaMgase kI gaI hai / zRGgAra rasakI utpattimeM rati athavA premakI bhAvanA anavarata rUpase banI rahatI hai / isa kAraNa use zRGgAra rasakA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAyI bhAva mAnA jAtA hai / mahAkavine caudahaveM sargake dvitIya zloka dvArA zRGgAra rasake uddIpaka udyAnake saundarya rUpI vibhAvako darasAyA hai / ukta vibhAvake prApta hone para taTodyAna meM AyA ziSTajana samUha kAmazRGgAra rasa: vyAkula ho gayA / virodhAbhAsa alaMkAra dvArA ise bhavya bhAvabhUmi para sajAyA gayA hai / zleSako sahAyatA se virodhakA parihAra huA hai1 asugatavaibhavavAniva tena tatra tathAgatasamIraNena / samajani suratavicAraviziSTo dUrato'pi cAyAtaH ziSTaH // caudahase lekara satrahaveM sargameM zRMgArarasake vividha raMgoMse parimaNDita citra susajjita haiM / sakhI dvArA premasandeza bhijavAne vAlI nAyikAkA nivedana suneM sakhitvaM snigdhAGgI prabhavati yuvA so'pi taralaH tamitreyaM rAtrI rahasi kathanIyaM maduditam / samasyeyaM kliSTA dizatu kileSTantu bhagavA niyaM vAcAM vallI prasarati satI smAmbujadRzaH // 15, 88 / amarukazatakam tA zRGgArakI zloka- zatAvalI hI hai kintu yahA~ to usakA bhaNDAra bharA par3A hai / zRGgAra rasakA caSaka sammukha pAkara pAThaka usImeM rama jAtA hai / aSTama sarga meM vIrarasakA sAgara laharAtA dikhAI par3atA hai / kavi usameM aisA ramA hai ki vIrarasAnurUpa bhASA vIrarasakA patibhakta ramaNIkI bhA~ti anusaraNa karatI pratIta hotI hai- uddhUta-saddhalighanAndhakAre zampA sakampA sma lasatyudAre / raNAGgaNe pANikRpANamAlA cukUjurevaM tu zikhaNDimAlAH // 8 dvayoH punazcAhatimujjagAma prapakSayorAyudhasanninAdaH / prollAsayan, saDDamaruprasiddhasUtrAGkavad vIranaTAn samiddhaH / 12 zuNDAvatA tasya satA hatA vA navadvipAste capalasvabhAvAH / yathAkathaJcitpadakAzrayeNa nayAH pareSAM jinavAgrayeNa // / 67 / kArAprakArAyitamArurohAnasaM punazcakrapateH suto hA / svayaM sakhokRtya tathASTacandrAn praspaSTatandrAn yudhi kaSTacandrAn // 68 aGgIcakArAdhva kalaGkalopI hariJjayaM nAma rathaM jayo'pi / kharo'dhvanA gacchati yena sUryastenaiva somo'pi sudhauvadhuryaH / / 69 / tejo'pyapUrvaM samavApa dvIpa iva kSaNe'nte'tra jayapratIpaH / niHsnehatAmAtmani saMbruvANastathApade saMkalita prayANaH / / 70 /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAnta rasakA upakrama kavine prathama sargase kiyA aura upasaMhAra antima adhyAyoMmeM / isalie isa mahAkAvyameM zAntarasa aMgI hai, anya zRGgAra evaM vIrarasa usake poSaka haiN| prathama sargameM varNita hai ki vanakrIr3A hetu vanameM gaye jayakumArane eka muni ke darzana kiye / kavi unake viSayameM likhatA hai-isa bhUmaNDala para ye sAdhu munirAja, guNasthAna aura mArgaNAoMkI carcAse saMpanna haiM, uttama vidhiyukta dharma dhAraNa karane vAle haiM, prANimAtrako abhayadAna dene vAle haiN| aisA hone para bhI ye mukti prApta karanemeM tatparatAse lage haiM-- bhuvi mahAguNamArgaNazAlinA suvidhadharmadhareNa ca saadhunaa| abhayamaGgijanAya niyacchatA yadapi mokSaparasvatayA sthitam / / buddhi ThikAne rakhane hetu sarasvatIkI ArAdhanAke lie muni dvArA diyA gayA upadeza zAzvata bana gayA hai-- zrImatI bhagavatI sarasvatI lAgalaMkRtividhau vapuSmatIm / rAdhayenmatisamAdhaye sudhIH zANato hi kRtakArya AyudhI // striyoMse vairAgya utpanna karane vAle aneka padyoMmeM rucira bhAva piroye gaye haiM smitarucitAdharadalamanalpazo jalpantI manujena kenacit taralitanayanopAntavIkSaNaiH zraNati kSaNamaparatra ca kvacit / anusaMdhatte dhiyA hi yA punaraparaM rUpabalopahAriNaM viditamidaM yuvatinaM bhUtale yA bibharti paramekatAkiNam // kAminIke samIpa jaba usakA priya AtA hai, taba vaha nIcA muMha karake jamIna khuracane lagatI hai| isa saMketake dvArA vaha gUr3ha Azaya prakaTa karatI hai ki yadi hamAre premameM phaMsoge to adhogati prApta kroge| Azcarya hai ki phira bhI kAmAndhoMkA mana nahIM cetatA hai ahaha pArzvamite dayite drutaM nataduzA'vanikUrcanato'dbhutam / vadati yadyapi bhAvi vadhUjano na tu manaH pratibudhyati kAminaH / / jayodaya mahAkAvyako pUrvavartI mahAkAvyoMse jo nUtanatA hai, vaha hai usameM varNita rASTriyatAkI mahattAkA sUcaka bhAvabandha / antameM kavi svayaM svIkAra karatA hai rASTra pravartatAmijyAM tanvannidhimudhuram / gaNasevI nRpo jAtarASTrasneho vRSeSaNAm //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAtmA gA~dhI, javAharalAla neharU parivAra, subhASa candra bosa, ballabha bhAI paTela, padmarAja, rAjagopAlAcArya, sarojanI nAyaDU, jinnA ityAdikI zleSa dvArA prazasta abhivyakti bana par3I hai / gaNatantrako saphalatAkA samarthana karane vAlI asembalIkA mahatva aMkita hai / isa kAvyake rASTrIyatA-sudhArasase paripUrNa ye cAra padya zAkuntalamke cAra padyoMke samAna cirasmaraNIya raheMgesatkIrtiraJcati kilAbhyudayaM subhAsA sthAnaM vinAri mRduvallabharAT tathA saH / yAti prasannamukhatAM khalu padmarAjo niryAti sAmpratamitaH sitaruksamAjaH // maJjusvarAjya pariNAmasamarthikA te lasatu prabhAte / sambhAvitakramahitA sUtrapracAlanatayocita daNDanItiH samyagmahodadhiSaNA sughaTapraNItiH // yadvA sugAM dhiyamitA vinatistu rAja gopAla utsavadharastava dhenurAgAt / hRSTA sarojini atho viSameSu jinnA nuSThAnameti paramAtmavidekabhAgAt // gAndhIruSaH prahara etya mRtakramAya satsUta neharucayo bRhadutsavAya / rAjendra rASTra-parirakSaNakRttavAya matrAbhyude sahajena hi sampradAyaH // kAvyake rasa aura bhASA meM advaya yogakI sthiti rahatI hai / abhinava gupta ne kahA hai ki rasAbhibhUta hRdaya vAle kavike dvArA abhivyakta alaMkAra (bhASAkA vaha azeSa saundarya ) kaTakakuNDalAdivat kahIM bAharase jor3A huA nahIM rahatA, pratyuta vaha kAvyapuruSakA svAbhAvika dehadharma hotA hai 'na teSAM bahiraGgatvaM rasAbhivyaktiau' / prathamataH hotI hai rasAnubhUti, tadantara usakI alaMkRta abhivyakti / rasAnubhUti tathA zabdAbhivyaktidonoM eka hI cittaprayAsa dvArA prasphuTita hote haiN| jisa cittaprayAsa dvArA rasavidhAraNa hotA hai, usIke dvArA alaMkAra ityAdike mAdhyama se rasa bhI prasphuTana pAtA hai / jayodaya mahAkAvya meM yadyapi rasake sAtha alaMkAroMkA paryApta prayoga kiyA gayA hai, jise samAlocaka isa prakArake kAvyameM hRdayapakSakA abhAva tathA kalApakSakA prAdhAnya mAnate haiM, tathApi isa kAvya meM jaina saptAnusandhAna kAvyakI bhA~ti anaisargikatA tathA durUhatAne zaraNa nahIM le lI hai / kaviyoMke dvayAzraya evaM
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya mahAkAvyapara yadi prAcIna kAvyoMkA prabhAva hai, to vaha Adhunika saMskRtase bhI achUtA nahIM rahA hai| kavine 7, 63 tathA caturdaza sargake prathama zlokakI svopajJa saMskRta vyAkhyAmeM 'abhilASa' zabdakA hindIkI bhA~ti strIliMgameM prayoga kiyA hai / bhuj dhAtu pAlana aura abhyavahAra = bhakSaNa arthoMmeM vyavahRta hotA hai| isakA AtmanepadameM prayoga kevala bhojanArthameM vihita hai, rakSaNa yA pAlana arthameM to parasmaipadameM hI vyavahAra hogaa| kintu jayodayamahAkAvya(2, 153) meM bhojanArthameM 'bhunakti' kA parasmaipadameM vyavahAra kiyA gayA hai| 14, 59 se 'siJcitum' kA prayoga kiyA gayA hai / vastutaH 'sektum' prayoga hI ziSTasammata hai| 17, 9 meM 'punItanAmA' kahA gayA hai| punIta zabda ziSTajanAnanumodita hai / kevala zrImadbhAgavatamahApurANameM isakA prayoga huA hai| kiMtu vaha na to ziSTajanAnumodita hai aura na vyAkaraNasaMmata ho| sabhI saMskRtavijJa jana jAnate haiM ki seva dhAtu Atmanepado hai| kiMtu isa mahAkAvyameM (26, 100) usakA parasmaipadameM prayoga kiyA gayA hai-sevantu / svopajJa vyAkhyAmeM usakA 'samArAdhayantu' artha bho batAyA hai / isI prakAra 'mRSTum' (14, 60)ke sthAna para 'mASTum' ucita thA-'mRjervRddhiH' / pallAke arthameM 'palla' (16, 7) zabda prAdezika bhASAse prabhAvita hai| lakSaNa granthoMmeM aprayuktatAprayogako eka prakArakA kAvyadoSa mAnA gayA hai| isa mahAkAvyameM anekatra apracalita zabdoMkA vyavahAra huA hai / zleSAlaMkArake viSayameM arthAntarake lie isa prakArake prayoga kathaJcit marSaNIya ho sakate haiN| kiMtu sAmAnya sthaloMmeM ve amarthya haiM / 'jajRmbhe (14, 36) kA artha 'samarthA babhUva' apracalita hai| kavine kAvyameM navIna zabdoMke upayogake lie vizvalocana nAmaka zabdakoSakI prAyazaH sahAyatA lI hai / 15,8 kI svopajJa saMskRtaTIkA kI TippaNI meM 'vizvakoSake 'bhRGgaH puSpatvape khiDge tathA dhUmyATapakSiNi' ko uddhRta kiyA hai| TippaNImeM 'khiDgo viTaH' bho likhI hai| vastutaH 'khiDge' ke sthAna para SiDge' honA caahiye| saMskRtavAGamayameM khiDgakA prayoga kvAcitka hai| prAkRtabhASAmeM "SiDga'ke sthAna para khiMga hI milatA hai-'aNegakhigajaNauvvAsiyarasaNe' / isI prakArake anya aprasiddha zabdoMke kucha nidarzana prastuta haiM-gamukagolam = suvarNapiNDam (15, 17), zraNati-dadAti (15, 18), caGgaH dakSaH (16,4) / tulanIya-hindImeM bhalAcaMgA / anduka-alaMkaraNa (16, 10); bharUktaiH svarNaghaTitaiH (17, 7) / zleSAlaMkArake prasaMga meM kavi ne 'AtmabhUtanayatA' ke do artha kiye haiM-1. vAyusevanabhAva tathA 2. nAradatvam / isa prakAra yaha kAvya naiSadhIyacaritakI taraha bahutra vyAkhyAgamya bhI bana gayA hai| kautukitA = puSpavattA (14, 40); jalasruteH saritaH (14, 44), rINAH-udA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ sInAH (14, 50); nadIna-samudra(14, 83), niravApayat-proJchayat (14, 93)nir + vApi bujhAne arthameM hI prasiddha hai, proJchanArtha meM aprasiddha / AbhUta-aicchat (14, 95) aprasiddhArtha hai A+bhU dhAtu kaa| isI prakAra nirUham nissaMkocam (14,95); timilam = samudram (15, 9) pratIpapatnI - sapatnI (14,30), azInA = kartavyavicArazIlA (15, 6) ityAdi / vastutaH itane vizAla kAvya meM aprayuktatAprayogake ukta udAharaNa anindyasundarI ramaNIke kapola para ubhar3e tilake sadRza kAvyasaundarya-vardhanameM sahAyaka hI bana rahe haiN| 'anAmikA sArthavatI babhava'ko bhA~ti kAvyameM anvarthabhAvake kaI udAharaNa manorama bana par3e haiM / yathA--raJjanI nAmaka madirAkA nAma sArthaka huA kyoMki vaha striyoMke hRdayameM, vacana, gAloM, netroM aura samasta ceSTAoMmeM anurAga prakaTa karane vAlo tho-- hRdi vAci kapolayodRzorvA nikhileSveva viceSTiteSvapi / anurAgamivAnubhAvayantI prathitArthA'jani rajano jano / / 16, 79 zrItilaka nAmaka puSpakI vyutpattike prasaMgameM anvarthabhAvakA prayoga ramaNIya bana par3A hai-- narma vayasyayA''le: zrItilakaM kalitaM khalu bhaale| rucAtmanastu jagattilakAyA anvarthabhAvamevamathAyAt / / 14, 29 / jalake sarvatomukhI paryAyako sArthakatA batAte hue arthacaritArthatA prastuta kI hai taTasthitAnAM vAri yoSitAM mukhAraviMdacchavindaloditam / zriyamupetya sAmprataM lalAma sarvatomukhaM babhUva nAma / / 14, 56 / samaSTitaH yaha mahAkAvya isa zatAbdIkI sarvazreSTha kAvyakalA kA nidarzana hai| prAcInatAke sAtha navInatAkA asAdhAraNa samanvaya prastuta karatA hai / 'apAre kAvyasaMsAre kavireva prajApatiH' isa ukti kA nidarzana aidaMyugIna kiso kAvyameM dekhanA ho, to vaha hai 'jyodymhaakaavym'| yaha alaMkAroMkI maMjUSA, cakrabandhoMkI vApikA, sUktiyoM aura upadezoMko suramya vATikA hai / isameM kavike pANDitya evaM vaidagdhyakA apUrva sammilana kAvyakI udAttatAkA paricAyaka hai / kAvyakSetrake andhakArayugako gaurava pradAna karane vAlA yaha gauravamaya mahAkAvya hai| navArthaghaTanAke lie isakI kahIM kahIM durUhatA asvAbhAvika nahIM hai / prakRtinirokSaNameM mahAkavikI sUkSmekSikA-zaktiko usakI kalpanAzaktine pUrNataH paripuSTa kiyA hai jayakumAra tathA sulocanAke viSayameM viracita pUrvavartI kAvyoMko ratnamAlAmeM jayodayamahAkAvya anaya maNike rUpameM dedIpyamAna ho rahA hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa mahAkAvyakI navArthaghaTanAke vizleSaNArtha mahAkavine saMskRta bhASAmeM hI padapadArthasphoraNI svopajJa vyAkhyA likhakara kAvyako parimaNDita kiyA hai| jahA~ taka mujhe vidita hai, mahAkAvya kSetrameM adyAvadhi yaha apratima nidarzana hai, jahA~ mahAkavine svaracita mahAkAvyakI saMskRta meM svayaM vyAkhyA praNIta kI ho| anyathA aidaMyugIna navIna mallinAthakA anveSaNa karanA hotA aura yaha mahAkAvya isa yugameM to pracArameM Anese vaJcita hI raha gayA hotaa| itanI agAdha vaiduSIke rahate hue bhI vANIbhUSaNa mahAkavine mahAkavi kAlidAsakI 'kva sUryaprabhavo vaMzaH' 'athavA kRtavAgdvAre vaMze'smin pUrvasUribhiH' ityAdi uktiyoM meM prakAzita vinayake samAna vinayako prakaTa karate hue kahA hai ki kavi to vastutaH jinasena ityAdi haiM / Azcarya hai ki hama bhI kavi bana gaye haiN| yaha usI prakAra huA jisa prakAra ki kaustubha maNi hI vAstavika maNi hai kintu kA~cako bhI maNi kahA jAtA hai| kavikA tAtparyArtha yaha hai ki vAstavika kavi to jinasena prabhRti haiM, hama to nAmake kavi haiM kavayo jinasenAdyAH - kavayo vympyho| kaustubho'pi maNiryadvanmaNiH kAco'pi nAmataH // kavine sabhI adhikArI guNadoSavivecaka vidvAnoMse Agraha kiyA hai ki ve isa kAvyake guNadoSoMkI samIkSA kareM kintu AtmazlAghI asahRdaya vyakti dUra raheM-- guNaviguNavidaM tu srAgapi khyApayantu vizadimavizadaMzA peyatA ke'tra hNsaaH| azucipadakatuSTA AtmaghoSAH suduSTAH kimiva nahi varAkAH kAkumAyAntu kaakaaH|| mahAkavine isa kAvyameM varNita aneka ghaTanAoMko apane jIvanAnubhavose saMvArA hai| jayakumArake pUrvAddhaM evaM uttarArddha jIvanase kavikA sutarAM sAmya dikhatA hai| bAlabrahmacArI kavi bhUrAmalajI jIvanakI sandhyAvelAmeM vItarAga hokara muni bana gaye aura jJAnasAgara anvartha nAmase vikhyAta hue| unhoMne isa kAvya ke upAntya praznagarbhottara padya dvArA apanA hRdya prakAzita kara diyA hai, jisameM zraddhA, vrata aura vidyA ratnatrayase yukta manakI AkAMkSA kI gaI hai zravaNIyAstu kA zuddhA brahmavidbhiH kimajitam / vidvadbhiH kA sadA vandyA maNDitaM taiH kimastu naH / / sAhityakI katipaya vidhAoMkA parama lakSya to satya hI hotA hai / satya.kI abhirAma pariniSThAmeM hI kAvyake prAptavyakI itikartavyatA nihita rahatI hai|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyake isa carama aura parama nikaSakI mahattAko hRdgagata kara lenepara hameM isa mahAkAvya kI kavitAkA utkarSa bhI kavike kAlpanika jagatke antaHsthalameM saMnihita satya meM parilakSita hotA hai| mAnava jIvanake mUlabhUta vicAroMmeM jaba taka kisI mahAn AdarzakA utthAna nahIM hotA, taba taka hama sabake antaHkaraNameM vidyamAna sAndra tathA balavatI bhAvanAoMkA udreka bhI nahIM ho paataa| ___ yadyapi kavike hRdayase kavitA srotasvinI svAntaHsukhAya hI phUTa par3ato hai, tathApi anuvartI paropakArI jana lokakalyANako kAmanAse prerita hokara lokopakArI kAvyake bhAvoM tathA Adarzoko jana-janake hRdaya taka pahu~cAnekI lalaka manameM saMjoye rakhate haiN| use mUrta rUpa pradAna karanemeM janabhASA parama sahAyaka banatI hai / isI dRSTise devabhASAmeM nibaddha isa udAtta mahAkAvyako rASTrabhASA hindImeM anUdita karAnekA bhAva isake prakAzakoMke hRdayameM prasphurita huaa| saMskRta sAhitya tathA jaina darzanake suyogya vidvAn sAhityAcArya zrI pannAlAlajI jaina isa puNyakArya meM pravRtta hue| ve svopajJa vyAkhyAkA Azraya lekara granthagranthivibhedanapUrvaka kAvyakI AtmAko pUrNarUpeNa abhivyakta karane meM kRtakArya hue haiN| mujhe pUrNa vizvAsa hai ki svopajJa saMskRta TIkA tathA vizada hindI vyAkhyAse vibhUSita yaha mahAkAvya saMskRta vidvAnoM evaM hindIvettA guNagrAhI vidyApremiyoMke lie samAna rUpase upayogI siddha hogaa| bhAgIrathaprasAda tripAThI 'vAgIza zAstrI' "nidezaka, mahAvIra jayantI 2046 vi0saM0 vAgyogacetanApITham, zivAlA, vArANasI na saMsthAna sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ PaaRR8888560208988sawgawrappea938 Miagn os 800 8280388888 Na se sampAdakIya-prastuti Ajake syAti prApta, bahuzruta AcArya vidyAsAgarajIke dIkSA evaM vidyAguru sva. AcArya jJAnasAgarajI mahArAjane jaba ve mahAkavi bhUrAmalajI zAstrIke nAmase jAne jAte the, taba "jayodaya mahAkAvya" ko racanA kI thii| yaha kAvya, saMskRtake upalabdha mahAkAvyoMmeM parimANakI apekSA jahA~ advitIya hai, vahA~ kAvyakI samasta vidhAoMke suvistRta varNana evaM alaMkAroMke camatkAra pUrNa saMyojanase bhI advitIya hai| isake 28 sa!meM hastinApurake rAjA jayakumArakA prArambhase lekara nirvANa prApti takakA varNana hai / jayakumAra bhAratavarSake Adya cakravartI bharata mahArAjake pradhAna senApati rahe haiN| digvijayake kAlameM inhoMne manuSyoMkI to bAta hI kyA hai, gaNabaddha devoMse bhI vijaya prApta kI thii| ghaTanA tRtIya kAlake antako hai / inakI priyA sulocanA, bhagavAn vRSabhadevake dvArA karmabhUmimeM sthApita cAra rAjavaMzoMmeMse eka vArANasIke rAjA akaMpana mahArAjakI putrI thii| akaMpanane isake vivAhake lie svayaMvarakA Ayojana kiyA thaa| yaha svayaMvara bhAratameM hone vAle svayaMvaroMmeM Adya svayaMvara thaa| usameM bharata cakravartIke putra arkakIrti Adi bhUmigocarI tathA vidyAdhara rAjaputra sammilita hue the| sulocanAne jayakumArake kaNThameM jayamAlA DAlI / apane Apako apamAnita samajha arkakIrtine jayakumArase yuddha kiyaa| yuddha meM jayakumArane vijaya prApta kii| mahArAja akaMpanane apanI choTI putrI ratnamAlAkA arkakotike sAtha vivAha kara vidveSakI bhAvanAko buddhimattAse zAnta kiyaa| isa svayaMvarakA sAGgopAGga varNana mahAkavi hastimallane svaracita 'vikrAnta kaurava' nATakameM kiyA hai / vistRta prastAvanAke sAtha maiMne isakA sampAdana-anuvAda kiyA hai aura prakAzana vArANasIkI prasiddha prakAzana saMsthA 'caukhambA surabhAratI prakAzana' ne kiyA hai / yahI saba kathAnaka aura jayakumArake anyAnya vRttAntoMko lekara mahAkavi bharAmalajIne jayodaya kAvyakI racanA kI thii| zrI mahAkavi bhUrAmalajI pratibhAsampanna kavi the| kAvya racanAke lie upayukta kAraNoMmeM pratibhAkA pramukha sthAna hai| yaha pratibhA unameM pUrNa rUpase vidyamAna thii| na kevana jayodaya kAvyakI racanA unhoMne kI hai kintu vIrodaya, dayodaya, sudarzanodaya Adi mahAkAvya tathA campU granthoMkI bhI racanA kI hai| inakA prakAzana vyAvarakI munizrI jJAnasAgara granthamAlAse ho cukA hai| jayodaya kAvya kavi kalpanAoMkA anupama bhANDAra hai / zleSa, virodha, utprekSA, rUpaka Adi alaMkAroMse samasta kAvya samalaMkRta hai| sampUrNa granthameM antyAnuprAsakA sthAna surakSita rakhA gayA hai| saMskRtake anekoM aprasiddha zabdoMkA isameM prayoga huA hai /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'yamakAdo bhavedaivayaM DaloralovabostathA' isakA jagaha-jagaha digdarzana hotA hai| kAvyakI aGga-vana krIr3A, jalakrIr3A, candrodaya, pAnagoSThI, dUtIpreSaNa, saMbhoga, prabhAta, sUryodaya, nadI, parvata AdikA sundara varNana isa mahAkAvyameM prastuta kiyA gayA hai / zRGgAra, vIra aura zAnta rasakA yathAsthAna viniveza bhI darzanIya hai| vikrama saMvat 2007 meM jaba yaha kAvya mUla rUpameM prakAzita hokara jaina jainetara vidvAnoMke pAsa bhejA gayA, taba kavi kI kAvya pratibhAse sabhI vidvAn Azcaryacakita raha gye| sabako Azcarya huA ki isa samaya bhI zrI harSa, mAgha, bhAravi aura kAlidAsakI koTikA kAvya-nirmAtA vidyamAna hai| aprasiddha zabdoMke prayoga aura unakI vicitra saMyojanAse hataprabha hokara jaba AcArya jJAnasAgarajI mahArAjase anurodha kiyA gayA ki TIkAke binA granthoMkA hArda prakaTa nahIM hogA, taba unhoMne svayaM isakI saMskRta TIkA likhii| prakAzita mUla pratimeMse unhoMne kitane hI zlokoMko chor3A, kitane hI kA krama parivartana kiyA, kitanekA hI nayA samAveza kiyA aura pUrvArddha meM kitane hI kA anvaya bhI likha diyA / usake AdhArase sva. paM0 hIrAlAlajI zAstrIne paM0 amRtalAlajI sAhityAcArya evaM jainadarzanAcArya vArANasIke sahayogase isake 13 sargokA hindI anuvAda kiyA, jise byAvarakI jJAnasAgara granthamAlAne prakAzita kiyA / zAstrIjIke divaMgata ho jAnese 14-28 sargakA uttarArddha prakAzita honese raha gayA / sampAdana aura anuvAdake lie isakI pANDulipi yadyapi 5 varSa pUrva mere pAsa A cukI thI, parantu anya vyastatAoMke kAraNa maiM kucha kAma nahIM kara skaa| isI bIca pANDulipi kucha anya logoMke pAsa bhI pahu~cAI gaI, para granthako durUhatA aura kAryake parizramasAdhya honeke kAraNa kucha ho nahIM skaa| sAgara vidyAlayase avakAza prApta ho jAneke bAda isa kAvyako dekhA aura AcArya jJAnasAgarajI mahArAjake dvArA svalekhanIse likhita svopana saMskRta TIkA tathA unake dvArA prayukta aprasiddha zabdoMke saMgraha rUpa vizvalocana koSako sAmane rakhakara kArya cAlU kiyA, jo anavarata 6 mAhake parizramase pUrNa huaa| sampUrNa anya kAvya pratibhAke camatkAroMse bharA huA hai| para isa saMkSipta lekhameM unakA nivardhana sambhava nahIM hai / ataH isake aThArahaveM sargameM varNita prabhAta varNanake kucha prasaMga pAThakoMke samakSa prastuta karanekA prayAsa karatA hU~ / pAThaka dekheM aura tulanAtmaka adhyayana kareM ki mAgha Adi mahAkaviyoMke prabhAta varNanase isameM kyA kaisA vaiziSTya hai| aThArahaveM sargameM 104 zlokoMke dvArA prabhAta varNana huA hai / antake kucha zlokoko chor3akara samagra sargameM vasantatilakA chandakA prayoga huA hai| yaha chanda jaba aneka rAgarAganiyoMmeM par3hA jAtA hai, taba zrotA mantramugdha ho jAte haiN| prAtalAmeM manda-manda vAyu calatI hai, pUrva dizAmeM lAlI chA jAtI hai, pakSI kalarava
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ karate haiM, kamalinI vikasita hotI hai, kumudinI nimIlita hotI hai, candramA miSprabha ho jAtA hai, tAre lupta ho jAte haiM, udayAcalameM sUryakA udaya hotA hai, cakavA-cakavIkI viraha vedanA samApta hotI hai, ulUka andhe hokara guphAoMmeM chipate haiM, cAraNa virada bakhAnate haiM aura pratApI rAjAke samAna sUryakA udaya hotA hai / ityAdi prAkatika kAryo. ke citrameM kavine apanI kalpanAkI kUcikAse jo raGga bharA hai, vaha varavaza pAThakake manako moha letA hai| ina saba prasaGgoMkA varNana zleSAlaMkArakA avalambana lekara kahIM dArzanika paddhatise, kahIM aitihAsika paddhatise, kahIM rAjanItika pariveSase aura kahIM rAja-- nItike nepathyase kiyA hai, jo ekase eka bar3hakara hai / yahA~ kucha udAharaNa diye jAte haiprAtaH vAyu manda-manda cala rahI hai, kyoM ? isake liye kavikI utprekSA hailuptoruratnanicaye viyatIva tAte, candre tu niSkaradazAmadhunA prayAte / dhUke'pakarmanayane drutameva jAte mandaM caratyadhigamAya kileti vAte // 4 // sabake lie Azraya denese pitAke tulya jo AkAza thA usakA vizAla ratnoMkA saMgraha (nakSatra samUha) lupta ho gayA,-laTa liyA gyaa| putra tulya jo candramA thA, vaha niSkara-kiraNa rahita (pakSameM hastarahita) avasthAko prApta ho gayA arthAt candramA AkAzake lupta ratnoMke khojanemeM asamartha ho gayA aura rAtrimeM vicarane vAle ko ulae the unake netra dekhane meM asamartha ho gye| ataH kisI anya sahAyakako na pAkara vAyu svayaM hI una lupta ratnoMke samUhako khojaneke lie mAnoM dhIre-dhIre cala rahI thii| tAM puSpiNIM vratatimabhyupagamya samyak, zuddhena tena payasA plavanaM varaM yH| samprAptavAnna punarapyupasarga eSa, __ syAnmandamitthamanilazcarati prage saH // 26 // puSpitalatA (pakSameM rajasvalA stro) kA samparka-sparza pAkara jo zuddha jase snAnako prApta huA thA aisA pavana, yaha socakara ki yaha jhaMjhaTa punaH prApta na ho, prAtaHkAlake samaya dhIre-dhIre cala rahA ho, tAtparya yaha hai ki usa samaya zItala, sugandhita aura manda pavana cala rahI hai| isa saMdarbhakI eka utprekSA aura dekhiekiJcAhataH stanataTainipatanvilagne, __ yoSAjanasya parivartitanAbhidadhne / ruddho nitambazikharairiti samprabuddho, mandaM prayAti pavanaH sa punastu zuddhaH // 27 //
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarI bAta yaha hai ki yadyapi pavana strIjanoMke stana taToMse tAr3ita huA, use unake kaTi praveza para giranA par3A, nAbhi takake pradezoM meM ghUmanA par3A aura nitamba zikharoMse avaruddha honA par3A, phira bhI vaha cU~ki samprabuddha-jJAnavAna thA, ataH zuddha nirvikAra rahakara dhIre-dhIre-sAvadhAnIse cala rahA hai| ___ pakSI jAgakara ghoMsaloMmeM kalakala dhvani kara rahe haiM, isake lie kavikI maulika "utprekSA dekhievyomni sthiti bharucitAM samatItya dIne, rAjJo'pavartanadazo pratipadya hIne / sadyo'thavAbhyudayanetari bhAvanAnA __mAdye'rthavatyapi pade vikRtoktimAnAt // 8 // jaba AkAza, rAjA-candramA (pakSameM nRpati) kI apavarta dazA-astonmukha avasthA (pakSameM kutsita zAsana pravRtti) ko prApta kara bharucitAM-nakSatroMse dedIpya'mAnatA (pakSameM bharucitAM suvarNasampannatA) ko chor3akara dIna ho gayA-prabhAhIna ho gayA (pakSameM nidhana ho gayA) tathA sUrya zIghra hI abhyudaya-udaya (pakSameM sampannatA) ko prApta ho gayA, taba pakSI apanI kalakala dhvanise Agamokta bAraha bhAvanAoMmeM se prathama bhAvanA-anitya bhAvanAko sArthaka kara rahe the / bhAva yaha hai ki rAjA-candramA rUpI eka rAjAkA asta honA aura sUrya rUpI anya rAjAkA udita honA, isase saMsArakI anityatAko pakSI apanI kalakala dhvanise prakaTa kara rahe haiM / candramA niSprabha ho gayA hai / kyoM ? isakA uttara kavi se pUchieyanmIlitaM sapadi kairaviNIbhirAbhiH kSINA kSapA'stamitamacyuta tArakAbhiH / saMcintayandayitadAratayendudevaH prApnoti pANDuvapurityathavA zuceva // 21 // candramAkI tona striyA~ thIM-1. kumudinI, 2. rAtri aura 3. tArA / inameMse isa samaya kumudinI mUcchita ho gaI, rAtri naSTa ho gaI aura tArA astamita ho gaI, mara gii| yatazca candramA strIpremI thA, ataH apanI tathovatta striyoMke viSayameM cintA karatA huA mAnoM zokase hI pANDu--zveta zarIrako prApta ho rahA hai / hi + ine iticchedaH 'inaHpatyau nRpe sUrye' iti vizvalocanaH / 2 'rAjA prabhI nRpe candre' iti vishvH|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ candramA pazcima dizamAmeM pahu~ca rahA aura pUrva dizAmeM lAlimA chA rahI hai-isakA AlaMkArika varNana dekhiedhigvAruNImanubhavanvinipAtameti, yo'smatsakAza udayaM vidhurApa ceti / bhAsau ghRNAparakayendradizAzu danta vAsaH parAvRtamamuSya samastu santaH // 33 // he satpuruSo! pUrva dizAmeM jo yaha lAla-lAla kAnti phaila rahI hai, yaha kisase utpanna huI ? maiM kahatA hU~, suno, pUrva dizA socatI hai ki jo candramA hamAre sannidhAnameM udaya (pakSameM unnata dayA) ko prApta huA, vahI vAruNI-pazcima dizA (pakSameM madirA) kA sevana karatA huA vinipAta-adhogamana (pakSameM patana) ko prApta ho rahA hai, ise dhikkAra ho, yaha soca kara ghRNA karane meM tatpara pUrva dizA rUpI strIne apanA avaroSTha phulAyA, usIse yaha lAla kAnti utpanna huI / isI saMdarbhake anya utprekSAkA avalokana kIjie / rAtri, eka asaMtuSTA nAyikA haiyAtyekato'pi tu kuto'pi virajya rAja nyAtmAdhipe'paradizAM pratiyAti rAjan / satpuSpatalpamasako rajanI dalitvA, roSAruNA vikRtavAgbharatazchalitvA // 36 / / mAgadha, jayakumArako sambodhita karate hue kahate haiM-he rAjan ! apanA pati candramA (pakSameM apanA svAmI) jaba kisI kAraNase nArAja ho pazcima dizA (pakSameM anya nAyikA) kI ora calA gayA, taba yaha rAtri (pakSa meM asaMtuSTa nAyikA) krodhase lAla ho vikRta vAg-pakSiyoMke dvArA kRta kalarava (pakSameM Akroza pUrNa vacanoM) se jhakajhaka karane lagI aura nakSatra rUpI phUloMkI seja naSTa-bhraSTa kara ekAntameM calI gii| kumudinIkA nimIlana, sUryakA udaya, candramAko niSprabhatAkA varNana ekatra dekhiecandro'spRzatkamalinImahasatkamodi nyetadvaye'ruNadagaryamarAD vinodin / srAgabhyudeti kila tena kumudvatIyaM, mauninyamUcchazabhRdeti ca zocanIyam // 38 // he vinodarasika ! candramAne kamalinIkA sparza kiyA, yaha dekha kumudinIne haMsa diyA, ina donoM kAryoM para krodhase lAla-lAla netra karatA huA sUrya rUpI rAjA zIghra hI udayako prApta ho rahA hai, isase kumudinI--kumudvatI-kutsita harSase yukta hotI huI mauna
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekara baiTha gaI-nimIlita ho gaI aura candramA zocanIya avasthAko prApta ho gyaa| rAjAke sAmane aparAdhiyoMkI yaha dazA hotI hai / niHsneha ataeva bujhaneke sanmukha dIpakakI avasthA dekhiyeniHsnehajIvanatayApi tu dIpakasya saMzocyatAmupagatAsti dazA prazasya / saMpUrNyamAnazirasaH palitaprabhasya, yadvanmanuSyavapuSo jarasAnvitasya // 41 / / he prazaMsanIya ! jisakA zira kA~pa rahA hai aura bAla sapheda ho gaye haiM aise vRddha manuSyakI dazA-avasthA jisa prakAra sneha-prIti rahita jIvana honese zocanIya ho jAtI hai usI prakAra jisakA agrabhAga kA~pa rahA hai aura jisakI prabhA kSINa ho rahI hai aise dIpakakI dazA-vattI sneha-taila rahita jIvana honese zocanIya avasthAko prApta ho rahI hai| dArzanika paddhatise prabhAtakA varNana karane vAle kavikI zleSa priyatA dekhiyekUTasthatAM kharamarIcirupaiti tAta ! bhraSTAdhvaro bhavati vA dvijarADihAtaH / syAdvAdavAguditapicchamagasya vRtti .. ssA saugatAya niyatA kSaNadApravRttiH // 10 // he tAta ! kharamarIci-sUrya, kUTasthatA-pUrvAMcalakI zikhara para sthitiko prApta ho rahA hai / pakSa meM prakhara vaktA-spaSTavAdI marIci-sAMsyamatakA pravartaka kUTasthatA-nityaikabAdako prApta ho rahA hai (pakSameM brAhmaNa bhraSTAdhvara-hiMsaka yajJako prApta ho rahA hai|) pUMchako Upara uThAne vAle murgoMkI vRtti zabdako prApta ho rahI hai, arthAt murge bola rahe haiM / (pakSameM mayUrapicchako dhAraNa karane vAle digambara muniyoMkI vRtti syAdvAda vANIko prApta ho rahI hai aura kSaNadA-rAtriko pravRtti gatAya niyatA-acchI taraha samApta ho gaI hai (pakSameM saugata-bauddhamatako prApta ho gaI hai-kSaNikavAdako svIkRta kara rahI hai / ) prAtaHkAlake samaya hone vAlI dina rAtakI sandhikA varNana karate hue kavine jisa upamAlaMkArakA prayoga kiyA hai usakA rahasya dekhiye kitanA gaharA haino naktamasti na dinaM na tamaH prakAzaH naivAtha bhAnubhavanaM na ca bhAnu bhAsaH / ityahato nRpa ! caturthavaco vilAsa sandezake susamaye kila kalyabhAsaH // 62 // 1. jainendra vyAkaraNameM hrasvakI pra, dIrgha kI dI, aura plutakI pa saMzA hotI hai /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ he nRpa ! he rAjan ! arhanta bhagavAnake caturtha vacanakI ceSTAkA saMdeza dene vAle prAtaHkAlIna dIptike sundara samayameM na rAta hai, na dina hai, na andhakAra hai, na prakAza hai, na nakSatroMkA anubhavana hai aura na sUryakI dIptiyAM haiN| bhAvArtha-jinendra devake dvArA pratipAdita sdAdasti Adi sAta vacanoMmeM caturtha vacana 'syAdavaktavya hai' arthAt padArtha na asti rUpa hai, na nAsti rUpa hai, na asti nAsti rUpa hai kintu avaktavya hai kyoMki eka hI sAtha asti nAsti ye do virodhI dharma pradhAnatAse nahIM kahe jA skte| isI taraha isa prabhAta kAlameM na to rAta hai, na andhakAra hai, na prakAza hai, na nakSatroMkA anubhavana-sadbhAva hai aura na sUryako razmiyAM haiM kintu prakAza aura andhakArako eka pravaktavya dazA hai / isI sandarbhakA zleSase ota-prota eka padya aura dekhiyenimalatAM vrajati bho kSaNadApraNIti sti pradIpabhuvi kApilasatpratItiH / syAdvAda eva vibhavaH pratipallavaM sa bhAtyahaMto dinakarasya yathAvadaMzaH // 64 // he mahAnubhAva ! suno, yaha jo kSaNadA praNIti-rAtrikI ceSTA hai vaha nirmUlatAko prApta ho rahI hai arthAt rAtri samApta ho rahI hai (pakSa meM bauddhoMkI kSaNadA praNIti-kSaNika mata nIti nirmala ho rahI hai, pradIpa bhuvi-dIpakoMke sthAnameM kucha bhI sundara pratIti nahIM hai arthAt dIpakoMkI prabhA samApta ho gaI hai athavA pradIpa-hrasva dIrgha, aura pluta saMjJaka svaroMke sthAna bhUta zabdoMke uccAraNameM hrasva, dIrgha, pluta svarakA bheda nahIM jAna par3atA (pakSameM kApila-kapilAnuyAyI sAMkhyoMko koI praNIti-nityavAdakI sthApanA nahIM hai / vRkSoMke pallava-pAta pAta para vibhavo vAdaH syAt-pakSiyoMkA kalarava ho rahA hai athavA pallava pallava-akSara akSarameM arhanta bhagavAnkA syAdvAda-kathaMcit vAda hI dinakarake aMzake samAna vibhava-vaibhavako prApta ho rahA hai / kamalinIke sundara daloM para par3I osakI bUMdoMkA varNana dekhiyesadvArizauktikati svayameva teSu sambibhratI kamalinI kalapallaveSu / udghATitasvanayanA nijavallabhasyA __ sau svAgatArthamabhiyAti hinekavazyA // 67 // yaha prema parAyaNA kamalinI kamalarUpa netra khola kara apane pati sUryake svAgatake liye komala pallava rUpa hAthoM meM jala bindu rUpa motiyoMkI paMktikI dhAraNA karatI huI svayaM suzobhita ho rahI hai|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka vicitra kalpanA dekhiyebhraSToDumauktikavaduccalaraktarIti ____dhvAntebhakumbhabhidito ravikezarIti / dRSTvA tataH prabhavadutkalitAM mahIM tA ___ meSo'sti pAlitapRSad dvijarAT macintaH / / 78 / / prAtalAmeM nakSatra naSTa ho jAte haiM, AkAzameM lAlimA chA jAtI hai aura candramA kAnti hIna ho jAtA hai / aisA kyoM hotA hai ? isa sandarbha meM kavikI kalpanA hai--nakSatra rUpI motiyoMko vikheratA aura aruNatA rUpI khUnake gubbAroMko Uparako ora ur3AtA huA sUrya rUpI babbarasiMha andhakAra rUpo hAthIke mastakako bhedakara isa ora A rahA hai yaha dekha pRthivI para vyAkulatA chA gii| kamalakI kaliyoMke bahAne usakA hRdaya phaTa gyaa| isa ghaTanAse apane bhItara hariNakI rakSA karane vAlA candramA vicAratA hai ki jaba sUrya rUpI barbara zerane hAthIko nahIM chor3A taba hamAre hariNako kaise chor3egA? isa cintAse hI mAnoM candramA kAntihIna ho gayA / jisa samaya isa kAvyakA nirmANa huA thA usa samaya bhAratameM gAMdhIjI, neharU parivAra, rAjagopAlAcArya, rAjendra prasAda, sarojinI nAyaDU tathA jinnA Adi rAjanetA prasiddha ho rahe the| kavine una sabakA nAma zleSAlaMkAra dvArA isa jayodaya kAvyameM bar3I zraddhAse abhivyakta kiyA hai| yaha cAturya kahIM anyatra nahIM dikhAI detA / kavikI isa pratibhA para Azcarya cakita honA par3atA hai / dekhiyeyadvA sugAM dhiyamitA vinatistu rAja gopAla utsavadharastava dhenurAgAt / hRSTA sarojini atho viSameSu jinnA nuSThAnameti paramAtmavidekabhAgAt / / 83 // he rAjan ! ApakI vinItatA uttama gatizIla buddhi ko prApta hai, ApakI gorakSA kI prItise rAjake saba gopAla-gorasake Ananda manA rahe haiN| isa prAtavelAmeM sarojinIkamalinI harSita-vikasita hai aura madana vijayIpuruSa apane Apa kI paramAtmA, parabrahma kA eka aMza mAnanese saMdhyA vandanAdi anuSThAna-prazasta kArya kara rahe haiM / zleSa se prakaTa honevAlA dUsarA artha bhI dekhiye he rAjan ! ApakI vinamratA yA zikSA gAMdhIjI ko vinamratA yA zikSAkA anusaraNa kara rahI hai, Apako go premase rAjagopAlAcArya Ananda kA anubhava kara rahe haiM tathA sarojinI nAyaDU prasanna haiN| sirpha eka aura jinnA nAmaka yavana netA parakIya bhAratako apanA mAnate hue vipama-pArasparika virodhake kAryoMmeM-hindustAna-pAkistAnake vibhAjanakA anuSThAna kara rahe haiM /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI prakaraNakA eka camatkAra aura dekhiyegAndhIruSaH prahara etyamRtakramAya tatsUta neharUcayo bRhadutsavAya / rAjendra rASTraparirakSaNakRttavAya matrAbhyudetu sahajena hi sampradAyaH / / 84 // he rAjAoMke indra ! prAtaHkAlake paharameM uttama puruSoMkI buddhi amRtatva prApta karaneke liye puSya pATha rUpa go-vANIko prApta hotI hai| isa samaya sat-nakSatroMko dIpti mahAn utsavake liye hotI arthAt nakSatra niSprabha ho rahe haiM ataH rASTrakI rakSA karanevAlA ApakA yaha aya-samIcIna bhAgya, sahaja svabhAvase vRddhiko prApta ho / gAMdhIjIke roSako dUra karanevAlA neharU parivAra satsu-sajjanoMmeM mahAn utsavake liye tatpara hai aura rASTrapati DaoN. rAjendra prasAda, yaha saba rASTranetAoMkA parikara abhyudaya ko prApta ho / ' satko tiraJcati kilAbhyudayaM subhAsA sthAnaM vinArimRduvallabharAT tathA saH / yAti prasanna mukhatAM khalu padmarAjo niryAti sAmpratamita sitaruksamAjaH // 81 // isI sandarbhakA eka zloka aura dekhiye he ajAta zatru ! tathA komala prakRti vAle manuSyoMko priya rAjan ! isa prAtalA meM sUrya dIptikI samIcIna kIrti abhyudayakI prApti ho rahI hai athavA abhigata-prApta hai udaya-utkarSa jisameM aise sthAnako prApta ho rahe hai| padmarAja-zreSTha kamala (zatadalasahasra dala) prasanna mukhatAko prApta ho rahA hai arthAt vikasita hai aura sitaruksamAjacandramAkA parivAra-nakSatragaNa yahA~se nikala rahA hai chipa kara anyatra jA rahA hai / arthAntara-he deva isa samaya (vikrama saMvat 2507) subhASacandra bosa kI ujjvala koti abhyudayako prApta ho rahI hai, ajAta zatru tathA komala prakRti vAloMko priya rASTra-DA0 rAjendra prasAda rASTrapatike Asanako prApta ho rahe haiM, padmarAja prasanna mukhatAko prApta hai arthAt dezake svatantra honese harSakA anubhava kara rahe haiM aura sitaruksamAjagaurAGga aMgrejoMkA parivAra athavA samUha yahA~se nikala rahA hai-apane dezako jA rahA hai| isa prakAra aThArahavA~ sarga hI nahIM sampUrNa grantha vicitra sUktiyoMse paripUrNa hai| kailAsakA varNana, jayakumAra ke dvArA kRta jinendra pUjAkA vistAra, bhagavAn vRSabhadevake 1. 83-84, 81 zlokoMkI saMskRta TIkA draSTavya hai, isake binA zabdoMkI tor3a-phor3a hRdayaMgata nahIM ho sktii|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ samavasaraNakA vaibhava, jaya kumArakA vairAgya, putrako rAjanItikA upadeza tathA tapazcaryAkA vizada varNana isa kAvyakI garimAko bar3hAne vAle prakaraNa haiM / sulocanAke satItvake prabhAvase uphanatI gaGgAkA prabhAva kama honA, grAhase jayakumArake gajakA mukta honA, arkakIrtiko jItane ke bAda jayakumArakA bharata cakravartIse sAkSAtkAra aura bharata cakravartIke dvArA jayakumArakA zubhAzaMsana Adi sandarbha varavaza pAThakoMkA mana mohita kara lete haiM / 14 veM sargase lekara 28 veM sarga takakA yaha uttarArdhaM saMskRta aura hindI TIkAke - sAtha prakAzita ho rahA hai| zrI AcArya jJAnasAgarajI dvArA viracita jayodaya, vIrodaya, dayodaya, sudarzanodaya aura samudradatta caritrakA adhyayana kara kumArI viduSI DA0 kiraNa cused kumAyU~ vizvavidyAlayase 'muni zrI jJAna sAgarakA vyaktitva aura unake saMskRta kAvya graMthoMkA sAhityika mUlyAMkana' viSaya para pI-eca. DI. kI upAdhi prApta kI hai / grantha para vistRta prastAvanA zrI DaoN0 bhagIratha tripAThI 'vAgIza zAstrI' nidezaka anusaMdhAna saMsthAna sampUrNAnanda saMskRta mahAvidyAlaya kAzIne likhakara mahAkAvyakA gaurava bar3hAyA hai / anuvAda saMskRta TIkAke AdhAra para kiyA gayA hai| kucha zloka aise haiM jina para AcArya jJAnasAgarajIne spaSTa likhakara saMskRta TIkA nahIM likhI thI para Avazyaka thI ataH saMskRta TIkAkA saMyojana bhI kiyA hai / samAsa bahula anekArthaMka zlokoMkA hindI anuvAda kaThina hotA hai / yadi zabdArtha kI ora dRSTi jAtI hai to hindIkA saundarya samApta hotA hai aura hindIke saundaryakI rakSA kI jAtI hai to kavikA bhAva prakaTa nahIM ho pAtA / phira bhI yathAzakya donoMko saMbhAlanekA prayatna kiyA gayA hai / prayatna kahA~ taka saphala huA hai isakA nirNaya vijJa pAThaka manISI svayaM kareMge / kAvyake nirmAtA zrI mahAkavi bhUrAmala zAstrI (sva0 AcArya jJAnasAgara jI) kI pratibhAse camatkRta hue binA nahIM raheMge / isake 1-13 sargaM takake pUrvArdhameM saMskRta TokAke sAtha anvaya bhI diyA gayA hai parantu 14-28 sargake uttarArdha meM anvaya nahIM diyA jA sakA hai kyoMki dvayathaMka zloka adhika haiM tathA zabdoMkI tor3a phor3a adhika mAtrAmeM hai ataH saMskRta TIkA sAthameM rahanese anvayakI sArthakatA hRdayagata nahIM huI / 17 veM sargameM saMbhoga zrRGgArakA varNana hai usakI hindI TIkA maiMne nahIM likho / zAnta kreN| eka nivedana satra rasoMkA varNana hotA jijJAsu mahAnubhAva saMskRta TIkAke mAdhyamase apanI jijJAsA hai ki "jayodaya mahAkAvya" kAvya grantha hai kAvya meM prasaGgavaza hai / zRGgArake sthAna para zRGgArakA aura zAntake sthAna para zAnta rasakA varNana Avazyaka hotA hai / ataH pAThakoMkA lekhaka para yaha AkSepa nahIM honA cAhiye ki lekhakane khulakara zRGgArakA varNana kiyA hai| AcArya zrI 108 vidyAsAgara jI mahArAja apane vidyA aura dIkSA gurukI isa
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahanIyakRtiko prakAzita dekha prasannatAkA anubhava kareMge / anuvAda karate samaya AcAryazrIse kaI bAra parAmarza kiyA gayA hai tathA prakAzanake pUrva granthakI pANDulipi vizAla janasamUhake bIca nainAgirijImeM AcAryazrI ko samarpita kI gaI thI / saMpAdana aura anuvAda truTiyoMke liye vijJapAThakoMse kSamA prArthI hU~ / isa kAvyake 'prabhAta varNana' Adi kucha prasaMga apane ApameM paripUrNa haiM tathA vizvavidyAlayoMke paThana kramameM sammilita karane yogya hai / zrI varNI digambara jaina gurukula pisanahArI kI mar3hiyA, jabalapura vinIta pannAlAla jaina
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saMskaraNa se jayodaya mahAkAvya kA pratipAdya viSaya caturdaza sarga - svayaMvarake bAda vArANasIse hastinApurakI ora prayANa karate samaya jayakumAra aura sulocanAke sAtha gaGgA taTa para sthita eka vanameM Thahare / vanakI zobhA tathA vanameM yuvA-yuvatiyoMkI vana krIr3AkA varNana / yuvatiyoMkI mugdhatAkA yuvAoM dvArA chalapUrNa upayoga | vividha alaMkAroMkI chaTA kavike kAvya kauzalako prakaTa karatI hai / paJcadaza sarga - sUryakI lAlimA, sUryakA asta honA, dizAoMmeM kramazaH andhakArakA phailanA, ghara gharameM dIpakoMkA jalanA, AkAzameM tArAoMkA chiTakanA, candrodaya, patike Agamana para striyoMke hAva-bhAvakA varNana / SoDaza sarga -- saritAmeM strI puruSoMkI jalakrIr3AkA sarasa varNana | navIna vastroMkA 687-706 dhAraNa karanA / strI puruSoMkA sarasa AlApa, pAnagoSThI, dUtI preSaNa, sakhiyoMkI AlaMkArika- praNaya kathAkA varNana / pratyeka varNanameM kavikI alaukika pratibhAkA pradarzana | saptadaza sarga-- zRGgAra varNana aSTAdaza sarga - prAtaHkAlakA varNana, kavikI kAvya pratibhAkA pade pade pradarzana / ekonaviMza sarga -- prAtaHkAlika kriyAoM, dhArmika anuSThAna, gaNadhara valayake antargata RddhidhArI muniyoMkA pUjana Adi / Rddhi mantroMkA samullekha / vizatitama sarga jayakumArakA ayodhyA jAnA, prasaMgavaza ayodhyA varNana, rAjasabhAmeM jayakumArakA bharata cakravartIse milanA, svayaMvarake bAda vArANasI meM arka pRSTha 668-687 707-753 754-788 789-822 823-886 887-929 930-968
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kItike sAtha hue yuddhake liye kSamA yAcanA, bharatake dvArA jayakumArake prati prema pradarzana / ayodhyAse prasthAna karaneke bAda gaMgAmeM hAthI para vyantaroM dvArA upsrg| taTa para sthita sulocanAke dvArA mahAmantrakI ArAdhanA gaMgAdevIke dvArA hAthIkA upasarga dUra honA / gaMgAdevIke prati AbhAra pradarzana / ekaviMzatitama sarga 969-1004 hastinApura pahuMcanemeM sainikoMkI utsukatA, senAkA varNana, hastinApurameM svAgata, gopurase lekara rAjamahala taka donoM ora khar3e apAra jana samUhakA varNana, hemAGgada Adi sAloMke sAtha jayakumArakA hAsya vinoda / sulocanAko AzIrvAda dekara hemAGgada AdikA vArANasI vApisa pahu~canA tathA saba samAcAra kahakara akaMpana mahArAjako prasanna krnaa| dvAviMzatitama sarga 1004-1052 jayakumAra aura sulocanAke dAmpatya premakA varNana / prasaGgavaza camatkAra pUrNa Rtu varNana / jayakumArakA prajA pAlana, sulocanA kA gRha-kArya sambandhI kauzala / trayo viMzatitama sarga 1053-1084H AkAzameM jAte hue vidyAdharoMke vimAnako dekhakara jayakumArakA mUcchita honA tathA mUcchita honeke pUrva 'prabhAvatI' kahanA / kabUtarakabUtarIkA yugala dekha sulocanAkA bhI mUcchita honA aura usake 'hA rativara' khnaa| donoMkA zItalopacAra huaa| sulocanAkI sapatniyoMmeM aneka prakArakI AzaMkAoMkA honA / isI prasaMgameM jayakumArako avadhijJAnakA honA aura sulocanAko jAti smaraNa / sulocanAke dvArA pUrvabhavoMkA vistRta varNana / AkAzagAminI vidyAkI prApti / caturviMza sarga 1085-1140 vidyAyeM prApta kara vimAna dvArA tIrtha yAtrAkA varNana / kulAcaloMkI yAtrAke bAda jayakumAra aura sulocanA kailAsa parvata para gaye / jayakumArake dvArA kailAsakI prAkRtika suSamAkA varNana / alaMkAroMkI vistRta chttaa| jayakumArakA snAnake anantara jinamandira jAnA, jayakumArane jala, candana Adi ATha dravyoMse bhagavAnkI pUjA kara
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakti vibhora ho stuti kii| saudharmendrakI sabhAmeM jayakumArake zIlakI prazaMsA suna kAJcanA nAmaka devI parIkSAke liye sulocanAse pRthak baiThe hue jayakumArake sAmane hAvabhAva prakaTa karate hue usane saMbhogakI prArthanA kara praNaya yAcanA kI parantu jayakumAra zIlase vicalita nahIM hue| antameM vaha eka rAkSasIkA rUpa dhara jayakumArakA apaharaNa karane lagI isI bIca sulocanAne Akara use DAMTA / antameM usane asalI rUpameM prakaTa ho jayakumArakI prazaMsA kii| isa ghaTanAse jayakumArake hRdayameM vairAgya bhAvakI utpatti huii| paJcaviMzatitama sarga 1141-1173 jayakumArakA vairAgya cintana / aneka dRSTAntoM dvArA saMsAra parityAgakA dRr3ha nishcy| SaDviMza sarga 1174-1218. jayakumArane samAroha pUrvaka apane putra anantavIryakA rAjyAbhiSeka kara use rAjanItikA upadeza diyA / jayakumArakA bhagavAn AdinAthake samavasaraNameM jaanaa| prasaMgavaza samavasaraNakA varNana / tadanantara bhagavAn AdinAthake caraNoMkA sAMnidhya pAkara jayakumAra ke netroMmeM harSake AMsU chalaka utthe| vinayapUrvaka bhagavAnkI stuti kii| saptaviMzatitama sarga 1219-1249 Adi jinendradevake dvArA dharmopadeza / saMsArakI sthitikA varNana / jise sunakara jayakumArane harSa pUrvaka nirgrantha dIkSA dhAraNa kii| aSTAviMzatitama sarga 1246-1264 jayakumArako muni avasthAkA varNana / tapazcaraNakI carcA / gaNadhara padapara pratiSThita honaa| nirvANa prApta karanA / pUrva kaviyoMke smaraNapUrvaka kAvyakA samAropa / hindI TIkAkArakA kiMcinnivedanam /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya mahAkAvyA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodayamahAkAvyam caturdaza sargaH 'atha tIrArAme saritAyA rucirAsInmahato jntaayaa| AtmabhUtanayatA'dhigamAya sulalitatAlAnvitotsavAya // 1 // TIkA-athAnantaraM janatAyA rucirabhilASA mahatI bahulA api ca nAradasya vINA cAsIt / kvAsIt ? saritAyA nadyAstIrArAme prAntodyAne / kimartham ? Atmane yo bhUto hitakaro vAyustasya nayaH samIcInatayA sevanaM tattAyA adhigamAya prAptaye vAyusevanArtham / evamAtmabhUtanayo nAradastattAdhigamAya punarapi sulalitA manoharA ye tAlAstADavRkSAH, upalakSaNAt sarve'pi pAdapAstaiH, po layamUrcchanAdisaMgItazAstroktAstAlAstairanvito yukto yo'saavutsvstsmai| smaasoktirlNkaarH|| asugatavaibhavavAniva tena tatra tathAgatasamIraNena / samajani saratavicAraviziSTo dUrato'pi cAyAtaH ziSTaH // 2 // TIkA-tatra dUrato duSTaratayuktaH sa suratasya vicAreNa viziSTa iti virodha iva artha-tadanantara nadIke taTavartI udyAnameM AtmahitakArI vAyukA acchI taraha sevana karane tathA atyanta manohara tAr3a Adi vRkSoMke madhya krIr3A karane ke liye jana samUhakI mahatI-bahuta bhArI abhilASA huii| arthAntara-AtmabhUtanayatA nAradapanekI prAptike lie evaM atyanta sundara tAloM-saMgItameM upayukta svara-mUrcchanAoMke utsavake lie mahatI-nArada kI vINA prakaTa huii| yaha samAsokti alaMkAra hai // 1 // artha-usa taTodyAnameM AyA huA ziSTa-sabhya jana samUha yadyapi dUrata-duSTarata-kutsita krIr3A vAlA thA to bhI suratavicAraviziSTaH-acchI 1. hindI TIkAkAraka / maGgalAcaraNa sAradAM zAradAM vande karmakalmaSahAriNIm / ghAriNI guNabhUSANAM vighnasandohavAriNIm // 2. 'nAradasya tu vINAyAM mahatI syAt pRthau triSu' iti vizvalocanaH / 3. AtmabhUH brahmA tasya tanayaH putro nAradastasya bhAvastattA tasyA adhigamAya prAptaye /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668 jayodaya-mahAkAvyam tasya parihAraH-dUrAdAyAto'bhiprAptaH ziSTo janaH so'pi ca suratasya strIprasaGgasya vicAreNa viziSTaH samajani smbbhuuv| keneti cet ? tenatathAgatasya buddhasya samIraNena preraNena / sa eva cAsugatavaibhavavAn sugatavaibhavena hIna iti virossH| tasya parihAraHtena tathA mandamandarUpeNAgatena samIraNena vAyunA, asubhyaH prANebhyo gataM prAptaM yad vaibhavaM tadvAniva samajani jAta iti / virodhAbhAsolaMkAraH // 2 // dRSTvAcchAyAM taruNopAttAM hRSTA sambhoktumihAgAtAm / acchAyA svayamitaH pavitrIbhUtazarIrA'sako bhavitrI // 3 // TIkA-kAcin yuvatistaruNA vRkSaNopAttA saMjanitA chAyAM yadvA taruNena yuvakenopAttAM saMlagSAM chAyAM zobhAM tadgatazarIrasundaratAM dRSTvA hRSTA prasannA satI tAM saMbhoktu krIDAke vicArase yukta ho gyaa| yaha virodha hai jo kutsitaratase yukta hai vaha suratase yukta kaise ho sakatA hai ? virodhakA parihAra yaha hai ki dUrato'pi cAyAtaH-dUrase bhI AyA huA vaha ziSTajana samUha suratavicAraviziSTaHstrI saMbhogake vicArase yukta ho gyaa| tAtparya yaha hai ki udyAnakI sundaratArUpa uddIpaka vibhAvake milanepara kAma-zRMgArarasase Akulita ho gyaa| sAtha hI tathAgata samIraNena-buddha kI samIcIna preraNAse yukta honepara bhI asugata' vaibhavavAniva-sugata-buddhake vaibhavase rahitakI taraha ho gyaa| yaha virodha haijo buddhakI samIcIna preraNAse yukta hai vaha buddhake vaibhava-prabhutvase rahita kaise ho sakatA hai ? virodhakA parihAra isa prakAra hai-vaha ziSTajana samUha tathA-AgatasamIraNena-usa prakAra mandamandarUpase AyI huI vAyuse asuprANoMke liye gata-prApta vaibhavase yukta jaisA ho gayA thaa| bhAva yaha hai ki udyAnakI manda-manda sugandhita vAyuse ziSTajana samUhako aisA lagA mAnoM hamAre prANoMke lie koI vaibhava-bahuta bhArI sampatti hI mila gayI ho yaha virodhAbhAsAlaMkAra hai // 2 // artha-koI yuvati taraNopAttA-vRkSake dvArA janita chAyA-anAtapako dekhakara prasanna hotI huI usakA upabhoga-sevana karaneke liye isa udyAnameM gyii| atha ca, koI yuvati taraNopAttAM-yuvakake dvArA prApta chAyA-zobhA yA kAntiko dekhakara prasanna hotI huI usakA upabhoga karaneke liye isa udyAnameM 1-2 'sarvajJaH sugavo buddho dharmarAjastathAgataH' ityamaraH / 3. taruNA vRkSeNa upAttAM saMjanitAM / 4. taruNena yuvakena upAttAM prAptAM /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-4] caturdaza sargaH samAsvAdayitumihAgAt prAptA, kintvasAvevAsako svayamevetaH pavitrIbhUtazarIrA vRkSasya tasya chAyayAlaGkRtazarIrA bhavitrI satI kilAchAyAvihInA bhavitrIti, tasya chAyAM bhoktugatA svayaM chAyAM vyatItavatIti vaiparItyamabhUt / eSa virodhAbhAso'laMkAraH // 3 // agadalasacchAyAM paripazya (?) saMgavatAmanuyayau vanasya / dUre jarasya nijIyadhItaH pRthulavalibhRto'nurAgiNItaH // 4 // TokA-kAcid yuvatiH, nijIyadhItaH svakIyabuddhita eva, itaH sakAzAt anurAgiNI sambaddhaprItiH satI, dUrejarasya jarArahitasyApi pRthulavalibhRtaH bahubalizAlinaH iti virodhH| tasya parihAraH-dUre jarasya dUraMgatamUlasya pRthu vipulavistAraM lavalivRkSa vibhauti tasya pRthulavalibhRto vanasya, ataeva agavasya gadarahitasya lasantI yA chAyA tAM paripazya (?) dRSTvA saMgatadA paryAptarogitAmanuyayAviti virodhH| tasya parihAraHagasya vRkSasya yAni dalAni patrANi teSAM satI yA chAyA to paripazya (?) saMgaM badAtIti gayI parantu pavitra-ujjvala zarIra vAlI vaha yuvati yahA~ Akara svayaM acchAyA-chAyAse rahita ho gyii| AyI thI chAyAkA upabhoga karaneke liye parantu svayaM chAyAse rahita ho gayI, yaha virodha hai / parihAra yaha hai ki vaha yahA~ Akara svayaM acchAyA'-nirmala bhAgyavAlI ho gayo / arthAntarameM jo yuvati kisI yuvakakI zobhA dekhakara harSita hotI huI saMbhogake liye yahA~ gayI thI usakA zarIra sveda nAmaka sAttvikabhAvake kAraNa pavitra-jalarUpa ho gayA ataH vaha usa yuvakakI chAyAkA upabhoga nahIM kara sakI / / 3 / / ___ artha-koI eka strI apanI buddhise itaH-isa udyAnameM anurAgiNI-prIti sahita ho, dUrejarasya-vRddhatvase rahita honepara bhI pRthula balibhRtaH-vistRta valiyoM-vRddhAvasthAmeM prakaTa honevAlI jhurriyoMko dhAraNa karanevAle (parihAra pakSameM) dUrejarasya-dUra taka phailI huI jar3oMse sahita, vizAla lavali (harapharare bar3I) vRkSako dhAraNa karanevAle vanakI agavalasacchAyAM rogApahAriNI sundara chAyAko dekhakara saMgavatAM-saba orase saroga avasthAko prApta huI thI yaha virodha hai / parihAra pakSameM agadalasacchAyAM-vRkSake pattoMkI sundara chAyAko 1. na vidyate chAyA yasyAH sA / pakSe accho nirmalaH ayo bhAgyaM yasyAH sA / 'chAyA sUryapriyA kAntiH pratibimbamanAtapaH' ityamaraH / 'ayaH zubhAvaho vidhiH' ityamaraH / 22. 'pavitramupavItAmbutAne darbhe'pi dharmaNi' iti vizvalocanaH / 'stambhaH svedo'tha romAJcaH svarabhaGgo'tha vepthuH| vaivarNyamathupralaya ityaSTau sAttvikAH smRtAH' sAhityadarpaNe / 3. zleSake kAraNa ra aura 3 meM abheda kiyA gayA hai /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 5-6 saMgadastasya bhAvaH saMgadatA tAmanuyayau / saMsargayogyatAM jagAmeti virodhA bhAso'laMkAraH // 4 // bahukalpapAdapairapi ramyaM sumanaHsamUhato bhuvi gamyam / nandanaM vanamivAtimanojJaM puNyapUruSairbabhUva bhogyam ||1|| TIkA - yad vanaM nandanaM svargIyavanamiva bhuvi dharAyAM babhUva / yatastad bahukalpairanekaprakArakaiH pAdapairapi ramya manoharaM pakSe bahubhiH kalpapAdapaiH suravRkSairapi ramyaM / sumanasAM puSpANAM pakSe devAnAM samUhato gamyaM jJeyameva / puNyapUruSairmahAbhAgajanaiH bhogyamanubhavayogyamiti zleSopamAlaMkAraH // 5 // uccaiH pallavamadhojeTIti tapasyato'nyasmai guNarIti / yauvanaMpratItiH ||6|| TIkA - uccairgatAH pallavAH patrANi yatra tadyathA syAttathA / kiJcAdho gacchanti jaTA anokahasya sukRtasaMgItirabhUdato 670 dekhakara saMgadatAM - pati samAgamako dene vAlI kSamatAko prApta huI thI / vRkSoMkI saghana chAyA dekha use vizvAsa huA thA ki yahA~ avazya hI patikA samAgama prApta hogA / yaha virodhAbhAsa alaMkAra hai ||4|| artha - vaha udyAna pRthivI para nandana vanake samAna atyanta manohara thA, kyoMki jisa prakAra nandana vana bahukalpapAdapaiH - atyadhika kalpavRkSoM se rama hotA hai usI prakAra vaha udyAna bhI bahukalpa - pAdapaiH - aneka prakArake vRkSoMse ramaNIya thA / jisa prakAra nandanavana sumanaH samUha -- devoMke samUha se jAnane yogya hotA hai usI prakAra vaha udyAna bhI sumanaH samUha - vidvAnoMke samUhase jAnane yogya thA aura jisa prakAra nandanavana 'puNyapuruSa - yakSajanoMse bhogya hotA hai usI prakAra vaha udyAna bhI puNyazAlI puruSoMse bhogya thA / yaha zleSopamAlaMkAra hai // 5 // artha - yatazca usa udyAnameM koI anokaha - vRkSa uccaiH pallavaM -- UparakI ora pattoMko karake ( pakSa meM UparakI ora pad lavoM--pairoMko karake), adho 1. jaTA vidyante yasya tat jaTi ziraH / 2. yuvatInAM samUho yauvatam tasya pratItiH vizvAsaH pakSe prati itiH gamanamityarthaH / 3. bahuprakArAH bahukalpAH te ca te pAdapAzca taiH / pakSe bahavazca te kalpapAdapAzca bahukalpapAdapAH taiH / 4. 'sumanAH puSpamAlatyoH striyAM ghIre sure pumAn' iti vizvalocanaH / 5. padorlavAH pallavAH caraNAMzAH, pakSe patrANi /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-7 ] caturdaza sargaH 671 yatra tadyathA syaattthaa| anyasmai guNasyopakArasya rItiryatra tadyathA syAttathA / tapasyataH Atape sthitimato'nokahasya vRkSasya tAvat sukRtasya-saMgItiH puNyodayo'bhUt / ato yuvatInAM samUho yauvataM tasya pratItiH prasaktirabhUt / yo'pi ko'pi yuvatisaMgamAyopari caraNalavaM nIcaizca kezasahitaM ziro vidhAyApareSu karuNAparAyaNazca bhavati tapaH kartu miti samAsoktiralaMkAraH // 6 // vAgAzritasampado'bhyupAstiH kautukasaMgraho'mukasyAsti / sadya eva bhuvi vivahana kriyA spRhaNIyApi phalodayazriyA // 7 // TIkA-amuka sya vanapradezasya vA agAn vRkSAnAzritA prAptA yA sampat abhyupAstiH samupalabdhiH, pakSe vAgdAnAtmikAyAH sampado'dhigatiH / tathA kautukAnAM puSpANAM pakSe vidodabhAvAnAM saMgrahaH saMprAptirasti bhavati / phalAnAmAmrAdInAmudayaH prAdurbhAvaH jaTi--nIcekI ora jar3oMko karake (pakSameM jaTAdhArI-zirako karake) tathA dUsaroMke liye gaNarIti--upakAra karanekI rItiko prakaTa kara tapasyA kara rahA thA--ghAmameM khar3A thA ataH usake sukRtasaMgIti--puNyakA udaya huA thaa| isI kAraNa yuvatiyoM ke samUhakA usa ora pratIti--prati + iti gamana ho rahA thA / pakSa meM pratIti-vizvAsa ho rahA thaa| yahA~ samAsoktise yaha bhAva prakaTa kiyA gayA hai ki jisa prakAra koI puruSa UparakI ora paira aura nIcekI ora zira kara dhUpameM khar3A ho, tapasyA karatA hai to use bahuta puNyako prApti hotI hai aura usake phalasvarUpa yauvata-yuvati samUhakA usa para vizvAsa jAgRta hotA hai phalataH yuvati samUha Adi bhogopabhogako sAmagrI use prApta hotI hai| yahA~ samAsokti alaMkAra hai // 6 // artha--athavA vahA~ kisI vana pradezako agAzritasampavaH-vRkSoM sambandhI sampattikI prApti thI arthAt kahIM saghana vRkSAvalIkI zobhA bikhara rahI thii| kahIM kautukasaMgraha--puSpoM kA saMgraha ho rahA thA athavA vRkSoMke nIce baiThe loga taraha tarahake vinoda kara rahe the athavA ko-kisI bhUmimeM 'tukasaMgrahaH bacce ekatrita ho khela rahe the| kahIM bhUmi para phalodayazriyA-Ama Adi phaloMke prakaTa honekI zobhAse spRhaNIya-manohara vivahana kriyA-totA maiMnA Adi 1. kautukaM tvabhilASe'pi kusume namaharSayoH' iti vizvalocanaH / 2. 'kSamA dharitrI kSitizca kuH' iti dhanaMjayaH / 3. 'tuka tokaM cAtmajaH prajA' iti dhanaMjayaH /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 672 jayodaya- mahAkAvyam [ 8-9-10 pakSa santAnotpattistasya zriyA spRhaNIyA, vInAM pakSiNAM vahanakriyA saMdhAraNaceSTA pakSa pANipIDanakriyA sadya eva zIghrameva bhuvi bhavatIti kila sarvadArthe vartamAnakriyA / samAsektiralaMkAraH / vilvaphalAni vilokya saharSaM nijorojamaNDalaM dadarza / sahasA tAni tathaiva suyoSA punarapi draSTumabhUyapadoSA // 8 // nezAyAsUni vallabhAni tava kucakumbhavaviyAnidAnIm / bhedo'stIti samAha vayasyA tadabhiprAyavedinI tasyAH ||9|| TIkA - apadoSA kAiyoM vidoSarvAjatA suyoSA yuvatiH harSeNa sahitaM saharSa vilvasya phalAni vilokya nijamAtmIyamurojayoH stanayomaMNDalaM dadarza / punarapi sahasotsAhena tAni draSTu N tathaivAbhUt tadA tasyAH samIcInAbhiprAyasyAntaraGgabhAvasya vediko jJAnavatI vayasyA sakhI sahasA hAsayuktA satI samAha samuvAca yatkilAmUni vilvaphalAni tava kucakumbhavat IzAya svAmine vallabhAni prItidAni na bhavantItIyAnidAnIM bhedo'sti // pazya pikImamukAM guNamAlin priye majjulAsyAzca ra vAlI / hanta hanta caiSAstyatikAlI kinna tavApi tanvi kacapAlI // 10 // pakSiyoMke dhAraNa karanekI ceSTA ho rahI thI arthAt phalayukta vRkSoMpara vividha pakSI uchala kUda kara rahe the / yahA~ samAsoktise arthAntara -- dUsarA artha prakaTa hotA hai- kisI yuvakako vAgAzrita - vAgdAna -- sagAI rUpa saMpadAkI prApti ho rahI thI, isI upalakSya meM saMgIta Adi vividha kautukoM - kutuhaloMkA saMkalana ho rahA thA aura kisI jagaha phalodayazriyA --saMtAna rUpa phalakI prApti rUpa zobhAse spRhaNIya AkAMkSaNIya vivahana kriyA -- vivAhakI kriyA ho rahI thI / tAtparya yaha hai ki usa tIrodyAnameM upasthita jana samUhameM kisI yuvakakI sagAI huI aura vahI lage hAtha vivAha bhI ho gayA / yaha samAsokti alaMkArahai // 7 // artha- kRzatA Adi doSoMse rahita - gaThIle zarIra vAlI koI yuvati harSa. sahita vilvaphaloM ko dekhakara apane stana maNDalako dekhane lagI / dekhakara vaha punaH zIghra hI una vilva phaloMko dekhane lagI / isI bIca usake abhiprAyako jAnane... vAlI sahelI sahasA - ha~sakara bolI ki ye vilvaphala tumhAre stanoMke samAna isa samaya tumhAre patiko priya nahIM hai itanA hI ina donoMmeM bheda hai // 8-9 // 1. vivahanaM vivAhaH pakSe vInAM pakSiNAM vahanaM dhAraNam /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11-12 ] caturdaza sargaH 673 TIkA- - ekA yuvatiH kRSNavarNAM kokilAM dRSTvA nijavallabhamAha - he guNamAlin ! svAmin ! amukAM pikoM pazya / tadA tadabhiprAyavedI sa Aha- he priye ! tava asyAzca ra vApAM AlI vAktatimaMjulA manohAriNI / ityetacchrutvA sA punarAha - hanta hanta ktasthA mayA saha tulanAsti / eSA tyati kAlo zyAmatrargAstItyevaM zrutvA sa Aha - he tanvi ! tava kacAnAM kezAnAM pAlI paramparApi kiM kAlI nAsti / vakroktiralaMkAro'tra // 10 // kaNTakitaM padamaGke netuH samadhikRtya cA''padamapanetum / kaNTakitAkhilatanurajanIti taM ca tathA kurvatI sugItiH ||11|| TIkA- suSThu gItiruktaryasyAH sA sumItiH kApi vanitA kaNTakayuktaM kaNTakitaM padamAtmanazcaraNaM neturnAyakasyAGka kilApadamapanetu nirApadatvamurIkatu samadhikRtya dhRtvA cApi kaNTakitA kaNTakairyuktA romAJcitA'khilA sampUrNA tanuryasyAH sA satI taM netAramapi tathA kaNTakitaM kurvatI vidadhatyajani jAtA / tadguNo nAmAlaMkAraH // 11 // kusumAvacaye sarajaskadRzaH phUtkartumiveze sati sudRzaH / mudazrunissaraNena cumbati samabhAvIha samuddharaNena // 12 // TIkA - iha kusumAnAM puSpANAmavacayaH saMkalanaM yatra tasmin samaye rajasA sahitA artha -- koI eka yuvati kAlI koyala dekhakara patise bolI- he guNamAlIguNajJa ! isa koyalako dekho / yuvatike abhiprAyako jAnane vAlA pati bolA ki priye ! ( tumhArI) aura isa koyalakI vacanAvalI manohara hai arthAt tuma donoM hI priyavAdinI ho / yaha suna yuvatine kahA ki bar3e khedakI bAta haiisake sAtha merI tulanA kahA~ hai ? yaha to kAlI hai ( para maiM kAlI nahIM hU~) yaha sunakara patine kahA ki he tanvi ! kyA tumhArI kezapAlI bhI kAlI nahIM hai yaha vakrokti alaMkAra hai // 10 // artha - kisI madhurabhASiNI strIke pairameM kA~TA laga gayA, usane ApadA dUra karaneke liye apanA kaNTaka yukta paira pati kI godameM rakha kara kahA ki kAMTA nikAla dIjiye, parantu patike zarIrakA sparza pAkara usakA saMpUrNa zarIra kaNTakita - romAJcita pakSa meM kAMToMse yukta ho gayA aura patiko bhI usane kaNTakita - romAJcita (pakSameM kA~ToMse yukta kara diyA ) / yaha tadguNAlaMkAra hai // 11 // artha -- phUla tor3ate samaya kisI sulocanA - sundara netroM vAlI strIkI A~khameM phUlakI raja -- parAga laga gayI / use phUMkaneke bahAne pati usakA cumbana
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 jayodaya- mahAkAvyam [ 13-14-15 sarajaskA sA cAsau dRg yasyAstasyAH sudRzaH sulocanAyAH phUtkatu miva cumbati satIze svAmini mudazraNAM samAliGganasaMjAtaharSAzra NAM nissaraNena svayameva samuddharaNena rajo nirgamanena samajani janma labdhaM sahajasahayogitAlaMkAraH / AsyasparddhanaphalaM pradAtuM vikasitakusumamudyatA''dAtum / alinA sAmpratamadharamudAraM sIccakAra mahilaivamudAram // 13 // TIkA - ekA mahilA, AsyenAnanena sAdhaM yat sparddhanamIrSyAkaraNaM tadAsyaspaddhanaM tasya phalaM pradAtu vikasitakusumaM samphullatAmAptaM puSpamAdAtumudyatA prayatnazIlA satI sAmprataM tatkAlamAgatyAdharamoSThaM nudatIti tenAdharavaMzakenAlinA bhramareNa, araM zIghrameva mudAramudAttarUpaM soccakAra // 13 // pratinagamavasthitau sujampatI zuzubhAte tatreti samprati / bhogabhavaH samudAharaNena tatphalasya samudAharaNena // 14 // TIkA-tatra sampratikAle nagaM nagaM prati pratinagaM pratyekavRkSamabhivyApyAvasthitau zobhanau jampatI sujampatI patipatnIrUpau tasya vRkSasya yatphalaM tasya samud harSasahitaM yadAharaNaM samAdAnaM tena hetunA bhogabhuvaH prathamAdikAlAvasthAyAH samIcInenodAharaNena samudAharaNena zuzubhAte zobhAM jagmuH / yamakAkhyo'laMkAra upamA ca // 14 // dAravajjahArAginAM manaH parisphurannetrAGkitAJjanaH / lalitAmalakAvala dadhAna sAlasaMgama ca vanavitAnaH / / 15 // TokA- - tadA vanasya vitAno vistAraH so'GginAM janAnAM mano dAravad bhUtvA karane lagA / isase usa strIke A~khoMse harSake A~sU nikala par3e jisase parAga svayaM hI nikala gayA / yahA~ sahaja sahayogitA alaMkAra hai ||12|| artha - DAlI para khilA huA yaha phUla hamAre mukha ke sAtha IrSyA kara rahA hai isa vicArase jyoM hI koI strI usa phUlako tor3aneke liye udyata huI tyoM hI eka bhramarane usake adharoSTha para AghAta kara diyA jisase vaha strI jorajorase sI-sI karane lagI // 13 // artha-usa udyAnameM pratyeka vRkSa ke nIce khar3e strI puruSoMke sundara yugala harSa pUrvaka phala tor3a rahe the isaliye ve bhogabhUmike yugaloMke samAna suzobhita ho rahe the || 14 || artha - usa samaya vanake vistArane strIke samAna manuSyoMke manakA haraNa kiyA thA kyoMki jisa prakAra strI parisphurannetrAGkitAJjana - caJcala netroM
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16-17] catudaMza sargaH 675 jahAra / yataH sa parisphurat suvivAsamadhigacchad yannetra mUlaM tenAGkito yukto'jana nAmavRkSo yatra sH| pakSe parisphuratI ye netra cakSuSI tayoraGkitamAphalitamaJjanaM yena sa daarjnstthaa| lalitA manoharA yA'malakAnAM dhAtrIvRkSANAmAvali pakSe lalitAM sundarAkArAm alakAnAM kezAnAmAvali paMkti dadhAnaH / tathA sAlAnAM sarjavRkSANAM saMgama saMparka pakSe'lasabhAvena sahitaM sAlasaM garma gamanaM dadhAna iti zleSopamA // 1 // pariphullavadanamApuH samyak mRdulatAbhirAmatayA gamyam / madanamanoharaM ca guNavatyo navavayo'nvayaM vanaM yuvatyaH // 16 // ____TokA-guNavatyo yuvatyo'pi tadanaM samyak kaantmivetyrthH| ApuH prApuH / parito'bhitaH phullAni puSpANi vadane mukhasthAne yasya tat, pakSe sadaiva prasannAnanaM / tathA mRdubhilatAbhiryA'bhirAmatA sundaratA tayA gamyaM samanubhAvyaM, pakSe mRdulatAyAH komalatAyA meM aJjana-kAjala dhAraNa karatI hai usI prakAra vanakA vistAra bhI parisphuranne'trAGkitAJjana--saba ora phailI huI jar3oMse yukta aJjana nAmaka vRkSoMko dhAraNa kara rahA thaa| jisa prakAra strI lalitAm alakAliM-sundara kezAvalIko dhAraNa karatI hai usI prakAra vanakA vistAra bhI lalitAmalakAlisundara dhAtrI vRkSoMkI paMktiko dhAraNa kara rahA thA aura jisa prakAra strI sAlasaM gama-Alasya sahita gamanako dhAraNa karatI hai usI prakAra vanakA vistAra bhI sAlasaMgama-sAgauna vRkSoMke saMgama-samAgamako dhAraNa kara rahA thA / yaha zleSopamA alaMkAra hai / / 15 / / __ artha-guNavatI-saundaryAdi guNoMse yukta yuvatiyA~ apane patikI samAnatA rakhane vAle usa vanako acchI taraha prApta huI thiiN| tAtparya yaha hai ki vaha vana, yuvatiyoMke liye apane patike samAna jAna par3atA thA, kyoMki jisa prakAra pati pariphullavadana-sadaiva prasanna mukhavAlA hotA hai usI prakAra vaha vana bhI pariphullaSadana-khile hue puSpoMse yukta agrabhAga vAlA thaa| jisa prakAra pati mRdulatAbhirAmatayA gamya-komalatA aura sundaratAse sevanIya hotA hai usI 1. 'netraM vilocane vRkSamUle vastre guNe mathi' iti vizvalocanaH / 2. 'aJjano dikkarIndre syAdaJjanaM tu rasAJjane / akSikajjalayovIre giribhede'pyathA ane|' iti vizvalocanaH / 3. 'alakAzcUrNakuntalAH' ityamaraH / 4. 'sAlaH sarjataruH smRtH'|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [17-18 yA'bhirAmatA sAratA tayA gamyaM sarvottamaM madhuramiti / tathA madanena nAnAmravRkSaNa manoharaM, pakSe mdnvnmnohrN| tathA navAnAM vayasAM pakSiNAmanvayaH samUho yatra tat, pakSe navasya vayaso yauvanasyAnvayaH sadbhAvo yatra tam / iti zleSopamAluptarUpA // 16 // pAdapamAzliSTavatI vallI samudIkSya mudA yuvtimtello| netAramihAliliGga gADhaM sarasatayA ghanamAlA''SADham // 17 // TokA-iha yA yuvatimatallI sA pAdapaM vRkSamAzliSTavatoM vallI samudIkSya mudA prasannabhAvena sarasatayA sakAmabhAvena pakSe sajalatvena yathA ghanamAlA meghatatirASADhamAsaM tathA gADhamAliliGga svakIya netAramityupamA // 17 // Aha sa kamalanAlakulabAho hRdbhinnaM nu dADimasyAho / jambhajRmbhitakomalabhAvaM tavAzcaryato'bhivIkSya tAvat // 18 // prakAra vaha vana bhI mRdu-latAbhirAmatayAgamya-komala latAoMkI sundaratAse anubhava karaneke yogya thaa| jisa prakAra pati madanamanohara-kAmadevake samAna sundara hotA hai usI prakAra vaha vana bhI madanamanohara-AmravRkSoMse manohara thA aura jisa prakAra pati navavayo'nvaya-nUtana taruNAvasthAse sahita hotA hai usI prakAra vaha vana bhI navavayo'nvaya-naye-naye pakSiyoMke samUhase sahita thaa| yaha zleSopamAlaMkAra hai parantu 'patike samAna' yaha upamA lupta hai / mAtra vizeSaNoMke dvArA usakA bodha hotA hai // 16 // artha-isa udyAnameM kisI prazasta yuvatine vRkSase lipaTI latAko dekha prasannatApUrvaka "sarasabhAva-zRMgAra bhAvase apane patikA usa taraha gAr3ha AliGgana kiyA jisa taraha ki meghamAlA sarasabhAva-jalabhAvase ASAr3ha mAsakA AliGgana karatI hai / upamAlaMkAra hai // 17 // 1. 'madanaH smaraghattUravasantadrumasikthake' iti vizvalocanaH vasantadruma AmravRkSa ityarthaH / 2. vayastu yauvane bAlyaprabhRtau vihage vayAH' iti vizvalocanaH / 3. matallikA macikA prakANDamuddhatallajI / prazastavAcakAnyamUnyayaH zubhAvaho vidhiH // ityamaraH / 4. rasaH svAde'pi tiktAdau zRGgArAdau drave viSe / pArade pAtuvIryAmburAge gandharase tanau // iti vizvalocanaH
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19-20 ] caturbhaza sargaH ____TIkA-tadA sa netA Aha tAvat-aho kamalanAlakulabAho ! mRNAlatulyakomalabhuje ! tava jambhAnAM dantAnAM jambhita parivarddhamAnaM komalabhAvaM saundaryamabhivIkSya tAvadAzcaryato nu kila dADimasya karakaphalasya hRd anto bhinna vidIrNamiti / 'jambho dante'pi jambhIra' iti vizvalocane // 18 // karaM karajakiraNaiH kusumamati kAMcidapyapakusume saMvadhatIm / dRSTvA yuvati saravIjanena smitapuSpAyapitAni tena // 19 // TIkA--kAcidapi cApakusume puSpaivihIne'pi deze karajAnAM svakoyanakhAnAM kiraNaiH kRtvA kusumAnAM puSpANAM matirbuddhi yatra yasya vA taM kara svahastaM saMvadhatI kSipantI yuvati navayauvanAM dRSTvA tena tatropasthitena sakhojanena smitAni mandahAsyarUpANi puSpANi apitAni danAni tasyai // 19 // yamiti viTapamAliliGga rAmA kusumeSuyuvatito'pyatirAmA / tenA''modapUrNatA'dazibhUtvA sahajena kusumavarSoM // 20 // TolA--athavA kusumeSoH kAmasya yuvatiryA ratistato'pyabhirAmA'dhikasundarI rAmA yamiti kamapi viTapaM latAstambamAliliGga tenaiva sahajena svabhAvena kusumavarSI bhUtvA'modapUrNatA saurabhasamarthatA'darzItyanena puNyapratItiH // 20 // artha-AliGganake samaya pati ne kahA-aho mRNAla ke samAna komala bhujAoM vAlI priye ! tumhAre dA~toMke bar3hate hue saundaryako dekha Azcaryase anArakA hRdaya-antaHkaraNa vidIrNa ho gayA hai / / 18 / / artha-koI eka yuvati apane nakhoMkI kiraNoMse puSpa rahita pradeza para bhI puSpa samajha apanA hAtha DAla rahI thI arthAt nakhoMkI kiraNoMko hI puSpa samajha tor3aneke liye bAra-bAra hAtha DAla rahI thI use dekha upasthita sakhIjanoM ne usake liye mandahAsyarUpI puSpa samarpita kara diye| tAtparya yaha hai ki sakhIjanoMne usake bholepana para ha~sa diyA / / 19! / artha-ratise bhI adhika sundara strIne jisa kisI viTapa-latAstamba kA AliGgana kiyA-puSpa tor3aneke liye jisa para apane hAtha rakkhe usIne sahajabhAvase puSpavarSI hokara harSakI pUrNatA dikhlaayii| bhAva yaha hai ki jisa prakAra sundara strIkA AliGgana pAkara viTapa-zRGgAra rasameM racA-pacA viTa puruSa harSa prakaTa karatA hai usI prakAra latAstambane bhI strIkA Ali Ggana pAkara puSpa vRSTi dvArA apanA harSa prakaTa kiyA thA // 20 //
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 jayodaya-mahAkAvyam 21-22-23 ] tulyA taruNIbhizcaMbharUNAM taruNAnAmiva tatra tarUNAm / vipallavAbhAvatayA khyAtA latAH satAM samavatAM tAH // 21 // TIkA--tatra sthale tA latA yA vipallavAnAM bhRSTapatrANAM vipattilavAnAM vAbhAvastattayA khyAtAH satyaH satAM samIcInAnAM saGgavatAM prasaGgaprAptAnAM tarUNAM madhye taruNAnAM yauvanavatAM bharUNAM bhataNAM madhye sthitAbhistaruNIbhistulyAH sadRzA babhurityupariSTAt // 22 // karasphuraccampakavRntasya saMvAdamiSAdekAntasya / cakAra kAntamatithimityadhunA pragalbhatAyAmuttIrNamanAH // 22 // TokA-pragalbhatAyAM caturatAyAmuttINaM kuzalaM mano yasyAH sA prauDhA'dhunA sAmprataM kare haste sphurati lagitastiSThati campakasya vRntaM yatprasavabandhanaM tasya samvAdaH kathanaM tasya miSAtkAntamAtmano dayitamekAntasya nirjanadezasyA tithi cakAra taM tathaikAntasthAne notavatItyarthaH // 22 // vijitya vizvaM vizatastasyA hRdaye'naGgasya dhavaH zasyAm / vandanamAlAmiva sumanajaM kSiptavAnidAnI mudaM vajan // 23 // TIkA-dhavaH kAntaH saH vizvaM janasamUhaM vijitya tasyAH kAntAyA hRdayaM vizato gacchato'naGgasya kAmadevasya vandanamAlAmiva zasyAM zobhanIyAmidAnI mudaM vrajan san tasyA hRdaye sumasrajaM puSpamAlAM kSiptavAn // 23 // artha-usa udyAnameM jo latAe~ vipallavAbhAvatA-saghana patrAvalIse prasiddha thIM ve apane samAgamako prApta uttamavRkSoMke bIca taruNapatiyoMke bIca 'sthita tathA vipallavAbhAvatA-alpatama vipattise bhI rahita-sukhI taruNiyoM ke samAna suzobhita ho rahI thIM / / 21 / / artha-usa samaya caturAImeM nipuNa kisI praur3hA strIne hAthameM sthita campA kI boMr3IkA rahasya batAneke bahAne patiko ekAnta sthAnakA atithi kiyA arthAt use ekAnta sthAnameM le gaI / / 22 // artha-isa samaya harSako prApta hote hue patike samasta vizvako jIta kara strIke hRdayameM praveza karane vAle kAmadevake svAgatake liye vandanamAlAke samAna phUloMkI mAlA usake hRdaya para DAla dI // 23 // 1. 'bharubhartari kAJcane' iti vizvalocanaH /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24-25-26 ] caturtha sargaH cAmpeyarucau tanau taveti campakadAma na rucimabhyeti / mumoca mAlAmiti vakulasyAliGgan kucau gale khalu tasyAH // 24 // TIkA - kazciccaturo naraH svakAntAM prati he tanvi cAmpeyasya suvarNasya ruciriva rucirya syAstasyAM tava tanau vapurlatAyAmidaM campakapuSpANAM dAma mAlA ruci nAbhyetItyuktvA taduddharaNapUrvakaM tasyAH kucau stanAvAliGgan san tasyA gale vakulasya (puSpANAM ) mAlAM mumoca khalu / eka iti zabda uktiprakArArthI dvitIyo vidhividhAnArthaH / khalu ca vAkyAlaMkAre / latApratAne gatA mahati yA cakarSa kAntaM parirambhadhiyA | mumude sAmpratamito vayasyA valayasvanena vadhvAstasyAH // 25 // TIkA- - yA vadhU mahati saghanatAmite latAnAM pratAne gatA prAptA satI parirambhasyAliGganasya dhiyA manasyayA kAntaM cakarSa sAmpratamitastasyA vadhvA yA vayasyA sakhI sA valayasya kaMkaNasya zabdena tajjJAtvA mumude / anyathAnupapattiralaMkAraH // 25 // 679 muhurapi natonnatazroNibharA narAyitasyevAbhyAsaparA / pariphullolapAJcanenAsIdyAsau loke surUparAziH ||26|| TIkA-yAsau loke surUpasya rAzi: saundaryasya sampattilaMlanA sA tatra pariphulaM ca tadulapaM latAgraM ca tasyAJcanena vinartanena tadupari eva tayA suhurapi bAraM bAraM natazconnatazca artha -- koI eka catura manuSya apanI strIse bolA ki svarNake samAna kAnti vAle tumhAre zarIra para yaha campAkI mAlA zobhAko prApta nahIM hotI ( kyoMki pIle raGgameM pIlA raGga chipa jAtA hai / yaha kahakara campAkI mAlA nikAlane ke bahAne stanoMkA AliGgana karate hue usane strIke galemeM vakulamaulizrIke phUloMkI mAlA DAla dI ||24|| artha -- jo strI saghana latAoMke jhuramuTameM pahu~ca gaI thI usane AliGgana kI icchAse patiko khIMcA idhara usI samaya usa strIkI sakhI kaMkaNake zabda se rahasya jAnakara prasannatAko prApta huI ||25|| artha - lokameM jo saundaryakI sampattirUpa thI aisI koI atizaya rUpavatI strI puSpita latAgrako nIcA karanekA prayatna kara rahI thI, aisA karanese usake 1. 'cAmpeyazcampake nAgakesare puSpakesare / svarNe klIbaM" iti vizvalocanaH /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 jayodaya- mahAkAvyam 27-28-29 1 zroNibharo yasyAH sA narasyevAcaraNaM narAyita tasyAbhyAse parA tallInevAsIdbabhUva / gulminyAmulapaM matamiti vizvalocane // 26 // udagrakusumoccicISayAnyA latAgraduHsthAGghritayA mAnyA | asoDhumIzevorojabharaM nipapAtopari dhavasya tvaram // 27 // TIkA -- anyA kAcinmAnyA vadhUH sodagramatyuccairgataM yatkusumaM puSpa tasyoccicISA gRhItumicchA tathAsto latAgra e duSTatayA tiSThati sa duHsthaH sa cAsAvaMpristattayA asamyagdhRtacaraNatayA kAraNena, urojayoH stanayobharamasodumIzevAzaknuvAneva sato tvara zIghrameva dhavasya svAmina upari nipapAta // 27 // poDayataH paJcabhireva zarairjagatsvagatyAnaGgasya varaiH / gaNanAtigaiH sahAyasyUtItyapahRtA janairvanasya bhUtiH ||28|| TIkA- - paJcabhireva zarairbANaiH puSparUpaiH svagatyA nijaceSTayA jagat tAvadvizvaMbharaM pIDayato duHkhaM nayato'naGgasya kAmasyedaM varaistaiH zreSThairgaNanAtigairasaMkhyAtaiH sahAyasya syUtiH santatiyaMtra tadidamiti kila janaivanasya bhUtiH sampattirapahRtA vinAzaM nItA / 'bhUtirmAtaGgazRGgAre bhasmasampattijanmasu' / 'santatau sobyane syUtiH' iti ca vizvalocane / anuprekSAlaMkAraH // 28 // farmer autoyA''leH zrItilakaM kalitaM khalu bhAle / rucAtmanastu - jagattilakAyA anvarthabhAvamevamathAyAt ||29|| sthUla nitamba bAra bAra U~ce noce ho rahe the jisase vaha aisI jAna par3atI thI mAnoM puruSAyita kriyAkrA abhyAsa hI kara rahI ho ||26|| artha -- koI eka mAnya strI U~cAI para lage phUloMko tor3ane kI icchAse latAke agrabhAga para car3hI parantu paira acchI taraha na jamaneke kAraNa vaha stanoM kA bhAra dhAraNa karaneke liye asamartha huIkI taraha zIghra hI patike Upara gira par3I ||27|| artha - yadyapi kAmadeva apano ceSTAse pA~ca hI bANoMke dvArA samasta jagat ko pIr3ita karatA hai para yahA~ to asaMkhyAta utkRSTa bANoMke dvArA usake sahAyakoM kI santati vidyamAna hai, yaha soca kara logoMne vanakI puSparUpI sampattikA apaharaNa kara liyA arthAt icchAnusAra atyadhika phUla tor3a liye // 28 //
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30-31 ] caturdaza sargaH 681 ____TokA-atha kayA narmavazyayA vinodavazaMgatayA vayasyayA sakhyA, AleH pratisakhyA bhAle lalATe khalu zrItilakaM nAma puSpaM kalitaM dhRtaM, kIdRzyAH sakhyAH ? Atmano rucA zobhayA jagattilakAyA vizvaziromaNyAH, atastadanvarthabhAvamayAt sArthakatAmavApa tadA // 29 // dattaM dayitenApi subhAgA zravaNe'zokapuSpamanurAgAt / pratopapatnyAstadeva kinna samabhUtsvidasImazojita / / 30 // TokA-dayitenApi priyeNApi anurAgAtpremavazAt subhagAyA bhAgazAlinyAH zravaNe karNe dattaM sthApita yadazokapuSpaM tadeva pratIpapatnyAH sapatnyAH sviditi pratyutAsImazokasyApUrvasyA pazcAttApasya cihna kinna samabhUdeveti vakroktiralakAraH // 30 // lagnAGgeSu ca zuzubhe teSAM tAvatpuSpaprakarAdezAH / jagajjigoSoH smarasya bANoditA lakSavalanA na tadA no // 31 // TIkA-tadA teSAM janAnAmaGgeSu tAvat paryAptamAtrAyAM puSpANAM prakaraH samUha evAdezaH saMnirdezo yasyAH sA jagajjigISoH smarasya bANoditA lakSyavalanA zaravyaparamparA na zuzubhe iti no kintu zuzubha eva // artha-kiso vinodapriya sakhIne dUsarI sakhoke lalATa para zrItilaka nAmakA phUla rakha diyA / vaha makhI apanI kAntike dvArA jagatkI tilaka thI ziromaNi svarUpa thI ataH vaha zrItilaka nAmakA phUla apane nAmakI sArthakatAko prApta ho gayA arthAt bhAla para rakhe jAneke kAraNa sacamuca hI tilaka ho gayA // 29 // ___ artha-kisI patine prema vaza saubhAgyazAlinI priyAke kAna para azokakA phUla lagA diyA parantu vahI phUla sapatnI sautake asIma zokakA cihna kyA nahIM ho gayA thA ? vakrokti alaMkAra hai / / 30 // artha-usa samaya nara nAriyoMke zarIra para, paryApta mAtrAmeM puSpa samUha hI jisameM Adeza rUpa thA aisI jagatko jItaneke icchuka kAmadevake bANoMkI lakSya paramparA avazya hI suzobhita ho rahI thii| tAtparya yaha hai ki puSpa samUha se suzobhita nara nArI aise jAna par3ate the mAnoM jagadvijayI kAmadevane unheM apane bANoMkA nizAnA hI banA rakkhA ho // 31 // 1. yAvattAvacca sAkalye'vadhau mAnAvadhAraNe' ityamaraH / International
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 682 jayodaya-mahAkAvyam 32-33-34] baddhamuSTivalitocitavAhamunnamayya kucayugalamutAha / klamamiSeNa nijamIpsitameSA prANapati prati tadA suveSA // 32 // TokA-baddhamuSTI ca valite kuTilatAmite cocite bAhe bhuje yatra taduta kucayoH stanayoyugalaM dvayamunnamayya tadeSA suveSA yoSA klamamiSeNAlasatAvyAjena prANapati prati nijamopsitaM svAbhilaSitamAhAbhivyaktavatI // uccityAdhaHsthaM kusumaM tu paramabalA yAvatsaMgantum / padamadAzokayaSTau nAmAmUlaM sA phullarabhirAmA // 33 // TIkA-kAcidabalAzvaHsthaM kusumantUcitya paraM kusumaM saMgantu yAvadazokayaSTau padamarAttAvat sA punarAmUlaM pUrNarUpeNa nAma phullarabhirAmAbhUditi dik // 33 // purA tu rAjIvadazA dattAmanusmaran varamAlAsattAm / pratyupakriyAmivAbhimAnI tannigale kSiptavAnidAnIm // 34 // TIkA-tu punaH kazcidabhimAnI janaH purA vivAha-samaye rAjIvadRzA kamalacakSuSA striyA dattAM varamAlAyAH sattAmanusmaranniha kiledAnI tasyAH pratyupakriyAmiva tannigale mAlAM kSiptavAn / utprekSAlaMkAraH // 34 // artha-usa samaya uttamaveSako dhAraNa karanevAlI kisI strIne, jina para baddhamuSTi tathA mur3I huI donoM komala bhujAe~ laga rahI haiM aise stana yugalako Upara uThAkara Alasyake bahAne apanA abhiprAya patise prakaTa kiyA // 32 // __ artha-kisI strIne azoka yaSTike nIce sthita phUloMko tor3akara Upara lage hue phUloMko toDaneke liye usa para paira rakkhA ki vaha punaH mUla-jar3a taka phUloM se ramaNIya ho gii| - bhAvArtha-'pAdAghAtAdazoko vikasati ca vakulo yoSitAmAsyamayaH' isa kavi samAsake kAraNa strIke pairakA sparza pAkara vaha azokayaSTi punaH nIcese lekara Upara taka phUloMse yukta ho gaI // 33 // artha--kisI abhimAno puruSane vivAhake samaya kamalalocanA strIke dvArA do huI varamAlAkI sattA smaraNa karate hueke samAna pratyarpaNakI bhAvanAse usake gale meM mAlA DAla dii| __bhAvArtha-abhimAnI manuSya kisIke upakArako vismRta nahIM krtaa| cUMki strIne vivAhake samaya patike galemeM varamAlA DAlI thI ataH isa samaya usakA badalA cukAnekI bhAvanAse patine bhI usake galemeM mAlA DAla dI // 34 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35-36 ] caturdaza sargaH 683 yAcovAtsumagrahAya sahajAliGganasukhAbhyupAyaH / uvAsa bobhyA drutaM sacetA dazanAMzuvijitazazirucimetAm // 35 / / TIkA-eSovaJcatsumagrahAyoparivezasthapuSpagrahaNAya yAso sahajA yAcyA sA kilAliGganasukhasyAbhyupAya iti matvA sacetA vicArazIlo nara etAM vazanAnAM vantAnAmaMzubhiH kiraNeMvijitA parAjitA zazinazcandrasya ruciH prabhA yayA tAM bobhyA bAhubhyAmadAsotyApitavAneva // 35 // ramaNaM dhRtvA kApi kareNa skandhe rAmA samAdareNa / uvagrapuSpoccayopalambhe pulakiteva sA punarjajambhe // 36 // TIkA-kApi rAmA samAvareNa premNA kareNa svakIyena ramaNaM pati skandhe'kSoparipraveze dhRtvA ramaNasparzanena pulakiteva sodaprapuSpoccayasyopalambhe jambhe samarthA babhUva // 36 // pavanapracAranipatatkezA'pAkaraNamiSAdvizuddhavezAm / udagrazumbasthapANilezAM cucumba vaktre pativizeSAt / / 37 // TokA-kasyA api patiH svAmI tAM vizuddho vezaH samAcAro yasyAstAmugne samncaMgatazumbe'grakANDe tiSThati lagati pANilezo hastAgrabhAgo yasyAstAM pavanasya pracAreNa nipatanti ye kazAsteSAmapAkaraNaM nivAraNaM tasya miSAn vaktra mukhe vizeSAccucumba tasya na kApi vAdhA probhUt // 37 // artha---Upara lage hue phUlako tor3aneke liye kisI strIne patise sahaja yAcanA kI / vicArazIla patine socA ki yaha AliGgana sambandhI sukha prApta karanekA acchA upAya hai, aisA vicAra kara usane dA~toMkI kiraNoMse candrakAntiko jItanevAlI strIko donoM bhujAoMse Upara uThA diyA (tathA kahA ki lo tumhIM tor3a lo) // 35 // artha-koI strI U~cAI para lage phala toDanA cAhatI thI isake liye usane bar3e Adarase patike kandhepara hAtha rakkhA; patike sparzase vaha romAJcita ho gayo, romAJcita honese vaha kucha lambI ho gayI ataH U~cAI para lage phUloMko prApta karane meM samartha ho gayI // 36|| ___ artha-vizuddha-ujjvala veSavAlI koI strI donoM hAthoMse UparakI zAkhA pakar3e hue thii| idhara vAyuke vegase khulakara usake keza mukhapara A gaye unheM dUra karaneke bahAne patine usake mukhakA bAra-bAra sparza kiyaa| strIkI orase koI bAdhA nahIM huI // 37 //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam 684 [ 38-40 udagrazAkhAnilagnabAhoH savegavakSaHsphuraNenAho / skhalitaM kucAJcalaM mRduvatyAH kasya na modakaramabhUtsatyAH // 38 // TIkA-tathaivovaprazAkhAyAmuccergatAyAM zAkhAyAM nilagnA sambayA bAhubhujA yasyAstasyAstathA mRduvayaH sukomalA bantA yasyAspratyAH satyA yadvagasahitaM vakSaso hRdayasya sphuraNaM tena kAraNena skhalitaM pracyutaM kucAJcalaM stanayorvastraM tadaho kasya modakara harSadAyakaM nAbhUt kintu babhUveti vakroktiH // 38 // kusumeSoH zarajarjaritApi yA janatA syayamitastayApi / sphuTaM kusumasaMdhAraNarItiviSamagadaM viSasya bhavatIti // 30 // TIkA-yA janatA kusumeSoH smarasya zareNa puSpeNa jarjaritA tayA tadetaH sphuTaM spaSTameva svayaM kusumAnAM puSpANAM sandhAraNarIti rApi svIkRtA, yato viSasyAgadaM pratIkAro viSameva bhavatIti niruktirastyatra kiletyarthAntaranyAsaH // 39 // sajjanatayA viyukto yAvatsaMyujyApi tarurabhUttAvat / kautuMkilA''stAM vipallavitvamapyAvirabhUghato'vitvam // 40 // artha-komala dAMtoMvAlI koI prazasta strI apanI bhujAse UparakI DAlI pakar3e hue thI idhara vegase uThI vakSaHsthalakI dhar3akanase usake stanaparakA vastra nIce khisaka gayA / usa samaya usake stana vastrakA nIce khisakanA kisake liye harSadAyaka nahIM huA thA / yaha vakrokti alaMkAra hai // 38 // artha-kAmake bANoMse jarjarita honepara bhI janatAne usa samaya spaSTarUpase phaloM-kAmake bA~NoMko dhAraNa karanekI rIti apanAI thI, so ThIka hI hai kyoMki viSako auSadhi viSa hI hotI hai| yaha arthAntaranyAsa alaMkAra hai // 39 // 1. satI samIcInA cAso janatA tayA, pakSe sajjanasya bhAva. sajjanatA tyaa| 2. kautukAni puSpANi vidyante yatra sa kautukI tasya bhAvaH kautukitA, vinoda sahitatA ca / 3. vigataM vinaSTa pallavitvaM patra-hitatvaM pakSe vipadAM lavA aMzA vidyante yasya sa vipallavI tasya bhaavH| 4. apagatA vinaSTA vayaH pakSiNo yatra sa apavistasya bhAvaH apavitvam athavA na vidyate yasya pavanasya viravakAzo yatra tasya bhAvaH /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40-41] caturdaza sargaH 685 TIkA-satra tadA sajjanatayA samIcInayA janatayA'thavA sujanabhAvena saMyujya saMyogamavApyApi punaryAvad viyuktastadrahito'bhUttarvRkSastAvadevApi kautukitA puSpavattA'thavA vinovabhAvastu dUramAstAM vipallavitvaM pallavarahitatvaM tathA vipattiyustatvamapi kilAvirabhUt prakaTatAmApa yatastatrApavitvaM pakSibhizca rahitatvaM tathA pasya pavanasya viravakAzastabahitatvamarthAtsarvazUnyatvamabhUt tataH sajjanatA kadApi na tyAjyA hitaiSiNeti samAsoktiralaMkAraH / / 40 // pripraparimalitAgurupariNAmau kalabhanikumbhavibhAbhirAmau / kusumabharapatatparAgasAtau sudRzaH kucau gurutarau jAtau // 41 // TokA-suvRzaH sulocanAyAH kuco stanau yo kalabhasya hastizAvakasya nikumbhasya mastakasya nibhA prabheva nibhA yayosto tata evAbhirAmau sundrau| kiJca, priyeNa bharnA parimalito muhurmavito'gurucandanasya pariNAmo vilepanaM yadvA laghubhAvo yyosto| kintu kusumAnAM bharaH puSpadAma yo'dhunAvadhAritastasmAtpatan samAgacchan yo'sau parAgaH puSparajastena sA (zA) to kalyANarUpAvato gurutarI pUrvApekSayASikonnatI jAtI // 41 // artha-usa vanameM vanakrIDAke samaya jo vRkSa sajjanatA-samIcIna janasamUhase yukta the, kautukitA-nAnA prakArake puSpoM athavA saMgIta Adi vinodoMse sahita the, vipallavitva-raGga viraGgai viziSTa pallavoM-pattoMse sahita the tathA vAyu aura pakSiyoMke saMcArase sahita the, ve hI vRkSa aba vanakrIDAke anantara sajjanatA-samIcIna janatAse rahita ho gaye, unakA puSpa samUha naSTa ho gayA, unake nIce honevAle nAnA vinoda samApta ho gaye, aura pakSiyoMkI cahala kadama athavA manda sugandha vAyukA saMcAra bhI samApta ho gayA / yahAM samAsoktise eka yaha artha antanihita hai ki jo vyakti sajjanatAsujanabhAvase sahita pazcAt jaba use chor3a detA hai taka usake saba kautuka-vinoda naSTa ho jAte haiM, yaha bAta to dUra hai, vipattiyoMke aMza bhI use ghera lete haiM yahI nahIM vAyukA saMcAra bhI naSTa ho jAtA hai loga bAga usake pAsa AnA jAnA chor3a dete haiM jisase use zUnyatAkA anubhava karanA par3atA hai ataH kisIko sujanatA nahIM chor3anA cAhiye // 40 // artha-patike dvArA bAra-bAra mardita honese jinapara lagA huA guru candana kA lepa chUTa gayA thA aura isI kAraNa jo aguru-laghu ho gaye the aise kisI sunayanAke karizAvaka ke mastaka ke samAna sundara stana, puSpamAlA se par3atI huI parAgase AnandadAyaka tathA gurutara zreSTha athavA pahalekI apekSA adhika unnata ho gaye the // 41 //
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 686 jayodaya-mahAkAvyam [42-44 kisalayazakaloditena panarAgaruci. karadvayaM ca sama / rasena maJjuladRzaH pavitra-vidrumasampado'pi paramatra // 42 // TIkA-maJjuladRzaH striyAH panarAgasya tannAmaratnasya ruciriva ruciryasya tat karayodayaM yugalaM tavatra puSpAvacayasthAne kisalayAnAM sadyojAtapallavAnAM zakalAni khaNDAni tebhya uditena rasena pavitrasya viTThamasya pravAlasya yA sampat tasyA api paraM sama sthalaM viguNitarAgarucimavabhUdityarthaH // 42 / / / vIrghadarzitA lamdhumivAta utpale upazruti sma bhAtaH / sAmprataM tulayituM nayanAbhyAM sannihite khalu gabhIranAmyAH // 43 // TIkA-sAmprataM khalu gabhIrAgAdhayutA nAbhiyaMsyAstasyAH zrutyoH zravaNayorupa samIpaM nayanAbhyAM tulayitu khalu sannihite utpale kamale te ato bIghadarzitAM nayanagatA labdhaM samprAptumivAyAte bhAtaH sma zazubhAte / 'IdUdedviAti' sUtraNAtra prkRtibhaavH| utprekSAlaMkArazca // 43 // dayitajanarutkalitaM dAma-bharaM dadhAnAH striyAM lalAma / tavasahamAnatayeva sadaMsA atinatimApuH sphuratprazaMsAH // 44 // TIkA-dayitajanaivallabhairutkalitaM saMkSiptaM vAmabharaM mAlyamaNDalaM yallalAma vastuto manoharaM taM dadhAnAH striyAM nArINAM sadaMsA: samIcInAH skandhAH sphurati prakaTIbhavati prazaMsA yeSAM te taddAmabharamasahamAnatayeva kilAtinati pUpikSayApi kilAdhikA vinatimApuH svIcakra rutprakSAlaMkAraH // 44 // artha-kisI sunayanA-strIke padmarAgamaNike samAna kAntivAle donoM hAtha pallava khaNDoMse utpanna rasa-raGgake dvArA pavitra mUgAkI zobhAke bhI sthAna ho gaye the-unakI lAlimA dUnI ho gayI thI / / 42 // artha-gaharI nAbhivAlI kisI strIke kAnoMke samIpa dIrghadarzitAko prApta karaneke liye jo nIla kamala suzobhita ho rahe the ve aba ina netroMke sAtha apanI tulanA karaneke liye hI mAnoM nikaTastha ho gaye the arthAt kAnoMse kucha khisakakara netroMke pAsa A gaye the| yaha utprekSAlaMkAra hai // 43 / / artha-patike dvArA DAlI huI mAlAoMke samUhako jo sacamuca hI atyanta manohara thA, dhAraNa karane vAle striyoMke kandhe atyadhika prazaMsita ho rahe the usa prazaMsAko sahana nahIM kara sake isIliye atyanta nIce ho gaye the / sajjana puruSa apanI prazaMsA suna namra ho hI jAte haiM / / 44 / /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45-47 ] caturdaza sargaH banazriyAH samucitapuSpAyAH sampakitayA sabhyanikAyAH / yuktameva saMsnAtumidAnImApurjalanuvibhavAlom // 45 // TIkA-athedAnI sabhyAnAM nikAyAH samUhAste samucitaM puSpaM phalakAraNaM mAsikarajo vA yasyAstasyA vanazriyA vanasya zobhAyAH striyA vA saMpakitayA samAgamabhAvena hetunA saMsnAtu snAnaM katu jalanuteH sarito vibhavAlI vibhavasya sImAnamApuH prApnuvantastayuktameva // 45 // upamadhuvanamaMdrirAjakaM ca sphuTamanurAgitayeva samacan / sukhamupalabhamAna eSa lokaH sambabhUva zivaikelisadokaH // 46 / / TIkA-eSa loko'nurAgitayA premNA, upamadhu vasantatusahitaM tayAbribhi nAvRkSa rAjakaM zobhitaM sphuTamiva spaSTaM yathA syAttathA samaJcan sevamAno'taH sukhamupalabhamAno'sAdhunA zivasya jalasya yA keliH krIDA tasyA api sadokaH sthAnaM sambabhUva, jalakelikaraNAyodyato'bhUt / pakSe madhuvane virAjamAnamavirAjakaM sammevAcalamArAdhayannehikasukhaprAptipUrvakaM zivakelisadoko'pi paramparayeti sUcitamataH samAsoktiralaMkAraH // 46 // rasaprasannAstaruNAkrAntA valibhirmanojamadhyA kAntA / samApa pAthojamukhI saritAM vayaHpratItA tulanAkalitA // 47 // artha-tadanantara isa samaya sabhya manuSyoMke samUha samucita puSpa-phUloMse sahita (pakSameM rajodharmase yukta) vanazrI-vanakI lakSmI (pakSameM strI) ke samparkasamAgama honeke kAraNa acchI taraha snAna karaneke liye nadI taTako ora gaye yaha ucita hI thA // 45 // __ artha-yaha jana samUha vasanta Rtuse sahita tathA nAnAvRkSoMse suzobhita vanakA spaSTa rUpase sevana kara-svecchApUrvaka vana vihAra kara sukhako prApta huaa| pazcAt jala krIr3AkA bhI uttama sthAna huA-vana krIr3Ake anantara jala krIr3Ake liye udyata huaa| yahA~ zliSTa zabda vinyAsase yaha artha bhI dhvanita hotA hai-yaha janasamUha madhuvanake samIpa vidyamAna parvatarAja sammedAcalakI acchI taraha ArAdhanA karatA huA aihika sukhako prApta huA aura paramparAse zivakeli-mokSasukhakA bhI pAtra huA / samAsokti alaMkAra hai // 46 // 1. 'adriH zaile drume sUrye' iti vizvalocanaH / 2. 'zivaM mokSe sukhe jale' iti vizvalocanaH /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 688 jayodaya-mahAkAvyam [48-49 'TIkA-kAntA strIjAtirapi saritAM nahIM samApa tulanayA tulyatayA kalitA svIkRtA stii| yato rasena zRGgAreNa pakSe jalena prasannAhlAdakAriNI tathA taraNena yUnA svabhA krAntA saMyuktA pakSe taruNA vRkSanAmapadArthena krAntobhayoH pAzvayoralaMkRtA / mAvalibhistaraGgamanozaM madhyaM yasyAH sA tathA valibhiGgobhirmanoza madhyaM ysyaassaa| tathA pAyojaM kamalameva mukhaM tadiva vA mukhaM yasyAH sA paayojmukhii| tathA vayobhirjalapakSibhiyaMtA payasA yauvanena pratIteti kila zleSAlaMkAraH // 47 // pAdyamuttamaM saphenahAsA''tithyahetave'vAtsaritA sA / kokoktibhiH kRtakSemakathA sattaraGgahastapraNatipathA // 48 // TIkA-sA saritA teSAmAgatAnAmAtithyahetave saphenahAsA phenarUpeNa hAsena sahitA satI, kokasya cakravAkasyoktibhiH kRtA kSemasya kathA yayA sA satI, santo ye taraGgAsta eva hastAstaiH praNaternamratAyAH panthA yasyAssA satI, kilottamaM pAyaM jalaM pavaprakSAlanAyAdAt dadau / rUpakAlaMkAraH // 48 // vibhinnazaivaladalacchalena mudaGkurAnapi kSatI tena / lAsyaM pracalantIbhirUmibhiH kluptavatIvAmAni janmibhiH // 49 // TIkA-sA saritA vibhinnAnAM jalamalAnAM balasyacchalena tena vyAjena muvakurAn artha-usa samaya apanI tulanAse yukta strIjAti, nadIko prApta huI kyoMki jisa prakAra strIjAti rasaprasannA-zRGgAra rasase AhlAda karane vAlI hotI hai usI prakAra nadI bhI rasaprasannA-jalase AhlAda utpanna karane vAlI thii| jisa prakAra strI taruNAkrAntA-yuvaka patise AkrAnta hotI hai usI prakAra nadI bhI taruNAkrAntA-donoM taToM para khar3e vRkSoMse sahita thii| jisa prakAra strIkA madhyabhAga vali-viziSTa rekhAoMse manohara hotA hai usI prakAra nadIkA madhyabhAga bhI Avali-taraGgoMse manohara thA aura jisa prakAra strI pAthojamukhI-kamalake samAna mukhavAlI hotI hai usI prakAra nadI bhI pAthojamukhI-kamalarUpI mukhase sahita thI / yahA~ zleSAlaMkAra hai ||47 // - artha-una Agata naranAriyoMke atithisatkArake liye jisane phenarUpo hAsyako dhAraNa kiyA hai, cakavoMkI uktiyoMse jisane kuzala samAcAra kI pracchanA kI hai tathA vidyamAna taraGgarUpI hAthoMke dvArA jisane namaskAra karane ko paddhati pUrNa kI hai aisI usa nadIne unheM pAda prakSAlanake liye uttama jala diyA // 48 // artha-jo nAnA prakArake zaivAladaloMke chalase harSake romAJca dhAraNa kara
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50-55 ] caturdaza sargaH harSajanyaromAJcAnapi vadhatI svIkurvatI tathaiva pracalantIbhirUmibhirlaharIbhilAsyaM natyaM klaptavatI kurvatIva janmibhirloramAni kathitA / apaha nutyalaMkAro'tra kathitaH // 49 // paryaTatAmiva vikAsikamaleSu zilImukhAnAM gIti teSu / zazraSavo'pyapAle strINAM jitA hariNyo dvatAzca riinnaaH||50|| TIkA-teSu nayAM saMjAteSu vikAsikamaleSu praphullitapameSu paryaTatAM vicaraNaM kurvatAM zilImukhAnAM bhramarANAM goti gAnaM zubha Savo'pi zrotumicchAvatyo'pi hariyo mRgayoSitastAsAM strINAM tatrAgatAnAmapAGge netrakoNajitAH parAbhUtAH satyo rINA udAsonA ataeva vratAstato'nyatra gtaaH| strINAM netrasaundarya mRgIbhyo'dhikamiti // 50 // palejAtaM jitaM mukhena tava sukezi ! sAmpratamasukhena / mUni milindAvaliccha lena kRpANaputrI kSipadiva tena // 51 // tava nayanayozca saundaryeNa pazya zasyavAgjitamiti tena / hriyeva mInamaNDalaM vimale vilIyate gaGgAyAstu jale // 52 // yanmadhyaM ca sarasatAmacallalitAvataM gambhIraM c| nAbhibhavocitasampattitayA''karSati cittaM mama cAtizayAt / / 53 // surAjahaMsapratipattimato kamalAnusAriNIyaM tu stii| avikalakuzalA tvamiva vibhAti he sulocane! nadasya jaatiH||54|| saraseNetthaM saMkalitAyAH zrIvacanena bharturabalAyAH / / antarArdrabhAvenAkaritaM gAtramihAsIttaTamiva saritaH // 55 // (paJcabhiH kulakam) rahI thI aisI usa nadIko logoMne calatI huI laharoMse nRtya karatI huIke samAna mAnA thA / yahA~ apaha nuti alaMkAra hai // 49 // __ artha-nadImeM vikasita kamaloMpara vicaraNa karanevAle bhramaroMke gAnako sunanekI icchuka honepara bhI hariNiyA~ striyoMke kaTAkSoMse parAjita ho gayI thIM isIliye ve udAsIna ho vahA~se anyatra calI gayI thiiN| yaha apahna ti alaMkAra hai // 50 // artha-he sukezi ! cUMki isa samaya tumhAre mukhane kamaloMko jIta liyA hai isaliye vaha khedase bhramarAvalike bahAne apane mastakapara mAnoM churI calA rahA hai / he madhura bhASiNi ! dekho. tamhAre nayanoMke saundaryase machaliyoMkA samUha jIta liyA gayA hai isIliye vaha lajjAse gaGgAke nirmala jalameM vilIna ho rahA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 690 jayodaya-mahAkAvyam [ 51-55 TokA-he sukezi sundarakezavati, pakejAtamidaM kamalaM tava mukhena jitaM parAbhUtaM sat tena kAraNena sAmpratamasukhena khedena milindAnAM bhramarANAmAvalezchalena mUgni svazirasi kRpANaputroM churikAM kSipaviva kil| kiJca, he zasyavAk majubhASiNi pazyedaM mInAnAM maNDalaM tava nayanayoH saundaryeNa jitamastIti kAraNena liyA lajjayeva kila vimale gaGgAyA jale vilIyate gupto bhavati tu tAvat / tathA he sulocane navasya jAtiriyaM tu tvamiva vibhAti / yata iyamavikalamanalpaM kuzaM jalaM lAti svIkaroti, tvaM cAvikalakuzalA buddhimtii| iyaM tu kamalAni paGkajAnyanusarati tvaM ca kamalAM lakSmImanusaratIti kmlaanusaarinnii| yadasyA madhyaM sarasatAM sajalatAM sajalatA saundaryasahitatAM cAzcat svIkurvat / lalitAvataM sundaraparibhramaNayuktaM gambhIraM ca / kinca, abhibhavo na bhavati yasyA ityucitA sampattiH pakSe nAbhI tuNDikAyAM bhavatIti nAmibhavA hai / he sunayane ! yaha nadIkI jAti aura tuma eka samAna ho| kyoMki jisa prakAra nadIkA madhyabhAga serasatA-sajalatAko prApta hai usI prakAra tumhArA madhyabhAga bhI sarasatA-sneha athavA zRGgArase sahitatAko prApta hai| jisa prakAra nadIkA madhya bhAga lalitAveta-sundara bha~varoMse sahita hai usI taraha tumhArA madhyabhAga bhI lalitAvarta-sAmudrika zAstrameM pratipAdita sundara romacihnoMse sahita hai| jisa prakAra nadIkA madhya bhAga gaMbhIra-gaharA hai usI prakAra tumhArA madhyabhAga bhI (nAbhikI apekSA) gabhIra-gaharA hai| jisa prakAra nadIkA madhyabhAga nAbhibhavocita sampatti-Adarake yogya ucita zobhAse hamAre cittako atyanta AkarSita kara rahA hai usI prakAra tumhArA madhyabhAga bhI nAbhibhavocita sampati-nAbhisambandhI saundarya sampattise hamAre cittako atyanta AkarSita kara rahA hai| jisa prakAra nadI surojahaMsa-- uttama rAjahaMsa pakSiyoMke sadbhAvase sahita hai usI prakAra tuma bhI surAjahaMsa-uttama rAjAoMke sanmAnase sahita ho / jisa prakAra nadI kamalAnusAriNI-kamaloMse sahita hai usI prakAra tuma bhI kamalAnusAriNI-lakSmIkA anusaraNa karane vAlI 1. 'rasaH svAde'pi tiktAdau zRGgArAdI drave viSe / pArade dhAtuvIryAmburAge gandharase tanau' // iti vizva / 2. 'Avartazcintane cA''vartane vApyambhasAM bhrame' / iti vizva0 / 3. 'rAjahaMsastu kAdambe kalahaMse nRpottame' iti vizva0-'rAjahaMsAstu te caJcu caraNohitaH sitAH' itymrH| 4 'kamalaM jalaje nIre klomni toSe ca bheSaje / kamalo mRgabhede syAt kamalA zrovara striyAm / iti vizva /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56-57 ] catudaMza sargaH 691 yocitA sampattistattayA mama citta cAtizayAnAkarSati harati satIyamityaM sarasena bhartuH svAminA zrIvacanena saMkalitAyAH samAdarIkRtAyA abalAyA gAtra zarIraM sarito nadyAstaTamivAntarAbhAvenAntaHpremNA klinnatayA vehAkuritaM romAJcitaM cAkurairyuktaM vAsId babhUva / tathA rAjahaMsasya pakSiNo bhUpaziromaNezca pratipattimatIyaM ca tvaM ca // 51.55 // taTasthitAnAM vAri yoSitAM mukhAravindacchavikaloditam / zriyamupetya sAmprataM lalAma sarvatomukhaM babhUva nAma // 56 // TIkA-sAmprataM taTasthitAnAM yoSitAM strINAM mukhAravindAnAM chavayaH pratibimbAni tAsAM valena samUhenovitA prAptAM bhiyaM zobhAmupetya vAri jalaM tatsarvatomukhamiti lalAma sArthanAma babhUva / nAmeti pAdapUtau // 56 // jale vizantI zrIramaNIyA pratimevAmale nijIyAm / karAvalambArthamihAyAtAM mene jaladevatAM tavA tAm // 57 // TIkA-yA dhoramaNIyA yuvatiH sA vizantI nadyantaryAntI satI tavA'male jale nijIyAmeva pratimA tAmiha karAvalambArthamAyAtAM jaladevatA mene| devatAtulyazobhanA sA kileti bhAvaH / bhrAntimAnalaMkArazca // 57 // ho aura jisa prakAra nadI avikalakuzalA'-pUrNa jalako dhAraNa karane vAlI hai usI prakAra tuma bhI avikalakuzalA-saMpUrNa kuzala-kSemako dhAraNa karanevAlI ho| isa prakAra patike sarasa-rasIle vacanoMse sanmAnita strIkA zarIra Antarika premase saritA taTake samAna aGkarita-zaSpaprarohoM sahita pakSameM romAJcita ho gayA // 51-55 / / artha-taTapara sthita striyoMke mukhakamala sambandhI pratibimboMke samUhase jala, 'sarvatomukha' isa sArthaka nAma vAlA ho gayA thaa| bhAvArtha-saMskRtameM 'sarvatomukha' pAnIkA eka nAma hai usa samaya nadIke taTapara sthita striyoMke mukha pAnImeM pratibimbita ho rahe the isaliye saba ora mukha hI mukha dIkha rahe the ataH kavi kI dRSTimeM 'sarvatomukha' nAma sArthaka ho gayA // 56 // artha-nirmala jalameM praveza karatI huI kisI sundarIne apanI parachAIMko hastAvalambana deneke liye AI huI jala devatA mAnA thA // 57 // 1. 'zaraM vanaM kuzaM nIram' iti dhanaMjayaH /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 692 jayodaya-mahAkAvyam [58-60 nyasya mRdupadaM purAbhigAdhaM kAmicittavad vAri agAdham / rAgibhiramagnurajjayati sma cAntarAviSTatayA yuvatiH / / 58 // TokA-yuvatirvAri nadyA jalaM kAminazcittamiva kAmicittavat purA prathamaM tu abhi. gANaM yAvadavagAhanIyaM tAvanmadu pavaM nyasya prItijanaka komalavacanamuktvA tataH punaragAvamatalasparzamapi tadantarAviSTatayA'bhyantaHpravezena rAgibhiraGga vikAdiyuktacaraNAdibhiH premavaddha phaizcApAnAdibhiranurabjayati smAnurajayAmAsa / samAsoktiralaMkAraH // 58 // AttamAttamapyajalI jalamadhIranetrA siJcituM blm(rm)| nijanetrapratibimbasaMzrayAjjahAvaho savisArazakUyA // 59 // TIkA-adhIre capale netra nayane yasyAssA yuvativaraM svabhari siJcitusnapayitumajalI jalamAttamAttaM muhurmuhurmaholApi nijanetrayoH pratibimbe pratime tayoH saMzrayAt samAyAvetovisArAbhyAM monAbhyAM sahitaM savisAraM tasya zaGkayA jahI tyajati smAhoAzcaryakarametat / bhrAntimAnalaMkAraH // 59 // ... manobhuvA pANDuni kapolake natabhravaH pratibidhitAlake / sphuradagurudaro (lo) vArazaGkayA mRSTamihArabdhaM vayasyayA // 60 // artha-kisI yuvatine pahale, kAmI manuSyake cittake samAna praveza karaneke yogya (kama gahare) jalameM komala paira rakkhA pazcAt atalasparzI gahare pAnImeM bhItara praviSTa hokara mAhura AdikI lAlimAse yukta aGgoMke dvArA usa jalako anuraJjita-lAla lAla kara diyaa| yahA~ samAsoktise yaha artha dhvanita hai ki jisa prakAra koI strI pahale mRdupada-komala vacana kahakara patike hRdayako TaTolatI hai- usake anurAgakA aMdAja lagAtI hai / pazcAt dhIre-dhIre usake antara-hRdayameM pravezakara apane rAga vardhaka aGgoMke dvArA use anurakta kara letI hai-premapAzameM baddha kara letI hai usI taraha yahA~ yuvatine pahale uthale-kama va gahare pAnImeM apane komala paira rakkhe pazcAt gahare pAnImeM praviSTa huI aura apane hastapAda Adi aGgoMse use anurakta kara diyA-lAla kara diyA // 58 // ___ artha-koI caJcalAkSI patiko nahalAneke liye aJjalimeM bAra bAra pAnI leto thI parantu usameM apane hI netroMkA pratibimba par3anese use machaliyoMkI zaGkA ho jAtI thii| isaliye vaha pAnIko yUM hI chor3a detI thii| yaha bhrAntimAna alaMkAra hai / / 59 / / -
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61-62] caturdaza sargaH TIkA-iha jalakelyavasare nate dhruvau yasyAstasyAH sulocanAyA manobhuvA kAmadevena pANDuni svacchAkAre kapolake gaNDamaNDale'taeva pratibimbitAH alakAH razA yatra tasmin sphuratA magurovalA (rA) mA patrANAmudArA spaSTA yA zaGkA tayA hetubhUtayA vayasyayA sakhyA tanmRSTaM parimArjitumArabdham / sandeho'laMkAraH // 6 // sutanormakarandAtizayena smAzritAligujjanamiti tena / zritasaMsargasukhaM viyogasAtpUtakurute zravaNotpalaM rasAt // 61 // TIkA-sutanovatyAH zravaNotpalaM karNagatakamalaM yatkilazritasaMsargasukhaM yena tasyAH saMsargasya sukhaM labdhaM tavanA viyogasAda virahamanubhavatsat rasAdvigat sukhAnubhavanAt kila tena svaprasiddhena makarandAtizayena sugandhabAhulyena dhitaM samAlabdhamaliguJjanaM bhramarANAM rodanaM yena taviti pUtkurute sma / utprekSAlaMkAraH // 61 // bhUSaNabhaGgabhayAdivAdhunA'mbho nirmame striyAM tu saadhunaa| phenasaMcayenorasi hAraM zaivalaiH kapole dalasAram // 62 / / TokA-ambho nadyA jalaM tavadhunA striyAM nArINAM bhUSaNAnAM kilAlaMkArANAM yo bhaGgastasmAyAviva tu punastAsAmurasi sAdhunA'bhyucitena phenasaMcayena tu hAraM muktAdAma tathA kapole gaNDamaNDale zevarlerjalamalerdalAnAM patrANAM sAraM samucitAMzaM nirmame cakAretyutprekSA // 2 // artha-natabhauMhoMvAlI arthAt nIcekI ora dekhanevAlI kisI strIke kapolagAla kAma vyathAse pANDuvarNa-svaccha ho gaye aura unameM usIke kezoMkA pratibimba par3a rahA thaa| sAmane khar3I usakI sahelIne samajhA ki yaha isake kapoloMpara agurupatra-agurucandanase nirmita kAlI kAlI patra racanA hai ataH usane use dhonA zurU kara diyA / yaha saMdehAlaMkAra hai / / 60 // artha--kisI strIke kAna para jo nIla kamala lagA huA thA usake Upara makaranda kI tIvra sugandhake kAraNa bhramara guMjAra kara rahe the / isase aisA jAna par3atA thA ki jisane strIke saMsarga se sukhakA anubhava kiyA thA aisA vaha nIla kamala aba jala krIr3Ake samaya kAnase judA honekA prasaGga pAkara duHkhase mAnoM ro hI rahA ho / yaha utprekSAlaMkAra hai / / 61 // artha--nadIke jalako isa bAtakA bhaya lagA ki hamAre dvArA striyoMke AbhUSaNa naSTa ho gaye haiM isa bhayase hI mAnoM usane saMcita phenase vakSaHsthalapara motiyoMkA hAra banA diyA aura kapoloM para zaivAlake dvArA zreSTha patra racanA kara dI // 2 //
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 694 jayodaya- mahAkAvyam [ 63-65 yad ramyaM mama vaktravidhAnamAhRtA sarojAtsuSamA na / iti kila vAriNi nimamajja muhuH zapanAyezAntikaM jitakuhUH // 63 // TIkA-jitA kuhUH kokilasya zabdo yayA sA nArI, IzasyAntikaM svAminaH samIpam / he nAtha ! mayA sarojArakamalA tsuSamA zobhAna hRtA, kintu mama vaktrasya vidhAnaM tatsvayameva ramyamastIti kila zapanAya spaSTIkaraNAya mUhurvAraMvAraM vAriNi nimamajja / utprekSAlaMkAraH // 63 // nimajjitAthA jale javena netrAnumitaM mukhaM sukhena / rolambakulena // 64 // sampatatA tadaGgarAgagandhalubdhena TIkA - javenAnabhijJAtarUpeNa jale nimajjitAyA nimagnAyA vallabhAyA mukhaM tasyA aGga yo rAgazcandanAvikRto lepastasya gandhe lubdhenAnurAgayuktenAtastatra sampatatA samAgatya paryaTatA rolambAnAM bhramarANAM kulena samUhena hetunA sukhenAnAyAsenaiva netrA svAminAnumitaM jJAtamityanumitiralaMkAraH / ' rolambaH SaT paDho bhRGgazcaJcarIko'lirityapi ' iti koza: // 64 // janaiH / suguruzroNijuSaH zanaiH zanairjale plavantyAstakita urojayugalaM tatsahakAri sahajAlAbuphalapratihAri // 65 // TIkA - suguruzroNi juSo'tyantaM guruM zroNibharaM vadhatyA api zanaiH zanairaparizrameNa artha -- koyalakI kUkako jItane vAlI koI strI patike samIpa pAnI meM bAra-bAra DubakI lagA rahI thI mAnoM vaha yaha spaSTa karaneke liye ki he nAtha ! maiMne kamalase usakI zobhAko nahIM curAyA hai mere mukhakA jo vidhAna hai vaha svayaM svataH hI ramaNIya hai / bhAvArtha- mere mukhakI sundaratA dekha Apa mujhapara yaha Aropa na lagAveM ki maiMne yaha kamalase chIna lI hai / merI mukhakI zobhA svAbhAvika hai kRtrima nahIM / isIliye to pAnI meM bAra-bAra DUbanepara bhI vaha jyoM kI tyoM banI huI hai / utprekSAlaMkAra hai ||63|| artha - kisI strIne begase - patiko jatAye binA hI pAnImeM DubakI lagA lI / usake aGgarAgakI sugandhake lobhI bhramaroMkA samUha vahA~ ma~DarAne lagA / usa bhramara samUhase patiko anAyAsa hI anumAna ho gayA ki yaha DUbI hai / anumiti alaMkAra hai ||64|| artha -- koI eka strI sthUla nitamba vAlI hokara bhI pAnImeM dhIre-dhIre
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66.68 ] caturdaza sargaH 695 jale plavantyAstarantyA yuvatyAH sahajayoH svabhAvasampannayoralAbuphalayoH pratihAryanukaraNakAri yadurojayugalaM stanadvayaM tatsahakAri sahAyakara takitaM vicAritaM janastatratyapyanumitiralaMkAraH // 65 // pRthulaharitayA murArirUpaM phemiti janA AtmanaH svarUpam / saMdigdhAdigdhatayA tad devamayaM cAnuyayuH khyAtam // 66 // TIkA-janAstadvAri pRthavo laharayo bhaGgA yatra tattayA / athavA pRthulazcAsau harizca tattayA murArirUpaM naaraaynnruupmnuyyuH| tathA kamiti nAmatayA AtmanaH svarUpamanuyayurityevaM saMdigdhAvigdhatayA khyAtaM devamayaM meghasantAnatvAdanuyapuranekaprakAraM tattAvadiha / 66 // pumAMsamAsInamihAnamitimaMsamAtrake tadadaghanamiti / Atmano'pi kRtvA nimajjatI sA''zleSijavAt premiNA satI // 67 TokA-iha pumAMsamaMsamAtrake skandhaparyantajale kilAsInamityanumiti kRtvA tathaivAsmano'pi tadvaghnamaMsamAtrameva syAdityanumiti kRtvA tatra nimajjatI satI sA kenApi premiNA javAdevAzleSi samAliGgitA // 6 // nitambamAdhisyonnamannitaH payaHpravAho'vApa yoSitaH / mandarasya kandarapravezalIlAmudaragahvare'pyeSaH // 68 // anAyAsa taira rahI thI ataH logoMne sahaja tumbIphalakA anukaraNa karanevAle stanayugalako usakA sahAyaka mAnA thaa| yaha bhI anumiti alaMkAra hai // 65 // artha--yaha pRthulaharitayA-bar3I-bar3I laharoMse yukta honeke kAraNa jala hai, athavA pRthula-haritayA-sthUla-puSTa zarIra hari-viSNu rUpa honeke kAraNa murArikRSNarUpa hai athavA 'ka' isa nAma sAdRzyake kAraNa AtmasvarUpa hai, isa prakAra saMdigdha asaMdigdhapanese prasiddha devarUpa hai-devatA rUpa hai megharUpa hai aisA samajhakara loga usakA anugamana kara rahe the usakA sevana kara rahe the tAtparya yaha hai ki vaha nadI kA jala aneka rUpa thA // 66 // artha-skandha paryanta gahare pAnI meM kisI puruSako khar3A dekha strIne socA ki yaha mere liye bhI skandhaparyanta gaharA hogA, aisI soca vahA~ jAkara strI DUbane lagI parantu usake premIne vegase nikAla kara usakA AliGgana kiyA // 67 1. 'ko brahmAnilasUryAgniyamAtmadyotabahiSu / kaM sukhe vArizorSe ca' iti vizva0 / 2. 'devo rAzi sure deve' iti vizva0 /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 69-71 TIkA- - payasaH pravAhaH sa yoSito nAryA nitambaM zroNipRSThabhAgamAzrityASikRtyeta unnaman unnatibhAvaM gacchan sanneSo'pi punastasyA evodaragahvare gabhIratare nAbhikuhare mandarasya mahAparvatasya kandare guhAmadhye pravezasya lIlAmavApa / yo'sAvuddhatatAmeti tasyA abhibhavo gartapAto vAvazyaMbhAvoti cintyam // 68 // 696 nirasya zaivAladukUlamArAnmadhyaM spRzati mAnuSe vArAm / taterAnataM trapayevAtaH kamalamAnanaM babhUva vA tat // 69 // TIkA -- vArAM tateH nadyA jalapaGkteH zevalameva kUlaM vastraM nirasyApAkRtyArAcchrIrameva mAnuSe nara tasyA madhyaM dezaM spRzati sati trapayA lajjayeva vA tatprasiddhaM kamalamevAnanamAnanameva vA kamalaM tadAnataM babhUva natratAM jagAma / rUpakayuktasamAsoktiH // 69 // priyAsyamabjaM vA sasphAti bhramo vibhrarmenirakAzIti / vAriruhAmatidUravatibhI rasikasya mano'bhUttamAmabhi // 70 // zra TIkA - idaM dRzyamAnaM priyAyA AsyaM mukhaM vAbjaM yat sasphAti suvikasitamastItyeSa bhramaH sandeho'sau vAriruhAdatidUravatibhiH kamale kadApi na saMbhavadbhivi nirakAzi dUrIkRto'bhUdevaM rasikasya mano'bhi bhiyA vajitamabhUttamAm / yadetad vibhramaMryutaM taveva priyAmukhamiti nirNayaM jagAmeti bhramaparihAro'laMkAraH strImukhaM kamalAdapi varamiti ca // 70 // zItArtimateva vAsasA rasainiSekAdvisphuradRzAm / vAsoSmajuSoH stanayoH zIta-samorabhAjAgataM bhuvItaH // 71 // artha - jo pAnIkA pravAha strIke unnata nitambakA Azraya pA uchala rahA thA vahI idhara usake nAbhigarta meM praveza kara rahA thaa| isa taraha vaha kisI U~ce parvatako kandarAoMmeM praveza karanekI lIlAko prApta hotA hai / bhAva yaha hai ki jo uddhatatA dikhalAtA hai usakA patana hotA hI hai ||68 || artha -- jaba kisI puruSane zaivAla rUpI vastrako dUrakara zIghra hI nadIkI jalapaGktike madhyabhAgakA sparza kiyA taba usakA kamalarUpI mukha lajjA se nIcA ho gayA || 69 // artha - - yaha priyAkA mukha hai yA vikAsako prApta kamala hai, isa prakArakA bhrama- saMdeha kamaloMse dUra rahanevAle vibhramoM - hAvabhAva vilAsoMke dvArA nikAla diyA gayA thA aura isa taraha rasika anurAgI patikA mana mukhake viSaya bhayarahita ho gayA thA ||70||
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72-73 ] caturdaza sargaH 697 TokA-bhuvi pRthivyAmitastAvattajjalakelikAle taspratyayasya prAyaH savasvipi vibhaktiSu sadbhAvAt / visphuravRzAM vikasitacakSuSAM strINAM vAsasA vastraNa rasairjaleniSekAtsamabhisecanAt kila zItA timatA zItasya pIDAmanubhavatevApi punaH zItasamIrabhAjA'tizItalavAyucAnubhavatA tena kAmo'majuSoryatheSTaM vA smaramayaM voSmabhAva saMdadhatoH stanayorupari AgataM prAptamityutprekSA // 71 // zamitaH priyakaravAriyidhAnAt madanajAtavedA lalanAnAm / dhamamajatA-sau kuto'nyathA samujjajambhe dRgajanakathA // 72 // TIkA-lalanAnAM strINAM madanaH kAma eva jAtavedA agnirvAhakatvAtsa priyasya ballabhasya kareNa vArividhAnAjjalasecanA hetoH zamita upazamabhAvamita: kilAnyathA tu punazozcakSuSoraJjanaM yannirgatamityeSA kathA yasyAH sA'sau dhUmasya maJjatA manojJatA kutaH samujjajambhe // 72 // kaThinastanasthale vanitAyAH siktaM rasinA bagdhamathAyAt / tadoSNyamAvAyotpatajjalaM puraHstharipuyoSito hRdabalam / / 73 // TIkA-atha vanitAyA vallabhAyAH kaThine stanasthale rasinA prItikaraNa siktaM yajjalaM tad tadgatamoSNyamAdAya gRhItvotpatat sad ripuyoSitaH sapatnyA havo manaso balaM satvaM vandhu bhasmayitumayAt jagAma puraH sthitAyA ityutprekSA // 73 // artha-pRthivIpara jalakrIDAke samaya jalase sIMce jAneke kAraNa vikasita netroMvAlI striyoMke vastra mAnoM zItakI bAdhAse sahita the sAtha hI zIta vAyukI bhI vAdhAkA anubhava kara rahe the ataH kAma janya garmIse yukta striyoMke stanoMke Upara A lagA / yaha utprekSA alaMkAra hai||71|| ____ artha-aisA jAna par3atA hai ki striyoMkI kAmAgni patike hAthoMse saMpanna jalasecanase zAnta kI gayI thii| yadi aisA na hotA to dhUmakI jo manoharatA bar3ha rahI thI vaha netroMse nirgata aJjana hai aisA kahanA kaise ThIka hotA ? bhAvArtha-jalakrIDAke samaya striyoMke netroMkA kAjala ghulakara vakSaHsthalapara A gayA thA aura zyAmatAke kAraNa vaha dhUmake samAna jAna par3atA thA ataH yaha kalpanA kI gaI ki hRdayameM vidyamAna kAmarUpI agni patike hAthoMse sIMce gaye jalase zAnta huI thI, usIkA yaha dhUma uTha rahA hai| agni bujhAnepara dhUma uThatA hI hai // 72 // ___ artha-strIke kaThina vakSaHsthalapara rasika-patike hAthoMse sIMcA gayA jala stanoMkI uSNatAko lekara jo uchala rahA thA vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM sAmane khar3I sautake manobalako bhasma karaneke liye hI jA rahA thaa| yaha utprekSAlaMkAra hai // 7 //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 698 jayodaya-mahAkAvyam [74-76 kamiti ca kAntakarAdAyAtaM jAtaM patnyA yadeva sAtam / zaratAmatra vairirAmAyA hRdayabhedanAyaitadutAyAt // 74 / / TIkA-yadeva jalaM kamante pArve yasya tasya kAntasya karAdAyAtam tasmAt kamiti jalaM tadeva sukhaM ceti smRtipUrvakaM palyAH sAtamAnandakaram jAtametadevotAtra vairirAmAyAH sapalyA hRdayasya bhedanAya zaratAM vANarUpatAM zarAparanAmatvAdayAjjagAmeti viruddhabhAvo'laGkRtiH // 74 // na suSThu maSTA'gurupatratatistvakayA lokottarakAntimati / vaJcitetinijagaNDamaNDalamarpayati sma niyogine'malam / / 75 // TIkA--he lokottarakAntimati ! tvayaiva tvakayA gaNDayoH sthitA'gurupatrANAM tatiH paMktiH suSTu na mRSTA kiletyuktvA vaJcitA satI sA'malamapi svacchamapi nijaMgaNDamaNDalaM niyogine svAmine'rpayati sma dattavatIti maugdhyAbhivyaktirevAlaGkRtiratra // 75 // jalena laulyAdvasane'pahate vilAsavatyA jaghane prasRte / nakhamaNDalAvalicchalato'bhAtsmaraprazastiH praNItazobhA // 76 // TIkA jalena lolyAt svAbhAvikataralatayA vasane dukUle'pahRte dUrIkRte saMti vilAsavatyAH zrImatyAH prasRte jaghane ratakAle samAttAni nakhamaNDalAni teSAmAvaliH paramparA tasyAzchalataH praNItA zobhA yayA sA smarasya prazastiryazaH sthitirabhAbabhAvitya patityalaMkAraH // 76 // artha-patike hAthase AyA-uchAlA huA jo jala strIke liye sukhadAyaka huA thA vahI sapatnIkA hRdaya vidIrNa karaneke liye zaratA-vANapaneko prApta huA thaa| * bhAvArtha-jisake anta-pAsameM 'ka' hai jala hai vaha kAnta huA arthAt jalameM khar3e hue patine jo ka-jala patnIke Upara uchAlA thA vahI ka-jala patnIke liye ka-sukha rUpa huA parantu vahI ka-jala sautake hRdayako vidIrNa karaneke liye zara-vANa pAneko prApta ho gyaa| eka hI vastune do viruddha kArya kiye ataH yaha viruddha bhAva alaMkAra hai / / 74 // ____ artha-he sarvazreSThakAntiko dhAraNa karanevAlI priye ! 'tumane aguru candanase nirmita patrapatiko acchI taraha sApha nahIM kiyA hai' isa taraha chalI huI strIne apanA nirmala kapola maNDala patike liye arpita kiyA (sAtha hI kahA Apa hI sApha kara deM) strIke bholepanakA pradarzana hI alaMkAra hai // 75 // artha--jalane apanI svAbhAvika capalatAse kisI strIkA vastra dUra kara diyA jisase usake vistRta nitamba para aGkita nakhAghAtako paGkti kAmadevakI prazasti-yazogAthAke samAna suzobhita hone lagI // 76 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77-71] caturdaza sargaH vAgmitA hi yeSAM rucihetuH samviditA manasvinivahe tu / yavatra tUSNIM nUpuraiH sthitaM jaDaprasaGge maunaM hi hitam // 77 // TIkA-manasvinAM vicArabatAM nivahe samAje sutpunaryeSAM mitA parimitA vAgeva vAgmitA sA hi rucihetuH prItikAraNaM samvisitA mtaa| tai puraiH strINAM caraNabhUSaNestra bhUSaNaM sthitaM maunamAdAya prAvati / yad yasmAjjaDAnAM mUrkhANAM ulayorabhedAt punarjalAnAM prasaGge maunaM vihitaM bhavati arthAntaranyAso'laMkAraH // 77 // monamatsyakAvestu jovanaM hya tpalajAterasti yavanam / gAvo'bhyunnatagirerAgataM paya ityevaM jagato'tra matam // 78 // udbhijjAtaramRtamitISTaM viSamamagnaye svato'styaniSTam / zivamiti hindujanAnAmetadbhuvanamanvabhUjjanasya cetaH // 79 // ___TIkA-etat yannadyAM tiSThati tanmonamatsyakAdestu jIvanaM prANadhAraNameva hi mataM / tayA ghotpalajAteH kamalasattAthA vanaM nivAsasthAnaM mataM / abhyunnatAdigarerAgatamastItyato gAva ityevmetdgiiyte| tathA jagataH payaH pAtu yogya, udbhijjAterakurakhUbadaramatamamaraNakAraNamitISTaM / viSamamagnaye janAyAsti yatastasmai svato hyaniSTaM bhavati, hindujanAnAM vedAnuyAyinAmetacchivamiti, kintu janasyAsmavAvezcetastvetad bhuvanamityanvabhUt / ullekhaalNkaarH||78-79|| - artha-vicAravAn manuSyoMke samUhameM thor3A bolanA (vAgmitA-prazasta bolanA) rucikara hotA hai, yaha socakara striyoMke nUpura usa samaya cupa ho gaye the so ThIka hI hai kyoMki jar3a-mUl (pakSa meM jala) ke prasaGgameM mauna raha jAnA hI hitakara hotA hai / yahA~ arthAntaranyAsa alaMkAra hai // 77 // bhAvArtha--jaba vidvAnoMke samakSa thor3A bolanA acchA hai taba jaloM-jar3oMke samakSa to bilakula nahIM hI zreSTha hogA yaha vicAra kara nUpura cupa ho gaye the unakI runajhuna baMda ho gayI thii| artha-nadImeM jo yaha jala hai vaha mIna matsya AdikA prANAdhAra honese jIvana hai| kamala kumuda Adi utpala jAtikA nivAsa sthAna honese vana hai| U~ce parvatase AyA hai ataH go hai| jagatke pIne yogya honese paya hai, aMkura Adi udbhijjAtiko amRtyukA kAraNa honese amRta hai, agnike lie svayaM aniSTa hai ataH viSama (viSa) hai / vedAnuyAyI hinduoMke liye vandanIya honese ziva hai aura asmadAdijanoMkA citta ise bhuvana hai aisA anubhava karatA hai| bhAvArtha-uparyukta zlokoMmeM pAnIke vividha nAmoMkA ullekha kiyA gayA
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [80-81 jalAvagAhapratipattikAraNaikasambhavAdambhasi saMvibhUSaNaiH / hiraNmayaizcArudRzAM paricyutaH kilaurvavahnaH zakalaivyaMzobhi taiH // 8 // ____TIkA-jalAvagAhasya pratipattiranubhavanameva kAraNaM tadevako mukhyaH sambhava: sadbhAvastasmAdambhasi jale paricyutaiH skhalitaizcArudRzAM sulocanAnAM strINAM hiraNmayehemanirmitaH saMvibhUSaNaH kaMkaNAdibhistaiH kilaurvavarvaDavAgneH zakalaiH khaNDaiH kileva vyazobhi zobhA labdhA / utprekSAlaMkAraH // 8 // mRgIdRzAM yAvakarAgakalpakAnvayena sindUrakalAktamastakA / payodhiyoSinnijanAyakaM tarI jagAma tAvatsutaranitAntarA // 81 // TIkA-tAvarakAle payodhiyoSinnadI sApi mRgIdRzAM strINAM caraNAdiSu lagnasya yAvakarAgasya yo'sau kalpaka: samUhastasyAnvayena sambandhena sindUrasya kalayA saubhAgyasUcikayA'ktaM vibhUSitaM mastakaM yasyAH sA, sutaraGgitaM zobhanastaraGga yuktamathavA zobhanIyavicArasahitamantaraM madhyaM mano vA yasyAH sA satI nijanAyakaM samudra jagAmatarAm / samAsoktiralaMkAraH // 81 // hai yathA-'jIvana, vana, go, payas , amRta, viSa', ziva aura bhuvana // 78-79 / / ___ artha-jalAvagAhana rUpa pramukha kAraNase sundara netroMvAlI striyoMke jo suvarNamaya AbhUSaNa pAnImeM gira gaye the ve mAnoM vaDavAnalake khaNDoMke samAna hI suzobhita ho rahe the / yaha utprekSAlaMkAra hai / / 80 // ___artha-jo striyoMke mAhurakI lAlimAse saMyukta thI tathA sindUrase jisakA mastaka suzobhita ho rahA thA aisI nadI, taraGgitamadhyavAlI (pakSameM aneka umaMgoM se yukta hRdaya vAlI) hotI huI apane pati samudrake pAsa vegase jA rahI thii| bhAvArtha-jisa prakAra koI strI pairoMmeM mAhura aura mastaka para sindUrakI bindI lagAkara manameM aneka umaMgoMko saMjotI huI patike pAsa jAtI hai usI prakAra nadI bhI samudrake pAsa gaI thI / yaha samAsokti alaMkAra hai // 81 // 1. 'payaH kIlAlamamRtaM jIvanaM bhuvanaM vanam' ityamaraH / 2. 'toyaM jIvanamanviSam' iti dhanaMjayaH / 3. gauH pumAn vRSabhe svarge khaNDavajUhimAMzuSu / strIgavibhUmidignetravAgvANasalile striyaH / / vizva0 4. "zivaM mokSe sukhaM jalam' iti vizva0
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82-84 ] caturdaza sargaH apAstamAlyaM cyutayAvakAdharaM nirastatrastraM dayitezvaraiH samam / niSevyamANaM taralaM jalaM babhau mudde vadhUnAM dalabadyaduttamam // 82 // TIkA - yattaralamapi jalaM tat dayitezvaraiH nijanAyakaiH samaM sAddha apAstaM vinaSTaM yatra yathA syAttayA, cyutaM vyatItaM yAvakaM yasmAdetAdRgadharaM radacchadaM yatra tadyathA syAttathA, nirastaM gataM vastraM yatra tadyathA syAttathA niSevyamANaM ratavaduttamaM sat, tadvadhUnAM muve harSAya babhau rarAjetyupamAlaMkAraH // 82 // svArthabhujjagaditiprakAzitAttAM jahadbhiratha nimnagoditA / AttatRbhiriyamaGgibhihitAdyA nadInamahilA samarthatA // 83 // TIkA -atha svArthabhUdidaM sarvaM jagaditi prakAzitAt prasiddhAtsUktArddha toryA nadI tAmimAM jahadbhirjanairujjihAnaMstu nimnaM gacchatIti nimnageyamityuditA kathitA / kintu AttabhistRSAturai: puna: seyameva nadInasya samudrasya sampattiratazca mahilA strItyeva samarthatAGgibhirjanaihitAtsvArthavazAt // 83 // nitambinInAM jaghanAghAtAttaTAbhinItaM vAri tadA tAm / kaluSatAmagAdapi ca jaDAnAM parAbhavaH kaSTakaro nAnA ||84 // 701 TIkA - tadA nitambinInAM jaghaneH zroNipurobhAgairyosAvAghAtastasmAttaTAbhinItaM sphAlitaM ca nirAdaratayekapArzvIkRtaM ca vAri kaluSatAM kardamitAM saroSatAM cAgAjjagAma / api hi parAbhavo nirAdaro jaDAnAM mugdhabuddhInAM vicArahInAnAM ca nAnAkaSTakaro bhavati kiM punaranyeSAm / atra jaDAnAM jalAnAmapItyapi / arthAntaranyAso'laMkAraH // 84 // artha -- jisameM mAlAe~ TUTakara gira gayI thIM, adharoSThakI lAlI chUTa gayI thI tathA vastra bhI dUra ho gayA thA aisA vaha nadIkA caJcala uttama jala patike sAtha kiye gaye saMbhoga ke samAna striyoMke harSake liye huA thA / yahA~ upamAlaMkAra hai // 82 // artha -- 'jagat svArthI hai' isa prasiddha sUktike anusAra jo manuSya nadIko chor3akara jA rahe the unhoMne use nimnagA kahA parantu jo pyAsa se yukta the unhoMne hitakArI honese use samudrakI sampatti athavA strI mAnA // 83 // artha - jisa prakAra vikaTa nitamba vAlI strIke jaghanAghAtase zayyAke kinAre taka pahu~cAyA huA mugdhabuddhi vallabha kaluSatA - saroSa avasthAko prApta hotA hai usI prakAra striyoMke jaghanAghAtase taTa taka pahu~cAyA huA nadIkA jala bhI kaluSatA - malinatAko prApta huA thA so ThIka hI hai kyoMki jaDa-jala athavA mugdhabuddhi janoM ko bhI parAbhava nAnA kaSToM ko karane vAlA hotA hai /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 702 jayodaya-mahAkAvyam [85-87 nirambarazroNijuSo'mbulolanAt apAparAyAH kulajeSu saa'dhunaa| cakAra sakhyaM laharI tadaGgasAtsarojavallIdaladAnato rasAt // 85 // TokA-adhunA jalakelikAle'mbuno jalasya lolanAccalanAddha toH nirambara vastravajitAM zroNi juSati sevate yA tasyAH, ataH kulajeSu gotrazAliSu janeSu madhye trapAparAyA lajjAyuktAyA lalanAt rasAtprasaGgavazAllaharI jalomireva tadaGgasAt tasyA aGgasya samIpaM sarojavallyAH kamalinyA dalasya patrasya dAnataH sakhyaM sahAyabhAvaM cakAra // 85 // tatyAja jalaM pazcAdArtasvaramaGganAjanaH kaluSam / smRtvA dhRSTapriyatAM sahajAmiti tAM svakIyAM saH / / 86 // TIkA-pazcAjjalakeleranantaramaGganAjanaH strIsamAjaH sa tAM prasiddhA svakIyAM svasambandhinoM sahajAmakAraNasambhavAM dhRSTaH samartha eva priyo yasmai tatAmiti kila smRtvArtasvaramArtasya duHkhino rugNasyeva vA svara iva svaro yasya tattathA kaluSa karvamitaM khinnaM jalaM tatyAjetyutprekSA // 6 // celAJcalaiH kSaradbhirjalamiva lAvaNyamaGganAkulakaiH / uttIrNamathAtitaralataraGgaraGgakSamaiH sarasaH / / 87 // TIkA-athAnantaramatitaralA ye taraGgAsteSAM raGge sthAne amaH samarthairaGgayahA~ zleSake kAraNa 'Da' aura 'la' meM abheda mAnA gayA hai| yaha arthAntaranyAsa alaMkAra hai / / 84 // ___artha-jala krIr3Ake samaya jalakI caJcalatAse jisakA nitamba vastrarahita ho gayA thA tathA isI prakAra jo kulIna manuSyoMke bIca lajjita ho rahI thI usa strIkI sahAyatA pAnI kI eka laharane prasaGgavaza kamalinIkA eka dalapatra pahu~cA kara kI thI // 85 // __ artha-jalakrIr3Ake bAda strI samUhane apanI sahaja-svAbhAvika zAlInatAkA smaraNa kara viyogajanya duHkhase hI mAnoM duHkhapUrNa zabda karane vAle jalako chor3a diyA thaa| yaha utprekSAlaMkAra hai| bhAvArtha-TIkAse prakaTa hone vAlA eka vyaGgya artha yaha hai ki jisa prakAra koI sabala strI 'mujhe to upabhoga samartha priya hI pasaMda hai' isa prakArakI apanI svAbhAvika pariNatikA smaraNa kara upabhogameM asamartha honeke kAraNa rogIkI taraha dIna zabda karane vAle malina jaDa-ratikriyAnabhijJa patiko chor3a detI hai usI prakAra strI samUhane nadIke jalako chor3a diyA thA // 86 // artha-tadanantara atyanta caJcala taraGgoMke bIca krIr3A karane meM samartha ve
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-90 ] caturdaza sargaH 703 nAnA strINAM kulakaiH samUhaiH, kathaMbhUtestaiH ? celAnAM vastrANAmaJcale : prAntabhAge: lAvaNyamiva kSadbhiH sarasastaTAkAdarthAjjalasrotasaH uddhAraM prAptaM tairityutprekSAlaMkAraH // 87 // taruNIM samuttarantIM toyata utphallatAmarasahastAm / harirAmAmiva sindhunirmathanAt ||88 || anumenire narA TIkA - narAstadAnImulphullaM vikasitaM ca tattAmarasaM kamalaM haste yasyAstAM toyato jalAtsamuttarantIM nirgacchantIM kAMcittaruNoM sindhoH samudrasya nirmathanAnnirgatAM lakSmImivAnumenire / upamAlaMkAraH // 88 // taraleralakaiH samAkulA lalanA''liGganamaGgarAgiNA / anukUlamavApya satvaraM rasasAraM samavApa cAparA ||89|| TIkA - aparA tarale vikIryamANaralakaiH kezeH samAkulA satI sA'gaM raGgayati bhUSayati so'GgarAgI priyatamastena sArddhaM manukUlamAliGganamavApya sattvaraM zIghrameva rasasyAnurAgasya sAraM samavApa / / 89 / / abhigamya bimbamuccaiH kucavatyAH kacasaMcayaH punaH / sma sameti ruti parikSaraccharadambhAdiva bandhasambhayAt // 90 // TIkA - uccaiH kucavatyAH striyAH kacAnAM saJcayaH kezapAzo'dhunonmuktatvAnnitambabimbamabhigamya punarbandhabhayAviva parikSarato nirgacchataH zarasya jalasya bambhAd vyAjAno vanaM sameti sma / utprekSApaha nutyoH saMkaraH // 90 // striyA~ vastrAntabhAgase jalakI taraha saundaryako jharAtI huI jala pravAhase bAhara nikalIM / bhAvArtha- nadIse bAhara nikalate samaya unake vastroMke prAntabhAgase jo pAnI jhara rahA thA usase ve aisI jAna par3atI thIM mAnoM apane sauMdarya ko hI jharA rahI hoM / yahA~ utprekSAlaMkAra hai // 87 // artha -- vikasita kamalako hAthameM liye, pAnIse nikalatI huI kisI yuvatiko manuSyoMne samudramathanase nikalI lakSmIke samAna mAnA thA / yaha upamAlaMkAra hai ||88|| artha - caJcala kezoMse yukta koI anya strI priyatamake sAtha AliGganako prApta hokara zIghra hI anurAgake sArako prApta huI thI // 89 // artha --- unnata stana vAlI kisI strIkA kezapAza jalase nikalate samaya khulA honese nitamba maNDala taka laTaka rahA thA aura usase pAnI cU rahA thA usase vaha aisA jAna par3atA thA ki abataka to maiM bandhana rahita honese nitamba maNDalakA sparza karatA rahA parantu aba bAMdha diyA jAUMgA isa bhayase vaha mAnoM
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 704 jayodaya-mahAkAvyam [91-93 mRdupadmazaH sumadhyamAyAH svabhujAbhyAM kacavandabandhane / bhujamUlamathonnataM tirastaH zanakaiH samprati sasvaje'bhisArI // 11 // TIkA-abhisaratItyabhisArI kAmukaH puruSaH svabhujAbhyAM, mRdunI padama iva vRzau yasyAH sA tasyAH, zobhanaM madhyaM madhyabhAgo yasyAH sA tasyAH nAyikAyA sva bhujAbhyAM svakIyabAhubhyAM kacavanyasyabandhane tatparA san, zanakaiH kramazastasyA bhujamUlamathonnatamUvabhAgaM tirastastiryagbhAgaJca samprati sasvaje samAliliGga // 11 // sudRzAM dRgupAntaraktatA prathamaM yA hi tirohitAjanaiH / adhunA dviguNIkRtA jalerana . baddhaya'tayeva nirmaleH // 12 // TokA--sudRzAM mugdhAkSINAM dRzAM cakSuSAmupAnteSu yA raktatA netraprAntAruNatA, prathamamajanaiH kajjalaistirohitA viluptAsIt sevAdhunA nirmalaijala ranubaddhaya'tayeva sparSAvazatayeva dviguNIkRtA parivRddhi nItetyarthaH / utprekSAlaMkAraH // 92 // zuci siprejharAnajAnatI samudIkSyAtmahavIzamantike / muhurambujalocanA tanuM snapanAdrI niravApayacciram // 13 // TIkA--kAcidambujalocanA, antike samIpe evAtmano hRvIzaM bhartAraM samudIkSya dRSTvA tadanubhAvAtsajAtAn zucIn siprANAM sAttvikabhAvodbhUtadharmajalAnAM jharAn pravAhAn ajAnatI nAnumanyamAnA snapanAmiva tanu matvA muhuH punaH punazciraM dIrghakAlaM niravApayat projchayAmAsa // 93 // ro hI rahA thaa| yaha utprekSA aura apaha nutike melase saMkara alaMkAra hai // 10 // ___ artha-koI eka puruSa komala kamalake samAna netroM tathA sundara kamara vAlI apanI strIke kezapAzako apanI bhujAoMse bAMdhaneke liye tatpara huA aura isa samaya vaha strIke kakSa tathA unnata pArzva bhAgakA dhIre-dhIre sparza karatA rahA // 9 // artha-striyoMke netra koNoM kI jo lAlimA pahale kajjala se vilupta ho gaI thI vahI isa samaya nirmala jalake dvArA mAnoM ISyAse hI dUnI kara do gayI thI yaha utprekSA alaMkAra hai // 12 // artha-kamalake samAna netroM vAlI kisI strIne samIpa hI apane patiko dekhaa| phalasvarUpa sAttvikabhAvake rUpameM usake zarIrase svaccha pasInA jharane lgaa| use na samajha vaha zarIrako snAna jalase hI gIlA samajhatI rahI aura use bAra bAra poMchatI rahI // 9 // 1 nidAghasalile sipreH' iti vizva0 /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94-95 ] caturdaza sargaH abhinavavasanAnAM svIkRtau tAvadAbhiH vadhuraviralavArItyevamArdrANi suciraparicitAni spaSTapadmAnanAbhiH / yAni bahuvirahavipatte citAnIva tAni / 94 / / TIkA - spaSTAni vikasitAni yAni padmAni kamalAni tAnIvAnanAni mukhAni yAsAM tAstAbhirAbhiH / abhinavavasanAnAM nUtanavastrANAM svIkRtau tAvad yAni suciraparicitAni purAtanAni, ArdrANi vastrANi muJcitAni tAni bahuvirahavipattaviyogaduHkhAdiva, aviralavAri vadhuH / utprekSAlaMkAraH // 94 // samuditajalakeliM vIkSya taM pIThakeli tatra tAvannirUham / sakala janasamUhaM rAgIhAzu gacchatprayAgI dinapatirapi zagiti hi jalarAzi gantumAbhUtpravAsI // 95 // TIkA - vinapati: sUryo'yo'pIha rAgI zoNimazAlI, tathAzugacchantaH prayAgA ghoTakA yasya saH tatra tAvat samuditA jalakeliryena taM pIThakeli ghRSTaprAyaM sakalAnAM janAnAM samUhaM nirUhaM niHsaMkocaM vIkSya, ya: pravAsI nityameva gamanazIlaH sa sUryo jhagiti hi jalarAzi pazcima samudraM gantumAbhUvaicchat / 'pIThakeliH pIThamaveM' / 'prayAgastIrthabhede syAdyajJe vAhe viDojasi' iti vizvalocanaH // 95 // sakalamapi kalatramanumAnavaM likhitamanUktaM lalitamatibalam / vadhatsvapadabalamucitArthabhavaM bahu saJcaritadamavamalaM bhuvaH // 96 // 705 artha - vikasita kamalake samAna mukhavAlI ina striyoMne navIna vastroMko svIkRta - dhAraNa karate samaya jo ciraparicita gIle vastra chor3e the ve viraha sambandhI bhArI duHkhase hI mAno azru rUpI avirala jalako dhAraNa kara rahe the / yaha utprekSAlaMkAra hai // 94 // artha -- vahA~ acchI taraha jalakrIr3A karane vAle samUhako niHsaMkoca dekhakara jAna par3atA hai ki sUrya bhI (pakSa meM lAlimAse) yukta ho gayA thA isIliye nityagamana vaha sUrya bhI zIghragAmI ghor3oMse yukta ho zIghra hI pazcima icchA karane lagA thA // 95 // usa ghRSTa samasta janarAgI - anurAga se yukta karaneke svabhAva vAlA samudrakI ora jAnekI
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya -mahAkAvyam [ 96 TIkA --api punaH kalena sundareNa zarIreNa sahitaM sakalaM kalatraM nArIbalaM tanmAnavaM svasvAminamanvanumAnavaM likhitaM lekhapatramanUkta' kimapyanuktvA lalitaM sundaraM tata evAtivaraM, ralayorabhedAt, / sveSAM padAnAM zabdAnAM balaM yattat, tathocitArthasya bhavaH sadA yatra tat, samIcInaM caritaM bavAvIti saJcaritaparva, tathA avamalaM nirdoSaM, bhuvo bahu saMsArakAryasya samarthakaM vadhan dhRtavad babhUva sandadhAra / saridavalambazcakrabandho'yam // 96 // / 706 artha - sundara zarIra se sahita strI samUhane apane priya janake prati usa patrako dhAraNa kiyA jo maukhika sandeha kahe binA likhA gayA thA, manohara thA, atyantavara - zreSTha thA, apanI zabdAvalIkI sAmarthya se sahita thA, jisameM ucita arthakA sadbhAva thA, jo samIcIna caritako dene vAlA thA, nirdoSa thA aura saMsAra kI zreSTha vastu svarUpa thA -- sAMsArika kAryoMko siddha karane vAlA thA / yaha saridava lamba nAmaka cakrabandha hai // 96 // zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmaropAhvayaM vANIbhUSaNavarNanaM ghRtavarIdevI ca yaM dhIcayam / vRttottuGgataraGga vAri saritAkhyAte prasannaH svayaM sarvotta caturdazastadudite'sminsuprabandhe'pyayam // 14 // iti vANIbhUSaNa brahmacAri bhUrAmala zAstri viracite jayodayAparanAma sulocanA svayaMvara nAma mahAkAvye saridambalambanAmA caturdazaH sargaH samAptaH
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH prANezasatsaGgamalAlasAnAM kaTAkSavANeradhunAGganAnAm / hataH kilArAdaravindaveSamupaiti pUSAruNimAnameSaH // 1 // TokA-adhunA dinAtyayasamaye eSa pUSA sUrya ArAdhanAyAseneva, aravindasya raktakamalasya veSa iva veSo yasya tamaruNimAnaM lohitabhAvamupaiti prApnoti AraktavarNo'valokyate yataH kilAsau prANezasya varasya satsaGgame saMprayoge lAlasA vAJchA yAsA tAsAmaGganAnAM strINAM kadA tvamastaM gaccharyadA vayaM rAtribhAvAt priyeNa sahAnutiSThAma iti muhuravalokanAt kaTAkSA eva bANAstaiH kRtvA hato jarjarIkRtaH // 1 // yathokye'hayastamaye'pi raktaH zrImAn vivasvAnvibhakabhaktaH / vipatsu sampatsvapi tulyatevamaho taTasthA mahatAM sadaiva // 2 // TIkA-zrImAn jagatAM prazastatvAt vibhavasya sklaarthkaaritaayaaH| kiJca vInAM pakSiNAM bhavaH sattA tasyaikaH prasiddho bhaktaH premI dina eva pakSiNAM saJcArAt / sa eSa sUryo yathobaye samudbhavakAle'hni dine rakto lohitavarNa AsIttathAstamaye nipatanasamaye'pi rakta eva / evaM kRtvA mahatAmakSudra hRdayAnAM vipatsu sampatsvapi kiMvA saMkaTeSu kiMvA mahodayeSu sadaiva nityaM tulyatA samAnabhAvena pravRttiH sA taTasthA bhavati na sampasvanurajyante na ca viparasUdvignAzca bhavanti / aho mahadAzcaryasthAnametat // 2 // artha-tadanantara dina samAptike samaya yaha sUrya anAyAsa hI lAlakamalake samAna lAlimA ko prApta ho gayA jisase aisA jAna par3atA thA mAno prANavallabhake samAgamameM icchA rakhane vAlI striyoMke kaTAkSarUpI bANoMse ghAyala hokara hI lAlimA ko prApta huA thA // 1 // ___ artha-zrImAn tathA aizvaryakA eka bhakta athavA pakSiyoMke sadbhAva kA pramukha bhakta sUrya jisa prakAra udaya kAlameM lAla hotA hai usI prakAra asta kAlameM bhI lAla rahatA hai / bar3A Azcarya hai ki mahApuruSoM kI pravRtti saMpatti aura vipattimeM sadA eka sadRza-taTastha hotI hai / tAtparya yaha hai ki mahApuruSa na sampattimeM anurakta hote haiM aura na vipatti meM udvigna // 2 // 1. udeti savitA tAmrastAmra evAstameti ca / sampattau ca vipattau ca mahatAmekarUpatA //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam layaM tu bhava samaM sameti dinaM dinezena mahIyaseti / kRtajJatAM te khalu nirvahanti tamAmasubhyo'pyamalAstu santi // 3 // TIkA-dinamapi tu bharnA nijasvAminA mahIyasA pUjyena dinezena sUryeNa samamekakAlameva layaM sameti praNazyatItyevaM ye'malAH zukhasvabhAvA bhavanti te khalu satyamasubhyo'pi prANAnapi tyaktvA kRtajJatAmupakAriNAmAbhAritvaM nirvahanti na kadApi vismaranti // 3 // nave'dhunA saGgamane'bjaneturdizaH pratIcyA mukhamaNDale tu / hArdocitahIvibhavena bhAti pravAlalakSmImuSi, kApi kAntiH // 4 // TIkA-adhunA dinAntasamaye'bjanetuH sUryasya saGgamane samAgame pratIcyA vizaH pazcimAyA mukhamaNDale pravAlasya vidrumasya lakSmoM muSNAti corayatIti tasmin lohitavarNe rAgapUNe vA mukhe hArdaina premNocitA yA hornavasamAgamatvAt premapUrvikA yA lajjA tasyA vibhavenodayena kRtyA, kApyanirvacanIyA kAnti ti zobhate / 'pravAlalakSmImuSikA' evamekapadatvena kAntivizeSaNatvaM vaastu| nava iti tu tatkAlasajAte saGgame'sminniti // 4 // sarojinI kuDmalitAM dizAyAH samIkSya sAzcaryamitismitAyAH / manye pratIcyA adhunAvabhAtitamAmudAtAdharabimbakAntiH // 5 // TokA-adhunA sAmprataM sarojinI kamalinI kuDmalitAM kuDmalabhAvamitAM saMkocayuktAM samIkSya dRSTaiva khalu sAzcaryamiti smitAyA AzcaryeNa sahitA sAzcaryA sA cAso artha-dina, apane svAmI evaM pUjya sUryake sAtha hI naSTa ho jAtA hai so ThIka hI hai kyoMki jo zuddhasvabhAva vAle hote haiM ve prANoMse bhI arthAt prANa dekara bhI kRtajJatA kA atyanta nirvAha karate haiM // 3 // ___artha-isa samaya sUryakA navIna samAgama prApta honepara pazcima dizAke maMgA jaise gulAbI mukhamaNDalapara premocita lajjA ke vaibhavase koI anirvacanIya kAnti suzobhita ho rahI thii| bhAvArtha-jisaprakAra navIna samAgamake samaya strIke mukhamaNDala para lajjAmizrita anupama kAnti suzobhita hotI hai usI prakAra pazcima dizA rUpI strIke mukhamaNDala para bhI sUrya rUpa nAyakake sAtha navIna samAgama hone para anirvacanIya zobhA prakaTa huI thI // 4 // artha-usa samaya pazcima dizAmeM jo lAlimA phaila rahI thI vaha aisI jAna par3atI thI mAnoM kamalinIko saMkucita dekhakara pazcima dizA rUpa strIne jo apanA adhara phailAyA thA usI kI kAnti ho|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-7 ] paJcadazaH sargaH mitiranujJA tayA smitAyA vismitAyA aho AzcaryacakitAyAH pratIcyA vizAyAH pazcimAyA udAttasyocchUnIkRtasyAdharabimbasya kAntiH prabhA sA bahu bhAtitamAmiti manye'haM jAnAmi kil| yadvA sAzcayaM yathA syAttathA samIkSya smitAyA ityevamapi vyAkhyeyam // 5 // upAgate'haskRti tasya vInAM kalaiH kRtaatithykthaapyshiinaa| zrI zoNimacchAmayaM pratIcI dadhAti sacchATakamAttavociH // 6 // TokA-ahaskRti sUrye samAgate sannikaTamAgate sati azInA kartavyavicArazIleva pratIcI AttavociH samupalabdhaprasattiH satI vInAM pakSiNAM kalairmadhurazabdaiH kRtvA tasya sUryasya kRtA prArabdhAtithyakathA'tithisatkAraviSaye sambhavayogyakuzalakSemAvirUpA vArtA yayA sA, zrIzoNimacchAmayaM zrIzoNimA sandhyAsamayalAlimaiveticchadmanA vyAjena yuktamiti tanmayaM zATakaM vastra vadhAti / 'zIno'jagaramUrkhayoH' / 'avakAze sukhe vIciH' iti vizvalocanakoSe // 6 // nibhAlya bhAnuM vizi pazcimAyAM dhRtAnurAgaM ghupatedizAyAH / mitrAmukaM pazya tamAladAsyamAsyaM janImatsarabhAvabhASyam // 7 // TIkA-pazcimAyAM viziSataH sambaddho'nurAgo lAlimA premabhAvazca yena taM bhAnu bhAvArtha-sUrya, apanI premikA kamalinIko chor3akara pazcima dizA rUpI nAyikAke pAsa calA gayA / isa anAdarase kamalinI saMkoca ko prApta ho gii| usakI isa dazAko dekha pazcima dizAne Azcarya prakaTa kiyA aura apane saubhAgyakI vRddhikA garva kara apanA adharoSTha phulAyA thaa| eka strI patike Ane para apane Apako saubhAgyazAlinI mAnatI huI sapatnIko cir3hAneke liye aisI karatI hai / / 5 // artha--sUryake Ane para jisane pakSiyoMko madhura zabdoMse kuzala samAcAra pUcha kara atithi satkAra kiyA thA aisI vicArazIla pazcima dizAne prasannatA ko prAptakara lAlimAke chalase uttama sAr3I dhAraNa kii| bhAvArtha-jisa prakAra pravAsase patike Ane para buddhimatI strI pahale kuzala samAcAra pUchakara usakA atithi satkAra karatI hai pazcAt prasanna hotI huI saubhAgya sUcaka lAlasAr3I pahinatI hai usI prakAra pazcima dizA rUpI strIne sUrya rUpI vallabhake Anepara pahale pakSiyoMkI madhura bolIse usakA atithi satkAra kiyA pazcAt lAlimAke chalase saubhAgya sUcaka lAla sAr3I pahinI // 6 // artha sUryako pazcima dizAmeM sAnurAga-lAlI athavA prema sahita dekha pUrva
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 710 jayodaya-mahAkAvyam [8-9 sUrya nibhAlyAvalokya kRtaM saMjAtaM vA ghupaterindrasya vizAyAH pUrvAyAstamAlasya tamAkhupatrasya vAsyaM vAsabhAvo'nukaraNaM yasmistat tAdRgatizyAmalamAsyaM mukhaM / yacca kila janISu strISu jAtisvabhAvatayaiva yaH samukto matsarabhAvaH parotkarSAsahiSNutvaM tasya bhASyaM spaSTIkaraNamamukaM he mitra ! pazya tAvat // 7 // bandho pariprAptavatIha bhaGga sadyo'dhimadhyaM vinivezya bhRGgam / nimIlitAmbhojadagabjinIti jAtA samArabdhavilAsanItiH // 8 // TokA-bandhI kuTumbini sUrye bhaGga pariprAptavati sati astaMgate, ihAsminnavasare'SimadhyaM madhyamadhikRtyAdhimadhyaM koSakaNikAyAM dhutvAthavA tu punaraGkamAropya bhaGga madhupaM viTaM' sakhaH zIghrameva vinivezya samAropya nimIlitaM mudritamambhoja padmameva dRgyayA sA nimIlitAmbhojaka, agjinI kamalavallI samArabdhA vilAsibhyo vilAsinInAM vA nItiH pravRttiH zikSA vA yayA sA samArabdhavilAsinItirasti // 8 // AtmAparAdhasya narAH smarantu vilokya kAlaM vilayAhvayaM tu| prAhodayatvAttimilaM vadantu viz2ambhamANaM gilitu jagatta // 9 // TIkA-prahANAmayaM prAha udayo yasmistasvAt, yadvA grAhasya makaranAmajalajanto rupaya uccalanaM yatra tattvAt tadetattimilamandhakArameva timi lAtoti taM samudra jagat tu dizA kA mukha tamAlapatrake samAna atyanta zyAma ho gayA / he mitra ! striyoMke mAtsarya bhAva kA yaha spaSTa udAharaNa dekho // 7 // artha-apane bandhu-kuTumbI sUryakA patana honepara kamalinIne zIghra hI bhramarako madhyameM banda kara kamala rUpI netra baMda kara liye / isataraha vaha vilAsinI-strI kI Iti-pIDAko prakaTa karane lgii| arthAt patikA nidhana hone para strI zoka vaza netra bhI nahIM kholatI hai| athavA-jisaprakAra patike maranepara koI vilAsinI-bhoga pradhAna strI zIghra hI apane bIca kisI bhRGga-viTako basA kara sukhase netra banda kara sotI hai usI prakAra sUrya rUpa patike astaMgatanaSTa ho jAnepara kamalinIne bhI apane bhItara bhramarako basA kara sukhAnubhUtise kamalarUpI netra nimIlita kara liye| isataraha usane apane AcaraNase vilAsinI-kulaTA strI kI Iti-pravRtti ko prakaTa kiyA // 8 // artha-grAha-jyotiSa zAstrameM prasiddha grahoMkA udaya honese athavA magara macchAdi jalajantuoMke uchalanese jise timila-samudra kahate haiM, jo jagat ko 1. 'bhRGgaH puSpatvape khiGge tathA dhUmyATapakSiNi' iti vizvaH / khiGgo viTa ityarthaH /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10-11] paJcadazaH sargaH 711 kila gilitumudarasAtkatu viz2ambhamANaM niraGkuzatvena vRddhimAptavantaM vadantu kathayantu te marA ye kila vInAM pakSiNAM layAhvayaM guptikArakaM yadvA vilayAhvayaM pralayanAmAnaM kAlaM samayaM vilokya tu punarAtmAparAdhasya kimasmAbhiraparAddhaM ki navetyevamAdi svenAnuSThitasyAparAdhasya duSkarmaNaH smarantu ye kila smaranti sandhyAvandanAyAm // 9 // 'raveratho bimbamito'stagAmi, udeSyadetacchazino'pi nAmi / samasti pAtheSu ruSA niSiktaM ratozvarasyAkSiyugaM hi raktam // 10 // mitraM hataM pazyata AsyamArAcchitokRtaM zrInabhaso'zrudhArA / udeSyadRkSacchalato nireti tataH zuceyaM mama bhAvaneti // 11 // TIkA-mitra sUryameva suhRdaM hataM naSTaM pazyato'valokayataH zrInabhasaH zrImato gaganasyArAcchIghramevAsyaM mukhaM zitIkRtaM zyAmalatAM nItamasti / tatazca mitrahatidarzanAddhetoH samutpannayA zucA pazcAttApena kRtvodeSyatAmudgacchatAmRkSANAM nakSatrANAM chalato miSAt iyaM dRzyamAnAzrudhArA nayanajalaparaMparA nireti nirgacchatoti mama kavihRdayasya bhAvanA bartate // 11 // nigalaneke liye niraGkuza rUpase vRddhiko prApta ho rahA hai tathA jo pakSiyoMke liye laya-surakSAkAraka athavA pralayakAraka honese vilaya nAmako prApta hai aise samaya-sUryAsta kAlako dekha kara uttama manuSya apane aparAdhoMkA smaraNa karate haiM arthAt sandhyAvandanA-sAmAyikameM baiThakara apane aparAdhoMkA smaraNa kara unako AlocanA karate haiM / / 9 // ____ artha-idhara sUryakA bimba asta ho rahA hai aura udhara candramA kA prasiddha bimba udaya ko prApta hogaa| krodhavaza kAmadevake lAla-lAla netrayugala pathikoMke Upara par3a rahe haiM / / 10 // artha-mitra-sUrya (pakSa meM suhRd) ko naSTa huA dekha zobhAsampanna AkAza 1. granthaka; zlokasyaitasya saMskRtaTIkA na kRtA / isake Age mUla pratimeM nimnazloka adhika hai dinAvasAne taraNevinAzo na dRzyate kvApyuDupastathA saH / ___ nadIparUpe timire bruDanti caDhUMSi naNAM vikalAni santi / / isa zloka ko saM0 TIkA nahIM hai hindI artha agale pRSTha para dekheN|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 12-13-14 haMsa haThAtsAyamayena bhuktaM samujjhitopAntatayoparaktam / nibhAlaya nIDAnyadhunA zrayanti dvijAtayastaM ca punaH zapanti // 12 // 712 jayodaya-mahAkAvyam TIkA - sAyamayena sandhyAkAlarUpeNa kenApi mAMsAzinA haThAd balAtkAreNa kRtvA samujjhitopAntatayA parityakto parimabhAgatayoparaktaM uparisthatvagaMzaparihAreNeti kRtvA - bhivyaktalohitatvaM kila haMsaM sUryameva mAnasaukasaM bhuktaM bhakSitaM nibhAlya dRSTvAdhunA sAmpratamasmAkamadhye vAvasthA syAditi saMtrastAH santaH sarve'pi dvijAtayaH pakSiNo nIDAni kulAyasthAnAni zrayanti taM ca punarbhoktAraM kalakalena kRtvA duSTaM vadantIti // 12 // uccaistanAkAzagirIzasAnoH zrIgairikasyoccaya eva bhAnoH / miSAccyuto'taH samudeti pAMzu: sAyAkhyayAyaM sutarAM tatAMzuH // 13 // TIkA - uccaistana uccataro ya AkAzasyaiva girIzasya parvatarAjasya sAnuH zRGgabhAgastasmAt gaganarUpaparvatoparimasthalAt bhAnoH sUryasya miSAt zrogerikasyoncayo raktareNuskandhazcyuto bhAti, ataeva kAraNAtsutarAM svayameva tatA vistRtA aMzavo yasya satatAMzuH pAMzuH sUkSmadhUlilezo'yaM sAyAsyayA sandhyAruNimanAmnA samuveti kila // 13 // pItvA divA zrImadhunastu pAtraM pUSA punarlohitametya gAtram / kSIvatvamApanna ivAyamadya samIhate'ho patituM vipadya // 14 // kA mukha zyAma ho gayA aura isI zokase udita honevAle nakSatroMke chalase usakI adhArA nikala rahI hai, aisI merI bhAvanA hai - kalpanA hai // 11 // artha -- sandhyA samaya pakSI kalakala zabda karate hue ghoMsaloM meM cale jAte haiM / kyoM ? isakA uttara kavi isa prakAra de rahA hai pakSiyoMne samajhA ki haMsa' - marAla ( pakSa meM sUrya ) ko sAyaMkAla rUpI kisI mAMsabhojIne jabardastI khA liyA hai| khAte samaya usake UparakA khUna se lathapatha lAla camar3A chor3A hai / kahIM hamArI bhI aisI avasthA na ho jAve, isa AzaGkAse bhayabhIta ho pakSI surakSAkI dRSTi se ghoMsaloMkA Azraya le rahe haiM aura kalakala zabdake rUpameM usa khAne vAleko duSTa kaha rahe haiM ||12|| artha - aisA jAna par3atA hai ki atyanta U~ce AkAza rUpI parvatarAjakI zikharase sUryake bahAne yaha gerUkA samUha girA hai usIko yaha vistRta kiraNoM vAlI dhUli sandhyA nAmase UparakI ora ur3a rahI hai ||13|| 1. haMsaH sUryamarAlayoH iti vizvaH haMsaH pakSyAtmasUryeSu' ityamaraH /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 // paJcadazaH sargaH 713 ____TIkA-pUSA nAma sUryo divA prAtarArabhya sAyaparyantaM yAvaddinaM zrImadhunaH pAtra kamalAkhyaM madakArakaM potvAsvAdya punaranantaramadhunA lohitaM gAtrametya madAnubhAvena zarIre'ruNimAnamAsAdya kSIvatvamunmattabhAvamApanna iva kilAyamadhAdhunA vipadya padahIno niSkiraNo bhUtvA patituM samIhate nipAtamicchati / aho pAnazauNDatAyAH pariNAmasyAzcaryakAri prabhAvadyotanArtham // 14 // sthitiH satAM samvaritAmukena samaGkitA zrIjaDajeSu yena / raviH kuto nAvapatedidAnImuttApako'sau jagato'bhimAnI // 15 // TIkA-yo'sau jagato vizvasyApyuttApakaH santApakaro bhavati dharmadAyako vaa| yato jaDajeSu murkheSu teSu kamaleSu ca zrIH lakSmIH zobhA ca samaGkitAropitA, satAM sAdhupuruSANAM bhAnAM vA sthitiravasthAnamamukena samvaritA vinAzitA sa eSo'bhimAnI mAnasya parAkASThA mitaH sa idAnIM kuto nAvapatet ? loke'bhimAnasya parAkASThAmitAnAM patanasyAvazyaMbhAvAt / sannirAkaraNenAsatAmAvaraNaM tvabhimAniva eva kAryam // 15 // ___ artha-sUrya dina bhara kamala rUpa madya pAtrako pIkara lAla zarIrako prApta ho gayA-madirApAnake nazAse usakA zarIra lAla ho gayA / aba vaha isa samaya vipanna-pada rahita sthAnabhraSTa athavA niSkiraNa ho nIce giranA cAhatA hai / Azcarya hai ki madirA pAnakA aisA kuprabhAva hotA hai // 14 // artha-isa sUryane sat-sAdhu puruSoM ( pakSameM nakSatroM) kI sthitiko naSTa kiyA hai aura jaDaja-mUkhoM ( pakSameM kamaloMmeM) zrI lakSmI (pakSameM zobhA) ko sthApita kiyA hai / sAtha jo jagatko uttApa-tapana ( pakSameM garmI ) ko dene vAlA hai tathA abhimAnI hai-ghamaNDI hai ( pakSameM zraddhAlu janoMke abhimAna-samAdarase sahita hai ) aise sUryakA isa samaya patana kyoM na ho? bhAvArtha-jo sajjanoMkI sthitiko naSTa kara durjanoMko protsAhana detA hai, jo jJAnIjanoMko daridra banAkara mUlko lakSmIkA nivAsa banAtA hai, jo eka doko nahIM samasta saMsArako saMtApa pahu~cAtA hai aura svayaM apanI uccatAkA abhimAn-ahaMkAra karatA hai usakA patana avazya hotA hai| sUryodaya honepara sat'-nakSatra vilIna ho jAte haiM, kamala vikasita hone se zrIsampanna suzobhita hone lagate haiM, samasta jagatko UrjA-Avazyaka garmI prApta hotI hai tathA zraddhAlu janoMke dvArA use abhimAna (saMmukha-Adara) prApta hotA hai| sUryakI isa svAbhAvika sthitiko yahA~ zleSa dvArA rUpAntarita kara 1. zrIlakSmIbhAratIzobhAprabhAsu saraladrume iti vizva0
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 714 jayodaya-mahAkAvyam [16-17 dharAbhitapteti vidAM nidhAya sameti tasyA abhiSecanAya / samAttasaptAzvakazAtakumbhakumbhAntimAmbhodhimiyaM dinazrIH // 16 // TIkA-iyaM dina zrI ma vanitAho eSA jaganmAtA dharA pRthvIdAnImabhitaptA kila santApasamanvitAstIti vidAM buddhi nidhAya dhRtvaiva tasyA abhiSecanAya santApApaharaNArtha snapayitu samAttaH saMgRhItaH saptAzyakaH sUrya eva zAtakumbhasya kumbhaH svarNaghaTitakalazo yayAM sA, antimAmbhodhi pazcimadivasamudraM sameti gacchati / yato'to'grato'sau dharA santAparahitA bhavediti // 16 // garmulkagolaM tu himAvabhISU punarjagadbhUSaNatAM ninISuH / tApAnvitaM sImani sindhuvAraH prakSiptavAMstaM vidhihemakAraH // 17 // TokA-vidhiH samaya eva hemakAraH pazyatoharaH sa punarapi jagato bhUSaNatAM samastasyApi bhUlokatyAlaMkaraNatAM netumicchaninISuH san enaM himAvabhISu himaM prAlayamavantItihimAvaH zItApahArakA abhISaraH kiraNA yasya taM sUryameva gamukasya golaM suvarNapiNDaM tApAnvitaM tApena dharmeNAnvitaM yadvA vahi na saMtaptaM ca kRtvA sindhuvArazcarama samudrajalasya sImani madhye prakSiptavAn pAtitavAn // 17 // patanakA kAraNa pratipAdita kiyA gayA hai / / 15 / / artha-'pathivI saMtapta hai' aisI baddhi dhAraNa kara usakA abhiSeka karaneke liye dinazrI nAmaka koI strI sUryarUpI svarNa kalazako lekara pazcima samudrako gaI hai| ___ bhAvArtha-sandhyA samaya lAlavarNa vAlA sUrya pazcima samudrake samIpa pahu~cA hai isa sandarbhameM kavine utprekSA kI hai ki jaganmAtA pRthvIko saMtapta dekha use nahalAneke liye hI mAnoM dinazrI nAmaka koI strI sUryarUpI svarNakalazako lekara pAnI lAneke liye pazcima samudra ke pAsa gayI hai / / 16 / / artha-aisA jAna par3atA hai mAnoM samayarUpI svarNakAra, phira bhI samasta saMsArakI AbhUSaNatAko prApta karanekI icchA karatA huA suvarNa piNDako tApase yuktakara athavA agnimeM tapAkara pazcima samudra sambandhI jalake bIca DAla rahA hai| bhAvArtha-koI svarNakAra nayA AbhUSaNa banAneke liye suvarNapiNDako agnimeM tapAkara pAnI meM DAla detA hai usI prakAra samayarUpI svarNakAra sUryarUpI suvarNapiNDako tapAkara mAnoM pazcima samudrake jalameM DAla rahA hai / / 17 / /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 715 18-19] paJcadazaH sargaH prAcInatAto'pyanurAgavantaM pratizraNatyeva navA dRgantam / niSkAzayatyAzu nabhonikAyAtsahastrarazmi caramA dizA yA // 18 // TIkA-yA gharamA dizA pazcimadizA saiva cApi ramA strI, kodRzI sA navA tatkAlabhinayavatI navavayaskA, anurAgavantaM lAlimAnvitaM prItidhAriNa vA sahasrarazmi sUrya prati, prAcyAH pUrvadizAyA inatAtaH svAmitvenAthavA prAcInatAtaH purANabhAvena vRddhatvena hetunA kRtvA dRgantaM premapUrvakAvalokanaM zraNati dadAti api kiM, naiva dadAti / yadvA dRgantaM nAma kSaNamAtrAvasthAnaM na dadAti kintu nabhonikAyAt svasmAnabhaHsvarUpAdAlayAt Azu zIghramevAnAdareNa niSkAzayati navAyA vRddhe'nurAgAbhAvAt // 18 // nimolatIhAtizayena dikSu galadvirephAzrupayojacakSuH / rAjIvinIyaM bhavato viyogAcchokAkulevAbhiravIti yogAt // 19 // TIkA-ravibhamivyApya vartate'bhiravi yo'sAvItervAdhAyAyogaH samAgamastasmAt bhavataH saMjAyamAnAd viyogAt zokAkulA saMtApaparipUrNA rAjIvinI kamalavallI vikSa __ artha-yaha jo pazcima dizArUpI navIna vaya vAlI strI hai vaha anurAgavAnlAlimAse sahita (pakSameM prema sahita) bhI sUryako, pUrva dizAkA svAmitva hone (pakSa meM vRddhatva) ke kAraNa premapUrvaka avalokana kyA detI hai ? usakI ora netra kholakara dekhatI bhI hai kyA ? arthAt nahIM dekhtii| use vaha apane AkAzarUpI gharase nikAla rahI hai| ____ bhAvArtha-sUryako asta hotA dekha kavi kalpanA karatA hai ki pazcima dizArUpI navavayaskA strI vRddhatvake kAraNa use pasanda nahIM karatI hai, usakI ora premase dekhatI bhI nahIM hai, use kSaNabharake liye bhI apane pAsa nahIM rahane denA cAhatI hai kintu apane AkAzarUpI gharase nikAla denA cAhatI hai jabaki sUrya anurAga-pazcima dizArUpI strIke prati anurAga-prema rakhatA hai| bAhara nikAlanekA eka kAraNa yaha bhI hai ki pazcima dizArUpI strIko vidita ho gayA ki isake Upara to prAcInatA-pUrvadizAkA svAmitva hai-yaha usake adhIna hai ataH isapara hamArA svAmitva sthApita nahIM ho sktaa| bhAva yaha hai ki jisa prakAra navavayaskA strI vRddhapatiko pasanda nahIM karatI, isI prakAra anya strImeM Asakta patiko bhI pasanda nahIM karatI // 18 // artha-jisake kamalarUpI netroMse nikalane vAle bhramararUpI A~sU dizAoMmeM vyApta ho rahe haiM aisI yaha kamalinI sUryake Upara Ayo bAdhAse honevAle viyoga 1. inasya bhAva inatA, prAcyA inatA prAcInatA tasmAt, pUrvadiksvAmitvAt pakSe prAcIna rUpabhAvaH prAcInatA tasyAH vRddhatvAt /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 jayodaya- mahAkAvyam [ 20-21 vizAsu samantato'tizayenAnalpabhAvena galanto nirgacchano dvirephA bhramarA evAzravo vASpalezA yasmAttat payojarUpacakSunimIlati mudrayati / ihAsmin prasaGge / ivAnuprekSAyAm / patatyaho vArinidhau pataGgaH padmodare samprati mattabhRGgaH / AkrIDakadronilaye vihaGga : zanaizca rambhorujaneSvanaGgaH ||20| TIkA- AkrIDana kadrorudyAnavRkSasya / anyatsarvaM spaSTaM bhAti // 20 // na dRzyate kvApyuDupastathA sa pradoSabhAvAttararNevinAzaH / nadI parUpe timire bruDanti cakSUMSi nRRNAM vikalAnta santi // 21 // TIkA - sa uDupazcandramAH kvApi kutracidapi na dRzyate'nudayAt / taraNezca sUryasya pradIpabhAvAt sAyaMkAlatvAd vinAzastirobhAva evaM kRtvA nRNAM cakSUSi yAni vikalAni prazaktAni santi tAni nadIparUpe dopAbhAvarUpe yadvA dIvyatA viparIte zyAmarUpe timire buDanti nimajjanti / loke yathA jhaMjhAvAtAdinA doSasadbhAttaraNirnAmanaurnazyati, uDupo nAmaDulizca nopalamyate tadA vikalani (ralayorabhedAt ) karavarjitAni yAni bhavanti tAni timiyukte nadIpasya samudrasya rUpe'vagAhe ba Dantyeva tAvat // 21 // se zokAkula ho apane tathAbhUta kamalarUpa netroMko atyanta nimIlita kara rahI hai / bhAva yaha hai ki jisa prakAra patipara AyI vipattise zokAkula ho strI A~sU bahAtI huI netra baMda kara letI hai usI prakAra kamalinI ne bhI netra banda kara liye aura nikalate hue bhramaroMke vyAjase vaha A~sU bahAne lagI // 19 // artha -- Azcarya hai isa samaya ki sUrya samudra meM gira rahA hai, mattabhramara kamala ke bhItara par3a rahA hai, pakSI udyAna vRkSa para bane ghoMsale meM jA rahA hai aura kAma dhIre-dhIre striyoM meM praveza kara rahA hai ||20|| arthaM - vaha uDupa-nakSatrapati - candramA kahIM dikhAyI nahIM detA aura pradoSarAtrikA prArambha honese taraNi-sUryakA bhI tirobhAva ho gayA hai, isa taraha manuSyoMko netra vikala - becaina ( pakSa meM kara rahita) hote hue dIpaka - rahita timiraandhakArameM DUba rahe haiM / yahA~ bhAva yaha hai ki jisa prakAra pradoSa --jhaMjhA vAyu Adi prakRSTa doSa se jaba taraNi- jahAja naSTa ho jAtA hai aura ApAta kAlake liye surakSita koI upa-choTI naukA bhI dikhAI nahIM detI taba jahAja para savAra vikalavikara - hAtha rahita manuSya jisa prakAra duHkhI hote hue timira - timira magaramacchoM se bhare nadIparUpa - nadIpati samudrake madhya meM niyamase DUbate haiM usI prakAra rAtrike prArambha meM candramAkA udaya na hone, sUryakA tirobhAva hone aura
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22-23-24 ] paJcadazaH sargaH 717 upadruto'zustimiraiH sarabhirbhaye'pyasaMmUDhamatirmahabhiH / vikhaNDya dehaM pratigehameSa virAjate samprati dIpaveSaH / / 22 / / TIkA-saradbhiH prasAramaGgokurvadbhirmahadbhirbahuparimANavadbhistimirairUpadruta upadravaM gataH san bhaye'pi saMkaTasamaye'pi na muhyate matiryasya so'saMmUDhamatiraMzurvivasvAn dehaM vikhaNDaya svazarIraM vibhinnIkRtya prakArAntaraM nItvA samprati gehaM gehaM pratIti pratigehameSaH spaSTadRSTo dopaveSaH pradIparUpadhArako bhavan virAjate / yatkila sandhyAyAM dopatatirudghATitA bhavati bhAsvaratvAtsA sUryakhaNDapratikRtirUpeti tAtparyArthaH // 22 // raveH savegaM patanAtsamudre samutpatantyadhvani kinnu zadreH / tavaGkajAnAM payasAM pUSanti nakSatranAmnA sutarAM lasanti // 23 // TIkA-raveH sUryasya savegaM vegapUrvakaM samudre'paravArinidhimadhye patanAt tavaGkajAnAM samudramadhyasaMbhUtAnAM payasAM pRSanti lezAH zadrermeghasyAdhvani mArge gagane samutpatanti samyak prakAreNa yAni uccanti tAnyeva nakSatranAmnA kRtvA lasanti zobhante kinnu iti prazne // 32 // pAtuM kilAbAruNamasrameSa vyaktoDudantAvalirambare sH| hAhAndhakAro'pi nizAcaro'pi vilokyate dhairyadhanopalopI // 24 // TIkA-atrAvasare'ruNaM sandhyAraktimAnamevAtraM zoNitaM pAtumAsvAvayitu kila, dIpakoM kA abhAva honese manuSyoMke netra asahAya ho andhakArameM DUbane lage // 21 // artha-ghara-gharameM dIpaka jala uThe usase aisA jAna par3atA thA ki saba ora phailane vAle mahAn andhakArake dvArA upadravagrasta honepara bhI saMkaTake samaya jisakI mati-vicAra zakti mUDha nahIM hotI aisA aMzu-sUrya hI apane zarIrako khaNDa-khaNDa kara dIpakoMkA veSa rakha ghara-gharameM suzobhita ho rahA ho|| bhAvArtha-ghara-gharameM jalane vAle dIpaka mAnoM sUryake hI pratinidhi the||22|| artha-pazcima samudrameM vegapUrvaka sUryake par3anese samudrake madhyameM utpanna jalake jo chIMTe AkAzameM uchaTe the ve hI kyA nakSatra nAmase suzobhita nahIM ho rahe haiM ? // 23 // artha-hAya hAya, jisane nakSatra rUpI dantAvalIko prakaTa kiyA hai tathA jo 1. 'aMzustviSi ravI leze' iti vizva0 / 2. 'arunno'nuurusuuryyoH| kuSThe cAvyakta rAge ca sandhyArAge ca puMsyam' / iti vizva0 / 3, 'asaM tu zoNite lobhe' iti vizva0 /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718 jayodaya-mahAkAvyam [ 25-26 eSa sammukhe vartamAnaH vyaktA sphuTIkRtA cAsAbuDunAmaiva dantAvaliryena sa prasiddhaprAyo'ndhakAro nAma nizAyAM caratIti nizAcaraH pizAca iva dhairyadhanasyopalopaM karotIti sa vizvamAtrasya bhayakAraka ityarthaH, vilokyate spaSTameva dRzyate, andhaM karotIti andhakAro yaM dRSTvA kiM kartavyatAmUDhatayA'khilo'pi jano'ndha iva bhavatIti yAvat // 24 // sandhyAmiSeNAparazailesAnuM prajvAlya yannazyati citrabhAnuH / tamAMsi dhUmAH prasaranti no cedyAmazrusaGgho bhamiSAtkutazcet // 25 // TIkA-citrabhAnu ma sUrya eva vahniH santApakArakatvAt sa sandhyAmiSeNa sAyaMkAlakRtAruNimacchalena kRtvA'parazailasyAstAcalasya sAnu vanaM prajvAlya bhasmasAtkRtvA yad yasmAtkAraNAnnazyati vanaM dagdhvA svayamapi zAmyati tato'mI dhUmA eva prasaranti AkAze vyApnuvanti tamAMsItinAmataH khyaatpraayaaH| no cedanyathA punarbhamiSo nakSatracchaladhArako'zrusaGgho vASpajalasamUhazca kutaH kAraNAt dyAmAkAzaM na cet pUrayet yaH pUrayati tAvat // 25 // nakSatrakAcAMzatatAgra eSa zAlo vizAlo'stu tamonivezaH / AjJAmatikramya ratIzvarasya nirgacchatAM yaH pratiSedhadRzyaH // 26 // TIkA-eSa tamonivezo'ndhakArarUpadhArakaH nakSatrANyeva kAcAMzA darpaNakhaNDAstaistataM vyAptamagra puraHpradezo yasya sa eSa vizAlo bahuvistAravAn zAla eva astu bhvtu| yaH kila ratIzvarasya kAmadevasyAjJAmatikramyollaGghya nirgacchatAM naNAM pratiSedhAya nivAraNAya dRzyo darzanayogyo bhvti| loke'parAdhakArijanarodhanArthaM kArAgArasyAne prAkAraM dattvA tasyoparimabhAge kAcAMzA Aropyante yataH so'nullaGghanIyaH syAttayAtrApIti // 26 // dhairya rUpI dhanako lupta karane vAlA hai aisA yaha andhakAra rUpI nizAcara-rAkSasa sandhyAkI lAlimA rUpI rudhira pIneke liye AkAzameM dikhAI de rahA hai // 24 // artha-citrabhAnu-sUryarUpI agni astAcalake vanako jalA kara svayaM zAnta ho gayI-bujha gayI hai| yadi aisA nahIM hotA to andhakAra rUpI dhuAM kyoM phailatA aura nakSatroMke chalase AMsuoMkA samUha AkAzako kyoM vyApta karatA ? // 25 // artha-yaha andhakArakA samUha aisA eka vizAla kITa hai jisake agrabhAga para kAMcake Tukar3e khacita kiye gaye haiM aura aisA koTa jo ki kAmadevakI AjJAkA 1. 'sAnuH zRGga budhe'raNye' iti vizva0 / 2. 'citrabhAnurine'nale' iti vizva0 / ina sUrya ityarthaH /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27-28 ] paJcadazaH sargaH naSTespi patyau taraNI curAmA sudhAMzu mArAdabhisartukAmA / samuttarItuM parivAdaghAToM tamomayIM vA vidadhAti zATom // 27 // TIkA- rAmAsskAzarUpiNI strI taraNau sUrye nAma patyau svAmini naSTe sati pralayamite sati, api punarArAdeva zIghrameva sudhAMzu candramabhisartukAmA candramasaM svIkartu - micchAvatI bhavatI tamomayomandhakArarUpiNoM zyAmavarNAM zATImAvaraNavastraM parivAdo nAma lokApavAdoM dhavaM vihAyAnyamicchatIti parivAdastasya ghAToM ghaTayitrIM samuttarItu pAraM gantu vidadhAti paridadhAti kila // 2NA pradoSasiMhakramaNAnvayAnAM nedaM tamaH kSubdha dizAgajAnAm / vinirgalad gaNDa jalaprasArastArAticAro kuvalopahAraH // 28 // TIkA - pradoSo rajanImukhaM sa eva siMhastena kRte AkramaNe'nvayaH kSubdharUpatayA pratyayo yeSAM teSAM kSubdhAnAM dizAgajAnAM vinirgalato gaNDajalasya prasAraH pUra eva natvivaM tamaH / tathA tArAticArAt nakSatrApadezAtkuvailAnAM mauktikAnAmupahAraH paritoSakaraNarUpo vidyate // 28 // ullaMghanakara nikalane vAle manuSyoMke liye pratiSedhaka niSedha karanevAleke samAna dikhAyI detA hai || 26 // 719 artha - dyauH - - AkAza rUpI strIne sUryarUpI patike naSTa ho jAnepara zIghra hI candramA rUpI anya patiko svIkRta karanekI icchAse lokApavAda rUpI ghATIviSama bhUmiko pAra karaneke liye andhakAra rUpa kAlI sAr3I dhAraNa kara lI arthAt kAle raGgakA burkA or3ha liyA / bhAvArtha - jisa prakAra kRSNAbhisArikA strI 'maiM pahicAna meM na AU~' isa bhAvanAse kAlA burkA or3hakara anya patike pAsa jAtI hai usI prakAra dyau:AkAzarUpI strIne bhI lokApavAdase bacaneke liye andhakAra rUpa kAlA burkA or3ha rakkhA thA || 27 // artha - yaha andhakAra nahIM hai kintu pradoSa (rAtrikA prArambha ) rUpI siMha ke AkramaNa meM vizvAsa rakhane vAle kSubhita diggajoMke jharate hue mada jalakA pravAha hai aura nakSatroMke bahAne motiyoMkA upahAra hai / bhAvArtha - yahA~ apahanuti alaMkAra ke mAdhyamase kavi kaha rahA hai ki yaha andhakAra nahIM hai kintu pradoSa rUpI siMhane diggajoMpara AkramaNa kiyA hai usa AkramaNase kSobhako prApta diggajoMkA jharatA huA kAlA kAlA mada jala hai, aura 1. ' kuvalaM tatpale muktAphale'pi badarIphale' iti vizva0 /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam svargIyagaGgAgatako kikAnAmito'kikAnAM virahAttakAnAm / tArA na vArAM tu pRSanti santi cakSurbhujAM dikSu punaH patanti // 29 // TIkA - etAstArA na santi kintu itaH sandhyAsamayAt kAraNAt virahAtpatito viyogAtkilAkaM duHkhaM yAsAmityakikAstAsAmakikAnAM tAsAmeva takAnAM svArthe kavidhAnAt svargIyagaGgAgatako kikAnAmAkAzagaGgAsthitacakravAkavavUnAM cakSurbhuvAM vArAmazrujalAnAM pRSanti vindava eva dikSu samantataH patanti nipatanazIlAni muhurmuhunigamanasvabhAvAni tAni etAni santi // 29 // caNDAMzucANDAlasamAzrayatvAdduSTaM vihAyaH sadanaM tu matvA / sphurattamAmandatamazcayena nizAvadhUlimpati gomayena // 30 // TIkA - caNDAMzuH sUrya eva cANDAlaH saMtApakArakatvAttasya samAzrayatvAdadhiSThAnakaraNAddhetoretad vihAya AkAzameva sadanaM gRhaM tu punarvRSTaM matvA nizAnAmavadhUH sphuratamenAtyutkarSatayA jAyamAnenAmandenAnalpena tena tamasazcayenAndhakArasamudAyenaiva gomayena gosakRtA limpati tAvat // 30 // 720 durvAramutsarpati tAvadasmindivAmaNi kinnu sahasrarazmim / tamaH samudre drutamambu pAtuM smarantyamI zuddhahRvo'dhunA tu // 31 // TIkA -- durvAraM nirargalaM yathA syAttathotsarpati tAvadasmin dRggocare tamaH samudre vrataM nAma luptaM sahasrarazmi divArmANa sahasrakiraNadhAriNaM sUrya nAma ratnamabhyupAttu kilAdhunAmI zuddhahRdaH sandhyAvandanakAriNaH smaranti // 31 // [ 29-30-31 ye jo tAre camaka rahe haiM ve diggajoMke dvArA diyA huA motiyoMkA upahAra hai // 28 // artha-ye tAre nahIM haiM kintu sandhyA samayake virahase duHkhI AkAza gaGgAkI cakaviyoMke netroMse utpanna honevAle azrujalakI bUMdeM haiN| dizAoMmeM bAra-bAra par3a rahI hai / yaha apahanuti alaMkAra hai ||29| artha - sUryarUpI cANDAlake adhiSThAna -sthita honese AkAzarUpI gharako azuddha - apavitra mAnakara nizA rUpI strI use atizaya rUpase prakaTa honevAle ghora andhakAra samUha rUpI gobarake dvArA lIpa rahI hai ||30|| artha - yaha jo sandhyA vaMdana karanevAle zuddha hRdayase yukta bhaktajana smaraNadhyAna kara rahe haiM ve aise jAna par3ate haiM mAnoM abAdha rUpase Age bar3hate hue isa andhakAra rUpa samudrameM zIghra hI lupta hue hajAra kiraNoMke dhAraka sUryarUpI ratnako prApta karaneke liye upAya hI soca rahe haiM ||31||
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32-33-34] paJcadazaH sargaH 721 gatastaTAkAntaramAzu haMsastyaktvAmukaM puSkaranAmakaM saH / tamomiSAcchaivalajAlavaMzaH sphuratyato'smistamemastavaMzaH // 32 // TIkA-haMso nAma sUrya eva marAlo'mukaM puSkaranAmakamAkAzameva jalAzayaM tyaktvA'zu zIghramevAdhunA taTAkAntaraM gataH kaJcidanyajalAzayaM prApto'styata evAsmina puSkare'sto daMzo bhakSaNakaraNapariNAmo yasya sa zaivalajAlAnAM vaMzaH samUha evAyaM tamomiSAvandhakAracchalena sphurati uttarottaramAdhikyena lasati // 32 // tamAsamArambhaparamparAbhitsUcIrucaH pInapayodharAbhiH / dIpAnprabuddhAn pratidhAma kAmazarAniva svarNadharAnvadAmaH // 33 // TokA--pInau puSTau payodharo yAsAM tAbhiH strIbhiH prabuddhAn samudbhAvitAn tamasaH samArambhasya paramparAM prati bhinattIti tamAsamArambhaparamparAbhit cAsau sUcI tIkSNAgrA tasyA rugiva rugyeSAM tAn dIpAn dhAmadhAmapratIti pratidhAmasambhavAn svarNadharAnkanakanimitAn kAmazarAneva vadAmaH / nizi dIpodyotaM dRSTeva kAminA kAmasaMcArasaMbhavAt / 33 abhAttamAM pItatamA hi dIpaivikasvarairbhamakitAsamIpaiH / saubhAgyadAtrI vidhutairharidrAnAmAGkarAGkA bhuvi zarvarI drAka // 34 // TokA-zarvarIyaM rAtriH dIpaH kRtvA hIti nizcayena pItatamA pItamudarasAtkRtaM tamo artha--aisA jAna par3atA hai ki haMsa-sUryarUpI haMsapakSI isa puSkara-AkAzarUpI puSkara-tAlAbako chor3akara zIghra hI anya tAlAbameM calA gayA hai isIliye to yahA~ andhakArake chalase khaNDa rahita-bhakSaNa kriyA se rahita zaivAlakA samUha uttarottara bar3hatA jA rahA hai / tAtparya yaha hai ki jabataka tAlAbameM haMsa rahatA hai tabataka vaha zaivAlakA bhakSaNa karatA rahatA hai aura usake cale jAne para zaivAlakA samUha uttarottara adhika mAtrAmeM bar3hane lagatA hai // 32 // artha-sthUla stanoMvAlI striyoMne ghara-gharameM jo andhakArake samUhako naSTa karane vAlI sUcIke samAna dIpaka jalA rakkhe to unheM hama kAmadevako svarNa nirmita vANa hI kahate haiN| bhAva yaha hai ki dIpaka kAmavANoMke samAna jAna par3ate the // 33 // artha-jo suvarNazalAkAoMse nirmitakI taraha dedIpyamAna dIpaka jagaha1. 'haMsaH pakSyAtmasUryeSu' ityamaraH / 2. puSkaraM vyomni pAnIye iti vizva0 / 3. 'dhvAntaM saMtamasaM tamam' iti dhanaMjayaH / 4. 'doSe'pi khaNDane daMzo' iti vizva0 /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 722 jayodaya-mahAkAvyam [35 yayA sA pItatamAH praNaSTAndhakAreti yadvA pItatamAtyantapItavarNA kIdRzaiHpairdIpaiH vikasantIti vikasvarAstairudbhAsamAnaH, bharma suvarNa tadeva marmakaM tadyatra bhAve bhavatIti bharmakitA tasyAH samIpairyadvA sA samIpA yeSAM taiH svarNaghaTitazalAkAsadRzaiH, taividhRtaiH saMsthApitaiH, bhuvi pRthivyA aMkurA evAGkA yasyAH sAGkuritarUpA haridrA harito nAma dizA rAtoti haridrA tathA ca haridrAnAma vezavAravastu vAk zIghrameva saubhAgyavAtrI abhAttamA lasati smati nAma // 34 // pradIpayuktA madudArabhAvA samAsatastaddhitakRtprabhAvA / samarthitaM sAdhavidhAnameti saMdhyA svayaM vyAkRtisakriyeti // 35 // TIkA-iti evaM rotyA saMdhyA svayaM sutarAmeva vyAkRteAkaraNasya satkriyA pratibhAti yataH pradIpayuktA pradIpairdIpakairyutA saMdhyA tathA jainendravyAkaraNe hrasvavIrghaplutAnAM kramazaH pradIpasaMjJA bhavanti taiyuktA vyaakrnnstkriyaa| mRdavaH sukomalA dArANAM strINAM bhAvA: pariNAmAH suratocitA yasyAM sA sandhyA, pakSe mRvAM prAtipadikAnAM subantAnAM zabdAnAmudArabhAvo yasyAM sA / samAsataH saMkSeparUpeNa tAsAM hitaM kAntasaMyogAvirUpaM karototi prabhAvo yasyAH sA, pakSe samAsato nAmavibhaktisaMhArakarmaNaH pazcAt saMjJAbhyaH samuktapratyayakaraNaM taddhitaM, dhAtubhyaH pratyayakaraNaM ca kRt taddhite ca kRtpratyaye ca prabhAvo jagaha sthApita kiye gaye the unase andhakArako naSTa karane vAlI yaha rAtri haladIke aMkurose cihnita ho zIghra hI saubhAgya denevAlI huI thii| bhAvArtha-jisa prakAra saubhAgyazAlinI strI haldIse raMge pItavastra dhAraNa karatI hai usI prakAra yaha rAtri bhI dopakoMke prakAzase piitvrnnvaal| ho, saubhAgyazAlinI ho rahI thii||34|| artha-isa taraha usa samaya vaha sandhyA svayaM hI acchI taraha vyAkaraNa sambandhI satkiyAko prApta ho rahI thii| kyoMki jisa prakAra vyAkaraNakI sakriyA pradIpayuktA-hrasva dIrgha aura pluta saMjJAoMse sahita hai usI prakAra sandhyA bhI pradIpayuktA-aneka dIpakoMse sahita thii| jisa prakAra byAkaraNakI sakriyA mRdudArabhAvA-mRt-subanta zabdoMke udAra-zreSTha sadbhAvase sahita hai usI prakAra sandhyA bhI mRdudArabhAvA-striyoMke saMbhogAdi komala pariNAmoMse sahita thii| jisa prakAra vyAkaraNakI satkriyA samAsatastaddhitakRtprabhAvA-- samAsa, taddhita aura kRdanta prakaraNoMke prabhAvase sahita hai usI prakAra sandhyA bhI samAsatastaddhitakRtprabhAvA-saMkSepase striyoMke hitakArI prabhAvase sahita thii| aura jisa prakAra vyAkaraNakI sakriyA dha-bhUvA Adi dhAtuoMke samarthita sarvasaMmat vidhAna-prayogako prApta hai usI prakAra sandhyA bhI sAdhuvidhAnaM
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 723 36-37 ] paJcadazaH sarga: yasyAssA / samathitaM sarva sammataM sAdhUnAM vidhAnaM sandhyAvandanAkhyaM, pakSe sA, dhUnAbhUvAdi dhAtUnAM vidhAnameti prApnoti / evaM sandhyAsamayasya vyAkaraNatvam / astodeyAhAryagatArkacandrAbhidhAnakarNAbharaNApyatandrA / samutkSipantIkusumAnibhAni hyAyAtisaMdhyAsutarAmidAnIm // 36 // TIkA-astokyAkhyAvAhAryo parvato tatragatI prAptAvarkacandrAbhidhAnAveva karNAbharaNe yasyAssA tandrAhInAnAlasyavatIbhAninakSatrANi tAnyeva kusumAni sumat prasannatayA yathA syAttathAkSipantI satIdAnImAtmAvasare sutarAmenAyAti kila // 36 // asau nizendoH parirambhavArAvArAttu tArAzramavArisArA / hriyAMzuMdIpavyayinItyudArA . tamomiSAttatkRtadhUmadhArA / / 37 / / TokA-asau nizA nAma strI, indoH svasvAminaH parirambhavArAt AliGganasamayAt hetostu punarArAt zIghrameva tArA zramavAriNaH patisaMgamakAlasaMbhUtasya sAtvikasya svedasya sArA yasyAssA / udArA pavitrAzayavatI hriyA trapayA kutvAMzudIpasya sUryanAmaka dIpakasya vyayinI hAnika/ samasti tata eva tamomiSAttimiracchalataH eSA tenAMzuvIpavyayena kRtA sampAditA dhUmadhArA prasaratIti // 37 // sAdhuoMkI sAmAyika-sandhyA vandana Adi sarvasaMmat vidhiko prApta ho rahI thI / * yaha zleSopamAlaMkAra hai // 35 // artha-astAcala aura udayAcala para sthita sUrya aura candramA hI jisake karNAbharaNa haiM tathA jo AlasyameM rahita hai aisI sandhyA (sandhyArUpI strI) bar3I prasannatAse nakSatra rUpI puSpoMko varSAtI huI svayaM hI isa samaya A rahI hai // 36 // ___ artha-jisake zarIra para tArArUpI sveda jalakI bUMde jhalajhalA rahI haiM aisI isa pavitra Azaya vAlI rAtri rUpI badhU ne candramArUpI pati ke AliGgana kA samaya honese lajjAvaza sUryarUpI dIpakako bujhA diyA hai| isIliye andhakArake bahAne usa bujhe hue dIpakase dhue~kI dhArA uTha rahI hai // 37 / / 1. 'ahAryaH parvate pusi' iti vizvaH / 2. 'aMzustviSi ravau' iti vizva0 / * jainendra vyAkaraNa meM pra-dI-pa ye hrasva-dIrdha aura pluta kI saMjJAe~ haiM / 'mRt' suvanta kI saMjJA hai aura 'dhu' yaha dhAtu kI saMjJA hai, samAsa-taddhita aura kRdanta prakaraNa sabhI vyAkaraNoMmeM prasiddha hai|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 724 jayodaya-mahAkAvyam [ 38-39 nArI nizA cAvanizAdarasya nArIha sA rItikarI smarasya / lAtvA rati saMvaratIva loke patatyataH samprati nAbalo'ke // 38 // TIkA-asau nizA rAtriH kArI keH sUryo'rirverI yasyAH sA kArI zyAmalA ca vartate / avanau pRthivyAM macchaM zaM tasminnAdaro yasya so'vanizAdara stasya / yadvA, na nizAvanizA tasyA darapariNAmo bhotibhAvo yasya so'vani zAdarastasya ghane tRSNIMzolasya rAtrau samudyamavataH smarasya kAmasyehAsminnavasare sA nArI strI jAtiH na vidyate ariryasyA evaMbhUtA niraGkuzA bhavatItyarthAH / sA smarasya rItikarI bhavati / yadvA sarasya hasanaM hasaH prasattistasyAri stasyeti karotIti strI hsaariitikrii| saiva smarasya karI hastI sa rati kAmadeva stroM prAtiprasU (?) lAtvA loke'smin saMsAre saJcaratIva itastataH paryaTatIveti / ataeva samprati adhunA puna rabalo janaH strIvihIno manuSyaH so'ke saMkaTe patati niHstrIko duHkhIbhavatIti // 38 // akAya zaMkA sahitaH sakAyaH panthAH satAM vyomabhavadvihAyaH / kamadvatI nAma sumadvanoti kRtvAtra jAtA kSaNavA praNotiH // 39 // ___TIkA-sa kazcidapi kAyaH-kaH sUrya evAya AjIvanaM yasya sa kAyaH kovAkamala. prabhRtirjanaH sa tu akasya duHkhasyAyaH samprAptibhAvastasyazaMkA sahito bhavati / yadvA kAyena sahitaH sakAyaH zarIradhArI janaH sa cAkAyasya anaGgasya kAmasya zaMkA sahitaH kAmAturo bhavatIti / asau satA nakSatrANAM panthA mArgo ya AkAzaH vInAM pakSiNAm oma svIkaraNaM yasya vyoma sa evAdhunA vihAyo'bhavat / vInAM pakSiNAM hAyakaraNatvAt / yadvA satAM panthA ___ artha-eka to a~dherI rAta hai, phira strI jAti pRthivI sambandhI sukhameM Adara rakhanevAle kAmadevakI AjJAkAriNI hai, yahI nahIM kAmadeva apanI strI ratiko sAtha le lokameM sarvatra bhramaNa kara rahA hai ataH strI rahita manuSya isa samaya saMkaTameM par3a rahA hai // 38 // ___artha-isa samaya kAya--ka-sUryake Azrita Aya-AjIvikAvAle cakavA tathA kakala Adi padArtha akAyazaMkAsahita-duHkha prAptikI zaMkAse sahita ho rahe haiM-sUryake abhAvameM duHkhakI zaMkA kara rahe haiM athavA sakAya-zarIra dhArI manuSya akAya-kAmakI zaMkAse sahita ho rahe haiM arthAt kAmAtura ho rahe haiM / nakSatroMkA mArga tathA vyompakSiyoMko svIkAra karanevAlA AkAza vihAyaandhakArake kAraNa vihAya-pakSiyoMke liye kaSTakAraka ho rahA hai| athavA nakSatroMkA mArga AkAza vyoma. kahalAtA huA bhavat-nakSatroMse yukta vihAyat 1. 'ko brahmAnila sUryAgniyamAtmadyoti bahiSu' vizva0 /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] paJcadazaH sargaH 725 vyomAdhunA bhavat-nakSatrasaMghAtayuktaM sat vihAyo bhavatIti / yA kumudatI ghale duHkhitA nAma kairaviNI saMkucitatvAt sAdhunA sumudatI prazastiyuktA jaataa| ityataH kRtvAtra loke kSaNadApraNItiH kSaNadAyA rAtraH praNotiH pravRttiryadvA tu kSaNadA kSaNasAtparivartanazIlA praNItirjAtA lakSyate tAvat // 39 // pItaM yadetannizayAmbarantu nIDaM khagAH spaSTamiti zrayantu / prayAti kAmI navalohitantu dArA zrayante dhvlmmvntH||40|| TokA--- yadetadambaramAkAzameva vastra tannizayA rAjyA pItaM grastaM yadvA tu haridrayA piitvrnnmsti| tu punaH khagAH pakSiNastadeva nIDamiti DalayorabhedAt nIlaM zyAmavarNa spaSTaM yathAsyAttathA zrayantu nibhAlayantu yannibhAlayanti tAvat / yadvA noDaM kulAyaM zrayantu sandhyAsamayatvAt / kAmI kAmAturo manuSyaH sa navaM ca tallohitaM raktavarNaM ca tatprayAti jAnAti yataH kilAnurAgavAn bhUtvA navalastaruNavayaskaH kAmI hitaM sukha-zarmasAdhanaM prayAti tadevAkAzaM pratyeti / dArAzca bhavantaste prakhyAtA yuvataya ityarthaH / tAzca tadAkAzaM dhavalaM zuklavarNa jAnanti, tasminnandhakArabahule gagane'pi yathecchaprakrama kurvanti, dhavasya prANezvarasya lambhaH prAptistadvanto jAtA iti yAvat / arthAdekavarNamapyAkAzaM yathAruci nAnA varNatayAnujJAtaM lokairiti // 40 // AkAza ho rahA hai| aura jo kumudinI dinameM saMkucita rahanese kumudvatIkutsita harSase sahita thI-dukhI thI vahI isa samaya vikasita ho jAnese sumudvatI-uttama harSase sahita hai / isa taraha isa samaya kSaNadA-rAtrikI pravRtti parivartanazIla hai| tAtparya yaha hai ki kisIko duHkhakA kAraNa hai aura kisIko sukhakA kAraNa hai| 'kSaNamutsavaM dadAtIti kSaNadA' jo utsava deve vaha kSaNadA aura jo 'kSaNamutsavaM dyati khaNDayatIti kSaNadA' jo utsavako khaNDita karade vaha kSaNadA hai| athavA 'kSaNaM parivartanaM dadAtIti kSaNadA' jo kSaNa kSaNameM parivartanako detI hai vaha kSaNadA hai| isa prakAra kSaNadA-rAtri vAcaka kSaNadA zabdake vividha artha haiM / / 39 / / artha-yaha jo ambara-AkAza hai use rAtrirUpI strIne pIta-pIlA vastra samajha pIta kara liyA hai-grastakara liyA hai| pakSI usI AkAzako nIDa-nIlA (pakSameM ghoMsalA) samajhakara usakA Azraya le rahe haiM / kAmI jana use navalohitanavInalAla varNakA samajha rahe haiM (pakSa meM navala-nUtana tAruNyayukta kAmI jana use hita-sukhakA sAdhana jAna rahe haiM aura dAra-striyA~ use dhavala-zukla varNa samajhakara svIkRta kara rahI haiM arthAt AkAzake timirAcchAdita honepara bhI unakI kAma-prakriyA cala rahI hai| pakSa meM dArA-striyA~ dhavalambhavantaHpatikI prAptise sahita ho rahI haiM arthAt kAmAtura hoM patike pAsa pahu~ca
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya -mahAkAvyam [ 41 kalaGkinaH zAsanamatra rAtrAvaho na sA ke balakArimAtrA / vicArahInAM bhuvamIkSamANo labhe pravezaM na manAgivANoH // 41 // 726 TIkA- - atra rAtrau nizAyAM kalaGkinazcandramasaH zAsanamasti / ke sUrye viSaye balakArimAtrA sA na vidyate / vInAM pakSiNAM cAraH pracArastena honAM rahitAM bhuvamIkSamANaH pazyan sannahaM aNoH paramANorivAsmAt praveza svarUpaM na labhe pazyAmi andhakArabahulatvAt / atra rAtrau kalirUpAyAmAgamAjJayA kRtvA kalaGkino nAma rAjJaH zAsanaM bhavati, kevalajJAnakArimAtrAtra manAgapi sA na bhavati ---- kevalajJAnaprAdurbhAvo'sminsamaye naivAsti / tathA vicArahInAM bhuvaM sadvivekarahitAM prajAmIkSamANo'haM prave prakRSTazuddhiviSayaM zaM dharma manAgapi na labhe / saddharmavyAkhyAnamapi vyAkhyAtRdoSeNa kRtvA sadoSamevAdhunA bhavati visaMvAdatvAt / yathANoH pravezaM na labhe tathA dharmasya satyArtharUpamapi / ke jale paryantataH samudrasadbhAvAt laGkA nAma nagarI yadvA rAjadhAnI yasya sa kalaGkI tasya zAsanamatra rAtrAafpa aparAdhabahurUpAyAM janasattAyAmapi vidyate tasmAt akena sahite sAke'parAdhijane balakAramAtrAdhunA na vidyate nyAyazIlasya briTizazAsanasya sadbhAvAt kilAparAdhijana rahI haiM ||40|| artha - rAtrimeM candramA camaka rahA hai, sUrya asta ho cukA hai, pRthivI pakSiyoMke saMcArase rahita hai aura andhakArakI bahulatAse kahIM kucha dikhAyI nahIM de rahA hai isa prAkRtika bAtako kavi apanI bhAratImeM isa prakAra kaha rahA hai rAtrimeM kalaMkI - candramA ( pakSa meM sadoSa rAjA) kA zAsana hai, ka sUryakI timirApahAriNI zakti naSTa ho cukI hai| pakSa meM kisI baliSTha rAjAkI sAmarthyakA astitva nahIM hai) aura pRthivI vicAra -pakSiyoMke saMcAra ( pakSa meM acche vicAroM) se zUnya ho rahI hai ataH maiM paramANuke pradezakI taraha pradezaprakRSTadezanA ( pakSa meM prakRSTaM dadAtIti pradaH sa cAvIzaraceti pravezaH taM nigrahAnugrahasAmarthyavantaM nRpaM ) zreSTha rAjAko nahIM prApta ho rahA hU~ yaha Azcarya hai / athavA isa samaya ( isa paMcama kAlameM) Agama prasiddha kalaGkI - kalki rAjAkA zAsana hai, kevalajJAnakA prAdurbhAva nahIM hai aura pRthivI vicAra - sadvivekase rahita hai ataH maiM paramANu ke pradezakI taraha kahIM bhI zaM- sukha-zAntiko prApta nahIM ho rahA hU~ yaha duHkhakI bAta hai / athavA isa samaya kalaMkI - cAroM ora ka -- jalase veSTita honeke kAraNa - laMkA tulya surUpameM nivAsa karane vAle briTenakA zAsana hai sAke - aparAdhI janoMmeM
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42-43 ] paJcadazaH sargaH 727 prAbalyamadhunApi nAsti, viparItazcAro vicArastena hInAM bhuvamIkSamANo'haM prade zuddhasvarUpe'smin bhUtale zaM hiMsAM na labhe yathANau pradezaM na labhe itivartamAnazAsana prazaMsanaM bhavati // 41 // sandhyAmiSeNotkaSaNapratItamastAvavidhe nikaSAzmanItaH / khenoDukarUpyakANi // 42 // vikrIya bhAnuM bharupiNDamAnItAnIva TIkA - astAvanidhra nAmAstAcalarUpe nikaSAzmani karSaNapASANe itaH sandhyAmiSeNa sAyaMkRtAruNimacchalenotkaSaNapratItaM samullikhya pratyAyitaM bhAnu sUryameva bharupiNDaM suvarNagolakaM vikrIya dattvA khenAkAzenoDukAni nakSatrANyeva rUpyakANi nANakAni AnItAni samArabdhAni tata eva punaH suvarNagolakaM na dRzyate tAvat // 42 // nizAvadhUH svAgatamAtmabharturaddizya ve kairavaharSakartuH / bRhattamastomakakezaveze muktAzca tArA vidadhAtyazeSe ||43|| TIkA - suspaSTamidaM vRttam / bala-sAmarthyakA abhAva hai aura pRthivI- - prajA vicAra - viparIta AcaraNase rahita hai ataH maiM kahIM para zaM- hiMsAko nahIM prApta kara rahA hU~ arthAt sarvatra sukha zAntise prajA jIvana yApana karatI hai / " yaha anubhava kara rahA hU~ ||41 // artha- sUryAsta ke bAda AkAzameM tAre chiTaka rahe haiM jisase aisA jAna par3atA mAnoM AkAza (rUpa vaNik ) ne astAcala rUpI kasauTI para isa saMdhyA ke bahAne kasakara satyApita sUryarUpI svarNa piNDako becakara usake badale nakSatra rUpI cA~dI ke sikke prApta kiye haiM // 42 // artha - nizArUpI strI apane pati candramAke svAgatake uddezyase suvistRta samasta andhakAra samUha rUpa keza vinyAsapara tArArUpa motiyoMko dhAraNa kara rahI hai / bhAvArtha - timirAcchAdita samasta AkAzameM chiTake hue nakSatra aise jAna par3ate haiM mAnoM rAtri rUpI strIne apane pati candramAke svAgata ke liye apane kezapAza para motI hI lagA rakkhe ho / // 43 // 1. jayodaya kAvyakI racanA briTiza zAsana meM huI thI isaliye kavine zleSase usakI prazaMsA kI hai /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 44-45-46 yadabimbaM karakaM tvavApi tathAsya sandhyAtvagiyojjhitApi / kAlena tadbIjabhujA tu bhAni bhavantu asthInyatha thUtkRtAni // 44|| TIkA - yatkilArkabimbaM sUryamaNDalaM tattu kerakaM nAma, dADimaphalamavApi samupalabdhaM kAlena nAma karttA tathA punastasya karakasya bIjAni bhunaktIti tadbIjabhuktena tadbIjabhujA tu punarapi sA sAyamaruNimA nAma sA tvagiva carmatulyojjhitA samutpATaya parityaktA, athAnantaraM tadAsvAdayatA tena tadasthIni nAma bIjAntargatakaThinAMzarUpANi niHsArANi yAni thUtkRtAni tAnyevAmUni bhAni nakSatrANi nAmato bhavantu tAvat // 144 // nizautukI tanmayakautu kizvAtkapotamAdAya vidhuM tvakitvAt / gatA nabhaH saudhaziro'tha RkSAstaddantapAtAtpatitA hi pakSAH // 45 // TIkA - nizA rAtrirnAmautukI viDAlI sA vidhu candramasameva kapotaM pArAvataM tanmayakautukatvAtkaposa grahaNaka kautukazIlatvAt kilAdAya gRhItvA tu punarakitvAt tatkapotagrahaNarUpAparAdhayuktatvAt nabha AkAzameva saudhaM hamyaM tasya zira uparibhAgaM gatA prAptavatI lakSyate tAvat / atha ca RkSA nakSatrANi tasyA nizA - viDAlyA dantapAtAt sahaseva vazanasaMghAtAtkRtvA ye pakSA: patrANi patitA itastato vikIrNAste mAntIti zeSam / / 45 / / pUrvAdrimUlAntaritaM 728 utsaGgajaM sUcayatInyudevaM zoNAnanA kairava rAzibhRGgAravairiyaM digeva / sanmaNitaprasaGgA // 46 // artha - sUryAsta honeke bAda sandhyAkI lAlimA bhI samApta ho cukI hai aura AkAzameM ujjvala tAre camakane lage haiM isase aisA jAna par3atA hai ki kAlarUpI kAla - yamane sUryabimba rUpI anArakA phala prApta kiyA hai aura sandhyA rUpI lAla tvacA ko ujAr3akara pheMkaneke bAda usane anArake bIjoMko khAyA hai| khAte samaya bIjoMke bhItarakA jo kaThora aMza hai use usane thaka diyA hai, yaha kaThora aMza hI tAre haiM // 44 // artha - rAtrirUpI billI, kabUtara pakar3aneke kautUhalase candramArUpI kabUtarako pakar3akara AkAzarUpI bhavanake uparima bhAgapara jA pahu~cI, vahA~ apane aparAdhI svabhAvase usane dAMtoMke AghAta se usa kabUtarake paMkhe ukhAr3akara pheMka diye, ve paMkhe hI nakSatra haiM // 45 // 1. karako'strI karaGko syAtkuNDayAM cAtha pumAnkhage / kusumbhe dADime haste karakA tu dhanopale / / iti vizva0
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 729 47-48] paJcadazaH sargaH TIkA-pUrvAvika zoNamaruNamAnanaM mukhaM yasyAssA sambhavatI prItivazena prsnnmukhetyrthH| kairaveSu rAtrivikAsikamaleSu rAgiNo ye bhRGgA bhramarAsteSAmAravaiguMjaneH kRtvA kairavasaMgataSaTpadasvanamiSeNeti bhaNite suratasamayasambhavA-nandazabdane prasaGga: prastAvo yasyAssA, indudevaM candrameva svasvAminaM adreH pUrvaparvatasya mUle'ntaritaM pracchannaM bhavantaM tamutsaGgamaGkAropitaM sUcayati candramasaM premaparAyaNaM spaSTayatIti yAvat // 46 // caNDIzacUDAmaNireSa bhartA kumudvatInAM smrsnnidhrtaa| mitraM samudrasya ca pUrvazaila-zRza tu somaH kalazAyate'lam // 47 // TokA-eSa dRSTipathaM gataH somazcandramAH caNDIzasya mahAdevasya cUDAmaNimukuTasthAnIyaH, kumudvatInAM bhartA prasannakartA, smarasya nAma ratipateH sannidhartA pAripAzvikaH, samudrasya ca mitramullAsakArakatvAt, sa pUrvazailasya nAma prAsAdasthAnIyasya zRGge uparimabhAge kalazAyate kalaza ivAcaratIti alamiti paryAptam // 47 // tamo'zukaM rojyapasArya zastaiH karaizca madhyaM spRzati svatastaiH / parisphuratkaravavaktrabimbA zyAmAdravaccandramaNoti dambhAt // 48 // TIkA-tamo'zukaM timirameva vastramapasAryopasaMhRtya rAzi candramasyeva hRdayezvare taiH prakhyAtaH zastairAha lAdakaraiH karaiH kiraNaireva hastaiH kRtvA madhyamadeza spRzati tadutsaGgamAzrayati sati zyAmA rAtri ma SoDazavaSikA strI sA parisphuravutphullatAmAgacchat phairavameva vaktravimba mukhamaNDalaM yasyA evambhUtA bhavatI candramaNiSu ___ artha-sandhyAkI lAlimArUpa mukhase yukta pUrvadizA rUpI strI kumudoMpara guMjAra karane vAle bhramaroMke zabdoMke bahAne saMbhogakAlIna zabdako sUcita karato huI pUrvAcalake mUlameM chipe candramA rUpI patiko sUcita kara rahI hai| tAtparya yaha hai ki pUrva dizAse candrodaya hone vAlA hai / / 46 // ____artha-jo mahAdevakA mukuTamaNi hai, kumudiniyoMkA pati hai, kAmadeva kA nikaTavartI hai aura samudrakA mitra hai aisA yaha candramA pUrvAcala rUpa prAsAda kI zikhara para kalazAke samAna atyanta suzobhita ho rahA hai / / 47 / / artha-jyoMhI rAjA-candramArUpI patine apane prakhyAta-prasiddha aura uttama kara-kiraNarUpI hAthoMse andhakArarUpI vastrakA apaharaNa kara madhyabhAga kA sparza kiyA tyoMhI zyAmA-rAtrirUpI navayuvatikA kumudarUpI mukha maNDala 1. 'rAjA prabhau nRpe candre yakSe kSatriyazakrayoH' iti vizvaH /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 49-50 actorratneSu yA kiletivikaraNapariNAmo jalavAnalakSaNastasyA dambhAt vyapadezAt svato'nAyAsenaivAdravat skhalatismeti prANezvarasaMyoge premaparAyaNatayA pariNatimagacchat kila // 48 // tamomayaM kezacayaM niyamya marIcibhizcAGgulibhizca samyaka / vimudritAmbhoruhanetra vinmukhaM rajanyAH paricumbatInduH // 49 // TIkA - indurnAma candramAH sa rajanyA nizAyA nAma striyAstamomayamandhakArAtmakakezacayaM ziroruhasamUhaM svakIyAbhirmarIcibhiH kiraNairevAGgulibhiH karazAkhAbhiH kRtvA niyamya saMbhAvya sammudrito ambhoruhaM jalajameSa netrabindurnayanatArakadezo yatra tat tAdRkmukhaM samyak suSThu yathA syAttathA paricumbati premNAsvAdayati / prItisaMparka samudbhUtenAnandena kRtvA netranimIlanaM tu jAtistathAtra jalajasaMkocanamabhUtkileti bhAvaH // 49 // 730 jayodaya-mahAkAvyam tamovaguNThAtigatA tatApi tArApadezAcchramavAriNApi / kairavaharSasetuH // 50 // patyuzca ratyutsavahetave tu samudyatA TIkA --- iyaM nizA nAma strI tamovaguNThAtigatA tama evAvaguNThanamAcchAdanaM tasmAvatigatA rahitA nirAvaraNasandarzitazarIretyarthaH / tathA tArANAmapadezAcchalAcpramavAriNA patisaMyogena kRtvA samutthitena prasvedajalena ca yApi prAptA vyAptAsIt / tathA kairavANAM naktaM kamalAnAM harSasya prasanna bhAvasya setuH sthAnaM yadvA kairudhotezcandraprakAzaH kRtvA ravasyetilavasya cakorasya harSasetuH ityevaMbhUtA ca punaH patyuzcandramaso ratisambandhyutsavasya hetave kAraNAya tu samudyatAsti // 50 // khila uThA aura candrakAnta maNiyoMse jharane vAle jalake chalase vaha svayaM hI dravIbhUta ho gaI // 48 // artha - candramA rUpI pati kiraNarUpI aMguliyoMke dvArA andhakAra rUpa keza samUhako saMbhAlakara rajanI - rAtrirUpI strIke usa mukha ( pakSa meM agrabhAga) kA acchI taraha cumbana kara rahA hai jisameM kamala rUpI netra pradeza nimIlita ho rahe haiM // 49 // artha - rAtrirUpI strIke zarIrapara jo andhakArakA vistRta AvaraNa thA vaha dUra ho gayA, tArAoMke chalase usake zarIra para sAttvika bhAvake rUpameM pasInA kI bU~deM jhalajhalA uThIM aura kumuda khila uThe, isase aisA jAna par3atA hai ki yaha saba paramparA, pati - candramAke rati sambandhI utsavake liye hI prakaTa huI hai // 50 //
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 731 51-52-53 ] paJcadazaH sargaH niSpIDayamAne timire kareNa bhRzaM sitAMzovidhinAdareNa / bhaGktvArgalaM kokayugaM dArAzayena saddvAra madAyi cArAt // 51 // TIkA-sitAMzo ma candrasya kareNa kiraNe va hastena bhRzaM muhuH niSpoDyamAne tADayamAne timire tamaHsamUhe satyudArAzayena mahAtmanA vidhinAdRSTenAdareNa vinayena kRtvA kokayoryugaM mithunaM tadevArgalaM nigaDaM bhaGktvA vibhajyArAcchIghrameva sat samyak dvAraM mArgamukhamadAyi vattaM / sUryAstamupetya cakravAkamithunaM vicchinnaM candrodayena kRtvA timiraM vinaSTamiti // 51 // zANopale'sminkhalu zItabhAnAvayaM jagattADanakuNThitAnAm / uttejanAmaGkaparisthitInAM smaraH zarANAM samupaityadInAm // 52 // TIkA-ayaM smaraH jagatAM prANimAtrANAM tADanaM tena kRtvA tADanakarmaNi vyApAreNa kRtvA kuNThitAnAM zarANAmAtmavANAnAmaGkaparisthitInAM TaGkakRtacihnastha paristhitiyaMtra teSAM, asmin zotabhAnI candramasi nAma zANopale gharSaNapASANe nadInAmadInAmati prazastAmuttejanA taikSaNyakaraNavRtti samupaiti prApnoti candrodaye prANimAtraSu kAmasaMcAro bhavatIti tAtparyArthaH // 52 // vilAsinInAM prativIthi AsyaM nirIkSamANaH zucihAsabhASyam / karAnprasAryopagavAkSaminduH saundarya bhikSAmaTatISTavinduH // 53 // TIkA-vothi vIthi prati prativIthi sarvAsu rathyAsu sthitAnAM vilAsinInAM paNyastrINAM artha-jaba candramAko kiraNa rUpI hAthoMke dvArA andhakAra bAra-bAra atyadhika pIr3ita hone lagA taba udArAzaya-dayAlu daivane AdarapUrvaka cakravAka yugala rUpI Agalako tor3akara bhAganeke liye use acchA-vistRta dvAra de diyaa| bhAva yaha hai ki candrodaya honese andhakAra naSTa ho gayA aura cakavA cakavI kA yugala bichur3a gayA // 51 // artha-sacamuca, kAmadeva isa candramA rUpI masANa para jagatko tADita karanese mothale apane una vANoMkI tIkSNatAko prApta karatA hai jo aGkacandramAke cihna para sthita haiN| bhAvArtha-candramA kAma bANoMko painA karaneke liye mAnoM masANa-ghisane kA pASANa hai aura usake bIca jo kAlA cihna hai vaha bANoMke ghisanese utpanna huA dAga hai // 52 // artha-candramAkI kiraNeM galI galImeM jharokhoMke pAsa pahuMca rahI haiM usase 47
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 732 jayodaya-mahAkAvyam [ 54-55 zuceH punItasya hAsasya smitalakSaNasya bhASyaM spaSTIkAraka mAsyaM nirIkSamANaH pazyan san induzcandramA iSTasya bindurjJAtAbhISTasaMvadaka: upagavAkSaM jAlakaM prati karAn kiraNAneva hastAnprasArya tAsAmagre kRtvA saundaryasya lavaNimno bhikSAM yAJcamati prApnoti / strINAmAsyaM candramaso'pi sundarataramiti bhAvaH // 53 // kumuddhave modakare svabhAvAnnavAsurA sAvi navA surA vA / naraH saraH zrIsabalAbalApi sabhaM nabhasthAnamidaM yadApi // 54 // TIkA - yadidaM nabhasthAnamAkAzasthalaM tat bharahitamapyadhunA sarbhabharnakSatraH sahitamApi prAptam / naro manuSyaH sa punaraghunA rakAreNa kAmAnalena sahitaH saraH, abalA strIjAtiH sA zrIsavamutsavaM lAtIti zrIsabalA pramodasahitApi prAptA khalu / kumudAM candravikAsi kamalAnAM dhave svAmini caMdramasi modakare udayamavApya jagatAmAhlAdakArake bhavati sati asau vAsurA rAtrirapi vAna vAsurA na rAtrirjAtA kAminAM dinavajjA raNakartrI, yadvA navA surA nUtanA madireva mavakartrI svabhAvAdeva // 54 // manye madhucchatra madhastrajAnirbhavanti yadvindunibhAni bhAni / tamomiSAdutthitamakSikAbhivrvyAptaM jagatkintu puraMva nAbhiH // 55 // aisA jAna par3atA hai mAnoM candramA vezyAoMke musakurAte evaM manobhAvako spaSTa karane vAle mukhako dekhakara - kiraNarUpa hAtha pasArakara unase saundaryakI bhikSA mA~ganeke liye hI ghUma rahA hai // 53 // artha - kumudapati - candramAke AnandakArI honepara - pUrNarUpase udita hone para svabhAvase hI - apane Apa vAsurA - rAtri vAsurA - rAtri nahIM rahI kintu dinake samAna prakAzamAna ho gaI athavA kAmI manuSyoMko dinake samAna jagAne vAlI ho gaI / athavA navA-surA - nUtana madirA ke samAna nazA karane vAlI ho gaI / nara - manuSya nara - manuSya ( pakSameM kAmarahita ) nahIM rahA kintu sara - kAma sahita ho gayA / abalA - strI bhI abalA na raha kara zrIsabalA - lakSmIke samAna sabalA athavA lakSmIke saba - utsavako lAneke kAraNa zrIsabalA ho gaI aura nabhasthAna - AkAzarUpa sthAna nabhasthAna - nakSatroMkA sthAna na hokara bhI bhasthAna - nakSatroMkA sthAna ho gayA // 54 // 1. 'vAsurA vAritAya syAnnizAbhUmyozca vAsurA' iti vizva0 2. 'rastu kAmAnale vahnau' iti vizva0
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56-57] paJcadazaH sargaH TIkA - yo'sAvaghanajAni:, na ghatramaghatraM naktaM jAyA strI yasya so'ghasrajAni caMdramAH, sa eva madhuna chatramiva bhavati, yasya vidunibhAni sampatadbhi vidubhistulyAni nakSatrANi bhavanti / tamaso'ndhakArasya mivAd vyAjAvU utthitA itastataH pracalitAzca yA makSikAstAbhiSyApta vyAkulIbhUtaM jagatsamastamapi vizva midamasti / puraiva pUrvameva kimidaM na satyaM kiMtu satyameva // 55 // sihIsutasyApyara dervraNantu sudhAMzuvimbasya padAni santu / viyoginonAmathavA dRganteH samaMgateM rajjanakeMrdhRtaM taiH // 56 // TIkA - sihIsutasya nAma rAho vaivaMzanaiH kRtvA sudhAMzuvimbasya caMdrasya vraNaM tu jAtaM tasya pAni cihnAni kalaGka nAmnA santu bhvNtu| ayatrA punaH viyoginInAM virahistrINAM durgatenayanakoNaiH samaM sAdhaM gataiH prAptestaiH prasiddha rajjanakai: kajjale dhRtamaGkitaM tacaMdramaso vimbamidaM bhavati kila // 56 // 733 AkAzanIrAzaya NDarIkaM vadAmyavo'Gka sthita caJcarIkam / yUnAM mano vartmani tartarIka taratyaho kAmaramAmarIkam // 57 // TIkA - avazcaMdrabimbaM tadetatkhalu aGke kaNikA madhye sthitazcaJcarIko bhRGgo yasya tat AkAza evaM nIrAzayastaTAkastasya puNDarIkaM nAma zvetakamala mevAhaM vadAmi / yatkila caMdrabimbaM yUnAM taruNAnAM manovartmani cittamArge kAmasya ramA ratiH sevAmarI devI tatkaM tatsambaMdhi 'tataMrIkaM jalataraNyAnaM tAvadvartate'ho ityAzcaryam / / 57 // artha- maiM mAnatA hU~ ki yaha aghasrajAni - nizApati - candramA madhucchatrazahadakA chattA hai, nakSatra zahadakI bUMdoMke samAna haiM aura andhakArake chalase madhumakkhiyoM dvArA yaha samasta jagat kyA pahalese hI vyApta nahIM hai ? arthAt hai // 55 // artha -- candramaNDalake bIcameM jo kAlA kAlA kalaGka hai vaha rAhuke dAMtoMse kiyA huA ghAva hai athavA virahiNI striyoMke nayana koNoMse AMsuoM ke sAtha nikale hue kAjaloM ke dvArA nirmita kAlA dAga hai // 56 // artha- - isa candrabimbako maiM AkAzarUpI tAlAbakA vaha zveta kamala kahatA hU~ jisakI afraid madhyabhAga para bhramara baiThA hai aura yuvAjanoMke manomArga meM yahI candrabimba ratidevIkA jalayAna banakara taira rahA hai // 57 // 1 'tartarIkaH pArage syAttartakaM vahitrake iti vizva 0
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya -mahAkAvyam [ 58-59 prAcyAM purAraktimupetya pApI zApAnnizAyA adhunopatApI / phalaGkitAmeti tuSArasAra - gAtro'pi rAhu vayekahAraH || 58 // TIkA - rAtra hRdayaikahArazcandramA purA prAk sandhyAsamaye prAcyAM nAma pUrva dizAyAmAraktimaruNimAnamanurAgaM vopetya gatvA nizAyAH svaniyoginyAH zApAt durAzivaM - zAt adhunA sAmpratamupatApI pazcAttApazIla: sa pApI svakRtAparAdhavazena kRtvA tAM lAJchanayuktatAmeti / tuSArasyahimasya sAra eva gAtra' zarIraM yasya so'tyantadhavalatanurapi bhavan kalaGkamApnoti / udayakAlInAmaru NatAmujjhitya zvetatAmanubhavan vyakta kalaGkazcandramA bhavatIti kRtvoktiH // 58 // 734 smarAmarasyAmalamAtapatraM zRGgAravArasya ca tAmrapatram / virAjate samprati rAjasatraM sudhAmayaM zrIsadAmamatram // 59 // TIkA- rAjJazcandramasaH satra chadma yatra tadetat purovartismarAmarasya kAmadevasya nirmalamAtapatra sAmrAjya sUcakaM chatrameva samprati virAjate / yadvA zRGgAravArasya suratavelAyAstAnnamatra zAsanakhyApakaM pramANapatrameva / kiMvA punaH sudhAmayamamRtapUrNa sadAM devAnAmamatra' bhAjanameva vartate / 'satra' yajJe sadAdAne kaitave vasane vane' iti vizvalocane // 59 // artha-rAtrike hRdayakA advitIya hAra - candramA sandhyA samaya pUrva dizA meM lAlimA ( pakSa meM anurAga) ko prApta hokara pApI huA, isa samaya apanI niyoginI rAtrike zApase upatApI - saMtapta zarIra vAlA huA / isa taraha vaha barphake samAna zukla zarIrase yukta hotA huA kalaGkitAko prApta ho rahA hai / bhAvArtha - candramAkI asalI strI to rAtri thI parantu vaha Ate samaya pUrva dizA rUpI strIse anurAga kara baiThA ataH pApI ho gayA / isase kupita ho asalI strI rAtrine use zApa de diyA phalasvarUpa upatApI ho gayA - usake zarIrameM jalana uThane lagI usakI jalanase birahI manuSyoM ko bhI jalana hone lagI / usa jalana ke pratikArake lie candramAne apane zarIrako barpha se AcchAdita kiyA, barpha se AcchAdita honese vaha zukla to ho gayA parantu zukla honepara usakA kalaGka aura bhI adhika prakAzameM Ane lagA / eka strIko chor3a anya strIse anurAga karane vAle nAyakakI yahI dazA hotI hai // 58 // artha - yaha jo rAjasatra - candramAkA chala liye hue zukla padArtha dikha rahA hai vaha kAmadeva ke nirmala chatrake samAna, athavA saMbhoga samayake prakhyApaka pramANa patra ke samAna athavA amRtase paripUrNa devapAtra ke samAna suzobhita ho rahA hai // 59 //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60-61-62 ] paJcadazaH sargaH garaM jaganmohakaraM tamastu yadasya candrasya hi bhakSyavastu / ataH svataH kajjalajAlajAti tuSArabhAso jaTharaM vibhAti // 60 // TIkA - yadyasmAtkAraNAt asya tuSArabhAsaH svacchaprabhasya candrasya rAtripateH bhakSyavastu bhojanaM jagatAM samastalokAnAM mohakaramataeva garaM viSarUpaM tu tamastimiraM hoti nizcayena vartate'to'sya jaTharaM nAmodaramadhyaM kajjalasya jAla: samUhastasya jAtiriva jAtIryasya tat svata eva sahajatayaiva vibhAti tamaso'dhikaraNarUpatvAt // 60 // tamasvinIjyotsnikayoH prasattisaMvAdavAdI va vidhubirbhAta / sitAsitaprAya mutAtmakArya dvicchAyamaGgAGganayorihAyam // 61 // TIkA - tamasvinI tamilA jyotsnikA candrikA tayodvayoH prasannatAyAH saMvAdavAdIvAvisamvAdapakSapAtI va bhavan vidhuzcandramA ihAGganodvayomadhye'yaM pravartamAna utAho svit sitaM cAsitaM ca yaditi bAhulyena bhavatIti sitA sitaprAyamAtmanaH kArya zarIraM dvicchAyaM prabhAdvitayAtmakaM birbhAta dhArayati / aGgeti mRdubhASaNe // 61 // kecicchazaM keciditaH kalaGkaM vadantu hondoranimittamaGkam / pipIlikAnAM tu sudhAkazimbaM kilAvalI cumbati candrabimbam ||62 // artha - candramAkI bhojya vastu rUpa jo yaha aMdhakAra hai vaha samasta jagatko mohita karane vAlA viSa hai / isa viSa rUpa andhakArako hI candramA khAtA hai - naSTa karatA hai isaliye barphake samAna zukla zarIra vAlA hone para bhI isakA udara kAjala samUhake samAna svayaM hI kAlA dikhAyI detA hai / 735 bhAvArtha - yatazca candramAne viSa tulya andhakArako khAyA hai isIliye usakA udara - madhyabhAga kalaMka bahAne kAlA dikhAyI par3atA hai ||60 || artha - yaha candramA, rAtri aura cA~danI rUpa donoM striyoMko prasannatAkA samAcAra kahanA cAhatA hai isIliye to rAtriko prasanna karaneke liye kRSNa aura cAMdanIko prasanna karaneke liye zukla isa taraha donoM prakArake zarIrako dhAraNa kara rahA hai / bhAvArtha-candramA svabhAvase zukla hai aura bIcameM kalaGkase yukta honeke kAraNa kAlA hai / isase aisA jAna par3atA hai ki vaha cAMdanIko prasanna rakhane ke liye zukla aura rAtriko prasanna rakhaneke liye kRSNa kAntise yukta zarIrako dhAraNa karatA hai // 61 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [63 TIkA-ita indozcandramaso'Ggha cihna tAvadanimitaM niSkAraNameva kecit janAH zazamiti vadantiH kecitpunaH kalaGka miti vadanti, te vanvantu vyarthameva pralapantu / tu punaH kintu sudhA kazimbamamRtamayagucchakaM candrabimbaM pipIlikAnAM ciNTikAnAmAvalI paramparA cumbati spRzati kileti yuktabhASaNe tAvat / madhurapadArthe pipIlikAsaMsargasya yukti yuktatvAt // 62 // dine'pi bhAvAcchazino na tasyA ca kaumudIyaM kumudasya hi syAt / cAndrI pade samvidi bhUpabhUvat sambandhaAdhAra ito babhUva // 63 // ___TIkA-iyaM kaumudI kumudAnAmiyaM kaumudIti kRtvAsau kumudasya hi syAt bhavet, nAtha zazinazcandrasya, tasya dine'pi nizAtyayasamaye'pi bhAvAt, yadi punaH kaumuvI candrasyAbhaviSyattahi dine'picAprApyasya tatsadbhAvA vizeSAt / candrasyeyaM cAndrotipade punaritaH samvidi jJAne bhUpasya bhUrityetAvanmAtratayA rakSyarakSakarUpasambandhAdhAro heturastu na punaH kAryakAraNarUpaH sambandho'tra dRzyate kAraNasadbhAve kAryasadbhAvAvizeSAt // 63 // artha-candramAke cihnako idhara koI binA kAraNa hI kharagoza kahate haiM aura koI kalaGka kahate haiM so kaheM-kahate rheN| yuktisaMgata bAta to yaha hai ki amRtake gucchaka svarUpa candra bimbako cIMTiyoMkA samUha cumbita kara rahA hai / bhAva yaha hai ki madhura padArtha para cITiyoMkA laganA yuktiyukta hai / / 62 // ___ artha-saMskRta koSoMmeM cAMdanIke jo nAma prasiddha haiM unameM kaumudI aura cAndrI (candrikA) nAma bhI zAmila hai ? ina nAmoMkI saMgatikA vicAra karane vAle kavikA kahanA hai ki yatazca candramA dinameM bhI rahatA hai ataH yaha kaumudI candramAkI nahIM ho sakatI, yadi candramAkI hotI to dinameM bhI rahanA cAhiye / isa tarkase yaha kaumudI (cAMdanI) candramAkI na hokara kumudoMkI hI ho sakatI hai kyoMki kumuda dinameM bhI rahate haiM parantu cAMdanI dinameM rahatI nahIM hai / cAMdanIko cAMdrI bhI kahate haiM para isakI saMgati 'bhUpa kI bhU' rAjAkI bhUmikI taraha rakSya rakSaka bhAvase hI sambhava hai kArya kAraNa bhAvase nhiiN| jisa prakAra rAjA bhUmikI rakSA karatA hai ataH bhUmi rAjAkI kahalAtI hai usI prakAra candra, cAMdanIkI rakSA karatA hai isaliye candrakI kahI jAtI hai| jisa prakAra bhUpa, bhUkA kAraNa nahIM hai usI prakAra candra, cAMdanIkA kAraNa nahIM hai| yadi kAryakAraNa bhAva mAnA jAve to jaba candramA dinameM bhI rahatA hai taba usakA kArya cAMdanI bhI dinameM rahanA cAhiye kyoMki kAraNa ko rahate hue kArya avazya rahatA hai / tAtparya yaha hai ki loga candramAko mahattva cAMdanIke kAraNa diyA karate haiM para takase
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64-65-66 ] paJcadazaH sargaH etatsadindIvarabhAsi nAma samApatatsAmpratamindudhAma / payodhimadhye patato'nunata vRttaM surasrotasa AbirbhAta // 64 // TIkA - etatpurovata, sadindIvaraM samutkRSTanIlotpalaM tadiva bhAH prabhA yasya tasmin sadindIvara bhAsi AkAze samApatat yatpatitaM tad indudhAma candramasaH prakAzo nAma payodhimadhye samudrasyAntaH patataH surasrotaso gaGgApravAhasya vRttamAvirbhAta dhArayati tAvatkhalu // 64 // 737 zazI vihAyaH sarasi prasanno haMsAyate mecakaMzevalAzI / zrIcandrikAsAriNi vAriNIha tArAtatI rAjati bududAzIH / / 65 // TIkA - vihAyaH sarasi AkAzasarovare prasannaH zazI candramA mecakaM tama eva zaivalamaznAtIti saH haMsAyate haMsa iva lakSyate / zrIcandrikAsAriNi kaumudyAH sAra iva sArA yasmiMstasmin vAriNi jalapravAhe ihAdhArarUpe tArANAM nakSatrANAM tatiH paGktiH sA budabudAnAM jalotthapholakAnAmAzirvacanamivAzIryasyAH sA virAjati khalu // 65 // rAmo'pi rAjA hRtavAnidAnoM tArAvarAjovanakRdvidhAnI / nizAcaraM santamasaM vizAle: salakSaNo'sau karavAlajAleH // 66 // TIkA- rAjA candramA bhUpatizca rAmo ramaNIyo dazarathaputro vA tArAyA varaH sugrIvo yadvA tArANAM nakSatrANAM varaM zreSThamAjIvanaM karotyevaMvidhaM vidhAnaM yasyAsti saH, idAnIM sAmprataM vizAlaH sarvato gatizIlaH karavAlajAlera sivarasya vyApArarathavA karANAM kaumudI aura cAndrI donoM hI candramAkI siddha nahIM hotIM phira loga ise mahattva kyoM dete haiM // 63 // artha - samIcIna nIla kamalakI prabhA vAle arthAt nIle AkAzameM jo yaha candramAkA prakAza par3a rahA hai vaha samudraka bIca par3ate hue AkAza gaGgAke sAdRzyako dhAraNa kara rahA hai ||64|| artha - AkAzarUpI sarovarameM nirmala candramA, andhakAra rUpa zevAlako khAne vAle haMsake samAna AcaraNa karatA hai aura candrikAke sAra rUpa jalameM tArAoMkI paMkti babUle samAna suzobhita ho rahI hai || 65 // artha-- isa samaya rAma - ramaNIya, tArAvarAjIvanakRdvidhAnI -nakSatroMke zreSTha jIvanako karanevAle vidhAnase sahita evaM salakSaNa - cihna yukta isa rAjA 1. 'mecaka: zyAmale bahicandre dhvAno'tha mecakam' iti vizva0 /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya -mahAkAvyam [ 67-68 kiraNAnAM bAlajAlenU tante prapacerasau nizAcaraM rAtrisambhavaM rAkSasaM vA hatavAn nAzayati smeti, salakSaNaH cihnasahito lakSmaNanAmakenAnujena sahitazca bhavatIti // 66 // kASThodayeSu tArAparanAmasArAH / juhoti lAjAH kila kAmasiddhaye dvijAdhirADeSa kilAdhikArAt // 67 // svagoghRtairujjvaliteSu 738 TIkA - eSa dvijAdhirAT candra eva vipraH sa svasya gAvo razmaya eva ghRtAni terujjvaliteSu nirmalIbhUteSu yadvA jvAlAkuliteSu kASThodayeSu vizAgameSveva dAru saMgraheSu tArA ityaparaM nAmaiva sAro yAsAM tA lAjA: bhraSTatandulAni kAmasiddha vAJchitaprAptyarthaM tathA ca smarasampatyarthamadhikArAt prasaGgavizeSAt kila juhoti havanakartA bhavati / candrodaye tArA manyatAM yAnti kAmavAsanA cAbhivyaktA bhavatIti yAvat // 67 // payonidheH phenakacandanantu bhaGgAH samutpeSTumaho jayantu / mude samAdAya tadetadeSa digaGganA limpati lAgchanezaH ||68 || TIkA - phenakameva canvanaM samutpeSTu dharSayituM payonidheH samudrasya bhaGgAstaraGgA candramAne vizAla karavAlajAla - kiraNoMke nUtana prapaJcake dvArA nizAcararAtri sambandhI santamasa - ghora andhakArako naSTa kara diyA hai / athavA isa samaya tArAvarAjIvanakRdvidhAnI --sugrIvake utkRSTa jIvana nirmAtA tathA salakSaNa:- lakSmaNa nAmaka anujase sahita rAmo rAjA - rAjA rAmacandrane saMtamasa - ghora ajJAnI - mahAparAdhI nizAcara - rAvaNa rUpa rAkSasako apano vizAla talavAroMke samUhase naSTa kara diyA || 66|| artha - candrikAkA prasAra hone para dhIre-dhIre nakSatroMke samUha dizAoM meM antarhita hone lage isase aisA jAna par3atA hai mAnoM yaha candramA rUpI zreSTha brAhmaNa apane adhikArase kAma siddhi-abhilaSita arthakI siddhike liye ( pakSameM kAma CTET abhivyaktike liye) apane kiraNa rUpa ghIke dvArA prajvalita - prakAzamAna ( pakSa meM jvAlAoMse yukta ) kASThodaya - dizAoMke samAgama meM ( pakSa meM samidhAnAmaka kASTha saMgrahameM) tArA - nakSatra nAmaka lAIko homa rahA hai / tAtparya yaha hai ki nakSatra kama hone lage tathA strI-puruSoMmeM kAmakI abhivyakti zurU ho gaI ||67 // artha -- phenarUpI candanako ghisaneke liye samudrakI lahareM jayavanta pravateM / usI
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69-70 ] paJcadazaH sargaH 139 jayantu tavetatsamAdAya lAtvA muve prasattaye lAJchanezazcandramAH kartA vigaGganA limpati candrodaye samudro'bhyudayamApnoti vizAzca sarvAH prasAdamApnuvanti // 68 // stanandhayaH sambhavatIva kAmI yajjanmapatrasya vidhoH smarAmi / yasyAribhAve guruzuklatAsti vyayasthale'tho tamaso'bhyupAstiH ||69|| TIkA - kAmI jano bhavanabhAvanAvAn sa svanaM dhAvatItistanandhayo nAma mahilAsahavAsasahito'tha ca stanapAnazIlaH sambhavati / yasya janmapatra yajjanmapatra tasya vidhozcandrasya smarAmi candramasaM stanandhayasya kAmino janmapatramevAnubhavAmi, yasya vyayabhAve dvAdaze sthAne tamaso nAma rAhorabhyupAstiraya ca vyayasthale nAzasvarUpe tamaso'ndhakArasyA'bhyupAstiH, aribhAve SaSThasthale guruba haspatiH zuklazca bhRgustayorbhAvaH guruzuklatA yahA gurvI zuklatA dhavalIbhAvo'sti kila // 69 // pIyUSa pAtrAnnipatanti yAni pRSanti santIva zubhAni bhAni / jarnarivAnImuta dRzyate khAdbhinnasya tasyaiva kalaGka rekhA // 70 // phena rUpI candanako lekara Anandake liye yaha candramA dizArUnI striyoMko lipta kara rahA hai| bhAvArtha - candrodaya honese samudra laharAne lagA hai / laharAnese phena utpanna ho rahA hai aura usakI saphedIse dizAe~ ujjvala ho rahI haiM // 68 // artha- - isa samaya manuSya kAmI - kAmavAsanAse yukta kyA huA hai mAnoM bAlakakA janma huA hai kyoMki jisa prakAra kAmI manuSya stanandhaya - stanakI ora daur3atA hai - stanasparza karanA cAhatA hai usI prakAra bAlaka bhI stanandhayastanapAna karane vAlA hotA hai / maiM candramAko usa bAlakakA janmapatra samajhatA hU~ arthAt candramAse manuSyake manameM kAmabhAvanAkI jAgRti hotI hai / usa candramA rUpa janmapatrake aribhAva- SaSThasthAna meM guruzuklatA - bRhaspati aura zukra grahakA sadbhAva hai ( pakSa meM atyadhika zuklatA - saphedIkA sadbhAva hai) aura vyayasthAnabArahaveM sthAnameM tama- rAhugrahakI upAsanA-sadbhAva hai| pakSameM andhakArakA sadbhAva hai / bhAvArtha - jisa prakAra bAlakake janmapatra meM candra, guru, zukra aura rAhukA vicAra kiyA jAtA hai usI prakAra kAmI manuSyake viSaya meM bhI zleSase candra, guru zukra aura tama - rAhukA vicAra kiyA gayA hai ||69 ||
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 740 jayodaya-mahAkAvyam [71-72 TIkA-pIyUSasya pAtraM candramAstasmAt yAni kAnicit pRSanti vindavaH patanti tAni zubhAni prazastarUpANi amUnimAni santi lsnti| tasyaiva bhinnasya kuto'pi kAraNAta sphuTitasya pIyUSapAtrasya kalaGkarUpeNa yA lekhA saMjAtA sA kila janairivAnImaghunApi khAnnabhasaH spaSTaM dRzyate tAvat / uteti kalpanAntare'tra prayuktaH // 7 // sudhAkaraM zrIkalazaM dadhAnAmbaraM varaM kSAlayatIva mAnAt / tamomalaM hantumatha kSapeyaM sAyasphuratphenilanAmadheyam // 7 // TokA-iyaM kSapAnAma rAtriH sudhAkaraM candrameva zrIkalazaM jalaparipUrNa kumbhaM dadhAnAdhArayitrI sAyaM saMdhyAlakSaNameva sphurabhAsamAnaM phenilanAmadheyaM yatra vartate tadetattama evaM malaM hantumapAkartu mambaramAkAzameva vastraM varaM yathA syAttathA kSAlayatIva / kiletimAnAnAma pramANavizeSAvanumAna nAmadheyAdanujJAyate // 71 // pAdAditAmahni ravestu dInAM rutairidAnI ruvatImalInAm / parAmazana bhAti nizAnizAnaH kumavatI smeramukhIM dadhAnaH // 72 // TIkA-ahni tAvadine tu raveH sUryasya pAdaiH kiraNareva caraNAghAtaH kRtvAditAM pIDitA yAvaddinaM sUryapAdastADitAmidAnoM punaralInAM bhramarANAM rata: zabdaiH kRtvA ruvatI kumadvatIM kumudalatA smeramukhI sahAsavaktrAM vaghAnaH kurvANaH nizAnizAnazcandramAH tAmimA parAmRzan bhAti khalu // 72 // ___ artha-amRtabhAjana-candramAse jo bUMdeM nikala rahI haiM ve hI zubha nakSatra hai aura yaha kalaGkakI rekhA usI phUTe hue amRtabhAjanake madhya dikhane vAlA zyAmala AkAza hai / / 70 // artha-aisA anumAna hai ki candramArUpI zobhAyamAna kalazako dhAraNa karanevAlI rAtrirUpI strI andhakArarUpI malako dUra karaneke liye sandhyArUpa rIThA yA sAbunase yukta ambara-AkAzarUpI ambara-vastrako akchI taraha mAnoM dho hI rahI hai // 71 / / ____ artha-dinabhara sUryake pAdoM-kiraNoM (pakSameM caraNAghAtoM)se pIr3ita ataeva bhramara zabdoMke dvArA rotI huI dIna kumudinIko yaha candramA sparza karatA aura prasannamukhI karatA huA suzobhita ho rahA hai| bhAvArtha-jisa prakAra koI nAyaka apanI nAyikAko anya puruSase tADita honeke kAraNa rotI tathA dInAvasthAko prApta dekha hAthase usakA sparza karatA huA use prasannamukhI banA detA hai usI prakAra candramA bhI sUryake padAghAtoMse
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73-74 ] paJcadazaH sargaH zrImAn zazI kairaviNIvaneSu naro'pi nArI mukhacumbaneSu / niyujyamAno 74 bhavanapradeze sadambarottAnitatalpaveze // 73 // TIkA - sabambareNAkAze naina vastra NottAnite vistArite talpasya zayAnakasya veze niveze, bhAnAM nakSatrANAM vanasya sthAnasya pradeze yadvA bhavanasya zayyAgArasya pradeze kairaviNIvaneSu kumudvatIsamUheSu niyujyamAnaH zazI candramAH, api punarnArINAM svastrINAM mukhAnAM cumbaneSu AsvAdaneSu niyujyamAnazca naraH zrImAneva // 73 // sApi kalA zizirocitavibhavA kamalaM kartumupagatAtra na vA / paramahimAmRtavaSiNyeSA jyeSThasukhAya samasti vizeSAt // 74 // TIkA-sA siddhasvabhAvApi punaH kalA zazina iti zeSaH / ziziro'nuSNarUpa ucitoM vibhavo yasyAssA ke puruSa malaM kartuM bhUSayituM vA nopagatA pravRttA / para utkRSTo mahimAyasyAssA, amRtasya pIyUSasya varSiNI varSAkartrI vizeSAtspaSTarUpeNa jyeSThamuttamaM SaDRtujAtaM sukhaM tasmai samasti sarvadevAhlAdakAriNo bhavati / yataH sA pikAn kokilAMllAti dinabhara tADita tathA bhramara zabdoMke bahAne rotI huI kumudinIko apane kara sparzase sAntvanA detA huA prasannamukhI kara rahA hai / bhAva yaha hai ki rAtameM kumudinI khila uThI aura usapara bhramara guJjAra karane lage // 72 // artha- samIcIna ambara - AkAzarUpa vastrake dvArA jisameM zayyA bichAI gaI hai aise bha-vana- pradeza - nakSatroMke sthAnasvarUpa AkAza pradezake madhya, kumudiniyoM ke samUha meM niyujyamAna - patitva bhAvase svIkRta candramA zrImAnadbhuta zobhAse sahita hai / aura sadambara- uttama kSIma - rezamI vastrase nirmita zayyA jisameM bichAyI gayI hai aise bhavana pradeza-uttamamahalake madhya apanI striyoMke mukha cumbana meM saMlagna puruSa bhI zrImAn - saubhAgya lakSmIse yukta haiM ||73|| artha - jo, zizirocitavibhavA-- zItalatA pradAna karane vAle yogya vaibhavase yukta hai, para mahimA - utkRSTa mahimAse sahita hai, tathA amRtavarSaNI - sudhA barasAnevAlI hai aisI candramAkI vaha prasiddha kalA kamalaMkatu - kise vibhUSita karaneke liye yahA~ nahIM AyI hai ? apitu sabhIko vibhUSita karaneke liye AyI hai / isa prakAra vaha kalA spaSTarUpase 'jyeSTha sukhAya - zreSTha sukhake liye hai / 1. atizayena prazasyaM zreSThaM jyeSThaM ca / 'prazasya zrA' 'jyA ca' ityanena prazasya sthAne 'zrA' 'jyA' ityAdezo bhavataH si0 kau0 /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 742 jayodaya-mahAkAvyam [75-76 svIkarotIti pikalA vasanta svruupaa| tathaiva zizirasyartoru cito vibhavo ysyaassaa| kamalaM jalajamiti jAtyAmekavacanaM tataH kamalasamUhaM katuM smpaadyitumupgtaa| navA navInarUpArthAt shrdRtuH| paramo himaH prAleyapracayo yasyAM sA prmhimaahimtuvtii| amRtavarSiNI jalavarSAkAriNI, jyeSThasya mAsasya sukhAya vA samasti // 7 // baddhaM tvanarghasya kimarthametaddhaimaM tulAkoTiyugaM ca me tat / itIva roSAta padayugmamAsIdraktaM ramAyA aruNopabhAsi // 7 // TIkA-ivAnI punarnizAsamAgamena kRtvA strINAM zRGgAra karaNa meva varNayati / me mamAnarghasyAmUlyasvarUpasya tadetat hemasaMjAtaM hemaM tulAkoTyo purayoyugaM dvitayaM kimarthamiti baddhaM, itIva kRtvAroSAt kopavazAt ramAyAH striyAH padayozcaraNayoyugmaM dvitayaM aruNayA 'mahavI' ti nAmikayopabhAsi raktaM lohita sAsIdabhUt // 75 // nitambabimbe parayoparopitAbhitaHskhalantI khalu saptakI sitaa| mitA patAkeva jitAkhilAriNaH prAsAvazRGge'hipahAravairiNaH // 76 // TIkA-parayA kayAcit striyA nitambabimbe svakIyazroNipradeze sitA samujjvala rUpA saptako 'karadhanI' ti prasiddhA mekhalA uparopitA paridhAritA, yA khalu jitAH parAstA akhilA ariNaH zatravo yena tasya, 'araM duSTatvaM yasyAstarItyarItInantatvasampattaH / ahipaH zeSanAga eva hAro galabhUSaNaM yasya rudrasya varI kAmadevastasya patAkeva dhvajavastralekheva mitA lokeranumAnitA khalu prAsAdasya nivAsasthAnasya hayaMrUpasya zRGga Urdhvapradeze / kAmadevasya nivAsasthAnaM tAvannitambasthalam // 7 // athavA vaha kalA chaha RtuoM sambandhI sukhake liye hai| yatazca candramAkI vaha kalA pikalA-koyaloMko svIkRta karatI hai ataH vasanta Rtu rUpa hai, zizirocita vibhavA-ziziraRtuke yogya vaibhavase sahita hai ataH zizira Rtu rUpa hai, kamalaM kartu-kamala samUhako karaneke liye AyI hai ataH nUtana zarad Rtu rUpa hai, parama-himA-atyadhika barphase sahita hai ataH hemanta Rtu (hima Rtu) rUpa hai, amRta-varSiNI-jala barasAne vAlI hai ataH varSARtu rUpa hai, aura jyeSThasukhAya-jeThamAsake sukhako karane vAlI hai ataH grISmaRturUpa hai // 74 / / . artha-[ rAtri samAgamase striyoMne apane zarIrakA zRGgAra kiyA-yaha varNana cala rahA hai / ] mujha amUlyake liye yaha svarNamaya nUpuroMkA yugala kyoM bA~dha diyA, isa krodhake kAraNa hI mAnoM strIkA caraNa yugala mehadIse lAla varNa ho gayA thA |75 // artha-kisI anya strIne apane nitamba sthala para vaha karadhanI pahina rakkhI
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77-78-79 ] tAruNyatejobhirabhUtsta nAkhyo paJcadazaH sargaH dropospiyo'naGganivAsayogye / vyacchAdi hArAvalivAripUra: kSetre'nyayA kAntijharaikayogye // 77 // TIkA - anaGgasya kAmasya nivAsayogye, kAnterjharaH pravAha tenaikena bhogye bhoktu yogye kSetra svakIyazarIre tArubhyasya taruNimnastejAMsi tairyo'sau stanAkhya uroruharUpo dvIpo'bhUt babhUva sa hArAvalaya eva vAripUrA jalapravAhAsteH kRtvA vyacchAdi AcchAdito'nyayA kApi striyA hAraparidhAraNaM kRtamityarthaH // 77 // zrutilaGghanAya vAJchati nayanadvitaye svabhAvatastarale / kajjalamalaMcakre // 78 // ucitajJatAdhipannA sAdhvI TIkA - sAdhvI satsvabhAvA strI ucitaM jAnAtItyucitajJastasya bhAve bhAve tasilpratyayaM vidhAyocitajJatayAdhipannA prasiddhA satI zruteH karNasya dharmazAstrasya ca laGghanAya tiraskaraNAya pAragamanAya ca vAJchati sati yataH svabhAvata eva tarale caJcalarUpe nayanayodvitaye kajjalamalaM cakre'janamajjitavatI kalaGkasvarUpam // 78 // guruzuklatayA nivezite mRducandrAnanayAtha kuNDale / khalu daurudharIM zriSaM tarAM sma bibhartaH priyakAmajanmani // 79 // 743 TIkA - atha punarmRdu sukomalaM candravadAnanaM yasyAstayA kayApi striyA guruzukla tayAtizayadhavalimnA nivezite Aropite kuNDale tathA gurubRhaspatiH zuklo ( ralyo - jo saba orase nIce khisaka rahI thI tathA jise loga saba zatruoMko jItanevAle kAmadeva ke mahalakI zikharapara phaharAtI huI patAkA mAnate the || 76 // artha --- kAmadeva ke nivAsake yogya tathA kAntike pravAhake yogya apane zarIrameM yauvana tejase jo stana nAmakA dvIpa bana gayA thA vaha kisI anya strIke hArAvalirUpa jalake pravAhoMse AcchAdita ho gayA thA -- tirohita ho gayA thA || 77 || artha - svabhAvase caJcala nayanayugala jaba zruti karNa ( pakSa meM dharmazAstra) ta ko ullaGghita karane athavA tiraskRta karanekI icchA karane lagA taba ucita bAtako jAnane vAlI kisI sAdhvI - uttamasvabhAvase yukta strIne use kajjalase alaMkRta kara diyA --- 'basa karo' yaha kahakara Age bar3hanese roka diyA athavA daNDa svarUpa use kalaGkita - lAJchita kara diyA / tAtparya yaha hai ki kisI strIne netroM meM kAjala lagAyA // 78 // artha -- candrake samAna komala mukha vAlI kisI strIke dvArA atyadhika zuklatA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 80-81 rabhedAt zukro ) bhRgustayorbhAvo guruzuklatA tathA priyasya hRdayezvarasya kAmajanmani anurAgotpattiviSaye dauruSaroM zriyaM bibhartastarAM smeti khalUtprekSAyAM / guruzukragrahayomaMdhye candrasambhAvanayA durudharayogo bhavatIti jyotiH zAstra // 79 // terr atha cakraaarant kayAvadhRtaM gandhavahAvibhUSaNam / avakRSTamivAzu koSato vijigISoH smaracakravartinaH ||80|| TIkA - atha punaH kayAnyayAvadhUtaM gandhavahAvibhUSaNaM jetumicchu vijigISustasya smaracakravartinaH kAmadevasamrAjaH Azu zIghrameva koSato'vakRSTaM niSkAsitaM cakravadAyudha ivAbabhau // 60 // ekatrAGkitacaurasASu patibhiH zazvatvaNigbhirbhavAn raGgAho tulito'si hematulayAstAM kiMtu ratnAJcitam / prItyA tattu vizAladRgbhiradhunAtvAropyate mastake pApApnoSi hato'si mugdhavanitApAdeSu pazya sthitim // 81 // TIkA - ekatra ekasthAne caura: sAdhupatizceti dvau yastai rekasminevAGkanapatra caura nAma sAdhujana nAma ca likhyate yaiste rvaNigbhi he raGga / hematulayA tvamapi tulito'si aho AzcaryaprakAzane / tattAvadAstAM kiMtu adhunA sAmprataM tat hema svaNaM tu khalu prItyA premapUrvakaM ratneH khacitaM kRtvA vizAlavagbhirutphullalocanAbhirmastake Aropyate'pi / he pApa ? mugdhavanitAnAM navavadhUnAM pAdeSu caraNeSu sthitimApnoSi pazya tvaM tAvaddhatoisi // 81 // 1 ( pakSameM guruzuklatayA - guru aura zukra grahake yoga ) ke kAraNa dhAraNa kiye hue kuNDala priya - patike hRdayameM kAmabhAva utpanna karaneke liye durudhara yogakI zobhAko atyadhika rUpase dhAraNa kara rahe the| jyotiSa zAstra ke anusAra guru aura zukra grahake bIca candrakI saMbhAvanA honepara durudhara yoga hotA hai // 79 // artha - kisI anya strIke dvArA dhAraNa kiyA huA nAka kA AbhUSaNa, vijayAbhilASI kAmadeva ke zIghra hI myAnase nikAle hueke cakra ke samAna suzobhita ho rahA thA // 80 // artha - eka hI aGkanapatra -- baMhImeM caura aura zreSTha sAdhuoMke nAmako aGkita karane vAle vyApAriyoMke dvArA he rAMge ! Apa sadA svarNakI tarAjUse tole gaye ho arthAt vyApAriyoMne jisa tarAjUse svarNa tolA hai usIse Apako tolA hai / yaha Azcarya kI bAta thI / para aba vaha dUra rhe| isa samaya to vaha suvarNa vizAkSI - striyoM ke dvArA ratna jaTitakara prItipUrvaka mastakapara dhAraNa kiyA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82-83 ] paJcadazaH sargaH anubaddhaparasparAgulisvakaradvandvamudaucya jmbhinnii| hRdayaM vizato manobhuvaH kRtavatyeva ca toraNazriyam // 82 // TIkA-anubaddhAH sammilitAH parasparasyAGgulayo yatra tadanubaddhaparasparAguli svasya karayohaMstayordvandvamudacyoccaividhAya jambhiNI jambhAvatI strI tatkAlaM hRdayamanta:karaNaM vizataH pravezaM kurvato manobhuvo madanasya toragadhiyaM sAlaMkAradvAroddhATanazobhA kRtavatI sampAdayatIva rarAjeti zeSaH // 2 // priyAgamanatatparA yadadhijAnu satkarparA bhinamrakarapallavApitakapolamUlA praa| lilekha samayocitotpaThitamaJju maju svanA pareNa bhuvi pANinA kimapi yantramAkarSakam // 83 // Toka-parAnyA kApi strI priyasyAgamane tatparA tallInA yat yasmAt kila jAnUparivartamAnamadhijAnu san prazaMsanIyaH kUrparaH kaphoNidezo yatra sa cAsAvabhinamro natimAptaH kara eva pallavastasminnapitaM saMdhAritaM kapolasya mUlaM yayA sA satI majja jAtA hai parantu he pApI rAMge ! tUM mugdha striyoMke pairoMmeM sthitiko prApta ho rahA hai arthAt striyA~ tere kar3e banavAkara pairoM meM pahinatI hai isa taraha tUM bhAgyahIna hai| bhAvArtha-avicArI logoMke dvArA acche burekA vicAra na kiyA jAve yaha ThIka hai parantu jo vizAla dRSTi vicAravAna haiM ve acche burekA vicAra avazya karate haiN| isIliye vizAla dRSTi striyA~ sIsaphUla banAkara ratna jaTita svarNako mastakapara dhAraNa karatI haiM aura mugdha-mUDha-grAmya striyA~ kar3e banavAkara rAMgeko pairoM meM pahinatI haiN| tAtparya yaha hai ki striyA~ ratna jaDita svarNamaya zIzaphUla mastakoMpara dhAraNa kara rahI haiM // 81 // ____ artha-jinakI aguliyA~ paraspara milI huI haiM aise donoM hAthoMko Upara uThAkara jamuhAI letI huI strI aisI suzobhita ho rahI thI mAnoM usa samaya hRdayameM praveza karate hue kAmadevake liye toraNa hI bA~dha rahI ho / / 82 / / - artha-priyAgamanakI pratIkSAmeM lIna tathA ghuTanoMpara rakhI TehunIse kucha jhuke kara pallavameM kapola rakhe huI koI madhurabhASiNI strI usa avasarake yogya pATha par3hatI huI dUsare hAthase pRthivIpara kisI AkarSaka anirvacanIya yantrako likha rahI thii| bhAvArtha-pati pratIkSAmeM lIna koI strI ghuTanepara sthita eka hAthameM kapola
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 746 jayodaya-mahAkAvyam [ 84-85 svanA maJjubhASiNI pareNetareNa pANinA hastena bhuvi pRthivyAM kimapyanirvacanIyamAkarSaka yantraM samaye'vasare yaducitaM tadutpaThitaM tena majju yathAsyAttathA lilekha // 83 // vibhUSaNaiH spaSTamalaMkRtaM vapunitambinInAM samalaMkRtaM papuH / mRgANDakhaNDA guru candanArthAvazAcchriyaH sadoSaM dhavasaMbhuvAM dRzAm // 84 // TIkA - nitambinInAM strINAM vapuH zarIraM nUpurakeyUrekuNDalAdibhiralaMkRtaM zRGgAritaM tadeva punarmRgANDasya kastUrikAyAH khaNDo lezo'gurucandanaM ca tayozcarcanA vilepanaM tadvazAt dhavasya patyuH sambhuvAM prANezasambandhinItAM dRzAM cakSuSAM zriyaH zobhAH doSayA rAtryA sahita sadoSaM yadvA doSeNa dUSaNena sahitaM sadoSaM papuH pItavatyaH khalu // 84 // itaH kalatrANi na bAlakAni mukhAni yeSAM tu navAlakAni / dhanUMSikAmena ca tAnitAni manAMsi yUnAM suratAzritAni // 85 // TIkA - itaH kalatrANi striyaH bAlakA na bhavantItyabAlakAni yuvatyo'thavA na saMjAtA bAlakA yeSAM tAnyapi navAlakAni navayauvanavatyaH striya ityarthaH / yeSAM kalatrANAM mukhAni tu punarnavAla kAnyeva yato navA navInAH komalAH zyAmalAH sadyaH zRGgAritAzcAlakA yeSAM tAni bhavanti / kAmena smareNa dhanUMSi tAnitAni (vistAritAni) kAmaH sajjAyuSo babhUva / yUnAM taruNAnAM manAMsi hRdayAni ca surataM ratisukhamAzrayantIti suratAzritAni tathaiva suratAM devatArUpatAM vivyatAmAzrayantIti vA // 85 // rakhe huI thI tathA kucha gunagunAtI huI dUsare hAthase pRthivIko kudera rahI thI / usase aisI jAna par3atI thI mAnoM mantroccAraNapUrvaka kisI AkarSaka yantrako hI likha rahI ho || 83 // artha -- striyoM kA zarIra yadyapi nUpura - keyUra - kuNDalAdi AbhUSaNoMse acchI taraha alaMkRta-zRGgArita thA tathApi pati - sambandhI netroMkI zobhAne use kastUrI aura aguru candanakI lepake kAraNa sadoSa - rAtrise sahita athavA zyAmalatA rUpa doSase samalaM - kRtaM - malina kiyA huA dekhA thA // 84 // artha-idhara striyA~ na bAlaka - pUrNa yuvatiyA~ athavA bAlaka na honese rati kriyAmeM pUrNa sakSama thIM unake mukha bhI navAlaka - navIna saMbhAle hue kezoMse sahita the aura idhara kAmadevane dhanuSa nagna rakkhe the ataH taruNa janoMke mana suratAzrita-saMbhoga sukhake Azrita ho rahe the athavA divyarUpatAko prApta ho rahe the // 85 //
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86-87-88 ] paJcadazaH sargaH 747 praNayavikAzavidaH punarapAGgamayagobhirucitacittahataH / dRza iva sakhyo yuvatibhiradhidayitaM preSitAH katibhiH // 86 // TokA-punaranantaraM katibhiryuvatibhistaruNIbhirdayitasamIpamityadhidayitaM priyasya pArvamityarthaH sakhyo vayasyAH preSitA iva locanAni yathA, praNayasya premNo vikAzaM vidanti jAnantIti praNayavikAzavidaH sakhyo dRSTayazca / tathApAGgo madanaH po'pAGgAH netraprAntAstanmayobhirgobhirvANIbhiruta razmibhirucitaM cittaM yadvAcitasya cittaM harantIti tA ucitacittahRtaH satyo dRSTayazca // 86 // saMvizeti kila tulyayoditA lajjayA kimapi nAhamAninI / namrayA khalu bhRzaM dazAtra sA smekSate svatanutApitAM tanum / / 87 // TIkA-he sakhi sandizeti kila tulyayA samavayaskayoditA pratininedayitu preritA mAninI strI lajjayA kRtvA kimapi nAha na nijagAda kila / atra tu punaH sA atanunA kAmena tApitAM tanu zarIraM namrayA natayA dRzA dRSTayA kRtvA bhRzaM punaH punarIkSate sma balu patisaMyogavAJchAbhivyaktyartham // 8 // sakhi ! tvaM snigdhAGgI prabhavati yuvA so'pi tarala: tamineyaM rAtrI rahasi kathanIyaM mavuditam / samasyeyaM kliSTAtra vizatu kileSTantu bhagavA niyaM vAcAM vallI prasarati satI smAmbujadRzaH // 48 // TIkA-patisaMyogAbhilASavatI strI sakhI prati ki sandidezeti kathayati tAvat / artha-kitanI hI yuvatiyoMne apane patike pAsa una sakhiyoMko bhejA jo unhIMkI dRSTike samAna thIM, kyoMki jisa prakAra dRSTi premake vikAsako jAnane vAlI hotI hai usI prakAra sakhiyA~ bhI nAyaka nAyikA sambandhI premake vikAsako jAnane vAlI thIM aura jisa prakAra dRSTi apAGgamayagobhiH-kaTAkSamaya vANIke dvArA ucita-yogya athavA icchita patike cittako haratI hai usI prakAra sakhiyA~ bhI apAGgamayagobhiH-kAmamaya vacanoMke dvArA icchita patike cittako harane vAlI thIM // 86 // artha-koI sakhI nAyakake pAsa jAkara kahatI hai-mAnavatI sakhIne lajjAvaza mujhase aisA kucha nahIM kahA hai ki tuma unase saMdeza kaho / kintu nIcI dRSTise vaha yahA~ kAmake dvArA saMtApita zarIrako bAra-bAra dekhatI rahI / / 8 / / 48
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 89-90 he sakhi ! tvaM svayaM snigdhAGgIti snehabhUmiH, sa ca yuvA vayaH paripUrNastaralazcapalatAmA - panno'pi prabhavati svatantrAyate / iyaM rAtristamitrA tamasAparipUrNA, maduditaM ca rahasye - kAntasthAne kathanIyaM nivedanIyamitIyaM samasyA kliSTA du:sampAdyA / atra prasaGge tu punarbhagavAniSTaM dizatu pratipAdayatu / iyaM satI prazaMsAyogyAvasa rovitatvAdvAcAM vallI paramparA kasyA apyambujadRzaH kamalalocanAyAH prasarati // 88 // 748 anukUleGgitakartrIcchAyeva preSitAtha kAminyA / dayitaM pratItidUtI sandezamudAjahAra satI // 89 // TIkA -- athAnantaraM chAyeva zarIracchavirivAnukUlaM svakIyaceSTAnusAramiGgitaM ceSTitaM karotIti strI anukUleGgitakartrI dayitaM svasvAminaM prati samIpaM priyasyeti / kAminyA kayApi vAcchAvatyA preSitA dUtI satI nimnaprakAreNa sandezamudAjahAra nigaditavatItyarthaH // 69 // tvaM vijitamadanarUpastvayyanuraktA ca hariNanayanA sA / ityanuzayAdivAmamuttapati kilaikikAM madanaH // 90 // TIkA - dUtI gatvA yadevoktavatI tadevAnuvadati / he sundara ! tvaM vijitaM nyakkAratAM nItaM madanasya rUpaM yena sa tAdRzaH / sA ca hariNasya nayane iva nayane yasyAH sA suvizAlatigmacaJcalalocanA tvayi viSaye'nuraktAnurAmakartrI bhavati / tataH zatromitra N ca zatrureveti nItito'nuzayAdiva kopavazAdeva kilAmUmekikAmekAkinImasahAyAM madanaH kAmadeva uttapati kaSTakarI vartate // 90 // artha-- koI strI sahelIse kaha rahI hai - " he sakhi ! tuma snehako bhUmi ho ( tumhArA mujhapara jitanA sneha hai yaha maiM jAnatI hU~) vaha yuvA capala hai (zIghra hI tumhArI bAta mAnane vAlA nahIM hai) rAta aMdherI hai (tuma kaise jA sakogI) phira merA saMdeza ekAntameM kahanA hai ( usake pAsa bhIr3a lagI rahatI hogI) isa taraha yaha samasyA kaThina hai ( sukhase sulajhane vAlI nahIM hai) (phira bhI AzAvatI hU~) bhagavAn iSTamArgako batAveMge / " isaprakArake vacana kisI kamala-locanAke mukhase nikala rahe the ||88|| artha - - tadanaMtara kisI kAmAtura strIke dvArA patike pAsa bhejI gaI, chAyAke samAna anukUla ceSTA karanevAlI dUtIne sahelIkA sandeza kahA ||89 || artha- koI dUtI nAyakase kahatI hai- he sundara ! tumane kAmadevakA rUpa jItA hai aura vaha tumameM anurakta hai, isa krodhase hI mAnoM kAmadeva usa becArI akelIko saMtapta karatA hai // 90 //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 749 91-92-93 ] paJcadazaH sargaH kusumAdapi sukumAraM vapurabalAnAmitIdamuddharati / iSuNA smarasya sunvara ! kusumena hataM tadIyAGgam // 91 // TokA-he sundara ! manoharAGga ! tadIyamaGgaM zarIraM smarasyAnaGgasyeSuNA vANena kusumena puSpAtmakena hataM kSatabhAvaM gataM sat abalAnAM strINAM vapuH zarIraM kusumAvapi phullApekSayApi sukumAraM komalataraM bhavatIti lokalyAtamidaM uddharati spaSTIkaroti tAvat // 9 // anurAgavatinA tava viraheNogreNa sA gRhotaanggii| kimu sambadAmi gaurI sajjAtAviziSTeva // 92 // TIkA-api tavAnurAgavatinA premavazaMgatena viraheNevogreNa bhayaMkareNa kreNa vA gRhItamaGga yasyAH sA gaurI gauravarNA girijA vA he sundara ! addhaviziSTA kRzakAyatayA mINazarIrA mahAdevena kRtvA kAyAnupraviSTakAyatayA vA sajjAtA he sajjanAhaM kimu paraM sambavAbhi / sA tava virahavazA pratidinaM kSIyata iti // 92 // indukarairmalayabhavaitiH spRSTA muhuzca majjumate / doSabhayAdiva siJcati tanumatanusadazrupUraiH sA // 93 // TokA-he majjumate ! sukumArabuddhe ! sA mama sakhI invozcandrasya karaH kiraNereva hastemalayabhavaikSiNadigbhavaH (malaM yAti prApnoti malayastasmAdbhavaH samutpannA) vAtAyubhiH muhuH punaH punaH spRSTA satI mAsma kadAcidbhavavanyapuruSasaMsargajanyo doSa iti artha-he sundara ! usakA zarIra kAmadevake puSparUpa bANake dvArA ghAyala ho gayA hai isase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki striyoMkA zarIra phUlase bhI adhika sukumAra hotA hai / / 22 / / artha-sundara ! kyA kahU~ ? tumhAre anurAgake vazIbhUta ugra-bhayaMkara (pakSa meM viraharUpa rudra) virahake dvArA jisakA zarIra gRhIta hai tathA jo durbalatAke kAraNa AdhI raha gaI hai (pakSa meM mahAdevane jise ardhAMgI banA liyA hai) aisI vaha gaurI-gaura varNavAlI strI sacasuca hI gaurI-pArvatI ho gaI hai / / 92 / / artha-De sukumArabuddhe ! indukara--candramAkI kiraNarUpa hAthoM aura malayavAta-dakSiNa vAyuke dvArA bAra-bAra sparzako prApta huI becArI vaha doSake bhayase hI mAnoM arthAt mujhe parapuruSane apane hAthoMse chU liyA hai tathA mujhe malina padArthake saMsargase dUSita vAyu sparza kara rahI hai isa doSake bhayase, kAmase utpanna
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 750 jayodaya-mahAkAvyam [ 94-95-96 doSasya bhayAdiva sadA pUrairnayanajalasamUhairatanusaMbhUtaistevirahalakSaNaH tanu svasya zarIraM siJcati cANDAlAdisaMsarge pavitrIkaraNAyaM snAti loko yathA // 93 // iti vArito'GkarAGkitatanumanuSyo javena suratArthI / muktAphalAni cAzravyAjAdiva sandade tasyai // 14 // TokA-ityuktaprakAreNa vArito vacanasamUhAdeva jalataH kRtvAkurai romAJcaireva kandalerakuritA vyAptA tanuH zarIraM yasya sa manuSyaH javena zIghratayava suratArthI surataM vAJchati yadvA zobhanAM latA ballI vAJchatIti suratArthI bhavan azra NAM vyAjAnmiSAt tasyai dUtyai muktA eva phalAni sandade vattavAnupahArarUpeti // 9 // dayitAhRtasya manasaH samAturaiH parimUDhatAmiva gataiH purA naraiH / udite samuddhRtapadaiH kSapAkare prayaye tato'nupadibhiH sphurattare // 15 // ____TIkA-dayitayA priyayA AhRtasya vazIkRtasya manasazcittasya parimUDhatAM mugyatAmiva kila gatairnarairyuvabhiH samAturaiH puraiva pUrvameva vyAkulIbhUtaiH punastataH pAkare candramasi udite sati sphurattare samutAni padAni yai starmanuSyaH prayaye prayatnaM kRtamanupavibhiranukUlacaraNa saJcArastaH // 15 // anutanUpagatasya vapuSmato gurutarapratibimbamathodvahat / atibharAdiva kampavataH karAnmukurakaM nipapAta natabhravaH // 96 // TIkA-tanoH zarIrasya samopamanutanu, upagatasya prAptasya vapuSmataH kAntimataH priyasya gurutaraM zreSThataraM durbharataraM vA pratibimbamudvahat saMdhArayat, mukurakaM varpaNaM natabhravaH azrurUpa jalase apane zarIrako sIMcatA rahatI hai| bhAva yaha hai ki vaha uddIpaka AlambanoMke milane para A~sU bahAtI rahatI hai para Apa itane bholebhAle ho ki usakI bAdhAko samajhate hI nahIM / / 93 // artha-isa prakArake vacanarUpI jalase jisakA zarIra romAJcarUpI akuroMse vyApta ho rahA thA aisA koI eka puruSa suratArthI-saMbhogakA ra pakSameM ra aura la ke abhedase latAkA) icchuka ho gayA tathA usane A~suoMke bahAne dUtIke liye muktA phaloMkI bheMTa dI // 14 // ___artha-vallabhAke dvArA hare gaye manako mUr3hatAko prApta hue ke samAna jo pahale hI kAmase vyAkula ho gaye the aise manuSyoMne atyanta prakAzamAna candramAke udita honepara dUtIke pIche hI paira uThAkara cala diyA // 95 / / __ artha-patike nikaTa Anepara striyoMke zarIrameM prakaTa hue sAttvika bhAvoMkA varNana hai / zarIrake samIpa Aye hue priya patike gurutara-atyanta zreSTha athavA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97-98] paJcadazaH sargaH 751 striyaH kampavataH kampanazIlAtkarAt hastAt atibharAdivAsahamAnasambhArAdiva kila nipapAta patitamAsIt // 16 // kAntAvalokavikasannayanapraNunnaM kamjantu sambhramavataH zravaNAnnatAjhyAH / prANezapAdabhuvi sannipatad rarAjA tithye dRzaH parikRtaM pratibimbameva // 97 // TIkA-kAntasya priyasyAvaloke vikasad vikAsamAptavad yannayanaM netra tena praNunnaM preritaM sambhabhavato vinayayuktAyA natAjhyA abhyutthAnAdi kRtavatyAH zravaNAtkarNadezAt prANezaH svAmI tasya pAvabhuvi purobhAge sannipatad pAtavat kajaM karNapuSpaM tu punazazcakSuSaH pratibimbaM pratinidhisvarUpamevAtithye parikRtaM preSitameva rarAja zuzubhe // 97 // pramadA pramadAzrabhiH priye samupAgacchati satvaraM tarAm / snapayatyamukocitAsanaM nijavakSaH sma cakoralocanA // 98 // TIkA-cakoralocanA cakorasya locane iva locane yasyAH sA pramadA prasannavadanA strI priye prANezvare samupAgacchati samIpamAgatavati sati amukasya svAminaH ucitaM yogyaM ca tadAsanaM ca tannijasyAtmano vakSa urasthalaM pramadena tatkAlasambhavenAnandasaMvohena jAte ravabhinayanajaleH kRtvA snapatisma / sA prasannA nAyikA // 98 // bahuta bhArI pratibimbako dhAraNa karane vAlA darpaNa kisI stroke kAMpate hue hAthase nIce gira gayA mAnoM pratibimbake bhArI honeke kAraNa hI usakA hAtha kAMpane lagA thA // 16 // bhAvArtha-patiko pAsa AtA dekha strI lajjAse nIcekI ora dekhane lgii| usane patikI orase lajjAvaza apanI dRSTi haTA lI parantu patikA pratibimba darpaNameM lekara use anurAga pUrvaka dekhane lagI / dekhate-dekhate usake hAthameM vepathukampana nAmaka sAttvika bhAva prakaTa ho gayA aura usa kAraNa darpaNa hAthase chUTakara nIce gira gayA nIce girane kA kAraNa yaha thA mAnoM vaha pratibimba itanA gurutara-zreSThatara athavA atyanta vajanadAra thA ki strIkA hAtha usakA bhAra sahana karanemeM asamartha ho gayA thA // 16 // ___ artha-patike Anepara uThakara khar3e hone aura praNAma karaneke saMbhramase yukta kisI strI ke kAnase girakara jo kamalapatike caraNAgra-Age gira gayA thA vaha aisA suzobhita ho rahA thA mAno patike darzanase khilate hue nayana kamalase
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 752 jayodaya-mahAkAvyam [ 99-1.. mAninI priyamuvIkSya vinIvAvaMzuke vinamitAsyamihAsIt / sA padAni paridRSTavatIva prasthitasya sahasA smayakasya // 99 // TIkA-yA kAcidapi mAninI strI sA priyamudIkSya samIpamAgataM patimavalokyAMzukedhovastra vinatA nIvirbandhanapranthiryasya tasmin bhavati sati vinamitamAsyaM mukhaM yayA syAttathAsIt / kathamiti cet ? sahasaiva sahajenaiva prasthitasya vinirgatasya smayakasya garvasya padAni caraNacihnAni dRSTavatIva sA // 99 // nijanAyakamavalokya tamAgatamekA yAvadrAmA zAtavatIhosthitAsanataH paridhAnamatithirAgam / saMharSavazAtpAdayonaMtaM jadhanapIThamabhirAmaM maGkSa vinihnavazAli ca samadAnmAhAtmyagatArAmam / / 10 / / TIkA-ekA rAmA strI ta nijanAyakaM svasvAminamAgataM purataH sthitamavalokya zAtavatI prasannatAdhAriNI satIhAsanataH poThAdutthitoDIbabhUva / tAvadevAtithau prANike rAgaH premabhAvo yasya tattasyAH paridhAnamadhovastra ca saMharSavazAt prasannatayA kRtvetyarthaH paviyozcaraNayornataM praNataM bhavat mAhAtmyena mahattayA gataH samupalabdha ArAmo yasya tada vizAlarUpamityarthaH vinivena nizchalabhAvena zobhate tat ca vinivazAli ataevAbhirAmaM manohAri jaghana pIThaM samAvado / nizAsamAgamazcakrabandha iti // 100 // prerita ho patikA Atithya-atithi satkAra karaneke liye nayanoMkA pratinidhi hI ho // 97|| artha-cakorake samAna netroM vAlI koI strI patike nikaTa Anepara usake Asanake yogya apane vakSaHsthalako harSake A~suoMse sIMcane lgii| yaha azru nAmaka sAttvika bhAvakA varNana hai / / 98 // artha-koI eka mAnavatI strI patiko dekha adhovastrako gAMThase rahita ho gaI / lajjAke kAraNa usakA mukha nIcA ho gayA usase vaha aisI jAna par3atI thI mAnoM zIghra hI nikalakara jAne vAle mAnake pada cihna hI dekha rahI ho // 19 // artha-koI eka strI patiko AyA dekha Asanase uThakara khar3I ho gayI / sAtha hI atithi-patise anurAga rakhane usake adhovastrane caraNoMmeM namrIbhUta hokara harSapUrvaka usake liye sundara evaM suvizAla nitamba sthala rUpa pITha-Asana pradAna kiyA / bhAva yaha hai ki kAmodreka vaza adhovastrake vigalita honese strIkA nitamba-sthala prakaTa ho gayA // 100 //
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 753 15] paJcadazaH sargaH sa zrImAn suSuve caturbhujavaNik zAnteH kumArAhvayaM vANIbhUSaNamastriyaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / kAvye kaumudamedhayatyapi sudhAbandhUjjvale tatkRteH sargaH svIyakalAbhireSa dazamaH paJcottaro nirgataH // 15 // artha-zrImAn seTha caturbhuja jI tathA ghRtavarI devIne jisa vANIbhUSaNa, brahmacArI tathA buddhimAn 'zAnti kumAra nAmaka putrako utpanna kiyA thA, usake dvArA nirmita candrotsavakA varNana karane vAle candramAke ujjvala isa kAvyameM apanI kalAoMse suzobhita yaha paJcadaza sarga pUrNa huA / / 15 / / 1. kavikA rAzi nAma 'zAnti kumAra' thA, 'aura cAlU nAma 'bhUrAmala' thaa|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ SoDazaH sargaH nizIthatIrthe kRtamajjanena jayAya niryAtamatha smareNa / pIyUSapAdojjvalakumbhadRSTyA subhasphuranmaGgalalAjavRSTyA // 1 // TIkA - athAnantaraM nizItho'rddharAtrisamayaH sa eva tIrtho jalAvagAhapradezastasmin kRtaM majjanaM yena tena smareNa nAma kAmadevena pIyUSapAvazcandramAH sa evojjvalakumbho maGgalyakalazastasya dRSTyA darzanena kRtvA zobhanAni bhAni nakSatrANi eva sphurantyo maGgalalAjAstAsAM sRSTyA sarjanena ca kRtvA jayAya dizo vijetu niryAtaM tAvat / atra rUpakam // 1 // prayANavelAM kusumAyudhasyApyaho svayaMstrI puruSeSu na syAt / tAruNyamUrtiSvapi kasya kasya sahAyavAnchA sutarAM prepazya // 2 // TIkA - kusumAyudhasya kAmadevasya prayANavelAM digvijayasamayaM sutarAM prapazya ( ? ) jJAtvAdi punastAruNya mUrtiSvapi vayaH sandhisthiteSu cApi strIpuruSeSu teSu mithuneSu kasya kasya kila strIvargasya puruSavargasya vA svayameva sahAyasya vAJchA na syAt kintu sarvasyApi sahakArisamAgamAyAbhilASAbhUt / aho Azcarye // 2 // vizvasya yad dhairyadhanaM vyalopi viyogino'yApi tu yogino'pi / rAmAbhidhAmAkalayanti nAmAdhunA punaste pratikartukAmAH ||3|| TIkA - yad yasmAtkAraNAt vizvasya nAma jagato dhairyameva dhanaM tena vyalopi luptaM sarvasyApi lokasya dhairyaM naSTaprAyamabhUt tasmAdviyogino janAH strIvirahitA athApi yoginaH artha - tadanantara ardharAtri rUpI jalAzayake ghATapara jisane snAna kiyA thA aisA kAmadeva candramA rUpa ujjvala kalazako dekhakara tathA sundara nakSatra rUpI mAGgalika lAIkI varSAkara digvijayake liyA nikalA // 1 // artha - Azcarya hai ki kAmadevake digvijayakA samaya acchI taraha dekhakara taruNAI kI mUrti svarUpa strI puruSoMmeM kisa-kisako sahAyatAkI icchA nahIM huI thI ? arthAt sabhI strI puruSa kAmadevakI sahAyatAkI icchA karane lage // 2 // artha- - yatazca isa samaya samasta jagatkA dhairyaMrUpo dhana lupta ho gayA thA 1. pradRzya /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-5-6] SoDazaH sargaH 755 saMnyAsinazca lokAste'dhunA sAmprataM vyApatti pratikatu, kAmAssamayAgatAmApattimapanetumabhilaSantaH santo nAma rAmAbhidhAmAkalayanti viyo gino rAmAyA abhidhAM, yoginazca ramante yogino yasminniti sa rAmaH paramAtmA tasyAbhidhAmAkalanti smaraNaM kurvanti khalu / rasya kAmasyAbhA zobhAbhAvo yatra sa rudro jino vA tasyAbhidhA nA // 3 // anaGgajanmAnamaho sabaGgazaktyApyajeyaM samudIkSya cain| gato vivektuM nijamityupAyAdupAsanAyAM gRhadevikAyAH // 4 // TIkA-caGgodakSo sAmarthyavAn navayauvanapUrNo'pi puruSo'naGgajanmAnaM madanaM nAma sadaGgasya sundarazarIrasya kevalasyAsahAyasya zaktyA balena yadvA prazaMsanIyayA zaktyAyudhena kRtvApi puna rajeyaM samudIkSya jJAtvA khalu kasmAdapyupAyAnnija vivektu tato'tha pRthakkatuM gRhadevikAyAH samiNyA gRhiNyAH (kuladevatAyAH vA) upAsanAyAM gato nirato'bhUt // 4 // ratIzvarAjJAM zirasA vahanti tetrApi vastrAbharaNairlasanti / tacchAsanAtItikRtazca ke te vAcaMyamAssantu guhAsu te te // 5 // ___TIkA-ye ratIzvarasyAjJAM zirasA vahanti zirodhAryA kurvanti te'trApi vastrAbharaNaira mbarAlaGkaraNairlasanti kintu te tacchAsanasyAtItikRtastavavajJAnakAriNa, ke'pi janAste guhAsu vasanto vAcaMyamA maunino bhavantu // 5 // ekAkine dhUmasamaM tamastu vASpAmbupUrodayakAri vastu / sadaGganasyAJjanavatsuzAsturdagambujonmIlanakRt sadAstu // 6 // ataH samAgata vipattike pratikArakI icchA karate hae viyogI-strI rahita manuSya rAmAbhidhAM-strIke nAmakA smaraNa karate the aura yogI-sAdhujana rAmAbhidhA-rAma-zuddha AtmA athavA kAmakI sampadAse rahita-kAma vijayI jinendradevakA smaraNa karate the / / 3 / / artha-samartha-navayauvanase paripUrNa honepara bhI puruSa, kevala sundara zarIrakI zakti-sAmarthya (pakSa meM zakti nAmaka zastrase) kAmadevako ajeya vicAra kara kisI upAyase apane Apako usase pRthak karaneke liye gRhadevI-apanI strI (pakSa meM kuladevI)kI upAsanAmeM nirata-tatpara ho gyaa| bhAvArtha-kAmodrekase nivRtta honeke liye strIkI zaraNameM gayA // 4 // artha -jo ratIzvara-kAmadevakI AjJAko zirodhArya karate haiM ve (paraloka1. 'caGgastu zobhane dakSe' iti vizva0
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [7-8 TIkA-rAtrisambandhi tamastu ekAkine virahiNe janAya vASpAmbupUrasya netrajalapravAhasyodayakAri vastu dhUmasamaM dhUmena samAnaM bhavati / tadeva satI aGganA strI yasya tasya suzAsturjanasya dRzau evAmbuje tayorunmIlanakRt sadajjanavat sadaivAstu samastu khalu ullekho. 'laMkAraH // 6 // saubhAgyamabhIru janAsya phullavilokine zrIdhvajavastrapallaH / hRdbhadakRtsambhavatIva bhallaH paratra yo dIpAzikhAMzabhallaH // 7 // TokA-dIpazikhAMzamallaH saubhAgyamRto bhAgavato bhIrujanasya lalanAlokasyAsyameva phullaM vilokayatIti tasmai janAya zriyo dhvajasya vastrapallaH ya eva dIpazikhAMzamallaH paratra lalanAsyAvalokanarahite jane hRdo hRdayasya bhevakRt bhalla iva bhavatIti zeSaH / ullekha evAlaGkAraH // 7 // muddyotanaM dvaitavato nikAmamudyotanaM candramaso'bhirAmam / viyoginaH saMtamasaM tathAtiyatnAdivAnI manasi prayAti / / 8 / TIkA-candramaso'bhirAma manoharamudyotanaM tasato mithunajanAya nikAmaM yatheSTaM muvaH prasannatAyA dyotanaM prakaTIkaraNaM bhavati / idAnImeva tathA santamasaM tu viyogino janasya manasi yatnAtprayAti jagato gatvA viyogihRdaya eva tamaHsaMbhUtaM bhavatIti khalu yuktam / ullekhAlaGkAraH // 8 // kI bAta dUra rahe) isa lokameM bhI vastrAbhUSaNoMse suzobhita rahate haiM aura jo usakI AjJAkA ullaMghana karate haiM ve guphAoMmeM rahate hue maunI hote haiM / / 5 / / artha-rAtri sambandhI jo andhakAra thA vaha virahI manuSyake liye to dhueMke samAna azru jalake pravAhako karane vAlA padArtha thA aura strIsahita manuSyake liye nayana kamalako unmIlita karane vAle ajjanake samAna thA // 6 // artha--jo dIpa zikhAkA aMzarUpa malla thA vaha saubhAgya zAlI strI janake mukha rUpa kamala puSpako dekhane vAle puruSake liye lakSmIke dhvaja vastrakA pallaprAnta-bhAga thA vahI strI janase rahita virahI manuSyake hRdayako bhedana karane vAlA bhAlA thA ___ bhAvArtha-rAtrike samaya prajvalita dIpaka, saMyogI manuSyake liye hita kAraka aura virahI-viyogI manuSyako duHkhakAraka the // 7 // ____ artha-isa samaya candramAkA sundara prakAza saMyogI strIpuruSoMke harSako atyadhika bar3hAne vAlA hai aura saMsArakA saghana andhakara prayatna pUrvaka simaTa kara viyogI manuSyoMke hRdayameM A ghusA hai // 8 //
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9-10-11 ] nipIyate sitAzritaM dugdhamivAdareNa ayoSitAM takramivAtra nakrasaMkocataH SoDazaH sargaH saGgaminApareNa | zrIzazirazmicakram // 9 // TIkA - saGgaminA strIprasaGgabhAjA manuSyeNa zrIzazinazcandrasya razmicakra' jyotsnAsamUhaH sitayA zarkarayA zritaM yuktaM dugdhamivAdareNa premNA nipIyate tadevAtrApareNa viyoginA janenAtha punaruSitaM dvidvina vyatItaM taka dadhivikAramiva nakkrasya nAsikAyAH saMkocato'racita eva nipIyate / ullekhapUrva kopamAnAmAlaGkAraH // 9 // kAmArinAmApyabhavallalAmA yadoyamUrdhAndukazotadhAmA / vizAM jaye protipituH prazasyaM sAcivyameva pracaratyavazyam // 10 // TIkA - kAmasyArirharastasya nAmApi lalAma manoharamabhavajjAtaM yatsambandhI yadIyazcAsau mUrdhA zirastasyAndukamalaGkaraNaM zItadhAmA candramA bhavati tasmAt kAmasyAlimitra ralayorabhaivAt / yata eSa candramAH prItipiturbhavanasya vizAMjaye vigvijayaviSaye 'vazyameva prazasyaM prazaMsAyogyaM sAcivyaM sacivazvaM pracarati / 'candrasAhAyyena svacchanda bhAvena kAmasya pracAro bhavatIti // 10 // 757 nizAcaraH paJcazaro'sti pRSThalagno mamaikAkina A nikRSTaH / tvatto labhe no yadi tantrasUtramaSTAGgasiddho samatAstu kutra // 11 // TIkA - ityataH ko'pi virahI svanAyikAyA anunayaM karoti - paJcazaraH kAma eva nizAcaro rAtrau saMcaraNazIlo'sti sa nikRSTaH pIDAkaratvAt mamaikAkino niHsahAsya pRSThalagnaH sambhavati / A ityAzcayaM / tato he dayite yadi tantrasUtra mantrapratipAdakaM zAstra yadi no labhe aimi tadA punaraSTAGgasiddha raNimAdirUpasambhUterathavA kAmamandirAdyaSTAGgasiddha: samatA kutrAstu // 11 // artha - strI samAgamako prApta manuSyake dvArA jo candrakiraNoM kA samUha zarkarA mizrita dUdhake samAna Adarase piyA jAtA hai-- sevana kiyA jAtA hai vahI candrakiraNoMkA samUha virahI manuSyake dvArA vAsI chAMchake samAna nAka sikor3akara piyA jAtA hai // 9 // artha - zaMkarakA nAma bhI AbhUSaNasvarUpa hotA hai kyoMki unake mastakakA AbhUSaNasvarUpa candramA bhI kAmadevake digvijaya ke samaya prazaMsanIya sahayoga karatA hai // 10 // artha - Azcarya hai ki yaha atyanta nikRSTa kAmarUpI nizAcara - rAkSasa (rAtrimeM prabhAva dikhAnevAlA) mere pIche lagA hai ataH he priye ! yadi tumase tantra
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 758 jayodaya- mahAkAvyam [ 12-13 zyAmaM mukhaM me virahaikavastu kAntato raktamaho manastu | pratyAgataste hyadharAgrabhAga evAbhirUpe manasastu rAgaH // 12 // TIkA - he priye ! me mukhaM virahaikatrastu tvadviyogavazavartitayA zyAmaM kRSNavaNaM bhavati tu punarmanazca me ekAntato nizcitarUpatayA raktamanurAgayuktaM lohitaM bhavati kintu te tava manaso hRdayasya rAgo'nurAgo'sau hIti nizcayenAbhirUpe manohare'dharasyAgrabhAga eva pratyAgatastava manasi tu mama viSaye jAtucidapi nAnurAgastiSThati khalu // 12 // muhurnu baddhAJjalireSa dAsaH sadA sakhi ! prArthayate sadAzaH / kutaH punaH pUrNapayodharA vA na vartate satkarakasvabhAvA // 13 // TIkA - he sakhi ! eSa samakSe vartamAno dAsaH sadAzaH samyagAzAvAn baddhAJjaliH prakRtahastayojanAvAn muhurvAraMvAraM prArthayate / tvaM tu punaH pUrNo pravyaktatAM gatau payodharau stanau yasyA yadvA pUrNatayA jaladhAraNasvabhAvApi, kalastu madhuro dhvaniH kala eva kalakaH san prazaMsAyogyaH kalaka eva svabhAvo yasyAH prazastamadhurabhASiNI / kiJca karakaM bhRGgArakaM sat uttamaM karakameva svabhAvo yasyAH sA kuto na bhavasIti, jaladhAriNI ca tRSNAvate janAya jalaM na pAyayasIti kathaM kadaryasvabhAvatA te neti sUktiH / zleSo'nuprAsazcAlaMkAraH // 13 // sUtra kAmarUpa nizAcara kA nirA karanevAlA maMtra sAdhaka zAstra nahIM prApta karatA hU~ to mujhe aSTAGga siddhi -- aNimA mahimA Adi aSTa vidha vibhUtikI athavA tumhAre aSTAGga zarIrakI prAptise samatA kaise ho sakatI hai ? // 11 // artha - - he priye ! merA mukha to virahakI eka vastu hai arthAt tumhAre virahake kAraNa kRSNavarNa ho gayA hai parantu merA hRdaya niyamase rakta - rAgayukta athavA lAla varNa hai / Azcarya hai ki tumhAre manakA rAga manohara adharoSThameM A gayA hai| tAtparya hai ki tumhAre manameM mere viSayameM kucha bhI anurAga prema nahIM hai // 12 // 1 artha - he sakhi ! yaha sAmane khar3A dAsa sadAse AzA lagAye baddhAJjali - hAtha jor3akara ( pakSa meM pAnI pIneke liye aMjali bA~dhakara ) prArthanA kara rahA hai ki mujhe svIkRta karo (pakSameM pAnI pilA do| tuma pUrNapayodharA ho - tumhAre stana pUrNa vikasita haiM ( pakSa meM tuma jalako dhAraNa karanevAlI ho) phira bhI karakasvabhAvA - madhurabhASiNI nahIM ho rahI ho (pakSa meM karakasvabhAvA -- karaka - jalapAtrake svabhAvavAlI nahIM ho rahI ho, yaha Azcarya kI bAta hai ) /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ SoDazaH sargaH tabemamuccaistanazailabhUpam / saddhAragaGgAdharamugrarUpaM digambaraM gauri ! vidhehi candracUDaM kariSyAmi tamAmatandraH // 14 // TIkA - he gauri ! gauravarNe ! pArvati ! vA tavemamuccaistanaze lasyAtyunnata parvatasya kailAsAkhyasya bhuvaM pAtIti uccaistanazelabhUpaM tamevoccaistanameva zailabhUpaM uroruhaparvatanAyakaM tamevograrUpaM mahAdevasvabhAvamunnatasvabhAvaM vA san cAsau hAro galabhUSaNameva gaGgA tAM dharatIti taM tathaiva satI dhArA yasyAstAM gaGgAM dharatIti vA tamenaM digambaraM vidhehi vastrarahita kuru yamahamatandro'nalaso bhUtvA candrazcUDAsthAne yasyaitAdRzaM nakhakSatena kRtvA kariSyAmIti / zleSo'tra // 14 // 14 ] bhAvArtha--jalase bhare kalazako dhAraNa karanevAlI kisI strIse koI tRSAtura manuSya pAnI pIneke liye aMjalI bA~dhakara pAnIkI yAcanA kare aura vaha strI 'hAM pilAtI hU~' aime madhura zabda na kahe to lokameM use acche svabhAvavAlI nahIM kahA jAtA isIprakAra maiM cirakAlase AzA lagAye hue hAtha jor3akara tumase premakI yAcanA kara rahA hU~ para tuma bolatI bhI nahIM ho ataH tumhArA svabhAva prazasta nahIM jAna par3atA hai // 13 // artha - he gauravarNe ! jo samIcIna hAra rUpI gaGgAko dhAraNa kara rahA hai tathA ugra rUpa hai - unnata hai ( pakSa meM ziva rUpa hai) aise uccaistana zailabhUpa- - unnata stana rUpa girirAjako digambara - vastra - rahita karo jisase maiM Alasya rahita ho use candra cUDakara sakUM - nakha kSatoMse vibhUSita kara sakUM / 75. bhAvArtha - he gauri ! tumhArA stana kyA hai mAnoM zaMkara hai kyoMki jisa prakAra zaMkara saddhAragaGgAdhara samIcIna dhArA vAlI gaGgAko dhAraNa karate haiM usI prakAra stana bhI saddhAragaGgAdhara - samIcIna hAra rUpI gaGgAko dhAraNa karatA hai / jisa prakAra zaMkara ugra hai--ugra nAmako dhAraNa karate haiM usI prakAra stana bhI umra hai -- unnata hai / jisa prakAra zaMkara uccaistana zailabhUpa -- atyanta U~ce kailAsa parvatakI bhUmiko rakSA karane vAle haiM usI prakAra tumhArA stana bhI ucca-stana zailabhUpa hai- - atyanta unnata parvata rAja hai / tuma ise digambara banA do - digambara nAmase yuktakara do ( pakSa meM vastra rahita kara do ) jisase maiM candracUDa - candramauli nAmase yukta kara sakUM ( pakSa meM ardha candrAkAra nakhakSatoMse vibhUSita kara sakUM ) / saMskRta koSoMmeM zaMkarake nimnalikhita nAma prasiddha haiMgaGgAdhara, ugra, kailAsapati, digambara tathA candra cUDa Adi / yahA~ zleSA - laMkAra dvArA ina nAmoMkA prayoga kiyA gayA hai / 'gaurI' nAma pArvatIkA bhI prasiddha hai // 14 //
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 760 jayodaya- mahAkAvyam [ 15-16-17 tvamapsaraH sAramayI tvadantaH kriyAzriyA me sapharo dRgantaH / na sambhave devamaho yatastu kutaH punaryaduritaM samastu // 15 // TIkA - he sundari ! tvaM punarapsarasAM svarga vezyAnAM sAramayI, tathA cApsarasAM jalayukta sarovarANAM sAramayI vA tasmAtvavantaH kriyAzriyA tavAntaHkaraNaceSTayA meM duganto mama kaTAkSavikSepaH sapharaH phalavAn yadvA matsyavatkrIDAkaro na sambhavet / yato yasmAt kAraNAt yat kiMcidduritaM pAtakaM mamAparAdhalezaH samastu punaH kila / zleSaH // 15 // caNDaH smaro'sau dhanureti kAnte sandhArayoccaistana parvatAnte / jvalatyalaM me virahAgninAnte kiM syAnnivAso'pi vibhUtimAste || 16 // TIkA --- he kAnte ! sundari ! asau caNDa: pracaNDarUpadharaH smaro dhanureti mama vadhAya kodaNDamuddharati tasmAttavoccaistana uccatarapayodhara eva parvatastasyAnte sandhAraya nAnyathA mama kuzalaM bhavet / viraheNaivAgninA me mamAnte prAnte jvalati sati te tavApi nivAsaH sama vibhUtimAn vaibhavavAn bhasmarUpo vA syAt kimiti / zleSo'trApi // 16 // smaraH sma raGgasthalametya vaMzaspRGme'pi dhanvApaharatyaraM saH / tvaM devi he divyazarAdhibhUryanmuve tu kodaNDamudetu bhUyaH || 17|| TIkA - he devi ! smaraH kAmadevo raGgasthalametya sa me vaMzaspRG marmasparzakaraH artha - he sundari ! tuma apsarAoM - svargakI sundariyoMmeM sAramayI - zreSThatama ho athavA tuma apsaroM - jalayukta sarovaroMmeM zreSThatama ho / yadi tumhAre mano . vyApArase merA kaTAkSa yadi saphara - saphala athavA saphara - matsyake samAna krIDA karane vAlA na ho sakA arthAt maiM dRSTi bhara Apako dekha nahIM sakA to isa taraha - yaha merA durita - pApa athavA aparAdha hogA || 15 || artha - he priye ! pracaNDa rUpako dhAraNa karane vAlA yaha kAma dhanuSako prApta ho rahA hai- mujhe mAraneke liye dhanuSa tAna rahA hai ataH mujhe uccaistana parvatAnteparvatake samAna atyanta unnata stanoMkI oTa meM rakha lo, anyathA merI rakSA nahIM ho skegii| jabaki merA anta - nikaTavartI pradeza (atha ca antaHkaraNa) viraha * rUpI agnise jala rahA hai taba tumhArA nivAsa sthala vibhUtimAn - viziSTa vaibhavase yukta kyA raha sakegA ( pakSa meM vibhUtimAn - bhasmase rahita kyA ho * sakegA ?) arthAt nahIM // 16 // artha - he devi ! kAmadevane raGgabhUmimeM Akara mere marmakA bhedana kiyA hai,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18-19] SoDazaH sargaH kavacApahArakazca bhavan dhanvaM sthAnaM dhanurvApaharatisma / tvaM ca punardivyazarasya galabhUSaNasyAdhibhUH sthAnaM yadvA divyavANAnAmadhibhUryasmAt kAraNAt tu punarmude prasannatAthaM bhUyaH punarapi kodaNDaM dhanuruvetu khalu // 17 // nata- taptAsyatanujvareNa kilopavAso'stu sukhAya tena / rasAyanAdhITa rasamarpayAsminnAlaM tavAveditalaGghane'smin // 18 // TokA-he natabhra, ! tvamapi atanujvareNa vizAlajvareNa kAmajvareNa vA taptAsi kila tena hetunA upavAsI laGghanaM samaM nivAsaH sukhAyAstu bhavatu, iti nigadati sati priye kAntAyAH pratyuktiH / he rasAyanAdhIT / vaidyarAja ! tavoditalaGghane tava kathite upavAsarUpe laGghane yadvA tavAvevitasyAbhyarthanArUpasyollaGghane niSedhane nAlamasmi samarthA na bhavAmi tataH zIghrameva rasamaya / laGghanakaraNe'samarthAyAstu rogiNyAH pAradAdirasapradAnena cikitsA kAryA bhavatIti // 18 // savRttasamvAdasamarthamadya zrIcandrakAntAmRtaguM prapadya / nitAntamantaHkaThinApi vArimuktAmathorokurute sma naarii||19|| TIkA-yogyena yogyasaGgamarUpaM. sadvRttaM tasya sambAde samartha pati candrakAntA (pakSameM kavaca tor3a DAlA hai) aura merA dhanva-deza-sthAna (pakSameM dhanuSa) chIna liyA hai, arthAt meM sthAnabhraSTa aura zastrarahita ho gayA hU~ parantu, tuma divyazaradhibhU-sundara kaNThahArako bhUmi ho (pakSameM divya-alaukika zaroM-vANoMkI adhinAyaka ho ataH prasannatAke liye mujhe phira bhI kodaNDa-deza vizeSa yadvA dhanuSa prApta ho / jisase maiM sthAna bhraSTa aura zastrarahita na rahU~ // 17 // artha-zleSa dvArA nAyaka nAyikA kI uktipratyukti hai| nAyaka kahatA hai ki he nata bhauMhoM vAlI priye ! tuma atanujvara-bahuta bhArI bukhAra se (pakSameM kAma jvara se) saMtapta ho, pIr3ita ho, isaliye upavAsa-laGghana karanA (pakSameM sAtha hI nivAsa karanA) sukha ke liye ho / nAyaka ke yaha kahane para nAyikA kahatI hai-he rasAyanAdhIT ! rasAyana vidyA ke samrAT ! vaidyarAja ! (pakSameM rasa-ayana-adhITa) zRGgAra rasake svAmI prANanAtha !) maiM tumhAre dvArA batalAye hue isa laMghana rUpa upavAsake karanemeM samartha nahIM huuN| pakSameM ApakI praNayaprArthanAke ullaMghana karane meM samartha nahIM hU~) isaliye koI rasa-Ayurvedika rasAyana dIjiye (pakSameM rasa-zRGgAra rasa) pradAna kIjiye jisake dvArA maiM anAyAsa atanujvarase unmukta ho jAU~ // 18 // artha-jisa prakAra candrakAntA-candrakAnta maNise nirmita putalI bhItarase
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 762 jayodaya-mahAkAvyam [20-21 maNirivAmRtagu candramasaM prapadya labdhAnto'ntaraGge manasi kaThinApi nArI stro nitAntamatyantameva vAri muJcatIti vArimuk tasya bhAvo vArimuktAmatha ca vAriNo jalasya muktAM vindu prasvedarUpAM sAttvikabhAvajAtAmathavA vAri vAcaM muJjatIti tasya bhAvastAM vArimuktAM laGghane'hamalaM na bhavAmIti rasAyanAdhITa rasamarpayeti ca pUrvavRttakathitaprakArAmuru kurute smeti // 19 // savibhramAM yauvanavArivegAM vadhUnadI bho zRNu vIra ! me gAm / udArazRGgArataraGgasenA ko'tyetumIzaH zucihAsaphenAm // 20 // TokA-bho vIra ! he bhrAtaH / me mama gAmukti zRNu, yatkila badhUnavoM striyameva nadI, kIdRzIM ? vibhrameNa netravikAreNa pakSe Avartena sahitAM savibhramAM yauvanasyaiva vAriNo jalasya vegaH pravAho yasyAM tAM, udAraH sarvagrAhyazcAsau zRGgAro nAma rasastasya taraGgANAM laharINAM senA paramparA yasyAM tAM zucihAsAH premapUrvakasmitalezA eva phenA yasyAM tAmatyetumullaGghayitu ko vA jana IzaH samartho bhavati na ko'pIti / zleSo'nuprAso rUpakaJcAlaMkAraH // 20 // udAravaktrairuta dAranaraklezitaH sadrativIcicakraH / samulvaNaM yauvanavArirAzimatyeti jIyAtsa nro'smraashiiH||21|| TIkA-udArANi utkRSTAni mahAnti vA vaktrANi mukhAni yeSAM teH / uta punaH dAraireva naH strImakarairityarthaH kRtvA satI yA ratistasyA vIcayo laharayastAsAM cakra: samulvaNamulabhAvamAptaM yauvanameva vArirAzi samudraM yaH ko'pyatyeti tabaspRSTaH pravartate kaThina-kaThora sparza vAlI hokara bhI amRtagu-sudhArazmi-candramAko pAkara vArimuktA-jala srAvitAko prApta ho jAtI hai usI prakAra kaThina hRdaya vAlI bhI nArI suyogya vallabhako prApta kara sAttvika bhAvake rUpameM sveda binduoMko dhAraNa karane lagI athavA pUrva padyameM nirUpita anukUlatAko prApta ho gaI // 19 // artha-he bhAI ! mero ukti suno, jo netravikAra rUpa vibhramase sahita hai (pakSameM bha~varase sahita hai jisameM yauvana rUpa jalakA pravAha vidyamAna hai, jisameM udAra zRGgAra rasa rUpa taraGgoM kI santati uTha rahI hai aura jo ujjvala hAsya rUpI phenase sahita hai aisI strIrUpI nadI ko pAra karaneke liye kauna samartha hai ? // 20 // ___artha-udAra mukha vAle strI rUpI magaroM aura samIcIna rati-prIti rUpa laharoMke samUhase udvelabhAva ko prApta hue yauvana rUpI samudra ko jo pAra karatA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 763 22-23-24 ] SoDazaH sargaH sa kilAsmarasya brahmabhAvasyAzIH zubhAzaMsanaM yasya sa evaM bhUto naro jIyAdeva / atra ruupkaalNkaarH|| 21 // kAntArasaddezacarasya cakSuHkSepo'bhavat sadviTapeSu dikSa / advatasamvAdamupetya vANamokSaH kSaNAdvA savayasya kAraNaH // 22 // TokA-kAntayA priyayA lasan zobhamAno yo dezaH sthAnaM tasmin caratIti tasya, yadvA kAntAre vane yo'sau san dezastasmin caratIti tasya kAmadeva syaiva vanecarasya dikSu dizAsu samantataH sadviTapeSu satsu viTapeSu kAmiSu yadvA vRkSeSu cakSutkSepo'valokanamabhavat yaH khalu sa evAda tasyakAkinaH samvAdaM prasaGgamupetya samprApya savayasi navayauvanaparipUrNe jane'kAraNo vikalatA rahito vANamokSaH kSaNAdeva bhavati / atra zleSo'laMkAraH // 22 // navodataM nAma dadhattadindubimbaM babhUveha ghRtasya vinduH / viyogavahanyuttapanAya hetu tasya vA snehanakarmaNe tu // 23 // TIkA-tadetat indubimbaM nAma candramaNDalaM viyogino janasya viyogavatistasyosapanAya prajvalanAya hetuH kAraNaM tathA dvatasya mithunasya snehakarmaNe premotpAdanAya snigdhatvArthamiva kAraNaM bhavat sat navoDhataimaNaM kila ghRtasya vindurlezo babhUva tAvaditi // 23 // kundAravindAditatA dvayebhyaH zayyeva sAsId virahAzrayebhyaH / hasanti anArakabhAvamizrAsakau ca ko maughamitA tamitrA // 24 // hai tajjanita vikAroMse achUtA rahatA hai brahmacaryake AzIrvAdase yukta vahI puruSa jayavaMta pravarte // 21 // ___ artha-kAntAra saddezacara-priyAse zobhAyamAna dezameM ( athaca ) kAntAravanake samIcIna pradezameM vicarane vAle kAmadeva rUpI vanecarakA dRSTipAta saba ora viTapa-kAmIjanoM ( atha ca ) vRkSoMpara huA karatA thA usI kAmadeva rUpa vanecarakA vANa mocana ekAntakA prasaGga pAkara yauvanase paripUrNa janoMpara akAraNa-vikalatA rahita kSaNabharameM hone lagA / bhAva yaha hai ki ekAntameM sthita vayasyaka nara nAriyoMmeM anAyAsa hI kAma kA saMcAra hone lagA / / 22 // artha--jo yaha candramaNDala hai vaha viyogI manuSya kI viyoga rUpI agniko prajvalita karanekA kAraNa hai aura saMyogI dampatiyoMkI snigdhatA pArasparika sneha ( pakSameM cikanAI ) ko bar3hAneke liye navIna nirgata ghRtakI bindu hai // 23 // 49
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [25-26 TIkA-yA sako dRSTipathagatA tamitrA rAtrizca punarbhAnA nakSatrANAM moghena mitA parimitA satI kau ca pRthivyAM dvayebhyo yugalebhyaH strIpuruSebhyaH kundAravinvAdibhiH kundakusumakamalAdibhistatA vyAptA zayyeva zayyAsadRzI AsIt saiveyaM rAtrivirahAzrayebhyo viyogilokebhyo'GgArakANAM vahnikaNAnAbhAvena mizrA hasantIva gaurasIvAsIt / ullekhapUrvakopamAnAmAlaMkAraH // 24 // zarIrivargasya tamAM vivekahAnyA mahAnyAga guNAbhiSekaH / surA surAddhAntacurAsuyoga AdyaH samareSoriti samprayogaH // 25 // TIkA-he yAgaguNAbhiSeka ! yAgasya havanasya guNe vRddhikaraNe'bhiSeko bolAprayogo yasya tatsambodhanam arthAt he yajJakartaH sammukhe vartamAna vipravara! vidyaarthinnityrthH| zarIrivargasya saMsArijanasamahasya vivekasya hAnyA kRtvA rAddhAntasyAgamasya curA cauryA karma yatra tAsu mativihInAsu surAsu madirAsu mahAn yogo'bhavat iti sa evAyaH smarasya kAmadevasyeSoNisya samprayogo jAtaH // 25 // nAlIyakaM saudhamivAstu vastu saMyoginaH kiM na viyoginastu / puMsaH punaH pittalapAtramastu-samvedavatkhedakaraM tavastu // 26 // TIkA-saMyoginaH strIsaMsargabhRto janasya yattAlIyakaM tAlavRkSarasaH sudhAvikAra: sauSamamRtakRtamiva kila vastu astu sArabhUtaM bhavatu / viyoginaH strIvirahitasya tu punaH puMsaH puruSasya tadeva pittalapAtra sthitayanmastu dadhi tasya samvedo'nubhavanaM tadvat khedakara kaSTapradaM kinnAstu apitu bhavatyevaH // 26 // artha--nakSatroMke samUhase vyApta jo rAtri saMyogI janoMkI kunda tathA kamalAdi puSpoMse vyApta zayyAke samAna jAna par3atI thI vahI rAtri viyogI janoMke liye aGgAra kaNoMse yukta hasantI-gaurasI (sigar3o) ke samAna ho rahI thI // 24 // ___artha--he yajJakAraka vipravara ! viveka-hitAhita jJAnakI hAnike dvArA Agama jJAnako apahRta karane vAlI madirAmeM saMsArI janoMkI jo pravRtti huI thI vahI kAmadevake vANa kA prathama yoga thA / tAtparya yaha hai ki manuSya kAmA kulita ho madirA pAnameM pravRtta hote haiM / / 25 // artha--saMyogI-strI sahita puruSako tAr3I kyA saudha-sudhA nirmita vastu nahIM hai ? amRtake samAna AnandakArI kyA nahIM hai ? aura viyogI manuSya ko pItalake pAtrameM rakhe hue dahIke svAdake samAna kyA khedakArI vastu nahIM hai // 26 //
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 765 27-28-29] SoDazaH sargaH dvaitAni tAni prakRtAdarasya nRzaMsatAyAM sarakaM smarasya / zilImukhairjarjariteSvasiJcan punaH punaH svAsvaniteSu kiJca // 27 // TokA-tadeva sarakaM madya, tAni vaitAni mithunAni kartRbhUtAni nRzaMsatAyAmAleTe prakRtaH sampAdita Adaro ruciryena tasya smarasya ratipateH zilImukharvANaH kRtvA garjariteSu chinnabhinneSu svasyAsvaniteSu citteSu punaH punarasiJcan siJcanti sma // 27 // nAlaM samutpInapayodhrabhAvAtsampAdane dolanasya sA vaa| vinAmane vaktravarasya madyapAne kutaH syAtkuzalAdya saghaH // 28 // TokA-sA vA yuvatiH samutpInI prasannonnato payodhau kucau tayorbhAvAt kila dovaMlanasya bAhvorvavanasaMmukhIkaraNe tayaiva ca vaktravarasya mukhamaNDalasya vinAmane namrakaraNe'laM samarthA nAbhUt tato'dyAsmin madhuvAre madyasya pAne madirAsvAdane sadyaH sahasaiva sA kutaH kathaM kRtvA kuzalA syAnna kuto'poti // 28 // anvAnanaM pAnakapAtramAzAsamanvitAyA vitaranvilAsAt / hastena zastastanamaNDalAntamAliGgaya samyaGmadamApa kAntaH // 29 // TokA-kAntaH priyajano hRdayezvaraH AzAsamanvitAyAH pAtumabhilASavatyA Ananamanu samIpamanvAnanaM pAnakapAtraM madhubhatacaSakaM vilAsAt kautukapUrva vitaran vadAnaH san tasminneva kAle hastena tasyAH zastasyocchUna mRdulatamasparzasya stanamaNDalasyAntaM prAntabhAgaM AliGgaya spRSTvA svayamapi samyak yatheSTaM madaM sNhrsslkssnnmaap| asnggtinaamaalNkaarH||29|| artha-strI-puruSoMne madirA kyA pI thI mAnoM unhoMne krUratAmeM Adara rakhane vAle kAmadevake vANoMse chimma-bhinna hue apane-apane hRdayoMmeM usa madirAko punaH punaH sIMcA thA // 27 // artha-koI eka strI stanoMkI sthUlatAke kAraNa na bhujAoMko mukha maNDalake pAsa le jAnemeM aura na mukha maNDalako nIcAkara madyapAtrake pAsa le jAnemeM samartha thI taba vaha usa samaya madyapAnake avasara para madirA pAna karanemeM sahasA kuzala kaise ho sakatI thii|||28|| artha-koI eka strI madirA pInA cAhatA thI para pInemeM asamartha thI usakA pati kautukapUrvaka madirAkA pAtra usake mukhake pAsa le jA rahA thA aura hAthase stanamaNDalakA sparza kara rahA thA isa taraha vaha madirA pAnake binA hI madaharSarUpa nazAko prApta ho rahA thaa| asaMmati alaMkAra hai // 29 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 30-31 bhartrAttinAma grahaNaM sapatnyAH samarpitAho madirApi patnyA / asyAH samasyA mavadAraNAya dRzyApi tasyA mavadAraNAya ||30|| TIkA - sapatnyAH pratistriyA nAma grahaNaM yathAsyAttathA he sundari ! mavirAmAsvAvayeti kathanapUrvakaM samarpitA dattA. madirA surA patnyA lalitAGgayA priyayApi prAptA satI samasyA samyagAsvAvitApi satI sA madirAsyAH priyAyAH pratyuta mavasya vAraNAyApaharaNAya babhUva / kintu tasyAH sundaryAH kevalaM dRzyApi satyanAsvAvitApi punarmadonmattatAkartrI satI raNAya koNAya rahasyaM labghumekAntavAsAyetyarthaH / 'raNaH koNe kaNe yuddhe' iti vishvlocnH| sapatnyAH sukhakartrI babhUveti / pUrvokta evAlaMkAro yamakazcAlaGkAraH // 30 // 766 hAlA hi lAlAyitamantaraGgaM karoti bIjagrahaNeSvabhaGgam / hAlAhalaM prAha jane trapAlA vAlApinI prItapaNasya vAlA // 31 // TIkA-hAlA madirA sA bIjagrahaNeSu bIjamiti zukraparyAyavAcI zabdaH, tasya grahaNeSu surataceSTAsvityarthaH / lAlAyitamutkaNThitamantaraGgaM karoti, hoti nizcayena prItapaNasya prANapriyasyAlApinI AhvAnakartrI vAlA navavadhUH, capAlau lajjAkArake jane zvasuraprabhUtike samIpasthite sati tAmeva hAlAhalaM prAha garalamiva proktavatI patiprasaGgena vinA sthAtuM na zazAketi // 31 // artha -- sautakA nAma lekara patike dvArA dI huI madirA patnIne prApta kI parantu Azcarya hai ki vaha madirA AsvAdita honepara bhI madadAraNAya -madagarvakA apaharaNa karaneke liye huI mada-nazA bar3hAneke liye nahIM, kintu madadA - madako dene vAlI hokara bhI raNAya - IrSyAjanita yuddha - kalahake liye huI / aura vahI madirA sautake liye dRzyA -- dekhane yogya - anAsvAdita honepara madadA - madako dene vAlI hotI huI raNAya - koNa - ekAnta vAsake liye huI thI / tAtparya yaha ki vaha madirAke dekhane mAtrase itanI vihvala ho gaI ki ekAnta sthAnakI icchA karane lagI // 30 // artha - sacamuca hI hAlA - madirA strIke hRdayako rati kriyAmeM utkaNThita kara detI hai isIliye to trapAlu --lajjA kAraka zvasura Adike samIpastha rahanepara bhI navavadhU nAyakakA AhvAna karatI hai--use bulAtI hai-usake binA rahane meM asamartha ho jAtI hai| isa taraha apanI ceSTAse vaha hAlAko hAlAhala - Si kahatI hai arthAt viSa tulya siddha karatI hai ||31||
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32-33-34 ] SoDazaH sargaH madyaM pivannatra kRtAvatAraM svayoSitaH phulla sarojasAram / pItvAsstanaM yanmadamApa gADhaM na tena vA tAdRzameva vADham || 32 // TIkA - madyaM madirAM piban janaH, atra madya e kRto'vatAro yena tat phullasya sarojasya kamalasya sAra iva sAro yasya tat svayoSito vivAhitAyAH striyA AnanaM mukhaM pItvAvalokya yad yAvRk gADhaM madamApa prAptavAn tAdRzaM madameSa janastena madya nApi kRtvA na lagAma, vADhamiti satyapratItikameva // 32 // somaM samIkSyAsya samatvahetuM jetuM durantaM kusumeSu ketuH / manyupAttapratimAvatAraM. papAvadaH satvaramapyasAram // 33 // TIkA - kusumeSoH kAmasya ketuH patAkA yuvatiH, Asyasya mukhasya samatvaM tulyabhAvastasya hetu kAraNaM madhuni madya upAtto gRhItaH pratimAyAH pratibimbasyAvatAro yena taM somaM candramasaM durantaM sparddhAkAritayA pratizatra samIkSya jJAtvA taM jetumasAraM sArahInamapi madya paravazakAritvAdityarthaH / ado madyamapi satvarameva zIghra papau pItavatI // 33 // 767 madyena sArddhaM mama zemuSotaH sa zItarazmizchavibhRnnipItaH / no cevidAnIM sudRzAM sadantastamaH smayAkhyaM ca kuto hRtaM tat // 34 // TIkA - mama zemuSIto mama vicAreNa madya ena sArdhaM chavibhRt madya pratibimbitaH sa zItarazmizcandro'pi nipIta eva nocedanyathA tu punaH sudRzAM zobhanacakSuSAM strINAM smayAkhyaM garvAparanAmakaM tadantassattamo havi vidyamAnaM timiraM ca kutaH kasmAt kAraNAt hRtaM praNaSTaM tAvat / atra heturalaGkAraH // 34 // artha -- koI eka puruSa eka hI pAtrameM strIke sAtha madya pAna kara rahA thA / usa madya pAtrameM strIkA mukha kamala pratibimbita ho rahA thA use dekhakara puruSa jisa atyadhika mada - nazAko prApta huA thA usa prakArake madako madyako pItA huA prApta nahIM huA thA ||32|| artha -- kAmadevakI patAkA svarUpa koI yuvati cAMdanI rAtameM madirA pAna kara rahI thI / madirA pAtrameM candramAkA pratibimba par3a rahA thA use dekha yuvatine vicAra kiyA ki yaha candramA mere mukhakI tulanAkA kAraNa hai:- usake sAtha spardhA karatA hai ataH merA zatru hai / zatruko pI jAnA - naSTa kara denA hI acchA hai isa vicArase usa yuvatine sArahIna madirAko bhI zIghra pI liyA ||33|| artha- hamAre vicArase to striyoMne kAntidhArI usa candramAko madirAke sAtha pI liyA thA yadi aisA na hotA to isa samaya striyoMke hRdayameM vidyamAna
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 768 jayodaya- mahAkAvyam [ 35-36-37 rAgaM tamakSNoH priyavacchrayantaM ratipratijJAM prathayantamantaH / surArasaM sannidadhAti yoSA smayA smayocchedapaTuM sutoSA // 35 // TIkA - akSNozcakSuSormadhye taM prasiddha rAgaM raktimAnamanurAgaM vA zrayantaM, antarhRdaye teH pratirjJA prathayantaM vistArayantaM smayasya durabhimAnasyocchede nirAkaraNe paTu samartha surAyA rasaM priyavat yathA hRdayezvaraM tathaiva prItipUrvakaM yA sutoSA santoSavatI yoSA strI sA sannidadhAti sma / anuprAsa upamA ca // 35 // kalaGkinA krAntapadaM ca kazyaM nAvazyanazyattamasedamazyam / tatyAja vegAcacaSakaM svahastAdityevamutkA suratAya zastA // 36 // TIkA- kazyaM madyaM kalaGkinA kalaGkayuktena pApinA virahijanasantApakAriNA candramasA krAntapadaM pratibimbadvAreNopalabdhasthAnaM tata idam avazyameva nazyattamo yasya tena vicAra kAriNA janenAzyamAsvAdanIyaM na bhavati kiletyevaM kRtvA caSakaM pAnapAtra svahastAd vegAdeva tatyAjojjhitavatI yA khalutkA suratAya ratikrIDAthaM zastA prazaMsanIyAbhUt sA // 36 // adho'tha pItAsavasundarebhyastyaktaM tvamatraM mithunAnanebhyaH / rudattavindovarameva zApazriyA hiyevAliraveravApa // 37 // TIkA- - athAsava pAnAnantaraM pItenAsvAditena tenAsavena drAkSAvisamutthena marcana kRtvA sundarANi manoharANi tebhyo mithunAnAM dampatInA mAnanebhyo mukhebhyastyaktaM yavamatra garva nAmaka andhakAra kaise naSTa ho jAtA ? yahA~ hetu alaMkAra hai ||34|| artha-jo netroMmeM rAga lAlimA ( pakSameM anurAgako dhAraNa kara rahA thA, hRdayameM ratikI pratijJAko vistRta kara rahA thA tathA samaya-durabhimAnako naSTa karane meM samartha thA aise madirA rasako kisI strIne pratike samAna saMtoSa pUrvaka sannihita kiyA thA ||35|| artha - yatazca yaha madya, kalaGkI - kalaMka yukta (pakSa meM pApI) candramAke dvAsa AkrAnta pada hai - pApI candramAne isameM apanA paira rakha diyA hai athavA apanA sthAna banA liyA hai ataH vicAravAn manuSyake dvArA AsvAdana karane yogya nahIM hai aisA vicAra kara saMbhogake liye utkaNThita kisI sundarIne pAna pAtrako vegapUrvaka apane hAthase chor3a diyA || 36 || artha - tadanantara pI huI madirAmeM sundara strIpuruSoMke mukhoMse nIce chor3e hue
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38-39-40 ] SoDazaH sargaH surApAtra zApazriyA durAziSA kRtvAliravairdhamarANAM guJjanairhetubhiH ruvat rodanaM kurvatsat tadinbIvaraM nIlotpalameva kilApobhUmitvamApa / na tvamasmAkaM mukhasya tulAmAroDhumarhatIti kRtvA nirAdRtaM sat tyaktamityato hriyA lajjAvazenendIvaraM bhramarazamvamiSAda harodeti // 37 // AsvAdya madyaM caSakaM tyajantyAssamprasravatsIdhvadharaM subatyAH / cucUSa sadyazcaturastamatyAdareNa cUtocitakaM subatyAH // 38 // TIkA-madhamAsvAdha yathecchaM pItvA punazcaSakaM pAnapAtra tyajantyA ataeva pratravati sodhu yasmAttat saMprasravat / sodhuzcAsAvadharazca taM bhajantyA dhArayantyAH suvatyAH zobhanadantAyA dayitAyAzcaturo narastaM priyAyA adharoSThaM cUta ivocitazcUtocitaH svArthe ka prtyyH| AmravadityarthaH AdareNa paramapremNA sadyastatkAlameva cucUSAsvAditavAn // 38 // cakrAhvayata vajjvalAze'dharAdhari premajuSo vilAse / vartma svayaM vai tamaso'varuddhaM manojarAjena punaH prabuddham // 39 / / TIkA-cakrAhvaya yozcakravAkacakravAkyo taM mithunaM tadvat ujjvalA pavitroddIptA vAzAbhilASA yatra tasmin premajuSovaravadhvoH (adhare adhare pravRtya pravRtamityadharApari) vilAse ceSTite sati tamaso'bhimAnasyAndhakArasya vA vartma mArgaH svayameva vai avaruddha pratirodhitamabhUt manojarAjena kAmadevena punaH prabaddha' prabodhamApta vai // 39 // madAspado'sAvadhunodiyAya pracchAvito'ntastrapayA cirAya / yatnena yo'mbhojadRzAM mahIyAn rAgo dRzoHprItatamaM pratIyAn // 40 // TIkA-ambhojavRzAM kamalAkSINAM dRzoracalapottaranyantare yaH rAgo yalena hatyA madya pAtroMmeM nIla kamala hI zeSa raha gaye the jo anAdRta honeke kAraNa bhramaroMke zabdake miSase mAnoM ro hI rahe the // 37 // artha-jo madya pIkara pAna pAtrako chor3a rahI thI aisI kisI strIke usa adharoSThako jisase ki madya jhara rahA thA koI catura manuSya AmakI taraha cUSa rahA thA // 38 // artha-cakavA cakavIke yugalake samAna strI puruSoMkA adhara pAna sambandhI vilAsa jaba utkaTa utkaNThAke sAtha cala rahA thA taba abhimAnakA jo mArga svayaM avaruddha-rukA huA thA vaha kAmadevake dvArA punaH prabuddha ho gayA // 39 // artha-striyoMke netroMke bhItara jo rAgalAlimA (pakSameM anurAga) lajjAke
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 41-42-43 cirAya cirakAlatastrapayA lajjayA pracchAdito gopyatAM nItaH sa eva rAgo raktimA prItatamaM hRdayezvara prati iyAn mahAn mahApariNAmavAn so'sau prAntavartI adhunA sAmprataM mada ravAspadaM sthAnaM yasya sa udiyAya prakaTatAmAjagAma // 40 // yadevamindIvara puNDarIkasAraiH 770 samArabdhanijapratIkam / madena satkokanadasya zobhAM cakSurdadhaccArudRzAmado'bhAt // 41 // TIkA - yatkila cArudRzAM manoharAkSINAM cakSuH indIvarANi nIlotpalAni puNDarIkANi zvetakamalAni teSAM sArairuttamabhAgaiH samArabdhaM niSpannaM nijapratIkaM svakIyamaGgaM savAda idAnoM madena kRtvA kokanadasyAravindasya zobhAM lohitimAnaM dadhat sandadhAnaM sat abhAt zuzubhe madyapAnaprasAdena strINAM locanAni raktavarNAni saJjAtAnIti // 41 // aprastutatvAtsudRzAM sadaGge gupto'pi sandhAtugato yathArthaH / madena vAnena kilopasarga-padena hAvAdigaNaH kRtArthaH // 42 // TIkA - hAva AdiryeSAM te hAvAdayasteSAM gaNaH Adipadena vibhramavilAsaprabhRtazca / aprastutatvAdaprAsaGgikatvAt sudRzAM zobhane dRzau yAsAM tAH sudRzastAsAM sat prazastamaGgaM zarIraM tasmin sannapi gupto'nabhivyaktaH sa evAnena madena madyapAnena kRtvA kila nizcayena kRtArthaH praspaSTalakSaNo babhUva / yathA dhAtugato'rtho vAcyAdiH sa upasargapadena prAdinA pravyaktatAmApnoti madyapAnaM kRtvA striyo hAvabhAvavibhramavilAsa tatparA babhUvuriti // 42 // Rjozca badhvAbhRzamapyakAri smitaM mukhAmbhoruhihAva hAri / vAkkauzalaM kiJca madena yUMnA chaTA kaTAkSasya dRzoranUnA ||43|| dvArA cirakAlase chipA kara rakkhA gayA thA vahI rAga isa samaya patike prati madirAke Azrayase itane adhika parimANameM prakaTa huA thA / bhAva yaha hai ki madirA pAnase striyoMke netroMmeM lAlimA A gaI thI aura lajjA dhIre-dhIre samApta ho rahI thI ||40|| artha - striyoMkA jo netra nIla kamala aura zvetakamalake sArase nirmita thA vahI aba madirA madake kAraNa lAla kamalakI zobhAko dhAraNa karatA huA suzobhita ho rahA thA || 41|| artha - jisa prakAra bhU Adi dhAtuoMkA chipA huA bhI artha pra-parA Adi upasargoM ke dvArA prakaTa ho jAtA hai usI prakAra aprAsaGgika honese striyoMke zarIra meM chipe hue hAva-bhAva vibhrama-vilAsa Adi bhAva isa madirA pAnase prakaTa ho gaye the ||42 ||
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44-45 ] SoDazaH sargaH 771 TokA-kiJca yanA taruNena madena Rjozca badhvAH saralahRdayAyA vadhUTyA mukhAmbhoruhi mukhakamale hAvena hAri manoharaM smitaM hAsyaM bhRzaM punaH punarapyakAri kRtaM / kiJca vAcA vANInAM kauzalaM cAturyamakAri / dRzozcakSuSo ranUnA bahutarA kttaaksssycchttaa'kaari| evaM kRtvA navavadhUrvedAdhyamavApa madaprasaGgena // 43 // rUpaM sadevApratimacchavitra kAryAnapekSi praNayaM pavitram / vacazca cAru pravareSu tAsAM vadAmi satkArmaNamindubhAsAm // 44 // TIkA-indozcandrasya mA zobheva bhA yAsAM tAsAM sundarINAM na vidyate pratimA pratirUpaM yasyAH sApratimA tAmapratimAM chavi trAyate yattavapratimacchavitraM rUpaM tathA kAryamanapekSata iti kAryAnapekSi svAbhAvikaM pratyupakAravAJchArahitamataeva pavitra praNayaM prema tathaiva cAra pragalbhaM vaca etatsavaM sat sambhavatkhalu pravareSu prANanAtheSu viSaye karmaNi kartavyakArye kuzalaM yaddivyaM sAdhanaM tatkArmaNaM babhUveti vadAmi vaktu prabhavAmi // 44 // tanUnapAdbhirmadanaM tathAdbhiH khaNDaM tthaambhoruhrmypaadbhiH| samAsabhRddhAsa vilAsabhASAvibhinato'pagaleta sakAzAt // 45 // TIkA-yathA kila tananapAdbhirvahi nabhiH kRtvA madanaM nAma makSikotthaM vastu apagaleta calati, yathAvAdbhirjalaiH kRtvA khaNDaM nAma zarkarApagaleta, tathaiva samAsabhRt saMkocazAli nRNAM cetastat, ambhoruhaM kamalamiva manoharaM pAt caraNo yAsa tAbhiH strIbhiH, hAso bilAsobhASA sambhASaNaM cAviryeSAMtairanunayavinayaH sakAzAt samIpasthitaM nRcetaH priyajanasya mano'pi apagalet / dIpako'laGkAraH // 45 // artha-jo bholIbhAlI strI pahale lajjAvaza namramukhI ho cupacApa baiThI thI madirAke bhArI nazAne usake mukha kamalapara hAvabhAvase manohara musakyAna atyadhika prakaTa kara dI, usakI vANImeM kuzalatA lA dI aura netroMmeM kaTAkSokI chaTA atyadhika rUpa se prakaTa kara dI // 43 // artha-candramAke samAna kAntivAlI striyoMkA anupama chavikI rakSA karane vAlA rUpa, pratyupakArakI vAMchAse rahita pavitra prema aura manohArI vacana, yahI saba, patiyoMke viSayameM honevAlA kArya kauzala hai yaha maiM kaha sakatA huuN||44|| ___ artha-agnike dvArA madana-mena gala jAtA hai, jalake dvArA khAMDa-zakkara gala jAtI hai aura kamalake samAna sundara pairoM vAlI striyoMke hAsa, vilAsa tathA sambhASaNa Adise puruSakA saMkocazIla-lajjAlu citta gala jAtA haivazIbhUta ho jAtA hai / / 45 / /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47-48 772 jayodaya-mahAkAvyam [46-47-48 jayejjanInAM smitasArajuSTirnubhyo vazIkArakacUrNamuSTiH / maJjIrakodArakaNatkRta paJceSumantroktipadaM samaJcat // 46 // ____TokA-janInAM nArINAM smitasArasya juSTiH prItipUrvakopalagdhiH sA nRbhyo yuvabhyo vazIkArakasya cUrNasya piSTavizeSasya muSTiriva mohanAya jayet / tathaiva tAsAM majIrakayo purayoryaduvAraM kaNaskRtaM parijanaM tacca punaH paJceSoH kAmadevasya mantroktiparva mantrIccAraNasthAnasamaJcadaGgIkurvajjayet / vopako'laMkAraH // 46 // ratIzatIrthAGkapadaM jaghanyamuddhATya vRkkoNakaNairdharanyaH / urojadurge nayanaM janasya kasya smarAdezakaro na kazyaH // 47 // _____TokA-yaH kazyo madyavizeSo yuvatibhinipItaH sa ratIzasya smarasya tIrthAGkAnAMzAsanaprakAzakAnAM padaM sthAnaM jaghanya jaghane bhavaM jaghanyaM madanamandiraM taduddhATya vilAsavazAda nirAvaraNaM kRtvA dRkkoNAnAM kaTAkSANAM kaNairaMzaH punarjanasya prANanAthasya nayana cakSuH karma tat kiloroje stanadurge duradhigamatvAt dharan pravartayan sA kasya nAma lokasya smarAvezakaraH ratIzazAsanapravartako na babhUva kintu sarvasyApi lokasya kAmotpattikaro babhUva / rUpakamalaMkAraH // 47 // jagAma maireyabhRte tvamatra AghrAtumAttapratime'liratra / vadhvA sa vadhvAnayane'jjabuddhi syAllolupAnAM tu kutaH prabuddhiH // 48 // TokA-alibhramaro mereyeNa mana bhRte paripUrNe'matra pAtra AtA pratigRhItA pratimA praticchaviryena tasmin vadhvA navastriyA nayane'trAnjasya kamalabuddhi vaddhvA tabAdhAtu jagAma, tadidaM yuktameva yato lolupAmA lobhavazaMgatAnAM prabudhivivekaH sA kuto bhaktuimarhati na kuto'pi / atra sndehpuurvko'rthaantrnyaaso'lkaarH||4|| artha-striyoMkI musakurAhaTa puruSoMke liye vazIkaraNacUrNakI muTThI hai to nUpuroMko prabala jhanakAra kAmadevake maMtroccAraNake samAna hai| ye donoM apane kArya meM sarvotkRSTa haiM // 46 // artha-yuvatiyoMne jisa madirAkA pAna kiyA thA usane unake viziSTa aGgoMko udghATita kiyA, vastrarahita kiyA, kaTAkSoMkA saMcAra aura stanarUpa durgapara nAyakakI dRSTiko rokaa| ThIka hI hai madirA kisa puruSako kAmadevakA AjJAkArI nahIM banAtI // 47 // artha-madirAse bhare hue pAtrameM strIke netrakA pratibimba par3a rahA thA
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 773 49-50 ] SoDazaH sargaH svAdyAM carAntAM sumanoharAM tAM muharmahuH sattamasA kSitAntAM / tathAvidhAmeva sudhAma pUrvA sthityarthamantahRdayaM vadhurvA // 49 // TIkA-mithunajanAH kartAraH svAyAM svAdanIyAM carastaralo'ntaH svabhAvo yasyAstAM tumanaH pavitramantaHkaraNaM haratIti sumanoharA mohaka! tata eva satA tamasA timireNAvina nayane tAptA vyAptikartI tathAviSAmuktalakSaNAmapUrvAmaprAktanAM prAgananubhUtAM tAM sudhAmiva manyamAnAH sthityayaM stammanakAryArtha hRdayasyAntamadhye'ntAhRdayaM vpuH| muhurmuhurvAraMvAra yathA syAttathA dhaaryaamaasuH| vI'thayA sukAra AdhaH prathamastho varNoM yasyAstAM svAdyAMca punA rakAro'nte yasyAstAM rAntAM surAmityarthaH / sattamaH sajjanottamaH priyajana iti yAvat / sa sAkSI samakSe vartamAnastena tAntAM samAkrAntAM sumanobhyo haraNIyAM madhUkakusumasamutthAM tAmetAM vigato dhAkAro yasyAstAM vidhAmeva tathA punarakAraH pUrvasmin yasyAstAmapUrvA sudhAmiti asuptANameveti kRtvA sthityayaM jIvanasampatyarthaM muhurmuhurantahavayaM vadhuH / zleSo vakroktizcAlaMkAraH // 49 // tatatyajedaM bhabhabhAjanaM tu dududrutaM te mumukhAsavaM tu| badhvA dadedehi pipipriyeti madoktireSAli muve nireti // 50 // TokA-spaSTamidaM vRttam // 50 // use kamala samajha kara bhramara saMghaneke liye gayA so ThIka hI hai kyoMki lobhI jIvoMko viveka kahA~ hotA hai ? // 48|| artha-AsvAdanIya, caJcalasvabhAva vAlI, pavitra manako moha yukta karane vAlI aura netroM meM timira-nazA rUpa mUrchAko vistRta karanevAlI usa surAko strI puruSoMne apUrva sudhA-amRtamAna kara stambhanake liye saMbhoga sambandhI kSamatA prApta karaneke liye bAra-bAra hRdayameM dhAraNa kiyA thA-bAra-bAra pIkara udarastha kiyA thaa| athavA mo sunoharA-mahuA Adi puSpoMse nirmita thI, tathA jo sattama-priyajanake sAkSImeM tAnta--vistRta thI, aiso svAyAM-jisake AdimeM suvarNa hai aura rAntAM jisake antameM ravarNa hai aisI surA--madirAko strI puruSoMne vidhA-dhAse rahita aura apUrva akAra sahita-asu-prANa jaisA mAnakara jIvanakI sthiratAke liye bAra-bAra hRdayastha kiyA thaa| bAra-bAra piyA thaa| yahA~ zleSa aura vakrokti alaMkAra hai // 49 // artha-madirAke nazAmeM kisI strIko vANI aspaSTa tathA punarukta ho gii|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 774 jayodaya-mahAkAvyam [51-52-53-54 maNimayacaSake zriyamavataritAM dRSTvA varakharukhaNDita karitAm / adharAlaktanudo'pi sudArAssammuda eva dadhurmadhuvArAn / 51 // ____TIkA-maNimaye caSake pAnapAtra'vataritAM pratibimbitAM varasya prANanAthasya kharavo dantAsteSAM khaNDitAni cihnAni taiH karitA sampAditAM zriyaM zobhA 'kharurdazana Ize'zve' iti vishvlocnH| dRSTvAdharasyAlaktakamoSThadeze vilepitaM lAkSArasaM nudanti te'dharAlaktakanuvastAn madhuvArAnapi sudArA yuvatayaH sammuda eva prasannatArthameva vadhutavatyaH // 5 // madhunApa ca ramaNI yatpragalbhatAM cakravAkyaramaNIyaH / sUcitagUDharahasyaH parihAso'rizca virahasya // 52 // TokA-yan yasmAtkAraNAt madhunA kRtvA ramaNI sundarI strI pragalbhatAM vidagdhatvaM Apa jagAma tasmAt vakravAkya nAvidhaiH kAkupadaiH ramaNIyaH zobhamAnastathA sUcitaM prakaTIkRtaM gUDharahasyaM yena yatra vA sa parihAso hAsyavizeSaH yaH khalu virahasya pativiyogasyAriH pratidvandvI yasyodaye patirahitatvaM soDhumazakyaM bhavati sa babhUveti shessH| yamakAlaMkAraH // 52 // mandagalattrapamirayA nivadhatyAtheSadunmiSitacakSuH / vadhvAdhomukhayAdo dayitamukhamIkSitamamakSu // 53 // sudRzAM madena vibhramapuMSi vapUMSoritAni nijaghUrNaH / itaretarasaMghAdiva kucakumbhairukhataiyataH // 54 // vaha priyase kahatI hai ki madirAkA yaha pAtra zIghra hI chor3o mujhe apane mukhakI madirA deo / strIko yaha aspaSTa tathA punarukta vANI sakhIke harSake liye nikala rahI thii||50|| artha-maNimaya pAnapAtrameM pratibimbita patike dantAghAta sambandhI cihnoMkI zobhA dekha striyA~ oMThoke lepako dUra karane vAlI bhI madirAko harSake liye dhAraNa kara rahI thIM // 51 // ___ artha-yatazca madirAke dvArA strI cAturyako prApta ho gaI thI isaliye kuTila vAkyoMse manohara tathA gUDha rahasyako prakaTa karanevAlA vaha parihAsa jArI huA jo ki pati virahakA zatru thA arthAt jisake rahate hue patikA viraha asahya ho rahA thA // 52 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55-60 ] SoDazaH sargaH sAgasi rasike ruSTA tuSTA na padAbjayorapi ca juSTA / madyaviluptavivekA tathaiva tamatoSayavihekA / / 55 / / priya saMgamanijitaruSi zamitavidhAde prasannayA dhanuSi / neSu ratihRdayezaH zritasandhA yauvate' pravidadhe saH // 56 // ityevamabhiniveze smarazara sambiddha sakalabhUdeze / naktaM vrajati vizeSe saMhatilipsau nari azeSe // 57 // ekA sakhI vivekAJcitacittA sAnukUlamapi cakitAM / upadizati sma navoDhAM proDhA voDhAramananugatAm // 58 // rAjIvamadhura mayane nayane ayane nimIlite kasmAt / jitadarpakamapi darpaka vazagaM priyamokSatAM svasmAt ||59| yadi kupitAsi subhASiNi karajakSatapUrvakaM mavanazAsini / bhujapAzena dRDhantaM vadhAna nigale'tra vilasantam // 60 // TIkA- ete zlokA nAti kliSTA ato na vyAkhyAtAH // 53-60 // artha - tadanantara madirAke nazAse jo ardhonmIlita netroMko dhAraNa kara rahI tathA jisakA mukha nIcekI ora thA aisI kisI strIne dhIre-dhIre lajjAko dUra kara zIghra hI patikA mukha dekhA || 53|| hAvabhAvoMko puSTa karanevAle striyoMke zarIra nazAse jhUmane lage aura unnata stanoMke dvArA donoM ora ghAta pratighAta karane lage ||54|| jo apane aparAdhI pati para kupita thI aura usake caraNAnata honepara bhI prasanna nahIM ho rahI thI aisI kisI eka strIne madirAse vivekake lupta ho jAne para usa samaya patiko saMtuSTa kiyA thA // 55 // pati samAgamase jaba strI samUhakA krodha zAnta ho gayA, parasparakA vivAda dUra ho gayA aura donoM sandhi ho gaI taba kAmadevane dhanuSa para bANa nahIM car3hAyA // 56 // isa saMdarbha meM jaba samasta pRthivI pradeza kAmabANoMse biddha ho rahA thA aura milanake icchuka manuSya jaba rAtrike samaya yathAsthAna jA rahe the taba eka vivekazAlinI prauDhA sakhIne navoDhA strIko isa prakAra samajhAyA thA - he kamala nayane ! tumane mArga meM hI netra kyoM banda kara rakkhe haiM ? ahaMkArake vijetA, kAmAkulita vallabhako dekhA / he madhurabhASiNI ! yadi tuma kupita ho to kAmadevake AjJAkArI sundara 1. yuvatInAM samUho yoktaM tasmin / 775
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 776 jayodaya-mahAkAvyam [61-62-63 atha kAcinmAninoM pratitasyA sakhI gadati sma tadevAha nIce:ramaNe caraNaprAnte praNatipravaNe'pyananyazaraNe vA / racitA ucitA na ruSastattvaM nigadAmi sakhi te vA // 6 // TIkA-he sakhi ! ramaNe prANapriye jane yasya samAgamAya yatnaH kAryastasmin caraNayoH praNato namanakaraNe pravaNaH kuzalo dattacitto nAnyaccharaNamAzrayaNIyaM bhavatyA yasmai tasmin yA ruSo roSAstvayA racitAssamArabdhAstA ucitA yogyA na santi kintu yatkiJcit tatvamasti tase tubhyaM nigadAmi / chekAnuprAso'laMkAraH // 61 // zubhavati bhavati satArA nAkAze bhavati bhavatyapi cArAt / madavati davati ratIze kAnanametasya varamoze // 62 // TIkA-he mavavati ! mAnazAlini ! bhavati nakSatramaNDalasahite tathaiva zubhavati puNyasvarUpe cAkAze bhavati sati api punarbhavatI tvAdRzI ca strI ArAdeva tArayA yuktA satArA nayanasyakSaNikA nAma tArA, tasmAdetatsammukhAlokanApi na bhavati / tato ratIze kAmadeve davo vanAgnistadvadAcarati yaH saH, davan tasmin davati sati etasya patyuH kutsitamAnanaM kAnanaM cintAturatvAt tadeva punaH kAnanaM vanaM varaM yathA sthAsathAhamIze jAnAmi kila / ileSo'nuprAsazcAlaMkAraH // 62 // jayate kaJcukahRdayaM yadidaM te tanvi saMkucati hRdayam / bhujavati javati kilAsminmuJca zaraMmakSu gaditAsmi // 63 // TokA-he sakhi ! te kaJcukaM kucavastra haratIti kaJcukahat so'yaM jano jayate vallabhako nakhakSatta lagAo aura bAhupAzase use kaNThameM bA~dha do // 57-60 / / artha-jise tumhAre sivAya dUsarA zaraNa nahIM hai aisA pati jaba caraNoMke samIpa namana karanemeM tatpara hai tava he sakhi ! maiM tumhAre liye tattvakI bAta kahatI hai ki krodha karanA ucita nahIM hai // 6 // - artha-he mAnini ! jabaki bhavati-nakSatroMse yukta AkAza zubhavatizubharUpa bhavati-ho rahA hai arthAt AkAzameM tAre chiTaka rahe haiM taba tuma samIpastha hokara bhI satArA nahIM ho rahI ho usakI ora A~kha bhI nahIM uThA rahI ho / kAmadeva dAvAnalake samAna AcaraNa kara rahA hai jisase isakA mukha kAnanacintAtura honese malina ho rahA hai itanA hI nahIM kAnana-vana ho rahA hai arthAt kAmarUpI dAvAnalameM vanake samAna jala rahA hai aisA meM ThIka jAna rahI hU~ // 62 // artha-he tanvi ! he komalAGga sakhi ! tumhAre kucamastrako haraNa karane
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 777 64-65-66 ] SoDazaH sargaH yadyasmAtkAraNAt he tanvi ! komala zarIradhAriNi / te hRdayaM tadidaM saMkucati saMkocamaJcati tathA saMkucati samyak kucau dadhAti / he bhujavati ! bAhubaladhAriNi / asmin priye javati balAtkurvati sati makSu zIghrameva zaraM muJca hRdayasthaM hAraM tyaja niSkAsaya, asyAnukUlA ca bhava / yadvA zaraM kaTAkSavANaM vA muJca yenAsau tava vazavartI syAt / kile ti nizcayena / zleSo'nuprAsazca // 63 // aJcati rajanirudaJcati santamasaM tanvi caJcati ca madanaH / yuktamayuktaM tatyaja raktamamuSmistu racaya manaH // 64 // TokA-he tanvi ! rajaninizAsAvaJcati pratipalaM gacchati santamasaM timira mubaccati prasarati madanazca caJcati camat karoti tattasmAtkAraNAt pUrvoktamayuktamasaGgatvAt tyajatu punaramuSmin priyajane mano raktaM racayAnuraktaM kuru tadetadeva yuktam / anuprAsaH / manasi manasijamitAyA vanitAyA virahadagdhahRdayAyAH / talliGgAni tadAnIM sphuliGgAnIti niragacchan // 65 // TIkA-manasi citte manasijena mitAyAH paryAptAyA kintu viraheNa dagdhaM bhasmIbhUtaM hRdayaM yasyAstasyAstadAnoM tasmin sakhIvacanazravaNasamaye virahadagdhahRdayatvasya liGgAni jJApakAni, sphuliGgAni nimnaprakArANItyevaMbhUtAni niragacchan // 65 // AbhIgirA jhakRtinaH purAparAdhA upekSitAH kati na / adhunA tu tarjanIyaH kitavo niyamena na vazI yaH // 66 // vAlA yaha jayavaMta rahe kyoMki isa kucavastrase tumhArA hRdaya saMkucita ho rahA hai / he bhujavati ! he bAhuzAlini ! yadi yaha tumhArA vallabha valAt kArya karatA hai to tuma zara-hRdayakA hAra alaga kara do athavA kaTAkSabANa zIghra hI chor3o, yaha maiM kaha rahI hU~ // 63 // ___ artha-he kRzAGgi! rAtri bItI jA rahI hai, saghana andhakAra bar3ha rahA hai, aura kAmadeva camatkAra kara rahA hai ataH pahalekI jo ayukta bAta hai use chor3o aura isameM apane manako anurakta karo, yaha yukta hai-ThIka jAna par3atA hai // 64 / / __ artha-jo manameM kAmase paripUrNa thI tathA virahase jisakA hRdaya jala gayA thA aisI kisI strIke usa samaya' viraha dagdha hRdayase sUcita karanevAle isa prakArake tilage nikale nimna vacana prakaTa hue // 65 //
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 778 jayodaya-mahAkAvyam [ 67-68 TokA-he Ali ! AlyAH sakhyAstava girA vacanena na hi khalvasyAkRtino'kuzalasyAparAdhA doSA mayA purA vyatIte kAle kati nopekSitAH kintu bahavo'pi naanggiikRtaaH| adhunA tu punasau kitavo dhUrtI niyamenaiva tarjanIyo na punarupekSaNIyo yato yo vazI nItipathagAmI na bhavati kimvAnavA nUtanA yA zo parAstrI tasyA yA yazaHkotirgAnamarthAt prema yasya saH 'zo strISu svaparastrISu' iti, 'yo vAtayazasoH pusi' iti ca vizvalocanaH / vakroktiralaMkAraH // 66 // sphurasi kathaMbhujalatike locanatAM kiMgatA tvamapi vRtike / nAgatamapyahamamataM spRSTumalaM draSTumapi mama tam / 67 // TIkA-he bhuja latike / kathaM tvaM sphurasi he vRtike vartulAkAra dhAriNi / yadvA cirakAlato'nAliGganatvAt niyamasthe tvamapi kathaMkAraM locanatAM nayanarUpatvaM gatAsi tvaMyadhabhiyAJchasi kintvahaM mama mataM sammatinaM vidyate yatra tanabhamatamanabhivAJchitaM tamAgatamapi khaludraSTumavalokayitu mapi nAlaM samarthA na bhavAmi kiM puna: spRSTam // 67 // somo bhavAnyavAbhUd vidhumaNighaTitA tadAha mapi sA bhuuH| khararuciraya zaTha tvaM dhumaNi maNi prakRti mahamapaTham // 6 // TIkA-he zaru ! yadA bhavAn soma zAntirUpa umayA kIrtyA sahitaH somo yazasvI abhUtavAhamapi vidhumaNizcandrakAntA tathA ghaTitA nirmitA sA prasikhA bhUrjAtA bhavatA somena candramasA melanaka: / adya punastvaM khararuciH kaThora citto ravizcAsi tasmAt kAraNAt ahamapi cha maNimaNiH sUryakAnta ratnaM tasya prakRti ceSTAmapaTham / yathA ravi artha-he sakhi ! tumhAre kahanese maiMne isa akuzala-vyavahArAnabhijJake pahale kitane aparAdha upekSita nahIM kiye haiM ? arthAt bahuta aparAdha upekSita kiye haiM parantu isa samaya yaha dhUrta, jo ki nItise bhraSTa hai athavA anya strIkA kIrtigAna karatA hai avazya hI tarjanIya hai-upekSaNIya hai // 66 // ___ artha-phar3akatI huI bhujAko lakSya kara koI kahatI hai ki bhujalatike ! tuma kyoM phar3aka rahI ho? tuma kyoM locanapaneko prApta ho rahI hai-locanakI taraha phar3akatI ho? tuma to vratI ho arthAt tumane unakA AliGgana na karanekA vrata le rakkhA hai| unake Anepara unheM dekhanekA bhI merA bhAva nahIM hai phira sparza karanekI bAta hI kyA hai ? // 67 // artha-he zaTha ! are dhUrta ! jaba Apa soma-candramA rUpa the taba maiM candrakAntamaNi nirmita bhUmi svarUpakI parantu aba Apa khararuci-kaThora prakRti vAle athavA sUrya rUpa ho gaye ata; maiM bhI sUryakAnta maNikI ceSTAko par3ha cukI huuN| arthAta
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 779 69-70-71 ] SoDazaH sargaH samAgame sUryakAntaH prajvalati tathA tava darzane mamApi kopsmudbhtiH| zleSaH bhramazcAlaMkAraH // 68 // tava nighRNa kimihArthoM yAhi yayaivAnurajyase'pArthaH / mA'pahara kucananthi kimapAsatA te'sti hRdgranthiH // 69 // TokA-he nighRNa / lajjAhIna ! tavehApi artha prayojanaM vidyate kiM ? kintu na hi kimapi kArya te / yayaiva sahAnurajyase yasyAM te'nurAgo vidyate tatra yAhi yatastvamapArthoM durabhiprAyo'si / mama kucanthi kaJcuka bandhanaM mApahara nacchindhi / te tava ho hRdayasya pranthirmAyAvitvaM sApAstA niSkAsitAsti kiM ? kintu nApahRtA / vakroktiH // 69 // uktaprakAreNa pratAritaH prANapatiryadA vinirgatastadA punarviyuktA vilapati mAninyasaheti muhudhikkRtirapi kalpitA mayIha bahuH / kitavaguNAnanuvavatA he jina ! savayojanena satA // 7 // krIDAkopAtkathamapi gaccheti mayovite kaThinahRdayaH / tyaktvA talpamanalpaM gatavAn sakhi pazyatAdadayaH // 71 / / TIkA -- suspaSTArthametavRttadvayamasti / sUryake dekhanese jisa prakAra sUryakAnta maNi prajvalita ho jAtA hai usI prakAra Apako dekha kara merA krodha prajvalita ho rahA hai // 68 // __ artha-he nirlajja ! athavA he nirdaya ! tumheM yahA~ kyA prayojana hai ? tumhArA abhiprAya acchA nahIM hai jo tumhAre sAtha anurAga rakhatI hai vahIM jaao| mere kucavastrako gAMTha mata kholo| kyA tumhAre hRdayakI gAMTha-mAyA pravRtti dUra ho gaI hai ? // 69 // artha-he bhagavan / usa dhUrtake guNoMkA bAra bAra kathana karane vAle samIcIna mitrajanoMne 'tuma bar3I abhimAninI ho tuma bar3I asahanazIla ho' isa tarahake dhikkAra-kuvacana mere viSayameM bAra-bAra kahe hai para maiM saba sahatI gaI parantu maiMne praNayakopase kisI taraha kaha diyA ki 'jAo-cale jAo' itane mAtrase vaha kaThora hRdaya vizAla zayyAko chor3akara calA gyaa| he sakhi ! dekho, kitanA nirdaya hai ? ||70-11 // 50
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 780 jayodaya -mahAkAvyam [ 72-73 yAmi vidhAvabhyudite punarAyAsyAmi ceti saMgaditam / tadudantvenAhaM nedaM tattvena vedmi mitam // 72 // TIkA - yAmi gacchAmi ca punavadhAvabhyudite candramasa udaye sati rAtrI kiMvA bhAgyodaye sati vA punarAyAsyAmi pratyAgamiSyAmi ityevaM prakAreNa saMgaditaM tavetavahamuvantvena vedmi / vidhAvityetat kilokArAntavidhuzabdasya saptamyekavacanameva jAnAmi kintu ikArAntavidhizabdasya saptamyekavacanaM yadbhavati tasya na smarAmyahaM kila / yaduktaM kupitena bhartrA tadidAnImudantatvena vArtArUpeNeva zRNomi na punaridaMtvena vAstavarUpeNApIti yatastaduktaM mitaM saMkSipyoktam // 72 // maJjuladhau guNasAre kila kvacit susakhi / nApadAdhAre / tatropapatau cetaH patyau nAnIdRzi mametaH // 73 // TIkA - he susakhi ! maJjuzca laghuzca tasmin maJjulaghau, guNAnAM zRGgArAdInAM sAro vidyate yatra sa guNasArastasmin kvacidapi ApadAnAM vipattInAmAdhAraH sthAnaM nAsti yatra sa nApadAdhArastasmin tatra tAdRzi upapatau jAre mama ceto'ntaHkaraNaM pravartate anIdRzi ya Ivum na bhavati virUpo guNahoMno vipattikarazca bhavati tasmin patyo svAminIto'dhunA prabhRti mama mano nAsti kila / athavA maJjulA ghusaMjJA vyAkaraNaprasiddhA yasya tasmin, guNa ityapi vyAkaraNasiddhA saMjJA sA sArastathyAMzo yasya tasmin, tathA kvacit tRtIyAyA ekavacane nApadasya nApratyayasyAdhArastasmin tatra tAdRzyupapatau zabde mama cetaH pravartate na cetadviparIte patyAviti / zleSo'laMkAraH // 73 // artha- maiM abhI jAtA hU~, vidhau abhyudite' -- candramAkA udaya hone para AU~gA, yaha jo kahanA hai use maiM eka udanta - vArtAmAtra kahanA mAtra jAnatI hU~ tattva - vAstavika rUpa nahIM; kyoMki unakA vaha kahanA mita thA -- atyanta saMkSipta thA / bhAvArtha- saMskRta meM 'vidhau' yaha saptamI vibhakti ekavacanakA rUpa hai jo vidhu -candra vAcI zabdase bhI banatA haiM jo vidhi-bhAgya vAcI zabdase bhI banatA hai / maiM ise udanta - ukArAnta vidhu zabdakA rUpa samajhatI hU~ vidhi-ikArAnta vidhi zabdakA nahIM / mere vidhi - sadbhAgyakA udaya kahA~ haiM jisake phalasvarUpa meM punaH unake darzana kara sakU // 72 // artha - he uttamasakhi ! jo maJju laghu-manohara aura laghu zarIra vAlA hai, guNasAra-zRGgArAdi guNoMse zreSTha hai tathA ApattiyoMkA sthAna nahIM hai aise upapati
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 741 SoDazaH sargaH 789 sakhi ! zastaH sakhivatpatiriti kiM siddhAntato na jAnAsi / zasto'tisakhivadupapatirityAli ! na ki samAnAsi // 74 // TIkA-he sakhi ! sakhivadarthAttvadvat patirapi prANavallabho'pi zastaH prazaMsanIyo'sti / yadvA zastaH zaspratyayata Arabhya punaH sakhizambavat patizabdo'pi pravartata ityevaM siddhAntato vastutvato vyAkaraNazAstrAcca tvamapi kinna jAnAsi ? evaM sakhivacane saMjAte nAyikApi prtivdti| yatkila he Ali ! sahacari! upapatirjAraH so'pi atisakhivat prmvysyaavdbhvtiivetyrthH| tvadeva zastaH prazaMsanIyo bhavati / athavA tu atisakhizabdavadupapatizabdo'pi zastaH zastratyayAdArabhya punaH pravartata ityevaM tvamapi mAnena parijJAnena sahitA nAsi kim ? api tu viduSyevAsi // 7 // jArameM aba merA citta laga rahA hai isase viparIta-virUpa, guNahIna Ara vipattiyoMke sthAnabhUta patimeM nahIM laga rahA hai| dvitIyArtha-jisakI manohara ghu saMjJA (ghisaMjJA) vyAkaraNa prasiddha saMjJA hai, jo guNa-vyAkaraNa prasiddha guNa saMjJAse zreSTha hai, tathA jisakI tRtIyA vibhaktimeM nA Adeza nahIM hotA hai aise 'upapati' zabdameM merA mana laga rahA hai isase rahita pati zabdameM nhiiN| ___ bhAvArtha-'pati' aura 'upapati' do zabda hai inameM upapati zabdakI dhu (pANinIya vyAkaraNameM ghi) saMjJA hotI hai| upapati zabdameM uit vibhakti par3e rahate guNa hokara 'upapataye' Adi rUpa banatA hai tathA upapati zabdakI tRtIyAke ekavacanameM nA Adeza hokara 'upapatinA' rUpa banatA hai aise upapati zabdake cintanameM merA mana laga rahA hai pati zabdake cintanameM nahIM kyoMki usakI ghu (ghi) saMjJA nahIM hotI usameM Git vibhakti par3e rahate guNa nahIM hotA aura tRtIyAke ekavacanameM nA Adeza nahIM hotA hai / yaha zleSAlaMkAra hai / / 73 / / ___ artha-he sakhi ! pati, sakhivat-mitravat arthAt tumhAre hI samAna zastaH--prazaMsanIya hai yaha kyA vAstavameM tuma nahIM jAnatI ho / sakhIke aisA kahanepara nAyikA uttara detI hai-he Ali ! upapati-jAra atisakhivat-parama mitrake samAna prazaMsanIya hai isa jJAnase kyA tuma sahita nahIM ho ? bhAva yaha hai ki yadi pati mitrake samAna hai to upapati parama mitrake samAna hai| dvitIyArtha-he sakhi ! pati zabda zastaH-zas pratyayase lekara sakhivatsakhi zabdake samAna hai yaha bAta kyA tuma siddhAntataH-vyAkaraNake anusAra nahIM jAnatI ho / sakhIke aisA kahanepara nAyikA uttara detI hai-he Ali ! upapati
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 782 jayodaya-mahAkAvyam zrImattamAlazakalabhru ! vimuJca jAlaM svacchandabodhamadhunA nigadAmi molam / AzAsiteti vadanodalavaizca zasyai muktAphalAni tu dadAvupahAramasyai // 75 // TIkA - uparyuktaprakAreNa nAyikAsakhyoH parasparaM sambhASamANayoH satyoH sahasevAgataM nAyakaM dRSTvA sakhI nAyikAmanAlokitapatikAM pratijagAda zabdacchalena yatkila he zrImatamAlazakalabhru ! zrImatastamAlasya zakalaM khaNDamiva bhruvau yasyAstatsambuddhiH jAla prapaJcaM chalaM vA vimuJca jahi / adhunA sAmprataM tava zabdasya bodhaH parijJAnaM yasya taM mAla janaM tava svAminamityartho nigadAmi aham, asmAkaM parasparasambhASaNaM tava svAminA zrutamiti saMsUcayitrI sakhI tasthA vyAkaraNajJAnaM ca prazaMsati yatte zabdabodhaM mAlaM mAM zriyaM prazaMsAM vA lAti gRhNAtIti taM nigadAmi tAvadityevaM prakAreNa zAsitA sambodhitA satI sA nAyikAfpa sAzcarya cakitatathA vadane saJjAtAyA ye udalavA jalAMzAstaiH zasyaiH prazaMsanIranalpairityartho'sthaM vayasyAyeM muktAphalAni nAmopahAraM pAritoSikaM dadau / zlegho mIlanaM cAlaMkAro'tra // 75 // [ 75 zabda bhI to zas pratyayase lekara ati sakhi zabdake samAna hai yaha kyA tuma nahIM jAnatI ? bhAvArtha -- vyAkaraNameM zas pratyaya - dvitIyAke bahuvacanase lekara pati aura sakhi zabda ke rUpa eka samAna calate haiM aura upapati tathA atisakhi zabdake rUpa bhI dvitIyA ke bahuvacanase lekara Age eka samAna calate haiM ? isaliye pati, upapati, sakhi aura atisakhi zabdake zleSase do sakhiyoMkI ukti pratyukti hai // 74 // artha- jaba nAyikA aura sakhIke bIca pUrvokta prakArakA sabhASaNa cala rahA thA taba akasmAt nAyikAkA pati A gayA parantu nAyikAne use dekhA nahIM / sakhI, nAyikAse kahatI hai ki he zobhAyamAna tamAla patrake khaNDa samAna bhauMhoM vAlI ! jAla - vyarthaMkA vAgvistAra athavA chala chodd'o| tumhAre pati hama donoMke saMvAdako suna cuke haiM / aba maiM unase tumhAre zabdabodha - vyAkaraNa jJakI bAta kahatI hU~ arthAt unheM batalAtI hU~ ki tumhArI priyA vyAkaraNake jJAnameM bahuta dakSa hai / jaba sakhIne nAyikAse aisA kahA taba usake mukhapara Azcarya cakita honeke kAraNa sveda jalake kaNa chalaka aaye| unase vaha aisI 1. 'mAlaM kSetre jane mAlo' iti vizvalocanaH /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76-77-78] SoDazaH sargaH 783 preyasI priyatamasya pArvataHzcandrakAntamRduputrikAM svataH / saMsphurattaravArikAM hi kA saGgatAmakathayatsapatnikAm // 76 // TIkA-sugamam // 7 // yUni rAgataralairapi tiryapAtibhirmadamatiSvavatIrya / dUradarzibhiralaGghi na bAlAlocanaiH zrutiraho suvizAlA // 77 // ___TIkA-yUni svapriye taruNe rAgeNa premNA taralaizcaJcalaistathA madamatiSu surApAneSvavatIrya pravartya tiryak patantIti tiryapAtinastairapi tathApi dUradarzibhirdIrghAlocakai balitayA locanairnayanaivizAlA suvistRtA zrutiH zrotra zAstra vA nAlaGghi nollaGghitA / aho hati vismayo madibhiH zrutalaGghanasyAvazyaMbhAvitvAt // 77 // madhunAmadhunA kRtaM yatpunA rasavatpratyayametya caadhunaa| madhurasaGgamaM sambavImyahaM mithunajanAyottamasukhAvaham // 78 // TIkA-madhunAmnaiva dhunA dhAtunA kRtaM saMpAditaM kiMvA kRtsaMjJakaM rasavatpratyayametya yadvA sarasabodhametya labdhvA'dhunA sAmprataM punarmithunajanAya strIpuyogayuktAya lokAyottama sukhamAvahatIti taM madharazcAsau saGgamazca tamahaM sambravImi // 78 // jAna par3ato thI mAnoM sakhIke liye prazaMsanIya motiyoMkA upahAra-pAritoSika hI de rahI ho // 75 // ___ artha-priyatamake sannidhAnase jisake zarIrameM sAttvikabhAvake kAraNa sveda jala kaNa chalaka rahe haiM aisI kisI strIne apane Apako candrakAnta maNikI putalI jaisA prakaTa kiyA thA aura sapatnI ke prati apane Apako aisA prakaTa kiyA thA jaise caJcala talavArako dhAraNa kara rahI ho // 76 // ___artha-yuvA pativiSayaka premake kAraNa caJcala tathA tirache par3ane vAle kisI strIke dIrghadazI netroMne surApAnameM avatorNa hokara bhI Azcarya hai ki zruti--kAnoM (pakSameM zAstra) kA ullaGghana nahIM kiyA thA / / 77 // artha-kavi kahate haiM ki maiM isa samaya sarasa jJAnako prAptakara strI-puruSoMke liye uttama sukhadAyaka usa madhura saGgamakA varNana karatA hU~ jo madhu nAmaka dhAtuse kRta-vihita hai (madirA pAnase saMpAdita hai) // 78 // 1. 'taralazcaJcale khaDge' iti vizvalocanaH /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 784 jayodaya-mahAkAvyam t 79-80 hRdi vAci kapolayo zorvA nikhileSveva viceSTiteSvapi / anurAgamivAnubhAvayantI prathitArthA'jani reJjanI janI // 79 // TIkA -- hRvi hRdaye vAci viceSTiteSu ceSTAvizeSeSu anurAgaM sAvadInAtyudArAsau) raJjanI janInAM prathitAryA'jani saMjAtA / / 79 / / vRgiyaM zrutilaGghanotsukA''rAbhrakuTIsmArtaM sudharma kIrtiloptrI / na purANapathAzritA vilAsAH suratAGko'yamanItireva tAsAm // 80 // TIkA - tAsAM strINAmiyaM vRg dRSTiH zrateH zravaNasya laGghanaM pratyAkramaNaM tasmAyutsukA'styArAcchIghrameva / tathaiveyaM bhrakuTI avodvitayI sA smRte rAgato'sau smArto madanastasya sudharmazcApadaNDastasya kIrtiH prazaMsA tasyA loptrI lopakartrI tato'pi zobhanatarA / vilAsAzca purANaM panthAnaM zrayantIti purANapathAzritAstAdRzA na bhavanti, navA navAH saMbhavanti / evaM kRtvA suratasyAGko lakSaNaM anItirItirvAjataH spaSTa evAbhUt / kiJca zratiradhyAtmazAstra tasyollaGghanakartrI dRSTiH / smArtadharmaH smRtipratipAvitaH sadAcArastasya kIrtilopatrI bhrakuTI, triSaSTipuruSacaritapratipAdakAni prathamAnuyogalakSaNAni purANanAmazAstrANi teSAM panthAstavanAzrayA vilAsAH / evaM suratAko'mItinatirvAjato yavRcchAvAvapUrNo'bhUditi // 80 // vacane kapolayo gaM lladezayo dRzornayanayonililebveva prItibhAvamiva priyajanAyAnubhAvayantI ( na bInAmAnuSINAM madhye prathitaH satyArthatAM nIto yayA sA artha - hRdaya meM, vacanameM, gAloM meM, netroMmeM aura samasta ceSTAoMmeM anurAgaprema ( pakSa meM lAlimA ) ko prakaTa karane vAlI raJjanI-madirA aura janI - strI sArthaka nAma vAlI huI thI / bhAvArtha -- jisa prakAra strI hRdayameM vANImeM, kapoloMmeM, AMkhoMmeM aura hAvabhAva rUpI sabhI ceSTAoMmeM anurAma-prema prakaTa karatI hai usI prakAra raJjanImadirA bhI uparyukta sthAnoMmeM anurAga - lAlimA ko prakaTa karatI huI apane 'raJjanI' isa nAmako sArthaka karatI thI // 79 // artha - usa samaya una striyoMkI dRSTi zrutilaGghanotsukA - adhyAtmazAstroM kA ullaGghana karaneke liye utsuka thI ( pakSa meM lambAI ke kAraNa zruti-kAnoM kA ullaGghana karaneke liye utkaNThita thI ) bhrakuTI smArta - sudharmakIrtilotrIsmRtiyoMmeM pratipAdita sadAcAra rUpa dharma kI kIrti kA lopa karane vAlI thI ( pakSa meM smArta - smRti mAtrase upasthita hone vAle kAmadeva ke sudharma-uttama dhanuSa 1. 'raJjanI nIlikA guNDA maJjiSThA rocanISvaSi' iti vizva 0
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 785 81-82 ] SoDazaH sargaH lIlAtAmarasAhato'nyavanitAdaSTAparatvAjjanaH sammizrAbjarajastayeva sahasA sammIlitAlocanaH / vadhvAH pUtikRtitatparaM mukulitaM vaktraM punazcumbato niryAtisma tadeva tasya nitarAM harSAzrubhiH zrImataH // 1 // TIkA-janaH premI puruSaH so'nyavanitayA daSTa AsvAdito'dharo yasya tatvAt, lIlAtAmarasena kelikamalenAhitaH pratAritassan sammimilitamabjasya rajo yatra ['tasya bhAvastattA tayA / ivotprekSAyAM sahasA sagiti sammIlitamAlocanamavalokanaM yasya tathA bhUto jAtaH / nAyakaM nimIlitanetra dRSTvA vadhUnitarAM khinnA babhUva / pUtkRtau rodane tatparaM saMmukhaM mukulitaM niHzrIkaM ca tasyA baktra mukhaM punazcumbataH zrImataH zobhAsaMpannasya tasya nAyakasya harSAzrubhiH pramodabASpastadeva rajo lIlAtAmarasaparAgo niyatisma niHsarati sma / nAyakena chalena nAyikAyAH kopa upazamita ityarthaH] // 81 // bhUrjaprAyakapolake dalalatAvyAjena bIjAkSarAH prAnte kuNDalasampadau vilasato yuktau ThakArau tarAm / lomAlIti ca nAbhikuNDakalitA zrIdhUpadhUmAvalI sajjIyAjjapamAlikA guNavatIyaM hemasUtrAvalI // 42 // TIkA-patrAvalIvibhrAjitaM badhvAH kapolaM dRSTvA kaviH kalpanA karoti-dalalatA ko kIrtikA lopa karane vAlI thI ) aura unake vilAsa-hAvabhAva Adi purANapapAzritA na-prathamAnuyoga sambandhI purANa granthoM meM pratipAdita ziSTa vyavahAra kA Azraya karane vAle nahIM the ( pakSameM prAcIna vyavahArake anukUla nahIM the ) isa taraha unakA vaha surata lakSaNa samAgama anIti-nItise rahita thA / / 80 // bhAvArtha-nAyakake adharoSThako anya strIke dvArA DasA dekha nAyikAne usapara krIr3A kamalase prahAra kiyaa| nAyakane jhaTase netra banda kara liye mAnoM usa kamalakI parAga netroMmeM calI gaI ho / nAyakako nimIlita neta dekha nAyikA ghabar3A gaI vaha ronA hI cAhatI thI ki nAyakane usake mukhakA cumbana kara usakA krodha zAnta kara diyaa| nAyakake netroMse harSake A~sU nikala par3e mAnoM una A~suoMke dvArA vaha kamalako parAga bAhara nikalagaI ho // 81 // artha-nAyikAke kapoloMpara jo patropalakSita latAkA AkAra banA huA 1. ito'gre TIkAbhAgastruTitaH prakaraNadRSTayA saMpAdakena yojitaH /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 786 jayodaya-mahAkAvyam [ 83-84 vyAjena patropalakSitavallIchalena bhUrjaprAyakapolake bhUrjapatratulyagaNDapradeze bIjAkSarA mantrA iva likhitAH / kapolayorante kuNDalasambadau kuNDalakArau yuktau militau ThakArAviva maMtrazAstra prayuktau ThakArau -- ThakArau varNo vilasatastarAm atizayena zuzubhAte / nAbhirevaM kuNDaM yajJa kuNDaM parito vibhrAjamAnA lomAlI romapaGktiH zrIdhUpadhUmAvalIzrIdhUpasya dhUmAvalI dhUmapaGktiriva zuzubhe vadhvA madhyabhAge sthitA guNavatI guNakAriNI pakSe guNotpAdikA hemasUtrAvalI strarNamekhalA japamAlikA jApamAleva sajjIyAt samIcInatayA zuzubhe yathA kazcinmantrasAdhako bhUrjapatra ThakArayuktAn bIjAkSarAn vinyasya yajJakuNDe havanaMkaroti tasya dhUpaH paritaH prasarpati pAveM japamAlikAM ca samAdatta tathA kAmaH kurute iti bhAvaH // 82 // mAyAtrayapariveSTitA trivalimiSeNa tanUdarI / bhAtyeSA sA smarabhUpateH stambhanavidyA sundarI // 83 // TIkA---trivalayo nAbheradhastAdvidyamAnA rekhAvizeSAstAsAM miSeNa vyAjena mAyA trayeNa pariveSTitA sahitA tanUdarI kRzodarI eSA sundaro nAyikA smarabhUpatermadanamahIpasya stambhanavidyeva bhAti zobhate // 83 // sundarIH sadyaH sundaraiH kalayitumanuSNaruco'nusam / madhurakalA lirivojjvalapratibhA babhAvAptakSayA || 84|| TIkA - AptaH prAptaH kSeyo nivAso yayA tathAbhUtA, anuSNA zItalA ruk kAnti 1 thA vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM bhUrjapatrapara mantrake bIjAkSara likhe gaye hoM kapoloMke donoM ora kuNDala aise jAna par3ate the mAnoM mantrameM prayukta honevAle ' ThaH ThaH' nAmaka bIjAkSara hoM / nAbhike pAsa jo kAlI kAlI romAvalI thI vaha aisI lagatI thI mAnoM nAbhi rUpI yajJa kuNDase dhUmako paGkti uTha rahI ho aura madhyabhAga meM sthita suvarNa mekhalA aisI jAna par3atI thI mAnoM mantra sAdhakake upayoga meM AnevAlI japakI mAlA - smaraNI hI ho ||82 // artha - jo trivaliyoMke bahAne mAnasika, vAcanika aura kAyika. ina tIna prakArakI mAyAoMse veSTita thA aisI koI kRzodarI strI kAmamahIpAla kI stambhana vidyA ke samAna suzobhita ho rahI thI // 83 // artha - gharapara camakatI huI candramAkI manohara kalA striyoMko patiyoMke 1. kSayopacayakalpAntanivAseSu rugantare iti vizvalocanaH /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85-86 ] SoDazaH sargaH 787 ryasya tasya candramasaH madhurA manoharA cAsau kalA ceti madhurakalA, sundarIH kAminIHsundaraiH kAmibhiH saha sadyo jhaTiti kalayitu melalitu AptA pratibhAcAturI yayA tathAbhUtA buddhimatItyarthaH / Aliriva sakhIva anusam-samyakprakAreNa babhau zuzubhe / gRhAmbare cakAsatI cAndroM kalAM dRSTvA striyaH puruSaH saha 'saMgantumAturA babhUvurityarthaH // 44 // ratiSu pATavamAsavo'lamalaM vidhAtumabhUt punaH / natanoH sukhAnumateH paraM lAlasakaraH paThAvanaH // 85 // TokA-Asavo madya ratiSu surateSu pATavaM dAkSyaM vidhAtukatum alamalam atizayena samartho'bhUt / punaH bhUyaH na vidyate tanuryasya sa natanustasya kAmasya sukhAnumateH sukhasaMvedanasya paraM lAlasakaraH icchAvardhakaH paThAvanaH paunaHpunyapravartakazca babhUva / / 85 / / zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmalopAhvayaM, vANIbhUSaNamastriyaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / tasyAsmin madayan manaH samanasAM sargaH samApti gataH, zrIkAvye svarasena caiSa dazamaH SaSThottaraH zrImataH // 86 // TokA-sa prasiddhaH zrImAn lakSmIsaMpannaH zreSThI cAsau caturbhujazca aSThicaturbhujaH caturbhujanAmadheyaH zreSThI ghRtavarI tannAmadheyA devI patnI ca vANIbhUSaNaM etadupAdhisahitaM astriyaM brahmacAriNaM dhIcayaM buddhirAzibhUtaM bhUrAmalopAhvayaM 'bhUrAmala' iti nAmadheyaM paM putra suSuve janayAmAsa tasya zrImataH asmin zrIkAvye samanasA sahRdayAnAM mano madayan sAtha zIghra hI milAneke liye catura saheloke samAna atyanta suzobhita ho rahI thI // 84 // __ artha-madirA pAna, rati kriyA viSayaka cAturyake karanemeM hI atyanta samartha nahIM thA kintu kAma sukhako anubhUti sambandhI lAlasAko bar3hAne vAlA evaM punaH punaH pravRtti karAne vAlA bhI huA thA // 85 // artha-atyanta prasiddha caturbhuja seTha tathA unakI patnI ghRtavarI devIne vANIbhUSaNa padavIke dhAraka brahmacArI tathA atyanta buddhimAn jisa 'bhUrAmala' ko janma diyA thA usa zrImAnke isa zrIkAvyameM sahRdaya manuSyoMke manako prasanna 1. kSayo'pacayakalpAntanivAseSu rugantare iti vizvalocanaH /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 788 jayodaya-mahAkAvyam harSayan eva SaSThottaro dazamaH SoDaza ityarthaH svarasena svAbhAvikarItyA samApti gataH praaptH||86|| karane vAlA yaha solahavA~ sarga apanI svAbhAvika gatise samAptiko prApta huA // 86 // isa prakAra vANIbhUSaNa brahmacArI bhUrAmalake dvArA racita jayodaya kAvyameM sahRdaya manuSyoMke manako prasanna karane vAlA solahavAM sarga samApta huaa|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptadazaH sargaH athorjatIndI bahumAnavittaM hatuM prahatuM ca viyogicittam / bhayADhyatAmabhyupagamya ziSTAH sarve yuvAno rahasi praviSTAH // 1 // athetyAdi- - atha rAtrisamudbhavAnantaraM / bahumAnamanamanarUpameva vittaM dhanaM na ca punavayoginAM strIvirahiNAM citaM prahatu vazIkatu mindI candramasi Urjati samudayaM gacchati sati bhayA prabhayA nUtanavastrAbharaNAM vikRtayA zobhayA''dyatAM paripUrNatAmabhyupagamya sarve ziSTAH sabhyatAmupapannA yuvAno rahasi strIprasaGgasthAne praviSTAH / bahumAnamanalpaparimANaM yadvittaM taddhatu viyoginAmanyamanaskAnAM ca cittaM prahatu kasmizcidindunAmani pravartamAne sati bhayADhyatAM bhayayuktatAmupetya rahasi gUDhasthAnaM ziSTAstiSThantIti yAvat // 1 // priyA kriyAto'pi kilAprazasyaM kalaGkinaM jetumivApyavazyaM / bhAsvAn pavitrANi rahaH kRtAni jayo'bhyavAJchanmRduceSTitAni // 2 // zriyeti - zriyA kAlimopayuktayA prabhayA kriyAto'pi cauryAvibhayakAriNyA hetubhUtayA kalaGkinaM tata evAprazasyaM jetumiva jayo jayanazIlo bhAsvAn sUryaH rahasi katu yogyAni pavitrANi vajpravibhavAni janatAhitakaratayA mRdUni ca tAni ceSTitAni kena prakAreNendu jayAnIti mantrakAryANi abhyavAJchat tathA bhAsvAn suSamAvAn jayo nAma rAjA jayakumAraH rahaH kRtAni strIsamparkANi prasaktahetutayA mRduceSTitAni kAmazAstratayA pavitrANi tAnyavazyamabhyavAJchat // 2 // kokasya kalpo vidhujanmanIti lokasya talpoktaguNapraNItiH / jayasya cAnandabhuvISTimAyA no kasya vAJchA prabhavetkalAyAm // 3 // kosyetyAdi -- vidhujanmani candrodaye kokasya lokasya cakravAkajanasya yatra talpe zayyA sabjalpe strIprasaGge utA kathitA guNasya praNItiranusmaraNarItiryena sa kalpaH sakalpo bhavati tathA karrAhatasyAkasya sUryavidUrasya lokasya kaH kalpo vicAro bhavati / talpoktaguNapraNItirevAbrahmacAriNaH sambhavati 'ko brahmAnilasUryAgnItyAdinA kasyApi brahmArthaparakatvAt / tatheva jayasya cAnandabhuvi sulocanAyAmiSTimAyAsamAvaraNasambhAvanA prabhavadeva / kalAyAM kaM sukhaM lAtIti kalA tasyAM kasya janasya vAJchA na bhavet kintu kalAyAM candrasattAyAM kasya sUryasyaiva vAJchA na prabhavet // 3 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 790 jayodaya-mahAkAvyam [4-5-6-7 saMkocabhRtpadmadhurA purA tu kumudatI sAliritA nu mAtum / saurabhyamekAntatayAtra tena tadA sabhAsArajano hitena // 4 // saMkocabhadityAdi-atra loke tadA dinAvasAnakAle tena rAjJA candramasA vaa| kIdRzena tena ? sabhAsArajanohitena bhainakSatra: sahitA sabhA rAtristatra sAro'vazyakartavyatayA sammato janInAM strINAM hitamohitaM vA yena tena pakSe bhAsA dIptyA sahitena sabhAsA rajanyA nizAyA hitena maGgalakA | ekAntatayA'nanyabhAvatayA saulabhyaM sulabhabhAvaM pane nizcitarUpeNa saugandhyamanumAtusA ko pRthivyAM mudvatI kumudatI sulocanA pakSe kairaviNI purA tu prathamameva saMkocabhRtI pade caraNo yasyAssA lajjAnubhAvena saMkucantItyarthaH / madhurA ramaNIyA pakSe saMkocabhRt ca padmadhurA kamalinI yatra sA, AlibhiH sakhIbhiH sahitA pakSe saSaTpadA, itA prAptA / / 4 // tAM sampadAmabhyupagamya dhAtrI samvAdhamadhyAdupabhogapAtrIm / tataH samuddhamivAbhyavAJchacchanairasau niHsva ivAdhvayAtrI // 5 // tAmityAdi-asau jayakumAraH nirgataM vinaSTaM svaM dhanaM yasya sa nirdhano'dhvayAtrI pravAsakarteva bhavana samIcInaM padaM sthAnaM yasyAstAM sulocanAM dhanasampadAM dhanasamRddhimivopabhogasya pAtrI punaHpunaranubhavanayogyAmabhyupagamya tataH punastAM dhAtrIsamvAdho mAtRvargastanmadhyAt pakSe pRthvIpratalAntarAt zanibhRtamiva samuddhatu svasAkartumabhyavAJchat // 5 // sahAlibhiH pArzvamupAgami prAk tataH zanaistena tayaikayA lAk / kva mAyinA tAM ca niyujya bAlAvazeSitAtmaikasuhRdrasAlA // 6 // sahAlibhirityAdi-tena jayakumAreNa sA rasAlA bAlA prAk pUrva bahubhiHrAlibhiH saha pArzvamupAgami tataH punaH zanairekaikamiti bahiSkRtya tayA kayAcidekayA sAkamupAlabdhA punastena mAyinA miSakaraNakuzalena sAk zIghnameva tAmekAM ca kva kasmizcidapi kAryavizeSe niyujyAtmavaikaH suhRd yasyAH sA'nanyatamaivAvazeSitA // 6 // athAsya doSA rajanIva rAjJa urIkRtA satkRtasUktibhAgyaH / / niruktavezAbharaNaiH samuktaH samantataH pItatamA bharUktaiH // 7 // athetyAdi-yaH satkRte strIsatkAre sUkti maJjubhASaNatAM bhajatIti satkRtasUktibhAga tasyAsya rAjJo jayakumArasya pakSe candramaso'pi doSA bhujayorokRtA sA bAlA bharUNokteH suvarNaghaTitairatha ca muktAbhiH sahitaH samuktaH niruktavezAbharaNastaistaiH prasiddhaH samantataH pItatamA sarvottamapItavarNayuktA pItaM kavalIkRtaM tamaH zArvaraM yayA sA rajanIvAbhAditi zeSaH // 7 //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-9-10-11] saptadazaH sargaH mahAzayo'gastya ivaiSa vArAM nidhi svasAtkartumagAvihArAt / ajAyatAkSINarasaddhireSA yogo'nayoH sphUrtikaro vizeSAt // 8 // mahAzaya ityAdi - vArAMnidhi samudraM svasAtkatu magastya iva 'vArinidhi culukIkArAgastya' iti janazruteH / eSa mahAzayo jayakumAro vArAM ralayorabhedAd bAlAM sulocanAmeva nidhi vAJchitadAtroM svasAtkatu magAt prayatnavAnabhUt / ihaivAvasare eSA bAlApi ArAcchIghramevAkSoNAnatyayA rasadvaryatra tAdRzyajAyata / eva manayordvA yo reSa yogaH sambandho vizeSAtsphUrtikaro'jAyata // 8 // 791 yogastayoH kautukamityatho'dhAdyasyANikAyAM gaNikA abodhAH / na yadvicArazcaturairavApi lebhe munInAM na mano'pyapApi // 9 // yoga ityAdi - iti pUrvoktaprakArako yogastAM rAjJastasyAzca yathottaramadhikAdhika sauSThava sampattirevaMrUpaH samagrabhAvenopabhoktumicchA prayogastadvayostatkautuka manirvacanIyaM vinodamadhAddadhAra / yasyANikAyAM lezamAtrapariNatAvapi gaNikAH paNyastriyo yAH suratasyAdhitryo bhavanti tA abodhA bodhavihonA babhUvuH / caturaiH kAmandakAdibhipi yasya vicAro nAvApi / munInAmapApi mano'pi yanna lebhe tatra teSAmanadhi-kArAt / / 9 / / siMhAsane sthAtumathAnuyogye yogye nRzArdUlavareNa bhogye / kuraGganetrAdhikRtApi netrA zazAka sA kampatratI na jetrA // 10 // siMhAsana ityAdi- atha pArzvagamanAnantaraM kampavatI vepathunAmasAttvikabhAvayuktA sA kuraGganetrA kuraGgasya netra iva netra yasyAH mRgAkSI sulocanA jetrA jayanazolena netrA nAyakena jayakumAreNa adhikRtApi svAyattIkRtApi nRzAdU lavareNa narazra eSThena jayakumAreNa bhogye bhogamarhati yogye svAheM anuyogye anuyogaH sambandhastadahaM siMhAsane upaveSTu N na zazAka zaktA na babhUva lajjAtizayAditi yAvat // 10 // dizAM ca yAmAdarabhAvakartAsane'pi tasthau parirabhya bharttA / na tAmupAdraSTumaho manISAmavApa samyak smayasAriNI sA // 11 // dizAmityAdi - AdarabhAvakartA vallabhAM pratyAdara bhAvasya prakaTayitA bhartA vallabho jayakumAra yAM dizAM ca parirabhya samAzritya Asane'pi tasthau samupaviSThaH smayasAriNI smayo garvo'dbhutaM vA tasya sAriNI kulyA sA sulocanA tAM dizaM samyaka prakAreNa upAdraSTumava lokayitumapi manISAM buddhi nAvApa na prAptA lajjAnubhAvavazAdityarthaH // 11 //
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 792 jayodaya-mahAkAvyam [12-13-14 sadasyavaH zIlitameva mAlA kSepAtmakaM jJAtavatIva baalaa| taccApalaM cApa lalAmasAraM dazApi labdha na zazAka sAram // 12 // sadasItyAdi-yatkila mAlAkSepAtmakaM svayaMvarasabhAyAM jayakumArasya kaNThe mAlArohaNAtmakaM cApalaM capalatvaM tadada idaM sAraM samuddezya pUrakatvAt, yacca cApa iva dhanuHsadRzaM lalAma sundaraM sadasi sabhAyAM zIlitaM kRtaM taccAramadhunA cApalalAma asamaJjasamasabhyakAryatayA kulInAnAM lajjAspadatvAt jJAtavatI sajAnatIvatattvatastu tanna sundaraM kRtamitIvazavasyArthaH / sA bAlA sulocanA dRzApi cakSurvyApAreNa ca jayakumAraM labdhaM na zazAka kiM punarAliGgitum / / 12 / mAstUta susnigdhatame'tra hRdvA bhyastaM durAkarSamitInadvA / cApalyacAru priyasAvrajantaM pratyAcakarSAcapathAd dagantam // 13 // mAstUtetyAdi-sA sulocanA dRgantamapAGgavIkSaNaM yazcApalye capalatAyAM cArustaM sahajacaJcalaM tata eva priyasAda vajantaM vallabhasya dizi gacchantaM tamatra susnigdhatameM paramasnehasthAne'nanyapremAdhAre'tizayacikkaNe ca vA nyastaM dApitaM hRdiva cittaM yathA tathaiva durAkarSa punastasmAdAkRSTumazakyaM mAstu na bhavedevetyutenaM vicAravinimayaM karotItIGgakRt savabhiprAyavatIva sA tamaddhapathAt varmamadhyAdeva pratyAcakarSa taM svakaTAkSaM / vetyutprekSAyAm // 13 // svAjhaM pradAtuM bhavatIva vAmAnuyAcamAnAya punarnavA maa| rAje kilAz2ava punarnanAmAsako samArabdhapunItanAmA // 14 // svAGgamityAdi-tavA samAgamArambhakAle'nukUlatayA yAcamAnAyAnuyAcamAnAya tasmai rAze sA vAmA vakrA na bhavatIti navAmA saralasvabhAvApi svAGgamanuyAcitaM nijamaGgaM pravAtu vAmA kuTilA vipariNAmA bhavatIti saiva punarnavA navInA mA lakSmIstadrUpA priyA vAmA vAmabhAgasyArdhAGginI bhavatyasako sulocanA samArabdhaM samupalabdhaM he priye ! he prANezvari ! vallabhe! ityAdi punItaM nAma yayA sApi na kimapi nAma saMjJAvizeSo yayA sA nanAmA, yathA strI svasvAminAmoccAraNaM na karoti tathaiva puruSo'pi patnInAmanirdezaM na karotIti lokAcAraH / punItanAmApi nanAmeti virodhazca tato'sakAvajJeva na kimapi jAnAtIti tadiva bhadrasvabhAvA kila tathA punarAjJAnuzAsanapaddhatiriva nanAma. namananimagnAbhUditi // 14 // 1. 'AtmanAma gurornAma nAmAtikRpaNasya ca / zreyaskAmo na gRhNIyAjjyeSThApatyakalatrayoH // ' iti lokAcAraH
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15-16-17-18 ] saptadazaH sargaH utthAtumarhaH stanapo harArihiyA bhayenApi punarvyavAri / yathA kudRSTyA duritena samyagguNaH pavitrAbhyudayai kagamyaH || 15 || utthAtumityAdi - utthAtumahaM udbhavanazIlo harAriH kAmaH stanapaH zizuriva sa hriyA lajjayA bhayenApi punanyaMvAri vAraM vAraM nyaSedhi, yathA pavitrAbhyudayekagamyaH puNyakarmajanmA samyagguNaH sacchddhApariNAmaH kudRSTyAnucitazikSayA duritena mAMsAsanAvinA kuceSTitena nivAryate tathA // 15 // hI krIDituM sthAtumathAtra kAmaH na sanvidezAbjadRzaH sma nAma | pratyAvrajantyarddhapathAddhi vANAstirazcaranto'pi dRgantavANAH // 16 // hItyAdi - athAtrAsminnavasare kAmo madanaH krIDitu N krIDAM kartuM syAtuM vA abjavRzaH kamalalocanAyAH sulocanAyAH na sandiveza sandezaM dattavAn nAmeti saMbhAvanAyAM smeti pAdapUraNe, hoti vismaye 'ho vismayaviSAdayo:' iti vizvalocanaH / ataeva hi nizcayena dugantavANAH kaTAkSazarA evaM vANAH zarAH, tirazcaranto'pi tiryakbrajanto'pi arddhapakSAt arddha mArgAt pratyAvrajanti pratyAgacchanti vallabhaM draSTumutsukA api kaTAkSAstrapAvazAt pratinivartanta iti bhAvaH / / 16 / / tanau latAyAM kvacideva gUDha 'Ggake'pi dRSTi nidadhatyamUDha e / tAmAgatAM dhartumivAvavArAM zukena tatrAmbujalocanArAt // 17 // tanAvityAdi-na mUDho bhavatItyamUDhastasmin samucitakartari bhartari tasyAstano latAyAmiva sukomalAyAM kvacideva gUDhe vastrAcchAvite'pi aGgake'vayavavizeSe dRSTiM nidadhati sati tatrAmbujalocanA kamalanayanI tAmAgatAM priyasya vRzaM dhartumivArAcchIghramevAMzukena dukUlenAvakArAcchAvitavatI / bhramarI tyAdikaM dhatuM vastra NAcchAdayatIti bAlajAti: / zADhakena samyaG nigUDhamapyaGgaM prAgalbhyena kasmizcidabhipazyati sati samudghATitabhrameNa tatra muharAvaraNakaraNaM navoDhAjAtiH // 17 // nApopakaNThaM sahasopakaNThIkRtApi yUnA pikamajjukaNThI / naikAsane kAsanitApyasuptA saMjJAyitA vAvayaveSu guptA ||18|| nApetyAdi - pikasya kokilasyeva majju madhuraM kaNThaM yasyAH sA sulocanA sahasonakaNThaM samIpadezamapi nApa naivAjagAma / api punaryU nA pragalbhena tenopakaNThIkuttA kathamapi sAmIpyaM nItApi, ekamabhinnamAsanaM priyeNa saha yasyAH senA sA na babhUva, punarekAsanitApyekAsane sthApitApi asuptA punaH saMzAyitA zayanabhAvaM nItApi satI avayaveSu nijAGgapratyaGgeSu guptA samAcchAditasakalAvayavA jAtA, na kintu niHsaMkocA babhUveti yAvat // 18 // 793 -
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 794. jayodaya- mahAkAvyam [ 19-20-21-22 luptA na saMkocatatI ramAyAH kRtAH praNetrA bahuzo'pyupAyAH / apatrapA syAdiha sAtrapApi tenAtha bhUyo guNasaMkaTApi // 19 // luptetyAdi - praNetrA vallabhena bahuzo'pi pUrvoktarItyA upAyAH kRtAstathApi ramAyA lakSmIsvarUpAyAstasyAH saMkocatatirlajjAlutA na luptA / atha punaH sA trapApi na patrANi pAti rakSatItyapatrapA pallavabhAvarahitA syAt / athavA'patrapA nirlajjatAM nItA syAdityevamabhiprAyavatA tena sA bhUyaH punarapi guNairanunayavinayAdibhiH saMkaTA samAptakSetrA''pi prAptA / vallIgulmAdikaM pallavanakSatrAbhAve na pallavitaM bhavati tathA janasamAjasamAgame' navakAzatayA strI vinirgacchati tathaiva trapApIti yAvat // 19 // AyAti nAthe sutarAM nirastA vAgAdisakhyaH khalu yAstu zastAH / lajjA'palajjA bhavatIva kAntasamAgame'syAH samagAdupAntam ||20 // AyAtItyAdi- - asyA: sulocanAyA vAk vANI AdiryAsAM tAica tAH sakhyazca pragativizvatovalokanavRttirevamAdayo yAstu zastAH prazaMsAyogyAstAstu nAthe bhartari AyAti naikaTyamaJcati satyeva sutarAM sahajatayaiva nirastAH kintu lajjAnAma sakhI apalajjA svayaM lajjAvihInA bhavatIva kAntasya samAgame saMyogasamaye pratyutopAntaM sAmIpyAtsAmIpyataraM samagAt / priyasaMsarge vacanazUnyatvaM nizceSTatAM cAsAdya hoNatarA jAtetyathaH // 20 // trapAta pApinyapayAtu kena krameNa kRtveti suvarSaNena / zrIvAridenAnunayAnvayAdinadI tvadInA sahasodapAdi // 21 // trapetyAdi - atrAsmin prasaGge pApinI manorathavAdhakatayA pApavatI trapA lajjA kena krameNa kRtvA kena prakAreNa apayAtu dUrIbhavatu itotthaM adInA dainyarahitA anunayAnvayanadI anunaya vAkparamparA zrIvAridena megheneva vAridena vacanoccAraNakuzalena tena vallabhena sahasA jhaTiti udapAdi utpAditA samuccAritA / suvarSaMNena suvarSaNazIlena meghena nAyakapakSe zobhanavacanoccAraNatatpareNa / vAri jalaM dadAtIti vArido meghastena nAyakapakSe vAri sarasvatIM vAcaM dadAtIti vAridastena 'vAri: sarasvatIdevyAM vAri hoveranIrayoH' iti vizvalocanaH // 21 // ivAlirasmIha tu kautukAya latAGgi te jAtu na vAstvapAyaH / mayeti vizvAsamaye'bhinetustAM netumAsItsuvaco'yane tu // 22 // ivAlirityAdi he latAGgi | vallIsadRzasukomalazarIravati ! ahamiva tava kautukAya vinodAya pakSe kusumAya AliH sakhIva, athavA bhramaravadasmi, mayA te jAtucid apAyo hAninaM vAstu naiva bhavet, ityevaM prakArakamanyadapi abhineturvallabhasya suvacaH zobhanaM
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23-24-25-26 saptadazaH sargaH vacanaM tAM sulocanAM vizvAsamaye'yane mArge kartavyapathe netu pravartayitumAsIt saMjAtaM / tu vizeSe // 22 // na yAcitA sA suratAya vAcamadAttadA'vAdi muhuHstavA ca / jayena yenAsi samAttamaunA jAnAmi nAnAdariNIM ratau nA ||23|| 795 1 na yAcitetyAdi -- pUrvoktaprakAraM muhuH punaH punaH kRtaH stavaH stavanaM yasyAH sA muhuHstavAsA sulocanA suratAya yAcitA satI vAcaM nAdAt na kimapyuktavatI tadA jayena punarapyavAdi uktaM yatkila he priye ! mayA prArthitApi tvaM yena kAraNena samAttamaunAsi na kimapi prativadasi tenaivAhaM nA suvicArazIla: puruSastvAM 'maunaM sammatilakSaNam' iti sUktena tvAM ratau suratakrIDAyAM na vidyate'nAdara unmanaskaprakAro yasyAstAmuta ca nAnAnekaprakAraka Adaro'nukUlabhAvo yasyAstAM jAnAmi ityevamukte // 23 // samAha sA samprati neti neti sa smAmRteneva mudaM sameti / aho bhavatyA bhuvi nadvayena samarthitaM matlapitaM hitena // 24 // samAtyAdi- - sA ca samprati AliGganaviSayiNyAH sammatyAH sampradAnakAle netineti samAha nahi nahi kilAliGganaM vAJchAmIti / tadA sa tasyA neti neti sUktenA mRteneva mudaM sametisma / tatkathamiti spaSTayati- bhuvi dharAyAM bhavatyA tvayA nadvayena nakArayodvitayena hitena premNA mallapitaM maduktameva samarthita svIkRtamiti // 24 // sA kAmamutsaGgakRtApi tena sA''kAmamutsaGgakRtApite na / vAJchAmi bAle'ntalatAmato'haM vAJchAmi bAle'ntalatAmato'ham // 25 sAkAmamudityAdi-sA prasiddhA sulocanA kAmamut madanamohavatItyataH saGgakRtA prasaGgakartrA tena jayakumAreNa tadA he bAle ! bhadrapariNAmini / ahaM tava vAle lomnInyapi antalatAM ralayorabhedAdantaratAM vyavadhAnapariNati vAJchAmi jAnAmi lomakRtavyavadhAnamapi tvayA saha na zaknomi ato'hamantamanyasthAnaM lAti gRhNAtItyantalastasya bhAvo'ntalatA tayA mataM sammatamUhaM vitakaM na vA vAJchAmi madanyatsyAnasthita tava necchAmi ityuktipUrvakaM 'sA sundarI AkAmaM yathecchamutsaGge svakroDadeze kRtA sthApitA''pi samArabdhA // 25 // dattazayadvayaM sA / skhalattadanyazravaNAvataMsAnuyojane mukhaM tiraH klRptavatI sugAtro bhartre kapolasya babhUva dAtrI ||26|| skhaladityAdi - tavotsaGgakaraNakAle skhalataH pracyavataH tasmAtsamuddiSTAvanyasya zravaNasyAvataMsastATaGkastasyAnuyojane datta prayuktaM zayayorhastayordvayaM yatra tatsvakIyaM mukhaM tira: klRptavatI prANezadizi kurvatI sA sugAtrI bhartre svAmine kapolasya dAtrI sahajameva babhUva / / 26 / /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 27-31 dine tu netuvirahAsahanvAnnizaH prabhoH saGgadizaH smrntii| dinodayaM sA punaricchatisma smarakriyAM bharturanuttarantI // 27 // dinetvAdi-spaSTametat / nicumbane hrINatayA natAsyA svinne havIzapratibimbabhASyAt / samunnamayyAzumukhaM sukhena bAlA dadau cumbanakaM tu tena // 28 // nicumbana ityAdi-nicumbane cumbanakAle bAlA sulocanA hrINatayA lajjAlutayA nataM vinamramAsyaM mukhaM yasyAH satI tasminneva kAle sAtvikatayA svinne svedaparipUNe hRdi svavakSaHsthale Izasya sammukhastha prANanAthasyaiva yat pratibimba tasya bhASyAt spaSTokaraNAt tasmAt punarapi lajjitA satI Azu zIghrameva mukhaM samunnamayya tena kAraNena tu punaH sukhenAnAyAseneSa cumbanakaM dadau // 28 // ratihiyoH prekSaNakAriNIzAnvAzAjuSaH kuNDalakadvayI sA / tironatAbhyunnatavaktrabhAjastuleva lolA sutano rarAja / / 29 // ratihiyoratyAdi-Izamanu AzA dizA tAM juSati sevate tasyAH prANanAthasammukhInAyAH tira ekato natamanyato'bhyunnataM vaktra bhajatIti tasyAH sutanoH sundaryAH lolA caJcalA yA kuNDalakadvayo sA ratizca hrIzca tayoH prekSaNakAriNI-katimAtrA hrI: katimAtrA ratiradhunA sajAtetyeva prekSaNItulaMva rarAja // 29 // vicumbato'dhIza mukhasya zItakaratvamityuktavatI satItaH / sattvodbhavadvepathukA tu tAni vitanvatI samprati sItkRtAni // 30 // vicumbata ityAdi-satI satsaMsargavatI sA samprati cumbanakAle satvena prasaktibhAvenovatI vepathuH prakampanaM yasyAH sA svArthe kapratyayaH satprakampavatItazca tAni harSasajAtAni sItkRtAni vitanvatI sandadhatI vicumbatazcumbanaM kurvato'dhIzamukhasya vallabhavaktrasya zItakaratvaM zItA anuSNAH karA: kiraNA yasya tadbhAvaM candramastvamuta ca zItaM himatapariNAmaM karotIti tadrUpatvamiti evaM rUpeNa prakampanapUrvakasItkAra karaNenoktavatI // 30 // na yAcanAto dadatI kapolamathAnyahRtko smarasindhukolaH / kRtvA tavAdAya sa sismiye na kimitthamukti gaktiAsmi yena // 31 // ___ na yAcanAta ityAdi-smarasindhau kAmazAstrasamudra kolaH santaraNakASTha iva yo'sau suratakriyAkuzalo jayakumAro yAcanAtaH kapolaM na dadatImatha punaranyahRtkA manyatra kvacidapi dattamanaskAM kRtvA samiSavArtAlApe tAmeva samuttArya tatastattasyAH kapola
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 32-35 ] saptadazaH sargaH mAdAya sa kinna sismiye kintu sismiye / itthamukti gaditAsmi vadAmyaham / yenetyetasya padasya nimnavRttena sahAnvayaH // 31 // hrINAM na vINAM kuruSe girA vA na kaumudovAsi mRdusmitA vA / athAdha mukAsi kuto'pyanakAttattAna tAmityapi vAvadUkAm // 32 // hrINAmityAdi - he aGga ! girA mRdulataravAcA svakIyayA vINAM hrINAM lajjitAM na kuruSe, kaumudIva candrikAvat mRdu madhuraM smitaM hasitaM yasyAH sApi vA na bhavasi, adya kuto'pyanUkAt kenAparAdhena vA mUkAsi na hasasi na vadasi na kimapi ceSTase, ityeva matha nigadya tAM maunazIlAmapi vAvadrakAM tatAna yataH sA nimnaprakAreNoktavatI. babhUva // 32 // vANI kRpANIva na karkazAryAsmi kaumudI vanna kalaGkibhAryA / nUnaM tanU bho sabhayA'nivAryA pAtrapAyAcca kulInanAryAH // 33 // ___ vANItyAdi-he Arya ! vANI yA marmacchedakarI kRpANI asiputrikA tadvatkarkazA kaThorapariNAmA nAsmi tathA kaumudIvat kalaGkinaH kalaGkayuktasya candramaso vA bhAryA na bhavAmi kintu bhavaccaraNasevikAsmi kulInAGganA / atra punaH kulInanAryAzca tanu bhayena sahitA sabhayA trapA lajjA yA kilAnivArya na kenApi vArayituM zakyA / athavA sabhayA nivAryA vidvadgoSThyaiva nivAryA 'sabhAyAM lajjA na kAryA vidvadbhiriti' sA laljA. nUnaM nizcayena pAyAt rakSyAt // 33 // balAdupAttAdharacumbanAya natA nipItA dRzi sasmitA yat / dhavasya dRSTvAdharamAttatatthaM vidhoH kalevAbdhimutAha sUttham / / 34 // balAdityAdi-tato'dharacumbanAya balAdupAttAta eva natA namramukho jAtA tasmAt radacchadena nipIya dRzi cakSuSi nipItA tasmAt dhavasya svAmino yadadharamAtatutthamAta saMgRhotaM tutthamaJjanaM yena tattAdRzaM dRSTvA sasmitA bhavantI tadAndhi samudraM vidhoH kaleva sA tamupta samyagutthAnaM tatparatvaM yasya taM sUtvaM Aha gaditavatI kRtavatItyarthaH // 34 // patyA ca ratyAdariNI nipItaradacchadaprojchanakAriNItaH / paraM ma tasyaiva hi rAgabhAgAbhivyaktaye svasya hRdo'pi cAgAt // 35 // patyetyAdi-ratibadAdarabatI ratyAdarigI sA patyA svAminA nipItasya radacchadAdharaupyastha proJchanakAriNI sammArjanakI, itaH paraM sA tasyaiva svaradacchadasya rAgabhAvA. bhivyaktaye evaM paraM kevalaM nAgAt kintu svasya hRdo'pi antaraGgadezasyApi rAgabhAvAbhivyaktaye'gAt jagAma pravRttAbhUt proJchanena yathA yathAdharasyAruNimapariNAmAbhivyakti rabhUttathA hRdaye lajjAMzApagamAdanurAgAbhivyaktirapIti yAvat // 35 //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 798 jayodaya-mahAkAvyam [ 36-39 sAro'bhyudAro dayite tavAyaM hAraM samArabdhumitIddhamAyam / Arabhya nAbhe rasikena samyagAkaNThamAzleSi vavinamya // 36 // __ sAra ityAdi-dayite ! he priye ! tavAyaM dRzyamAnaH hAra ityarthaH sAraH zreSTho'bhyudAro'tyutkRSTazca vartate iti hAraM stanopari vibhrAjamAnaM graiveyakaM samArabdhu saMspRSTu iddhA mAyA yasmin karmaNi yathA syAttathA nAbherArabhya AkaNThaM kaNThaparyantaM rasikena rasavatA nAyakena vadhUH sulocanA vinamya namrIbhUya samyag suSTha AzleSi samAliGgitA / nAbherArabhya kaNThaparyantamAliGgitavAniti yAvat // 36 // kilAbhibhUtaM smaravahnimatyAdarAddhasantyA hi vibhuutimtyaa| vikAzayAmAsa zayAzayena yathApazaityaM jayarAT sa tena // 37 // kilAbhibhUtamityAdi-balAdityAdi vRttaprakAreNa hasantyAH prahasanasahitAyAstasyA hasantyA aGgArikAyA iva vibhUtimatyA vaibhavazAlinyAH pakSe bhasmatUlavatyA abhibhUtaM saMguptaM smaravahni madanAnalaM sa jayarAT caritanAyakaH 'sAro'bhyudAra-' ityAdi vRttavihitavidhinA tena zayasya hastasyAzayena saJcAlanena kutseraNena vAtyAdarAt samAdaraNapariNAmAt apazaityaM sphUtisatkaraNaM niranuSNatvaM vA yathA syAttathA vikAyayAmAsa // 37 // zanaizca pazcAnnirakAzi tena bhIIMzca netrA zayacAlanena / raho mahomantrabhidA vidArAdapaji sAdhvyA smitapuSpadhArA // 38 / / zanaizcetyAdi-rahasaH strIprasaGgasya maha utsavastasya mantrabhidAM saMsiddhikaraNa. prakAraM vettoti tena netrA bhI jayakumAreNa pazcAt pUrvoktakramAnantaraM sakhiniSkAzanAnantaraM vA zanairmandaM mandaM yathA syAttathA zayasya hastasya cAlanena bhIzca hrIzca nirakAzi niSkAzitA bahiSkRtAbhUt, tadaivArAtsatvarameva sAdhvyA tayA satyApi smitapuSpANAM dhArA paramparApyapUji sampUritA // 38 // jayAnanenduH sudRgAsyapadmazriyAnvayaM prApya mudekasama / 'sAnaGgatA kinna yazodhamA yadalambi vairasyavizodhanAya // 39 // jayAnanenduriti-jayasyAnana mevendurAlAdakatvAt, sa sudRzaH sulocanAyA Asya meva padma tasya zriyA zobhayA sahAnvayaM sambandhaM prApyAdhunA mudaH prasannatAyA ekamadvitIyaM sadma sthAnaM babhUva / seyamanaGgatA kAmadevapariNatirathavA'naGgatA'saMghaTitaghaTanAtmikA vasthA kiM khalu nayazodhanA notiparivRttirataeva caiSA yaza eva dhanaM yasyAH sA yazodhana kinna bhavati, kintu bhavatyeva, yatsA vairasya vidvaSapariNAmasya vizodhanAya yadvA vairasyasya nIrAgapariNAmasya vizodhanAyAlambi svIkRtAbhUt // 39 //
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40-43 ] saptadazaH sargaH 799 sudhAzrayaM prAgadharaM samAhAvarAGgapAneSu kRtAvagAhA / sadbhA rataprAntagataM muhurvA'vadattarAmudgatavepathurvAk // 40 // sudhAzrayamityAdi-vAgvANI jayakumArasyeti zeSaH / avarAyA ralayorabhedAdabalAyAH sulocanAyA aGgapAneSu, kodRzeSu ? AvarAGgapAneSu vairAGgaparyantAGgasvAdaneSu kRtAvagAhA, satI samIcInAbhA prabhA sphUtiryasyAH sA sambhavatI prAk prathamaM tu adharamoSThadezaM sudhAyA AzrayaM svargameva samAha, yadvA ratasya prAnte gatamanubhUtaM sudhAzrayamadharaM nIce rUpaM guNahIna samAha, tathA tameva muhurvAnubhUya punarudgatavepathuH samArabdhasAttvikaprakampanA sambhavatI saiva vAk tamevAdharaM sadbhAratasya varSasya prAntagata himAlayaparvatamivAvadattarAm // 40 // smitAmRtAMzaiH paritoSitatvAttavoru sambAhanamaimi sattvAt / ityukti lezena taduktadeze karaM pavitraM kRtavAnazeSe // 41 // smitAmRtAMzairityAdi-he sundari ! tava smitamevAmRtaM tasyAMzairlezaiH paritoSitatvAtsantoSabhAvabhAgatatvAvahaM tavorvoH samvAhanaM pAvacampana miti kila sattvAt kRtajJatAmAzritatvAdamItyuktilezena evaM prakArakavacanoccAraNena sa jayakumArastasyAH sundaryA uktadeze UrUyugapradeze pavitra mRdutaraM karaM hastamazeSe nIcarArabhyopariparyantaM sampUrNa eva kRtavAn // 41 // AptuM kucaM hemaghaTaM zuzoca sako'raraM kacukamunmumoca / cukUja tanvyA mRdubandhanazvAbhUdromarAjI pratibodhabhRdvA // 42 // AptumityAdi-sa eva sako jayakumArazcaura iva tanvyAH dulocanAyAH kucameva hemaghaTa suvarNakalazamAptumAtmasAtkartu zuzoca cintayAmAsa, tadartha kaJcukanAma kucAcchAdanavastramavArara kavATamunmumocodghATayAmAsa / tadAnImeva kazanamiti ( ? ) mRdu. sukomalaM bandhanameva zvA kukkurazcukUja zabdaM cakAra pratibodhanArthamiveti yAvat / taTA romarAjI lomAvalI pratibodhamRdabhUt jAgaritA jaataa| saMharSavazAdromAJcanamabhUditi // 42 // sadaM calaM saMpratikartu mIza karo'GganAvakSasi tudyamI saH / abhUcchubhAchAdayadAmu bhAntaM bhUjAlatAbhyAM kucakuGgalAntam / / 43 // sadaJcalamityAdi-IzAsya karo hasto'GganA vakSasi samyagaJcalaM chAdanavastra saMpratikartumapahartumudyamI abhUt / tadA sA zubhA lajjAvatI Azu zIghrameva kucakuGgalayoH stana korakayorantaM prAntaM bhujAlatAbhyAM bAhuvallIbhyA maacchaadyt| mA spRzatAditi 1. 'varAGgamUrdhaguhyayo' rityamaraH 'varAGga mastake yonau' iti vizvalocanaH /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [44-48 samvavAra tam / bhAntaM zobhanIyamityetatkucakuDmalAntasyAsti vishessnn| tu punardakAreNa sahitaM sadaM ca taM lamarthAt dalaM pallavaM prati kartumudyamI yAvadabhUtAvaddhAntaM kuDmalAntamAcchAdayaditi yuktameva // 43 // vilAsavatyA uditAvakasmAtpayodharau zrIkalazAvivAsmAta / vitenaturmaGgalamudyatasya jagadvijetuM rativallabhasya // 44 // rAjAbhiSekAmbughaTau smarasya nidhAnakumbhAviva yauvanasya / raterivAkrIDadharau dhavena prodghATitau strIstanako javena // 45 // sugamAmetau mudaJcabhAvena kucau supInau karau sphuraddhastatalau ja donau / kuto'tra paryAptimagacchatAM tau natabhruvazcAvanipasya bhAntau // 46 // mudaJcabhAvenetyAdi-natabhra vaH sulocanAyAH kucau tAvadhunA mudaJcabhAvena prasatti kRtodaJcanana supInI pUrvApekSayApi pInatarau jaato| ca punaravanipasya bhAntI zobhamAnau karau to sphurat samuJcad hastatalaM yatra tAvataeva saMkocabhAvena dInAvalpaparimANo jAtAvityevaM tau cAtra kucasaMmardane kutaH kasmAtkAraNAt paryAptimanukUlatAmagacchatAM na kathamapi // 46 // meroH zilAmUladhane priyAyAH kucoccaye somatujo'bhyupAyAt / bhayo'bhipAtena nakhaiH prakAmamavApi bhugna khareti nAma // 47 // merorityAdi-somatujaH somaprabhatanUjasya jayakumArasya nakhaiH karArabhyupAyAt prayatnavizeSAtsametya merodevagireH zilAmUlavaddhane'tizayakaThore priyAyAH sulocanAyAH kucoccaye stanamaNDale bhUyaH punaH punarabhipAtena sampatatena hetunA prakAmamatyartha yathA syAttathA bhugnaizchinnabhinnAgrabhAgairevaM tadAnI kharAstIkSNA na bhavantIti 'nakharA' ityetannAma-vAcyatA'vApi labdhA // 47 // dRr3ha ca yUnaH karavAramApsvApyapatratAvApi kilAkulena / kuNThAtmakoraH kaThinena tanvyAstathApi nAnAmi manAk kucena ||48 // dRDhamityAdi-yUnastasya jayakumArasya karavAraM hastaprahAraM kila nizcayenAkulena kalpanAntaramitena tadAnIM tenApatratA nizchadatA'gurucandanAdikRtapatraracanAhInatA'vApi tena tanvyAH sulocanAyAH kucena, tathApi kuNThAtmakena sudRDhasvarUpeNorasA vakSaHsthaleneti hetunA kaThinena sahajakaThinena coraHsahAyamitena tena manAgapi nAnAmi namratA na sviikRtaa| tathA karavAlaM nAmAyudhaprahAra mAptvA tenApatratA vAhanahInatA'vAptA punarapi tadadhInatA na sviikRtaa| 'patra chadanamAkhyAtaM patro ghoTaka itypi|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49-52 ] saptadazaH sargaH prApyopahAraM kamituH karantu tavyAH prasannAduraso'patantuH / muktAvalI hAsyaparamparA vA papAta tAvadvizadasvabhAvA // 49 // prApyetyAdi --- kamituH svAminaH karaM tu punarhArasya nAmAbhUSaNasya samIpamupahAraM tathA copahAraM pAritoSikaM prApya tadA prasannAtprasati gatAttanvyAH sulocanAyA uraso vakSa:tyalAt apatantuH karasaMparkeNa truTitasUtrA vizavasvabhAvA samujjvalarUpA sA muktAnAmAvalI hAsyasya hasanapariNAmasya paramparA vA santativat papAta / upahAraprAptau hAsyasaMbhUtiryuktaiva tAvat // 49 // vadhUrasaH svAmikaraprasAramavApya sadyo nijahAra hAraH / svedodabinducchalato'tra muktAmAlAvizAlApi babhUva yuktA // 50 // vadhUrasa ityAdi - svAmino vallabhasya nRpasya vA karaprasAraM hastaprasAraM rAjasva - vistAraM vAvApya prApya hAro muktAdAma vadhvAH sulocanAyA uro vakSastasmAt sadyo jhaTiti vijahAra vihAraM kRtavAn / yathA kazcijjano nRpasya rAjasvavistAraM dRSTvA taddezAdanyatragacchati tathA vallabhakaraprasAraM dRSTvA hArastruTitvAnyatra gata iti bhAvaH / atra vadhUrasi svedodabinducchalataH svedakaNavyAjAt vizAlA bRhatparimANA muktAmAlA mauktikasrak yuktA babhUva // 50 // samastyamuSyA hRdaye sukAreH samAdaraH zrIguNinAmudAre / kuto'nyathA syAtumazAki hArairguNacyutairnAya hatAdhikAraiH || 51|| samastItyAdi - zobhanA kAriH kriyA yasyAstasyAH sukAre: 'kAriH kriyA nApi'tAdyo:' iti vizvalocane / amuSyAH striyA udAre hRdaye zrIguNinAM sajjanAnAmeva sabhAdaraH zraddhApariNAmaH samasti iti nizcayo'anyathA cedevaM no cettaha punaradya guNacyutedarakarahitainirguNairvA / ataeva hataH praNaSTo'dhikAraH pavaprAptiryeSAM te rerga lAlaGkAraistaiH kuto nAzAki tatrasthAtumiti yAvat // 51 // akAri sacchilpakRtaH kharAnaMvibhugne : kathamapyudAre / svedodasi janmRdubhiH paraM dArmule zilottAna nibhe sadandoH // 52 // akArItyAdi - satI samIcInA anduralaGkRtiryasyAstasyAH sadandoH striyAH 'anduH striyAmalaGkAra' iti vizvalocane / zilottAnanibheprastarasadRze sudRDhe udAre savistAre dormUle stanekharasya duSTalokasya kaThoratrastunazvAriH saMzodhakastasya jayakumArasya sacchilpakRtaH sajjana nirmApakasyottamazilpinazca vibhugnaiH kuNThabhAvamitairnakhaiH karAgraH TaGkaritra tatratyasvedodena dharmajalena siJcaddhirArdrabhAvaM gatairataeva mRdubhiH kriyAkuzalaistaiH kathamapi kRtvA padamakAri sthAnamupalabdhaM paratrApi pASANAdau sajalaireva TaGka rutkurvanti zilpina iti // 52 // 801
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 802 jayodaya-mahAkAvyam [53-56 nakhairakhAnIha payodhare tu samudgamaH zrI pariNAhanetuH / tRtIyasampauruSapAdametumajAnihetuH kila saiva setuH / / 53 // ___ nakhairityAdi-iha sulocanAyAH payodhare stanamaNDala eva samudre zrIpariNAhanetuH zriyAH samparyaH pariNAho vistArastasya netuH svAmino jayakumArasya nakhaiH samudgamo yatkiJcidapyucchUnavaNasantAno'khAni khanitaH saiva kila tRtIyasya sampauruSasya kAmapuruSArthasya samudrasadRzasya pArametu gantu hetuH kAraNabhUtaH seturjalamArgo'jAni (ajJAyi) jJAtastena jayakumAreNeti // 53 / / saroSadoSApanudo'pi vAriryatosti labdhA khala te na khaarii| sadakSarA majupayodharAbhUvilokayAmItyuditAkSarAbhUt // 54 // saroSetyAdi-saroSaM roSapUrvakaM yathA syAttathA doSAmAzleSakarturbhujAmapanudati pariharatIti tasyAH striyAH, he khala ! nirvicArakArin ! te tava nakhArI ralayorabhedAnnakhAlI karajatatiryato yasmAllabdhA pariprAptA tato mama maJjU payodharaustanau yatra vaMbhUtA bhUrvakSaHsthalI santi suspaSTAnyakSarANi keliprakAzakAni yasyAmevaMbhUtA jaataa| tathA he khala ! tilakalkavizeSa ! yataste kharI karajjikA na labdhA tata eva maJju yathocitaM paco dugdhaM dharatIti majupayodharAbhUH gosthitiH sA suSThu na kSarati na dugdhaM dadAtIti sadakSarA jAtA, ityeva muditAnyakSarANi yasyAM sA vArigibhUt // 54 // evaM samuttAnitajanmapatrAmatrAsayannAha punaH pavitrAm / navagrahotsAhamayojayo'pi na yena saMlagnakathA vyalopi // 55 / / evamityAdi-evaM pUrvoktarItyA samuttAnitaM samupalabdhaM janma yastAni samuttAnitajanmAni padAni trAyate tAM pavitrA punaratrAsayan kiJcitkAlamasambhuJjAtaH, nave Ahe nUtane samAliGgane utsAhamayo jayonAma nRpo'pyAha kathitavAn yena saMlagnakathA samAsaktavArtA''liGganakaraNaprakAro na vyalopi na vismRtH| tathA caivaM samuttAnitaM vistAritaM janmapatra yayA tAM navagraheSu sUryAdiSatsAhamayasteSAM saMcAraprakAraparijJAyaka ityartho yena saMlagnasya samucitarAzisamudayasya kathA na vyalopi kutrastho grahaH kIdRzaM phalaM dadAtIti yo jAnAti sa Aha // 55 // khinnAsyakenAsitakezi nIcairgatena doSAkaratApi yena / niSiddhayate kintu tanau tavoccaistanena samyagguruNA hitena // 56 // khinnAsyetyatyAdi-he asitakezi ! zyAmAlakadhAriNi ! yena tavAGgakena doSAkaratA candrarUpatA Api samupalabdhA tenAsyakena mukhena nocairgatenAdhAkRtena tvaM khinnA
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57-60 ] saptadazaH sargaH vyarthamevAkulitA bhavasi, kintu tava tano zarIre uccastanena samucchritarUpeNa kucena samyagguruNA gurutareNa tena hi tavAvayavena niSiddhayate mukhaM nIcaH katuM vAryate kiM punaranyenAsmAdRzena / tathA tava tanau lagnakuNDalake nIcairgatena nIcasthAnasthitena yena kenApi grahaNa doSANAmAkaraH sthAna tattA dUSaNakAritvamApi prakAzitaM tatastvamakena duHkhena khinnAsi kintu uccastanena paramoccasthAnasthena karkarAzigatena guruNA bRhaspatinA hitena kalyANakArakeNa samyaniSiddhayete sA doSAkaratA nivAryata iti // 56 // payodharAliGgana eva kRtvA samutkaraM gomayamAttasattvAt / lasatyathAsyAmRtavAri kAmadheno ! tvayArabdha midaM lalAma // 57 // payodharetyAdi-he kAmadheno ! vAJchitakAriNi ! payodharAliGgana evAttasattvAt sahajasvabhAvAt gomayaM saduktirUpaM pakSe gopuroSasamutkaraM kRtvA tvayevamasya janasyAmRtakAri AnandadAyakaM kSIrasampatti varaM vaa| atha tata evedamArabdhaM lalAma manoharaM lasaMti bhAti AsyAmRtakAri hAsyakArakaM vaa| payodharAliGgane godohanakAle gomayagomUtrakaraNa gosvabhAvaH // 5 // rate ca te saMkucatIha hRdyatkaumAramutsRjya tu me'tihRdyam / guNAnurAgI karamarpayAmi hyasyopakAraM na hi vismarAmi // 58 // rate cetyAdi-he rate ! rativadrUpavati ! te hRt hRdayaM yat kaumAra kumArakAlamutsRjya saMkucati samIcIna kuca pUrNamasti tathA kaumAraM suvarNarUpatvamutsajya samvitIrya saMkucati tato'thavA ko pRthivyAM mAraM vighnaM vihAyeha saMkucati saMkocamaJcati tato meM mAM hRdya prItikArakamasti / 'mAro vighne mRtyo smare vRSe' iti vizvalocane / tato'syopakAra sahiSNutAlakSaNaM na hi vismarAmi kintu guNAnurAgI bhUtvA kRtajJatayA karamupahArasvarUpaM hastamarpayAmi // 58 // zrIH sA hRtAnena kileti kRtvA mamebhakumbhasya tadekasatvA / vimardayAmAsa kucAGkamasyAH sa kAmarAmAsuSumaikamaNyAH // 59 // zrIrityAdi-tathA cAnena tava kaThoreNAvayavena mamebhakumbhasya hastimastakasya tasyaivekasya sattvamadhikAro yatra sA tadekasattvA sA prakhyAtaprAyA zrIH zobhA hatA, iti kRtvA svamanasi nidhAya kila kAmarAmAyA ratidevyA yA suSamA sundaratA tasyA yekA mukhyA maSi: zyAmikA tato'pyadhikasaundaryatayA tatkotilotrItyarthastasyA asyAH sulovanAyAH kucAGka vimardayAmAsa // 59 // payobhuvaH sparzakRteti manye kalapravAlena kulInakanye / tadetadAgo'tra vizodhayAmi samarpya sanmaulimaNi namAmi // 6 //
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 804 jayodaya-mahAkAvyam payobhuva ityAdi-he kulInakanye ! kampanarAjaputri! mama kalapravAlena karapallavena tava payobhuvaH kucasya sparzakRtAliGganakArakeNAthavA kalaprathAlenAboSabAlakena tatra payobhuvaH pAnIyasthAnasya jalakalazasya sparzakRtA yadAgaH kRtamaparAddha kulInajalaghaTasya bAlakenAsparzanIyatvAt tadetadAgo'haM sanmaulimaNi mukuTaralamarpayitvA vizodhayAmi pariharAmi namAmi ca kSamAprArthanAM karomi / mama komalakaro'sau tava kaThinakaThorakucapradezasyonmarvanakarmaNi na samarthaH kevalaM sparzanameva kRtamiti samAzvAsanaM battaM jayena // 60 // sA''ropyaho sAnumatIva tena vAhena kRtvA navalA balena / sadAsyazItAMzunicumbanecchAnubhUtaye'ke svayamunnatecchA // 6 // setyAda-sata Asyasya mukhasyaiva hotAMzozcandrasya yannicumbanamAsvAdanaM tadicchAnubhUtaye sA navalA navapariNItAta evAcchA spRhaNIyA tena balena ballabhenAnumati sahitA sAnumatIva kila tato bAhena kRtvA bhujenAsAtha svayaM svasyonnate'Gka utsaGge Aropi dhtaa| tathA ca samIcInA AsyA sthitiryasya tasya zItAMzonicumbanaM saMsparzanaM tadicchAnubhUtaye sA nabalA balahInA satI ca vAhena vAhanena kRtvA balena sAmarthyasampAdanena sAnumati parvata ivonnate'Gka sthAne ksmishcidpyaaropoti| bAlasvabhAvatayA candrasparzanavAJchA yuktaiva / tathA ghoTakAviSvAropya parvatAviSu samAropaNamapi tadarthayuktameva tAvat // 61 // balAdupAlabhya mukhaM prabandhakartaryatho cumbati nIvibandhaH / sumeSucApabhruva evamApadbhiyeva sadyaH zithilatvamApa // 62 // balAdityadi-sumeSucApabhruva kAmadevadhanurAkArakabhrakuTImatyAH sulocanAyA mukhaM balAtkAreNApAlabhya samAsAdyAtha punaH prabandhakartari praNetari taccumbati sati tasyA nIvibandho'dhovastragranthirapyevaM pUrvoktarItyA balAtkArakaraNaprakAreNApaDiyeva sadyaH zIghra zithilatvamAya sahajazithilatAM jagAma na kintu bhayenetIna zabdavAcyArthaH // 62 // sadyo viniryAntamadhoM'zukaM sAbalambituM lmbitbaahuvNshaa| babhUva tAvatsahakRttayeva kucAucalaM nivajadetadeva // 63 // sadyaityAdi-sadyo niSkAraNameva viniryAntaM nirgacchantamaghoM'zukamavalambita stambhayitu lambitau pratito bAhuvaMzI bhujadaNDo yayA sA tAdRzI sulocanA babhUva yAvattAvadeva sahakRttayeva sahakAribhAvanayeva tattasyAH kucAJcalaM niryat skhalita babhUva / / 63 //
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64-68] saptadazaH sargaH 805 kRSTeM'zuke gUDhamurobhujAbhyAM saste'ntarIya vRtajAnu nAbhyAm / baddhakSaNe netari tatpratIpakarNotpalenAstamitaH pradIpaH // 64 / / kRSTaityAdi-aMzuka ityanena kuvAJcale kR TepasArite tayA sundaryA bhujAbhyAmuro gUDhamAcchAditaM / punarantarIye'dhovastre traste vRte saMkalite ca te jAna jaGgha yatra tattathAbhUtaM bhUtvA ca tasyAH, ataH punarnetari prANezvare nAbhyAmanAvaraNabhUtAyAM tuNDikAyAM tu baddhakSaNe saMdhUtanetre sati tasya tannayanasya pratIpaH saundaryasAmyaspaddhanenArisvarUpaM yatkarNotpala tena pradIpa evAstamito mudito yAto nayanavyApArI na bhUyAditi / / 64 // hatapadIpe'pi mayAsti potatamA nizA ki khalu sampratotaH / bAleti sAzcaryasitA na ne turadAd dRzaM sanmaNimaulaye tu // 65 // hRta pradIpa ityAdi-samprati mayA hRtapradIpe muditadIpake'pItaH kSetra'sau nizA pItatamAH praNaSTAndhakArA ki kutaH kAraNAdastIti na jAne, ityevaM sA bAlA mugdhasvabhAvA''zcaryeNa prakRtavismayena sitA zvetatarA bhavatI netuH svAminaH sanmaNimaulaye prazastaratnakhacitamukuTAya tu punazaM cakSurnAdAt yataH tamaHpraNAzaH // 65 // nyadhAtsato mUrdhamaNau svakarNAt kajaM ca satkartumivAttavarNA / bhUmaNDale'sminmaNikuNDale tu samuddharantI dyutidAna hetU / 66 // nyadhAdityAdi-AttavarNA labdhaprabodhA punaH sA sato mahAzayasya mUrdhamaNo mukuTaratnasyopari satkatu pUjayitumiva svakarNAtkajaM kamalaM karNapuSpamAdAya nyadhAvadhI tadAvaraNakaraNArtha kintu asmin bhUmi maNDale dyutidAnahetU pradIptisampAdananimitta te svakIye maNikuNDale ratnamayakarNabhUSaNe samuddharantI abhivyaJjayantI satI sA bhatu:kirITAcchAvanakaraNe pratyuta / ' karNakuNDale prakaTayAJcakAreti mugdhAjAtiH // 66 // carannaraM premikaraH pratIre'tra nAbhikUpe patito gabhIre / kAJcoguNaM prApya punaH sa nAma javena tanvyA jaghanaM jagAma // 67 // carannityAdi-atra sulocanAyA aGgake pratore caran itastataH paryaTan premikaro jayakumArahasto gabhIre nAbhikUpe patito'pi sannaraM zIghra sa eva punarnAma kAJcIguNaM prApya javenaiva tanvyA jaghanaM nAmAvayavaM jagAma prAptavAn // 67 // dakSo'tha kakSAguNatatpareNa pInorukastambhamitaH kareNa / parAmRzan premayujo rarAja vimocayanvA madanebharAjam // 68 // bakSa ityAdi-athAnantaraM ito'ne kakSAguNe kAJcIdAmani tatpareNa kareNa hastena
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 69-72 ponoonstambhaM sthUla saktistambhaM parAmRzan punaH punaH spRzan premayujo jayakumArasya vakSazcaturaH sAmarthyavAnvA kara iti zeSaH madanebharAjaM kAmakarirAjaM vimocayanvA rarAja zuzubhe / vetyutprekSAyAm / 'kakSA tu gRhe kAJcIprakoSThayoH' iti vizvalocane // 68 // AvartavatyA valinimnagAyA madhyaMgataH pInapayodharAyAH / 806 samandukUlaM sa samaicchadevaM cakAra vArAkaravArameva // 69 // AvartavatyA ityAdi - pInapayodharAyA atizayoccakucAyA AvartavatyA dakSiNA vartAtmakanAbhisahitAyA valinimnagAyA udarasthitatrivalinAmanadyAstasyA madhyaMgataH sannuvaravezamAzrito bhavan samaM zra eSThaM dukUlaM vastramantarIyAbhidhaM samaicchat samAkRSTumabhyavAJchat / evaM tadA vArA sA navoDhA karasya vAraM nivAraNameva cakAra svAmisaMdattahastasyApakarSaNaM cakAra / athavA sa caurabadukUlamapahartumagacchattadA sA karavAlaM nAmAyuSaM varzayAmAsetyapi sandhyeyastathA pIna payodharAyA analpajalasahitAyA AvartavatyA bhramaNasahitA Avalayo laharayo yasyAM sA ca sA nimnagA ca tasyA madhyaMgato braDan san sa evaM saM samIcInAnduH sthitiryatra tacca tatkUlaM taTaM ca tat samaicchat tadA vArA nAma bAlasvabhAvApi sA karameva vAraM bAlakaM svakIyaM laghuhastamevAlambanArthaM cakAra badAviti yAvat // 69 // karasya saMharSadharasya nAbhyAmAkarSato vastramadaH karAbhyAm / viroddhumetAM kalimapradRzyAM kAThacyA zizijje valayaizca tasyAH // 70 // karasyetyAdi - tasyA nAbhyAM vastramAkarSataH karasya jayakumArahastasyAdaH karAbhyAmamuSyA hastAbhyAM saha saMharSadharasya sparddhAvita etA mitaretarasajjAtAmataevApradRzyAmanavalokanIyAM kala viroddhuM mAsmabhUyAdeSAM kalahasambhUtiriti samvavitumeva kAvyAH kaTi mekhalAyA valayezca zizije saMzabditaM tAvat // 70 // tanUdari svattanumadhyametat kimuSThisaMvAhyamapIti me tat / zatacchadodArakarasya nIvi nirAcakAreti miSAt sa jIvI // 71 // tanUdarItyAdi he tanUvari ! svalpodara dhAriNi ! etattvattanumadhyaM kaTisthAnaM zatacchavavatkamalavadudAraH suvizAla karo yasya tasya me tadeva muSTisaMvAhyaM muSTinA grahaNayogyamapi kiM bhavitumarhatIti miSAt sa samAnaM sadRzaM jIvanaM sadhamaNyA saha sa jIvI jayakumAro nIvi nirAcakAreti // 71 // purAruNadgADhamathAdRDhena kareNa nIvi na netyanena / padAnuvAdena raterasAkSiNyabhUdivAnanda nimIlitAkSI // 72 //
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73-76] saptadazaH sargaH 807 puretyAdi-sA navoDhA purA sarvaprathamaprasaGge tu noviM gADhamaruNat vRDhatayA saMghRtavatI, atha pudvitIyasaGgame kiJcillajjApagamAttAmevAdRDhena prazithilenaiva kareNAruNat, tataH punaratha tRtIyasaMgame ca nIvi kevalaM na netyanena padAnuvAdena naivaM navamityuktimAtraNeva nyaSedhayannatu kareNAruNat / tatazca punaranantaraM rateH ratakriyA yA asAkSiNIvAnabhijJevAya dha rate priyasaGge yo'sau rasastatrAkSizAlinIvAnandena nimIlite akSiNI yasyAH sAbhUt // 72 // valitrayopAsitavigrahAya karadvayI cApalamApa sA yat / sambhAvayAmyatra tu taM tRtIyaM sudIrghasUtraM punarantarIyam // 73 // valitrayetyAdi-valitrayeNa nAmAvayavavizeSeNAtha vIratrayeNopAsito yo vigrahaH zarIraM striyA raNasthalaM ca tasmai sA yUnaH karadvayI cApalamApa tu punaryadatra tRtIyamantarIyaM nAma striyA adhovastra tavahaM dIrghasUtra pralambamAnatantuprAyamatizayenAlasaM ca sambhAvayAmi / jayastha karau tu samAliGganotsuko jAtau kintu zATakamatrAntarAyamabhUditi yAvat // 73 // samantarIyodbhivi sampatantI apApagAyAM smaravaijayantI / prasaGgataH saMgatakaNTakatvAdabhUdivAnImupalabdhosattvA / / 74 / / samantarIyetyAdi-samantarIyasya suprazastAdhovastrasyodbhidi sambhedanAyAM trapApagAyAM lajjAsariti sampatantI sampAtamAzrayantI smarasya nAma kAmadevasya vaijayantI patAkeva sA sulocanA tadAnImeva prasaGgataH priyasya saMsargato'thavAnuSaGgikarUpeNa saGgatakaSTakatvAsamudbhUtaromAJcatvAt saMlagnazakutvAccopalabdhasattvA samArabdhasahajAnandA tathA cAnipatanazIlAbhUt / saMkaTasamaye nadyAM patitumicchantI zakuprabhRtibhiH saMghaTya punaH stabdhA bhavati tatheyamantarIya bhedakAle trapAnubhAvamupayAtA tavAnImeva saMzleSAnandasambhavena romAJcenAvalambitAbhUditi // 7 // patyau parIrambha pare'bhijAta mAnanda sandohamihAbhyupAttam / ameya mantaH paribhAyituM drAgiyaM cakampe kila harSarundrA // 75 // patyAvityAdi-patyo prANezvare parIrambhapare AliGganasaMlagne jAte sati sampratyabhyupAttamabhijAtamuttamamAnandasandohaM yavantarabhyantare hRdyameyaM sahajenAmAntaM drAk zIghrameva parimAyituM kileyaM sulocanA harSeNa rundrA samphullapariNAmA sambhavantI cakamme kampitAbhUt // 75 // nare haratyaMzakamAtatAna kodaNDakaM karNapayobhuvA n| novyAM kara kurvati sandadhAnA smaraM sumAstraM kimu tAha mAnAt // 76 //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 808 jayodaya-mahAkAvyam [77-88 nara ityAdi-nare praNetari caure vAMzuka kucAJcalaM harati sati tadAnIM sulocanA tanniSedhArtha kodaNDakaM bhUpradezaM dhanurvA''tatAna cukopetyrthH| saiva punastasminnare nIvyAmantaroyabandhanasthAne mUladhane ca karaM kurvati sati karNapayobhuvA zravaNasthitenotpalena sandadhAnA praharantItyevaM sA mAnAdabhimAnAt smaraM madanaM sumAstra kimutanAha samAhaiva / 'kodaNDaH kArmuke bhravi', 'novI tu strIkaTIvastragranthau mUladhane striyAm' iti vizvalocane // 7 // haratyadhIze vasana kaTItaH horyAtu saMzleSavirodhinItaH / smitAmbubhiH siktamurojadevavimbaM vinamrAnanayA tadeva / / 77 / / haratItyAdi-pUrvoktarIyA niSedhane'pi na nivartya punaradhIze svAmini kaTIto vasanaM haratyapasArayati sati sA kSaNAntare vinivRttamAnA satI tadarddhasamma tirUpatvena, atha itaH sambhavantI hrIrlajjA yA saMzleSasya patiprasaGgasya virodhinI sA yAtu nirgacchatu, ityevaM smitAmbubhirISaddhAsyajalairurojadevabimbaM stanAbhidhAnadaivatapratimAnaM tatprasiddha siktamabhisecitaM tayA vinamrAnanayA natamukhyA striyeti // 77 // svamantarArdratvamutAha samyaganAratapremarasaikagamyam / vapurdaDhAzleSiNi yUni vAsaHknopaM payo muJcadanabhAsaH // 7 // svamityAdi-tattadA'naGgabhAso'naGgasya kAmadevasya bhAH prabhAvo yasyAstasyAH striyAH 'bhA prabhAve ruci striyAm' iti koSAt / tasyA anAratasya nirantarasaMjAtasya premarasasyaikamananyatayA gamyamadhInaM vapuH zarIraM tadya ni taruNavayastve svAmini dRDhAzleSigi pragADhAliGganavati sati vAsaHknopaM vastrAtvakaraM payaH prasvedAtmakaM jalaM muJcat sandavat tAvat svaM svakIyamantarabhyantarasyAtvaM samyak spaSTatayA''ha / ArdratvAbhAve payaHpracyAbanAsambhavAt // 7 // cittezacandrasya karopalambhe tvAnandasindhuI tmujjjmbhe| bahirbabhUvAbjadRzaH sadevasvedApadezAdudakaM tadeva // 79 // cittazacandrasyetyAdi-cittezo hRdayezvaraH patiH sa eva candra AhlAdakaratvAttasya karopalambhe hastasaMsparza kiraNasaMkrame ca saMjAte sati, evaM tadAbjadRzaH kamalanayanAyA AnandasindhuharSasamudro vrataM tatkAlamevojjajambhe ucchalito'bhUt candrasaMsarge samudrocchalanasya yuktisaMgatatvAt tatastatsadudakameva svedApadezAd bahirbabhUva nirjagAmeti // 79 // dIrghAguliH saGgavato nRzadreH karo'tirikto'pyudare daridre / visaMkaTa zroNitaTaM tadarthavatyAH samApta kimabhUtsamarthaH // 80 //
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 809 81-83] saptadazaH sargaH dIrghAGga lirityAdi-saGgavataH samAgamaM kurvato nazadranarendrasya jayakumArasya dIrghAgulirAyatakarazAkhaH karo hasto tadarthavatyAH tasya rAjJo'rthavatyA abhilASapUrikAyAH sulocanAyA daridra kRze'lpaparimANa ityartha udare jaTharapradeze atirikto atizayena rikta evAsIt pUrNatayAsthAnamanApnuvan apibabhUva / so'pi visaMkaTaM vistIrNa zroNitaTa kaTaghadhaH purobhAgaM samAptu samyakprakAreNa prAptu kiM samartho'bhUt naiva so'pi tatra paryApti tAmavA. peti // 8 // vArA yathArAtpratiromakUpamapUri vArApi tathApi bhUyaH / na vAritAmApa punItakezyA datvA dRzaM kautukato'Ggake'syAH // 81 // vAretyAdi-vArA ralayorabhedAda bAlA navayauvanA sA romakUpaM romakUpaM prati pratiromakUpaM vArA jalenApi yathArAcchIghramevApUri tathApi bhUyo'syAH punItakezyA lalitAlakAyA aGgake zarIre ko tu sthale kato jalanimittAdRzaM dattvA vAritAM jalabhAvaM nApeti vismayo'tha ca kautukato vinodabhAvena dRzaM dattvA punastAM vAritAM pratyAttitAM nApa / athavA tatra dRzaM datvA navo navInoyo'rirvairo tattAmApa / samudgataM svedajalamapi tavaGgAva loke vAdhAkaramanvabhUt kimutAnyat // 81 // priyAzritaH prAgatuSannarendra AbhUSaNaiyaH prinnaamkendrH| tadA tadaGga kSaNavighnadbhayastebhyo virakto'pi vikArakRyaH / / 82 // priyAzritarityAdi-pariNAmAnAM vividhabhAvAnAM kendraH sthAnabhUto narendro rAjA jayakumAraH prAk samAgamAtpUrva priyAzritairvallAbhAdhRtairAbhUSaNaralaMkArairatuSatsaMtuSTo'bhUt sa tadA samAgamAvasare tasyAH striyA aGgAnAmIkSaNe'valokane vighnakRdbhyotirAyaM kurvadbhyo'ta eva vikArakRdbhyo vaicityakRdbhyo AbhUSaNebhyo virakto'pi rAgarahitojyabhUvitizeSaH 'na nepathyaM pathyaM bahutaramanaGgotsavavidho' iti prasiddhaH // 82 // dRSTvA dRSTA muhurutsavena yAliGgitAliGgya bhRzaM dhavena / acumbi bAlA paricumbitApi sA nUtanA tRptiranUtanApi // 83 // dRSTvetyAdi-yA bAlA taruNavayaskA sulocanA dhavena svAminA jayakumAreNa dRSTvA samavalokyApi muhurvAraM vAramutsavena tathaiva pravRddha notsAhana dRSTAvalokitAbhUt / yA'liGgya saMspRzyApi bhRzaM bhRzaM punaH punarAliGgitA / yA cumbitA'dharAdiSvAsvAvitApi bhRzamacunni cumbnvissyiikRtaa| yataH sA nUtanA nUtanAyAM ruciravazyaMbhAvinI anUta (anu + uta) punarapi tRptirnApi na prAptA tadAliGganAdIcchAnivRtti bhUt kintu anUtanA tRptirapi yathottaraM nUtanApi navInevAnubhUtA // 83 //
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 810 jayodaya-mahAkAvyam [84-89 yogyeSu bhogyeSvapi sampratIkeSvanyeSu samprItimato janIke / rucihi sarvaprathamAdhare tu mAdhuryamevAtra samasti hetuH // 84 // yogyeSvityAdi-anyeSu oSThAtpareSu sampratIkeSu avayaveSu yogyeSu yathociteSvata eva bhogyeSUdabhogayogyeSu satsvapi samprItimato vallabhasya sarvaprathamA rucirjanIke strIsambandhinyadhara eva jAtA / atra mAdhuryameva hetuH samasti // 8 // sapakSamAdaSTavati pravAlopamaM tu netaryadharaM pAloH / aji samyagvalayAkUlena sasAdhvaseneva punaH zayena // 85 // sapakSamityAdi-trapAlolajjAvatyA adharamoSThapradezaM yatkhalu pravAlopamaM pravalAlasya vidva masyAthavA tu kisalayasyopamA yatra ti sapakSaM tulyamiNamAdaSTavati sandazati sati netari prANapriye tu punaH samyagvalayAkulena kaGkaNasahitena zayena hastenApi sasAdhvaseneneva bhayayuktena khalu, yathA'dharaM vaSTavAMstathA mAmapi kacciddazediti samyagyathArthamevAkUji // 86 // na sA kRzAnI vijagAha samyak priyasya vakSaH pariNAharamyam / spRSTubhavAnuccakucaM sukezyAH zazAka kiM tatparirambhaNe'syAH // 86 // na setyAdi-tatparirambhaNe parasparasamAliGgane mithunasya sA sulocanA yataH kRzAGgItyasthUlazarIrA tataH pariNAharamyaM suvistRtaM priyasya vallabhasya vakSaHsthalaM tat samyaka na vijagAha avagAhayitumarhA na babhUva tathaivAsyAH sukezyA uccakucamatizayonnataM stanasthalaM spRSTubhavAnapi zazAka kiM, kintu na sahajena zazAketi // 8 // kucoccaye saMcaratA jayena saddhArabhAsAramitAzritena / sambhAvanAbhIcchitanimnasiddhiryatrAbhitazcodalanAmaviddhi // 8 // kucoccayetyAdi-kucoccaye sulocanAyAH stanamaNDale saJcaratA saMsparzanaM kurvatA jayena yatra cAsamantAtsAramAsAraM saddhAraM samIcInaM hAraM nAmAbhUSaNaM zritena, athavA samIcInA vyavadhAnarahitA dhArA yasya taM saddhAramAsAraM prasAraM jalapUramityarthaH taM zritena, sambhAvanAbhIcchitanimnasiddhiH samIcInI bhAvaH sthitiryasyAssA sambhAvA sA cAso nAbhizca tayA tasyAM vecchitA nimnagasyAdhaHpradezasya siddhiH, tathA sambhAvanAbhirabhIcchitA yA nimnasiddhiritA prAptA yatra ca, abhita itastataH paryantato hoti nizcayenodalanAmavidastIti udakaM jalaM lAti saMvadAtIti tadudalaM jalaprAyasthalamatha ratnayorabhevAdudara iti ca nAmavid // 8 // striyo'ntarIye'pi samudratAtaH babhUva rAjJaH karasannipAtaH / kakSAphalAkairaviNIva yatranyamIli netrAbjayugena tatra // 89 //
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90-92 ] saptadazaH sargaH striyA ityAdi - striyAH sulocanAyA antarIye'dhovastra mudrA bandhanagranthicihnavizeSastayA sahitaH samudro'ya ca vArirAzistattAto rAjJo jayakumArasya candramaso vA karasannipAto hastaprayogo razmisaMsago vA babhUva, yatra kakSAkalA rasanA kalApatatireva kairvallabhakarasparzajAtaharSe raviNI zabdAyamAnA, athavA kairaviNI kumudvatIva babhUva / tava netrAbjayugena nayanaka maladvitayena nyamIli mIlanamaGgIkRtaM lajjAnubhAvayuktAnandasandohena candramasaH samprayogeNeveti yAvat // 89 // zAstAramAptavAnunayantamasmaddigambaratvaM Anandasandoha padaikabhUvanna samagAdakasmAt / sAnvabhUdyatkimato babhUva // 90 // zAstAramityAdi - asmAdanantaraM sA sulocanA, he sundari ! kiM bibheSi ? na na kimapyaM te vikaromi, trapApyatra pApinItyevaMrUpeNAnunayantaM vinamravacanoccAraNaM kurvantaM zAstAraM svAminamAptvAyavA taM kamapi anunayaM nayAnusAraM dezakAlAnusAro vacanapaddhatikAro nayastadanusAraM zAstAraM zAstrapraNetAramAptvA'kasmAdeva sahajatayeva digambaratvaM vastrarahitatAmathAkalaGkapathArUDhatAmagat svIcakAra / ataH punaranantaraM yatkimabhUttanna sAnvabhUvanirvacanIyAnanvabhAgabhUt zrAnandasandohapadAnAM guNasthAnAnAM bhUH praNItistadvad guNasthAneSu saptamAd guNasthAnAduparitamaguNasthAneSu abuddhipUrvava ceSTA bhavatIti // 90 // 811 stanau varAGgaM ca parIcchatAhamutsRSTamIzena ruSetyutAha / vilagnakambhojadRzo'tra tene bhrUbhaGgamAptyApa valicchalena // 91 // stanAvityAdi- - atra praNayaprasaGge stanau ca varAGgaM ca parIcchatA sambhuJjAnenezena bhartrA punarahaM madhyagatamutsRSTaM parityaktamevetyeSa patibhedaH kRta ityevaMbhUtayA ruSAmbujavRzo'mbujanayanAyA vilagnaM nAmAGga tattadAnImapavalicchalena valibhraMzanavyAjena bhaGgamAptvA bhruvoruttAnaM kRtvota killAha vadati sma tAvat // 91 // sukaNThakamburyadapUritena nirasya lajjAyavanoM smareNa / svedodapuSpe sudRzaH sadaGge ratiH svayaM majju nanarta raGge / / 92 / / sukaNThakamburityAdi -- sudRzaH sulocanAyAH savaGga evaM raGge nRtyasthale tena jagannartakena smareNa lajjAjavanoM lajjArUpAM sAvaraNavastravistRti nirasyApAkRtya zobhanIyaH kaNTho gala eva kambuH zaMkhaH so'pUri paripUritaH / svedodakAnyeva prasvedavindava eva puSpANi vikIrNakusumasthAnIyAni yatra tasmin sadaGgaraGge svayaM ratireva maJja spaSTatayA nanarta // 92 // 53
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 812 jayodaya-mahAkAvyam [93-96 mahAzaye kUjati kaNThakambo kAJcyAM vipaJcyAmapi saMkvaNanyAm / lAsaM gurustambharato nitambazcakAra cArusmaravaijayantyAH // 93 // mahAzaya ityAdi-mahAzaye sumadhurazabdavati kaNThakambo kUjati sati kAJcyAmeva vipaJcyAM vINAyAM saMkvaNantyAM zabdaM kurvantyAM satyAM smarasya kAmadevasya vaijayantI patAkeva sulocanA tasyA gururatisthUlo yo sAvarurUpaH stambhastasmin rataH praNiSThastaduparigato nitambo'tha ca guruH sthUlataro nitambaH sa eva bharato nRtyakArakazcAru lAsa natyaM cakAra / / 93 // ekasya muktAvalireva sAre babhUva bhUSA cyutahAracAre / chAyAlena zravAHprasAre hRdyanyadIye'pi tayorudAre // 94 // ekasyotyAdi- tayoH saMyuktayordampatyormadhye ekasya jayakumArasya muktAvalireva vyuto nirgato hArasya cAro yasmAt tasmin hArarahite'pi sAre suvizade covAre'natisaMkIrNe anyadIye hRdi sulocanAyA uraHsthale zramavArA svedajalAnAM prasAro yatra tasmin 'vAri ke payo'mbho'mbu' iti dhanaJjayanAmamAlAyAm / chAyAyAzchaleta sampatitapratibimbapadena bhUSAlaGkAraM babhUva // 94 // mithastayorujjvalabAhuvallimatallikAliGganamaNDalI yaa| hemAbjinI bAlamRNAlajanmA pAzo ratozasya sa eva jIyAt // 15 // mithastayorityAdi-sA ca sa ceti to tayordampatyoH mithaH parasparaM yA ujjvalAnAM gauravarNAnAM bAhuvallimatallikAnAM bhujalatAzrISThAnAmAliGganamaNDalI punaH punarjAyamAnasaMzleSasantatiH sa eva hemAbjinyAH svarNAravindinyA bAlamRNAlebhyo mRduvisebhyo janma yasya sa ratIzasya madanasya pAzo bandhanarajuH jIyAt jayavAn bhUyAt / dampatibAhvAliGganaM madanasya pAza ivAbhUditi yAvat // 95 // mamApyuroje nakhalakSaNApi vRttivibho te na khalakSaNApi / bAlAha roSAttava sAdhutA vA mamAdharazrIryadi sAdhutA vA // 16 // mametyAdi-bAlA sulocanA roSAdevamAha-he vibho ! mamApi mRduvayaskAyA uroje nakhAnAM lakSaNaM cihnayayA sA nakhalakSaNA vRttirApi svIkRtA svayeyam / te'pi ki khalu khalasya dhUrtasyaiva kSaNo'vasaro yatra sA khalakSaNA vRttirnAsti kintu samastyeva / vA punarmamAdharasyoSThasya zroH zobhA sA yAvakAvikRtA yadi dhutA'pahRtA sA'sAveva tava sAdhutA sajjanabhAvo vA'valokitaH // 96 / /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 813 97-100 ] saptadazaH sargaH pratyuktavAnnAhamitaH smarAmi yato nare vAtra vibhAsi sAmi / sambaddhatAmeti karo yathA me stano'pyamuktastava kinna rAma / / 97 // pratyuktavAnityAdi-pUrvoktaM saroSavAkyaM zrutvA jayaH pratyuktavAn yatkila hai rAme ! sundari ! ito'haM na smarAmi naiva jAnAmi tatkAraNaM yato'tra tavAnukUlakAriNyapi nare mAdRze sAmi vakA saroSA pratikUlakI vibhaasi| tathA tvamatra nare vA ratirivAsi yatastata evAhaM na smarAmi smara iva kAmadevavadAcarAmi / yato yathaiva me karaH sambaddhatAmeti samyakprakAreNa baddho'varuddho'sti tathaiva tavApi stanaH kimamukto muktirahito nAsti ki kintu samasti / tathA ca meM karaH sambaddhatAmeti saMsparzanaM karoti tathaiva tava ratano'pyamukto mauktikaihonaH kiM nAsti / sparzanamAtra gaiva te stanasyedRzo dazA, kimahaM karomoti // 97 // sulocanA somasutAvitastu ratismaro yatpratipakSavastu / abhUt pratispardhitayeva raGgabhUmAvitaH sphUrtikaraH prasaGgaH // 28 // sulocanetyAdi- itastu sulocanA ca somasutazca somaprabhanRpatitanUjo jayakumArazca staH, kathaMbhUtau tau ? ratismarau ratikAmadevau yayoH pratipakSavastu pratispadhivastu AsIditi zeSaH / ata ito'tra raGgabhUmau tayoH pratispaddhitayetra miyo vijigISayeva sphUrtikaraH samuttejanAkaraH prasaGgaH saMsargo'bhUditi // 98 // sumeSuruccaistanazailamanvAsthito babhUvApyanukarNadhanvA / parAgaraGgyatramabhUcchamAmbho'nayorjayadvIrabhuvostrapAmbho / / 19 / / sumeSarityAdi-uccastanazailamanvAsthitaH sumeSuH kAmo'pi yadAnukarNadhanvA samAkRSTadhanurbabhUva tadAnayorvIrabhuvordampatyoralaM tatprahAreNa nirgatamA rudhiraM parAgasya tabANagatapuSparajaso raGgo varNo yatra tatparAgaraGgi sambhavat tayostrapAM jayad lajjA chAdayat amAmbhaH prasvedajalamityAdezabhAgabhUt / / 99 // apatyabhAvAya ca romarAjIto jAgaritvavratamityabhAji / tayAtha muktAphalatAnvakAri samutthavarmAmbulavaprakAriH // 10 // apatyabhAvAyatyAdi-patyurabhAvo vaidhavyaM tasyAbhAvo'patyabhAvaH saubhAgyaM tasmai tathA'patyasya bhavanaM bhAvaH putrotpattistasmai romAjikayeti romarAjItastRtIyAyAM tasil / jAgaritvavratamityabhAji aJcanamupAttaM jAgaraNaM vA kRtam / atha ca tayA romarAjyA samutthAnAM saMjAtAnAM dharmAmbulavAnAM prakAriH prakriyA yatra vaMbhUtA muktA parityaktA cAvaphalatA niSphalatvapariNAmo'nvakAri mauktikabhAvaH / / 100 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 814 jayodaya-mahAkAvyam [101-104 zarIrametadghanasArabindoH sametya sadvayaJjanasattvamindoH / tulyAnanAyA amRtasya dhArA pigalya jAtA dvitayIva sAMrAt // 101 // zarIramityAdi-indostulyAnanAyAH sulocanAyAH samIcInAnAM vyaJjanAnAmavayavAnAM sattvaM yatra taccharIraM sametya gatvA ghano'praviralazcAsArazca binduH zukro yasya tasya jayasya zarIraM punaH sA dvitayI tathA ca sayajanasya rucikArakasya sattvaM sametya dhanasArabindoH kapUrAMzasya zarIraM tatpunaH sA dvitayo pigalyAmRtadhArA jaataa| saMyogakAle tayoH zarIraM prasvedaprAyamabhUt / yathA karpUraM rucikarasatvasaMyoge pigalati tathA tayoH zarIraM parasparasaMyoge sati pigalati smeti yAvat // 101 // yathA sadaivAsya kathA suvarSA saudAminI sApyabhavat saharSA / yadApa sA kalpalatAprakarSa tadadhripo'pyambaramAcakarSa // 102 / / yathetyAdi-yathAsya jayasya sadaiva sarvadaiva suvarSA zobhanavarSavatI yauvanapUrNarucikarI ca kathA jAtA tadA sA'sau bAlA dAminI mAlAvatI saharSAbhavat / yadvAsya kathA sadaivA meghasahitA'ta eva suvarSA suvRSTikarI jAtA tadA sA saudAminI taDidapi saharSA cmtkaarinnybhuut| yadA ca sA kalpalatA prakarSa harSabhAvamApa tadA tadadhripaH kalpavRkSo'pi ambaramAcakarSAkAzamalaMcakAra / yadvA kalpaM ki kArya kiM na kArya veti vikalpaM lAtIti tadbhAvasya prakarSamApa lajjAbhayAdiva vazaMgatA tadA sa tadadhripastasyAzcaraNadharaNo'pi bhavannambaraM vastra tasyA AcakarSeti // 102 // tAM mAnanIyAM samayan samApa: svabhAvataH sAnunayatvamApa / ruSaHsthalI sA puruSo'tra jAtucidUnabhAvAnnavapustadA tu // 103 / / tAmityAdi-tAM mAnenAbhimAnena nIyAM nIyamAnAM garvavatI samayan samboSayan kSamApaH sahanazIlo jayanRpaH svabhAvata evAnunayasahitatvaM sAnunayatvamApa vinayAnunayaM cakAra yataH sA mAnanIyA sammAnayogyA / athavA tAM mAnanIyAM nizcalabhAvatayA pRthvIrUpAM samayan saMgacchan kSamApo rAjA sAnunayatvaM tadane sthitimAvahan san parvatarUpatAmacalabhAvamApa / yadA sA ruSaHsthalI kopavatI jAtA rukAraSakArasthalI jAtA samabhUttadA jAtucidUnabhAvAnyUnapariNAmAnnavapurazarIra ivA bhUt / kiJca, navaH kevalaH pukAra eva yasya so'bhUt / / 103 vidhuryadA kAmadhurA nadInasvarUpatAmApa tadA kulInaH / kalAnvayA cet pRthuromabhAvAtsAsItsamudro muditastadA vA // 104 // vidhurityAdi-yadA kAmadhurA kAmo dhuri agrabhAge yasyAH sA vidhuviMgatadhukArA kAmarA kAmadhanA vAJchitadAyinI cumbanAdiSu babhUva tadA sa kulIno dono na bhavatIti
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105-107] saptadazaH sargaH 815 tadrUpatAmApa, tata eva sA yadA vidhuzcandra iva prasannarUpA jAtA tadA nadInaraya samudrasya svarUpatAmApa saH, candreNa samudrasya prasattibhAvAt tasyAmAsakto'bhUditi / tathA yadA sA tena saha kaM sukhaM lAtIti evaMrUpo'nvayaH svabhAvo yasyAH sA pRthuromabhAvAdromAJcitatvAjjAtA tadA sa samudro mudrikayA yuto dhanI muditaH pUrvasmAdapyadhikaprasanno babhUva / kiM vA sA pRthuromabhAvAnmInasvabhAvatvAt ke jalaM lAtItyevaMrUpA kalAnvayA jalajIvanAbhUttadA sa samudro'pi mudito mutkArarahito'rthAtsaro jalAzayo'bhUttatra va mInanivasanAt / ki vA yadA sA kalAnvayA candrarUpataH kadAcitpracyutya kalArUpA saMkucitAbhUttadA samudro'pi sa sara eva jAta iti / / 104 // anaGgasaukhyAya sadaGgagamyA yoccaistanA namramukhoti ramyA / vibhrAjate smAvikRtasvarUpA prasaktimAptvA mahiSoti bhUpAt // 105 // ___ anaGgetyAdi-yA sulocanA sadbhiH prazaMsanIyairaGgairgamyAdhigamayogyApi punaraGgasaukhyaM na bhavatIti tasmAditi virodhastasmAdanaGgasaukhya suratAnandastasmai babhUva / yA kiloccastanAtizayonnatApi namramukhAti virodhastata uccaiHstanavatI puSTastanotyato lajjAvazAnnamramukhItyevaM rUpatayA ramyA rmnniiyaa| tathA bhUpAdrAjJaH sakAzAnmahiSI raktAkSItyevaM prasaktimAptApi punaravinA meSeNa kRtaM sampAditaM svarUpaM yasyA ajetyevaM virodhe'vikRtaH sarvaguNasampannaM svarUpaM yasyA evaM bhavatI bhUpAnmahiSI paTTarAjItyevaM prasaktimAptvA vibhrAjate sma // 105 // niletumantastvitaretarasyAnivAJchata zrImithunasya yaH syAt / virodhahetuH stanakaH priyoraHsamudbhavaH spaSTatayA kaThoraH // 106 // niletumityAdi-itaretarasyAntaniletumeko dvitIyasya hRdi pravizyAnanyatAmavAptumabhivAJchataH zrImithunasya sulocanAjayakumArayodvitayasya yaH kazcidapi virodhahetustadicchAyA virodhakArI babhUva sa priyAyAH sulocanAyA urasi samudbhadaH stanakaH spaSTatayA prakaTameva kaThora AsIt // 106 // anAdirUpA sudRgityanena hyanantarUpatvamitaM jayena / anAdyanantA smaratikriyAsti tayoranaGgoktapathAbhyupAstiH // 107 // anAdirUpetyAdi-Adau pUrvasmin kAle na jAtaM yattadanAdi rUpaM yasyAH sA'nAdirUpA sudRk sulocnaa| na vidyate'nto yasya tattAdRgarUpaM yasya tasya bhAvaM jarArahitatvamiti jayenetaM prAptam / ityanena hetunA tayo yo ratikriyA anAdirapUrvA cAnantA ca nirantarAsti sma babhUva / tathA smaratikriyAyAmanAdirUpA''divarNarahitA ratI ratiH slocnaa| anantarUpo'ntavarNarahitaH smara iti ca jyH| tayo yoranaGgoktapathAmyu
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 816 jayodaya-mahAkAvyam [ 108-110 NAstiH kAmadevapratItamArgasadupAsaneyamasti / kiJcAGgaM yat kiJcidapyavayavarUpaM na bhavati yatra tadanaGgamityuktam // 107 // vAmA navA mApi yathottaraM sA rakto'bhavacchoharito'pi vaMzAt / jAto hyapIto madhurAbhirAbhiH kaSAyalaH kAmadhuraH kriyAbhiH // 108 // vAmetyAdi--sA sulocanA vAmApi na vAmA kuTilApi saraleti virodhastataH sA navA nUtanA mA lakSmoreva vAmA strI Api prAptA / tena jayena tataH sa zrIharito nIlavarNo'pi rakto'ruNavarNo'bhavaditi virodhastataH zrIharitaH puruSottamAdapi yathottaramadhikataraM rakto'nurakto jAta iti / tathA vaMzAvaNorjAtaH samutpanno hi apItaH pItavarNarahita iti virodhastato vaMzAtsatkulAjjAto hi so'pIta ityatra kAmadhuraH kAmaceSTAdhAriNyA AbhirupayuktAbhirmadhurAbhizceSTAbhiH kriyAbhirapi kaSAyalaH kaSAyarasayukta iti viroSastataH kaSAyalo'GgarAgavAnabhUt candanAdivilepayukto jAtaH // 108 // sAnunayAdhigamA mahilA sA maNitatvArthamitA mRduhAsA / bahulohamayaH pArzvamupetaH kAJcanaruci gataH sa tathetaH // 109 // sAnunayetyAdi-sA mahilA strI mRduhAsA ISasmitavatI anunayena cATukAreNa sahito'dhigamaH saMgamo yasyAssA, yathA maNitatvaM surataravatvamevArtha prayojanamitA nItA prAptA vA, tathA pArzvamupetaH samIpaM gataH sa jayakumAro bahulohamayo nAnAtarkavitarkayuktassan kAJcanAnirvacanIyAM ruci gtH| api ca sAnonayena parvatasya rUpeNAdhigamaH parijJAnaM yasyAssA mahilA pRthvIprAyA sA maNInAM hIrakAdiratnAnAM tattvArthena rUpeNa mitAnumAnitA, tathaiva lohamaya AyasarUpassa pArzvanAmapASANamupetassan kAJcanasya svarNasya ruci gataH // 109 // pItA surocanApi jayena nItAnurAgamapyuta tena / haritAzrayeNa yAtra ramedaM dhavalatvaM svAtmano viveda // 11 // pItetyAdi-sA surocanA ramA lakSmIriva haritAyAH puruSottamatvasyAzrameNa sthAnena tena jayena pItA sambhuktAsvAditA satyanurAgaM nItA prItibhAvaM praaptaa| atra svAtmano nijarUpasya 'dhavalatvaM bhatU sanAthatAM viveda / yApi surocanA gorocanadravyaM sA pItA piGgalavarNA tu punArAgaM lAlimAnaM nItA, dhameNAyAsena kRtvA haritA nIlatAM nItA dhavalatvaM zuklatAM ca vivedAnubhUtavatIti bahurUpatAM tadAvApa sA // 110 // gaurI samprati sAzu bhAratI rAjate sma khalu yA ramA satI / harati vasanamadhigamya samasyAM smarati ca puruSottame'tra tasyAH / / 111 / / 1. dhavaM pati lAti gRhAtoti dhavalaM tasya bhAvastattvam /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112-114 ] saptadazaH sargaH 817 gaurItyAdida- atra smarati kathaM kAryaM kiM vidheyamityanuzocati samprati samasyAmadhigamya puruSottame narazreSThe jayakumAre tasyA vasanaM dukUlaM harati sati sA Azu zIghroccAraNamAgatA bhAratI vANI 'mA me vasanamapahara' ityAdirUpatayA pratyuktiryasyAssA rAjate sma, khalu yA rantu yogyA ramA gaurI navayauvanA ca yA / yA ca tasmin puruSottama kRSNa iva kautukavati bhavati ramA lakSmIriva satI tathA samasyAmadhigamya smarati smara ivAcarati sati zubhA ratiriva / tathA tasyA vasanamadhigamya harati hara ivAcarati sati gaurI pArvatIva rAjate sma // 111 // zATImiva bahuguNAM ti tu tano nizAyAmapyadhigantuH / saMkucatAtizayena nAnApadyINA smaravoNA samavApa // 112 // zATAmityAdi -- smarasya vINeva madhurabhASiNI sulocanA ti suratakrIDAM zATImiva bahavo guNAzcumbanAliGganAdayaH pakSe tantavazca yatra tAmadhiganturanubhavanakarturbhartustanau zarIre caiva tanau svalpavistAre, athavA tanau nizAyAM laghurUpAyAM rAtrau tatra saMkucatAyA: zobhanastanatvasyAtizayena nAnAnekavidhA yanmardanAdirUpA yasyAssA, evaM hoNA lajjAvatI / tathA ca saMkucatA saMkocavatAtizayena prabhAveNAnApad nirvighnA satI / api ca saMkucatAyAH sudRDhorojatAyA atizayena ca tAM samavApa paripUrNa kRtavatI // 112 // sadyastanastabakabhAra mahodayena puSTApi sajjaghanamUlasamuccayena / jAtAtra saMkalita rUpagatena kAmA rAmAvibhUcitavihAravanIva rAmA // 113 // sadya ityAdida-vAmA strI sA sulocanA vibhUcito vaibhavasampannasya yogyo vihAro yasyAM sA sauvanIvAtra jAtA sambabhUva yataH sA saMkalitaM sampAditaM rUpaM saundaryagatena / atha ca zobhanAH kalayaH korakANi yatra te ca te taravo vRkSAzca tAnupagatena sahyastanAvabhinavakucAveva stabakau kiJca sadyastanAstatkAlasaMjAtA ye stabakA: puSpagucchakAsteSAM bhArasya mahodayenApi, punaH satsamIcInaM yajjaghanamUlaM zroNipurobhAgarUpaM tasya samubA saMharSitena cayena pracAreNa, atha ca sajjAni dhanAni ca tAni mUlAni teSAM samuccayena saMgraheNa puSTA sampannAvayavA tataH kAmasya madanonmAdasyArAmaH paryAyoH // 113 // aJcalaM ca yadA kartukAmo'bhUttasya vArakaH / suvarNaghaTakatvenArastasyA gurutAmagAt // 114 // aJcalamityAdida- tasya jayasya vArako nAma zizuryadA khalvaM ca punarlamityanena nAlaM nAma samastamakSarasamUhamAkartukAmaH svIkartumicchurabhUt tadA sulocanAyA uraHsthalaM
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 115-118 suvarNaghaTakatvenAkSara sampAdakatvena gurutAM zikSakatAmagAt / tathA cAlaMkatu kAma AbhUSaNamicchurabhUttadA suvarNaghaTakatvena hemakAratvena tasyA uro gurutAmagAt / kiJca yadAJcalaM vastrapallavamAkatu kAmastasya vAraka: karapracAro'bhUttadA tasyA vakSaH suvarNaghaTakatvena kanakakalazAtmatvena gurutAM gauravamApa kucaprAkaTyamabhUt // 114 // 818 sakAmAdAvatha kSAntAM samupetya tadanvayam / antato vaJcitaM kRtvA raGgatattvamito'bhavat // 115 // saketyAdi - atha kucAliGganAnantaraM tatrAdau kakAreNa sahitAM sakAM punaH kSakAro'nte yasyAstAM kSAntAM kakSAM karadhanImupetyAnu punarayaM jayakumAro 'am' ityaMkAraM punavaM vakAraM citaM saMgRhItaM kRtvA ram rakAraM gacchatIti tat tasyA ambarasyAdhovastrasya tattvamitastabuddhAnaM gato'bhUt / evaMkAma Adau kSAntAM madanasthale kSamAvatI samupetyAntataH punastasyA anvayaM lajjAnubhAvAdirUpaM prakaraNaM vaJcitaM kRtvAnunayAdinA nirAkRtya raGgasya nAma rAtrivRttasya tattvamito'bhavat / / 115 / / svAdyaM mRdulamadhyApA bhAntamaHsthendumaJcataH / satsukhaM janasatvaM tu sulabhaM samabhUdataH // 116 // svAdyamityAdi - mRdulaH sukomalo madhyo'valagnapradezo yasyAstasyAH svAdyamAsvAdanayogyaM bhAntaM zobhAyamAnamAsyendu mukhacandramasaM tAvadaJcataH svIkurvatastasya jayasya sat prazaMsanIyaM sukhaM yasya tat janasattvaM manuSyatvamatha ca satsu madhye khaJjanasattvaM cakorapakSitvaM tu punaH sulabhaM samabhUt, yathA candramasi cakorAnurAgastathA tatra tasyAnurAgo'bhUditthataH / mRdurlakAro madhye yasyAstasyAH sukAra Adau bhavati yatra tatsvAyaM tathA bhakAro'nte vartate yatra taM bhAntamAsyendumaJcataH sulabhatvaM yuktameveti // 116 // saromadhyamantyajenAnvitaM udayantaM tRSNAvAnena so'pyAsIdapi kaJjamukho bhavan // 117 // zrayan / udayantamityAdi -- sa jayakumAra udayantamunnati gacchantaM sajalamapi saromadhyaM jalAzayAGkamantyajena cANDAlenAnvitaM zrayan pazyan kaJjamukho jalajAtamukho'pi tRSNAvAnavAsIjjalaM na pItavAt yataH / tathA codityukAreNa yaH saMvidhAnaM yastha, kiJcAntebhavosntyo jakAro yasya, tathA rokAreNa sahitaM madhyaM yasya tanurojaM natAGgayAH stana dezaM zrayan sa kaJjamukhaH kamalavatprasannamukho bhavan tRSNAvAnabhilASI AsIt // 117 // adharaM madhuraM zazvadramaNIkaM samAzrayan / samantAt pAvano'pyAsIdapi puNya janezvaraH // 118 //
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119-122] saptadazaH sargaH aSaramityAdi-ramaNyA imaM ramaNIkamadharaM nAmauSThaM zazvanmadhuraM nityameva svAvurasaM samAzrayan sannapi sa puNyajanAnAmIzvaraH svAmI jayaH samantAtpAvanaH pavitra evAsIt, na kintu itarajanavat pApabhAgabhUt / tathA cAdharamakAradhArakaM punarmadhuraM makAro dhuri yasya tatazca ramaNIkaM rakAro maNivadagravartI yasya taM samAzrayan nAmAmaramiti gatvA samantAtpunastasyAnte pAvanaH pakArasyAvanaM parirakSaNaM yasyaivaM zIlo'marapo maghavA san punarapi puNyajanezvaro nAma dAnavendro'bhUditi / yadvA'dharaM dharAvajitaM madhave nAma daityAya ro'gnibhaMsmakArako yata tata eva ramaNIkaM svargavanmanoharamiti ca samarthanIyamasti tAvat // 118 // AnanenAravinvena zarvarI so'nvabhUnmude / sadAmalakSaNaM. bAlA tadvakSaH samabhAvayat // 119 // ___ AnanenetyAdi-sa jayakumAra AnanenAravindena mukhenaiva kamalena taM zarvarI yuvati mave prasannatArthamanvabhUt / kiJca, na ravi davAtIravindastenAravindena nAma candreNa zarvarI nAma rAtrimivAnvabhUtAM mude saH / sA ca bAlA tasya vakSaHsthalaM savAmalakSaNaM bAmnA mAlyena sahitaM savAma, tadeva lakSaNaM yasya tattathA sadaivAmalaM zuddha prakAzarUpaM kSaNaM patra taM vivasamiva pavitra samabhAvayat / rAtridivasayozca saGgamaH prakRtisiddhaH // 119 // valisamodaraM nAbhijAtagataM natabhravaH / vAmanoharabhAvena narastAvat samadhyagAt // 120 // valisaddhetyAdi-natabhruva udaraM balinAmakasyAvayavasya pakSe valinAmno'surarAjasya saya sthAna nAbhyAstuNDikAyA jAto garto yatra pakSe nAbhijAtamasundaraM gataM yatra pAtAlagatatvAt tat, naro jayakumAro harizca vA manoharabhAvena sunvaratvena pale vAmanasyohaM rAtoti tadbhAvena kharvarUpasUkSmarUpasampAdakatvena samadhyagAt jagAma tAvat // 120 // tavekavatinA bhAnubhAnitAM tAmapazcimAm / saromAJcatayA gatvA sA kuzezayatA zritA // 121 // tavekavatinetyAdi-tasyAmevaikaM vrataM svIkaraNaM yasya tena tadekavatinA kuzezayatA varbhAsane zayanazIlatA'thavA kuzezayatA kamalarUpatA shritaa| bhayA zobhayAnubhAnitAM yadvA bhAnunA bhAnitAmalakRtAM tAmapazcimAM strISu prathamameva gaNanIyAM tathA prAcI nAma dizAM gatvA labdhvA romAJcaiH sahitatA saromAJcatA tathA saro jalAzaya eva mAJcaM paryata zayanasthAnaM yasya tattayA vaa| yathA sUryodayayutAM pUrvadizAM dRSTvA kamalaM vikasitaM bhavati tathaiva sAbhUditi // 121 // navanItaM vapustasyAH pUtapuNyapayobhavam / samArAdhayato jAtA sutakramahitA sthitiH // 122 / / 1. 'zarvarI tu triyAmAyAM haridrAyoSitorapi' iti vizvalocanaH !
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 820 jayodaya-mahAkAvyam [ 122-126 navanItamityAdi-tasyAH sulocanAyA vapuH zarIraM tadeva navanIta navInatayA labdhaM navavayaskatvAttathA mrakSaNaM mRdulatamaM bhUtvA, tacca pUtapuNyameva payo dugdhaM tasmAduccitirutpattiryasya tatsamArAdhayataH sandadhAnasya tasya jayakumArasya sthitiH zobhanena takrakrameNa mahitA saMkalitA / athavA sutasya krame putrotpattikaraNe hitAnukUlA jAtA // 122 // mukhaM mukulamAcumbana kulIno na latAM nayan / samagrabhAvato gatvA zAntatAmApa subhravaH / / 123 // mukhamityAdi-subhra vaH sulocanAyA mukhamAnanaM tadeva lajjAnubhAvAdinA mukulaM kuDmalamiva sambhUtam / tatastannalatAM kamalarUpatAM nayan vikasitaM kurvan kulInaH sajjAtimAn jayakumAraH samagrabhAvataH pUrNarUpeNa zAntatAmApa sukhamanubabhUva / tathA tadeva mukulaM mukhaM mukArasya ravaM nAzo yatra tat kulamityevaMbhUtaM nalatAM lakArarahitatAM nayan kevalaM kulInaH kukAramAtraparAyaNaH san, saM sakAramane prathame yatra tat saku iti tadbhAvataH punaH zAntatAM zakAro'nte yasya tattAM zakArAntatA sakuzatA prasannatayA romAJcabhAvamApeti yAvat // 123 // surocitakavilagnAt suvarNasUtradhRk bhavan / nAbhitoyamadhItyApi jalajAtavadAbabhau // 124 // surocitetyAdi-surocitameva surocitakaM tacca tadvilagnaM madhyaM ca tasmAtparamasundarakaTipradezAt suvarNasUtradhRk kAJcIdAmApahArako bhavan sannayaM jayakumAro nAbhito nAma sulocanAyAstuNDIsamIpamadhItya gatvA jalajAtavatkamalavatprasannavadana AbabhAviti prakRto'rthaH / tathA sureSUcito yaH kaviH zukrastallagnAt pradezAt suvarNasUtradhRg bhavan lalitAkSaraM sUktamAzrayan san ayaM nA manuSyo'bhitaH samantAdadhItya paThitvApi punarjaDajAtavanmUrkhasya putrvdaabbhii| tathA suvarNasUtradhRk zobhanarajjUdhArako bhavannapi surocitAtkasya jalasya . vilagnAt sthAnAttoyasya samIpamabhitoyamadhItya gatvApi jalajAtavanna babhAvityapi // 124 // suratasamudrAd hRdayAmaH khalu zarmavArisambharaNam / - bhRzamityarthAtsudRzaH samabhAd gadgadagiroddharaNam // 125 // suratetyAdi-sudRzo hRdayAmatre'ntaraGgapAtra ghaTe suratasamudrAt zarmavAriNaH sambharaNaM babhUvetyata evArthAd bhRzaM vAraM vAraM gadgadagiroddharaNaM samabhAt khalu ityutprekSA // 125 // surataraGgiNi utkalikAvato taraNiradya na vidyata ityataH / pRthulakumbhayugaM hRdi sandadhad dhanarasasya sa pAramupAgataH // 126 // surataraGgiNItyAdi-surataraGgiNI suratasya raGgavatI tathaiva surataraGgiNI bhAgIrathI gaGgavotkalikAvatI samutkaNThAvatI laharimatI cAbhUt tathApi taraNiH sUryo'dya na vidyate rAtrirasti pakSe naukA nAstItyataH kAraNAt pRthulayorativistRtayoH kumbhayoH kucarUpayo
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127-130] saptadazaH sargaH 821 zrRMgaM sanvaSat samAsAvayat san sa jayakumAro dhanarasasya zRGgArAnandasya prabhUtajalasya ca pAramaparatIramupAgataH prAptavAn / 'bhavedura likA helA salilavIciSu' iti vizvalocane / rAtrisamAgame suratakrIDA naukAbhAve santaraNArtha ca kumbhayugalasaMyojanaM yuktameveti // 126 // smarAdhvare tarpitamiSTamaJcakaM samarpitaprIti hi devapaJcakam / vyabhUSi bhUrAbharaNairihAdhikApyadhAri ni:svedapavAttavAzikA // 127 // __ smarAdhvara ityAdi-smarAdhvare kAmayajJe iSTaM manohara maJcakaM palyavaM yasya tat tatheSTasya vAJchitasya maJcakamabhilaSitadAyakaM devAnAM sparzanAdIndriyANAM surANAM ca paJcakaM samarpitA prItiryatra yayA syAttathAnurAgapUrvakamiti yAvat tapitam / iha cAdhikA bhUH AbharaNairvakSiNAsvarUpai ratikriyAsaMlagnatayA paricyutaiya'bhUSi bhUSitA / atha ca niHsvedapadAd dharmajalavyAjAttasyAzikA'dhAri svIkRtA // 127 // naSA vegaM tAvakaM saMvisoDhuM zaktA nainAM khedayetoha voDhuH / karNopAnte ratyudAttasya gatvA prAhoDhAyA nUpuraM nAma sattvAt // 128 / neSetyAdi-eSA nAyikA tAvakaM tvadIyaM vegaM ratiprAcurya samyakprakAreNa visor3ha zaktA samarthA nAsti, enAM na khevaya khinnAM na vidhehi| itItyam iha suratAvasare navoDhAyA: navapariNItAyA vadhvA nUpuraM maJjarIkaM ratyuvAttasya surataprasaktasya voduH patyuH karNopAnte zravaNasamIpe gatvA sattvAd balAt prAha kathayati sma nAmetyutprekSAyAm // 128 // yoSAyA adhare vareNa kalite sadyo dRzA mIlitaM niryAtaM radarociSAbjarucinA hastena vA vepitam / evaM ratnavinirmitaizca valayairAkranvitaM vegataH statrAnyavyasanAturA hi bhuvane te sambhavantItyataH // 129 / / yoSAyA iti-vareNa patyA yoSAyAH striyA adhare adharoSThe kalite daSTe sati sadyo saTiti pIDAtirekA dRzA dRSTayA mIlitaM, ravAnAM dantAnAM rociSA kiraNena cotkRtakaraNAt niryAtaM nirgataM, abjasya kamalasyeva ruciH kAntiryasya tena hastena kareNa vA vepitaM kampitaM, evamityameva ratnavinirmitairmaNiracitervalayaH kaTakaizca vegato rayeNa AkranditaM zabditaM, ityato jJAyate te dRgAvaya bhuvane loke anyasya vyasane saMkaTe AturA duHkhino jAyante hi paramArthataH // 129 // ratAnte sA bhUyo vazanavasanaM procchitavatI vilolenedAnI zayakisalayenojjvaladatiH / vihasyaivaM reje taralitadRzA tatpariNati rmuhurvaktraM patyuH zithilasakalAGgIkSitavato // 130 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 822 jayodaya-mahAkAvyam [131-1 // ratAnta iti-ratAnte suratAvasAne bhUyaH punarvilolena. caJcalena zayakisalayena karapallavena dazanavasanamadharoSThaM proJchitavatI procchitaM kurvantI, ujjvalA bantA yasyAssA tathAbhUtA dhavaladazanA, zithilAni ratibAhulyena niHsahAni aGgAni yasyAH sA, tasya ratasya pariNatiH samaptiryasyAstathAbhUtA sA, idAnI patyurvallabhasya vaktra mukhaM taralitavRzA ratyatirekabhayena ghapaladRSTayA muhuH punaH punaH, ikSitavatI pazyantI sA evaM 'taSa sAdhutA dRSTA' vyaGgyena vihasya hAsyaM kRtvA reje zuzubhe / / 130 // ratyantaM gatvApyavadAne yAcantyA vasanaM bahumAne / saroSakuTilaM sampazyantyA rucirucitaivAthavA hasantyAH // 131 // ratyantamityAdi-ratyantaM suratAvasAnaM gatvApi yAcantyA vallabhAyA vasanaM vastra bahumAnayute bhartari adadAne pradattavati sati saroSakuTilaM yathA syAttathA pazyantyA athavA 'mAmakonaM vastraM mahya na dadAsi tahi kasyai dAsyasi ? svayaM vA dhAsyasi' iti vyaGgyena hasantyA ruciH zobhA ucitaiva tadavasarayogyaivAsoditi zeSaH // 131 // suptA kAmakalAzramAtkulavadhUH pUrva prabuddhApi vA rantuH zrIsakhanidritasya lalitaM doHpAzasampadrasam / tasthau nizcalasattavilasataH saMcchettumeSAdhunA nAgacchatsuvicAraceSTitamanA vAJchaikasaMbhAvanAm // 132 // suptetyAdi-adhunA suratAvasAne eSA kulavadhUH sulocanA kAmakalAzramAd ratikelikhedAt suptA prAptasvApA pUrva patyuH prAk prabuddhApi jAgRtApi zrIsukhanidritasya nidrAnimagnasya vilasataH zobhamAnasya ranturvallabhasya lalitaM sundaraM do pAzo bhujapAza eva sampad sampattistasyA rasamAnandaM saMchettudUrIka vAJchakasaMbhAvanAM vAJchAyA ekAdvitIyA sambhAvanA tAM nAgacchatvallabhabhujabandhanamapanetu nAcakAGkSa kintu suvicAreSu zobhanavicAreSu ceSTitaM mano yasyAstathAbhUtA satI nizcalA nizceSTA satI prazastA tanuH zarIraM yasyAstAdRzIbhUtA tasthau sthitavatI // 132 // (suratavAsanA nAma SaDara cakravandhaH) zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmalopAhvayaM vANIbhUSaNamastriyaM ghRtavarI devo ca yaM dhIcayam / asbhistadvihite nireti dazamaH saptAdhiko'GkaH priyA ziSTAnAM suratopahArakaraNaH saMsUktayuktakriyaH // 133 // zrImAnityAdi-vyAkhyAnaM pUrvavat // 133 // iti zrIvANa bhUSaNa-bra0 bhUrAmalazAstriviracite jayodayamahAkAvye saptadazaH sargaH
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTAdazaH sargaH zrIyuktapAThaka ! zRNUta vinodakRtte siddhi gate'rhata iva dvitayasya vRtte / Rddhi yatIndravadupetari sUryakAnte vRddhi samarNavadite tamasi kSapAnte // 1 // zrIyuktetyAdi-zrIyuktapAThaka ! he vAcaka-mahAzaya ! te vinodakRt harSakArakayatAthavA vRttAntaM zRNu / yattAvat kilAhato jinasya vRtte'nazanAdyAcaraNa iva dvitayasya strIpuruSayomithunasyApi vRtta maithune siddhi muktimutAvasAnapariNati gate sati sUryakAnte nAma maNau ca yatIndravadRSivara iva Rddhimupetari labhamAne yayA munIndraRddhimupetya sva. ceSTite camatkurute tathA sUryakAntamaNirapyadhunA kasmAvahni prakaTayatIti bhAvaH / tamasi andhakAre punaH samarNavat samyagRNe yathA tathA vRddhi nAmAdhikapariNatimite prApte idAnoM apAnte prAtaHkAle candramasaH prakAzAbhAve sUrye cAnabhyudite'dhunAndhakArarvRddhirbhavatIti // 1 // svastikriyAmatati vipravadarkacAre bhadraM sugahivadite kamalaprakAre / svastu svato'dya bhavituM jagato'dhikAre sarvatra bhAvini kilAmalatAprasAre // 2 // svastItyAdi-akaMcAre sUryasyodaye vipravat svastikriyAmatati, brAhmaNo yathA svastivAcanaM karoti tathA zobhanAmastikriyAM gacchati sati, kamalaprakAre ca sugahivat artha-he zrIyukta vAcaka mahAzaya ! AgAmI vRttAnta suno jo Apake harSakA kAraNa hai| jisa prakAra arhantadevakA anazanAdi AcAra siddhi-saphalatAko prApta hotA hai usI prakAra rAtrike antameM arthAt prAtaHkAlake samaya jaba dampatIkA samAgamarUpa kAryasiddhi-samAptiko prApta ho gayA thaa| munirAjake samAna jaba sUryakAnta maNi Rddhi--dIptiko prApta ho rahA thA aura andhakAra jaba RNake samAna vRddhiko prApta ho rahA thA // 1 // artha-jaba sUryodaya brAhmaNake samAna svastikriyA-zobhanakriyA (pakSa meM svastipATha) ko prApta ho rahA thA, jaba kamaloMkA samUha sadgRhasthake samAna
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 824 jayodaya-mahAkAvyam gRhastharAja iva bhadraM puNyapariNAma vikasanamite prApte, sarvatra kilAmalatAyA nirmalapariNateratha cAmaratAyA devabhAvasya prasAre sati, idAnImadya svato'nAyAsenaiva svaH svarga bhavituM jagato mahitalasyAdhikAre sati // 2 // sUkti prakurvati zakuntagaNe'rhatova yukti pragacchati ca kokayuge satIva / mukti samicchati yatIndravadanjabandhe bhukti gate saguNavadrajanIprabandhe // 3 / / sUktimityAdi-arhati jinadeva iva zakuntagaNe pakSisamUhe sUkti sanmArgaprahapaNAmuta kalaphalaprAyAmukti prakurvati sati, sajjana iva kokayuge cakravAkamithune yukti buddhivizadatAmuta parasparasaMyogavRtti pragacchati sati, yatIndravad yogirAja ivAbjabandha kuDmajarUpe mukti saMsArAtItAvasthAmuta sphuraNadazA samicchati sati, saguNaH puNyAtmA puruSastadvat rajanIprabandhe nizAsattve bhukti samAptimavApte pakSe bhojanabhAjanAvisampattimadhigacchati sati // 3 // luptoruratnanicaye viyatIva tAte candre tu niSkaradazAmadhunA pryaate| ghake'pakarmanayane tameva jAte mandaM caratyabhigamAya kileti vAte / / 4 / / luptoruratnetyAvi-sarveSAmAzramadAnatvAt tAta iva janakasthAnIye viyatyAkAze'dhunA luptoruratnanicaye saMjAte luptaH samAptimita uDUnAmeva ratnAnAM nicayo'thavA bhadra-vikAsa (pakSameM zubhapariNAma) ko prApta ho rahA thaa| jaba pRthivItalako svarga bananekA adhikAra prApta ho rahA thA aura jaba sarvatra amalatA-nirmalatA (pakSameM ra-la kA abheda honese amaratA-devabhAva) kA prasAra ho rahA thA // 2 // ___ artha-jaba pakSiyoMkA samUha arhantake samAna sUkti-manohara kalakala (pakSameM sanmArgakI prarUpaNAparaka subhASita ko kara rahA thA, jaba cakavA-cakavokA yugala sajjana puruSake samAna yukti--parasparaMsaMyoga (pakSameM buddhikI vizadatA) ko prApta ho rahA thA, jaba abjabandha-kamalakuDmala yogirAjake samAna mukti-vikAsa (pakSameM saMsArAtIta avasthA) ko prApta ho rahA thA aura jaba rAtrikA sattvapuNyazAlI manuSyake samAna bhukti-samApti (pakSameM bhojanabhAjanAdirUpa sampatti) ko prApta ho rahA thA // 3 // artha-prAtaHkAlake samaya vAyu manda manda--dhIre dhIre cala rahI thii| kyoM? isake liye kavikI utprekSA yaha hai / ki sabake liye Azraya denese pitAke tulya jo
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-6] saptadazaH sargaH 825 lupto'vaSigativazAmito ratnAnA hIrakAdInAmururanalpo nicayaH saMgraho yasya tasminniti / adhunaiva punastatputrasthAnIye candra niSkaravazAM kiraNarahitAvasthAmuta hastahInatAM prayAte tadanveSaNayogyatAbhAve satItyarthaH / tathaMva ghUke kAkAripakSiNi apakarmaNo kartavyatAvihIne nayane cakSuSI yasya tasmin vratamevAkasmAdeva jAte'nveSaNakarmaNyayogye sati tavanveSaNArthamanyaH kaH syAdityasmAddha toH kilAbhigamAyAnveSaNArthamiva vAte mandaM carati zanaiH zanai ti sati / vAyoH svAbhAvikaM mandagamanamanveSagAya kalpitamityutprekSA // 4 // supte vijitya jagatAM tritayaM tu kAme lupte ta dIyadhanuSo virave'ti vaame| upte rathAGgayugacaJcupuTe'bhirAme'horAtrakasya madhure carame'tra yAme // 5 // supta ityAdi-kAme madane jagatAM tritayaM lokatrayaM vijitya svavazIkRtya supte prAptasvApe sati, tadIyadhanuSo madana zarAsanasya ayivAme karatare virave viziSTAsphAlanazabbe lupse prazAnte sati, atra prabhAtavelAyAm ahorAtrakasya rAtridivasya madhure manohare carama'ntye yAma prahare abhirAme saMyogajanyaprasannatayAbhirAme manojJe rathAGgayugasya cakravAkamithunasya caJcapuTe caJcvabhyantare upte prAptavapane sati vilIne satItyarthaH // 5 // mandatvamazcati vidhormadhure prakAze paryAptimicchati cakorakRte vilAse / saspanvabhAvamadhigacchati vArijAte. sarvatra kIrNamakarandini vAti vAte // 6 // mandatvamityAdi-vidhozcandrasya madhure manohare prakAze mandatvamalpatvamaJcati prApnuvati sati, cakoraH jIvaMjIvaiH pakSibhiH 'jIvaMjIvazcakorakaH ityamaraH' kRte vihite vilAse AkAza thA, usakA vizAla ratnoMkA saMgraha (nakSatra-samUha) lupta ho gayA-lUTa liyA gayA / putra tulya jo candramA thA vaha niSkara-kiraNa rahita (pakSameM hastarahita) avasthAko prApta ho gayA arthAt candramA AkAzake lupta ratnoMko khojane meM asamartha ho gayA aura rAtrimeM vicarane vAle jo ulUka the unake netra dekhanemeM asamartha ho gaye, ataH kisI sahAyakako na pAkara vAyu svayaM hI una lupta ratnoMke samUhako khojaneke liye hI mAnoM dhIre-dhIre jaba cala rahA thA / / 4 / / artha-jaba kAmadeva tInoM jagatko jItakara so gayA thA, jaba kAmadevake dhanuSako krUra TaMkAra lupta ho gaI thI, jaba rAta-dinakA antima manohara prahara cakavA-cakavIke caJcUpuTameM vilIna ho gayA thA, jaba candramAkA prazasta prakAza
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 821 jayodaya-mahAkAvyam [7-8 harSavyApAraH paryApti samApti icchati vAJchati sati, vArijAte kamale saspandabhAvaM saMsphuratAmadhigacchati prApnuvati sati, sarvatra bhUtale nabhastale'pi ca kIrNaH prakSipto makarando vidyate yasya tasmin vAte pavane vAti vahati sati // 6 // sampUrNarAtramucitAM ratinAmalIlAM _tAM rAgiNAmaviratapratiyogazIlAm / dIpe'bhivIkSya bahukautukato'dhunA bA saMghUrNamAnazirasIha sanidrabhAvAt / / 7 / / sampUrNetyAdi-sampUrNarAtraM sAyamArabhya prabhAtaparyantam, avirato nirantarasambhUto yo'sau pratiyoga. kramapariNAmastacchIlAmucitAM yogyatAmApannAM rAgiNAM parasparamanurAgavatAM mithunAnAmiti yAvat tAM prasiddhA ratinAmalIlAM bahukautukato'bhivIkSyAdhunA vA punariha tasmin dope sanidrabhAvAdeva nidrApannapariNAmAtkila saMghUrNamAnazirasi saMjAte / prabhAtasamaye vinAzasanmukhatvAddIpakasya ghUrNamAnatvaM sahajaM nidrAyuktasya ca ziro ghUrNata eveti // 7 // vyomni sthiti bharucitAM samatItya dIne rAjJo'pavartanavazA pratipadya hIne / sadyo'thavAbhyudayametari bhAvanAnA. mAdye'rthavatyapi pade vikRtoktimAnAt // 8 // vyomniityaadi-athvetyuktiprivrtne| vyomni gagane rAjJazcandramaso nRpate cA'pavartanamastonmukhatvaM kutsitapravartanaM vA pratipadya labdhvA bhebhyo nakSatrebhyo rucitAmuta bharubhiH suvarNazcitAM sthiti dhanADhyatAM samatItya dIne jaate| ine sUrye sadya evAbhyudayametari amanaM gacchati sati, hoti nishcyaarth| tathA hIne'vanatakazApanne'pi puruSe'bhyudayamandatAko prApta ho rahA thA, jaba cakora pakSiyoMke dvArA kiyA huA nRtyAdi harSa vyApAra samApta honA cAhatA thA, jaba kamala vikAsonmukha thA, jaba sarvatra makaranda-parAgako bikherane vAlI vAyu baha rahI thI, aura jaba dIpaka saMpUrNa rAtrimeM nirantara hone vAlI rAgI janoMkI yogya ratilIlAko kautuka vaza dekhakara nidrAse hI mAnoM apane zirako hilA rahA thA / / 5-7 // ____artha-jaba AkAza rAjA-candramA ( pakSa meM nRpati ) kI apavartana dazAastonmukha avasthA ( pakSameM kutsita zAsana pravRtti ) ko prAptakara bharucitAMnakSatroMse dedIpyamAnatA ( pakSa meM bharu-cintAM-suvarNa sampannatA ) ko chor3akara
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTAdazaH sarga: 827 munnatipariNAmaM gacchati, evaM ca vibhiH pakSibhiH kRtamuktimAnaM kalakalaravastasmAta vikRtokte vikArapariNatermAnAddarzanAt bhAvanAnAmanityAzaraNetyAvidvAvazAnuprekSANAM jinAgamoktAnAmAce pade tAvadanityavacane'rthavati samarthaka saJjAte sati // 8 // satyArthatAM vrajati caiva nabhaHsvarUpe bhRGge satIha madhusUdananAmabhUte / ambhoruhi sphuraNataH svivahInadhurye ___zrIkaustubhAkRtimite svayameva sUrye // 9 // satyArthatAmityAdi-iha prAtarvelAyAM nabhaso gaganasya svarUpaM samAkRtistasmin satyArthatAmanvarthatAmeva, na vidyate bhAnAM nakSatrANAM svarUpaM yasminniti vyutpattyA vrajati prApnuvati sati, bhRGge madhupe madhusUdana iti nAma yasya tathAbhUtazcAsau bhUpo napazca tasmin kRSNanAmadheye sati pakSe madhu kamalarasaM sUdayati madhusUdanastathAbhUte sati praphullapayojamadhupAnatatpare sati, svidaya vA ambhorahi kamale sphuraNato vikAsAt ahInadhurye utkaTazobhAsampanne sati, kiJca sUrye bAladinakare zrIkaustubhasya zobhAsampannamaNivizeSasyAkRtim ite gate sati / prAtaHsamaye gagane nakSatrANi vilIyante bhramarA dIna ho gayA-prabhAhIna ho gayA ( pakSa meM nirdhana ho gayA ) tathA sUrya zIghra hI abhyudaya-udaya ( pakSameM sampannatA ) ko prApta ho gayA, taba pakSI apanI kalakala dhvanise Agamokta bAraha anuprekSAoMmeMse prathama anityAnuprekSA ko sArthaka kara rahe the| bhAvArtha--'rAjA-candramA rUpI eka rAjAkA asta honA aura ina-sUrya rUpI anya rAjAkA udita honA / isase saMsArakI anityatAko pakSI apanI kalakala dhvani se prakaTa kara rahe haiM, yaha utprekSA kI gaI hai // 8 // ___ artha-jaba nabhaHsvarUpa-AkAza kA svarUpa bha-nakSatroM ke vilIna honese ( na vidyate bhAnAM nakSaNANAM svarUpaM yatra ) isa vyutpatti ke kAraNa satyArthatAsArthakatAko hI prApta ho rahA thaa| jaba bhramara madhusUdana-madhu nAmaka daitya ko naSTa karane ke kAraNa madhusUdana-kRSNa nAmaka rAjA ho rahA thA (pakSa meM vikasita kamala puSpase madhu-puSpa rasako grahaNa kara rahA thaa)| jaba kamala praphullita hone se atyadhika zobhA yukta ho rahA thA aura jaba prAco dizA se udita hone 1 'rAjA prabho nRpe candre yakSe kSatriyazakrayoH' iti vizvaH / 2 inaH patyo nape 'sUrye' iti vizvalocanaH /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 828 jayodaya-mahAkAvyam [10-11 madhupAnaM kurvanti, ambhoruhaNi vikasanti, bAladinakarazca prAcyAmudetItyevamiha vaNitam // 9 // yannAkSi cAkSipadaho palakAMzamAsA meNIdazAM tu ratirAsabRhadvilAsAt / prAbhUjjavAdrajaninirgamanaikanAma sandezakasya paTahasya ravo'bhirAmaH // 10 // yannAkSItyAdi-ullikhiteSu kAryeSu satsu yatra rajanyAmAsAmeNIdRzAM mRgAkSINAmakSi nayanaM ratirAsasya suratakrIDAyA yo bRhad vilAsastasmAt palakAMzaM pakSmapAtalavaM nAkSipat naiva cikSepa, krIDAtirekAttA nayanapakSamapAtamapi nAkurvanniti bhaavH| tathAbhUtAyA rajanyA rAtrenirgamanaM niHsaraNamevaikamadvitIyaM nAma yasya tathAbhUtaH sandezo yasya, kapasamAsAntaH, evaMbhUtasya paTahasyAnakasya 'AnakaH paTaho DhakkA' itymrH| abhirAmo manoharo ravazabdaH, javAd vegAt prAbhUtprakaTito babhUva // 10 // vizrAntimabhyupagate tu vibhAtarphe zrImedinIramaNadhAma samAyayurye / sUtA jaguH sumRdumajjulamutsavAya / rAtrivyatItivinivedanakAraNAya // 11 // vizrAntimityAdi-tu punaH vibhAtatUrye prabhAtavAditre vizrAntimabhyupagate sati, tddhvniviraamaanntrmityrthH| ye sUtA mAgadhAH stutipAThakA zrImedinIramaNasya rAjJo jayakumArasya dhAma bhavanaM samAyayuH samAgatAste utsavAya ullAsAya rAtra yaMtItiLapagamastasyA vinivedanaM sUcanaM tasya karaNAya vidhAnAya sumRdumaz2ulaM komalakAntapadAvalIsahitaM yathA syAttathA jagurgAyanti sma // 11 // vAlA bAla dinakara atizaya suzobhita kaustubha maNikI AkRtiko prApta ho rahA thA // 9 // ____ artha-Azcarya hai ki jisa rAtri meM ina mRganayanI striyoM ne rati krIDA ke vistArase A~khakI palaka bhI nahIM jhapane dI vaha rAtri aba jA rahI hai-pUrNa ho rahI hai, yahI eka saMdeza deneke liye mAnoM dundubhi kA manohara zabda ho rahA hai / / 10 // __artha-prAtaHkAlIna vAditrake vizrAnta honepara jo stutipAThaka-cAraNa rAjabhavana meM Aye the, ve utsavakI vRddhi tathA rAtri samApti kI sUcanA deneke liye komalakAnta padAvalI se gAna karane lage // 11 //
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] svaM aSTAdazaH sargaH madanekadhurAzikAbhi vAsurAsi haiM devi ! sevitasukhA mukhavAsikAbhiH / labdhvA mukandaguNamanyajanAya nAma mohaMkarIti tava saMstavanaM zrayAmaH / / 12 // tvamityAdi - he devi ! sulocane ! madanekadhurA kAmotpattikaraNakriyAvatI anyajanAya sarvasAdhAraNAya mohaMkarI nidrAdAyinI svayaM tu sevitasukhA kRtArAmA labdhavizrAmA satI mukundaguNamenaM jayakumAraM mukArasya ravaM nAzastatra vAsikAbhirAzikAbhiraryAttu kaM sUryaM dadAti sampAdayatIti kando divasastadguNamenaM labdhvA tvaM vAsurA rAtririvAsi tathA rAtridinamanusarati tathA tvamenamanubhavasIti / tathA he devi ! madanakadhustvaM mukandaguNamenaM mukhavAsikAbhirAzikAbhirarthAt kaM sukhaM dadAtIti tadguNamenaM labdhvA sevitasukhA labdhAnandA'thaca sevitaM saMpAditaM sukArasya ravaM yayA sA vAsurArthAt vArA ralayorabhedAdbAlA navayauvanAsi anyajanAya mohaMkarI, yadvAmukamenaM daguNaM dAtAraM jayakumAramityapi / tathA he devi ! mukhavAsikAbhirAzikAbhiH suvAsanAbhiriti yAvat, kandaguNaM kandAnAM pRthivItalasya padArthAnAM guNaM labdhvA madanekadhurA kilonmattatAkaraNakAraNenAnyajanAya mohaMkarI buddhibhraMzakAriNI surA madirevAsi tvaM / yadvA mukundaguNaM zrIkRSNasadRzamenaM labdhvA madanekadhurA madanasya nAma pradyumnasyaivaikasya dhurA janmadAtrI anyajanAya mAyA lakSmyA UhaM vitakaM karoti sampAdayatIti mohaMkarI tvaM mukhavAsikA 829 artha - he sulocanA devi ! tuma vAsurA-rAtrike samAna ho, kyoMki jisa prakAra rAtri madanaikadhurA - kAmotpAdaka kriyAoMse sahita hotI hai, usI prakAra tuma bhI nAyaka - pati ke hRdayameM kAmotpAdana karanevAlI hAva-bhAva-vilAsa Adi kriyAoMse sahita ho| jisa prakAra rAtri, sevitasukhA - vizrAma janya sukhako denevAlI hotI hai, usI prakAra tuma bhI sevitasukhA-rati sukhakA sevana karanevAlI ho| jisa prakAra rAtri mukhavAsitAbhiH - mukArake abhAvase sahita vAsitA - anubhUta AzikAo - sukhakArI saMpadAoMse sahita hotI hai, usI prakAra tuma bhI mukhavAsitA - gurujanoM ke mukhameM vAsa karanevAlI arthAt unake mukhase uccarita honevAlI AzikAoM - AzIrvAdoMse sahita ho| jisa prakAra rAtri kandAnusAriNI arthAt dinakA anugamana karane vAlI hai, usI prakAra tuma bhI daguNa - dAtAke guNoMse sahita amukaM - isa jayakumArako pAkara usakA anugamana karane vAlI ho aura jisa prakAra rAtri anyajana - sarvasAdhAraNa janoMke liye mohaMkarI - nidrArUpa mUrcchAko utpanna karane vAlI hai, usI prakAra tuma bho anyajana
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 830 jayodaya-mahAkAvyam [13-14 bhirAzikabhiH 'bhadraM bhavatviti' vAcanAbhiriti sevitasukhA surAdvivAsi / evaM tava stavanaM zrayAmo vayaM tavAnucarA iti // 12 // eSo'sti maGgalamayaH samayaH prabhAta stattethinIha vazinaH zazinaH prabhAtaH / aicchanmukhazriyamivAnadhikAritAtaH bimbaM palAzadalatAmayate'thavAtaH // 13 / / eSa ityAdi-he vazino jitendriyasya tavAdhInasya ca jayakumArasyArthini ! icchAvati ! zRNu iti shessH| eSa prabhAtanAma samayaH maGgalamayaH sarveSAmeva kalyANakArako'. sti / iha cAta eva zazinazcandrasya bimba prabhAtaH (paJcamyAstasilpratyayaH) palAzavalatAmayate palAzapatravanniSprabhamabhUditi kila / te tava mukhazriyaM tvadIyAnanazobhAmaicchadabhyavAJchadanadhikaritAto'pi yataste mukhasAmyavAJchanena tasya kalADUno jAtucidadhikAro nAstIti // 13 // zATImitA kusumitAmasako vibhAta sandhyApyavandhyabhavanAya subhAvitAtaH / muJca kSaNaM khalu vicakSaNadRktayAta stAmIzvaraH saphalayediti taM kRpAtaH // 14 // zATotyAdi-he devi ! asako vibhAtasandhyApi subhAvitAtaH sahajatayA, vandhyA samastajanoMmeM moha-prItiko utpanna karane vAlI ho| isIliye hama ApakA stavana-guNagAna kara rahe haiN| yahA~ saMskRta TIkAmeM zleSakA Azraya lekara vAlA, surA tathA lakSmI AdikA pakSa lekara zlokakI vyAkhyA kI gaI hai| una saba pakSoMko saMskRta TIkAse jAnanA cAhiye // 2 // ___ artha-vazo-jitendriya athavA tumhAre adhIna rahane vAle jayakumArakI icchA rakhane vAlI he sulocanA devi ! suno, yaha maGgalakArI prabhAta samaya hai| yatazca candramAke bimbane tumhAre mukhako zobhA prApta karanA cAhI thI, jabaki use isa prakArakI adhikAritA nahIM thI, tatazca anadhikAritAke kAraNa hI vaha prabhAkI apekSA palAzadalatAko prApta ho rahA hai, arthAt palAza dalake samAna niSprabha ho gayA hai // 13 // artha-yaha prabhAtasandhyA bhI (pakSameM santAnakI icchuka strI) sahaja svabhAvase
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15] aSTAdazaH sargaH 831 rUpaM na bhavatItyavandhyabhavanaM tasme sArthakatAnimitamuta prasavabhAvasampattyarthamiti kusumitAM kosumbharAgasaMyuktAM zATImitA prAptAsti khalu pazyeti zeSaH / tIrthasnAtA strI patisaMyogArthamaraNavarNA zAToM paridadhAti tathAsakau sandhyApi tAvat / ataH kAraNAttAmIzvaro jayakumArastAM prabhAtasandhyAmapi saphalayet svasaMyogena sArthikAM kuryAt sandhyAvandanAM sampAdayediti yAvaditi hetostvaM vicakSaNavRktayA bhaktI kila vicArazIlA yataH samAjAnugrahabuddhayA taM jayadevanRpaM kSaNaM kiJcit samayamAtra muJca ||14|| zrAddhe yathAvanimahezvari ! viprajAtaH pUrNovara: sasurabhizca vibhAti vAtaH / koko'pi maGgatavaro dhRtamodako'taH santoSiNAM tu vinatiH kaNakAya no'taH / / 15 / / zrAddha ityAdi he avanimahezvari ! mahArAzi ! zrAdre zraddhApUrvaka dAnakAle yathA viprajAto brAhmaNaputraH surabhiNA ghenvA sahitaH pUrNovara iSTabhojanena saMbhRtovaro bhavati, tathAsAvivAnoM vAtaH pavanaH sasurabhiH jalakamalaprasphuTabhAvAtsugandhayuktaH pUrNovaro jalakaNaparAgasaMgrahayuktazca vibhAti / tathA maM pApaM duHkhaM vA gacchanti te maGgatA barivriNasteSu varaH pradhAno'sau vanitAviyuktatvAtkokazcakravAkapakSI so'pi punaraghunAtra sArthakatA prApta karaneke liye ( pakSa meM bandhyApana ko dUra karaneke liye) kusumAnI raGgase raMgI huI lAla sAr3Iko dhAraNa kara cukI hai, isaliye Izvara - rAjA ( pakSa meM vallabha) jayakumAra apane saMyoga - samIcIna yogadAna ( pakSa meM samAgama) se usa prabhAta sandhyAko saphala kara sakeM sandhyAvandanAdike dvArA sArthaka kara sakeM (pakSa meM santAnavatI) kara sakeM, ataH apanI vicArazIla dRSTike kAraNa kSaNabharake liye unheM chor3a deN| bhAvArtha - jisa prakAra strI caturtha snAnake anantara bAMjhapanakA doSa naSTa karaneke liye sahaja svabhAvase lAla sAr3I pahanatI hai, usI prakAra sandhyAne bhI apanI nirarthakatAko naSTa karaneke liye chAI huI lAlIke bahAne lAla sAr3I pahina rakkhI hai, ataH use sArthaka karaneke liye vallabha - jayakumArako chor3eM // 14 // artha - he mahArAjJi ! jisa prakAra zrAddha meM brAhmaNaputra manacAhA bhojana milanese pUrNodara aura dakSiNAmeM surabhi - gAyakI prApta kara sasurabhi hotA hai, usI prakAra isa prabhAta velAmeM vAyu bhI jalakaNa tathA puSpa parAgase yukta honeke kAraNa pUrNodara - pUrNamadhya hai tathA vikasita kamaloMkI sugandhase sugandhita ho rahA hai| yahI nahIM duHkhiyoM athavA daridroMmeM pradhAna yaha cakravAka pakSI bhI ghRta
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 832 jayodaya-mahAkAvyam [11 ghRtamodako dhRtaH samprApto mova eva modakaH prasannabhAvo yena sa iti, pakSepa ghRtaH saMlagyo modakaH laDDuko yeneti / no'smAkaM santoSiNAM tu punaH kaNakAyaiva dhAnyakaNAryameva kAyAtmacintanArthameva vinatiH prArthanAsti / prabhAtasamayatvAtpravRtA bhavatI sAmAyikAviprAtaHkAlInAM kriyAM kurviti bhAvaH // 15 // kRtsnaprapAlananimittamihANimAtu stvatto'kSatasya tu parityajanaM prayAtum / abhyAgato ravirupAttakaraprasAraH kasmAttavApi mahatI dRDhamuSTitAram // 16 // kRtsnetyAdi-iha prabhAtasamaye svatto'GgimAturlakSmyAH kRtsnapAlananimitta sakalaprajAparipAlanArtha taavt| akSatasya-akSasyAcArasya paripAlanakartA yastasyAcAravyavahAravato jayakumArasya parityajanaM prayAtuma, upAttakaraprasAraH sphuTitakiraNakalApo ravirabhyAgataH sannikaTatamo'sti / punarapi taveyamidAnI mahatI vRDhamuSTitA nidvitAvasyA kasmAvasti ? nidrAvasthAyAM gADhamuSTitvAt / tathA kRtsnasyovarasya paripAlananimitta paripoSaNArthamakSatasya dhAnyakaNasya parityajanaM dAnaM prayAtu lalyumapAtakaraprasAro vistAritahasto'sau ravinAmAbhyAgato maGgato'sti, punarapi taba muSTitA'nuvAratA modaka-harSako prApta athavA laDDuoMko prApta ho rahA hai, ataH hama santoSI janoMkI to kaNaka-dhAnyake kaNoM athavA Atmacintanake liye hI vinatiprArthanA hai / arthAt sAmAyika Adi prAtaHkAla sambandhI kriyAoMko kiijiye| bhAvArya-zraddhApUrvaka kiye jAne vAle dAnameM brAhmaNaputrane bharapeTa bhojana aura dakSiNAmeM gAya prApta kI tathA cakravAka pakSI (pakSameM daridra bhikhArI) ne modaka laDDU prApta kiye / hamaloga yatazca saMtoSI haiM, ataH anAjake dAnoMkI hI prArthanA karate haiM // 15 // ____ artha he devi ! jagatkI lakSmI svarUpa tumase sabakA pAlana karaneke nimitta akSata-AcAra-vyavahArake pAlaka-jayakumArakA parityAga prApta karaneke liye kiraNoMke prasArase mukta sUrya nikaTatama hai, arthAt prArthanA karaneke liye sammukha sthita hai, phira bhI isa samaya tumhArI dRDhamuSTitA kyoM hai ? tuma muTThI bAMdhe kyoM so rahI ho ? arthAntara-kRtsna udarakA pAlana karaneke nimitta tumase akSata-cAMvaloMkA dAna prApta karaneke liye ravi nAmakA bhikhAro hAtha pasAra kara AyA hai| phira
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17-18] aSTAdazaH sargaH 833 kasmAdasti ? 'AcAre vyavahAre ca cullAvakSaH samiSyate' / 'pAlane pAlake taH syAt', 'kRtsnaM syAdudare jale' iti ca vizvalocane / / 16 // he nAtha ! nAtha bhavato bhavato'pi zasya rUpasya pazya kathamadya kilAzubhAvaH / santRptaye bhavabhRtAM bhavatAt samAya kAyasya yasya bahudhAnyahitaprabhAvaH // 17 // he nAthetyAdi-he nAtha ! bhavabhUtAmasmadAdInAM santRptaye samyagAjIvanameva samAya eva kAyo yasya tasya / atha ca samasya prazAntipariNAmasyAya eva kAyo yasya tasya mahAnubhAvasya sarvadevAnyahitAya paropakArAya prabhAvo'thavA bahuranalpo yo'sau dhAnyahitaprabhAvo'bhUdodanarUpapariNAmo jAtastasyaiva bhavatastava bhevato'pi janmata eva zasyarUpasya prazaMsanIyasvarUpasyAtha ca dhAnyasvarUpasyApi kilAdyA bhAvaH zIghrapariNAmo'thavA vrIhibhAvaH kathamiva na bhvtaat| prabhAtasamayatvAt sAmAyikakriyAeM zIghramevotthAnaM kartavyamiti yAvat // 17 // mandAgnirugyugabhavaddinanAthakAntA sandarzitazvayathuzArvaramapyupAntAt / netrANyamUni timirAkhyamathApyadhU re doSaM kilauSadhipatI pratiyAti dUre // 18 // bhI tumhArI dRr3hamuSTitA-anudAratA kyoM hai ? muTThI khola kara use akSata kyoM nahIM detI ho ? // 16 // ____ artha-he nAtha ! hama bhavabhRtAM-janmadhArI prANiyoM kI tRptike liye samyak paripAlana athavA prazAnta pariNAma rUpa zarIrase sahita tathA bhavataHjanmase hI prazaMsanIya rUpase yukta bhavataH-ApakA sadA anyajana hitakArI prabhAva kyoM na ho ? avazya ho| ___ arthAntara-he nAtha ! Apa bhavataH-janmase hI zasyarUpa haiM-dhanyarUpa haiM, sabako jIvita rakhanA hI jisakA kAya-lakSya hai tathA dhAnyoMmeM jisakA bahuta prabhAva hai, arthAt jo sarvazreSTha dhAnya mAnA jAtA hai, aise ApakA AzubhAvadhAnyarUpa pariNAma kyoM na ho ? avazya ho // 17 // 1. bhavazabdAttasil pratyayaH / 2. 'AzubhahI klIbaM tu satvare' iti vizvalocanaH /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [19 ___ mandAgnItyAdi- idAnI he mahAnubhAva ! oSadhipatI candramasi tathaiva bhiSagvare dUre pratiyAti sati astaprAyatAM gacchati asannikaTadezaM gate ca vinanAthakAntA nAma sUryakAntA nAma maNi; sA mandA'nadhikapariNAmAyA agnevahna rug rucistayugabhavat / atha ca dinanAthanAmakamahAzasyakAntA strI mandAgninAmakarogavatI jaataa| upAntAdeva zArvaraM nAma timiramidaM sandarzitaM zvayathu sthUlatvamuta ca zotharogo bA yena tadabhavat / amUni netrANi punarapyatha timirAkhyaM dossmdhuH| anavalokanavazAM timiranAmakarogaM vA prApuriti / re'vyayaH khevapradarzane, ata eva nAzasyopa-samIpaM gato yo bhAvastasmAdupAntAdvA // 18 // zItAGgatAM vicalataH pavanasya pazya visphoTavattvamadhunA salilodbhavasya / saMdRzyate'vanitujo vikRtaH pralApaH mUchauM kumudati utetitamAmapApa // 19 // zItAGgatAmityAdi-he apApa ! puNyAtman ! adhunA vicalataH pavanasya zItAGgatAM zItalatAM tathaiva zItAGganAmarogavattAM pshyaavloky| salilodbhavasya kamalasya visphoTavattvaM vikAsabhRtvamuta visphoTakanAmarogavattvaM pazya / avanitujovRkSasya artha-he mahAnubhAva ! aba oSadhipati-candramA dUra calA gayA hai-asta honeke sanmukha hai, sUryakAntamaNi tuccha agnike samAna niSprabha ho gayA hai aura vistArako dikhAne vAlA zarvara-andhakAra upAnta-nAzake nikaTa hai, phira bhI ye netra timira nAmaka doSako dhAraNa kara rahe haiM, arthAt nidrAmeM nimagna ho anavalokana dazAko dhAraNa kara rahe haiM, kucha dekha nahIM rahe haiN| __ arthAntara-oSadhipati-zreSTha vaidyarAjake dUra cale jAne para sUryakI kAntAstrI mandAgni rogase yukta ho gaI hai, andhakArako zothakA roga ho gayA hai aura usase vaha naSTa ho rahA hai tathA ye netra timira nAmaka roga-ratoMdhIko dhAraNa karane lage haiM, yaha khedakI bAta hai / / 18 // artha-he puNyAtman ! isa samaya calane vAlI vAyukI zItAGgatAzItalatAko dekho (pakSameM zItAGganAmaka roga vizeSako dekho), kamalakI visphoTatA-vikasita avasthAko (pakSameM visphoTa nAmaka rogako dekho), idhara vRkSakA vikRta-pakSiyoMke dvArA kiyA huA pralApa-kalakala zabda sunAI de rahA hai, pakSameM vikRta-dUSita pralApa-bakajhaka karane vAlA roga dikhAI de rahA hai|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20-21] aSTAdazaH sargaH vibhiH kRtaH pakSibhiH kRtaH pralApaH kalakalazamba uta vikRtaH pralApanAmarogaH sandRzyate / tataH khedAduta kumudbatI mUcchA mudraNAvasthAM mUrchAnAmarogaM vaiti tamAm // 19 // yadvA yathAbhiruci santamasaM nizoya __ vambhoruhANi mukulAJjalibhinipIya / nAthodamanti tavajIrNatayAdhunAra __ metAni niryavalivandapavaprakAram // 20 // yadvetyAvi-he nAtha ! ambhoruhANi kamalAni nizi rAtrI mukulAmmalibhiH kRtvA yathAbhiruci svecchAnusAramiyada bahulataraM santamasamandhakAraM nipIya pItvAdhunA niryatAmalInAM bhramarANAM vRndaH samUhastasya parva chamava prakAro yasya tadetabajIrNatayeva kilohamati pratyudagilanti etAni tAni kamalAnIti // 20 // yanmIlitaM saMpadi kairaviNIbhirAbhiH kSINA kSapAstamitamapyuta tArakAbhiH / saMcintayan dhayitavAratayendudevaH prApnoti pANDavapurityathavA zuceva // 21 // yavityAdi-sapadi sAmpratamAbhiH raviNIbhiryatkila mIlitaM sammUchitaM, sapA rAtriH sA kSINAbhUt tArakAbhiratAtamitaM maraNamavAptamityathavA cintayat dyitaa| priyatamA dArAH striyo yasya tadbhAvena / asAvindudevazcandraH zuceva kila vapuH zaroraM pANDu zvetaprAya prApnoti // 21 // ina saba anahonI bAtoMko dekhakara hI mAnoM kumudinI mUrchA-mudritadazA (pakSameM mUrchA nAmaka rogako) atyadhika rUpase prApta ho rahI hai // 19 // ___artha-he nAtha / kamaloMne rAtrimeM kuDmalarUpI aJjaliyoMke dvArA icchAnusAra itanA adhika andhakArakA pAna kiyA thA ki aba ve hI kamala nikalane vAle bhramaroMke chalase ajIrNake rUpameM usI andhakArako ugala rahe haiM / / 20 / / ___ artha-candramAke tIna striyA~ thIM-1 kumudinI, 2 rAtri aura 3 tArA / inameMse isa samaya kumudinI mUcchita ho gaI, rAtri naSTa ho gaI aura tArA astamita ho gaI, mara gii| yatazca candramA strIpremI thA, ataH apanI tathokta striyoMke viSayameM cintA karatA huA mAnoM zokase hI pANDu-zveta zarIrako prApta ho rahA hai // 21 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 836 jayodaya-mahAkAvyam [22 visphUtibhUnnavara ! kinnavavadureSa prAgutthito viyati zoNitakopadezaH / zrIsamano'nubhavato madhumehapUrti bho rAjarugvijayinastava bhAti mUrtiH // 22 // visphUrtItyAdi-bho nRvara ! jayakumAra ! viyati gagane prAgutthitaH pUrvavizi sajAtaH zoNita eva zoNitako'ruNavarNastasyopadezaH samasti / ata evaMSa durvRkSo vInAM pakSiNAM sphUrtibhRt yathoddezaM kaNabhakSaNAyodvamanaceSTAkRt kinnAsti kintvastyeveti tvaM vava kathaya jAnIhIti tAtparyArthaH / iha ca pUrti vikAsalakSaNAmavikalatAmanubhavataH zrIsamanaH paGkajasya madhuno mA lakSmIH sampattirmakaranvaprAptirasti / rAjJazcandrasya ruci kAnti vijayate praharatIti rAjarugvijayo tasya tava mUrtistu bhAti rocate'smabhyamiti zeSaH / tathA viyati zoNitasya kopadezo raktaprakopaH prAgevotthitaH pUrvasmin kAla eva saMjAto'dhunA tu punareSa navo navInazcAsau dabruzca kuSThavikAravizeSaH, visphUrtibhRt samabhivyatimAnasti / kimiti pRcchAkaraNe / yataH khalu rAjanajaH kSayarogasya vijayinastava mUrtistAvanmadhumehasya nAma mUtramArgarogasya pUrtimanubhavataH zrIsadamano dhanADhayajanasyApi bhAti kimutAnyeSAM sarvasAdhAraNarogiNAmiti // 22 // artha-he narapravara ! jayakumAra ! AkAzakI pUrva dizAmeM uThA jo yaha lAla raMga dikha rahA hai, vaha kyA visphUtimAn-pakSiyoMkI cahala-pahalase yukta dru-vRkSa hI nahIM hai ? yaha kaho / arthAt yaha lAla lAla pallavoMse yukta vRkSa hI hai aura usake AzrayameM rahane vAle pakSI dAnA cuganeke liye idhara-udhara ur3a rahe haiN| idhara pUrti-pUrNa vikAsakA anubhava karane vAle zrIsadama-kamalake madhumakarandakI mA-lakSmI suzobhita ho rahI hai, arthAt khile hue kamaloMse makaranda caM rahA hai aura idhara rAjagvijayinaH candramAko kAntiko jItane vAlA ApakA zarIra suzobhita ho rahA hai, hama sabako rucikara ho rahA hai / tAtparya yaha hai ki candramA niSprabha ho rahA hai aura ApakI prabhA bar3ha rahI hai| / __arthAntara-idhara AkAzameM jo pUrvakI ora lAlI dikha rahI hai, vaha raktake prakopa se utpanna nirantara bar3hane vAlI usakI dadru-dAda kyA nahIM hai ? arthAt hai| aura idhara rAjarugvijayI-kSayarogapara vijaya prApta karane vAlA ApakA zarIra madhumeha-mUtramArgake roga vizeSase yukta zrIsadama-dhanADhaya puruSoMko bhI acchA lagA rahA hai-kAza, aisA zarIra hameM bhI prApta hotA, phira sAdhAraNa rogiyoMkI to bAta hI kyA hai // 22 //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23-24] aSTAdazaH sargaH 87 candrAzmataH pracalavambubharaM cakora dRgbhyAM samAdRtamanasurUpacaura / kokadvayoktahavayasya tathaiva pati rApnoti kinna ravikAntamaNiH svidati // 23 // candrAzma ityAdi-anaGgasya kAmadevasya yat surUpaM saundarya tasya caurastatsambuddho, he madanAdapi manohara jayakumAra ! candrAzmatazcandrakAntamaNitaH pracalatprakSarat cakoradRgbhyAM jIvaMjIvanayanAbhyAM samAdRtaM sammAnitam ambubharaM jalapravAho yathA kokadvayasya virahasaMtaptasya cakravAkamithunasya yaduktaM kathitaM hRdayaM tasya yathA vahnirabhUt saMtApahAyakaM jAtam, svitpunarahni divase ravikAntamaNiH sUryakAntamaNistathaiva candrakAntamaNizcotatsalilamiva vahniH kinnApnoti ? virahAnalasaMtaptasya cakravAkamithunasya candrakAntamaNiprakSarajjalamapi vahnivatsaMtApadAyakamAsIt / vivase tu saMyuktasya cakravAkamithunasya sUryakAntamaNiprasphuTito'nalo na saMtApadAyako vartata iti bhAvaH // 23 // niryAtu jAtu na tamopyaparAdhakAri nAgabhyudeti bhagavAn sa tmophaarii| ityargalAyitamudAravicAratatyA cakrAGganAmamithunena na kiM jagatyAm // 24 // niryaatvityaadi-viyogkaarnnaattmshckrvaakmithunsyaapraadhikaari| aparAdhi tamo dRSTvA cakravAkamithunaM vicArayati-aparAdhakAryetattamo jAtuna niryAtu na palAyatAm, tamopahArI timirApahArI sa bhagavAn aizvaryavAn sUryaH nAga jhaTiti, abhyudeti sammukhamAyAti, ityudAravicAratatyA vimarzasaraNyA cakravAkamithunena rayAGgayugalena jagatyAM pRthivyAM kiM nArgalAyitamargalavadAcaritam / yAvannyAyAdhikArI na samAgacchati artha-rAtrike samaya candrakAnta maNise jharane vAlA evaM cakora pakSIke netroMse nikalA jala jisa prakAra cakravAka yugalako agni rUpa thA, usa prakAra dinameM sUryakAntamaNi agni rUpa kyoM nahIM ho rahA hai| tAtparya yaha hai ki virahI prANIko jala bhI saMtApakArI hotA hai aura saMyogI prANIko agni bhI saMtApakArI nahIM hotA // 23 // __ artha yaha aparAdhakArI hamAre viyogako karane vAlA andhakAra kahIM bhAga na jAve, andhakArako naSTa karane vAlA bhagavAn sUrya zIghra hI Ane vAlA
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 858 jayodaya-mahAkAvyam [25-21 tAvat kazciyAparAdhakAriNaM gRhItvA ramati tathA cakravAkamithunamapi sUryAgamanaparyantamaparAdhi timiraM rarakSeti bhAvaH // 24 // eNIdRzAM ratirasaprasaropabhuktaH sammRSTapatratatibhiH zucibhiH samuktaH / gaNDastakaH prahasitaH sa kalarAzi nirjIrNakohalaphalacchavirevamAsIt // 25 / / eNIdazAmityAdi-ratirasaprasareNa ratikrIDAsamUhena upabhuktairacumbanAvividhi prAptarata eva sammRSTAH procchitAH patratatayo'gurucanvanAvikRtaracanAvizeSA yeSAM te:, zucibhijjvale: ziro'vasaMsinobhirmuktAbhiH sahitatvena samuktaH, eNIvRzAM mRgAkSINA strINAM takaH prasiddha gaNDaiH kapole: prakarSeNa hasitaH sa prasiddhaH kalarAzizcana: samprati prAtaH nirmANaM yatkohalaphalaM madhUkaphalaM tasya chaviriva chaviryasya tathAbhUta mAsIt / candro dIptirahito jAta ityarthaH // 25 // tAM puSpiNIM vratatimabhyupagamya samyaka zuddhena tena payasA plavanaM varaM yaH / samprAptavAnna punarapyupasarga eSa syAnmandamira thamanilazcarati prage saH // 2 // tAmityAdi-puSpiNI kusumopetAM rajasvalA vA prati latA striyaM vA abhyupagamya saMspRzya sevitvA ca zuddhana vimalena tena prasiddhana payasA tIrthAvakeneti yAvat-samyak somanarItyA varaM beSThaM mastakaparyantamityarthaH, plavanaM snAnaM samprAptavAn yonilo na vidyata hai, isa vicAra saMtatise kyA cakavA-cakavIkA yugala pRthivImeM andhakArako rokaneke liye argalake samAna nahIM huA thA ? avazya huA thA // 24 // artha-ratikrIr3Ake samaya cumbanAdike kAraNa jinake velabUTe sApha ho gaye haiM tathA jo mastakase laTakane vAle motiyoMse sahita haiM, aise striyoMke kapoloMse hAsyako prApta huA vaha kalaGkI candramA isa samaya masale hue mahuAke phalake samAna kAntirahita ho gayA hai // 25 // - artha-puSpita latA (pakSameM rajasvalA strI)kA saMparka pAkara jo zuddha jalase acchI taraha snAnako prApta huA thA aisA pavana yaha socakara ki yaha maMjhaTa punaH
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2728] aSTAdazaH sargaH ilA pRthivI yasya tathAbhUtaH sadAgaganavihArItyarthaH, pavanaH punarapi bhUyo'pi eSa rajasvalAdisaMsparzajanya upasarga upadravo na syAditi hetoH sa prage prAtaHkAle mandaM yathA syAttathA varatItyuprekSA / sugandhiH zItalo mandazca vAyurvahatItyarthaH // 26 // kiJcAhataH stanataTainipatan vilagne yoSAjanasya parivartitanAbhidadhne / rukho nitambazikharairiti samprabuddho mandaM prayAti pavanaH sa punastu zuddhaH // 27 // kiJcetyAdi-pavanasya manvatAyAmanyadapi kAraNaM vidyata ityAha-kinceti / sa pavano yoSAjanasya stanataTaiH kucAme rAhatastADito vilagne kaTipradeza nipatan patanaM kurvana, parivatito nAbhivaghno nAbhiparyantabhAgo yena saH, vastrotthApanAvikriyayetyarthaH, tapAbhUtA, nitambazikharaiH sthUlanitambai rukhaH kRtAvaroSaH punastu yoSAjanakRtopadravo'pi zuddho nirdovo vikArazUnya iti yAvat, samprabuddhaH prakRSTaboSayuktaH pavano mandaM yathA syAt prayAti / utrekA // 27 // sampallavaM kavirivAjatatiH prabhAte sampallavaM pratiraverlabhate yathA te / 'vAcAlatAM nizi jagAma tamazcamUka __ stasmAdulUkatanayAt katamazca mUkaH // 28 // sampallavamityAdi-yathA te tava bhUpAlasya sampallavaM vibhUtibhAvaM prati kaviraso kAvyakartA sampallavaM samIcInavacanAzaM labhate, tathaivAjatatiH kamalapaMktirapi prabhAte'smin raveH sampallavaM samyakprakArapAvaprakSepaM prati sampallavaM samocInaM pallavaM patra vikAsabhAvAllabhate / yaSA kavayaste zlAghAM kurvanti tathA sUryasya kamalAnIti bhAvaH / atra ca tamasoDa prApta na ho, prAtaHkAlake samaya dhIre-dhIre cala rahA hai| tAtparya yaha hai ki isa prabhAta velAmeM sugandhita, zItala aura manda vAyu baha rahI hai // 6 // __ arya-dUsarI bAta yaha hai ki yadyapi pavana strIjatoMke stanataToMse tAr3ita huA, use unake kaTipradezapara giranA par3A, nAbhitakake pradezoMmeM ghUmanA par3A aura nitamba zikharoMse avaruddha honA par3A, phira bhI vaha cUMki samprabuddha-jJAnavAn thA, ataH zuddha nirvikAra rahakara dhIre-dhIre cala rahA hai // 27 // ___ artha-he rAjan ! jisa prakAra kavi Apake saMpallava (saMpat + lava) vibhUtike aMzakA varNana karaneke liye saMpallava (saMpad + laba) samIcIna padoMke aMzako prApta karatA hai, usI prakAra kamalasamUha sUryako saMpallava-samIcIna padanikSepakI
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 840 jayodaya-mahAkAvyam [ 29-30 gvakArasya camU: senA tata eva kaM sukhaM yasya sa, nizi rAtrI cAcAlatA vAvakatvaM jgaam| tasmAdulUkatanayAt punaranyaH katamo jano yo mUko bhavet kilAsmin maGgalasamaye na svastivacanaM kuryAditi // 28 // zrIkaraveSu tu valaivinamadbhireva mabhyunnamadbhiriva pAriraheSu deva ! taM sandaSatsu pariNAmamapUrNamArAt __ tulyatvamaJcati milinda ihAdhikArAt // 29 // zrIkaraveSvityAdi-he deva ! vinamadbhivaNabhAvamAtrajadilezchavanastaiH zrIkaraveSu rAtrivikAsikamaleSu tathaivamevAbhyunnamaddhivikAsabhAvaM gacchaDistailArivaheSvaravindeSu ArAt tamapUrNamaparyApta pariNAma sanvaSatsu iha prabhAtasamaye'dhikArAmilindaH SaTpavastulyatvamaJcati samAnabhAvameti // 29 // AvityasUktavipadopahataprakAra he dhIzvarAsurahitaM sahasAndhakAram / dRSTvaiva nAladalasaddhasitaM vibhAti zocyA tathAsti kumudasya tu maunajAtiH // 30 // AditmetyAdi-he pIzvara ! buddhiman ! yadvA he adhIzvara ! svAmin ! sahasA apekSA usake saMpallava-samIcIna patra vikAsako prApta hotA hai| arthAt sUryakI kiraNoMke par3anese kamalakI kalikAe~ vikAsako prApta ho rahI haiM aura cUMki tamazcamUka-andhakArako senAse ka-sukhakA anubhava karane vAlA ulUka pakSI rAtrimeM vAcAlatAko prApta hotA hai-atyadhika bolatA hai, ataH isa prabhAtake samaya ulUkaputra-ullUke bacceke sivAya dUsarA kauna mUka hai, cupa baiThA hai, arthAt koI nhiiN| tAtparya yaha hai ki sabhI loga svastipATha kara rahe haiM / kevala ulUka putra-ullUke bacce-mUrkha hI cupa baiThe haiM // 28 // ___ artha-he deva ! isa samaya kumuda-mudraNabhAvako prApta honevAle aura kamala, vikasita bhAvako prApta honevAle patroM-kalikAoMse eka samAna apUrNa vikasita avasthAko prApta ho rahe haiM, ataH adhikArakI apekSA bhramara una donoMmeM tulya. bhAvako-madhyastha bhAvako prApta ho rahA hai| bhAvArtha-isa samaya kumuda na pUrNarUpase nimIlita hue haiM aura na kamala pUrNarUpase unmIlita-vikasita hue haiM, ataH eka sadRza avasthA honese bhramara donoMmeM samAna bhAvako prApta ho rahA hai / / 29 / /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31] aSTAdazaH sargaH 'kasmAt svasAhasena vA'surahitamasubhiH prANa rahitamutAsurebhyo hitaM tamandhakAraM nAma timiramutAndhakAraM nAma daityaM, kIdRzaM tam ? AdityasUktavipadopahataprakAram Adityasya sUryasya sUktaM stavanaM yatra teSAM vInAM pakSiNAM padairvAgvinyAsaizcaraNanyAsarvA pakSe AdityairdevaiH sUktA praklaptA yA vipat tayopahato vyApannaH prakAro yasya taM tAdRzamandhakAra dRSTvaMva khalu nAlavalasaddhasitaM nalasya kamalasyAmI nAlA ye balAH patrANi teSAM satprazaMsanIyaM hasitaM sphuraNamuta ralayorabhevAnnAradasya lasaddhasitaM hAsyaM prasannatAhetukaM vibhAti tathA kumudasya nAma candravikAsino vArijAtasya maunajAtirmudraNamuta kumavanAmadaityasyAvAgbhavanavazAsau zocyA zocanIyAsti // 30 // bhIterbharaMtu kulaTAhRdaye'vaziSTaM ghUkasya locanayuge timiraM praviSTam / bimbaM raverudayenena satA viziSTa pazyeha maJjulamaho naranAtha viSTam // 31 // bhIteriyatadi-aho naranAtha ! sAmprataM bhIterbhayasya bharaM samUhaH kulaTAyA itvarikAyA hRdaye'vaziSTamavasthitam, yAH kulaTA rAtrI nirbhayaM vyacarastAH sUryodaye sati bhItA jAtA iti bhaavH| timiraM dhyAntaM tu dhUkasya divAndhasya locana yuge nayanayugme praviSTam, sAmprataM timiraM naSTamiti yAvat / raveH sUryasya bimbaM maNDalaM satA prazastenokyanena viziSTaM yuktaM jAtam / ityamiha majjulaM manoharaM diSTaM kAlaM pazya bilokaya // 31 // artha he buddhiman ! athavA he adhIzvara ! Aditya-sUryake sUkta-stavanase yukta vi-pakSiyoMke pada-kalakala vAgvinyAsase jisakI pragati ruka gaI hai aise andhakArako akasmAt asurahita-niSprANa dekhakara hI kamala patroMkA samIcIna vikAsa suzobhita ho rahA hai aura kumudakI sthiti maunajAti-zocanIya ho gaI hai| arthAntara-asurahita-asuroMke liye hitakArI andhakAra-andhakAsurako Aditya-deva kRta vipattise vinaSTa huA dekhakara hI nAradajIkA manohara hAsya vikasita ho rahA hai aura kumuda nAmaka daityako maunAvasthA zocanIya ho gaI hai, zobhA rahita ho gaI hai // 30 // artha-aho rAjan ! isa samaya bhayakA samUha vyabhicAriNI strIke hRdaya meM avasthita hai, andhakAra ullUke donoM netroM meM praviSTa ho gayA hai aura sUryakA bimba sundara udayase yukta hai| Apa isa sundara prAtarvelAko dekhiye // 31 / /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 32-33 bhAsvAnasau kvacana yApitasarvarAtri rambhojinI virahato'pyatidInagAtrIm / aGgIkaroti kila sambhavatA rasena tAM sAnurAgakaracArakalAvazena // 32 / / bhAsvAnityAdi-vacanAnyatrAparicitasthAne yApitA byatItA sarvA rAtrirpasya so'sau bhAsvAn sUryo'pi punavirahato viyogAvetoratidInagAtroM mlAnaprAyazarIrAmambhojinI kamalavalloM tAmimA, sAnAvudayanAmaparvatadeze rAgakaro'ruNimasampAvakazcAra udgamanaprakArastasya tatra vA yA kalA bhAgastadazena, athavAnurAgeNa premNA sahitaH sAnurAgaH sa cAso karasya hastasya cAra AliGganavizeSastasya tatra vA yA kalA caturatA tazena sambhavatA payocitena rasenAGgIkaroti kila // 32 // pigvAruNImanubhavanvinipAtameti yo'smatsakAza udayaM vidhurApa ceti / bhAsau ghRNAparaphayendravizAzu vanta vAsaH parAvRtamamukhya samastu santaH // 33 // ' vigityAdi-he santaH ? aso bhA zoNimacchaviH kuto jAtA tadvavAmi / yatkila yo viSuzcandro'smatsakAze mama sanniSAvulyamudgamanamunnatatvaM cApa labdhavAn sa eva pAvaNoM vizAM pazcimAmanubhavan tAmanugacchannivAnImathavA vAruNI madirAmanubhavan piban artha-jisane kahIM anyatra pUrNarAtri vyatIta kI thI aisA sUrya (pakSa meM nAyaka) virahase atyanta dIna zarIra vAlI kamalinI (pakSameM nAyikA) ko parvatazikharapara lAlimA bikherane vAlI kiraNoMke udgamana sambandhI kalAke vazase (pakSameM anurAga sahita kara-hAthake saMcAra sambandhI caturAIke vazase aGgIkRta kara rahA haiapanA rahA hai // 32 // ___ artha he satpuruSo! pUrvadizAmeM jo yaha lAlakAnti phaila rahI hai yaha kisase utpanna huI ? maiM kahatA hU~ suno, pUrvadizA socatI hai ki jo candramA hamAre sannidhAnameM udaya (pakSameM unnatadazA) ko prApta huA vahI vAruNI-pazcima dizA (pakSameM madirA) kA sevana-(pakSameM pAna) karatA huA vinipAta-adhogamana 1. etasya pAThAntaram asmatsakAzamasako vidhurabhyudeti, nAgvAruNImanubhavanvinipAta meti / prAcyA parAvRtapunItaradacchavAyA, yadvAstikAntirayinAtha ghRNAparAyAH /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 843 34-35] aSTAdazaH sargaH san vinipAtamadhaHpatanamastabhAvaM ceti samApnotIti vigiti ghRNAparaphayendradizA prAcyAzu zIghrameva vantavAsaH svakIyamadharanAmakamaGgaM parAvRtamuddalitamamuSyaiva samasti kAntiH // 33 // uccaistanodayagirau karakRttu pUSA zastAnurAgabhavahI viyavekabhUSA / vidmaH sphurattaranakhakSatasaMvidhAnaM prAcyA urasyavanirADiti zoNimAnam // 34 // uccarityAdi-he avanirAT rAjan jayakumAra ! viyata AkAzasyakAnanyA yAsau bhUSAlaGkaraNabhUmiH pUSA sUryaH so'dhunA zastAnurAgabhRt samasti prazastamanurAgaM raktapariNAmayutapremabhAvaM viti / tata uccastanA'tizayocchrAyarUpo yo'sAvudayanAmagiriH parvatastasmin karakRta kiraNakSepako bhavati tathoccastana evodayagiristasmin krkRddhstkssepkrH| tata eva kAraNAt prAcyAH pUrvadizAyA urasi vakSaHsthale sphurattaraM prasphuTitaprAyaM nakhakSatasya saMvidhAnaM yatra tamenaM zoNimAnaM vidmo jAnImahe vayamiti // 34 // snAtA sudhAkararucAM nicayaidigeSA prAcI svamUni khalu hinggululekhleshaa| bhAsvatsavarNakalazaM tu gRhItukAmA svanmaGgalAya paribhAti vibho lalAmA // 35 // ___ snAtetyAdi-he vibho ! he svAmin ! suSAkarazcandrastasya rucAM kiraNAnAM kAntInAM vA nicayaH samUhaH snAtA kRtasnAnA lalAmAbharaNabhUtA eSA prAcI dik pUrvadizA svamUni svazirasi svakIyabhAla iti yAvat, hiGgalU rakhatavarNapadArthavizeSaH (iMgura iti prasiddhaH), tasya (pakSameM patana) ko prApta ho rahA hai, ise dhikkAra ho, yaha socakara ghRNA karanemeM tatpara pUrvadizArUpa strIne apanA adharoSTha phulAyA, usose yaha lAla kAnti utpanna huI hai // 33 // artha-he rAjan ! AkAzake advitIya alaMkArarUpa sUryane prazasta anurAgalAlimA (pakSameM prema) se yukta ho atyanta U~ce udayagiripara karaprakSepa kiyA kiraNoMkA saMcAra kiyA (pakSameM unnatastanarUpI udayAcalapara karaprakSepa-hAthakA saMcAra kiyaa| hastasaMcArake samaya jo spaSTa nakhakSata kiye, unhIMse yaha lAlimA hai, yaha hama jAnate haiM // 34 // artha-he svAmin ! jisane candramAkI kiraNoMke samUhase snAna kiyA hai
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 844 jayodaya-mahAkAvyam [ 36-37 lekhasya lezastilakarUpo vidyate yasyAstathAbhUtA satI tava maGgalaM tasmai tAvakInaM maGgalAcAra kartumityarthaH / bhAsvAneva suvarNakalazastaM sUryarUpakAJcanakalazaM gRhItukAmA mAsumanA iva paribhAti zobhate || 35 // yAsyekatospi tu kuto'pi virajya rAja sarapuSpatalpamasakau nyAtmAdhipe'paravizAM pratiyAti rAjan / rajanI dalitvA roSAruNA vikRtavAgbharatazchalitvA // 36 // yAtItyAdi - he rAjan ! kuto'pi kAraNAdvirajya dveSamAsAdyAtmAdhipe rAjani candramasi aparavizAM pazcimAmAzAmutAnanukUlAM dizaM prati yAti sati asako rajanI rAtriH, roSeNevAruNA roSAruNA prAbhAtikamaruNimAnaM roSakRtamutprekSate kaviriti / vibhiH pakSibhiH kRtaM vAgbharamuta vikRtamAkrozAtmakaM vAgbharaM tatazchalitvA satAM nakSatrANAmeva puSpANAM talpaM zayyAtalaM dalitvA pAvamavitaM kRtvApi tu punarekato'nyatra yAti gacchati // 36 savRttiravyati nizAzanakaiH prahANimapyevamaJcati yajjalajasya kazcinnabho'daya ihAsti vicArabhAvA cchrIvarddhamAnataraNerucitA prabhA vA // 37 // sadvRttirityAdi - satAM nakSatrANAM vRttiryatra sA nizA zanaireva zanakaistathA na bhavatItyazanakaiH zIghrameva prahANimabhAvamaJcati, athavA satAM sajjamAnAM vRttiH sadAcAro nizAyAmazanakairbhojanaiH prahANimabhAvamaJcati / evaM yad yasmAt kAraNAjjalajasyApi vANI / tathA lalATapara IMgulakA tilaka lagA rakkhA hai, aisI AbhUSaNa svarUpa yaha pUrva dizA Apake maGgalake liye apane mastakapara sUryarUpa kalazako rakhaneke liye utsuka jAna par3atI hai ||35|| artha - apanA pati candramA jaba kisI kAraNase nArAja ho pazcima dizAkI ora calA gayA, taba yaha rAtri krodhase lAla ho pakSiyoka kalaravake bahAne bakajhaka karane lagI aura nakSatrarUpI phUloMkI sejako naSTabhraSTakara eka oraekAntama calI gaI ||36|| artha - he vibho ! isa samaya sadvRtti-nakSatroMke sadbhAvase yukta rAtri zIghra hI nAzako prApta ho rahI hai, kamaloMkI aNI - agrabhAga samunnata ho rahI hai
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38] aSTAdazaH sargaH 845 vANI kamalasyAnadeza uccati sphuTIbhavitumudgacchati / kiM vA jalajasya ulayorabhevAjjaDajasya mUrkhajanabAlakasyApi vANI vAguccalati pravyaktA bhavati / tasmAdiha loke bhAnAM tArakANAmudayaH kazcidapi nAsti / yadvA bho iti sambodhanAtmakamavyayaM matvA punaradayo bayAhInaH kazcidapi jano na bhAti / vicArasya pakSisaMcArasyota manaskArasya bhAvAkhatoH zrIvaddha'mAna udvamanazIlo yastaraNiH sUryastasyocitA yogyA prabhA kAntiruta zrIvardhamAno'ntimastIrthakRt sa eva taraNiH sUrya iva tasya prabhA vA rucitA svIkRtA bhavatIti // 37 // candro'spRzatkamalinImahasatkamodi nyetadvaye'ruNadRgaryamarAD vinodin / nAgabhyudeti kila tena kumadvatIyaM mauninyabhUcchazabhUveti ca zocanIyam // 38 // candra ityAdi-he vinodin ! vinodarasika rAjan ! candraH kamalinImanjinImaspRzat pasparza, ke jale modata ityevaM zolA kamodinI karaviNI ahasat jahAsa, parastrIsparzakaraM svapatiM dRSTvA mAtsaryeNa jahAseti yAvat / etayoranucitakAryayodayaM tasmin aruNadRg kopAruNitalocanaH aryamA sUrya eva rAT rAjA nAga jhagiti abhyuveti sammukhamAgacchati / tena kileyaM kamodinI kumudinI kumudatI kutsitA mud harSo vidyate yasyAstathA vikasita ho rahI hai, nakSatroMkA kucha bhI udaya nahIM hai-eka bhI bha-nakSatra vidyamAna nahIM hai, sarvatra vicArabhAva-pakSiyoMke saMcArakA sadbhAva hai aura zobhAse bar3hate hue taraNi-sUryakI ucita-yogya prabhA dIpti vistRta ho rahI hai // 37 // ___ arthAntara-isa samaya sadvRtti-rAtri bhojana tyAga Adi satpuruSoMkA AcaraNa azanaka-rAtribhojI puruSoMke dvArA nAzako prApta ho rahA hai, jalajA-mUrkha putroMkI vANI prabhAvako prApta ho rahI hai| yahA~ kauna adayadayAhIna nahIM hai-sarvatra dayAkA abhAva dikha rahA hai| isa prakArake vicArase ananta catuSTayarUpI lakSmIse yukta zrIvardhamAna svAmIko prabhAkA vistAra athaca janma lenA ucita hI hai, kyoMki adharmakA vistAra honepara usakA nAza karaneke liye tIrthakara bhagavAn kA janma hotA hI hai // 37 // artha-he vinodarasika ! candramAne kamalinIkA sparza kiyA, yaha dekha kumudinIne ha~sa diyaa| ina donoM kAryoMpara krodhase lAla-lAla netra karatA huA sUryarUpI rAjA zIghra hI udayako prApta ho rahA hai| isase kumudinI to mauna lekara baiTha
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 846 ayodaya-mahAkAvyam [39 bhUtA satI mauninI maunayuktA nimIlitA jAtA zazabhUcanAzca zocanIyaM denyameti kilotprekSAyAm // 38 // rAtrImukhe'malaruce virahaM vihAya santaptatAM gumaNisanmaNaye tathA yat / zrIcakravAkamithunaM milatIdamacha rAjan muvacanarasaMsnapanaM prapadya // 39 // rAtrImuca ityAdi-he rAjan ! patkila zrIcakravAkamithunamasti tabadyAmalAce ujjvalakiraNAya candramase rAtrI muJcati parityajatIti rAtrimuktasmai tu virahaM viyogaM saMtaptatA va zumaNisammaNaye sUryakAntottamaratnAya vihAya tyaktvA mugabhumareNa prasannatAsUcakanayanajalapravAheNa ca saMsnapanaM prapadya parasparaM milati / tau ca sUryakAntacandramaso sajjanarUpAvatastatsvIkurutaH, paratuHkhaharaNasvabhAvatvAt / yadvA'malaruce samujjvalamamase janAya satsumaNirUpAya sajjanarAjAya virahasantapsatAnAmakavastuyaM vihAya batvA cakravAkamithunaM milati satsamAgame yatkiJcirapyAtmIyaM vastu vatveva sammelanaM kriyata iti samAcAraH satsammelanaM jAtamivAnImiti yAvat // 39 // gaI-pUnimIlita ho gaI aura candramA dIna dazAko prApta ho rahA hai // 38 // artha-he rAjan ! yaha jo cakavAcakavIkA jor3A hai, vaha rAtriko chor3ane vAle tathA ujjvala kAntike dhAraka candramAko apanA viraha aura sanmaNisajjanottama (pakSa meM nakSatrottama) sUryake liye apanI santapta dazA dekara harSAzruoMke jharanemeM acchI taraha snAnakara isa samaya mila rahA hai| bhAvArya-cakavA-cakavIkA yugala rAtabhara viraha evaM saMtapta dazAse duHkhI rhaa| prAtaHkAla jaba candramA rAtriko chor3akara jAne lagA taba usane usake liye apanA viraha sauMpa diyA-tuma bhI hamArI taraha rAtrike virahakA anubhava karo aura sUrya jaba udita huA taba usake liye apanI saMtapta dazA de dItuma bhI dinabhara saMtapta dazAkA anubhava kro| yatazca candramA amalarukujjvala ruci vAlA thA aura sUrya sanmaNi-sajjanoMmeM maNike samAna zreSTha thA, isaliye donoMne unake viraha aura saMtApako lekara svayaM viraha aura saMtApakA anubhava kiyaa| candramA aura sUryakI isa udAratAse cakavA-cakabIke netroMse harSAzruoM kA jharanA bahane lgaa| usa jharanemeM acchI taraha snAnakara donoM mila rahe haiM // 39 //
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 847 aSTAdazaH sargaH tArApatihi nalinImalinovidhAya tatprItive'bhyudayatIha na saMvidhA yat / tArA niguhya sahasAstagiri prayAtA jiheti tatkaragatAH kati vIkSya vaataaH||40|| tArApatirityAdi-tArANAM patizcandramA nalinIH kamalavallImalinIrmudritatayA mlAnarUpA vidhAya rAtrAvadhunA punastAsAM kamalinInAM prItive sUrye'bhyudayati sampannabhAvaM gacchati satoha yad yasmAtkAraNAt saMvidhA nivasanayogyatA nAsti, tadivaM manasi kRtvA sahasA tArA niguhya saMgopya svayamastagiri prayAtA caramAcalaM gatavAn, so'sau tAstArAH katicitsaMkhyAkAstaskaragatAstasya sUryasya kare prakAze haste ca gacchanti patantIti tatkaragatA vIkSya jillati cintito bhavati lajjate vaa| hotyutprekSAyAM samasti // 40 // niHsnehajovanatayApi tu dopakasya saMzocyatAmupagatAsti kzA prazasya / saMghUrNyamAnazirasaH palitaprabhasya yadvanmanuSyavaSo jarasAnvitasya // 41 // niHsnehetyAdi-he prazasya ! prajAjanairakhilalokaiH zlAghanIya ! jarasAnvitasya vRddhasya manuSyavapuSo narazarIrasya yavRttat dIpakasyApi palitaprabhasya palabhAvaM kSaNikatA mitA palitA prabhA yasya, pakSe palitaM zvetakezatvaM tasya prabhA yasya, ata eva ghugraMmAnaziraso vRddhasya yathA ziro ghUrNate, tathAstaprAyadIpakasya zikhApi prakampata eveti, snehena tailena artha-tArAoMkA pati candramA rAtrike samaya kamaliniyoMko malina-mudrita karatA rahA, aba prAtaHkAla jaba kamaliniyoMko prIti pradAna karane vAlA sUrya abhyudayako prApta huA taba usane vicAra kiyA ki aba yahA~ rahanA ucita nhiiN| yaha vicAra kara vaha apanI strI rUpa tArAoMko chipAkara zIghra hI astAcalakI ora calA gayA, para jAte-jAte usane dekhA ki kucha tArA sUryake kara-prakAza athavA hAthameM par3a gaI haiM, isase vaha cintita ho rahA hai athavA lajjita ho rahA hai // 40 // ___ artha-he zlAghanIya ! jisakA zira kA~pa rahA hai aura bAla sapheda ho gaye haiM, aise vRddha manuSyake zarIrakI dazA-avasthA jisa prakAra sneha-prIti rahita jIvana honese zocanIya ho jAtI hai, usI prakAra jisakA agrabhAga kAMpa rahA hai
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 848 jayodaya-mahAkAvyam [ 42-43 prItibhAvena vA vajitaM yajjIvanaM niHsnehajIvanaM tavAvena dazA vartikA'vasthA ca saMzocyatAmupagatAsti // 41 // rAtrAvaho pulakitAni hasanti bhAni ___ smAmbhoruhANi kila mudraNamAzritAni / vAbindubhAvamupagamya daleSu teSAM bhikSAmaTanti parito divasapravezAt // 42 // rAtrAvityAdi-rAtrI nizAsamaye yAni pulakitAni prasannabhAvamitAni bhAni nakSatrANi, mudraNaM saMkocamAzritAni ambhoruhANi jalajAni hasanti sma hAsyaM kurvanti sma kila tAnyeva punaradhunA parito divasapravezAd dinovayasadbhAvAt kamalAnAM vikAsAvasaratvAt teSAM valeSu patraSu jAtIyasamudAyeSu tadgehadvAreSu vA vAbindubhAvaM jalakaNarUpatAmupagamyAtizayalAghavamAsAdya bhikSAmaTanti, ityahI // 42 // saMsUyate tanayaratnamapazcimAtaH saMzrayate kalakalo dvijajAtijAtaH / pAthohovaravarAvalino vimuktA AmodapUrNamakhilaM jagavetaduktAt / / 43 / / saMsUyata ityAdi-apazcimAtaH sarvaprathamAtaH striya ivendravizAtastanayaratnaM sUryanAmasatputraH saMsUyate samutpAbate, tata eva rijAnAM pakSiNAM brAhmaNAnAM vA jAteH samUhAjjAtaH kalakalasvaraH sNbhuuyte| pAyolhobaravarAt kamalakoSagaharAdalinaH kArAvAsina iva bhramapAca vimuktAssanti / tathoktAdeva kAraNAt jagadvizvamakhilamapyetadAmovena sugandhena aura jisakI prabhA kSINa ho rahI hai, aise dIpakakI dazA-battI sneha-taila rahita jIvana honese zocanIya avasthAko prApta ho rahI hai // 41 // ___ artha-rAtrike samaya prasannatAko prApta hue jo nakSatra nimIlita-dInadazAko prApta kamaloMkI ha~sI ur3A rahe the, ve isa samaya saba orase dinakA praveza honeke kAraNa jala kaNoMkA rUpa rakha unhIM kamala daloMpara (unake dvArapara) mAnoM bhikSA mAMga rahe haiM / / 42 // artha-pUrva dizArUpI prathama patnIse sUryarUpI putraratna utpanna ho rahA hai, isalie dvija-brAhmaNa athavA pakSiyoMke samUhase utpanna huA kala-kala zabda sunAI par3a rahA hai, kamaloMke udaragarta rUpa bandIgRhase bhramara rUpI bandI chor3e
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44-45] aSTAdazaH sargaH 849 prasannabhAvena vA pUrNa sambhUtamiti / putrItpattisamaye dvijalokasyoktirvandimokSaNaM ca bhavatItyatrApi // 43 // yatno'mRtAzramapareNa ca ravena tAta khyAta ! prabhAtahavirAsana eSa jAtaH / bhinne bhavatyamRtadhAmani nAma zumbhat svarNasya saMkalitumatra navInakumbham // 44 // yatna ityAdi-he tAtakhyAta ! mahodaya ! bhavati tArAsahite'mRtadhAmani candramasi tathA kSIrapAtra bhinne naSTe sati, amRtAnAM devAnAmAzramaH svargastatpareNa tenaiva dugdhAzramAdhikAriNA khenAkAzena prabhAta eva havirAsano vahnistasmin svarNasya kanakasya zumbhat zobhamAnaM nAma navInakumbhaM saMkalituM nirmAtumatra yatno jAtaH, sa yukta eveti bhAva // 44 // vIrodite samuvitariti saMvadAmaH kalyaprabhAvavazataH pratiboSanAma / samprApitaM ca manujaizcaturAzramitva mekAntavAvavinivRttitayAsi vittvam // 45 // vIrodita ityAdi-he catura! jayakumAra ! shnnu| vipakSI rohite kalakalakaraNe jA rahe haiM aura isI kAraNa yaha samasta jagat Amoda-harSa athavA sugandhase paripUrNa ho gayA hai // 43 // ____ artha-he mahodaya ! jaba bhavat-nakSatra yukta amRtadhAma-candramA athavA dugdhapAtra naSTa ho gayA-phUTa gayA, taba amRtAzrama-svargarUpa dugdhAzramake adhikArI AkAzane prAtaHkAla rUpI agnimeM svarNakA zobhAyamAna navIna ghaTa banAne kA prayatna kiyaa| bhAvArtha-pUrva dizAmeM udita hotA huA lAla-lAla sarya aisA jAna par3atA hai mAnoM AkAza rUpI dugdhAdhikArIke dvArA agnimeM tapAkara svarNakA navIna ghaTa banAyA jA rahA ho / candramA rUpI ghaTake naSTa ho jAnepara navIna ghaTakA banAyA jAnA ucita hai| candramA rUpI cA~dIkA maTakA phUTa gayA, ataH aba majabUtI kI dRSTise suvarNakA ghaTa banAyA jA rahA hai // 44 // artha-he catura! vicArazIla rAjan ! pakSI kalakala karane meM prasanna haiN|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam samut prasannacitto'sti tAvat / ityevamiteranubhavanazIlamanuje: kalyasya prabhAtasya prabhAvaH pratyutthApanakaraNaM tadvazataH pratibodhanAma sacetanatvameva sa eva caikAntavAdo raha:sthAnasthitikaraNaM tasmAdvinivRttiryeSAM tadbhAvena punarazramitvaM svasthatvaM ca samprApitam / yadvA vIrasya zrIvardhamAnatIrthakarturudite saMbavite mate samuktiH sazaktimitarmanujaH kaleH kAlasyAprabhAvo mugdhatvAbhAvastvadvazataH pratibodhanAma kartavyakarmaNi dattAvadhAnatvamevaikAntavAdo haThavRttistadvinivRttitayA'nekAntavAdAzrayaNena caturAthamitvaM vaNi-gRhastha. vAnaprasthaSinAmakAzcatvAra AzramAstadvatvaM ca samprApitamiti vayaM saMvadAmastavAne yatastvaM vid vicArazIlo'si / tadeva spaSTayati kaviH // 45 // kaJjoccayena vikacasvamavApi tAta suzrAvakatvamiti pakSivareSvihAtaH / bhAnoH karagrahabhRto bhuvi dhAmaniSThA bhairAzritA punarutAdhyayanapratiSThA // 46 // kajoccayenetyAdi-he tAta ! pUjyavara ! kajAnAM kamalAnAmuccayena vikacatvaM prasphuraNamuta ca kezarahitaziraskatvaM saMnyastAzrame pravizya kezaluJcanamavApi / pakSivareSu caTakAdiSu suzrAvakatvaM cakacaketyAdimadhurazabdakaraNaM tathA vAnaprasthatvaM ceha dRzyata iti isaliye anubhavazIla manuSyoMne prAtaHkAlake prabhAva vaza prabodhako prApta ho ekAnta vAsakA parityAga kara svasthatA prApta kI hai, arthAt vicArazIla manuSyoMne vicAra kiyA ki jaba pakSI bhI ghoMsaloMse nikalakara kalakala zabda karate hue pramudita ho rahe haiM, taba hamalogoM kA ekAnta sthAnameM nidrAnimagna rahanA acchA nahIM hai, isa vicArase manuSyoMne ekAnta sthAnoMkA tyAga kara prabuddha ho svasthatAko prApta kiyA hai| athavA-bhagavAn mahAvIrake dvArA samarthita mata-anekAntavAdameM samuditasaMgaThita hue manuSyoMne kalikAlake aprabhAvavaza arthAt kalikAlase prabhAvita na ho prabodhako prApta kiyA arthAt apane kartavya karmakA nirdhAra kara brahmacarya, gArhasthya, vAnaprastha aura RSitva ina cAra AzramoMko prApta kiyA tathA ekAntavAdako chor3akara svasthatAkA anubhava kiyaa| he rAjan ! Apa yaha saba jAnate haiM, ataH hama kahate haiM ki Apa jJAnI haiM // 45 / / ' artha-he pUjyavara ! isa samaya kamaloMke samUhane vikacatva-vikAsa ko prApta kiyA hai / pakSameM saMnyAsa dhAraNa kara kezaluJcana kI avasthA ko prApta kiyA hai
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 ] aSTAdazaH sargaH 851 zeSaH / ata eva bhuvi gharAtale'smin karagrahabhRtaH kiraNakalApayuktasyota vivAhitasya sapatnIkasya bhAnoH sUryasya dhAmaniSThA tejovattvamuta gRhasthatvamastyeva / punarutAyanaM gamanamadhikRtya pratiSThA praluptirutAdhyayane paThane yA pratiSThA sArthAdvaNibhAvagatibhairnakSatrarAdhiteti vik // 46 // bhAnustapodhana ivAya mihAbhyudeti niHzarva tvamapi jagatastatheti / kokaH prasiddha vibhavo gRhiNImupetaH kaupInabhAvamayate vanavAsicetaH // 47 // bhAnurityAdi - ihAyaM bhAnuH sUryaH sa tapodhano dharmasampattissa tapodhanastapasvI vAbhyudeti samunnatimupaiti tathA zarvarI rAtriH strI ca tabastitvaM zarvarItvaM brahmacAritvaM tadapi jagataH sarvajanasamudAyasyAsti, prasiddhazcAsau vibhavaH pakSijanmA tathA prasiddho vibhavaH sampattimadbhAvo yasya so'sau koko gRhiNIM sadharmiNomito bhAryayA saMyukto jAto gRhastho'stIti kRtvA vanavAsi 'vane jale vAso nivAso yasya tadvanavAsi kamalaM ca punaritaH kau pRthivyAM pInabhAvaM praphullAvasthAmuta vanavAsinAM vAnaprasthAnAM ceto mAnasaM tatkaupIna cir3iyA Adi zreSTha pakSiyoMmeM uttama zrAvakapanA dekhA jAtA hai - ve caka caka Adi vividha zabda sunA rahe haiM ( pakSameM unameM vAnaprastha dazA vidyamAna hai ) / karagrahabhRt-kiraNoMke samUhase yukta ( pakSa meM pANigrahaNa - vivAha saMskArase yukta ) sUrya meM dhAmaniSThA - gRhasthatA dikhAI de rahI hai aura bha-nakSatroMne adhyayanazIlatA prApta ko hai ( pakSa meM brahmacarya Azrama grahaNa kiyA hai) / isa taraha yahA~ pRthivI para cAroM AzramoMko sthiti vidyamAna hai // 46 // artha - tapodhana - ghAmarUpI dhanase sahita yaha sUrya, tapodhana- tapasvI RSike samAna yahA~ abhyudayako prApta ho rahA hai / niHzarvarItva - rAtrikA abhAva (pakSameM strIkA abhAba ) samasta jagatko hai hI / prasiddha vibhava - jisakA janma prasiddha pakSIse huA hai, aisA koka- cakravAka prasiddhavibhava - prakhyAta sampatti vAlA hotA huA, gRhiNI - strIko prApta ho rahA hai aura idhara ko- pRthivI para vanavAsikamala, pInabhAva-vikasita hone ke kAraNa sthUla bhAvako prApta ho rahA hai ( pakSa meM vanavAsI-vana meM nivAsa karane vAle vAnaprasthoM kA cetaH- citta anya saba vastra 1. 'zarvarI tu triyAmAyAM haridrAyoSitorapi' iti vizvalocanaH / 2. 'jovanaM bhuvanaM vanam' ityamaraH /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 852 jayodaya-mahAkAvyam [ 48-49 bhAvaM kaupInasya vastracillikAyA bhAvamayate zeSavastrAdiparigrahaM parityajati // 47 // kiJcitpaThatyatizayena tu vAyasAdi rbhAryAdhunA dinakRtAdhikRtAnvavAdi / ghUko'vrajacca vipine kumudasya zaM vA S dhIzAbhibhAti munivanmukhamudraNaM vA // 48 // kiJcidityAdi - he adhIza ! he svAmin / adhunA vAyasAdiH kAkAvipakSisamUhaH, atizayena dIrghasvareNa nitarAM vA kiJcitkimapi zAstramityarthaH, paThatyadhIte / etenAdhyayanazIlo brahmacaryAzramaH sUcitaH / dinakRtA sUryeNa AryA zra eSThA bhA dIptiradhikRtA svIkRtAtha bhAryA strI adhikRta pariNItA / etena gRhasthAzramo'nvavAdi nirUpitaH / ghUko mUrkhopamAna ulUka iti yAvad vipinamaraNyamavrajat jagAma / etena vAnaprasthAzramo niveditaH / kumudasya rAtrivikAsikamalasya zaM zAntirmukhamudraNaM vA nimIlanaM vA munivatsaMnyAsivadabhibhAti zobhate / etena saMnyAsAzramo vaNitaH // 48 // AmantraNArthamiti candramaso rasena zaGkhosent dhvanati sodaratAvazena / audAsyato jagadatItya vicitravastu hAyamAnamiva nirvrajato'ntatastu // 49 // AmantraNetyAdi - asakau zaGkhaH, vicitravastugehaM 'ajAyabaghara' iti dezabhASAyAm' tadivAcaratIti vicitravastu gehAyamAnaM jagadidamatItya parityajyodAsyata udAsasya bhAva chor3akara kaupIna bhAva - laMgoTIke astitvako prApta ho rahA hai) / isa taraha isa prAtarvelA meM yahA~ RSi, brahmacArI, gRhastha aura vAnaprastha, ye cAroM Azrama anubhavameM A rahe haiM || 47 // artha - he adhIzvara ! isa samaya kAka Adi pakSI atyadhika rUpase kucha par3ha rahe haiN| sUryane AryA-zreSTha bhA dIptiko prApta kara liyA athavA sUryane bhAryA - patnIko prApta kara liyA hai / ulUka vanameM calA gayA hai aura kumudakI zAnti tathA mukha mudraNa- nimIlana munike samAna suzobhita ho rahA hai / tAtparya yaha hai ki isa samaya brahmacaryAdi cAroM Azrama prakaTa ho rahe haiM / / 48 / / artha - yaha zaMkha, ajAyabagharake samAna AcaraNa karane vAle isa jagatko udAsInatAse chor3akara kahIM anyatra jAne vAle candramAko bulAne athavA
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50] aSTAdazaH sargaH 853 audAsyaM tata unmanaskatayeti yAvat, antataH kuto'pyanyatra tu nivajato yadRcchayA gacchatazcandramasa AmantraNArtha sambodhanArthamiti kila sodaratAvazena rasena dhvanati zabdAyate zaGkhaH samudra jAtazcandro'pIti bhrAtRsnehena tamAhvayatIti kila / zaGkhastu prabhAte devAlayAdau sahajameva dhvanyate // 49 / / nakSatrarItiradhunA nabhaso na bhAti gupto'pyulakatanayasya tathA sajAtiH / viprAptasaMvadanato narapAmaratvaM keSAJciduddharati varNavidhermahattvam // 50 // nakSatratyAdi - adhunA nabhasa AkAzasya nakSatrANAM rItirna bhAti tArakAtatirnAsti tathA kSatrasya bAhujavarNasya rotirnAstIti na, kintvastyeva sarveSAmavakAzadAnatvAt / api punarulUkatanayasya sajAtiH sadRzo nizAcaravargastathA guptaH pracchannatAmavApto gupto vaizyavarNaH sajAto vAstIti / tathaiva he narapa ! rAjan ! kamAtmAnamicchantIti keSaH AtmAnubhavakArilokAsteSAmamalatvaM pavitratvaM devatAbhUyastvaM voddharati prakAzayati / yatkhalu vibhyaH patibhyaH prAptaM yatsaMvadanaM zabdoccAraNaM tato hetutoH varNavidhemahattvaM stutikramasyottamatvamasti tatkartRbhUtaM vastu he nara ! viprebhyo brAhmaNebhya AptamupalabdhaM saMvadanaM tataH punaH keSAM praviralAnAmeva lokAnAM pAmaratvaM zUdravarNatvamuddharati / tava prajAvarge zUdrANAmAdhikyaM nAstIti varNavidhermahattvamastyeva tAvat / tathA brAhmaNA mukhAjjAtA varNavidheriti viprerAptaM saMvadanaM mukhaM yasmAttata iti vA // 50 // sambodhita karaneke liye bhrAtRbhAvase snehavaza zabda kara rahA hai / bhAva yaha hai ki isa samaya devAlayoMmeM zaMkha baja rahe haiM / / 49 // artha-isa samaya AkAza sambandhI nakSatrarIti-tArAoMkI sthiti suzobhita nahIM ho rahI hai, pakSa meM AkAzakI kSatriya rIti-(na zobhate iti na, apitu zobhata eva) atyanta suzobhita ho rahI hai| ulUka sajAti-nizAcara-rAkSasa gupta ho gaye haiM, kahIM chipa gaye haiM, pakSameM gupta-vaizyavarNI ho gaye haiN| he narapa! he rAjan ! vipra-brAhmaNoMse samarthana prApta honeke kAraNa, keSAM-AtmAkA anubhava karane vAle logoMkI amalatA-pavitratA athaca devarUpatA prakaTa ho rahI hai athavA he nara ! vipravarNakI pramukhatAke kAraNa pAmaratva-zUdrapanA kinhIM virale logoMmeM hI hai / tAtparya yaha hai ki jisa prakAra pichale padyoMmeM cAra AzramoMkI sthApanA arthAntarase prakaTa kI thI, usI prakAra isa padyameM kSatriyAdi cAra varNoM kI sthApanA arthAntarase prakaTa kI gaI hai| vizeSa artha saMskRta TIkAse jJAtavya hai / / 50 / /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 854 jayodaya- mahAkAvyam evaM prabhUtadalasatsphuraNaM gatasya spaSTi prayAti bhuvi saurabhavastu tasya / ambhoruhasya sahasA samudarkarIti svIkRrvato madhurasaM prati jAtagItim // 51 // evamityAdi - sahasA'kasmAdeva samud prasannatA sahitAmarkasya sUryasya rIti ceSTAmudayalakSaNAmuta codarkarItimAgAmiphalapradarzanarUpAM svIkurvata evaM madhurasaM prati jAtagIta svIkurvataH 'sahaba' miti prasiddhamutpAdayata utahe madhura ! prItijanaka ! ityevaM sambodhanaM vizliSya punaH samprati kAlajAtAnAM padArthAnAM goti spaSTIkaraNaM svIkurvataH, evaM prabhUtAnAM bahUnAM valAnAM patrANAM satsphuraNaM gatasya vikAsamAptasyAmbho rahasya tasyAmukasya bhuvi pRthivyAM saurabhameva vastu sugandharUpaM tathA surasyaiSa sauraH sa cAsau bhavazca saurabhavo devajAtistu punaH spaSTa prayAti pracalati tathA jAtAnA janmavatAM bAlakAnAM gIti kuNDalIraNanIti svIkurvato bhuvi saurabhavo bhUsurabhAvo brAhmaNatvaM sambhavati veti // 51 // yasmAditaH pralayameti vibhAvarIti vizvAzrayin malatAzrayaNAnyapIti / sadbhAvanAvijayinIM khalatAM hasanti [ 51-52 tAnyuttamAni kila kautukabhAvavanti // 52 // yasmAdityAdi - he vizvAzrayin / lokasyAdhArabhUta ! yasmAtkAraNAdito bhUtalAd vibhAvarIkRtA ItirbAdhA vibhAvarItirathavA vikRtabhAvasya vibhAvasya rItizceSTA pralayameti vinazyati / tasmAnmRdulatAzrayaNAni mRdUnAM latAnAmAzrayaNAni nikuJjadezA uta artha - he rAjan ! isa taraha jo sahasA bahuta bhArI kalikAoMke samIcIna vikAsako prApta hai tathA jo prasannatAse yukta sUryakI udaya rUpa ceSTA tathA madhuzahadako utpanna karane vAlI sthitiko svIkRta kara rahA hai, aise kamalakI saurabha - sugandha pRthivImeM spaSTatAko prApta ho rahI hai, sarvatra phaila rahI hai / bhAvArtha - zlokake caturtha caraNa meM 'madhura' ko rAjAkA sambodhana banAkara saMprati kAla meM jAta-utpanna bAlakoM ke sUrya tathA bhaviSya AdikA vicAra saMskRta TIkAse jAnatA cAhiye / aralA AdhArabhUta ! jisa kAraNa isa bhUtalase vibhAvarIti - rAtri sambandha bAvA athavA vikRta bhAvakI ceSTA nAzako prApta ho rahI hai, usa kAraNa mRdulatA- komala latAoMke AdhArabhUta ve nikuJja, jo ki kautukabhAva
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 ] aSTAdazaH sargaH 855 mRdulatAyA bhadratAyA AzrayaNAni sajjanacetAMsi yAni kilottamAni prazastAni tathA kautukAnAM kusumAnAmuta vinodapariNAmAnAM bhAvayanti santi tAni satAM nakSatrANAmuta paropakAriNAM bhAvanAyA vijayinIM jayanakAriNIM khalatAmAkAzapradezapaGktimuta mUrkhatAM hasanti tadupahAsaM kurvantIti // 52 // saMhRtya vai rajanimityatha vItarAga vRtti gatazcarati satsvabhivRddhabhAgaH / yogIyate sahajalambakaraH suvRtta bhAvena bhAnurapi bho jagadekavRtta // 53 // saMhRtyetyAdi - bho jagadekavRtta ! jagatyekaM pradhAnamAdarzarUpaM vRttaM yasya tasya sambodhanam / bhAnuH sUryo'pi vai nizcayena rajana rAtri saMhRtyAtha punarvItarAgavRttiM gataH, vibhiH pakSibhiritasya samprAptasya rAgasya susvaroccAraNasya vRtti gataH, suvRttabhAvena vartularUpatayota sadAcAraceSTitena sahajameva lambAH prasAritAH karA razmayo yena sa yogIyate yogIvAcarati yogIva nizceSTatayA pralambamAnahasto bhavati / evaM ca yaH satsu nakSatreSu sAdhuSu vA carati abhivRddhAM bhAM dIpti gacchatIti saH, athavA vRddhaH samunnatarUpo bhAgo devAdezo yasya sa gIyate lokaiH kathyate sa evaMbhUtaH // 53 // phUloM ke sadbhAvase yukta tathA uttama prazasta haiM, sadbhAvanAvijayinIM-nakSatroMke sadbhAvako jItane vAlI khalatA - AkAza pradezoMkI paMktikA upahAsa karate haiM / athavA mRdulatA - komalatAke AdhArabhUta sajjanoM ko ve citta, jo ki uttamautkRSTa tathA kautukabhAva - vinodoMke sadbhAvase sahita haiM, sadbhAvanAvijayinIMsajjanoMkI bhAvanAko jItane vAlI khalatAM - duSTatA athavA mUrkhatAkA upahAsa karate haiM / artha - he jagat ke AzrayabhUta vRtta-AcaraNake dhAraka ! nizcayase sUrya bhI rAtriko naSTakara vItarAgavRtiM gataH - pakSiyoMke dvArA prApta susvaroccAraNa rUpa rAgakI vRttiko prApta ( pakSa meM rAgadveSa rahita vItarAga vRttiko prApta) suvRtta - bhAva - golAkAra ( pakSa meM sadAcArase yukta ) satsu - nakSatroM meM abhivRddhabhAga -vRddhigata bhA-dIptiko prApta, ( pakSa meM satpuruSoM meM vRddhiMgata bhAgase sahita) evaM sahajabhAva lambakaraH - sahajabhAvase lambAyamAna kiraNoMse sahita (pakSameM sahaja svabhAvase lambamAna-nIce laTakate hue hAthoMse sahita) hotA huA yogIyate -yogIke samAna AcaraNa karatA hai, arthAt dhyAnastha munike samAna jAna par3atA hai / athavA yogIyate - jo sUrya, uparyukta vizeSaNoMse yukta kahA jAtA hai ||53||
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [54-55 vibhrAjate sumukha ! sampratipadya sAnu cAritrakalpavazatitayeSa bhAnuH / proddhidya makSu kamalaM sphuratA parAga __ bhAvena bhUribharitAkhilabhUmibhAgaH // 54 // vibhrAjata ityAdi-he sumukha ! eSa bhAnuH sUryaH sAnumudayAcalazRGgavanapradeza sampratipadya ca punararitro bhramarasya rakSako yaH kalpo vicArastasya vazavartitayA, uta cAritrakalpasya vazavartitayA makSu zIghrameva kamalaM saroja prodbhidya yadvA kasyAtmano malaM kazmalaM prodbhidya sphuratA prakAzamAgacchatA parAgabhAvena makarannotAparAgabhAvena vItarAgapariNAmena bhUri punaH punarbharitaH sampUrito'sAvakhilo bhUme go yena sa vibhrAjate zobhate'sau // 54 // lokonvito dhRtavibhAvasukhazriyAsIt sajjo vidhAvuditasatkRtasampadAzIH / sadyo visargapariNAmamupetya yAvad vibhrAjate'yi nRpa ! kevalabhRt satAvat // 55 // loka ityAdi-yo'yaM lokaH sarvasAdhAraNo jano bhuvanadezazca sa vidhau candramasi yadvA sadbhAgye udite sati dhRtA svIkRtA vibhAvasurnizA yena tasya khasya nabhasaH zriyA zobhayA yadvA dhRto vibhAvo'zAzvatabhAvo yena tasya sukhasyendriyajanyabhogavilAsasya zriyA ___ artha-he samukha ! yaha sUrya udayAcalake zikharako prApta kara aritra'-alitra bhramararakSaka bhAvakI vazavartitA (pakSameM cAritra rakSAke bhAvakI vazavartitA) se zIghra hI kamala (pakSameM AtmAkI kaluSatA) ko prodbhidya-vikasita (pakSameM naSTa) kara prakaTa hone vAle parAga-makaranda (pakSa meM aparAga-vItarAga pariNAma) se punaH punaH pRthivIke bhAgoM-pradezoMko bharatA-paripUrNa karatA huA dedIpyamAna ho rahA hai / / 54 // artha-he rAjan ! jo yaha loka-jagat, (pakSameM sarvasAdhAraNa jana) hai, vaha rAtrike samaya vidhu-candramAkA udaya honepara (pakSameM vidhi-sadbhAgyakA udaya honepara) vibhAvasukhazriyA-rAtriyukta AkAzakI zobhAse (pakSameM vaibhAvika 1. ralayorabhedAdariH aliH bhrabharastaM trAyata ityaritraH alirakSako yaH kalpo vicAra stasya vshvtityaa|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] aSTAdazaH sargaH 857 sajjaH samAyuktaH san uditaiH saMprakaTitaiH sadbhirnakSatra: kRtA yA sampat tasyA AzIH samAzaMsanaM yasya sa AsIdabhUd nizAsamaye, sa evAdya prabhAtakAle vInAM sargapariNAma paryaTanabhAvamuta visargapariNAmaM lokottaravRtti tyAgabhAvamupetya yAvadvibhrAjate tAvadeva he nRpa ! rAjan ! sa kevalabodhabhRd atIndriyajJAnamAptavAn, api kila / kiJca, ke nAmArke valasyodayarUpabodhabhUt cAstIti // 55 // zrIbhAratoktavibhavo dhRtarASTra eSa vIraM janAya khalu kauravamIkSate saH / kRSNo'liratra kalikAlasadutsavAya vidmo'tha padmamapi saurabhavismayAya // 56 // zrIbhAratetyAdi-zrIbhAso ravidIpterlatayA paGktyokto yo'sau vibhava eSa dhRtaH samAkrAnto rASTro dezo yena sa samasti / tathA zrIbhArate nAmetihAsagranthe uktaH prakhyApito vibhavo yasya sa dhRtarASTro nAma raajaa| sa viH pakSI yo rAtrau vRkSamadhyavasat sa eva ko bhuvi raJjanAya prasaktyartha khalu ravamIkSate zabdaM karoti / yadvA kauravaM nAma voraM janAya khalu sarvasAdhAraNAyekSate pazyati, nAnyaH ko'pi tasya dRkpathamupayAtIti / atra ca bhUtale kRSNo dhUmravarNo'limaraH kalikAyAM kamalapatrikAyAM lasan zobhamAno ya utsava: [sphuraNalakSaNastasmai / kiM vA kalikAlasya saMzcAsAvutsavazca tasmai / athApi punaH padma kamalaM saurabhasya sugandhasya vismayAya / athavA padma nAma baladevaM surANAmasau sauraH sa "cAso bho yasyAsti tasya devalokasya smayAyAzcaryAya bhavati // 56 // azAzvata indriyajanya sukhakI saMpadAse) saMyukta hotA huA udita satkRta-nakSatra kRta zobhAke AziSase (pakSa meM udayAgata puNya karmase prApta saMpadAke AziSase sampanna thA), vahI aba prAtarvelAmeM visargapariNAma-pakSiyoMke paryaTana bhAva (pakSa meM tyAgake pariNAma) ko prApta hokara ke-vala-bhRt-sUrya meM dRr3hatAko dhAraNa karatA huA (pakSameM kevalabhRt-kevalajJAnako dhAraNa karatA huA) zobhAyamAna ho rahA hai // 55 // artha-zrIbhAs-sUryakAntiko ratA-(latA) paGkti dvArA kathita jo vibhava hai, vaha dhRtarASTra hai-samasta dezako vyApta karane vAlA hai, arthAt sUryarazmiyoMkA vaibhava samasta dezoMmeM vyApta ho rahA hai| vaha vi-pakSI jo ki rAtrimeM vRkSapara rahatA hai, kau-pRthivI para Aneke liye ravaM IkSate-zabda kara rahA hai / yahA~ kRSNa ali-kAlA bhramara kalikAoM para zobhAyamAna vikAsa rUpa utsavako pratIkSA kara rahA hai tathA vaha padma-kamala bhI saurabhavismayAya-sugandhake dvArA Azcaryake
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 858 jayodaya-mahAkAvyam [ 57 na kvApi bhAti-adhunA dvijarAjavaMzaH supto'si bAhujasamAjasatAM vataMsa / kaste tulAdhara udeti janeSu vA yaH ___ saMviplavo'tra bahudhAnyasamIkSaNAya ||57 // na kvApItyAdi-he bAhujasamAjasatAM vataMsa ! he kSatriyajanaziromaNe ? adhunA dvijarAjasya candrasya vaMzastArakAsamAjo yadvA dvijarAjAnAM viprANAM vaMzo na kvApi bhAti, tathApi tvaM supto'si naitadya ktam / vA'thavA punarjaneSu sa ko'sti yaste bhavatastulAdharaH sAdRzyakaro vidyate / athavA vaNigasti / atra ca prabhAtatvAd bahu analpaM ca taddhAnyaM ca tasya samIkSaNAyAnveSaNArtha saMviplavo vInAM pakSiNAM samyakplava udgamanan, athavAnyasya zUdrasya samIkSaNAya kaH kIdRk zUdraH syAdityAditarkaNArthaM bahudhA saMviplavo visaMvAdo bhavatIti // 57 // liye ho rahA hai-apanI AzcaryakArI sugandhako prakaTa kara rahA hai / arthAntara-bhArata nAmaka itihAsake granthameM jisakA vibhava-vaibhava prakhyAta hai, aisA dhRtarASTra nAmakA rAjA janahitake liye kaurava-duryodhanAdikako dekha rahA hai, arthAt vaha pANDavoMko upekSitakara kauravoMko hI janahitakArI mAna rahA hai| yahA~ kRSNa-zrIkRSNa kalikAlameM zobhAyamAna utsavake liye pratIkSArata haiM, arthAt pANDavoMko vijayI banAkara kalikAlako bhI Ananda nimagna karanA cAhate haiM aura padma-baladevako hama saurabhavi-devoMke bho smaya-Azcaryake liye mAnate haiM, arthAt padma apane zauryase devoMko bhI Azcarya cakita kara rahe haiM, aisA hama mAnate haiM // 56 // ___ artha-he kSatriyakula ziromaNe ! isa samaya dvijarAja-candramAkA vaMzatArAoMkA samUha kahIM bhI suzobhita nahIM ho rahA hai athavA brAhmaNoMkA vaMza kahIM bhI pratiSThAko prApta nahIM ho rahA hai, phira bhI Apa so rahe haiM, usake hitakI ora ApakI dRSTi nahIM hai| manuSyoMmeM vaha kauna hai jo ApakI tulAsadRzatAko dhAraNa kara sake athavA tulAdhara-tarAjUko dhAraNa karane vAlA vaNik kauna hai ? yahA~ prabhAta ho jAnese bahudhAnyasamokSaNAya-pracura annake anveSaNake liye, saMviplava-acchI taraha athavA saba ora pakSiyoMkA utpalavanautpatana ho rahA hai, arthAt atyadhika annakI khojake liye pakSI saba ora ur3a rahe haiM / athavA anya-kSatriya, brAhmaNa aura vaizyase atirikta zUdravarNakI samIkSA ke liye visaMvAda ho rahA hai // 50 //
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58-59 ] aSTAdazaH sargaH nakSatratA svayamadhItidazAmupetA padma zriyaH samuvitAH prabhavantya etAH / kalyAkhya eSa samayo bhavadIkSaNIyo jalpe dvijAtirucitaM sujanAnaNIyaH // 58 // nakSatretyAdi-he sujana ! dvijAtInAM pakSiNAmuta ca viprANAM rucitamabhilaSitaM jalpe kalakalarave'thavA vyarthavitaNDAvAve'naNIyo vAraM vAraM bhavati / nakSatratA tArANAM saMhatirItimadhikRtya vartata ityadhIti yA dazAvasthA tAmupetA vinAzaM gatA / athavA kSatratA bhatriyatvasthitiH sAdhItivazAmadhyayanavazAM nopetA svayaM sutarAmevApaThitaiva tiSThati / tata evaitacchriyaH sphUtikoAvirUpAstAH samuditA ekatrIbhUya padma prabhavanti padormA yasyAstIti tasmin caragaje zUdre sphuranti, padma kamale tu zriyaH sambhavantyeva kila / itthameSa kila kalyAkhyaH prAtarnAmakaH samayo bhavatA sujanena IbhaNIyo darzanIyo vidyate'thavA kali: AkhyA yasya sa kalikAlanAmA samayo bhavatA'valokanIyo'sti // 58 // nAnAprasaktiriti yajjaDajeSu tena raktAmbaratvamitamarkamahodayena / sarvedvijairadhikRtA kaNabhakSazikSA __sampAditA ca tamasA sugataikadIkSA // 59 // nAnetyAdi-yadyasmAtkAraNAt madaneSu kamaleSatApaThitajAteSu nAnAprasaktiranAprasaktiraprasannabhAvo na bhavati, utAnekavidhAsallagnatAsti / ityata eva tenArkamahodayenArkasya artha-he sujana ! sajjanottama ! isa samaya dvijAtiyoM-pakSiyoMkI bahuta bhArI ruci jalpa-kalakala zabda karane meM hai aura nakSatratA-nakSatroMkI paMkti nAzako prApta ho gaI hai, ataH ye samasta lakSmiyA~-zobhArUpa sampattiyA~ padma-kamalameM ekatrita huI haiM / yaha kalya-prAtaH nAmakA samaya Apake dvArA darzanIya hai| arthAntara-he sujana ! isa samaya dvijAtiyoM-brAhmaNoMkI bahuta bhAro ruci jalpa-vyarthake vitaNDAvAdameM hai aura kSatratA-kSatriya jAti svayaM adhyayanakI . dazAko prApta nahIM hai, arthAt vaha svayaM paThana-pAThanase rahita hai, ataH ye samasta lakSmiyA~ padma-zUdra varNameM ekatrita huI haiM-zUdroMkA prabhAva bar3ha rahA hai| yaha kalyAkhya-kali nAmakA samaya Apa dekhiye // 58 // artha-jaDaja-jalaja-kamaloMmeM anAprasakti-aprasannatA nahIM hai, arthAt kamala vikasita hokara pUrNa ullAsako prApta ho rahe haiM / isaliye arkamahodaya 57
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 860 jayodaya-mahAkAvyama [60 mahatodayena raktAmbaratvamAkAzasyAruNatvamuta cArkamahAzayena raktAmbaratvaM raktavastradhArakasampradAyitvamitaM prAptam / sadvijaiH pakSibhiH kaNabhakSazikSA dhAnyAdanatatparatAdhikRtA praaptaa| athavA dvijairbrAhmaNaiH kaNAdanAmAcAryasya zikSopadezopalabdhiH svIkRtA / tamasAndhakAreNa punaH suSThu gataM gamanaM nissaraNaM tatra kA dIkSA nirgamanapravRttiH smpaaditaa| athavA sugatasya nAma bauddhAcAryasya dIkSA sampAditA // 59 // kUTasthatAM kharamarIcirupaiti tAta ! bhRSTAdhvaro bhavati vA dvijarADihAtaH / syAdvAdabhAguditapicchagaNasya vRttiH sA saugatAya niyatA kSaNadApravRttiH // 60 // kUTasthatAmityAdi-he tAta ! kharamarIciH prakharakiraNaH sUryaH kUTe prAkparvatasya zikhare tiSThatIti tattAmatha ca kharaH spaSTavaktA marIci ma sAMkhyasampradAyAcAryaH sa kUTasthatAM nityavRttimupaiti / ata eveha dvijarATa candramAH sa bhRSTamadhva mArga rAti gRhNAtIti bhRSTAdhvaro bhavati / vAthavA vipravargo bhRSTo vikRtimavApnotihiMsakadazA muktvA bali sUryane raktAmbaratA-AkAzakI lAlimA prApta kara lI hai| tAtparya yaha hai ki isa samaya kamala vikasita haiM aura sUryodayake kAraNa AkAza lAla-lAla ho rahA hai| saba dvijoM-pakSiyoMne kaNabhakSazikSA-dAnA cuganekI zikSA prApta kara lI hai arthAt pakSI dAnA cugane lage haiM aura andhakArane sugata-acchI taraha cale jAneko kalA sIkha lI hai / bhAva yaha hai andhakAra bilakula naSTa ho gayA hai| arthAntara-arkamahodayena-sUrya grahake mahAn udayase apane mUrkha putroMkI nAnAbhoga vilAsa sambandhI saMlagnatA dekha kisI arka nAmaka vRddha kuTumbIne lAla vastra pahinane vAle sampradAyako dIkSA le lo hai| saba dvijoM-brAhmaNoMne adhyAtmavidyAko chor3a udarambharI zikSAko prApta kiyA hai, athavA kaNAda RSi praNIta nyAyazAstrakI zikSA prApta kI hai aura andhakArane sugata-bauddhamatakI dIkSA svIkRta kI hai / / 59|| artha-he tAta ! kharamarIci-sUrya, kUTasthatA-pUrvAcalake zikharapara sthitiko prApta ho rahA hai (pakSameM prakharavavatA-spaSTavAdI marIci-sAMkhyamatakA pravartaka) kUTasthatA-nityaikavAdako prApta ho rahA hai| idhara dvijarAT candramA bhraSTa-chUTe hue mArgako prApta ho rahA hai (pakSa meM brAhmaNa bhRSTAdhvara-hiMsaka yajJako prApta ho rahA hai)| pUMchako Upara uThAne vAle murgoMkI vRtti zabdako prApta ho
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 ] aSTAdazaH sargaH 861 hiMsAtmatAM gato'dhvaro yajJo yasya sa bhavati / uditapicchAnAmutthApitapicchAnAM tAmracUDAnAM gaNaH samUhastasya vRttirvAdabhAg vAdaM zabdaM bhajatIti tathAbhUtA syAd bhavet, tAmracUDA vadantItyarthaH / athavA uditapicchAnAM mayUrapicchadhAriNAM digambarANAM gaNaH samUhastasya vRttiH pravRttiH syAdvAdabhAk syAdvAdamanekAntavAdaM bhajatIti tathAbhUtA, bhavatIti zeSaH // 60 // dRSTvA vivAdamiha zAkhipadeSu nAnAbhinnAM sthiti smRtibhavAdhigatenidAnam / tAM paGkajAtakalitAmiti hAsavRtti mastyeva nirvRtipathe'tha satAM pravRttiH // 61 // dRSTvetyAdi - -iha loke zAkhinAM vRkSANAM padeSu sthAneSu yadvA vedAnAM zabdeSu vInAM pakSiNAM vAdaM zabdakaraNamuta visaMvAdaM nAnAnekaprakArakaM dRSTvA tathaiva smRtibhavaH kAmastasyAdhigatiruta smRtibhyo manuprabhRtikRtAbhyo yAdhigatijJaptistasyAH sthiti bhinnAmucchinnAmanekaprakArAM vA dRSTvA / ityata eva ca punastAM prasiddhAM paGkajAtaiH kamale: kalitAM svIkRtAM hAsavRtti vikAsalakSaNAmutetihAsAnAM purAvRttagranthAnAM vRti TippaNikAM vyavasthitirUpeNa paGkajAtena kardamasamUhena kalitAM dRSTvA nidAnAdasmAt kAraNAdevAtha punaH satAM nakSatrANAmuta sajjanAnAM pravRttinirvRtipathe'sti // 61 // rahI hai, arthAt murge bola rahe haiM (pakSa meM mayUrapicchako dhAraNa karanevAle digambara muniyoMkI vRtti syAdvAda vANI ko prApta ho rahI hai aura kSaNadA - rAtrikI pravRtti saugatAya niyatA- acchI taraha samApta ho gaI hai / ( pakSa meM saugata - bauddha matako prApta ho gaI hai - kSaNikavAdako svIkRta kara rahI hai ||60|| artha -- isa loka meM zAkhipada - vRkSoMke sthAnoMpara hone vAle vivAda - pakSiyoMke kalakala zabda ko, kAmakalAkI khaNDita sthitiko aura kamaloM dvArA prApta vikAsakI vRttiko dekhakara satAM - nakSatroMkI pravRtti nirvRtipatha - samAptike mArga meM ho rahI hai / tAtparya yaha hai ki isa samaya vRkSoMkI zAkhAoM para pakSI cahaka rahe haiM, rAtrimeM hone vAlI kAmakalA bhinna- khaNDita ho gaI hai, kamala hAsavRttivikAsako prApta ho rahe haiM aura nakSatra vilupta ho rahe haiM / arthAntara - vividha zAkhAoMse yukta vedoMke sthAnoMmeM hone vAle vivAdavisaMvAda, smRti granthoMke jJAnakI chinna-bhinna dazA tathA itihAsakI vRtti ko paGkajAtakalita - kardamasamUhase lipta malina dekhakara satAM - sajjanoMkI nirvRtipatha - nirvANa mArga meM pravRtti ho rahI hai / bhAva yaha hai ki saMsArake dUSita - adhArmika
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 862 jayodaya-mahAkAvyam [62-63 no naktamasti na dinaM na tamaH prakAzaH naivAtha bhAnubhavanaM na ca bhAnubhAsaH / ityahato nRpa ! caturthavaco vilAsa ___ sandezake susamaye kila kalyabhAsaH // 62 // no naktamityAdi-he napa ! he rAjan ! arhatazcaturthavacaH 'syAdasti 1 syAnnAsti 2 syAdubhayaM 3 syAdavaktavyaM 4 syAdastyavaktavyaM 5 syAnnAstyavaktavyaM 6 syAdubhayaM cAvaktavyam 7' eteSu saptabhaGgeSu caturthavacaH syAdavaktavyaM nAma tasya vilAsazceSTitaM tatsandezake kalyabhAsaH prabhAtasya susamaye kilAdhunA no naktaM naiva dinamapyasti na ca tamo naiva prakAzo'pi naiva bhAnAM nakSatrANAmanubhavanaM na ca bhAnubhAsaH, kintvasphuTadRgeveti // 62 // prAk zailametya vicaratyayamaMzumAlI tthaM ttpvprcaalitaatrjgairikaalii| vyomnIkSyate naravarAtha tadekabhAgaH . saMgatya bho jalaruhAmadhunA parAgaH // 63 // prAgitvAdi-bho naravara ! ayamaMzumAlo sUryaH prAkzelaM pUrvaparvatametya gatvA vicarati paryaTanaM karoti kiletthaM tatpadaistatkiraNaireva caraNaH pracalitA samutthitAtra vAtAvaraNako dekha sajjana puruSa nirvRtipatha-nirvANa mArga athavA uparyukta vivAdoMse dUra rahane vAle mArgameM pravRtta ho rahe haiM-taTastha bana rahe haiM / / 61 // ___arSa-he nRpa ! he rAjan ! ahaMnta bhagavAnke caturtha vacanakI ceSTAkA saMdeza dene vAle prAtaHkAlIna doptike sundara samayameM na rAta hai, na dina hai, na andhakAra hai, na prakAza hai, na nakSatroMkA anubhavana hai aura na sUryakI dIptiyA~ haiM // 62 // bhAvArtha-jinendra devake dvArA pratipAdita syAdasti Adi sAta vacanoMmeM caturtha vacana 'syAdavaktavya' hai, arthAt padArtha na asti rUpa hai, na nAsti rUpa hai, na astinAsti rUpa hai, kintu avaktavya hai, kyoMki eka hI sAtha asti-nAsti ye do virodhI dharma nahIM kahe jA sakate / isI taraha isa prabhAta kAlameM na to rAta hai, na dina hai, na andhakAra hai, na prakAza hai, na nakSatroMkA anubhava-sadbhAva hai aura na sUryakI razmiyA~ hai, kintu prakAza aura andhakArako eka avaktavya dazA hai // 62 // he narazreSTha ! yaha sUrya pUrvAcalapara paryaTana karatA hai, ghUmatA hai, yaha bAta prasiddha hai / paryaTanake samaya sUryake padoM-caraNoM (pakSa meM kiraNoM) se usa parvatapara
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ] aSTAdazaH sargaH 863 jAtasya gairikasyAlI paramparA saiveyaM raktaprabhA vyomni nabhasokSyate / atha ca tasyaiva rakasyaiko bhAgazaH sUryapAdasaMlagnaH san jalaruhA kamalena saha saMgatya saMgatimAsAdya tatrasthena madhunA dhavalavarNena punardhavalavarNaH parAgo nAma puSparajo jAtaH // 63 // nirmUlatAM vrajati bho kSaNadApraNIti rnAsti pradIpabhuvi kApilasatpratItiH / syAdvAda eva vibhavaH pratipallavaM sa bhAtyarhato dinakarasya yathAvadaMzaH ||64 // nirmUlatAmityAdi - bho mahAnubhAva ! zRNu / kSaNadAyA rAtra eH praNItizceSTAthavA aNadA yAsau praNItiH kSaNikamatanItiH sugatasUktA sA nirmUlatAM vrajati prahANimApnoti / pradIpAnAM dIpakAnAM bhuvi sthAne lasantI zobhamAnA yA pratItiH sA kApi nAsti, tathaiva kapilAnAM kapilAnuyAyinAM satI pratItirnAsti / pradIpabhuvi hrasvadIrghaplutasaMjJakasvarANAM sthAne, zabde ityarthaH / evaM pallavaM pallavaM prati vRkSasya patra patra prati yadvA pado lavaM lavaM prati pratyakSaradezamityarthaH, vibhavaH pakSisamuttho vAdaH syAdeva | athavA syAdvAde kathaJcidvAde khalu vibhavaH satyArthaprakAzaka : prabhAvaH so'stItyarhataH zlAghanIyasyAtha ca jinavarasyaiva dinakarasya sUryasya yathAvadaMzI bhAti // 64 // utpanna huI gerukI dhUla ur3I, vahI dhUli AkAza meM kAlaprabhAke rUpameM dikhAi detI hai / usI dhUlikA kucha bhAga sUryake pAdoM caraNoM (pakSa meM kiraNoM) meM laga gyaa| jaba sUrya kA pAda kamalapara par3A taba vaha geruko dhUli kamalakI madhuke sAtha milakara sapheda raGgakI parAga bana gaI || 63 // artha - bho mahAnubhAva ! suno, yaha jo kSaNadApraNIti-rAtrikI ceSTA hai, vaha nirmUlatAko prApta ho rahI hai, arthAt rAtri samApta ho rahI hai ( pakSa meM bauddhoM kI kSaNadApraNItiH -kSaNika matanIti nirmUla ho rahI hai / pradIpabhuvi - dIpakoMke sthAnameM kucha bhI sundara pratIti nahIM hai, arthAt dIpakoMkI prabhA samApta ho gaI hai, athavA pradIpa - hrasva, dIrgha aura pluta saMjJaka svaroMke sthAnabhUta zabdoMmeM kucha bhI sundara pratIti nahIM hai, arthAt isa samaya zabdoMke uccAraNameM hrasva, dIrgha, pluta svarakA bheda nahIM jAna par3atA / ( pakSa meM kApila - kapilAnuyAyI - sAMkhyoMkI koI praNIti-nityavAda kI sthApanA nahIM hai ) / vRkSoMke pallavapallava -pAta-pAtapara vibhavo vAdaH syAt - pakSiyoMkA kalarava ho rahA hai, athavA palavapalava -akSara akSarameM arhanta bhagavAn kA syAdvAda - kathaMcid bAda hI dinakarake aMzake samAna vibhavavaibhava - prabhAvako prApta ho rahA hai ||64 || -
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 864 jayodaya-mahAkAvyam [65-66 naikAntayuk sapadi dehabhRto'dhikAraH ___ syAdvAdatatparatayA niyato vicAraH / naivApyulUkatanayaprabhRteH pracAraH ityarhataH samudayastapanasya tAraH // 65 // naikAntetyAdi-samprati dehanato mAnavasyAdhikAra ekAntena yukta ityekAntayuga rAviratatvAdevAntavAsatatparo na vidyate'thavA dehabhRto dehapoSaNatatparasya cArvAkasya ekAntayuga ekAntavAdAsakto'dhikAro mataprasAro na vidyate / vInAM pakSigAM cAro gamanaM vAde kalakalakaraNa tatparatayA niyata: syAd asti / pakSiNaH kalakalaravaM kurvANA eva samutpatantItyarthaH / atha ca vicAraH padArthasvarUpavimarzaH syAdvAde kathaJcidvAde tatparatA tayA niyato nizcitaH / dArzanikA vidvAMsaH syAdvAdapaddhatyaiva tattvavicAraM kurvantItyarthaH / ulUkatanayaprabhRte rAtricarakAdipakSiNAM pracAraH paryaTanaM nAsti, sarve te'nthitaastisstthntiityrthH| itItthamahataH zlAghanIyasya lokayAtrAkAraNena prazastasya tapanasya sUryasya sAraH zreSThasamudaya udgamo vidyata iti zeSaH / atha ca tapanasya pratApavato'rhataH prakSINaghAtikarmaNo jinavarasya sAraH zreSThasamudayaH samyakprabhAvo vartate // 65 // nairmalyameti kila dhaumivAmbaraMtu snAtA ivAtra sakalA harito bhavantu / prAgbhUbhatastilakavad ravirAvibhAti candrastu cauravadudAsa itaH prayAti // 66 // nairmalyamityAdi-ambaramAkAzaM vastra vA dhautamiva kila naimalyameti, bhAlanena artha-isa samaya dehadhArI mAnavakI pravRtti ekAntavAdase yukta nahIM hai, pakSiyoMkA paribhramaNa niyamase kala-kala zabdase yukta ho rahA hai, ulUka Adi rAtricara pakSiyoMkA pracAra nahIM hai aura prazasta-lokopakArI sUryakA zreSTha udaya ho rahA hai| __ arthAntara-isa samaya ekAntavAdake poSaka cArvAka matakA adhikAra nahIM hai, jitanA bhI tattvavicAra hotA hai, vaha syAdvAda-kathaMcidvAdake anurUpa hotA hai| ulUkapAda RSike matakA pracAra nahIM hai, kintu pratApayukta arhanta devakA hI zreSTha abhyudaya ho rahA hai / / 65 // artha-ambara-AkAza vastrake samAna nirmalatAko prApta ho rahA hai, samasta
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67-68 ] aSTAdazaH sargaH vastrasya nirmalatA yathA bhavati tathAkAzasya vaizadyamidAnImasti / sakalA harito dizAstAstu punaratra snAtA iva bhavantu shuddhimvaaptaaH| ravizca prAgbhUbhRtaH pUrvaparvatanAmanarapatestilakavadAvibhAti mUni vrtte| candrastu cauravadudAste niSprabhassannitaH prayAti nirgacchati // 66 // sadvArizauktikati svayameva teSu saMbibhratI kamalinI kalapallaveSu / udghATitasvanayanA nijavallabhasyA sau svAgatArthamabhiyAti hitaikavazyA // 67 / / sadvArItyAdi-asau dRkpathagatA kamalinI hitaikavazyA premaparAyaNA satI udghATitAni svanayanAni nAma nayanasthAnIyAni kamalAni yayA sA, nijavallabhasya sUryasya svAgatArtha teSvAtmIyeSu kalapallaveSu mRduladaleSu yadvA hastakisalyeSu sadvAri zauktikati santi prazaMsAyogyAni vArINi bindurUpatvamAptAni yadvA satprazastaM vAri nairmalyaM yeSAM tAni ca tAni zauktikAni muktAphalAni teSAM paGkita bibhratI saMdadhatI svayameva bhAti zobhate // 67 // uccaistanaM spRzati kuDamalamarkadeva statratyakezarakRtopazarIrameva / asyApahRtya jayinaH kalalohitatvaM zrIvArijAtavitateH samudAyasattvam // 68 // uccastanamityAdi-arkadevaH sUryanAmanarapatiH sa zrIvArijAtavitateH kamalinyAH kuDamalaM samudAyasattvaM saMgraharUpatAmApannamuta mudaH prasannatAyA Ayasya satvena sahitaM samudAyasatvamata evoccastanamunnatigataM stanaM spRzati / tata evAsya sUryasya kezareNa dizAeM snAna kiyeke samAna-zuddha ho rahI hai, sUrya pUrvAcala rUpa rAjAke mastaka para tilakake samAna suzobhita ho rahA hai aura candramA caurake samAna udAsa ( niSprabha ) ho yahA~se jA rahA hai / / 66 / / artha-yaha premaparAyaNA kamalinI kamalarUpa netra kholakara apane pati-sUryake svAgatake liye komala pallava rUpa hAthoMmeM jalabindu rUpa motiyoMkI paMktiko dhAraNa karatI huI svayaM suzobhita ho rahI hai / / 67 / / artha-yatazca sUrya nAmaka rAjA kamalinI rUpa strIke sthUla evaM unnata
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 866 jayodaya-mahAkAvyam [69-70 kRtamupazarIraM vilepanaM tatratyaM stanagataM ca tatkezarakRtopazarIraM ca tadapahRtya jayino'sya sUryasya kalaM spaSTatamaM lohitatvamuta ca kaleSu ( kareSu ) kiraNeSveva hasteSu lohitatvaM sambhavatIti yAvat // 68 // bho bho prazastabhavisambhavisampadibhya ! prAcyambaraM lasati lohitamabjinIbhyaH / sadyo'limuddharati zalyamivAMzumAlI kAruNyapUrNamiva pUtkurute dvijAlI // 69 / / bho bho ityAdi-bho bho iti sambodhanavAcakAvyayapadam / prazastabhavo vidyate yeSAM te prazastabhavinasteSu sambhavinI bhavitumahI yA sampat tayA ibhya ADhayastatsambuddhau he lokottaravibhavazAlin ! prAci pUrvadeze lohitamaruNavarNamambaraM nabho lasati zobhate / aMzumAlI sUryo'sjinIbhyaH kamalinIbhyaH zalyamiva kaNTakamivAli SaTpadamuddharati niSkAsayati / dvijAnAM pakSiNAmAlI paGktiH kAruNyena dayAbhAvena pUrNamiva yathA syAttathA pUtkurute roditi, paraduHkhakAtaratvAditi yAvat // 69 // zIrSe himAMzumulukaM pratilomabhAgaM dyaurmUcchitApyanizi cittvamitApyanAgaH / sindUrapUraruciraM suciraprabhAva meSA'dhunA agiti kambalameti tAvat // 7 // zIrSa ityAdi-he anAgaH ! Agojita ! niSpApa ! nizi mUcchitA satI yA yauH zIrSe himAMzu candrameva prAleyakhaNDamApya lomabhAgaM lomabhAgaM prati bhavatIti pratiloma stanarUpa kuDmalakA usapara lage hue kezarake lepako dUrakara sparza karatA hai, ataH usa vijayI sUryake kiraNarUpa hAthoMmeM lepakI lAlimA A lagI hai // 68 // artha-he lokottara sampattise yukta rAjan ! pUrva dezameM lAla AkAza suzobhita ho rahA hai / sUrya apanI priyA kamaliniyoMse kAMTekI taraha bhramarako bAhara nikAla rahA hai aura usase duHkhI ho pakSiyoMkI paMktirUpI sahelI karuNA bhAvase ro rahI hai // 6 // artha-jo diva (AkAza) rAtrimeM mUcchita thI, vaha apane zira para candramA rUpI himakhaNDa aura pratyeka romakUpa para nakSatrarUpI ole rakhakara cetanatAko
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71-72 ] aSTAdazaH sargaH bhAgaM sarvatra svazarIra evolukaM DalayorabhedAduDukaM nAma nakSatrameva karakopalamApyevaMvidhaprakAreNa citvaM sacetanAvasthAmitA gatAdhunA zaityanivAraNAya sindUrapUraruciramaruNavarNaM suciraprabhAvaM dIrghakAlaM yAvatprabhAvakArakaM kambalameti prApnoti tAvat // 70 // AzA sitA surabhi tAnava- kautukena vA zAsitA surabhitA navakautukena / samudarkasArA puNyAhavAcanaparA puNyAhavAcanaparA samudarkasArA || 71|| AgetyAdi - AzAkhilApi vizA yadvA lokAnAM manovRttissA surabhINAM dhenUnAM tAnavaM tanusambandhi yannavaM kautukaM vinodastena zAsitA samAkrAntA sitA zvetA jAtA / navakautukena praphullanavakamalakusumena surabhitA saugandhyamitAsti / arkasya sUryasya sAraH prasaraNaM samud harSasahito'rkasAro yatra sA samudarkasArA / ata eva puNyAhasya pavitradivasasya yAcane kathane parA parAyaNA satI samudarkasya bhaviSyataH pariNAmasya sAro yatra sottaraloka sudhAraNatatparA, ata eva puNyAhavAcane svastItyAdisamuccAraNe tatparAsti / / 71 // sammudraNaM saha sametya samena rAjJA bhAsvantamApya ca maNi hasatIha bhAgyAt / 867 AmodasambharabhUdeSa kilAbjabhUpaH saMpazya zasya manujeSvavataMsarUpa // 72 // sammudraNamityAdi - he za syamanujeSu satpuruSeSu avataMsarUpa ! sacchiromaNe ! ayamanjabhUpa eSa kamala mahIpAlaH samena rAjJA zrImatA candreNota samakakSakeNa saha sammudraNaM prApta huI thI, vaha aba prAtaHkAla ke samaya mAnoM zItakI bAdhA dUra karaneke liye dIrghakAla taka prabhAva rakhane vAle lAla kambalako or3ha rahI hai / / 70 // artha - samasta dizAe~ gAyoMke zarIra sambandhI vinodase vyApta ho sapheda ho gaI hai athavA navIna praphulla kamala puSpoMse vyApta ho surabhita sugandhita ho rahe haiM, athavA sUryake harSa pUrNa saMcArase yukta ho 'Aja pavitra dina hai' yaha kahane meM tatpara haiM athavA sundara pAralaukika bhaviSya kI zreSThatAse yukta ho puNyAha vAcana - svastipAThake uccAraNameM tatpara haiM / / 71 / / artha - he sajjana ziromaNe ! yaha kamalarUpa rAjA zrImAn candramArUpI rAjA sAtha saMmudraNa-saMkoca athavA harSaM sahita yuddhako prApta kara, arthAt rAtabhara
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaghodaya- mahAkAvyam [ 73-74 saMkocamuta prasannatAyuktaM yuddha N sametya kRtvA ca punarbhAgyAd bhAsvantaM sUryameva prakAzamAnaM maNimaya hasati Amodasya sugandhasya pramodasya ca sambharabhRt kilaiSa samasti // 72 // 868 sUryAkhyA pratibhaTaH sphuTakezarAlI pUrvokta sAnumati sAnumatiH sudhAlin / zabdatyanena raNakarmANi tAmracUlaH spaddhaGkuzatvaviSaye bhavato'nukUlaH // 73 // sUryAkhyetyAdi - he sudhAlin ! sudhAravAdin ! pUrvoktasAnumati udayaparvate sUryAkhyA pratibhaTaH sphuTakezarAlI tiSThati / anena tAmracUlaH sAnumatistvadIyAnumatiyuktaH san spaddhaGkuzatvaviSaye raNakarmaNi bhavato'nukUlaH san zabdati spaddhakAriNamAhamanniva kila zabdaM karoti // 73 // vRtraghnatAmanubhavan sumano'nuzAstA he deva! devapativat sadRzastavAstAm / samyanizAntasamavAyadharo dineza zcitrAdikotkalitasaMgrahavAn sa eSaH // 74 // vRtraghnatAmityAdi - he deva ! svAmin! eSa dinezo devapativat sureza iva tava sadRzazvAstAmeva, 'vRtro dAnavazakrAdidhvAntavAridavairiSu' iti vacanAt vRtramandhakAraM surezapakSe candramAke sAtha jUjhakara isa prAtarvelAmeM sadbhAgyase sUryarUpI dedIpyamAna maNiko pAkara Amoda-harSaM athavA sugandhake bhArako dhAraNa kara ha~sa rahA hai-Anandaka anubhava kara rahA hai // 72 // artha - he sudhAravAdin ! pUrvokta udayAcala para spaSTa kalagI se yukta sUrya nAmakA pratidvandvI sthita hai, ataH raNakArya - yuddharUpa kArya meM kuzala murgA ApakI anumati se yukta ho yuddhakAryameM spardhA karatA huA use lalakAra rahA hai / bhAvArtha - prAtarvelA meM murgA bolatA hai / kyoM bolatA hai ? isameM kavikI kalpanA hai ki koI rAjA murgoM ko lar3AnekA khela dekha rahA hai| pRthivI talakA murgA udayAcala para sthita lAla kalagIse yukta sUryarUpI murgAko dekha kara rAjAkI anumati pAkara use yuddha ke liye mAnoM lalakAra rahA hai / / 73 / / artha - he deva ! yaha sUrya sureza - indra aura Apake samAna hai / zleSAlaMkAra honese zlokagata saba vizeSaNa sUrya, indra aura jayakumArake pakSameM Ayojita
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTAdazaH sargaH 869 vRtra nAma dAnavaM jayakumArapakSe vRtraMzatrahantIti tattAmanubhavan svIkurvan, sumanasAM kusumAnAM devAnAM manasvijanAnAM vAnuzAstA / nizAyA anto'bhAvo nizAntaH prabhAtakAlastasya samavAyadharaH, surezapakSe nitarAM zAntA nizAntAsteSAM zAntaprakRtikalokAnAM samavAyadharaH, jayakumArapakSe nizAntAnAM bhavanAnAM smvaaydhrH| citrAdikairnakSatra rutkalito yo'saMgrahazcaitrAvimAsarUpastadvAn, surezapakSe citrAnAma svargavezyA sAdiryAsAM tAbhirutkalitasaMgrahavAn, jayakumArapakSe citrANi nAnAprakArakANi pratibimbAnyAdau yeSAM taiH zayanAsanadarpaNaparikarairutkalitaH saMgrahastadvAn // 74 // satsaMgamApakaraNo dvijarAvirodhI sarvatra vibhramaparo jddjaanurodhii| syUno'kulIna iva golakarUpatvAd bho bhUmipAla ! timilakSaNabhakSakatvAt / / 7 / / sadityAdi-bho bhUmipAla ! syUno nAma sUryaH, sa satAM nakSatrANAmuta prazastapuraSANAM saGgamasyApakaraNaM nirAkaraNaM yatra saH, dvijarAjazcandramaso viprasya vA virodhI, jaDajAnAM haiN| yathA-sUryake pakSameM-sUrya vRtra-andhakArake nAzakA anubhava karatA hai, sumanas-kamala Adi puSpoMkA anuzAsana karane vAlA hai, nizAnta-prAtaHkAlake sAtha samavAya-sambandhako dhAraNa karane vAlA hai aura citrA Adi nakSatroMse prakaTa honevAle caitra Adi mAsoMkA saMgraha karane vAlA hai / surezake pakSameMsureza vRtra nAmaka daityakA ghAta karane vAlA hai, sumanas-devoMkA anuzAsana karane vAlA hai, nizAnta-atyanta zAnta prakRti vAle manuSyoMke samahakA dhArakarakSaka hai aura citrA Adi svargakI apsarAoMke dvArA niSpAdita saMgrahase sahita hai / jayakumArake pakSameM-jayakumAra vRtruoMke ghAtakapanekA anubhava karane vAlA hai, sumanasa-vicAravAn manuSya athavA vidvAnoMkA anuzAsana karane vAlA hai, nizAnta-bhavanoMke samUhase sahita hai aura citra-nAnA prakArake zayanAsana-darpaNa tathA pratibimba Adike saMgrahase yukta hai // 74 / artha-he bhUmipAla ! yaha syUne-sUrya, akulIna-nIcakulotpanna manuSyake samAna hai / zleSAlaMkAra honese saba vizeSaNa sUrya aura akulInake pakSa meM Ayo1. 'syUno'rke kiraNe' iti vizvalocanaH / 2. amRte jArajaH kuNDo mRte bhartari golakaH' ityamaraH / patike jIvita rahate jArase jo saMtAna hotI hai, use kuNDa tathA patike mara jAnepara jArase hone vAlI saMtAna golaka kahalAtI hai|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [76 kamalAnAmapi mUrkhANAmanurodha AgrahastadvAn, sarvatra jagati vibhramaparo bhramaNakAraka: saMdihAnazcaivaM punaH, timilakSaNasyAndhakArasamayasya nizIthasya bhakSakatvAt tathA timirnAma matsyajAtirlakSaNaM svarUpaM yasyaivaMbhUtasya mAMsasya bhakSakatvAt, golakarUpakatvAd vartulAkArasvAduta dvijanakatvAdakulIna AkAzacArI nimnakulasajAtazca bhavati // 75 / / yaH paGkajAtaparikRcca punaH suvRtto rAjAdhvarodhi api satpathasaMpravRttaH / evaM viruddhabhavano'pyavirodhakartA he vizvabhUSaNa ! vibhAti dinasya bhartA // 76 / / ya ityAdi he vizvabhUSaNa ! jagatAmalaGkAra ! eSa dinabhartA sUryaH, vibhiH pakSibhiH ruddha bhavanaM gRhaM yasya so'pi avirodhakartA bhavatIti virodhe viruddhamananukUlaM bhAnAM nakSatrANAM vanaM nivasanaM yasyaivaMbhUtaH san vInAM rodhasya kartA na bhavati pakSiNAM saMcAro''dhunAsti yataH / yo rAjAdhvarodhI rAjamArgapratikUlaH sannapi satpathasaMpravRttaH jita hote haiM / yathA-sUryake pakSameM-sUrya, satsaMgamApakaraNaH-nakSatroMke saMgamako dUra karane vAlA hai, dvijarAvirodho-candramAse virodha karane vAlA hai, sarvatra vibhramaparaH-samasta pRthivImeM bhramaNa karane vAlA hai, jaDajAnurodhI-kamaloMkA anurodha karane vAlA hai, AkRtikA gola hai, timilakSaNabhakSaka-andhakArako naSTa karane vAlA hai tathA svayaM akulIna-pRthivImeM lIna nahIM, arthAt AkAzameM calane vAlA hai| akulonake pakSameM-akulona manuSya, satsaMgamApakaraNasatpuruSoMke saMgamako dUra karane vAlA hai, dvijarADvirodhI-brAhmaNoMse virodha karane vAlA hai, sarvatra vibhramapara:-saba jagaha sandeha utpanna karane vAlA hai, jaDajAnurodhI-mUlse anurodha-Agraha karane vAlA hai, golaka-jAraja honeke kAraNa akulIna hai aura matsya Adike mAMsakA bhakSaka honese nimna kulameM utpanna hai / / 75 / / artha he jagadvibhUSaNa ! isa padyameM virodhAbhAsAlaMkArase sUryakA varNana hai ataH saba vizeSaNa virodha aura parihAra pakSa meM Ayojita hote haiM yathA virodha pakSameM yaha dinabhartA-sUrya, virodhabhavana-jisakA bhavana pakSiyoMke rodhase sahita hai, aisA hokara bhI avirodhakartA-pakSiyoMke rodhakA kartA nahIM hai / parihAra pakSameM-jise bha-nakSatroMkA nivAsa viruddha pratikUla hai, aisA hokara bhI avirodhakartA-pakSiyoMke rodhako karane vAlA nahIM hai, arthAt pakSiyoMke saMcArako karane vAlA hai| virodha pakSameM-rAjAdhvarodhI-rAjamArgakA virodhI hokara bhI
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77] aSTAdazaH sargaH 871 sanmArgacara iti virodhe rAjAdhvarodhI candrasaJcArarodhakaH san satpathasaMpravRtta AkAzacArIti prihaarH| paGkajAtaH pApasamUhastasya parikRtsaMpAdako'pi suvRttaH sadAcArIti virodha paGkajAnAM kamalAnAM parikRt puSTikArakassan suvRtto vatulAkRtivibhAti // 76 // yaH kazyapAnvayatayA madhuliDhitAya vikSiptarUpataruNAGgitasampradAyaH pItvaiSa phUlladaravindajamAtmahastaiH sAraM sahasrakiraNo'sti madAzritastaiH // 77 // ya ityAdi-yaH sahasrakiraNaH sUryaH kazyapAnvayatayA 'kazyapasya putro ravirbhavatIti' paurANikAnAM mAnyatA, tAmAzritya kazyapAnvayatayA lasan madhulihAM bhramarANAM hitAya bhavati / tathA kazyaM madirArasaM pibantIti kazyapAstadanvayatayA'thavA kazyaM pAti rakSati sa kazyapaH kalArastadanvayatayA madhulihAM madyapAnAM hitAya bhavati sa evaiSo'dhunA phulladaravindajaM vikasitakamalasambhavaM sAraM tairAtmahastaiH pItvA madAzrita unmattaH khalu vikSiptarUpataruNAGkitasampradAyo'sti, vibhiH pakSibhiH kSipta parityaktaM rUyaM yasya sa cAsau tarustenAGkitaH sampradAyaH pracAro yasya so'thavA vikSiptarUpairunmattaistaistaruNayuvabhiraGkita: sampradAyo yasya so'stIti // 77 // satpathapravRttaH-samIcIna mArgameM calane vAlA hai| parihAra pakSameM-rAjA candramAke mArgako rokane vAlA hokara bhI satpathasaMpravRttaH-nakSatroMke mArgaAkAzameM acchI taraha pravRtta hai / virodha pakSameM-paGkajAtaparikRt-pApa samUhakA sampAdaka hokara bhI suvRttaH-samIcIna vRtta-AcArase sahita hai| parihAra pakSameM-paGkajAta-kamaloMkA parikRt poSaka hokara bhI suvRtta-gola hai / / 76 // artha-yatazca yaha sahasrakiraNa-sUrya kazyapake vaMzameM utpanna huA hai, ataH madhuliha-bhramaroMke hitake liye hai| athabA kazyapa-madyapAyIke kulameM utpanna huA hai, ataH madhuliha-madyapAyI manuSyoMke hitake liye hai| aisA yaha sUrya vikasita kamaloMmeM utpanna honevAle sAra-madyako apane kiraNarUpa hAthoMse pIkara madAzrita-nazAmeM vimagna ho gayA hai, ata eva isakA sampradAya vikSiptarUpaunmattaprAya taruNoM yuvA janAMse aGkita hai / isake pIche yahI unmattataruNa lage rahate haiM, athavA vikSipta-pakSiyoMse tyakta taru-vRkSoMse aGkita hai| prAtaHkAlameM pakSI vRkSoMko chor3akara anyatra cale jAte haiM, yaha svAbhAvika hai // 77 / /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [78-79 bhRSToDumauktikavaduccalaraktarIti ___dhvAntebhakumbhabhidito rvikeshriiti| dRSTvA tataH prabhavadutkalitAM mahIM tA meSo'sti pAlitapRSad dvijarAT sacintaH / / 78 // bhRSTetyAdi-bhRSTAni sampAtitAni uDumauktikAni tadvacca punaruccalodgacchantI raktarItiraruNatA yatra yadvoccalasya nAma zarIrasArasya rItiryavaM yathA syAttathA dhvAnta evebho'ndhakArarUpo hastI tasya kumbhabhid mastakabhedakaro'sau ravireva kezarI siMho bhavatIti kila dRSTvA, tata eva prabhavanto saMvardhamAnotkalitA vyAkulatA prasphuTatkamalapatratA yatra tAM mahIM dRSTvA tata evaMSa pAlitaH pRSaddhiraNo'GkagAto yena sa dvijarAT candro vA brAhmaNo vA sacintazcintAturo'sti / tata eva niSprabho jAta iti prasaGgadhvaniH // 78 // aznannivoDukuvalekakulaM namasya ! haMso'yameti taTamambaramAnasasya / yatpAvapAtanavazena tamAlanIlaM caitasya santamasazaivalamastazIlam / / 79 // aznannityAdi-he namasya ! nmskrnniiy| ayaM haMsaH sUryo haMsatvAduDUnyeva kuvalAni mauktikAni teSAmekaM mukhyaM kulaM samUhamaznan kavalIkuvana san ambaramAnasasyAkAzamAnasarovarasya taTaM tIrapradezamApnoti, yasya pAdAnAM kiraNAnAmeva caraNAnAM pAtanavazena ta artha-prAtaHkAlameM nakSatra naSTa ho jAte haiM, AkAzameM lAlimA chA jAtI hai aura candramA kAntihIna ho jAtA hai| aisA kyoM hotA hai, isa sandarbha meM kaviko kalpanA hai-nakSatrarUpI motiyoM ko bikheratA aura aruNatArUpI khUnake phuvvAroMko UparakI ora ur3AtA huA sUryarUpI babbara siMha andhakArarUpI hAthIke mastaka ko bhedakara isa ora A rahA hai / yaha dekha pRthivImeM vyAkulatA chA gaI-kamalakI kaliyoMke bahAne usakA hRdaya phaTa gyaa| isa ghaTanAse apane bhItara hariNako rakSA karanevAlA candramA vicAratA hai ki sUryarUpI babbara zerane jaba hAthIko nahIM chor3A, taba hamAre hariNako kaise chor3egA ? isa cintAse hI mAnoM candramA kAntihIna ho gayA hai / / 78 // aznannityAdi-he namasya ! he namaskaraNIya! yaha haMsa-sUyarUpI haMsa-marAla nakSatrarUpI motiyoMke pramukha samUhako khAtA huA AkAzarUpI mAnasarovarake taTa
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80-81 ] aSTAdazaH sargaH saMvAre gAsya gAnatAkasya tanAla bannolaM santamasaM tama eva zaivalaM tadetadastazIlaM naSTaprAyamabhavattata iti // 79 // AkAzanIranikare makaraH kulIro mIno'bja ityanumatAni padAni dhIra / yatrAnimeSanivaho vibhavatyapoti ___tasyaiva vidrumakRteyamuSaH pratItiH // 80 // AkAzetyAdi-he dhIra ! AkAzanAma nIranikare sasudre makaraH kulIraH, karkaTa: mInaH, abjazcandramA ityanumatAni padAni vastUni sambhavanti, mInamakarakarkaTanAmarAzisadbhAvAt / yatra ca nimeSANAM devAnAM jhaSANAM nivahaH saMgraho'pi vibhavati zobhate, tasyaiva vid maiH pravAlaiH kRtA sampAditeyamuSaHpratItiH prAtararUNimAsti khalu // 80 // satkItiraJcati kilAbhyudayaM subhAsA sthAnaM vinAri-mRduvallabharAT tathA saH / yAti prasannamukhatA khalu panarAjo niryAti sAmpratamitaH sitaruksamAjaH // 81 // satkotirityAdi-he vinArimRduvallabharAT ! vinA abhAvaM gatA arayo yasya sa . 'vinAriH, mRdUnAM komalaprakRtInAM vallabhaH priya iti mRduvallabhaH, vinAriH mRduvallabhazca para A rahA hai| isIke pAda-kiraNarUpa pAda-caraNoMke par3anese tamAlake samAna kAlA andhakArarUpI zaivAla naSTa ho gayA hai / / 79 / / / __ artha-he buddhiman ! AkAza rUpI samudrameM rAziyoMke rUpameM makara, mIna aura candramA ye vastue~ sarvasaMmata haiN| usI AkAza rUpa samudra meM animeSa-deva athavA matsyoMkA samUha bho suzobhita hai| usI AkAza rUpa samudrake mUMgA-pravAloMke dvArA prAtaHkAlIna lAlimAkI gaI hai / / 80 // bhAvArtha-AkAza eka samudra hai, yaha to usameM mIna, kulIra tathA makara Adi jalajantuoM (sannAmaka rAziyoM) ke nivAsase siddha hai| usI AkAzameM vidrumapravAla bhI rahatA hai / isakA samarthana isa prAtaHkAlIna lAlimAse hotA hai / / 80 // artha he ajAtazatru tathA komala prakRti vAle manuSyoMko priya rAjan ! isa prAtarvelAmeM sUryadIptiko samIcIna kIti abhyudayako prApta ho rahI hai, 2. 'padaM vyavasitasthAnatrANalakSmAjhivastuSu' ityamaraH /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 82 yo rAT tatsambuddhau he jayakumAra ! sAmpratamadhunA prabhAta iva vikramasya 2009 varSe'pi kila subhAsaH sUryadIptyAH satI cAsau kIrtirabhyudayamaJcati yadvA satI kIrtiryasya sa subhAsamahodayo'bhyudayamaJcati prApnoti / tathA vinArirajAtazatru : mRduvallabhaH komalaprakRtikapriyo rAT rAjendraprasAda H sthAnaM prathamaM rASTrapatisthAnamaJcati / athavA vigatA divaMgatA nAri- strI yasya sa vinAriH, mRduH komalaprakRtiko vallabharAT 'ballabhabhAI paTela' iti nAmnA prasiddho rAjanetA sthAnaM pratiSThAmaJcati / padmameva rAjeti padmarAja uta padmeSu rAjeti padmarAjaH kamalaM prasannaM mukhamagrabhAgo yasya tadbhAvastAM praphullatAM yAti / atha ca padmarAja etannAmA rAjanetA bhAratadezasya svAtantryaprApteH prasannamukhatAM sasmitavadatAM yAti / sitA ruk dIptiryasya sa sitaruk candrastasya samAjaH parivAro nakSatrasamUha ito'smAt sthAnAd niryAti nirgacchati / athavA sitaruco gaurAGgAH 'aMgreja ' iti nAmnA prasiddhAsteSAM samAjaH samUha ito bhAratadezAnniryAti nirgacchati svadezaM gacchati // 81 // 874 majjusva rAjyapariNAmasamarthakA te sambhAvitakramahitA lasatu prabhAte / sUtrapracAlanatayocitadaNDanItiH samyagmahodadhiSaNA sughaTa praNItiH // 82 maJjusvaretyAdi - asmin prabhAte he jayakumAra ! te tava samyaG mahodadhiSaNAyA sughaTapraNItiH - samyaG samIcInaM mahastejo dadAtIti samyaGmahodA, tathAbhUtA dhiSaNA buddhiyaMtra tAdRzI sughaTapraNItirmanaskRtirathavA samyaG maha utsavo yasmAttacca tad dadhi ca tasya athavA abhigata prApta hai udaya utkarSa jisameM, aise padmarAja zreSTha kamala ( zatadala - sahasradala ) prasanna arthAt vikasita hai aura sitaruksamAja - candramAkA nikala rahA hai, chipakara anyatra jA rahA hai | arthAntara' - he deva ! isa 2009 vikrama saMvat meM subhAsabosakI ujjvalakorti abhyudayako prApta ho rahI hai, ajAtazatru tathA komala prakRti vAloMko priyarAT - DaoN0 rAjendraprasAda rASTrapatike Asanako prApta ho rahe haiM, padmarAja prasannamukhatAko prApta hai, arthAt dezake svatantra honese harSakA anubhava kara rahe haiM aura gorAGga-aMgrejoMkA parivAra athavA samUha yahA~se nikala rahA hai-apane dezako jA rahA hai // 81 // artha --- he jayakumAra ! isa prabhAta velAmeM ApakI vaha daNDanIti acchI taraha suzobhita ho jo maJjusvarAjya- pariNAmasamarthakA - apane rAjyake sundara sthAnako prApta ho rahI hai / mukhatAko prApta ho rahA hai, parivAra - nakSatragaNa yahA~se 1. svatantra bhArata meM jayodaya kAvyakI racanA honese kavine usa samayakA digdadarzana karAyA hai|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 ] aSTAdazaH sargaH 875 SaNaH zreSTha nirNayo yatra sA sughaTapraNItiH kumbhavyavasthA 'SakArastu mataH zreSThe NakAro jJAnanirNaye' iti koSasadbhAvAt / sUtrasya prAmANikanyAyasUktasya pakSe sUtrasya tUlatantusamUhasya pracAlanaM spaSTIkaraNaM taddhAvenocitA sambhavaprAyA daNDanItiH sAmadAmadaNDabhedA ityevaM rAjyavyavasthAyA stRtIyoktirathavA daNDasya dadhimanthasya nItiyaMtra etAdRzI bhavati, tathA sabhAvitena krameNa hitaM prajAkalyANaM yatrAthavA sambhAvinA bhaviSyatA takraNa mahitA satI moH prazastasya svarAjyapariNAmasya samarthikA, yadvA maJjusvarA suzabdavatI satI Ajyasya ghRtasya pariNAmasamarthikA lasatu / atha ca he mahoda ! tejaHprada ! te tava viSaNA buddhirevaMbhUtA bhavatu / tathAhi maJju manoharaM yat svarAjyaM tasya pariNAmaH sAphalyaM tasya sarmArthakA / samyakaprakAreNa bhAvitena samitiSu cintitena krameNa kAyapraNAtyA''hitA sahitA / sUtrasaMcAlanaM rAjyatantraparicAlanaM tasya bhAvastayA ucitA'bhyastA yogyA vA daNDanItiryasyAM vA sughaTapratItiH sughaTitA susaMgatA pratItiryasyA tathAbhUtA // 82 // pariNAmakA samarthana karane vAlI hai, sambhAvitakramA-uttama kramase sahita hai, hitA-prajAkA kalyANa karane vAlI hai, mahodadhiSaNAsughaTapraNItiH-utsava athavA tejako dene vAlI buddhikA jisameM uttama prayoga kiyA gayA hai, tathA sUtrapracAlanatayA-rAjyazAsana calAneke kAraNa jo ucita hai| arthAntara-he jayakumAra ! isa prabhAta velAmeM Apako vaha sughaTapraNotiuttama kumbha vyavasthA acchI taraha zobhAyamAna ho jo maJjusvarA-sundara zabda vAlI hai, arthAt manthanake samaya jisameM 'kalachala'kA sundara zabda ho rahA hai, jo AjyapariNAmasamarthikA-ghRtarUpa phalakA samarthana karane vAlI hai, sacbhAvitakramahitA-taiyAra hone vAlI chA~chase jo uttama hai, sUtrapracAlanatayocitadaNDanItisaMlagna sUtra-rassIke saMcAlanase jo yogya manthana daNDase sahita hai, arthAt saMlagna rassIke saMcAlanase jisameM manthana daNDa-mathAnI acchI taraha ghUma rahI hai aura jo mahodadhiSaNA-utsava athavA tejarUpa dahIke jJAna aura nirNayase yukta hai, arthAt jisameM sthita dahIkA ThIka ThIka jJAna prApta kiyA gayA hai / __ bhAvArtha-bhAratavarSa meM prAtaHkAla dahI vilonekA kArya hotA hai, ataH Apa uThakara isa vyavasthA ko saMcAlita kreN| __ athavA-se mahoda ! he teja yA pratApako denevAle! Apako aisI buddhi ho jo manohara gaNatantrakI saphalatAkA samarthana karane vAlI ho, jo asembalImeM acchI taraha vicArita kAryapraNAlIse sahita ho, jo rAjyatantrake saMcAlanakI dRSTise ucita daNDanItise sahita ho aura sughaTapratIti-susaMgata pratItise sahita ho-vyavahArya kAryoMko karane vAlI ho / / 82 // 58
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 876 jayodaya- mahAkAvyam yadvA sugAM dhiyamitA vinatistu rAjagopAla utsavadharastava dhenurAgAt / hRSTA sarojini atho viSameSu jinnAnuSThAnameti yadvetyAdi - he rAjan ! yadvA tava vinatirvinItatA sukhena gacchatIti sugAM nirbAdha - gatizAlinIM dhiyaM buddhimitA prAptA / kiJca dhenuSu rAgastasmAd gopAlAnAM gopAnAM rAjeti rAjagopAlaH, rAjavAttikavatprayogaH, utsavasyollAsasya ghara ityutsavadharaH, taba gorakSaNapraNAlyA sarve gopAlAH sotsavAH santi / sarojinI kamalavallI hRSTA vikasitA / art fee vigameSuH kAmastaM jayatIti viSameSujinmadanavijayI vA puruSaH paramAtmavidaH paramAtmAnaM vettIti paramAtmavit tasyaikabhAgatvAt tasyaikAMzarUpatvAdiha prAtaH samaye'nuSThAnaM sAmAyikajinapUjanAdikaM prazastakAryameti prApnoti / atha ca te tava vinatirnamratA zikSA vA sugAMpriyaM gAMdhIti prasiddho rASTrapuruSastasyedaM gAMdhiyaM zobhanaM gAndhiyaM sugAndhiyaM gAndhIsambandhikAryamitA prAptA tadanusAriNI vartata iti yAvat / dhenurAgAd gosaMrakSaNavicArAt, rAjagopAlaH rAjagopAlAcAryeti prasiddho rAjanetA utsavadharaH prasanno vartate / etasmAdeva sarojini 'sarojinI nAyaDU' iti prasiddhA rAjanetrI hRSTA saMprAptaharSA vartate / kiJca, jinnA etannAmA yavananetA viSameSu hindUyavanavirodheSu anuSThAnaM hindustAna-pAkistAnavibhajanarUpaM kAryamati / kathaMbhUto'sau ? paraM parakIyaM bhAratavarSamAtmAnaM svakIyaM vetti manyata iti paramAtmavit / ekazcAsau bhAgazcetyekabhAgastasmAt / bhAratavarSasyaiko bhAgo madIyo vartata iti buddhadhA // 83 // [ 83 paramAtmavidekabhAgAt // 83 // artha- he rAjan ! ApakI vinItatA uttama gatizIla buddhiko prApta hai / ApakI gorakSAkI prItise rAjake saba gopAla Ananda manA rahe haiM / isa prAtalAmeM karmAlinI harSita - vikasita hai aura madanavijayI puruSa apane Apako paramAtmA - parabrahmakA eka aMza mAnanese saMdhyAvandanAdi anuSThAna - prazasta kArya kara rahe haiM ! arthAntara - he rAjan ! ApakI vinamratA yA zikSA gAMdhI jI kI vinamratA yA zikSAkA anusaraNa kara rahI hai / Apake gopremase rAjagopAlAcArya AnandakA anubhava kara rahe hai tathA sarojinI nAyar3a prasanna haiN| sirpha eka ora jinnA nAmaka yavananetA parakIya bhAratako apanA mAnate hue viSama- pArasparika virodhake kAryoM meM hindustAna-pAkistAna ke vibhAjanakA anuSThAna kara rahe haiM // 83 //
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84-85] aSTAdazaH sargaH 877 gAndhIruSaH prahara etyamRtakramAya satsUta neharucayo bRhadutsavAya / rAjendrarASTraparirakSaNakRttavAya matrAbhyudetu sahajena hi sampradAyaH // 84 // gAndhItyAdi-rAjJAM rAjasu vendrastatsambuddhau he rAjendra ! jayakumAra ! uSaHprahare prAtaryAme dhIrbukhiH, puMsAmiti zeSaH, amRtasya mokSasya kramaH prAptistasmai gAM puNyapATharUpa vANImati prApnoti / prAtarvelAyAM puNyapAThaM kurvanti mokSAbhilASiNa iti bhaavH| uta punariha prAtaHsamaye satsu nakSatraSu rucayo dIptayo bRhadutsavAva mahotsavAya na bhavantIni zeSaH / atraha bhArate rASTrasya parirakSaNaM karotIti rASTraparirakSaNakRt dezarakSAkarastavAM jayakumArasyAyaM sampradAyaH sampradadAtoti sampradaH sa cAsau ayaH zubhAvaho vidhizceti / tathA hi nizcayena sahajena sahajasvabhAvatayAbhyudetu samRddhi prApnotu / atha ca gAndhI etannAmA rASTrapitA tasya ruT kopastasya praharI nirAkartA neharucayo javAharalAlaneharuparivAraH satsu sajjaneSu bRhadutsavAya pradhAnamantritvena mahotsavAya eti Agacchati / gAndhIH zAntivAdI neharu cayazca ugravAdI babhUva / tadugratAM dRSTvA gAndhIH kadAcidroSaM pradarzayati sma / ante neharurapi zAntipriyo babhUva / etena sa tasya ruSo'pahartA jAtaH / rAjendrazcAsau rASTaparirakSaNakRcceti tathA prathamarASTrapatI raajendrprsaadH| atra deze tavAyaM sampradAyo rASTranetRparikaraH sahajenAbhyudetu samRddhi prApnotu // 84 // zrIvardhamAnakamalaM bhuvane lasantaM dRSTvAJcati bhramaravo'dha upAyanaM tat / tasyAmRtatrutimayIM pratipadya he gAM lokasya kinna ghaTa evamudeti vegAt // 45 // zrotyAdi-he rAjan ! bhuvane loke alamatyantaM lasantaM zobhamAnaM zrIvaddhamAna eva artha-he rAjAoMke indra ! prAtaHkAlake paharameM uttama puruSoMkI buddhi amRtatva prApta karaneke liye puNya pATharUpa vANIko prApta hotI hai| isa samaya sat-nakSatroMmeM dIpti mahAn utsavake liye nahIM hotI, arthAt nakSatra niSprabha ho jAte haiN| ataH rASTra kI rakSA karane vAlA ApakA yaha samIcIna bhAgya sahaja svabhAvase vRddhiko prApta ho| gAMdhIjIke roSako dUra karane vAlA neharu parivAra satsu-sajjanoMmeM mahAn utsavake liye tatpara hai aura rASTrapati DA. rAjendraprasAda, yaha saba rASTranetAoMkA parikara abhyudayako prApta ho / / 84 // artha-saMsArameM atizaya zobhAyamAna zrImahAvIra svAmIke darzana karanese
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 878 jayodaya- mahAkAvyam [8 zrIvaddha mAnakastaM pazcimatIrthakaraM dRSTvA ayanasya mokSamArgasya samIpa ityupAyanaM mokSamArgaviSaye bhramasya saMdehasya ravaH zabdo'dho nIcairaJcati gacchati, mokSamArgaviSaye lokasya sandeho nazyatItyarthaH / tattasmAt kAraNAttasya zrIvaddha mAnajinendrasya amRtasrutimayoM pIyUSapravAharUpAmuta mokSaprAptirUpAM gAM vANIM pratipadya labdhvA lokasya janasAdhAraNasya ghaTo hRdayamevaM vegAt kinnodeti mokSaM prati kinnotpatati ? jinavANImAkarNya bhavyena mokSaprApyupAyaH kartavya iti bhAvaH / atha ca bhuvane jale lasantaM zobhamAnaM zriyA zobhayA vaddha mAnamevamAnaM kamalaM kamalapuSpaM dRSTvA bhramarasya bodho jJAnaM tat kamalapuSpamupAyanamupahArabhUtamaJcati gacchati, jale vilasantaM kamalamupAyanaM matvA bhramarastadupari gacchatItyarthaH / tasya bhramarasyAnandatrAviNoM jhaGkRti zrutvA lokasya ghaTo hRdayamevaM vegAt kinnodeti ki notpatati, api tutpatatyeva // 85 // nirdoSatAmanubhavantuta kevalena prAbhAtikaH samaya eSa nareza tena / sanmArgadarzakatayA vidhRtoktikatvA darhannivopakurutAd bhuvane kila tvAm // 86 // nirdoSatAmityAdi - he nareza ! eSa prAbhAtikaH prabhAtasambandhI samayo'rhanniva tIrthakaraparamadevavat kevalena ke sUrye'bhyudayAtmakabalasadbhAvenota kevalanAmake nAtIndriyajJAnena nirdoSatAM rAtrirahitatA tathA rAgAdidoSarahitatAmanubhavan vibhiH pakSibhirdhRtA'bhivyaJjitoktiH zabdaparamparA'thavA jIvanmuktadazAyAM vidhRtA divyadhvaniretatkatvAt sanmArgasyAkAzasyota muktivartmano darzakatayA tvAmupakurutAt // 86 // mokSamArga ke viSayameM hone vAle sandehakAraka zabda naSTa ho jAte haiM / phira unakI vAhiNI vANIko prAptakara logoMkA hRdaya mokSa ke prati vegase puruSArthaM kyoM nahIM karatA ? arthAntara - bhuvana - jalameM khile hue kamalako dekhakara bhramarabodha - bhramarakA jJAna use upahAra samajha prApta karatA hai / usa bhramarakI AnandadAyino jhaGkAra sunakara manuSyakA hRdaya vegase kyA nahIM uchalatA ? arthAt uchalatA hI hai ||85 || artha - he nareza ! yaha prAtaHkAla sambandhI samaya, arhanta bhagavAnke samAna, kevalena - sUryake udayarUpa abhyudayase ( pakSa meM kevalajJAna nAmaka atIndriya jJAnase) nirdoSatA - rAtrike abhAvakA ( pakSa meM vItarAgatAkA ) anubhava karatA huA, vidhRtoktikatvAt-pakSiyoMke zabdoMko dhAraNa karanese ( pakSa meM divya dhvanise yukta
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 879 87-88] aSTAdazaH sargaH bhAnodarzanamavanipazasya ! saGgamanAya rathAGgayugasya / jJAnaM marutazcaraNaM cAru muktirmukulasyAsti yathAruka // 87 // bhAnorityAdi-he avanipazasya ! narapatipradhAna ! saMgamanAya saMcArArthamuta sanmArgapravRttyartha bhAnodarzanamavalokanaM sanmatopalambhanaM ca / rathAGgayugasya cakravAkamithunasya saMgamanAya parasparamAliGganAthaM jJAnaM prati bodhasanmArgapravRttyarthaM ca tathA maruto vAtasya cArucaraNaM pracAra AcaraNaM ca, mukulasya kuDmalabandhanasya punarmuktirunmocanaM saMsArAbhAvo vA yathAruka rucamadhigamya bhavatIti yathAruk // 87 // kokaH zokamapAsya yAti dayitAM lokastu tAM muJcati bho kalyANanidhe! vikAsakalanAmokaH zriyAmaJcati / no kasmAttava yAti doH kRtividhi sAdho ! kalAkauzale'ho kartavyakathopadezakRdatho sUryo'sti pUrvAcale // 48 // koka ityAdi-bho kalyANanidhe ! he zreyobhANDAra ! kokazcakravAkaH zokaM virahajanitaM duHkhamapAsya dUrIkRtya dayitAM vallabhAM cakravAkI yAti prApnoti / tu kintu loko jano tAM dayitAM muJcati / zriyAM lakSmINAmokaH sadanaM kamalamityarthaH, vikAsakalanAM praphullatAmaJcati gacchati / he sAdho ! tava dorbAhuH kalAkauzale kalAcAturye kRtividhi kAryakaraNaprakAraM kasmAtkAraNAt no yAti / aho ! kartavyakathAnAmupadezaM karotIti kartavyakathopadezakRt sUryaH, atho'nantarameva kAle pUrvAcale'sti vidyate / sUryaH pUrvAcalamadhiSThAya tava devasikakAryakaraNAya kathayatIti bhaavH||8|| honeke kAraNa) sanmArgadarzakatayA-AkAzake dikhAnese (pakSameM samIcIna mArgake dikhAnese) jagatmeM tumhArA upakAra kare / / 86 // ___artha-he narapatipradhAna ! sUryakA darzana cakavA-cakavIke milanake liye hai| sUrya darzanase yathArtha jJAna hotA hai, vAyukA sundara saMcAra hotA hai aura kamalakuDmalakI bandhamukti bhI hotI hai| yaha saba kArya rucike anusAra hote haiM / / 87 // artha-he kalyANake bhANDAra ! cakavA zoka chor3akara vallabhAke pAsa jA rahA hai, parantu janasAdhAraNa vallabhAko chor3a rahA hai / kamala praphullatAko prApta ho rahA hai, phira he satpuruSa ! ApakI bhujA kalAkauzalake viSayameM kartavya vidhiko kyoM nahIM prApta ho rahI hai, yaha Azcaryako bAta hai| kAryoMkI kathAkA upadeza karane vAlA sUrya abhI hAlameM udayAcala para adhiSThita ho cukA hai / / 88 //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 880 jayodaya-mahAkAvyam [ 89-91 talpaM kalpaya kevalaM saMkalpaya kRtikarma / vicara vicAraziromaNe ! janatAyA anuzarma // 89 // talpamityAdi-talpaM zayyAM kalpaya muJca / kevalaM kRtikarma karaNIyakArya saMkalpaya nizcitaM kuru / he vicAre tattvavimarza ziromaNiH zreSThastatsambuddhau janatAyA janasamUhasya anuzarma sukhamuddizya vicara vicaraNaM kuru / janasamUhasya hitaM yathA syAttathA kArya kuru / dohakachandaH // 89 // evaM sampratikavikRtavAci muditapradIpadazAyAM kAcit / saMvRttAbjadalAnuvikAsinyapi yAvad bhuvi pariNatirAsIt // 90 // evamityAdi-evamuktaprakAreNa sampratikavinA''dhunikena kAvyakRtA kRtA yAso vAg vANI tasyAm, kodRzyAmiti cet ? muditA prasannA pradIpAnAM hrasvadIrghaplutasaMjJitAnAM svarANAM dazAvasthA yasyAM tasyAmiti / yAvatkAlaM samIcInAnAM vRttAnAM chandasAmevAbjAnAM kamalAnAM dalasya samudAyasyAnuvikAsinI pariNatirapyAsIvabhUt / kiMvA sampratikavibhiH prAbhAtikamaGgaloktikaraizcAraNaiH kRtA yAsau vAk tasyAmityapyavadhAraNIyam / tathA ca sampratikA tatkAlabhavA vibhiH pakSibhiH kRtA yA vAk kalakaladhvanistasyA satyAM muditAstamitA pradIpAnAM dIpakAnAM dazA vatikA tasyAM satyAM saMvRttAnAM kuDmalabhAvaM gatAnAmabjadalAnAmanuvikAsinI yA paripATI sAsIdyAvattAvadeva yavabhUtaducyate // 9 // mRdutamastutakacopasaMgrahA saMkucanti uta suuktvigrhaa| mandaspanditArakA zayanAsanAdagAt kSaNavA surocanA // 9 // mRdutametyAdi-mRdUni komalAni temAni timirANyeva stutAH prakhyAtA kacA: artha-he vicAra karane vAloMmeM zreSTha rAjan ! zayyA chor3iye, sirpha karane yogya kAryakA saMkalpa kIjiye tathA janasamUhake sukhakA dhyAna rakhate hue kArya kIjiye ||89 // artha-isa prakAra jaba hasva, dIrgha aura pluta svaroMkI dazAse yukta tathA samIcIna chandarUpI kamaloMke vikAsase sahita Adhunika kavi-cAraNoMkI vANI prakaTa ho rahI thI, athavA prAtaHkAlika pakSiyoMkI kalakala dhvani tathA dIpakoMkI battiyA~ astamita ho rahI thIM, taba pRthivIpara kamala daloMko vikasita karane vAlI pariNati huI thI // 9 // 1. 'dhvAntaM saMtamasaM tamam' iti dhanaJjayaH /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 ] aSTAdazaH sargaH 881 kezAsteSAmupasaMgraho yasyAH sA rAtriH / uta mRdutamA atizayakomalA ityevaM stutA / yadvA mRdunA prazaMsanIyena tamena tamasA stutAzca te ye kacAzca teSAM mRdulazyAmalakezAnAmupasaMgrahaH samuccayanabhAvo yasthAssA surocanA rAtrau rativRttAditayA vikIrNa bhAvamitAnAM kezAnAmidAnImupasaMhArakartrIti / mandaspandinyastArakA uDUni yasyAssA rAtriH, mandaspandinI tArakA nayanakanInikA yasyAssA surocanA samupabhUtanidrAsadbhAveneSadunmIlitanayaneti, saMkucantI saMkocamAzrayantI rAtriH saMkucantI samyak kucadhAriNI sulocanA, yadvA lajjAnubhAvena ca saMkucantI / kSaNamutsavaM sukhalakSaNamAnandaM gRhasthAnAM pareSAM ca vizrAmalakSaNaM dadAtIti kSaNA rAtriH, sulocanA cotsavadAtrI sakhIprabhRtibhyaH sughaTitava / tathaiva surocanA surucikarmIti sUktaH samyagukto vigrahaH zabdavyutpattiryasyAssA rAtri:, sUktaH prazaMsAM prApto vigrahaH zarIraM yasyAssA surocanA zayanAzayAcchyanasthAnAdagAnnirjagAma // 91 // ilathIkRtAzleSara se hRdIzvare vinidranetrodayameti bhAskare / sakhIjane dvAramupAgate'pyaho cacAla nAliGganato'GganA satI // 92 // zlathI kRtetyAdi - hRdIzvare vallabhe ilathIkRta AzleSasya raso yena yathAbhUte sati, 1 artha - usa samaya surocanA - sulocanA Thoka rAtrike samAna jAna par3atI thI, kyoMki jisa prakAra sulocanA mRdutamastutakezopasaMgrahA - atyanta komala aura prazaMsanIya kezoMke upasaMgrahase sahita thI, usI taraha rAtri bhI mRdutamastutakezopasaMgrahA- komala andhakAra rUpa kezoMke upasaMgrahase sahita thI / jisa prakAra sulocanA saMkucantI - samIcIna kucoMse sahita thI athavA lajjArUpa anubhAvase saMkucita- lajjAvatI ho rahI thI, usI prakAra rAtri bhI saMkucantI - kSINatAko prApta ho rahI thI / jisa prakAra sulocanA sUktavigrahA - prazaMsita zarIra se sahita thI, usI prakAra rAtri bhI sUktavigrahA acchI taraha kathita zabdavyutpattise sahita thI / jisa prakAra sulocanA mandaspanditArakA - manda manda calane vAlI kanInikAoM sahita thI, usI prakAra rAtri bhI mandaspanditArakA - dhIre-dhIre lupta honevAlI tArAoMse sahita thI / jisa prakAra sulocanA kSaNadA - ratirUpa utsavako denevAlI thI, usI prakAha rAtri bhI kSaNadA-gRhasthoMke liye ratirUpa utsava aura janasAdhAraNake liye vizrAma sukhako denevAlI thI / sulocanA jisa prakAra sulocanA-sundara netroMvAlI thI, usI prakAra rAtri bhI surocanA-kAmaruciko bar3hAne vAlI thI / isa taraha rAtrikI samAnatAko dhAraNa karane vAlI sulocanA zayanAgArase bAhara calI gaI aura sulocanAkI samAnatAko dhAraNa karane vAlI rAtri bhI zayanAgAra se bAhara calI gaI- samApta ho gaI // 91 //
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 882 jayodaya-mahAkAvyam [93-94 bhAskare sUrye udayaM pUrvAcalameti gacchati sati sakhIjane vayasyAsamhe dvAraM zayyAgRhapravezamArgamupAgate saMprApte sati vinidre netre yasyAssA jAgRtApi satI ballamAklezakAriNI aGganA sulocanA AliGganato vallabhabAhubandhanAd na cacAla calitA nAbhUt // 92 // smAraM smAraM bhujabalamalaM zrImataH soDhamArA nmuJcedAnI caTulacaTikAnisvano'stItyudArA / pazcAdeSyAmyapi naramaNe'thaivamuktipradAnA cchayyAmUlaM hariNanayanA sambabhUvojjihAnA // 93 // smAramityAdi-athAnantaram ArAnnikaTasthakAle zrImato vallabhasya soDhaM kRtAnubhavaM bhujabalaM bAhuvIryamalamatyantaM smRtvA smRtveti smAraM smAraM he naramaNe ! narazreSTha ! idAnIM muJca tyaja mAM, caTulAnAM capalAnAM caTikAnAM kalaviGkAnAM nisvano'sti zabdo'sti, pazcAdapi eSyAmyAgamiSyAmItyevamuktipradAnAt sA hariNanayanA mRgAkSI zayyAmUlamujjihAnA hAtumudyatA sambabhUva / / 93 // kalye bAlA cikuranikaraM badhnatI sAlasAkSI sampazyanto nakhapadadalaM satkucAbhogamadhye / nIvImAkuJcitakarazikhaM rundhatI nAbhideze niryAtA sA zayanasadanAccetaso naiva yUnaH // 14 // ___ kalya ityAdi-kalye prabhAte cikurANAM ratikAle vikIrNAnAM kezAnAM nikara samUha badhnatI, sAlase akSiNI yasyAstathAbhUtA kucayoH prazastapayodharayorAbhogo vistArastasya artha-vallabhakA AliGganaprema zithila ho gayA, sUrya udayAcalapara pahu~ca gayA aura saheliyA~ dvArapara A gaIM, phira bhI jAgRta satI sulocanA AliGganase calAyamAna nahIM huii| bhAva yaha hai ki patikI nidrA bhagna na ho jAve, isa bhayase usane AliGgana nahIM chor3A // 92 / / ___ artha-nikaTa kAlameM anubhUta patike bAhubalakA atyadhika smaraNa kara mRgAkSI sulocanA, he nararatna ! abhI chor3o, caMcala cir3iyoMkA zabda hone lagA hai, maiM phira bhI aauuNgii| isa prakArake zabdoMse zayyA sthAnako chor3aneke liye udyata huI thI // 13 // artha-bAloMke samUhako saMbhAlatI, alasAye netroMse sahita, stanoMke mUlameM vidyamAna nakhakSatoMko gaurase dekhatI aura nAbhike pAsa caMcala aMguliyoMse
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95-97] aSTAdazaH sargaH 883 mUle sadvidyamAnaM nakhapadadalaM nakhakSatanikurambaM sampazyantI samavalokayantI nAbhideze tundikAsamIpe AkuJcitAH karazAkhA agulayo yasmin karmaNi yathA syAtathA nIvImadhovastragranyi rundhatI bAlA sulocanA ceyadi zayanasadanAt zayyAgRhAt niryAtA, kintu yUno vallabhasya taruNasya cetaso na niryAtA na nirgatA // 14 // gacchantyA dharaNidhRtaikapAdayA yatpAtheyaM guruvirahAdhvalaGghanAya / zayyAsthasya sapadi cumbanaM priyasya tanvaGgayA vivalitavaSma'NAptamasya95 gacchantyetyAdi-gacchantyA dharaNyAM dhRta ekaH pAdo yayA tayA vivalitaM vyAmoDitaM varma zarIraM yasyA tayA tanvaGgayA zayyAsthasya priyasya dhavasya sapadi yaccumbanamAptaM tad gurovistRtasya virahAdhvano laDyanAya pAtheyaM sambalamivAbhUt // 15 // sabahInaguNasthAnamaJcakAdabhinirvRtaH / sadAnandalasadbhAvapUrtaye kRtavAn bahu // 96 // sadahInetyAdi-satAM prazastAnAM mukulatamatayA ilAdhyAnAmahInAnAM madhye truTirahitAnAM guNAnAM tantUnAM sthAnAt maJcakAtparyaGkAt abhinita uttaritaH san sa jayakumAro dalasya svaprajAsamUhasya sadbhAvapUrtaye bahuvAnaM kRtavAn / tathA santi ahInAni yAni guNasthAnAni caturdazasaMkhyakAni yAnyAgamoktAni teSAM maJcakAtsamudAyAdabhinivRtastebhyaH pAramitAmavasthA prAptaH san janaH sadAnandasya nityasukhasya yo lasan prazasyo bhAvo muktAvasthArUpastasya pUrtaye bahu ceSTitaM kRtavAn // 16 // adharavaNaM tavadhvA nirIkSya muditA sakhI prage bhdhaa| taccheSaM hi samudritamiva pItvA vallabhena sudhAm // 97 // adhovastrakI gA~Thako roke hue sulocanA yadyapi zayyAgRhase bAhara nikala gaI thI, parantu vallabhake hRdayase nahIM nikalI thI // 94 // __artha-jisakA eka paira pRthivIpara rakkhA thA, aisI sulocanAne jAte-jAte zayyApara sthita vallabhakA mur3akara jo cumbana prApta kiyA thA, vaha lambe viraha mArgako lAMghaneke liye mAnoM sambala thA |95 / / artha-atyanta komala tathA bIcameM zruTirahita tantuoMke sthAnabhUta paryakase utare hue usa jayakumArane prajAke sadbhAvakI pUrtike liye bahuta dAna kiyaa| athavA prazasta-Agamokta caudaha guNasthAna rUpa maJcase pAra hue usane sadAnandazAzvatika Anandake prazasta sthAnabhUta mokSako prAptike liye bahuta prayatna kiyA // 96 //
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 884 jayodaya-mahAkAvyam [98-100 ___ adharetyAdi-prage pratyUSe vadhvAH sulocanAyA adharavaNaM nirIkSya bahudhA muvitA prasannacetAH sakhI vallabhena sudhAM pItvA yaccheSamavaziSTaM samudraM kRtamiti mene // 17 // dhavenAdhararAgo yo vadhvA udbhAsito nizi / saMkrAnta iva sa prAtaH sapatnInetrayorabhUt // 98 // dhavenetyAdi-nizi rajanyAM dhavena priyeNa vadhvA yo'dhararAgo vantacchandAruNimA pAnena udvAsito dUrIkRtaH, sa prAtaH sapatnInetrayoH samAnaH patiryasyAH sapatnI tasyA netrayoH saMkrAntaH sthAnAntarita ivAbhUt / vadhvA adhara rAgarahitaM dRSTvA priyakRtAdharapAnamanumAya sapatnI krodhAruNanayanA jAteti bhAvaH // 9 // kuGkumaM pratinakhakSataM janI yAvakaM pratiradAGkamadhvani / pAtayansyabhito dazaM bhRzaM varzanIyakatayAnvagAdrasam // 99 // kukumamityAdi-adhvani mArge janI vadhUH abhitaH paritaH dRzaM dRSTi bhRzamatyantaM yathA syAttathA prati nakhakSataM kuGkumaM kezaraM pratiradAGka pratidantakSataM yAvakaM lAkSArasaM pAtayantI darzanIyakatayA saundaryeNa rasaM prItimanvagAt prApa // 19 // tadaGkavalayAGkitakaNThavezaM dRSTvAha nApi na ca nizvasiti sma lezam / bAlA jalena vadanaM parimArjayantI prAtardagambu punarevamabhAjjayantI // 10 // kAntamityAdi-prAtaHkAle tadanyasyA valayena kaTakena aGkitaH kaNThadezo yasya tathAbhUtaM kAntaM patiM dRSTvA kAcid bAlA nAha na kicciduvAca nApi ca lezaM kiJcit nizva kAntaM artha-prabhAtameM sulocanA ke adharoSTha sambandhI vraNako dekhakara atyadhika prasanna sakhIne aisA mAnA ki patine amRta pIkara zeSa amRtako mAno zIlabaMda kara diyA hai // 97 // artha-rAtrimeM patine strIke adharoSThako jo lAlIrahita kiyA thA, usase aisA jAna par3atA thA ki vadhUke adharakI lAlI mAnoM sapatnIke netroMmeM calI gaI ho // 98 // __ artha-koI dekha to nahIM rahA hai, isa bhayase saba ora bAra-bAra dekhatI huI vadhU pratyeka nakhakSata para kezara aura dantavraNa para lAkSAraGga lagAtI huI sundaratA se rasakA anubhava kara rahI thI // 19 // ___ athaM-prAtaH samayameM koI strI patike kaNThameM anya strIke valayakA cihna dekha na to kucha bolI aura na usane sA~sa lI, kevala rone lgii| usakA vaha netra
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101-102] aSTAzaH sargaH 885 siti sma zokanizvAsaM kRtavatI kevalaM netrAmbu mumoca / tena sA jayantI zreSThA jalena vadanaM mukhaM parimArjayanto prakSAlayantIvAbhAt bhAti sma // 10 // jampatyoryannizi nigavatozcAzRNod gehakIraH zrIpAvAnAM tadanu vadato lajjitA sambhavantI / karNAndukAruNamaNikaNaM tasya kRtvopahAraM ___sAste cacau karakaphalakavyAjato mUkayantI // 101 // jampatyorityAdi-gehakIro gRhazuko nizi rAtrau nigadatorjAyA ca patizceti jampatI tayoryadazRNodoSIt tat zrIpAdAnAM prazastapuruSANAmane'nuvadataH punaHpunaH kathayato lajjitA hrINA sambhavantI sA vadhUH karNAndUkasya karNAlaMkArAruNamaNe raktamaNeryaH kaNo lezastaM tasya gehakIrasyopahAraM prAbhRtaM kRtvA caJcau caJcumadhye karakaphalakasya dADimaphalasya vyAjato mUkayantI tUSNIM kurvanto Aste // 101 // vantAvalImadharazoNimasaMbhRvakAM tAmbalarAgapariNAmadhiyApyapaGkAm / yA sma pramASTimuhurAdRtadarpaNApi lajjA tayAliSu tu hAsyasamarpaNApi // 102 // dantAvalImityAdi-adharazoNimno dantacchadalauhityasya saMbhRd ghRto'Gkazcihna yasyAM tAM vantAvalI radanarAjimapaGkAmapi malarahitAmapi tAmbUlarAgasya nAgavallIdalajanyalohityasya pariNAmaH paripAkastasya dhiyA yA vadhUrAvRto darpaNo yayA tathAbhUtA sato muhuH jala aisA jAna par3atA thA, mAnoM vaha jalase muha hI dho rahI ho // 10 // artha-gharake pAlatU totene rAtake samaya bAta karate hue dampatIke jo zabda sune the, unheM vaha bhale logoMke sAmane bAra-bAra kahane lgaa| usase lajjita ho vadhUne apane karNAlaMkArase lAlamaNikA eka kaNa nikAla anAradAneke bahAne upahArake rUpameM usakI coMcake bhItara rakha diyA, jisase vaha cupa ho gayA // 101 / / artha-jo adharoSThakI lAlimAse cihnita dantapaMktiko pAnakI lAlIse yukta samajha darpaNa le bAra-bAra sApha kara rahI thI, isase sakhiyoMke bIca use lajjita tathA hAsyakA pAtra honA par3A // 102 / / __ artha-zobhanAGgI sulocanAne prAtalAmeM sUrya kI prabhAse cihnita apane candramAke samAna sundara mukhako amRta-dUdha yA jalase dhoyaa| dhote samaya usake hAthameM kezoMkI kAlI kAnti par3I / jisase use komala vastrase poMchA; dedIpyamAna
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 886 jayodaya-mahAkAvyam . [ 103-104 punaH punaH parimASTi sma parimArjitAM karoti sma / tena tayA vadhvAliSu satISu lajjA trapA Api prAptA / hAsyasamarpaNA'pyApitAM tathA kurvantoM dRSTvA sakhyo jahasuriti bhAvaH // 103 // vidhubandhuraM mukhamAtmanastvamRtaiH samukSyArkAGkitaM kRtvA kara mRdunAMzukena kilAlakacchavilAgchitam / bhAsurakapolatalaM punaH projchayAgurupatrAGkabhAbhAvena vismitakRt svato'bhAdapi tadA nitarAM zubhA // 103 // (vibhAtanAmaSaDaracakrabandhaH) vidhubandhuramityAdi-tadA sA zubhA sulocanA AtmanaH svasya arkAGkitaM sUryaprabhAbhasitaM vidhubandhuraM zazAGkasundaraM mukhamamataiH samukSya karaM hastaM kilAlakezcUrNakuntale lAJchitaM kRtvA madunA komalenAMzukena vastraNa proJchaca punazca bhAsurakapolatalaM vedIpyabhAnagaNDapradezamagurupatrAGkasya bhA dIptistasyA bhAvena sadbhAvena vismitakRd vismayakArakaM proJchaca svataH svayaM nitarAmabhAd babhau // 103 / / zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmalopAhvayaM vANIbhUSaNamastriyaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / eSAdrivisaMvikAsitapadAmbhojAtazobhAvatI yAtyaSTAdazasaMkhyayAnuviditaM sarge tavIyA kRtiH // 104 // kapola talameM jaba kezoMko kAnti par3I, taba usane use aguru patrase cihnita jaisA mAna sApha kiyaa| yaha karate hue use vismaya ho rahA thA ki bAra-bAra sApha karane para bhI kAlA dAga dUra nahIM ho rahA hai| isa taraha yaha saba karatI huI atyanta suzobhita ho rahI thii||103|| iti vANIbhUSaNabrahmacAribhUrAmalazAstriviracite jayodayakAvye prabhAtavarNano nAmASTAdazaH sargaH samAptaH / /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekonaviMzaH sargaH zrImAnanucchiSTabhujAmivAyaH pUrva prhaannaamdhipodyaadyH| SarAM samArabdhamatha prabuddhastadIyasaMparka ito'stvazuddhaH // 1 // zrImAnityAdi-atha bandIjanakRtaprabhAtastavAnantaraM yaH zrImAn jayakumAraH sa prahANAmaSipasya sUryasyodayAt pUrvameva parAM pRthvI priyAmiva samArandhu sambhoktumiva prabuddho jAto'bhUt / yataH so'nucchiSTabhujAmananyabhuktabhojinAmAvaH prathamagaNanIyastatra ca tasya sUryasyAso tabIyo yaH samparkaH karasparzalakSaNaH sa ito'nantaramastu bhavatu khalu / kathamiti cet ? sozakhaH parastriyAH parapuruSakareNa sparzo varjanIya iti hetoH| brAhma muhUrta utthAya' ityAvisUktamAzritya sUryodayAt pUrvamutthAnaM sdaacaarH| saH evoktyantareNokta ityatra // 1 // samAmiladdhastatalavayena lekhAkRtArdhendusamanvayena / samIkSitA pANDuzilA jayena tIrthezajanmAbhiSavAtra tena // 2 // samAmiladityAdi-atrAbhyutthAnakAle sarvaprathamameva tena jayena nAma rAjJA samAmilatparasparaM samatalatayA saMyogaM gacchavastatalayodayaM tena, tasya lekhAbhyAmagulikAbhyo'dhaHsthitAbhyAM kRto yo'rdhantusamanvayo'rdhacandrasyAkAro yatra tena saMsmArakanimittena artha-zrImAn jayakumAra anucchiSTa bhojiyoMmeM prathama gaNanIya the, ataH ve pRthivIkA upabhoga karaneke liye sUryodayase pUrva hI jAga gaye, kyoMki inase pahale sUryake kara-hAthoM ( pakSameM kiraNoM ) kA pRthivIse sparza honA azuddha thA, vaha pazcAt hI ho| __bhAvArtha-jisa prakAra uttama puruSa usI strIko svIkRta karate haiM, jisakA parapuruSake hAthoMse sparza nahIM huA ho| jayakumArane bhI yahI vicAra kiyA ki maiM jisa pRthivI rUpI priyAkA upabhoga karanA cAhatA hU~ vaha sUryake kara sparzase mukta hokara ucchiSTa na ho jaave| isIliye vaha sUryodayase pahale hI jAga gayA thaa| 'brAhma muhUrtameM uThanA cAhiye' isa sUktike anusAra sUryodayase pahale uThanA sadAcAra hai, isI bAtakA AlaGkArika bhASA meM kathana kiyA gayA hai / / 1 / / ___ artha-paraspara milI huI donoM hatheliyoMmeM aMguliyoMke nIce jo ardha candramAkA AkAra bana gayA thA, usase rAjA jayakumArane usa pANDukazilAkA
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 888 jayodaya-mahAkAvyam [3-5 hetunA tIrthezAnAM vRSabhAdInAM janmAbhiSavA yatra bhavanti sA sumeruparvatasthA pANDuzilA samIzritA smRtA, yataH sArdhacandrasamAkAreti // 2 // hRdIva zuddha mukure mukhaM sa nijIyamAtmAnamivAtmazaMsaH / dadarza saMgharSavazena tatrAnuvattimAsAdyatamAmasatrAm // 3 // hRdIveti-svahastatalarekhAdarzanAnantaraM punaH sa jayakumAraH saMharSasya pramodasya vazena hetunA zuddha zvetarUpe pAradarzakasvabhAva vA pakSe matsaratvAdirahite mukure darpaNe hRdIva yathA hRdaye'ntaH kilAtmazaMso'dhyAtmapremI AtmAnamupayogalakSaNamivAsatrAM kapaTajitAmanuvRttipratimAM pakSe punaH punaranubhUtimAsAdya labdhvA 'satra yajJe sadAdAne kaitave vacane vane' iti vizvaH / nijIyaM svakIyaM mukhaM dadarza // 3 // ekAki evAnuyayo prabhUtAM bhuvaM malotsarjanahetubhUtAm / maunIbhavan yoniriva vratAnAM kamaNDaluM prApya punarjalAnAm // 4 // ekAkItyAdi-punardarpaNadarzanAnantaraM zayyAtaH samutthAya sa jayakumAro nAma rAjA vratAnAhiMsAdilakSaNAnA yoniHsthAnaM muniriva maunI maunagrahaNapUrvaka ekAko svayamananyasahAya eva jalAnAM kamaNDalunAma pAzaM prApya kare kRtvA malasya puroSasya pakSe pApasyotsarjanaM parityajanaM tasya hetubhUtAM karaNarUpAM prabhUtAmasaMkaTAM bhuvaM jantvAdidoSavajitAM bhuvaM pRthvImanuyayo jagAma // 4 // javAt kRtAzaucavidhiH pavitrIbhUtAzayatvAvadhanA dharitrIm / pasparza hastena sa komalena nijapriyAM vAribhavojjvalena // 5 // ___ javAdityAdi-adhunA sAmprataM kRta AzaucaviSiryena sa kRtAzaucavidhirjayakumAraH pavitrIbhUtAzayatvAt pavitrIbhUta Azayo'bhyantarapariNAmo yasya tattvAt javAt tvaritameva smaraNa kiyA, jisapara tIrthaMkaroMke janmAbhiSeka hote haiM // 2 // artha-hastatalakI rekhAoMke dvArA pANDukazilAkA smaraNa kara harSake vazIbhUta jayakumArane zuddha-kaluSatArahita ( pakSameM mAtsaryAdirahita ) darpaNameM bAra bAra apanA mukha dekhA aura hRdaya meM AtmAnubhUtiko prApta kiyA // 3 // artha-darpaNa dekhaneke bAda rAjA jayakumAra muniyoMke samAna vratoMke sthAnabhUta maunako dhAraNa karate hue akele hI jalapAtra lekara mala parityAgameM kAraNabhUta maidAna vAlI jamInameM gaye // 4 // artha-tadanantara pavitra honeke abhiprAyase zIghra hI azaucakriyAse nivRtta ho jayakumArane kamalake samAna komala athavA vAri-jalake bhAva-sadbhAvase ujjvala
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ '6-7 ] ekonaviMzaH sargaH hastena svakIyena pANinA nijapriyAM preyasI dharitrI bhUmi pasparza / kIdRzena hasteneti cet ? vAribhavojjvalena vAribhavaM kamalaM tadvadujjvalena / yadvA vAriNo bhavaH sadbhAvastenojjvala: pavitrastena / tathA ca kIdRzena ? sakomaleneti sa / komalena sa kormalena vAsa jayakumAraH komalena mRdunA yadvA sa eva sakaH, svArthe kapratyayaH, malena malinarUpeNeti yAvat / AzaucAnantaraM samRttikena jalena hastaprakSAlanaM cakAreti // 5 // samaJcanakSatrapate pasya tadA sadAcArabhUtaH prazasyaH / gRho tamUrtiH zazinaH prasAda AsIcca gaNDUSaniruktivAdaH // 6 // samaJcetyAdi-tadA tasmin kAle zazinazcandrasya gRhItA svIkRtA mUrtiH sthUlAkRtiyena sa gRhItamUrtiH / prasAdaH prasannabhAva iva nRpasya rAjJo jayakumArasya gaNDUSANAM kuralakAnAM niruktiH pravRttistasthA vAda AsIt kathanamabhUt, prazasyaH prazaMsAyogyaH, sdaacaartvaat| kIdRzasya nRpasya ? samaJcanakSatrapateH samyagaJcanamAcaraNaM yasya tasya kSatrapateH kSatriyaziromaNezcandrapakSe ca samyagaJcanaM yeSAM tAni samaJcanAni, tAni ca tAni nakSatrANi, teSAM patiH svAmI tasya / tathA sadAcArabhRtaH samIcInAcAraNazAlinazcandrapakSe punaH sadA sarvadA cArabhUto gatizIlasyeti yAvat // 6 // zrovajrakhaNDAbharavAnvitena sadvartmamAtraikahitena tena / samAzritaM majanamevamAhuH sudhAMzunA cabita eva rAhuH // 7 // zrIvajetyAdi-zrIvatrasya pavitrahIrakasya khaNDA aMzAsteSAmAbhevAbhA yeSAM teca te radA vantAstairanvitena yuktena paramanirmalavantadhArakeNApi tena rAjJA kevalametat sadvatma hAthase apanI priya pRthivIkA sparza kiyA, arthAt icchita pRthivIse miTTI lekara hAtha dhoye // 5 // ___artha-usa samaya samaJcanakSatrapateH-samIcIna AcaraNase yukta kSatriyaziromaNi evaM sadAcArabhUtaH-sadAcArako dhAraNa karanevAle rAjA jayakumArakI kuralA karanekI kriyA sampanna huI / unakI vaha kuralA karanekI vidhi candramAke mUrtidhArI prasAda guNake samAna jAna par3atI thii| candramAke pakSameM samaJcanakSatrapateH-padakA artha hotA hai samIcIna gatise yukta nakSatroMke svAmI aura sadAcArabhRtaH kA artha hotA hai sadA-sarvadA gatigIla-gamana karane vAlA // 6 // ___ artha-jo hIreke khaNDoMke samAna camakIle dAMtoMse sahita the tathA satpuruSoMke mArgakA nirvAha karanA ho jinakA lakSya thA, aise jayakumArane usa samaya
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 890 jayodaya-mahAkAvyam [ 8-9 satAM mArga eveti dvamAtram tasyaivaikaM mukhyaM hitaM tena sadvartmamAtra kahitena hetunA samAbhitaM svIkRtaM majjanaM dantotkaSaNapadArthaH / tatrasthA janA evamAhuH kathitavanto yatkila sudhAMzunA candreNa rAhureva cavita iti, candratulyaM jayasyAnanaM rAhusadRzaJca majjanamatra thevam // 7 // mahImahendrasya tathA bhavatatpratipratIkaM muhureva vattam / snehaM svabhAvotthamiva prajAbhinisargasauhArdavazaMgatAbhiH ||8|| mahItyAdi - nisargasya sauhArdasya sahajapremNo vazaMgatAbhiH svAbhAvikaprItimatIbhiH prajAbhirmahImahendrasya jayakumArasya tasya pratIkaM pratIkaM prati pratipratIkaM sarveSvevAvayaveSu mahureva dattaM vAraMvAramabhyaJjitaM snehaM nAma tailaM tatsvabhAvAnmanasa utyotpattiryasya tatsvabhAvotthaM sneha premevAbhavat / tatheti samuccaye // 8 // nimajjitaM tena jalekapUre zrutazriyAM vai bhavato'pyare / zrIsarvatobhadratayA manojJe malApahe'smin kavikalpabhogye ||9|| nimajjitamityAdi - api punarabhyaGgAnantaraM tena jayakumAreNa rAjJA zrutazriyAM zAstrasya zobhAnAM vaibhavato'dUre pRthagbhAve na bhavati yastasmin adUre zAstrajJAnatulye kiletyarthaH, jalaikapUre pAnIyasya pradhAna pravAhe nimajjitaM snAnaM kRtamiti / kIdRze tasminniti cet ? zrIsarvatobhadratayA sarvaviggA mitayA suvizavatayA vA manoze cittahAriNi (kAlA) maJjana lagAyA / usa samaya meM sthita manuSya aisA kahane lage mAnoM candramAne rAhukA carbaNa kiyA hai / bhAvArtha - dAMtoMke majabUta aura dIptiyukta honeke kAraNa yadyapi maJjana lagAnekI AvazyakatA nahIM thI, to bhI maMjana karanA yaha satpuruSoMkI kriyA hai yaha socakara unhoMne maMjana lagAyA thA / usa samaya unake gaura varNa mukhameM kAlA dantamaMjana dekhakara samIpavartI loga kahane lage ki kyA candramA rAhuko cabA rahA hai // 7 // artha - svAbhAvika sauhArdake vazIbhUta prajAjanoMne mahImahendra-rAjA jaya - kumArake pratyeka avayavoMmeM jo sneha - tela lagAyA thA, vaha unake svabhAvase utpanna sneha - prema ke samAna thA |8|| artha -- tailamardana ke bAda jayakumArane jalake usa pradhAna pravAha meM snAna kiyA, jo vaibhavakI apekSA zAstroMkI zobhA - zAstrajJAnake nikaTa thA, arthAt usake samAna thA, sarvatobhadratA - saba dizAoM meM vistRta honese manojJa thA, ( pakSameM * sarvatobhadra nAmaka citrakAvya athavA upalakSaNase samasta alaMkAroMse manohara thA )
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10-11] ekonaviMzaH sargaH 891 pakSe sarvatobhadratayA kilAsaMkIrNabhAvatayA manojJe yadvA sarvatobhadraM nAma citrakAvyaM tadbhAvenopalakSaNAt sAlaGkAratayA manojJe tathA malApahArAkhye malaM kiTTAvi apaharatIti malApahA AkhyA saMkathA yasya tasmin, kiJca kavikalpabhogye kasya vayaH kavayo jalapakSiNasteSAM kalpassamUhastena bhogye samAvaraNIye, pakSe kavayaH kAvyakartArasteSAM kalpo manobhAvastena mogye // 9 // vipazcito'pyaGgamamuSya bhAyAjjalaiH samAliGgitamityupAyAt / bRhadguNAjhena babhUva tUrNamAjitaM proJchanakena pUrNam // 10 // vipazcito'pItyAdi-amuSya vipazcitaH paNDitasyAGgaM zarIraM jalairvAribhiH samAliGgitaM spRSTaM bhAyAdapIti zobhAsthAnamapi bhUyAviti / yadvAsyAGgaM jalaireva jaDaimUkhaiH samAliGgitaM parivAritaM bhAyAdapi ? kintu naiva bhAyAditi kilopAyAtkAraNAt bRhanto guNAstantavo yadvA zIlAdayo'pi yasmin tadaGgaM zarIraM yasya tena bRhadguNAGgena proJchanakena nAma vastrakhaNDena tatpUrNamakhilamapi tUrNamatizIghramevAvajitaM proJchitamiti // 10 // zrIrAjahaMsairapi sevanIyA zarannizA'bhUcca tanustadIyA / candrAMzubhAsA zucinAmbareNa samarthitA pUrNatayA''dareNa // 11 // zrIrAjahaMsairityAdi-tasya jayakumArasyeyaM tadIyA tanuH zarIralatA sA zarannibhA zaradRtusadRzI abhuujjaataa| yataH sA rAjahaMsairapi sevanIyA rAjahaMsaipavaraiH sevanIyA, zaratpakSe tu marAlassevanIyA / kiJca, candrAMzubhAsA zucinAmbareNa candrasyAMzavo razmaya malApaha-zArIrika malako dUra karanevAlA thA (pakSameM ajJAna tathA rAgadveSAdi Abhyantara malako dUra karane vAlA thA) aura kavikalpabhogya jalameM rahanevAle panaDubbI Adi pakSiyoMke samUhase bhogya thA (pakSameM kaviyoMke manobhAvoM-vividha kalpanAoMse bhogya thA) // 9 // artha-isa vidvAnkA bhI zarIra jalase AliGgita hokara suzobhita ho sakatA hai, athavA jar3a-mUlse parivArita hokara kyA zobhita ho sakatA hai ? arthAt nhiiN| isa hetuse usakA samasta zarIra zIghra hI royeMdAra toliyAse poMcha diyA gayA // 10 // artha-rAjA jayakumArako zarIra latA zarad Rtuke samAna thI, kyoMki jisa prakAra zarad Rtu rAjahaMsoM-zreSTha marAloMmeM sevanIya hotI hai, usI taraha unako zarIralatA bhI rAjahaMsoM-zreSTha rAjAoMse sevanIya thii| jisa prakAra zarad Rtu candrAMzubhAsA zucinAmbareNa-candrakiraNoMkI kAntise yukta ujjvala
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 892 jayodaya-mahAkAvyam [12-13 steSAM sA iva bhA yasya tena, pakSe candrAMzUnAM bhA yatra tena zucinA pavitreNa svacchena cAmbareNa vastraNa pakSe gaganena AdareNa pUrNatayA sarvatobhAvena samathitAbhUditi // 11 / dUrvAkurAn korazarIrabhAvasukomalAnApya punaryathAvat / sa pipriye kinna bhuvaH priyAyAH kacAnivAtmIyarucA shubhaayaaH||12|| dUrvAGakurAnityAdi-punaH snAnaGgArAnantaraM sa jayakumAraH korasya zukasya zarIraM tasya bhAvA iva sukomalA mudavastAn dUrvAkurAn mAtmIyayA racA prItimayyA zubhAyA bhuvaH pRthivyAH priyAyAH kavAn kezAniva yathAvadApya labdhvA kinna pipriye'pi tu pipriya eva // 12 // prANA hi no yena niyantritAzcet kiM prANino'pi svavazAn samazcet / sa tatra yatnaM kRtavAnitIva svadordvayAkrAntasamastajIvaH / / 13 / / prANAityAdi-yena hi janena prANA nijIyA zvasanavAyavo'pi na niyantritA vazIkRtAH stambhitAzcet yadi, tavA punaH sa khalu prANinoparAnmanuSyAdInapi svastha yazAna AtmasAtkRtAn kimiti samaJcetkuryAt kintu naiva kartumarheviti vicAryeva kila sa jayakumAro svasya do yena bAhubhyAmAkAntA svAdhikAre kRtA samastApi jIvA pRthvI yadvA prANabhUto yena sa, tatra prANaniyantraNe yatnaM kRtavAn prANAyAmaM cakAreti yAvat // 13 // AkAzase suzobhita hotI hai, usI taraha unakI zarIralatA bhI candrakiraNoMke samAna kAntivAle pavitra vastrase suzobhita thii| yaha bAta saMpUrNa rUpase sanmAnake sAtha samarthita hai-kahI jAtI hai // 11 // artha-vaha jayakumAra, totekI zarIra pariNatike samAna atyanta komala dUrvAke una aGkaroMko, jo ki apanI kAntise pRthivI rUpI zubhapriyAke kezoMke samAna jAna par3ate the, prApta kara kyA prasanna nahIM hue the ? avazya hI hue the| bhAvArtha-mAGgalika padArtha honese rAjA jayakumArake liye dUba bheMTa kI gaI / / 12 // ____artha-jisane apane zvAsocchvAsa rUpa prANoMko niyantrita nahIM kiyAnahIM rokA, vaha kyA anya prANiyoMko apane vazameM kara sakegA? arthAt nahIM kara sakegA / aisA vicAra karake hI apane donoM hAthoMse jIva-pRthivI athavA anya prANiyoMko AkrAnta karane vAle jayakumArane zvAsocchvAsarUpa prANoMko niyantrita karanekA prayatna kiyA thaa| tAtparya yaha hai ki prANAyAma kiyA // 13 //
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekonaviMzaH sargaH 893 dhyAyana sucitte jinarAjamudrAM vidhUya mohAndhamayoM sa tandrAm / jagAma modena yuto jinasya mahAlayaM vanditumAtmavazyaH // 14 // dhyAyannityAdi-Atmavazyo jitendriyaH sa jayakumAraH sucitta zubahRdaye jinarAjasya mudrA vItarAgadevasya saumyAkRti dhyAyan mohAndhamayomajJAnAndhakArarUpAM tandrAM pramAvadazAM vidhUya dUrIkRtya modena harSeNa yutaH sahito banditu vandanAM katu jinasyAhato mahAlayaM vizAlamandiraM jagAma gatavAn // 14 // nanAma he pAThaka ! vacmi tubhyaM jagadgurubhyaH prathama purubhyaH / vizvakavizvAsaguNAkarebhyaH so'dUravartI paramAdarebhyaH // 15 // nanAmetyAdi-tatra he pAThaka ! svAdhyAyakArin ! tubhyamahaM vacmi yat sarvasmAtkAryakramAtprathamameva paramebhya Avarebhyo vinayabhAvebhyo na dUre bhavatItyadUravartI bhavan vinayAcAraparAyaNo bhavan vizvasya jagato yo vizvAsastasyaikaH pradhAno guNo vRddhipariNAmastasyApharebhya utpattisthAnabhUtebhya ityevaM jagatAM prANimAtrANAmapi gurubhyaH purubhyo nAma zrIvRSabhadevebhyastIrthakarebhyo nanAma namazcakAreti // 15 // karavayI zrIriva sAtyuvArA liliGga rAjJo hRdayaM yadArAt / cucumba se]va mukhaM tadAnIM savarNavRttA dharaNIva vANI // 16 // karadvayItyAvi-tatra yadA vandanAvasare rAjJaH karayodayI kuDmalIbhUyAtizayenovArA samudgamya zrIriva yathA lakSmostathA rAjJo hRdayamuraHsthalaM liliGgAliGgitavato yathA lakSmIhaMdi nivasati tathA sApi hRdayamupajagAma / tadAnIM tasminneva samaye IjyA artha-vaha jitendriya rAjA jayakumAra zuddha hRdayameM jinarAjakI saumyamudrAkA dhyAna karatA huA mohAndharUpa pramAda dazAko naSTa kara vandanA karaneke liye vizAla jinamandira gayA / / 14 // artha-he pAThaka ! maiM tumhAre liye kahatA hU~ ki utkRSTa vinayabhAvake nikaTavartI-vinayazIla rAjA jayakumArane sabase pahale jagatke zraddhAguNako utpanna karaneke liye khAna svarUpa jagadguru bhagavAn vRSabhadevako namaskAra kiyA // 15 // artha-vandanAke samaya lakSmoke samAna atyanta udAra karadvayI-kuDmalAkAra pariNata donoM hAthoMne rAjAke hRdayakA AliGgana kiyA, arthAt rAjA donoM hAtha jor3akara vakSaHsthala ke nikaTa le gaye to sadvarNavRtA-uttama akSaroMse yukta chandoM bAlo (pakSa meM brAhmaNAdi vargoM ke anurUpa sadAcArase yukta) pRthivIke samAna
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 894 jayodaya-mahAkAvyam [17-18 matsaratayA sahitA seyeva khalu bhUtvA samIcInA ye varNAH kakArAdayo yatra tAni vRttAninchandAMsi yasyAM yadvA santi samIcInAti varNAnAM brAhmaNAdInAM vRttAnyAcaraNAni yatra sA vAgI bhAratI dharaNIva zobhamAnA nRpatermukhaM cucumba nimnarItyA stavanaM kartumupacakrame jayakumAra iti // 16 // he nAbhijAtAsi kilAbhijAtassurItikartAsi suvarNatAtaH / na saMvidhAtastava saMvidhAtaH smarAmi nAnA jagadekatAta // 17 // he nAbhijAtetyAdi-kaH sa stava ityeva varNayati kila / he nAbhijAta akulInatvamabhijAtaH kulIna ityevaM virodhe sati he nAbhirAjasya jAta suputra ! nAmaikadezena naamgrhnnaavirodhprihaarH| suvarNasya bhAvaH suvarNatA tasyAH tasilantaprayogaH / hemabhAvato'pi surIteH pittalasya kartAsIti virodhe suvarNatAtaH zobhanarUpatvAt yadvottamavaMzasambhUtatvAt surIteH zobhanAyAH prathAyAH kartAsIti yAvat / tathA he saMvidhAtaH / samyagvidhA nakAraka ! kiJca he na saMvidhAta iti viroSe sati he samyagvidhAnakAraka / ata eva tava saMvidhA samIcInopamAsti kileti parihAraH / tathA he jagatAmekatAta ! advitIyaguro! tava nAnA smarAmi bahuprakArAM stuti karomi kil| virodhAbhAso. 'ngkaarH||10|| tavarSabhasyApi narottamasya maruprabhUteH svidapAMzulasya / sato'malAnAM haritohitasya yaje'GghripadmadvitayaM jinasya // 18 // vANI-sarasvatIne ISyAbhAvase hI mAnoM rAjAke mukhakA cumbanakara liyA, arthAt rAjAne apane mukhase prazasta varNa aura chandoM vAlI stutikA par3hanA prArambha kiyA // 16 // ___artha he bhagavan ! Apa na abhijAta-akulIna hokara bhI abhijAta-kulIna ho| yaha virodha hai, parantu he nAbhijAta ! Apa nAbhi rAjAke putra ho tathA abhijAta-kulIna ho, aisA artha karanese virodhakA parihAra ho jAtA hai / Apa suvarNatAta-suvarNapanese yukta hokara bhI surIti-pItalake kartA hai, yaha virodha hai, parantu he bhagavan ! Apa sundara varNa rUpa athavA vaMzake sadbhAvase sahita honeke kAraNa surIti-acchI prathAke kartA haiN| tathA he saMvidhAtaH! acchI vidhike kartA hokara bhI na saMvidhAtaH ! acchI vidhike karane vAle nahIM hai, yaha virodha hai, parantu he saMvidhAtaH ! acchI vidhike kartA hokara bhI ApakI saMvidhA-upamA nahIM hai| tathA he jagadekatAta! jagatke advitIya guru hokara bhI Apa nAnAaneka rUpa haiM, yaha virodha hai, parantu nAnA-aneka prakArase maiM ApakA smaraNa karatA hU~-dhyAna karatA hU~, aisA artha karanese virodhakA parihAra ho jAtA hai / / 17 / /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19] ekonaviMzaH sargaH 895 tavarSabhasyetyAdi-he nAtha ! tavarSabhasyApi balIvardasyApi narANAmuttamasyeti virodhe tava RSabhasya zreSThasyeti ttprihaarH| tathA marI reNuprAya pradeza prabhUtirutpattiryasyeti tasya svidapi punarapAMzulasya na pAMzu dhUli lAti svIkarotIti tasyaivaM virodhe sati maroriti marudevyAH prabhUtirutpattiryasya tasyApi cApAMzulasyAvyabhicAriNaH zIlavatadhAriNa iti prihaarH| tathA malAnAM nirmalAnAmujvalAnAM madhye sato bahUttamasyApi harito haridvarNa ityevamUhitasya tarkitasyeti virodhe sati amalAnAM ralayorabhavAdamarANAM devAnAM harita indrAdapi sato hitasya kalyANakarturiti prihaarH| jinasya tavAghripAyozcaraNakamalayodvitayaM yaje pUjayAmi // 18 // tulyo na bhAnurbhavato'khalasya zazI kalaGkAdapi dUragasya / sindhurgabhIro'pyajaDAzayasya tuGgo'pi merurhadi komalasya // 19 // tulya ityAdi he nAtha ! bhavato bhAsvarasya tava bhAnurbhAsvaro'pi san kilAkhalasya sato hitakAriNastava tulyo bhavitu nArhati, yataH sa kharastApakaro bhavatIti hetoH / tathA kalaGkAt pApapaGkAdatidUraM gacchatIti tasya bhavataH zazI candramA api tulyo na bhavati, yataH sa kalaGkI bhavati / tathA gabhIro'pi sindhuH samudro na jaDAzayo mUrkhabhAvo vartate yasya tasyAjaDAzayasya buddhimato bhavatastulyo na bhavati, yataH sa jaDAzayo jalasaMgraharUpo bhavati / tathA tuGga ucchAyarUpo'pi meru ma parvataH sa hRdi komalasya mRdulasvabhAvasya bhavatastulyo na bhavati, yataH so'ntaH kAThinyarUpo vartate // 19 // artha-he bhagavan ! jo RSabha-baila hokara bhI narottama-narazreSTha haiM, (parihAra pakSameM jo zreSTha hokara manuSyoMmeM uttama haiM), jo maruprabhUti-reNubahula marusthalameM utpanna hokara bhI apAMzula-dhUlike sambandhase rahita haiM, (parihAra pakSameM marudevIse utpanna hokara zIlavatase sahita hai), jo amalAnAM sataH-ujjvala zukla padArthoM meM vidyamAna rahakara bhI haritohitasya-haridvarNa samajhe gaye haiM, (parihAra pakSameM amala-amara-devoMke haritaH-indrase bhI adhika zreSTha hitakArI hai), aise Apa jinarAjake caraNa yugalakI maiM pUjA karatA hU~ / / 18 / / / artha he nAtha ! bhAsvara-dedIpyamAna honepara bhI bhAnu-sUrya Apake tulya nahIM hai, kyoMki Apa akhala (akhara) hitakArI haiM-komala prakRtivAle haiM aura bhAnu khara-tIkSNa prakRti vAlA hai| Apa kalaGka-pApase dUragAmI hai, ataH candramA bhI Apake tulya nahIM hai, kyoMki vaha kalaGkase sahita hai| samudra gambhIra-gaharA hokara bhI Apake tulya nahIM hai, kyoMki Apa gambhIra dhairyavAn honeke sAtha ajaDAzaya-prabuddha Azayase sahita haiM aura samudra jaDAzaya-jalake saMgraha rUpa hai| isI prakAra meru parvata tuGga-U~cA hokara bhI Apake tulya nahIM hai, kyoMki Apa
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam 896 [20-21 prajA prajArgAta tavodayena nizA hi sA nAzamanAyi yena / bhAnuH sadA nUtana evaM bhAsi kokasya harSo'pi bhavedvikAzI // 20 // prajetyAdi - mAtha ! tavodaye prajA sampUrNA'pi janatA prajAgata pratibuddhA bhavati kartavyaparAyaNA prabhavati / kiJca, nizA rAtrirajJAnAndhakArarUpA hIti nizcayena yena tavodayena nAzamanAyi nItA / tathA cAkasya pApasya harSaH kaH kila vikAzi vikazito bhavati na ko'pi bhavati / yadvA kokasya cakravAkasya harSo vikAzI bhavati / evaM tvaM sadA nUtano nityanavIno bhAnurbhAsi zobhase / sa sUryo rAtrAvastaM yAti tvaM tu sarvadeva vartasa iti // 20 // vipaddhatiH sA tava paddhatiryA na mAnavIryA bahumAnavIryA / zrIvarddhamAno'si na varddhamAnaH samasti te vismayakRdvidhonaH // 21 // vipaddhatirityAdi - he nAtha ! yA tava paddhatiH padavI sA vipaddhativikRtA paddhatiriti virodhe sati sA vipadAmApattInAM hativinAzo yayA bhavatItyeva parihAraH / tathA bahumAnaM vIryaM sAmathyaM yasyAM sA bahumAnavIryApi na mAnaM yasyAM vIryasyeti na mAnavIryeti virodhe sati taveryAgatirbahumAnavIryA satI mAnavI na bhavati manuSyasambhavA nAsti, kintu divyA bhavatIti parihAraH / tathA tvaM zrIvaddha mAno'pi san na vaddha mAno'sIti virodhe tuGga - udAra prakRti honeke sAtha hRdi komala - hRdaya meM komala haiM, parantu meru parvata hRdayameM komala na hokara antaH kaThora hai ||19|| artha - he bhagavan ! Apa sadA nUtanatAse yukta sUrya hI haiM, kyoMki Apake udayase prajA pratibuddha hotI hai, (vartamAna sUryake udayase prajA jAgRta hotI hai) pratibuddha - jJAnI ajJAnarUpI rAtri naSTa ho jAtI hai (vartamAna sUryake udayase mAtra tamomayI rAtri naSTa hotI hai, ajJAnamayI nahIM) aura Apake udayase aka-pApa athavA duHkhakA kauna sA vikAsa raha jAtA hai, arthAt koI bhI nahIM (vartamAna sUryake udayase pApa yA duHkhakA nAza nahIM hotA) / tAtparya yaha hai ki Apa nitya nayA rUpa dhAraNa karane vAle advitIya sUrya haiM ||20|| artha - he bhagavan ! ApakI jo paddhati - padavI hai, vaha vipaddhati - vikRta paddhati hai ( parihAra pakSa meM vipad - ApattiyoM kA nAza karane vAlI hai) / bahumAnavIryAatyadhika pramANa vAle vIrya - sAmarthya se sahita hokara bhI na bahumAnavIryAatyadhika pramANa vAle vIryase sahita nahIM hai, ( parihAra pakSa meM ApakI jo IyAgati hai, vaha mAnavI - manuSya sambandhI nahIM hai, apitu devo - divya hai) tathA Apa zrIvarddhamAna - lakSmIse vardhamAna hokara bhI zrIvardhamAna nahIM hai ( parihArapakSa meM
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22-23 ] ekonaviMzaH sargaH 897 sati navo navInazcarddhamAnaH samRddhasvabhAvazca bhavatI ti prihaarH| ityevaMrUpeNa te vidhA prakAro naH khalvasmAkaM vismayakRdbhavatyAzcaryAyAstIti // 21 // vRSadhvajAyApi digambarAya bhavacchide bhUtahitaMkarAya / devAdhidevAya namo jinAya na kintu labdhAjinacarmakAya // 22 // vRSadhvajAyetyAdi-vRSo nAma balovardo dhvaje yasya sa vRSadhvajo nAbheyastIrthakaro mahAdevo'pi tsmai| tathA diza ambarANi bhavanti yasmai tsmai| tathA bhavaM nAma saMsAraM chinattIti tasmai bhvcchide| tathA bhUtAnAM prANimAtrANAM pakSe pizAcAnAM hitaM karotIti tasmai / tathA devAnAmindrAdInAM devAyArAdhyAya jinAya tIrthakaraparamadevAya namo'stu, kintu pUrvoktavizeSaNaviziSTAyaiva labdhaM paridhAritamajinaM carmaivAjinacarmaka yena, tasmai labdhAjinacarmakAya mahAdevanAmakAya namaskAro na bhavatu khalu iti // 22 // sarasvati ! zrIpatidarzanAya sudakSiNA tvaM guNalakSaNAya / vijJairavijJairapi sevyamAnA punItapuNTo kavarapradAnA / / 23 / / sarasvatItyAdi-evaM zrIvRSabhadevArAdhanAnantaraM sarasvatI stotumArabhate tAvat / he sarasvati ! tvaM zrIpatebhaMgavato darzanAya, kIdRzAya ? guNAnAM jJAnAdInAM dharmAcArAdInAM lakSaNaM yatra bhavati khalu tasmai / sudakSiNAtizayacaturA yadvA zobhanA dakSiNA nAma dizA yayA sA sudakSiNA, yato madhye zrIpaterbhagavato'vasthitibhUtvA tasya dakSiNadigbhAge sarasvatyA vAmabhAge ca lakSamyAH paristhitirbhavatIti kilAmnAyo'sti / tatastvaM purnAva nibhiH zrIvarddhamAna hokara nava + ardhamAna-nitya navIna samRddha svabhAva vAle haiN| isa taraha ApakI yaha vidhA-paddhati hama sabako Azcarya utpanna karane vAlI hai // 21 / artha-he bhagavan ! Apa vRSadhvaja haiM-vRSabha cihna vAlI dhvajAse sahita haiM, (pakSameM vRSabhavAhana haiM), digambara-dizA rUpa vastroMse sahita arthAt nagnamudrAke dhAraka haiM (pakSameM nagna haiM), bhavacchid-saMsArakA nAza karane vAle haiM (pakSameM bhava nAmaka asurakA saMhAra karane vAle haiM), bhUtahitaMkara-prANImAtrakA hita karane vAle haiM (pakSa meM pizAcoMkA hita karane vAle haiM aura devAdhideva haiM-saba devoMmeM prabhutva saMpanna deva hai (pakSameM devoMke ArAdhanIya haiN)| isa prakAra mahAdevake sAtha nAmasAdRzya honepara bhI merA jinake liye namaskAra hai, kintu jo ajina-carmako dhAraNa karane vAle haiM, una mahAdevako merA namaskAra nahIM hai / / 22 / / ___ artha-aba bhagavAn RSabhadevako stutike bAda sarasvatI-jina vANIkI stuti karate haiN| he sarasvati ! tuma zrIpati-jinendradevakA vaha darzana karAne vAlI ho, jo ki samyagjJAna tathA dharmAcaraNa Adi lakSaNoMse mahita hai| tuma atizaya catura athavA udAra ho, jJAnI tathA ajJAnI-sabhI janoMke dvArA
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 898 jayodaya-mahAkAvyam [ 24-25 kRtajJatAprakAzanArthamathAvijarmUkhairapi jJAnasampAdanAthaM sevyamAnAsi, yataH punItasya puNyasyaikaM pradhAnaM varaM yadvA punItaM puNyaM vidyate yasya tasmai janAyavekaM varaM pradadAtIti sA // 23 // kalApi nAthena ca vAhyamAnA karoti bhadrANi janasya nAnA / dUrecarAH kazmalakAdraveyA bhavanti yasmAdathahAnumeyA // 24 // kalApItyAdi-tatra mayUrasyopari virAjamAnA caturbhujAvatI kilakasmin kare vINAM dvitIye mAlAM tRtIye pustakaM sandadhAnA caturtha karamake samAropitavatIti sarasvatyA AlaGkArikA mUtirAmnAyena prasiddhAsti / tAmAzritya stUyate tAvat / yatkila yA sarasvatI kalApinAM mayUrANAM nAthena zikhaNDiziromaNinA vAhyamAnA janasya sarvasAdhAraNasyApi nAnA bhadrANi kalyANAni karoti, kazmalAnyeva kAdraveyAH sAste pAparUpasarpA dUrecarA bhavanti, yasmAtkhalu mayUrAt sarpANAM bhItiriti / atha sandehArthe taM hantI. tyathahA sndehhraa| anumayAnumAnakAryayogyA ca bhavati / kiM vA yA me'thahA sandehaharA bhavati, nu iti cAvyayamanunayArthe vartate khalu / atra tattvArthAzrayaNe tu kamAtmAnaM lapatIti kalApino yogijanAsteSAM nAthena gaNadharadevena mayUrapicchadhArakeNa nirvAhyate vANIti // 24 // biti vINAM prathamAbhidhAyAM satAmudantoditasampadAyAm / samarthitAM puNyaparamparAyAM satkotisaMgItapunItakAyAm // 25 // sevanIya-upAsanIya ho tathA puNyazAlI logoMko advitIya vara dene vAlI ho // 23 // ___artha-yahA~ sarasvatIkI lokaprasiddha mUrtikA varNana kiyA gayA hai| lokameM prasiddha hai ki sarasvatI mayUravAhinI hai, usake cAra hAtha haiM / vaha eka hAthameM vINA, dUsare hAthameM mAlA, tIsare hAthameM pustaka liye hue haiM tathA cauthA hAtha godameM rakkhe hue haiN| yaha sarasvatI zreSTha mayUrake dvArA vAhyamAna hai, janasamUhakA kalyANa karanevAlI hai; pAparUpI sAMpa isase dUra rahate haiM / yaha athahAsandehako naSTa karane vAlI hai tathA anumeyA-anumAna karane yogya hai| adhyAtma dRSTise kalApinAtha kA artha hai AtmAkI carcA karanevAle muniyoMke nAthagaNadhara deva athavA kalApa-mayUra picchake dhAraka munirAja / inake dvArA hI jina vANIko paramparA calatI hai / yaha jinavANI hI janasAdhAraNakA kalyANa karanevAlI hai, isa jinavANIke adhyayana-adhyApanase hI pAparUpI sarpa dUra bhAgate haiM, yaha jinavANI hI sandehako naSTa karane vAlI hai tathA sUkSma, antarita tathA dUravartI padArtha isIke dvArA anumeya haiM-jAne jAte haiM // 24 //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] ekonaviMzaH sargaH 899 bibhartItyAdi-yA sarasvatI prathamAbhidhAyAM bhujAyAM vINAM bibharti dhArayati / kIdRzIM tAm ? satAM sabhyAnAmudanteSu vRtAnteSu uditA yA sampadA sA yasyAmasti tasyAM puNyasya paramparAyAM teSAM satI yA kortistasyAH saMgItameva punItaH kAyo yasyA yadvA satkotisaMgItena punItaH pavitrIkRtaH kAyo yasyAstasyAM samathitAmarthavatImiti / arthAt prathamAnuyogo nAmetivRttaprasAdo yasmin mahatAM caritamullikhitaM yasyotkIrtanaM vINopalakSitena vAdhaprapaJcena saMgItadvArA kriyate tadabhivyaktyarthaM sarasvatIkare prathame vINeti yAvat // 25 // kare dvitIye'Jcati pustakaM ca svvaahniibhuutshirkhnnddivNshaa| aGkAnivAdhyetumapetazaGkAnahetuvAdasya kilAkalaGkAn // 26 // kara ityAdi-sarasvatyAH prasAdasya sArasvatasya zrutasya tAvad dvAveva vibhAgo mukhyatayA hetuvAdAhetuvAdarUpau bhavataH khalu / tatra hetuvAdo nAma yuktigrAhyaH, kintvahetuvAvastu gurumukhAdevAvagamyate / na tatra yuktiH pravartate / tata eva tasya siddhAnta ityaparaM nAma bhavati / tatsUcanAthaM sarasvatyA dvitIye kare pustakamityAmnAyastadeva vaya'te / svasya vAhanobhUtazikhaNDinAM mayUrANAM vaMzo yayA sA sarasvatI kilAhetuvAdasyAkalaGkAn nirdoSAnakAn saMketAna, apetA vinaSTA zaGkA yebhyastAnadhyetu paThitu svasya dvitIye kare pustakamaJcati pUjayati // 26 // artha-jo sarasvatI apanI pahalI bhujAmeM usa vINAko dhAraNa karatI hai, jo satpuruSoMke vRttAntoM-itihAsoMmeM kathita sampadAse yukta puNya paramparAmeM samarthita hai, arthAt puNyazAlI manuSyoMke jIvana vRttAntakA kathana karaneke kAraNa jo sArthaka hai tathA samIcIna kIti athavA satpuruSoMke saMgIta-guNagAnase jisakA zarIra pavitra hai| ___bhAvArtha-yahA~ kavine vINAko jinavANIke prathamAnuyogakA pratIka mAnA hai / jisameM tIrthakara cakravartI, nArAyaNa, pratinArAyaNa aura balabhadra tathA anya puNyazAlI puruSoMkA carita-jIvanavRtta kahA gayA hai, use prathamAnuyoga kahate haiM / isakA saMgItamaya kathana hotA hai, ataH isa anuyogako vINA kahA gayA hai // 25 / / ___ artha-jisane mayUravaMzako apanA vAhana banAyA hai, aisI sarasvatI apane dvitIya hAthameM ahetuvAdake niHzaGka evaM niSkalaGka-nirdezoMkA adhyayana karaneke liye pustaka dhAraNa karatI hai| bhAvArtha-jinavANIkA dvitIya anuyoga karaNAnuyoga kahalAtA hai / isameM ayuktigamya siddhAnta tathA loka-aloka AdikA varNana gumphita hai / isa anuyogakA pratIka pustaka hai / ataH sarasvatI viziSTa adhyayanake liye apane dvitIya
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 900 jayodaya-mahAkAvyam [27-28 tRtIyavAhAvupayuktadAma-sumeSume vidvidhayA svadhAma / cAritrabArdhestaralAstaraGgAnAkhyAtumevAnukarotyabhaGgAn // 27 // tRtIyabAhAviti-me mama vido buddhacA vidhayA prakAreNa sA sarasvatI svasya tRtIyabAhau kilopayuktaM yaddAma kusumamAlyaM tasya sumeSu puSpeSu kila cAritravAzcaraNAnuyogo nAma samudrasyAbhaGgAnnirantarAyAn taralAn ma prAyAMstaraGgAnAkhyAtuM parigaNayitumeva tAvat svasya dhAma tejaHprabhAvamanukarotIti / caraNAnuyogavaNitasyAcArasya prabhAveNa manuSyasya kIrtiH kusumagandhavat prasarati kileti vyaJjanA // 27 // utsaGgamadhyaprahitakapANistattvArthasArthAnubhave ca vaannii| dhyAnakatAnaM manaso vidhAnaM kartuM sadaivAdizatIva sA naH // 28 // utsaGgatyAdi-utsaGgasyAGkasya madhye prahitaH sthApita ekaH pANiryayA sA sarasvatI tattvArthAnAM jIvAdInAM sArthaH samudAyastasyAnubhave'numanane manasazcittasya vidhAnaM prakAraM dhyAnakatAnaM nizcalaM katu meva no'smAdRzAn sadA sarvadaivopadizatIva khalu / padArthAnAM svarUpaM manasA cintyate, tadathaM ca padmAsanIbhUyAGka karadhAraNamiti dhyAnamudrA // 28 // hAthameM pustaka dhAraNa karato hai // 26 // artha-sarasvatI apanI tRtIya bhujAmeM jo upayukta-upayogameM AnevAlI mAlAko dhAraNakara rahI thI, usake phUloMmeM vaha caraNAnuyogarUpa samudrakI manohara tathA abhaGga-santatibaddha taraGgoM-cAritrake vikalpoMko ginaneke liye apanI buddhike anurUpa apane tejako hI dhAraNa kara rahI ho, aisA jAna par3atA hai / bhAvArtha -sarasvatIke tRtIya hAthameM jo mAlA thI, vaha phUloMke bahAne cAritrake vikalpoMko hI mAnoM prakaTa kara rahI thii|||27|| artha-jisane godake madhya meM eka hAtha rakhA hai, aisI sarasvatI mAnoM hama sabako sadA yahI Adeza detI hai ki manakI pravRttiko tattvasamUhake cintanameM dhyAnakatAna-ekAgra kro| __ bhAvArtha-godameM sthApita caturtha hAthase sarasvatI mAnoM yaha upadeza de rahI hai ki apane manako sadA tattvacintanameM nimagna kro| yahA~ caturtha hAthakI mudrAse tattvArthakA varNana karanevAle dravyAnuyogakA varNana kiyA hai| isa sandarbhameM yahA~ jinavANI rUpI sarasvatIke cAra anuyoga rUpa hAthoM tathA unake kAryakalApakA nidarzana kiyA gayA hai| yaha prazasta kalpanA hai // 28 //
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 901 29-30] ekonaviMzaH sargaH anekadhAnyArthakRtapravRttirjaDAzayasyoddhatatAM samatti / he zArade ! zAradavattavAyaH samastu meghasya vinozanAya // 29 // ___ aneketyAdi-he zArade ! sarasvati ! tavAyanamevAyo mArgaH zaravo'sau zAradastadvat asti yaH kilAnekadhAra, bahuprakAreNAnyasyAyaM kRtA pravRttiryena sa tvadAyaH, zaranmArgazcAnekAni ca yAni dhAnyAni zAliprabhRtIni tebhyastadathaM kRtA pravRttiryeneti, yazca jaDAzayasya mUrkhalokAbhiprAyasyoddhatatAmudaNDapariNati samatti bhakSayati nirAkaroti, pakSe jaDAzayasya taTAkAderuddhatatAmulabhAvaM samatti pariharati, sa tvadAyo he sarasvati ! bhai'ghasya pApasya, pakSe meghasya jaladasya vinAzanAya pariharaNAya samastu tAvat // 29 // tvaM kovidAnAM hRdi dIpikAsi na ko vidA nAnumatastva dAzIH / nAnugrahaM te bhuvi vismarAmi sasnehavatitvamahaM dadhAmi // 30 // tvamityAdi-he sarasvati ! tvaM tAvat kovidAnAM buddhimatAM hRdi citte dIpikAsi samastavastusArthaprakAzaka: bhavasi, tadAzIrvAdo yasmai sa tvadAzIrnA manuSyaH sa kaH khalu vidA parijJAnenAnumata: samarthito nAsti, kintu sarvo'pyasti / tasmAdahamiha bhuvi pRthivyAM te'nugrahaM tava kRpApariNAmamanusaraNaM ca na vismarAmi, kintu snehena premNA sahito vartate sa sasnehavartI tasya bhAvam, pakSe snehena tailAdinA sahitA yA vatirdazA sasnehavatistasyA bhAvamiti / evaM sarasvatIstavanaM vidhAyedAnI lakSmI stotumArabhate // 30 // artha-he sarasvati ! tumhArA yaha mArga-kAryakalApa zarad Rtuke samAna hai, kyoMki jisa prakAra zarad Rtu anekadhAnyArthakRtapravRtti-aneka prakArake anAjoMke utpanna karane meM pravRtta rahatI hai, uso prakAra ApakA mArga bhI anekadhA-anyaarthakRtipravRtti-aneka prakArake artha-abhidheya, vyaGgaya aura dhvanya athavA aneka manuSyoMke prayojana siddha karane meM pravRtta hai aura jisa prakAra zarad Rtu jaDAzayajalAzayoMkI uddhatatA-udvelAvasthAko naSTa karatI hai, usI prakAra ApakA mArga bhI jaDAzayoddhatatA-mUrkha manuSyoMke abhiprAya sambandhI uddaNDatAko naSTa karatI hai| isa taraha jisa prakAra zarad Rtu megha-jaladakA nAza karaneke liye hai, usI prakAra ApakA mArga bhI me adha-mere pApoMkA nAza karaneke liye ho / / 29 / / artha-he sarasvati ! tuma vidvAnoMke hRdayameM dIpikArUpa ho, arthAt tumhAre hI AlokameM unheM heyopAdeya padArthokA parijJAna hotA hai / tumhAre AzIrvAdase sahita aisA kauna manuSya hai, jo jJAnase anumata-samarthita na ho, arthAt koI nahIM hai / pRthivIpara maiM tumhAre upakArako nahIM bhUlatA hU~-kabhI bhI tumhAre upakArako vismRta nahIM kara sakatA / tumhAre viSayameM maiM snehapUrNa-premapUrNa vRttiko'
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 902 jayodaya- mahAkAvyam sandadhatoM dharmArthakAmAmRtadhAma bAhucatuSTayaM ramAM samArAdhayituM pravRttaH prasUnatulyena dharmArthatyAdi - dharmazcArthazca kAmazcAmRtadhAma mokSazceti dharmArthakAmAmRtadhAmAni, tAnyeva bAhavasteSAM catuSTayaM sandadhatIM yAM janAH samAhustAM ramAM nAma lakSmIM samArAdhayitu saMsto pravRtto'bhUt sa jayakumAro nAma rAjA, yaH prasUnatulyena praphullitena hRdA cittenAnuvRtto yukta AsIditi / lakSmIH kamalAsanA caturbhujavatI ceti kilAlaGkArikamUrtimartI lakSmImanujAnanti janAH, kintu na jainAmnAyavida iti keSAJcidabhiprAyaH / sa na samIcIno yata uparyukta kArA lakSmyA mUrtiH sanAtanI jainAnAmapi sammatevAsti / sA kilAkRtrima - caityAlayeSvapi bhagavato vAmapArzve'bhivartamAnetyevaM zrImannemicandrasiddhAntacakravartibhirapyabhihitaM trailokyasAra zAstra / kiJca tIrthakarajananIbhirapi svapnaSoDazyAmIkSyate lakSmIranAdiparamparayeti niHzaGkamasmAkaM cetastAvat // 31 // [ 31-32 samAhuH / hRdAnuvRttaH // 31 // vRddhayai prabhAveNa subuddhidena yAGgIkRrtAddhaH kila siddhide ! naH / na kAmitAsthAmiti kAmitAnu tava tu prasAdAjjagadekamAtuH ||32|| vRddhayAmityAdi he no'smAkaM siddhide ! saphalatAdAyini ! tava jagatAma kamAtuH prasAdAtkRpAkaTAkSavazAt janasya kAmitA vAJchApi na kAmiteti virodhe, sA vAJchA kAmityAsthAM zraddhAM pUrti vA netA na samprAptAbhUt, yA tvaM kila subuddhidena sanmatidAyakena dhAraNa karatA hU~ / athavA yatazca tuma dIpikAsvarUpa ho, ataH maiM usakI taila sahita battI hU~ ||30|| artha - tadanantara puSpatulya- komala hRdayase yukta jayakumAra rAjA dharma, artha, kAma aura mokSa rUpa cAra bhujAoMko dhAraNa karane vAlI lakSmIkI ArAdhanA karaneke liye udyata hue / bhAvArtha - lakSmIkI mUrti lokakalpita hai / lakSmI bhavanavAsinI devI hai / vaha paramArthase ArAdhanIya nahIM hai / jinAgamake anusAra to ananta jJAna, darzana, sukha aura vIryake bheda anantacatuSTayarUpa lakSmI hI ArAdhanIya - pUjanIya hai / yahA~ - kavine jo varNana kiyA hai, vaha lAkarItiko lakSyameM rakhakara kiyA hai ||31|| artha - he hamArI siddhiko denevAlI ! Apa jagat kI advitIya mAtA haiM, Apake prasAda se manuSyakI kAmitA - vAJchA pUrNa nahIM huI yaha viruddha hai, isakA parihAra aisA hai ki Apake prasAdase manuSyakI kAmitA vAJchA, kAm-kisa AsthA-zraddhA athavA pUrtiko na itA - prApta nahIM huI, arthAt saba prakArakI zraddhA
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33-34 ] ekonaviMzaH sargaH 903 prabhAveNa vRddha vRddhikaraNArthaM maGgIkRtA svIkRtA Rddhiryogazakti: sampattirvA yayA sA sambhavasi // 32 // ceto'mbujAte bhuvanAdhipasya rame ! vikAsaM gatavatyavazyam / digantaravyApi sugandhayukte padmAlayetyaGkavatI sadukteH // 33 // ceta ityAdi - he rame ! tvaM diganteSu vyApnotIti digantavyApI tena tAdRzena sugandhena kIrtyA yadvA parimalena yukte bhuvanAnAM lokAnAmadhipasya trilokanAyakasya cetazcittamavAmbujAtaM kamalaM tasmin, yadvA bhuvanAnAM jalAnAmadhipasya samudrasya ceta ihAmbujAte vAriruhe, kIdRze tasminniti cedavazyameva vikAsaM gatavati, aGkavatI nivAsazAlinIti sabhyAnAmuktiH kathanavArtA tasyA vazAt tvaM padmAlayA bhavasi tAvat ||33|| mAtastvamiSTAsyupalasvabhAvA kaiH puruSaiH kairjalarAzijA vA / vibhAsi vizvapraNayapradA vA vayaM pratImaH khalu buddhinAvA // 34 // mAtastvamityAdi - he mAtastvaM kaizcitpuruSairupalasvabhAvA hIrakAdirUpA tAvadiSTAsi sammAnitA bhavasi / tathaiva kaizcitpuruSaH punarjalarAzijA samudrasamudbhavA mauktikAdisvarUpAbhISTAsi / kintu tvaM vAstavikatayA vizvasya jaganmAtrasya yaH khalu praNayaH premabhAvastaM pradadAtIti vizvapraNayapradA vibhAsotyevaM vayaM khalu nizcayena buddhayaiva nAvA pratImo jAnImahe / yato ye vizvapremavanto janArasanti, te'bhISTasamprAptitayA sukhino bhavanti, ye tu tadviparItAste punA ratnAdiSu sambhavatsvapi kalahAdivazena duHkhina eva santIti dik // 34 // yA pUrtiko prApta huI hai / Rddhi-yogazakti athavA sampadAko svIkRta karane - vAlI Apa apane sanmatidAyaka prabhAvase vRddhi karaneke liye aGgIkRta haiM, arthAt sabakI yaha mAnyatA hai ki Apa saba prakArakI vRddhi karanevAlI haiM ||32|| artha - he rame ! he lakSmi ! Apa dizAoMke antarAlameM vyApta honevAlI sugandha - kIrti athavA parimalase yukta evaM vikasita lokanAyakake cittarUpI kamala meM nivAsa karatI haiM / ataH satpuruSoMke kathanAnusAra Apa 'padmAlayA' isa nAmase sahita haiM ||33|| artha- he mAtaH ! tuma kinhIM puruSoMke dvArA hIrA Adi rUpa honese upalasvabhAva vAlI mAnI gaI ho aura kinhIM puruSoMke dvArA ratna - motI Adi rUpa honese samudrajA kahI jAtI ho, parantu hama buddhirUpI naukAke dvArA jAnate haiM ki tuma prANimAtrake liye praNaya-prema pradAna karanevAlI ho, arthAt tuma prANImAtrake hRdaya meM vAsa karatI ho / bhAva yaha hai ki sabhI loga Apako hRdayase cAhate haiM /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 35-36 nisarga eSo'pi tavAtha bhAtu visargalopaM sahase na jAtu / uddizyamAnA trijagaddhitA yA he lakSmi! mAM mAtRvadAzu pAyAH || 35 // nisarga ityAdi - he lakSmi ! tavaiSa nisargaH svabhAva eva bhAtu yatkila tvaM vai sargasya svarUpApekSayA tyAgalakSaNasya dAnasya zabdasvarUpApekSayA tu purobhAgavartino bindudvayAkArasya lopamabhAvaM na sahase, yato vyAkaraNazAstradRSTyA lakSmItizabdasya prathamaikavacane samprAptasya visargAbhAvasya lopo na bhavati, yathA nadyAdizabdasya bhavati / tathA ca ye lakSmIvanto bhavanti te dAnazIlA api svabhAvata eva sambhavantIti yAvat / he mAtastvamuddizyamAnA nAmamAtrato'pi nirdiSTA satI trayANAmapi jagatAM hitaM pathyaM yatra sA trijagaddhitA / tasmAttvaM mAmapi mAtRvadAzu zIghrameva pAyAH // 35 // 104 varNeSvabhidhAzritAbhA / yasyAzca kalyANa mahattvalAbhAdimeSu trivargabhiH sAmpratamabhyupAsyA he devi ! me tvaM manasi sthirA syAH // 36 // yasyA ityAdi - kalyANaM nAma maGgalaM mahatvaM nAma gauravaM lAbho nAma vAJchitaprAptistuptibhAvasteSAM trayANAmAdimeSu varNeSu yasyA abhidhayA''khyayAzritA''bhA vartate 'kamalA' nAmetyevaMrUpA, sA tvaM he devi ! trivargabhirdharmArthakAmapuruSArtha pakSapAtibhigRhasthaiH sAmpratamadhunApi, abhyupAsyA''rAdhanIyA sambhavasi sA tvaM me manasi citta'pi sthirA syAH sambhaveriti // 36 // bhAvArtha - paramArthase na hIrA Adi lakSmI hai aura na motI Adi / ataH ApakA na pRthivIke bhItara nivAsa hai aura na samudrake bhItara / jJAna- darzanAdi anantacatuSTaya hI vAstavika lakSmI hai aura unakA nivAsa prANimAtrake hRdaya meM hai ||34|| hindI - he lakSmi ! ApakA yaha svabhAva bhI suzobhita rahe sadA vidyamAna rahe ki Apa kabhI visargake lopako sahana nahIM karatIM, arthAt paramArthase ApakA jo dAna svabhAva hai, use kabhI nahIM chor3atI aura zabda svarUpakI apekSA Apa lakSmI zabdake Age rahanevAlI visargoMko nahIM chor3atI / nAmoccAraNa mAtra se Apa trijagatkA hita karanevAlI haiM, ataH mAtA ke samAna Apa zoghra hI merI rakSA kareM ||35|| artha - jisake nAmake akSara kalyANa, mahattva aura lAbha ina tIna zabdoM ke Adi akSaroM meM nihita haiM, arthAt jisakA 'kamalA' nAma hai tathA jo dharma, artha, kAmarUpa trivargake dhAraka gRhasthoMke dvArA isa samaya bhI sevanIya hai, aisI hai devi ! Apa mere hRdaya meM sthira raheM /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37-38] ekonaviMzaH sargaH 905 hitaiSiNI tvaM jagatAM vibhAsi mAteva yasmA tpRthupuNyarAziH / sucAru vRddhairapi meti nAma tava pradattaM sutarAM vadAmaH // 37 // hitaiSiNItyAdi-he lakSmi ! tvaM mAteva pRthunaH puNyasya rAziH samUho yasyAH sA satI jagatAM samastAnAmapi prANinAmapi hitaiSiNI sukhakoM vibhAsi yasmAttasmAdvaddhaH phavibhirapi pradattaM meti tava nAma sutarAM svayamapi sucAra sundaramiti vayamapi vadAmaH / mAtaramapi tvAmapi ca mAmiti vadanti yataH // 37 // kAmaprasUH samprati lokamAtastvamarhataH kAmajitaH priyA'taH / vAmA na vAmAnava saMstutasya purANasaMvAdasathitasya // 38 // kAmaprasUrityAdi-he lokamAtastvaM samprati kAmajitaH kAmaharaNasyAhato bhagavataH priyApi kAmaprasUH kAmajanmadAtrIti virodhe tvaM kAmaprasUJchitaka/ti parihAraH, ato'smAtkAraNAtpurANaH prAcIno yo'sau saMvAdastena samarthitasyApi navo nUtana ityevaM saMstutasya vAmApi na vAmAsItyevaM virodhe purANAnAM prathamAnuyogazAstrANAM yo'sau saMvAdaH samyakkayanaM tena sathitasya prazaMsitasyAta eva mAnavaiH saMstutasya prazastasya, yadvA mAnaveSu madhye saMstutasya sarvottamanAvaM gatatayA prazastasya navA manoharA vAmA vAmabhAgavatinIti // 38 // bhAvArtha-yatazca ApakA 'kamalA' nAma kalyANa, mAlA aura lAbhake Adi akSaroMse banA hai, ataH yadi Apa mere hRdaya meM sthira raheMgI to mujhe bhI kalyANamaGgala, mahattva-bar3appana aura lAbha-vAJchita phala kI prApti honese utpanna manastoSa prApta hoMge // 36 // ___artha-he lakSmi ! jisa kAraNa Apa vizAla puNyakI rAzi svarUpa honese mAtAke samAna samasta prANiyoMkA hita cAhanevAlI haiM, isa kAraNa vRddha kavijanoM ne bhI Apako 'mA' yaha sundara nAma diyA hai, yaha hama acchI taraha kahate haiM / / 37 / / ___ artha he lokamAtaH ! Apa kAmajita:-kAmako jItane vAle arhanta kI priyA hokara bhI kAmaprasUH-kAmako utpanna karane vAlI haiM, yaha virodha hai| parihAra pakSameM Apa madanavijetA arhantakI priyA-iSTa hokara kAmaprasUH-vAJchita padArthako denevAlI haiN| imI prakAra 'ye pUrANa-prAcIna haiM' isa prakArake saMvAdase samarthita hone para bhI 'ye nava-navIna haiM' isa prakAra saMstUta arhanta bhagavAnakI vAmA-manohAriNI hokara bhI vAmA na-manohAriNI nahIM haiM, yaha virodha hai / parihAra pakSa meM purANasaMvAdasathitaH-prathamAnuyoga sambandhI zAstroMke samyaka kathana se samarthita aura mAnavasaMstuta-manuSyamAtrake dvArA prazaMsita arhanta bhagavAnkI navA-manohara hokara vAmA-vAma bhAgavartinI haiM, arthAt mUrtinirmANameM
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 906 jayodaya- mahAkAvyam [ 39-40 vinAyakaM nAma janA yamAhuH sa nAyakaM sammiladAtmabAhuH / cakAra taM tatra punaH samo'pi tasmai samantAt kRtavAnnamo'pi // 39 // vinAyakamityAdi - lakSmIstavAnantaraM punaH sa sammilantAvAtmabAhU yasya tathAbhUto hastasaMyogavAniti yAvat / yaM nAma janA lokA vinAyakamanAyakamAhustameva nAyakaM svasya svAminaM cakAra, yadvA vigato nAyako yasya tathAbhUtamapi nAyakena sahitaM sanAyakaM cakAreti virodha janA yaM vinAyakaM viziSTaM nAyakamAhustameva nAyakaM svasya svAminaM cakAreti parihAraH / kiJca punastatra tadviSaye svayaM mayA lakSmyA sahitaH samo'pi san na vidyate mA lakSmIryasya namo'pi lakSmI rahito'pi bhUtvA iti virodhe samo'pi salakSmIko'pi san tasmai namo namanaM cakAra / namas ityavyayapadam ||39|| yo'sau gaNAnAmadhipo munInAM samRddhiretat kRpayA navInA / siddhiryadAnanda vidAmadhInA smaret tadetasya bhavAzramI nA // 40 // yo'sAdityAdiisa punarevaM stauti sma vinAyakaM yadyo'sau vinAyakaH sa gaNAnAM munInAmadhipaH svAmI bhavati / siddhiH saphalatA tAvadyasyAnandavidAM prasAdabuddhInAmadhInAsti, etatkRpayA muNyAnugraheNa samRddhiH sampattirnavInA nityanUntA bhavati tattasmAtkAraNAt bhave'smin saMsAre Azramo'vasthAnaM tadvAn nA manuSyo yadvA bhavAdazramo na parizramastadvAn vA nA nara etasya smaret smaraNaM kuryAditi // 40 // ApakI sthApanA jina pratimAke vAma bhAgameM hai || 38 || artha ---lakSmIke stavanake bAda rAjA jayakumArane apane donoM hAtha jor3akara vinAyaka - gaNadhara devakA stavana kiyA / loga jinheM vinAyaka-nAyakarahita kahate haiM, unheM jayakumArane sanAyaka - nAyakasahita kiyA, yadvA apanA nAyakasvAmI kiyA / usa saMdarbha meM jayakumAra yadyapi sama lakSmIsahita the, tathApi unhoMne nama - lakSmIrahita hokara vinAyakako nAyaka banAyA thA, yaha virodha hai, parihAra pakSa meM sama - lakSmIsahita hokara tasmai namazcakAra una vinAyakake liye namaskAra kiyA thA, aisA artha hai ||39|| bhAvArtha -- loka meM vinAyaka nAma gaNezakA hai, parantu jaina mAnyatAke anusAra gaNa + Iza - gaNeza gaNadhara kahalAte haiN| unhIM kA yahA~ stavana samajhanA cAhiye // 39 // artha - jo yaha vinAyaka - gaNadhara haiM, ve muniyoMke adhipati - svAmI haiM / samRddhi - sampatti inhIM kI kRpAse nitya navIna hotI hai tathA siddhi - saphalatA unhIMkI prasanna buddhike adhIna hai / ataH saMsArI manuSyako unakA smaraNa karanA cAhiye ||40||
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41-42 ] ekonaviMzaH sargaH 907 rAgazca roSazca hRdandhakAro'riH spaSTametatripuroktakAroH / samasti yo vizvajanasya tAtastasyApyumAceSTitamApya jAtaH // 41 // rAgazcetyAdi-rAgaH prItibhAvo roSo vairabhAvo hRdazcetasazca yo'ndhakAro'jJAnabhAva eteSAM trayANAM purANAM sthAnAnAM madhya uktA kathitA yA kAruzceSTA tasyA mrirvairo| tathA yo vizvajanasya samastasyApi lokasya tAtaH pitRrUpaH samasti tasya lokapitAmahasyomAyAH kozceiSTitamApya punarjAtaH sambhUtaH, trijagadgurostIrthakaraparamadevasya koti zrutvA ziSyo babhUveti yAvat / tripurAri ma rudra umA ca tasyAH strI pArvatI vinovavazAdAtmamalaparikaramAdAya gaNezamAracitavatIti lokakiMvadantImAzritya tatprativAdarUpeNoparyuktamuktavAn // 41 // mukhaM vizAlaM karivadvibhAti tathodaraM tundilamekajAti / vizvasya vAtapyiNureva yasmistasmai gaNezAya nato'hamasmi // 42 // mukhamityAdi-yasya kila gaNezasya mukhaM karivaddhastisadRzaM vizAlaM vibhAti tathA codaramapi yasya tundilaM pRthulAkAramekAdvitIyAnanyasadRzI jAtirAkRtiryasya tadekajAti vibhAti / yasminmukhe codare ca vizvasya samastasaMsArasyApi ca vArtANureva svalpa iva bhavati, tasmai subahuvizAlamukhAyAtibRhadudarAya vizvavAvidine gaNezAyAhaM nato vinayazIlo'smi bhavAmi khalu / aho kilAmukasya mastakaM kimutAstyapi tu hastinaH, artha-rAga, dveSa aura hRdayakA ajJAnAndhakAra ina tripura-tIna sthAnoM sambandhI zilpa-ceSTAke jo ari-zatru haiM, tathA samasta lokake jo pitA tulya haiM, aise tIrthaMkara paramadevakI umA-kIrtikI ceSTAko prApta kara jo utpanta hue the, ve gaNadhara haiM, ve hI gaNeza haiM / / 41 // ___ artha-jinakA mukha hAthIke mukhake samAna vizAla hai tathA udara eka advitIya jAtikA itanA sthUla hai ki jisameM samasta saMsArako vArtAe~ aNurUpa hI hotI haiM, una gaNezake prati maiM vinata hUM-unheM namaskAra karatA huuN| ___ bhAvArtha-lokameM gaNezako gajAnana-hAthIke samAna mukhavAlA tathA lambodara-sthUla udara vAlA kahA jAtA hai, parantu paramArthase manuSya kI AkRti aisI nahIM hotii| yahA~ hAthI kI sUDa aura vizAla vaktRtva se yaha batAyA gayA hai ki ve zreSTha vaktA hI nahIM haiM, vaktRtvake sAtha kartRtva zaktise bhI saMpanna haiM, arthAt nirbhaya hokara jaisA spaSTa kahate haiM vaisA karate bhI haiM, tadanurUpa AcaraNa bhI karate haiN| sthUla udarase yaha siddha kiyA gayA hai ki unake udarameM
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 908 jayodaya-mahAkAvyam [ 43-44 etasyodaraM kimutAstyapi tu samudrasya gahvaraM yatra sarvamapi vRttAntamavagADhamastIti lokaH stutipathamAnIyate pUjyasya tathAtrApIti samavagantavyaM pAThakaH // 42 // sa maGgalaM nAma jano'sya veda samaM galaM tena dadhAmyakhevaH / mudaGgalagnA manasIva ceyamudaGgalaM nAzamupaiti me yat // 43 // sa maGgalamityAdi-sa sarvo'pi jano'sya gaNezasya nAma maGgalamAnandakaraM veda jJAtavAn, ityasmAt kAraNAvahamapi tena samaM samanvitamAtmIyaM galaM kaNThaM dadhAmi tasya nAma raTanamahaM karomotyakhedaH khedara hito'pi bhavAmi / yato mud harSapariNatirme mamAGgana lAnAsti yathA tathA manasi citte ceyaM mud vrtte| tathA covaGgalaM maGgalAbhAvazca me nAzamupaiti tAvat // 43 // polo ! kavitvaM khalu lokavitvaM svivAzucitvaM ca sadA zucitvam / dadad hRdaH sphAtibhRveSakAthAdhunA parAyAM tava kIrtigAthA // 44 // polo ityAdi hai pIlo ! paripakvasvabhAvazAlin / tvaM kavitvamAtmavevitvaM lokavitvaM lokAcAraveditvaM svidathavA AzucitvaM zIghraveditvaM kiJca sadA zucitvaM satatameva pavitratvaM khalu nizcayena vavat samastAya saMsArAyApi yacchan hado hRdayastha sphAtibhRd tvamasi, adhunA sAmpratameSA seveSakA tava kIrtigAthA stavanaviSayiNI vArtA tAva dharAtale'sti / ava zubhasaMt vaade| arthAtvaM he gaNAdhipate ! prathamAnuyoga-karaNAnuyoga-caraNAnuyoga-dravyAnuyogAnAmupadeSTAsIti // 44 // samasta saMsArakI vArtAe~ aNurUpa hI haiM, athavA ve atyanta gambhIra haiM, acchI burI vArtAoMko sunakara apane udarameM rakha lete haiM, kabhI kisIkI nindA-stuti nahIM karate / tAtparya yaha hai ki uparyukta guNoMse yukta gaNadhara hI vandanIya haiM // 42 // artha-jisa kAraNa sabhI loga ina gaNezake nAmako maGgala rUpa jAnate haiM, isaliye maiM bhI unake nAmake sAtha svakIya kaNThako prApta hU~, arthAt kaNThake dvArA unakA nAma raTatA rahatA hU~ aura isI kAraNa maiM khedarahita huuN| jisa prakAra mud-harSako pariNati mere zarIrake sAtha saMlagna hai, usI prakAra manake sAtha bhI saMlagna hai| yahI kAraNa hai ki merA saba udaGgala-maGgalakA abhAva nAzako prApta ho rahA hai / / 43 // artha-he paripakva svabhAvase suzobhita gaNapate ! AtmajJatA, lokajJatA, zIghravicArakatA aura sadAzucitAko dene vAle Apa hRdayakI vizAlatAko dhAraNa karane vAle haiN| isa samaya samasta dharAtalameM ApakI yahI kIrtigAthA sarvatra prasarita hai // 44 //
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 909 45-47 ] ekonaviMzaH sargaH harannalambodarajAM svidati sadbhayo'valambo'yamadUravartI / AtmaMstvamasmai namanAtsupAtramiSTazriyo'khinnamanA bhavAtra // 45 // harannityAdi-he Atman ! vo yuSmAkaM darajAM bhayasambhavAmati pIDAM haran nivArayan sarvAn bhayajitAn kurvan, sadbhayaH sabhyebhyo'valambaH samAzrayaH, yamAcca mRtyordUravartItyamaratAzrayo bhavati tasmai namanAnnamaskArakaraNAt tvamatrAsmin saMsAre na khinnamaduHkhitaM mano yasya so'khinnamanA bhavat san tvamiSTazriyAM vAJchitasampadAnAM supAtraM sadAzrayasthAnaM bhava // 45 // ityevamArAdhyacatuSTayasya punItapuNyakapadapradRzyaH / yo'sAvidAnoM jagatAM pravAsI tenAdRtA sambalasannibhAzIH // 46 // ityevamityAdi-ityevamupayuktarItyArAdhyAnAmArAdhanayogyAnAM catuSTayasya caturNA samadAyastha punItaM pAvanaM ca tatpuNyaM prazaMsAyogyaM caikamadvitIyaM yatpadaM sthAnaM tatra prAyo yadA tadeva pradRzyaM darzanayogyaM yasya sa tathaivamatra padazabdasya caraNArthakatApatyavaseyA mayAditi yo'sAvidAnoM sAmprataM jagatAM pravAsI jagattrayamadhye vartamAno jayakumArastenAnena teSAmAzIH zubhAzaMsanavAk ki vAzikA sA sambalena mArgavyayalakSaNena sannibhA sadRzItyAitA svIkRtAbhUt // 46 // bhavAbhiyaM prApya dhiyaM zriyaMca satAmiyantaM sahakAriNaM ca / noti sa lebhe caturaGgatAnAM rucAM sa nAthazcaturaGgatAnAm // 47 // bhavAbhiyamityAdi-sa caturaM vijJaM gatAnAM prAptAnAM rucAM zobhAnAM nAthaH svAmI bhavAtsaMsArAnnAsti bhIryasya taM bhavAbhiyaM lokavijayinaM jinanAthaM, dhiyamityanena buddharadhiSThAtrI sarasvatI zriyaM ca puruSArthacatuSTayasamarthikAM lakSmI, satAM sabhyAnAM sahakAriNaM artha-he Atman ! jo tumhArI bhayase utpanna pIDAko atizaya rUpase haratA hai, jo satpuruSoMke liye avalambana hai tathA yama-mRtyuse dUravartI hai, arthAt amaratAko prApta hai, aise gaNezake liye namana karanese tUM isa saMsArameM iSTalakSmiyoMvAJchita sampadAoMkA supAtra ho jA / / 45 / / __ artha-isa prakAra jo pavitra puNyake advitIya sthAnake samAna dikhAyI dete the tathA jo jagatke madhya meM vidyamAna the, aise jayakumArane isa samaya ArAdhanA karane yogya bhagavAn vRSabhadeva, sarasvatI, lakSmI aura gaNeza ina cAroMke AzISaAzIrvAdAtmaka vacanoMko sambala-pAtheyakI taraha svIkRta kiyA // 46 // artha-jJAnI janoMko prApta zobhAoMke svAmI una jayakumArane saMsArase nirbhaya jinendradeva, sarasvatI, lakSmI aura satpuruSoMke sahakArI gaNadharadeva-inheM
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 910 jayodaya-mahAkAvyam [48-49 gaNAdhipaM ca prApya saMstutya caturNAmaGgAnAM sAmadAmadaNDabhedabhinnAnAM tAnaM vistAro yasyA stAM nIti lebhe labdhavAniti // 47 // prAkAri bhAle tilakaM ca tena jinAGghripadmotthitakezareNa / yogo'bhavanmaGgaladIpakasya sudhAMzunevodayinA prazasyaH // 48 // prAkArItyAdi-tena jayakumAreNa jinAnAM bhagavatAmanro eva padeM tAbhyAmutyatena ca tena kezareNa bhAle svakIye lalATe tilakaM zirobhUSaNaM prAkAri samullekhitaM tAvadayaM saMyogaH sudhAMzunA candra NodayinAbhyudayazIlena saha maGgaladIpakasya yoga iva prazasyaH prazaMsanoyo'bhavat / sudhAMzusthAne bhAlaM maGgaladopakamatra tilakamiti jAnIyAt pAThakaH // 48 // samastakartavyazirazcarantI nisargataH kAlakalAM vajantIm / zikhAmivainAM prababandha tAvat svamastakasthA sa mahAnubhAvaH // 49 // samastetyAdi-sa mahAnubhAvo jayakumAraH svasya mastake zirasi sthitA svamastakasyAM zikhAM cUDAM prababandha tAvadenAmiva samastakartavyAnAM zirasi carantI samastakartavyazirazcarantI tathA nisargataH svabhAvata eva vrajantoM gacchantI kAlasya kalAM ghaTikAmapi prababandha etAvatsamayamidaM kartavyametAvatsamayamidamityevamAdirUpeNa sa kalpayAmAseti tathA / mUrdharuhamuSTivAso bandhamityAdi samantabhadrAcAryasadakteH sadbhAvAta sandhyAvandanavelAyAH sadAcaraNarUpatvAt / ityevaM parikarma kRtvA punarmahAmantracintanamadhastAnidiSTarUpeNa cakAreti // 49 // prAptakara-inako stutikara sAma, dAma daNDa aura bheda nAmaka cAra aGgoMke vistArase sahita nItiko prApta kiyA // 47|| - artha tadanantara rAjA jayakumArane jinendradevake caraNakamaloMse prApta kezarake dvArA apane lalATapara tilaka kiyA / lalATapara lagA huA tilaka aisA jAna par3atA thA, mAnoM udita hote hue candramAke sAtha maGgaladIpakA saMyoga huA ho| bhAva yaha hai ki candrAkAra gauravarNa lalATapara lAla kezarakA tilaka maGgaladopakake samAna suzobhita ho rahA thA // 48 // artha-una mahAnubhAva jayakumArane apane mastakapara sthita coTIke samAna svabhAvase vyatIta honevAlo evaM samasta kAryoM meM agrasara samayakI ghar3Iko 'yaha kArya itane samaya taka karanA aura yaha kArya itane samaya taka' isa prakArake niyamase bA~dha liyaa| bhAvArtha-sandhyAdi kArya karaneke pahale coTImeM gAMTha lagA lI tathA karane yogya kAryoMkA samayavibhAga nizcita kara liyA // 49 //
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50-51] ekonaviMzaH sargaH oMkAra AdAvazarIrivarga ucchinnadoSasya punanisargaH / tato mahadbhiH samavAptapUrtiH stuto babhUva praNavastrimUtiH / / 50 // oMkAra ityAdi-oMkAre nAmapade Adau tAvatsarvaprathamamata evAzarIriNAM zarIravajitAnAM siddhAnAM paramAtmanAM nirdezArthaM tadAdimasyAkArasya parigrahaH kRtaH punastadanantaramucchinnA doSA rAgAdayo yasmAtsa ucchinnadoSaH zrImavahatparamadevastasya nirdezAthaM tadAderukArasya nisargaH kutastatazca punarmahadbhirAcAryAdiparameSThibhimuninAmadhAribhiH svanAmna Adimena makAreNa samavAptA pUtiryatra sa eva akArazcaH, ukArazca, makArazcetyevaM tribhimUtinirmANavidhiryasya sa trimUrtiH praNavo nAma maGgalazabdaH saMstutaH stutipathaM nItastena jayakumAreNeti // 50 // hrIMkArakastatvaguNaprakAraH rakto rakAro harito hkaarH| induH sabindurdhavalazca kAla evaM tathApIta itastrikAlam // 51 // hrIMkAraka ityAdi-hrIMkAra eva hrIMkAraka: svArthe kaH / sa hrIMkArakaH tattvaM Age paJca namaskAra mantrake cintanakA prakAra batalAte haiM artha-'om' yaha paJcameSThIkA vAcaka maGgalapada hai, isIko praNava kahate haiM / omkI siddhi-azarIra-zarIrarahita siddha parameSThIke Adi akSara a, ucchinnadoSa-rAgAdi doSoMse rahita arahaMta parameSThIke Adi akSara u aura muninAmadhArI AcAryAdi parameSThiyoMke Adi akSara ma ina tIna akSaroMke melase hotI hai / isIliye ise trimUrti kahate haiN| rAjA jayakumArane isa oMkArakI acchI taraha stutikii| bhAvArtha-anya granthoMmeM azarIra siddha parameSThIke Adi akSara, a arahanta parameSThIke Adi akSara, a AcArya parameSThIke Adi akSara A, ina tInoM vargoMmeM savarNadIrgha karanese (a + a + A = A) A raha gyaa| usameM upAdhyAya parameSThIke Adi akSara u kI guNasandhi karanese o huA / usake antameM muni parameSThIkA ma lagA denese om siddha hotA hai| isase svArthameM kAra pratyaya lagA denese oMkAra zabda banAyA gayA hai| vaidika saMskRtimeM brahmA vAcaka a, viSNu vAcaka u aura maheza vAcaka ma-ina tIna varSoMse om zabda siddha kiyA gayA hai| OM yaha bIjAkSara bhI paJcaparameSThiyoMkA vAcaka hai / 'prakRSTo navaH praNavaH' isa vyutpattike anusAra oMkAra sabase zreSTha stuti mAnI jAtI hai, kyoMki isameM pA~coM parameSThI garbhita ho jAte haiM // 50 // ___ artha-hrIMkAra bIjAkSara arahanta parameSThIke guNoMkA vAcaka mAnA gayA
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 912 jayodaya-mahAkAvyam [52-53 nAmAhatparameSTho tasya guNAnAM prakAro yatra vartate sa tattvaguNaprakAraH / arhatparameSThiguNavAcaka ityrthH| hrIMkAramadhye yo rakAraH sa raktavarNo yazca hakAraH sa haritavarNo yazca sa bindusahita indurardhacandrAkAraH sa dhavalo dhavalavarNaH itthaM sa yadyapi rakta-harita-dhavalabhevena trivarNo vartate, tathApi sa trikAlaM trikAlamadhye kAla: kRSNavarNaH pItaH pItavarNazceti virodhe parihAra ucyte| itthaM trivarNo'pi hrIMkAraka ito'tra kAle sAvibhaktikastasilpratyayaH, sandhyAvandanasamaya ityrthH| trikAlaM prAtamadhyAhnasAyaMbhedAt trikAlam, atyantasaMyogA dvitIyAprayogaH / itaH prAptaH sastuto jayakumAreNeti zeSaH / jayakumAro 'hrIMm' ityetasya bIjAkSarasya stavanaM cakAreti yAvat // 51 // ahaM samahaM vibhavaikabhUpe namo na mohAya paratrarUpe / mantraM pavitraM sa jayo'pyapApaH svayaM ca vizvasmaraNIyamApa // 52 // ahamityAdi-ahamityetatpadaM vibhavaH sampattisambhavo'thavA tu bhavAbhAvaH sa eva bhUpaH pradhAnasvarUpastasmin samahaM yogyaM tathA nama ityevaM padaM paratrarUpe svAtmano'nyatra namohAya nirmohapariNAmAya bhavati / evaM kila 'OM hrIM ahaM namaH' ityevaM pavitra mantra vizvenApi smaraNIyamArAdhanIyaM svaM zobhanIyaM so'pApaH pApAcArarahito jayo nAma bhUpAla Apa prAptavAn taM jajApeti // 52 // mahIM SaDaGgAM navakoTisiddhAM smRtvAmbujeSTi SaDarahUMdIddhAm / aSTAdhikaM vizatiyugmakaMca sambibhratImApa dalaprapaJcam // 53 // mahImityAdi-mahIM pRthvImimAM navakoTibhiH saMrambhasamArambhAstrayaH kRtakAritAnumananAtIti trINi manovacanakAyAzceti traya ityevaM navakoTibhiH siddhA sampAditAM hai / hrIMkAra meM jo ra hai vaha rakta-lAla raMgakA vAcaka hai, ha. harita raMgakA bodhaka hai aura jo bindu sahita ardhacandrAkAra hai, vaha dhavala-zveta varNakA vAcaka hai, isa taraha hrIM yadyapi tona vyaJjanoM kI apekSA tIna varNakA hai, tathApi vaha tInoM kAloM meM kAlA aura pota-pItavarNa vAlA hai, isa prakAra virodha AtA hai| usakA parihAra isa prakAra hai ki itaH kAle-sandhyA vandanake samaya jayakumAra ne isa hrIMkArako itaH prApta kiyA, arthAt usakI stuti kI / kAle+ evaM tathApi + itaH, isa prakArako sandhi nikAlanA cAhiye / / 51 // artha-'ahaM' yaha bIjAkSara bhava-saMsArake abhAvarUpa pramukha kAryake yogya hai tathA namaH pada svakIya AtmAke sivAya anya padArthoM meM mohake abhAvakA vAcaka hai| isa taraha pApAcArase rahita jayakumArane 'OM hrIM ahaM namaH' isa mantrako, jo ki sabake smaraNake yogya hai, svayaM prApta kiyA thA-japA thA |52 / / __ artha-tadanantara rAjA jayakumArane apane hRdayameM chaha aroMse dedIpyamAna
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54-55] ekonaviMzaH sargaH tataH SaDminavaguNitairiti catuHpaJcAzad bhavanti kileti hadi svakIyamanasi prathamataH SaDarairiddhAM sampannA punazca vizateryugmakaM catvAriMzatsaMkhyAkamaSTAdhikaM dalAnAM patrANAM prapaJcaM sambibhratI dhArayantImambujasyeSTi pUjAmApa cintayAmAseti // 53 // apraticakra phaDanulomataH vicakrAya jhauM jhauM vilomataH / bhujadvayaM dadhate namaH sate gaNabhRvalayAbhipazyate // 54 // apraticakra ityAdi-pUrvoktaprakAraparivaNite . catuHpaJcAzatpatrayukte kamale kaNikAyAM tAvad 'OM hrIM ahaM namaH' ityevaM sannivezitaM vicArya punaH prathamavalayasthiteSu SaTsu baleSu kramAvekaikaM kRtvA 'apraticakre phaT' ityanulomataH saMcintya punaH "vicakrAya zoM jhauM' ityakSaraSaTakaM teSAmeva valAnA bahirbhAge vilomato likhitamityanulomavilomato bhujayodayaM badhate dhArayate sate prazaMsanIyAya pazyate'valokanaM kurvate gaNadharavalayAya nAma yantrarAjAyAnamaH syAditi // 54 // sametya tAvatpraNavaM ca paJcazUnyAkSaraM svakSarapaJcakaMca / sulomaSaTkaM ca vilomaSaTkaM homAbhidhaM cetyajapanmahatkam // 55 // ___ sametyetyAdi-tataH punaH prathamataH praNavamoMkAraM ca punaH paJcAnAM zUnyAkSarANAM samAhAraH paJcazUnyAkSaraM 'hrAM hrIM hra hohaH' ityevaMrUpaM c| punaH zobhanAnAmakSarANAM parameSThivAcakAnAM paJcakam 'a si A u sA' ityevaMrUpaM tataH punaH suloma evaM nau koTiyoMse sAdhita pRthvIkA smaraNakara ar3atAlIsa daloM-patroMke samUhako dhAraNa karane vAlI kamalapUjAko prApta kiyA, arthAt usakA manameM smaraNa kiyA // 53 // artha-pUrvokta prakArase varNita cauvana patroMse yukta kamalameM kaNikApara 'OM hrIM ahaM namaH' yaha likhA hai| phira prathama valayameM sthita chaha patroMpara kramase eka-eka para 'apraticakre phaT' yaha anuloma vidhise likhA hai| pazcAt unhIM patroMke bAhya bhAgameM viloma vidhise 'vicakrAya jhauM jhauM' yaha likhA hai / isa taraha anuloma aura viloma vidhirUpa do bhujAoMko dhAraNa karane vAle, prazaMsanIya tathA sAmanekI ora dekhate hue ke samAna sthita yantrarAja-gaNadharavayalake liye jayakumArane namaskAra kiyA / / 54 // __ artha-prathama OM phira hrAM hrIM hra, hrauM hraH' ina pA~ca zUnyAkSaroMko, usake Age paJcaparameSThiyoMke vAcaka 'a si A u sA' ina pA~ca zobhana-mahattvapUrNa akSaroMko, pazcAt anuloma vidhise likhita 'apraticakre phaT' ina chaha akSaroMko, pazcAt viloma vidhise likhita 'vicakrAya so jhauM' iha chaha akSaroMko
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 914 jayodaya-mahAkAvyam [56-57 SaTka 'apraticakre phaT' ityevaM, tatazca vilomaSadakaM vicakrAya jhoM jho' evaMrUpaM punarante homAbhidhaM svAhA nAmetyevaM lAtvA 'OM hrAM hrIM hrahrauM hraH asi A u sA apraticakre phaTa vicakrAya jhoM jhoM svAhA' evaMrUpakaM mahAmantra tAvavajapat saH // 55 // tatpaJcabANAtinivAraNAya paJcapramANapratipUraNAya / SaTkhaNDasampattisamarthanAya SaDvairivargasya kavarthanAya // 56 // AvAvathomAdaraNAya dattaM prAnta punaH samphalane pravRttam / varNAvalI kalpalateva tena sA'vApi saMkalpamahIraheNa // 5 // tadityAdi-tatra mUlamantra nihitaM tacchnyAkSarapaJcake paJcabANasya kAmasyAtaH pIDAyA nivAraNAya bhavati / zubhAkSarapaJcakaM paJcAnAM pramANAnAM matyAvInAM pratipUraNAya pUrtikaraNAya / anulomaSaTkaM SaTkhaNDAnAmAryAvartAdInAM sampattaH samarthanAya / vilomaSaTkaM SaNNAM vairiNAM mavakrodhAdInAM vargasya kadarthanAya pariharaNAya / athAvau oGkAramakSaraM tavAvaraNAya vinayaprakAzanAya dattam / prAntaM punarantagatamakSaradvitayaM samphalane phalitapravAnArthe pravRttamityeva sA pUrvoktA varNAvalI tena saMkalpo nAma mahIlho'sau kalpapAdapo yasya tena kalpalatevA'vApi praaptaa| evaM mUlamantrArAdhanaM kRtvA punaraSTacatvAriMzatsu baleSu kramazo mantranivezanaM yattadeva nivedayatIti yAvat // 56-57 // aura antameM svAhA zabdako likhakara jo mantra banatA hai, usakA rAjA jayakumAra japa kiyaa| mantrakA rUpa isa prakAra hai OM hrAM hrIM hrIM hrauM hraH asi A usA apraticakre phaT vicakrAya jhoM jhoM svAhA // 55 // ____artha-usa mUla mantrameM nihita jo pA~ca zUnyAkSara ("hrAM hrIM hra. hrauM hraH') haiM, ve kAmabAdhAkI pIr3AkA nivAraNa karaneke liye haiM / pA~ca zobhanAkSara 'asi AusA' matijJAna pAMca pramANoMkI pUrtike liye haiN| chaha anulomAkSara 'apraticakre phaTa' AryAvarta Adi chaha khaNDakI sampattikA samarthana karaneke liye haiN| chaha vilomAkSara 'vicakrAya jhoM jhauM' kAma, krodha Adi zatruoMko kadarthita-naSTa karaneke liye haiN| AdimeM jo OM akSara diyA hai| vaha Adara-vinayabhAva prakAzita karaneke liye hai aura antameM jo svAhA nAmaka do akSara diye gaye haiM, ve saMkalpita padArthoMko phalita karaneke liye haiM / isa taraha pUrvokta varNAvalI saMkalparUpa vRkSase yukta rAjA jayakumArake dvArA prApta kI gii| isa prakAra mUlamantrako ArAdhanA kara ar3atAlIsa daloM-patroMpara mantrake vinivezakA kathana karate haiM // 56-57 //
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 915 58-60 ] ekonaviMzaH sargaH oM hrIM gamo jiNANaM januretad yadvinA bhavati kANam / pariharati smarabANaM yadeva paramAtmakalyANam // 58 // oM hrIM mityAdi-tatra prathama patre 'oM hrIM Namo jiNANaM' iti yadbhavati tatpadaM smarasya bANaM kAmakRtopadravaM pariharati, yadeva paramutkRSTamAtmanaH kalyANaM tadrUpaM bhavati / yadvinA yasya smaraNarahitaM cedetajjanurjanma tatkANaM hInaM vyarthameveti / 'oM hrIM ahaM Namo arahaMtANaM Namo jiNANaM hrAM hrIM hrahrauM hraH asi AusA apraticakra phaT vicakrAya jhauM jhI svAhA' evaM japitvA yantraprakSAlanodakasya zirasi dhAraNena jvaraparihAraH syAt // 56 // sadA gamo ohi jiNANameva yataH prasannaH svayamAtmadevaH / prayAti pApaM sahasA nurevamabhAvamArAdhanasampadeva // 59 // savetyAdi-sadA sarvadA 'Namo ohi jiNANaM' yataH svayamAtmadevaH prasanno bhavati / Atmazabdo'tra manovAcako vAstu / manaHprasAdena numanuSyasya sahasA zIghrameva pApaM yattadabhAvaM prayAti / ArAdhanasya pUjanaprakArasya sampadA prabhAveNa / ivazabdaH pAdapUtoM, ekzabdazcApizabdArthakaH / 'bhoM hrIM ahaM Namo ohi jiNANaM' ityAdinA mantreNa zirotiharaNaM bhavatIti // 59 // bhavatu Namo paramohi jiNANaM jagatAM jinazAsananiHzANam / samuddharati khalu bahuparimANaM dharAtale durmataprahANam // 60 // bhavavivAdi-'Namo paramohi jiNANaM' bhavatu tadetatpadaM jagatAM jinazAsanasya artha-prathama patrapara jo 'oM hrIM Namo jiNANaM' likhA gayA hai, vaha kAmabAdhAko naSTa karatA hai / kAmabAdhAkA parihAra kiye binA yaha janma vyartha hotA hai| kAmabAdhApara vijaya prApta karanA utkRSTa AtmakalyANarUpa mAnA gayA hai| 'yo hrIM ahaM Namo arahaMtANaM Namo jiNANaM hrAM hrIM hrahrauM hraH asi AusA apraticakre phaT vicakrAya hauM hA~ svAhA' isa maMtrakA japakara yantraprakSAlanakA jala zirapara dhAraNa karanese jvarakI bAdhA dUra ho jhAtI hai / / 58 / / ___ artha-dvitIya dalapara 'Namo ohi jiNANaM' likhA gayA hai / usake jApase AtmA athavA manarUpIdeva prasanna-vizuddha hotA hai aura usase japanevAle manuSyakA pApa zIghra hI naSTa ho jAtA hai| 'oM hrIM ahaM Namo ohi jiNANaM-Adi mantrase zirakI pIr3A dUra hotI hai // 59 // ____ artha-tRtIya dalapara jo 'Namo paramohi jiNANaM' likhA hai, vaha jagat meM jina zAsanake usa dhvajadaNDako uThAtA hai, jo dharAtalapara kIrtikA bahuta vistAra
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 916 jyodaya-mahAkAvyam [61-62 niHzANaM dhvajadaNDaM samuddharati yatkhalu bahuparimANaM bhavati / bahuranalpaH parimANaH kotivistAro yasya tN| tathA durmatAnAM prahAraNaM saugatAvisaMkalitAnAmucchevanaM yena taM nijadhvajaM dharAtale'smin bhUloke samukharatIti / 'oM ahaM Namo paramohi jiNANaM' ityAvinA japitenAnukUlyaM bhavati pratikUlasyeti // 60 // punarNamo savvohi jiNANaM ye'nubhavantitamA nirvANam / Namo aNaMtohi jiNANaM vAnantasukhasaya kilApyavalambAt / / 61 // punarityAdi-punastadanantaraM 'Namo samvohi jiNANam' iti ye sarvAvaSiSArakA jinA nirvANaM muktiprApaNamanubhavantitamA savidhijJAnaM nahi mithyAvRzAM bhavati, kintu. caramazarIriNAM munivarANAmeva bhavati / 'oM hI ahaM gamo samvohi jiNANaM' ityAvinAnena mantraNAkSiroganAzanaM bhavati / tathA 'Namo aNaMtohi jiNANaM' ye jinA anantasukhasyAtIndriyasyAnandasyAvalambAt pUjyAH santiH tAvat / 'oM hrIM ahaM arNatohi jiNANaM' ityAdinA mantraNa karNarogopahAro bhavati // 61 // Namo kuTThabuddhINaM tAvadityanena bhavatAt sadbhAvaH / Namo bIjabuddhINamivAnoM saMsAro'sau yato'vasAnI // 62 // Namo ityAdi-gamo kubuddhINaM' ityanena tAvajjapitena sadbhAvaH samIcIna: karane tathA mithyAmatoMkA khaNDana karane vAlA hai| 'oM hrIM ahaM Namo paramohijiNANaM' ityAdi mantra japanese pratikUla kAryameM bhI anukUlatA hotI hai // 60 artha-caturtha dalapara jo 'mo sambohi jiNANa' likhA hai, usakA bhAva yaha hai ki sarvAvadhi jJAnake dhAraka muni niyamase nirvANa-mokSakA anubhava karate haiN| kyoMki yaha jJAna caramazarIrI muniyoMke hI hotA hai / 'oM hrIM baha gamo sambohi jiNANaM' ityAdi mantrake jApase netra sambandhI roga naSTa hotA hai / paJcama dalapara jo 'Namo aNaMtohi jiNANaM' likhA hai, usase sUcita kiyA gayA hai ki anantAvadhi jJAnako dhAraNa karane vAle jIva ananta sukhake AdhAra hote haiN| boM hrIM ahaM Namo aNaMtohijiNANaM' ityAdi mantrake jApase karNa sambandhI roga naSTa hotA hai // 61 // ___ artha-SaSTha dalapara jo 'Namo kuTThabuddhINaM' likhA hai, usake japanese acche bhAva hote haiN| oM hrIM ahaM Namo kuTThabuddhINaM' ityAdi mantrake jApase acche bhAva hote haiM tathA zUla aura gulma (galagaNDa) Adi roga naSTa hote haiN| tathA
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63-64 ] ekonaviMzaH sargaH pariNAmo bhavatAt zUlagulmaharaNaM ceti / tathA 'Namo bojabuddhINaM' yato'sau saMsAro'vasAnI dAnImeva zIghrameva bhavatIti / tathAnena japitena kAsahikkAdipraNAzo bhavati // 62 // Namo pAdANusArINaM paramArthavidhAnataH / saMbhinnasodArANAM ca zrIbhavedavadhAnataH // 63 // Namo ityAdi-'Namo pAdANusArINaM' paramArthasya sadAcAralakSaNasya vidhAnato hetubhUtAt 'oM hrIM ahaM Namo pAvANusArINaM' ityAvimantraprayogeNa vairaharaNamityAdi bhavati / sambhinnasodAraNaM ca sambhinna zrotaNAM maharSINAmavadhAnato dhyAnAtpunaH zrIbhavetkhalu / tasmAt oM hrIM ahaM Namo sambhinnasodArANaM' ityAdinA manoNa zvAsAviharaNaM bhavatIti // 63 // syANNamo sayaMbuddhINaM naro nAnyoktimAnataH / Namo patteyabuddhINamAtmaikapariNAmataH // 64 / / syAdityAdi-Namo sayabuddhINaM syAdataH kRtena naro'nyasyetarasyoktimAnna bhavati / oM hrIM ahaM Namo sayaMbuddhINamityAdinA mantroNa kavitvAvizaktirbhavatIti / tathAtmanaH svasya manasa eka ekAno yo'sau pariNAmastataH / 'Namo patteyabuddhINaM', 'oM hrIM ahaM Namo 'patteyabuddhINaM' ityAdinA ca paravidyAvinAzanaM bhavati // 64 // saptama dala para jo. 'Namo bIjabuddhINaM' likhA hai, usase japane vAlekA saMsAra zIghra hI samApta hotA hai, arthAt vaha muktikA pAtra hotA hai| oM hrIM ahaM Namo bIjabuddhINaM-ityAdi mantrake japanese khAMsI aura hicakIkA roga naSTa hotA hai // 62 / / __ artha-Ageke dala para jo Namo pAdANusArINaM likhA hai, usake dhyAnase paramArthakI prApti hoto hai / isa mantrake prayogase vairakA nAza hotA hai, arthAt zatru zatrutAkA vyavahAra chor3a dete haiM / agrima dala para jo 'saMbhinnasodArANaM' likhA hai, usake dhyAnase zrI lakSmIkI prApti hotI hai tathA zvAsa-damAkA roga naSTa hotA hai|| 63 // artha-'Namo sayaMbuddhINaM' isa mantrase manuSya dUsarekI uktiyoM para nirbhara nahIM rahatA, vaha svayaM apanI pratibhAse nitya navIna racanAe~ karanemeM samarthaM hotA hai / 'oM hrIM ahaM Namo sayaMbuddhINaM' isa mantrake jApase manuSya kavitva AdikI zaktise yukta hotA hai / 'Namo patteya buddhINaM' isa mantrase manuSya pratyeka buddhi hotA hai, arthAt kisI vastuke cintanameM svayaM samartha hotA hai / 'oM hrIM ahaM Namo patteyabuddhINaM' ityAdi mantrase anyakI vidyAkA vinAza hotA hai, arthAt pratipakSIko vidyAkA ahaMkAra naSTa hotA hai / / 64 / /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 jayodaya- mahAkAvyam [ 65-67 Namo bohiyabuddhINaM paramArthaikatAnataH / Namo ujumadINaM ca praguNaprazrayo'svataH // 65 // Namo ityAdi - paramArthaH paropakAravicAro'thavA paramArtho dharmAcArastatraikaH pradhAnastAno manovikalpastataH 'Namo bohiyabuddhINaM', 'oM hrI~ ahaM Namo bohiyabuddhINaM ityAdinA hastimadAdiharaNaM bhavati / ' Namo ujuyadINaM' ataH praguNAnAmuttamAnAM guNAnAM prazrayaH samAzrayo yadvA praguNeSu mahApuruSeSu prazrayaH premabhAvo bhavati zAntikaraH // 65 // sarvatra Namo viulamadINaM manaH sambhavettarAmarINam / yena zrutasaMgrahe pravINaM pApAcArAdapi prahINam / / 66 / / sarvatretyAdi - Namo viulamadoNaM sarvatra vidyamAnebhyo vipulamatijJAnibhyo namaH / yena sarvatrApi manazcittamarINamahInaM sambhavettarAm / kIdRzaM manaH ! pApAcArAtprahINaM rahitamapi punaH zrutasya saMgrahe pravINaM caturamiti yAvat // 66 // oM Namo vasapuvvINaM sadbhadyo vidyAnuvAdataH / Namo codasapuvvINaM zrutajJAnena sambhRtaH // 67 // omityAdi - oM Namo dasapuvvINaM dazapUvibhyo'bhinnajJAnibhyo namaH / kIdRgbhyastebhya iti cet ? vidyAnuvAdato'pi vidyAnuvAvasya pUrvasya parijJAnAdvidyAnAM rohiNyA artha - paramArtha - paropakAra yadvA dharmAcArameM pramukha rUpase mana lagAneke kAraNa bodhita buddhi Rddhi prApta hotI hai| isa Rddhike dhArI muniyoMko namaskAra ho / 'o hrIM' ahaM Namo bohiyabuddhINaM' ityAdi mantra ke jApase hAthiyoM AdikA mada dUra hotA hai / 'Namo ujumadINaM' Rjumati mana:paryaya jJAnake dhAraka munirAjoMko namaskAra ho, isa mantrake prabhAvase manuSya prakRSTa zreSTha guNoMkA Azraya hotA hai, athavA prakRSTa guNoMse yukta mahApuruSoMse zAnti karane vAlA premabhAva hotA hai || 35 // artha - sarvatra vidyamAna vipulamati manaparyaya jJAnake dhAraka muniyoMko namaskAra ho / isa mantrake jApase mana atyanta utkRSTa, zrutasaMgrahameM nipuNa tathA pApAcArase rahita hotA hai // 66 // artha - daza pUrvake pAThI una munirAjoMko namaskAra ho, jo vidyAnuvAdase rudrake samAna vratoMse cyuta na hoM tathA caudaha pUrvake jJAtA una mahAmuniyoM ko namaskAra ho, jo pUrNa zrutajJAnase paripUrNa haiM |
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68-70 ] ekonaviMzaH sargaH 919 donAmanuvAdataH samparkAdapi saddhyo vratebhyo'cyutebhya iti yathA rudraH pracyato'bhUditi tathA 'Namo codasapuThavINaM' ye caturdazapUrvajJAninaH zrutajJAnena paripUrNena sambhRto bhavantIti // 67 // samprati me tu Namo alaiNgmhaannimittkuslaannmngg!| Namo viuvvaiDDhipattANaM ye vrajanti vAJchitapramANam // 68 // sampratItyAdi-'Namo aTuMgamahANimittakusalANaM' etatpadaM nimitta jJAnArtha paThyate / 'Namo viuThavaiDhipattANaM' idaM padaM vAJchitaprAptyarthamiti vik // 68 // Namo vijjAharANaM coccATanAdihRtAmiti / Namo cAraNANaM caiva naSToddiSTArthasammitiH // 69 / / Namo ityAdi-mo vijjAharANamiti padamuccATanAvinivAraNArtha tathA 'Namo cAraNA' padametad naSTasyoddiSTasyArthasya sammitiH praNaSTavastunaH parijJAnArtham // 69 / / Namo paNNasamaNANaM ye vazIkRtacetasaH / durgrahapratikRddhayo'pi Namo AgAsagAmiNaM // 70 // Namo paNNetyAdi-'Namo paNNasamaNANaM' padamidaM vazIkaraNAthaM paThyate, yataste vazI bhAvArtha-tapasvI munirAjoMke zrutajJAnAvaraNa karmako viziSTa kSayopazama hotA hai / usase prArambhameM rohiNI Adi laghu vidyAeM siddha hotI haiM / unake camatkArase rudra saMyamase bhraSTa ho jAte haiM, parantu jo saMyamase bhraSTa nahIM hote haiM, ve saMpUrNa vidyAoMke svAmI banate haiN| yahA~ sadbhapaH zabdase aise hI tapasvI muniyoMkA grahaNa kiyA gayA hai| isI taraha caudaha pUrvake pAThI munirAja hote haiM / ye pUrNa zrutajJAnase sahita hote haiN| ina donoM prakArake muniyoMkI ArAdhanAse viziSTa zrutajJAnakI prApti hotI hai / 67 // . artha-aSTAGga mahAnimittameM kuzala muniyoMko merA namaskAra ho / yaha mantra nimitta jJAnakI prAptike liye par3hA jAtA hai| vigUrva Rddhiko prApta mahAmuniyoMko namaskAra ho| isa Rddhike dhAraka muni icchita pramANa gamana karate haiM, athavA vAJchita padArtha ko prApta karate haiM // 68 // ___ artha-'Namo vijjAharANam' yaha pada uccATanakA nivAraNa karanevAlA hai aura Namo cAraNANaM yaha pada naSTa vastukA parijJAna karAneke liye hai // 69 // artha-Namo paNNasamaNANaM jinhoMne apane cittako vazIbhUta kiyA hai, aise prajJAzramaNoMko namaskAra ho| yaha pada vazIkaraNake liye par3hA jAtA hai| isase
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 920 jayodaya-mahAkAvyam [71-74 kRtacetaso bhavanti tathA durgrahAn bhUtAdikAn pratikurvanti nivArayanti yatsmaraNAd durgrahabAdhA vinazyati tebhyo'pi 'Namo AgAsagAmiNa' gaganagAmitApyanena bhavatIti / / 70 // Namo AsIvisANaM ca ye vidvessnnsNhRtH| Namo diTThivisANaM vA viSasaMharaNArthataH / / 71 // Namo ityAdi-Namo AsIvisANaM, idaM vidvaSanAzanArtham / tathA Namo viThivisANaM' idaM ca sthAvarajaGgamaviSapariharaNArthaM bhavatIti // 71 // Namo ugganavANaM tu vacaH stmbhprtiitye| Namo vittatavANaM yat senAstambhanahetave // 72 // Namo ityAdi-Namo uggatavANaM iti padaM vacaHstambhanakaraNArtham / atha Namo dittatavANaM paramidaM senAstambhanArtha paThyate / AdityavAre madhyAhnasamayai japitavyam // 72 // Namo tattatavANaM ve vahnibAdhAnivRttaye / Namo mahAtavANaM tu jalastambhanavRttaye // 73 // Namo ghoratavANaM ca yanmukharogAdihRt padam / Namo ghoraguNANaM syAt siMhAdibhayavAraNam / / 74 / / duSTagraha-bhUtAdiko bAdhA naSTa hotI hai| tathA Namo AgAsagAmINaM-AkAzagAmI muniyoMko namaskAra ho / isa mantrase AkAzameM gamana hotA hai / / 70 / / artha-jamo mAsIvisANaM-jo vidveSako dUra karane vAle haiM, una AzIviSa Rddhike dhAraka muniyoMko namaskAra ho| yaha mantra vidveSako naSTa karanevAlA hai| tathA gamo viThivisANaM-jo dRSTimAtrase viSako naSTa karane vAle haiM, una muniyoMko merA namaskAra ho| isa mantrase jaMgama tathA sthAvara jIvoMke viSakI bAdhA dUra hotI hai / / 71 / / artha-pamo uggatavANaM-ugratapake dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha mantra dUsaroMke vacana kIlaneke liye prayukta hotA hai| Namo dittatavANaM--dIpta tapake dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha mantra zatruko senAke kIlanemeM prayukta hotA hai // 72 // ____ artha-Namo tattatavANaM-taptatapa Rddhike dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha mantra agnibAdhAkI nivRttike liye par3hA jAtA hai| Namo mahAtavANaM-mahAtapake dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha mantra jalastambhana karane vAlA hai,
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 975-76 ] ekonaviMzaH sargaH Namo ghoraguNaparakkamANaM kuSThAdinivAraNe pramANam / Namo ghoraguNabambhacAriNaM brahmarAkSasasyApahAriNam // 75 // TIkA-padyAnyetAni spaSTAnyato na vyAkhyAtAni / / 73-75 // 921 Namotthu khillosahipattANa mapamRtyuvinAzanAya vANaH / Namotthu AmosahipattANaM rogazokahRdidaM kalyANam // 36 // Namotthu ityAdi - Namo khillosahipattANaM, eSa ANazabdo'pamRtyuvinAzanAya bhavati / veti nizcayato bANa iva tato'nena zanivAsare kumArikAkartitasya kausumbhakaraJjitasya sUtrasyopari phUtkRtya gugguludhUpena sandhUpayitvA ca garbhiNyAH kaTIpradeze prabandhanena garbhastambho bhavati / Namo AmosahipattANaM - idaM padaM rogazokApaskAramArIdurbhikSAdihRditi kalyANaM maGgalakArakaM bhavati / atthuzabdaH pAdapUraNArthaH / pUrvoktaprakAreNa gandhodakamasya viSamajvaraharaNAya syAditi // 76 // arthAt isa mantrake jApase jalavRSTi rokI jAtI hai / Namo ghoratavANaM - ghoratapake dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha pada mukha sambandhI rogoMko dUra karane vAlA hai / Namo ghoraguNANaM- ghora guNake dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha mantra siMhAdikakA bhaya dUra karane vAlA hai / Namo ghoraparakkamANaM - ghoraguNa parAkramake dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha pada kuSThAdike nivAraNa karanemeM pramANabhUta hai / Namo ghorabambhacAriNaM- ghora kaThina brahmacaryake dhArakamuniyoMko namaskAra ho, yaha mantra brahmarAkSasakI bAdhAkA nivAraNa karane vAlA hai / / 73-76 // artha - Namo khillosahipattANaM - khilloSadhi Rddhiko prApta muniyoMko namaskAra ho, yaha mantra apamRtyuko naSTa karaneke liye bANake samAna hai / zanivArake dina kumArI kanyAke dvArA kAte tathA kusumAnI raGgase raMge hue sUtapara isa mantrase phUMka dekara tathA gUgalakI dhUpakA dhuA~ dekara use garmiNI strIkI kamarase bA~dha denepara asamaya meM garbhapAta nahIM hotA / Namo AmosahipattANaM - AmauSadhi Rddhike dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha pada roga, zoka, apasmAra, haijA tathA durbhikSa Adiko harane vAlA hai, ataH kalyANa- maGgala kAraka hai / zloka meM AyA huA atthu zabda pAdapUrtike liye hai, maMtrakA aGga nahIM hai / gaNadharavalaya mantrakA gandhodaka zirapara lagAnese viSama jvara bhI dUra hotA hai // 76 //
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 77-82 jallosa hipattANaM ca Namo viSTambhAdinivAraNakramaH / Namo viDosahipattANaMca gajamArInAzanaM samaJcat // 77 // jallosahItyAdi - ' Namo jallosahipattANaM' ityayaM mantro viSTambho nAma nibandha AdiryeSAM vAtazUlApasmArarAjabhayadurbhikSasadRzA upadravAsteSAM nivAraNasya kramo'sti / tathA ' Namo viDosahipattANaM' idaM ca gajAnAM mArI nAmApamRtyustasya nAzanaM samacat pravartate // 77 // 922 oM savvosahipattANaM Namo syAdupasargahRt / Namo maNavalINaM cApasmAraparihArabhRt // 78 // momityAdi - ' Namo savvosahipattANaM' etatpavamupasargahRt syAd durjanAdikRtAnAmupadravANAM nivAraNAya bhavet / tathA 'Namo maNavalINaM' idaM padamapasmArasya nAma mRgyunmAdermanovikArasya parihArabhRd bhavati // 78 // Namo vacabalINaM yadajamArInivAraNam / Namo kAyabalINaM ca gorogasyApakAraNam // 79 // Namo khorasavoNaM tu gaNDamAlAvidAraNam / Namo sappisavINaM caikAhikAdirugakSaNam // 80 // Namo mahurasavINaM sarvAdhivyAdhinAzanam / Namo amiya savvINamApatteranibandhanam // 81 // tathaiva Namo akkhINamahANAsANamityavaH / zrIsamAkarSaNArthAya prayoktavyaM zarIribhiH // 82 // artha - Namo jallosahipattANaM - jalloSadhi Rddhike dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha mantra vAta, zUla, apasmAra, rAjabhaya tathA durbhikSa ke samAna upadravoMkA nivAraNa karane vAlA hai / tathA Namo viDosahipattANaM - viDauSadhi Rddhiko prApta muniyoMko namaskAra ho, yaha mantra hAthiyoMkI apamRtyuko naSTa karane vAlA hai ||77 // artha -- Namo savvosahipattANaM - sarvoSadhi nAmaka Rddhiko prApta muniyoMko namaskAra ho, yaha pada durjanAdikRta upadravoMko naSTa karanevAlA hai / tathA Namo maNavalIyaM - manobala Rddhike dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha mantra apasmAra, arthAt miragI tathA unmAda Adi manovikAroMko naSTa karanevAlA hai // 78 //
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83-85 ] ekonaviMza: sarga: Namo vaDDhamANANaM ca sammAnasukhadaM tu naH / Namo loe savva siddhAyadaNANamidaM punaH || 83 // Namo bhayavado mahati mahAvIra vaDDhamANabuddhirisINamityevaM gaNadharavalayaM kila // 84 // TIkA - ete zlokA nAti kliSTA ato naiva vyAkhyAtAH // zrIgaNabhRdvalayaM satAM hitaM bhaktAmarasamayena sevitam / kovidagraNIH ko na pUjayet svasya parasya tathApadAM jayet // 85 // zrIgaNabhRdityAdi - zrIgaNabhRtAM valayamIdRzaM satAM sujanAnAM hitaM maGgalakaraM tata eva punarbhaktAnAM bhaktiparAyaNAnAM ca teSAmamarANAM devAnAM samayena samUhena yadvA samAgame 923 artha - movacabalINaM-vacanabala Rddhike dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha pada bakarA-bakariyoMkI apamRtyuko naSTa karanevAlA hai / Namo kAyabalIrNakAyabala Rddhike dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha mantra gAyoM tathA bailoMke rogako naSTa karanevAlA hai || 79 || Namo khIrasarvANaM-kSIrasrAvI RddhiyoMke dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha pada gaNDamAla - kaNThamAla Adi rogoMko naSTa karanevAlA hai / Namo sappisavINaM ghRtasrAvI muniyoMko namaskAra ho, yaha mantra hikkA - hicakI Adi rogoMko naSTa karanevAlA hai ||80|| Namo maharasavINaMmadhusrAvI Rddhise yukta muniyoMko namaskAra ho, yaha mantra samasta mAnasika aura zArIrika pIr3AoMko naSTa karane vAlA hai / Namo amiyasavINaM - amRtasrAvI Rddhi dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha pada samasta ApattiyoMkA nirAkaraNa karanevAlA hai ||81|| Namo akkhoNamahANasANaM - akSINa mahAnasa Rddhike dhAraka muniyoMko namaskAra ho, yaha mantra lakSmIkA AkarSaNa karaneke liye prayukta karane yogya hai // 82 // Namo vaDDhamANANaM- vardhamAna svAmI athavA nirantara vardhamAna cAritrako dhAraNa karane vAle muniyoMko namaskAra ho, yaha mantra saMmAna tathA sukhako denevAlA hai / Namo loe savvasiddhAyadaNANaM - samasta siddhAyatanoM - jina mandiroM ko namaskAra ho, yaha mantra saba jagaha sammAna prApta karAne vAlA hai // 83 // Namo bhagavado mahati mahAvIra-vaDDhamANa buddhirisINam- mahati, mahAvIra aura vardhamAna nAmake dhAraka tathA buddhi Rddhi se sahita bhagavAn mahAvIra svAmIko namaskAra ho, yaha mantra vidyA tathA buddhikA vardhaka hai' // 84 // artha-satpuruSoMke liye hitakArI tathA bhakta devoMke samUhase sevita athavA 61
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 924 jayodaya-mahAkAvyam [86-87 nApi sevitaM saMmAnitaM / kiJca, bhaktAmaranAmakena samayena siddhAntena stotrarUpeNa zrImanmAnatuGgAcAryavayaMnirmApitena ca sevitaM samAvezitaM kaH khalu kovidAM buddhimatAmagraNoH pradhAnaH sa na pUjayedapi tu sarvaH sarvadApi puujyedev| tathA kRtvA svasya parasya cApadAM vipatti jayet / kiJca, zriyAM vikAzalakSaNAnAM gaNabhRnti samahabhAji kamalAni teSAM valayaM samudAyaM satAM hitaM bhagavatpUjAdisAdhanatvAt / tathA bhaktamodanaM tadvadamalena svacchena samayena prabhAtAkhyena sevitamaGgIkRtaM kaH khalu vidAM buddhimatAmiva bhAsvatAmagraNIH kaH sUryo na pUjayet svIkuryAt svasya nijasya kiraNalakSaNaM parasya zarIriNazca vyavasAyalakSaNaM tathA tAdRk padaM yasyAM tAmimAM padAM pRthvI jayet svIkuryAt ? kimiti neha // 85 // sampadAM sampadasyApi vighnato vighnasaMgraham / zrIvinAyakarAjasyApyarhatAmahaMtaH sthitim // 86 // vibhavI bhavinAmozo nirNayI nayavAMstathA / sadAro'pi naro bhUyAdAdarAd daradUragaH // 87 // sampadAmityAdi, vibhavItyAdi ca-sampadA sampattInAM sampadasya zobhanasthAna 'bhaktAmara stotrarUpa siddhAntake dvArA apane ApameM samAvezita gaNadhara valayako buddhimAnoMmeM zreSTha kauna puruSa nahIM pUjatA aura usake dvArA apanI tathA anyakI Apattiko jItatA hai-dUra karatA hai ? arthAt sabhI pUjate haiM aura sabhI sva-parakI Apattiko jItate haiN| athavA-zrIgaNamadvalaya-vikAsa rUpa zrI lakSmIke gaNabhRta-samUhako dhAraNa karanevAle kamaloMke usa samUhako jo ki pUjA AdikA sAdhana honese satpuruSoMke liye hita-maGgalarUpa hai aura bhaktAmarasamayena-bhakta-bhAtake samAna amara ( amala ) svaccha-ujjvala, samaya-prAtaHkAlake dvArA sevita haiM, vivagraNIjJAniyoMmeM-prakAzakartAoMmeM pradhAna kaH-kauna kaH-sUrya svIkRta nahIM karatA aura usake dvArA svasya-apanI kiraNoM aura parasya-anya prANadhAriyoMke vyavasAya rUpa tathA padAM-tathAbhUta pada-sthAnase sahita pRthivIko nahIM pUjatA hai-svIkRta nahIM karatA hai, arthAt pratidina udita hone vAle sabhI sUrya karate haiM // 85 // ___ artha-jo sampadAoM-sampattiyoMke sampadasamIcIna sthAna hokara vighnoMke saMgraha-samUhako naSTa karanevAlA hai tathA arahanta parameSThiyoMkI sthiti sAdRzya 1. samasta RddhiyoMkA ilokabaddha spaSTa svarUpa vIra sevA mandira TraSTa, vArANasIse prakAzita tathA sampAdaka dvArA likhita sajjJAnacandrikAse jAnanA cAhiye /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88] ekonaviMzaH sargaH 925 syApi vighnAnAmupadravANAM saMgrahaM vighnato nivArayatastathAhatAM tIrthakaraparamadevAnAM sthiti niSThAmarhataH svIkurvato'pi punaranyeSAM parameSThinAM ceti samuktalakSaNasya zrIvinAyakarAjasyAsya AsamantAd daraM bhayaM tasmAditi hetau kA (paJcamIvibhaktiH), tathA darAda daradUrago bhayajito'pi sanniti virodhe AdarAdvinayAditi parihAraH, bhavinAM saMsAriNAmozaH pradhAno'pi vibhavo bhavajita iti virodhe vibhavI sampattimAniti parihAraH / nayavAnnItimAnapi nirNayo nayAnnirgato dUravartIti virodhe nirNayo nizcayakaro'vadhAraka iti parihAraH / evaMbhUto bhUyAt sarvadA rakAro yasya so'pi naro rakArarahita iti virodhe bAraiH strIbhiH sahitaH sadAro naro gRhastha iti // 86-87 // vazaMkaro'pi bhUtAnAM bhaveyaM na vazaMkara / ahonabhUSitaH zeSavidveSaNaparAyaNaH // 88 // vazaMkara ityAdi-ahaM punarbhUtAnAM zaGkarApekSayA pretAnAM tatvatastu samastAnAmeva prANimAM vazaM svasAkaroti sa vazaMkaro'pi san vazaMkaro na bhaveyamityevaM virodhe bhatAnAM prANinAM vazaMkaraH preyAn san navaM nityanUtanaM zamAnandaM karotyetAdRk syAmiti parihArazca / tathA cAhInAM sarpANAminena svAminA bhUSito'laGkRto'pi zeSasya tasyaiva nAgarAjasya vidveSaNe virodhe parAyaNa iti virodhe sati, ahInaruccairmahAnubhAvarnarabhUSitaH saMyuktaH san zeSANAM tadatiriktAnAM honAcAriNAM vidveSaNe parAyaNastatparaH syAmiti prihaarH||8|| athavA niSThA ke yogya hai, aise isa gaNadharavalaya ke Adara-vinayabhAvase manuSya vibhavI-bhavarahita hokara bhI bhagavAn jIvoMkA-saMsArI jIvoMkA svAmI hotA hai, (parihAra-vibhavI aizvaryavAn hotA hai ), nayavAn hokara bhI nirNaya-nayase rahita hotA hai, (parihAra-nirNayI-nirNayazola ) hotA hai / sadAra-sadA ra se sahita hokara bhI nara-ra se rahita hotA hai ( parihAra-sadAra-strIsahita hotA hai ) aura AdarAt-sarvataH bhayase sahita hokara bhI daradUraga-bhaya meM dUra rahatA hai, (parihAra-Adara-vinayazola honeke kAraNa daradUraga-bhayase dUra rahatA hai)||86-87|| artha-bhAvanA hai ki maiM bhUtAnAM vaMzakaro'pi-samasta prANiyoMko vazameM karane vAlA hokara vazaMkaro na-vazameM karanevAlA na ho, yaha viruddha bAta hai| parihArameM-maiM prANimAtrako vazameM karanevAlA hokara bho navazaMkara-nitya navIna zaM-sukha yA zAntikA karanevAlA hoU~ tathA ahInabhUSitaH-sApoMke svAmI nAgarAjase bhUSita hokara bhI zeSavidveSaNaparAyaNaH-zeSa nAmaka nAgarAjase
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 926 jayodaya-mahAkAvyam [89-90 antaraGgamidaM nAntaraM vrajat syAccharIriSu / / na nIrasaMgataM naH syAt kSetraM syAnnIrasaMgatam // 89 // antaraGgamityAdi-antaramanyarUpapariNAmaM gacchatIti tadantaraGgamidaM cittaM zarIriSu dehadhAriSveteSu antaraGgaM na bhavatIti nAntaraM vajat gacchat syAditi virodhe'ntaraGgamabahirbhUtamityarthastat sarvaprANiSu nAntaraM vrajata syAt, snihyatAmiti yAvat / nIreNa jalena saGgataM samanvitaM na syAvapi nIrasaGgataM syAditi virodhe punarnaH kilAsmAkaM timiGgitaM nIrasaM rasavajitaM na syAt, kintu sarvamapi kSetraM dhAnyotpattisthAnaM tannoreNa saGgataM samyaktayA sambhAvitaM syAt, suvRSTirjagati bhUyAditi yAvat // 89 // surabhI rAjatAmatrAsurabhIzca samantataH / vasudhA syAnnavasadhA netivAka setivAka kRtau // 10 // surabhItyAdi-atra loke samantataH sarvatrApi surabhIzca syAvasurabhIzveti virodhe surabhirnAma gauH sA rAjatA suzobhatAm / tathA cAsuH prANavAyuzcAbhI yajito rAjatAM sarveSAM prANAH sucAravaH santu / vasudheyaM dharaNI sA vasudhA na syAditi viroSe navA nityameva nUtanA sudhA zvetapariNatiryasyAM sA syAt sarvadaivAnandotsavena pUrNA syAditi / vidveSa karane meM tatpara raha~, yaha virodha hai| parihAra isa prakAra hai-maiM ahonabhUSitaucca mahAnubhAvoM se suzobhita hotA huA, zeSa-unase atirikta hInAcAriyoMse vidveSa karanemeM tatpara rahU~ / / 88|| artha-antaraGga-bhItarako ora jAne vAlA citta prANiyoMke antaraM vajatbhItarakI ora jAne vAlA na ho, yaha virodha hai| parihAra pakSameM merA yaha antaraGga-citta anya prANiyoM ke viSayameM antara-vyavadhAna athavA anya pariNatiko prApta karane vAlA na ho, arthAt samasta prANiyoMpara snehayukta rahe / tathA hamArA kheta na nIrasaMgataM-jalase rahita hokara bhI nIrasaMgataM-jalase sahita ho, yaha virodha hai| parihAra pakSameM hamArA gata-gamana-pravRtti yA ceSTita nIrasarasarahita na ho aura hamArA kheta nIrasaMgata-jalase sahita ho // 89 / / artha-isa lokameM sarvatra surabhI ( surabhi ) sugandha suzobhita ho aura asurabhi-sugandhakA abhAva bhI suzobhita ho, yaha virodha hai| isakA parihAra isa prakAra hai-sarvatra surabhi nAmaka gAya suzobhita ho aura asurabhI-prANa vAyu bhayarahita suzobhita ho| vasudhA-pRthivI navasudhA-pRthvI na ho yaha virodha hai, parihAra isa prakAra hai-vasudhA-pRthvI navasudhA-nUtana cUnAke samAna ujjvala
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91-92] ekonaviMzaH sargaH 927 tathA netivAgapi kRtI kAryakrama setivAk syAditi virodhe na bhavatIterbAdhAyA vAgapi yasyAM sA bhavatI, iti vAcA sahitA setivAk nirvighnatayA kAryapUtimatI syAt, athavA setivAgiti kartavyatAyuktA syAt kiMkartavyamUDhA na syAt // 9 // na bhavedaparAdhInaH parAdhInazca mAnavaH / guruktavAsano'pi syAdagurUktAdhivAsanaH // 9 // na bhavedityAdi-mAnavaH samasto'pi naravargaH sa parAdhInaH paratantrAparAdhInazca punarnabhavediti virodhe sati aparAdhinAM pApAcAriNAminaH svAmI tathaiva parAdhInaH paratantrazca na bhavediti prihaarH| tathA gurubhiH pUjyapuruSarukte samupaviSTe mArge vAsanA manaH pariNatiryasya sa sannapi na gurUNAmukte'dhivAsanA yasya sa ityevaM virodhe sati aguruNA nAma candanebhAdhivAsanA yasyeti parihAraH // 91 // avarNaprathamasyArAdantyajasyAnubhAvukaH / kulInatAmupAlambya sukhagatvamadhiSThitaH // 92 // avarNetyAdi-varNeSu prathama Adibhavo varNaprathamo brAhmaNa iti sa na bhavatItyavarNaprathamastasya pratyutAntyajamya varNAzramabahirbhUtasya cANDAlAderanubhAvakaH sannapi kulInatAmuccakulatAmupAlambyApi tu kau pRthivyAM lInatAmupAlambya zobhanaM khagatva. mAkAzagAmitvamadhiSThita iti virodhe punastAvadavarNo'kAra eva prathama AdibhUto yasya rahe / aura netinAka-na-niSedharUpa vacana kAryakramameM setivAka iti sahita vacana ho, yaha virodha hai, parihAra isa prakAra hai-vAk-vANI neti-Iti-bAdhAse rahita hokara setivAk kAryakI pUrNatAse sahita ho / / 90 // artha-manuSya aparAdhIna-svatantra na hokara parAdhIna-paratantra ho, yaha virodha hai| parihAra isa prakAra hai-manuSya aparAdhiyoM-pApAcAriyoMkA inasvAmI na ho, tathA parAdhIna-paratantra na ho| isI prakAra gurUktavAsana-guruke dvArA upadiSTa mArgameM mana lagAkara bhI agurUkta vAsana-guruke upadiSTa mArgameM mana lagAne vAlA na ho, yaha virodha hai, parihAra pakSameM agurUktAdhivAsanaH--aguru candanakI adhivAsanAse sahita ho, aisA artha karanA cAhiye / / 91 // artha-bhAvanA hai ki jo manuSya, avarNaprathama-vargoM meM prathama, arthAt brAhmaNa varNa nahIM hai, pratyuta antyaja-cANDAlAdikA anubhava karane vAlA hai tathA kulInatA-pRthivImeM lInatAko prAptakara bhI sukhagatva-uttama AkAzagAmitvako prApta hai, arthAt pRthivIpara reMgane vAlA hokara bhI acchI taraha AkAzameM calatA hai, ye donoM virAdha haiN| inakA parihAra isa prakAra hai-akAra nAmakA varNa
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 928 jayodaya-mahAkAvyam [93-94 tasya punarante bhavo'ntyaH prAntabhAge vartamAno jakAro yasya tasyAntyajasyArthAvajasya nAma paramAtmano'nubhAvuko bhavan kulInatAmuccAcAratayoccakulatAmupAlambya samavApya sukhaM gacchatoti sukhagastasya bhAvaH sukhagatvaM tadadhiSThitaH sambhavediti yAvata // 92 // apAdAnavihIno'pi bhavet kAmitavRttimAn / upasargAnajAnAno viprAdipratipattimAn // 93 // apAdAnetyAdi-vyAkaraNavihitAdapadAnakArakAdvihIno rahito'pi kA nAma paJcamI vibhaktimitA prAptA yA vRttistadvAn bhavediti virodhe sati, apAdAnaM nAma kutsitajIvanaM tasmAdvihIno rahitaH san kAmiteSu vAJchiteSu bhogopabhogeSu yA vRttiH pravRttistadvAn bhavediti prihaarH| tathA vyAkaraNanirdiSTAnupasargAn dhAtUpapadAnajAnAno'nanukurvANo'pi vizca prazvetyevamAdiryeSAM teSAM svanirghAGityAdInAM pratipattimAn jJAnavAn bhavediditi virodhe sati, upasargAnupadravAnajAnAnaH kadAcidapyalabhamAnaH san viprAdiSu brAhmaNAdiSu varNeSu pratipattiH pratijJA tadvAn bhavediti parihAraH // 93 // sadAcAravihIno'pi sadAcAraparAyaNaH / saJjAyetAmihedAnI rujA hono naraH saruka // 94 // sadAcAretyAdi-ihedAnoM naro manuSyaH sadAcAreNa vihIno rahito'pi sadAcAra parAyaNastatpara iti virodhe sati sadA sarvadA cAreNa paribhramaNena vihInaH san sadAcAre akSara prathama aura jakAra nAmakA varNa antima isa taraha aja zabda niSpanna huaa| yaha aja-paramAtmA yA parabrahmakA vAcaka hai, isakA anubhAvuka hotA huA kulonatA-uccakulatAkA Alambana prAptakara manuSya zIghra hI sukhagatvasukhako prApta karane vAlA ho / / 22 / / artha-jo vyAkaraNa prasiddha apAdAna kArakase rahita hotA huA bhI paJcamI vibhaktiko prApta vRttise sahita thA tathA jo upasargo-dhAtuke pUrvameM lagane vAle upapadoMko na jAnatA huA bhI vi, pra Adi ke jJAnase yukta thA, ye donoM virodha haiM, inakA parihAra isa prakAra hai ki jo apAdAna-kutsita AjIvikAse rahita hokara kAmita-icchita bhogopabhogakI pravRttise sahita thA tathA upasargoM-upadravoMko na jAnatA huA brAhmaNAdi vargoM ke viSayameM kI gaI pratijJAse sahita thA, arthAt sabhI vargoM kA yathAyogya saMrakSaNa karatA thA ||93 / / ___artha-isa bhArata varSa meM isa samaya manuSya sadAcAra-samyagAcaraNase rahita hokara bhI sadAcAraparAyaNa-samyagAcaraNameM tatpara ho, yaha virodha hai / sadAcAra vihIna-nitya hI paribhramaNase rahita hotA huA sadAcAraparAyaNa-samIcIna
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95-96 ] ekonaviMzaH sargaH 929 samyagAcaraNe parAyaNa iti parihAro'sti / evaM rujA rogega hono rahito'pi sarug rogasahita iti virodhe sati punaH rujA hono nIrogo bhavana rujA kAntyA sahitaH sarug syAdevaM prihaarH||94|| prAtaHsandhyAmadhikuryAdevamavandhyAM tattvArthAdhyayane kuzalastasmAdAviH / sambhUyAcca haret kuvAsanAyA vAdaM vambhaprAyaM tadasambandhyAtmaviSAdam // 9 // prAtarityAdi-evamuparyuktarItyA prAtaHsandhyAM saphalAmadhikuryAt, yatastattvArthAsyAdhyayane novAdipadArthasya cintane kuzalo bodha AviH sambhavet prakaTIbhUyAt / yo'sau bodho dambhaprAyaM chalabahulaM tasyAsambandhI tatvAryAdhyayanasyAsambandhI yo'sAvAtmano viSAdaM ca kuvAsanAyA viSayavAsanAyA vAdaM ca harediti yAvat / ___ etavRtta SaDaracakrabandhAtmakaM likhitvA pratyarAnAkSaraiH prAtaHsandhyAvida ityevaM nirgacchati tAvat // 15 // zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmalopAhvayaM vANIbhUSaNamastriyaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / sargastena jayodaye viracite syAdvAdavidyAlayAntevAsiprathitena yAti gaNito'pyekonaviMzAkhyayA // 96 // AcaraNameM tatpara rhe| tathA rujA-rogase rahita hokara bhI saruga-rogase sahita ho yaha virodha hai, parihAra pakSameM sarug-ruc kAntise sahita ho // 94 // __artha-isa prakAra manuSya prAtaHkAlIna sandhyAko saphala-sArthaka kare, kyoMki isake karanese tattvArthake adhyayanameM kuzala-nipuNa jJAna prakaTa hotA hai| sAtha hI vaha jJAna mithyAvAsanAoM-kutsita saMskAroMke chalapUrNa vivAdako tathA usase asambaddha apane viSAda-khedako dUra karatA hai // 95 / / iti zrIvANIbhUSaNa-brahmacAribhUrAmalazAstriviracite jayodayakAvye ekonaviMzaH sargaH //
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ viMzatitamaH sargaH jagadAhlAdakaraM rAjAnaM biniyamyAtha tapananAmAnam / abhyudayantamasahamAna iva rAjarAjamabhiyayau sa padivat // 1 // jagadityAdi-atha prabhAtavandanAnantaraM punaH sa jayakumAro jagatAmAhlAdakara rAjAnaM nItimantaM candramasaM vA viniyamya parAjitaM kRtvA'bhyudayantaM svatantratAmApnuvanta. mudgacchantaM vA tapananAmAnamitaramidamasahamAna iva kila pavivat prArthanAkArako bhUtvA rAjJAM rAjAnaM cakriNaM bharatabhUpAlamabhiyayau / akampanabhUpAlasyAvahelanAkArakaM tamarkakotimasahamAnastadudantasya spaSTIkaraNaprakAreNAtmasAtkaraNArtha bharatasyAgne gatavAniti vA // 1 // bahudhAvalidhAriNI sravantI nitarAM nIradabhAvamAzrayantIm / jayarAD jaratItinAmabodhyAM drutamullaGghya jagAma tAmayodhyAm // 2 // bahudhetyAdi--nitarAmatitarAM nIradabhAvaM jaladAnatvamuta ravarahitatvamAzrayantI artha-prabhAta vandanAke bAda vaha jayakumAra jagatko Anandita karane vAle nItimAn rAjA athavA candramAko parAjita kara abhyudayako prApta hone vAle tapana nAmaka rAjA athavA sUryako sahana na karate hue prArthIkI taraha rAjAdhirAja cakravartI bharatake pAsa gye| bhAvArtha-sulocanAke svayaMvarameM bharata cakravartIke putra arkakotine nyAya priya rAjA akampanakI avahelanA kara jayakumArake sAtha yuddha kiyA thaa| jayakumArane arkakIrtiko parAsta kara sulocanAke sAtha vivAha kiyA thaa| arkakIrtike parAsta honese cakravartI bharatakI kyA manaHsthiti hai, yaha jAnane tathA arkakIrtikI ucchRGkhalatAko spaSTa karaneke liye jayakumAra ayodhyAmeM vidyamAna bharatake pAsa gaye / athavA nyAyanotikI avahelanA kara prajA para AtaMka phailAne vAle rAjAkI zikAyata karaneke liye jaise koI choTA rAjA bar3e rAjAke pAsa jAtA hai, vaise hI jayakumAra arkakItikI uddaNDatA prakaTa karaneke liye bharata cakravartIke pAsa gye| artha-rAjA jayakumAra bharatI nAmakI usa nadIko jo sacamuca hI jaratI-vRddhA strIke samAna jAna par3atI thI, zIghra hI ulAMgha kara ayodhyA gye|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-4] viMzatitamaH sargaH 931 mata eva bahudhAvalidhAriNoM lahariyuktAM bhUrivalivaddhazarorAM vA stravantI nadI jaratIti 'nAmnA bodhyAM saMjJAtA tamulladhya tAmayodhyA nAma nagarI nimnavarNanAyuktAM jagAma // 2 // svamupapayodharadezaM caladujjvaladhvajanivasanavizeSam / apayeva vonnayantIM zriyAkhilaM vizvamapi jayantIm / / 3 / / svamityAdi-payodharadezasya vAradalasyota stanamaNDalasya samIpamupapayodharadezaM calat praskhala vAyunA yadujjvalaM ca tat dhvajasya nivasanaM vastraM tasya vizeSaM trapayeva lajjAnubhAvena kilonnamantImutsArayantImevaM zriyA zobhayAkhilaM vizvamapi punarjayantI jagAmeti pUrvavRtte // 3 // praNayAtizayAya pazyatAtha bahUttAvazayopalakSitAm / mahatImanujAnatA kSitAvapi vizrambhaparAyaNAM hitAm // 4 // praNayetyAdi-bahubhiruttAnazayaistanayarupalakSitA yuktA tAM bahubAlavatImiti / tathA svAgatArtha jayostvevamuccAraNapurassaramuttAnA uttAnIkRtAH zayA hastA yastairbahubhirupalakSitAm / vizrambhe namratAyAmuta krIDAkalahe parAyaNAma, vizrambhaH kelikalahe vizvAse praNaye vardhe' iti vizvalocanaH / tAmetAmayodhyAM praNayAtizayAya sanmArgAtizayArthamuta jisa prakAra vRddhA strI bahudhA validhAriNI-aneka jhariyoMko dhAraNa karatI hai, usI prakAra vaha nadI bhI aneka Avali-laharoMko dhAraNa karane vAlI thI aura vRddhA strI jisa prakAra nIradabhAva-dantarahita avasthAko dhAraNa karatI hai, usI prakAra vaha nadI bhI nIradabhAva-jala denekI sthitiko dhAraNa kara rahI thI // 2 // ___artha-vaha nagarI payodharamaNDala-meghamaNDalake pAsa phaharAtI huI dhvajAke vastrako vAyuse Uparako utsArita karatI thI / isase aisI jAna par3atI thI jaise koI strI lajjAvaza apane payodhara-stanamaNDalake samIpake vastrako utsArita karatI rahatI hai / sAtha hI vaha nagarI apanI zobhAse samasta vizvako jIta raho thI / / 3 // artha-usa ayodhyAko jayakumArane aisA jAnA ki vaha praNayAtizayabahuta bhArI prema pradarzita karaneke liye Upara uThAye hue aneka citta hAthoMse sahita hai, mahAn hai, vizrambha-namratA dikhAnemeM tatpara hai tathA pRthivo para merA hita karane vAlI hai / athavA jayakumArane ayodhyAko usa zreSTha strIke samAna
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 932 jayodaya-mahAkAvyam [5-7 vivahanArtha pazyatAlocakenApi punaH kSitI mahatI bahuviSkambhavatImutAdhikavayaskAmanujAnatA jayena // 4 // uccastanakumbhabalAcchakalAbhyuditAbvasaMkulA navalA / kAmitayevAbhisRtA prAsAdatatistu tena tatA // 5 // uccairityAdi-uccastanasyAtyunnatasya kumbhasya zirasi nihitasya balAtprabhAvAt zakalaM khaNDatAM nItamityabhyuvitairdirairitastataH saMkulA vyAptA zRGgasthakalazasaMghaTTanato bhinnIbhUtajaladalavaralaGkRtA tathaivoccastana evonnatakuca eva kumbhastasya balaM prabhAvo yasyAH soccastanakumbhabalA, ata evAcchakalAbhizcandramaso vRddhirUpAbhirabhyuvitairabdaiH saMvatsaraiH saMkulA SoDazavarSavayaskA prAsAdatatihahpaMktirnavalA navInAGganeva sA. tena satA kAmitayeva kilAbhisatA samparkamavAptA // 5 // madhurasamunnatanaramahitAyAM kuzalakSaNapariNAmahitAyAm / atha madhyastharAjahaMsAyAM vAta ivAyAtaH sa sabhAyAm // 6 // sarasIvarasiddhAntamitAyAM sutarAM kavikulakalakalitAyAm / / kallolAcitavAricarAyAM zuzubhe cAzu zubhena mitAyAm // 7 // madhuretyAdi-sa jayakumAro'tha punarvAta ina vicaran sabhAyAmAyAtaH zuzubhe / kodRzyAm ? sarasyA vareNa siddhAntena mitAyAM puSkariNItulyAyo yataH kavikulasya kAvya jAnA thA, jo aneka uttAnazaya-choTe baccoMse sahita hai, vizvAsa karane meM tatpara hai, hitakArI hai tathA atyadhika prema pradarzita karaneke liye udyata hai / / 4 / / ___ayodhyAke bhavanoMkI usa paMktiko jo uttuGgazikhara para sthita kalazoMke saMghaTTanase khaNDa khaNDa hue abdoM-meghoMse sahita thI, eka naI navelI strIke samAna kAmuka dRSTise prApta kiyA thA, kyoMki naI navelI strI bhI unnata stanarUpha kalazoMse sahita thI aura candramAkI nirmala kalAoMse prakaTa hone vAle abdoMsolaha varSoMse yukta thI, arthAt vayaska thI / / 5 // artha-tadanantara jayakumAra vAyukI taraha ghUmate hue usa sabhAmeM Akara zIghra hI suzobhita hone lage, jo ki puSkariNI-sarasIke samAna thI, kyoMki jisa prakAra sarasI madhurasamunnatanaramahitA-manohara tathA UMce nala-kamaloMse mahitasanmAnita hotI hai, usI taraha sabhA bhI manohara tathA utkRSTa nara-manuSyoMse mahita sammAnita thii| jisa prakAra sarasI kuzalakSaNapariNAmahitA-jalake pariNamanase hitakArI thI, arthAt agAdha pAnIse paripUrNa thI, usI taraha sabhA bhI
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-9] viMzatitamaH sargaH kartRsamudAyasya pakSe jalapakSivRndasya kalakalitaM yasyAM tasyAM kallolena vinodenota taraGgaNAJcitA virudavaktArazcAraNA uta mInAdayo vAricarA jantavo yasyAM tasyAm, madhye tiSThati rAjahaMso bharatabhUpatiruta marAlo yasyAM tasyAm, kuzasya jalastra lakSaNapariNAmena sandhAraNakAraNena hitaM yadvA kuzalasya kSaNaH samayastasya pariNAmena manaskAreNa hitaM yasyAM tasyAM yadvA madhurasena makarandena kRtvA samunnataistairnalaiH kamalamahitAyAm // 7 // sadanumAnite taralito hite pariSadAspade bharatamAdade / yadiva khajanaH paramaraujanamatha nabhastale zazinamujjvale // 8 // anusamagrahIttamapi kinnahi sa ca tamo'bhimit svmuudurshmibhiH| kaumudasthiti varddhayanniti sambabhAvatIddhA paristhitiH // 9 // sadanumAnita ityAdi-atha yadiva khajanazcakorastadiva jayakumAro hite taralitaH sannAtmasamAyoge sannaddho bhavan, sadbhiH sabhyaruta ca tArakairanumAnite ujjvale pavitraprAye pariSadAspade sabhAsadane paramaraJjanaM paramAhlAdakaraM bharataM nAma mahArAjaM zazina kuzalakSaNapariNAmahitA-kuzala-maGgalake samaya sambandhI pariNAmase hitakArI thI, arthAt sabhAsada paraspara kuzala-kSema pUchate the| jisa prakAra sarasIke madhyameM rAjahaMsa-pakSI sthita hotA hai, usI prakAra sabhAke madhya meM bharata cakravartI nAmaka zreSTha rAjA sthita the| jisa prakAra sarasI kavikulakalakalitA-jalapakSiyoMke samUhakI kalakala dhvanise sahita hotI hai, usI prakAra sabhA bhI kavikulakalakalitA-kaviyoMke samUhakI ramya dhvanise sahita thii| jisa prakAra saraso kallolAJcitavAricarA-laharoMmeM krIDA karate hue jalacara jIvoMse sahita hotI hai, usI taraha sabhA bhI vinodapUrNa viruda gAna karane vAle cAraNoMse sahita thI aura jisa prakAra sarasI namitA-aparimita-vistRta hotI hai, usI prakAra sabhA bhI namitA-sabhya janoMse namaskRta thI // 6-7 // ___ artha-jisa prakAra svakIya hitameM utsuka cakora sadanumAnita-nakSatroMse suzobhita ujjvala AkAza talameM paramAlAdakArI candramAko nayanagocara karatA hai-prema bharI dRSTi se dekhatA hai aura apanI komala kiraNoMse andhakArako naSTa karatA tathA kumudasamUhakI vikAsa rUpa sthitiko vRddhiMgata karatA huA candramA usa cakorako anugRhIta karatA hai, apanI nirmala cAMdanIse prasanna karatA hai aura usa samayakI vaha sthiti atyanta suzobhita hotI hai| usI taraha hine-Atma
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 934 jayodaya-mahAkAvyam [10 miva zobhamAnamAdade dRkpathagataM ckaar| sa ca bharatanAma mahArAja : svasya mRdurazmibhinetravIkSaNaH komalaiH kiraNairiva tamo'bhibhin bhavan duHkhocchedakaraH san ko pRthivyAM mudaH sthiti prasannatAmathavA kaumudasya kumudasamUhasya sthiti varddhayan tamapi jayakumAra kimiti nahi anusamagrahIt kintvanugrahaM cakAraivetIddhA paristhitiH prazastA vyavasthA pambabhau // 8-9 // bhAlaM jayasya namadAdimacakrapANe: pAdAgratastu samabhAdiha tatpramANe / nityaM vibhAvamayadoSavizodhanAya paGkeruhasya purataH zazino'bhyupAyaH // 10 // bhAlamityAdi-iha cakrapANeH pAdAgrato namat praNANaM kurvad jayasya bhAlaM tu punaH samabhAt zobhA babhAra / tatpramANe tasyopamAviSaye nityaM sarvadaiva vibhAvamayadoSavizodhanAya virodhapariharaNAya paGkarahasya purataH zazino'bhyupAyo bhavatIti / cakravatipAdo kamalopamau prasannau, jayakumArasya mukhaM candratulyamiti yAvat // 10 // hitameM taralita-utkaNThita jayakumArane bhI sadanumAnita-sabhya janoMse paripUrNa evaM ujjvala-pavitra sabhAsthAnameM atizaya AnandakArI bharata mahArAjako nayanagocara kiyA aura apanI komala kiraNoM-pulakita nayanoMse dekhanA, manda musakyAna tathA madhura bhASaNa Adike dvArA, arkakotike parAjayase kahIM mahArAja kupita to nahIM haiM, isa prakArake saMzayarUpI timirako naSTa karane vAle evaM kau mudaH sthiti-pRthivIpara prasannatAkI sthitiko bar3hAte hue bharata mahArAjane kyA jayakumArako anugRhIta nahIM kiyA thA ? avazya kiyA thA / isa taraha jayakumAra aura bharatake milanekI vaha paristhiti atyanta suzobhita ho rahI thI / / 8-9 // artha-AdicakravartIke caraNoMke Age namana karatA huA jayakumArakA lalATa aisA suzobhita ho rahA thA, mAnoM apane sadAtana virodhako dUra karaneke liye kamaloMke Age candramAkA hI udyama ho rahA ho / bhAvArtha-candramAke udayameM kamala nimIlita ho jAte haiN| isakA tAtparya huA ki kamala aura candramAkA yaha sanAtana vaira hai / candramAne isa vairako dUra karaneke liye namrIbhUta hokara kamalase kSamA yAcanA kii| cakravartIke pAda kamala the aura jayakumArakA bhAla candramA // 10 //
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11-12 ] zatazaH sphuratkiraNabhRnnakhAgravatkarasaMyugaM bharata cakriNo'bhavat / ravivimbazobhi sahaso'bhimAtaraM zazizobhanaM jayamukhaM samuddharat // 11 // zataza ityAdi - bharatacakriNaH zatazaH sphuratkiraNabhRnnakhAgravatka rasaMyugaM parasparaM saMyujya sahaso'nubhAvAd ravivimbazobhi bhUtvA zazizobhanaM jayamukhaM samuddharat tadabhimAtaramupapRthivItalamabhavat // 11 // vibabhUva bhUH parikRterapIti yat pratipatkalodayakarI kaveriyam / samabhAttamAM surucibhAgihottamA sadasaH praharSaNagaNazriyA mamA // 12 // vibabhUvetyAdi - api kiJca, iti pUrvoktaprakAreNa parikRteH parikaraNAd vyavasthA vazAditi yAvat, pad pad pratIti pratipad pade pade ityarthaH, kalAnAM cAturINAmudayakarI unnamanakAriNI kaviduSo rAjazAsanapAraMgatasya cakriNo bharatasyeyameSA bhUmaMhI vibabhUva viziSTaguNopetAbhUt / atha yA bhUH kalAyAH candraSoDazabhAgasyodayakarI, kica kaveH zukragrahasyodayakarI pratipat pakSAgraNI stithirbabhUva sA tadA suruca sumelanaM bhajatIti surucibhAg uttamotkRSTA sadasaH sabhAyAH praharSaNasya pramodasya gaNaH samUhastasya zriyAM zobhAyAM viSaye na vidyate mA parimANaM yasyAH tathAbhUtA abhA pramANarahitA'parimitazobhAyuktA satI samabhAttamAmatizayena zuzubhe / atha ca yA pUrvoktaprakAreNa sUryarUpasya catrivatihastayugalasya candrarUpasya jayakumArabhAlasya ca yugapatsadbhAvAt sadasaH sabhAyAstatra sthitasabhyAnAM praharSaNagaNazriyAM harSasamUhazobhAyAM satyAmudgataM prakaTitaM tamaM timiraM yasyAM tayottamA amA-amAvAsyA samabhAttamAM zuzubhetarAm // 12 // vizatitamaH sargaH artha -- saikar3oM dedIpyamAna kiraNoMko dhAraNa karane vAle nakhAgrase yukta bharata cakravartIkA hastayugala tejase sUryake samAna suzobhita ho rahA thA / jaba cakravartIne apane donoM hAthoMse pRthivI talapara vinata jayakumArake mastakako uThAyA, taba aisA jAna par3atA thA mAnoM sUrya candramAko uThA rahA hai // 11 // 935 artha - isa prakArakI vyavasthAse buddhimAn cakravartI kI jo pRthivI pratipadDaga Dagapara kalodayakarI - caturAIkI unnati karane vAlI hotI huI viziSTaviziSTa vaibhava se yukta ho rahI thI / atha ca jo pRthivI candramAkI eka kalAkA udaya karane vAlI pratipad paDivA bana rahI thI, vahI usa samaya surucibhAk - uttama dIptiko prApta, uttama tathA sabhAke harSa - samUhakI zobhAke viSaya meM amApramANase rahita suzobhita ho rahI thI, vahI isa samaya cakravartIke karayugalarUpa sUrya aura jayakumArake bhAlarUpa candramAke yugapat melase uttamA- timirapUrNA amA-amAvasa bana gaI thI || 12 ||
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 13-15 kalpavallidalayoH zriyaM tayoH sadyojAtaphalopalambhayoH / pANiyugmamapi cakriNo jayattacchiro mRdugiro'bhyudAnayat // 13 // kalpavallItyAdi - api punazcakriNo bharatabhUpateH pANiyugmaM yattat sadyojAtasya phalasyopalambhaH sadbhAvo yayostayostAdRzayoH kalpavallidalayoH zriyaM jayadupamAmAzrayat sad mRdugiraH sukomalavacanasya vinamratayA gadgadoktimatastasya jayakumArasya tad dharaNIgataM ziro mastakamabhyudAnayat // 13 // 936 upalambhitamityathopakartuM hRdayenAbhyudayena nAma bhartuH / udaya divodayabhUbhRtastaTe tacchazibimbaM jayavaktramekametat // 14 // upalambhitamityAdi- -atha punarabhyudayenonnamanenAdArabhAvenopakatu nAma bhartuH svAmino bharatarAjasya hRdayena vakSaHsthalenetyuktaprakAreNopalambhitaM saMdhAritamekametajjayasya vaktraM mukhaM tadAnImudayabhUbhRtastaTe udayacchazivimbamivAbhUdityupariSTAt ||14|| kilopalabhya hastAvalamvanabalena trAgAliliGga galataH praNataM sa sabhyaH / sarvasvamUlyamiti tulyatayA nijasya kuryAcchritaM laghumapIha janaH prazasyaH ||15|| ? hastAvalambanetyAdi --sa sabhyo bharatacakroha prazasyo janaH zritaM zaraNamAgataM laghu sAdhAraNamapi janaM nijasyAtmanastulyatayA sadRzabhAvena sampannaM kuryAt yAvRksvayaM tAdRk tamapi karotyeveti kila manasi kRtvA praNataM nannatAmitaM taM sarvasva mUlyaM jayakumAraM hastAvalambanabalenopalabhya trAgeva galataH kaNThAvAliliGga // 15 // artha -- tatkAla utpanna phaloMke sadbhAvase sahita kalpalatAke do patroMkI zobhAko jItane vAle cakravartI bharatake hastayugalane atyanta mRdubhASI jayakumArake bhUmigata zirako Upara uThAyA ||13|| artha - tadanantara Upara uThAkara upakAra karaneke liye svAmI bharatarAjake vakSaHsthala para lagAyA huA jayakumArakA vaha advitIya mastaka udayAcalake taTapara udita hote hue candrabimbake samAna suzobhita ho rahA thA || 14 || artha - isa jagat meM prazaMsanIya - uttama manuSya zaraNameM Aye hue sAdhAraNa manuSya ko bhI svayaM apane samAna kara letA hai, aisA manameM vicAra kara sabhA meM vidyamAna bharata cakravartIne sarvasva ke mUlyasvarUpa - atyanta priya vinamra jayakumArako hastAvalambanake balase uThAkara zIghra hI galese AliGgita kiyA / bhAva yaha hai ki pahale bhUmise uThAkara chAtIse lagAyA, pazcAt galese AliGgana kiyA // 15 //
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizatitamaH sargaH haSite'vanipatAvanubhAvAd bAndhavAgamanato'tra tadA vA / AsanopakaraNavyapadezAdullalAsa harSita ityAdi - bAndhavasyeSTasya jayakumArasyAgamanaM tato'vanipatau cakravartini harSite satyatra sabhAyAM tadAsanopakaraNasya kenApi paricArakeNa samarpitasya vyapadezAt prakArAdvAvanirapyeSAnubhAvAtprabhAvAddhetoH sahasaivollalAsa praphullatAmavApeti // 16 // tadAsanaM tatra tadAsamanvAzritaM zritasphAti jayasya tanvA / dazApi saMsparddhana saMspRzApi zrIpAdapIThaM mahanIyamApi // 17 // 16-18 ] 937 tadAsanamityAdi- -tatra sabhAyAM jayatanvA zarIravibhUtyAzritA sphAtiH prasannateti yayA syAtayA taduparyuktamAsanaM tadA samarpaNAvasara evaM samanvAzritamalaGkRtam / api ca, saMsparddhana saMspRzA sparddhana kAriNyA tasya jayasya dRzApi tAvadeva mahanIyaM samastaprajAvargeNArAdhanIyaM zrIpAdapIThaM bharatabhUpAlAlaGkRtaM siMhAsanamApi prAptaM zarIreNa jaya Asane samupaviSTaH, kintu dRzA cakravartinameva pazyannAsta iti yAvat // 17 // dRgbhrabharI vinivRttyetarato jayamukhakamale'tiSThatkramataH / rasitumatithisatkaraNaphalaM vAkpakSiNI ca nRpateravilambAt // 18 // dRgityAdi - nRpatezcakravartino dRg dRSTireva bhramarI sA tadetarataH pradezAdvinivRtya jayasya mukhameva kamalaM tasmin atiSThat yAvadetatkramataH prasaGgaprAptAdavasaratastasya cakra sahasA vanireSA // 16 // artha - usa samaya iSTajanake samAgamase bharata mahArAjake pramudita honepara paricAraka ke dvArA pradatta AsanarUpa upakaraNake vyAjase yaha pRthivI bhI prabhAvavaza sahasA ullasita ho uThI // 16 // artha - usa samaya sabhAmeM paricAraka dvArA pradatta vaha suvistRta Asana jayakumArake zarIra se adhiSThita huA aura jayakumArakI IrSyAlu dRSTine bhI sabhya janoM ke dvArA ArAdhanIya cakravartIkA siMhAsana prApta kiyA / bhAvArtha - jayakumArakI dRSTiko isa bAtakI IrSyA huI ki inake zarIrane to Asana prApta kara liyA, para maiM binA Asanake hI raha gaI / isa IrSyA ke kAraNa hI mAnoM usane cakravartIkA Asana prApta kiyA zarIra se to suvistRta Asana para baiThe the, para unakI hI laga rahI thI || 17 // / tAtparya yaha hai ki jayakumAra dRSTi cakravartIkI ora artha - mahArAja bharatako dRSTirUpI bhramarI anya sthAnoMse haTakara kramase jayakumArake mukharUpI kamala para jA baiThI aura vANI atithisatkArarUpa
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 938 jayodaya-mahAkAvyam [19-20 vatino vAgvANI sApyavilambAt tvaritamevAtithisatkaraNamatitherAgatasya jayakumArasya satkaraNaM kSemapRcchAdirUpaM tadeva phalaM tadrasitu samAsvAdayitu pakSiNI pakSapAtavato jaataa| yathA dRSTibhramarI jAtA tathA vAkpakSiNIti yAvat // 18 // nayanatAraka ! me'pyupakAraka ! sahada Avaja vairinivAraka ! / svajanasajjanayoH paricAraka ! ciratarAdupayAsi vicAraka ! // 19 // nayanetyAdi-he mama nayanatAraka ! he suhRdaH saralalokasyopakAraka ! he svajanasajjanayoH paricAraka ! sevAkAraka ! he vicAraka ! Avaja samAgaccha, ciratarAtkAlAdupayAsi // 19 // iti prauDhasambhASaNopAttapANimaduprAyapacchIkumArasya vaannii| bibhIruH zanairadyayau he'numAnin mahIbhRtpateH pAdadeze tadAnIm // 20 // __ itItyAdi-ityuktaprakAraM prauDhanarapateryatsambhASaNaM tenopAttaH pANiryasyAssA paridhRtahasteva khalu zrIkumArasya jayadevasya vANI yA mRduprAyANi sukomalAni panti padAni suptintarUpANi yasyAH, pakSe sukumolacaraNakSepavatI ca sA he'numAnin pAThakajana ! zRNu / tadAnIM tasminnevAvasare mahIbhRtpatezcakravartinaH, pakSe nRhatpavaMtasya pAdadeze caraNasamIpe, pakSe upaparvatasthAne yA svabhAvAdeva bibhoruH bhayavatI strItvAt sA zanairmandaM mandamudyayau // 20 // phalakA svAda leneke liye zIghra hI pakSiNI-agrahavatI atha ca pakSistrI bana gii| bhAvArtha-bharata mahArAjane dRSTike dvArA jayakumArako dekhA aura vANIke dvArA kuzala samAcAra pUchA // 18 // ___artha-he merI A~khoMke tAre! he saralajanoMke upakAraka ! he vairiyoMke nivAraka ! he svajana aura parajanoMke sevaka ! he vicAraka ! Ao, bahuta kAla bAda A rahe ho // 19 // artha-he pAThakajana ! suno, jisa prakAra komala caraNoM vAlI koI bhakti strI kisIke hAthakA sahArA pAkara dhore dhIre kisI vizAla parvatake zAkhAparvata para car3hatI hai, usI prakAra subanta-tiGanta rUpa komala padoMse sahita jayakumArakI bhakti-saMkocazIla vANI cakravartIke sambhASaNarUpa hAthakA Alambana prApta kara dhIre-dhore mahIbhRtpati-rAjAdhirAja (pakSameM vizAla parvata) ke pAdadeza-caraNoMke samIpa (pakSa meM zAkhAparvata para) car3hI-pahu~cI / / 20 //
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21-23] viMzatitamaH sargaH tArakavadasmi malinaH sadasi samastArthadRzi nitAntamina ! / tava suduganukAriNyAM prAnteSvanurAgadhAriNyAm ||21|| tArakavadityAdi - he ina ! svAmin ! sUrya vA ! tava sudRzamanukaroti tasyAM te dRSTitulyAyAM prAnteSu madhyayukta saMyuktAdipradezeSu anurAgadhAriNyAM snehavatyAM tathA prAnteSu paryantabhAgeSu lAlimAnamadhigacchantyAM samastArthadRzi sarva padArthAvalokakAriNyAM sadasi sabhAyAmahamadhunA tAraka iva nitAntaM malina evAsmi tvayA nayanatAraka ! iti sUktameva // 21 // mRduhRdA vivadaMstava sUnunA sakhiziromaNinApi vibho'munA / tanutamasvarasArthamahaMtu tatparamabandhurihAsmi kila stutaH // 22 // mRduhRdetyAdi - he vibho ! sakhiziromaNinA'pi tava sUnunA muduhRdA bhadracittenAmunAkaM kortinA sArdhaM tanutamasvaratArthaM kiJcitsvArthapUtikaraNArthaM vivadan vivAdaM kurvannahaM kilAvayamiha yastvayA stutaH sa paramatyantamabandhurna, kintu paramazcAsau bandhuzceti paramabandhurasmIti // 22 // 9.39 sutanau surocanAyAM lolupatAmatyajiSyamatha tarhi / ki samagamiSyametAM mahatIM surabheH kSati kahi ||23|| sutanAvityAdi- 6 - athavA yadi cedahaM sutanau surocanAyAM zobhanarUpAyAmakampana artha - he mahArAja ! yaha sabhA ApakI dRSTi ke tulya hai, kyoMki jisa prakAra ApakI dRSTi samastArtha dRk- samastapadArtho ko dekhane vAlI hai, usI prakAra yaha sabhA bhI samastArthadRka-sabake prayojanoMko dekhane vAlI hai, arthAt isameM sabake prakaraNoM para samIkSAkI jAtI hai aura jisa prakAra ApakI dRSTi prAnta bhAgoMnetrakoNoM meM anurAgadhAriNI hai, lAlimAko dhAraNa karatI hai, usI prakAra yaha sabhA bhI saba prakaraNoM ke anta meM anurAga -snehako dhAraNa karatI hai / aisI isa sabhAmeM he svAmin! Apa ina-sUrya sadRza haiM aura maiM tAraka- tAreke samAna atyanta malina - hInaprabha hU~ / aba: Apane jo mujhe nayanatAraka zabda se sambodhita kiyA hai, vaha ucita hI hai // 21 // artha - he vibho ! Apake bhadrapariNAmI putra arkakIrti ke sAtha, jo ki mere mitromeM ziromaNisvarUpa hai, maiMne alpatama svArthake liye vivAda kiyA, phira bhI Apane merI prazaMsA kI, isase maiM unakA parama abandhu - atizatru nahIM hU~, kintu paramabandhu zreSTha bandhu hU~ ||22|| artha - yadi maiM sutanu- sundara zarIra vAlI ( pakSa meM alpa parimANa vAlI ) 62
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 940 jayodaya-mahAkAvyam [24-25 rAjasutAyAmuta svalpaparimANAyAM gorocanAyAM lolupatAmatyajiSyaM tyaktavAnabhaviSyaM tahi punaH kahi kadAcidapi etAM mahatI vRddhi gatAM surabhaiH satkIrtyA uta dhenoH kSati samagamiSyaM kiM ? kintu naiva saMvajiSyam // 23 // ahamevamanarthakadbhave'yaM bhavaduktasya samarthako bhaveyam / divasena ca naktasaGgamaH syAdapi gambhIratamA yataH samasyA | // 24 // ahamityAdi-ahamayamanarthakRd viplavakArako bhUtvA'sminbhave'pi bhavaduktasya nayanatAraka ityAderevamuktarUpeNaiva samarthako bhaveyam / athavA he samartha ! bhavaduktasyAnarthakRt kilArthakArako na bhUtvA tava ko bhaveyam ? ko'pi na bhaveyamananukUlatvAduta vicchedabhAgeva bhaveyam / yato hi divase sUryodayAvasare naktasaMgamo na syAdrAtrisamudgamaH, yato rAtrI gambhIraM tamo'ndhakAro yatraivaM gambhIratamA samasyApi syAt / yadvA he deva ! divasena ca saha naktasaGgamo'sau syAdapi kimiti gambhIratamA samasyA // 24 // yatazca bhUtale svadaNajAta AkramaH kRtaH kRtaghnabhAvato mahImahArka mayyudAhRtaH / hRtazca sambhaviSyatInduvanna kAlimAvata: bata prayatnataH kalaGka eva matta AgataH // 25 // surocanA-akampana rAjAkI putrI sulocanAmeM (pakSameM gAyake pittameM) lolupatAprApta karanekI utkaTa abhilASAko chor3a detA, to surabhi-koti (pakSameM gAyakI) isa bahuta bar3I kSati-hAniko kyA kabhI prApta hotA ? arthAt nhiiN| bhAvArtha-sundarI sulocanAko prApta karanekA tIvra lAlasAse hI 'jayakumArane cakravartIke putra arkakotike sAtha vivAda kiyA' isa taraha merI kIrtikI bahuta bhArI kSati huI hai| arthAntarameM-gorocanAkI prApti gAyakI mRtyuse hI sambhava hai, yadi kisIko jarA sI gorocanAko prApta karanekI lAlasA na ho, to gAyakI mRtyu kaba ho, arthAt kabhI nahIM // 23 // __ artha-yaha maiM hI isa bhavameM anarthakRt-viplavako karane vAlA hoU~ aura maiM hI Apake dvArA prayukta svaprazaMsAkA samarthaka hoU~, yaha to dinake sAtha rAtrikA samAgama honeke samAna gambhIra samasyA hai-vicAraNIya bAta hai| kyoMki dina prakAzamAna hotA hai aura rAtri usase viparIta gambhIratamA-saghana andhakAra vAlI hotI hai| athavA he samartha ! jabaki maiM Apake kathanase viparIta kArya karane vAlA hU~, taba ApakA ko bhaveyaM-kauna ho sakatA hU~, arthAt koI nahIM // 24 //
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26-27 ] viMzatitamaH sargaH yatazcetyAdi - he mahImahArka ! mahyAM mahAnarka iva tatsambuddhau yato yasmAtkAraNAt tavAGgajAtastasmin tvadIyaputropari mayA jayena kRtaghnabhAvato'nupakArajJatvenAkramaH kRto vihitaH, eSa kalaGko mayi jayakumAre udAhRtaH pracaNDatathA prasiddhi prAptaH / induvat candrAdiva kAlimA avato rakSato matto jayakumArAdeSa AgataH prAptaH kalaGkaH prayatnataH prayatne kRte'pi hRto dUrIbhRto na sambhaviSyati / tu ca pAdapUta / bateti khede / yathA candrAt kAlimA na kadApi dUrIbhavati, tathaiSa kalaGko matto na dUrIbhaviSyati prayatne kRte'pIti khedaH // 25 // nApi nAtha daradAssvaradA bhUrApi sApi vipadA vipadAbhUt / mahyameva bhavato hyanubhAvaH zvetadhAmani raveriva gAvaH // 26 // nApItyAdi - he nAtha ! daradA bhayenAhaM nApi na prAptaH / nirbhayo bhUtvA svakartavyaM karomi / AdaraM dadAtItyAdaradA pratiSThApradAyinI bhUzca mayApi samupalabdhA / bipadAsspattirvairiprabhRtisambhavA sApi vigataM padaM sthAnaM yasyAstathAbhUtA sthitirahitA praNaSTaprAyA'bhUt / eSa pUrvokto'nubhAvo'pi mahyaM bhavatasta va mahApuruSasyaivAsti / zvetaM dhAma tejo yasya tasmin zvetadhAmani candramasi ravergAvo razmaya iva / candraH sUryata eva prakAzamavApnoti evaM lokoktiH // 26 // kasmAdakampananRpasya tarAmudAra gAmbhIrya kauzala kulAdasakI mastiSkato'pi samabhUnmama pAthonidheriva bhUtihetuH ca 941 vicAraH / vADavabhUmaketuH ||27|| artha - he mahImahAsUryaM / jisa kAraNa maiMne kRtaghnabhAvase Apake putra arka - kIrti para AkramaNa kiyA hai, yaha kalaGka mujha para A par3A hai, so jisa prakAra candramAse usakI kAlimA dUra nahIM hotI, usI prakAra prayatna karane para bhI yaha kalaGka mujhase dUra nahIM hogA, yaha khedakI bAta hai ||25|| artha - he nAtha ! maiM bhayake dvArA prApta nahIM kiyA gayA hU~, arthAt nirbhaya hokara apanA kArya karatA hU~ / Adara dene vAlI pRthivI bhI mere dvArA prApta kI gaI hai aura zatru Adise prApta hone vAlI vipadA bhI padarahita ho gaI, arthAt naSTaprAya ho cukI hai / yaha saba anubhAva bhI mere liye Apase prApta huA hai / isa taraha ApakA yaha saba kAma candramAmeM sUryakI kiraNoMke samAna hai| lokaprasiddhi ke anusAra candramAko jo prakAza prApta hotA hai, vaha sUrya kI kiraNoMse prApta hotA hai, usI prakAra merI sukha-suvidhA Apase hI prApta huI hai || 26 //
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 942 jayodaya-mahAkAvyam [ 28-29 kasmAdityAdi-udAragAmbhIryakauzalakulAt tasmAdakampanana pasya mastiSkato'pi mama bhUtiheturvaibhavakArakaH svayaMvaralakSaNasurocanAyAH saiva bhUtiheturbhasmakArako'pi asako vicAraH kasmAduta kAraNAt samabhUttarAM pAthonidhelarAzeH samudrAd vADavadhUmaketulirivAghaTitaghaTanAkara evAbhUditi / yataH khalu // 27 // pitrAya'te guNavate svasuteti rIti sAnAtanImananumanya mudhAdarIti / zrImAnakampananupaH samabhUtkiletaH kiM tatra cAJcatu ruci caturasya cetaH // 28 // pitretyAdi-pitrA guNavate varAya svasutAya'te dIyata ityevaMbhUtAM sAnAtanI rItimananumanya vismRtya mudhAdarI unmArgacAritayA mithyAdarakaraH zrImAnakampananRpaH samabhUt kiletyata evetazcaturasya cetazca yatra rucimaJcatu karotu kimiti, kintu naiveti nirNayaH prapadyate nAtha ! vArddhakyato'pyaparato'pi kuto'pi hetoH saMbhAvyatAM tadapi taddhRdi nItiseto ! / asmAdRzA api dRzA vibabhuvihInA athitvataH paravazAH samitA navInAm // 29 // vArdhakyata ityAdi-he nItiseto! maryAdApuruSottama ! tadapi vikalatvaM tasyAkampanasya hRdi vArddhakyato'pyaparato'pi vA kuto'pi hetoH 'vRddhatve satyapaiti dhIH' ityAdi artha-akampana rAjAke udAra gAmbhIrya aura kuzalatAke kulasvarUpa mastiSkase yaha sulocanAkA svayaMvara rUpa vicAra kisa kAraNa utpanna huA ? unakA yaha vicAra merI bhUtihetu-bhasmarUpa pariNatikA kAraNa hai, arthAt mujhe naSTa karane vAlA hai (pakSa meM mere vaibhavakA kAraNa hai)| unake prazasta mastiSkase svayaMvarakA vicAra utpanna honA samudrase var3avAnalakI utpattike samAna hai / / 27|| artha-pitAke dvArA guNavAn putrake liye apanI putrI dI jAtI hai, isa sanAtana rItiko amAnya kara zrImAn akampana rAjA isa taraha svayaMvara racakara mithyA Adara karane vAle hue / isa viSayamaM catura-vicArazIla manuSyakA citta kyA ruci kara sakatA hai ? arthAt nahIM // 28 // artha-he maryAdApuruSottama ! vaha vikalatA bhI kAzIrAjake hRdaya meM
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30-31] viMzatitamaH sargaH 943 kAraNAt saMbhAvyatAm kintu mAdRzA navayuvakA api navInAM kAzIrAjasutA samitAH saMprAptAH santo'thitvata: paravazAH 'artho doSaM na pazyati' iti nItimAzritA dRzA vihInA vibabhurityetaccitrameva // 29 // latAkRte jagati saudhagaNagrahIti yadvautupotapurato'mRtajAtavItiH / svAyaM varIti khalu rItiriyaM pratIti ___mAyAti bho bharatabhUbhRdanarthanItiH // 30 // lUtAkRta ityAdi-bho bharatabhUbhRt ! jagatyasmin loke lUtAkRte markaTikArtha saudhagaNasya prAsAdaparamparAyA grahItiravAptiryadvA punarotupotasya viDAlajAtasya purato'gre'mRtajAtavotidugdhotthitabhojanasattA yathA bhavati, tathA khalviyaM svAyaMvarI rItiranarthasya nItiviplavakarI ceSTA pratItimAyAti // 30 // sadadhipavadanendorgocaroccAraNena ___ jayahRdayapayodhiH sAmprataM kAraNena / sutaralataravIciprojjajambhe kileti dhvanirapi ca tadutthaH smetyudAro nireti // 31 // sadadhipetyAdi-sadadhipasya cakravatino vadanarUpo yo'sAvindustasya 'nayanatAraka' ityAdi gocaramuccAraNaM tena spaSTasambhASaNena kAraNena sAmpratamadhunA jayasya hRdaya bur3hApeke kAraNa athavA anya kisI kAraNase saMbhava ho sakatI hai, kintu hamAre jaise navayuvaka bhI kAzIrAjasutAko prApta ho svArthase paravaza hote hue dRSTisadvicArase vihIna ho gaye, yaha AzcaryakI hI bAta hai / / 29|| ____ artha he bharata mahArAja ! jisa prakAra makar3Ike liye mahaloMke samUhakA nirmANa karanA athavA vilAvake bacceke Age dUdha nirmita bhojanakA rakhanA anAvazyaka aura asurakSita kArya hai, usI prakAra yaha svayaMvarakI rIti bhI sacamuca hI anAvazyaka aura anarthakarI nIti hai, yaha bAta pratItimeM AtI hai // 30 // artha-cakravartIke mukharUpI candrase niHsRta 'tuma mere nayanoMke tAre ho' ityAdi vacanoMke uccAraNarUpa kAraNase jayakumArakA hRdaya rUpa sAgara anyanta
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 944 jayodaya-mahAkAvyam [ 32-34 payodhistaralatarA vIcayastaraGgA yati yathA syAttathA projjajambhe tadutthastasmAjjAta udAro dhvanistAraka ivetyAditaH prArabhya lUtAkRte ityAdi vRttaparyantaM nireti smApi punaH // 31 // api tadgiramAnizamya samyaG nRvaro vArigaNaM vavarSa taM yaH / sa ca bahisamAhitAbdaramyaH prabhavan zasyasamAjarAjagamya: // 32 // apItyAdi-tasya giraM jayakumArasya vacanaM samyagavadhAnapUrvakaM nizamya zrutvApi punaryo navarazcakravartI sa bahibhirmayUraiH sahitaH ilAghanIyo yo'bdo meghastadiva ramyaH, yataH zasyAnAM sabhyapuruSANAmeva zasyAnAM ( sasyAnAM ) dhAnyAnAM samAjarAjena gamyaH prabhavan taM nimnAGkitaM vArigaNaM vacanasamUhameva jalapUraM vavarSa // 32 // yadavApa sa vA parAbhavamadhikurvastu sulocanAM tava / kimu tatra bhavet kadAzrava ucitopAyanapAvanotsava ! // 33 // __ yadavApeti-ucite nyAyasaGgate upAyane upahAre viSaye pAvanaH pavitra utsavo yasya tatsambuddhiH, he ucitopAyanapAvanotsava ! jayakumAra ! sulocanAM tu punaradhikurvan san so'rkakotiryadyasmAtkAraNAtparAbhavamavApa, tatra tava kimu kadAzravo'zubhasamAgamo bhavet ? jAtucidapi tvamaparAdha karo nAsIti // 33 // nahi tatra samasti zocanIyaM gatirutsImagamasya bhAvinIyam / nizaminduniyoginI bamakSoH patanaM kinna raveraho mumukSo! // 34 // nahotyAdi-utsomagamasyotpathagAmino janasya nuravastheyameva bhAvinI, atra tava cazcala taraGgoMse laharAtA huA vRddhiko prApta huA aura usase utpanna udAra dhvani 'tAraka iva' yahA~se prArambhakara 'lUtAkRte' yahA~ takakI padyAvalI prakaTa huI // 31 // artha-jayakumArakI vANIko acchI taraha sunakara una cakravartIne punaH vacanasamUha rUpa jalakI varSAkI, jo ki mayUroMse prazaMsita meghake samAna ramaNIya the, prabhutvase saMpanna the tathA ilAghanIya rAjA rUpI dhAnyasamUhase gamya-prApta karane yogya the // 32 // ____ artha-nyAyasaMgata upahArase pavitra hai utsava jisakA, aise he jayakumAra ! sulocanAke saMdarbhako lekara yadi arkakIrti parAbhavako prApta huA hai, to usameM tumhArA aparAdha kyA hai ? arthAt kucha bhI nahIM hai // 33 / / artha-maryAdAkA ullaMghana karane vAle manuSyako yahI avasthA hotI hai|
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35-37 ] viMzatitamaH sargaH 945 fraft zocanIyaM nAsti / induniyoginoM candrasyeva samAgamanayogyAM nizaM rAtri bubhukSoH ve rAtrisamabhimukhaM gantumudyatasya sUryasya patanaM kinna bhavati ? aho mumukSo ! bhavatyeva kila // 34 // vimRzya kartredamakampanena saMyojya nUnaM kimakAryanenaH ? | arkeNa bAlAmatikarkazena ki mallimAlAnvayate kuzena // 35 // vimRzyetyAdi - he aneno niSpApa ! mahAzaya jayakumAra ! vimRzya kartrA vicArya - kAriNA tenAkampanena mahArAjena nUnamiha bAlAmakSamAlAmarkeNa nAmArkakIrtinA sArdhaM saMyojya kimakAri ? anucitameva kRtaM tenedaM tAvat / atikarkazenApi kuzena darbheNa ki mallimAlA jAtikusumasrag anvayate sambaddhaghate'pi tu naiva // 35 // jagadudyotanahetovaMzAnna udetyayaM samaraseto 1 dIpAt snehadhArAt kajjalavanmalinatama ArAt // 36 // jagadAhrAdanakAriNi kule kilAsmAkamamaretAdhAriNi / zazini kalaGka ivAyaM pravartate SaTpavacchAyaH // 37 // isameM kucha bhI zocanIya nahIM hai / he mumukSo ! candramAkI niyoginI rAtrikA upabhoga karaneke icchuka sUryakA kyA patana nahIM hotA ? avazya hotA hai | bhAvArtha- jaba sUrya sAyaMkAla candramAkI niyAgino rAtrike sanmukha hotA hai, taba usakA patana jisa prakAra niyamase hotA hai, usI prakAra dUsarekI upabhogya strIkI AkAMkSA karanevAle manuSyakA patana niyamase hotA hai || 34 // artha - he niSpApa ! vicAra kara kArya karane vAle akampana mahArAjane apanI dvitIya putrI akSamAlAkA arkakIrti ke sAtha vivAha kara kyA kiyA ? ucita nahIM kiyaa| kyA atyanta kaThora DAbhake dvArA mAlatIkI mAlA gUMthI jAtI hai ? arthAt nahIM ||35|| artha - he yuddha kI maryAdAke rakSaka jayakumAra ! jisa prakAra jagatko prakAzita karane vAle tathA sneha-tailake AdhArabhUta dIpakase kajjala utpanna hotA hai, usI prakAra jagatko prakAzita karane vAle evaM sneha-prIti ke AdhArabhUta hamAre vaMza se yaha atyanta malina arkakIrti abhI utpanna huA hai || 36 || 1. no'smAkam / 2. snehastailaM prItizca / 3. ralayorabhedAdamalatAdhAriNi, amaratA sthAyitA tasyA dhAriNi /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 946 jayodaya- mahAkAvyam atha zrutiprAntakRtAdhikArA samantato bhUmaNDale'laMkRtirakSamAlA mukhe tu bhadra ! vArANasIzena tasyAmeSa kajjalavacchyAmalo'pi dRzyate [ 38--41 rUpaniruktisArA | dRgvadyadudeti bAlA ||38|| niyojitaH / sajjanairitaH ||39|| vITikayA paridhRtaH palAzaH ketakyAH kalitaH kila kAzaH / AdriyatAM mahatApi tathA sa bAlayAnukalito narapAzaH // 40 // ( nAtikliSTA ete zlokAH, ato na vyAkhyAtAH ) lokatrayAMtitraguNitAdbahumUlyametat svaM jIvanaM yadi dadIta mahAzayetaH / suveza dRgdeziteSu parivRttiyAta saMveza eSa khalu mukhyatamo'stu lezaH // 41 // lokatrayAdityAdi - he mahAzaya ! triguNitAt satvarajastamAMsoti samitAduta triguNIkRtAt lokatrayAt adhomadhyordhva bhedavibhaktAdetasmAdbahumUlyametat svaM jIvanaM yadi dadIta tadA dRgdeziteSu dRSTipathamiteSu samyagavalokiteSu parivRttitayA samAdhAnabhAvenAsUnAM prANAnAM dazeti saMkhyAtAnAM dezasya sthAnasya manaskArasya saMvezaH santarpaNamito yatra 'bhavettatraiva dadIta / eSa khalu mukhyatamo lezo'stu // 41 // artha - jisa prakAra jagatko AhlAdita karane vAle evaM amalatAsvacchatAke dhAraka candramAmeM kAlA kalaGka vidyamAna hai, usI prakAra jagatko pramudita karanevAle evaM amaratA - sthAyitva athavA ujjvalatAko dhAraNa karane vAle hamAre kulameM yaha apayazakA dhArI arkakIrti vidyamAna hai || 37 // artha - jisakA suyaza kAnoMse sunA hai, saba ora jisake saundaryakI carcA hai, jo pRthivImaNDalakA alaMkAra hai tathA mukhameM netrake samAna jisakI zobhA hai, aisI yaha akSamAlA hai ||38|| artha - bhadra! akampana mahArAjane usI akSamAlA ke sAtha arkakIrtikA saMyoga karAyA hai / usake sAtha yaha kajjalakI taraha sajjanoM dvArA dekhA jAtA hai ||39|| artha - jisa prakAra ketakIkA patra kAzase bA~dhA jAtA hai aura isake sAtha vaha kAza bhI pratiSThAko prApta kara letA hai, usI prakArakA akSamAlAkI saMgati arkakIrti bhI pratiSThAko prApta kara rahA hai ||40|| artha - he mahAzaya ! tInoM lokoMse bahumUlya apanA yaha jIvana yadi diyA jAve, to dRSTike dvArA acchI taraha dekhe hue padArthoM meM vicAra kara mana jahA~
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 947 43-44 ] viMzatitamaH sargaH lokajJatAhetutayA stutiH piturAdIyatAmatra kilAtra sApi tu| matsI sarasyAzrayiNI yadRcchayA sA prekSate sAmpratamambupacchayA // 42 // ___ lokajatetyAdi-atra vivAhaviSaye prakaraNe kanyakAyAH pituH stutirjanakasyAnumati mAdIyatAM sAtrApi tu punarastyeva kil| yathA matsI sarasi yadRcchayAyiNI svaravicaraNazIlA bhavati, sA sAmpratamambupRcchayaiva bhavati tadativartya manAgapi gantuM na zaknotu tathA he putri ! eteSu satsu yaM kaJcidekaM nijecchayA vRNISveti piturAjJAstIti // 42 // vidhireSa videhabhUjitaH vidhirAvirbhavatItyasAvitaH / svayamastu sadehapUjitaH kimu nAnandasamarthako'bhitaH / / 43 / / vidhirityAdi-eSa svayaMvaralakSaNo vidhividehabhuvyUjito'tizayena samAkhyAto vidhirasAvita AvirbhavatIti ihApi sadaiva pUjitaH svayamevAstu / ayamabhita evAnandasamarthakaH kimu nAsti, avisaMvAdatvAdapi tvastyeva tAvat // 43 // vasudhAmahitasyeti vAripUraM jayadevaH kandavRnda iva sannipIya pInaH punareva / paramadhvanimAnamannevamAbabhAra zasya samudAyavidhAnasya sampadAzrayaH prahaSyan // 44 // vasudhatyAdi-jayadevaH kumAro vasudhAmahitasya cakravatino'thavA vasUnAM ratnAnAM dhAmne tejase hitasya samudrasya vAripUraM vAksamUhameva jalasamUhaM sannipIya zrutvAhRtya vA saMtuSTa ho vahA~ denA cAhiye, yaha sabase pramukha bAta hai / / 411 // artha-isa vivAhake prakaraNameM pitAkI anumati lI jAtI hai, so vaha isa svayaMvara meM rahatI hI hai| matsI-machalI sarovara meM svecchAnusAra calato avazya hai, para vaha pAnIkI AjJAse hI calatI hai, usakA ullaMghana kara nahIM cltii| bhAvArtha -he putri ! inameMse kisI ekakA varaNa karo, isa prakAra pitAkI AjJA svayaMvarameM bhI rahatI hai // 42 / / artha-yaha svayaMvarakI vidhi videhabhUmimeM atyadhika prasiddha hai, aba yaha yahA~ prakaTa ho rahI hai / yaha yahA~ sadA hI pUjita rahe, cAlU rahe to kyA saba ora AnandakI samarthaka nahIM hogI ? avazya hogI / / 43 / / artha-jisa prakAra vasudhAmahita-samudrake vAripUra-jalasamUhako acchI taraha pIkara-grahaNakara kandavRnda-meghasamUha pIna-sthUla hojAtA hai aura zasyasamUha-dhAnya
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 45-46 kandavRndo meghasamUha iva pInaH pulakito bhUtvA punarevamAnaman nati sampAdayan zasyAnAM satpuruSANAM yavAdInAM vA samudAyaH samUhaH samAgamo vA tasya vivaraNasya sampadAzrayaH sampattikarazcaraNacumbako'pi vA, evaM prahRSyan san sa evaM nimnarUpaM dhvani babhAra // 44 // 948 mAteva khelitumitaM tanayaM mahopate ! sA bandhutA ca janatA khalu mAM pratIkSate / gaGgAtaTe vidhumatItavatI kumudvatI votklizyate kila sulocanikA mahAsatI ||45 // mAtevetyAdi - he mahopate ! khelitumitaM kvApi gataM tanayaM nAmAGgajaM mAteva mAM sA bandhutA janatA ca pratIkSate khalu / api punargaGgAtaTe tiSThantI mahAsatI sulocanikApi vidhumatItavatI candravirahitA kumudvatovotklizyate, ityevaM vinivedyAjJAmAptavAn prasthAnasyeti // 45 // tIrthAbhiSiktAM zrImattaraGgiNoM rAjasaMsadaH / prastutaprasavAyAstu nivRtya jaya Ayayau // 46 // zrImattetyAdi - jayakumAraH prastutaH prasavaH samutsavaH santAnotpAdanaM ca yayA tasyA rAjasaMsadaH sabhAto nivRtya tu punastIrthamityevamabhiSiktAM prakhyAtAM yadvA tIrthasthAne'bhi samUhakI sampadA - vibhUtikA Azraya- AdhAra ho harSita hotA huA paramadhvani - joradAra garjanA karatA hai, usI prakAra jayadeva vasudhAmahita - cakravartIke vArisamUha - vacanasamUhako acchI taraha pIkara -sunakara pIna-harSase sthUla ho gayA athavA romAJcita ho gayA aura zasyasamUha - sabhyajanoMkI sampadA - sampattikA Azraya ho athavA cakravartIke caraNoMkA Azraya le namrIbhUta hotA huA isa prakAra ke utkRSTa zabda kahane lagA ||44 || artha - he mahArAja ! jisa prakAra khelaneke liye gaye hue putrakI mAtA pratIkSA karatI hai, usI prakAra bandhutA - bandhupaMkti aura janatA - janatati merI pratIkSA kara rahI hai / sAtha hI gaGgAtaTa para vidyamAna mahAsatI sulocanA bhI candravirahita kumudinIke samAna klezakA anubhava kara raho hai / ( yaha kahakara jayakumArane cakravartIse jAnekI AjJA prApta kI) / / 45 / / artha - tadanantara jayakumAra utsavako prastuta karane vAlI rAjasabhAse lauTa kara zobhA saMpanna usa gaGgA nadI para Aye, jo tIrthoMmeM abhiSikta hai, jisakI tIrthoMmeM gaNanA kI jAtI hai athavA jisake tIrtha - ghATa para loga abhiSikta hote haiM,
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47-48 ] vizatitamaH sargaH SiktAM snAtAmata eva saGgayogyAM zrImatI tAM taraGgiNI gaGgAmuta zrImattaM raGgaM saGgamasthAnaM yasyA astIti tAM zrImattaraGgiNImAyayo prAptavAn // 46 // mattebhavatyathaitasminnApagA sArasAdhikA / madhyaM spRzati kallolaiH samabhUtparivAritA // 47 // mattetyAdi-sA rasAdhikA prabhUtajalavatI kiM vA sArasapakSibhiradhikA zobhanIyA ApagA nAma nadI matta bhavati unmattahastirAmadhirUDhe etasmin jayakumAre madhyaM spRzati jalasyAntarAgacchati sati kallolestaraGgaiH parivAritA samabhUt ujjalAvasthAM gateti tathA caitasmin matta saMsargAya tatpare bhavati sati sA kAvyApagA nAma strI rasAdhikA jAtAbhilASavattayA saGgamayogyAbhUt / tataH punarmadhyaM nAma zarIrapradezaM taM prasiddha spRzati sati tu sA kallolarAnandaranirvacanIyaiH pari samantAt vAritA jalasamUho yasyAstAdRzI jAtA // 47 // antasthayA ca timilakSaNayovajantI vRttyAttayA tirayituM samabhUt sravanto / padmazvaraM ca karivAhanamevamenaM ___ sandhyeva sAmpratikabubudabhAvanena // 48|| antasthayetyAdi-sA stra vantI nadI sandhyeva dinAvasAnavat samabhUt / enaM jayakumAra snAna karate haiM aura jo saGgamake yogya raGgabhUmise sahita hai| samAsoktise kavine eka yaha artha bhI prakaTa kiyA hai ki jisa prakAra koI puruSa apanI prasavonmukha strIse nivRtta ho tIrthameM kRtasnAna aura zrImatta-lakSmIse matta, arthAt upabhoga sAmagrIse yukta raGga-krIDAbhUmise sahita svakIya anya strIke pAsa jAtA hai, usa prakAra jayakumAra rAjyasaMsadse nivRtta hokara zrImattaraGgiNIke pAsa Aye // 46|| ____ artha-matta hAthIpara savAra jayakumArane jyoM hI usa nadIke madhyabhAgakA sparza kiyA, arthAt jalake bhItara praveza kiyA, tyoMhI rasAdhikA-adhika jala vAlI athavA sArasAdhikA-sArasa pakSiyoMse suzobhita vaha nadI kalloloM-laharoMse ghira gyii| ___ arthAntara-etasmin matte bhavati-saMbhogake liye Atura jayakumArane jaba ApagA nAmaka strIke madhya-kaTipradezakA sparza kiyA, taba vaha ramAdhikA-saMbhoga sambandhI icchAse paripUrNa ho kalloloM-anirvacanIya umaMgoMse ghira gaI / / 47 / / artha-usa samaya vaha nadI, karivAhana-hAthIpara savAra padmezvara-sulocanA
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 950 jayodaya-mahAkAvyam [ 49-50 padmAyAH sulocanAyA IzvaraM prANanAthaM pakSe padmAnAM kamalAnAmIzvaraM vikAsakaratvAt karivAhanaM hastisamArUDhaM pakSe karivAhanaM nAma sUryamevabhUtaM tirayitu nyakkartumAttayA svIkRtayA antarmadhye tiSThati sAntasthA tayA antasthayA pakSe prAntatinyA, timireva lakSaNaM yasyAstayA timilakSaNayA pakSe ralayorabhedAttimirakSaNayA'ndhakAra eva kSaNo yasyAstayA tAdRzyA vRttyodvajanto // 48 // sindhuramimamityathopakartuM dhunadotvaM kila punaruddhartum / nimnagAtvaduryazo'pahartumuccacAla sAgrato'sya bhartuH // 49 // sindhuramityAdi-sindhu samudra svIkaroti sa sindhurastamimaM jayakumArasya hastinamityathopakatuM premnnaalinggitumiv| dhunadItvamAkAzagaGgAtvaM tajjagatprasiddhamAtmanaH punaruddhatu kila / nimnamavanatasthAnaM gacchatIti nimnagA tasyA bhAvastattvameva yaduryazovAcyabhAvastadapahatumiva sAsya bhatu: svAmino'grataH sammukhe cacAla // 49 // nabhobhidhaikatAM kRtvA dhRtvA svavIcibAhubhiH / yAti smAliGgituM yadvA prajavAdambu ambaram // 50 // nabha ityAdi-'nabho'mbuni viyatyapi' iti tadabhidhAnamevAbhidhA tata ekatAmananya ke pati jayakumArako tirohita karaneke liye svIkRta apanI usa vRttise, jo ki antasthA-jalake bhItara sthita thI tathA timikSalaNA-grAharUpa thI, sandhyAke samAna sAmane AyI, kyoMki sandhyA bhI antasthA-samIpavartinI aura timilakSaNA(timirakSaNA) andhakArako avakAza denevAlI hotI hai / sAtha hI babUloMke samAna tAroMse yukta hotI hai / / 48|| artha-hAthIke Age bar3I-bar3I lahareM uThane lgiiN| unase aisA jAna par3atA thA ki nadIne vicAra kiyA hai ki yaha sindhura-hAthI hamAre pati sindhu-samudrake pAsa jAne vAlA hai, unakA snehI hai, ataH isakA mujhe upakAra karanA cAhiye, phira maiM dhunadI-svargakI nadI kahalAtI hU~, ataH mujhe apanI pratiSThAkA uddhAra karanA cAhiye, sAtha hI loga mujhe nimnagA-avanata sthAnapara jAne vAlI kahate haiM, yaha merI apakIrti hai, isakA bhI mujhe nirAkaraNa karanA cAhiye / yaha saba vicAra kara hI mAnoM samudrakI strI nadI usake Age ho hAthIkA upakAra karaneke liye cala par3I ho / / 49 // artha-lahareM uTha-uThakara AkAzako chUne lagIM, usase aisA jAna par3atA thA
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51-53 ] vizatitamaH sargaH 951 rUpatAM kRtvopalabhya sauhArdeneva kilAmbu jalaM svavIcibAhumidhRtvA nijIyala haribhujAbhirArabhyAmbaramAkAzamAliGgitu prajavAdvegAdeva yAti sma // 50 // kSAlitevAmbunA vIravarasyAsIttu dhIratA / vipattrabhAvamAdAtumabhyavAJchattu dhIratA // 51 // kSAlitevetyAdi - vIravarasyApi jayakumArasya dhIratA sahiSNutA sA vanAmbunA kSAlitevAsIt pigalitA nirjagAma tu punassA tasyadhIrmatireva latA vallarI sA vipadastrANabhAvaM vipattrabhAvamuta bigatAni patrANi yatra tasya bhAvamevAbhyavAJchat sahAyatAvAkotsa iti / sa zuzoca kila // 51 // jagatAM jIvanenApi kimityatra navAritA / samazca viSamaH sUktirityeSAsti na vAritA // 52 // jagatAmityAdi -- jagatAM sarveSAM jIvAnAM jIvanena sajIvanadAyakenAmbunAtra navo nUtanazcAsAvarizca tattA kimiti kasmAtkAraNAdApi prAptA / samazca viSamaH suhRdapi zatrurbhavatIti sUktiH satAM vANI saMSAdhunA vAritA dUrIkRtA nAsti tAvat // 52 // hRdAlocayato me'do'mRtameva viSaM sataH / vastutAM vastutAmaGgIkaroti zrIjinA ataH // 53 // ki nAmakI ekatA mAnakara jala apanI lahararUpa bhujAoMke dvArA mAnoM AkAzakA AliGgana karaneke liye vegase UparakI ora jA rahA thA / bhAvArtha - 'nabho'mbuni viyatyapi' isa kozake anusAra nabhas nAma AkAza aura pAnI - donoMkA hai, ataH nAmakI apekSA ekarUpatA mAna kara jala apanI lahararUpI bhujAoMke dvArA apane mitrakA AliGgana karaneke liye hI vegase uchala rahA thA // 50 // artha - vIravara jayakumArakI dhIratA - sahiSNutA mAnoM pAnIse dhula gaI thI, gala kara naSTa ho gaI, parantu unakI dhIratA - buddhirUpI latAke vipattrabhAva - vipattise rakSA karane vAle bhAvakI icchA kI thI, arthAt unake manameM sahAyatA prApta karanekI icchA utpanna huI // 51 // artha -- unhoMne vicAra kiyA ki jo jala jagat ke samasta jIvoMkA jIvana hai-prANa rakSaka hai, usane yahA~ navIna zatrutA kisa kAraNa prApta kara lI / isa saMdarbha - satpuruSoM kI jo yaha vANI hai ki kabhI sama - mitra bhI viSama zatru ho jAtA hai isakA niSedha nahIM kiyA jA sakatA // 52 //
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 952 jayodaya-mahAkAvyam [54 15 hRdityAdi-ada idamamRtaM jalaM tadeva viSamiti nAmAmRtyudamapi mRtyudAyakamevetyAlocayataH sampazyato me hRt cittametat tatkila he jinAH ! bhagavanto'to'smAtkAraNAdeva vastutAM bhavatAM tu prakhyAtAM syAdasti syAnnAstItyAdirUpAM sato vastutAM vAstavarUpatAmaGgIkaroti // 53 // vArANasIbhUmibhRtaH kizorI yathodayantaM zazinaM ckorii| dhRtaM samArabdhatamazcayena pratIkSate smAtha jayaM rayeNa // 54 // vArANasItyAdi-samArabdhena tamaso rAhugrahasya cayenADambareNa dhRtaM samAkrAntamudayantameva zazinaM yathA cakorI, tathA vArANasIbhUmibhRto'kampanasya kizorI sulocanA rayaNa jalapravAhakRtopadravabhUtena praNAzarUpeNa dhRtaM jayaM pratIkSate sma dadarza // 54 // chAyevAnuvartinI bharturyatamAnA manISitaM kartum / vipadaM gate sukhagatA nAsIttasmin seti kutastu subhASI / / 5 / / chAyavetyAdi-bhartuH svAmino jayakumArasya manISitaM yathAbhilaSitaM kartuM yatamAnA prayatnazIlA chAyeva svazarIrapratimevAnuvartinI sA sulocanApi tasmin vipadaM gate pakSisvarUpaM prApte sati zobhanIyA khagatA pakSitA yasmAH sA'sau sukhagatA nAsInna babhUveti bhASa artha-yaha amRta-jala hI viSa hai, arthAt jo amRtyukA kAraNa hai, vahI mRtyukA kAraNa ho rahA hai, isa prakAra vicAra karanevAle mujha jayakumArakA hRdaya he bhagavanta jinendra ! Apake matameM prakhyAta sat ko jo vastutA-asti nAsti rUpatA hai use svIkRta karatI hai| bhAvArtha-jisa prakAra sat-dravya asti-nAsti, nitya-anitya Adi rUpa hai, usI prakAra jala bhI mRtyuda-mRtyuko dene vAlA aura amRtyuda-mRtyuko nahIM dene vAlA, donoM rUpa hai // 53 // __ artha-tadanantara jisa prakAra cakorI rAhu grahake ADambarase grasta udita hote hue candramAko dekhatI hai, usI prakAra kAzInarezakI putrI sulocanAne vinAzakArI jalapravAhase AkrAnta Ate hue jayakumArako dekhA / / 54 // ____ artha-jabaki sulocanA patike vAMchita kAryako karaneke liye chAyAkI taraha unakI anugAminI rahatI thI, taba patike vipadaM gate sati-pakSirUpatAko prApta honepara vaha sukhagatA-uttama pakSirUpatAko kyoM nahIM prApta huI ? aisA kahane vAlA manuSya subhASI-satyavAdI kaise ho sakatA hai, arthAt nahIM ho sktaa|
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56-57 ] viMzatitamaH sargaH 953 mANo janaH subhASI samucitavAkkutaH kasmAdbhavitumarhatIti cet ? vipadaM gate Apanne sati tasmin sA sukhena gataM yasyAH sA sukhagatA sukhitA nAsIditi yAvat // 55 // sudRzo dRzA virasatAspUri jayasyAntarambujAya bhUri / aviralajalayAtha yo hi bandhuvipatkSaNe sa ca bhavatAdandhuH / / 56 / / sudRza ityAdi -- sudRzaH sulocanAyA dRzA dRSTyA kathaMbhUtayA ? aviralaM bahutaraM rodanajanitaM jalaM yasyAM sA tathA kilAviralajalayA jayasya nAmakumArasyAntarambujAya hRdayakamalAya bhUri bhUri virasatA duHkhaprAyatA'pUri / tAM rudantImavalokya jayakumAro nitarAmeva duHkhabhAgabhUt / yo hi bandhuhitaiSI bhavati, so'pi vipatkSaNe ApattikAle'ndhuH kUpa iva sampatanAyaiva bhavatAditi // 56 // | yadaligaNaM himakarAsya eSa uttatAra mahimAsya vizeSaH / padajalaje uttara tAmasmAjjalajAtAdupadravAt kasmAt // 57 // yadalItyAdi - eSa mahAnubhAvo himakarazcandra ivAsyaM mukhaM yasya sa prasannavadanaH himaM zaraduttarAkhyamRtu karotIti tadAsyaM yasyeti ca himakarAsyaH yatkilAligaNaM vairivagaM bhramarakulaM cottatAra so'sya mahimA vizeSo'bhUt / himatu mavApya bhramarA vinazyantIti yuktameva, kintu asya padajalaje caraNakamale dve te ca jalajAtAdasmAdupadravAtkasmmaNavusaratAm, parihAra yaha hai ki patike vipadaM gate sati - vipattiko prApta honepara vaha sukhagatAsukhako prApta karanevAlI nahIM thI, arthAt atyanta duHkhI ho rahI thI || 55 // artha-avirala jalapravAhase yukta sulocanAko dRSTine jayakumArake hRdayakamalako atyadhika virasatA - nirjalatA ( pakSa meM norasatA - duHkhase pUrNa kara diyA so ThIka hI hai, kyoMki jisakA jo bandhu - hitaiSI hotA hai, vaha vipatti kAlameM usake liye andhu - kUpa hotA hai, patanakA sAdhana banatA hai // 56 // artha - himakarAsya - candramAke samAna mukhavAle ( pakSa meM hima Rtuko karane vAle mukhase sahita) jayakumArane aligaNa - zatruoMke samUhako ( pakSa meM bhramaroMke samUhako ) naSTa kiyA thA, yaha inakI vizeSa mahimA thI kintu inake caraNajalaja-caraNakamala jalase utpanna hue isa upadravase kyoM nahIM pAra ho sake ? jo zatruoM ke jhuNDa jhuNDa naSTa karanekI sAmarthya rakhatA ho usake caraNa kamala jo ki gaNanAmeM eka nahIM do haiM, eka jalase utpanna hue isa upadravase pAra na ho sakeM, isakA pratikAra na kara sakeM yaha Azcarya hai athavA caraNajalaja 1. himartI bhramarAsvayameva nazyAtIti prasiddhiH /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 954 jayodaya-mahAkAvyam [58-59 jalajalajAtayorekajanakatvAda bhrAtRbhAvatayevAsya caraNau jalajAtamupadravaM na pratikurutAmiti // 57 // abhAvamatrAnubhavAmi AturA na te'nugRhNantu kimIzvarAH surAH / zayAlavazcenmama dRSTivRSTitaH sphuTaM sahAyAH syurathAsurAH suraaH||58|| abhAvamityAdi-ahamAturA kaSTamApannA'trAbhAvaM nissahAyatvamanubhavAmi na ko'pi sahAyo'smin viSaya iti kilAhamabhAvaM tulyatvamasya mahAnubhAvasya, tAvadanubhavAmi, yA dazAsya saiva me'pi bhavediti 'astulyasve'pyabhAve'pi' iti vacanAt / te prasiddhA IzvarA anAthAnAM sahAyakArakAssurA indrAdayaste'pi kinnAnugRhNantu / kinte'pi mama dRSTivRSTitaH zayAlavI jAtAH, varSAkAle devAnAM zayanasambhavAdevameva cettadAtha punarita evAsurAH sphuTaM spaSTameva sahAyAH syuridAnoM teSAmutthAnakAlatvAditi / athavAhamatrAbhAvamakAratvamanubhavAmi, zobhano ra kAro yatra te surAstapunaH te takArA apyanu gRhNantu, yadi cette punaH zayAlavastadA punarakArasya surA asurAste'nugRhNantu // 58 // vipadambunidhAvihAdhunA ghRtalekhevadRDhIbhavanmanAH / zucivarNanayAzritApi no mahanIyAmalamAnasaiH punaH // 59|| vipadityAdi-vipadambunidhau ihAsmin prANapatisam DanalakSaNe'dhunA punaH sA sulocanA strI ghRtasya lekhevAmalamAnasaiH sajjanairdevAnAM manobhizca mahanIyA zlAghanIyA dRDhIbhavanmanAH sudRDhatAmAsAditavatI satI no'smAkaM zucivarNanayAzritA zuciH pavitro jalase utpanna the aura upadrava bhI jalase utpanna thA ataH eka janaka-jalase utpanna honeke kAraNa donoMmeM bhrAtRbhAva sthApita ho gyaa| isaliye caraNajalajane jalajAta upadravakA pratikAra nahIM kiyA // 57 // artha-kaSTameM par3I huI maiM yahA~ abhAva-niHsahAya dazAkA anubhava kara rahI hU~ athavA abhAva-tulyAvasthAkA anubhava kara rahI hU~, arthAt jisa prakAra unakA koI sahAyaka nahIM hai, usI prakAra merA bhI koI sahAyaka nahIM hai| anAthoMkI sahAyatA karanekI sAmarthya rakhane vAle ve indrAdideva kyoM nahIM anugraha karate haiM ? yadi ve merI nayanavRSTi-lagAtAra AMsuoMkI varSAse zayana kara rahe haiM, to ve asura hI kyoM nahIM sahAyaka hote; kyoMki varSAkAla to unake uThane kA samaya hai // 58|| - artha-isa vipattirUpa sAgarameM jisakA mana ghRta kI rekhAke samAna dRr3ha thA tathA jo amalamAnasaiH-nirmala hRdaya vAle sajjanoM athavA amara
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60-62 ] vizatitamaH sargaH varNasya stavanasya yo nayaH praNayanaM tenAzritApi prAptA-parameSThi stavanaM kartuM lagneti bhAvaH / / 59 // ahaMduktisannaddhahRdArAt pratikatuM prababhUva ca vaaraa| Atmanaiva bhAvyaM zabareNa dhanviyatApi yathA zabareNa // 60 // arhadityAdi-ralayorabhedAda vArA sA sulocanA 'arhan arhan' ityAdibhiruktibhiH sannaddhaM hRd mano yasyAssA pratikatu tadupadravaM prababhUva tAvadArAt / yataH khalu AtmanaivAtmanaH zabareNa zaMkareNa bhAvyaM na punaranyena kenacidyathA zabareNa nAma tenabhillena svayameva droNAcAryapratimAmAropya svasahAyena dhanviyatApi prAptA kila // 60 // surataraGgiNI tAM bahumAnAmanukUlocitaviTapavidhAnAm / vArastrImudayantImAryamApAtayituM haThAd vicArya // 61 // tiraskurvatI satI nikAmamityeSA sahasA nijagAma / zamuddIpitaM sAhasamasyA yA vikaTA khalu sAha samasyA // 62 // suretyAdi-eSA satI sulocanA tAM surataraGgiNI devanadoM tathaiva saGgaraGgaraGgavatoM kIdRzIm ? bahumAnAM savistarAmatizayamAnavatI ca saurUpyAdiviSaye mAM kApi strI vAnukartumarhatIti / kUlaM taTamanuvartante te'nukUlAsteSAmucitAnAM viTapAnAM vRkSANAM vidhAnaM yatra tAM tathAnukUlAnAM sammukhIkRtAnAmucitAnAM viTapAnAM kAminA vidhAnaM yatra tAmetAM vArastroM mAnasaiH-devoMke hRdayase bhI prazaMsanIya thI, aisI vaha sulocanA parameSThiyoMke stavana meM nimagna ho gaI // 59 / / artha---'arhana arhan'-'arahanta arahanta' isa prakArake uccAraNa meM jisakA mana laga rahA thA, aisI sulocanA zIghra hI pratikAra karaneke liye samartha huI so ThIka hai, kyoMki AtmA svayaM hI usa taraha zabara-zAntiko karane vAlA hotA hai, jisa tarahakI eka zabara-bhIlane droNAcAryakI pratimA sthApita kara apane Apa zreSTha dhanuSa vidyA prApta kI thI // 6 // artha-yaha nadI eka vezyAko samAna thI, kyoMki vezyA jisa prakAra surataraGgiNI-saMbhogasambandhI raGgase sahita hotI hai, usI prakAra vaha nadI bhI sura-taragiNI-devakRta taraGgoMse sahita thii| jisa prakAra vezyA bahumAnA-saundarya Adike garvase sahita hotI hai, usI prakAra vaha nadI bhI bahumAnA-vistRta pramANavAlI thI aura jisa prakAra vezyA anukUlocitaviTapavidhAnA-sammukhAgata paricita kAmIjanoMke vidhAna-kAryase sahita hotI hai, usI prakAra vaha nadI bho anukUlocita 63
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 956 jayodaya -mahAkAvyam [ 63-65 vezyAM hasan AryaM sadAcAriNaM taM jayakumAraM haThAdApAtayituM patitaM katu mudayantIM tatparAM vicArya tAM sahasA tiraskurvatI itastato hastasaMyogAtpratikurvatI nyakkurvatI ca nijagAma cacAla nadyAM praviSTAbhUditi yAvat / evamasyAH sulocanAyAH zaM sukhaM sAhasaM coddIpitaM prakaTitaM yAca khalu vikaTA vizAlA samasyAsIt, sAha AkSepayuktA babhUveti zeSa: 1 'Aha kSepaniyogArthe' iti vizvaH / / 61-62 / / zIlasahastrAMzutejaseva zuSyatsalilA sA sarideva | jAnulagnatAmavApa tasyAH samprati laghutarabhAvasamasyA ||63|| zIletyAdi - zIlaM satItvameva sahasrAMzutejaH sUryaprabhAvastena zuSyatsalilA sA sarinnadI samprati laghorapi laghurlaghutarA tasyA bhAvasya samasyA yatra sA yathottaraM lAghavamAsAditavatI tasyAH sulocanAyA jAnulagnatAM jaGghAparyantabhAvamavApa / laghuvayaskA ca padayorlaMgatIti rItiH // 63 // kArtajJataH pratyupakArapUrtirAvirbabhau vinita vighnamUrtiH / raGge'tra gaGgatyabhirAmanAma devImude vismayino nikAmam // 64 // samastanArInika raika bhUjidapUrvavastrAbharaNairapUji / vArAdhikArAdiha snApayitvA'nayA nayAnayAtaguNAzrayitvAt // 65 // kArtajJata ityAdi - atra raGge gaGgAtaTe kArtajJataH kRtajJatAvazAt pratyupakArasya pUrtiryayA sA pratyupakArapUrtiH, vighnitA vighnaM prApitA vighnamUrtiH pracaNDajalabAdhA yayA sA, gaGgatyabhirAmaM manoharaM nAma yasthAssA devI vismayino vismayayuktasya jayakumAro nikAmamatyantaM mude harSAyAvirbabhau prakaTobhUya zuzubhe // 63 // samastetyAdida-anayA gaGgAdeNyA, iha gaGgAtaTe nayena nItyA AyAtAH prAptA ye viTapavidhAnA-taTapara sthita yogya vRkSoMke samUhase yukta thI / aisI vezyAtulya nadIko haThapUrvaka Arya - sadAcArI pati jayakumArako patita-bhraSTa (pakSa meM nimagna) karaneko udyata dekha kara yaha satI- pativratA sulocanA usakA tiraskAra karato ( pakSa meM hAthoM ke saMyogase jalako idhara-udhara karatI huI) zIghra hI nadImeM praviSTa huii| isa taraha satIkA Antarika sukha yA prazamabhAva aura sAhasa prakaTa huA tathA jo vikaTa samasyA thI, vaha sAha-AkSepa yA samAdhAna se sahita ho gaI / / 61-62 // artha -- satItvarUpI sUryaM tejase hI mAnoM zuSyatsalilA hotI huI vaha nadI itanI laghutAko prApta ho gaI ki sulocanAke ghuTanoM taka A gaI || 63 // artha - tadanantara jo pratyupakArakI pUrti karanevAlI thI, jisane usa jalabAdhArUpa vighnamUrtiko naSTa kara diyA thA tathA jisakA 'gaGgA' yaha sundara nAma
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66-69] vizatitamaH sargaH 957 guNAsteSAmAzrayitvAdAdhAratvAt samasta nArINAM nikhilastrINAM nikaraH samUhaH sa evaMkAdvitIyA bhUrbhUmistAM jayati sma tathAbhUtA vArA bAlA sulocanA atha ca vArA jalena snapayitvAbhiSicya apUrvANi yAni vastrAbharaNAni taiH adhikArAtsvaprabhAvAt apUji puujitaa| gaGgAdevI tAM sulocanAM jalenAbhiSicyAnupamairvastrAlaGkAraiH satkRtavatItyarthaH // 65 // sumanasi manasi ca jayasya jAtaM kimidamabhUditi kaNTakapAtam / nakhacuNTikayeva nUtnayA cAbhedi tayA nimnAGkitavAcA // 66 / / samanasItyAdi-idametatki tAvadabhUditi jayasya nAma kumArasya manasi eva sumanasi kusume jAtaM kaNTakapAtamiva sandehaM nimnAGkitavAcA nUtnayA nakhacuNTikayeva saMkalpitayA'bhedi samucchinnamabhUt // 66 // vipinavihAre pannagadaSTAbhyatItya nArIrUpamakaSTAt / sudRzA ghoSitamanuprasaGgAjjAtAhamaho devI gaGgA // 67 // bhujagocarA caNDikA devI duSTA tvayi ruSTA guNasevin / smopadravaka/hAyAti samayamApya vikaroti vijAtiH // 68 // Rddhimupetya bhavatyA vRddhimAtrametadevAtra sakRddhi / apitavatyahameSA dAsIha tu samyagdarzanAbhyupAsin // 69 // vipinetyAdi-he samyagdarzanAbhyupAsin ! ahaM tAvad vipinavihAre vanaviharaNakAle kilaMkadA pannagena dRSTA punaH sudRzAnayA ghoSitasya manomantrasya namaskArAkhyasya prasaGgAdakaSTAdeva nArIrUpamabhyatItya gaGgAdevo jAtA / bhujagIcarA sA caNDikA nAmadevI, thA, aisI eka devI usa taTapara Azcaryacakita jayakumArake atyanta harSake liye prakaTa huii| prakaTa hokara usane apane adhikArase, nyAyopAtta guNoMkA AdhAra honeke kAraNa samasta strIsamUharUpI bhUmiko jItanevAlI bAlA-sulocanAkA vArA-jalase abhiSekakara apUrva vastrAbharaNoMke dvArA usakI pUjA kI / / 64-65 / / artha-yaha kyA hai ? isa prakAra jayakumArake manarUpI puSpameM utpanna hue sandeharUpI kAMTekA usa devIne nimnAMkita vacanoMke dvArA saralatAse aisA naSTakara diyA, mAnoM nakhakI ciU~TIse khuTaka diyA ho // 66 / / artha-he samyagdarzanake upAsaka ! eka bAra vanavihArake samaya mujhe sAMpane Dasa liyA, taba isa sulocanAke dvArA uccarita namaskAra mantrake prabhAvase maiM anAyAsa hI strIrUpako chor3akara yahA~ gaGgAdevI ho gaI aura sarpiNI marakara
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [70-71 sA ca tvayi ruSTA, he guNasevin ! adhunehopadravaka/ kilAyAti sm| ahaMtu bhavatyA sulocanayA RddhimupetyAtra prasaGgena tavRddhimAtrametat tadupadravadUrIkaraNarUpaM kilApitavatIti jAnAhi // 67-69 // RNIkRtAhaM ca kadAnRNatvaM bhajeyamAjetumiti vaNitvam / tadvaddhimAtraikavizuddhihetubhUte'tra cAyAmi vibho kSaNe tu // 70 // RNIkRtetyAdi-RNIkRtAhamanRNatvaM kadA bhajeyamityeva vraNitvaM kevalaM tasyavRddhimAtrakavizuddhihetubhUte kSaNe tvatrAyAmi AvrajAmIdAnoM tAvat / / 70 // iyaM gurutvAnmahimAnameti niruttaraM tvAM varamAzriteti / vizvaM tvaraM kartumupaimi deva ! guNodayaM te'tha vimAnameva // 71 // iyamityAdi-iyaM sulocanA gurutvAdupakArirUpatvAnmahimAnaM ilAdhyatamatvameti, yA niruttaramadvitIyaM tvAM varaM vallabhamAzritA / yato'haM vizvamalaMkatu te guNodayaM vimAnaM maanjitmprimitprinnaammupaimi| iyaM gurutvAd gauravarUpatayA maherdhariNyA mAnaM mahimAnameti tvAmeva tvA punarambaramAkAzavadAzritAsti / atha he deva ! vizvaM tvaraM katuM gatizolaM vidhAtu te guNodayaM vimAnaM vyomayAnamasti // 71 / / caNDikA devI huI / vaha duSTA Apapara ruSTa hai / he guNasevaka ! vahI upadrava karane vAlA samaya pAkara yahA~ A rahI thii| usIse yaha vikriyA thI / maiM sulocanAse hI isa siddhiko prApta huI hUM, merI yaha vRddhi inhIMkI dena hai, ataH kRtajJatAvaza mujha dAsIne inheM yaha saba arpita kiyA hai // 67-69 / / artha-he vibho ! maiM isa sulocanAke dvArA RNIko gaI hU~ / aba RNarahita avasthAko kaba prApta hoU~gI, yahI eka ghAva hamAre hRdayameM vidyamAna hai / maiM isakI vRddhi-pratyupakAra kaba kara sakU~gI, isa prakArako buddhike kAraNa samayapara maiM AI huuN| bhAvArtha-apane avadhijJAnase mujhe vidita huA ki hamArA upakAra karane vAlI sulocanA kaSTameM hai, ataH usake nivAraNArtha maiM isa avasara para AyI hU~ // 70 // ___artha-yaha sulocanA gurutvAt-upakAro honese mahimAko prApta hai aura sAtha hI Apa jaise advitIya varako prApta huI hai, ataH maiM vizvako araM kartu-alaMkRta karaneke liye Apake vimAna-aparimita guNodayako prApta ho rahI huuN| ___ arthAntara-yaha sulocanA gurutvAd-bhArI honese mahimAnaM-pRthivIko mahimAko prApta hai aura tvA ambaraM-Apa rUpI AkAzako prApta hai, arthAt Apa
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72-74 ] viMzatitamaH sargaH 959 tayA rasodvelanolimetayoH lajAkSarANAmiti karNakUpayoH / samudyayau spadvitayA tarAmidaM jagajjayaH pUrayituM tu vAridaH // 72 // tayetyAdi-tayA pUrvoktayAkSarANAM sajA mAlayA rasodvelanakelimetayomaryAdAkrAntasarasabhAvamAptayoH karNakUpayoH spaddhi tayeva kileda jagad vizvaM pUrayitu tu punaH jayakumAro vArido bAcAlo megho vA samudyayautarAm // 72 // na dAsi asmAkamihAsudAsi samAsimadhyApyuta devatAsi / jagattraye'smin paramuttamApi sUktirbhavatyA sutarAmavApi // 73 // na dAsItyAdi-jaya uktavAnidaM yatkila he mAtastvaM tAvadasmAkaM dAsI nAsi pratyutehAsudA prANadAtrI asi bhavasi, yA tvaM samAsi saMkSiptaM madhyaM yasyAssA devatAsi / bhaktyA ca punarasmin jagatAM pAtAlabhUtalasvargANAM traye'thavAhameSA tvaM ceti traye paramatizayenottamAnirdUSaNA sUktiH sutarAmavApi kimiti kintu naiva / tvayoktaM dAsIbhavAmIti tanna yuktam / api kAkuviSayaka evAtra sampradhAryaH / athavA tu bhavatyA parasmai sammukhasthitAya mutprasannatA sarvottamA yatra sA paramuttamA sUktiravApi / tvadvAgatimadhuratameti yAvat // 72 // tava praNo'kSarazo'nugatya vRddhi sadAjIvanakRttu satyaH / vAco na vA kikaratA bhavatyAH kaNaM tvaraM kartu mahojagatyAH // 74 // donoM pRthivI aura AkAza rUpa ho, ataH vizva-saMsArako araM kartuM -gatizIla karaneke liye ApakA guNodaya vimAna-vyomayAna rUpa hai / / 71 / / ____ artha-usa pUrvokta akSaroMkI mAlAse rasa-harSa athavA jalakI maryAdAtIta krIDAko prApta hue karNakUpoMko spardhA-ISyAMke kAraNa hI mAnoM jayakumAra rUpI, megha (pakSameM vAcAla) isa jagatko pUrNa karaneke liye atyanta udyata hue| bhAvArtha-gaGgA devIkI akSaramAlAne kAnoMko rasAplAvita kiyA hai, to maiM samasta jagatko rasAplAvita karU~gA, isa IrSyAbhAvase jayakumAra vArida-megha athavA vAcAla ho gaye the, arthAt vistArase uttara dene lage // 72 / / - artha-jayakumArane kahA-he mAtaH ! tuma hamArI dAsI nahIM ho, kintu asudA-prANadAtrI ho athavA patalI kamara vAlI devatA ho| tInoM jagatmeM athavA tuma aura hama donoMke bIca Apane uttama-sarvathA nirdoSa sUkti kyA prApta kI hai ? arthAt nhiiN| Apane jo apane Apako dAsI kahA hai yaha kyA yogya hai ? nhiiN| paramuttamA-kA eka artha yaha bhI hotA hai parasmai-mud yasyAM sA paramut, atizayena paramuditi paramuttamA-dUsareke liye atyanta Ananda dene vAlo sUkti / / 33||
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 960 jayodaya-mahAkAvyam [75 tavetyAdi-he devi ! tavAyaM praNaH paropakArakaraNalakSaNaH sa vRddhi pANinIyavyAkaraNasamuktAmakSarazo'nugatya labdhvA sadA satatamevAsmAkaM jIvanakRt prANa iti bhavitumarhati / athavA vRddhimadhikatAmanugatya samyagAjIvanakRt satya eva / evaM kRtvA bhavatyA vAco'dhunA satyaH prazaMsanIyAH, jagatyAH karNamaraMkartu bhUSayituM bhavatyA kalatA'tizayamadhuratA na vA kim ? api tu bhavatyeva, kutsitamRNaM karNatvaraM kataM dUrIkataM punarbhavatyAH kiMkaratA karmakarabhAvastu na vA syAnnaiva sambhavet // 74 // lekhIbhavatyatra sadAkSalAnAM samAzrayAyevamathAkhalAnAm / yAmo vayaM te khala patrabhAvamaho dayAsmAsu mahodayA vaH // 75 / / lekhItyAdi-aho asmAsu mahodayA vo yuSmAkaM yA dayA sAthAkhalAnAM sajjanAnAmakSalAnAM cakSurAdimatAM mAnavAnAM samAzrayAya lekhIbhavati devtaaruupaasti| tataH khalu vayaM te mAnavarUpatvAdadhunA pattrabhAvaM padatrANatAM yAmazcaraNalagnatAmAzrayAmaH / atha cAkSarANAM samAzrayAya te dayA lekhIbhavati lekharUpatAmApnoti / tatra vayaM patrabhAvaM dalarUpatA yAmaH / asmAsu kRtA bhavatInAM dayA sAsmin jagatItale tAmrapatrAyitA svarNAkSarA bhavati kileti // 75 // artha-he devi ! parokAra rUpa ApakA praNa, vRddhi-pANinIya vyAkaraNameM prasiddha svara vikRtivizeSako akSarazaH prAptakara sadAjIvanakRt-hamAre jIvanako athavA sat-AjIva-sat puruSoMke AjIvanako athavA vRddhi-adhikatAko prAptakara samIcIna-AjIvanako karanevAlA sacamuca hI prANa hai| isa taraha Apake vacana satyaH-prazaMsanIya haiN| athavA jagato-pRthivInivAsI mAnavoMke karNamaraMkartu-kAnoMko alaMkRta karaneke liye Apako karatA (kalatA)-madhuratA kyA nahIM hai ? arthAt hai| athavA karNa-kutkSita RNako dUra karaneke liye ApakI kiMkaratA-kartavyazIlatA kyA nahIM hai, arthAt hai / bhAvArtha-pANinIya vyAkaraNameM A ai au ina tIna svaroMkI vRddhi saMjJA hai, ataH pratijJAvAcI praNa zabdake Adi svarako A vRddhi karanese prANa zabda banatA hai| isa prakAra Adi ackI vRddhiko prApta huA praNa zabda hamAre prANa hai| Apake isa praNase hI hamAre jIvanakI rakSA huI hai // 7|| ____ artha-aho ! hama logoMke bIca Apa mahodayA haiM, ApakI jo dayA hai vaha akhala-sajjana mAnavoMke liye devatA rUpa haiN| isaliye hama ApakI padatrANatA-ko prApta hai, Apake caraNoM meM saMlagna haiN| atha ca-akSaroMke Azraya ke liye ApakI dayA lekharUpatAko aura hama patrarUpatAko prApta haiN| tAtparya yaha hai ki hama logoMpara ApakI jo dayA hai, vaha tAmrapatrapara aGkita svarNAkSaroMke
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76-78 ] viMzatitamaH sargaH zrIdevatAnAM milanAya yAsAM satAM matiryatnavatI sthirA sA / vRk caJcalApnoti tadeva bhAgyaM paraM samAzritya na yAti vAgyat // 76 // zrIdevatAnAmityAdi -- yAsAM zrIdevatAnAM milanAya samAgamAya sA satAM matiH sthirA yatnavatI ca bhavati, tadeva devatAnAM sammelanamadhunA paraM bhAgyaM samAzrityAsmArka caJcalA durgApi Apnoti, yatpunarvAg vANI na yAti prApnoti bhavatIdarzanaM jAtamityetavutsavAya, kintu vANI vaktuM na zaknotIti kiM kurmaH // 76 // tRNaM mamAtmaiva tavAsanAya samajjalitvaM calanodakAya | mabuddhivorud vidadhAtu kAni sammAnanArthaM nahi kautukAni ||77 || tRNamatyAdi - atithisatkaraNArthamadhunA punarhe devi ! tavAsanAyopasthApanArtha mamAtmaiva tAvattRNaM bhavati lAghavamApnoti, tata evamAsanopAdAnarUpatRNabhAvaM labhate / calanodakAya samyagaJjalitvaM hastasaMyojanarUpaM tadeva samaM paramamanoharaM jalitvaM jaladhAritvaM syAt / madbuddhireva vIrut vallarI, sA tava sammAnanArthaM kAni kautukAni vinodaceSTitAni kusumAni ca nahi vivadhAtu tAvad vidadhAtveva // 77 // 961 yazasA zrutiH sAkSarA yAsAM dIvyati vRkpunarakha subhAsA / jayati praNo'parazca sakAzAtkinnu pavitrA pAzakalA sA ||78|| samAna hai || 75|| artha - jina zrIdevatAoMke milana samAgamake liye satpuruSoM kI sthira buddhi sadA prayatnazIla rahatI hai, unhIM devatAoMke usa milanako, utkRSTa bhAgyakA Azraya le hamArI caJcala dRSTi prApta ho rahI hai, parantu hamArI vANI prApta nahIM ho rahI hai / bhAvArtha - jina devatAoMke milanako sajjana puruSa sadA icchA rakhate haiM, usa milanako hamArI caJcala dRSTi anAyAsa prApta ho rahI hai, parantu hamArI vANI usa milanako prApta nahIM ho rahI hai, arthAt kucha kahaneke liye samartha nahIM hai ||76 // artha - he devi ! Apake baiThaneke liye merI AtmA hI hai aura caraNodakake liye merI aJjali hI jalitva - jaladhAraka pAtra hai / phira merI buddhirUpI latA Apake sammAna ke liye kina vinodaceSTAoM athavA puSpoMko na kare arthAt sabhIko kare ||77||
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 79-80 yazasetyAdi - zrutirnAma zAstrapraNItiH, sA yAsAM yazasA sAkSarA tatra devatAnAM yazogAnasadbhAvAt / yadvA zrutirasmadAdeH karNazaSkulI yAsAM yazasA sAkSarA karNapuTena devatAnAM yazaH zrutamasti tatazca sAkSalA pAzakavatI / adya punaH subhAsAvalokanena vRk dRSTirasau dIvyati tAsAmeva devatAnAM darzanAt dIvyabhAvamApnoti dyUtakrIDAM pAzakSepaNakriyAM karoti / praNazcApara eva kRtajJatAlakSaNo jayati / ityevaM sakAzAtpavitrA pAzakalA sApAzasya kalA kriyA kinnu ? // 77 // 962 surocitA nAma samasti yatkriyA gharAtare'smin samabhAvi matpriyA / tvayA marutsaMvidite pramANitA vimAninIyaM na ca mAnavIkSitA // 79 // surocitetyAdi - -yasyAH kriyA ceSTA nAma surocitA devAnAM yogyAta eva suSThurocitA surocitA ramaNIyA ca samasti, yAsmin dharAtare marudbhirdevairuta samIraNaH saMvidite yadvA maruditi saMvidite saMjJAte tvayA pramANIkRtA sammAniteyaM vimAninI mAnarahitA devataivAsti na ca punarmAnena vIkSitA vRthA garviNI / yadvA mAnavI manuSyiNI nekSitA na dRSTA / iyamapi devataiva nAsyAzceSTitaM mAnavatulyaM kintu paramaM zlAghanIyam // 79 // yadasti bhaktAya samakSatAptistava stavaH svargaNi ! sUpakAraH / vyadhAyi asmAbhi raho lalAmAzubhakSaNAyAJjalireva sAraH // 80 // yadastItyAdi - he svagiNi ! devate ! yad yasmAt kAraNAd bhaktAya nAma sevakAyAsmAdRzAya samakSatAyAH sAkSAtkAritAyA AptiH samupalabdhiryatra so'sau tava stavaH artha -- zruti-zAstroMkI racanA jinake yazase sAkSara haiM, sArthakatAko prApta haiM athavA hama logoM ke kAna jinake yazaH zravaNase sAkSara haiM, athavA sAkSala-pAsese hita haiN| Aja Apake darzanase hamArI dRSTi krIr3Ako prApta ho rahI hai, atha ca dyUtakrIr3A pAsA pheMkane kI krIr3A kara rahI hai aura ApakA praNa jIvarakSA rUpa jasavaMta hai, ataH ApakA darzana kyA pavitra pAzakalA - dyUtakIr3A hai ? // 78 // artha - jisakI kriyA surocitA - devoMke yogya athavA su-rocitA - atyanta manohara hai, aiso merI yaha priyA - sulocanA marutsaMvidita- devoMke dvArA jJAta athavA prazasta vAyuse prasiddha isa dharAtala para Apake dvArA pramANita - atyanta sammAnita huI hai, ataH vimAninI - vimAnavatI devI hai, mAnavI - manuSyiNIrUpase nahIM dekhI gaI hai, athavA vimAninI - mAnarahita hokara bhI mAnavIkSitA- mAnase dekhI gaI hai, yaha virodha hai / parihAra Upara kiyA jA cukA hai // 79 // artha - aho devate ! jisa kAraNa mujha jaise bhakta ke liye sAkSAtkArako prApti rUpa ApakA prasaGga prApta huA, yaha eka bar3A upakAra hai / isIliye hamane
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81-82 ] vizatitamaH sargaH 963 prastAvaH sUpakAro'tizayenopakArakaraNa lakSaNastataH punarasmAbhiH asmai zubhakSaNAya puNyasamayAya lalAmAJjalireva sAraH kRtaH caraNavandanArthaM te'dhunA / athavA bhaktAya nAmodanAya samyagakSatAnAM taNDulAnAmAptiryatastava stavaH sUpakAro rasavatokaro vartate'ta eva ca punarasmAbhirbhakSa NAyAzanakaraNAyAJjalireva kRtaH / aho iti prasaktiH // 80 // patyuktimarthAtizayena gurvI dhRtvA karAgreNa mudAM sadurvI / svayaM laghutvAccalanekabukkA babhUva saubhAgyasumaikakkA // 81 // patyuktimityAdi - saubhAgya sumaikasRkkA saubhAgyakusumanirmANakarI sulocanA mudAM sadurvI prasannatAbhUmiH satI, arthAtizayena gurvIM gabhIrArthavatoM tata eva vayovRddhAM ca patyukti jayakumAragiraM karAgreNa dhRtvA hastasaMyojanapurassaraM zrutvA saMvAhya ca punaH svayaM laghutvAdvinItatvAdalpavayaskatayA ca calanaikavRkkA caraNasannItadRSTirabhUt // 81 // hovismitisphAtiyujitrinadyAM snAtvaiva vRttottamapuSpabhAsA / cakre sunetrA patidevatAca radAliklRptAbhinavAMzukA sA // 82 // hotyAdi -- hrIzca vismitizca sphAtizca tA yunaktIti tasyAM trinadyAM navItrayadhArAyAM snAtvA ravAnAM dantAnAmAlyA paGktyA klRptaM sampAditamabhinavamaMzukaM razmijAlo vastraM ca yathA sA sunetrA kAzIrAjaputrI vRttasya chandasa evottamapuSpasya yadvA vRttasya svIkRtasyottamapuSpasya bhAsA zobhayA patizca devatA ca tayordvayoraca cakre kRtavatI // 82 // isa zubha kSaNake liye sArabhUta sundara aJjali bAMdhI hai, arthAt Apane apane sAkSAtkArakA jo avasara pradAna kiyA, usake liye maiM hAtha jor3akara kRtajJatA prakaTa karatA hU~ / arthAntara - bhaktAya - bhAtake liye samakSata-acche cAvaloMkI prApti huI hai / isaliye sUpakAra - rasoiyA ApakI stuti prazaMsA karatA hai aura isIliye maiMne use khAne ke liye zIghra hI aJjali bA~dha rakkhI hai ||80|| artha - saubhAgyarUpa puSpakA nirmANa karane vAlI sulocanAne prasannatAkI bhUmi bana artha atizayase zreSTha patikI vANIko hAtha jor3hakara sunA aura vaha svayaM laghu-namra athavA alpavayaska honese patike caraNoMmeM saMlagnadRSTi ho gaI // 81 // artha - lajjA, vismiti aura udAratA ke saMgama rUpa nadItraya (triveNI) meM snAna kara sulocanAne chandarUpI uttama puSpoMkI kAnti aura dantapaMkti se nirmita nUtana vastra dvArA pati aura devatAkI pUjA kI || 82||
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 964 jayodaya-mahAkAvyam [83-84 AmantradAnA kimu devatAhamaho madiSTA kimu devatAha / maccittabhAnAmasudevatApi tvaM yena lokeSvina devatApi // 83 // AmantradAnetyAdi-he ina ! svAmin ! madiSTA devatA kimu tAvadAha, AmantradAnA namaskAramantradAnatayA'mantraNakI ahaM kimu devatAsmi ? aho ityAzcaryoccAraNe / lokeSu triSu jagatsvapi tvaM maccittabhAnA mama manovRttInAm asudevatA prANasampAdanakartI, api ca punariyaM devatApi mama cittabhA mama cetasi prakAzaka: sudevatAH sUryakAntisavRzI vidyate // 3 // devIti yAsau navanItasampattayodiyAyAbhyuvitAnukampa ! dugdhasya dhAreva kilAlpamUlyastatrAnuyogo mama takratulyaH / / 84 // devItyAdi he abhyuditAnukampa ! dayAdhArin svAmin ! yAsau devI sA dugdhasya dhAreva kila navA ca tathA nItA samupalabdhA sampat tasyA bhAvastayA'yavA navanItasya mrakSaNalakSaNasya sampad yatra tattayA vodiyaay| tatra mamAnuyogaH sambandhastakratulyo'lpamUlya eva, yathA takrasaMyogena dugdhasya dadhipariNatirbhUtvA navanItasampattikIM svayameva bhavati, tathAso mama nimittamAtreNa namaskAramantropAdAnena devIbhAvamavApa // 84 // artha-he ina ! he svAmin ! merI iSTadevatA kyA kaha rahI hai, namaskAra mantra denese kyA maiM AmantraNa karane vAlI devI ho gaI ? bar3e AzcaryakI bAta hai ? yaha devatA to merI manovRttiyoMke liye AsudevatA-prANasaMrakSaNa karane vAlI devo hai, sAtha hI mama cittabhA nAma sudevatA-mere cittakI dIptirUpI zreTha devatA hai, athavA cittamAnAminadevatA-cittake prakAzake liye inadevatA-sUryadeva hai (inazcAsau devazceti inadevaH, inadeva eva inadevatA, svArthe tal) ||82 / / __ artha-he dayAdhArI svAmin ! yaha jo devI hai, vaha dUdhakI dhArAke samAna navIna rUpase prApta sampattike rUpameM udita huI hai, athavA makkhanarUpa sampattike rUpameM utpanna huI hai| isa viSayase merA saMyoga to takrake samAna alpamUlya hai, arthAt koI mUlya nahIM rkhtaa| bhAvArtha-jisa prakAra takrake saMyogase dUdha dahIrUpa hotA huA svayaM navanIta-makkhana bana jAtA hai, usI prakAra mere nimittamAtrase prApta namaskAra mantrake grahaNa karanese yaha devIparyAyako prApta ho gii| isake devI bananemeM merA kucha mUlya nahIM hai // 84 //
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85-87] viMzatitamaH sargaH 965 tvAM madanamanoharaM vrajAmi yathA tathA kuvalaye na yAmi / kimupavanazriyamenAM svAmin paramabjarIGgitaM vidadhAmi // 85 // tvAmityAdi-he svAmin ! kuvalaye'smin dharAtale yathA tvAM madana iva kAmadevavadayavAmravRkSavatsarasatAsampAdakatayA manoharaM vrajAmi jAnAmi, tathA punarenAM devatAmapi pavanA punItA zrIH zobhA ceSTA ca yasyAstAM kimu na yAmi, yadvA punarupavanazriyamenAM kiM na yAmIti tAvat / ahamapi paraM kevalamaJjalIGgitaM svakIyakarayugasampuTaM vidadhAmi, yadvA parAyAH samucitAyA majaryA iGgitaM vidadhAmi tava sevAkarI bhavAmi / punariyaM tu sadAdhArabhUtaivAvayoriti // 85 // tvadaMghriyugmAya mamAsanaM na kalAbjayugmaM bhuvi dIyate punaH / nyagAdyayuktaM khalu deva te kvacidvinA mamoraH paramAsanaM ca sat // 86 // tvadaMghrItyAdi-he deva ! svAmin ! te tubhyamiti yAvat, tathA he devate ! iti ca devatAsambodhanamapi sampracAryam / tvadaMghriyugmAya tava caraNadvitayAyedaM mamAsanaM vidyate'muSmin tiSTha tAvaditi / na netyevaM punastruTismRtyaM kalAbjayugmaM karakamaladvitayameva bhuvi boyate punastvadAsanAyeti tadeva yuktam / punarapi truTismaraNaM kRtvA vadati, yaduktaM tadayuktaM nyagAdi khalu, yatastAvanmamoraHsthalaM vinA paramanyadAsanaM satprazaMsAyogyaM na bhavati tadeva tAvadhogyamasti // 86 // satsurateyaM tava sumanastvaM kRtvA madhurakSakatattvam / abhramarItikarI nigadAmi mAnavalokamimaM zivagAmin // 87 // artha-he svAmin ! isa dharAtala para maiM jisa prakAra Apako. madana-kAmadeva athavA AmravRkSake samAna manohara jAna kara prApta huI hU~, usI prakAra ise pavanazrI-pavitra lakSmI athavA upavanazrI-udyAnakI zobhA jAnakara kyA prApta nahIM hU~ ? isIliye maiM aJjalIGgitaM vidadhAmi-hAtha jor3akara namana karatI huuN| athavA Apa AmravRkSa hai, yaha upavanakI zobhA hai, to maiM Apa donoMke Azrayase vikasita honevAlI maJjarI hU~ / / 85 / / / ____ artha-he deva ! he svAmin ! he devate ! prANarakSike ! Apake caraNa-yugalake liye merA Asana hI Asana hai, arthAt Apa mere Asana para padArpaNa kIjiye, athavA nahIM nahIM, merA karakamalayugala rUpa Asana hI pRthivI para diyA gayA hai / athavA nahIM, galata kaha diyA gayA, mere vakSaHsthala (hRdaya) ke sivAya dUsarA acchA Asana kahAM hai ? arthAt kahIM nahIM // 86 / /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [88 satsuratetyAdi-he zivagAmin ! iyaM devatA tAvat satsuratA satI prazaMsAyogyA suratA devabhAvo yatra sA satsuratAsti / tava ca sumanastvaM zobhanamanaskatvaM devatvaM ca samastyeva / ahaM punarabhramarItikarI niHsandehaceSTAkAriNImaM mAnavalokaM martyalokaM madhuramaNakatattvaM madhurasya kSaNasyaikaM tattvaM sukhasampattiryatra tatsvarga nigadAmi / tathA punariyaM satsu sajjaneSu madhye ratA vallarIrUpA bhavati, tava sumanastvaM kusumatvaM praphullavadanatvAnnigadAmi / bhramarINAmalinInAmItikarI bAdhAka: na bhavAmIti sA punarabhramarItikarImaM bhUtalaM madhulakSaNasya vasantasvarUpasyaka tattvaM yatra tadeva vadAmi // 8 // satkaromi yatpadayugaM sannidhirayamiha nAma / mama karmAsannivRtaM samamadhigataM lalAma ||88 // satkaromItyAdi-ahaM yasya padayugaM caraNayugalaM satkaromi sevayAmi sa sannidhirasmAkaM nikaTavartI nAmeha sA sannidhinidhAnottama iva vartate nAma, yato mamAsatkarma duritaM nivRttaM bhavati / lalAma prazastaM karma sukRtAkhyaM tadidAnoM samameva sahasaivAdhigatamasti, puNyodayaM vinA satsamAgamo na bhavatIti / dohakachandaH / idaM vRttaM caturAtmakaM likhitvA 'satsaGgama' iti sarganAmanirdezazcArAkSarairbhavati // 88 // artha- he zivagAmin ! yaha devI satsaratA-prazaMsanIya devatvase sahita hai aura ApakA sumanastva-devatva (pakSa meM prasannamanastva) prasiddha hai hI, aisA mAna kara sandeharahita ceSTAko karanevAlI maiM isa mAnavaloka-martyalokako madhurakSaNaikatattva-manohara samayarUpa advitIya tattvase yukta-svarga kahatI hU~, arthAt yaha martyaloka mujhe deva-deviyoMse yukta svarga jaisA laga rahA hai| ___arthAntara-he zivagAmin ! yaha devI satsuratA-satpuruSoMke bIcameM sundara latA hai, ApakA sumanastva-puSpatva prasiddha hai ho aura meM abhramarItikarIbhramariyoMko bAdhA na karanevAlI bhramarI hU~, ataH isa mAnavaloka-martyaloka athavA mA lakSmIse yukta nava-navIna lokako madhurakSaNaikatattva-madhu-puSparasakI rakSA karanA hI jisakA pramukha tattva hai, athavA madhulakSaNa-madhu nAmase jo sahita hai, aisA vasanta kahatI huuN| latA lahalahA rahI hai, phUla khila rahA hai, una para bhramarI ma~DarA rahI hai aura loka-pRthivI tala zobhAse nitya navIna rUpa dhAraNa kara rahA hai / isaliye yaha RturAja vasanta hI hai, aisA maiM kahatI hU~ / / 8 / / ____artha-maiM jinake caraNayugalakI sevA kara rahI hU~, vaha yahA~ mere liye samIcIna nidhirUpa hai| merA pApa karma dUra ho gayA hai aura puNya karma zIghra hI udita huA hai / / 88 //
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 ] vizatitamaH sargaH bhaktAnAmanukUla sAdhanakaraM vIkSyArhatAM saMstavaM raGgattuGgataraGgabhRddhanavane potopamaM prItidam / tasmistigmakarodaye ca na ihAstvantastamonAzanaM narmArambhakasAramadbhuta guNaM vande sabaGkaM punaH // 89 // 1 bhaktAnAmityAdi - tasmin pUrvokte tigmakarovaye sUryodaye prabhAtavelAyAmahaMtAM jinendrANAM saMstavaM stavanarUpamarcanaM vIkSyAvalokya, kathabhUtaM saMstavam ? bhaktAnAM bhaktikarANAmanukUlasAdhanakaramucitasAdhana saMyojakam, punazca raGgatastuGgAn taraGgAn birbhAta tathAbhUtaM yaddhanaM gabhIraM vanaM jalaM tatra potopamaM jalayAnatulyam, kiJca prItidaM harSapradaM taM vIkSyeha loke no'smAkamantastamaso mAnasAjJAnatimirasya nAzanamastu bhavatu / punaH narmArambhakasAram adbhutA vismayakarA anantajJAnAdayo guNA yasya tam, satAM satpuruSANA-maGkamAbhUSaNasvarUpamarhantaM vande / atha ca yasmin prabhAtavarNanAnantaraM jayakumArakRtagaNagharavalayArcanavarNanaM vartate, yasmizca jayakumAropari saghanajalopadrava statpratikArazca varNitaH, yasmin vanakrIDAjalakrIDAdInAM narmaNAM sundaravarNanaM vidyate, yasmizca mAdhuryojaH prasAdAdiguNA: prasphuTitAH santi, yasmizca prazastAH komalakAntapadAvalIbhUSitA aGkAH sargAH santi, taM jayodayaM vande prastaumi // 89 // ( bharatavandanazcakrabandhaH ) artha - jo bhaktajanoM ke liye anukUla sAdhana juTAne vAlA hai, uchalatI huI U~cI laharoMse yukta agAdha jalameM jalayAnake samAna hai tathA prItiko utpanna karane vAlA hai, aise arhanta bhagavAn ke stavanako dekhakara sUryodayake tulya usa arhatstava ke rahate hue mere antastimira - mAnasika andhakArakA nAza ho / adbhuta guNoMse yukta tathA satpuruSoMke AbhUSaNa svarUpa una arhanta bhagavAnko punaH namaskAra karatA hU~ / yahA~ zabdavinyAsakI mahimAse eka artha yaha bhI dhvanita hotA hai ki jisameM prabhAta tathA sUryodaya varNanake prasaGga meM jayakumArake dvArA gaNadhara valaya ke rUpameM arhanta bhagavAn kA stavana kiyA gayA hai, jisameM gajArUDha ho gaGgA meM vihAra karate samaya jayakumAra para caNDikA devIke dvArA bhayaMkara jalopadrava aura gaGgA devIke dvArA kiye hue pratIkArakA varNana hai, jisameM sUryodaya aura upalakSaNase candrodaya tathA rAtri AdikA sundara nirUpaNa hai, jisameM vanakrIr3A, jalakrIr3A tathA anya krIr3AoMkA prasaGgopAtta varNana hai, jo zleSa, prasAda tathA mAdhuryaM Adi guNoMse vibhUSita hai, evaM samIcIna aGkoM-sargoMse sahita hai, aise jayodaya kAvyako maiM prastuta karatA hU~ // 89 // 967
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 jayodaya-mahAkAvyam zrImAn zreNThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmalopAhvayaM vANIbhUSaNamastriyaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / sargaH samprati yAti vizatitamastannimite'sminnayaM sphUrjadvAritaraGgitAkhilajagaccittaH pratItaH svayam // 10 // zrImAniti-sphUrjatI yA vAriH sarasvatI vAkcAturI tayA taraGgitamAndolitamakhilajagatazcittaM yena tathAbhUta iti sargavizeSaNam / zeSaM pUrvavat // 10 // iti vANIbhUSaNa-brahmacArIbhUrAmalazAstriviracite jayodayamahAkAvye viMzatitamaH srgH|
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekaviMzatitamaH sargaH zAsanaM samupagamya bhUpateH pattanaM prati punarvinirgateH / itthamAha samanIkinIzvaro gatvaratvasamayAtisatvaraH // 1 // zAsanamityAdi-gatvarasya gamanazIlasya yaH samayaH siddhAntogamanakaraNaM tasminnatisatvaraH zIghratAkaraH san samanIkinIzvaraH senAnAyakaH sa bhUpaterjayakumArasya zAsanamAjJAM samupagamya labdhvA, ki tacchAsanam ? pattanaM gajapuraM prati vinirgatergamanakaraNasya sa punaH senApatiritthaM nimnoktamAha / anuprAso'laGkAraH // 1 // sajjitAH sapadi hastisaMcayAH syuzca kazyakuthasaMyutA hayAH / yugyasaMyutayugA atho rathA gantumAgrahadharAH satA pathA // 2 // sajjitA ityAdi-satA payA samIcInamArgeNa gantumAnahaSarAH sapadi hastisaMcayAH sajjitA ghaNTAvibhiralaMkRtAH syuH, kazyakuthena pRSThAsanena saMyutA hayAH syuH, yugyAbhyAM yugaM dhatuM yogyAbhyAM hayAbhyAM saMyutAni yugAni yeSAM te rathAH syurbhveyuH| atho subhagasaMvAdasUcane / AyakriyA vIpakAlaMkAraH // 2 // sarva eva kaTibaddhatAmati sadya eva nijapattanaM prati / yAntu samprati higamyate vibhorjAyate samavavAda eSa bhoH||3|| sarva ityAdi-sarve janA evAtisavaH zIghrameva nijapattanaM hAstinAgapuraM prati kaTibasatA yAntu gamanAyocatAH santu / bho lokAH zRNuta, samprati hi gamyate / vibhoH svAmina eSa eva samavAvaH samAcAro jAyate // 3 // artha-gatizIla manuSyake gamanarUpa siddhAntameM zIghratA karanevAle senApatine 'hastinApurakI ora calo' isa prakAra rAjA jayakumArakI AjJA pAkara unase isa prakAra kahA / / 1 / / artha-samIcIna mArgase calaneke liye utAvalI karanevAle hAthiyoMke samaha zIghra hI sajAye jAveM, ghor3e palAnase sahita kiye jAveM aura ratha samartha-zaktizAlI ghor3oMse yukta kiye jAveM // 2 // artha-are logoM ! suno, apane nagara hastinAgapurakI ora calaneke liye sabhI loga bahuta zIghra kaTibaddhatAko prApta hoo, kamara kasakara taiyAra hoo| abhI calanA hai, yaha svAmIkA Adeza hai // 3 //
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 970 jayodaya- mahAkAvyam prasphurattaramudaGkurazriyaM vamituM vapuranalpasatkriyam / adbhutA nanu janeSvabhUt tvarA nirgamakSaNasavezatatparA ||4|| prasphurattaramityAdi - - nanu tadA janeSu prasphurattarANAM samudbhavatAM mudaGkurANAM harSasaMjAta romAJcAnAM zrIH zobhA yatra tat yad nijIyaM vapuH zarIram kIdRzaM taccharIram ? analpA bahuprakArA satkriyA sajjIkaraNavRttiryatra tat, vamitu kavacitaM katu nirgamakSaNaH prayANasamayastasya sarvezassamIpabhAvastatra tatparA tallInA'dbhutA'bhUtapUrvA tvarA zIghratAbhUt // 4 // [ 4-6 Avrajatya tijavena pattanaM mA vicAramiha yAntu kiJcana / grIvayA lalitayA mudaM vahanniryayAvapi mahAGgasaMgrahaH // 5 // AvrajatItyAdi - he lokAH ! pattanaM nagaramatijavena sadya evAvrajati kileha fear vicAraM mAyAntu kurvantviti kila saMvadan nijayA lulitayA muhuzcalayA grIvayA'tha ca mudaM vahan mahAGgAnAmuSTrANAM saMgrahaH samUho niryayau // 5 // syandanaM samadhiruhya nAyakaH kautukAzuga surUpakAyakaH / prItisUH sumRdurUpiNI priyA sa pratastha ucitAdarastathA // 6 // syandanamityAdi - nAyako jayakumAraH sa kautukAzugena kAmadevena puSpabANena surUpastulyaH kAyo yasya saH, tasya priyA sulocanA ca prItisUH premasamutpAdikA ratirvA sumRrUpiNI komalarUpadhAriNI / tayA saha syandanaM rathaM samadhiruhyocitAdaraH samupalabdhAvarabhAvaH san pratasthe prasthAnaM cakAretyupamA // | 6 || artha - jisameM atyadhika mAtrAmeM prakaTa honevAle romAJcoMkI zobhA vidyamAn hai tathA jise aneka prakArase susajjita kiyA gayA hai, aise apane zarIrako kavacayukta karaneke liye manuSyoM meM prasthAnakAla pUrva hI abhUtapUrva utAvalI huI thI ||4|| artha - he logoM ! hastinApura nagara zIghra hI A rahA hai, isameM Apa kucha bhI vicAra na kareM, isa taraha caJcala grIvAse kahatA aura harSako dhAraNa karatA huA U~ToM kA samUha nikalA // 5 // artha - nAyaka jayakumAra kAmadevake samAna zarIrase sahita the aura komalAMgI priyA - sulocanA prItiko utpanna karane vAlI rati thI / isa prakAra jayakumArane sulocanAke sAtha rathapara ArUDha hokara Adara bhAvase prasthAna kiyA ||6||
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-10 ] ekaviMzatitamaH sargaH paddhitApi punaragragAmitA- sanniyogaviSaye mitho rasAt / tadrathasya ca manorathasya cAnanyavegina ihAvirApa sA // 7 // paddhitApItyAdi - ihAnanyavegino'nyAtizAyivegavatastadrathasya jayakumArArUDharathasya manorathasya ca mithaH parasparaM punaragragAmitAsannyiogaviSaye kilAvayoH ko'gra gantu N samartha ityevaMrUpA sA sapaddhitApi rasAt svasvabalavazAdAvirAya samudbabhUva // 7 // matsyakairapi varAzayaH samAH sattaraGgataralAsturaGgamAH / sAmajA hi makarAnukAriNaH sainyasAgara ihAbhisAriNaH // 8 // matsyakairityAdi -- iha sainyasAgare senArUpasamudre'bhisAriNo gamanazIlAH varAzayaH khaDgAste'pi tu matsyakairmAnaH samAstathA ye turaGgamA ghoTakAste samIcInAstaraGgA iva taralAzcaJcalAstathA sAmajA hastinaste hi makarAnukAriNo nakrasadRzA babhUvuriti rUpakAlaGkAraH // 8 // rAjate hi jagatI rajasvalA'mI tato'tha turagAH supezalAH / smAspRzanta iti yAnti kazmalAdbhItimanta iva tAvadutkalAH // 9 // rAjata ityAdi -- tAvadiyaM jagatI bhUmiH strIliGgAt kAcit strI vA hoti nizcayena rajasvalA reNubahulA mAsikadharmavatI ca rAjate'tra, tato hetuno'mI svamanISAgamyAH supezalAH sundararUpadhAriNasturagA ghoTakA: kazmalAtpApAd bhItimanta iva kilotkalA vyAkulA bhavanta iti tAmaspRzanto yAnti smetyutprekSAlaMkAraH // 9 // 971 mArgamastamayituM turaGgamAH zIghrameva maruto drutaMgamAH / udgiranta iva tuNDataH kSurA~zceluratra tu parAstamurmurAH // 10 // artha - atizaya vegazAlI jayakumArakA ratha aura manoratha ina donoMke bIca, dekheM kauna Age jAtA hai, isa viSayako lekara apane apane balake anusAra spardhA prakaTa huI thI / bhAva yaha hai ki jisa prakAra ratha zIghratAse Age jA rahA thA, usI prakAra zIghra pahu~canekA manoratha bhI Age bar3ha rahA thA || 7|| artha - isa senArUpI samudrameM calane vAle jo geMr3e the, ve macchoM ke samAna the, jo ghor3e the ve caMcala taraMgoMke samAna aura jo hAthI the ve magaroMke samAna the ||8|| artha - ghor3e uchalate hue jA rahe the, usase aisA jAna par3atA thA mAno ye rajasvalA - dhUlise yukta (pakSa meM mAsika dharma se sahita) jagatI - pRthivI ( pakSa meM kisI strI) ko pApake bhayase na chUte hue vyAkula bhAvase jA rahe the ||9|| 64
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 972 jayodaya-mahAkAvyam [11-13 mArgamityAdi-maruto drutaMgamA vAtAda pi zIghragAminasturaGgamA hayAste zIghrameva mArgamastamayitu samApti netu kilAtra parAstAH parAbhavaM nItA murmurAH sUryAzvA yeste tuNDato mukhAt kSurAn zaphAnudgirantaH samudvamanta iva celuH prjgmuH| 'murmuraH sUryaturage tuSavahnau ca manmathai' iti vizvalocane / utprekSAlaMkAraH // 10 // kurvatIva hi khalonakarSaNaM soDhumakSamatayA nidharSaNam / sattaraGgamagaNaH sma dhAvati svAmini svayamayaM lsdgtiH||1|| kurvatIvetyAdi-svayameva sahajenaiva lasantI zobhanA gatiryasya sa saturaGgamAnAM hayAnAM gaNa: svAminyazvArohe khalonasya kavikAyAH karSaNaM kurvatIva hi nidharSaNaM svAvajJA soDhumakSamatayA'samarthabhAvena kila tatkAlameva dhAvati sma dapAvetyuprekSAlaMkAraH // 11 // pAdinAmatijavena gacchatAM tecchavA iva tadA garutmatAm / rejire bhuvi bhujA nirantaraM saMcalanta ucitA itAdaram // 12 // pAdinAmityAdi-tadAtijavena gacchatAM pAvinAM padagAnAM bhujA bAhava ucitAH praspaSTAkArA itaH prApta Adaro rucibhAvo yatra tad yathA syAttathA nirantarameva saJcalantaste bhuvi pRthivyAM garutmatAM pakSiNAM chavAH pakSA iva rejire cetyutprekSA // 12 // adhvakartanavivartavigrahAste'pi vadditaparasparaspahAH / zIghrameva gamanazramaMsahAH pattayo yayuramI samunmahAH // 13 // adhvetyAdi-adhvano mArgasya kartanaM vyatyayanaM tasya vivataM paryAya eva vigraho yeSAM artha-jo vAyuse bhI adhika zIghragAmI the tathA zIghra hI mArgako samApta karaneke liye jinhoMne sUryake ghor3oMko parAsta kara diyA thA, aise ghor3e yahA~ mukhase khurAko ugalate hueke samAna cala rahe the // 10 // artha-svayaM hI-vinA preraNA hI acchI gatise calane vAlA ghor3oMkA samUha svAmIke lagAma khIMcate hI daur3ane lagA thA, isase aisA jAna par3atA thA mAnoM vaha lagAma khIMcane rUpa tiraskArako sahana karaneke liye samartha na honeke kAraNa hI zIghra daur3a rahA thA // 11 // artha-usa samaya tIvra vegase calane vAle paidala sainikoMkI Adara-rucipUrvaka nirantara calatI huI bhujAe~ aisI jAna par3atI thIM, mAnoM pRthivI para calane vAle pakSiyoMke para hI hoM / / 12 / / artha-jinake zarIra mArga kATaneke paryAya svarUpa the, jo mArgakI thakAvaTa
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14-16 ] ekaviMzatitamaH sargaH 973 te tathA gamanasya zramaM sahante te gamanazramaM sahAstathA vadditA parasparaM spRhA sparddhA yeSAM te, tathA samud harSasahito mahaH samutsAho yeSAM te'mI pattayaH padAtayaH zIghrameva yayurgamanaM cakra: / 'maha utsava tejasoH' iti vizvalocane ||13|| saccamUkramasamuccaladra jovyAjato vrajati sA sma bhUbhujaH / nIrujo'sya virahAsahA satI pRSThato vasumatIva samprati // 14 // saccamUkrametyAdi - sampratyadhunA'sya nIrujo rogarahitasya bhUbhujo virahAsahA viyogamasahamAnA satI sA'sau vasumatI dharaNIva kila satI yA camUH senA tasyAH kramAzcaraNAsteH samuccala dudgacchad yadrajastasya vyAjato miSAt pRSThato vrajati sma / apahanutirutprekSA vAlaGkAraH // 14 // vAyuvartmani calantyasau balAt ketupaMktiruDupAMzunirmalA / tasya kIrtilatikA sma rAjate varddhamAnakatayA mahIpateH / / 15 / / vAyuvartmanItyAdi - vAyuvartmani gagane - balAdvAyuprabhAvAccalantI yA kiloDupasya candramasoM'zuvatkiraNasamUhavannirmalA svacchA ketu paMktiH patAkAtatiH, sA tasya mahIpaterjayakumArasya varddhamAnakatayottarottaraprasaraNarUpeNa kIrtilataiva kotilatikA saiva rAjate smetyapaha nRtyalaMkAraH // 15 // bhUrizo'guruvilepanazriyaM sandizatkila vizAmatipriyam / khAtamarva caraNairnabhasyadaH saMjagAma jagatIrajaH padam // 16 // bhUriza ityAdi - arvatAM haya nAM caraNaiH khAtamutkocitaM yajjagatIrajastat kila vizAM pUrvAdonAM bhUrizo'guruvilepanasya zriyaM zobhAM sandizat sad avo'tmuke nabhasi gagane'tipriyaM padaM saMjagAma // 16 // sahana karane meM samartha the, jinhoMne Age bar3hanekI paraspara zarta bAMdha rakkhI thI tathA jo harSa aura utsAhase sahita the, aise ye paidala sainika zIghra cala rahe the // 13 // artha- - isa samaya senAke padAghAtase jo dhUli ur3a rahI thI, usase aisA jAna par3atA thA mAnoM nIroga rAjAke virahako sahana karanemeM asamartha hotI huI pRthivI hI dhUlike bahAne pIche cala rahI ho ||14|| artha - AkAza meM vAyuke prabhAvase phaharAtI candramAko kAntike samAna nirmala dhvajAoM kI jo pati suzobhita ho rahI thI, vaha rAjA jayakumArakI dinapratidina bar3hatI huI kIrtilatA hI thI ||15|| artha - ghor3oM kI TApoMse khudI huI jo pRthivIkI dhUli thI, vaha pUrvAdi dizAoMke aguru candanase nirmita gAr3ha vilepanako zobhAko prakaTa karatI huI AkAza meM
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 17-19 sAGkuzaM sa ca tiro vahan ziraH saMprasAritakaro vazAM puraH / saMgatAM pratinivedituM gajaH zIghramaditasRNigraho'vrajat // 17 // sAGkuzamityAdi - gajo hastI sa puraH saMmukhameva saMgatAM vazAM hastinIM pratiniveditu N saMbhAlayitu saMprasAritakaraH samutsphAlitazuNDAdaNDaH zIghramevAddito nirAvarIkRtaH sRNeraGkuzasya graho'bhiprAyo yena sa sAGkuzaM zirastirovahan sannavrajat cacAla // 17 // khAdati sma sarasaM samIhayA kenacinnijajanapratIkSayA / sAdinaiva saraNau muhurdhRtaH sAndramuSTrakayu vedamagrataH // 18 // khAdatItyAdi - - ko'pyuSTrakayuvA kenacitsAvineva nijajanasya pratIkSayA hetunA saraNI mArgamadhya eva muhurdhRta upasthApitassan samIhayA samyagicchayA'grataH samprAptaM sAndra sarasaM vastu khAdati sma cakhAda / jAtyalaGkAraH // 18 // lAghavapratimitakriyAjapin sphAlanAnukRtalAla nAnapi / azvino'dhiruruhurhayAn svayaM vaGkazo'GkitasavalgapANayaH / / 19 / / 974 lAghavetyAdi - he lAghavena saundaryeNa pratimitau saMyutau kriyAjapau yasya tasya sambodhanam / tatrAzvino'zvArohA janAH svayamAtmanaiva vaGkazaH paryANasyopari aGkitaH sthApitaH savalgaH khalInasahitaH pANirhasto peste sphAlanenAzvAsadAnenAnukRtaM lAlanaM sambhAlanaM yeSAM tAn hayAnaviruruhuH // 19 // priya sthAnako prApta huI thI // 16 // artha - sAmane AyI huI hastinIko sa~bhAlane - usake prati prema pradarzita karaneke liye jisane apanI sUMr3ako phailAyA hai tathA jisane aMkuzake prahArakI zIghra hI upekSA kara dI hai, aisA hAthI aGkuza lage zirako tirachA karatA huA jA rahA thA // 17 // artha - apane sAthI kI pratIkSA meM kisI savArake dvArA mArga meM bAra bAra rokA gayA, khar3A kiyA gayA taruNa U~Ta sAmane AyI sarasa vastuko rucipUrvaka khA rahA thA // 18 // artha - jisakI kriyA aura japa - ekAgratA saundarya se sahita hai, aise he priya pAThaka ! pITha tathA mukha Adi para hAtha pheranese jinake sAtha pyAra prakaTa kiyA gayA hai, aise ghor3oM para savArI karane vAle loga, palAna para lagAma sahita hAtha rakhate hue svayaM hI-dUsaroMkI sahAyatAke binA hI ArUr3ha hue the / bhAvArtha - ghor3oM para ArUDha hone vAle logoMne pahale unake zarIra para hAtha phera kara prema pradarzita kiyA, lagAma hAthameM lI aura lagAma sahita hAthako unake
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20-22 ] eka Apa navayodarazriyA zobhanAmamalanAbhicakrayA | gantumeva sukhato rathasthitimAtmavAnavidhurAM vadhUmiti // 20 // ekaviMzatitamaH sargaH eka ityAdi -- eka: kazcidAtmavAn vicAracaturaH sukhato gantumeva vadhUmiti rathasthitimApa / yato'malA nirdoSA nAbhizcakramadhyavRttiryeSAM tAni cakrANi yasyAstathA amalaM nAbhicakra' tuNDamaNDalaM yatra tayA navayA navInayA, uvitisamuditAnAmarANAM zrIryasyAH, tathodarasya zriyA zobhanAM tathA'vidhurAM dhurAyA doSeNa rahitAM pakSe saubhAgyavatImiti kilopamAlaGkAraH // 20 // 975 sAdino nahi vadharvavIyase yAvadAsanakamadhvavipruSe / vyutthitA drutamasA raMhasaracelurAzu karabhAH sahasrazaH ||21|| sAdina iti-sAbina ArohaNakAriNo janA davIyase sudIrghAyAdhvavipuSe mArgalezAya yAvadAsanakamapi nahi daghustAvadevAsahyaraMhasaH samadhikavegazAlinaH sahasrazo bahusaMkhyAkAH karabhA uSTrA drutameva vyutthitAH santa Azu celurabhijagmuH // 21 // cApalAt samuvadhU layan dizaH saindhavAstu caraNaiH sadA stutAH / bhadrabhAvavazataH sma kAraNAt snApayanti madanirjharaistu tAH // 22 // cApalAdityAdida-tavA caraNeH stutAH prazaMsanIyA api saMndhavAhayAste tu cApalAcapalatAvazAt kila vizaH samudadhUlayan, kintu vAraNA gajAste bhadrabhAvavazata eva kila tA madanirjharaiH snapayanti sma / snApayanti, snapayantIti dvividhAH prayogA dRzyante // 22 // palAna para rakha uchala kara savArI kI // 19 // artha -- koI eka kuzala subhaTa sukhase gamana karaneke liye stroke samAna rathakI savArIko prApta huA / yahA~ rathasthiti aura strIkA zliSTa vizeSaNoMse sAdRzya prakaTa kiyA gayA hai / strI nirmala nAbhimaNDalase yukta navIna udarazrI - peTakI zobhA sahita thI aura rathasthiti nirmala chidra vAle pahiyoMse yukta navIna aroM-cakradaNDoM kI zobhA se sahita thI / strI avidhurA - saubhAgyavatI thI aura rathasthiti dhurAke doSase rahita thI ||20|| artha - savAra hone vAle loga jaba taka dUravartI par3Avake liye Asana nahIM de pAye ki zIghragAmI hajAroM U~Ta uThakara zIghra hI calane lage // 21 // artha - usa samaya caraNoMse prazaMsanIya ghor3e capalatAvaza dizAoMko dhUli yukta kara rahe the aura hAthI bhadrabhAva- sajjanatAke vaza unheM madake nirjharanoMse nahalA rahe the ||22||
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 976 [ 23-24 AgatopakRtaye vicAribhirjanmanazca saphalatvakAribhiH / zAkhibhiH sa sukhamApa tattvataH zrIjayo mRdulapallavatvataH ||23|| AgatetyAdi -- --atha sa zrIjayo nAma rAjA''gatasyAtitherupakRtaye vicAribhiH pakSipracArayutairAcAradhAribhirvA mRdupallavatvataH komalapatrayutatvato mRdubhASitvatazca janmanaH saphalakAribhiH zAkhibhirvRkSaH sambandhijanairvA tattvataH sadbhAvataH sukhamApa prAptavAniti samAsoktiH // 23 // jayodaya-mahAkAvyam syandanairapi haridbhiraGkitaM dhanvibhiryaduta khaDgibhimatam / kakSamAtmapariNAmavatsalaM dAruNoditamavApa sadbalam ||24| syandanairityAdi -- satI jayakumArasya balaM sainyaM tadAtmapariNAmena tulyabhAvena vatsalaM priyaM kakSaM vanamavApa, yataH kakSamapi syandanaistinizavRkSairbalaM syandanaiH kakSaM syandanaiH rathaiH kakSaM haridbhistRNaiH balaM haridbhirazvaiH, kakSaM vanvibhirarjunavRkSaM balaM dhanurdhAribhiH aGkitaM sahitaM kakSaM khaDgibhiH 'gaiMDA ' iti prasiddhavanyaprANibhiH, balaM khaDgibhiH kRpANadhAribhiH mirta prAptaM yuktamiti yAvat / kiJca, kakSaM dAruNA kASThairucitaM paripUrNam, jAtitvAdekavacanam, balaM dAruNe kaThina kArye ucitamabhyastamityupamA // 24 // artha - zrI rAjA jayakumArane abhyAgata- atithike upakArake liye tatpara, vicAribhiH-pakSiyoMke saMcArase yukta tathA janmako saphala - phalasahita karane vAle zAkhibhiH - vRkSoMke dvArA unake mRdupallavatvataH - komala pattoMse yukta honeke kAraNa sacamuca hI sukha prApta kiyA thA, arthAt mArga meM AnevAle hare bhare phale-phUle chAyAdAra vRkSoMse jayakumArane harSakA anubhava kiyA thA / arthAntara - atithi sarakArakA abhiprAya rakhane vAle evaM janmakI sArthakatA karane vAle zAkhibhiH- sambandhI janoMse rAjA jayakumArane unake komala vArtAlApa - ke kAraNa vAstavika sukhako prApta kiyA thA / bhAva yaha hai ki sadA paropakArameM tatpara rahane vAle sahabhAgI sambandhiyoM ke madhura vArtAlApase jayakumArane sukhakA anubhava kiyA thA ||23|| artha - jayakumArakI senA jisa vanako prApta huI thI, vaha apanI samAnatAke kAraNa use bahuta priya thaa| donoMmeM samAnatA isa prakAra hai- vana syandanatiniza vRkSoMse sahita thA aura senA syandana - rathoMse sahita thI / vaha harit - tRNoMse sahita thA aura senA harit - ghor3oMse sahita thI / vana dhanvi-arjuna (kIhA) ke vRkSoMse sahita thA aura senA dhanvi - dhanurdhAriyoMse sahita thI / vana - geMr3A hAthiyoMse sahita thA aura senA khaDgi - kRpANadhArI sainikoMse sahita
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25-26 ] ekaviMzatitamaH sargaH dRSTimeSa paritaH prasArayannityudIrya guNitAM ca dhArayan / vAcamAcaritacApalo vyabhAd bhUpatizca ramayan svavallabhAm // 25 // dRSTimityAdi - - eSa bhUpatirjayakumAraH sa parito dRSTi prasArayan guNitAM guNayuktatAM dhArayan san AcaritaM cApalaM vinodArthaM cAJcalyaM yena tathAbhUtaH san vAca vANImiti nimnAGkitAmudIyaM svavallabhAM sulocanAM ramayannAnanditAM kurvan vyabhAt sambabhau ||25|| he sukezi karahATasaMyutaM sarvato'lipakapUrapUritam / zroTimatsara ivedamaJcitaM secanAdibhirapekSiNAM hitam // 26 // .2 he sukezItyAdi - he sukezi ! idaM vanaM saro jalasthAnamivApekSiNAM janAnAM hitaM sukhadamasti yattad idaM karahATe : ' zalyadumaH pakSe kamalakandaiH saMyutamasti / tathA'lipakA: pikAH pakSe bhramarAsteSAM pUreNa samUhena pUritamasti / tathA troTimacca re kaTphalairyuktamapi kSudramInabharitam / tathA sarvataH rocanaH kUTazAlmalivRkSaH pakSe raktakamalaM tadAdibhirapyanvitamityupamAlaMkAraH // 26 // thI / vana dAruNocita - kASThase paripUrNa thA aura senA dAruNocita - kaThina kAryoM meM abhyasta thI || 24 // artha - yaha rAjA jayakumAra saba ora dRSTi phailAte guNasahitatAko dhAraNa karate, caJcalatAko svIkAra karate aura nimnAGkita vacana kahakara apanI priyAsulocanAko prasanna karate hue atyadhika suzobhita ho rahe the ||25|| artha - he sundara kezoMvAlI priye ! yaha vana apekSA karanevAle manuSyoMke liye sarovara ke samAna hitakAraka hai, kyoMki jisa prakAra sarovara karahATa - kamalakI jar3oM sahita hotA hai, usI prakAra yaha vana bhI karahATa - zalya vRkSoMse sahita hai / jisa prakAra sarovara alipaka- bhramaroMke samUhase pUrita rahatA hai, usI prakAra yaha vana alipaka-koyaloMke samUhase pUrita hai / jisa prakAra sarovara troTimatkSudra machaliyoMse sahita hotA hai, usI prakAra yaha vana bhI troTimat - kaTphala (kAyaphala ) se sahita hai aura jisa prakAra sarovara rocana-lAla kamala Adise sahita hotA hai, usI prakAra yaha vana bhI rocana - kUTazAlmali Adi vRkSoMse sahita hai ||26|| 1. karahATo'bjakande'pi zalyadrau kusumAntare / iti vizvalocanaH / 2. pike'lipakastu syAtpikAliratahiNDake / 3. troTi : strIcaJcumInakaTphale / 4. rocano raktakahlAre kUTazAlmalizAkhini / "} 977 22 22
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9788 jayodaya-mahAkAvyam [27-28 rAjate yadatimuktamanmathAsAra udyadanubandhamocakaH / prANakapratihito yatIndravat kakSabandha iha tanvi ! rocakaH // 27 // rAjata ityAdi-he tanvi ! kakSabandho'yaM vanapradezaH, iha yatIndravadrAjate / yadyasmAtkAraNAdasau 'atimuktastinizavRkSo vAsantolatA vA, 2manmayaH kapittha ityevamAdInAmAsAraH samAhAro yatra, paze'timuktaH parityakto manmathasya kAmasyAsAraH prabhAvo yena saH / tathodyansphuraNazIlo'nubandho mUlabhAgo yasyaitAdRzo mocakaH zigna vRkSo yatra sa, pakSe'nubandho doSANAmutpAdanaM tasya mocakastyajanazIlaH / 'prANako jIvakadrumastasya po prANakasya jIvamAtrasya pratihito hitakaraH / rocako rucikara ityupamA // 2 // devavRndamahito virAjate rAjate ca munisNghsevitH| navyabhavyanivahairupAsito dRzyate jina iveSTimAnitaH // 28 // devavRndetyAdi-tathAsau kakSabandha ito jino bhagavAniveSTimAn samIhAviSayo'sti / yato devAnAM devadAruNAM pakSe zakrAdInAM vandena mahito mAnito virAjate / tathA artha--he tanvi ! yaha kakSabandha-vana pradeza, yatIndravata-munirAjake samAna suzobhita ho rahA hai, kyoMki jisa prakAra yaha vanapradeza atimuktamanmathAsAratinizavRkSa athavA vAsantI latA aura kaiMthA Adike samUhase sahita hai, usI prakAra munirAja bhI atimuktamanmathAsAra-kAmadevake prabhAvase rahita hote haiM / jisa prakAra yaha vanapradeza udyadanubandhamocaka-aMkura utpanna karanevAle zigruvRkSase sahita hai, usI prakAra munirAja bhI udyadanubandhamocaka-doSotpattiko chor3ane vAle haiN| jisa prakAra yaha vana pradeza prANakapratihita-jIvaka vRkSase hitakArI hai, usI prakAra munirAja bhI prANakapratihita-prANImAtrakA hita karanevAle haiM aura jisa prakAra vanapradeza rocaka-rucikara-sundara hai, usI prakAra munirAja bhI rocaka-mokSamArgameM ruci bar3hAne vAle haiM / / 27 / / / ___ artha-isa ora yaha vanapradeza jinendra bhagavAnke samAna iSTimAn-icchAkA viSaya hai, kyoMki jisa prakAra jinendra bhagavAn devavRndavandita-indrAdi devAMke samUhase namaskRta hai, usI prakAra vanapradeza bhI devavRndavandita-devadAru 1. atimuktastu vAsantyAM tinize niSphale triSu / 2. manmathaH kAmacintAyAM kAmadevakapitthayoH / 3. mocakaH kadalItarau / tatprasUne'pi zigrau ca nirmocakavirAgiNoH / 4. prANakaH sattvajAtIye bolake jIvakadrume / sarvatra vizvalocanaH /
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29-30] ekaviMzatitamaH sargaH 979 munInAM priyAlAgastyAdivRkSANAM pakSe vAcaMyamAnAM saMghena sevitH| navyAnAM bhavyAnAM karmaraGgatarUNAM pakSe mumukSaNAM nivahaH samUharupAsito'pi dRzyate / 'munirvAcaMyame buddha priyAlAgasyakiMzuke', 'karmaraGgatarau bhavyaH' iti ca vizvalocane / upamAlakAraH // 28 // vikramAtizayasaMyuto dhanurbANasaMhatisamanvitaH svayam / gauri ! sajjakavacaprasAdhanaH prauDhazUra iva rAjate'pyayam // 29 / / vikrametyAdi-he gauri ! apyayaM prauDhazUra iva raajte| yato'sau svayaM vInAM pakSiNAM kramasya paripATayAH, pakSe vikramasya sahajaparAkramasyAtizayena saMyutaH / dhanuSAM priyAlAnAM bANAnAM ca vRkSANAM, pakSe dhanuSAM cApAnAM zarANAM saMhatyA gaNena samanvito yuktaH / sajjAnAM sundarANAM kavacAnAM harItakovRkSANAM, pakSe varmaNAM prasAdhanaM sa ityevmupmaalNkaarH||29|| karNapUrapariNAmasaMyataH zroNibaddhasarasA samanvitaH / sarvatazca sakaTAkSadarzana: kAminIjana ivAnumAnitaH // 30 // Adi vRkSoMse suzobhita hai| jisa prakAra jinendradeva munisaMghasevita-muniyoMke samUhase sevita haiM, usI prakAra vanapradeza bhI munisaMghasevita-priyAla tathA agastya Adi vRkSoMke samUhase sevita haiN| jisa prakAra jinendra bhagavAn navyabhavyanivaha-navIna navadIkSata bhavya jIvoMke samUhase sevita haiM, usI prakAra vanapradeza navyabhavyanivaha-karmaraGga vRkSoMse sevita-sahita hai aura jisa prakAra jinendra bhagavAn iSTimAn (yajanamiSTistadvAn) pUjAse sahita haiM, usI prakAra vanapradeza bhI iSTimAn-(eSaNamiSTistadvAn) icchA-abhirucise sahita hai, arthAt darzakoMkI suruciko bar3hAnevAlA hai // 28 // artha-he gauri ! yaha vanapradeza sahaja hI prauDha zUravIrake samAna suzobhita ho rahA hai, kyoMki jisa prakAra prauDha zavIra vikramAtizayasaMyuta-parAkramake Adhikyase sahita hotA hai, usI prakAra yaha vanapradeza bhI vikramAtizayasaMyutapakSiyoMkI paripATIse sahita hai| jisa prakAra prauDha zUravIra dhanuNisaMhatisama'nvita-dhanuSa aura bANoMke samUhase sahita hotA hai, usI prakAra vanapradeza bhI dhanurbANa saMhatisamanvita-priyAla aura kaTasaraiyAke samUhase sahita hai aura jisa prakAra prauDha zUravIra sajjakavecaprasAdhana-susajjita kavaca-bakhtarako dhAraNa karanevAlA hotA hai, usI prakAra vanapradeza bhI sajjakavacaprasAdhana-sundara 1. 'kavaco vArabANe syAtpaTahe gardabhANDake' iti vizva0 /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 31 karNapUretyAdi - athavAsau kAminIjana ivAnumAnito vidvadbhiH / yataH karNapUrANa zirISANAM pakSe karNabhUSaNAnAM pariNAmena saMyutaH / zroNizca vRkSavizeSastena baddhA sambaddhA yA surasA nAmauSadhistayAthavA sakaTI samIcInA bhAgadhI tayeSTAbhiyuktA surasA pakSe zroNI' yA saMkaTIpraveze vA baddhA yA surasA mekhalA tayA samanvitaH / kaTena kilijena vaMzajAlena sahitaH sakaTazcAsAvakSo bibhItakastasya yatra saH, yadvA sakaTAkSa: dhavastasya darzanaM yatra pakSe kaTAkSeNApAGgena sahitaM darzanamavalokanaM yasya saH / ' kaTaH zroNau zaye'tyalpe kiliJjagajagaNDayo:' iti, 'kaTI syAtkaTimAgadhyo:' iti vizvalocane // 30 // vAtakeliparivArito'pyathAlokyate kuharitAzrayastathA / sadrasAlasahito'munA pathA rAjate ca suratAzramo yathA // 31 // vAta kelyAdi -- athAsau vanakhaNDaH sa vAtakelirvAtasya krIDA tathA parivAritastathA kuharitasya kokilaravasyAzrayastathA sadrasAlenAsmravRkSeNa sahito'valokyate'munA pathA mArgeNa paddhatyA vA yathA suratAzramo rAjate tathA rAjate / suratAzramo'pi vAtakelyA kAmi 980 harItakI - harDake vRkSoMko dhAraNa karanevAlA hai ||29|| artha - athavA isa vanapradezako vidvAnoMne strIsamUhake samAna mAnA hai, kyoMki jisa prakAra strIsamUha karNapUrapariNAmasaMyuta - karNAbhUSaNoM ke vividha prakAroMse sahita hotA hai, usI prakAra vanapradeza bhI karNapUra pariNAmasaMyuta - zirISa vRkSoMke prakAroMse sahita hai / jisa prakAra strIsamUha zroNibaddhasura sAsamanvita - nitambapara baddha mekhalAse sahita hotA hai, usI prakAra vanapradeza bhI zroNibaddhasurasAsamandhitazroNi nAmaka vRkSavizeSase baddha surasA nAmaka auSadhise sahita hai aura jisa prakAra strIsamUha saba ora sakaTAkSadarzana-kaTAkSa-tirachI citavanase sahita avalokanase yukta hotA hai, usI prakAra vanapradeza bhI sakaTAkSadarzana - kaliMjara nAmaka vRkSasahita baher3oMke darzanase yukta hai ||30|| artha - aba isa ora yaha vanakhaNDa suratAzrama - saMbhoga sthAnake samAna suzobhita ho rahA hai, kyoMki jisa prakAra saMbhogakA sthAna vAtakeliparivArita-kAmi janoMke dantakhaNDana athavA madhura-AlApase sahita hotA hai, usI prakAra yaha vanakhaNDa bhI vAta liparivArita vAyukI krIDAse sahita hai| jisa prakAra saMbhogakA sthAna kuharitAzraya- saMbhogakAlIna zabdase sahita hotA hai, usI prakAra yaha vana 1. vAtakeliH kalAlApe SiGgAnAM dantakhaNDane / 2. klIbaM kuharitaM dhvAne pikAlApe ratasvane' iti vizvalocanaH /
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32-33 ] ekaviMzatitamaH sargaH 981 janAnAM dantakhaNDanena parivAritaH kuharitasya ratakUjitasyAzrayastathA sadrasena zRGgAreNAlasasya vyAptasya hitaM yatra bhavati sa iti // 31 // bhUribhUtakaruNAnvitaH punaH satkuzAsanavirAjitastu naH / sAnuricchitasukhAjhasaMhatirvaNivattaralakaNikAvati ! // 32 // bhUribhUtetyAdi-he taralakaNikAvati ! sundarakarNAbharaNadhAriNi ! sAnurayaM vanakhaNDaH punarno'smAkamagre varNivad brahmacArivadbhavati, yato'sau nAnAvidhaiH karuNairvRkSaranvitaH, varNAM ca bhUribhUtAnAM vizvaprANinAM karuNayAnvito bhavati / ayaM samIcInaiH kuzairdabhairAsanarjIvakadrumaizca virAjito varNI ca samIcIne kuzAsane virAjito bhavati / ayaM sukhAzena varuNanAma vRkSaNa saMhatiH samAgamo yasyAyavA sukhAzAnAM varuNAnAM saMhatirgaNo yatra saH, varNI ca sukhasyAzA yeSAM teSAM saMhatiH samAgamo yasya sa bhavati / 'karuNastu rase vRksse'| Asano jIvakadrume' 'sukhAzo rAjatinize varuNe sumanorathe' iti ca vizvalocane / upamAlaMkAraH // 32 // bhAsate'khilajalAzayAdhipaH karburodhamapi yaH kilAkSipat / sindhuvad varuNavallabho'bhitaH sambhavattaraNicAravAritaH // 33 // khaNDa bhI kuharitAzraya-koyaloMke zabdase sahita hai tathA jisa prakAra saMbhogakA sthAna sadrasAlasahita-zRGgAra rasase alasAye manuSyoMke hitase yukta hotA hai, usI prakAra yaha vanakhaNDa bhI sadasAlasahita-samocona Amra vRkSoMse sahita hai| sAtha hI yaha vana suratAzraya-sulatAzraya-uttama latAoMke Azraya-nikuJjoMse sahita hai // 31 // artha-he caJcalakarNAlaGkAradhAriNi ! yaha vanakhaNDa hamAre sAmane varNIbrahmacArIke samAna suzobhita ho rahA hai, kyoMki jisa prakAra varNI bhUribhUtakaruNAnvita-samasta prANiyoMkI dayAse sahita hotA hai, usI prakAra yaha vanakhaNDa bhI bhUribhUtakaruNAnvitaH-nAnA prakArake vRkSoMse sahita hai| jisa prakAra varNI satkuzAsanavirAjita-samocIna kuzake Asanapara virAjita hotA hai, usI prakAra vanakhaNDa bhI satkuzAsanavirAjita-samIcIna darbha aura jIvaka vRkSoMse virAjita hai aura jisa prakAra varNI icchitasukhAzasaMhati-sukhakI AzA rakhanevAle manuSyoMke samAgamakI icchAse sahita hotA hai, usI prakAra vanakhaNDa bhI icchita sukhAzasaMhati-varuNanAmaka vRkSasamUhakI icchAse sahita hai // 32 // 1. 'sAnuH zRGga budhe'raNye vAtyAyAM pallave pathi' iti vizva0 /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 34 bhAsata ityAdi - athavAsAvakhilajalAzayAnAmadhipaH khazAnAmAdhAro yaH kila karburANAM kRSNavRntAnAmoghamAkSipat svIkRtavAn yazca varuNAnAM nAmavRkSANAM vallabhastathA sambhavantI yA taraNiH kumArI tasyAzcAreNa pracAreNa vArito'laMkRtaH parivArito'taH sindhuvadbhAsate, sindhurapi kilAkhilAnAM jalAzayAnAM taTAkAdInAmadhipaH san karbu rasya jalasyaughamUrIkaroti, varuNasya devasya vallabho bhavati, taraNinakApi tatra caratIti / 'kaburA kRSNavRntAyAM jale hemni ca kabu ram' / ' jalAzayo jalAdhAre jalade tu jalAzayam' iti ca vizvalocane // 33 // 182 veNuvArasahitazca tantrikApUritaH saghana iSyate ca yaH / nartakapratiguNaH zubhAnane'muSya pazya fila nartanAlayaH ||34|| veNuvAretyAdi - he zubhAnane ! pazyAmuSyAnvayo'yaM samAgamo nartanAlayaH kileSyate, yato'sau veNuvaMzovArazca kubjavRkSastAbhyAM sahitaH, pakSe veNuvAdyasya vAreNAvasareNa sahitaH / tantrikayA vINayA pakSe'mRtayA nAmauSadhyaH pUritaH / ghanena vAdyena mustayA vA sahitaH saghanaH / nartakaH kadalIvRkSo naTazca tasya pratiguNaH prabhAvo yatra saH // 34 // artha - yaha vanapradeza samudrake samAna suzobhita ho rahA hai, kyoMki jisa prakAra samudra akhilajalAzayAdhipa- samasta jalAzayoMkA svAmI hai, usI prakAra vanapradeza bhI akhilajalAzayAdhipa- samasta khazoMkA AdhAra hai / jisa prakAra samudra karburaudha-jala samUhako svIkRta karatA hai, usI prakAra vanapradeza bhI karburaughakRSNavRnta nAmaka auSadha vRkSoMko svIkRta karatA hai / jisa prakAra samudra varuNavallabha - varuNadevako priya hai, usI prakAra vanapradeza bhI varuNavallabha - vRkSoM ko priya hai aura jisa prakAra samudra saMbhavattaraNipracAravArita - upalabdha naukAoMke saMcAra - se suzobhita hotA hai, usI prakAra vanapradeza bhI saMbhavattaraNicAravArita - saba ora utpanna honevAle ghIga~vArake prasArase suzobhita hai ||33|| artha - he sumukhi ! dekho, vanakA yaha pradeza eka nartanAlaya - nRtyazAlA hai, kyoMki jisa prakAra nartanAlaya veNuvArasahita - bAMsurIke avasarase sahita hotA hai, usI prakAra vanapradeza bhI veNuvArasahita - bAMsa aura kubja nAmaka vRkSoMse sahita hai / jisa prakAra nartanAlaya tantrikApUrita-vINAke svarase pUrita rahatA hai, usI prakAra vanapradeza bhI tantrikApUrita - amRtA nAmaka auSadhise paripUrNa hai / jisa prakAra nartanAlaya saghana - ghaNTA Adi ghana vAdyoMse sahita hotA hai, usI prakAra - vanapradeza bhI saghana - mothAse sahita hai aura jisa prakAra nartanAlaya nartakapratiguNanRtyakAra ke prabhAvase sahita hotA hai, usI prakAra vanapradeza bhI nartakapraguNa - kadalI - vRkSa ke prabhAvase sahita hai ||34||
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 983 35-37 ] ekaviMzatitamaH sargaH romaharSaNasamanvitatvataH pazyatAcchikhariNIzritaH svataH / ullasanmadanasArakAraNAdapyupaiti savilAsadhAraNAm // 35 / / romaharSaNetyAdi-api ca pazyatAdavalokaya / ayaM vanakhaNDa: savilAsasya manuSyasya dhAraNAmavasthAmupaiti, yato'yamullasato vikAzaM gacchato maidanasyAmravRkSasya pakSe kAmasya sAraH spaSTabhAgastasya kAraNAddhato romaharSaNena vibhautakataruNA romAJcanena samanvitatvato yuktatvataH svata etra zikhariNyA2 mallikayA, pakSe yuvatiratnena zrita iti // 35 // vAyurityabhivadanti kauvidA Ayureva padavAdasambhidA / aGginAmanavadAmyahaM mahAbhUtametadapi tanvi rekahA // 36 / / vAyurityAdi-he tanvi ! kovidA eva kauvidA buddhimanto manuSyA yadetanmahAbhUtaM vAyurityevamabhivadanti tadevAhaM padavAdasya sambhidA padacchedanyAyenAGginAM prANabhRtAmAyurevetyanuvadAmi, vA-Ayuriti vAvyayasya nirNayArthasadbhAvAt / yato'haM rekahA zaGkAharo nocavRttezca parihArakaH // 36 // he priye ! paramapAvano'sako gandhabandhupavano vanasya kau / atra naH khalu pathaH parizramaM dUrato harati vai sasambhramam // 37 / / he priye ! ityAdi--he priye ! vanasyAsya ko bhUmyAM paramapAvanaH punItatamaH sugandha artha-dekho yaha vanapradeza vilAsI manuSyakI avasthAko prApta ho rahA hai, kyoMki jisa prakAra vilAsI manuSya romaharSaNa-sukhada sparzase utpanna romAJcoMse sahita hotA hai, usI prakAra vanapradeza bhI.romaharSaNa-romAJcana nAmaka baher3eke vRkSase sahita hai| jisa prakAra vilAsI manuSya ullasanmadanasAra-bar3hate hue kAmadevake spaSTa prabhAvase yukta hotA hai, usI prakAra vanapradeza bhI ullasanmadanasAra-vikasita hote hue AmravRkSake sArase sahita hai aura vilAsI manuSya jisa prakAra zikhariNI-zreSTha yuvatiko prApta hotA hai, usI prakAra vanapradeza bhI zikhariNI-mallikA-mAlatIse sahita hai / / 35 / / ___ artha-jisa mahAbhUtako vidvAn loga vAyu kahate haiM, use hama padacchedakI paddhatise prANiyoMkI Ayu kahate haiM / 'vA + AyuH vAyuH' yahA~ vA avyaya sandehakA nirAkaraNa karane vAlA hai / / 36 / / / 1. madanaH smarabattUravasantadruma sikthke| 2. striyAM zikhariNI vRttabhede takraprabhedayoH / strIratne mallikAyAM ca romAvalyAmapi smRtA / / iti ca vizva0 /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 984 nayodaya-mahAkAvyam [ 38-39 bandhupAvanaH samIcInagandhayukto vAyuratra no'smAkaM pathaH parizranaM mArgasaMbhUtakhedaM khalu dUrata eva vai sasambhrabhamAdarapUrvakaM harati khalu vAkyAlaGkAre // 37 // zrIdhanaHsthitimitaH samuddharat saMgarAzrayatayA vanaM varam / he sukezi damanaiH samanvitaM sainyavallasati vikramAGkitam // 38 // zrIdhanurityAdi-he sukezi ! varametadvanamitaH sainyavallasati bhAsate yataH saMgarasya zamyAH phalasya pakSe yuddhasyAzrayatayA zrIdhanuSaH priyAlasya pakSe cApasya sthiti damanairnamapuSpaistathA vIraiH samanvitaM samuddha rat sad vikramAGkitaM vInAM pakSiNAM kramAGkitaM sAhasasaMyutaM ca lasati / upamAlaMkAraH // 38 // tanvi ! bAlatanayAJcitA hitAdagrataH sahacarI samAzritA / netrabhAgakalitAJjanA vanI rAjate kulabadhUH kilAdhvani // 39 / / tanvItyAdi-he tanvi ! hitAtpremavazAt kilAgrataH sahacaryA jhiNTayA samAdhitA svIkRtA pakSe skhiishitaa| bAlasya hrIberasya tanayena prasAraNa pakSe bAlazcAsau tanayaH sutastenAJcitA / netrabhAgena mUlena kalito'jananAmavRkSo yasyAM tathA netrabhAge cakSuH artha-he priye ! isa vanabhUmimeM yaha parama pavitra sugandhita vAyu dUrase hI hama logoMke mArgasambandhI khedako sacamuca AdarapUrvaka hara rahI hai // 37 // __ artha-he sukezi ! yaha vana idhara senAke samAna suzobhita ho rahA hai, kyoMki jisa prakAra senA dhanuHsthiti samuddharat-dhanuSakI sthitiko dhAraNa karatI hai, usI prakAra yaha vana bhI 'dhanuHsthiti samuddharat-priyAla (acAra) vRkSoMkI sthitiko dhAraNa karatA hai| jisa prakAra senA saMgarAdhaya-yuddhakA AdhAra hotI hai, usI prakAra vana bhI saMgarAdhaya-zamIphalakA AdhAra hai| jisa prakAra senA damana-vIrabhaToMse sahita hotI hai, usI taraha vana bhI bamana-puSpoMse sahita hai aura jisa prakAra senA vikramAGkita-parAkramase sahita hotI hai, usI prakAra vana bhI vikramAGkita-pakSiyoMke saMcArase sahita hai / / 38 // ___ artha he tanvi! mArgameM Age calakara yaha vanI kulavadhUke samAna suzobhita ho rahI hai, kyoMki jisa prakAra kulavadhU bAlatanayAnvitA-choTe putrase sahita hoto hai, usI prakAra vanI bhI bAlatanayAnvitA-hrIberake vistArase sahita hai / jisa prakAra kulavadhU premavaza sahacarIsamAzritA-sakhIse sahita hotI hai, usI prakAra vanI bhI sahacarIsamAzritA-jhiNTI nAmaka vRkSase sahita hai aura jisa prakAra 1. dhanuH zarAsane rAzau dhnurdhnvipiyaalyoH| 2. saMgaraM syAt phale shmyaaH| 3. puSpe vIre'pi damanaH / sarvatra vizvalocanaH /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40-42] ekaviMzatitamaH sargaH 985 pradeze kalitaM lagnamaJjanaM kajjalaM yasyAH sA vanI sAdhvani mArge kulavadhUH kileba rAjate // 39 // he sukezi ! tava kezapAzato vyasta piccha iva pazyatAditaH / sAlazAlivipinaM vizatyathAsAvapatrapatayA zikhAvalaH // 40 // De sukezItyAdi-he sukezi ! athetaH pazyatAt tava kezapAzataH zlakSgatAviSaye vyastaH parAjitaH picchaH picchabhAgo yasya sa zikhAvalaH keko kilAsApatrapatayonmuktapicchatayA salajjatayA vA sAlai ma vRkSaH zAli zobhanaM yadvipinaM vanaM vizati vigAhata ityuprekSA // 40 // mandagAmini ! tavAlasAM gati zikSate'tha kalabho'sakAvitaH / vIkSate dRzi parAjito mRgo'vaM palAyitumayaM drutaM vajan // 41 / / mandetyAdi-he mandagAmini ! asAvevAsako kalabho hastizAvaka itastavAlasAM manoharAM gati zikSate / ayaM mRgazca dRzi cakSuSi viSaye parAjitaH san drutaM zIghrameva vrajan palAyitu tirobhavitumaGka sthAnaM vIkSate / pUrvokta evAlaMkAraH // 41 // kAnanAvanimatItya vegataH svAtmavAn samavalambate tataH / kAJcanasthitimatI vasundharAmutkatAmanabhavannatho nRrAT // 42 // kAnanetyAdi--ago narAT jayakumAro yaH kilAtmavAn vicArazIlaH sa vegato'vilambabhAvena kAnamasyAni bhUmi tathA ca kutsitAnanAmavaninAma striyamatItya tyaktvA kulavadhU netrabhAgakalitAJjanA-cakSuHpradezameM kajjala lagAye hotI hai, usI prakAra vanI bhI netrabhAgakalitAJjanA-jar3ase yukta aJjana nAmaka vRkSoMse sahita hai ||39|| artha-he sukezi ! idhara dekho, tumhAre kezapAzase jisakI piccha parAjita ho gaI hai, aisA yaha mayUra lajjAse hI mAnoM sAgaunake vRkSoMse suzobhita vanameM praveza kara rahA hai // 40 // artha--he dhIre dhIre calane vAlI priye ! idhara yaha hAthIkA baccA tumhArI alasAyI cAlako sIkha rahA hai aura idhara zIghra calane vAlA mRga tumhArI dRSTise parAjita ho mAnoM bhAgane athavA chipane ke liye sthAna dekha rahA hai / / 4 / / ____ artha-tadanantara vicArazIla rAjA jayakumAra vegase vanabhUmiko lA~ghakara utkaNThAkA anubhava karate hue accho sthitikA dhAraNa karane vAlI bhUmiko prApta hue|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 43-44 kAJcanasthitimatIM vasundharAM sAdhAraNavasatiyuktAM bhuvaM tathA suvarNarUpiNIM yuvatimavalambate sma svIcakAra / utkatAM sotkaNThatAmanubhavan sanniti samAsoktiH // 42 // naikakalpataruta pitasthitIn svapsarovarasamarthitAniti / 986 nAkanAma dadhato janAzrayAn saMjagAma pathi zakravadrayAt // 43 // naiketyAdi- - sa narAT pathi mArge zakravadindro yathA sa rayAcchIghrameva nAkanAma dadhato nirdoSanAmayuktAn niSpApAn pakSe svarganAmakAn janAzrayAn dezAn saMjagAma, yato naikakalpairbahuvidhestarubhiH pakSe naikairbahubhiH kalpanAmatarubhistapitA alaMkRtA sthitiryeSAM tAn / tathA sundarA Apo jalAni yeSu taiH sarovarairathavA sundarairapsarasAM nIlAJjanAdInAM varaiH ralayorabhedAd bale rUpaiH samarthatAn yuktAniti / 'balaM gandharase sainye sthAmani sthaulyarUpayoH' iti vizvalocanakoSe / zleSopamAlaMkAraH // 43 // tatra sa prabhavidhenugatvataH snehamApa vRSavatsalatvataH / zasyatoyajanasaMzrayatvatastulyatAmanubhavan mahatvataH // 44 // tatretyAdi- nararAT tatra deze tulyatAmanubhavan snehamApa, yataH prabhavaH zreSThotpAdaH sa yAsAmasti tAH prabhavinyaH, tAzca tA dhenavazceti prabhavidhenavastA gacchati yastadbhAvataH / pakSe prabhAsahitA saprabhA, tathAbhUtA vidhA prakAro yasya tasmin sadAcAriNi jane'nugatvato vinayabhAvataH / tathA vRSAn balIvardAn vatsAMstarNakAMzca lAti svIkaroti arthAntara - jisa prakAra koI puruSa kutsita mukhavAlI strIko chor3akara sundaramukha vAlI strIko bar3I utkaNThAse prApta hotA hai, usI prakAra jayakumAra Ubar3a-khAbar3a vanabhUmiko vyatIta kara anya sundara bhUmiko bar3I utkaNThAse prApta hu // 42 // artha - rAjA jayakumAra mArga meM indrake samAna zIghra hI una janAzrayoM - dezoMko prApta hue jo aneka prakAra ke vRkSoMse santoSakAraka sthiti vAle the (pakSa meM aneka kalpavRkSoMse santoSa kAraka sthiti vAle the), sundara jalake sarovaroMse sahita the (pakSameM sundara apsarAoMse sahita the) aura nirdoSa nAmako dhAraNa karane vAle the ( pakSa meM svargaM nAmako dhAraNa kara rahe the ) // 43 // artha - rAjA jayakumAra usa dezameM tulyatAkA anubhava karate hue snehako prApta hue / tulyatA nimna prakAra thI jisa prakAra jayakumAra saprabhavidhenugasadAcArI janoM meM vinayazIla the, usI prakAra vaha deza bhI saprabhaviSenuga- acchI nasla kI gAyoMko prApta thaa| jisa prakAra jayakumAra vRSavatsala-dharmasneha se sahita the, usI prakAra vaha deza bhI vRSavatsala-baila tathA bachar3oMko svIkRta karane vAlA
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45-46 ] ekaviMzatitamaH sargaH 987 tadbhAvataH pakSe vRSe dharme vatsalatvataH prItisadbhAvAt / tathA zasyaM dhAnyaM toyaM jalaM janazca teSAM trayANAM saMzrayatvataH samAzrayatvataH pakSe zasyataH prazaMsAyogyAt tasmAd yajanasya paramAtmArAdhanasya saMzrayatvataH svabhAvata ityevaM mahattvataH snehamApa / zleSopamAlaMkAraH // 44 // sAlakAnanatayA manoharAmabhyupetya naranAyako dharAm / prApa zaM suratarUpasampadA sannikRSTavikasatpayodharAm // 45 // sAletyAdi-naranAyako rAjA sa gharAM bhUmi kAMcit striyaM cAbhyupetya zaM sukhaM prApa labdhavAn / kIdRzI dharAm ? sAlAnAM nAma vRkSANAM kAnanaM vanaM tattayA pakSe'lakaiH kezaH sahitaM sAlakaM ca tadAnanaM ca tattayA manoharAm / suratarUNAM kalpavRkSANAmupasaMpadA tulyazriyA sundaravRkSakatayA sannikRSTAH samAliGgitA vikasantaH payodharA meghA yayA tAM pakSe suratarUpA yA sampat tayA surataM ca rUpaM ca tayo yoryA sampattayA sannikRSTau parasparaM sammilito vikasantau payodharau stanau yasyAstAmiti yAvat / samAsoktiralaMkAraH / 45 // sauSThavena tu sadikSumAnitAM bhUridhAnyahitakRdguNAGkitAm / medinoM pramumuve'valokayana kinna bhadrapariNAmabhujjayaH // 46 // sauSThavenetyAdi-sa bhadrapariNAmabhujjayakumArastAM medinI bhUmimavalokayan kinna mumude'pi tu mumuda eva sauSThavena sauhArdabhAveneti / kIdRzIM tAmiti cet ? samIcInarikSubhiH pauNDemAnitAM yuktAM tathA bhUridhAnyena vipulagodhUmAdinA hitakRtA guNenAGkitA thaa| tathA jisa prakAra jayakumAra zasyatoyajanasaMzraya-prazaMssA yogya dezase paramAtmAkI ArAdhanAke AdhAra the, usI prakAra vaha deza bhI zasyatoyajanasaMzraya-dhAnya, jala aura manuSyoMkA AdhAra thA // 44 // ___ artha- narapati-rAjA jayakumAra strIke sAdRzyako prApta usa vanabhUmiko pAkara bahuta sukhI hue| vanabhUmi aura stroke pakSa meM vizeSaNoMkA Ayojana isa prakAra hai-vanabhUmi sAlakAnana-sAgauna vRkSoMke vanase manohara thI aura strI sAlakAnana-kezasahita mukhase manohara thii| vanabhUmi suratarUpasampadA-kalpavRkSarUpa sampattike dvArA sannikRSTavikasatpayodharA-bikhare hue meghoMkA sparza karane vAlI thI aura strI suratarUpasampadA sannikRSTapayodharA-saMbhoga tathA saundaryarUpa sampattike dvArA sparza kiye gaye sthUla stanoMse sahita thI // 45 / / .. artha-bhadra pariNAmoMko dhAraNa karane vAle rAjA jayakumAra sauhArda bhAvase samIcIna pauMDose saMyukta athavA sabhI dizAoMmeM Adarako prApta aura aneka
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 988 jayodaya-mahAkAvyam [47-50 yadvA bhUridhAnyasya hitakRd yo guNastenAGkitAm yuktAm / tathA sa dikSu sarvAsu dizAsu mAnitAmAdarayogyAM bhUriyAnekaprakAreNAnyasyAtithe, hitakRd yo guNastenAGkitAm / samAsoktiyuktavakroktiralaMkAraH // 46 / / hastimauktikaphalAdikaM mudA bhUpateH zabaranAyakAstadA / darzanArthamabhitaH samAgatAH lAgupAyanamupetya sannatAH // 47 // hastItyAdi-tadA zabarANAM mlecchajAtIyAnAM nAyakA hastimauktikaphalAdikamupAyanaM paritoSakArakaM vastujAtamupetya saMgRhyAbhitaH sarvAbhyo dizAbhyo bhUpaterdarzanArthamupAgatAH srAk zIghramevamAyAtA mudA prasannatayA sannatAzca // 47 // zyAmasundarazarIrasampado'spaSTadRzyamRduromamaJjarIH kRSNalAracitakaNThabhUSaNAH saMcaladdaladukUlamajulAH // 48 // maNDanArthamatha caiNanAbhikAzcinvatIstanutarAvalagnakAH / tatra bhillatanayA vilokayellokarAT sa mumuve vanasthale // 49 // imAmetyAdi-tatra vanasthale sa lokarAT prajApatirjayakumAro bhillAnAM tanayAH kanyA vilokayan mumude mudamavApa / kRSNalA gujA, avalagnamevAvalagnakaM madhyam, eNasya mRgasya nAbhikA kastUrItyarthaH / zeSaM spaSTam // 48-49 // modamApa mahiSImanoharAn mAtRsArakhacitakriyAparAn / sa sphuraddhavaladhAmamaNDitAn vIkSya gopanilayAn svasaMhitAn // 50 // dhAnyoMke hitakArI guNoMse sahita athavA aneka prakArase anya manuSyoMkA hita karane vAle guNoMse yukta usa bhUmiko dekhate hue kyA pramodako prApta nahIM hue the ? avazya hI hue the / / 46 / / artha-usa samaya mleccha rAjA gajamotI Adi kI bheMTa lekara sabhI dizAoMse rAjAke darzanake liye Aye aura harSapUrvaka upahAra dekara namrIbhUta huesabhIne namaskAra kiyA // 47|| ___ artha-jinakI zarIrasampadA zyAma hone para bhI sundara thI, jinakI komala romapaMkti aspaSTa rUpase dikha rahI thI, jinake kaNThahAra gumaciyoM se nirmita the, jo hilate hue valkaloMke vastroMse manohara thI, jo sajAvaTake liye kastUrIko dhAraNa kara rahI thI tathA jinakI kamara patalI thI, aisI bhilla-kanyAoMko dekhate hue rAjA jayakumAra vanabhUmimeM atyadhika prasanna hue the // 48-49 / /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51-52 ] ekaviMzatitamaH sargaH 989 modamityAdiisa rAjA gopAnAM nilayAn gRhAn svenAtmanA saMhitAn samAnAn vIkSya modamApa / kIdRzAMstAniti cet ? mahiSIbhirnAma raktAkSAbhiH paTTarAjJIbhirvA manoharAn, mAtRNAM dhenUnAM pakSe mAturbhuvaH sAreNa khacitA saMrabdhA yA kriyA tatra parAn saMlagnAn, sphuratAM sphUrtimAptAnAM dhavalAnAM vRSabhANAM dhAmabhiH sthAnairmaNDitAn yuktAn pakSe sphuradbhirdhavalerdhAmabhirmaNDitAn // 50 // bhUrizobhinavanIticeSTitAd gokulAddhitamadhAt prajApitA / Atmavat sadadhikAravAJchitAdevameva guNitakramAJcitAt // 51 // bhUrItyAdi - - sa prajApitA''tmano yathA''tmavadeva gokulAddhitamadhAt svIcakAra ! kIdRzAttasmAccet ? bhUrizobhA yasya tannavanItaM navoddhRtaM tadvacceSTitaM yatra tasmAt, pakSe bhUrizo'nekaprakArato'bhinavA nUtanA stutiyogyA vA nItistasyAzceSTitaM yatra tasmAt / dadhnA sahitaH kAro yatnaH sadadhikArastasya pakSe samIcIno'dhikArastasya vAJchitaM yatra tasmAt / guNino guNayuktasya takrasyodazvito bhayA zobhayA'thavA guNitena krameNa nItipathenAcitAdyuktAdityupamA / 'kArazca yatiyatnayo:' iti vizvalocane // 51 // ghoSakolapalasatkuTorakaprAntamevamavalambya bahunA / vallavA nRpavaraM savismayaM lolayAtha dadRzurdRzA'dhunA // 52 // artha - rAjA jayakumAra apane gharoMkI samAnatA rakhane vAle gvAloMke gharoMko dekhakara harSako prApta hue the| donoM pakSoM meM vizeSaNoMkI artha yojanA isa prakAra hai-- gopanilaya - ahIroMke ghara mahiSiyoM- bhaisoMse manohara the aura rAjabhavana mahiSiyoM- paTTarAniyoMse manohara the / gopanilaya - gAyoMkI sArabhUta kriyAoMlimpana - dohana Adi kriyAoMmeM tatpara the aura rAjabhavana pRthivI sambandhI zreSTha kriyAoMkI sa~bhAla meM tatpara the / gopanilaya - suzobhita bailoMke sthAnase maNDita the aura rAjabhavana dedIpyamAna sapheda makAnoMse maNDita the // 50 // artha - rAjA jayakumArane apanI samAnatAse yukta gokulase hitako svIkRta kiyA thA / gokula aura rAjAke pakSameM vizeSaNoMkI arthayojanA isa prakAra haibhUrizobhinavanI ticeSTitAt- gokulakI kriyAe~ atyanta zobhAyamAna makkhanase yukta thIM, arthAt tAjA-tAjA makkhana nikAlA jA rahA thA aura rAjA bhUrizobhinavanI ticeSTitAt- aneka prakArako naI nItiyoMkI ceSTAoMse yukta thA, arthAt vahA~ navIna-navIna nItiyoM para vicAra hotA thA / gokula sadadhikAravAJchitAtdahIviSayaka prayatnoMkI icchAse sahita thA; arthAt vahA~ dahI viSayakacarcA hotI thI aura rAjA sadadhikAravAJchitAt samIcIna adhikAroMkI vAJchAse sahita thA // 51 //
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 990 jayodaya-mahAkAvyam [53-54 __ghoSaketyAdi-athAdhunA''bhIrastriyastA ghoSakasyolapena ghoSavallyA yuktasya kuTIra. kasya prAntaM bAhunA'valambya dhRtvA lolayA capalayA dRzA cakSuSevaMprakAreNa savismayamAzcaryapUrvakaM nRpavaraM dadRzuriti jAtiH / / 52 // / teSu sannidhimupAzriteSu cAnekadhAnyagaNakRSTimadrucA / grAmakeSu sa mudA ratAM zriyaM vIkSamANa udagAdapi hriyam // 53 // teSvityAdi-sa rAjA jayakumAraH sannidhi naikaTyaM yadvA samIcInaM nidhi dhanarAzimupAzriteSu prAmakeSu cAnekadhAnyAnaM godhUmAvonAM gaNasya kRSTiryadvA'nekaghA'nyekaSAM bahuprakAreNa pareSAM gaNasya yA kRSTirAhvAnanaM tadvatI yA ruk rucistayA hetubhUtayA muvA prasannatApUrvakaM ratAM tallInAM zriyaM sampatti tannAmastriyamapi vIkSamANo'valokayan hriyaM trapAmuvagAjjagAmeti smaasoktirlNkaarH||53|| manthanazramavazAt parisphuratsiprabinduvadanaM mhiibhRtaa| prasphuTAmRtakaNaM sudhAruco bimbamaikSi khalu gopayoSitAm // 54 // manthanetyAdi-tatra mahIbhRtAnena manthane dadhiviloDane zramavazAt parisphuranti siprasya prasvedasya bindavo yatra tad gopayoSitAM gopInAM vadanaM mukhaM tatkhalu prasphuTA: prakaTIbhUtA amRtasya kaNA yatra tatsudhArucazcandrasya bimbamaikSi samavalokitamityutprekSA // 54 // artha-isa samaya ahIroMkI striyA~ ghoSavallI-kumar3A Adi ko latAoMse suzobhita kuTiyAke prAnta bhAgako bhujAse pakar3a kara caJcala dRSTise rAjAko dekha rahI thI // 52 // ___artha-vaha rAjA jayakumAra sannidhi-nikaTatA athavA samIcIna dhanarAziko prApta hue grAmoMmeM lIna lakSmIko aneka prakArake dhAnyasamaha athavA vividha prakArake anya logoM sambandhI AhvAnanakI rucise harSapUrvaka dekhate hue lajjAko bhI prApta hue the| bhAvArtha-anya puruSameM prIti karane vAlI strIko dekhatA huA manuSya jisa prakAra lajjAko prApta hotA hai, usI prakAra jayakumAra grAmoMmeM rata-tallIna lakSmIko dekhakara lajjAko prApta hue the // 53 // artha-vahA~ rAjAne manthana kriyAke zramase utpanna pasInekI bUMdoMse sahita gopAGganAoMke mukhako kyA dekhA thA, mAnoM chalakate hue amRta kaNoMse yukta candramAkA bimba hI dekhA thA // 54 //
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55-57] ekaviMzatitamaH sargaH manthanAtizayataH samuccalattakrabindunikaro'karoddhiyaH / povanastanataTe'tha saMsajan yatra mauktikasumaNDalazriyaH / / 55 // manthanAtizayata ityAdi-atha yatra gopayoSitAM madhye manyanasthAtizayato vegataH samuccalatAM takrasya bindUnAM nikaraH samUhaH sa ca pIvare supuSTe tAsAM stanataTe saMsajan vilagan san mauktikAnAM sumaNDanasyAbhUSaNasya zriyaH zobhAyA dhiyo buddhIrakarot // 55 // manthakarmaNi juSaH kucadvayaM gargarImatulayadyataH svayam / vyutthamastulavayogato hasad ghUrNate sma kila visphuradRzaH // 56 // manthetyAdi-manyakarmaNi juSo dadhiviloDanatatparAyA visphuratI dRzau cakSuSI yasyAstasyAH kucadvayaM stanayoryugalaM yataH svayaM gargaroM tAM kilAtulayat tulArUDhAM cakAra, tadA vyutthA arthAdutthAya lagnA ye mastulavA dadhibindavasteSAM yogataH sambandhato hasat sad ghUrNate sma / eSApyutprekSeva // 56 // manthinImadadhisannibhAmahIzAnasundaraguNena yatra tAH / loDayanti lalanAH sma mandaraprAyamanthakalinA'mRtAya tAm // 57 // manthinItyAdi-yatra tA lalanA gopyo'hInAM sarpANAmIzAnaH zeSastadvat sundaro yo guNo manthanarajjustena mandaraprAyaH parvatatulyazcAsau mantho manthAnadaNDastasya kaliyaMtra tenAmRtAya ghRtAya pIyUSAyeva loDayanti sma taamityupmaa| 'mantho manthAnadaNDe syAditi', 'amRtantu ghRte dugdhe' iti ca vizvalocane // 57 // artha-vahA~ manthanakI adhikatAse uchala-uchala kara chAchakI baMdoMkA jo samUha gopAGganAoMke sthUla stanoMpara laga rahA thA, vaha motiyoMse nirmita AbhUSaNakI zobhA sambandhI buddhiko utpanna kara rahA thA // 55 / / artha-manyana kriyAmeM saMlagna caJcala netroM vAlI gopIke stanayugalane svayaM gargarIko tolA thA, arthAt parimANameM gargarIse adhika vistArako prApta kiyA thA, isaliye vaha uchala kara lage hue dahIke kaNoMse mAnoM haMsatA huA hila rahA thA, arthAt vijayake kAraNa ha~satA huA jhUma rahA thA // 56 // artha-jisa prakAra devoMne zeSa nAgako manthana rajju aura mandaragiriko mathAnI banAkara amRta prAptike liye samudrakA mathana kiyA thA, usI prakAra ve gopiyA~ samudrake samAna vistRta maTakIko zeSanAgake samAna zveta varNavAlI manthanarajju aura parvatake samAna vizAla manthAna daNDako lekara kala-kala karatI huI amRta-ghRtake liye viloDita kara rahI thIM // 57 / /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 992 jayodaya-mahAkAvyam [58-60 AgatAzca dadhibhAjanAdibhirghoSakAn nRpasudRSTaye kRtii| prItitaH kuzalapRcchanAdibhiyAyavAn sa visasarga bhUpatiH // 58 // AgatAzcetyAdi-ghoSakA AbhIrA napasya sudRSTaye darzanArtha dadhibhAjanamAdiryeSAM tai tapArdugdhapAtrazca samavetA bhavanta iti shessH| AgatA ye kepi tAn sa nyAyavAn bhUpatiH kuzalapRcchanamAdi yeSAM tairdanopahAragrahaNaM taduktazravaNamAzvAsanadAnamityetaivisasarja vidAM kRtavAn prItito yataH sa kRtI vicAravAnataH // 58 // dAmanAma dadhato dudhakSato'bhyAjato'tiyatinI sahakRti / dhenumaikSata jayastadA stanAbhyAsasaMkalitatUrNatarNakAm // 59 // dAmanAmetyAdi-tadA jayaH stanAnAmabhyAse saMcUSaNe saMkalitastUrNaH zIghrabhAvo yena sa tAdRzastarNako vatso yasyAstAM dhenu gAM dudhukSato dogdhumicchato dAmanAma padaniyantraNarajjU dadhatastathAtiyatinoM punarapyanyathAgantumudyatAM sahukRti yathA syAttathA'bhyAjataH saMtarjayato gopAnakSata / svabhAvAkhyAtiralaMkRtiH // 59 // preyasIpraNayapUrNamAnasaH zIghrameva nijamaNDalAvadhim / saccidaikahRdayo munIzvaraH prApa muktinagarIpraghANavat // 60 // preyasItyAdi-preyasyAM sulocanAyAM yaH praNayaH prItibhAvastena pUrNa bharitaM mAnasaM cittaM yasya sa jayakumAraH saccidA zuddhAtmabuddhacA sahaikamabhinnaM hRdayaM yasya sa munIzvaro muktireva nagarI sarvadA nivAsayogyatvAt tasyA praghANavad dehalImiva zIghrameva nijamaNDalasya svadezasyAvadhi sImAnaM prApa labdhavAn / ityupamAlaMkAraH // 60 // artha-jo ahIra rAjAke darzanake liye dahI Adike pAtroMse yukta hote hue Aye the, una sabako nyAyavAn kuzala rAjAne kuzala prazna Adise saMtuSTa kara premapUrvaka vidA kiyA thA // 5 // artha-stana cUsanekI zIghratAse yukta bachar3A jisake samIpa hai, aisI marakanI gAyako dohaneke icchuka tathA huMkArapUrvaka paira bAMdhaneke liye rassI liye hue sAmane AnevAle gopoMko jayakumArane dekhA thA // 59 // __ artha-jisa prakAra zuddhAtmAke sAtha hRdayakA ekatva sthApita karane vAle munirAja muktirUpI nagarIkI dehalIko prApta hote haiM, usI prakAra sulocanAke premase paripUrNa hRdayavAle jayakumAra zIghra hI apane dezako sImAko prApta ho gaye // 6 //
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61-64 ] ekaviMzatatama sargaH saJcaladdhvajabRhattaraGgiNI / AtapatrasitaphenaraGgiNI candrahAsazaSalAsavAhinI nissasAra vibhavena vAhinI // 61 // AtapatretyAdida- tasya vAhinI nAma senA saiva nadI yA''tapatrANyeva sitAH samucitAH phenAsteSAM raGgavatI raGgiNI tathA saJcalanto ye dhvajAsta eva bRhattaraGgAstadvatI tathA candrahAsA asayasta eva jhaSA monAsteSAM lAsasya nRtyasya nAhaH sambandhastadvatIti vibhavena samAroheNa nissasAra // 61 // 993 avalambitamattavAraNatrajamatyAdarato mahIpatiH / virahAdiva lambitAlakAM nagarImeSa dadarza samprati // 62 // avalambitetyAdida- eSa mahIpatirjayakumAra: samprati kAle'valambitA mattavAraNalak kila vandanavAramAlA yasyAstAM svIyAM nagarIM virahAcciraviyogAdiva kila lambitA alakAH kezA yasyAstAmatyAdarato'tizayaprItibhAvato dadazaityutprekSAlaMkAraH // 62 // gaganaMkaSa mandiradhvajA marutA sattaralAJcalA satI / prathamaM khalu vIkSitA janairyadi vA svAgatameva tanvatI // 63 // gaganaM kaSetyAdi- -- tatra sarvaprathamaM janairmarutA vAyunA sattaralamaJcalaM yasyAssA satI gaganaMkaSasya vyomacumbino mandirasya jinasthAnasya dhvajA yadi vA khalu svAgatameva tanvatIti vIkSitA dRSTAbhUvityutprekSAlaMkAraH ||63 // purasImni punaH padAtayo'tha pavAJcau viniyamya cakrire / parizodhya hi pAdarakSike upasaMvyAnakavistaraM tarAm ||64 // artha- jo chatrarUpI yogya phenake raGgase sahita thI, hilatI huI bar3I-bar3I dhvajArUpa taraGgoMse yukta thI tathA talavArarUpI machaliyoMke nRtyase sambaddha thI, aisI vaha senA rUpInadI samArohase nikala rahI thI, Age bar3ha rahI thI ||61 // artha - jisameM vandanavAra mAlAe~ laTaka rahIM thI aura unase jo virahake kAraNa kezoMko mAnoM khule rakhe huI thI, aisI usa nagarIko pravezake samaya rAjA jayakumAra bar3e Adara se dekhA || 62|| artha -- sabase pahale logoMne gaganacumbI mandirakI dhvajA dekhI / usa dhvajAkA aJcala vAyuse caJcala ho rahA thA / isase aisI jAna par3atI thI, mAnoM svAgata hI kara rahI ho || 63||
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 65 67 purasImnItyAdi -- punaraya padAtayaH pAdacAriNo janAste padAJcau svasyAdhovastrasyotkocitau prAntabhAgau viniyamyonmuktau kRtvA pAvarakSike upAnahI parizodhyopasaMvyAna kasyottarIyavastrasya vistaraM prasAraM cakriretarAm / 'Ivedviva' ityayena prakRtibhAvaH // 64 // 994 turagA api te rajasvalAvanisaMparkata AttakalmaSAH / zramavAribhirevamAplutAH prababhUvuH khalu tatra vizrutAH // 65 // turagA ityAdi - te vizrutAH suprasiddhAsturagA api rajasvalAyAH pAMsulAyA rajodharmavatyAzcAvaneH pRthivyAH saMparkataH saMsargAdAttaM kalmaSaM malinatvaM yeste tatretyevaM khalu zramavAribhiH prasvedajalairAplutAH prababhUvuH / utprekSAlaMkAra // 65 // gamAnAtizayAjjanIjanaH zithilaM sAmpratamantarIyakam / dRDhayannathavA prasAdhayan sma muhuH pazyati lolayA vRzA // 66 // gamanetyAdi - buDhayannIvinibandhaM saMskurvan prasAdhayan susajjayan / zeSaM spaSTam // 66 // pavanapratibhAvino'pyayAt paridhUsaritAGkazaGkayA / ratharAjavitAnakaM pathItyadhunA zodhayati sma sArathiH // 67 // artha - tadanantara nagarakI sImApara pahu~cate hI paidala calane vAle sainikoMne adhovastrake Upara car3he hue aMcalako kholakara tathA jUtoMko sAphakara uttarIya vastrako acchI taraha vistRtakara liyA || 64 || bhAvArtha - mArga meM calate samaya bAdhaka samajhakara adhovastrake jina aMzoMko U~cAkara liyA thA, unheM nIcAkara liyA, dhUlidhUsarita jUtoMko sAphakara liyA aura uttarIya vastrako phailAkara ThIkakara liyaa| nagara meM praveza karate samaya loga mArga kI astavyasta veSabhUSAko ThIka karate hI haiM ||64 || artha-ve prasiddha ghor3e bhI rajasvalA - - dhUlise bharI huI ( pakSa meM rajodharmase yukta) pRthivI ( pakSa meM strI) ke saMsargase AttakalmaSa - malinatAko prApta ( pakSa meM pApako prApta) ho gaye the, isaliye pasIneke dvArA mAnoM unhoMne snAna kiyA thA / / 65 / / artha-dUra taka calaneke kAraNa DhIlI huI adhovastrakI gAMThako majabUta banAtI tathA adhovastrako susajjita karatI huI striyA~ caJcala dRSTise use bAra-bAra dekha rahI thI ||66 ||
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68-70] ekaviMzatitamaH sargaH 995 pavanetyAdi-sArathI rathavAhakaH sa idaM ratharAjasya vitAnakaM samAvaraNavastraM tat pavanasya vAyoH pratibhAvaH prabhAvo yatra sa pavanapratibhAvI tato'yAt prasaGgAt pathi mArgeparitaH sarvata eva dhUsarito'GkaH sthalaM yasyeti zaGkayA manastarkayA'dhunA parizodhayati sma // 67 // manujAstanujAyanazramaM kimapImaM nahi menire tadA / nijapattanadattanarmaNAM parivAraiH parivArisampadAm // 68 / / manujA ityAdi-manujA gamanAdAyAtAste tadA nijapattanasya nagarasya dattaM samuktaM narma samAcAro yasteSAm, parivAriNAM pitRputrAdInAM sampat saMparkaH paricayo vA yeSAM teSAM parivAraiH samUhaistadA tanau jAyate yo'yanasya gamanasya zramastamimaM kimapi nahi menire / prAsaGgikalokaiH kuTumbasya kuzalasamAcAraM zrutvA mArgasya zramo dUraM gto'bhuuditi.||68|| caraNadvitayena pattibhiH padavI saMsRtivad dviiysii| svaramAbhigamAbhilASibhiH sahajenApyativatitA rasin // 69 // caraNetyAdi-he rasin pAThaka ! zRNu, saMsRtivad davIyasI dIrghatamApi padavI paddhatiH sA svasvaramayA svastriyA sahAbhigamaH samAgamastasyAbhilASo yeSAM taiH pattibhiH padacAribhirapi janaiH sahajenAnAyAsena caraNadvitayena pAvadvayenaivAtivartitA vyatItA // 69 // hRdayasthitakAmapAvakaM kalayannaJcalakaiH kilAvRtam / vanitAjana ekatastarAM tanute vAtati sma sAmpratam // 70 // artha-nagarameM praveza karate samaya sArathine vAyuke prabhAvase yukta prasaGgase ratharAjake AvaraNa vastrako dhUlidhUsarita honekI zaGkAse sAphakara liyA, arthAt usakI dhali jhaTakAra dI // 67 // artha-usa samaya, jinhoMne apane nagarakA samAcAra sunAyA hai, aise pArivArika logoMke saMparkameM rahanevAle logoMke samUhase, yAtrAkara Aye hue manuSyoMne zarIrasambandhI isa zramako vRcha bhI nahIM mAnA thaa| bhAvArtha-svAgatake liye Aye hue logoMse apane-apane kuTumbI janoMkA kuzala samAcAra jAnakara pravAsase Aye hue loga mArgake saba zramako bhUla gaye // 68 // . ___ artha-he rasika pAThaka ! suno, apanI strIke samAgamakI abhilASA rakhane bAle paidala sainikoMne saMsArake samAna atyanta dIrgha mArgako anAyAsa ho do pairoMse vyatItakara diyA / / 69 / /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 71-73 hRdayetyAdi - sAmprataM vanitAjanaH strIsamAjaH sa ekata ekapArzvavartIbhUyAJcalakairuttarIyavastratraye'ntaraGge sthito yaH kAmapAvakaH smaravahnistamAvRtaM suguptamapi kalayan jAnan vAtatati vAyuvRtti tanute smeti maugdhyam // 70 // 996 ativartya nadIvanAdikaM puramAtmIyamavApi senayA / narapasya yathA yatisthitirlabhate saMsRtitaH zivaM rayAt ||71 || ativayetyAdi- - yathA yena prakAreNa yatisthitirmunyAcArapAlako jano rayAdvegAdacireNaiva kAleneti yAvat: saMsRtitaH caturgatirUpasaMsArAt tamatItyeti yAvat, zivamapavagaM labhate tathA narapasya jayakumArasya rAjJaH senayA nadIvanAdikaM viSamasthalamativartyaH samullaGghya AtmIyaM svakIyaM puraM hastinAgapurapattanamavApi prAptam // 71 // samiyAya sa jAyayAdRto nagarasthApitamantribhirdhanI / sahitaH kusumazriyA madhuH kutukotkaM bhramarairivAdhvani // 72 // samiyAyetyAdi - jAyayA sulocanayA sahitaH sa dhanI jayakumAro'dhvani mArge, nagare sthApitA ye mantriNastairAgatyAdRta AdarabhAvaM nItaH san kusumazriyA puSpasampadA sahito. madhurvasantaH kutuko kavinodabharitaiH puSpotkaNThitairvA bhramaraiH SaTpaderAdRta iva samiyAyAgra gamanaM cakAra / upamAlaMkAraH // 72 // nagaraM praviveza vaibhavAnnijavRttaM kiyadeSu saMvadan / atha karNapathaM nayannayaM svayamebhyo nijadezavRttakam // 73 // 7 artha - eka ora sthita strIsamUha hRdayameM sthita kAmAgniko uttarIyaH vastrake aMcala se AvRta - sugupta jAnatA huA isa samaya atyadhika havA kara rahA thA / striyA~ bholepanase yaha nahIM samajha sakIM ki havA karanese chipI agni prajvalita hI hogI, na ki zAnta // 70 // artha - jisa prakAra muniyoMke AcArakA pAlana karane vAlA manuSya zIghra hI saMsArase mokSako prAptakara letA hai, usI prakAra rAjAMkA senAne nadI, vana Adi viSama mArgako ullaMghanakara apanA nagara prAptakara liyA // 71 // artha - jisa prakAra phUloMmeM utkaNThita bhramaroMse Adara bhAvako prApta huA vasanta puSpalakSmI ke sAtha vanameM praveza karatA hai, usI prakAra nagarameM sthApita mantriyoMke dvArA mArga meM Adara bhAvako prApta hue rAjA jayakumArane sulocanAke sAtha nagara meM praveza kiyA // 72 //
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74-76 ] ekaviMzatitamaH sargaH 997 nagaramityAdi-ayAyaM nRpa eSu mantrimukhyeSu nijavRtta pravAsAvasare yadabhUttatkiyadapi yatkiJcit saMvadan saMstathA nijadezasya vRttakaM pRSThato yatkiJcidabhUt tadebhyaH svayaM karNapathaM nayan nagaraM vaibhavAdyathA samArohaM praviveza / anuprAso'laMkAra // 73 // naranAthamananyacetasobhayatastAvadupasthitA narAH / praNamanti tathA sma te kilAnarapadvAramudAragopurAt // 74 // naranAthamityAdi-narA darzakalokA udAraM ca tad gopuraM nagaradvAraM tasmAdArabhyAnarapadvAraM rAjadvAraparyantaM naranAthamubhayato'nanyacetasA tadekacittIbhUyopasthitAste taM punaH praNamanti sma / anuprAso'laMkAraH // 74 // sarato balavAridheH sthito dvayataH pauragaNaH kramAgataH / samatikramarodhamAdarAdanucakre sa hi tIramantarA // 7 // sarata ityAdi-sarataHprasAraM gacchato balaM sainyameva vAridhistasya dvayato dvayorbhAgayoH kramaza AgataH kramAgataH pauragaNaH puravAsinAM samUhaH sa tIramantarA taTamanulagno bhUtvA sthitaH sannAvarAdvinayabhAvena samatikramasya rodhaM sImAtikramaNanivAraNamanucakre / hoti nizcayena / rUpako'laMkAraH // 75 // vaNijo maNijoSamAdarAdupahAraM hyanaNau vaNikpathe / dadureva cirAdupeyuSe suyazaHzrIsahitAya suprathe // 76 / / vaNija ityAdi-anaNI vipulavistAre vaNikpathe hATasthAne, kodRze tasmin ? suprathe zobhanA notipUrNA prathA yatra tasmin, yazazca zrIzca yazaHzriyo zobhane yazaHzriyo tAbhyAM artha-apane pravAsakA kucha vRttAnta mantriyoMse kahate hue aura apane dezakA kucha vRttAnta mantriyoMse sunate hue rAjAne samArohapUrvaka nagarameM praveza kiyA / / 73 / / ____ artha-vizAla gopurase lekara rAjadvAra taka ananyacitta ho donoM ora khar3e hue manuSyoMne rAjAko praNAma kiyA // 74 / / ___ artha-Age calate hue senArUpI samudrake donoM ora kramase Akara khar3e hue nagaravAsiyoMke samUhane taTake binA hI AdarabhAvase sImAtikramaNake niSedhakA anukaraNa kiyA thaa| bhAvArtha-saba loga vinayabhAvase yathAsthAna khar3e the arthAt sImAkA ullaMghana nahIM huA thA // 7 // artha-acchI prathAse yukta suvistRta bAjArameM vyApAriyoMne cirakAlavAda
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 998 jayodaya-mahAkAvyam [77-79 sahitAyevaM cirAdupeyuSe bahukAlAdupAgatAya tasmai vaNijo negamA AvarAtprasannabhAvAnmaNijopaM ratnAnAM samUharUpamupahAraM daduH / / 76 // tadA vadhUkAntisudhAM nipAtumabhyAgatAnAM purasundarINAm / mukhendusantAnavazAda babhUvuranvarthasaMjJAH khalu candrazAlAH // 7 // tadetyAdi-candrazAlA nAma valabhyastAstadA vadhvAH sulocanAyAH kAntireva sudhA'mRtadhArA tAM nipAtumArasvAvayitumabhyAgatAnAM purasya sundarINAM ye mukhendavasteSAM santAnasya vazAvanvarthasaMjJA yathArthanAmavatyo babhUvuH khalu / rUpako'laMkAraH // 77 // vilokya kAntaM surabhisvarUpaM praphullitA gAtralatA latAGgayAH / tavAnanen, madhurasmitAntaM dRSTvA samudromalato'yamiSTaH // 78 / / vilokyetyAdi-tadA kilaikasyA latAGgaghAH striyA gAtralatA surabhi sundarataraMsvarUpaM bhAvo yasya taM tathA surabhirmaRtustatsvarUpaM kAntaM vilokya praphullitA vikasitAbhUt / tathA so'yamiSTapuruSo madhuro manoharaH smitasyAnto yasmistaM tasyAH priyAyA mAnanamevendu taM dRSTvA samudromalato mudromNAM harSAGakurANAM latAparamparA tayA sahito'bhUt / kiM vA'malena toyena miSTo'sau samudro mudrAyukto vA vAriSirvA'bhUt / madhurairamRtarUpai razmibhistAntaM vyAptaM vA mukhendum / zleSa evAlaMkAro'tra // 78 / / priyAM samuvizya naraH svamAsyaM samaspRzacchAntatayeva cAsya / vilokanAt saMghRNayeva vAmA'dharaM parAvRtya tarAM rarAja // 79 // Aye evaM suyaza aura sulakSmose yukta rAjAke liye AdarabhAvase maNiyoMkA upahAra diyA // 76 / / artha-usa samaya sulocanAkI kAntirUpI sudhAkA pAna karaneke liye AI huI nagaravAsinI striyoMke mukharUpI candramAoMke samUhase candrazAlAe~-aTTAlikAe~ sArthaka nAmavAlI ho gaI thI // 77|| artha-kisI strIkI zarIrarUpI latA surabhisvarUpa-atyanta manohara rUpavAle athavA vasanta RturUpa kAnta-patiko dekhakara praphullita-vikasita ho gaI aura yaha iSTa pati-puruSa bhI madhurazmitAnta-manohara kiraNoMse vyApta athavA madhurasmitAnta-manohara musakyAnase yukta usake mukharUpI candramAko dekhakara samudromalataH-uThate hue romAJcoMkI paramparAse yukta ho gayA, athavA amalatoyamiSTa samba-svaccha jalase miSTa samudra ho gayA, athavA amalatoyamiSTa-nirmala AbhAse manohara samudra-mudrA sahita ho gayA // 8 //
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80-81 ] ekaviMzatitamaH sargaH prityAmityAdi-eko naraH priyAM sveSTAM samuddizya lakSIkRtya zrAntatayeva samAlasyabhAveneva svamAsyamAtmIyamukhaM tanmukhacumbanarUpasvAbhiprAyAbhivyaktyarthaM samaspRzat / tadA sA vAmA sundarI cAsya vilokanAt saMghRNayeva nirAdarabhAvenevAdharaM svakIyamoSThaM parAvRtya svakIyAyAH sAnurAgatAyAH sandhyAyA sUcanAvatI rarAja // 79 // vanitAjanitA taralA gItiH sa tu tUryaravaH smudaattH| suvikAzi nRpAGgaNamAsIddharSamitaH sakalazca nizAntaH // 40 // vanitetyAdi-tadAnIM tatra vanitAbhiH strIbhirjavitA saMkalitA mAdhuryayutA'vasarocitA gotirAsIt tu punaH samudAttaH praspaSTarUpamudA harSeNa sahitaH samut, samuccAsAvAttaH samArabdhastUryaravo bherInAvo'pyAsIt / sakalo'pi nizAnto'ntaHpurapradezaH sa harSamitaH prasannabhAvaM gata AsIt / tathA nRpAGgaNamapi suvikAzi AsIt / yatra tatra sarvatra prasannabhAvo'bhUditi // 8 // vizadbhirjanainiHsaradbhizca zazvannRpadvAramAbhUnniyogiprasiddhaiH / ativyAkulaM zabdavistArayuktaM taraGgairidAnImivAmbhodhitIram / / 81 // vizaddhirityAdi-idAnI niyogiSu kAryArtha niyukteSu ye prasiddhAstairjanaiH kaizcidvizaddhiH kaizcicca niHsaraddhiH zazvat punaH punarityativyAkulaM saMvyAptaM tathA zabdasya kalakalasya vistAreNa yuktamatastaraGgAptamambhodhitorabhivAbhUt smbbhuuvetyupmaalNkaarH||8|| artha-kisI eka puruSane apanI strIko lakSyakara-use dekhakara alasAye bhAvase apane mukhakA sparza kiyA, arthAt cumbanakA abhiprAya prakaTa kiyA aura strIne bhI ise dekhA anAdarabhAva athavA samIcIna dayAbhAvase apane oThako parAvRtta kiyA, arthAt lAla oMTha dikhAkara usane saMdhyA samayakI sUcanA dI / aisA karatI huI vaha strI atyadhika suzobhita ho rahI thI // 79 / / artha-usa samaya strIjanoMke dvArA saMkalita avasarocita manohara gAna ho rahA thA, harSasahita prArambha kiyA bherokA joradAra zabda ho rahA thA, rAjAkA AMgana vikasita-cahala pahalase yukta thA aura samasta antaHpura harSako prApta ho rahA thA, jahA~ tahA~ sabhI jagaha harSa chAyA huA thA / / 8 / / artha-isa samaya nirantara praveza karate aura bAhara nikalate hue adhikArI puruSoMse atyanta vyAkula tathA kalakala zabdase yukta rAjadvAra taraGgoMse vyApta samudra taTake samAna ho rahA thA // 8 //
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 82-84 hemAGgadAdiSvadhunA sthiteSu babandha paTTa paTureNa tasyAH / bhAle vizAle duritAntakAle bhavanti bhAvA ramiNAM ramAsu ||82|| hemAGgadAdiSvityAdii - eSa paTuzcaturo jayakumAra:, sa tasyA: sulocanAyA vizAle bhAle lalATe hemAGgadAdiSu sarvaparijaneSu purajaneSu ca sthiteSu paTaM babandha tAM paTTamahiSa kRtavAniti / hi sulocanAyAH puNyodayo yataH kila ramaH kAmastadvatAmapi narANAmanukUlabhAvAste ramAsu strISu duritasya pApasyAntakAle hi bhavanti kila / arthAntaranyAso'laMkAraH ||82|| 1000 atha kampanAdhinAtho bhaved bhavAneva deva bhUmitale / bhavadaparaH kazca naro'kampanasutatAM vrajed bandho ! // 83 // athetyAdi6 - athAtra zyAlerhemAGgadAbhiH samaM jayakumArasya parihAsagoSThI sA yathAkospi jayakumAraM jagAva he deva ! asmin bhUmitale bhavAneva kampanasya kamprasyAdhinAthaH saMrakSakastaduddhRtya kampanaM nAma kampaH sa evAdhistasyabhavAneva nAtho bhavenna tu vayamiti / etaduttaraM jayakumAra Aha-bho bandho ! so'tra naro bhavadaparaH kaH syAdyo'kampanasya mahArAjastha sutatAM vrajedetadeva parAvRtyA kampanasya yamasya sutatAM vrajediti // 83 // anyadarzakatayA jagau paraH zrUyate bhuvi bhavAnaho karI / pratyuvAca punareSa sAhasI tvaM ca vAJchasitarAM kare'NutAm ||84 // artha - isa samaya catura jayakumArane hemAGgada Adike vidyamAna rahate hue sulocanAke vizAla lalATapara paTTarAjJI padakA paTTa bAMdhA, so ThIka hI kiyA, kyoMki pApa karmakA anta, arthAt puNya karmakA udaya honepara striyoMke viSayameM puruSoMke anukUla - iSTabhAva hote hI hai // 82 // artha --- hemAGgada Adi sAloMke sAtha jayakumArakI vinodagoSThI cala rahI hai / kisIne jayakumArase kahA ki he deva ! isa bhUtala para Apa hI kampanabhIrutAke adhinAtha svAmI haiM, athavA kampanarUpa AdhimAnasika vyathAke nAtha haiM / jayakumArane kahA he bandho ! Apake sivAya dUsarA kauna manuSya akampana sutatA - yamarAja ke putrapaneko prApta ho sakatA hai ? arthAt meM to kampana kA ho afrate hU~, para Apa to akampana - yamake putra hokara usake uttarAdhikArI bana rahe haiM / parihAra pakSa meM Apake sivAya akampana - kAzI narizakI putratAko kauna prApta ho sakatA hai ? // 83 // |
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85-86 ] ekaviMzatitamaH sargaH 1001 anyetyAdi -- punaH paraH kazcidanyasya darzakatayA jagau yadaho bhuvi pRthivyAM bhavAn jayakumAraH karo pRthivyAH karagrahaNakarastato'sau karI hastIti / taduttaraM punareSa sAhasI jayakumAraH pratyuvAca yatkila tvaM ca kare'NutAM kiJcitkaratAM yadvA hastinIbhAvaM vAJchasi - tarAmiti // 84 // gopatirjana tayAsi bhASito'smAkamAzu guNavadvRSastvakam / Aha so'tha vadatItare jayaH kinna gotriguNa eva bho bhavAn // 85 // gopatirityAdii-atha he jayakumAratvakaM janatayA gopatibhUpo'ta eva balIvarda iti bhASito'si tAvadato'smAkamapyAzu nissaMkocaM guNavadRvRSo guNayukto dharmayuktastathA rajjUyukto vRSabha eva itItare ( itthamitarasmin) vadati sati sa jayakumAra Aha-- bho bhavAnapi gotriguNaH kiM nAsti, api tvasyeva gotriNAM kulavatAM guNo lAbhakara ityasya sthAne gavAM pazUnAM triguNaH // 85 // asmadatra tu bhavAnmRganetrIM prApya gacchatu paramparabhAvam / prAha so'pi gadatItyaparasminnAsmi kintu bhavataH suhRdeva ||86 // asmadityAdida- atra tu bhavAn asmanmRgane trImeNAkSImityasya sthAne hariNAnAM nAyikAM prApya paramparabhAvaM putrapautrAdikulavRdvimasya syAne kilaiNarUpatAM gacchatu kiletyaparasmin gavati sati sa jayakumAraH prAha yatkila punarapi bhavataH suhRdevAsmi // 86 // artha- dUsaroM ke darzaka rahate hue kisIne kahA ki pRthivI para Apa karIhAthI (pakSa meM kara vasUla karane vAle) sune jAte haiM / sAhasI jayakumArane uttara diyA ki hA~ maiM karo hU~ aura Apa kareNutA - hastinI ke bhAvako prApta honA cAhate haiM (pakSa meM kara vasUla karane meM aNutA - alpatAkI icchA karate haiM) // 84 // artha - kisIne kahA ki Apa janatAke dvArA gopati- gAyoMke pati ( pakSa meM pRthivIpati) kahe jAte haiM, isaliye hama logoMke liye bhI Apa zIghra ho guNavRSa:- rassI sahita baila haiM ( pakSa meM guNasahita dharma haiM) / isa prakAra kisI anya ke kahane para jayakumArane kahA ki are ! Apa kyA gotriguNa-bailake tIna guNoMse sahita nahIM haiM, arthAt maiM to eka hI guNase sahita hU~, para Apa tIna guNoMse mahita haiM ( pakSameM gotrI - kulIna manuSyoMke gaNoMse sahita haiM / ) // 85 // artha - yahA~ Apa hamase mRganetrI - mRgoMkI nAyikA - hariNI ( pakSa meM mRganayanI - sulocanA) ko prApta kara paramparabhAva - putrapautrAdikI vRddhiko prApta hoo| isa prakAra kimI anyake kahane para jayakumArane kahA ki phira bhI maiM ApakA suhRd mitra hU~. arthAt Apane mRganetrI - mRganayanI na dekara mRganetrI - hariNI dI,
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1002 jayodaya-mahAkAvyam [87-89 ityuktibhirvakratarAbhirAbhirbabhUva bhavyA parihAsagoSThI / gUDhArthapUrvArdhaparArdhabhAgbhiH zyAlaiH samaM hastipurAdhipasya // 87 // itItyAdi-ityevamAdibhivakratarAbhiruktibhirekato gUDhArthapUrvArdhabhAmbhiranyatazca gUDhArthaparArddha bhAgbhiH zyAlarjAyAbhrAtRbhiH samaM hastipurAdhipasya bhavyA parihAsagoSThI babhUva // 8 // vApItaTAkataTinItaTaniSkuTeSu hemAGgadaprabhRtibandhusamAjarAjam / cikSepa so'ya ramayan samayaM narendraH / kendra'rivRddhikanidAnabhidAmadhIzaH // 8 // vApotyAdi-atha so'rINAM vairiNAM vRddhikamunnatikaraM nidAnaM bhinvanti dUrIkurvanti ye teSAmadhIzaH svAmI narendro jayakumAro vApI ca taTAkazca taTinI cetyevamAdInAM taTeSu ye niSkuTAH samudyAnAni teSu hemAGgavaprabhRtibandhUnAM samAjarAjaM ramayan kendra svarAjadhAnyA samayaM cikSepa / anuprAso'laMkAraH // 8 // punaramUn bahumAnapurassaraM prativijitavAn vihitAvaraH / vividharatnasuvarNavibhUSaNairatithisatkRti kunmatimAnaraH // 89 // punarityAdi-atithInAM prANikAnAM satkRtimAdaraM karoti yaH sa matimAn naro isase mujhe roSa nahIM hai-zatrutAkA bhAva nahIM hai, kintu Apa logoMke prati suhRd bhAva hI hai / / 86 // ___ artha-isa prakAra ina 'gUDhArtha pUrvArddha aura gUDhArtha parArddhase yukta kuTila (dvayarthaka) uktiyoMke dvArA hastinApurake rAjA jayakumArakI hemAGgada Adi sAloMke sAtha parihAsa-goSThI huI / / 87 // ___ artha-tadanantara zatruoMkI unnatike kAraNoMko khaNDita karane vAloMke svAmI rAjA jayakumAra hemAGgada Adi iSTajanoMke samUhako vApikA, tAlAba, nadItaTa aura gRhodyAnoMmeM ramaNa karAte hue rAjadhAnImeM samaya vyatIta karane lage / / 88 // artha-tadanantara atithiyoMkA satkAra karane vAle buddhimAn jayakumArane 1. jahA~ zlokake eka pAdake akSara anya padoMmeM antahita rahate haiM, use gUDhapAda, jahA~ pUrvAdhake akSara uttarArdhameM gUDha rahate haiM, use gUDhArtha pUrvAdha aura jahA~ uttarArdhake akSara pUrvArdhameM gUDha rahate haiM, use guNArdha parAdha kahate haiM /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90-92] ekaviMzatitamaH sargaH 1003 jayakumAraH sa punarvihitaH kRta Adaro yena sa bhavannamUna hemAGgadAdIn janAn viviSeranekaprakArakai ratnasuvarNAnAM vibhUSaNarbahumAnapurassaramAvarapUrvakaM yathA syAttathA prativisarjitavAn / / 89 // AzAsya cAruvacasA cayaiH svasAraM narthakacittAste / prItyAbhivAdya ca jayaM viniryayuH pattanAttasmAt // 90 // AzAsyati-naye notipathe eka pradhAna cittaM yeSAM te nayekacittA nItimArgavito hemAGgavAdayo janAste cAravacasA havayahArivAkyAnAM cayaH samUhaH svasAraM manujAmAzAsya samucitarItyA tAM saMdizya tathA ca prItyA sAhajikasnehena jayaM nAma gajapattanAdhIzamabhivAkha samprArya tasmAt pattanAnnagarAdviniryayuH // 10 // gantvAntikaM tAvadakampanasya natvA takaM tayoviditvA / kSetraM vaditvA ca mitho'nurakti te nItavanto'pyamukaM prasatti // 11 // gatvetyAdi-te punahemAGgadAdayastAvadakampanasya svapiturantikaM nikaTaM gatvA tameva taka natvA namaskRtya tatra tayoH svasRsvAminoH kSemaM gavitvA mithastayoranurakti ca vavitvA paTTapradAnAvirUpAM kathayitvA'mukaM cAkampanamapi prasatti prasannabhAvaM nItavantaH / anuprAso'. laMkAraH // 9 // putrI tu sUtritasadguNAM viduSI sa kAzIrADuDupa ramyAnanAM pariNAyya sidvidhinA'dhunA nipunnaatmprjH| mAnavaziromaNirAtmavinnibabandha zarmaNyAzayaM yazasA punastarasAM samAgamapaNDito jalpannayam / / 92 // putrImityAdi--sa yazasA kIrtivRttAnAM punastarasAM tejasAM ca samAgame sambhASaNe nAnA prakArake ratna aura suvarNamaya AbhUSaNoMse Adara kara bahuta sammAnapUrvaka ina sabako vidA kiyA // 89 / / artha-tadanantara nIti mArgake jAnane vAle ve hemAGgada Adi manohArI vacanoMke samUhase choTI bahina sulocanAko AzIrvAda yA saMdeza dekara tathA prItipUrvaka jayakumArako namaskAra kara usa nagarase nikale // 10 // artha-hemAGgada Adi ne akampana mahArAjake nikaTa jAkara unheM namaskAra kiyA aura sulocanA tathA jayakumArakI kuzala-kSema tathA parasparakA premabhAva kahakara unheM prasannatA prApta karAI // 11 // artha-tadanantara yaza aura pratApake samAgamameM catura, manuSyaziromaNi aura
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1004 jayodaya-mahAkAvyam [93 paNDitazcaturastathA mAnavAnAM prajAjanAnAmanyeSAM ca ziromaNirAvaraNIyastathA nipuNAH prauDhatAmavAptA AtmajAH putrA yasya sa kAzIrAD akampanassa sUtritA sUcyevAtmani niHsthatAH sadguNAH zIlasaubhAgyAdayo yayA tAM tathoDupazcandramA iva ramyaM manoharabhAnanaM mukhaM yasyAstAM putroM viduSI buddhimatoM sulocanAM samIcInenArSoktena vidhinA pariNAyya tu punarayaM zubhAvahavidhi jalpana manasA vAcA cAnuvinvan sannAtmavidbhavan zarmaNi svakalyANe'rthAjjinadIkSAyAmAzayaM babandha niyamena sH| SaDaracakrabandhaM kRtvevaM vRttaM tasyArAntyakSaraH 'puramApa jaya' iti sargaviSayanirdezo bhavati // 12 // zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmalopAhvayaM vANIbhUSaNaNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / dvAviMzaprathamo jayodayamahAkAvye'tinavye'sako sargastena mahAdayena racite yatkAvyamalpaM hi kau / / 93 // zrImAnityAdi-dvAviMzAt dvAviMzatitamAt prathamaH pUrvavartI, ekaviMzatitama ityarthaH / zeSaM sugamam // 13 // nipuNa putroMse sahita AtmajJa kAzIrATa-akampana mahArAjane candramAke samAna manohara mukhavAlI samIcIna guNoMko AtmasAt karane vAlI tathA viduSI putrI sulocanAkA ArSa vidhise vivAha kara zAzvata sukha prApta karane meM mana lagAyA, arthAt jinadIkSA dhAraNa karanekA vicAra kiyA // 92 // iti zrIvANIbhUSaNabrahmacAripaNDitabhUrAmalazAstriviracite jayodayAparanAma-sulocanAsvayaMvaramahAkAvye ekaviMzatitamaH sargaH smaaptH||
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAviMzaH sargaH atha bho bhavyA bhavenmuve vaH sArasabandhurayaM jayadevaH / sA rajanI rAmA bahumAna tamanubabhUva ca dhAmanidhAnam // 1 // athetyAdi-atha prakaraNArambhe, bhobhavyAH! sajjanalokAH ! sAreNottamabhAgena sabandhuhiteSI yo'yaM jayadevo vo yuSmAkaM prasannatAthaM bhavet / yadvA sArasasya kamalasya banSuH sUrya iva bhavet, bhavyAnAM kamalasadRzakomalahRdayAnAM vo yuSmAkam / sArAtpavitrabhAgAjanirutpattiryasyAssA sArajaniH, sAsau rAmA sulocanA dhAmanidhAnaM tejasvinaM jayakumAraM bahumAnaM yathA syAttathAnubabhUva bhuktavatI / yahA sA rAmA rajanIva bahumAna sammAnanIyaM dhAmno niSAnaM sUryamivAnubabhUvAnujagAma / yathA rAtriH sUryamanusarati, tadanantaragAminI bhavati, tathA sulocanA jayAnugAminI jAtA // 1 // madhuraM vaco hamamata raGgaM sAtapamatrAkhilamapyaGgam / zaradamupetya nigaramabalAyAH sarvartumayAmodamathAyAt // 2 // ghanodayaM kucamatyuttuGgamaduzaziziramitibhAramabhaGgam / yayA suvidhayA sampadAzrayaM samayamanvayaM nayannapi jayaH // 3 // . artha-he bhavya jano! jo sAra-sabandhuH-utkRSTa bhAgase sabakA hitaiSI hai athavA sArasa-bandhu:-kamaloMkA vadhu-sUrya rUpa hai, aisA yaha jayakumAradeva tuma rAbake Anandake liye ho aura sArajaniH rAmA-sAra-pavitrabhAgase jisakA janma hai, athavA sArabhUta-zreSThatama jisakA janma hai, aisI rAmA-sulocanAne tejake nidhAnabhUta jayakumArakA upabhoga kiyA athavA rajanI sA rAmA-rAtri rUpa vaha sulocanA sUryake samAna jayakumArakI anugAminI huI arthAt jisa prakAra rAtri sUryakA anugamana karatI hai, usI prakAra sulocanA jayakumArakA anugamana karatI thI, unakI AjJAnusAra AcaraNa karatI thii| athavA jayakumAra sArasabandhusUrya the aura sulocanA rajanI-rAtri thii| rAtrine sUryakA upabhoga kiyA yaha viruddha hai, ataH parihAra pakSameM Upara likhe anusAra sAra-sabandhu-kA artha hai uttama bhAgase bandhusadRza-hitaiSI aura sArajanIkA artha hai sArajaniH rAmA-sArabhUtajanmavAlI strI / yahA~ rephakA lopa honepara pUrva svarake dIrgha ho jAnese sArajanI rAmA-rUpa ho jAtA hai // 1 //
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1006 jayodaya-mahAkAvyam madhuramityAdi, dhanodayamityAdi-abalAyAH striyAH sulocanAyA vaco vacanaM madhuraM miSTamata madhu vasantaM rAti dadAtIti madhuraM bhavati / tasyA akhilamapyaGgaM sAtaM sukRtaM sukhaM vA pAti rakSatIti sAtapam yadvA'tapena sahitaM sAtapaM grISmarturUpam / atyuttama matizayenonnataM kucaM stanapradezaM dhano'tizayarUpa udayo yasya taM yadvA dhanAnAmudayo yatra taM varSAkAlamiti / nigaraM (nigalaM) kaNThaM taM zaraM vadAtoti zaradaM muktAvalIsahitaM yadvA zaradaM nAmartum / raGgaM rUpaM haimaM hemno bhavaM suvarNasamAnaM yadvA himAt tuSArAjjAtaM hemaM zItartumiti yAvat / mRdvI komalA zazinazcandramasaH zirA yatra taM bhAra (bhAla) candrAkSatalyaM yadvA mRdu komalaM zaM sukhaM yatra sa cAso ziziro himAnantarabhAvI RtustaM tAzamupetya yayA suvidhayA zobhanena prakAreNa sampadAnAmAzrayo bhavan samayaM samyagayanaM gamanaM yasya sa samayastamanvayaM sArthabhAvaM nayana prApayan sarvartumayazcAmodaH pramozca tamayAt jagAma / atra zloke'tha zubhasambhASaNe / uktamevArtha pRthak pRthag varNayituM prArabhyatekApi madhuratA jagatprasiddhAnvabhUd yayA sahakAramiyadvA / so'nuttarasukhavamasAkSika: vibhavamayo ravasampadA pikaH // 4 // kApItyAdi-tasyAM sulocanAyAM kApi jagaprasiddhA madhuratA komalatAsIt, yayA sulocanayA saha iyadvA kAlametAvanmAtra kAlamanuttaraM sarvotkRSTaM ca tatsukhaM ca tasya artha-yatazca abalA-sulocanAkA vacana madhura-miSTha athavA madhura-vasanta rUpa thA, samasta aGga-zarIra sAtapa-puNya athavA sukhakI rakSA karane vAlA thA yadvA sAtapa-grISma Rtu rUpa thA, unnata kuca-stanapradeza ghanodaya-atizaya rUpa athavA ghanodaya-varSA Rtu rUpa thA, kaNTha zarada-hArako dene vAlA thA, arthAt muktIvalIse sahita thA yadvA zarada-Rtu rUpa thA, raGga varNa haima-suvarNa rUpa thA, athavA haima-hemantu Rtu rUpa thA aura saMpUrNa bhAra (bhAla) mRduzaziziracandramAke samAna komala zirAoMse sahita thA athavA mRduza-zizira komala sukhako dene vAlI zizira Rta rUpa thaa| isaliye ina saba aGgoMko prApta kara sampadAoMke AzrayabhUta samaya-kAlako sArthakatA (samIcIna bhAgase sahitapanA) prApta karAte hue jayakumAra usa sulocanAke sAtha samasta RtuoMke Anandako prApta hue the // 2-3 // ___ artha-yatazca sulocanAmeM koI anirvacanIya jagatprasiddha madhuratA-manoharatA athavA komalatA thI, isIliye to lokottara sukhake mArgakA sAkSAt karane vAle jayakumArane usake sAtha iyatkAraM iyatkAlaM-itane samaya taka sukhakA upabhoga
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAviMzaH sargaH 1007 vatmano mArgasya sAkSiko'nubhavakartA jayo'nvabhUd hi khalu rava lava)sampadAMzikasampatyApi ko vibhavamayaH sampattizAlI na ko'piityrthH| yadvA madhulatA vasantayuktatA yayA sahakAraM nAmAmratarumiyadvAnvabhUt ravasampadA zabdadhiyA vibhavamayaH pakSijanmavAn pikaH kokila ityAdi // 4 // avikalitAmbaramaNimayabhUSAlambitApi khalatApatanaH sA / pAyaM pAyamadhararasamasya tRSamudapAyadAzu jayasya // 5 // avikalitetyAdi-ambaraM vastraM ca maNimayabhUSA cAmbaramaNimayabhUSe, avikalite sarvAGgasundare ambaramaNimayabhUSe tAbhyAmAlambitAlaGkRtA, khalatA duSTamanuSyatA tasyA apagatA dUravartinI tanuH zarIraM yasyAssA sulocanA'sya jayasya nAma svAmino'dhararasamoSTharasaM pAyaM pAyaM muhuH pItvApi Azu zIghrameva tRSamudapAvayad vAJchAka: babhUva / tathA avikalitA'mbaramaNimayI sUryarUpA yA bhUSA tayAlambitA tathaiva kharazcAsau tAparaca kharatApaH, sa eva tanuryasyAssA kharatApatanuH, ralayorabhedaH / adhararasaM pAyaM pAyamapi taSamudapAvayat pipAsAmupAjanayaviti grISmarturivetyarthaH // 5 // vilasaddhArapayodharabhAvAt sArasAtizAyipadA vaa| navadhAnyasya muvaM saubhAgyamAjuhAva sahajena hi rAjJaH // 6 // kiyA thA so ThIka hI hai, kyoMki ravasampadA-lavasampadA-AMzika sampadAse kauna manuSya vibhavamaya-vaibhavazAlI hotA hai ? arthAt koI nhiiN| arthAntara-yatazca sulocanA koI jagatprasiddha madhulatA-vAsantI latA thI, isIliye to usane sahakAra-AmravRkSakA anubhava kiyA thA aura vi-bhavamayapakSiyoMmeM janma lenevAlA pika-koyala ravasampadA-madhura zabdazrI se yukta huI thii| tAtparya yaha hai ki sulocanA vasanta Rtu rUpa thI // 4 // artha-jo sarvAGgasundara vastra aura maNimaya AbhUSaNoMse sahita thI tathA jisakA zarIra khalatA-duSTamanuSyatAse dUra thA, aisI sulocanA isa jayakumArake adhararasakA bAra-bAra pAnakara zIghra hI tRSAko utpanna karatI thI punaH punaH pAna karanekI icchA karatI thii| arthAntara-sulocanA akhaNDa sUryarUpI AbhUSaNoMse sahita thI tathA kharatApatIkSNa tAparUpa zarIrase yukta thI, arthAt grISma Rtu rUpa thI, isIliye to adhararasakA bAra-bAra pAna karanepara bhI jayakumArakI tRSA-pyAsako zIghra-zIghra utpanna karatI thI / grISma RtumeM bAra-bAra pyAsa lagatI hI hai / / 5 / /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya -mahAkAvyam [0 vilasaddhAretyAdi - sA sulocanA vilasan hAro yatra sa vilasaddhAraH, vilasaddhArau ca to payodharau stanau tayorbhAvAt, sArasaM kamalaM tadatizete yattat sArasAtizAyi tathAbhUtaM ca tat samyag yat padaM ca tena kamalopamacaraNena vA kRtvA nyasya saMkalpya darzakasya rAjJo jayakumArasya ca navadhA manovacaH kAyaiH kRtakAritAnumananaizca parasparaM kRtvA mudaM prasati saubhAgyaM ca sahajena hi AjuhAva mantrayati sma / tathA vilasantI dhArA yasya tAvuk payodharo meghastasya bhAvAt, rasAtizAyinyA jalAtizAyinyA vA sampadA sampattyA kRtvA navadhAnyasya nUtanasya vArjarAdeH mudaM saubhAgyaM vA sahajena hi AjuhAva rAjJaH svAmina ityarthaH / sA sulocanA varSarturabhUditi yAvat // 6 // 1008 zasyavRttimabhivIkSya sadA vA cAtaka iva cakitastRSNAvAn / sa ca zaradamivenAM bhuvane tu savapaghanatvamamuSyA hetuH ||7|| zasyavRttimityAdidasa ca jayakumAro rAjA zasyA prazaMsanIyA vRttizceSTA yasyAstAmetAM sulocanAmabhivIkSya sadA vA sarvadeva tRSNAvAnabhilASavAn bhuvane'smilloke'bhUttatrAmuSyAssantazca te'paghanA avayavA yasyAstasyA bhAvastattvaM sundarAvayavatvameva hetuH / yathA zasyAnAM dhAnyAnAM vRttiH pravRttiryatra tAmenAM zaradaM varSAnantarabhAvinIM dRSTvA artha - vilasaddhArapayodharabhAvAt - hArase suzobhita stanoMke sadbhAvase tathA sArasAtizAyisampadA - kamaloMko parAjita karane vAle sundara caraNoMke dvArA saMkalpakara sulocanAse mana-vacana-kAya aura kRta-kArita anumodanA rUpa no koTiyoMse sahaja hI rAjA jayakumArake harSa aura saubhAgyako Amantrita kiyA thA athavA prakaTa kiyA thA / arthAntara -- sulocanAne, jisase dhArA par3a rahI hai, aise payodhara meghakA sadbhAva hone tathA jalakI adhikatA rUpa sampadA - sampattike dvArA bAjarA Adi navIna dhAnyakA harSa - saubhAgya rAjA jayakumArake liye sUcita kiyA thA, arthAt vaha varSA Rtuke samAna thI ||6 // artha - zasyavRtti - prazaMsanIya ceSTAse yukta (pakSa meM dhAnyoMke sadbhAvase sahita ) zarad Rtuke samAna isa sulocanAko dekhakara rAjA jayakumAra lokameM Azcarya cakita ho sadA cAtakakI taraha tRSNAvAn - punaH punaH dekhanekI icchAse sahita rahate the / isa viSaya meM sulocanAkA sadapaghanatva - sundara avayavoMkA honA hI kAraNa thA, arthAt usake sundara avayava yA zarIrako dekhakara kabhI tRpta nahIM hote the / arthAntara - sulocanA kyA thI eka zarad Rtu thI, kyoMki jisa prakAra zarad Rtu zasyavRtti - dhAnyoMkI pravRttise sahita hotI hai, usI prakAra sulocanA bhI
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-9 ] dvAviMzaH sargaH cakita AzcaryAnvitazcAtako nAma pakSI bhuvane jalaviSaye tRSNAvAn pipAsAsahito'bhUttatrAmuSyAH zarado ghanAnAmabhAvo'paghanatvaM sat prazaMsanIyaM tadeva hetuH ||7| suprasannabhAvena hasantI sadurojAtoSmaNA lasantI / pArzve yasya pavitrA vArA sadA sthitistasyApatuSArA // 8 // suprasannetyAdi - sarojAtayoH kucayorUSmaNA tejasA lasantI zobhamAnA, suprasannabhAvena pramodena hasantI smitayutAta eva pavitrA vArA (bAlA) navayauvanA yasya pArzve samIpe tasya jayasyApagatastuSAro himo yasyAssApatuSArA sthitiH paristhitiH sadA / athavA satA vidyamAnena urojAtenAbhyantaHsthenoSmaNoSNapariNAmena lasantI yA hasantI aGgArikA pavitra AvAra AvaraNaM ca yatra sA pavitrAvArA yasya pArzve tasyApatuSArA himarahitA sthitiH sadeva // 8 // 1009 sApatrapatA yatra tadainAM jagatAM kalpataruzca nirenAH / navapravAlopAdAnAya zizirazriyamanubabhUva cAyam // 9 // sApatrapatetyAdi - nirenAH pApahIno jagatAM kalpatarurdAnazIlatvAt so'yaM jayadevo yatra ApavastrAyata iti ApattrA tatra mukhyA pattrapA tasyA bhAva ApattrapatA, tAmenAM sulocanAM P zasyavRtti - prazaMsanIya ceSTAse sahita thI / isa zarad Rtuko dekhakara cAtaka pakSI sadA cakita rahatA huA bhuvana - jalake viSaya meM jo sadA tRSNAvAnpipAsAse yukta rahatA hai, isameM kAraNa zarad RtukA sadapaghanatva - samIcIna meghoMkA abhAva hI hai, arthAt zarad Rtu meM varSA yogya meghoMkA abhAva honese cAtaka tRSAtura rahatA hai| tAtparya yaha hai ki sulocanA zarad Rtu rUpa thI // 7 // artha - pramoda bhAvase ha~satI tathA samIcIna stanoMkI garmIse suzobhita pavitra vArA (bAlA) sulocanA jisake pAsa thI, aise rAjA jayakumArakI sthiti tuSAra - zItakI bAdhAse rahita thI / arthAntara --- suprasannabhAva - prajvalita dazAse yukta, bhItarakI vidyamAna garmIse suzobhita aura pavitra AvaraNase yukta hasantI - a~gIThI jisake pAsa rahatI hai, usakI sthiti sadA himakI bAdhAse rahita hotI hai / bhAva yaha hai ki sulocanA hemanta - zIta Rtu rUpa thI / jisa prakAra hemanta RtumeM loga zItase bacane ke liye bhItara sthita garmIse suzobhita prajjvalita hasantI - a~gIThIkA upayoga karate haiM, usI prakAra jayakumAra zIta nivAraNake liye sulocanAkA upayoga karate the // 8 // artha - pAparahita tathA dAnazIla honese jagat ke jIvoMke liye kalpavRkSasvarUpa rAjA jayakumArane navIna sundara bAlaka prApta karaneke liye usa samaya
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1010 jayodaya-mahAkAvyam [10-11 navazcAsau pravAlaH sadyojAtazizustasmai anubabhUva / yathA zizirasya dhiyaM ziziravipi apanapatA patrarahitatA navasya pravAlasya kisalayasyopAdAnAya bhavati // 9 // punarapi SaD Rtutvameva kathayati krameNakaumAraM khalu laGghitavatyA nakhAcchikhAntaM jayaH suvatyAH / Alambito hitoktasamAdhAvatha kA kusumazarasya ca bAdhA // 10 // kaumAramityAdi-jayo nAma napo nakhAcchikhAntaM nakhataH samArabhya zikhAparyantaM kaumAraM bAlatvaM layitavatyA atikrAmantyAH, yadvA ko pRthivyAM mAra smaraM laGghitavatyAH suvatyAH sulocanAyA hitoktasamAdhau Alambito vilagno'bhUt / atha punaH kusumazarasya kAmasya bAdhA kAsti khalu ? vakroktiH zleSazca // 10 // samudrasadasanAdaratAyAmastu sajjanAbhinarmadAyAm / kA nimajjya hA nidAghabhItiryA vilagnake valipraNItiH // 11 // samudretyAdi-yA vilagnake valipraNItiH vilagnake madhyadeze valInAM trivalInAM praNItiryasyAH sA, sajjA zobhanA nAbhireva narmadA nAma yasyA stasyAm, samullasantI yA rasanA karadhanI tasyA AdaratA vinayabhAvo yasyAstasyAM nimajjya nidAghasya prISmakAlasya bhItirbhayapariNatiH kA? na kAcidapi / yadvA yA vilagnaM ca tat kaM jalaM ca tasmin vali usa locanAkA upabhoga kiyA, jisameM Apattise rakSA karanekI zakti vidyamAna thI aura zizira Rtuke samAna jisakI zobhA thii| arthAntara-sulocanA mAnoM zizira Rtu rUpa thI, kyoMki jisa prakAra ziziraRtumeM navapravAlopAdAnAya-navIna kisalayoMkI prAptike liye 'apatrapatApatrarahitatA hotI hai, arthAt patajhar3a A jAtI hai, usI prakAra sulocanAmeM bhI vaha ApatrapatA-Apattise rakSA karaneko zakti vidyamAna thI // 9 // ___ artha-jabaki rAjA jayakumAra nakhase lekara zikhA paryanta kumArAvasthAkA ullaGghana karanevAlI sulocanAkI hita sAdhanAmeM saMlagna the, taba kAmakI bAdhA kyA thI ? kucha nhiiN| pUrNa yauvanasampanna sulocanAko prApta kara unakI kAmaviSayaka samasta AkAGkSAe~ pUrNa haI thIM // 10 // ___ artha-jisake madhyadezameM trivali rUpa triveNIko racanA hai, jisakI sundara nAbhi hI narmadA nadI hai aura jo samudrake samIcIna AsvAdanameM AdarabhAvase sahita hai, atha ca jo harSasahita zabda karatI mekhalAke vinaya bhAvase sahita hai, usa 1. patrANi dalAni pAti rakSatIti patrapA, tasyA bhAvaH patrapatA, sA na bhavatIti bhptrptaa|
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] dvAviMzaH sargaH 1011 praNItiryasyAM tasyAm, samullasaMzcAsau rasasya jalasya nAdo dhvanistasmin ratA, tasyA nimajjyetyAvi pUrvavat / kiJca, yA vilagnanAmakasya kevalinaH praNItiH, tasyAM sajjanebhyo'bhitaH samantAnnama sukhaM bavAti tasyAM sajjanAbhinarmavAyAM samullasati rasI yatra tasminnAve dhvanI ratA, tasyAM nimajjya kA punaraghasya bhItihAnivAstu na kApi / vakroktiH zleSAlaGkArazca // 11 // sa jayo mahodayo'pyapazramaM prAvRSi nAbhivarImarIramat / mavanabhuvo bhavavane'pi labdhvA pRthunitambabhAjo navavadhvAH // 12 // sa jaya ityAdi-mahAnuvayaH sampadbhAyo yasya sa jayo navavadhvAH sulocnaayaa| kovRzyAH ? asmin bhavavane saMsArakAntAre madanasya kAmasya bhuvaH sthAnabhUtAyAH pRtha vistRtaM nitamvaM kaTipazcAddhArga tathA parvataM bhajata iti tasyA nAbhimeva daroM guhA labdhyA prAvRSi varSAyAmapi apazramamanAyAsaM yathA syaattthaariirmt| yathA vanasthasyApi parvataguhAmAsAdya varSAklezo na bhavati, tathA jayasyApi sulocanAyA nAbhisthAnaM gacchataH / zleSo rUpakaM caalngkaarH||12|| sulocanAmeM avagAhana kara nidAghakAla-grISmaRtukA kyA bhaya raha jAtA hai ? arthAt kucha nhiiN| athavA vilagnake valipraNIti-jisake madhya bhAga rUpI jalameM valiyoMkI racanA hai, taraGga uTha rahI haiM aura jo samudrasat-samullasat, rasanAdaratAzobhAyamAna jalakI kalakala dhvanise sahita hai, usa sulocanAmeM avagAhana kara grISma RtukA kauna sA bhaya raha jAtA hai ? arthAt koI bhI nhiiN| athavA jo sajjanAbhinarmadAyAM-sajjanoMko saba orase sukha dene vAlI, vilagna kevalIkI khiratI huI divya dhvanimeM rata-lona rahato hai, aisI sulocanAmeM avagAhana karausakA saMparka prApta kara hAni dene vAle bhayakA kaunasA bhaya raha jAtA hai ? arthAt koI bhI nahIM // 11 // artha-mahAn abhyudayase sahita rAjA jayakumAra saMsArarUpI vanameM kAmake sthAnabhUta vistRta nitamba vAlI navavadhU-sulocanAkI nAbhirUpI guhAko prApta kara varSA Rtuke samaya anAyAsa hI ramaNa karate the| bhAvArtha-jisa prakAra vanameM rahane vAlA koI puruSa varSA RtumeM kisI parvatakI guhAko pAkara klezake binA hI kror3A karatA hai, samaya vyatIta karatA hai, usI prakAra jayakumAra bhI parvatatulya nitamba vAlI sulocanAkI nAbhirUpa guhAko pAkara kisI klezake binA hI samayayApana karate the / / 12 / /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1012 ayodaya-mahAkAvyam [ 13-14 padminI zaradi so'nvabhUdvazI saMkucadviguNakuDmalAM nizi / suprasannamukhavArijAM jayaH saurabhAvagatavRttimapyayam // 13 // paninomityAdi-sa jayo nAma narapatirayaM prasaGgaprAptaH zaravi varSAnantarakAle vazI svAdhInaH san prasanna mukhameva vArijaM kamalaM yasyAstAM nizi rAtrI saMkucI prazastastanAveva dviguNe visaMkhyAke kuDmale yasyAstathA saMkucatI ata eva viguNe alpaguNe kuDmale yasyAstAM papinoM guNazAlinoM striyaM vArijalatAmiva surabherbhAvo'sau sauramaM saugandhyaM tenAvagatA vRttiryasyAstAmiti sarojinIpakSe, strIpakSe surANAmasau sauraH sa cAso bhAvastatra gatA vRttiryasyAH, svargIyaceSTAvatImiti tAmanvabhUt bhuktavAn // 13 // uccastanamodakAyasiddhA niHsvedayA rucA jagatIkhA / hemantazrIrivAbhirAmA mahIpateH sA babhUva rAmA // 14 // uccarityAdi-sA mahIpaterjayakumArasya rAmA sulocanA, sA hemantIdhIriva zItakAlazobhAsadRzI abhirAmA ramaNIyA babhUva / yA kila strI soccaratta GgayozcUcukayoreva modakayolaDDukayorayena zubhavidhinA siddhA prasiddhA, zItapakSe uccastanAnAM modakAnAmAyena prAptyA siddhaa| niHsve dhanarahite jane dayA yasyAstathA 'rucA kAntizca artha-usa svAdhIna rAjA jayakumArane zarad RtumeM rAtrike samaya padminI-zreSTha guNoMse yukta (padminI nAmaka nAyikA-bhedase sahita ) usa sulocanAkA upabhoga kiyA thA, jo saMkucadviguNakuDmalA-do kuDmaloMke samAna prazasta stanoMse sahita thI, prasannamukhavArijA-kamalake samAna prasanna mukha vAlI thI tathA saurabhAvagatavRtti-devabhAvase yukta ceSTA vAlI thii| arthAntara-rAjA jayakumArane zarad RtumeM usa padminI-kamalalatAkA sevana kiyA thA, jisameM rAtrike samaya nimIlita dazAko prApta do guNahIna kUDmala lage hue the, jisakA kamala kisI nAyikAke mukhake samAna khilA hA thA aura jisakA astitva saurabha-sugandhase mAnA jAtA thA // 13 / / artha-vaha sulocanA rAjA jayakumArake liye hemanta Rtuko zobhAke samAna priya thI, kyoMki jisa prakAra hemanta RtukI zobhA uccastanamodakAya siddhAuccakoTike gariSTha laDDuoMkI prAptise prasiddha hai, usI prakAra sulocanA bhI uccastanAmodakAya siddhA-laDDuoMke samAna unnata stanoMke aya-zubhAvaha vidhise prasiddha thii| jisa prakAra hemanta RtukI zobhA nisvedayA racA jagati iddhA 1. 'ApaM caiva halantAnAM yathA vAcA nizA dizA' ityukte ruczabdAdAppratyayaH /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15-11] dvAviMzaH sargaH jagatIddhA sarvotkRSTA, zItazrIpakSe punarna vartate svedo yatra sA nisvedA tayA rucA zobhayA jgtiikhaa| evaM hemantazrIriva sA // 14 // uccastanasAnunAnumAtuM marutAM vismayakarI priyA tu| kimastu mAghasyApyavasAnaM yadi tasya vipatratAbhimAnam // 15 // ucaistanasAnunetyAdi-yA priyA yuvatiruccastanena samunnatakucarUpeNa sAnunA parvatena, yadvoccastanena tena sAnunA kRtvAnumAtu jJAtu marutAM devAnAmapi yadvA vAyUnAM vismayakarI yasya jayasya tasya vipatratAyA ApadrahitatAyAH patrazUnyatAyAzcAbhimAnaM tadA tatrAghasya pApasyAvasAnaM nAzo'pi mAstu kim ? kintu so'styeva puNyavAn yadvA tasya mAghasyAvasAnamapi kimastu naivAstu tAdRzasya mAghasyAbhAva iti / vakroktiH zleSo rUpakaM cAlaMkAro'tra // 15 // prApa kautukAtizayadharaM sa citrAkhyAtabhAsi dhRtazaMsaH / anumadanavikAsaM vilasantaM dArasAramavanau ca vasantam // 16 // prApetyAdi-citro vicitra iti khyAto yo bhAH kiraNastasmin dhRtA zaMsA prazaMsA yena sa citrAkhyAtabhAsi dhRtazaMso'tizayazobhAvAniti yAvat / yadvA citrayA khyAte bhAsi catre dhUtAzaMsA yeneti vA sa / kautukasya pramodasyAtizayaM yadvA kautukAnAM kusumAnAmatizayaM parati pasInArahita kAnti se jagatmeM suzobhita hai, usI prakAra niHsve dayA racA jagati iddhA-nirdhana manuSya para sulocanAkI dayA aura apanI kAnti jagatmeM suzobhita thI // 14 // ___artha-jisa jayakumArakI priyA-sulocanA uccastanasAnunA-unnata stanarUpa parvatake dvArA anumAna karaneke liye devoM athavA vAyuko vismaya karanevAlI hai, usa jayakumArake usa agha-pApakA avasAna-abhAva kyA na ho ? jisase vipatratAApattirahitatAkA abhimAna hotA hai, arthAt avazya ho-ve puNyavAn hI raheM, aghavAn nhiiN| athavA usa mAghake mahInekA kyA avasAna abhAva ho, jise vipatratA-patrarahitatAkA abhimAna hai ? arthAt nahIM, kyoMki prakRtike kramakA kabhI nAza nahIM hotA // 15 // ___ artha-citravicitrarUpase prasiddha kiraNoMke viSayameM prazaMsAko dhAraNa karane vAle, arthAt atizaya zobhAzAlI jayakumArane usa vAraratna-strIratnako prApta kiyA, jo pRthivIpara nivAsa karanevAle vasantake samAna thA, kyoMki jisa prakAra vasanta kautukAtizayadhara-puSpoMke atizaya-Adhikyako dhAraNa karanevAlA hotA
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1014 jayodaya-mahAkAvyam [17 tam, madanasya kAmasyAbhrapAdapasya ca vikAsamanu samIpaM vilasantamavanau pRthivyAM vasantaM nivasantaM vasantamRtumiva dArasAraM strIralaM prApa // 16 // zarvarIti maducalanA sAlaMcakre vistRtakaraM nRpAlam / bhAsvantaM bhuvi vezazcAyaM jyeSTho jaDatApakaraNAya // 17 // zarvarItyAdi-zarvarI yuvatiH, sulocaneti yAvat / sA mRdU komalo calanI caraNo yasyAssA tathA zarvaro rAtriH sA ca mRdu svalpaM calanaM yasyAssA, napAlaM jayakumAra bhAsvantaM zobhanIyaM sUrya ca, vistRtau karau hastau yasya taM pakSe vistRtAH karAH kiraNA yasya hai, usI prakAra strIratna bhI kautukAtizayadhara-pramodake atizayako dhAraNa karanevAlA thA aura jisa prakAra vasanta anumadanavikAsa-AmravRkSake vikAsase sahita hotA hai, usI prakAra strIratna bhI anumadanavikAsa-kAmadevake vikAsase sahita thA / / 16 / / ____ artha-isa prakAra mRducalanA-komala caraNoMvAlI zarvarI-sulocanA yuvatine vistRtakara-dIrghabAhu aura bhAsvantaM dIptiyukta rAjA jayakumArako vibhUSita kiyaa| pRthivIpara yaha prakAra jaDatA-mUrkhatAke apakaraNa-dUra karaneke liye jyeSTha-zreSTha prakAra mAnA jAtA hai, arthAt strI patike anukUla rahe isase jar3atA-dhRSTatA naSTa hotI hI hai| arthAntara-mRducalanA-manda cAlavAlI, svalpa parimANavAlI zarvarI-rAtrine vistuta kara-dIrgha kiraNoM vAle bhAsvantaM-sUryako alaMkRta-vibhUSita kiyA, yaha prakAra pRthivIpara jaDatApakaraNAya-mUrkhatA prakaTa karaneke liye jyeSTha-sabase bar3A prakAra hai, kyoMki 'rAtri sUryako alaMkRta kare' yaha kahanA atyanta viruddha hai| athavA Da aura la meM abheda honese jalatApakaraNAya-pAnIko saMtapta karaneke liye jyeSThakA mahInA hai, athavA jalatA-jalasvabhAvako naSTa karaneke liye jyeSThamAsa hai, athavA jaDa-atyadhika tApa-garmI utpanna karaneke liye jyeSThakA mahInA hai, athavA zarvarI-rAtrine sUryako alaMkRta-samApta kiyA, aisA artha karanese virodhakA parihAra ho jAtA hai| bhAvArtha-sulocanA grISma Rtuke samAna thI, kyoMki jisa prakAra grISma RtumeM rAtri mRdRcalA-svalpa parimANa hotI hai, usI prakAra sulocanA bhI mRducalanA-komala pairavAlI thii| jisa prakAra grISma Rtu vistRtakara-vistRta kiraNoM vAle bhAsvantaM-sUryako alaMkRta karatI hai, usI prakAra sulocanA bhI vistRtakaraM bhAsvantaM nRpAlaM-dIrghabAhu evaM dedIpyamAna rAjAko alaMkRta karatI thI aura 1. 'zarvarI tu triyAmAyAM haridrAyoSitorapi' iti vizva0 /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18-19 ] dvAviMzaH sargaH 1015 taM cAlaMca bhUSayAmAsa / ayaH vezaH prakAro bhuvi jaDatAyA mUrkhabhAvasya yadvA jalabhAvApakaraNAya vinAzanAya yadvA jaDa: prakharazcAsau tApazca jaDatApastasya karaNAya jyeSTho guruH jyeSThamAsazcAsti jaDatApakaraNAyeti // 17 // manomayUramuDhe sADapApA saraseGgitApahRtasantApA / capalApAGgakRtacamatkArA sajjaghanodayamupetya vArA || 18 || mana ityAdi - sAspApA pAparahitA vArA (bAlA) sato jaghanasya kaTipurobhAgasyodayastamupetya rasasahitena zRGgAramayena pakSe jalamayeneGgitena ceSTitenApahRtaH santApo yasyAssA capalenApAGgena kaTAkSeNa pakSI capalA vidyut tasyA apAGgena kaTAkSeNa kRtazcamatkAro yayA sA mana eva mayUrastasya mude prasannatAyaM samabhUt / zleSo'laMkAraH ||18|| vizadAmbarA ca maJjulatArA kamalAnvayibhramaravistArA / pAtAlaMgatamRdarArAcchara divAnvamAni tena vArA / / 19 / / vizadAmbaretyAdi - vizadaM nirmalaM spaSTaM cAmbaraM vastra gaganaM vA yatra sA, maJjulA taralA tArA nayanekSaNikA pakSe nakSatrANi yatra sA, kamalena santoSeNAnvayI grISma Rtu jeThakA mahInA jisa prakAra jaDatApakAraNa - jalake garma honekA kAraNa hai, athavA jalasvabhAvako naSTa karanevAlA hai, usI prakAra sulocanA bhI jaDatApakaraNAya - mUrkhatAko dUra karanevAlI thI / 'jyeSTho jaDatApakAraNAya' isake sthAnameM 'jyeSTho'sti jaDatApakAraNAya' yaha pATha bhI saMgata hai // 17 // artha - jo pApase rahita hai, apanI sarasa-zRMgAramaya ceSTAoMse jisane saMtApa dUra kara diyA hai aura caMcala kaTAkSoMse jisane camatkAra utpanna kiyA hai, aisI . vaha vArA- bAlA sulocanA prazasta jaghanake udayako prAptakara rAjA jayakumArake manarUpI mayUrakI prasannatAke liye huI thI / arthAntara - pAparahita vaha sulocanA, jisane ki sarasa - sajala ceSTAoMse santApako dUra kara diyA thA aura bijalIke kaTAkSa se - vAra-vAra koMdane se jisane camatkAra utpanna kiyA thA, sajja- sajala ghana - meghake udayako pAkara vArAjalake dvArA jayakumArake manarUpI mayUra ke pramoda ke liye huI thI / tAtparya yaha hai ki sulocanA varSA RturUpa thI // 18 // artha - rAjA jayakumArane usa bAlA - sulocanAko zIghra hI zarad Rtuke samAna mAnA thA, kyoMki jisa prakAra zarad Rtu vizadAmbarA - svaccha AkAzase
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1016 jayodaya- mahAkAvyam [. 20 saMyukto 'bhramarasya vallabhasya vistAro yatra sA pakSe kamalAnAM vArijAnAmanvayI anuyAyI bhramarANAM SaTpadAnAM vistAro yatra sA, pAtAlaM gataM nocaimRdu komalamudaraM jaTharaM yasyAssA pakSe pAtAlaM gataM mRdakaM jalaM rAti dadAtIti sA, ArAcchIghra tena jayakumAreNa zaradivAnvamAni anumAnitA / 'kamalaM jalaje tore klomni toSe ca bheSaje' iti vizvalocanaH / ileSopamAlaMkAraH // 19 // makaraketu saMkramoditA yA zItazrIriva sAbhUjjAyA / kamalasyAbhAvArthamavazyaM sarasamAnasasyAvanipasya ||20|| makara ke tvityAdi - - yA jAyA strI makaraketoH kAmasya saMkrameNa prasAreNoditA kIrtitA, sarasaM mAnasaM cittaM yasya tasyAvanipasya rAjJaH kasyAtmano malaM pApaM tasyAbhAvArthaM trivargasampAyA puNyapUrtaye'vazyamevAbhUt / zItazrIriva yathA zItazrIH makarake makaranAmarAzau tu yaH saMkramo ravisamAgamastenoditA, sarasasya mAnasanAmasarovarasyApi kamalasya jalajAtasyAbhAvArthaM syAt / zItata kamalavinAzavadyasyAH sambandhena pApahAninayasya / upamAlaMkAraH // 20 // sahita hotI hai, usI prakAra sulocanA bhI vizadAmbarA - ujjvala vastroMse sahita thI / jisa prakAra zarad Rtu maJjulatArA-manohara nakSatroMse mukta hotI hai, usI prakAra sulocanA bhI maJjulatArA - caJcala kanInikAse sahita thI / jisa prakAra zarad Rtu kamalAnvayibhramaravistArA - kamaloMpara maMDarAne vAle bhauMroMke vistAra se sahita hotI hai, usI prakAra sulocanA bhI kamalAnvayi bhramaravistArAsaMtoSase saMyukta vallabhake vistArase sahita thI tathA zarad Rtu jisa prakAra pAtAlaMgatamRdudarA - nIce gaye hue komala jalako dene vAlI hotI hai, usI prakAra sulocanA bhI pAtAlaMgatamRdarA - nIce kI ora jhuke hue kRza udarase tithI ||19|| artha - jo jAyA- sulocanA makaraketusaMkramoditA - kAmadeva ke prasArase prasiddhiko prApta huI thI, vaha zItazrI - zIta Rtuke samAna sarasamAnasasya - sarasa citta vAle rAjA jayakumArake kamalasya - AtmasambandhI pApakA abhAva - nAza karaneke liye huI thI, arthAt trivargakI pUrtike dvArA puNya vRddhikA kAraNa huI thI / bhAva yaha hai ki jisa prakAra makarake saMkramoditA - makara rAzimeM sUryake saMkramaNase prasiddhiko prApta huI zItazrI sarasamAnasasya-mAnasarovarake bhI kamalasthA 1. 'bhramaraH kAmuke bhRGge' iti vizva 0 /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21-23] dvAviMzaH sargaH 1017 sparzanena romA0canabhAvAcchizirazrIrica kampanadA vaa| viSamAzugasAdhitasItkArapurassaraM dhRtaravacchadAram // 21 // sparzanenetyAdi-sparzanenAliGganena kRtvA sAttvikabhAvena romAJcanabhAvAt pulakitAGgatayA kampanaM dadAti sA kampanadA, viSamAzugena paJcabANena kAmena sAdhitaH sampAvito yaH sItkArastatpurassaraM dhato radacchada oSTho yayA'raM zIghrameva zizirIriva yathA zizirasampattiH sparzanena zItasaddhAvena romAJcanabhAvAt kampanakI viSameNa vAyunA sItkArapUrvaka saMdhUtauSThavato bhavati tathaiva / upamAlaMkAraH // 21 // lalitAlakAM mUrdhabhuvamasyA muktAzritAmurojasamasyAm / amRtamayaM vadanacchadabimba labdhvA cAmbaracumbi nitambam // 22 // rAmAM ca dhAmiva ca nigadyAsau sarveSvaGgeSvanavadyAm / nAkijanAnAmApa samRddhimuktiriyaM na tu vismayakRddhi // 23 / / bhAvArtha-kamalakA vinAza karaneke liye hotI hai, usI prakAra sulocanA bhI sarasamAnasa--sarasa citta vAle rAjA jayakumArake kamalasyAbhAvArtha-AtmamalakA nAza karaneke liye niyamase huI thii| zIta RtumeM kamaloMkA abhAva hotA hI hai / / 20 / / artha-jo sparzana-AliGganake kAraNa samutpanna romAJcase sahita thI tathA kampanarUpa sattvika bhAvako de rahI thI, sAtha hI kAmase saMpAdita sItkArase sahita oThako dhAraNa kara rahI thI. vaha salocanA zIta Rtake samAna jAna par3atI thI, kyoMki jisa prakAra zIta Rtu zItala sparzase romAJca utpanna kara detI hai, usI prakAra sulocanA bhI apane sparzase vallabhake zarIra meM romAJca utpanna kara rahI thI tathA svayaM bhI vallabhake sparzase romAJcita ho rahI thii| jisa prakAra zIta Rtu zItalatAke Adhikyase logoMke zarIrameM kampana utpanna kara detI hai, usI prakAra sulocanA bhI vallabhake zarIrameM vepathu nAmaka sAttvika bhAvase kampana utpanna kara rahI thI tathA svayaM bhI vallabhake sparzase kampanakA anubhava kara rahI thI aura jisa prakAra zIta Rtu viSama-Azuga tIkSNa vAyuke dvArA logoMke adharoSThameM sItkAra utpanna kara detI hai, usI prakAra sulocanA bhI kAmAtirekake kAraNa nAyakake dvArA daSTa hone para sItkAra karane vAle aparoSThako dhAraNa kara rahI thI // 22 //
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1018 jayodaya-mahAkAvyam [24 lalitAlakAmityAdi-asau jayakumAro mahArAjo'syAH sulocalanAyA mUrdhabhuvaM mastakasthalI lalitAH sundarA alakAH kezA yasyAstAM lalitA alakA nAma kuberapurI yasyAM tAm urojayoH stanayoH samasyAM muktAbhirimaNibhirAzritAM pakSe muktaiH siddhapuruSarAzritAm, radanacchadamadharabimbamamatamayaM sudhAsvAdu, nitambaM kaTipRSThabhAgamambaraM vastramAkAzaM ca cumbatItyambaracumbi, ata eva svayaM rAmA ca dyAmiva svargasthalItulyAM sarveSvaGgeSa avayaveSu pradezeSu cAnavadyAM nirdoSAM nigadya na vidyate'kaM duHkhaM pApaM vA yeSAM te nAkinazca te janAzca nAkijanAsteSAM svargiNAM puNyAtmanAM vA samRddhimApa prAptavAn / itoyamuktivivecanA vismayamAzcayaM karotIti vismayakRnna bhavati, kintu yuktiyuktaivAsti / hoti nizcayena / zleSazcIpamA ca // 22-23 // nAkamavApAnuSThAnena sudazamApya kimu citramanena / nirvANibhavaM zarma tathApAdvaitatayAliGgaya tAmapApAm // 24 // nAkamityAdi-sudRzaM sulocanAnAmastriyaM yadvA samyagdRSTi nAma muktihetugatAmAdibhUtAmApya labdhvA nAkamavApa duHkhaM na prAptavAnuta nAkaM svargamAptavAn anuSThAnena anu samIpe sthAnanivAsa stenAviraheNAthavAnuSThAnena sadAcAreNa ca kRtvA tadatra kimu citramAzcarya na kiJcidapi, yatastAmapApAM nirdoSAmadvaitatayA rahasyabhAvenAbhedarUpeNa cAliGgapa spRSTvA vANyA vajito nivANIbhavo yasya tadavAgagocaraM zarma mukhaM tathaiva nirvANiSu nirvANa artha-sulocanAkI mastakasthalI lalitAlakA-sundara kezoMse yukta thI (pakSameM alakA nAmakI kuberapurIse sahita thI), stanoMkI samasyA muktAzritAmotiyoMse sahita thI (pakSameM siddha puruSoMse sahita thI), adharoSTha amRtamaya-amRtake samAna madhura thA (pakSameM devoMke dvArA bhogya sudhArUpa thA aura nitamba ambaracumbi-uttama vastrase sahita thA (pakSameM AkAzakA sparza karane vAlA thaa)| isa prakAra samasta avayavoMmeM nirdoSa sulocanA svargake samAna jAna par3atI thii| use prApta kara jayakumArane devoMkI ho sampatti-vaibhava prApta kara kiyA thA, yadi aisA kahA jAya to vaha AzcaryakArI nahIM hogA // 22-23|| artha-sudRzam-sulocanAko pAkara tathA anuSThAna-usake sAtha rahakara jayakumArane akaM na prAptavAn-duHkha nahIM prApta kiyA, isameM kyA Azcarya hai ? kucha bhI nahIM / (arthAntara-jayakumArane sudRzaM-samyagdRSTiko prApta kara anuSThAnasadAcArake dvArA nAka-svarga prApta kiyA, isameM kyA Azcarya hai, kyoMki sadAcAra yukta samyagdRSTi-samyagdarzanase svarga prApta hotA hI hai / apApAM-nirdoSa sulocanAkA advaitabhAvase-ekAntameM AliGgana kara jayakumArane nirvANibhavaM
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25-26 ] dvAviMzaH sargaH 1019 zAliSu muktapuruSeSu bhavaM saMjAtaM zamapi prAptavAn / Agame hya ktaM yatsamyagdarzanaM labdhvAnuSThAnena svarga:prApyate, tathA tadeva samyagdarzanamabhedabhAvena zukladhyAnarUpeNa kRtvA punarmuktisaukhyaM labhyate, tathAtrApi sudRzaH sahavAsena niSpApatAM tAM rahasi samAliGgaya cAvacanagocaraM sukhamabhUjjayasyeti yAvat // 24 // sammiladuccastanakokavatImuSamivApa jayastviSAM patiH / samprati kavarIkRtAndhakArAmutphullAmbujamukhAM ca vArAm // 2 // sammiladityAdi-tviSAM kAntInAM kiraNAnAM vA patirjayo nAma rAjA sUrya iva vArAM sulocanAM tAmuSamiva prAtaHprabhAmivApAnubhUtavAn yataH sammilantau saMyujyamAnau tAvuccastanau ponarUpo kucau tAveva koko tadvatI sampratyadhunA kavarokRtaH kavarIbhAvaM nIto veNIrUpatAmavAptaH pakSe ralayorabhedAtkavalIkRto grAsIbhUto'ndhakAro yayA tAM, utphullaM yadambujaM tadvat tadeva vA mukhaM yasyAstAmiti yAvat / 'uSA bANasutAyAM syAtprabhAte'pi vibhAvarau' iti vizvalocane // 25 // sadasi yadapi bhUbhujAM ca mAnyaH sevaka iva khalu bhuvo bhvaanyH| AtmAnaM pazyato'pi tasya nAnyaH ko'pi babhUta dRzi jJasya // 26 // sadasItyAdi-yo bhavAn jayakumAro bhuvaH pRthivyA caturvarNAtmakaprajAdhArAyAH sevako'nucara iva khalu nizcayena bhavan yadapi bhUbhujAM rAjJAM sasi sabhAyAM mAnyaH sammAna vacanAgocara sukha prApta kiyaa| arthAntara-apApAM-aticAra athavA hiMsAdi pApoMse rahita usa sudarzasamyagdRSTiko advaitarUpa abhedadRSTi-dvitIya zukla pUrvaka prApta kara nirvANibhavaMmukta jIvoMkA sukha prApta kiyaa| bhAvArtha-jisase nirvANa prApta ho sakatA hai, usase svarga prApta kara lenA AzcaryakI bAta nahIM hai // 24 // artha-jo paraspara milate hue cakavA-cakavIke samAna unnata stanoMse yukta thI, jisakI veNI andhakArake samAna kAlI thI tathA jisakA mukha kamalake samAna vikasita thA, aisI sulocanAko kAntike adhipati jayakumArane usa prakAra prApta kiyA jisa prakAra ki kAnti-kiraNoMkA svAmI sUrya uSA-prabhAta velAko prApta hotA hai| prabhAta velAke pakSameM vizeSaNoMkI yojanA nimna prakAra haiprabhAta velA atyanta U~ce milate hue kokayugalase sahita hotI hai, andhakArako kavalIkRta-naSTa karane vAlI hotI hai aura vikasita kamala hI usakA mukha hotA hai / / 25 // artha--jo rAjA jayakumAra nizcayase pRthivIke sevakake samAna the, arthAt
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1020 jayodaya- mahAkAvyam [ 27-28 nIyo'bhUt, AtmAnaM pazyataH svAtmAnubhavaM kurvataH sandhyAvandanasamaye svAtmacintanatatparasyApi jJasya tasya dRzi vicAre ko'pyanyo na babhUva 'AtmavatsarvabhUteSu ya pazyati sa paNDitaH' iti sUkteH / kAvyaliGgamalaMkAraH ||26|| madanadharA ca dharA ca jayasya dve priye zriye'bhUtAM tasya / sannidadhatyau hutte // 27 // bhUbhujo bhuje ivAnuvRtte tulye madanadharetyAdii-tasya bhUbhujo jayasya hRd hRdayaM sannidadhatyau ghRtavatyo madanadharA kAmajanikA sulocanA ca punardharA ca vasudhA ca dve priye zriye vaibhavAbhUtAm / te cAnuvRtte anukUlAcaraNakAriNyau 'yathA rAjA tathA prajA' ityAdisukteH, anuvRtte vartulAkAre bhuje iva tulye bhavatuH / yathA sa pRthvImanubabhUva tathaiva sulocanAM yathA vA sulocanApremaparo'bhUttathaiva pRthvIpAlanaparAyaNazca / upamAlaMkAraH // 27 // veNUdita sampado'balAyA guNamAptvA bhUccApalatAyAH / saralaM taralaM manovarasya yadAnaGgamadahAnikarasya // 28 // veNUditetyAdi- - yadA yasminsamaye'naGgamadahAnikarasya saundaryeNa jitvA kAmadevato'pi zreSThasya varasya pravarasya tasya jayakumArasya mano yatsaralaM tadapi taralaM jAtaM talaM lakSyavedhasthAnaM lAtIti talalamiti / yavA khalu veNunA vaMzenoditA uktAssampadaH samIcInAH saba logoMke sukha-duHkha meM sammilita ho unakA duHkha dUra karate the, ve rAjAoMkI sabhAmeM sammAnanIya the aura jaba ve sandhyAvandanAdike samaya AtmAvalokana karate the taba usa jJAnI rAjAkI dRSTimeM koI dUsarA nahIM rahatA thA, sabako ve apane samAna hI dekhate the / prasiddha bhI hai jo sabako apane samAna dekhatA hai vahI paNDita kahalAtA hai - jJAnI kahA jAtA hai ||26|| artha- madanadharA - kAmakI AdhArabhUta sulocanA aura pRthivI ye do priyA hI rAjA jayakumArake vaibhavake liye huI thIM / ve bhujAke samAna anukUla AcaraNa karatI thIM tathA sadA hI unake hRdayako dhAraNa karatI thIM / bhAvArtha - rAjA gArhasthya dharmakA pAlana karate hue prajAkA pAlana karate the / ve jisa prakAra apane manameM sulocanAkA dhyAna rakhate the, usI prakAra pRthivIkA bhI dhyAna rakhate the ||27|| artha - svakIya saundaryase kAmadeva ke ahaMkArako naSTa karane vAle rAjA jayakumArakA sarala mana muralIke samAna madhura svara vAlI athavA vaMza paramparAse prApta sampadA se yukta sulocanAke saundaryAdi guNarUpa DorIko prAptakara jo
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29-20] dvAviMzaH sargaH 1021 zabdA iva zabdA yasyAstasyA muralotulyasusvarAyA yadvA vegovaMzAvuditA sampAvitA sampat sampadA yasyAstasyA abalAyAH sulocanAyA guNaM saundaryAdi pakSe rajjUmAptvA labdhvA yA khalu cApalatAzcapalabhAva cApalatA dhanuryaSTirabhUt tdaa| arthAt sulocanA yadA hAvabhAvAdiparAyaNAbhUttadA jayakumArasya cittaM lakSyavedhasthAnatAmApa khalu / ileSaH // 28 // romAJcanamAliGgane'ntaraM yojanavadamAnItyataH param / dazi nimitaH saMvatsaratulyo labdhyA tAbhyAM premAmUlyam // 29 // romAJcanamityAvi-tAbhyAM strIpuruSAbhyAmamUlyaM bahumUlyaM prema labdhvAGgine parasparaparirambhaNe yadromAJcanamabhUttavantaraM vyavadhAnamapi yojanavavamAni yojanatulyaM mataM yazca dRzi dRSTau nimiSaH palakapAtassa ca saMvatsaratulyo'vapramANo yadvA varSAkAla ivaashkynirvaaho'maani| tau parasparasya viyogasahane'samarthAviti // 29 // . hAramivAha hRdaH patimeSA saguNavRttakucalaM mRduvezA / tasya dRzastAreva sadezA jagadAnandasamuddhataye sA // 30 // hAramityAdi-eSA sulocanA muduvezA komalavezavatI satI saguNaM yavRttaM sadAcArastasyakurbhUmistasyA balaM yasya taM pati hRdo hRdayasya hAramiva mauktikadAmevAha nigditvtii| kathaMbhUtaM hAramiti cet ? saguNAni sUtraprotAni vRttAni vartulAni yAni kuvalAni mauktikAni yasya taM tAdRzaM / tasya jayakumArasya sA akAro vAsudevastena capalatA-caJcalatA rUpa cApalatA-dhanuryaSTi nirmita huI thI, usakA taralalakSyasthAna bana gayA thaa| bhAvArtha-vaMza-kularUpI bAMsase dhanuryaSTikA nirmANa huA thA, usameM sulocanAke guNoMne guNa arthAt pratyaJcAkA kAma kiyA thA aura isakA nizAnA jayakumArakA sarala mana huA thA // 28 // artha-amUlya premabhAva prAptakara una strI-puruSoMne parasparake AliGganameM jo romAJcana huA thA, usake antarako yojanake samAna mAnA thA aura dRSTimeM jo palakapAta hotA thA usake antarako varSake samAna athavA varSA kAlake samAna anivArya mAnA thA / tAtparya yaha hai ki una donoMmeM atyadhika prema thA / / 29 / / artha-komala veSavAlI yaha sulocanA saguNavRtakuvalaM-guNasahita sadAcArakI bhUmi-samyagdarzanake balase sahita patiko hRdayakA hAra kahatI thI jo
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ [31 1022 jayodaya-mahAkAvyam sahitA lakSmIrvA ratirvA sulocanA vRzazcakSuSastAreva kanInikAtulyA jagato ya AnanvaH pramovastasya samutaye'bhyuddharaNAya sadezA samAnadezA sadA sarvadA IzA samarthA vAbhUt / yathA jagadAlokanenAnandadAtrI nayanasya tAreva, tayA vinAvalokayitumazakyatvAttathA sulocanA jayasyAnandadAtrI / 'kuvalaM tUtpale muktAphale'pi badarIphale' iti vizvalocane // 30 // ajavapuSA gopitA tathA yA mahiSo kAmadhenutAM sA'yAt / avikAlahRdAmunA yadApi avinItA sA kutaH kadApi // 31 // ajavapuSetyAdi-ajavaM puSNAtItyajavapustenAjavapuSA athavAjasya chAgasya vapuH zarIraM yasya tenAjavapuSA jayakumAreNa gopitAGgIkRtA yA mahiSI paTTarAzI sulocanA mahiSI raktAkSikApi kAmadhenutAmayAt vAJchitakI babhUva gorUpatAM cAgAt / tathAvernAma meSasya kAla iva hRd yasya tenAvikAlahRdA, atha ralayorabhedAvikAraM vikArajitaM hRd yasya tena zukhamanaseti yAvat / amunA jayena yadA punarApi prApta sA punaravinItA vinayavajitA, avinA nItA prAptA kutaH kadApi bhavet khalu ? naiva bhavet / vakroktivirodhAbhAsaH zleSazca // 31 // saguNavRttakuvalaM-sUtameM piroye hue gola-gola muktAphaloMse sahita thA aura sulocanA jayakumArake liye lakSmI, rati, tathA jagatkA Ananda deneke liye samAna deza athavA sadA samartha A~khako putalIke samAna thI // 30 // artha-ajavapuSA-bakarAke zarIrako dhAraNa karane vAle jayakumArake dvArA surakSita athavA svIkRta vaha mahiSI-bhaiMsa kAmadhenutA-gorUpatAko prApta ho gaI yaha virodha hai, parihAra isa prakAra hai-ajavapuSA-zrIkRSNake samAna zarIra vAle jayakumArake dvArA svIkRta sulocanA kAmadhenutAko prApta ho gaI icchita phala dene vAlI ho gii| tathA avikAlahRdA-jisakA hRdaya meSa-mer3Ake liye kAlarUpa-yamake samAna hai, aise jayakumArane jise prApta kiyA thA vaha avinItAmeSake dvArA kyA kabhI le jAyI jA sakatI hai ? arthAt jo meSako naSTa karane vAlA hai usake pAsa avinItA-meSake dvArA le jAyI gaI sulocanA kaise pahu~ca sakatI hai ? yaha virodha hai, isakA parihAra isa prakAra hai-jo sulocanA avikArahRdA-vikArarahita hRdaya vAle jayakumArake dvArA prApta kI gaI thI vaha avinItA-vinayase rahita kaise ho sakatI hai ? arthAt nahIM ho sktii| bhAvArtha-rAjA jayakumArakI paTTarAjJI sulocanA manorathako pUrNa karane vAlI tathA atyanta vinamra thI // 31 //
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1023. 32-33 ] dvAviMzaH sargaH abhyantararucA'bhavat sa puSaH sthAnamihAsmatkavacanavapuSaH / aGgamApya nAntalakSaNaM sA reje guNagumphitaprazaMsA // 32 // abhyantararucetyAdi-sa jayakumAra ihAsmilloke'smatkaM yavacanaM tadeva vapuH zarIraM yasya tasya puSaH poSaNArthakasya dhAtorabhyantarasya manaso yA ruk rucistayA kRtvA sthAnamabhavat / yadvAbhyantare madhye rukAro yasya puSa iti dhAtoH zabdasya tattAdRk sthAnamabhUt puruSaH so'bhUdityarthastadA sA guNagumphitA prazaMsA yasyAstAdRzI satI na vidyante'ntI yasyaitAdRzaM lakSaNaM svarUpaM yasya tavaGgaM sarvamanoharamApya reje / yadvA nAkAro vidyate'nte yasya tannAntaM lakSaNaM yasyaitAdRzamaGgamiti zabdamApya sAGganA nAma reje zuzubhe // 32 // kSatrapo'bhavannAdimatena khararuciripuriti samprati tena / parivAritA sumadhyA vArA saMkucata: kuDamalAdudArA // 33 // kSatrapa ityAdi-yo jayakumAro nA puruSaH sa Avimatena zrIpurudevasyAbhiprAyeNa kRtvA kSatrapo'bhavat kSatriyANAM ziromaNirabhUt / kiM vA nakAra Adau prathamamiti matena kRtvA nakSatrapaH zazI samabhUt, yataH khararuciripuH khalasya ruci: prItiH khararucistasyA artha-vaha jayakumAra isa lokameM apanI hArdika rucise poSaNArthaka puSa dhAtukA paJcamyanta sthAna athavA jisake bIca meM 'ru' hai aisA puSa arthAt puruSa huA thA aura sulocanA ananta lakSaNoMse yukta aGga-zarIrako pAkara suzobhita ho rahI thI athavA jisake antameM 'nA' hai aise aGgako prApta kara aGganA-strIrUpameM suzobhita ho rahI thI // 32 // - bhAvArtha-poSaNa arthameM puS-dhAtu Ato hai usase ka-paJcamI vibhaktikA ims-pratyaya lAne para ekavacanameM puSaH banatA hai / isa puSaH ke bIcameM yadi 'ha' kA saMyojana kara diyA jAya to puruSa zabda bana jAtA hai aura aGga zabdase prazasta arthameM matvarthaka nA pratyaya kara diyA jAya to aGganA zabda bana jAtA hai| isa taraha jayakumAra dhAtu-kriyA rUpa the aura sulocanA zabdarUpa thii| kriyA aura zabda jisa taraha paraspara sApekSa rahate haiM, arthAt kriyAke binA zabdakA upayoga nahIM hotA aura zabdake binA kriyAkA upayoga nahIM hotA, usI taraha jayakumAra aura sulocanA donoM sApekSa the| artha-jo nA-puruSa jayakumAra AdinAtha bhagavAnake dvArA sthApita varNavyavasthAke anusAra kSatrapa-kSatriyaziromaNi the, ve hI isa samaya AdimeM 'na' lagA denese nakSatrapa-candramA bhI the, kyoMki ve khalaruciripu-duSTa manuSyoMkI 1. 'miha sma kavacanavapuSaH' iti pATho bhavitumarhaH 'sma' pAdapUrtyarthaH /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1024 jayodaya-mahAkAvyam [ 34-35 ripuH pakSe kharA tIkSNA ruciH kAntiryasya tasya sUryasya ripurtita samprati vartamAnakAle na satA parivAritAGgIkRtA vArA sulocanA sA suSThu madhyo yasyAH sA sumadhyA'ya ca zabdApekSayA sukAro madhye yasyAssA sumadhyA vArA'rthAt vAsurA nAma rAtribaMbhUva yA saMkucataH. sustanena kRtvA kuDmalAdudArA'bhUt, pakSe punaH saMkucataH saMkocamanubhavata: kuDmalAbudArAbhUt // 33 // madanapremasadanayoH sAmyAt saMbhoktuM ta zazAka bhidAMvA / sandadhAra sAdhvI dvayameSA kucayugapadihRdi sA parizeSAt ||34|| madanetyAdida- eSA sulocanA yA madanazca premasadanaM priyazca tayorbhavanapremasavanayoH parasparaM sAmyAt samAnabhAvAt bhidAM saMbhoktu na zazAka bhavaM kartumanahabhUt / sA sAdhvI parizeSAdarthApatyA kucayugameva padaM sthAnaM yatra tat kucayugapadi kucayugapadi yadvayaM tasmin dvayaM dvitayameva madanaM svapriyaM ceti yugalamapi sandadhAra // 43 // yadyapi sAsInmahiSI zastA nAvazyakakarmaNi parahastA / devatyuditApi nije hRdaye svAM rAjJIM nAnvabhUd guNamaye ||35|| yadyapItyAdi - yadyapi sA zastA prazaMsanIyA mahiSI paTTarAjJI AsIt saMjAtA prItise viruddha the ( pakSameM khararuciripu-sUryaM ke virodhI the ) isa samaya una jayakumArake dvArA svIkRta sumadhyamA - sundara madhyabhAgavAlI vArA - sulocanA madhyameM sulagA devAsurA - rAtri ho gaI thI aura taba saMkucataH - apane samIcIna stanoM kI apekSA vaha kuDmala - kamalakI boMr3Ise uttama thI (rAtri pakSa meM saMkucata:nimolita hote hue kuDmalase uttama tho, arthAt rAtrike kuDmala saMkucita ho rahe the, jaba ki sulocanAke stanarUpa kuDmala saMkucita nahIM the / bhAva yaha hai ki yadi jayakumAra candramA hue the to sulocanA rAtri huI thI ||33|| artha - yaha sulocanA kAma aura jayakumArameM samAnatA ke kAraNa bheda karane meM samartha nahIM ho sakI thI, isIliye vaha pativratA stanayugala ke sthAnase sahita hRdaya meM arthApatti se donoMko dhAraNa karatI thI ||34|| bhAvArtha - jayakumAra aura kAmadeva donoM eka samAna sundara the, isaliye sulocanA donoM meM yaha bheda nahIM kara sakI ki inameM kAma kauna hai aura patijayakumAra kauna hai ? ataH vaha eka samAna rUpako dhAraNa karane vAle stana yugala ke sthAnabhUta hRdaya - vakSaHsthalameM stanayugalake vyAjase donoMko dhAraNa karatI thI ||34|| artha - yadyapi vaha paTTarAnI thI, tathApi bhagavatpUjA Adi kAryoMmeM parAdhIna 1. vAsurA vAsitAyAM syAnnizAbhUmyozca vAsurA' iti vizva0 /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36-38] dvAviMzaH sargaH 1025 tathApi AvazyakakarmaNi bhagavatpUjAvikArye parahastA parAdhInA nAbhUt, kintu tatsvahastenaiva cakAra / tathA devItyuvitA kathitApi guNamaye nijahRdaye svAM rAjJoM nAnvabhUt, kintu sarvasAdhAraNastrIjAtivad manyamAnA samavartata sA // 35 // tasmin sAdhusaparyASIne tamanucakAra pathohAhIne / devArAdhanasamaye vArA vavatI tasmai sopaskArAn // 36 // tasminnityAdi-sAdhUnAM saparyA paryupAsanA tadadhone tasmin jayakumAre bhavati kilAhIne pavitre pathIha mArge dhArAtamanucakAra tathaiva saparyA sApi kRtavatI yA bAlA devArAdhanasamaye tasmai jayakumArAyopaskArAn tadupakaraNAni dadatI battavatI sA'sIt // 36 // sezati sAyaMvidhimagnAmApyAbhUd gRhakAryanimagnA / sa yadA prajAhitAyanayAtro sApi tadocitasammatidAtrI // 37 // sezamatimityAdi-sA sulocanApIzasya svAmino mati sAyaMvidhau magnAmApya svayaM gRhakArye randhanakSoTanAvI nimagnAsot khlu| sa jayakumAro yadA prajAyA hitasyAyanaM vartma tasya yAtrI prajAhitacintako'bhUt tadA tasmin kAle sA sulocanApi ucitAM sammatiM dadAtItyucitasammatidAtrI samabhUt // 37 // tejasvinaH kareNApannA mRkSaNatanurAsIt sA svinnA / samuviyAya tasyA yadapAGgazcitraM so'bhUtkaNTakitAGgaH / / 38 // tejasvina ityAdi-tejasvino vahnariva jayakumArasya kareNApannA samAkrAntA sA nakSaNasya navanItasya tanuriva tanuryasyAssA svinnA svedanazIlAsIt, yuktaiva tAvanmRkSaNasya nahIM thI, saba kArya svayaM karatI thI tathA vaha devI kahI jAtI thI phira bhI sarvasAdhAraNa strIke samAna apane Apako mAnatI huI rahatI thI // 35 // . artha-yadi jayakumAra sAdhuoMkI upAsanAmeM lIna hote the to yaha sulocanA bhI unakA anukaraNa karatI thI aura jayakumAra yadi devapUjA karate the to usa samaya yaha unheM upakaraNAdi detI thI // 36|| ___ artha-vaha sulocanA patikI buddhiko sandhyAvandanAdi vidhimeM nimagna pAkara gRhakAryameM nimagna ho jAtI thI aura jaba ve prajAke hitasambandhI mArgake yAtrI hote the taba unheM ucita sammati dene vAlI hotI thii||37|| artha-makkhanake samAna komala zarIravAlI sulocanAkA jaba agnike samAna tejasvI jayakumAra hAthase sparza karate the, taba vaha svedase yukta ho jAtI
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 39-40 vahninA svedanaM kintu tasyAH sulocanAyA yadapAGgaH kaTAkSo'GgahInazca samudiyAyAbhyudayaM prApa tadA sa kaNTakitaM romAJcayuktaM kaNTakapUrNa cAGgaM yasya sa tAdRzo'bhUt tadatra citramAzcaryaviSayo'pAGgena hetunA kaNTakasampatterabhAvAt // 38|| 1026 sa viTapabhAvamavApa yadA tu latAbhUyamAliliGga sA tu / modamandire tasmin bAlA dIpazikhevAhlAdarasAlA // 39 // sa viTapabhAvamityAdi - sa jayakumAro yadA tu punavaTapabhAvaM kAmiziromaNitAM yadvA vRkSazAkhA samUhatAmavApa tadA sA latAbhUyaM yathA syAttathAliliGga latAvadAliGganaparAyaNAbhUt / tasmin jayakumAre modasya mandire zarmanivAsasthAne sA dIpazikhevAhlAdane rasAlA paripUrNA jAtA ||39|| khagatAmApa yadA sulakSaNI sahasaivAsIt sApi pakSiNI / taDillatAlaDUraNAyeva sA yadi muviro'bhUjjayadevaH // 40 // khagatAmityAdi - yadA sa sulakSaNI zobhanalakSaNasaMyuktaH khagatAmAkAzagAmitAmApAthavA tu khagatAM pakSibhAvatvaM prApa tadA sApi pakSiNI tatpakSavatI vA sahasaivAsIt, yadi ca punarjayadevo mudaH sthAnaM megho vAbhUttadA sAlaGkaraNAya taDillatAbhUditi // 40 // thI, isameM Azcarya nahIM thA, kyoMki agnike sambandhase makkhanakA pighala jAnA ucita hI hai, parantu jaba sulocanAkA apAGga - kaTAkSa ( pakSa meM aGgahIna) udita hotA thA taba kumArakA zarIra kaNTakita - romAJcita atha ca kA~ToMse yukta ho jAtA thA, yaha AzcaryakI bAta thI / kyoMki aGgahIna vyaktike dvArA kAMToM kA vistAra karanA sambhava nahIM hai ||38|| artha - jaba rAjA jayakumAra viTapabhAva- zreSTha kAmIpanako athavA vRkSazAkhAsamUhapanako prApta hote the taba sulocanA latAke samAna unakA AliGgana karatI thI aura jaba ve harSamandira banate the taba vaha dIpazIkhAke samAna AnandadAyinI hotI thI / bhAvArtha - yadi jayakumAra vRkSakI zAkhA the to sulocanA latA thI aura harSa mandira the to yaha use prakAzita karaneke liye dIpazikhA thI ||39|| artha- - jaba uttama lakSaNoMse yukta jayakumAra khagatA - AkAzagAmitA athavA pakSitAko prApta hote the to sulocanA bhI pakSiNI- unake pakSase sahita athavA pakSiNI ho jAtI thI aura yadi jayakumAra megha hote the to yaha use alaMkRta karaneke liye bijalI jaisI ho jAtI thI ||40||
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41-43 ] dvAviMzaH sargaH jagadudyotanAya sati dope sA bhASA bhAti samIpe / naraziromaNirbhuvi niSpApaH sApi sadAcaraNe guNamApa // 41 // jagadudyotanAyetyAdi -- jagato vizvamAtrasyodyotanAya tasmin dIpe sati sA samIpe tapAi bhAsA dIptirbhAti sma khalu / yadA bhuvi niSpApaH pAparahitaH sa narANAM ziromaNibaMbhUva tadA sApi sadAcaraNe satAmAcaraNe'thavA sarvadA caraNe padasthAne guNaM prazaMsA mApa // 41 // amarahRdo mRduhAramaNI yA bhavati sma zramahA ramaNIyA / samaya ivAgAdvAramaNIyAn zarado'sya sudhA vA ramaNIyA // 42 // amarahRda ityAdi- yA ramaNIyA manoharA sulocanA mRdavaH sukomalA hArasya maNayo yasyAssA mRduhAramaNI satI zramahA zramahatra bhavati smAmarahRdo jayakumArasya, amaraM nirmalaM hRd hRdayaM yasya yadvAmarANAM hRdiva hRdyasya tasya narazreSThasyAsya sudhA vA ramaNIyA rantu yogyAH zarado varSANi vANoyAn samaya ivAramagAd jagAma khalu // 42 // paramA parAgavato'pi jayantaM samadhigamya samadRzA jayaM taM / kusumalavAsasamAzrayameSA paridadhatIha smarasavizeSA // 43 // 1027 parametyAdi- - eSA sulocanA parA mA lakSmIryasyAssA paramA parAgataH puSparajaso jayantaM taM jayaM yadvA parasya mA paramA tasyAmaparAgo rAgarAhityaM tato jayantaM taM jayaM kiM vA rAgato'pi jayantaM taM jayaM samavRzA samAnekSaNena samadhigamya paraM yathA syAttathApa jagAma / to yaha unake samIpa rahane vAlI prabhA thI aura niSkalaMka the to vaha bhI sadAcaraNa - samIcIna AcaraNa thI // 4 // artha - mAnavottama jayakumAra yadi jagatko prakAzita karaneke liye dIpaka pRthivImeM yadi ve niSpApakarane meM prazaMsAko prApta artha - jisake hArake maNi atyanta komala the aisI vaha manohara strI sulocanA nirmala athavA devatulya hRdaya vAle jayakumArake zrama - khedako naSTa karane vAlI thI, tathA sudhA - amRta ke samAna ramaNIya - AnandadAyinI thI / isa prakAra una donoMke aneka varSa atizaya alpa samayake samAna nikala gaye vyatIta ho gaye // 42 // artha - paralA- utkRSTa lakSmIse sahita isa sulocanAne taM jayaM usa jayakumArako prApta kiyA thA jo parAgato jayantaM - parAga - puSpamakarandase zreSTha the athavA aparAgato jayantaM-virAga bhAvase zreSTha the athavA rAgato jayantaM-rAga t
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1028 jayodaya-mahAkAvyam [44-45 kIdRzI satI sA, kusumalaM vAso yatra taM kusumalavAsamamAzrayaM raktavastramayamAzrayamityarthaH / yadvA kusumaM lAtIti kusumalaH sa cAsau vAso nivAsastatsamAzrayaM parivadhatI sA smaraH savizeSo yasyAM smarasavizeSA kAmotpattikartIti / / 43 // madhyamavRttitayA karamApa bhuvanAvadhunAsakAvapApaH / kautukena mahatA muhuradhyAzritA satA samabhUcca vimadhyA // 44 // madhyametyAdi-asako jayakumAro'pApaH pApavajito'dhunA bhuvanAd lokamadhyAt, yadvA jalAda madhyamavRttitayA karamApa nAdhikabhAvena SaSThAMzaM jagrAha / yadvA madhye makAro yasya taM karaM kamaraM (kamala)miti yAvat / tadA mahatA kautukena muhuradhyAzritA vAraMvAramupaDhaukitA satA sA vimadhyA madhyavarvAjatA kRzAvalagnA'thavA vikAro madhye yasyAH sA vimadhyArthAt kila savitAbhUt kamalena saha savituH sambandhAt tathA sava utsavastadvattA saviteti yAvat // 44 // madanadrutatvamabhavacca yataH sadApi kAntAmanugamya sataH / na kAmadhuratA babhAvudArAtra kAmadhuratAmavApa sArAt // 45 // madanadrutatvamityAdi-sadApi sarvadaiva kAntAmanugamya yato hetutaH sato jayakumArasya madanadrutatvaM kAmena kRtvA drutatvaM dravIbhUtatvamabhavat tadA punaratra sulocanAyAM kA bhAvase indraputra jayantake tulya the| yaha sulocanA jaba kusumAnI raGgake raMgIna vastrako dhAraNa karatI athavA puSpAvalIse vibhUSita Azraya nikuJja Adiko. prApta karatI taba jayakumArakI kAmasphUrtikA vizeSa kAraNa hotI thI / / 43 / / ____ artha-isa samaya pAparahita jayakumArane bhuvanataH-logoMse madhyama vRttikA rAjasva grahaNa kiyA thA athavA bhuvanataH-jalase jisake bIca meM 'ma' hai aisA kara arthAt kamara, ra aura la meM abhedake siddhAntase kamala-grahaNa kiyA thA / satAsajjana jayakumArake dvArA punaH punaH prAptakI huI vimadhyA-patalI kamara vAlI sulocanA vi hai madhyameM jisake aisI satA arthAt savitA ho gaI thI, kamalake sAtha sUryakA maitrIbhAva honese kamala puSpako dhAraNa karane vAlI sulocanA bhI savitA kahalAne lagI thI athavA (saba utsavo vidyate yasya sa savI savinI vA, tasya tasyA vA bhAvaH savitA, strIpakSe puMvadbhAvaH) savitA-utsava rUpa huI thii|||44|| ___ artha-yatazca sadA hI kAntA-sulocanAko prApta kara sataH-jayakumArameM madanadrutatva kAmase dravIbhAva hotA thA, ataH sulocanAmeM kA madhuratA-kauna sI
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46-47 ] dvAviMzaH sargaH 1029 madhuratA mAdhuyaM na babhau yata udArA sA kAmadhuratAM smarasya pradhAnabhAvatAmArAdevAvApa / tathA ca sadA tAM pikAM kokilAmanugamya sato madanadra tatvaM sahakAratarubhAvo'bhavad yatastasmAdatra punaH kA nAma madhuratA vasantayuktatA na babhau yA madhuratodArA satI kAmadhuratA vApetyevam / yadvA ko'gnirante samIpe yasyAH sA kAntA tAM sadApyanugamya sato madananAmakapadArthavad dra tatvaM pigalanamabhavat yato bhazcandro na bhavatItyabhaH sUryastasya ghuratA pradhAna-bhAvatvaM sUryavacacamatkAritvaM kathamiti nAbhUt // 45 // kAntatAtra tena / svAditaiva manaso'nubhavena tasya rateH sulocanAyAmabhUdvicAraH paraM mamAtha saphala guNakAraH // 46 // svAditevetyAdi - sulocanAyAM striyAM tena jayakumAreNAtra tasya manasa iti zabdasyAnvanantaraM bhavena, manobhaveneti yAvat, rateH kAntatA svarUpatA svAditA yathA rataye kAmastathAsyai jayadevo'bhUditi / ki vA'nubhavena kRtvA tasya jayakumArasya viSaye manasa iti zabdasya svAditA sukArapUrvakatAbhUttenaiva kAraNena punA rateH kAntatA kakAro'nte yasyAssA kAntA tasthA bhAvaH kAntatA jAtA / arthAd jayakumArasya sumanasaH sulocanA ratikA, ralayorabhedAcca latikA babhUva / yato mama paraM kevalaM saphalaM guNaM karotIti saphalaguNakAro vicAro manaskAro'tha ca veH pakSiNazcAro vicAro'bhUt // 46 // vidadhatyai na syAt / modasamudra samRddhacai tasyAmRtagutvaM kimudayAkura: paraM pavitraH kAmadhanave tasyai mitra ! // 47 // modasamudretyAdi - modasya harSasya yaH samudro rAzistasya samRddha vRddhikaraNArtha utkRSTa madhuratA suzobhita nahIM ho rahI thI ? arthAt sabhI madhuratA suzobhita ho rahI thI / isa saMdarbha meM vaha sulocanA zIghra hI kAmadhuratAM - kAmakI pradhAnatAko prApta huI thI (kavine zleSAlaMkArase isa zlokake aneka artha prakaTa kiye haiM, jo saMskRta TIkAse jAne jA sakate haiM) ||45 // artha - jayakumAra rUpa manobhava - kAmadevane sulocanAmeM ratikI svarUpatAkA anubhava kiyA thA aura sulocanAke manameM bhI saphala - sArthaka guNako karane vAlA aisA vicAra huA thA ki ye jayakumAra jisake Adi meM 'su' hai, aise manas arthAt sumanas - phUla haiM aura maiM 'ka' hai antameM jisake aisI rati arthAt ratikA hU~ tathA ra aura la meM abheda honese latikA hU~ / bhAva yaha hai ki ve phUla haiM to maiM latA hU~, donoM kA saMyoga hI phala utpanna karatA hai aura usa para vipakSiyoM kA cArasaMsAra hotA hai // 46 // artha -- jo modasamudravRddhayai harSarUpI samudrako vRddhi ke liye amRtagutva - candra
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2030 jayodaya-mahAkAvyam [ 48-49 mamRtasya gau razmiryasya tasya bhAvam / tathA cAmRtavanmadhurA gaurvANo yasyAstasyA bhAvaM vidadhatyai dhRtvtyai| ki vAmRtasya dugdhasya gaubhUmiryatra tasya bhAvaM dhRtavatyai kAmadhenave sulocanAya tasyai he mitra ! paraM pavitro dayAGkuraH karuNApariNAma: kimu na syAt ! kiJcodayAkuro vRddhi bhAvaH kinna syAt ! tathA ca kimiti kIdRgudayaH prAdubhAvo yasyaitAdRzo'Gkuro haritAMzo na syAdapi tu syaadev| kimu dayAkuraH kutsitodayazAlyaDkuro na syAt kintu prazasto'kuraH syAt / zleSo vakroktizcAlaMkAraH // 47 // komalapallavavatI satItaH sacchAyaH sa ca jayaH pratItaH / azrutapUrvamutsavaM vrajataH sma latA taruNakrAntA smarataH // 48 / / komaletyAdi-itaH satI sulocanA komalAH zravaNapriyAH padAM subantAnAM lavAH kakArAdayastadvatI, kiJca komalAzca te pallavAH patrANi tadvatIti, sa jayazca nAma rAjA satI chAyA kAntidharmAbhAvo vA yasya sa pratItaH pratijJAta evaivaM smarata smRtizaktivazAdyadvA kAmadevasya prabhAvAdvA latA taruNA vRkSaNAkrAntAstIti tAdRga na zrutaM pUrva khalu so'zrutapUrvastamutsavaM samArohaM vrajataH sma tau latA tarumAtrAmati loke kintu latAM sulocanAM jayo nAma pAdapa AkrAmati smeti yAvat // 48 // sa mahAnasatvamApa na yAvat sAhArasampadamadhAttAvat / vIjanaM dadhAraivamuvAraM rasati tasminnanekavAram // 49 // sa mahAnasatvamityAdi-sa jayakumAro yAvanmahAnasatvaM rasavatIsthAnatvaM nApa rUpatAko dhAraNa karatI hai athavA modasamudravRddhayai-harSasamUhakI vRddhike liye amRtagutva-madhuravANIko dhAraNa karatI hai athavA modasamudrasavRddha-sugandhase yukta samIcIna utkaTa rasa-gorasako vRddhike liye amRtagutva-gAyapaneko dhAraNa karatI hai, aisI aneka manorathoM ko pUrNa karaneke liye kAmadhenurUpa sulocanAke liye kyA parama pavitra udayAGakura-udayakA prAdurbhAva na ho ? kyA dayAkA pariNAma na ho aura kyA harita akuroMkA prAdurbhAva na ho ? avazya ho // 47 // artha-idhara satI sulocanA komala pallavavatI-komala akSaroMse sahita, komala pattoMse yukta athavA komala caraNa pradeza ( pad-lava ) se zobhita thI aura jayakumAra sacchAya uttama kAnti athavA anAtapase sahita the| tAtparya yaha hai ki sulocanA latArUpa aura jayakumAra vRkSarUpa the| ve donoM smarataH-smRtivaza athavA kAmAbhinivezase 'latA vRkSake dvArA AkrAnta huI' isa azrutapUrva utsavako prApta hue the // 48 // artha-vaha jayakumAra jaba taka rasoIgharameM nahIM pahuMca pAte the ki usake
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50-51 ] dvAviMzaH sarga: 1031 na labdhavAn tAvattatpUrvameva sA satI AhArasya sampadaM bhojanasAmagrImadhAt kRtvtii| tu punastasmin jayakumAre rasati bhojanaM bhujAne sati sA vIjanaM vAyusampatkaraM tAlavRntamudAramanekavAraM punardadhAra dhRtvtii| evameva sa mahAn mahApuruSo yAvad asattvaM sattvAbhAvaM nApa tAvat sA satI hArasya muktAvalyAH sampadamadhAt / yAvad sa zramaM na prApa' tAvat sApi prasannamukhatayA'vartata kintu tasmin rasati sati sA tatpUrvamevAnekavAraM vIjanaM skhalanaM rajaHsaddhAvaM dadhAra tato'nantaraM vanitAtaH pazcAt puruSapariskhalana sAmudrikasulakSaNam // 49 // kautukato'pi kara sandadhatA kaNTakitApi tato nu mRdulatAm / tathA''zayazcet spRSTumadazi smitakusumaM viTapenA'varSi // 50 // kautukto'pItyAdi-kautukato'pi vinodavazenaiva karaM hastaM sandadhatA sparzakA tena jayena sA sulocanA kaNTakitA romAJcapUrNA''pi prAptA yAvatsa spRSTavAn tatpUrvameva sA prasannatayA romAJcitAbhUditi tataH kAraNAt kintu mRdulatA komalatvaM api tu na sA mRdulatA mRduvllriiti| kiJca kautukataH kautukaM kusumaM tatastatsamIpe'pi karaM vadatA jayena kusumAvacayasamaye tena kaNTakitaivApi na tu puSpANi svayaM romAJcitatvAt / yadvAnumRdulatAmiti dvitIyAtmakaH pAThastadA mRdulatAmanu komalatAM prati komalAM latAM pratIti ca vyAkhyeyam / kiJca tathA komalAGgayA spRSTumAliGgitu kusumagrahaNArtha vA zayo hasto'vazi yAvadeva tayA karo vyApAritazcedyadi tAvadeva viTapena kAmiziromaNinA tena vRkSalambena ca smitameva kusumaM smitavatkusumaM vA'varSi paripUritaM prasannabhAveneti // 50 // tamasyuddhatatvena khaNDitau nakhalena kleneshithitau| doSojjhitau kucAvApatuhiyevAvRtti sutanoriha tau // 51 // pahale hI vaha AhAra sAmagrIko taiyAra kara letI thI aura jaba vaha AhAra karate the taba vaha aneka bAra uttama paMkhA jhalatI rahatI thI / / 49 / / artha-yadi kautukato'pi-vinodavaza bhI jayakumArane sulocanA para hAtha rakkhA to vaha kaNTakitA-romAJcita ho gii| kyA isakA kAraNa usakI mRdulatA-komalatA thI? nahIM, vaha svayaM mRdu-latA-komala vallarI thI / yadi sulocanAne bhI kautukavaza jayakumArakA sparza-AliGgana karanekA apanA. Azaya-bhAva dikhAyA to viTapa-kAmiziromaNi jayakumArane kusumake samAna smita-manda musakAnako prakaTa kiyA, prasannatA vyakta kii| yadi sulocanAne puSpAvacayake samaya kautuka-puSpake samIpa apanA zaya-hAtha bar3hAyA to viTapa-vRkSa. zAkhAne bhI smitake samAna-manda musakAnake samAna puSpavarSA kara dI // 50 //
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1032 jayodaya-mahAkAvyam 52 __ tamasItyAdi-IzituH svAmino nakhaM lAtIti nakhalastena yadvA na khala iti nakhalo'durjanastena kalena ralayorabhedAtkareNa hastena tamasi zArvare sati yadvA tamonAmake guNe sati uddhatatvena samunnatabhAvena yadvAbhimAnitayA khaNDitau mardanamAptau parAjitau doSojjhito doSeNa rahitau yadvA doSayA rAtryA rahito bhUtvA punariha hriyA lajjayeva khalu sutanoH zobhanazarIrAyAstasyA hitau hitarUpau tau kucau stanAvAvRtimavApaturihAsmin jagad jagati / arthAt pramattabhAvenoddhato janaH kenApi yadA vijito bhavati tadA lajjitaH san mukhAvRti karoti tathaiva kudhAvapIti // 51 // nAvAntA sA nadI jayena sammAnitA suvarSabhayena / sAgaramenamavApAmadhyaM sA tu vRtamivamabhUdavadhyam // 52 // nAvAntetyAdi-jayena sA nAvA jalayAnena kRtvAntaH prAnto yasyAssA nAvAntA yadvA na vidyate'vAnto yasyAssA nAvAntA nadI sammAnitA sA sulocanA suvarSamayena varSaNameva varSaH zobhano varSaH suvarSastanmayena muhurvarSaNazIleneti / kiJca zobhano varSo'STAvazasaMkhyAkaH saMvatsarastanmayena navayauvanasampannena tena sA nAkAro vAnte prAnte yasyAssA nAvAntA rthAnnadInA donatArahitA sammAnitA sA sulocanA punarenaM jayakumAraM sAgaramavApa madhyamAkSaraM vinA kRtvA sAramityavApa tenaivAnurAgigo babhUva nadI ca sAgara mavApeti yuktameva tAvat // 52 // artha-sundara zarIravAlI sulocanAke hitakArI stana uddhatatA--abhimAna athavA U~cAIke kAraNa rAtrisambandhI andhakAra athavA tamoguNake sadbhAvameM nakhala-nakhayukta ( pakSameM sajjana ) jayakumArake hAthake dvArA khaNDita kiye gaye pazcAt doSA-rAtri athavA abhimAnarUpa doSase rahita honepara lajjAse hI mAnoM unhoMne isa jagatmeM AvaraNako prApta kiyA thA-apanA muMha chipA liyA thA // 51 / / bhAvArtha-jisa prakAra koI ahaMkArI puruSa kisIse parAjita ho lajjAvaza apane Apako chipA letA hai, usI prakAra sulocanAke stanoMne bhI jayakumArake hAthoMse parAjita ho apane Apako lajjAvaza chipA liyA thA // 51 // ___ artha-nAvake dvArA jisakA (A + anta = Anta) saba orase anta kiyA jAtA hai, aisI gaharI nadI svarUpa vaha sulocanA suvarSamaya-accho varSA karane vAle meghasvarUpa jayakumArake dvArA sanmAnita huI thI, arthAt jalase paripUrNakI gaI thI, isIliye vaha amadhya-zreSTha sAgarako prApta huI thI yaha ucita hI hai, kyoMki nadI samudrako prApta hotI hI hai|
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53-54 ] dvAviMzaH sargaH 1033 sudhAlasatkRtimAn jayadevaH bho sumanaso'sti kinna mude vaH / sauvarNena haridrA vArA dvayopayoge'nurAga ArAt // 53 // sudhAlasadityAdi-jayadevaH somasUnuH, he sumanaso manasvino janA ! devA ! vA sudhArasya sadAcArasya sato samIcInA yA kRtistadvAn, yadvA sudhA 'kalaI' iti dezabhASAyAM tadvallasantI yA kRtiH paramapunItA kriyA tadvAn, devAnAM pakSe tu amRtaM sudhaa| etAdRzo jayakumAro vo yuSmAkaM mude prItyartha kiM nAsti ? kintvastyeva / evaM punarvArA (bAlA) sulocanA sA suvarNasya hemnaH zobhanavarNasya ca bhAvaH sauvarNa tena kRtvA haridrA harito dizA rAtIti haridrA samantataH prakhyAtimatI, atha ca 'halo' iti dezabhASAyAM tasmAd dvayopayoge sulocanAjayakumArayoH parasparaM yoge sambandhe ArAta zIghramevAnurAgo babhUva / yathA sudhAharidrayoH saMyoge'nu anantarameva rAgo raktapariNAmo bhavati / vakroktiH zleSazca // 53 // nAgadalakSaNamAptvodAraM sudhAvAktu sA sa khavirasAraH / dvayItyasI samuditapramANA mukhamaNDanAtha satpuruSANAm // 54 // nAgadalakSaNamityAdi-sA sudhAvAga madhurabhASiNI sulocanA, sa jayakumArazca arthAntara-nAvAntA-jisake anta pradezameM 'nA' hai, aisI nadI arthAt nadInAdInatAse rahita sulocanA suvarSamaya-udAra manovRtti vAle jayakumArake dvArA acchI taraha sanmAnako prApta huI thii| bhAva yaha hai ki binA mAMge ho jayakumAra use saba kucha dekara saMtuSTa rakhate the, isIliye vaha amadhya-madhyAkSarase rahita sAgara-arthAt sAra-atizaya zreSTha ina jayakumArako prApta huI thI, yaha ucita hI thA // 52 // ___artha-he sumanas ! he vicAravAn manuSyoM ! athavA devoM! yaha jayadeva sudhAlasatkRtimAn-sudhAra-sadAcArake acche kAryoMse sahita hai, athavA sudhA'kalaI' ke samAna suzobhita ujjvala kAryoMse sahita hai athavA devarUpa honese sudhA-amRtake uttama kAryoMse sahita hai, ataH kiM vaH mude na ? Apa logoMke harSake liye nahIM hai arthAt avazya hai| aura yaha vArA (bAlA) sulocanA sauvarNa-svarNa jaise varNase haridrA-dizAoMmeM khyAtiko prApta hai athavA suvarNa jaise pIle varNase haridrA-haladI rUpa hai, ataH donoMkA sambandha honepara zIghra hI anurAga-sneha utpanna huA isameM Azcarya kyA hai ? athavA kalaI aura haladIke milanese zIghna hI rAga-lAla raGga utpanna ho jAtA hai, isameM Azcarya hI kyA hai ? // 53 // artha-sulocanA sudhAvAk-amRtake samAna madhura bhASiNI thI aura
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1034 jayodaya-mahAkAvyam khadirasya nAma vRkSavizeSasya sAra iva sAro yasmin sa khadirasArassudRDhAvayavItyarthaH / dvayoH samAhAro dvayo sA gadarahitamagadaM nairogyameva lakSaNaM svarUpamudAraM mahat tadAptvA samuditapramANA prasphuTaprazaMsAvatI satI satpuruSANAM mukhamaNDanAyAbhUt / santastayoH prazaMsAmeva cakruriti na kimiti kAkvarthasaMpratyayaH / tathA sudhAvA cUrNasthAnIyA 'kalaI"ti nAma, sa ca gvadirasAraH kattheti nAma tava yo yogyapramANopetA nAgadalaM nAgavallIpatraM tasyodAraM kSaNamAptvA tAmbUlabhAvena satpuruSANAM mukhamaNDanAya bhavatyeva // 54 // zrIharerurasi zarmApazyat sArddhabhAva umayApi muDasya / sAtamApa saridambudhitulyaM tattvamatra khalu jIvanamUlyam // 55 // zrIrityAdi-zrIlakSmIH sA hare kRSNasyorasi kevalaM hRdaya eva vAsaM kRtvA zarma sukhamapazyat, tathomayA pArvatyA mRDasya mahAdevasyArddhana sahitaH sArddhaH sa cAso bhAvazcApi praaptH| sA tamarddhaNariNAmenaivAGgIkRtavatI na punaH srvaatmnaa| kintu sA sulocanA taM. jayakumAraM tanmayatvenAtizayasnehavatI bhUtvApa bheje| yathA sarit nadI ambudhimananyabhAvenAvApnoti / atra khalu jIvanaM prANArpaNameva mUlyaM nadIpale jIvanaM jalam / parasparamadvitoyapremabhAvastayoriti // 55 // jayakumAra khadira vRkSake sArabhAgake samAna sudRr3ha zarIra vAle the| samudita pramANa-spaSTa prazaMsAse yukta yaha donoM norogatA rUpa udAra lakSaNako prAptakara satpuruSoMke mukhake AbhUSaNa kyA nahIM hue the kyA saba loga unakI prazaMsA nahIM karate the? avazya karate the| arthAntara-sulocanA sudhA-kalaI rUpa tho aura jayakumAra katthA rUpa the, ataH donoM hI ucita mAtrAmeM nAgadalakSaNa-tAmbUlake udAra kSaNako pAkara kyA satpuruSoMke mukhakI zobhA bar3hAne vAle nahIM hue the ? avazya hue the| katthA aura cUnAke ucita saMyogase nirmita tAmbUla-pAna mukhakI zobhA bar3hAtA hI hai // 54 // artha-lakSmIne zrIkRSNake vakSaHsthala para nivAsakara sukhakA anubhava kiyA thA aura pArvatIne zaGkarake arddhAGgabhAvako prApta kiyA thaa| sulocanAne jayakumArako usa taraha prApta kiyA thA jisa prakAra ki nadI samudrako prApta karatI hai / bhAva yaha hai ki jisa prakAra nadI apane jIvana-jalako samudrameM tanmayIbhAvase arpita kara detI hai, usI prakAra sulocanAne apanA jIvana usake sAtha ekarUpa kara diyA thA // 55 //
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56-57 ] dvAviMzaH sargaH suravaravaMzama pUrvakhyAti vanamapi navanandanaM sma bhAti / puNyasadanamiva tayoH sadA vA dampatyoH satkRtaikabhAvAt // 56 // suravaretyAdi - tayordampatyorvaravadhvoH sadA sarvadaiva khalu vanamapi kiM punarudyAnaM sukRtaikabhAvAt ekAntataH puNyaceSTitatvAt puNyasadanaM svargaH, kiJca puNyaM punItaM ca tatsadanaM ca puNyasadanaM tadvat suravaravaMzaM svargapakSe suravarANAM devazreSThAnAM vaMzo jJAtisamUho yatra sadanapakSe zobhano ravaH suravastaM rAti svIkarotIti suravaraH sa cAsau vaMzo yatra tat navananvanaM navaM manoharaM nandanaM nAma vanaM yatreti svargapakSe, gRhapakSe punarnavo nUtana: sadyo jAto nandanaH putro ryAsmastat, evaM kRtvApUrvA khyAtiH prazaMsA yasyaivaMbhUtaM bhAti sma // 56 // 1035 mInamajjucakSuSe suvastu jIvanameva sadA dadhatastu / bhUmipateH sA cAsInnavalA locanakhajjanAya candrakalA // 57 // mItyAdi - mInavanmaJjumanoharaM cakSuryasyAstasyai sulocanAyeM eva khalu jIvanaM prANaM taM samAdadhataH sandadhAnasya mInasya jIvanaM jalameva sarvasvaM yataH bhUmipatejayakumArasya locanameva khajanaicakoro yadvA locanena kRtvA khajano bhavati tasmai sA navalA navayauvanA bAlA kica nUtanasaMjAtA candrasya kalA babhUva, khaJjanasya candrakalApremitvAt // 57 // artha- una donoM vara vadhUke sadA puNyazAlI honese vana bhI puNyasadanasvargake samAna athavA uttama bhavanake samAna jAna par3atA thA, kyoMki jisa prakAra puNyasadana - svargaM suravara vaMza - zreSTha devoMke samUhase sahita hotA hai, usI prakAra uttama bhavana bhI suravaravaMza-su-ra va vaMza - uttama zabdase yukta muraliyoMse sahita hotA hai, jisa prakAra svarga - apUrvaM khyAti - anupama prasiddhise sahita hotA hai usI prakAra bhavya bhavana bhI apUrva khyAti - abhUtapUrva prasiddhi sahita hotA hai aura jisa prakAra svargaM navanandana - manohara nandana vanase sahita hotA hai, usI prakAra bhavya bhavana bhI nava nandana - sadyojAta - navIna putroMse sahita hotA hai | bhAvArtha - iSTake saMyogameM vana bhI sukhakArI mAlUma hotA hai // 56 // artha - mInake samAna sundara netroM vAlI sulocanAke liye jayakumAra jIvana rUpa sArabhUta vastu the, arthAt jisa prakAra mInake liye jIvana-jala sAra vastu hai usI prakAra jayakumArake liye sulocanA jIvana prANa svarUpa thI aura vaha sulocanA jayakumArake netrarUpI cakora pakSIke liye candrakalA rUpa thIM / bhAvArtha- vara-vadhU donoM hI eka dUsare ke liye prANatulya priya the ||17|| 68
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1036 jayodaya-mahAkAvyam [ 58-60 na svapne'pi hRdaujjhi kadAcinnatabhravaH kathamastu sa vAci / karmaNA tu vinayaikabhujApi vyatyayena yaja ityathavApi // 58 // na svapne'pItyAdi-yo jayakumAro nate namra bhruvau yasyAstasyA natabhruvo lajjAzIlAyAH sulocanAyA hRdA manasA svapne'pi zayanavikalpe'pi naujjhi na vismRtaH, sa eva tasmA vAci mthamastu, arthAt sA jayadevaM manasi sarvadevAcintayat kintu vAcA tasya nAmoccAraNaM na kadApyakarot, vinayamAdaraM bhunakti svIkaroti tena vinayabhujA karmaNA kAryeNa tu punaH yaja iti vyatyayena viparyayeNAthavA kRtvApi sa jaya ityetasya vilomatAyAM yaja ityeva bhavati, tasmAtsA yajane tatparAbhUditi / vakroktiralaMkAro'tra // 58 // calanamihAnubhUya guNadhAmAsanamApa satI rAjJo vAmA / api mukulitakalakamalalalAmA padhinIva vinataye'bhirAmA // 59 // calanamityAdi-sA guNAnAM dhAma sthAnaM yatra sA guNadhAmA satI rAjJo jayakumArasyaha bhUtale calanamanubhUya pazcAdbhUtvApa tasya pRSThato gamanakoM babhUva tadIyAbhilASAnusAreNa caraNakAriNIvAsIt / tata eva tasyA vAmA strI bhUtvAsanaM sthAnamApa / kiJca vAmabhAga ebAsanamApa, api punarmukulite karAveva kamale tAbhyAM lalAmA manoharA satI vinataye prAthanArthamabhirAmA zobhanIyA padhinIva kamalinIsadRzA babhUva // 59 // vistRtacarite'mbara iva tasmin sadguNagaNinIva smitraashiH| jala iva tRDapahAriNIze tu svAduteva sAsIdrucihetuH // 6 // artha-lajjAzIla sulocanAne jayakumArako svapnameM bhI nahIM chor3A thA isaliye vaha usake vacanoMmeM kaise Aye ? arthAt vaha hRdayameM jayakumArakA cintana karatI thI parantu vaha usake nAmakA uccAraNa kabhI nahIM karatI thii| lokameM strI patikA nAma letI bhI nahIM hai| parantu vinayazIla sulocanAne yaja isa kriyAko viparIta rUpase jayake rUpameM grahaNa kiyA thaa| yajakA ulaTA jaya hotA hI hai // 58 // artha-vaha sulocanA isa jagatmeM dayA dAkSiNya Adi guNoMkA sthAna hotI huI rAjA jayakumArakI padAnugAminI huI thI, arthAt unakI icchAnusAra AcaraNa karatI thii| isIliye unakI avAmA-anukUla ho athavA unakI strI ho athavA vAmabhAgastha ho Asanako prApta huI thii| yahI nahIM kisI bAtakI prArthanA karaneke liye jaba vaha apane donoM hAtha kamalakI boMDIke samAna karatI thI, taba kuDmaloMse sahita kamalinIke samAna manohara dikhatI thI // 59 //
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61-62 ] dvAviMzaH sargaH 1037 vistRtetyAdi - tasmin jayadeve'mbara iva vastravad vistRtaM supariNAhaM caritaM yasya tasmin bhavati sati sA smitasya mRduhAsyasya razmiryasyAssA smitarazmiH sulocanA satAM guNAnAM dhairyAdInAM tantUnAM gaNinI gaNanAkartrI adhikAriNI vAsIt / Ize tu punarjala iva pAnIyavat tRSo'pahArI tasmin pipAsApahArake samastaprakArAbhilASAparipUrake bhavati sA svAduteva ruciheturAsIt // 60 // samAlocakatvaM dadhatIvAmuSminsAbhUd rUpajIvA / mRduvAvitraparAyaNe sadApyuccaistanaDhakkAsu sampadA // 61 // samAlocakatvamityAdi - tasmin jayakumAre samAlocakatvaM samyakaprakAreNa darzakatvaM vadhati anurAgapUrvakaM pazyati sati sA rUpamevAjIvA jIvikA yasyAssA rUpAjIvA vilAsinyabhUt / tathaiva tasmin mRdu ca tad vAditraM ca mRdaGgAdikaM tatra parAyaNastatparo vAdanArthamudyuktastasmin sati api punassA coccairunnatazIlo stanAve va DhakkA nakkAra iti nAma vAdyaM tasyAH zobhanA yA sampattayA savAlaMkRtAbhUttasyAnukUlA // 61 // bhuvamanumAtumamusmin lambe sAha hemasUtraM svanitambe / yadi guNini svarge'sya vicAro nijamambaramiyamahoddadhAra // 62 // bhuvamityAdi - amuSmin jayakumAre bhuvaM dharAmanumAtu lambe sati vicArato vistRte sati sA sulocanA svanitambe kaTIpradeze hemasUtraM kAJcIguNamAha nAto'dhikavistRtaM gharAtalaM yAdRzaM mUlyaM mama kakSAyA na tAdRk pRthivyA bhAvyamiti / yadi cedasya jayakumArasya vicAro guNini guNazAlini svarge'bhUttadeha prasaGge ceyaM sulocanA nijamambaraM vastra artha - mandahAsyarUpa kiraNoMse yukta vaha sulocanA ambara-vastra ke samAna vistRta caritake dhAraka jayakumArake sadguNa- uttama guNarUpI tantuoMkI gaNanA karane vAlI thI aura Iza-pati jayakumArake viSayameM jalakI taraha tRSA - bhogAkAMkSA athavA pipAsAko harane vAlI thI aura svAdutA - svAdiSThatAke samAna unakI rucikA kAraNa thI // 60 // artha -- - jaba jayakumAra use rAgabhAvase dekhate the taba vaha rUpAjIvA - vilA sanI ho jAtI thI, arthAt vilAsinIko taraha unake rAgabhAvako bar3hAtI thI aura jaba ve mRdaGga Adi komalavAditra bajAne meM tatpara hote the taba vaha DhakkAnakkAra nAmaka vAditrako sundara zobhA bar3hAtI thI // 61 // artha - yadi kadAcit jayakumAra pRthivIkA pramANa karaneke liye vicAra karate the to vaha sulocanA apane nitambapara sthita karadhanIkA ullekha kara detI
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1038 jayodaya-mahAkAvyam muddadhAroddhRtavanI mamAsmin dukUle bahulA guNAstantavaH santi, kimato'pyadhikaguNavatsvarga miti // 62 // balisani tasya yadA dhyAnaM babhArodare sA sanmAnam / muktAlayamIkSitumutkasyAsya mude stanamaNDalaM tu tasyAH // 63 // balisAnItyAdi-yadA tasya jayakumArasya dhyAnaM bale rAjJaH sapani pAtAle babhUva tavA sApyudare sanmAnaM babhAra yatastasyA udaraM valInAM sm| tathA muktAnAM nirvRtAnAmAlayamIkSitu dRSTumutkasyAbhilASiNo'sya jayasya mude prasannatAya tu punastasyAH. stanamaNDalamabhUyatastanmuktAnAM hAragatAnAM mauktikAnAmAlayo babhUva khalu // 63 // svamayaM vizvamavAdahonnetuM vizvapremapare navare tu / sadAzAvatI sadA zarmaNi tasya zarmabhAk kila sadharmaNi // 64 // svamayamityAdi-navare manuSyaziromaNau tu punavizvasya premNi pare parAyaNe vizvapremapare sati iha sA vizvaM samastamapi jagad unnetumunnataM kartuM svamayamAtmarUpaM nijagAda yata: sadA sarvadaiva zarmaNi hitakartavye samIcInA yA AzAbhilASA tadvatI satI, ata eva zarmabhAk sukRtabhoktrI bhUtvA kila tasya samiNI tulyavicAravatI babhUva / anuprAsaH // 64 // thI ki isase bar3I pRthivI nahIM hai aura kadAcit guNayukta svargake viSayameM vicAra karate the to vaha apanA ambara-vastra uThAkara kaha detI thI ki jitane guNa-tantu isameM haiM utane guNa-lAbha svargameM nahIM haiM // 62 / / artha-jaba jayakumArakA dhyAna balike sthAna-pAtAlameM jAtA thA taba sulocanA apane udarameM sanmAnako prApta hotI thI, kyoMki pAtAla to eka hI balikA sthAna hai para merA udara aneka valiyoM-tvaksaMkocoMkA sthAna hai aura jaba jaya-- kumAra muktAlaya-siddhAlayako dekhaneke liye utkaNThita hote the taba unake harSake liye sulocanAkA stanamaNDala paryApta hotA thA, kyoMki jisa prakAra siddhAlaya muktoM-siddhoMkA Alaya hai usI prakAra stanamaNDala bhI muktAlaya-hArameM anugumphita muktAphaloMkA sthAna thA // 63 // ___ artha-jaba naraziromaNi jayakumAra vizvapremameM tatpara hote the taba vaha sulocanA vizva-samasta jagatko samunnata karaneke liye AtmarUpa-apane samAna kahatI thI, arthAt samasta jagatko Atmatulya mAnatI thI aura sadA hI usake sukhakI uttama AzA rakhatI huI sukhI hotI thI / isa prakAra vaha jayakumArakI sarmiNIsadRza AcaraNa karane vAlI thI // 4 //
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65-66 ] dvAviMzaH sargaH 1039 urIkRtApi bhuvamalaMcakre vakrabhUH kila vidhAvavake / sarvAzAbhAsAmIzena sAzAtItamadhurimA tena // 65 // urIkRtetyAdi-sA AzAmatyetIti AzAtItaH parAkASThAM gato madhurimA mAdhurya yatra sAzAtItamadhurimA sulocanA sarvAzca tA AzA abhilASAH sadvAJchA stAsAM bhAso vikAzAsteSAmozena yadvA sarvAsAM bhAsAmozeneti pAThamAzrityAtyantadIptimatA tena jayakumAreNorokRtA svIkRtApi bhuvaM pRthivImalaMcakra bhuussyaamaas| ityatra tenorIkRtorasi. nyastApi bhuvamalaMcakra iti virodhaabhaasH| sA cAvakraH saralo yo vidhirAcArastasmin prazaMsanIyAcAre vakra dhruvau yasyAssA vakrabhUriti viparItArthaH / tatrAvakra: prazastazcAsau viviradRSTazca tasmin bhAgyodaye stiityrthH| sA vaktrabhUH zobhanabhrakuTomatI kileti nizcayena / anuprAso virodhAbhAsazcAlaGkAraH // 65 // jaDalokasudhAraNe pracetA dhanado dInajanAya vijetA / daNDadharo'parAdhivarge tu tatparo'tha zatazaH kratumetum // 66 // jaDaloketyAdi-sa vijetA jayanazIlo jayakumAro jaDAzca te lokA mUrkhajanAzca teSAM sudhAraNe mUrkhAdamUrtIkaraNe prazaMsanIyaM ceto yasya saH, yadvA jalasya lokaH pAnIyapradezastasya sudhAraNe suvidhAkaraNe ca pracetA nAma pazcimadikpAlo varuNaH, dInajanAya niHsvalokAyAbhyAgatAya dhanaM dadAtIti dhanado dhanado nAma kuberazcottaradikpAlakaH, aparAdhivarge artha-atyadhika madhuratAse sahita vaha sulocanA samasta abhilASAoMke vikAsake svAmI athavA samasta dIptiyoMke svAmI rAjA jayakumArake dvArA urIkRtA-apane vakSaHsthala para sthApita hokara bhI pRthivIko alaMkRta karatI thI, yaha virodha hai, kyoMki jo jahA~ rahatA hai usIko alaMkRta kara sakatA hai anyako nahIM / parihAra pakSa meM urIkRtA-kA artha svIkRtA karane para koI virodha nahIM hotaa| isI prakAra avakravidhi-anukUla zubha AcArake rahate hue bhI vaha vakra~kuTila bhauMhoM vAlI banatI thI yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai-vaha avakra vidhi-bhAgyake sarala anukUla hone para bhI svabhAvataH kuTila bhauMhoM vAlI thii||65|| artha-vijayazIla jayakumAra jaDalokasudhAraNe-mUrkha janoMkA sudhAra karane meM pracetA-prazaMsanIya cittakA dhAraka thA (pakSameM jalaloka-jalapradezakA sudhAra karanemeM acetA-varuNa nAmaka pazcima dizAkA dikpAla thA), dIna-nirdhana janoMko dhanada-dhana dene vAlA thA (pakSameM dhanada nAmaka uttara dizAkA dikpAla thaa)|
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1040 jayodaya-mahAkAvyam [67-68 durAcArisamUhe tu punardaNDadharo daNDanItiparAyaNo yathocitavaNDaM dattvA suvidhAkaro daNDadharazca yamo nAma dakSiNadikpAlaH, evamevAtha punaH zatazo'nekadhA RtuM yajJametuM kartuM tatparo bhagavadupAsanAparAyaNo'sau zatakraturnAmendraH pUrvadikpAlazca babhUva / samuddeza: zleSazca // 66 // vINAvatI svareNa satorIkRtA tathA sA smitena gaurI / hariNIdRzetyAdRtApsarasAM cayenAdharIkRtAmRtarasA // 67 // vINAvatItyAdi-sA sulocanA satA zrImatA jayakumAraNorIkRtA svIkRtA yA svareNa kaNTharAgeNa kRtvA vINAvatI vINAtulyasvaratvAt vINAvatI nAmApsarA vA babhUva, tathA smitena mandahAsyaprasAdena kRtvA gaurI gaurapariNAmA gaurInAmApsarAzca, vRzAnanyasadRzA dRkpariNAmena kRtvA ca hariNI mRgI hariNInAmApsarAzceti apsarasAM cayena samUhenAvRtAvatAM niitaa| atha cApsarasA sajalasarovarANAM cayenAdRtApi adharIkRto nirAdaratAM nIto'mRtasya raso yayA kiJcAdharIkRta auSThabhAvaM nIto'mRtaraso yayA sAdharIkRtAmRtarasAbhUt / pUrvokta evAlaGkAraH // 67 // sakalasannidhipo yadA'rAdapsaromayIDitena vArA / sudhArAnvaye'smistu sudhArAdhare vApyabhUt pramodasArA // 68 // sakaletyAdi-yadA nRpo jayakumAraH sakalAnAM satAM sabhyAnAM madhye niSiH ziro aparAdhiyoM-durAcAriyoMke samUha para daNDadharA-daNDanItiko pracalita karanevAlA thA ( pakSameM daNDadhara-yama nAmakA dakSiNa dizAkA dikpAla thA) aura zatazaH kratumetuM saikar3oM yajJa karaneke liye tatpara honese zatakrutu-kahalAtA thA (pakSameM zatakratu-indra nAmaka pUrvadizAkA dikpAlaka thA / isa taraha vaha apane kAryakalApase cAroM dizAoMmeM vijaya prApta karanese vijetA kahalAtA thA // 66 / / / artha-zrImAn jayakumArane usa sulocanAko svIkRta kiyA thA, jo svarakaNTha sambandhI rAgase vINAvatI-vINAke samAna svara vAlI thI (pakSameM vINAvatI nAmakI apsarA thI), manda-hAsyase gaurI-gauravarNa thI (pakSameM gaurI nAmakI apsarA thI) aura dRSTise hariNI-mRgI thI (pakSameM hariNI nAmakI apsarA thii)| isa taraha apsarAoMke samUhake dvArA AdarzatAko prApta huI thI / athavA apsarasAM cayena-sajala sarovaroMke samUhase AdRta hone para bhI usane amRtarasa-sudhAke svAdako adharIkRta-nirAdara bhAvase yukta kiyA thA athavA amRta rasako usane adharauSTharUpameM pariNata kiyA thA // 67 / / artha-rAjA jayakumAra jaba samasta sabhya janoMmeM ziromaNi rUpa hue the, taba
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69-70 ] dvAviMzaH sargaH 1041 maNiH kiJca sa kena jalena kasya vA lasana zobhano nidhiH samudra ivAbhUt tadA sA vArA svakIyeneGgitenApsaromayI svargIyavezyAsadRzApAM saromayI cArAcchIghramevAbhUt / asmin rAzi sudhArasyAnvayo'vinAbhAvo yatra tasmin sudhArAnvaye bhavati tu punaH pramodo harSa eva tasya sAro yasyAM sA pramodasArA sudhAM rAtIti sudhAro'dharo yasyAssA sudhArAdharA yadvA prakRSTA mA mAnaM yasya tatpramaM pramaM ca sabudakaM ca tasya sAro yasyAmevaMbhUtAM sudhArAM dharatIti sudhArAdharA nadIvAbhUditi // 68 // | sa tu nijapANipaGkajAtAbhyAM parimAtumiva sugabhIranAbhyAH / locanotpale sandadhAra pariNAmakomale // 69 // mIlana kelau sa ityAdi - mIlanakelau dRGmIlanakrIDAvasare sugabhorA nAbhiryasyAstasyAH sugabhIranAbhyAH sulocanAyAH pariNAmena svabhAvenaMva komale locane evotpale parimAtumiva kila sa jayakumAro nijasya pANI hastAveva paGkajAte kamale tAbhyAM sandadhAra saMdhutavAniti // 69 // sA tattuGgakucatayApi tayAtra niSiddhA viddhAthotthitayA / bhujayornavanavakaNTakitatayA mudrayatu kimIzadRzau ca rayAt // 70 // sAtvityAdi - sA tu sulocanA punastayA suprasiddhayA uttuGgau ca tau kucau tayorbhAva uttuGgakucatA tayA kRtvA niSiddhAya ca bhujayorutthitayA priyasyAliGganena kRtvA bAlA - sulocanA apanI ceSTAoMse apsaromayI svargakI apsarA rUpa huI thI / athavA jaba rAjA jayakumAra kalasannidhi - jalake suzobhita bhANDAra - samudra rUpa hue the taba vaha apsaromayI-jalake sarovara rUpa huI thii| jaba vaha rAjA suSArasundara vyavasthA athavA sadAcArake anugAmI hue taba pramoda - harSase paripUrNa sulocanA bhI sudhArAdharA - sudhArako saba orase dhAraNa karane vAlI athavA sudhArAdharA-amRtako dene vAlA hai adhara jisakA, aisI huI thI / athavA jaba rAjA sudhArAnvaya- acchI dhArA vAlI nadiyoMke saMgamase yukta samudrarUpa hue the taba vaha pramodasArA - agAdha jalase paripUrNa sudhArAdharI - uttama dhArApravAhako dhAraNa karane vAlI - nadIke samAna huI thI ||68 || artha - A~khamicaunI ke khelameM jayakumAra gaharI nAbhivAlI sulocanAke svabhAvataH komala nayanotpaloMko apane hastarUpa kamaloMse banda karate the ||69 // artha - sulocanA jaba patikI A~khoMko banda karaneke liye udyata huI taba usake stanoMkI prasiddha U~cAI tathA hAthoMmeM uThI naI naI kaNTakitA - romA
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1042 jayodaya-mahAkAvyam [71-73 sajAtayA navanavakaNTakitatayA ca niSiddhA satI Izasya svAmino dazau cakSuSI kimiti rayA vegena mudrayatu, kintu naiva mudyatu / vakroktiralaMkAraH // 7 // , __ sArasakelirApi. mithunena navIpulinadezeSu ca tena / yavanabhAsu dine sati kokalokaH prApApyazokamokaH // 71 // sArasakelirityAdi-tena mithunena sulocanA-jayakumArayodayena nadInAM pulinadezeSu sArasayoH kelirApi prasAritA yadvA sA prasiddhA rasasya kelirApi / dine sati yavaGgabhAsu yadIyazarIrakAntiSu yadvA yadaGgabhAbhiH suvine sati kokalokazcakravAkayugalamapi azokaM zokavajitamoka: sthAna prApa kimu tAvat // 71 // uccaladaviralakalakAntikale vanitAyAH komale tnutle| pAtitamiti jalamapi nAjJAsIjjalakelo niratazca vilAsI // 72 // uccaladityAdi-uccalan samudgara chaMzcAsAvaviralo bahula: kalo manohara: kAnteH kalaH pravAho yatra tasmin vanitAyA bhAryAyAH komale mRdusparza tanutale pAtitaM jalamapi jalakelI nirato vilAsI nAjJAsIditi, yataH kAntimati zarIre jalasya vivekAbhAvo'bhUt // 72 // hronatAnanAyA atipInastanatayA nApi karo dInaH / / abhiSektuM tAvaditaH snAta AnandAzrubhirIzo jAtaH // 73 // honatetyAdi-hriyA natamAnanaM yasyAstasyA atiponastanatayA yAvaddInaH karoDaJcanane use manA kara diyA, isa sthitimeM vaha kyA patikI A~kheM banda kara sakI thI, arthAt nahIM // 70 // artha-sulocanA aura jayakumArake yugalane nadI taTake pradezoMmeM sArasakelisArasa pakSiyoMkI krIr3A prApta kI athavA sA rasakeli-vaha prasiddha rasakrIr3A prApta kI, jisameM ki unake zarIrakI kAntise uttama divasake rahate hue cakavAcakaviyoMne zokarahita sthAna prApta kiyA thaa| bhAvArtha-unake zarIrakI dIptise nadI taTa para dina jaisA prakAza vidyamAna rahA, isaliye cakavA-cakavI viyogake bhayase duHkhI nahIM hue|71|| ___ artha-jalakrIr3AmeM tallIna jayakumAra bar3hatI huI kAntike sundara pravAhase yukta sulocanAke zarIra talapara uchAle hue jalako nahIM jAna sake the| bhAvArtha-jalakrIr3Ake samaya sulocanAke zarIra para uchAlA huA jala zarIrakI kAntimeM chipa jAtA thA, ataH pRthakse usakA bodha nahIM hotA thA // 72 // artha-lajjAse namramukhI sulocanAne bhI jayakumArako nahalAneke liye-una
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74-76 ] dvAviMzaH sargaH 1043 bhiSektu nApa tAvadeveta Iza: svAmI prANapriyaH sa AnandAzrubhiH snAto jAto'bhava khalu // 73 // madhyastho'sirvAzaya AsIt samprati satkRtayazasAM rAziH / bhuvo bhAvite suguNAdarze hitamanucintayato rAjarSeH // 74 // madhyastha ityAdi - bhuvaH pRthivyA bhAvite sanmAnite suguNanAmAdarza varpaNarUpe zrIparameSThini hitamanucintayato rAjarSeH zrIjayakumArasya sampratyadhunA satkRte puNyakarmaNi yAni yazAMsi teSAM rAziH zayo hasto'siriva madhyasthaH zatrusadbhAvAbhAvAt, adhunA yathAsirapi madhyasthastathA hasto'pi madhyastha eva, paramAtmacintananimagnatvAt // 74 // sugurutarorojayorbhareNa mA truTacatu madhyaH svidanena / sugurUrukasandhRtAnubandhaM sAsya kakSayA vyadhAt prabandham // 75 // suguvityAdi - anena sugurutarayoru rojayoH stanayorbhabhareNa kRtvAyaM madhyo yaH svabhAvata eva kRzIyAn sa mA truTadhatu svivityabhiprAyavatIva sA sulocanA sugurubhyAmUrukAbhyAM santo'nubandho yatraitAdRzaM prabandhaM kamayA kAJcyA kRtvA'sya madhyasya vyadhAt kRtavatI // 75 // // rAtrau rAjJi tu kairaviNI yA sasmitA madhurasA ramaNIyA / sAlijane kimu mudraNamagAt padminIti ca dine'ho subhagA // 76 // para pAnI uchAlaneke liye apanA dona-zaktihIna hAtha uThAyA, parantu stanoMkI atyanta sthUlatAke kAraNa vaha una taka nahIM pahu~ca sakA, phira bhI ve harSake A~suoMse svayaM nahA liye ||73 || artha - pRthivI se sanmAnita uttama guNarUpa darpaNa meM hitakA cintana karanevAle rAja jayakumArakA vaha zaya- hAtha, jo ki puNya kAryoMse utpanna yazakI rAzi ke -samAna jAna par3atA thA, talavArake samAna madhyastha ho gayA thA, arthAt zatruoM ke na honese jisa prakAra talavAra madhyastha ho gaI thI, usI prakAra unakA hAtha bhI madhyastha ho gayA thA / yahA 'vAzaya' kA vA Azaya aisA padaccheda karanepara yaha artha bhI dhvanita hotA hai ki AtmahitakA cintana karanevAle jayakumArakA Azaya-abhiprAya madhyastha ho gayA thA ||74 || artha- -ina atizaya sthUla stanoMke bhArase kahIM madhyabhAga TUTa na jAve isaliye sulocanAne mekhalA ke dvArA usakA atizaya bhArI jAMghoMke sAtha majabUta bandhana kara diyA thA, arthAt mekhalArUpa rassIke dvArA madhyabhAga ko sthUla jAMghoMke sAtha baddha kara diyA thA / / 75 / /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1044 .jayodaya-mahAkAvyam [77 rAtrAvityAdi-yA sulocanA rAtrau rAzi napatau candramAsi ca sati smitena sahitA sasmitA smeramukhA yA madhurasA yA ca ramaNIyA, yadvA madhuraso raNamArdavaM tena ramaNIyA sAsau dine ca zobhanaM bhagamezvayaM yasyAH, yadvA zobhano bhagaH sUryo yasyAssA subhagA, ityataH paminI nAma sulakSaNA strI kamalinI ca bhUtvA sA''lijane sakhIsamUhe, kiJca bhramaravRnde sati mudraNAmaudAsInyaM mukulabhAvaM cAgAt prAptavatI kimu kintu sarvadeva prasannAsIt / sA nizi kumudinIvad rAzi kairAnanvaiH kRtvA raviNI mRdubhASiNI rAtrivikAsikamalaballI ca bhavitrI dine ca sA kamalinIti kRtvA / aho ityAzcaryam / vakroktiH zleSazca // 76 // viplalavavadhUsvareNa sAsannAviprabhAvamApa yadA saH / karNadhArakatvaM sA''pa paraM sa yadA cAritrAkhyAnaparaH // 7 // viplevatyAdi-yadA sa jayakumAro nA puruSo viprabhAvaM brAhmaNatvamApa tadA sA sulocanA svareNa nijIyena raveNApi kRtvA vipravarasya vadhUH samiNItyAsannAnukUlA brAhmaNasya brAhmaNI seti yAvat, ralayorabhevA babhUva / yavA ca sa cAritrasyAkhyAne parastatparaH sadAcAravivecanaparAyaNo'bhUt tadA sA kau~ dharatIti karNadharastasya bhAvaM karNadhAratvaM vattAvadhAnatvaM paramApa / kiJca yadA sa san satpuruSo nAvi naukAyAM viSaye __ artha-jo sulocanA rAtrimeM rAjA-jayakumAra (pakSameM candramA) ke rahate hue kairaviNI-harSase madhura zabda karane vAlI (pakSameM kumudinI) huI thI, mandamuskAna (pakSameM vikAsa) se sahita thI, madhurasa vAlI evaM ramaNIya thI, vaha Alijana-sakhIsamUhake samIpa (pakSameM bhramarasamUhake samIpa) kyA mudraNa-nimIlanako prApta huI thI ? arthAt nhiiN| vaha sulocanA yadi rAtrimeM kumudino thI to dinameM padminI-uttama lakSaNoMse yukta papinI nAmaka strI thI ( pakSameM kamalinI thI), kyoMki jisa prakAra kamalinI subhagA-uttama sUryase sahita hotI hai usI prakAra sulocanA bhI subhagA-acche aizvaryase sahita thii| Azcaryako bAta hai ki eka ho sulocanA rAtrimeM kumudinI aura dinameM padminI-kamalinI ho jAtI thI // 76 // __ artha-jaba vaha rAjA jayakumAra viprabhAva-brAhmaNatvako prApta hote the taba vaha svarakI apekSA AsannA-nikaTavartinI-anukUla AcaraNa karane vAlI vipralavavadhU-brAhmaNI ho jAtI thI aura jabavaha cAritrAkhyAnaparaH-cAritrakA vyAkhyAna karanemeM tatpara hote the taba vaha karNadhArakatva-kAna lagAkara zravaNa karanekI avasthAko prApta hotI thii| jaba vaha sannA-satpuruSa nAvi-naukAke
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78-79] dvAviMzaH sargaH 1045 prabhAvamApa tadA sA viziSTo yaH plavastasya vadhUH svareNa sahajenaivAbhUt / evaM ca punaryadA so'ritrasya naunirvahaNakAThasyAkhyAnaparo'bhUttadA sApi karNadhArakatvaM nausaJcAlakatvamevorarIkRtavatI // 77 // taraNirnavaprabhAvatvena sa sA bhuvanamAninI guNena / jaDadhItividhAkaraH sa sumanA api sA susajjanaukAstavanA // 78 // taraNirityAdi-sa jayadevo navo navIno'dbhutaprabhAvastejo yasya tasya bhAvena tathaiva navA taruNA pUrNA yA prabhA tadvatvena vA kRtvA taraNiH sUrya evAbhavattadA sA sulocanA bhuvanasya vizvamAtrasya mAninI sammAnanIyA guNena zIlAdinA kRtvAbhUt / yadA sa sumanAH zobhanamAnaso jaDadhIbhyo mUrkhajanebhya ItevidhAM karotItyevaM zIlo'bhavatkhalu mUrkhalokanivArako'bhUttadA sApi susajjanAnAM sAdhupuruSANAmokasaH sthAnasya stavanaM yasyAssA prazastasthAnaprazaMsAkarI babhUva / kiJca yadA sa taraNirjalayAnamabhUt tadA sA bhuvanasya jalasya mAninI mAnavatI bhUtvAtha yadA sa jaladhirityevaMvidhAkaro'bhUtsamudrabhAvamApa tadA sA susajjA prazastA naukA yasyaivaMbhUtaM stavanaM yasyA IdRzI jAteti // 78 // tAmuccastanakumbhAM ca dharan sa catuM vAriSu dhIvaraH / kalAdhare rucimApa suvAsAH kaumudAzritAbhadrucirA sA // 79 // viSayameM prabhAvako prApta hote the taba vaha viplavavadhU-viplava-upadravako dUra karane vAlI viziSTa ApatkAlIna laghu naukAkI pariNatiko prApta hotI thI, aura jaba vaha aritra-patavAra saMjJAko prApta hote the to karNadhArakatva-dizAnirdezaka yantrakI pariNatiko prApta hotI thI / tAtparya yaha hai ki vaha sadA patike anukUla rahatI tho // 77 // . artha-jaba vaha jayakumAra navaprabhAvatvena-nUtana prabhAvase yukta hone athavA nUtanaprabhAse sahita honeke kAraNa taraNi-sUrya hote the taba vaha sulocanA apane zIlAdi guNoMke dvArA bhuvanamAninI-samasta saMsArameM sammAna prApta karane vAlI hotI tho| jaba jayakumAra mUrkhajanoMse pRthakkaraNa karanevAle sumana-acche vicAraka vidvAn hote the taba vaha susajjanaukastavanA-uttama sajjana puruSoMke sthAnameM stavana-prazaMsAse sahita hotI thii| jaba jayakumAra taraNi-jalayAnajahAja rUpa hote the taba vaha guNena-zolAdi guNarUpI guNa-rassIke dvArA bhuvanamAninI-jalake pramANako jAnane vAlI hotI thI aura jaba vaha jaDadhi- jaladhisamudrabhAvako prApta hote the taba vaha susajjanaukAstavanA-suvyavasthita naukAkI kItiko prApta hotI thI / / 7 / /
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1046 jayodaya-mahAkAvyam [80 tAmityAdi-vAtha vAriSu vairiSu saMcaveM svaratayA vihatuM tAM sulocanA muccastano kucAveva kumbhau yasyAstAM dharan dhIvaro matimAnabhUt / yadvA saM tAmuccastanAvatyunnato kumbhau yasyAstAM dharan aGgokurvan vAriSu jalapradezeSu saMcartu dhIvaro vAzaputra ivAbhUt kumbhAbhyAM jale tatuM suzakatvAt / tathA suvAsAH zobhanavastravAn sa kalAghare buddhimati puruSe rucimApa, yadvA tu candramasi premaparo'bhUt tadA sA ko pRthivyAM mudA movenAzritA rucirA rucimatI evaM kaumudaiH kumudasamUharAzritA rucirA zobhanAbhUt, candramasaH kumudaiH saha prabandhatvAt // 79 // taM khalu vizeSakAyAnumataM kezaramAhuH sumanassu hitam / nAbhibhavAM ca marudbhiH zastA kastUrikAM viveda janastAm // 8 // tamityAdi-vizeSeNa sAmudrikazubhalakSaNalakSitena kAyenAnumatamata eva sumanassu manasvilokeSu hitaM kalyANakAriNaM yadvA vizeSakAya tilakAya nAmAnumataM mAnitaM sumanastu kusumeSu hitaM prazastaM taM janAH kezaramityAhuH khalu ke mastake zaraM dadhisAramityAhumaGgalakaraM kezaraM kuGkuma cAhurmanuSyA jayakumAraM tathA tAM sulocanAM ca na vidyate kathamapyabhibhavaH parAbhavaH saundaryAdiguNeSu yasyAstAmevaM marudbhirdevairapi zastAM prazaMsanIyAM janaH sarva artha-athavA ariSu-zatruoMke bIca acchI taraha vicaraNa karaneke liye unnata stanarUpa kalazase yukta sulocanAko svIkRta karane vAle jayakumAra dhIvara the-buddhimAn the athavA vAriSu-jalamaya pradezoMmeM acchI taraha gamana karaneke liye bar3e bar3e kalazoMse yukta sulocanAko svIkRta karane vAle jayakumAra dhIvara-DhImara the, kyoMki DhImara loga nadI pAra karaneke lie bar3e kalazoMkA upayoga karate haiN| athavA suvAsAH-uttama vastroMse yukta jayakumAra jaba kalAdhara-buddhimAn manuSyameM ruciko prApta hote the taba vaha sulocanA kaumudAzritA-pRthivImeM harSakA AdhAra ho rucirA-unakI ruciko bar3hAne vAlI hotI thI athavA jaba jayakumAra kalAdhara-candramAmeM ruciko prApta hote the taba vaha kaumudAzritA-kumudasamUhase Azrita ho rucirA-kAnti pradAna karane vAlI-cA~danI ho jAtI thii||79|| artha-vizeSakAyAnumataM-viziSTa zarIrase sahita ata eva sumanassu hitaM manasvI logoMmeM kalyANakArI usa jayakumArako loga usa kezara-kuDakumasvarUpa kahate haiM jo vizeSakAyAnumataM-tilakake liye svIkRta hai tathA sumanassu hitaMsamasta puSpoMmeM hita-zreSTha hai / isI prakAra saba loga nAbhibhavAM-parAbhavase rahita aura marudbhiH zastAM-devoMke dvArA prazaMsita sulocanAko usa kastUrI rUpa kahate
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81-82 ] dvAviMzaH sargaH sAdhAraNo'pi loka: kastUrikAM viveda nAbhito bhava utpattiryasyAstAM marudbhirvAyubhireva kRtvA parimalabahalatayA zastAm // 80 // jAtyA vRttenApi lasantau sAlaMkAratayA khalu santau / sArddhavirAmAcca jampatI zrIchandasI guNena samprati // 81 // jAtyetyAdi - atrAsmin loke samprati adhunA to jampatI sulocanAjayakumArau santau zubharUpau guNena dheryAvinA kRtvA zrIchandasI svatantrau yadvA pUrvoktarItyA parasparAnukUlasvabhAvau ca bhUtvA chandasI vRtro iva yatastau alaMkAraH sahitau keyUrAdibhiryamakA - vikAlaMkArairyathA zrIchandasI zobhete tathA tau jAtyA janmanA vRtta ena svAcaraNena ca lasantau yathA chandasI jAtyA vRttaneti, mAtrika chando jAtirvaNika chandazca vRttamiti / tathA tau sArddhaM samameva virAmo vizrAmo yayostau, chandaso'pi sArddhabhAge virAmavattA bhavatyeveti // 81 // jayaH stambhaH abhyAgatasya jaya ityAdi - jayo nAma nRpo gArhasthyameva sadha gRhaM tasya gArhasthyasAno ghRNArahito'ghRNI pavitro'pavitre ghRNAsadbhAvAd avikalo vA stambha iva suvRttatvAt zobhanaM vRttamAcaraNaM yasya tattvAt tathA stambho'pi suvRtto vartulAkAro bhavati / sA sulocanA ca 1047 suvRttatvAd gArhasthyasano'ghRNI / vizrAntyai sA chAyevopakAriNI // 82 // haiM jo nAbhibhavA - mRgakI nAbhise utpanna hai tathA marudbhiH - vAyuke dvArA prazaMsita hai, arthAt jisakI gandhako vAyu dUra-dUra taka prasArita karatI hai ||80|| artha - isa samaya jampatI sulocanA aura jayakumAra guNoMkI apekSA zrIchandarUpa the - svatantra the athavA yugala chandake samAna the, jisa prakAra chanda jAtimAtrika chanda aura vRtta - varNika chandoMse suzobhita hote haiM, usI prakAra vaha jampatI - dampatI bhI jAtyA - janmase tathA vRttena - sadAcArase suzobhita the / jisa prakAra chandayugala sAlaMkAratayA lasantau - upamArUpakAdi tathA yamakAdi alaMkAroMse sahita hote haiM, usI prakAra ukta jampatI bhI kaTakakuNDalAdi alaMkAroMse sahita the aura jisa prakAra chanda yugala sArddhavirAma - ardhabhAgameM virAmavizrAmase sahita hote haiM, usI prakAra jampatI bhI sArddhavirAma - sAtha-sAtha hone vAle vizrAma sahita ye // 81 // artha - pavitra jayakumAra gRhastha dharmarUpI gharake sudRr3ha stambha the, kyoMki jisa prakAza stambha suvRtta--gola hotA hai, usI prakAra jayakumAra bhI suvRtta - sadAcArase
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 83-84 tatra cchAyA chadivad abhyAgatasya lokasya vizrAntye sadAsanadAnAdinA satkAreNa kRtvA santuSTa bhUtvopakAriNI // 82 // mANikyananditAmApa 1048 sa pramANipadeSviti / sammAnitA zubhAryANAM sAprabhAcandrasaMskRtiH // 83 // mANikyetyAdi- - sa jayakumAraH pramANinAM satyavAdinAM padeSu sthAneSu mANikyavad nanditAmAnandanaM bahumUlyatvamApeti / kiJca, pramANaM nyAyazAstraM tasya padAni pramANipadAni teSu mANikyananditAmApa, mANikyanandI parIkSAmukhanAmakanyAyazAstrapraNetAcAryavaryaH / sA sulocanA cAzu zIghrameva niHzaGkatayA bhAryANAM gRhiNInAM madhye sammAnitA yataH prabhAyuktasya candrasya saMskRtiH saMskAro yasyAH sA / yadvA tathA sammAnitAzu yathA bhAsu prabhAsu yA AryAH zreSThAstAsAM madhye candrasya saMskRtiryasyA evaMbhUtA prabhA cAndramasItyarthaH / tathA ca sA prabhAcandrasya nAmAcAryasya satI yA kRtiH sA prabhAcandrasaMskRtiH parIkSAmukhasyopari kRtA prameyakamalamArtaNDAbhidhAnA sA cAryANAM sabhyAnAM madhye zubhA prazastetyevaMbhUtA sammAnitAbhUt // 83 // sa devAgamasaMkhyAtA sA vidyAnandasatkRtiH / akalaGkasya yazasaH pratiSThAnAya yanmatiH // 84 // sa devAgametyAdi - sa jayakumAro devasya zrIpuroryo'sAvAgamo dvAdazAGgAbhidhAnastasya saMkhyAtA vyAkhyAnakartA babhUva / sA ca sulocanA vidyAyA ya Anandastasya satkRtiH samAdaraNaM yasyAssA / yadvA vidyayAnandasya satkRtiryasyA ityevaM yasyA matiryanmatirakalaGkasya yukta the aura sulocanA usa gRhasthadharmarUpI ghara kI chAyA - chapparake samAna abhyAgata- atithike vizrAma ke liye upakAriNI thI || 82 // artha - vaha jayakumAra pramANipadeSu - satyavAdiyoMke sthAna meM mANikyake samAna nanditA - samRddhitAko prApta hue the / yadvA pramANipadeSu - nyAyazAstra ke padoMmeM mANikyanandI nAmaka AcAryakI rUpatAko prApta hue the aura prabhAcandrasaMskRti - prabhAyukta candramAkI saMskRti-saMskArase yukta vaha sulocanA bhI bhAryANAM - striyoMke bIca zIghra hI sammAnitA-pratiSThAko prApta huI thI athavA prabhAcandra saMskRti - prabhAcandAcAryakI usa samIcIna kRti - prameyakamalamArtaNDa rUpa huI thI, jo Arya - jJAnI janoMmeM zubha tathA sammAnitA - sanmAnako prApta hai || 83 || artha - vaha jayakumAra zrI AdinAtha bhagavAnke dvAdazAGga rUpa Agamake vyAkhyAtA the athavA devAgamastotra ke racayitA samantabhadrAcArya the aura vaha * sulocanA vidyAnandasatkRti - vidyAse prApta hone vAle AnandakA sanmAna karane
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85-86 ] dvAviMzaH sargaH 1049 kalaGkarahitasya yazasaH pratiSThAnAya sthApanArtha bhavati / kiJca, sa devAgamasya nAma stavanasya saMkhyAtA zrIsamantabhadrAcAryaH sA ca vidyAnandasya nAmAcAryasya satkRtiraSTasahasro nAmaTIkA kilAkalaGkasya nAmAcAryasya yazasaH pratiSThAnAya bhavati yato devAgamasyopari kRtAyA aSTazatonAmaTIkAyAH prasphuTIkaraNArthatvAdaSTasahalyA iti // 84 // gadyacintAmaNirbAlA dharmazarmAdhirAT param / yazastilakabhAvenAlaGkarotu bhuvastalam // 85 // gadya tyAdi-bAlA sulocanA sA gadyasya vacanIyasya cintAmaNirabhISTavacanatvAt tathA ca gadyacintAmaNi ma vAdIbhasiMhakRtaM kAvyazAstram / adhirAT rAjA jayakumArazca dharmato dharme vA zarma sukhaM yasya sa dharmazarmAbhUt paraM kevalaM na tvanyatra durAcArAdau tasya zati / kiJca dharmazarmApi haricandrakavipraNotaM kAvyazAstram / tayo yoryazaH sulocanAjayakumArayoH kItistilakabhAvena bhuvastalamalaGkarotu bhUSayatu / yazastilakaM ca campUkAvyaM somadevAcAryakRtaM vartate // 85 // kalApakaM jayasvAntaM rUpamAlAM sulocanAm / saMvadAmi yataH zobhAM jagataH saMskRtasya hi // 86 // kalApakamityAdi-jayasya nAma kumArasya svAntaM cittaM tat kasya sahajAnandasyAlApakamAhvAnakaraM saMvadAmi sulocanAM ca rUpasya saundaryasya mAlAM paramparAM saMvadAmi vAlI thI athavA vidyAnanda AcAryako samocona racanA aSTasahasrIrUpa thii| vaha aSTa sahasrI jisakA ki jJAna akalaGkasya-nirdoSa yazakI pratiSThAke liye hotA hai athavA jisakA jJAna akalaGka nAmaka AcAryake aSTazatI nAmaka granthakI pratiSThA-spaSTIkaraNake liye Avazyaka hai / / 84 // ___artha-vaha bAlA sulocanA gadyacintAmaNi-zabdoMke liye cintAmaNisvarUpa thI, arthAt abhISTa zabdoMke uccAraNameM nipuNa thI athavA gadyacintAmaNi nAmaka kAvyazAstra thI aura rAjA jayakumAra dharmazarmA-dharmase athavA dharmameM sukhakA anubhava karane vAle the yadvA dharmazarmAbhyudaya-nAmaka kAvyazAstra the| una sulocanA aura jayakumArakA yaza, tilaka rUpase-zreSTha rUpase pRthivI talako alaMkRta karatA rahe yadvA unakA yugala yazastilakacampUke rUpameM pRthivI talako vibhUSita karatA rahe / / 8 / / __ artha-maiM jayakumArake cittako kalApaka-sahajAnandakA AhvAnakartA aura sulocanAko rUpamAlA-saundaryako paramparA kahatA huuN| aura unase susajjita saMsArako zobhA kahatA huuN| athavA jayakumArakA citta kalApaka-kalApa nAmaka
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 87-88 yataH saMskRtasyAlaGkRtasya jagato vizvasya zobhAM saMvadAmi / yadvA jayasvAntaM hi kalApaka nAma vyAkaraNaM jaye vijayakaraNe zAstrArthaviSaye svAntaM cittaM bhavati yena tatsaMvadAmi ! sulocanAM ca rUpamAlAM nAma tasya prakriyAM zobhanaM locanaM nirIkSaNaM paThanaM pAThanaM vA yasyAstAM saMvadAmi yato hi kRtvA saMskRtasya jagato devavANI nAma saMsArasya zobha saMvadAmi / dIpaka: zleSazcAlaMkAraH // 86 // 1050 sumanassu vasantaM ca pavitraM pratijAne'tra jayaM guNimitram / sA rambhApsarassu sadapaghanA sambabhUva paramabjalocanA ||87 // sumanassvityAdi -- atrAhaM guNinAM guNavatAM mitraM suhRdamata evaM pavitraM nirmalahRdayaM jayaM nAma naranAthaM sumanassu punotacitteSu janeSu vasantaM nivasantaM yadvA sumanassu kusumeSu viSame vasantaM nAmatu pratijAne'thavA sumanassu deveSu ceti / apsarassu svargavezyAsu sA rambhA nAma yadvApsarassu jalapUrNasarassu ArambheNa sahitA sArambhA, santaH samIcInA apaghanA avayavA yasyAssA, yadvA ghanavajitA megharahitA, abjavallocane yasyAH, yadvAbjAnyeva locanAni yasyA evaMbhUtA zaraviva babhUva / sa vasantasamaH sA ca zaratsameti yAvat // 87 // tatpAdapadmA kA lagatparAgiNI sAsIttu sandhyeva sahAnurAgiNI / vizvaikabhAnoruta suptazAyinI pUrva prabuddheti kinnAnuyAyinI // 88 // vyAkaraNa hai aura sulocanA usakI rUpamAlA nAmaka prakriyA hai tathA ye donoM grantha saMskRta saMsArakI zobhArUpa haiM, arthAt saMskRta sAhityakI zobhA bar3hAne vAle haiM / yatazca jayasvAntaM - zAstrArthameM vijayI honeke liye jisakA mana hotA hai, vaha kalApa vyAkaraNako par3hatA hai tathA rUpamAlA prakriyAkA sulocana - acchI taraha locana - paThana pAThana hotA hai, ataH donoM hI mahattvapUrNa grantha mAne jAte haiM // 86 // artha - guNo janoMke mitra ata eva pavitra jayakumArako maiM sumanassu - acche hRdaya vAle manuSyoM athavA devoMmeM vasanta-nivAsa karane vAlA mAnatA hU~ athavA sumanassu - puSpoM ke viSaya meM vasantaM - vasanta RturUpa mAnatA hU~ aura vaha sulocanA apsarassu-apsarAoMmeM rambhA nAmaka apsarA thI athavA jalapUrNa sarovaroke Arambha- nirmANase sahita thI, sadapaghanA - samIcIna avayavoMse sahita thI aura abjalocanA - kamalake samAna netroM vAlI thI athavA apaghanA - megharahita aura abjalocanA-kamalarUpI netroMse sahita zarad Rtu rUpa thI / aisA maiM jAnatA hU~ ||87||
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89-90 ] dvAviMzaH sargaH 1051 tatpAdetyAdi-vizvasminneko bhAnuH sUrya iva yastasya vizvakabhAnorjayakumArasya sandhyeva sadAnurAgiNI yathA sandhyA rAgavatI bhavati tathA sA protimtii| tasya jayasya pAdAveva padma tayorane lagan yaH parAgaH sa yasyA astIti bhUtvA tasmin supte sati zAyinI zayanakatasmAt pUrva punaH prabuddhA satI kila tasyAnuyAyinI anusaraNakoM babhUva kila // 8 // jayaH samudraH samudAyibhAvAdiyaM ghaTonI guNasampadA vA / mayAnvayAcAritayA ca vAripracAritApyatra rayAdadhAri // 89 // jaya ityAdi-samudAyo yasmAstIti samudAyo tasya bhAvAd jayo mudrayA sahitaH samudro yadvA zobhanasyodakasyAyo yasyAstIti tasya bhAvAt samudro vAridhiH / iyaM sulocanA ghaTavatpRthulAkArau Udhasau stanau yasyAH sA ghaTonI guNAnAM zIlAdInAM ca sampadA ca yasyAH sA, atrApi punarmayA kavinA bhUrAmalenAnvayAcAritayAnukUlAcaraNakAritayA kRtvA vAripracAritA tayozcaritrasaMghaTanarUpapracArakAritA'dhAri sviikRtaa| athavA samudraM ghaTasaddhAvaM guNaM ceti samavAyikAraNamAsAtha vAripracAritA vA svIkRtA // 89 // jayaH karAzI rAjito vArocitAtra sApi / kavitAzrayadohAnaye'ghasya zramo mamApi // 10 // jaya ityAdi-jayo nAma caritanAyako rAjA, sa karasya nAma pRthivyAH SaSThAMzasyAzIryasya sa karAzI rAjitaH zobhito'bhUt / atra punaH sApi sulocanA nAma vArA navayauvane artha-jayakumAra samasta saMsArake advitIya sUrya rUpa the aura sulocanA sadAnurAgiNI-sadA lAlimAse sahita ( pakSameM sadA premase sahita) sandhyA thI athavA unake caraNa kamaloMke agrabhAgameM lagI parAga rUpa thii| vaha jayakumArake soneke pazcAt sotI thI aura uThaneke pUrva jAgatI thI, isa taraha vaha sadA anugAminI rahatI thii||88|| artha-samudAyibhAvAta-samudAyase yukta honeke kAraNa athavA samIcIna udaka-jalakI AyarUpa honese jayakumAra samudra the aura ghaTake samAna unnata stanoMko dhAraNa karanevAlI sulocanA zIlAdi guNoMkI sampadA thI, ataH anukUla AcaraNa karane vAle ina donoMkA maiMne caritra citraNa kiyA hai / athavA jayakumAra samudra the aura sulocanA stanarUpa ghaToM tathA zIlAdi guNarUpI guNa rajjuse sahita thI, ataH maiMne vAripracAritA-pAnImeM saMcAra karanA svIkRta kiyA // 89 // ___artha-isa jagatmeM jayakumAra karAzIH-Teksako AzA rakhate hue suzobhita the aura vaha bAlA sulocanA bhI ucita thI athavA navayauvanavatI honese
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1052 jayodaya-mahAkAvyam [ 91-92 tyucitaiva vA rocitA rucikI yadvA jayaH kasya jalasya rAziH sA ca vArocitA jalociteti sambadhyate / mamApi punaH kasya viH pakSI tasya bhAvo kavitA tasyAzrayado mama zramo. 'ghasya hAnaye / kiJca, kavitAyA Azrayo dohA nAmacchandaso nayo nItistasmin ghasya zabdasya zramo mamApi / zleSo mudrAlaGkArazca // 90 // mithunamiti bhavatpraNayamutsavasthale ghRtasitAvadavagatahitam / pratipadya vibhavamamukasya punarnayAmi kathane praNavamuta ca naH // 91 // mithunamityAdi-mithunaM strIpuruSayoryugalamityevaM pUrvoktarItyA bhavati praNayo yasya taditi bhavatpraNayaM tadetadutsavasya sthale ghRtaM ca sitA ca ghRtasite tadvavavagataM hitaM parasparasya sambandhanaM yatra tat pratipadya jJAtvA punaramukasya mithunasya vibhavaM sampadbhAvamatha ca no'smAkaM kathane kathAmukhe praNavamoMkAramiva nayAmi / etavRttaM SaDaracakravandhe likhitvA punaH pratyarAprAmamithaH pravatanamiti sambhavati / / 91 // zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmalopAhvayaM vANIbhUSaNamastriyaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / niryAti dvayadhiko'pi viMzatitamaH sargo'tra bho sajjana ! __ zrIvorodayasodare zubhatamaH zamaikasaMsAdhanaH // 92 / / rocitA-ruciko utpanna karane vAlI thii| kavitAzrayadaH kavitAke Azrayako dene vAlA merA zrama-parizrama bhI aghasya hAnaye-pApako hAnike liye ho / athavA jayakumAra karAziH-jalakI rAzi samudrake aura vaha sulocanA vArocitAjalasamUhameM abhyasta thI tathA merA zrama bho kavitAzrayadaH-jalapakSIko Azraya dene vAlA hai / athavA kavitAke AdhArabhUta dohA chandako lAnemeM merA bhI zAbdika zrama huA hai // 20 // ___ artha-isa prakAra yaha sulocanA aura jayakumArakA yugala paraspara hone vAle praNaya-snehase sahita thA tathA utsava sthala para usakA milana ghI aura zakkarake milanake samAna hitakArI thaa| yaha jJAta kara apane kathAmukhameM unake vaibhavako maiM oMkAra pada prApta karAtA hU~, arthAt usake vaibhavakA varNana kiyA jAtA hai // 11 // iti zrIvANIbhUSaNabrahmacAribhUrAmalazAstriviracite jayodayamahAkAvye dvAviMzatitamaH sargaH //
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ trayoviMzatitamaH sargaH samayaM rAjyaM vijayAya nAkulo'nujAya cAmutra hitAnvitAntaraH / prajApriyopAyaparaH priyAzrayAnutarSaharSeNa sukhI vyarAjata // 1 // samayetyAdi-sa jayakumAro'mutra paralokArtha hitenAnvitamantarbhavamAntaramiGgitaM yasya sa tathA prajAyAH priyo hitakaro yaH ko'pyupAyastasmin paraH saMlagno vijayAya nAmAnujAya laghubhrAtra rAjyaM samarpya nAkulo vyAkulatArahito bhavan kevalaM priyA sulocanavAthayo yasthatAdRzo'nutarSo'bhilASo yatredazena harSeNa vyarAjata sukhI // 1 // bhayApahAriNyamukasya zAsane babhAvapoyaM prabhayAnvitA prjaa| anArataM notibalapracArake'pyanItibhAvaH prasRto'bhavakSitau // 2 // bhayetyAdi-amukasya jayakumArasya zAsane bhayasyApahAriNi nAzake'pi prajA prabhayena ghorAtakainAnvitA yuktA babhAviti virodhastasya parihAraH prabhayA zobhayAnvitA babhAviti / tathAnArataM nirantaraM notibalasya pracArake'mukasya zAsane kSitI bhuvi kilAnauteranyAyasya bhAvaH prasRtaH pracalito'bhavaditi virodhastasya parihAro'tivRSTapAdibhAvasyAbhAvo'bhUviti / virodhAbhAso'laMkAraH // 2 // artha-tadanantara jinakA antaraGga pAralaukika hitase sahita hai, jo prajAke hitakArI upAyoM-kAryoMmeM saMlagna hai tathA vijaya nAmaka choTe bhAIke liye rAjya sauMpakara nirAkula hue haiM, aise jayakumAra mAtra priyA-sulocanA sambandhI abhilASAse yukta harSase sukho hote hue suzobhita ho rahe the // 6 // artha-rAjA jayakumArakA zAsana yadyapi bhayApahArI-bhayako naSTa karane. vAlA thA phira bhI usameM prajA prabhavAnvitA-prakRSTa bahuta bhArIse sahita thI yaha virodha hai parihAra pakSa meM prabhayAnvitA-prakRSTa-bhA-kAntise sahita thii| isI prakAra unakA zAsana yadyapi nirantara nItibalakA pracArakA thA tathApi usameM pRthivIpara anotibhAva-phailA huA thaa| yaha virodha hai parihAra pakSameM anItibhAva-ativRSTi Adi 'ItiyoMkA abhAva vidyamAna thA // 2 // 1. ativRSTiranAvRSTimUSakAH zalabhAH zukAH / pratyAsannAzca rAjAnaH SaDetA ItayaH smRtAH //
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1054 jayodaya-mahAkAvyam [3-4 amitrajinmitrajivaujasA bhRzaM vicAradaga cAragapyavartata / na sannidhau magnamanAzca sannidhipriyazca saMvaigaparo'pi vegajit // 3 // amitrajidityAdi-sa ojasA svatejasA'mitrajit zatruparihArako'sAveva mitrajidapIti virodhastasya parihAro mitraM' sUryamapi jitavAniti / cArA guptacarA eva dRgvRSTiravalokanakI yasya so'pi vicAravRk cAravRzA vihIna iti virodhastasya parihAro vicAra pUrvAparaparAmarzo'pi vRgayasya saH / sannidhau samIcIne'pi nidhau kaustubhAdau na magnaM mano yasya so'pi sannidhipriyo nidhiSu prItikara iti viroSastasya parihAraH san sAdhupuruSa eva nidhiH sa eva priyo yasyeti / vegAn mAnasikazArIrikopana vAn jayatIti vegajidapi saMvegadharaH suSTha vegayukta iti viroSastasya parihAraH saMvegaM dharmAnurAgaM dharatIti saH / virodhAbhAsoDalaMkAraH // 3 // giraM vicAreNa girA zriyaM dhiyA sulocanAmAtmavazaM nayannayam / mithaH pratiSThApradayA dayAzrayastrivargazaktyA sa rarAja rAjaghaH // 4 // giramityAdi-rAjJa eva samarthAnevAnItivatino hantIti rAjaghaH, sa giraM vANoM vicAreNAtmavazaM nayan vicArapUrvakaM vadan, girA vAcA zriyaM zriyA zobhayA ca sulocanAmAtmavazaM nayannayaM dayAyA Azrayo bhavana mithaH parasparaM pratiSThApradayA anyonyAn vIkSA artha-rAjA jayakumAra apane tejase mitrajita-sUryako jItane vAle hokara bhI amitrajit-sUryako jItanevAle nahIM the (parihAra pakSameM amitrajit-zatruoMko jItane vAle the)| cAradRk-guptacara rUpa dRSTise sahita hokara bhI vicAradRkacArarUpa dRSTise rahita the (parihAra pakSa meM vicAradRk-pUrvApara vicArarUpa dRSTise sahita the) sannidhau na magnamanAH-samIcIna nidhiyoMmeM yadyapi magnahRdaya nahIM the tathApi sannidhipriya-samIcIna nidhiyoMse prIti karanevAle the| (parihAra pakSameM sannidhipriyaH-sajjanarUpa nidhise prIti karanevAle the) aura vegajit-zArIrika evaM mAnasika upadravoMko jItanevAle hokara bhI saMvegadhara-acchI taraha vegako dhAraNa karane vAle the (parihAra pakSa meM saMvega-dharmAnurAgako dhAraNa karane vAle the) // 3 // artha-rAjadha-anItikAraka zaktisaMpanna rAjAoMko naSTa karanevAle (athavA rAjAdhirAja) tathA dayAke AdhArabhUta jayakumAra vicArase vANIko, 1. 'mitraM sakhyau ravI pumAn' iti viztralocanaH /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-6] trayoviMzatitamaH sargaH 1055 kAriNyA trivargazaktyA dharmArthakAmavibhUtyA rarAjetyanuprAso'laMkAra / athavA rAjagha ityasya sthAne rAjarADiti pAThaH, rAjAdhirAja iti tadarthaH // 4 // mukhAravinve zucihAsakezare'livat sa mugdho madhure mRgIdRzaH / prasannayoH pAdasarojayodRzaM nidhAya padyApi jayasya sambabhau // 5 // mukhAravinda ityAdi-sa jayakumAro mRgIdRzaH sulocanAyAH zucihAsa eva kezarI yatra tasmin madhure sundare madhuyukte ca mukhAravinde vaktrapadme'livad bhramara iva mugdhaH saMlInaH smbbhau| panA sulocanApi jayasya sva-svAminaH pAvasarojayoH prasannayozaM svAM vRSTi nidhAya babhau rarAja // 5 // sAkalyabhAjA haviSA natabhruvo ratIzayajJe surtiirthnaaykH| nijAni paJcAyatanAni tarpayannavApa pApaM na manAganAkulaH // 6 // . sAkalyetyAdi-suratIrthasya hasti purasya nAyako jayakumAraH sa natabhravaH sulocanAyAH sakalasya kalApUrNasya bhAvaH sAkalyaM tadbhajatIsi sAkalyabhAk tena sAkalyabhAjA haviSA saundaryeNa sAkalyaM ca havyavastu taddhAjA haviSA ghRtena saMpanne ratIzayajJe kAmamakhe nijAni paJcAyatanAni devAparanAmAnIndriyANi tarpayannapi kilAnAkulo vyagratAvihInaH san manAgapi pApaM nAvApeti / atra chandasaH prathamacaraNe kilAdau dIrghasvaratA jJAtvaiva kRtA zleSanirvAhArtham // 6 // vANIse lakSmIko aura zrI-zobhAse sulocanAko apane vaza karate hue paraspara sApekSa trivarga zaktise suzobhita ho rahe the // 4 // artha-vaha jayakumAra mRganayanI sulocanAke ujjvala hAsarUpI kezarase yukta sundara mukhakamala para bhramarake samAna mugdha-anurAgI hote hue suzobhita ho rahe the aura sulocanA unake prasanna caraNa kamaloMmeM apanI dRSTi lagA kara zobhAyamAna ho rahI thii||5|| artha-hastinAgapurake rAjA jayakumAra sulocanAke sAkalyabhAjA haviSApUrNatAko prApta saundaryake dvArA (athavA havya sAmagrIse yukta ghIke dvArA) sampanna kAma yajJameM apanI pA~ca indriya rUpa devoMko saMtRpta karate hue anAkulaH-anAsaktike kAraNa kucha bhI pApako prApta nahIM hue the // 6 // 1. 'natabhravaH' ityapi pAThaH /
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 7-9 1 sulocanA kAntisudhAsarovarI ra saira muSyAH pariNAmako maleH / vahan babhAvaGkuritAM vapulatAM sadeva muktAphalatAnvitAM jayaH // 7 // 1056 sulocanetyAdi - yA kila sulocanA sA kAntirUpasudhAyAH sarovarItyamuSyAH pariNAmakomalaiH sahajataralaiH rasaH saundaryAdibhirhetubhUtairaGkuritAM romAJcitAM pakSe prabhavayuktAM tathA muktA vyaktA'phalatA niSphalatA tayAnvitA yuktA'thavA sAttvika prasvevairmuktAphalatayApi mauktikabhAvenApyanvitAM vapurlatAM zarIravallIM vahan sadeva babhau rarAja jayo nAma nRpaH // 7 // vadhUmukhendoH smitacandrikAcayairjayasya naktaM ca divA ca bhUpateH / svayaM prajAyAH kuzalAnucintanairbabhUva tAvat samayaH samanvayaH // 8 // vadhUmukhetyAdi - da- jayasya bhUpateH samayastAvad vadhvAH sulocanAyA mukhamevendustasya smitAni hasitAnyeva candrikAcayAstaistathA naktaM ca divA ca svayaM prajAyAH kuzalasyAnucintanaiH samanvayaH sArthaka eva babhUva // 8 // mahAmanAH saudhaziro'dhirohito hito'bhito yaubata sevitaH svataH / prajAjanAnAM sa jayo dayojjvalaH sukhena tatrAtha rarAja rAjaghaH // 9 // mahAmanA ityAdi - - atha rAjagho rAjasu zreSTho mahAmanA vicArazIlo damayA prANimAtrasyopari karuNayojjvalaH prajAjanAnAM hitaH sukhasampAdakaH sa saudhazirodhirohitaH prAsA artha - sulocanA kAntirUpI amRtako sarovarI thii| usake sahaja komala rasase aGkurita - pulakita athavA svedabinduoMse sahita honeke kAraNa muktAphaloMse sahitake samAna dikhanevAlI zarIralatAko dhAraNa karate hue jayakumAra suzobhita ho rahe the / bhAvArtha- sulocanAkA saundarya dekhakara jayakumArake zarIrameM sAttvika bhAvake kAraNa romAJca athavA sveda bindue~ jhalakane lagatI thiiN| unase vaha aisA jAna par3atA thA ki usane asaphalatA - niSphalatAko chor3akara sArthakatA prApta ko hai athavA muktAphala- motI hI dhAraNa kiye haiM ||7|| artha- - rAjA jayakumArakA samaya sulocanAke mukharUpI candramAkI musakAna rUpI cA~danI samUha tathA rAta-dina svayaM prajA kA hita cintana karanese sArthaka huA thA ||8|| artha - tadanantara kisI samaya mahAmanasvI, prajAjanoMke hitameM saMlagna, dayA
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10-12] prayoviMzatitamaH sargaH 1057 dasyopari samprApitastatra svata eva yauvatena yuvatInAM samUhena sevito'bhita: parivAritassan sukhena rarAja jayo nAma jayakumAraH // 9 // nabhAsadAM taM vicarantamujjvalaM vihAyasA vyomarathaM vilokayan / prabhAvatItyuktavacA vicakSaNo mumUrccha jAtismaraNaM jayo vajan // 10 // nabhaHsavAmityAdi-jayastatra vihAyasA gamanamArgeNa vicarantaM nabhaHsadA khecarANAM vyomarathaM vimAnaM vilokayan sa vicakSaNo vicArazIlaH prabhAvatItyuktaM vaco vacanaM yena sa jAtismaraNaM pUrvajanmanaH smaraNaM vajana san mamUrcha mUrchAmavApa // 10 // jayo'tha jAtismRtimeva tAM priyAmalabdhapUrvAmiva sundarIM shriyaa| upetya rantuM paradAbhidA hiyA babhAra mUrchAmapi cAvRtikriyAm // 11 / / jaya ityAdi-atha jayassa rAjA'labdhapUrvAM prAkkadApyanupalabdhAM zriyA cAlaukikAnandarUpayA sandarI manoharAmata evaM priyAM tAM jAtismRtimevopetya samprApya rantumiva ca ramaNecchuriva kila hriyA trapayA paradAbhidAM yavanikArUpAM mUcchI nAmAvRtikriyAmapi babhAra svIcakAretyutprekSAlaMkAraH // 11 // sudRksadRkSI yuvati hya peyuSaH kva mAdRzI vRddhataretyahI ruSaH / sthalaM na vA syAditi vAsanAvazastvananyacetA bhuvamAliliGga sH||12|| sunityAdi-sa jayakumAraH suvRzaH sulocanAyAH savRkSI tulyAM yuvatimupeyuSo labdhavato napasya mAvazI vRddhatarA vizAlabhAvaM prAptA saiva sthaviratA mitA kva gaNanAyA se ujjvala aura strIsamUhase ghire hue zreSTha rAjA jayakumAra mahalakI chata para baiThe hue sukhase zobhAyamAna ho rahe the // 9 // artha-vicArazIla jayakumAra vahA~ AkAza mArgase jAte hue vidyAdharoMke vimAnako dekhakara jAtismaraNako prApta hue tathA 'prabhAvatI' yaha vacana kaha kara mUcchita ho gaye // 10 // - artha-jayakumArane jAti-smRtiko kyA prApta kiyA thA, mAnoM alabdhapUrva sundarI hI prApta kI thii| use pAkara ramaNa karaneke liye mAno lajjAvaza paradA rUpa mUrchAko svIkRta kiyA thaa| ___ bhAvArya-yahA~ kavine jAti-smRtimeM sundarIko tathA mU meM pardAkI utprekSAkI hai // 11 // ___ artha-jayakumAra mUcchita hokara pRthivI para jA par3e, isa saMdarbha meM kavine utprekSAkI hai ki jayakumArane vicAra kiyA ki merI do striyA~ haiM-eka
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1058 jayodaya-mahAkAvyam [ 13-14 mityahI ruSaHsthalaM doSAdhAro na syAdbhavediti vAsanAyA vaza eva tu kilAnanyacetAstadekamanasko bhavan bhuvamAliliGgatyutprekSAlaMkAraH // 12 // sravadraveNa sthapuTena corasaH kRtena lokamalayodbhavaidhasaH / nRpasya santApamivAsahiSNunA vibhinnamArAcchatazo'munAdhunA // 13 // sravadraveNetyAdi-tatra lokaH paricArakarmalayovaidhasazcandanakASThasya avatA prasaratA draveNa sthapuTena saghananena napasyoraso hRdayasya madhye kRtenAmunAdhunA tatratyasaMtApamasahiSNuneva kilArAcchIghrameva zatazo vibhinna vicchinntvmnggokRtmbhuudityutprekssaalNkaarH||13|| kimetadetatpratibodhanatvarA suyaSTivatsampatato'sya sndhraa| babhUva cittasya garutmato jave janeSu saivodgamanakahetave // 14 // kimetadityAdi-tatra janeSu paricArakalokeSu kiletarika jAtameski jAtamiti yAsya pratibodhanAya tvarA zIghratA sAsya sampatato nipAtaM gacchataH suyaSTivat sandharA'vadhAraNakAriNI babhUva / saivAsya cittasya garutmataH pakSiNo jave bege gamanaikahetave pratyuta zIghragamanakAraNAya babhUva // 14 // sulocanA aura dUsarI pRthivI / maiM sadA sulocanAke sAtha rahatA hU~, ataH pRthivIke manameM krodha utpanna ho gayA ki sulocanA jaisI yuvatIko pAkara mujha jaisI vRddhAvizAla (pakSameM vRddhAvasthAko prApta ) ko bhUla hI gaye haiM, usake sAmane merI kyA ginatI hai ? isa taraha sAntvanA deneke liye unhoMne kupita pRthivI rUpa strIkA ananya mana hokara mAnoM AliGgana kiyA thA // 12 // artha-vahA~ paricAraka logoMke dvArA rAjAke hRdaya sthala para candanakI lakar3IkA patalA evaM gAr3hA-gAr3hA jo lepa lagAyA thA vaha unake saMtApako mAnoM sahana nahIM kara sakatA thA, isaliye usane zIghra hI usa samaya saMtApako zatazaH chinna bhinna kara diyA thA // 13 // ___artha-paricAraka logoMmeM 'yaha kyA hai ? yaha kyA hai ?' isa taraha jAnanekI jo tvarA-zIghratA thI vaha par3ate hue rAjAko avalambana dene vAlI lAThIke samAna thI, arthAt paricAraka logoMkI tatparatAne rAjAko noce nahIM par3ane diyA parantu paricAraka logoMko tvarArUpa lAThIse isa rAjAke cittarUpI pakSIko vegase ur3Ane meM kAraNa ho gaI, arthAt rAjAko nIce par3anese to rokA jA sakA para unake cittakI cetanAko nahIM rokA jA skaa|
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15-17 ] trayoviMzatitamaH sargaH 1059 zarIrametattamaso darI punaragAcca gAM vyutthitavativezmanaH / tavasya dhUmA iva kuntalAzcalA virejuretasya vibhormarubalAt // 15 // zarIramityAdi-tavA kiletasya vibhorjayakumArasyaMtaccharIraM punastamaso'ndhakArasya barI guhA bhUtvA vyutthitAnanvitA vatirdazA yatra tasya vezmanI gAM vAcamagAjjagAma / punaretasya marubalAdvAyuvegAkhetozcalAH caJcalAH kuntalAH kezAste tato vattinandanAdutthA prAdurbhUtiryeSAM te ca te dhUmAzca virejuH / utprekSAlaMkAraH // 15 // karaM kva yAsoti tu ko'pyadhAvaraM svarau bajatprANarurutsayA prH| kimAgasA ruSTamiyaspado punariti sma sammardayatItaro janaH // 16 // karamityAvi-tatra teSu paricArakeSu janeSu ko'pyekastvaM vaM yAsIti kilAraM zIghra tasya jayasya kara hstmdhaaidhaar| paraH punarasya vrajato nirgacchataH prANAn royumicchA rurutsA tayA svarau nAsAvivaradvayamadhAt / punaritaro janaH kimAgasA kenAparAdheneyatkilatAdRga ruSTaM roSaH kRtaH, itIva tasya nRpasya pado caraNo sammardayati sma caraNasaMvAhanaM cakAretyutprekSAlaMkAraH // 16 // mavekanAmno'pi vidho rucAMnidhezA suzocyeyamaho dazAvidheH / dravIbhavaMstatparicetumAgataH kilAbasAraH parivAritAvRtaH // 17 / / madeketyAdi-abdasAraH karpUraH sa kila madekanAmne mama tulyasaMjasya vidhozcandramasastasya rucA kAntInAM nirasya bhUpasyAho vidhervazAbiyaM suzocyA vazA'bhUditi vidyAryava bhAvArtha-girate hue manuSyako lAThI girane nahIM detI, parantu pakSI use dekhakara bhayase zIghra ur3a jAte haiM // 14 // artha-usa samaya rAjA jayakumArakA zarIra andhakAra kI guphA hokara bujhate hue dIpakakI avasthAko prApta ho rahA thA aura vAyuke jorase inake jo keza caJcala ho rahe the ve mAnoM usa kSepakake dhUma hI the // 15 // artha-una paricAraka janoMmeM kisIne 'kahA~ jAte haiM ?' yaha kahakara zIghra hI rAjAkA hAtha pakar3A, kisIne jAte hue prANoMko rokanekI icchAse nAsikAke donoM svaroMko-nAsAvivaroMko pakar3A aura kisIne kisa aparAdhase itanA roSa kara rahe haiM yaha kaha kara pAdamardana kiyA // 16 // artha-mere samAna nAma vAle candramA aura kAntike nidhibhUta isa rAjAkI bhI bhAgyake vazase yaha zocanIya avasthA huI hai, isa prakAra karuNAse dravIbhUta hotA huA abdasAra-karpUra apane candana Adi parivArase yukta ho paricaya prApta |
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1060 jayodaya-mahAkAvyam [18-20 bravIbhavan san AtAM gacchan api ca dayAlutAmUrIkurvannapi ca parivAritayA candanAdi. kuTumbavattayA vRto yuktobhavan paricetumAgatastasya zarIre lagno bbhuuvetyutprekssaalNkaarH||17|| ihaiva jAtismRtimAzritA matiparAvRti prApa sulocanA stii| vilokya pArAvatajampato ratItyupAMzu lAtvA varanAma samprati // 18 // ihaivetyAdi-ihavAvasare satI sulocanApi pArAvatajampatI kapotayomithunaM vilokya ratItyevanupAMzu vizeSaNaM yasya tadvaranAma lAtvA jAtismRti pUrvajanmanaH smrnnmaashritaa| satI matiparAvRti prApa sammUcchitA babhUva samprati tatkAlam // 18 // abhUt sabhAyA manaso'tikampakRttavatra kaSTa'pyatikaSTamiSTahRt / yathaiva kuSThe khalu pAmayA'jani aho durantA bhavasaMbhavAvaniH // 19 // ___ abhUdityAdi-tadetad vRttaM yaviSTahRt kilAbhISTasya vinAzakRvatra kaSTe'pyatikaSTamata eva sabhAyAstatrasthaprajAyA manaso'tikampakRdatyantavicchedakAri abhUyathA khalu kuSThe roge pAmayAjani jAtam / aho bhavasambhavA'sAvadhanirdurantA duHkhenAvAptuM yogyAsti / arthAntaranyAsaH // 19 // abhUt satAmevamadhIratA hiyA vicAryatAmeva punaH pratikriyA / kuto vipattestaraNaM bhaveddhiyA'tra tanniyuktA janatA'gavapriyAm / / 20 // . abhUvityAdi-hriyA vivazatAjanyayA'tha punaH pratikriyA vidhAryatAmeva kuta upA karaneke liye AyA thaa| bhAvArtha-mUrchA dUra karaneke liye karpUramizrita candanakA lepa lagAyA gayA thA // 17 // artha-isI avasara para satI sulocanA bhI kabUtara-kabUtarIkA yugala dekha kara 'hA rativara' ! yaha zabda kaha jAtismaraNako prApta ho mUcchita ho gaI / / 18 // artha-abhISTakA haraNa karane vAlA yaha prakaraNa prajAjanake manako kampita karatA huA kaSTameM bhArI kaSTake samAna huaa| aisA lagA jaise kor3hameM khAja ho gaI ho / vAstavameM janmase sahita yaha pRthivI duranta hai-duHkharUpa pariNAmase sahita hai, arthAt jisakA janma hotA hai usakA viyoga bhI hotA hai / / 19 / / artha-isa taraha vahA~ vidyamAna manuSyoMmeM lajjAke kAraNa yadyapi adhIratA-avyavasthita cittatA ho rahI thI, phira bhI isa vipattise saMtaraNa kisa
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21-23 ] trayoviMzatitamaH sargaH yAbetasyA vipostaraNaM bhavedityevaM satAM tatra vidyamAnAnAM madhye'SuIratA'vyavasthitacittatA''sIt, tattasmAdatra bhiyA bhayapUrvakamagadazriyAM bheSajazobhAyAM janatA niyuktA // 20 // abhUt tvarA saMvaritasvarAyAH prANAnivodgacchata ujjvarAyAH / tadAvacetuM paritaH pravRttiH sakhISu sakhyaM vyasane'nuvRttiH // 21 // g abhUt tvaretyAdi -- tabojjvarAyA (ujjvalAyA:) nirmalacAritrAyA udgatajvararoNAyAzca tasyA: sulocanAyAH saMvaritau svarau nAsAvivarabhAgau yasyAstasyA avaruddhaniHzvAsAyA udgacchato vinirgacchataH prANAnavacetu saMgRhItumiva paritaH pravRttizceSTA yatra sA tvarA zIghratA sakhISu abhUskila, yato vyasane nipattau satyAM tasyAmanuvRttiH sahabhAva eva sakhyaM gIyate / arthAntaranyAsaH ||21|| athAtra tasye vyajanaM vinItaM kayAzvasUnarpayituM praNItam / santApamekA tvapanetumArAd dadAvidAnIM himasAradhArAm ||22| athetyAdi - athAtredAnIM tasye sulocanAyAyasUn prANAnarpayitu N vinItaM namratAyutaM yathA syAttathA vyajanaM tAlavRntaM praNItaM samAdattamAzu zIghrameva, tathA tvekAnyA sakhI tasyAH santApamapanetuM dUrIkartumArAdeva himasArasya karpUravravasya dhArAM davau / 'vyajanaM tAlavRntaM syAt' ityamarakoSe // 22 // 1061 kayekikA rAjarametitantumano'nayA'kAri samantu gantum / rebhe punaH prANakaNAnivAnyA'vacetumasyAzca kacAn vadAnyA ||23| kayaikiketyAdi - iyaM rAjaramA nRpasya mahiSI gacchati kilekikA tavayuktamiti upAyase ho sakatA hai, isakA kyA pratikAra hai ? aisA vicAra karanA ho cAhiye / yahI vicAra kara Darate-Darate auSadhopacArameM janasamUhako niyukta kiyA gayA thA ||20|| artha - usa samaya ujjvarA - ujjvala athavA jvarase yukta sulocanAkI paricaryA ke liye sakhiyoM meM zIghratA prakaTa huI thii| kisIne usake nAsikAke chidroM ko roka liyA thA mAnoM vaha nikalate hue prANoMko pakar3anA hI cAhatI thii| ThIka hai vipatti meM sAtha rahanA hI mitratA kahalAtI hai ||21|| artha - tadanantara yahA~ usa sulocanAko prANa vAyu deneke liye kisI sakhIne vinamra bhAvase zIghra hI paMkhA uThAyA aura kisIne saMtApa dUra karaneke liye karpUra rasakI dhArA dI ||22|| artha --- yaha rAjalakSmI - paTTarAnI akelI jA rahI hai jo acchA nahIM hai, aisA
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1062 jayodaya-mahAkAvyam [24-26 santuvicAraprakAro yasya tat tAdRg manazcitaM kayAnyayA'nayA sulocanayA samaM sAddhaM gantumakAri kRtam, punaranyA vadAnyA vicArazIlA sakhI sAsyAH prANakaNAn vikIrNAn prANAniva kacAna kezAnavacetu saMkalayitu rebhe / anuprAso'laMkAraH // 23 // tvayA smRtaH so'yamiha prazastau yenApitau kuDmalato'tra hastau / urojayonya'stapayojayogaH svaceSTayA nirvacanopayogaH // 24 // svayetyAdi-tasyA urojayoH stanayonya'stAnAmapitAnAM payojAnAM panAnAM yogaH samAgamaH sa svaceSTayA saMkocAtmikayA nirvacane'bhiprAyaspaSTIkaraNe kilopayogo yasya sa AsIt tatkila he bhadre ! tvayA yo'dhunA smRtaH so'yaM jaya eva na kazcidanya iha yenApito rAgarItyA vattau prazastau zobhanau hastau kuDamalato mukulatAM gacchata iti // 24 // payoruhAlI paripUritA''lI kulastamAlIbhavadaGkapAlI / mlAnaM tadIyAsya kuzezayaM sA mumUrcha matveva samAnavaMzA // 25 / / payohAlItyAdi-tatra sulocanAyAH stanayormukhe vA''lInAM sakhInAM kulaiH paripUritA samarpitA yA payorahANAM padmAnAmAlI paGktiH sA tamAlIbhavati tamAla ivA carati mlAnatAM yAti aGkapAlI rekhAparamparA yasyAssA tadIyaM sulocanAsambandhi yadAsyaM mukhameva kuzezayaM kamalaM mlAnaM matvA vRSTova kila samAnavaMzA tulyakulA yatastataH sA mumUrcha zIghrameva zuSkatAmavApetyutprekSAlaMkAro'nuprAsazca // 25 // sphuTe'pi tatve tu vimuhyate matinaM duvidhAnAM kimitiissttsmmtiH| mayA''pyate'traiva punaH prasajanamahojvarI kSIramiyAdviSaM janaH // 26 / / vicArakara kisI sakhIne isake sAtha jAneke liye mana kiyA aura kisI vicArazola sakhIne bikhare hue prANakaNoMke samAna isake kezoMko saMkalita karanA prArambha kiyA // 23 // artha-kisI sakhIne sulocanAke stanoMpara vikasita kamala rakhe, para ve 'sikur3ate hue apanI ceSTAse cupacApa yaha kahane lage ki he bhadre ! tumane jisakA smaraNa kiyA hai yaha vahI jayakumAra hai| ina stanoMpara rakhe hue jisake prazasta hAtha kuDmalake samAna AcaraNa kara rahe haiM // 24 // - artha-sakhiyoMne sulocanAke stanoM aura mukhapara jo kamaloMkI paGkti rakhI thI usakA madhya bhAga murajhAkara tamAla puSpake samAna kAlA par3a gayA / usase aisA jAna par3atA thA mAnoM vaha kamalapavita sulocanAke mukhako mlAna dekha tulyajAtIya honese svayaM bhI mUcchita ho gaI thI // 2 / /
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 27-28] trayoviMzatitamaH sargaH sphuTe'pItyAdi-duvidhAnAM durabhimAninAM durbhAgyAnAM vA matiH sphuTe praspaSTe tattve viSaye'pi kimiti na vimuhyate'pi tu yAtyeva moham / yathA jvarI jvarayukto janaH kSIra dugdhamapi viSaM kaTukamitIyAd gacchedevAho kilAzcaryakArIdaM vRttam / tadava mayApi ca prasajjana prasaGga Apyate tAdRgeveti / / 26 // tavanyanArInikaraH karotyasau sahAtha patyA vinipAtakaitavam / paraspara premaparAvRtIhayA hayAyamAneti manasyatarkayat // 27 // tadanyetyAdi-tasyAH sulocanAyA anyA yA nAryastAsAM nikaraH samUha sapatnIgaNaH sa kilAsI sulocanA hayAyamAnA vipulakAmavAsanAvatI parasparaM patipanyoH yatprema tasya parAvRtiH punarAvartanaM tasyehayA vAJchayA premabhaGgo na syAditi vicAreNa patyA saha vinipAtasya mUrcchaNarUpasya kaitavaM chaDU karotIti manasi svacetasyatarkayad vicArayA-- mAsa / anuprAso'trApi // 27 // bAlye laulyavazAcca yatsahakRtaM kenApi saMvezinA tannAmaskhalanakadhAma duritaM sNgaaddhsNdeshinaa| tasyaiSA chadirevamApavigatiauyana kluptA rayAt sapacchapana eva yauvatamidaM saMghoSayantyAnayA // 28 // bAlya ityAdi-kiMvA kenApi saMgADhasaMdezinA suvRDhasaMdezakAriNA saMvezinA sundarAkAradhAriNA saha bAlye kaumAre lolyaM cApalyaM tasya vazAvatkRtamanayA ceSTitaM tasya nAmaskhalanamanicchayA nAmaniruktistadekaM dhAma yasya taduritaM durAcaraNaM yattasyaiva artha-durabhimAnI athavA jinako bhavitavyatA acchI nahIM hai aise manuSyoMkI buddhi spaSTa tattvake viSayameM bhI kyA vimohako prApta nahIM hotI? jisa prakAra pittajvara vAlA manuSya dUdhako bhI viSake samAna kaTuka mAnatA hai usI prakAra iSTa janoMkI samIcIna buddhi bhI surbhAgyase viparIta arthako grahaNa karatI hai| Azcarya hai ki maiM bhI isI vimohameM Asaktiko prApta ho rahA hU~ // 26 // ___ artha-sulocanAke atirikta jo anya striyoM ( sapatniyoM ) kA samUha thA usane manameM aisA vicAra kiyA ki yaha sulocanA tIna kAma vAsanAse sahita hai, ataH pArasparika prema parivartanakI icchAse patike sAtha mUcchita honekA chala kara rahI hai // 27 // ____ artha-sapatniyoMkA samUha manameM vicAra karatA hai ki isa sulocanAne kumArAvasthAmeM capalatAvaza sudRDha sandeza dene vAle kisI sundara par3osIke sAtha.
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1064 jayodaya-mahAkAvyam [29-30 meSA chatiH samchAdanavRttiH, Apavi vipattau satyAM gatirupAyo pautyena dhUrtabhAvena rayAccho. ghrameva klaptA sNrcitaa| yauvataM yuvativRttamidaM chapana eva samprasthAnamitIdaM saMghoSayantyA sulocanayeti // 28 // babhUba tasyA manaso raso dhavaM pratIha yAvatsubhagaM purAbhavam / viniryayo cittavananyasevikApi vA tamanveSTumivAdhidevikA // 29 // babhUvetyAdi-evaM tasyAH sulocanAyA manaso raso vicAra iha purAbhavaM pUrvajanmasambandhinaM subhagaM sarvAGgasundaraM dhavaM svAminaM prati babhUva yAvatAvadeva tasyA ananyasevikA cid buddhiH sAdhidevikAdhikAriNIva bhUtvA taM svAminamanveSTuM viniryyo| vApIti pAvapUraNArtham // 29 // cibhayoH zubhayogavazAnnaNAM samaviyAya nimajjya smuttnnaa| nibhRtamevamayonipayonidhAvatha ca kautuki ko tu kiyavidhA // 30 / / cidityAdi-atha ca nibhRtaM yatheSTasamayaparyantamubhayoH patipalyoH jayasulocanayozviccetanavamayonirabhAvakhAnistasyAH payonidho samudra nimajjya buDitvA nRNAM prajAjanAnAM zubhayogavazAt bhAgyodayAt tu punaH kautukinAM vinodavatAM ko bhUmyAM kiyadvidhA katipayaprakArA mudo harSasya tRNenAMzena sahitA satI sA samudiyAya cetanatAM jagmaturjampatI kileti bhAvaH / anuprAso'laMkAraH // 30 // jo durAcAra kiyA thA aura saMskAravaza vinA icchAke hI usakA jisameM nAmoccAraNa ho jAtA thA, usI durAcaraNako chipAneke liye vipatti kAlameM isane dhUrtatAvaza yaha mUrchA rUpa upAya racA hai so ThIka hI hai, kyoMki yuvatiyoM kI yaha ceSTA mAyAcArakA ghara hai, isa bAtako Aja isane ghoSita kiyA hai // 28 // ___ artha-isa taraha sulocanAke manakA vicAra jaba taka pUrvabhava sambandhI sarvAGga sundara patike prati huA, tabataka usakI ananyasevikA buddhi adhikAriNI jaisI hokara use khojaneke liye mAnoM nikala par3I // 29 // ____ artha-jayakumAra aura sulocanAkI cetanA isa taraha yatheSTa samaya paryanta abhAvarUpa samudrameM DUbakara prajAjanoMke puNyodayase harSarUpa tRNoMko lekara Upara A gaI / vinodI jIvoMkI bhUmimeM vaha cetanA kitane hI prakArakI thI, arthAt saba loga vividha prakArase harSakA anubhava kara rahe the // 30 //
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31-33 ] trayoviMzatitamaH sargaH nijAM tanuM srAgabhitaH sabhAmanu sa tAM tameSA ca guNollasajjanuH / vRzeti tau sAci gatau nirIkSaNaM na vAci sAcivyamavApatuH kSaNam // 31 // nijAmityAdi - prathamaM tu tAvabhitaH samantato nijAM tanumanu tataH sabhAmanu tataH sa jayastAmanu eSA sulocanA ca tamanu guNenAyurbalenollasati prabhavati janma yatra tadyathA spAtathA vRzA cakSuSA sAcinirIkSaNaM tiryagavalokanaM gatau punarapi kSaNaM vAci vacanokacAraNe sAcivyaM kauzalaM nAvApatuH / / 31 // 1065 tadA vizvaM sa tadAtmazuddhitaH zrutaM ca dRSTaM kva kaTAkSabuddhitaH / tathA na zAstreSvapi labhyate manAgaho maho bhAtu sadA sadAtmanAm ||32|| tadApetyAdi - tadA sa jayakumArastatsuprasiddhaM vittvaM buddhimatvamApa, kasmAtkAraNAbApeti cet ? Atmano manasaH zuddhita evApa yadvisvamakSabuddhita indriyajJAnena kvApi kadApi vA na tu vRSTaM na zrutaM tathA zAstreSvapi manAgapi na labhyate, tavapUrva mahaH savAtmanAM samyaGmanovatAM sadA bhAtu aho sa vismayaH kau // / 32 / / svabhUtajanmotthakathA yathA varA babhUva citrollikhiteva gocarA / yato babhau sa svidagarbhasaMbhavaM bhavAntaraM prApta ivAdhunA navam ||33|| svabhUtetyAdi - yato visvatastasya svabhUtajanmotthakathA nijIyapUrvajanmavArtA sA citrollikhiteva gocarA spaSTA babhUva savistarA zubhA ca / svidathavA yataH so'ghunA'garbhasambhavaM navaM navInaM bhavAntaramanyajjanma prApta iva babhau rarAja // 33 // artha - pahale to unhoMne zIghra hI apane-apane zarIrako dekhA, pazcAt sabhAupasthita janasamUhako dekhA, phira guNoMse zobhAyamAna janma vAle jayakumArane sulocanAko dekhA aura sulocanAne jayakumArako dekhA / isa taraha ve donoM dRSTike dvArA to eka dUsareko tirachI citavanase dekhate rahe, parantu kSaNabhara - kucha samaya * taka bolanekI kuzalatAko prApta nahIM ho sake ||31|| artha - usa samaya jayakumArane manakI vizuddhatAse vaha jJAna prApta kiyA thA jo indriya sambandhI jJAnase na kabhI kahIM sunA gayA aura na dekhA gayA tathA zAstroM meM bhI vaha jJAna kucha nahIM prApta hotA hai / AtmajJa manuSyoMkA vaha AzcaryakArI Atmateja sadA prakAzamAna rahe ||32|| artha - jisa jJAnase unheM apane pUrvajanma sambandhI kathA citralikhitake samAna spaSTa ho gayI athavA ve isa samaya garbhavAsake binA hI mAno navIna janmako prApta ho gaye ||33|| -23:
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1066 ja,yodaya-mahAkAvyam [ 34-36 kva sA priyA'thAdRtamajusaskriyApunarmano'syetyanubhAvitaM hriyaa| mahAtmanAmapyanuziSyate dhRtiraho na yAvad vinireti saMsRtiH // 34 // kvetyAdi-athAsya jayakumArasya manaH punarapi AvRtA''darabhAvaM nItA maJjaH manoharA sakriyA yayA sA priyA prabhAvatItyevaMrUpayA hiyA'nubhAvitamabhUt / tadetadyuktameva, yato mahAtmanAmapi dhutiryAvat saMsRtirna vinireti nivartate tAvavanuziSyate'nuzAsanamarIkaroti / aho samAzcaryavRttau // 34 // tadekasandezamupAharat paramupetya bodho'vdhinaamkshcrH| aho jagatyAM sukRtaikasantaterabhISTasiddhiH svayameva jAyate / / 35 / / tadeketyAdi-sa cAsAvekaH sandezo jJAtavyalezastamavadhinAmako bodha eva caro dUtaH paraM kevalamupetyopAharat pUrayAmAsa / aho kilAsyAM jagatyAM bhUmau sukRtasya puNyasyakA santatiH sambhUtiryasya tasyAbhISTasiddhirvAJchitasya niSpattiH svayamevAnAyAsenaiva jAyata iti kilArthAntaranyAsaH // 35 / / atAni tenAvadhinA sa saMkramastvananya evAtha yto'vrjbhrmH| yathArotpAdanakRd ghanAgamaH phalatyaho kintu shrtsmaagmH||36|| atAnItyAdi-tenAvadhinA tu punarananyo'pUrva eva sa sammAnanIyaH saMkramaH samIcInazaktirUpo'tAni vistArito yato'tha bhamo'vajan nirjagAma / yathA ghanAgamo varSartuH so'kurANAmutpAdanakRdbhavati kintu phalati zarada RtoH smaagmstthaa| aho vicaarvishesse| 'kramaH zakto parIpATapAm' iti vizvalocane // 36 // artha-aba jayakumArakA mana lajjApUrvaka yaha jAnaneke liye utsuka huA ki manohara zubha kriyAoMko Adara dene vAlI priyA-prabhAvatI kahA~ hai ? Azcarya hai ki jabataka saMsAra nivRtta nahIM hotA hai, tabataka mahApuruSoMkI bhI AkAMkSA avaziSTa rahatI hai|||34|| ___ artha-rAjA jayakumAra aisA vicAra kara hI rahe the ki avadhi-jJAna rUpI dUtane Akara unako AkAMkSAko acchI taraha pUrNa kara diyA so ThIka hI hai, kyoMki pRthivI para puNyakI advitIya paramparAse vAJchita arthakI siddhi svayameva ho jAtI hai // 35 // ___ artha-usa avadhi-jJAnane vaha zakti vistRtakI-prakaTa kI ki jisase saba bhrama dUra ho gayA / jaise varSA Rtu aMkura utpanna karatI hai, parantu phala detA hai zarad RtukA Agamana /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37-39 ] trayoviMzatitamaH sargaH 1067 vapuSAstu ca bhinnatA sadA na hRdA kintu kavApi sampadA / niruvAca samaM samudbhavannavadhistena sucakSuSo navaH // 37 // vapuSetyAdi-jayasulocanayozca vapuSA zarIreNa sadA bhinnatAstu pRyaktA bhavet kintu havA manasA sampadA guNotkarSeNa ca kadApi bhinnatA nAstviti kila tena jayakumAreNa samaM sAmeva sucakSuSaH sulocanAyA api samuvannavaSiryatra kila navastatkAlajAtaH sa nisvAca kathitavAn / 'striyAM sampadguNotkarSaH' iti vizvalocane // 38 // yavasiJcavaho bhavasmRtiH suzastatra sadAzikAvati / hRdi sampavivAya dIpakaH samabhAt so'vaSirapyahInakaH // 38 // yavityAdi-suzaH sulocanAyAstata sadAzikAvati samIcInAbhilASAyukte hadi manasi yatkindhivaho cintanaM bhavasmRtirjAtismaraNavRttirasiJcadutpAdayAmAsAtha tatra sampavidha guNakAraka ivAhInaka: samutkRSTaH so'vaSirapi dIpakaH samuyotanakaraH samabhAt // 38 // mamApi me maNDanakasya zasyate mano'nyajanmAdi yataH samasyate / aho raho'vastu mahotsavAya nastayorabhUvityanuzAsanaM manaH // 39 // - bhamApItyAdi-aho mamApi me maNDanakasya svAmino'pi mano hRdayaM zasyate nemalyamadhigacchati yataH kilAnyajanmAdi samasyate zAyate'va idaM raho rahasyaM no'smAkaM mahotsavAya prasAdAyAsti kiletyanuzAsanaM vicArayuktaM tayormano'bhUt // 39 // bhAvArtha-jAtismRtine pUrvabhavakA smaraNa karAyA, parantu samasta bhramoMkA nivAraNa avadhijJAnane kiyA // 36 // __ artha-jayakumAra aura sulocanAmeM zarIrase bhinnatA bhale hI ho para hRdaya aura guNoMkI adhikatAse bhinnatA nahIM thii| yahI kAraNa thA ki sulocanAko bhI jayakumArake sAtha hI navIna avadhijJAna utpanna hotA huA saba vRttAnta kahane lagA // 37 // artha-samIcIna abhiprAyase sahita sulocanAke jisa hRdayameM jAtismaraNa utpanna huA thA usImeM utkRSTa avadhijJAna dIpakake samAna suzobhita hone lagA // 38 // __artha-Azcarya hai ki merA aura mere svAmIkA bhI mana nirmalatAko prApta ho rahA hai jisase anya janma sambandhI yaha rahasya spaSTa jJAta ho rahA hai / hamAre liye yaha bar3I prasannatAkI bAta hai, isa prakArakA vicAra donoMke manameM 70
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya -mahAkAvyam [ 40-42 sudRgghRdantaH prativedako bhavan sudhIH sudhIro vasudhAvadhUdhavaH / nijIyajanmAntaravRttapUraNe priyAM sma saMpuratISTabhUraNe ||40|| 1068 sudRgityAdi - iSTe'bhilaSite bhuvo raNe koNe tasmin sthale sudhIraH suSThu SiyaM buddhibhArayati prerayati sa sudhIrbuddhimAn vasudhA bhUreva vadhUH strI tasyA dhavaH svAmI jayaH sa suvRzaH sulocanAyA havantamanomadhyaM tasya vevako'nujJAtA bhavan saMstAM priyAM nijIyajanmAntarasya yatkiJcidvataM vivaraNaM tasya pUrNane parivarNane viSaye samprerayati sma samutsAhayuktAM cakAra / anuprAso'laMkAraH / 'raNaH koNe davaNe yuddhe' iti vizvalocane / athavA suvRgdhavo'nto'GgIkAro yatra tatprativedako bhavanniti // 40 // vaco'pi tasyA guNabhadrabhASitaM sitaM tu sApalya manogataM drutam / cakarSa mAlinyamalinyapekSitaM tadAhyayaskAnta ivAyasoM'zakam // 41 // vaco'pItyAdi- - tadA tasmin samaye tasyAH sulocanAyA vaco vacanaM yadasmAtpUrva guNabhadrAcAryeNa bhASitaM yathA kathitaM tathaiva guNena madhuratvena bhadraM maGgalaM bhAvitaM tata eva sitaM nirmalaM yattat sapatnInAmidaM sApatnyaM yanmanastatra gataM sthitaM mAlinyaM malinatvaM yavalini bhramare vA vRzcike vAspekSitaM taddbhutaM zIghrameva cakarSa karSati sma, ayaskAntaH ayasoM'zarka tatheti dik / tadeva nIceH kathyate // 41 // aho sajjanasamAyogo hi jagatAmApaduddhartA / itaH zuzrUSavaH sabhyAH praznakartA svayaM bhartA // 42 // ( sthAyI) aho ityAdi - jagatAM sarveSAM jIvAnAmApado vipattebaddhartA nivArakaH sajjanAnAM AyA ||39|| artha-usa iSTa bhUmike koNameM uttama buddhiko prerita karane vAle buddhimAn rAjA jayakumArane sulocanAke antarhRdayakI bAta jAnate hue use apane janmAntarakA vRttAnta kahaneke liye prerita kiyA - utsAhayukta kiyA ||40|| artha - usa samaya guNabhadrabhASita - guNabhadrAcArya ke kathanAnusAra mAdhurya guNase sahita evaM maGgalarUpa sulocanAke nirmala vacanane sapatniyoMke manameM sthita bhramarake samAna malina athavA vicchUke samAna krUratApUrNa malinatAko usa prakAra khIMca liyA, jisa prakAra cumbaka loheke Tukar3eko khIMca letA hai / bhAvArtha- sulocanAke nimnalikhita kathanase usakI mUrcchAke saMdarbhako lekara sapatniyoM ke manameM kaluSita vicAra utpanna hue the, ve dUra ho gaye // 41 // artha - Azcarya hai ki satpuruSoMkA samAgama samasta jIvoMkI Apattiko dUra
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43-45 ] trayoviMzatitamaH sargaH 1069 samAyogaH samprayoga eva hi bhavati so'trAstItaH zuzruSavaH zrotumicchA vantaste'mI sabhyAH sabhAyogyAH santi, praznakartA ca svayaM bhartA svAmIti prasannatA viSayaH // 42 // videhe puNDarIkiNyAmiheva vRSAnurAgiNyAm / enasaH saMmirAgiNyAM babhUva vibho zubhA vArtA // 43 // videha ityAdi -- ihaiva jambUdvISe vivehakSetre yA puNDarIkiNI nAma nagarI tasyAM kodRzyAm ? enasaH pApAt saMvirAgiNI samyagviraktA tasyAmeSA zabhA vArtA vibho ! babhUva // 43 // kuberasya priyo nAmnA dhanI yativattikRd dhAmnAm / patiH pratisammatiH sAmnAM sadAro dharmasaMdhartA ||44 // kuberasyetyAdi - tatra kuberapriyo nAma dhanI yo yati dattikRt pAtradAnakartA dhAmna gRhANAM patigRhasthaH sAmnAM gRhasthocitakAryANAM prati sammatiH samarthanakaro dharmasya ca saMghartA dhArako'bhUt // 44 // rativaraH kiMca ratiSeNA kapotavaradvayImenAm | rarakSa surakSaNo'nenAstavApacchApaparihartA // 45 // rativaretyAdi - rativaraH kapoto ratiSeNA ca kapotIti kapotadvayametannAbhavata rakSa pAlitavAn / yaH surakSaNaH suSThutayA rakSAkaraH sundaralakSaNadharazcAta evAnenAH pApaparivarjakastayorApavAM saMbhavasya zApasya vurAziSaH parihartA ca // 45 // karane vAlA hotA hai / idhara samasta sabhAsad zrotA the aura svAmI - jayakumAra svayaM prazna karane vAle the // 42 // artha -- he svAmin ! isI jambUdvIpa ke videha kSetra sambandhI, dharmAnurAgase sahita evaM pApase virakta puNDarIkiNI nagarI meM yaha zubha bAta huI thI, arthAt kathAkA prArambha puNDarIkiNI nagarIse zurU hotA hai ||43|| artha - puNDarIkiNI nagarImeM eka kuberapriya nAmakA dhanI jo muniyoMkI AhAra Adi dAna detA thA, gRhastha dharmakA gRhasthocita dharmako dhAraNa karatA thA // 44 // artha - rativara kabUtara aura ratiSeNA nAmaka kabUtarI ina donoMkI vaha rakSA karatA thA / vaha kuberapriya surakSaNa-acchI taraha rakSA karane vAlA ra aura la abheda honese sulakSaNa-acche lakSaNoM vAlA thA, pApa rahita thA aura una donoMkI ApattirUpa zApakA parihAra karane vAlA thA // 45 // gRhastha rahatA thA samarthaka thA aura
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1070 jayodaya- mahAkAvyam [ 46-49 ekadA bhrAmaroM dRSTvAzrAgatau tAvRSI hRSTvA / bhavasmRtimityataH sRSTvA tayoH samayo buritahartA // 46 // ekavetyAdi - ekavAtra bhrAmarI caryAmAgatAvRSI dvau munI dRSTvA'to hRSTvA cetyato bhavasmRti jAtismaraNavazAM suSTvA labdhvA punastayozzeSasamayaH kAlakSepo duritahartA pAparvAjato'bhUt // 46 // purA janurAgatA prItiH prabuddhatayA punaH sphItiH / prasannatayA tathAdhI tirgaNo'yaM sarvazubhabhartA // 47 // puretyAdi -- tayodvayoH purAjanurAgatA janmAntarAdAyAtA prItirAsIt punaraghunA prabuddhatayA jAtismaraNabhAvena kartavyAkartavyajJAnena va sphItirmanasaH sphUtistathA prasannatayA nirAkulabhAvenAdhItiH samadhyayanamityayaM gaNaH sarvaprakAreNa zubhasya paripAkasya bhartA babhUva // 47|| brahmacaryaM samAlabdhamito bhavato bhayaM labdham / nubhavayogyo vidhirdRndhaH samantAcchAntiparikartA // 48 // brahmacaryamityAdi -- tasmAttAbhyAM dvAbhyAmita Arabhya brahmacaryaM kAmaceSTAvarjanaM samArabdhaM svIkRtaM bhavato janmamaraNAtmakAvasmAt bhayaM labdhamevaM samantAdabhitaH zAnteH parikartA samutpAvako nubhavayogyo vidhirnarajanmani yatkatu pAryate sa prakramo vRgdhaH samArabdhastAbhyAmiti // 48 // dharmaH khalu zarmaheturISyate phirireva samastu hariryasya janAnAm / saMvidhAnAt // 49 // ( sthAyIdaM ) artha - eka samaya kuberapriyake ghara caryAke liye do munirAja Aye, unheM dekhakara kabUtara - kabUtarI harSako prApta ho jAtismaraNako prApta ho gaye, jisase unakA zeSa samaya pApase rahita ho gayA / arthAt donoM brahmacaryase rahane lage // 46 // artha - una donoMkI prIti pUrva janmase calI A rahI thI para aba jAtismaraNa honese aura bhI adhika vistRta ho gaI tathA prasannatA - nirAkulatApUrvaka adhyayana hone lagA / yaha saba kArya unake puNyake pUraka ho gaye ||47 || artha - aba yahA~ se unhoMne brahmacarya vrata le liyA, saMsArase bhaya prApta kiyA aura saba orase zAnti prApta karAne vAlI manuSya paryAyake yogya vidhi prApta kara lI - manuSyoM ke yogya AcaraNa karane lage // 48 //
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50-52] trayoviMzatitamaH sargaH 1071 dharma ityAdi-dharma eva khalu janAnAM zarmahetuH kalyANakara ISyate, yasya saMvidhAnAkaraNAt kirireva grAmasUkaro'pi haririndraH samastu // 49 // prApto'tha hiraNyavarma nAma rativaraH sazarma / prabhAvatI sA ca dharmakarmasaMvidhAnAt // 50 // prApta ityAdi-atha sazarma zAntisahitaM dharmakarmaNo dharmAnuSThAnasya saMvidhAnAt sa rativaraH kapoto narajanma labdhvA hiraNyavarmanAma prAptaH / sA ratiSaNA kapotI ca nArIjanma labdhvA prabhAvatI nAma babhUva // 50 // tadgatakhagasAnumati hyAdityagatirnRpatiH / zazibhA yuvatizca satI tayostuk sa vA nA // 51 // tabagatetyAdi-sa rativarastadezagatakhagasAnumati vidyAdharaparvate vijayAtrai nAmnA sAvityagatinarapatistasya yuvatiH strI satI zaziprabhA tayorvayoH sa tuka putro babhUva, yasya hiraNyavarmA'bhUditi jJeyam // 51 // aparo'tra nRpaH samabhAdvAyurathaH svyNprmaa| rAjI caitayoH prabhAvatI jAyamAnA // 52 // apara ityAdi-atraiva parvate'paro vAyusyo nAma nRpaH, svayaMprabhA nAma rAjJI ca / tayoIyossA rativeNA''gatya jAyamAnA satI prabhAvatI samabhAt // 52 // artha-yathArthameM dharma hI manuSyoMke sukhakA hetu mAnA jAtA hai, kyoMki usake karanese grAma sUkara bhI indra ho sakatA hai // 49 // artha-dharmAnuSThAnake karanese rativara kabUtara sukhasahita hiraNyavarma nAmako prApta huA aura ratiSaNA kabUtarI prabhAvatI nAmako prApta huii| bhAvArya-dharmake prabhAvase donoMne manuSya janma prApta kiyA / vahA~ rativarakA jIva hiraNyavarmA aura ratiSeNAkA jIva prabhAvatI huA // 50 // artha-usI dezake vijayAdha parvata para Adityagati rAjA rahatA thA, usakI strokA nAma zaziprabhA thaa| usa donoMke rativara-kabUtarakA jIva hiraNyavarmA nAmakA putra huA // 51 // artha-isI parvatapara vAyuratha nAmakA dUsarA rAjA rahatA thA, usakI rAnI kA nAma svayaMprabhA thaa| una donoMke yahA~ ratiSeNAkA jIva prabhAvatI nAmakI putrI huI // 52 //
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1072 jayodaya-mahAkAvyam [53-55 sambhaktamanuSyabhave yAviha to subhaTarave / / pitarAvitarau tu nave tIkSyate svamAnAt // 53 // sambhuktetyAdi-he subhaTarave ! subhaTAnAM rave ! mArgadarzaka ! sambhukte manuSyabhake rativarabhavAvapi pUrvabhave sukAntabhave yo tava pitaro tAveha hiraNyavarmajanmani jAtAvitarau tu na veti svamAnAt saMjJAnAdIkSyate // 53 // dAmpatyamupetyatarAM vibhavAdhigati pravarAm / labdhA guNatatiH parA zAntisaMvitAnA // 54 // dAmpatyamiti-dAmpatyaM gRhasthabhAvaM tathA pravarAM mahatI vibhavasyAdhigati sampadupalabdhi copetyatarAmataH punastvayA parA mahato zAntaH saMvitAnaM yatra sA zAntidAyinI guNatatirlabdhA vairAgyapariNatirupalabdhA // 54 // etAvantakadezitAviva gatau sampAdituM sambalaM jambUnAmapure paredhuriha tau vyApAyamAnAvalam / prAgjanmaprativairiNA mRtimitau tatrAgatenautunA prArabdha hya palabhyate nanu janoM bho javenAdhunA // 55 // etAvityAdi-eto kapotajampatI kilAntakena yamena dezito saMketitAviva sambalaM bhojanaM sampAditu gatau paredhuriha jambUnAmapure tatrAgatena prAgjanmaprativeriNautunA viDAlenAlaM paryAptaM yathA syAttathA vyApAdyamAnI mRti maraNamitI smpraaptau| bho bho prabho ! janaraghunA prArabdhaM svopAjitaM hi kilopalabhyate javenAnAyAseneti vicAraNIyaM manu // 55 // - ___ artha he subhaTasUrya ! subhaToMke mArgadarzaka ! atIta manuSyabhava arthAt rativarase pUrva sukAntake bhavameM jo tumhAre mAtA-pitA the, ve hI hiraNyavarmAke janmameM hue haiM dUsare nahIM, aisA hama apane jJAnase jAnate haiM // 53 // artha-gRhasthabhAva tathA bahuta bhArI sampattiko acchI taraha prApta kara Apane zAntike vistArase sahita guNoMkA santati-vairAgya pariNatiko prApta kiyA // 54 jayaM-eka dina kabUtara aura kabatarI bhojana prApta karaneke liye jambUpura gye| vahA~ unake pUrvabhavake bairI vilAvane Akara unheM atyadhika ghAyala kara diyA jisase mRtyuko prApta ho gye| ThIka hI hai manuSyoMkA jo pUrvopArjita karma hai vaha isa bhavameM vegase-anAyAsa hI prApta hotA hai // 55 //
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1073 56-59] trayoviMzatitamaH sargaH tava mama tava mama lapananiyuktyA'khilamAyuvigatam / he mana AtmahitaM na kRtaM hA he mana AtmahitaM na kRtam // 56 // svAthI tava mametyAdi-spaSTam / navamAsA vAsAya vasAbhirmAtazakRti sahitam / zaizavamapi zabalaM kila khelaiH kRtocitAnucitam // 57 // navamAsA ityAdi-navamAsA yAvatu mAtRzakRti jananyA varcasi vasAbhirmajjA dibhiH sahitaM tava vigataM tataH punaH zivamapi kila kheleH krIDanaiH zabalaM mizritamiti kRtamucitaM vAnucitaM vA yatra tattathA vigatam // 57 // tAruNye kAruNyena vinauddhatyamihAcaritam / mavamattasya tavAhanizamapi cittaM yuvatiratam // 58 // tAruNya ityAdi-tAruNye sati yauvanakAle kAruNyena vinA nirdayatayehauddhatyamucchukhalatvamAcaritaM tvayA tathA madena yauvanonmAdena mattasya tavAhanizamapi sadaiva cittaM yuvatiratamAsoditi // 58 // prauDhiM gatasya parijanapuSTacai zazvat karmamitam / ekaikayA kapardikayA khala vittaM baha nicitam // 59 // prauDhimityAdi-proti prauDhatAM gatasya vigatayauvanasya tava parijanasya puSTa sampoSaNAya zazvadevAnArataM karma zilpAvi yatkulaparamparayA gataM mitaM kRtaM tata ekaikayA kapardikayA kAkiNyA bahuvittaM nicitaM khalu // 59 // artha-terA merA terA merA kahate-kahate samasta Ayu bota gaI / he mana ! tUne apanA hita nahIM kiyA duHkhakI bAta hai // 56 // artha-nau mAsa taka mAtAke malameM carbI Adi dhAtuoMke sAtha nivAsa kiyA, pazcAt usameM ucita anucita karanekA vicAra nahIM aisA bAlyakAla kheloMse mizrita kara vyatIta kiyA // 57 // artha-he mana ! yauvana avasthAmeM tUne karuNAbhAvake binA atyanta uddaNDa ceSTA kI aura madase matta rahanevAlA terA citta rAtadina striyoMmeM rata rahA-lona rahA // 58 // ___ artha-he mana ! jaba tUM prauDhatAko prApta huA taba tUne parivArakA poSaNa karaneke liye nirantara zilpAdi kArya kiye aura eka-eka kaur3Iko ekatrita kara bahuta bhArI dhanakA saMcaya kiyA // 59 //
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1074 jayodaya-mahAkAvyam [60-62 smRtamapi ki jinanAma kadAcid ddhakye'pi gatam / vikalatayA samprati he mUDha ! smarAtmano'nukRtam // 6 // smRtamapItyAdi he mUDha ! mohAcchanna ! samprati vArdhakye'pi gate vRyatve'pi samprApte ki kadAcidapi jinanAma smRtamapi tu naivAto vikalatayA vicchinnendriyamanastayA kevalaM kRtamanyAtmanaH smara yathA kRtaM tathA svayaM cintaya // 60 // raTa saTiti mano jinanAma gatamAyurnu durguNadhAma / AzApAzavilAsato drutamadhikatuM dhanadhAma // nidrApi kSudrA'bhavad bhuvi naktaMdivamavirAma // 61 // sthAyI raTetyAdi-he durguNadhAma ! durguNAnAM grAma sthAna ! he manaH ! AzA tRSNava pAzo bandhanarajjustasya vilAsataHprabhAvAd dhanaM ca dhAma cAnayoH samAhArastadbhutaM zIghramadhikartumAtmAyattaM kartumAyurjIvitaM gataM vyatItaM nviti vitarke'to jhaTiti zIghraM jinanAma raTa punaHpunaruccAraNaM kuru tasya / naktaMdivamahanizamavirAma ! vizrAntizUnya he manaH : bhuvi pRthivyAM tava nidrApi kSudrA naSTAbhavat / jinanAmasmaraNamantareNa nAsti tava zreya iti yAvat // 61 // putramitraparikarakRte bahu pariNamato'tilalAma ! rAmANAmArAmarasato hasato vAzritakAma ! gatamAyuH // 62 // putretyAdi-he AzritakAma ! kAmavAsanAtura ! putramitrANAM tatsambandhinAM parikaraH samUhastasya kRte prasannatAkArye'tilalAma sundarataraM bahu vAraM vAraM pariNamataH kurvatastathA rAmANAM strINAM ya ArAmo hAvabhAvavilAsAripariNAmastasya rasataH samAsvAdanato vA hasatastava gatamAyuH sarvamapi vyatItaM janma // 62 // artha-he mUrkha ! bur3hApA Anepara bhI kyA tUne jinadevake nAmakA smaraNa kiyA hai ? arthAt nahIM kiyaa| aba vikalatAke kAraNa-indriya aura manakI zakti kSINa ho jAnese kevala apane kAryakalApakA vicArakara // 6 // varSa-he durguNoMke sthAna mana ! AzArUpI pAzake prabhAvase zIghra hI dhanadhAmako adhikRta karaneke liye Ayu vyatIta kara dI, rAtadina tUne vizrAma nahIM liyA / aba zIghra hI jinarAjake nAmakA punaH-punaH uccAraNa kara / isake binA terA kalyANa nahIM hogA / / 6 / / ___ artha-he kAmavAsanAse Atura mana ! putramitrAdi samUhake prati bAra-bAra tUne atyanta sundara pariNamana kiyA hai aura strI nAmaka ArAma-striyoMke hAvabhAva Adi ceSTAoMke rasAsvAdanase tUne harSakA anubhava kiyA hai / yaha saba
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63-65 ] trayoviMzatitamaH sargaH paraharaNe bharaNe svayaM punaranubhavatA durnAma / ayazaH pariharaNAya dattaM tvayA tu naikavidAma ||gtmaayuH // 63 // paraharaNa ityAdi-pareSAM jIvAnAM haraNe saMhArakaraNe svayaM bharaNe svasya sampoSaNe 'punarvAraM vAraM durnAmApayazo'nubhavatA samarjayatA tvayA'payazaH pariharaNAyAtra tu naikavidAmApi vatam // 63 // bahu valitaM galitaM vayo re samprati palitaM nAma / alamAlasyenAstu zaTha ! te svIkuru zAntisudhAma ||gtmaayu:0||64|| baha valitamityAdi-re zaTha ! samprati bahu valitaM zarIraM valibhiAptamabhUt tathA vaya Ayurapi galitaM nirgataM prAyaH palitaM nAma zirasi zvetakezatvamabhUt tadatra te kilAlasyenAlamastu, tAvabaghunA tu zAntaH sudhAma nirAkulatakAntaM svIkuru // 6 // mAyA mahatIyaM mohinI janatAyAM bho ! mAyA (sthAyI) bhUrAmAdhAmAdidharAyAmiha sAtaGkajarAyAm / kAzA paramarmacchivirAyAM karapatraprasarAyAm // iha jntaayaaN0||65|| mAyetyAdi-bho pAThakajana ! zaNu janatAyAmiyaM mohinI mAyA mohasambandhinI pariNatiH sA mahato dunivArAsti yasyAM bhUrAmASAmAdidharAyAM bhUH pRthivI rAmA strI dhAma gRhamityevamAviSarAyAM tatprapaJcayuktAyAM tathAtaGkana sahitA jarA yasyAM tasyAM sAtaGkajarAyAM tathA pareSAM marmaNAM chidi chevanaM rAti svIkaroti tasyAH karapatrasya prasaro yasyAstasyAmiha mAyAyAM kA kilAzA samAzvAsanAvasthA, kintu na kiyatyapi // 65 // karate hue terI samasta Ayu vyatIta ho gaI hai // 62 // artha-dUsare jIvoMkA saMhAra karane aura apane Apake saMpoSaNa karane meM bhArI apakIrtikA anubhava karate hue tUne aneka prakAra dAna bhI diyA hai / / 63 / / artha-re mUrkha ! isa samaya terA zarIra jhurriyoMse vyApta ho gayA hai, Ayu prAyaH bIta cukI hai aura zira para saphedI A gaI hai, ataH Alasyase virata ho aura zAntikA sundara sthAna prApta kara // 64 // artha-he pAThaka jana ! suno, janatA-jana samUhameM jo mohinI mAyA hai vaha atyanta durnivAra hai, yaha pRthivI strI tathA makAna AdikI AkulatAse sahita hai, AtaGka yukta vRddhAvasthAse yukta hai, dUsareke marmako chedane vAlI hai aura karapatra-karoMtake prasArase sahita hai, isameM tujhe kyA AzA hai, arthAt sukhasantoSa prApta karanekI kyA saMbhAvanI hai ? kucha bhI nahIM // 65 //
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1076 jayodaya-mahAkAvyam viSayarasAya dazA sakaSAyA zocyA syAd vivazA yA / gajasyeva kapaTamukAyAM manaso bahulApAyA || i0 // 66 // viSayarasAyetyAdi - ihAsyAM mAyAyAM manaso vazA viSayANAM rasAyAsvAvanAya sakaSAyA'bhilASavatI tatazca vivazA viSayAdhInA'tazca zocyA cintAyA viSayo'pi syAtH kila yA manaso dazA kapaTena kRtA yA bhramukA hastinI tasyAM gajasyeva gajavat sA bahulApAyA duHkhapUrNA syAt // 66 // mitrakalatraputravisarAyAM paramparAyAm / cittaM jaradgavaH kardamitagharAyAmiva sIdati vidhurAyAm || 60 ||67 || mitretyAdi - idaM citta vidhurAyAM bhayadAyinyAM mitraM ca kalatraM strI ca putraM ceteSAM visaro vistAro yatra tasyAM paramparAyAM kardamitagharAyAM jaradgavo vRddhavalIvarda iva kila sIdati kaSTamanubhavati // 67 // ratAd viraktApyanuratimAyAtyarate jagatazchAyA / tato virajya naro'smAtkAyAtkimiva na zAntimathAyAt // iha0 // 68 // [ 66-68 ratAdityAdii-yatra jagataH zarIradhAriNaH prANinazchAyA pratimUrtissApi ratAvanuraktAttadanugrAhakAdviraktA viruddhagAminI bhUtvAthA'rate tadanapekSiNi jane'nuti sAnukUlavRttimAyAti kileti dRzyate tataH punarnaro'smAtkAyAccharIrAdvirajya samudAsIno bhUtvA kimiva zAnti nidvandratAmayAd gacchediti cintyamasti // 68 // artha - isa mAyAmeM manakI dazA viSayoMkI abhilASA rakhatI huI vivaza aura zocanIya ho jAtI hai / jisa prakAra kapaTase nirmita kRtrima hastinImeM Asakta hastIkI dazA aneka kaSToMse yukta hotI hai, usI prakAra ApAtaramaNIya viSayoM meM Asakta rahane vAle manuSyakI dazA aneka kaSToMse sahita hotI hai ||66 || artha - mitra, strI tathA putrake vistArase sahita isa duHkhadAyinI paramparAmeM yaha mAnava usa prakAra duHkhakA anubhava karatA hai, jisa prakAra ki kardamayukta bhUmimeM bUr3hA baila || 67 // artha- saMsArakI praNAlI hai-pravRtti hai ki vaha rata- ciraparicitase virakta hokara arata - aparicita - naI vastumeM prItiko prApta hotI hai, phira yaha manuSya ciraparicita zarIrase virakta ho adyAvadhi aprApta zAntiko hotA ? ||68 // kyoM nahIM prApta
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1077 69-71] trayoviMzatitamaH sargaH saubhAgyazAlI sutarAM yazasvI varmAtha zarmArthamabhUttapasvI / evaM jagattatvamaho vicAryApyAsIt prabhAvatyadhunA'malAryA // 69 // saubhAgyazAlItyAdi-evaM jagatastAvamaho kilAzcaryakAri vicAryAca sutarAM yazasvI sahajakIrtimAn saubhAgyazAlI sa hiraNyavarmA zarmArtha zAntilAbhAyaM tapasvI tapaHkartA sAdhurabhUvadhunA prabhAvatI cAmalA niSpApA''ryAbhUt // 69 // etau tapanto samavApya vidyaccauro ruSA ploSitavAn paredyaH / bhavAntarAriH svaritau ca kintu maho janAH sattapasA vajantu // 7 // etAvityAdi-vidhuccaro nAma cauro yo bhavAntarAriH pUrvabhavata evAnubaddhavairavAn sa parevuH kasmizciddine'pyeto tapanto samavApya ruSA prakopeNa ploSitavAn bhasmIcakAra, kintu samatAM gatau tau dagdhAvapi svaritau svarga gatau / yataH kila janAH sattapasa mahaH prabhAvaM vrajantu satyameveti arthAntaranyAsaH // 70 // athAnyadA svairitayA carantau saMjagmatuH sarpasarovaraM tau| prabuddhaya yatrAtmahite vibhUtimetaM tametAviha zarmasUtim // 71 // athetyAdi-athAnyadA kadApi svaritayA svecchayA carantau paryaTantau tau sarpasarovaraM nAma kAsAraM saMjagmaturyatrAtmahite prabuddhaca lagitvA vibhUti bhavAbhAvAtmikAM zriyametaM taM. zarmaNaH kalyANasya sUtirutpattiryasya taM kevalinamatI prAptau // 71 // artha-isaprakAra jagatke AzcaryakArI svarUpakA vicAra kara saubhAgyazAlI evaM yazasvI hiraNyavarmA zAnti-sukha prApta karaneke liye tapasvI ho gaye-dIkSA lekara muni ho gye| isI samaya prabhAvatI bhI nirmala AcArakA pAlana karane vAlI AryikA ho gaI // 69 / / artha-kisI dina pUrvabhavake vairI vidyuccara caurane tapa karate hue ina muni: aura AryikAko pAkara krodhase jalA diyA, parantu ve samatAbhAvase zarIrakA tyAgakara svarga gaye so ThIka hI hai, samIcIna tapase manuSya uttama prabhAvako prApta hote hI haiM // 70 // artha-tadanantara svecchAse ghUmate hue ve donoM kisI samaya sarpasarovara para gye| vahA~ AtmahitameM saMlagna ho sukhadAyaka kevalajJAnarUpa vibhUtiko prApta hue kevalI unheM mile // 7 //
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1078 jayodaya-mahAkAvyam [72-74 bhUtyA jagaccitramathAzrayantaM vibhUtitaH kevalamAhvayantam / muvaM gatau vIkSya tatastapantaM svamUrtitaH zAntimuvAharantam // 72 // bhUtyetyAdi-atha bhUtyA svapariNatyA jagadidaM vizvaM taccitraM vilakSaNamAzrayantaM jAnantaM vibhUtitaH svaceSTayA kevalaM jJAnamAhvayantaM nirUpayantaM svamUrtitaH zarIreNa zAnti samatAmuvAharantaM tatastapantaM tapomuktaM taM vIkSya to mudaM gatau devajampatI // 72 // durinitAnmaiva samasti bhItistavanyataH saiva malaM tu niitiH| parAkramo yasya tapasya somastriruccarantaM svamato'tra bhImam // 73 // duriGgitAdityAdi-yasya mahAtmano duriGgitAddItireva mA zobhA yasya saH, athavA tadanyataH sadAcArAtsA bhItireva maM malaM yasya saH, tathA tapasi yasyAsImaH parAkramaH sa bhIma ityato'triprakAramapi svamAtmAnaM bhImamityuccarantaM bhImanAma kevalinaM vIkSya tau dvau devajampatI mudaM gato kileti pUrvavRttoktakriyayAnvayaH kArya iti yugmam // 73 // tvattA camattA punaratra tAbhyAmAgatya he deva sudevatAbhyAm / svargAnnisargAt sukRtaikavargAdavApyate kinna punItasargA // 74 // tvattetyAdi-he deva ! tAbhyAmeva sudevatAbhyAM nisargAtsahajabhAvAdeva sukRtasya puNyasyako vargaH samUho yatra tasmAt svargAt punaratrAgatya punItaH pAvanaH sargo racanA vA svabhAvo yasyAssA tvattA tvadrUpatA mattA vA madrUpatA vA kinnApyate ? / svargasthito jIvo na kevalyaM labhate na ca punardevatvamityatra kiM kAraNamiti jijJAsA pradarzitA tAbhyAm // 74 // bhAvArtha-jo svAtmapariNatise isa vilakSaNa saMsArako jAna rahe the, aSTaprAtihAryarUpa vibhUtise kevalajJAnako prakaTa kara rahe the tathA apane zarIrase zAnti kA upadeza de rahe the, aise svAtmaniSTha kevalIko dekhakara ve devadampatI harSako prApta hue // 72 // artha-durAcArase bhI-bhayakA honA hI jinakI mA-zobhA thI, athavA sadAdArase honevAle bhayako jo ma-pApa samajhate the, athavA tapazcaraNameM jinakA asIma parAkrama thA, isa prakAra trividha niruktise jo bhIma kahalAte the, una bhIma kevalIko pAkara ve devadampatI harSako prApta hue // 73 // artha-usa devadampatIne jijJAsA prakaTa kI ki he deva ! jahA~ svabhAbase hI eka puNyakA samUha hai, usa svargase punIta kAryakI racanAse sahita tvattA-Apake samAna kaivalya aura mattA-mere samAna punaH devatva kyoM nahIM prApta hotA hai ? // 74||
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1079 75-76 ] trayoviMzatitamaH sargaH saukAnte bhavadeva eva ca punaH kApotake'pyotakaH hAriNye ca bhave taveza samabhUvidyuccaraH kautukH| svargIye tvayi bhImanAma munirAD yo'sau bhavocchedakaH saravAnAmiha saMsatau pariNatervaicitryasaMvezakaH // 7 // saukAnta ityAdi he Iza ! svAmin ! tava saukAnte sukAntasya janmani yo bhavadevaH samabhUt, kApotake kapotajanmani ya otuko viDAlaH samabhUt, tava hAriSye hiraNyavarmanAmavidyAdharajanmani tu ko pRthivyA yo yama iva vidhuccarazcauraH samabhUt, tvayi svargIpe veve sati sa eva bhImanAmA munirADabhUt, yo bhavocchedako janmamaraNanAzakaH kevalo samabhUta, yaH kileha saMsRtau saMsArapaddhatau sattvAnA jIvAnAM pariNateH kasya kadA kovRk pariNamanaM syAdityanizcitatvasya vaicitryasya sandezakaH samabhUt / tukAra ihevArthakaH // 75 // sadA he sAdho ! prabhavati asumati karma (sthAyI) kaH khalu hartA ko bhuvi bhartA kasya vinA nijakarma / sadA he. uptamivoktamasya phalatIha tu yo vilasatyapazarma / sadA he. duritAd durgatimeti jano'sau zubhato vilasati narma / bhUrAmala yadi naiva rocate saMvaramupasara varma // sadA he0 // 76 // sadetyAdi-he sAdho ! zRNu asumati zarIradhAriNi karma tasya ceSTitameva prabhavati zubhAzubhaphaladAyakaM bhavati / asyAM nijakarma vinA'nyaH kaH kasya hartA vinAzakA kazca bhartA rakSaka: syAnna kazcidapi / iha tu punaruptaM bhUmau prakSiptamivoktamupari niviSTaM artha-he svAmin ! Apake sukAnta bhavameM jo bhavadeva thA, kabUtarake bhavameM bilAva huA thA, hiraNyavarmA nAmaka vidyAdharake bhavameM pRthivI para jo yamake samAna vidyuccara caura thA aura Apake svarga sambandhI deva hone para jo janmamaraNakA nAza karanevAlA bhIma nAmakA kevalI huA, isaprakAra saMsArameM jIvoMkI pariNatise kisakA kaba kaisA pariNamana hotA hai, isa vicitratAkA sandeza denevAle vaha kevalI the / / 75 / / artha-he sAdho ! isa.jagatmeM prANIpara karma hI apanA prabhAva dikhAtA hai| pRthivI para svakRta karmake binA kona hartA hai aura kauna bhartA hai ? isane jaisA boyA hai usIke anusAra phala detA hai bhale hI duHkha ho yaha jIva pApase durgatiko
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 77-79 yattatsvakRtamevAsya saMsAriNaH phalati yaH saMsAro jano'pazarma vilasati kilocchraGkhalaM yathA syAttathA pariNamate tasya / yato'saMsArI duritAt svastha duSkRtAd durgatimeti gacchati kintu zubhataH sukRtAnnarma saMsArasukhaM vilasati yadi he Atman ! yadIyaM bhUrjanmamaraNaheturnaiva rocate tavA punaH saMvaraM puNyAtpApAccaudAsInyaM tadeva varma kavacamupasara svI kuru // 76 // 1080 vaivajJAnyajanISu ca tAsu sandeho'bhyuviyAya yavAzu | bharturiSTamupalabhya sasAraM bhAvaspaSTimiti pracakAra // 77 // daivajJetyAdi- - yadA tAsu prasiddhAsu cAnyajanISu sapatnISu sandeho'bhyudiyAya samuddhabhUva tadAzu zIghrameva sA vaivajJA svasya parasya ca devaM bhUtaM bhaviSyacca jAnAti sA sulocanA bhartuH svAminaH sasAraM sArabhUtamiSTaM praznamupalabhyeti pUrvoktaprakAraM bhAvaspaSTa acakAra // 77 // mitho'bhivarddhamAnataH snehAvevamudAramudAramanehAH / candrakalArNavayoriva yAti tAvadihAsti vaco'pyanupAti // 78 // mitha ityAdi -- evaM rItita udAramudA parama prasannatayA candrakalA cArNavazca samudrazca tayoriva jayasulocanayordampatyomithaH parasparamabhivarddhamAnataH snehAnnityaM navInAbanurAgAvanehAH kAlo'raM yAvadyAti zIghra N nirgacchati tAvadihaivaM vaco'nupAti prasaGgaprAptamasti tadapi kamyate / anuprAso'laMkAraH // 78 // svIyanabhogajanuSvanunItA vidyA adyAgatya vinItAH / sukRtavazAH kRtino praNipatya dAsyametayoH svIkRtavatyaH // 79 // prApta hotA hai aura zubha - puNyase sukhakA anubhava karatA hai / he Atman ! yadi tujhe yaha janma-maraNakA hetu acchA nahIM lagatA hai to donoMke tyAgarUpa saMvarako svIkRta kara / vaha saMvara kavacarUpa hai // 76 // artha - isa prakAra jaba una sapatnIMjanoMmeM sandeha utpanna huA thA taba zIghra hI bhUta bhaviSyat kI bAtako jAnane vAlI sulocanAne bhartAke sArabhUta praznako pAkara pUrvokta prakArase bhAvako spaSTa kiyA // 77 // artha - isa prakAra candrakalA aura samudrake samAna jayakumAra tathA sulocanAkA kAla jaba paraspara bar3hate hue snehase bar3I prasannatAke sAtha zIghra vyatIta ho rahA thA, taba prasaGgopAtta jo bAta huI vaha kahI jAtI hai // 78 //
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80-82 ] trayoviMzatitamaH sargaH 1081 svIyetyAdi-etayorjampatyoH svIyena bhogASi khagendrajIvane'nunItAH sAdhitA yA vidyAstA evAnayoH sukRtasya zubhokyasya vazA adhInAH satyo vinItA vinayabhAvamAptA akhAdhunAgatya kRtinau kRtyA tyavevinAvetau praNipatyetayordAsyamAjJAkAritvaM svIkRtavatyaH / anuprAso'laMkAraH // 79 // viyogadUnA dayitA ivorurIkRtA nRtA tIrthabhRtA mhiibhRtaa| sanAthatAM prApya gatAH kRtArthatAmamuSya vazyA api kAmasiddhaye // 40 // viyogadUnA ityAdi-nRtA mAnavateva tIrtha tad biti yastena mahIbhRtA jayakumAreNa viyogenAba yAvadviraheNa dUnA duHkhitA vayitA vallabhA ivorarIkRtAH svIkRtAH sanAvatAM prApya kRtArthatAM saphala jIvanatAM gatA yAH kilAmuSya vazyA vazaMgatA apyamuSya kAmasiddhaye vAJchitasamyattaye bbhuuvustaaH| upamAnuprAsAlaMkAraH / / 80 // satkAryasAdhikAzcApi pathabhraSTA ivAlikAH / sukzA suvRzAdRtya tA vidyAH saphalIkRtAH // 81 // satkAryetyAdi-sudazA sulocanayApi satkAryasya sAdhikA vAJchitasya karyastA vidyA AlikA vayasyA ivAdhAvadhi pathabhraSTAstAH sudRzA samIcInayA dRSTayAnokratya saphalIkRtAH / ihApyupamAlaMkAraH // 81 // hadi prasedurAsAdya vismRtAviva tAvubhau / lalATalatikAcUDAmaNI tAH sutarAM zubhau // 42 // artha-apane vidyAdhara janmameM inhoMne jina vidyAoMko siddha kiyA thA, ve vidyAyeM isa samaya inake vazIbhUta ho tathA vinIta bhAvase Akara kRtya-akRtyake jAnane vAle ina donoMkI dAsyavRtti ko prApta huIM // 79 / / artha-mAnavatArUpa tIrthako dhAraNa karane vAle rAjA jayakumArake dvArA svIkRta ve bidyAe~, jo ki Aja taka virahase pIr3ita vallabhAke samAna duHkhI thIM, sanAthatAko prApta kara kRtakRtya hotI huI unake abhilaSitakI siddhike liye saMlagna ho gaI // 8 // artha-sulocanAne bhI samIcIna kAryako siddha karane vAlI una vidyAoMko pathabhraSTa-mArga bhUlI huI sakhiyoMke samAna samIcIna dRSTise AdRta kara saphala kiyA / / 81 //
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1082 jayodaya-mahAkAvyam [83-84 havItyAdi-tA vidyA api sutarAM zubhau nisargapAvanau tAvubhau vismRtau lalATalatikA ca striyA bhAle priyamANAlaGkRtivizeSazca cUDAmaNizca puruSeNa zirasi priya. mANo maNivizeSazca tAvivAsAca hRvi svAntaraGge praseduH prsnntaamnubbhuuvuH| upamAlaMkAraH / / 82 // yavIyavidhA mukurAyatetarAM parA purAjanmacaritravevane / nivedya codhaM caturA tu rAjikA manovinoda nayati sma bhUbhujaH // 3 // yadIyavidyatyAdi-yadIyA sulocanAyA buddhiH parA saMprazaMsAyogyA yA purAjanmaparitasya vedane'pi viSaye mukurAyatetarAM darpaNa ivAcarati sA caturA rAzikA sulocanA bhUbhuno jayakumArasya cocaM prazna nivedya samyag vyAvaj bhubhujo manovinodaM prasannatAM. nayati sma / anuprAsAlaMkAraH // 83 // etAvRgiDhavibhave'pi bhave'dhruvatva matvA''paturna ca manAG manasA mamatvam / dharme daDhAvuta satattvamavApya satvaM sthAne manaHpraNayanaM hi bhavenmahatvam // 84 // etAdRgityAdi-etAdRgupayuktaprakAra itaH prasiddho vibhavo'nubhAvo yasya tasminnapi naranAthabhave'pi kilAdhruvatvamanityatvaM matvA manasA to jampatI manAGjAtucidapi mamatvaM nApaturuta sutattvaM vAstavikatvamevaM sattvaM samyagdRSTitvaM cAvApya dharme dRDhau babhUvaturyato'tra sthAne samucite deze manasaH praNayanaM prApaNameva mahattvaM bhavet / arthAntaranyAsaH // 84 // artha-ve vidyAe~ bhI vismRta lalATalatikA aura cUDAmaNike samAna atyanta zubha jayakumAra aura sulocanAko prApta kara hRdayameM atyanta prasanna huI / / 82 // ___artha-jisakI prazaMsanIya vidyA pUrvajanma sambandhI caritrake jAnane meM darpaNake samAna AcaraNa karatI thI, usa catura rAnI sulocanAne praznakA varNana kara rAjA jayakumArake manako prasannatA prApta karAyI / / 8 / / artha-isa prakAra prasiddha vaibhavazAlI bhava-rAjaparyAyameM bhI anityatA mAna kara ve donoM kucha bhI mamatvabhAvako prApta nahIM hue, kintu vAstavika tattvasamyagdarzanako prApta kara dharmameM dRDha ho gye| yaha ThIka hI hai, kyoMki samucita sthAnameM manakA jAnA hI mahattvapUrNa hotA hai / / 84 //
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85-88] trayoviMzatitamaH sargaH 1083 he nara ! nijazuddhimeva viddhi siddhihetuM parathA jalasaMviloDanAstu sapiSe tu // sthAyI // 85 // he naretyAdi-he nara ! siddheH saphalatAyA hetuM kAraNaM nijasya zuddhi manaHsamyagbhAvanAmeva viddhi jAnIhi / parathA kiletasmAdanyathAkaraNaMtu sapiNe ghRtAya jalasya saMviloDanA nirmathanavRttirastu vyarthakaSTAya bhavediti // 85 / / sAtyakiratapattutarAM daivI sampacca praa| labdhA khalu mugdhatarA cittavAgame tu ||he nara0 // 86 // sAtyakirityAdi-sAtyakirnAma ruvastu yadyapyatapattarAM bahu tapazcakAra tena punardevI vikSiprAyA sampacca parA samullekhanIyA labdhA, kintu tadAgame sati tasyAzcid buddhiH pratyuta pUrvApekSayApi khalu mugdhatarAbhUt // 86 // masakapUraNo'pi yatiH samabhUcca tathAGgamatiH / uddhatAmathApagati bhagavavAgame tu // he nara0 // 87 // masaketyAdi-masakapUraNo yatirapi tapasyAyAH prabhAvAttathAGgamatirekAdazAGgavettA samabhUvaya ca punarbhagavadAgame jinazAsane tu likhitamasti yatkila sa uddhatAmavinItAM gatimavasthAnamApeti // 7 // tuSamASavadanavidoH zivaghomuniH sabhidoH / na kimApa rahasyamaho bhavasamudrasetum / / he nr0||8|| tuSamASavadityAdi-zivaghoSanAma muniraGgaM zarIraM vicca buddhistayostuSamASavat sabhidorbhavasahitayoryagrahasyaM gaDhatattvamavastadbhavasamudrasetu saMsArasAgarAttaraNopAyamatyalpajJAnavAnapi kinnApa ? api tu prAptavAneveti vakroktiH / / 88 // artha-he mAnava ! tUM svakIya zuddhi-apane manakI pavitratAko ho siddhikA kAraNa jAna, anya pravRtti karanA to ghoke liye jalakA vilolanA hI hai / / 8 / / artha-sAtyaki nAmaka rudrane atyadhika tapa kiyA aura usake phalasvarUpa devopanIta sampat-vidyA Rddhi bhI prApta kI, parantu usake prApta hone para bhI usakI buddhi pUrvakI apekSA atyanta mUr3ha ho gayI // 86 // ___ artha-masakapUraNa yati bhI tapasyAke prabhAvase gyAraha aGgakA vettA huA thA, parantu jinAgamameM to likhA hai ki vaha avinIta-azobhana gatiko prApta huA hai / / 87 // artha-zivaghoSa muni tuSamASake samAna bhedase sahita zarIra aura AtmAke usa rahasya-gUDha tattvako kyA prApta nahIM hue jo saMsAra sAgarase pAra honeke 71
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1084 jayodaya-mahAkAvyam [89-91 bharato jagadIzasuto'khilabhUrADeSa gatoH / nijatattvapathe nirato'nte zivaM kSaNe tu ||he nr0||89|| bharata ityAdi-jagadIzasyAdIzvarasya suto bharatazcakravartI so'ntye kSaNe nijatattvapathe niratassan zivamApa zeSaM spaSTam / bhUreti kavernAma pUrvArddha // 89 // dambhAtItaM kRtvA mano vizavabhAvi pathi vai padmA somasutau satyArambham / tiSThataH sma saddharmabhAvanAsadbhAvAvArAd dapikRti tAvimau bhavyau vA // 9 // (SaDaracakrabandhaH ) dambhAtItamityAdi-pamA sulocanA ca somasuto jayazca tAvimo bhavyAvataH svamano bambhAtItaM chalarahitaM varSasya mavasyApakRtirabhAvo yatra tannirmavaM satyArambhaM samIcInArambhavat tathA niSpApo vicAro yatra tattathAkRtvA saddharmabhAvanAyAH sajAvo yayostI santau pathi nItimArge tiSThataH smeti SaDaracakrabandhAtmakamidaM vRttaM yato dampativibhavA iti sarganirdezaH // 10 // zrImAna zreSThicaturbhajaH sa saSave bharAmaretyAhvayaM vANIbhUSaNavaNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / vizatyagnisamarthano janamanohAriNyasau nirgato divyajJAnavibhUtibhartari samutsargo nirukte tataH // 11 // zrImAnityAdi-vizatyagnisamarthanastrayoviMzatitamaH, divyajJAnavibhUtibhartariavadhijJAnasampadA sahite / zeSaM spaSTam / / liye setu-pulake samAna hai ? // 88 // ___ artha-Adi jinendrake putra bharata cakravartI antima samaya AtmatattvameM lIna ho mokSako prApta hue // 89 / / / artha-ye samIcIna dharmako bhAvanAse sahita bhavya jayakumAra aura sulocanA apane manako chalarahita, nirmala bhAvase sahita, satya Arambhase yukta evaM madase rahita kara nItimArgameM sthita rahe // 10 // ___ artha-pUrvavat // 11 // iti zrIvANIbhUSaNabrahmacAripaM0bhUrAmalazAstriviracite jayodayAparanAma sulocanAsvayaMvare dampativaibhavavarNanonAma trayoviMzaH sargaH smaaptH||
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizaH sargaH athAtra vidyA vizadA niyoginIH kriyAM prazastAM suratopayoginIm / prabhAvituM bhAvitamAnaso'bhavannavA ivAsAdya sa vA bhuvAM dhavaH // 1 // athAtretyAdi-athAtra sa vA bhuvAM dhavaH zrIjayakumAro niyoginIstena saha niyogo yAsAM tAH, vizadA nirdoSacaritrA vidyA navA ivAsAdya samupalabhya suratAyA devabhAvasyAkAze gamanAderupayogo yasyAM tAM tathA suratasya ratikrIDAyA upayogo yasyAM tAM prazastAM kAmibhividyAdharaizca ilAdhyAM kriyAM prabhAvitu samudyotayitu yadvA pravevitumiti pAThastapekSayAnubhavitu bhAvitaM pariNataM mAnasaM yasya so'bhavat / samAsoktiralaMkAraH // 1 // amUH samAsAdya camUpatiH kilAdharapradeze ramate sma nityazaH / salolamuccastanaparvateSvasau yadRcchayA sajjaghanasthalISvapi // 2 // amUrityAdi-camUpatidigvijayakAle bharatacakriNaH senApatirjayakumAro'bhUtiyoginovidyAH samAsAdyAGgIkRtya nityazaH pratidinamasau salIla lIlAsahitaM yathA syAttathA'parapradeze gagane'thavauSThasthAne tathoccastaneSu paramoccarUpeSu parvateSu yadvoccairUpeSu staneSu kucedhveva parvateSu tathA sajjo nirdoSo ghano vistAro yAsAM tAstAH sthalyastAsu yadvA samIcInAzca tA jaghanasthalyaH zroNayastAsvapi ramate sma sukhamanubabhUveti samAsoktiralaMkAraH / 'ghano meghe'tha vistAre' iti vizvalocanaH // 2 // artha-tadanantara isa jagatmeM bhUpati-rAjA jayakumAra apanese sambandha rakhane vAlI nirmala (pakSameM nirdoSa AcaraNa vAlI) vidyAoMko (pakSameM striyoMko) navInakI taraha prApta kara prazasta evaM suratopayoginI-devatvake yogya (pakSameM surata-ratikrIr3Ake yogya) upayogase sahita kriyAko samudyotita karaneke liye utkaNThita citta hue| bhAvArtha-vidyAoMko prApta kara gaganavihAra karanekI icchAse sahita hue // 1 // artha-senApati-digvijaya kAlameM bharata cakravartIke senApatike pada para adhiSThita jayakumAra una vidyAoMko prApta kara adharapradeza-AkAzameM (pakSameM adharoSThameM) uccaistanaparvata-atyanta U~ce parvatoM para (pakSameM unnata stanarUpa parvatoM para) aura sajjaghanasthalI-nirdoSa vistArase yukta vanabhUmiyoMmeM (pakSameM
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 3-5 jayo'rddhayukte kRtavAn gamaM samaM samantarIpadvitaye tayehitaH / hitasya vettA priyayA nayAnatirnAti sa tIrtheSu nijAM samarjayan ||3|| 1086 jaya ityAdi --jayo nAma nRpaH sa hitasya vettA svazubhasaMvedakastathA nayasya nIterAnatiH svIkRtiryasya sa notimAn tayA priyayA sulocanayehito vAJchito'tastayA samaM sArddhamevArddhayukte samantarI padvitaye dvIpadvaye tIrtheSu samAdaraNIyasthAneSu nijAMnati samarjayannamaskAraM kurvan gamaM paryaTanaM kRtavAn / siMhAvalokano nAmAnuprAso'laMkAraH // 3 // vihAyasA'sau viharan mahAzayaH zayadvayaM saMkalaya~zca sAvalaH / balaprabhuzcaityaniketanaM prati pratisthito merugiriM vibhAvihA // 4 // vihAyasetyAdi - vibhAvino'rIn hanti sa vibhAvihA, abalayA striyA sahitassAbalo balaprabhuH senApatirjayakumAro mahAzayo vihAyasA gamanena viharan vihAraM kurvazcetyAnAmahaM dijambAnAM niketanaM sthAnaM pratizayayorhastayordvayaM saMkalayana mukulIkurvan merugira devAcalaM prati pratiSThitastamuddizya pracacAla / pUrvokta evAnuprAso'laMkAraH // 4 // parItapItAmbaralapta veharuka karadvayIprApitacakrakambukaH / virAjate viSNurivAjatejasA girI ravIndU dvayataH sa udvahan // 5 // parItetyAdi- - sa girirna jAyate samutpadyata ityaja iti svakIyena tejasA dvayata itazca tatazca ravizcenduzca tau sa udvahan saMdhArayan san parItaM pari samantAvitaM veSTitaM yat pItAmbaraM tato luptA saMguptA behasya ruk kAntiryasya sa tathA ca karadvayyA prApitau ca samIcIna jaghanasthalI - nitambAdi pradezoM meM ) icchAnusAra lIlApUrvaka ramaNa karate the- sukhAnubhava karate the // 2 // artha - jo sulocanAke dvArA vAJchita the, arthAt jinheM sulocanA cAhatI thI, jo hitake vettA the, jinhoMne naya-nItiko svIkRta kiyA thA tathA jo tIrthasthAnoM meM namaskAra karate the, aise jayakumArane sulocanAke sAtha ar3hAI dvIpameM bhramaNa kiyA thA ||3|| artha -- vibhAvihA- zatruoMko naSTa karane vAle, strI sahita, AkAza mArgase vihAra karane vAle, senApati jayakumAra mahAnubhAva caityAlayoMke prati donoM hAtha jor3ate hue meruparvata kI ora prasthita hue ||4| artha - jo svakIya svAbhAvika tejase donoM ora sUrya tathA candramAko dhAraNa kara rahA thA, aisA vaha meruparvata una viSNu kRSNa nArAyaNake samAna suzobhita ho rahA thA, jinake zarIrakI kAnti dhAraNa kiye hue pItAmbarase lupta - tirohita: "
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-7 ] caturviMzaH sargaH kambukau yena sa gRhItasudarzana pAJcajanya iti viSNuriva virAjate kRSNanArAyaNavad dRzyate / upamAlaMkAraH // 5 // payodharAbhogasuyogamaJjulAM taTIM samantAddharicandanAJcitAm / girIzvaraH sevata eva sattamAM nijArddhadehAnumitAM tu pArvatIm // 6 // payodharetyAdi - ayaM girIzvaraH parvatamukhyo mahAdevazca yataH payodharANAM meghAnAM pakSe payodharayoH stanayorAbhogasya sadbhAvasya suyogena samAgamanena maJjulAM samantAddharicandanenAJcitAM tannAmavRkSeNa tadraveNa vA samalaMkRtAM nijasthAddhena dehenAnumitAmaGgIkRtAM pArvatoM parvatasambandhinoM taToM tAmeva vA pArvatIM nAma vAmAM sattamAM manohAriNIM sevata eveti kilopamA zleSazca // 6 // athAsti jambU papade'ntaropake sa eva samyak khalu kaNikAyate / videhadevottaradeza patrakaiH 1087 payodhimadhye zriya AsanAyate ||7|| athAstItyAdi - athApi punaH sa eva sumerurasmin jambUpave'ntaropake dvIpe samyakoffer kamalamadhyAvayava ivAcaratIti kaNikAyate / yadvA yo dvIpaH pUrvAparavidehadezadeva-kurUttarakuruvezarUpaiH patrakaiH sumerurUpakaNikAsahitaH payodherlavaNasamudrasya madhye zriyo lakSmyA AsanaM kamalamivAcaratItyAsanAyate / rUpako'laMkAraH // 7 // ho gayI aura jo do hAthoMse sudarzana cakra tathA pAJcajanya zaGkhako dhAraNa kara rahe the // 5 // artha - - girIzvara - parvatoM meM mukhya sumeru parvata ( pakSa meM mahAdeva) payodharAbhogasuyogamaJjulAM-meghoMke sadbhAvarUpa suyogase manohara ( pakSa meM stanoMke vistAra sambandhI suyogase manohara ) saba ora haricandanAJcitAM - haricandanake vRkSoMse suzobhita ( pakSa meM lAlacandanake dravase sundara) sattamAM - atyanta zreSTha, nijArddhadehAnumitAM - apane ardha dehake dvArA svIkRta ( pakSa meM arddhAGginI rUpase pariNata ) pArvatI taTIM - parvata sambandhI taTI (pakSameM pArvatI nAmaka strI) kA sevana niyamase karatA hai // 6 // bhAvArtha - taTIke strIliGga honese usameM strIkA zleSa kiyA gayA hai / pArvatIkI vyutpatti merupakSa meM parvatasyeyaM pArvatI hogI aura mahAdeva pakSa meM parvatasyApatyaM strI pArvatI hogI || 6 || artha - phira vahI sumeru parvata jambUdvIpameM nizcayase kaNikA - madhyama avayavake samAna AcaraNa karatA hai athavA vaha jambUdvIpa bhI pUrvApara videha tathA devakuru uttarakururUpa patroM aura meruparvatarUpI kaNikAse sahita hokara lavaNa - samudrake
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 8-10 caturguNIkRtya jinAlayAnasau savAtanAn vikSu mahAjanAJcitAn / jinazriyaH SoDazakAraNAni vai birbhAta bhavyAni ca tAni sarvadA ||8|| 1088 caturguNIkRtyetyAdi - asau girizcatasRSu dikSu mahAjaneH pUjyapuruSerapyaJcitAn pUjitAn jinAlayAn caturguNIkRtya sadAtanAn zazvadvartamAnAMstAn vaM nizcayena sarvadA tAni siddhAnte prasiddhAni bhavyAni maGgalakarANi jinasya tIrthaMkarasya zriyaH zobhAyAH SoDazakAraNAni darzana vizuddhayAdIni birbhAta svIkarotItyapahanutiralaMkAraH // 8 // yadantike dvau dviradau vimuJcato jalorudhArAmapi nolaneSadhau / ravIndubimbe dvayato'bja darpaNe vahannasau saMlabhate ramAkRtim ||9|| yadantika ityAdi -- niSedha eva neSadho nIlazca naiSadhazca nIlaneSadhau dvau gajadantasahitau tAveva dvirado hastinau jalasyo rudhArAM sarivAkhyayA vimuJcato yadantike yasya pAveM tyajataH / tathA dvayata itastato ravIndubimbe sUryabimbaM candrabimbaM ca te ajadarpaNe abjaM kamalaM darpaNamAdarzaste vahan asau sumerU ramAyA lakSmyA AkRti saMlabhate ||9|| tathaiva savyetaranIla naiSadhaH saTAyamAno paramparaH param / giriH sanIlAmbara pItavAsaso viraJciputrasya bibharti sacchavim // 10 // tathaivetyAdi -- savyo vAmazca taditaro dakSiNazca savyetarau nIlazca naiSadhazca tau, savyetarau nIlaneSadhau yasya so'yaM giristathA saTAyamAnA saTA jaTA iva dRzyamAnoDUnAM nakSatrANAM paramparA yasya saH, nIlAmbaro balabhadraH pItavAsAH zrIkRSNastAbhyAM sahitasya viraJciputrasya nAradasya sacchavi birbhAta svIkarotItyupamAlaMkAraH // 10 // bIca lakSmIke Asana - kamalake samAna AcaraNa karatA hai-jAna par3atA hai // 7 // artha - vaha meruparvata cAroM dizAoM meM pUjya puruSoMse bhI pUjita solaha zAzvatika jinAlayoMko kyA dhAraNa karatA hai, tIrthaMkara prakRtike bandhakI kAraNabhUta prasiddha evaM maGgalakArI solaha bhAvanAoM ko hI nizcayase sadA dhAraNa karatA hai||8|| artha - nIla aura niSadha parvatarUpI do hAthI jisake samIpa nadiyoMke bahAne jalakI moTI dhArA chor3a rahe haiM tathA jo donoM ora sUrya aura candra bimbarUpI kamala evaM darpaNako dhAraNa kara rahA hai, aisA vaha sumeru lakSmIkI AkRtiko prApta ho rahA thA // 9 // artha - jisake vAma aura dakSiNa bhAgakI ora nIla nathA niSadha parvata vidyamAna haiM evaM saTA - jaTAoMke samAna jisake samIpa nakSatroMkI paramparA vikhara * rahI hai, aisA vaha sumeru parvata nIlAmbara - nIlavastradhArI balabhadra aura pItAmbara
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1089 11-13 ] catuviMzaH sargaH bhiyeva bhavyo bhavabhAvitacchalAt svayaM mahodyAnacatuSTayacchalAt / suvRtta etAH parivartitAkRtIbiti dharmArthanikAmaniva'tIH // 11 // bhiyevetyAdi-eSa giriH suvRtto vartulAkRtirataH sucaritro'ta eva bhavyo darzanIyo bhadrazca sa bhavaH saMsAra eva bhavaH saMhArakArako rudrastena bhAvitaM samutpAditaM yacchalaM prapaJcastasmAdbhiyA bhayeneva hetunA parivartitA rUpAntaraM nItA AkRtayo yAsAM tA dharmazcArthazca nikAmazca nirvRtimuktizca tA etA mahodyAnAnAM sAndrANAM catuSTayasyacchalAdvibhartItyupaha nutyalaMkAraH // 11 // sukotigaGgAjananAdhikAriNo'tha varSabhAdhInanijasthitInapi / kulasya kalpAniva tAn kulAnavApa niSpApatayA kulAgraNIH // 12 // sukIrtItyAdi-api kulAgraNIH kulInaziromaNiH sa jayakumAraH niSpApatayA punItapariNAmena zobhanA kItiryasyAssA gaGgAthavA sukItireva gaGgAnadI tasyA janane janmadAne'dhikAriNo'tha ca varSasya kSetrasya bhA nAma sthitistasyA adhInA nijasthitiryeSAM pakSe tu RSabhasya nAbheyasyAdhInA nijasthitiryeSAM tAn kulAcalAn nAma varSadharaparvatAMstAn kulasya kalpAn vidhInivAvApa / 'dIptau ca sthAnamAtre bhA' iti vizvalocane // 12 // sma rAjate rAjataparvatAn yajan surAsurArAdhyapadAnanApadI / svanAmavRttyarddhatayAtivallabhAn dharAvadhUhAsavilAsabhAsurAn // 13 // pIta vastradhArI zrIkRSNase sahita viraJciputra-nAradajIkI uttama zobhAko dhAraNa kara rahA thA / / 10 // ____artha-suvRtta-gola (pakSameM sadAcArase yukta) ata eva bhavya-darzanIya (pakSameM ratnatrayakA pAtra) yaha parvata bhava-saMsArarUpI bhava-saMhArakAraka rudrake dvArA samutpAdita chalase bhayabhIta honeke kAraNa hI mAnoM jinhoMne apanA rUpa parivartita kara liyA hai aise dharma, artha, kAma aura mokSarUpI cAra puruSArthoM ko cAra mahAn udyAnoMke chalase dhAraNa karatA hai // 11 // ___ artha-niSpApa-pAparahita honeke kAraNa kulIna manuSyoMme ziromaNi svarUpa jayakumAra una kulAcaloMko bhI prApta hue jo uttama kIrtise yukta gaGgA nadIko athavA sukIrti rUpa gaGgAko janma deneke adhikArI haiM atha ca varSa-kSetroMkI bhA-sthitike adhIna jinakI sthiti hai, arthAt jo kSetroMkA vibhAga karane vAle haiM (pakSameM bhagavAn RSabhadevake adhIna jinakI sthiti hai, arthAt inake pUrva jinako utpatti huI hai) aura jo kulakaroMke samAna jAna par3ate haiM // 12 //
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1090 jayodaya-mahAkAvyam [14-15 sma rAjata ityAdi--anApadI kilApattivijitaH sa jayakumAraH sa rAjataparvatAn rajatAcalAn yajan pUjayan rAjate sma / kIdRzAstAniti cet ? surA devA asurAstadanye narAdayastaiH sarvairArAdhyaM padaM sthAnaM yeSA~stAn, svasya nAmno yA vRttiH pravartanaM tadarddhatayA vijayA.paranAmatayA'tivallabhAn, gharaiva vadhUstasyA hAsasya vilAsA iva vilAsAstairbhAsurAn paramazuklavarNAmiti / anuprAso'laMkAraH // 13 // dvidantadantAn sma sa vandate mudaamudaarvkssaargiriinutaashryH| zrayannipUrvIdharaNAn dayAparaH paratra tIrthe'pi ca sanvadhadvivam // 14 // dvidantetyAdi-sa dayAparo'hiMsAdharmarato jayakumAro dvivantavantAn gajavantaparvatAn vandate sma, punarmudAmAzrayo harSasaMyutassan udArAn vakSAragirIn zraman vandanAzrayAn kurvan punaripUrvIdharaNAniSvAkAraparvatAnapi zrayan san paratrApi torthe vivaM svabuddhi sandadhat vandate sma / evaM sArddhadvayadvIpamadhye sarvAnapi tIrthAnanujagrAheti tAtparyArthaH / siMhAvalokanAnuprAsaH // 14 // dharAdhavo'vandata mAnuSottaraM jgtprsiddhaakhilmaanussottrH| mahIbhRtaM satkaTakAnukAriNaM sadharmabhAvAdiva vallabhaM vidan // 15 // dharAdhava ityAdi-jagatprasiddhaSvakhileSu mAnuSeSUttaraH zreSThaH sa dharAyA dhavaH svAmI jayakumAro mAnuSottaraM nAma mahIbhRtaM parvataM samIcInasya kaTakasya nAma kaGkaNasyota sainyadalasyAnukAriNamAkAradhAriNaM pakSe'nugrahakAriNaM nAyakaM tAvadevaMrItyA sadharmabhAvAttulyatvAdiva vallabhaM vidan jAnana tathA zrayanniti vA pAThaH so'vandata tam / utprekSAlaMkAraH // 15 // ___ artha-anApadI-ApadAoMse rahita jayakumAra una rajatAcaloMkI pUjA karate hue suzobhita ho rahe the jinake ki sthAna sura-asuroMke dvArA pUjanIya haiM, jo vijayArddha nAmase lokapriya haiM tathA pRthivIrUpI strIke hAsake samAna atyanta zukla varNa haiM // 13 // artha-harSake AdhArabhUta dayAlu jayakumArane gajadanta parvatoM, vizAla vakSAragiriyoM, iSvAkAra parvatoM tathA ar3hAI dvIpameM vidyamAna anya jina-caityAlayoMkI vandanA kI // 14 // ____artha-jagatprasiddha samasta manuSyoM meM zreSTha rAjA jayakumArane usa mAnuSottara parvatako vandanA kI jo satkaTakAnukArI-uttama sainya dalakA anukaraNa karane vAlA thA (pakSameM samIcIna zikharoMko svIkRta karane vAlA thaa)| jayakumAra usa parvatako apanI tulyatAke kAraNa mAnoM priya jAnate the // 15 //
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16-18] caturviMzaH sargaH 1091 vihRtya cAnyA api tIrthabhUmikAH susaMkucaduSkRtakarmakUrmikAH / manaH punastasya babhUva bhUpatermahAmateH zrIpuruparvatArcane // 16 // vihatyetyAdi-susaMkucanti atizayasaMkocamaJcanti duSkRtAni yAni karmANi tAnyeva kUrmAH kamaThA yatra tA anyA api ca tIrthabhUmikA vihRtya gatvA punastasya mahIpatebhUpatermanaH zrIpuruparvatasya kailAsanAmagirerarcane samArAdhane babhUva // 16 / / / praticchavi hanti tiro nijAGgajAM gjaadhipo'dreHprtidntivittyaa| tayA riraMsuH suzilAsu saMvazAdazAzayAbhugnaradaH sa samprati // 17 // praticchavimityAvi-jASipo'syAH parvatasya suzilAsu svacchAsu zilAsu tiraHpatitAM praticchaviM svapratibimbameva prativantivittayA gajabuddhacA hanti, sa eva punarbhugnaravastruTitadanto bhUtvA saMghazAt svecchAvazAda vazAzayAsau vazA hastinoti buddha yAbhilASayA vA samprati tayA saha riraMsuH kila rantumicchuH syAditi / sa eva siMhAvalokana rUpo'nuprAso'laMkAraH // 17 // bhramanti ye yaM parito madotkaTA kaTAH zrayante nanu cetanAtmanAm / manAMsi sevArthamamuSya parvatAvatAra uUdhrapateriti bhramam // 18 // bhramantItyAdi-yaM kailAzaparvataM parito ye madotkaTA mavapracurA hastino bhramanti / kIdRzAste ? kaTAdbhutAH kaTAzabdo'vyayo'dbhutavAcakaH, 'adbhute'pi kaTAvyayam' iti vishvlocne| nanu so'yamamuSyoUdhrapategirIzvarasya sevArtha parvatAvatAraH parvatAnAmavatAraH samAgama eveti bhramaM cetanAtmanAM vicArabhRtAM manAMsi cittAni zrayante gacchanti / pUrvokta eva zabdAlaMkAro bhrAntimadalaMkArazca // 18 // ___ artha-jinameM pApa karmarUpI kachae atyanta saMkocako prApta ho jAte haiM, aisI anya tIrthabhUmiyoMmeM bhI gamana karaneke bAda mahA buddhimAn rAjA jayakumArakA mana kailAsa parvatakI pUjA karanemeM tatpara huA // 16 // ___ artha-eka gajarAja isa parvatakI svaccha zilAoM se pratibimbita apane pratibimbako virodhI hAthI jAnakara usa para prahAra karatA hai / prahAra karanese usakA dA~ta TUTa gayA, pazcAt vahI gajarAja usa pratibimbako hastinI samajha usake sAtha ramaNa karane kI icchA karatA hai // 17 // ___ artha-jisa kailAsa parvatake cAroM ora jo madonmatta evaM AzcaryakArI hAthI ghUmate haiM, ve isa parvata rAjakI sevAke liye kyA parvatake avatAra hI haiM ? vicAravAn manuSyoM ke mana isa prakArake bhramako prApta hote haiM ? // 18 //
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1092 jayodaya-mahAkAvyam [ 19-21 nivAritA tApatayA ghanAghanA ghanA vanAnte suratazramodbhidaH / bhidastu kiM vA nizi saMgatAtmanAM manAgapi premavatAmutAhni vA // 19 // nivAritetyAdi-yasya girevanAnte kAnanaprAnte ghanA nibiDA ye ghanAghanA meghAste nivArito dUrIkRta AtapaH sUryasya prabhAvo yaistattayA suratozramodbhidaH suratazramasya ratikrIDAjanyaparizramasyocchedakA bhavanti / tataH saMgatAtmanAM saMzliSTAnAM premavatAM miyunAnAM yatra nizi vApyutAhni dinase vA manAgapi ki bhivastu bhedo bhavetkintu naiva bhavediti kAkUktiralaMkAraH // 19 // samasti zilpaM yadayaM svayaMbhavo bhavo'rddhamaddha nabhaso'pi saMcayAta / cayAzrayo bhUridarImayo'sakau sa ko punaH ko'sya girestu yaH smH||20|| samastItyAdi-yadyasmAtkAraNAdayaM giriraddhaM bhuva pRthivyA arddha ca nabhaso gaganasya saMcayAtsamAzrayAt svayaMbhuvaH prakRtereva zilpaM samasti, yato'sako cayasya samuccayasyAzrayaH sannapi bhUridarImayo nAnAguhAtmako'pyasti / ko bhUmyAM sa punaH ko yo'sya giraH samastulyo'stu, nAsti kazcidapi / sa evAnuprAso'laMkAraH // 20 // nijIyanAnAmaNimaNDalAMzubhirdivaukasAmIzadhanaHzriyaM priyAm / samAtanoti prabhureSa bhUbhRtAM svayaMsamApannapayodamaNDale // 21 // nijIyetyAdi-eSa bhUbhRtAM prabhunijIyAH svasmin saMjAtA ye nAnAmaNayasteSAM maNDalasyAMzubhiH kiraNaH svayameva samApannAnAmAprAptAnAM payodAnAM meghAnAM maNDale divaukasAmozasyendrasya yaddhanustasya zriyaM zobhAM kIdRzIM to priyAM manoharAM samAtanoti // 21 // artha-jisa parvatake vana prAntameM saghana megha sUryake prabhAvako dUra karaneke kAraNa ratikrIDA sambandhI zramako naSTa karate rahate haiM, ataH paraspara milita premI janoMke liye rAta aura dinameM kyA thor3A bhI bheda hai ? arthAt nahIM hai ? bhAvArtha-saghana meghoMke vidyamAna rahanese jahA~ dinakI garmI premI manuSyoMke upabhogameM bAdhaka nahIM hai / / 19 / / artha-yatazca yaha parvata ardhabhAga pRthivIkA aura ardhabhAga AkAzakA lekara nirmita hai, ataH svayaMbhU-prakRtiko kalArUpa hai| saMcayakA Azraya leneke kAraNa yaha bahuta bhArI guhAoMse tanmaya hai| pRthivI para vaha kauna parvata hai, jo isa parvatake samAna ho sake ? arthAt koI nahIM hai // 20 // artha-yaha parvatoMkA prabhu-kailAza parvata apane vividha maNisamUhakI kiraNoM
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22-24] caturviMzaH sargaH 1093 kvacinmahAlIlamaNiprabhAbhare jlaakulaambhodsmuuhshngkyaa| akANDa evAtha zikhaNDimaNDalastanoti nRtyaM mRdumodameduraH / / 22 / / kvacidityAdi-akANDa evAvasarAbhAve'pi modameduraH pulkitH| zeSa spaSTam // 22 // sphuranti nityaM sumaNImarocayo'marIcayo'patrapatAM zrayatyataH / nijaprasaGge'pi nijAsuparvaNAM suparvaNAM yasya guhAsu niSThitaH // 23 // ___sphurantItyAdi-yatra nityaM sumaNInAM ratnAnAM marIcayaH kiraNAH sphuranti, atastatra yasya guhAsu sahajamaNimayaprakAzayuktAsu guhAsu niSThitaH sthito'marINAM devInAM cayaH samUho nijAsuparvaNAM nijebhyo'subhyaH prANebhya: parva mahotsavo yaisteSAM suparvaNAM devAnAM nijaprasaGge samucitasaMsarge'pi kilApatrapatAM lajjAlubhAvaM zrayanti / yamakAlaMkAraH // 23 // itastataH saccAmarIcaya cchalAt sucArunIhAravihArabhAsuram / paribhramanmatimaduttamaM yazo biti nityaM dharaNIdharezvaraH / / 24 / / itastata ityAdi-itastataH satInAM camarINAM vanagavAM cayasya saMgrahasya cchalAt nohArasya tuSArasya vihAraH prasaraNaM tadiva bhAsuraM ramaNIyaM sucAru manoharaM paribhramat sarvato gacchat sanmUrtimaduttamaM nirdoSaM yazo nityaM biti dharaNIdharezvaro'yamiti / apahna tyalaMkAraH // 24 // ke dvArA svayaM samAgata meghamaNDalameM indradhanuSa kI manohara zobhAko vistRta karatA rahatA hai // 21 // artha-kahIM mahAnIla maNiyoMkI prabhAke samUhameM sajala meghasamUhakI zaGkAse mayUroMkA samUha Anandase pulakita hotA huA asamayameM hI komala nRtya karatA hai // 22 // ___ artha-jisa kailAsa parvatakI guphAoMmeM nirantara uttama ratnoMkI kiraNeM dedIpyamAna rahatI haiM, ataH unameM sthita deviyoMkA samUha svakIya prANoMse priya devoMke svasamAgamameM bhI lajjAkA anubhava karatA hai / / 23 / / artha-jo zreSTha parvata idhara-udhara vidyamAna surA gAyoMke chalase sundara barphake prasArake samAna zobhAse yukta calate-phirate mUrtimAn yazako nirantara dhAraNa karatA hai // 24 //
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1094 jayodaya-mahAkAvyam [25-26 sunirmale'muSya taTe kvacit kvacinnipatya gubjA bhRzamutpatanti yAH / vibhAnti bhavyasya kilAntarAtmani samudgatA raagrussorivaaNshkaaH||25|| ___ sunirmala ityAdi-amuSya dharaNIdharasya sunirmale taTe kvacit kvacid yA guJjA nipatyotpatanti bhRzaM muhurmuhastAH punarbhavyasya bhagavadbhaktasyAntarAtmani citta samudgatA uccalitA rAgazca ruT ca tayo rAgaruSoH praNayavidveSayoraMzakA iva vibhAnti kiletyupamAlaMkAraH // 25 // parisphuracchacAmalatAbhiranvitaH suvarNavarNo'pi ca paattlaanycitH| sulohitaH saddhavalo'pi parvataH paristhitimecakitAsya sarvataH // 26 // parisphuradityAdi-eSa parvataH parisphurantyo yAH zyAmA haripUrNA latA vallayastAbhiratha ca parisphurantIbhiH zyAmalatAbhiH kRSNalatAbhiraJcito yuktastathA suvarNasyAguruvRkSasya varNaH zobhA yasyAthavA suvarNasya hemno varNa iva varNo yasya so'pi ca pATalayA nAmoSadhyA'thavA pATalena zvetamizritaraktavarNenAJcito'nubhAvitaH sundaro lohitavRkSo yatrAthavA raktavarNaH saddhavala: samIcInadhavavRkSayuktastathA zveta ityevamasya parvatasya paristhitiravasthA sA mecakitA bahuvarNA sarvataH / 'suvarNastu suvarNAlo kRSNAgurumakhAntare' iti vizvalocane // 26 // artha-isa parvatake atyanta nirmala taTapara kahIM-kahIM jo gumaciyA~ bAra-bAra uchalatI haiM, ve bhavyajIvakI antarAtmAse uchaTe hue rAgadveSake aMzoMke samAna suzobhita hotI haiN| bhAvArtha-gumacI lAla raGgako hotI hai aura usakA mukha kAlA hotA hai / yahA~ kavine usake lAla bhAgameM rAgakA aura kRSNa mukha meM dveSakA Aropa kiyA hai / nirmala taTameM bhavya janake antarAtmAkA Aropa huA hai / / 25 / / artha-yaha parvata kahIM zyAma-latA-harI harI dUrvAkI latAoMse athavA zyAmalatA-kRSNatAse sahita hai, kahIM suvarNavarNa-aguru vRkSakI zobhAse sahita hai athavA suvarNake samAna pIlA hai, kahIM pATala nAmaka auSadhise sahita hai athavA gulAbI varNakA hai, kahIM sulohita-sundara lohita vRkSose sahita hai athavA kahIM lAlaraGga kA hai aura kahIM Sava-la-dhavanAmaka vRkSoMko grahaNa karanevAlA hai athavA dhavala-sapheda raGgakA hai, isa prakAra isa parvatakI avasthA mecakita-aneka raGgoM vAlI hai // 26 //
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27-29] caturviMzaH sargaH 1095 dinAtyaye prAvRSi vAri varSati sati svasAnAvanupAtibhavajam / vrajanti vidyAdharakanyakA punaH punazca yasmin karaketi nandinA // 27 // dinAtyaya ityAdi-yasmin parvate prAvRSi varSau divAtyaye samaye sAyaMkAle vArivarSati sati svasAno nijAGkite zRGge'nupAtinAM bhAnAM nakSatrANAM vajaM samUhaM karaketi nandinA'mI dhanopalA eveti kilAnandena taM lAtu vrajanti vidyAdharakanyakAH 'nandiH zivapratIhAre dyUtabhANDabhidormudi' iti vizvalocanesaMdehAlaMkAraH // 27 // ruSAGkitahAdiniko'pi so'pyasau zirassvamuSyAmRtapUramarpayan / punaH sadabhrottamatUlakalpano biti kAruNyakameva devarAT // 28 // ____ ruSetyAdi-devarAT zakro'rthAnmeghaH sa prathamaM tu ruSA roSeNAmuSya gireH ziraHsu aGkitA hrAdinikA vidyudevAzaniryena so'pi punaranantaramathAmRtasya jalasyauMSadhervA pUramarpayan san sadabhrameva tUlaH picustasya kalpanA nirmANaM yasya sa sambhavan kAruNyaka karuNAbhAvaM biti // 28 // smaradvidriH khalu jetumuttaTastaTAntasaMlagnabalAhakAvaliH / balidviSaH pattanamAttapakSatiH kSati nijAM tena kRtAmanusmaran // 29 // smaraviDadrirityAdi-ayaM smaradvidriH kailAsagiriH sa taTAnte svaprAnte saMlagnA balAhakAnAM nirjalameghAnAmAvaliH patiryasya saH, unnata uccargatastaTo yasya sa uttaTa: artha-jisa parvata para varSA RtumeM sAyaMkAlake samaya pAnI barasane para apane dvArA adhiSThita zikhara para kramase udita honevAle nakSatroMke samUhako ole samajha kara vidyAdhara kanyAe~ harSapUrvaka bAra-bAra leneke liye jAtI haiM // 27 // __artha-megha prathama to isa parvatake zikharoM para bijalI rUpI vajra girAtA hai phira amRta-jala athavA auSadha arpita karatA hai aura usake bAda sapheda megha rUpa ruIkI pallI ur3AtA hai / isa taraha vaha karuNA bhAvako dhAraNa karatA huA sA jAna par3atA hai| ____ bhAvArtha-varSA honeke pahale bijalI koMdatI hai phira jalavRSTi hotI hai pazcAt jalarahita sapheda sapheda megha zikharoM para chA jAte haiM / isI prAkRtika dRzyakA yahA~ AlaMkArika bhASAmeM varNana hai // 28 // artha-jisake taTake samIpa meghamAlA laga rahI hai, aisA U~ce taToMkA dhAraka yaha kailAsa parvata aisA jAna par3atA hai ki indrake dvArA kI huI pakSAghAta rUpI
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkAvyam jayodaya-mahAkAvyam [ 30-31 sa balidviSaH zakrasya pattanaM svarga tena kRtAM nijAM kSati hAni tAmanusmaran khalu tajjetumAttapakSatiH samupalabdhapiccho'sti tAvadityutprekSAlaMkAraH // 29 // surApagApUramadUravati yat samantataH kuNDalavat pramaNDanam / giri nirIkSyApi sudhAkaropamaM rasodayAkAGkSi mano manasvinAm / 30 / ___ surApagetyAdi-yasya samantataH sarvato'dUravati sannikRSTameva kuNDalavat karNabhUSaNavat candrasya pariveSavA pramaNDanaM yasya tat surApagAyA gaGgAyAH pUramasti, taM giri sudhAkaropamaM candratulyaM nirIkSyApi punarmanasvinAM vicAravatAM mano rasodayaM zRGgArapariNAmamAkAGkSati tabasodayAkAGkSi bhavati // 30 // tamapyadhiSThAnamahIdharaM puroH purogataM yo'tha yazo'GkamaspRzat / spRzatsurAvAsamamanvabhandadaM dadarza padmApatiruttamottamam // 31 // tamapItyAdi-atha yo giriryazo'Gka yazaso'Gka lakSaNaM svacchatvamaspRzat svIcakAra tamapi puroH zrImAbheyasyAdhiSThAnamahIdharaM parinirvANasthalaM spRzati samAliGgati uccastvAtsurANAmAvAsaM svarga yastaM tathA'mandaM bhandaM sukhaM vadAtIti taM kilottameSvapyuttamaM dadarza dRSTavAn panApatiH sa jayakumAraH purogataM sammukhamAyAtam // 31 // apanI hAnikA smaraNa karatA huA usake nagara-svargako jItaneke liye mAnoM paGkha ho dhAraNa kara rahA hai| ___ bhAvArtha-lokameM prasiddha hai ki indrane parvatoMke paGkha kATa diye the / usakA badalA leneke liye hI mAnoM kailAsa parvata megharUpI paGgha lagAkara valAri-indrakI puro-svargako jItaneke liye taiyAra ho rahA ho // 29 // ___artha-jisake cAroM ora nikaTavartI tathA kuNDala-karNabhUSaNa athavA candrapariveSake samAna AbhUSaNa rUpa gaGgAkA pravAha hai, candratulya usa kailAsa parvatako dekhakara bhI vicAravAn manuSkoMkA mana rasodaya-zRGgAra rasarUpa pariNAmako AkAMkSA karatA hai| bhAvArtha-jisa prakAra pariveSayukta candramaNDalako dekha kara rAgI manuSyoMkA mana zRGgAra bhAvako prApta hotA hai, usI prakAra gaGgApravAhase veSTita zvetavarNa kailAsa parvatako dekhakara bhI vicAravAn manuSyoMkA mana zRGgAra bhAvako icchA karane lagatA hai // 30 // artha-jo yazake lakSaNa svarUpa-svacchatAko svIkRta kara rahA hai, bhagavAn vRSabhadevakA nirvANa sthAna hai, atyanta U~cAIke kAraNa mAnoM svargakA sparza kara
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32-34 ] caturviMzaH sargaH nibhAlya zItAMzumivemamujjvalaM balaprabhorAvirabhUd girA tadA / tadAnanAt saMvrajato'dhikAM mudamudanvataH zrImata UmisannibhA // 32 // nibhAlyetyAdi - imaM giriM zItAMzuM candramasamivojjvalaM nirmalaM nibhAvya dRSTvA tadA kA balaprabhorjayakumArasyAdhikAM mudaM prasannatAM saMvrajato'nubhavatastasmAt prasiddhAdAnanAttadAnanAt zrImata udanvataH samudrAmi sannibhAtaraGgatulyA girA vANI kilAvirabhUbudagAt / upamAlaMkAro'nuprAsazca // 32 // 1097 birbhAta rIti mahatoM mRgekSaNe kSaNe niyukto bahulohagocaraH / carannito'STApadasampadaM dharo dharodaye rAjatabhAlasaMvibhaH // 33 // vibhartItyAdi - he mRgekSaNe hariNAkSi ! girirayaM kSaNe niyukta utsavasya viSayo yato'sau mahatIM rIti pravRtti pittaladhAtu vA birbhAta tathA bahulasyohasya vitarkasya gocaro'thavA bahulohasyAnalpasyAyaso gocaro viSayo'sau gharaH parvata itazcASTApada iti sampadaM samIcInaM nAmAthavA'STApadasya svarNasya sampadaM vibhUti carannanubhavan dharovaye rAjatabhAlasaMvibho rajatasyedaM rAjataM bhAlaM tejo'thavA rAjataM svacchaM bhAlaM lalATaM tasya saMvibhA zobhA yasya sa samasti // 33 // asau hamArAtivivasvato gati himAlayo vArayituM samuddharan / uparyuparyambumuco dRSaducaH samunnato'bhyunnamatIti sundari ||34|| asAvityAdi - he sundari ! asau himAlayo himasyAlaya: sthAnamasyeti : rahA hai, bahuta bhArI sukhako dene vAlA hai aura uttamoMmeM bhI uttama hai, aise sAmane Aye hue kailAsa parvata ke jayakumArane darzana kiye // 31 // artha - candramAke samAna ujjvala isa parvatako dekhakara atyadhika prasannatAko prApta hue jayakumArake prasiddha mukhase usa prakAra vANI prakaTa huI, jisa prakAra ki zrImAn-zobhAsampanna samudrase lahareM utpanna hotI haiM ||32|| artha - he mRganayane priye ! utsavameM niyukta utsava - Anandako karane vAlA yaha parvata mahatI rIti - bahuta bhArI pravRttiko dhAraNa karatA hai ( pakSameM pItalako dhAraNa karatA hai ), bahulohagocara - nAnA prakArake vitarkoMkA viSaya hai ( pakSameM bahuta bhArI lohakA viSaya hai), isa ora aSTApadasampadaM - aSTApada isa dvitIya nAmako (pakSa meM svarNarUpa sampadAko ) prApta huA pRthivIke abhyudayameM rAjatamAlasaMvibha: - cA~dI ke tejake samAna ( pakSa meM svaccha lalATake samAna ) hai ||33|| artha - he sundari ! bapheMkA gharasvarUpa yaha parvata barphake zatru sUryakI gatiko
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1098 jayodaya- mahAkAvyam [ 35-36 niruktito himArAtehimanAzakasya vivasvataH sUryasya gati vArayitumunnataH sannapi dRSadI pASANAnAM ruca iva ruco yeSAM tAnambumuco meghAnuparyupari samuddharan sannabhyunnamati muhurapyunnato bhavati / utprekssaalNkaarH||34|| parisphuracchrImaNimekhalAJcitA birbhAta yA samprati sAlakAnanam / asau mahAbhoganiyoginI girestaTo tulAM te prakaTIkaroti bhoH // 35 // parisphuradityAdi - bhoH sundari ! asau mahata Abhogasya paripUrNatvasya vistArasya pakSe mahato bhogasya ratisukhasya niyogo'bhisambandho yasyAH sA tathA parisphuranti prabhavanti zrIyuktA maNayo yasyAM tayA mekhalayA samuttuGganitambamAlayA kAThacyA cAcitA yuktA 'kAcyAM zelanitambe ca khaGgabandhe ca mekhalA' iti vizvalocane / yA samprati sAlAnAM nAma vRkSANAM kAnanaM vanaM pakSe'lakeH keza: sahitamAnanaM mukhaM birbhAta seyaM taTI te tulAM samAnatAM prakaTIkaroti tvatta lyA pratibhAsate / upamAlaMkAraH zleSeNa // 35 // himacchalAtprApitamUrtinA priye ! niSevyate'sau yazasA hi nityazaH / mahattvamAsAdya mahIbhRtAM caye virAjate'ntaH sutarAmadhIzvaraH // 36 // himacchalAdityAdi - he priye ! asau giriH himacchalAt tuSAravyAjAt prApitA rokane ke liye hI mAnoM pASANake samAna kAntivAle meghoMke Upara-Upara samunnata hotA huA U~cA ho rahA hai / bhAvArtha - kailAsa parvata barphakA sthAna hai, ataH barphakA nAzaka sUrya yahA~ para na A pAve isa bhAvanAse hI mAnoM yaha parvata uThate hue meghoMke kAraNa dina prati dina U~cAI pakar3a rahA hai ||34|| artha - bho sundari ! parvatakI yaha taTI tumhArI samAnatAko prakaTa kara rahI hai, kyoMki jisa prakAra parvatakI taTI parisphucchrImaNimekhalAJcitA - dedIpyamAna suzobhita maNiyoMse yukta mekhalA - nitamba madhyabhAgase sahita hai, usI prakAra tuma bhI parisphuracchromaNimekhalAJcitA- dedIpyamAna maNimayI mekhalA - karadhanIse suzobhita ho| jisa prakAra parvatakI taTI mahAbhoganiyoginI - bahuta bhArI vistArake sambandhase sahita hai usI prakAra tuma bhI mahAbhoganiyoginI - bahuta bhArI ratisukhake sambandhase sahita ho aura jisa prakAra parvatakI taTI isa samaya sAlakAnana-vRkSoMke vanako dhAraNa karatI hai usI prakAra tuma bhI sAlakAnanaalaka - kezoMse sahita Anana - mukhako dhAraNa kara rahI ho // 35 // artha - yaha parvata tuSArake chalase mUrtimAn avasthAko prApta yazake dvArA
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37-.9] caturvizaH sargaH 1099 mUrtiH zarIraM yasya yena vA yazasA kIrtyA nityazo nirantaraM niSevyate, ato'sau mahIbhatAM parvatAnAM caye samUhe antarmadhye mahattvaM prabhutvamA sAdya prApya adhIzvaro girirAjaH san sutarAM virAjate'tyantaM zobhate // 36 // / apAmapAyAkhavalA balAhakAvaliH sukhAtsaMvRtikA vilokyate / surairamuSmin vivRte'pi parvate svayaM sayoSaiH suratAbhisandhibhiH // 37 // apAmityAdi-asmin vivRte'pi nirAcchAdane'pi parvate svayaM yoSAbhinijaniyoginIbhiH sahitaiH sayoSaH suratAbhisandhibhiH saMgamAbhilASibhiH surairapAM jalAnAmapAyAdabhAvAddhavalA zvetavarNA yA balAhakAnAM meghAnAmAvaliH paGktiravaziSyate / sA sukhAdanAyAsAt saMvRtikA yavanikA vilokyate'nubhUyate // 37 // maNInihAntaH sahasA nigopayan zilAtalAni prakRtAni darzayan / darIbhRdabhyAgatanaHpurassaraM sukezi! kUTasthatayA virAjate // 38 // maNonityAdi-he sukezi ! asau darIbhRt parvato'bhyAgatasya nurnarasya purassAraM saMmukhe sahasA svabhAvenaiva maNIn hIrakAdInihAntazchannAn nigopayan san zilAtalAni tAnyeva prakRtAni darzayan punareSa kUTaH zikharairevaM ca mAyAcAraiH saha tiSThatIti kUTasthastatayA virAjate nityamavalokyate // 38 // jharairavicchinnanipAtazAlibhirmahIbhRtAmozatayA'yamiSyate / parisphuradbhivizadairdhvajAMzukairivAtimAtronnatimannitambini ! // 39 // jhararityAdi-he atimAtronnatimannitambini ! parisphuradbhiH prakAzamAnavizavaH nirantara sevita rahatA hai, ataH parvatoMke samUhake bIca mahattva prApta kara adhipAtake samAna atyanta suzobhita ho rahA hai // 36 // artha-parvata yadyapi vivRta hai-khulA hai AcchAdanase rahita hai, phira bhI yahA~ jalake abhAvase jo zvetavarNa meghoMkI paMkti dikhAyI detI hai vahI strI sahita saMbhogake icchuka devoMke dvArA svayaM saMvRttikA-paradA mAna lI jAtI hai-use ve paradA rUpa se dekhate haiM // 37 // artha-he sukezi ! yaha parvata yahA~ hIrA Adi maNiyoMko to svabhAvase bhItara chipA kara rakhatA hai aura bAhya zilAtaloM-prastarakhaNDoMko dikhatAlA hai, ataH abhyAgata manuSyake saMmukha kUTasthatA-mAyAcArakA vyavahAra karatA hai (pakSameM kUToM-zikharoMse nitya hI avasthita rahatA hai // 38 // artha-he atyanta vizAla nitamboMse suzobhita priye ! jo saba ora phaha72
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1100 jayodaya-mahAkAvyam [40-42 svacchardhvajAMzukaiH ketanacIvarairivAvicchinnaM nirantaraM nipAtazAlibhiH saMpataddhisarairnIrasrotobhirayaM mahIbhRtAM parvatAnAmuta rAjJAmIzatayeSyate kiletyupamA // 39 // samApa zastreNa satA zatakratorayaM ca mugdhe mahatI hati purA / vraNAni nAnopahatAni jantubhivibhAnti bho gahvaranAmato'dhunA // 40 // samApetyAdi-bho mugdhe ! ayaM ca purA pUrvakAle zatakratorindrasya satA zastreNa vanAlyena mahatoM kSati samApeti bhUyate / tata evAsya vraNAni yAni jAtAni tAni nAnAjantubhirupahatAni vyAptAni adhunA gaharanAmato vibhAnti / apaha, nutiH / / 40 // pavicchavi devapatau pradarzayatyayaM punaH svinna tanurbhayADhayatAm / sagairikAmbhobharadambhato guhAmukhAdviniryavasano vyanakti bhoH // 41 // pavicchavimityAdi-devapatAvindre'rthAnmadhe pavicchavi vajrasyAkAramAvibuddalaM pradarzayati sati punarayaM giriH svinnA prasvedeAptA tanuryasya sa svinnatanurAt sajalo bhavan gairikayA raktamRttikayA sahitaH sagairikazcAsAvambhobharazca tasya umbhato miSAn guhA kandaraiva mukhaM tasmAd viniryavasano nirgalajjikaH san bhayADhyatAM bhItatA vyakti prakaTayati bho priye ! 'devo rAzi sure meghe' iti vizvalocane / apaha nutiralaMkAra // 41 // sukezi ! unmudraya mudraNAM girAM sudhAkarAt vadvavanAtvanAvilAm / ihekSudIkSAgurugauravAspavAM niyaccha picchAM mama tRptikAraNam // 42 // rAtI huI dhvajAoMke vastroMke samAna jAna par3ate haiM, aise akhaNDa prapAtase zobhAyamAna nirjharoMse yaha parvata mahIbhRtoM-parvatoM athavA rAjAoMkA Iza-svAmI mAnA jAtA hai // 39|| ___ artha-he sundari ! isa parvatane pUrvakAlameM indrake zaktizAlI zastrase bahuta bhArI kSati prApta kI thii| usa samaya jo ghAva ho gaye the ve hI isa samaya nAnA jantuoMse yukta guphAoMke rUpameM vidyamAna haiN| bhAvArtha-ye guphAe~ nahIM hai, kintu ghAva haiM aura purAne honeke kAraNa unameM kIr3e par3a gaye haiM / / 40 // ___ artha-devapati-indra arthAt megha jyoMhI pavi-vajra (bijalI) dikhAtA hai tyoMhI sajala pradeza honeke kAraNa isake zarIrase pasInA chUTane lagatA hai aura guphAoMse jharane vAle gerUmizrita lAla jalake bahAne jIbha nikala AtI hai, isa prakAra yaha apanI bhayabhIta dazAko prakaTa karatA hai // 41 //
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43-441 caturvizaH sargaH sukezi ! ityAdi-he sukezi ! mudraNAM maunavRttimunmudraya tyaja / ihAsmin parvatasya viSaye tvadvadanAdeva sudhAkarAdamRtasamudrAdanAvilAM nirdoSAM tathekSoH pauNDasya yA dIkSA''tmalAbhastasya gururjanmadAtA tasya gauravasyAspadaM sthAnaM yatra tAmikSorapyadhikamadhurA girAM picchAM vAcAM paMkti mama tRpteH kAraNaM niyaccha saMvitara 'picchA paMktau ca pUge ca' iti vizvalocane // 42 // prasArayAmAsa samAttasambhramA priye hiye dattasuvizramA kramAt / satI satIrthA madhuno'tha bhAratI ratotihetuM zriyameva bibhratI // 43 // prasArayAmAsetyAdi-rateH kAmadevAGganAyA apItihetuM tiraskatrIM zriyaM sundaratA bibhratI svIkurvatI satI sulocanA priya jayakumAre samAttaH saMdhRtaH sambhrama Adaro yayA sA, hriye lajjAya dattaH suvizramo virAmo yayA sA sulocanA nAma satI sA kramAnmadhunaH satIrthA tattulyamadhurAM bhAratoM prasArayAmAsa // 43 // girIzvaraH somasamRddhabhAlabhRttvamasita seyaM girijApi jAyate / ziloccayopAttakaThoratAnvayApi bhAgyato'ho mama gIstava priyA // 44 // girIzvara ityAdi-somazcandra iva samRddhaH kAntisampanno yo bhAlo lalATastaM 'bibhartIti tathA pakSe somena samRddhaM candreNa saMpannaM bhAlaM lalATaM bibhartIti tathA, evaMbhUtastvaM svayaM girAM vAcAmIzvaro'dhipaH prazastavANIzvaro'si pakSe girIzvaraH zivo'tha ca girINAmIzvaraH kailAsaH / iyaM sA tava vANI girijA girimAzritya jAteti pakSe pArvatIrUpAsti / mama sulocanAyAstu gIrvANo zilAnAM prastarANAmuccayaH samUhastasmAdupAtto artha-he sukezi ! maunamudrA chor3o aura apane mukharUpI amRtake samudrase nikalaneke kAraNa nirdoSa tathA ikSuse bhI adhika madhura evaM merI tRptike kAraNabhUta vacanoMkI paMkti pradAna karo // 42 // artha-jo priya-jayakumArameM Adara bhAvako dhAraNa kara rahI hai, jisane lajjAke liye virAma de diyA hai tathA jo ratikA bhI tiraskAra karane vAlI zobhAko dhAraNa kara rahI hai, aisI satI sulocanAne kramazaH madhutulya vANIko prasArita kiyA / / 43|| __ artha-somasamRddhabhAlabhRt-candramAke samAna samRddha lalATako dhAraNa karane vAle girIzvara-vacanoMke svAmI haiM (pakSa meM candramAse samRddha-saMpanna lalATako dhAraNa karane vAle) Apa girIzvara-girIza-zaMkara rUpa haiM aura girijA-parvatake Azrayase utpanna huI Apako yaha vANI girijA-pArvatIrUpa hai| merI vANI yadyapi ziloccayopAttakaThoratAnvayA-pASANa khaNDoMke samUhase kaThoratAke sambandhako
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1102 jayodaya-mahAkAvyam [ 45-46 gRhItaH kaThoratAyA anvayo yayA tathAbhUtApi satI bhAgyato matsukRtodayAt tava priyA prItikaryastItyaho Azcaryam // 44 // kimu prajAvuSkRtabhasmasaMcayaH kimAdisUnoH sukRtoccayodayaH / bhavadyazaHstomasamanvayo hyayaM ghanAyitaH kinnu vidhoH sudhodayaH // 45 // kimu ityAdi-he svAmin ! prajAyA duSkRtasya pApAcArasya bhasmasaMcaya evArya kimu, tathAdisUnorbharatamahArAjasya sukRtasya puNyakarmaNa uccayodaya eva kimu, tathA bhavatAM zrImatAM yazasaH stomaH samUhastena sAddhaM samanvayaH samabhAvo yasya so'yaM, tathA dhanAyito nibiDabhAvAyito vidhozcandrasya sudhAyA udaya eva kinnu / iti satarko 'laMkAraH // 45 // anargalauddhatyavate'yi vallabha! svataH kujAtIn zatazaH palAzinaH / svapallavaiH satpathasaMvirodhino'dhikurvate'smai bhavato na kiM bhayam // 46 // anargalauddhatyavata ityAdi-ayi vallabha ! priyavara ! anargalamavyavacchedamauddhatyamucchRGkhalatvaM yasya tasmai tathA zatazaH palAzinaH patravatazca mAMsabhakSakAMstathA svapallava: svaiH patraH pAdopaizca satpathasyAkAzasya sanmArgasya saMvirodhino'varodhakAn kujAtIn koH pRthivyA jAtirutpattiryeSAM tAn vRkSAn kujAtIn nIcakulAn vA'dhikurvate vidadhate'smai kiM bhavatastvatto bhayaM nAsti ? // 46 // grahaNa karane vAlI hai-atyanta karkaza hai, phira bhI mere bhAgyase vaha Apako priya hai, yaha AzcaryakI bAta hai / / 44 // ___ artha-yaha kyA prajAke durAcArakI bhasmakA samUha hai yA AdisUnu bharata cakravartIkI puNyarAzikA udaya hai yA Apake yazakA samUha hai yA nibiDatAghanIbhAvako prApta huA candramAkI sudhA-amRtakA samUha hai / / 45|| artha-he priyavara ! jo roka-Toka rahita svacchandatAse sahita haiM, svayaM saikar3oM bAra palAzinaH-mAMsa khAnevAle evaM svapallavaiH-apane pAdavikSepoMse satpatha-samIcIna mArgakA virodha karane vAle kujAtiyoM-nIcakulo logoMko dhAraNa karatA hai, aise isa parvatako Apase kyA Dara nahIM lagatA? __ arthAntara-jo vicchedarahita auddhatya-U~cAIse sahita hai tathA palAzinaHpatroMse sahita evaM apanI naI-naI kapoloMse satpatha-AkAzako rokane vAle saikar3oM kujAtiyoM-pRthivIke utpanna hone vAle vRkSoMko dhAraNa karatA hai, aise isa parvatake liye Apase kyA bhaya hai ? arthAt nahIM hai / / 46 / /
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47-48] caturvizaH sargaH 1103 adhastanArambhaniruddhabhUtalaH prayAti kUTaiH puruhUtapattanam / kutaH sarandhro'vanibhRtsu mAnito'thavA puroH pAdasamanvayo hyayam // 47 // adhastanetyAdi-ayaM giriradhastanArambheNa nocairbhavena prasAraNa niruddhamabhivyApta bhUtalaM yena sa tathA randhrergahvaraiH sahito'pi kilAvanibhRtsu zaileSu mAnito'stIti kuto yato nIcakAryakaraH kapaTadharazca jano nopaiti svarga durguNadharazca bhUpairmAnyo na bhavatIti virodho'thavA hyayaM puroH zrInAbheyasya pAdayozcaraNayoH samanvayaH samparko yasya so'yamasti tata evAbhUtapUrvaprabhAvavAniti parihAraH / virodhAbhAso'laMkAraH // 47 // bRhannitambA tilakAGkabhRcchirA nirantarodAra payodharA tarAm / savibhramA'pAGgatayAnvitA.zriyA vibhAti bhittiHsubhagAsya bhuubhRtH||48|| bRhannitambeti -asya bhUbhRtaH parvatasya bhittiH sA subhagA saubhAgyazAlinI vibhAti yato'sau bRhannitambA samuccazikharA pakSe tUnnatakaTipRSThabhAgA, tathA tilakasya nAma vRkSasya pakSe lalATabhUSaNasyAGkabhRccihnayuktaM ziraH zRGgapakSe mastakaM yasyAH sA, nirantaraM ___ artha-yaha parvata apane adhastana-nIca kAryoMse pRthivI talako vyAptakara rahA hai (pakSameM nIceke vistArase pRthivI talako ghera rahA hai), kUTa-kapaTamaya kAryoMse (pakSameM zikharoMse) svargako jA rahA hai-svargakA sparza kara rahA hai aura sarandhra-chidroMse sahita hai (pakSa meM guphAoMse sahita hai)| itane durguNoMse yukta hokara bhI yaha avanibhRt-parvatoM athavA rAjAoMmeM sanmAnita kyoM hai ? kyoMki jo nIca kArya karatA hai tathA aneka durguNoMse yukta hotA hai vaha svarga nahIM jAtA / isa virodhakA parihAra yaha hai ki isakA Adi jinendrake caraNoMke sAtha samparka huA hai, yahA~se unhoMne nirvANa prApta kiyA hai, unhIMke caraNa samparkakA yaha prabhAva hai| pUjya puruSoMke caraNoMko sevAse durguNI manuSya bhI sadgatiko prApta ho jAte haiM // 47 // ___ artha-he priyavara ! rasabhUbhUta-parvata (pakSameM rAjA) kI bhitti-dIvAla (pakSameM strI) zobhAse atyadhika suzobhita ho rahI hai| yahA~ bhitti zabdake strIliGga honese usameM strIkA Aropa kiyA gayA hai| donoM pakSoMmeM vizeSaNoMkI yojanA isa prakAra hai-bhittipakSameM bRhannitambA-vizAla madhya bhAgase sahita hai, strIpakSameM bRhannitambA-vistRta nitamboMse sahita hai / bhittipakSameM tilakAGkabhRcchirA:-tilaka vRkSase yukta zikharase sahita haiM, strIpakSameM-tilakAGkabhRcchirAHkuGkumake tilakarUpa cihnako dhAraNa karane vAle mastakase sahita hai / bhitti
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1104 jayodaya-mahAkAvyam [49-5. sadAkAle kilodArA vipulA payodharA meghA yasyAM sA pakSe nirantarau vyavadhAnavajitAdArAvunnato payodharau stano yasyAH sA, savibhramA vihagabhramaNasahitA'pAM jalAnAM madhye gatayA zriyA pakSe vibhramasahito'pAGgo netrAntapradezo yasyAstattayA zriyA zobhayeti samAsoktiH / tarAmityutkarSe // 48 // nizAsvasau saMjvaladoSadhivrajavalantamAtmAnamanalpakalpakRt / zailopalebhyo vigalajjalaplavairanalpazastAvavihAbhiSiJcati // 49 // nizAsvityAdi-analpo vistRto yaH kalpo vidhiranuSThAnavizeSastaM karotItyanalpakalpakRt asau parvato nizAsu rajanISu saMjvalardeidIpyamAnairoSaSivaroSaSasamUhaijvalantaM dahyamAnamAtmAnaM svaM zalopalebhyazcandrakAntamaNibhyo vigalatAM kSaratA jalAnAM plavaiH pUrairiha sthAne'narUpaza: bhUyobhUyo'bhiSiJcati abhiSiktaM karoti / atra rAtrAvoSadhayaH prajvalanti candrakAntopalebhyazca jalaM nizcyotatIti bhAvaH / / 49 // gavAkSapUrNoM dhRtamattavAraNaH samarnunizreNirupAttatoraNaH / samuni!hadharo mahIdharaH priya ! pratIto'stu yathA mavAlayaH // 50 // gavAkSetyAdi-he priya ! ayaM mahIdharaH parvato yathA'smadAlayo nivAsastathA pratIto'nubhavagamyo'stu, yato gavAkSerjAlakairvAnarezca pUrNaH saMvyAptaH / dhRtamattavAraNo pakSameM nirantarodArapayodharA-vyavadhAna rahita athavA sadA vizAla meghoMse sahita hai, strIpakSameM nirantarodArapayodharA-antara rahita sthUla stanoMse sahita hai| bhittipakSameM savibhramApAGgatayA bhiyAnvitA-pakSiyoMke saMcArase yukta jalake madhya prApta zobhAse sahita hai, strIpakSameM savibhramApAGgatayA zriyAnvitA-hAva. bhAva sahita kaTAkSa sambandhI zobhAse sahita hai| bhittipakSameM subhagA-sundara hai, strI pakSa meM subhagA-saubhAgyazAlinI hai // 48 // artha-bahuta bhArI anuSThAnavizeSako karane vAlA yaha parvata rAtriyoMmeM dedIpyamAna auSadhiyoMke samUhase jalate hue apane Apako candrakAnta maNiyoMse jharane vAle jalake pravAhase bAra-bAra sIMcatA rahatA hai ||49 / / artha he priya ! yaha parvata hamAre ghara jaisA anubhavameM AtA hai, kyoMki jisa prakAra hamArA ghara gavAkSapUrNa-jharokhoMse pUrNa hai, usI prakAra yaha parvata bhI gavAkSa 1. 'kalpo brahma dine nyAye pralaye vidhizAntayoH' iti vizva0 / 2. 'zalaM tu zallakIlomni zalo bhRGgigaNe vidhau' iti vizva0 / 3. 'gavAkSI vindravAruNyAM puMsi jAlakakIzayoH' iti vizva0 /
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1105 51-52] caturvizaH sargaH mattahastiniyuktaH pakSe vandanavArairyuktaH / samarjuH saralA nizreNiH khajUravakSa: sopAna paGktirvA yasya sH| upAttaH svIkRtastoraNo nAma vRkSo dvAramukhaM vA yena sa: / samuddha unnato niyaMhaH zRGgo dvArapradezazca takharo dhAraka iti kilopamA 'nirya ho dvAri / niryAsa zikhare nAgavantake' iti vizvalocane // 50 // vipallavAnAmiha sambhavo'pi na vipallavAnAmuta zAkhinAmapi / sadAramante'sya vihAya nandanaM sadA ramante rucitatastaH surAH // 51 // vipallavAnAmityAdi-iha parvate vipada ApattelaMvAnAM lezAnAmapi sambhavo nAsti / uta punaH vipallavAnAM patrarahitAnAM zAkhinA vRkSANAmapi sambhavo nevAsti / tata eva surA devA dArebhyaH sahitaM sadAraM yathA syAttathA ramante sukhaM labhante'syAnte prAnte sadaiva nityaM prati nandanaM svargavanamapi vihAya rucitaH prItibhAvAt / yamakAlaMkAraH // 51 // guNAkarAM gUDhapayodharAM narAdhirAD girA navyavadhUmivAdarAt / hriyeva saMkSiptapadAM svayaM tadAnubhUya bhUyaH pratibhUrabhUnmudAm / / 52 // guNAkarAmityAdi-narAdhirAT sa jayakumArastadA guNAnAmAkaraH saMcayo yatra tAM pUrNa-vAnaroMse vyApta hai| jisa prakAra hamArA ghara dhRtamettavAraNa-vandanavAroMko dhAraNa karane vAlA hai, usI prakAra yaha parvata bhI dhRtamattavAraNa-madonmatta hAthiyoMko dhAraNa karane vAlA hai| jisa prakAra hamArA ghara samajuniHzreNieka barAbara evaM sIdhI sIr3hiyoMse sahita hai, usI prakAra yaha parvata bhI samarjunizreNi-eka sadRza evaM sIdhe khajUMrake vRkSoMse sahita hai| jisa prakAra hamArA ghara upAttatoraNaH-dvArake agra bhAgase sahita hai usI prakAra yaha parvata bhI upAttatoraNa-toraNa nAmaka vRkSoMko grahaNa karane vAlA hai aura jisa prakAra hamArA ghara uddhani!haSaraH-U~ce dvArapradezako dhAraNa karane vAlA hai, usI prakAra yaha parvata bhI uddhani!hadharaH-U~ce zikharako dhAraNa karane vAlA hai // 50 // artha-isa parvatapara vipallavAnAM-vipattike aMzoMkA aura vipallavAnAM zAkhinAM-kisalayarahita vRkSoMkA sadbhAva sambhava nahIM hai, isIliye deva nandanavana ko chor3akara isake prAnta bhAgameM striyoM sahita sadA rucipUrvaka krIr3A karate haiM // 51 // artha-rAjA jayakumAra usa samaya sulocanAkI usa vANIkA anubhava kara 1. 'syAnmattavAraNaH puMsi mddurdaantvaarnne| klIbaM prAsAdavIthInAM varaNDe cApyapAzraye // ' iti vizva0 / 2. 'niHzreNiradhirohiNyAM khajUrI pAdape striyAm' iti vizva0 /
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1106 jayodaya-mahAkAvyam [53-54 gUDhaM payo rasaM dharatIti tAM tathA gUDhAvaprakaTau payodharau stano yasyAstAM hriyeva lajjayeva kila saMkSiptapadAmalpazabdAM laghumandacaraNakSepAM vA girAM tathoktAM sulocanAyA vANI navyavadhUmivAnubhUya bhUyo vAraM vAraM mudAM harSANAM pratibhUH svAmI so'bhUt babhUva / zleSopamAnuprAsazcAlaMkAraH / / 52 // ziloccayaM sAmpratamapramattavAn ruroha sacchuklamivAtmacintanam / yatI vizuddhayeva mahAguNAzrayaH samanvitaH so'tha natavA jayaH // 53 // __ziloccayamityAdi-atha sAmpratamapramAdavAn kartavyavismRtiH pramAvastabrahito jayo hastinAgapurAdhipaH sa natabhruvA nate dhruvau yasyAstayA sulocanayA samanvitaH mahAguNAnAM cASTamAdiguNasthAnAmAzrayaH sacchuklamatyantanirmalamAtmacintanaM dhyAnamiva ziloccayaM parvatamAruroha caTitavAnityupamAlaMkAraH // 53 // dadarza devAzramamuttamaM tadA tadAcaran satvaramudbhavanmahAH / mahAmanA mUrtimadeva satkRtaM kRtaM paraiH zrIdharabhUpramodavaH // 54 // dadarzetyAdi-tadA kailAsArohaNakAle udbhavati prasphurati maha utsavo yasya saH mahAmanA vicArazIlaH zrIdharabhUH sulocanA tasyai pramovaM vadAtIti yaH saH, AcarannitastataH parito gacchan san satvaraM zIghramevottamaM taddevasyAhata AzramaM sthAnaM yatparairmahApuruSaiH kRtaM nirmitaM mUrtimat satkRtaM puNyameva kila vavarzetyutprekSA // 54 // bAra-bAra harSake svAmI hue, joki navIna vadhU-navoDhAke samAna thI, kyoMki jisa prakAra vaha vANI guNAkara-zleSa-prasAda-mAdhurya Adi guNoMkI khAna thI usI prakAra navIna vadhU bhI guNAkara-saundarya Adi guNoMkI khAna hotI hai| jisa prakAra vaha vANI gUDhapayoSarA-gUDharasako dhAraNa karane vAlI thI usI prakAra navInavadhU bhI gUDhapayodharA-aprakaTa stanoMko dhAraNa karane vAlI hotI hai aura jisa prakAra vaha vANI lajjAse hI mAnoM saMkSiptapadA-saMkSiptapada vinyAsa vAlI thI usI prakAra navIna vadhU bhI lajjAvaza saMkSiptapadA-thor3I bolatI hai, athavA alpapada saMcAra karatI hai-thor3A calatI hai // 52 // ___ artha-jisa prakAra mahAn guNoMke AzrayabhUta pramAdarahita munirAja vizuddhike dvArA atyanta nirmala Atmacintanapara ArUDha hote haiM, usI prakAra sAvadhAna evaM zUravIratA Adi guNoMke AdhArabhUta kumAra sulocanAke sAtha zuklavarNa kailAsa parvatapara ArUDha hue // 53 // - artha-kailAsa parvatapara car3hate samaya zIghra hI jinakA Atmateja ubhara rahA hai, jo vicArazIla haiM, sulocanAko Ananda denevAle haiM tathA saba ora vicaraNakara
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1107 55-57 ] caturviMzaH sargaH kalaM vane'sAvavilambanena tad girebalaM devalamApa pApahRt / dhRtAvadhAnaH sunidhAnavad budhaH sadAyakaM vAJchitadAyakaM tadA // 55 // kalamityAdi-tadAsau budho buddhimAn jayakumAro dhRtAvadhAnaH prayatnavAn san nidhAnavad devalaM tatsthAnaM vane'vilambanenAnanyavyAsaGgenApa prAptavAn / kIdRzaM tad devalam ? girebalaM sArabhUtaM pApahun duritanAzakaM sadAyakaM samIcInakarmaNa mAyakaramutpAdaka tata eva vAJchitadAyakaM samabhISTasiddhikaramityupamA caanupraasshcaalNkaarH| kalaM manohara taddevalamiti // 55 // jayaH pracakrAma jinezvarAlayaM nayapradhAnaH sudazA samanvitaH / mahAprabhAvacchavimunnatAdhi yathA sumeruM prabhayAnvito raviH // 56 // ___jaya ityAdi-nayo notireva pradhAnaM yasya sa jayakumAraH sudRzA sulocanayA samavitastaM jinezvarAlayaM pracakrAma pradakSiNIkRtavAn / kIdRzaM taM ? mahAprabhAvatI chaviryasya taM tathonnato'vadhirmaryAdA yasya taM sumeraM yathA prabhayAnvito raviH paryeti tathetyupamAlaMkAraH / padvA mahAprabhAvacchavireSa jayasya vizeSaNam // 56 // athemamabhyaGgaruciH punaH zuciH payodharodAraghaTA babhAja saa| vidhapamAnAhamukhA sukhAzikA samAplavazrIrvaravarNazAsakA // 57 // athemamityAdi-ayamaM punarjayakumAraM samAplavazrIH snAnalakSmIbaMbhAja svIcakAra / kodRzo seti cet ? zucinisarganirmalA, varavarNazAsikA varasya vallabhasya varNa stuti vA rahe haiM, aise jayakumArane pUrva puruSoMke dvArA nirmita usa uttama devAzrama-arhanta devake sthAnako kyA dekhA mAnoM matimAn-zarIradhArI puNyako hI dekhA // 54 // ___ artha- usa samaya buddhimAn evaM prayatnavAn jayakumArane vanameM vilamba kiye binA zIghra hI usa devasthAnako prApta kara liyA, jo kala-manohara thA, parvatakA bala-sArabhUra thA, pApahRt-pApako naSTa karanevAlA thA, nidhAnake samAna thA, sadAyaka-zubha karmako denevAlA thA tathA abhISTadAyaka thA // 55 // artha-jisa prakAra prabhAse sahita sUrya bahuta bhArI prabhAyukta chavivAle uttuGga sumeru parvatakI pradakSiNA karatA hai, usI prakAra nItipradhAna evaM sulocanAse sahita jayakumArane kAntizAlI usa jinamandirakI pradakSiNA-parikramAkI // 56 // ___ artha-tadanantara usa snAnalakSmIne jayakumArakI sevA kI, jo abhyaGgaraciubaTana athavA tailamardanameM ruci rakhatI thI, zuci-svabhAvase ujjvala thI,
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1108 jayodaya-mahAkAvyam [58-59 zobhA vA varaM zreSThaM varNa rUpaM vA zAstIti varavarNazAsikA varavaNinI bAto'bhyaGgaciH abhyaGgasyodvartanasya tailamardanasya vA ruciH zobhA yasyAstathAGgamabhi abhyaGgaM ruciH kAntirbhavati yayA sA'bhyaGgarucistathA payodharodAraghaTA payodharo jalabharitazcodArazca ghaTo bhavati yatra tathA payodharau stanAvevodArau ghaTo kumbho yasyAssA, tathA vidhuH karpUraH sa upamAnaM mukhaM yasyAssA, sukhasyAzikA yatra kRtAyAM vRtAyAM vA sukhaM bhavati sA kileti samAsoktiH // 57 // tadAsyasaMzodhanasAdhanAbbhare chavicchalenAvatarantyadaH kare / pacelimA dyaunijagAda satkRtimamuSya hUtApi prairnaagtiH||58|| tadAsyetyAdi--tadA tasminnavasare kilAsyaM mukhaM tasya saMzodhana prakSAlanaM tasya sAdhanaM kAraNamapAM bharo yatra tasmin jalapUrNe'daH kare jayakumArasya haste'vatarantI pratibimbaM dadatI pacelimA paripAkaM prAptA dyauH samuccagatiH svargalakSmIrvA sAmuSya satkRti jagAda. samasyayovAcaH yA paraihUM tApyanAgatinAMgacchati // 58 // aso samajheSvatha kAzi bhUpabhU-parIparIrambhaparo'dhirAT cirAt / yataH kilAptaH parirambhito'bhitaH samAyA bhAlamukheSu mRtsnayA // 59 / / payodharodAraghaTA-jalako dhAraNa karanevAle bar3e-bar3e kalazoMse sahita thI, vidhupamAnArhamukhA-kapUrakI upamAke yogya prArambhase sahita thI, sukhAzikA-sukha pradAna karanevAlI thI aura varavarNazAsikA-uttama rUpako pradAna karane vAlI thii| bhAvArtha-samAplavazrI strIliGga zabda hai, ataH vizeSaNoMkI sadRzatAse usameM strIkA Aropa kiyA hai, arthAt snAnalakSmI rUpI strIne jayakumArako svIkAra kiyaa| isa pakSa meM vizeSaNoMkI artha yojanA isa prakAra hai / abhyaGgaruci-patike aGga-zarIrameM jisakI ruci hai, zuci-svabhAvase jo ujjvala rUpako dhAraNa karanevAlI hai| payodharodAraghaTA-ghaTake samAna jisake bar3e-bar3e stana hai, vidhUpamAnAhamukhA-jisakA mukha candramAkI upamAke yogya hai, sukhAzikA-jo sukhakI AzA rakhatA hai aura varavarNazAsikA-patike rUpa athavA yazakA varNana karane vAlI hai // 57 // artha-snAnake samaya mukhaprakSAlanake sAdhanabhUta jalake samUhase sahita jayakumArake hAthameM pratibimbake chalase avatIrNa huI paripAkako prApta svargalakSmI athavA ucca gati inake puNya kAryako sUcita kara rahI thii| vaha svargalakSmI kedT ucca gati jo ki dUsaroMke dvArA bulAne para bhI nahIM AtI hai // 58 //
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60-61 ] caturviMzaH sargaH 1109. asAvityAdi - athAsau rAjAdhirAT kAzibhUpabhUH sulocanA seva parI sarvottama -- sundarI tasyAH parIrambhe samAliGgane paraH saMlagno'dhunA kila cirAdAptaH saMlabdha iti kila samAiyA snehayuktayApyazuSkayA mRtsnayA mRttikayA bhAlamukheSu prasiddheSvavayaveSu parirambhitaH samAliGgito'bhUt / utprekSAlaMkAraH // 59 // athAmale vArivilAsipatvale vicAraya~stadvyapadezasaMhatim / niraJjanaiH snAtakamantrasaMskRtestanuM sma toyaiH snapayatya sausvAm // 60 // athAmala ityAdi - athAmale'pi vArivilA sipatvale nirmalajalataTAke'pi tasya karvamamInAdeH prasaGgastasya saMhati samAyogaM vicArayan kila snAtakamantreNa saMskRtaistoye rasau jayaH svAM tanuM snapayati sma // 60 // anekadhA tAnitasaMguNoktibhRt pavitritAntaHkaraNaprasaktimat / vizAlamAlambitavAn dukUlakaM sunirmalaM jainavaco'nukUlakam // 61 // anekadhetyAdiisa uktaprasaGgo jayakumAraH snAnAnantaraM vizAlamasaMkIrNa dukUlakaM vastramAlambitavAn jagrAha / kIdRk tat ? jainavaco'nukaroti yattat jainavaco'nukUlaka sunirmalaM svacchaM pavitritasyAntaHkaraNasya hRdayasya prasaktimat prasannatAdyotakaM tathA'nekadhAtAnitAnAM saMguNAnAM samIcInAnAM tantUnA muktibhRt // 61 // artha - mukhaprakSAlanake bAda jayakumArane mastaka Adi aGgoMmeM uttama miTTI lagAyI, usase aisA jAna par3atA thA ki aba taka jayakumAra sulocanAke AlijanameM hI tatpara rahe haiM, mujhe avasara hI nahIM mila skaa| aba avasara dekha pRthivIrUpa snehase Ardra ho unake mastaka Adi aGgoMkA AliGgana kara rahI ho ||59|| artha -- nirmala jalase suzobhita sarovarameM kardama tathA machalI Adike saMyoga-kA vicAra karate hue jayakumArane snAtaka mantrase susaMskRta ata eva pavitra jalase: hI apane zarIrako nahalAyA thA // 60|| artha - snAna ke bAda jayakumArane usa vizAla mAtrAke anurUpa vastrako dhAraNa kiyA jo jinendra bhagavAn ke vacanoMkA 'anukaraNa karane vAlA thA, kyoMki jisa prakAra jinendra bhagavAn ke vacana anekadhAtAnitasaMguNoktibhRt - aneka prakAra se vistRta samIcIna guNoMke kathanako dhAraNa karanevAlA hai, usI prakAra vaha vastra bhI anekadhAtAnikasaMguNoktibhRt - aneka prakAra se vistArita samIcIna sUtroM - tantuoM ke kathanako dhAraNa karane vAlA thaa| jisa prakAra jinendra bhagavAn ke vacana pavitritAntaHkaraNaprasaktimat - pavitra hRdayake sambandhase sahita haiM, usI prakAra vaha vastra bhI pavitra hRdayake anukUla thA / jisa prakAra jinendra bhagavAnke vacana vizAla dvAdazAMga meM vistRta haiM, usI prakAra vaha vastra bhI vizAla - samucita rIti-
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2110 jayodaya-mahAkAvyam [ 62-64 cirantanAbhyAsanibandhanerita bahirna bhUteSu bhavetprasaGgitam / nijIyamevaM kila bhAvazuddhimAna hRduttarIyeNa babandha buddhimAn // 62 // cirantanetyAdi-sa buddhimAn cirantanasya pUrvajAtasyAbhyAsasya nibandhanena kAraNe. neritaM preritaM hRccittaM tad bahirbhUteSu dRzyamAneSu vastuSu prasaGgitaM na bhavevityeva kila bhAvazuddhimAn vizuddha vicAravAn sannuttarIyeNa vastreNa tadapi bbndhetyuprekssaalNkaarH||62|| mahAmanA mandapadapracArabhRt samullalavAhatagehapaddhatim / vilokayan vicyutaratnavadbhuvamananyavRttyA prakRtaM vicArayan // 63 // mahAmanA ityAdi-mahAmanA jayakumAraH sa mandayormadhurayoH padayoH pracAraM saMkSepaNaM bibhartIti sa vicyutaM patitaM ratnaM yasya tadvad bhuvaM pRthvoM vilokayan san kilAnanyavRtyA sAvadhAnacittena prakRtaM bhagavadbhaktiviSayameva vicArayan ahaMta idamArhataM ca tadgehaM ca tasya paddhati mArgavIthikAmullalacAtItavAn // 63 // punazca vighnapratirodhiniHsahIti mantrasUtraM rucitaH samuccaran / nidhAnadhAmno hi jinAlayasya sa kavATamudghATayati sma dhIrarAT // 64 // punazcetyAdi-nidhAnasya dhanakozasya yada dhAma sthAnaM tasya hova jinAlayasya kavATa dvArarodhivastu tadudghATayati sma dhIrarAT vighnasyAntarAyasya pratirodhi nivAraka yanniHsahoti mantrasUtraM tabucitaH samuccaran / / 64 / / se pahinaneke yogya thA aura jisa prakAra jinendra bhagavAnke vacana sunirmala-pUrvAparavirodhase rahita honeke kAraNa nirmala hote haiM, usI prakAra vaha vastra bhI melase rahita honeke kAraNa nirmala-svaccha thA // 61 // ___ artha-buddhimAn jayakumArane adhovastra dhAraNa karaneke bAda Uparase uttaracchada-dupaTTA bhI dhAraNa kiyA thaa| vaha isaliye ki pUrvakAlIna saMskArarUpa kAraNase prerita hotA haA hamArA hRdaya bAhya viSayoM meM saMlagna na ho jAve isa prakArakI bhAvazuddhise yukta hokara hI mAnoM unhoMne apane hRdayako-vakSaHsthalako uttara vastrase bAMdha diyA thA-Dhaka diyA thA // 62 / / artha-mahAmanA jayakumArane dhIre-dhIre paira rakhate tathA jisakA ratna gira gayA hai, usake samAna pRthvIko dekhate aura ananya bhAvase prakRta-bhagavadbhakti viSayakA cintana karate hue jinamandirake mArgako vyatIta kiyA // 63 / / artha-phira dhIraziromaNi rAjA jayakumArane 'niHsahi' isa vighnanivAraka mantrako par3hate hue koza-khajAneke sthAnabhUta jinAlayake kivAr3a khole // 64 / /
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65-67] caturviMzaH sargaH / 1116 nipUtapAdAbhigamAbhilASuko nipUtapAdaH svayamapyathAsako / jayeti vAcA kathitaH zriyA yutaM jayeti vAcA gRhamAvizattarAm // 65 // nipUtapAdetyAdi-athAsau jayeti vAcA kathito naro nipUto nitarAM pavitrau pAdau yasya tasya bhagavato'bhigamaH samparkastasyAbhilASuko lolupo'sAvevAsakAvataH svayamapi nipUtapAdaH prakSAlita caraNo bhUtvA jayeti vAcA jaya jayeti triruccaran zriyA yutaM gRhaM zrIsadanaM tadAvizattarAM prAptavAniti // 65 // samunnanAmAtilaghu prabhoH puro vayaM militvA zayayozca sAmpratam / ziraH svayaM bhaktitulAdhiropitaM gurutvatazcAvananAma bhUpateH // 66 // samunnAnAmetyAdi-prabhorahaMtaH puro'gne bhUpaterjayakumArasya bhaktitulAyAmadhiropitaM zayayoH karayoyamapi militvA'ti laghu ca tataH sAmpratamunnanAmopayutthitam, kintu zirassvayaM gurutvato mahattvabhAvato'vananAma namramabhUt // 67 / / luThan bhuvIha praNanAma daNDavajjinaM yathAsau zaraNAgataH smaraH / taghriyugme kusumAni sAmprataM nijIyazastrANi samaya saavrH||67|| luThannityAdi-asau jayakumAra iha sAmpratamadhunA sAdara Avarayukto bhavan tasya jinadevasyAdhriyugme caraNadvaye kusumAni puSpANi samarpya nijIyazastrANi, zaraNAgataH smaraH kAmo yathA tathA jinaM bhagavantaM vaNDava bhuvi luThan praNanAma // 67 // artha-jinheM bhagavAn jinendrake saMparkakI abhilASA hai tathA jinhoMne caraNa dhoye haiM, aise jayakumArane jaya jaya zabdakA uccAraNa karate hue zrIgRhameM praveza kiyA // 65 // artha-isa samaya bhaktikI tarAjU para car3he hue rAjA jayakumArake donoM hAtha paraspara mila kara prabhuke Age zIghra hI Upara uTha gaye, parantu bhakti rUpa tarAjU para car3hA huA rAjAkA zira gurutA-mahattAke kAraNa svayaM nIcekI ora jhuka gyaa| tAtparya yaha hai ki rAjAne hAtha jor3a kara tathA zira jhukA kara prabha ko namaskAra kiyA // 66 // __ artha-usa samaya jayakumArane bhagavAnke caraNayugalameM puSpa car3hAkara pRthivI para loTate hue, daNDavat praNAma kiyA / puSpa car3hAkara praNAma karate hue jayakumAra aise jAna par3ate the, mAno apane zastra (puSpa) samarpita kara kAmadeva hI AdarapUrvaka zaraNameM AyA ho / / 67 //
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1112 jayodaya-mahAkAvyam [ 68-70 nijottamAGgatvamuvAca tacchiro'dhunonnataM prApya pavadvayaM guroH| tanustu bhUmerupagamya saMgama samApa sakhyAdiva kaNTakodgamam // 68 // nijottamAGgatvamityAdi-tacchiro jayakumArasya mastakaM tabadhunA gurorarhata unnataM padadvayaM prApya labdhvA nijasyottamAGgatvaM zreSThatvamuvAca / tasya tanustu bhUmeH saMgama samparkamupagamya labdhvA sakhyAdiva tanuriva bhUmirapi jayasya sambandhinIti samAnadharmatayeva kaNTakobgamaM romAJcabhAvaM samApetyutprekSAlaMkAraH // 68 // tridhA parikramya jayaH kramAdayaM mahAmanAstasya jagatpateH purH| tadAgatAnAgatavartamAnakAn paribhramAn sUcayati sma cAtmanaH / / 69 // vidhetyAdi-tadAyaM mahAmanA jayastasya jagatpateH purastridhA parikramyAgatAnAgatavartamAnakAnAtmanaH svasya paribhramAn sUcayati sma // 69 // samApa tApatrayabhicchave ve jinendracandrasya mudaM sudarzane / nidherivArAjjanuSApyakiJcana: sa kiJca narmapratikarmavittadA // 70 // samApetyAdi-kiJcAsmin bhave janmani sa narmaNo vinobasya pratikarmavit kAraNajJastApatrayabhido janmajarAmRtyurUpasantApatritayocchedakasya jinendra eva candra AhlAdakatvAttasya suvarzane'valokane sadA januSA janmanApyakiJcano daridraH sa nidhervAJchitabAyakasyArAt tatkAlaM darzana iva mudaM harSa samavApetyupamAlaMkAraH / / 7 / / artha-isa samaya rAjA jayakumArake zirane prabhuke unnata caraNayugalako prApta kara apanA uttamAGgapana prakaTa kiyA, arthAt maiM saba aGgoMmeM uttamAGgautkRSTa aGga hU~, isIliye to mujhe bhagavAnke caraNayugalakA saMparka prApta huaa| parantu zarIra pRthivIkA saMgama pAkara samAna bhAvase hI mAnoM kaNTakodgamako prApta huA, arthAt jisa prakAra pRthivImeM kaNTaka utpanna hote haiM, usI prakAra unake zarIra meM bhI kaNThaka-romAJca utpanna ho gaye / / 68 // ___artha-usa samaya mahAmanA jayakumArane kramase tIna pradakSiNAeM dekara jagatpati jinendradevake Age yaha sUcita kiyA thA ki he prabho ! maiMne isI prakAra bhUta, bhaviSyat aura vartamAna kAlameM paribhramaNa kiyA hai // 69 / / ___artha-eka bAta yaha bhI hai ki isa janmameM vinodake kAraNoMko jAnane vAle jayakumArane janma-jarA-mRtyurUpa trividha tApako naSTa karane vAlI chavise yukta jinendracandrakA darzana honepara vaha Ananda prApta kiyA, jo janmase daridra manuSyako nidhike darzanase hotA hai / / 70 //
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71-73 ] caturviMzaH sargaH kramocca naivedyasurAjirAjitaiH pumAnamatraiH purataH prasAritaiH / babandha tAM svargamanAtha paddhatimiveza sevAsamitAtmasammatiH // 71 // kramocca naivedyetyAdi - Izasya bhagavataH sevAyAM samitA saMyojitA''tmasammatiryena sa pumAn jayakumAraH uccA yA naivedyasya surAji: paMktistayA rAjitaiH suzobhitairamatraH pAtre : purato'gra prasAritaistAM svargamanAya paddhata sopAnapaMktimiva babandhetyutprekSAlaMkAraH // 71 // 1113 gurorihAgre khalu lajjiteva bhUrbabhUva guptAvayavA samagrajaiH / dhavaM samAlokya nirantarAgata samarcanA vartanavartanavrajaiH // 72 // gurorityAdi - samagra jAtaiH samagrajaiH samarcanasya pUjanasyAvartanaM pravartanaM yaisteSAM vartanAnAM pAtrANAM kalazakarakasthAlyAdInAM vrajaiH samUhaiH kIdRzaistanirantarAgatairantaravajitaistaiH kRtvA bhUH pRthvI guroH zrImato'gra e dhavaM svAminaM somaputra " samAlokya lajjileva khalu guptAvayavA saMvRtAGgopAGgA babhUvetyutprekSAlaMkAraH // 72 // pra jalAJjaliH svasya kilAghakarmaNe samarpitaH zrIpatipAdatapairNe / manasvinAsau salilArpaNacchalAdyataH samantAt kalilAvanaM balAt // 73 // jalAJjalirityAdi[-tatra prathamaM tena manasvinA zrIpatipAdayostarpaNe pUjane salilArpaNasya jalotsargasya cchalAt kila yato balAt prabhAvAt kale: kalahasya lAvanamucchedanaM syAt sa jalAJjalireva svasyAdhakarmaNe pApAya samarpitaH / yadvA yato'ghakarmaNo artha - jinendrakI sevAmeM apanI sadbuddhiko saMyojita karanevAle puruSaratnajayakumArane kramase sajAI huI naivedyakI ucca paMktiyose suzobhita pAtroMse svagaM jAneke liye mAnoM mArga hI bAMdha rakkhA thA // 71 // il artha - Age rakhe hue pUjAmeM kAma Ane vAle vyavadhAnarahita bartanoMke samUha pRthivo Dhaka gayI thI, usase vaha aisI jAna par3atI thI ki guru bhagavAn ke Age apane pati jayakumArako dekha lajjita hokara usane mAnoM apane avayavoMko saMta hI kara liyA hA-chinA liyA ho| gurujanoM ke sAmane patiko dekha striyA~ lajjita hotI hI haiM // 72 // artha- vicArazIla jayakumArane jinendradeva ke caraNoM kI pUjA meM jala arpita karaneke chalase mAnoM apane pApakarmake liye hI jalAJjali dIM, kyoMki usake prabhAvase balapUrvaka kulilAvana -kalahakA uccheda hotA hai|, athavA jisa pApa
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ [74-76 . 1114 jayodaya-mahAkAvyam balAt kalilasya pApabhAvasyAvanaM saMrakSaNaM bhavati, tasmAyaghakarmaNe jalAJjalirvata ityutprekSAlaGkRtiH // 73 // samarpito vArijarAgabhAjane janena samyaggharicandanadravaH / jinezamAdarzamavetya saGgataH kilAsakau bhAsvati candramaNDalaH // 74 // ___ samarpita ityAdi-tatra janena tena bhagavatpUjA vasare vArija rAgasya paparAgasya maNerbhAjane samarpito yo samyak samIcIno haricandanasya dravo'sako jinezaM prabhumAdarza mAdaraNIya mavetya bhAsvati sUryavimbe candramaNDalaH saGgataH kiletyutprekSA // 7 // samarpaNAM prApya manasvinA parAM sadakSatAH zrIzapavAgrato gharAm / vibhUSayanto'nubhavanti te tarAM zubhasya ca smAkuratA mhttraam||75|| samarpaNAmityAdi-manasvinA jayena para niHsvArtharUpAM samarpaNAM prApya sadakSatA: zrIzasya padAgrato dharAM bhuvaM vibhUSayantaste zubhasya puNyakarmaNo mahattarAmakuratAmanubhavanti sma // 75 // samarpitaM tena sumaM sumaJjulaM jinezapAdAmbujayorabhAttarAm / manastadIyaM paricetumAgataM kilAtmasajjAtikayoH prsnnyoH||76|| samarpitamityAdi-tena jayena jinezasya pAdAmbujayozcaraNAbjayoH prasannayorage karmase kalila-avana-pApakA saMrakSaNa hotA thA, usa pApakarmake liye jalAJjali dI thii||73|| artha-jayakumArane padmarAgamaNike vartanameM jo uttama haricandanakA drava car3hAyA thA, vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM jinendrako Adarza-AdaraNIya jAna kara sUryabimbameM candramaNDala A milA ho| bhAvArtha-jo kabhI milate nahIM, aise paraspara virodhI sUrya aura candramA bhI bhagavAnko Adarza mAnakara paraspara mila gaye the // 7 // artha-manasvI-buddhimAn jayakumArake dvArA niHsvArtha samarpaNAko pAkara arthAt car3hAye hue uttama akSata zrI jinendradevake caraNoMke AgekI bhUmiko alaMkRta karate hue puNyakarma kI bahuta bhArI aGkuratAkA anubhava kara rahe the| bhAvArtha-bhagavAnke caraNAgrameM car3hAye gaye sapheda sapheda cAvala aise jAna par3ate the mAnoM puNya karmake bar3e bar3e aMkura hI hoM / / 75 // hindI-jayakumArake dvArA jinendradevake caraNa-kamaloMmeM car3hAyA gayA atyanta
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77-78 ] caturvizaH sargaH samarpitaM sumanjulamatimanoharaM sumaM puSpaM kila tadIyaM jayakumArasambandhi mana evAtmanaH sajjAtikayostanmanaso'pi kilAmbujopamatvAt paricetu tAbhyAM saha paricayaM kartumAgatamityutprekSA // 7 // jinezvarAne javalevikAmasau na tAvadAvartavatI jayAyaH / samutsasarjAzu vineyatAzrito'tha saMsRti kintu mumoca tacchalAt // 77 // jinezvarAna ityAdi-athAsau jayAhvayastAvannaivedyapUjAvasare jinezvarasyAgne saMmukhata AvartavatI nAma javalevikA na samutsasarja, kintu vineyatAyA vinItabhAvasyAzrayaH sa tasyAzchalAvAzu zIghra saMsRtimeva mumocetyapaha nutiH // 7 // vyamuJcadekArthatayekatAM gatau sa rAgaroSAviha dopadambhataH / nijakriyAsambhramidazinau punarjavAjjayaH svasvakavarNalakSaNI // 7 // ___vyamuJcadityAdi-punarjayo javAvanantaraM zIghrameva bIpavambhato dopakasya chalata iha jinapUjAvasare kilako'rthaH prayojanaM saMsArasambandharUpaM tattayA tAvekatAM gato svatvakavarNAveva bhAsuratAkajjalatArUpI lakSaNe yayosto nijakriyA yA sambhramistasyA vazinI to vyamuJcaviya mapyuha nutiralaMkAraH // 7 // manohara puSpa aisA suzobhita ho rahA thA mAnoM apane samAnajAtIya evaM prasanna bhagavAnke caraNakamaloMse paricaya karaneke liye unakA hRdaya hI AyA ho // 76 / / ___ artha-vinIta bhAvake AzrayabhUta jayakumArane jinendra bhagavAnke Age dhumAvadAra jalebI nahIM car3hAyI thI, kintu usake chalase zIghra hI apanA saMsAra chor3a diyA thaa| bhAvArtha-jisa prakAra saMsRti-saMsAra caturgatike paribhramaNa rUpa hai, usI prakAra jalebI bhI paribhramaNa rUpa-dhumAvadAra thI, ataH usameM jalebIkA apahnava kiyA gayA hai // 7 // artha-tadanantara jayakumArane zIghra hI dIpakake chalase eka prayojanatAko prApta rAgadveSako chor3a diyA thA, kyoMki rAgadveSa aura dIpaka-donoM hI apanI apanI saMbhramaNa rUpa kriyAko dikhA rahe the tathA donoM hI apane varNarUpa lakSaNako dhAraNa karane vAle the| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra dIpaka, prakAza aura kajjala rUpa hote haiM, vAyuke vegase sambhramirUpa-halana calana rUpa hote haiM, usI prakAra rAgadveSa bhI zubha-azubha rUpa hote haiM aura saMsAra paribhramaNake kAraNa kahalAte haiM |78 //
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1116 jyodaya-mahAkAvyam [79-80 tathAhato'gne bahuzasyavRttinA'tha tena kRSNAguruNA mahAtmanA / pramodinA samprati kRSNAvartmani javena nIlAmbaratA prakAzitA // 79 / / tathetyAdi-tathA punarahaMto'gra samprati bahuzasyA prazaMsAyogyA vRttizceSTA yasyAthavA bahuzasyA vRttibaMhuvrIhisamAso yasya tena bahuzasyavRttinA kRSNo'gururAllaghubhrAtA yasya tena kRSNAguruNA mahAtmanA gandhApekSayA vipularUpeNAthavA mahApuruSeNa pramodinA sugandhayuktena kRSNavartmani vahnau nIlAmbaratA dhUmena kRtaM nIlamambaramAkAzaM yena tattA tathA kRSNasya nArAyaNasya vartmani paddhatI sahavartitayA nIlAmbaratA nIlamambaraM vastraM yasya tattA baladevatA prakAziteti samastIha samAsoktiralaMkAraH // 79 // sunAlikeraM nijamastakAkRti samIrayAmAsa punaH samI rayAt / svayaMbhuvaH sandayitaH svayaMbhuvaH padeSu sandezapadeSu ca zriyaH / / 80 // .., sunAlikeramityAdi-punaH sa samo samatAbhAvI bhuvaH pRthivyAH sandayitaH priyatamo jayaH zriyo lakSmyAH sandezapadeSu sthAneSu svayaMbhuvo'haMtaH-padeSu, pUjyatvAt bahuvacanamatra, nijamastakasyAkRtirivAkRtiryasya tannAlikeraM nAma phalaM svayaM samIrayAmAsa samarpayAmAsetyatra yamakAlaMkAraH // 80 // artha-atyanta prazaMsanIya vRttise sahita udArahRdaya tathA pramodase yukta jayakumArane arhata bhagavAnke Age atyanta sugandhita kRSNAguru candanakI dhUpa agnimeM nikSipta kara usake dhUmase AkAzako nIlA-nIlA kara diyA / . 3.: arthAntara-usa dhUpane nIlAmbaratA balabhadratA, prakAzitakI thI, kyoMki jisa prakAra balabhadra bahuzasyavRtti-bahuta dhAnyakA saMgraha karane vAle the usI prakAra dhUpa bhI bahuzasyavRtti-atyanta prazaMsanIya ceSTAvAlI thI, jisa prakAra balabhadra kRSNAguru the-kRSNa nAmaka laghu bhAIse sahita the usI prakAra dhUpa bhI kRSNAguru-aguru candanase nirmita thI, jisa prakAra balabhadra mahAtmA-utkRSTa .. AtmA vAle the usI prakAra dhUpa bhI mahAtmA-sugandhakI apekSA utkRSTa rUpa thI, jisa prakAra balabhadra pramodI-harSa sampanna the usI prakAra dhUpa bhI pramodI-dUra taka phailane vAlI prakRSTa gandhase sahita thI, jisa prakAra balabhadra kRSNavartma-zrIkRSNake mArgAnuyAyI the usI prakAra dhUpa bhI kRSNavartma-agniko anuyAyI thI arthAt agnimeM prakSipta kI jAtI thI aura jisa prakAra balabhadra nIlAmbara-nIla vastra dhAraNa karane vAle the usI prakAra dhUpa bhI nIlAmbaraAkAzako nIlA karane vAlI thI / / 79|| artha-tadanantara samatAbhAvI evaM pRthivIke priyatama jayakumArane lakSmIke
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81-83 ] caturvizaH sargaH padAravindeSu padAravindako manoharASTAGgamayoM prabhorjayaH / tanuM svakIyAmiva cAtanUttamAM samarpayAmAsa samagrato balim / / 81 // padAravindeSvityAdi-evaM jayo nAma rAjA sa padArasya caraNarajaso vindako'nujJAvedanakaro bhavan prabhoH padAravindeSu caraNakamaleSu manoharANi aSTAvaGgAni pUrvakathitAni tanmayoM bali pUjAM svakIyAM tanumiva cAtanUtamA balivakSe'tyantottamAM tanupakSe cAtanoH kAmadevasya yathottamA tathottamA samagrataH pUrNarUpeNa samarpaNamAsetyupamAlaMkAraH / / 81 // sudevamantrA japataH surItitaH zaye samApurguNino'vatAraNam / sitopalAkSAvalidambhasambhavA vizuddha bojasphuTazuddhavarNakAH // 82 // sudevamantrA ityAdi-surItito yathAgamoktarIti to japato japaM kurvato'sya guNino jayakumArasya zaye haste sudevamantrAH parameSThivAcakA mantrA avatAraNamavatArasyAvataraNasya gaM jJAnaM tadavatAraNaM samApuH / kathaM samApuriti cet ? sitopalAkSANAM zuddhasphaTikanimitamaNInAmAvaliH paGktistasyA dambhAdeva sambhavo yeSAM te vizuddhabhyo bojebhyaH sphuTaH prakaTIbhUtaH zuddhaH svaccho varNa eva varNako yeSAM te tatheti kilopahna tyalaMkAraH / / 82 // tadAgasAM saMharaNAbhilASiNaH payojalakSmI muSi pANipallave / SaDaGkrimAlA hyanuSaGgijanminAM rarAja rudrAkSaparamparA tarAm // 83 // sandeza sthAna svarUpa arhanta bhagavAnke caraNoM meM svayaM apane mastakake samAna AkRti vAle nAriyalako zIghra hI samarpita kiyA / / 80 // ____ artha-isa prakAra caraNarajako prApta karane vAle jayakumArane prabhuke caraNa kamaloMmeM pUrvokta jala-candanAdi ATha aGgoMse sahita usa argharUpa pUjAko saMpUrNa rUpase samarpita kiyA, jo apane zarIrake samAna thI, arthAt jisa prakAra apanA zarIra hastapAdAdi ATha aGgoMse sahita hai, usI prakAra vaha argharUpa pUjA bhI jala-candanAdi ATha aGgoMse sahita thI aura jisa prakAra apanA zarIra atanUttamaanaGga-kAmadevase sundara thA, usI prakAra vaha argharUpa pUjA bhI atanUttamAatyanta uttama thI / / 81 // __ artha-Agamokta rItise jApa karane vAle guNavAn jayakumArake hAthameM parameSThivAcaka una mantroMne avataraNa kiyA, jo zuddha sphaTikakI mAlAke bahAne bIjAkSara rUpa zuddha varNarUpa akSaroMse sahita the| bhAvArtha-jayakumArane hAthameM sphaTikakI mAlA lekara parameSThi vAcaka mantrakA jApa kiyA // 82 //
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1118 jayodaya-mahAkAvyam [.84-85 tadAgasAmityAdi-tadA japAvasare'nuSaGgajanminAM prasaGgataH prAptAnAmAgasAmaparAdhAnAM saMharaNaM parihAramabhilaSatIti tasya payojalakSmImuSi kamalazobhApahArake pANipallave jayakumArasya haste rudrAkSANAM paramparA paGktiH SaDajrimAlA bhramaratatihIva rarAjatarAmityutprekSAlaMkAraH // 8 // babhAja bhAjanmabhuvaM tu bandhuraM svarindirAkRSTikRtaH karaM varam / suzikSituM lohitimAnamuccakaiH pravAlavAlAvalirenasAM ripoH // 84 // babhAjetyAdi-enasAM pApAnAM ripoH sahajazatroH svarindirAyAH svargalakSmyA AkRSTi samAkarSaNaM karoti yastasya jayakumArasya bhAyAH zobhAyA janmana utpatta vaM sthAnaM tata eva varaM bandhuraM manoharaM karaM pravAlasya vidvamasya bAlAH saMbAlakA aMzAsteSAmAvaliH sA kiloccakarlohitimAnaM nirdoSaraktimAnaM suzikSitu samapAlabdhu babhAjAnIcakAretyutprekSAlaMkAraH // 8 // prapaJcazAkhau grahaNau jayasya tau guNena baddhau tu vibhorbbhuuvtuH| bhayAkulevetyapi bhAratI tadA tadAtmikA sA niragAt svasamataH // 8 // prapaJcazAkhAvityAdi-jayasya grahaNo hastau yo prakRSTAH paJca paJca zAkhA agulayo yayosto prapaJcazAkho pratAraNAtmakAviti to vibhorahato guNena kSamAsatpAdirUpeNa rajjvA vA baddho babhUvaturitIvApi tadAtmikA prapaJcAtmikA yA vicArazIlA jayasya bhAratI sApi tadA bhayAkuleva bhayabhItA bhavatIva svasagrato mukhAnniragAvityutprekSAlaMkAraH // 85 // __ artha-japake samaya AnuSaGgika aparAdhoMke parihArakI icchA karanevAle jayakumArake kamalatulya pANipallavameM rudrAkSakI mAlA aisI suzobhita ho raho thI, mAnoM bhramaroMkI paGkti hI A lagI ho // 83 / / ____ artha-pApoMke sahaja zatru evaM svargalakSmIko AkRSTa karanevAle jayakumArake zobhAkI janmabhUmi rUpa ata eva uttama aura manohara hAthako vidruma khaNDoMkI mAlAne mAnoM uccatama lAlimAko sIkhaneke liye hI svIkRta kiyA thA ||4|| ____artha-prapaJcazAkha-pA~ca-pA~ca aGguliyoMse sahita (pakSameM prapaJca-pratAraNAko vistRta karanevAle) jayakumArake hAtha bhagavAnke kSamA-satya-saMyamAdi guNoMse (pakSameM rassIse) baddha ho gaye-bAMdha diye gaye, yaha dekha prapaJca-pratAraNA (pakSameM vistAra) karane vAlI unakI vANI bhI bhayabhIta hokara mukharUpa gharase dhIre-dhIre nikala rahI thii| bhAvArtha-jayakumArane jApake bAda donoM hAtha jor3akara manda svarase kucha pATha par3hA, isIkA kavine utprekSAlaMkArase varNana kiyA hai // 85 //
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86-87 ] caturvizaH sargaH 'tatyAja zakraH zakanAbhimAnaM punIta yAvattava kIrtigAnam / svalpena bodhena tathApi nAmin vAtAyaneneva nirUpayAmi // 86 // tatyAjeti-he punIta ! pavitrAtman !yAvattava kItigAnaM tAvatta katuM zakanasyAbhimAnaM zakro'pi zakanArthanAmadharo'pi tatyAja tyaktavAn, tathApi vAtAyaneva gavAkSeNeva svalpena yatkiJcanAtmakenApi bodhena he nAmin ! svAminnahaM tava kotigAnaM nirUpayAmi karomi, gavAkSo yathA zakyaM vAtaM nirUpayati tathAhapIti dRSTAntAlaMkAraH / athavA yathA svalpacchidrayukto gavAkSo mahAntaM gajAdikaM darzayati, tathAhamapi svalpena bodhena mahAntaM bhagavadguNoghaM darzayAmi / / 86 / / tavAvatAro hadime prazasya kSudre'pi vAdaze iva dvipasya / guNAMstu sUkSmAnapi sAlasanA sUcI na gRhNAti kuto rasajJA // 87 // tavAvatAra ityAdi-he prazasya bhagavan ! me mama kSudre saMkIrNe'pi hRdi citta mahAtmanastavAvarze varpaNe dvipasya hastina ivAvatAraH samAgamo'bhUvapi vollekhanIya eSa prasaGga iti sUcIva yA me rasajJA''lasyameva prAptA yadyapi sUcI sA sUkStraM guNaM sUtra sukhena gRhAti, kintu nAsau me rasajJA sUco taba gugAn sUnAna gRhAtotyAlasyameva / virodhAbhAso'yam // 7 // artha-he pavitrAtman ! jitanA ApakA kIrtigAna hai, utanA karaneke liye yadyapi zaktizAlI indrane apanI zaktikA abhimAna chor3a diyA, parantu maiM jharokheke samAna apane svalpajJAnase he svAmin ! ApakA kIrti gAnakara rahA hU~ // 86 // artha-he prazasya ! he stutya ! mere saMkIrNa hRdayameM ApakA avatIrNa honA aisA hai jaise darpaNameM hAthIkA avatAra hotA hai / yaha eka ullekhanIya prasaGga hai parantu suIke samAna jo merI rasajJA jihvA hai vaha alasajJA-rasajJA na rahakara alasajJA ho gaI hai, arthAt Alasyako prApta ho gii| yadyapi suI sUkSma guNa-mahIna sUtako grahaNa kara letI hai parantu mero jihvArUpI suI Apake sUkSma guNoMko grahaNa nahIM kara pAtI isaliye vaha alasajJA ho gaI hai| tAtparya yaha hai ki ApakI mahimA hamAre hRdayameM to avatIrNa huI hai, parantu jihvAmeM use kahanekI sAmarthya nahIM hai // 87|| . 1. tatyAja zakraH zakanAbhimAnaM nAhaM tyajAmi stavanAnubandham / svalpena bodhena tato'dhikArtha vAtAyaneneva nirUpayAmi / / 'viSApahAre dhanaMjayasya' .
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1120 jayodaya-mahAkAvyam [88-99 zuddhAtmasaMvittirihAbhirAmA tavAtha me rAgaruSoH sadA'mA / nAmAsako samprati vAkpravRttirekasya labdhirna yugasya dattiH / / 8 / / zuddhAtmetyAdi-he prabhoriha tava zuddhAtmanaH kevalasya rAgadveSAdirahitasyAbhirAmA kalyANAdhArA saMvittirasti / atha punarme mama rAgazca ruT ca tayo rAgaruSoramA'ndhakArapUrNA'mAvasyeva sadA satatamiti nAma vAkpravRttirlokoktirekasya labdhirna yugasya dattiH sA caritArthA / nakArasya madhyadIpakatvAdubhayataH pravRtteriti dopako'laMkAraH / / 88 // kudevatAnAmadhunA''dhidattvAd akSArthabhUtAdhicikitsakatvAt / indrAdibhiH stutyatayA tridhA tvAM devAdhidevaM manujA mananti // 89 // kudevatAnAmityAdi he nAtha ! tvAM manujA mahApuruSA devAdhidevamiti mananti stuvanti tadadhunA tridhA triprakAraM ye vAstavena devA na bhavanti kintu saMsAriNaH svArthavazena yAn vevA iti kathayanti teSAmAdheyakatvAnniSedhakatvAvityekaH prakAraH / akSANAmindriyANAM devazabdavAcyAnAM ye'rthA viSayAstebhyo bhUtasya saMjAtasyAzcikitsakatvAditi dvitIyaH prakAraH / indrAdibhirdevaizca tvaM stutya ityato devAnAmadhideva iti tRtIyaH prkaar| // 89 // mohasya mohastvayi vItarAge rAgazca sAgastvamagAjjinendra / kAmo nikAmo'tha vayaM vadAmastvayAnuvidhA kamalAmalA'bhUt // 10 // artha-he prabho ! Apake to kalyANakI AdhArabhUta eka zuddhAtmAkI hI anubhUti hai, parantu mere rAga dveSako andhakArapUrNa amAvAsthA hai / na mujhe eka zuddhAtmAkI anubhUti ho sakatI hai aura na rAgadveSakA denA ho sakatA hai, isIliye lokokti prasiddha hai ki 'lenA eka na denA do' / / 88 // artha-he nAtha ! uttama puruSa Apako devAdhideva mAnate haiM arthAt devAdhideva kahakara ApakI stuti karate haiM / yaha devAdhidevatva tIna prakArase siddha hotA hai(1) Apa kudevatAoMko Adhi'-mAnasika vyAdhike dene vAle haiM isaliye devAdhideva kahalAte haiM / (2) Apa indriyavAcaka devoMke viSayoMse prANimAtrake cikitsaka haiM, arthAt indriyoMke viSayoMse prANiyoMko surakSita karate haiM, isaliye Apako devAdhideva kahate haiN| (3) aura Apa indrAdi devoMke dvArA stutya haiM, ataH una sabase zreSTha honeke kAraNa devAdhideva kahalAte haiM / / 89 / / 1. 'puMsyAdhirmAnasI vyAthA' ityamaraH / 2. 'devo rAjJi sure meghe devaM syAdindriye matam' iti vizvalocanaH /
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91-92] caturvizaH sargaH 1121 mohasyetyAdi-he jinendra ! tvayi vItarAge sati mohaH parasminnAtmabhAvaH sa tu mohaM UhenAdhunAhaM kiM karomIti vitrkmaaptH| rAgaH svArthasya sAdhakatayA prema sa sAgastvaM sAparAdhatvamagAt kila naiva tiSThati / kAmazca maithunabhAvaH sa nikAmo niSkriyo nirIho vaa| tvayAnuviddhA prabhAvitA sA kamalApyAtmani eva malaM yasyAH kilAmalA'bhUditi vayaM vadAmaH / bahuprabhAvo'yamalaMkAra // 90 // nijaM jina tvAM pravadAmi bhaktyA svArthI paraH sambhavitAsti zaktyA / vilomatAsminnakharaprayuktyA tvadAdarI yo'nugataH sa bhuktyA // 91 // nijamityAdi-he jinAhaM tvAM jinameva nijamiti pravadAmi bhaktyA guNAnurAgavazena zavavibhAgavazena vA, paro yaH ko'pi naraH sa tu svArtho sambhavitAsti zaktyA yathAzakti svArthameva pUrayati / yadi jina eva nija iti tadA vilomatAtra kuto jAteti cennakharaprayuktyA'tra sA yayA kharaM tIkSNameva karAnajanA nakharaM vadanti tathA tvAmapi yatastvavAdarI yo janaH sa bhuktyA bhogasAmagrayA'khilaprakArayA sampatyA vA'nugato yukto bhavati // 9 // namattirITocitaratnarociH pavAgrarucyA tava ceddhazociH / samAgame svastikameva vastu samastu puMsAM sukRtazriyastu // 92 // artha-he jinendra ! Apake vItarAga honepara mohako moha ho gayA, arthAt vaha (mA + Uha) meM kyA karUM isa vitarka-vicArase rahita ho gayA / rAgasAgastva aparAdha sahita avasthAko prApta ho gayA (AgasA'parAdhena sahitaH sAgA stasya bhAvaH saagstvm)| aura Apase anuviddha-prabhAvita kamalA-lakSmI svayaM hI kamalA (ke-Atmani malaM yasyAH sA kamalA) AtmAke viSayameM mala-malinatAko prApta ho gii| bhAvArtha he bhagavan ! Apa moha-rahita haiM, rAgarahita haiM aura bhautika lakSmIse rahita haiM / / 90 // ___ artha he jina ! maiM bhaktise Apako nija kahatA hU~ / anya loga to svArthI hote haiM, ve zaktike anusAra svArtha hI siddha karate hai / jinakA nija kaise ho gayA arthAt zabdoMmeM vilomatA viparItatA kaise ho gaI, to nakhara zabdake samAna ho gii| bhAva yaha hai ki manuSyake karAgra-hAthake agrabhAgako jo ki khara-tIkSNa hotA hai, use lokameM nakhara-tIkSNa nahIM (pakSa meM nAkhUna) kahA jAtA hai| isI prakAra jo nija the ve jina kahalAne lge| tathA jo manuSya tvadAdarI-ApameM
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1122 jayodaya-mahAkAvyam [93-94 ___ namattirITocitetyAdi-he jina ! pusA bhaktajanAnAM namanto ye tirITA maulayasteSacitAni yAni ratnAni teSAM rociH kAntiprasaraNaM tat tava padAgrANAM nakhAnA rucyA kileddhaM samRddhaM zociH prakAzo yasya tadetatu sukRtazriyaH puNyasampattyAH samAgame svastikaM nAma maGgalakaraM vastu samastu / / 92 // bhAsvan prarohantyapi mAnasAbdhAvanekazo ye kamalaprabandhAH / svaddarzanenAzu punaH sphuTanti AmodavAvAH svayamaddhavanti / / 93 // bhAsvannityAdi--he bhAsvan prabhAmaya sUrya ! asmAkaM mAnasAbdhau cittasAgare'nekazo bahuprakArA ye kamalaprabandhA manoratharUpAH prarohanti janma labhante te'pi tvaddarzane tavAvalokane punaH zIghra prasphuTanti, yataH svayamevAmodasya sugandhasya prasannabhAvasya vAdAH samAcArA udbhavanti // 13 // nirIhamArAdhya susiddhasAdhyastvAmastu bhakto viguNaM virAdhya / cintAmaNi prApya naraH kRtArthaH kimeSa na syAdviditAkhilArtha // 14 // nirIhamityAdi he viditAkhilArtha ! he sarvajJa ! bhakto jano viguNaM guNahInamanyaM virAdhya tyaktvA tvAM nirIhamicchArahitamArAdhya niSevya samyakprakAreNa siddhaH sampannatAmAptaH sAdhyaH kartavyo yasya so'stu / eSa narazcintAmaNi prApya kiM na kRtArthaH saphalakAryaH stAt, kintu stAdeveti vakroktiH // 14 // Adarase sahita hai, vaha bhukti-bhogasAmagrI athavA vividha sampattise anugatasahita hotA hai // 21 // __ artha he bhagavan ! bhakta janoMke namra honebAle mukuToMmeM saMlagna ratnoMkI jo kAnti Apake nakhoMkI kAntise samRddha-atyanta dedIpyamAna ho rahI hai, vaha puNya rUpa lakSmIke samAgamameM svastika maGgalakArI vastu ho / / 92 // artha-he dedIpyamAna sUrya ! hamAre hRdayarUpI sAgarameM jo aneka prakArake kamalarUpa manoratha aGkurita ho rahe haiM, ve ApakA darzana honepara zIghra hI vikasita ho jAte haiM aura unakI sugandha athavA prasannatAke samAcAra svayaM hI udbhUta ho jAte haiM // 93|| artha-he samasta padArthoke jJAtA jinendra ! bhakta jana anya guNahIna devoMko chor3akara icchArahita Apako ArAdhanA kara apanA sAdhya-manoratha siddha kara lete haiM so ThIka hI hai, kyoMki cintAmaNi-ratnako prApta kara kyA manuSya kRtArtha-kRtakRtya nahIM hotA ? arthAt avazya hotA hai // 94 // www.jainettbrary.org
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95-97] caturvizaH sargaH 1123 tvadIyapAdAmbujarAjabhAjAM bhuvAM bhavantIha mahaHsamAjAH / sumAni samprApya sugandhimanti saugandhyamArAnnuzayaM nayanti // 95 / / tvadIyetyAdi-he sarvajJa ! tvadIyapAdAvevAmbujarAjau bhajanti sevante yAstAsAM bhuvAM tvaccaraNasampakiMtabhUmInAmapi kileha mahasAmutsavAnAM samAjAH samUhA bhavanti yathA kila sugandhimanti sumAni puSpANi tAni samprApya gatvA numanuSyasya zayaM hastamArAdeva saugandhyaM nayantIti dRSTAntaH // 15 // narottamaH prArthayiteti nAthamanAkulo'bhUdanavadyagAthaH / svargazriyo'pAGgazaraughalakSaH saMsiddhisandezapunItapakSaH // 96 // narottama ityAdi-anAkulo vyAkulatArahito'navadyA nirdoSA bhagavatstutimayA gAthA vAco yasya sa jayakumAra ityuktaprakAreNa nAthaM trilokapatimahantaM prArthayitA sA svargazriyo'pAGgAnAM kaTAkSANAmeva zarANAM bANAnAmoghA: samUhAsteSAM lakSyo'bhUt taya saMsiddharmukteH saMdehasya rahasyanivedanasya punItaH pavitraH pakSazca bhUditi // 16 // jinezarUpaM sutarAmatuSTamApIya pIyUSamivAbhipuSTaH / punazca nirgantumazaknuvAnastato babhUvocitasaMvidhAnaH // 17 // jinezarUpamityAdi-zrIjayo jinezasya rUpaM sutarAmeva yadaduSTaM nirdoSaM tadeva pIyUSamamRtamApIya yatheSTaM pItvA'bhipuSTaH sthUlatAmavApta iva punastato nirgantu pratinirtitumazaknuvAno'samartha ityucitasaMvidhAnaH kiM kArya kathamato gantavyamiti vicAravAn babhUvetyutprekSAlaMkAraH // 97 // artha-he bhagavan ! Apake caraNarUpI zreSTha kamaloMkI sevA karane vAlI pRthivIke isa lokameM bahuta bhArI utsavoMke samUha udbhUta hote haiM yaha ThIka hai, kyoMki sugandhiyukta puSpa apane saMparkase manuSyake hAthako sugandhi prApta karA hI dete haiM / / 95 // ___artha-AkulatArahita tathA nirdoSa vacanoMse sahita rAjA jayakumAra isa taraha bhagavAn jinendrako stuti kara svargalakSmIke kaTAkSarUpa bANasamUhake lakSya hue tathA muktisaMdezake bhI pAtra hue / / 16 / / ___artha-zrI jayakumAra zrIjinendra devake amRtake samAna nirdoSa rUpako atyadhika mAtrAmeM pIkara mAnoM itane sthUla ho gaye ki jinAlayase nikalaneke liye asamartha ho gye| bhAva yaha hai ki jinendra devakI prazAnta mudrAke darzana karate hue ve itane bhAvavibhAra ho gaye ki vahA~se bAhara jAnekA vicAra hI bhUla gaye /
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 jayodaya-mahAkAvyam [98-100 sUkSmatvato luptamavetya cetaH zrIpAdayonivrajatAthavetaH / avApi tatratyarajastu tena saMzodhanAdhInaguNastutena // 98 // sUkSmatvata ityAdi-athavA tena jayenetaH zrIsadanAnnijatA cetaH svIyaM manaH sUkSmatvataH kAraNAcchIpAdayoluptaM vilInamavetya saMzodhanasya samanveSaNasyAdhIno yo guNastena stutena sathitena tena tatratyaM rajaH zrIcaraNadhUrivApi saMgRhItamityutprekSAlaMkAraH // 98 // anuSThitaM yadyadadhIzvareNa tattatkRtaM zrIsudRzA''vareNa / yenAdhvanA gacchati citrabhAnustenaiva tArAtatireti sA'nu // 99 // anuSThitamityAdi--adhIzvareNa jayakumArega tatra yadyadapyanuSThitaM samAcaritaM zrIsudRzA sulocanayApi tattadAdareNa vinayapUrvakaM kRtametadyuktameva, yataH kila citrabhAnuH sUryaH sa yenAdhvanAkAzamArgeNa gacchati tenaivAdhvanA sA tArANAM tatiH paMktirapi tamanu eti saMgacchatIti dRSTAnto'laMkAraH // 99 / / velA babhUva vyavadhAnahetuH sulocanAtaddhavayordvaye tu / sandhyA nizAvAsarayorivAthAnugacchatonimnanibaddhagAthA // 10 // veletyAdi--athAnugacchatoH sAddhaM vrajatoH sulocanA ca taddhavo jayakumArazca tayoIye vyavadhAnahetunimnanibaddhA gAthA paricayarotiryasyAH sA velA nizAvAsarayormadhye sandhyeva babhUva / tu pAdapUrtI // 10 // pazcAt kyA karanA cAhiye isa prakArakA vicAra karane lage // 97 // ___ artha-jayakumArane dekhA ki sUkSmatAke kAraNa hamArA citta jinendradevake caraNoMmeM lupta ho gayA hai, ataH use prApta karaneke yogya guNase sahita jayakumArane jinAlayase nikalate hue vahA~kI dhUli prApta kara lo| dhUliko unhoMne mAnoM isa bhAvanAse prApta kiyA thA ki isa tAntrika prayogase hamArA lupta citta hameM prApta ho jaaygaa| ____bhAvArtha-jinendradevakI caraNaraja mastaka para lagA kara ve mandirase bAhara nikale // 98 // ___artha-jayakumArane vahA~ jo jo kArya kiyA usa usa kAryako sulocanAne bhI Adara bhAvase kiyA so ThIka hI hai, kyoMki sUrya jisa AkAza mArgase jAtA hai tArAoMkI paMkti bhI usI mArgase usake pIche-pIche jAtI hai / / 99|| ___ artha-jisa prakAra Age-pIche calate hue rAtri aura dinake bIca sandhyA vyavadhAnakA kAraNa hotI hai, usI prakAra sulocanA aura jayakumAra ina donoMke bIcameM nimnAGkita paricayase yukta velA vyavadhAnakA kAraNa huI thI // 00 //
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1125 101-104] catuvaziH sargaH saudharmasaMsadi nizamya tayoH prazaMsA zole parIkSitumupAttamAnaH svideva / bhAryAM nijasya caturAmiha kAJcanAkhyAM smAjJApayatyapi raviprabhanAmadevaH // 10 // saudharmetyAdi--spaSTamidam // 101 // sadambhA''gatya sA rambhA jayabhajAnisannidhau / uvAca vAcamityevaM savilAsavayodayAm // 102 // sadambhetyAdi-dambhena cchalena sahitA sadambhA mAyAvinI sA rambhA svarvezyA bhUA pRthvIyaM jAyeva yasya sa bhUjAnirjaya eva bhUjAnistasya sannidhau nikaTadeza Agatya vilAsena sahitAyA dayAyA udayo yayA bhavedityetAdRzomityevaM nimnAGkitAM vAcamuvAca / / 102 // mama vRttakusumamAlA''mAdamayI bhAgyazAlinA tvkyaa| hRdaye'vadhAraNIyA nararatnaka ! yatnato labhyA // 103 / / mametyAdi--he nareSu sAmarthyazAliSu ratnaka ! zreSThatama ! tvayaiva tvayA bhAgyazAlinA mama vRttAnyatItAni caritAni tAnyeva kusumAni teSAM mAlA yA''modamayI prasannatAdAtrIti sugandhasahitA'to yatnato'pi prayatnaM kRtvApi samarjanIyA svahRdaye'vadhAraNIyAsti // 103 / / vijayArbottarabhAge ratnapurendro manohare viSaye / piGgalagAndhArAkhyaH sulakSaNA suprabhA mahiSI // 104 // vijayA?tyAdi-vijayAddhaparvatasyottarazreNyA manohare deze ratnapurasyendro rAjA artha-saudharmendrakI sabhAmeM prazaMsA sunakara jayakumAra aura sulocanAke zIla kI parIkSA karaneke liye utsuka raviprabha nAmaka devane apanI kAJcanA nAmaka catura devIko AjJA dI // 101 / / ___ artha-usa mAyAvinI devIne rAjA jayakumArake pAsa Akara vilAsa sahita dayAko prakaTa karane vAle nimnAMkita vacana kahe // 102 // artha-he nararatna ! mere caritarUpa phUloMkI mAlA, jo ki Anandako dene / vAlI hai (pakSameM sugandhamayo hai) aura prayatnase prApta karane yogya hai, Apa bhAgyazAloke dvArA hRdayameM dhAraNa karane yogya hai // 103 // ___ artha-vijayArddha parvatako uttara zreNI sambandhI manohara dezameM piGgala
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1126 jayodaya-mahAkAvyam 105-107 piGgalagAndhArAkhyastasya suprabhA nAma sulakSaNA prazaMsanIyaguNA mahiSI cAsti // 104 // vidyutprabhA suputrI hyanvitanAmAnayornamerbhAryA / tvAmekadA sumeroviharantaM nandane vane'pazyat // 105 / / vidyutprabhetyAdi ----anayoda yovidyutprabhA nAma putrI yA yathArthanAmA navidyAdharasya bhAryA saikadA sumerornandane vane viharantaM tvAmapazyat // 105 // vanaM manojJaM bahukalpavRkSaM hArapriyAnIta ihAsti zakraH / prasanna airAvata eSa kiM vA kuberako nandanavattato yat // 106 // vanamityAdi-yad vanaM manojJaM nandanaM nAma tato nandanaM svargIyavanamiva yato kalpavRkSaM bahukalpairanekaprakArairvRkSairyuktaM tad bahubhiH kalpavRkSaryuktaM yata iha haripriyA nAmauSadhistayA nItaH svIkRtaH zakraH kubjo vArjunaH vRkSo vA pakSe haripriyA zacI tayA nIta indraH / prasanna airAvato nAraGganAma vRkSaH, pakSe airAvato hastI kubera eva kuberako nandIvRkSaH pakSe dhanada iti // 106 // latAnikujjeSu ghanaprasUnapadena puSpAyudhalubdhakena / prasAritA samprati saMgrahItuM pAzA hi pAnthekSaNapakSimAlAm / / 107 // gAndhAra nAmakA ratnapurakA rAjA hai aura prazaMsanIya guNoMse sahita suprabhA nAmaka usakI rAnI hai // 104 / / artha-una donoMkI sArthaka nAma vAlI vidyutprabhA putrI hai, jo namikI strI hai| usane eka samaya sumeruke nandana vanameM vihAra karate hue tumheM dekhA // 105 // ___artha-sumeru parvatakA vaha nandanavana svargake nandanavanake samAna manojJa-manohara thA, kyoMki jisa prakAra svargakA nandanavana bahukalpavRkSa-aneka kalpavRkSoMse sahita hai usI prakAra vaha nandana vana bhI bahukalpavRkSa-bahuta prakArake vRkSoMse sahita thA, jisa prakAra svargake nandanavanameM haripriyAnItaH zakro'sti-indrANIke dvArA lAyA huA indra rahatA hai usI prakAra usa nandana vanameM haripriyAnotaH zukraH-haripriyA nAmaka oSadhise sahita kubjaka athavA arjuna (kohA) nAmaka vRkSa thA, jisa prakAra svargake nandanavanameM prasanna airAvataH-prasanna airAvata hAthI hotA hai usI prakAra usa nandanavanameM bhI prasanna-uttama airAvatanAraGgIke vRkSa the aura jisa prakAra svargako nandanavanameM kubera-uttara dizAkA dikpAla dhanada rahatA hai usI prakAra usa nandana vanameM kubera-nandI vRkSa thA ||106 //
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108-110] caturviMzaH sargaH 1127 latetyAdi-yatra latAnAM nikuJjeSu gRheSu ghanAnAM vipulAnAM prasUnAnAM padena vyAjena puSpAyudhaH kAmaH sa eva lubdhako vyAdhastena pAnthAnAM pathikAnAmIkSaNAnyeva pakSiNasteSAM mAlAM saMgrahItuM prasAritAH pAzA hi samprati bhAnti // 107 // paribhramaSaTpadarAjikAyAmantargato mauktikapuSpapujaH / mauAmanaGgasya niyuktabANAgrAropitaH puGkha ivAvabhAti / / 108 // paribhramadityAdi--paribhramatAM paryaTatAM SaTpadAnAM bhramarANAM yA rAjikA paMktistasyAmantargato madhyavartI mauktikapuSpapujo muktAkRtipuSpasamUhaH so'naGgasya kAmadevasya mauvyA jyAyAM niyuktassamAropito yo bANastasyAne bhAga AropitaH pukha ivAvabhAti // 108 // samutsukAnAmathavA zukAnAM paMktiH patantI prmprsnnaa| mano haratyeva harinmaNInAM vinirmitA toraNasantatirvA // 109 // zukAtmanAmityAdi-samutsukAnAM mutkaNThAyuktAnAM zukAnakIrANAM paramaprasannA paMktistatrApatantI satI harinmaNInAM nirmitA toraNasantatirvA darzakAnAM mano haratyevotprekSAlaMkAraH // 109 // purA purArerupari prakopAnmukteSu kAmasya hi mArgaNeSu / premin parAgopacayApadezAt tadaGgabhasmaiva samasti lagnam // 110 // puretyAdi-he premin ! yatra purA pUrvakAle purArermahAdevasyopari prakopAnmukteSu artha-jisa nandanavanake latAgRhoM meM atyadhika puSpoMke chalase kAmadevarUpI zikArIne pathikajanoMke netrarUpI pakSiyoMkI paMktiko pakar3aneke liye isa samaya mAnoM jAla hI phailA rakkhe haiM / / 107|| __ artha-paribhramaNa karanevAle bhramaroMkI paMktike madhyameM sthita motIke AkAra vAle puSpoMkA samUha kAmadevakI pratyaJcA para car3hAye gaye bANakI mUThake samAna suzobhita hotA hai / / 108 // artha-athavA usa vanameM utkaNThita totAoMkI par3atI huI parama prasanna pakti hare maNiyoMkI banI toraNasantatike samAna darzakoMkA mana hara letI hai // 109 // artha-he premin ! pUrvakAlameM kAmadevane tIvra krodhase mahAdeva jIke Upara jo
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1128 jayodaya-mahAkAvyam [111-113 kAmasya mArgaNeSu zareSu puSpeSu parAgasyApacaya saMgrahastasyApadezAd rajo'zacchalAt tasya devasyAGge yad bhasma tadeva lagnaM samastItyapahna tiH // 110 // muharmadbhaGgibhiraGga yatra bhrazyadrajAH zrIsthalapadma Aste / samudvaman san hutabhakkaNAn sazAgopalaH smArazilImukhAnAm // 111 // muhurityAdi--he aGga ! yatra maruto vAyoGgibhiH jhampanAbhirmuhubhraMzyadrajA nirantaraM nipatatadreNuparAgaH sa zrIsthalapadmaH sa hutabhujo vahnaH kaNAn samudvaman san smArazilImukhAnAM smarasambandhibANAnAM zANopala utta jakapASANa aaste| apana.tiralaMkAraH // 11 // cAmpeyapuSpaM paramaprasannamantanilonAlikulaM vibhAti / AropitaM sAzugasaMcayaM ca tUNIrametadratinAyakasya // 112 // cAmpeyapuSpamityAdi--yatra yaccAmpeyaM campAsambandhi puSpaM paramaprasannaM vikAsamAptaM yaccAntanilInAlikulamaGkasthitabhramarasamUhaM tatkilaitadratinAyakasya kAmasyAropita. maGgIkRtaM sAzugasaMcayamAzugAnAM bANAnAM saMcayena sahitaM tUNIramiva vibhAti zobhate / upamAlaMkAra // 112 // susajjaguJjA parito bhramantI rajastaTe SaTpadadhoriNIti / ayomayIyaM khala zaGkalA syAdighmAdhipasyAdhvagabandhanAya / / 113 / / susajjagujetyAdi-susajjA spaSTarUpA gujA guJjanaM dhvaniryasyA: sA SaTpadAnAM bhramarANAM dhoriNI paMktissA rajasaH puSpebhyo nipatitasya taTe prAnte parita itasta to apane puSparUpI bANa chor3e the, unameM parAga saMgrahake chalase unake zarIrakI bhasma hI saMlagna hai| bhAvArtha-phUloMmeM jo puSparajake aMza dikhAyI dete haiM, ve puSparajake aMza nahIM hai kintu mahAdevake zarIrako bhasma haiM / / 110 // ___ artha-vAyuko jhampanAoM-jhokhoMke kAraNa jisase bAra-bAra parAga gira rahI hai, aisA zobhAyamAna gulAba vahA~ agni-kaNoMko ugalane vAlA kAmadevake bANoMko tokSaNa karanekA zANopala-masAMNa hI hai / / 11 / / artha-jisake bhItara bhramaroMkA samUha chipA huA hai, aisA yaha khilA huA gulAba bANasamUhase sahita kAmadevake tarakazake samAna jAna par3atA hai / / 112 // artha--parAgake samIpa guJjana dhvanike sAtha cAroM ora bhramaNa karatI huI
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114-116 ] caturviMzaH sargaH 1129 bhramantI satIkSyate seyaM / khalu adhvagAnAM pAnyAnAM bandhanAya stambhanAyedhmAdhipasya kAmarAjasyAyomayI lohaghaTitA zRGkhalA nigaDatatiH syAdbhavedityutprekSAlaMkAraH / / 113 / / prAntabhramadbhRGganinAdadambhAdatiprasannA khalu jagajjigISormadanAmarasya nirantaraM kUjati prAntetyAdi -- tu punaratiprasannA pATalA sA khalu prAnte bhramanto ye bhRGgA bhramarAsteSAM ninAdasya guJjanasya dambhAnnirantaraM jagajjigISavizAM jetumicchato madanAmarasya kAmadevasya kAhalA DhakkA kUjatIvetyutprekSAlaMkAraH // 114 // dRSTA muhuryA kusumapradeze bhRGgaH sadaGgairatha pallavAnAm / kulairidAnImupalAlitApi vibhAti sadyo gaNikA prasannA // 115 // pATalA tu / kAhaleva | | 114 // dRSTetyAdi - athedAnImatra sadyaH prasannA gaNikA' yUthikA vezyA ca vibhAti / kIvRzIti cet ? pallavAnAM patrANAM pakSe viTapAnAM yadvA zRGgArANAM kule: samUhairupalA - litApi saGgeSTaH sundaraizca bhRGgaralibhiH kAmibhizca kusumapradeze puSpasthAne muhurvAraM vAraM dRSTAvalokitArthAdupabhuktA yA sA / 'pallavo vistare khaGge zRGgAre'laktakarAgayoH / astrstrI tu kisale viTape'pi ca pallavaH / iti vizvalocanakAraH / samAsoktiralaMkAraH // 115 // gato bhavAn vRkpathamAtramitthaM manobhavArAma ivAbhirAme / svatsannidhau vikriyayAntaraGga-pakSI samApAzu guNIza tasyAH // 116 // bhramaroMko paMkti aisI jAna par3atI thI, mAnoM pathikoM ko bAMdhaneke liye kAmadevakI lohanirmita jaMjIra hI ho // 113 // artha -- atyanta khilI huI gulAbakI jhAr3I samIpa meM bhramaNa karate bhramaroMke zabdake chalase aisI jAna par3atI hai, mAnoM jagatko jItaneke icchuka kAmadevakA nagAr3A hI nirantara baja rahA ho // 114 // artha - jisa nandanavanameM zIghra hI prasannA - khilI huI ( pakSa meM prasannacitta) vaha gaNikA - juhI (pakSa meM vezyA) suzobhita hotI hai, jo ki puSpoMke sthAna para sundara zarIra vAle bhramaroM (pakSa meM viToM) se dekhI gaI hai tathA pallavAnAM kula:kisalayoMke samUha (pakSa meM kAmIjanoM samUhase) upalAlita-sevita athavA upabhukta hai / / 115 / / 1. 'gaNikA yUthikA vezyA' iti vizvalocanaH /
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1130 jayodaya-mahAkAvyam [117-118 gata ityAdi-he guNoza ! itthaM prakAreNa manobhavasya kAmadevasyArAma ivAbhirAme manohare tasminnArAme bhavAn dRkpathamAtraM gatastadA tasyA antaraGgapakSI vikriyayA vikArabhAvena pakSiceSTayA vA'zu zIghrameva tvatsannidhau sannikaTe samApa prAptavAn // 116 / / yataH prabhatyeva bhavAnavazyaM sudarzanIyo'pi babhAvadRzyaH / nitambinInAM maNikAbhijAtA'ho sAmprataM sA kaNikeva jAtA // 117 / / yata ityAdi-avazyaM sudarzanIyo'pi bhavAn yataH prabhRti adRzya eva pracchanno babhau tata Arabhya yA nitambinInAM maNikAbhijAtA sarvadAdaraNIyamaNirUpApi sAmprataM sA kaNikeva jAtA bhavadviyogavazena kRzaprAyA babhUva | aho Azcarye / 117 // yAvannadInaM dinamuttatAra kathaM kathaM sA'pyabalApyudAra / bhayaMkarA pratyuta sA vizeSAdvanI punaH sA rajanizca keSAm // 118 // yAvadityAdi-he udAra vizAlahRdaya ! sApi kilAbalApi svabhAvato yA sA kathaM kathamapi kRtvA yAvannadInaM dinaM samudravad dIrgha divasamuttatAra vyatItavatI punaH sA rajanizca keSAM saubhAgyazAlinA yA sArasya janirjanmadAtrI saiva pratyuta tasya vizeSAdbhayaMkarA vanI jAteti yAvat / zleSo'laMkAraH // 118 // mano'mbujastho'pyakhilapradezavyapekSaNIyaH khalu viSNuveSaH / aviziSTA bhavatA mahezAho tvAM trimUrti nijagAda caiSA / / 119 // mano'mbujastha ityAdi-he maheza ! mahAMzcAsAvIzazceti mahezastatsambuddhI artha-he guNoza ! isa prakAra kAmadevake upavanake samAna sundara usa nandana vanameM Apa usa vidyutprabhAke dRSTigocara hI hue the ki zIghra hI usakA manarUpI pakSI vikriyayA-vikAra bhAvase athavA pakSi sambandhI ceSTAse Apake nikaTa A pahu~cA // 16 // artha-sudarzanIya hone para bhI Apa jisa kAraNa usa samayase adRzya rahe, usa kAraNa vaha vidyutprabhA striyoM meM maNikAke samAna zreSTha hone para bhI isa samaya kaNikAke samAna kRza ho gaI hai, yaha AzcaryakI bAta hai // 117 / / artha-he vizAlahRdaya ! svabhAvase abalA hone para bhI usane kisI taraha nadIna-samudrake samAna vistRta dinako to vyatIta kara liyA, sA rajani-vaha rAtri jo ki kinhIM saubhAgyazAlI puruSoMke liye sArajani-sArthaka janma vAlI hotI hai, usake liye vizeSakara bhayaMkara aTavIke samAna ho gaI hai / / 118 // artha-he maheza ! mahAn rAjan ! (pakSameM he mahAdeva !) Apane use ardhA
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120-121] caturviMzaH sargaH 1131 pakSe he ziva ! saiSA tvayA ardhavaziSTA kRtA mahAdevena gaurItvaM nItA pakSe daurbalyenArdhamavaziSTaM yasyAH sA, yatastvaM tasyA mana evAmbujaM kamalaM tatra tiSThati sa mano'mbujastho brahmAtmakatvenAdhItaH san punarakhileSu pradezeSu vyapekSaNIyaH sarvatra sarvAsvavasthAsu tvamevAvalokanIyo'bhUditi kRtvA ca tvameva viSNuveSa itthaM tvAmeveSA trimUrti nijagAda // 119 // vittAzritaM cittamabhUcca tasyAbhavatsamIpe'tha punaH kutaH syAt / arthakriyAkArizarIrametadakAraNaM kAryamivAcetaH // 120 // vittAzritamityAdi-he ArdracetaH ! karuNAzIla ! tasyAzcittaM yadvitayA vicArakRttayA'zritaM tacca bhavatsamIpe'bhUtvavadhInaM babhUvAtha punastasyA etaccharIramakAraNaM kAraNena vinA kAryamiva kutaH syAditi sA nizceSTA babhUveti / anyathAnupapattiralaMkAraH // 120 // AhvAnane tAM bhavataHpravRttAM tyaktvA kSudhAdyA api tA nivRttAH / sakhyastadIyA na punastvadIyA dRk tadhRvAjIvanadAyinI yAH // 121 // __ AhvAnana ityAdi-tAM bhavataH zrImata AhvAnane sannimantraNe pravRttAM tyaktvA caikAkinI kRtvA tAH prasiddhAH sarvadApi sahacAriNyastAH kSudhAcA api sakhyo nivRttA dUraMgatAH punarapi tasyA hRdo manasa AjIvanadAyinI prANapradA yA tvadIyA dRka sA nAbhUditi // 121 // vaziSTa kara diyA hai-ardhAGginI banAkara gaurI rUpa prApta kara diyA hai (pakSameM vaha sUkha kara AdhI raha gaI hai) phira Apa usake manarUpI kamalameM sthita haiM, isaliye padmanivAsI brahmA hai (pakSameM sadA apane manameM ApakA dhyAna karatI hai) tathA saMkalpake kAraNa saba jagaha dikhAyI dete haiM, ataH viSNu haiM / isa prakAra vaha Apako trimUrti kahatI hai // 119|| ___ artha-he karuNAzola ! usakA jo citta vittAzrita-vicArakatAse sahita thA vaha to Apake samIpa pahu~ca gayA-Apake adhIna ho gyaa| isaliye jisa prakAra kAraNake binA kArya nahIM hotA isI prakAra cittake binA usakA zarIra arthakriyAkAri kaise ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sktaa| bhAva yaha hai ki vaha nizceSTa ho gaI hai // 120 // ____ artha-Apake bulAne meM pravRtta usa vidyutprabhAko chor3akara usakI kSudhA Adi sakhiyA~ bho calI gaI haiM, phira bhI usake hRdayako jIvana dene vAlI ApakI dRSTi use prApta nahIM ho rahI hai // 121 / / 1. 'virahe syAttanmayaM bhuvanam' iti prasiddhaH / 74
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [122-124 svamindukAntatvamaho jagAda mukhaM mRgAkSyAH prakRtaprasAda ! / vidhUdaye suzravadazrukAyaH svato'muto yena payonikAyaH // 122 // __ svamityAdi-he prakRtaprasAda ! kRpAzIla ! tasyA mRgAkSyA mukhaM svamAtmasambandhi tadindukAntatvaM candrasadRzasundaratvamuta candrakAntamaNitvaM jagAda yena kila kAraNena vidhozcandrasyodaye sati tAvadevAmutastasyA mukhAt sutravanti nirvajanti azrUNi tAnyeva kAyo yasya sa payonikAyo'mbupravAhaH svata eveti aho samadbhutametat / anyathAnupapattiH / / 122 // nizo nivRttI sviduSo gataM vA ruSo vidhi pUrvadizo'vilambAt / tatrAtha ca trAsamavApa zApavazaMgatA te sutarAmapApa // 123 // nizo nivRttAvityAdi he apApa ! pApAcAravajita ! nizo rAnivRttI samAptAvapi sviduSaH prAtarabhUt tadavilambAt tatkAlameva pUrvavizaH prAcyA ruSo vidhi gataM pUrvadizApi sapatnI tasyAH prakopo'bhUt / tato'tha ca tatrApi te zApavazaM gatA sA virahAdhInA sutarAM trAsamavApa / anuprAso'laMkAraH // 123 // ityevameSA lalanA vizeSAtpravartate svtsmrnnaavshessaa| smAhAramapyujjhati naiva hAraM gatA batArAnmavanAdhikAram // 124 // ityevamityAdi-ityevamArAt pUrNatayA madanasya kAmasyAdhikAraM gatA tadadhInA satyeSA lalanA hAraM kaNThabhUSaNamityupalakSaNaM tena sarvazRGgArameva na kintu mAhAramapi ujjhati tyajati smeti bata skhedmudhyte| vizeSAtkevalaM tvatsmaraNAvazeSA bhavatA saha samAgamasyAzAmAtratayA pravartate bho prabho ! anuprAso'laMkAraH // 124 // artha-he kRpAzIla ! usa mRganayanIkA mukha apane ApakI candramAke samAna sundaratA athavA candrakAntamaNitvako svayaM kahatA hai, kyoMki candrodaya hone para usase jharate hue azrusamUharUpa jala-pravAha svayaM pravAhita hone lagatA hai| yaha adbhuta bAta hai // 122 / / / artha he apApa ! pApAcArarahita ! rAtrikI samApti hone para uSAkAla AtA hai para vaha zIghra hI pUrva dizAke krodhako prApta ho jAtA hai, ataH Apake krodhakI vazIbhUta vaha usa samaya bhI atyadhika trAsa-duHkhako prApta hotI hai / / 123 // artha-isa prakAra pUrNarUpase kAmakI adhInatAko prApta isa strIne na kevala hAra (upalakSaNase sarvazRGgAra) ko chor3A hai, kintu AhAra bhI chor3a diyA hai| kevala ApakA smaraNa hI usake zeSa rahA hai, yaha bar3e duHkhakI bAta hai / / 124 //
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125-127 ] caturvizaH sargaH 1133 smarohitaH pIta itaH sa yAvannaikAntakastiSThati zuddhavarNaH / zyAmApi sA raktatayA lasantI citrAnurUpA dhavalA babhUva // 125 / / smarohita ityAdi-sa zuddhavarNaH pavitrajAtIyaH zvetarUpo vA pItaH pizaGgo rohito raktazca san yAvannaikAntako'nekarUpo bhUtvA tiSThati sma tathA smara iti rUpeNohitastakaviSayIkRtaH samyagavalokito'pi caikAntaka ekAntako bhUtvA yAvanna tiSThati tAvat sA zyAmApi navayauvanasvarUpA citrAnurUpA citrA nAma svargavezyA tadanurUpA raktatayA'nurAgavattayA lasantI dhavalA priyasyAbhilASAvatI tathA zyAmA kRSNavarNA'ruNavarNAtmikA dhavalA zvetarUpA ceti citrAnurUpA nAnAvarNA babhUti zleSo'laMkAraH // 125 // punaH sakhInAmanuzAsanena cireNa cAzAsahitA satI saa| virAjitA dhAmani dhAmamUrtemati tu citte bata cintayantI // 126 // punariti-punarapi sakhInAM sahacarINAmanuzAsanenAzvAsanadAnena cireNa cAzAsahitAbhilASavatI sA satI dhAmamUrtestejasvinaste mUrtimAkAraM tu citte cintayantI bata -sakaSTaM dhAmani svasthAne virAjitA'bhUt // 126 // bhAgyAnuyogAt sahasAbhyupAttastayA sa cintaamnnirityudaattH| samarthayatvarthamathAnavadyA pravartate cediha bhAvavidyA // 127 // artha-zuddhavarNa-pavitra jAtIya athavA zvetarUpa, pIta-pItavarNa aura rohitalAlavarNa vAle jayakumAra jaba taka naikAntaka-anekarUpa hokara sthita rahe (pakSameM smarohita-yaha smara-kAmadeva hai isa tarkaNAke viSayabhUta aura potaacchI taraha avalokita hokara bhI ekAntAtmaka-hokara sthita na ho sake taba taka vaha svargavezyA bhI zyAmA-navayauvanavatI, citrAnurUpA-nitrA nAmake anurUpa raktatayA-anurAgase yukta honeke kAraNa zobhAyamAna aura dhavalAghavaM puruSa lAti gRhNAtIti dhavalA) priyaviSayaka abhilASAse yukta hotI huI, zyAmA-kRSNavarNa, rohitA-aruNavarNa aura dhavalA-zvetavarNa rUpa isa prakAra citrAnurUpA-nAnA rUpa vAlI ho gii| bhAvArtha-usa citrA nAmaka devIne apane nAmake anukUla vividha rUpa dikhalAye // 125 // __ artha-phira bhI sakhiyoMke AzvAsanase cirakAlona AzA lagAye huI vaha apane cittameM Apa tejasvIkI mUrti-AkRtikA cintana karatI huI apane sthAnameM sthita hai // 126 / /
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1134 jayodaya-mahAkAvyam [ 128-129 bhAgyAnuyogAdityAdi-atha sa udAtta uttamazcintAmaNiriti tayA bhAgyAnuyogAt zubhodayavazAt sahasAdyAbhyupAttaH smupaalbdhH| sa eSa punariha cedyadi bhAvavidyA padArthajJAnarUpA'navadyA nirdoSA pravartate tadArtha samarthayitu vAJchitapradAnaM krotu| anuprAsa evaalNkaarH||127|| athAyamAste samayaH sahAyaH yenAbhyupAttaH samarUpakAyaH / mayA zaropAdhikayA smarasya tvaM nirjaraprAya iha prazasya ! // 128 / / __ athAyamityAdi-he prazasya ! adyAyaM samayaH sahAya Aste yena tayA mayA rUpaM ca kAyaH zarIraM ca tau samau rUpakAyau yasya sa tvaM nirjaraprAyo jarArahito yuvA ralayorabhedAnnirjalaprAyaH sa tayA mayA smarasya kAmasya zareNa bANena tathA jalena kRta upAdhi. yasyAstayA'bhyupattaH / zleSo'laMkAraH // 128 // nikA guNenAsmi bhavAnidAnImekAyate tAvadathAtmamAnin / samAzrayAt sAdhudazatvamastu no cetpunaH zUnyatayAsmyavastu // 129 // niketyAdi-he AtmamAnin svopayogazAlin ! ahaM guNena saha nikA guNanikA guNagrAhikA zUnyarUpA ca bhavAmi, kintu bhavAnidAnImekAyata eka ivAcaratyekAkI ca bhavati prasiddhA vA tAvadatha dvayorapi samAzrayAtsaMyogAt sAdhudazatvaM sundarAvasthatvaM suSTu artha-Aja zubhodayase usane uttama cintAmaNi svarUpa Apako prApta kiyA hai-Apa yahA~ vidyamAna hai yaha jJAta kiyA hai| yadi padArtha jJAnarUpa nirdoSa bhAvavidyA Apake pAsa hai-Apa usake abhiprAyako samajha sake haiM to vAJchitamanorathako pradAna kareM-pUrNa kareM // 127 // artha-he prazaMsanIya ! yaha anukUla samaya hai jisase ki kAmabANase pIr3ita maiMne nirjara prAya-taruNAvasthAse yukta Apako prApta kiyA hai| arthAntarazaropAdhi-jalake upadravase pIr3ita maiMne nirjalaprAya-jalake upadravase rahita Apako prApta kiyA hai // 128 // __ artha-he AtmamAnin ! svopayogazAlin ! maiM guNasahita nikA arthAt guNanikA guNagrAhiNI hU~ athavA zUnyarUpa hU~ aura Apa isa samaya ekake samAna AcaraNa karate haiM athavA ekAko-dvitIyarahita haiM, ataH donoMke saMyogase sAdhudazatva-sundarAvasthA ho athavA acchI taraha daza saMkhyA ho-donoMkI pA~capA~ca indriyoMke milanese daza saMkhyA ho| yadi aisA nahIM hotA hai to zUnyatAke kAraNa maiM avastu rUpa hotI hU~, arthAt maraNako prApta hotI hU~ / / 129 / /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130-132] caturviMzaH sargaH dazasaMkhyAtvaM cAstu, no cevanyathA punaH zUnyatayA'vastu asmi maraNaM gacchAmIti // 129 // samabhUrmama bhUtirAtmanaH prabhavenneti bhuvastale punaH / bhavatAM bhavatAdasau ruciH svihiMsAvazavartinAM zuciH // 130 // samabhUrityAdi-asmin bhuvastale punarmamAtmano bhUtirbhasmabhAvo na prabhavediti bhavatAhiMsAvazavartinAM zuciH pavitrarUpA rucirasau samabhUH sarvatra samarzikA sA svidavazyameva bhavatAt samastu / anuprAso'laMkAraH // 130 // nijaH paro veti na vetti sattama uvetyutasvitkatameSu hattamaH / svameva vizvaM vadate'dhunA namaH samastu tasmai samazine mama // 131 // nija ityAdi-sattamaH sajjanottamo bhavAdRzaH so'yaM nijo'yaM vA para iti na vetti vikalpayati / utasvit kintu etattu hRdazcittasya tamo'ndhakAraH katameSu kSudreSu janedeti sambhavati / mama tu svaM vizvaM vizvaM vA svaM vadate tasmai samazine'dhunA namaH samastu / atraapynupraasH||131|| tanureSA parizeSAt sadAvadAtA na dhImatAM kimu cit / / tAruNye kAruNyaM vidhehi suvidhe! nidhehi tatra rucima // 132 // tanureSetyAdi-he suvidhe ! puNyAtman ! eSA tanurapi parizeSAnnyAyAt paropakArakaraNAdeva sadAvadAtA nirdoSA bhavatIti dhImatAM vicArakAriNAmapi cid vicAradhArA kimu nAsti ? kintvastyeveti tAruNye yauvane kAruNyaM karuNAbuddhi vidhehi, yauvanaM vyartha mA kuru ruci nidhehi tatreti / vakroktiralaMkAraH // 132 // artha-isa pRthivI talapara merI bhasma na ho arthAt merI mRtyu na ho, ataH ahiMsA dharmake vazavartI ApakI samarzikA pavitra ruci ho-merI prArthanA para ApakI ruci-abhilASA prakaTa ho // 130 // ___ artha-Apa jaise sajjanottama yaha merA hai yaha dUsarA hai aisA vikalpa nahIM karate kintu hRdayakA yaha andhakAra kitane hI kSudra puruSoMmeM hotA hai| Apa to apaneko vizva aura vizvako apanA kahate haiM, ataH samadarzI haiM Apake liye merA namaskAra ho // 131 // artha-he puNyAtman ! parizeSa nyAyase yaha zarIra bhI paropakAra karanese hI sadA nirdoSa hotA hai, kyA yaha vicAravAn manuSyoMkI vicAradhArA nahIM hai ? arthAt avazya hai, ataH yauvana para dayA karo, use vyartha mata jAne do, usa para ruci karo // 132 //
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [133-135 ityAdivedavAkyairamukamano'maravaraprasAdAya / kAmamakhaM sA vidadhe nijazaktyAnAnuyogamayam / / 133 / / ityAdItyAdi-sA devatA tatra gato bhavAn' ityAdibhirvedavAkyaiH kAmotpAdakavacanairamukasya jayakumArasya mana evAmaravarI devAdhipastasya prasAdAya prasattaye nijazaktyA yathAtmazakti aGgasya svazarIrasyAnuyogaH preraNaM tanmayaM yadvAGgasyAnandasyAnuyogamayaM kAmamakhaM smarayajJaM vidadhai kRtvtii| 'aGga saMbodhane'sakhyaM punararthapramokyoH' iti vizvalocane / rUpako'laMkAraH / / 133 // prakharaiH zarairivAmuM bhindantI sundarI dugantaiH sA / smarazAsanavat saghanaM jaghanaM samavarzayattAvat // 134 // prakharairityAdi-prakharaistIkSNaiH zarairbANariva dagantaH kaTAkSeramaM jayaM bhindantI sA sundarI devI smarazAsanavat kAmadevAjJApatramiva saghanaM sthUlaM jaghanaM jaghanasthalaM tAvat samadarzayat prakaTayAmAsa / / 134 // saiSAbhyaJcati nimnagA prathamataH phenAyamAnaM smitaM pazcAnnirmalanIranirjharanibhe'syAH samAne'zuke / sadyo'pyabhyudiyAya kAmiramaNadvIpapratIpaH stano vyakto'to valibaddhanAbhikuharaH kallolitAvartavat // 135 // saiSetyAdi-eSA nimnagA nimnAcAravatItyato nimnagA nadIvAtaH prathamatastAvat phena ivAcaratIti phenAyamAnaM smitamISaddhasitaM tadabhyaJcati sma prasArayAmAsa / tatpazcAbasyA nirmalanIrasya nirjharaH pravAhastasya nibhA prabheva nibhA yasya tasminnaMzuke vastre artha-'usa devatAne' ityAdi veda vAkyoMke dvArA jayakumArake manarUpI zreSTha devako prasanna karaneke liye apanI zaktike anusAra svazarIrakI preraNArUpa kAmayajJa kiyA // 133 / / __ artha-tIkSNa bANoMke samAna kaTAkSoMse jayakumArako bhedato huI usa sundarIdevIne kAmadevake AjJA patrake samAna sthUla jaghanabhAga dikhalAyA-prakaTa kiyA // 134 // artha-vaha devI nimna AcAra vAlI honese nimnagA-nadIke samAna thii| sabase pahale usane phenake samAna AcaraNa karane vAlI manda musakyAna prakaTa kI, pazcAt svaccha jalake jharaneke samAna isakA vastra khisakane para zIghra hI kAmI www.jsinelibrary.org
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136-137] caturvizaH sargaH khrasamAne praskhalite sati kAmine ramaNo'tipriyo yo dvIpastasya pratIpaH pratispardhI stana urojabhAgaH sadyo'pyabhyudiyAya / ataH punarvalibhistribhaGgIbhirbaddho'nunibaddho yo'sau nAbhikuharastuNDikApradezaH sa kallolitAvartavat sataraGgabhramaNavad vyakto'bhUt / upamAlaMkAraH // 135 // nAvaM TaGkamivAzanipratikRtI lebhe vacastaddhRdi hAvAdIhamanAuna tatpariNati prApoSare bIjavat / tasyAH kiJca manorathonnatagiri bhettuM vacovajrarAT zrIstambaramapattanezvaramukhAdevaM punaniryayau // 136 // nAGkamityAdi-upayuktaM devatAyA vacastasya jayakumArasya hRdi azanervajrasya pratikRtau TaGkamiva grAvadAraNAstravannAGka sthAna lebhe samApa / tathA tasyA hAvAdi ceha jayakumArasya hRdi Upare kSetre bIjavattatpariNati pariNamanaM na prApa kiJcidapi katu na zazAka / kiMca pratyuta tasyA devatAyA manoratha evonnato giriH zikharI taM bhetu zrIstambe. ramapattanasya hastinAgapurasya va IzvaraH somasutastasya mukhAv vaca eva vajrarAT sa evaM punaniryayo / upamAmukhyo'laMkAraH // 136 // rasahitaM navanItamagAnmano vacanacakramabhUt kaTutakravat / kilakilATavavaGgagataM nu te kimu na pazyasi gorasasArike ! // 137 // rasahitamityAdi-he gorasasArike ! vAca Anandavedike ! gopike ca vA tvaM kimu na pazyasi te rasa eva zRGgAra eva hitaM yasya tadathavA rakAreNa vahninA sahitaM mano navanItaM manuSyake krIr3AdvIpake samAna stana prakaTa huA aura isake pazcAt laharoMse yukta bhaMvarake samAna trivaliyoMse yukta nAbhirUpa garta prakaTa huA // 135 / / artha-jisa prakAra vajrakI pratimA para patthara tor3ane vAlI TaoNkI sthAna nahIM pAtI hai usI prakAra devatAke vacana jayakumArake hRdayameM sthAnako nahIM prApta kara sake aura jisa prakAra USara bhUmimeM bIja aMkurAdirUpa pariNatiko prApta nahIM hote usI prakAra usake hAvabhAva Adi bhI jayakumArake hRdayameM kucha bhI pariNamana nahIM kara ske| pazcAt usake manoratharUpI unnata parvatako bhedaneke liye hastinAnapurake svAmI jayakumArake mukhase isa prakArakA vacanarUpI zreSTha vajra prakaTa huA // 136 // artha-he gorasasArike ! vacanasambandhI AnandakA anubhava karane vAlI ! athavA he gopike ! rasahita-zRGgArasahita tumhArA manarUpI navanIta to ra
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1138 jayodaya-mahAkAvyam [ 138-140 tavagAt drutameva vacanacakraM ca. te takravat kaTu abhUjjAtaM tathA te'Ggagatam tu punaH kila. kilATavanniHsArameva // 137 // aho dhuri kulastrINAM prAptayApi parAptayA / __anaGgarUpamajhAdastvayA'bhASi subhASiNi / / 138 / / aho ityAdi-aGga he bhadre ! kulastrINAM dhuri prAptayApi kulInAsu prathamayApi punaH pareNa puruSeNAptayA svIkRtayApi tvayAda etadanaGgarUpaM kAmavAsanApUrNamato'nucitAtmakamabhASi kathitamasti / he subhASiNi ! etatsambodhanaM pUrvakAlApekSayA // 138 // zucestava mukhAmbhojAnnireti kimidaM vacaH / dUre tiSThati he devi rephagarbhAvataH sudhIH // 139 // zucerityAdi-he devi ! tava zuceH paramapunotAnmukhAmbhojAd vadana kamalAdapodametAdRgvanaM kimiti kathaM niretItyahaM na jAne rephagarbhAd repho nindito garbho'ntarbhAgo yasya tasmAdato vacanAt sudhIrdUre tiSThati / 'repho ravaNe pusyeva kutsite tvabhidheyavat' iti vizvalocane // 139 // virama viramataH surame'mukataH sukatatvamatra na hi jAtu / hA tucchaviSayasukhataH kroNAsyuru durgateduHkham // 14 // virametyAdi-he surame ! suSThamahile ! amukato viramato'sundarAdvacanAdvirama dUrIbhava, yato'tra jAtucidapi sukatattvamAhlAdakAritvaM nAsti hi saMsmareti kila tucchAnni:sArAdviSayasukhato durgate rakAbhidhAyA uru duHkhaM sAgarAntabhAvi kaSTaM kroNAsi / anuprAso'laMkAraH // 140 // sahita-agnise sahita ho calA gayA-pighalakara baha gayA, vacanacakra-vacanasamUha takra-chAchake samAna kaTuka ho gayA aura zarIragata jo ceSTA hai vaha kilakilATachokake samAna niHsAra hai, yaha kyA tuma dekha nahIM rahI ho| bhAvArtha--tumhAre mAnasika, vAcanika aura zArIrika vikAra mujhe vicalita karanemeM akAryakArI haiM // 137 / / ___artha-he subhASiNi ! kulIna striyoMmeM agraNI hokara bhI tumane parapuruSako prApta ho yaha kAmavAsanApUrNa anucita vacana kahA hai // 138 / / / ___ artha-he devi! tumhAre pavitra mukhakamalase yaha vacana kaise nikalA ? jisakA madhyabhAga nindanIya hai. aise vacanase sudhIjana-jJAnIjana dUra rahate haiM // 139 / / / artha--he bhadramahile ! isa azubha vacanase dUra raho, kyoMki isameM sukha dene
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141-143]] caturvizaH sargaH 1139 rephamaJjulayoH sAmyabhRtAmAjJAparatvataH / nararAmAM sadA devi pararAmAmupaimi bhoH // 141 // rephetyAdi-bho devi ! repha nanditaM ca maJjulaM manoharaM tayodvayoH sAmyabhRtAM samabuddhInAM satAmAjJAparatvato'haM pareNa gRhItAM rAmAM pararAmAM tAM sadA nararAmAM ralayorabhedAllalAmA sundarI nopaimItyanuprAsaH / / 141 / / / audAsInavaco'vacAya kuNapIprAyA bhavantIti sA'' dAyAmuM parigatvarI tu sahasA saccakSuSA bhatsitA / tyaktvA'gAttamaho suzIlamahimA'sau yena saMjAyate so hAratayA'nalo jalatayA'siH puSpamAlA tayA // 142 // audAsInyavaca ityAdi-sA devI jayasya pUrvoktamudAsInatAyuktaM vaco'vacAya zrutvA punaH kuNapoprAyA durgandhadurAkAravatI bhavantItyamu jayakumAramAdAya tu pazcAtparigatvarI dhAvanazIlA sA sahasA saccakSuSA sulocanayA bhatsitA saMtajitAtaH punastaM jayakumAra tyaktvA'gAjjagAma / aho suzIlasyAsau mahimA yena sarpo hAratayA bhUSaNarUpeNAnalo'gnirjalatayA'sizca puSpamAlA tayA saMjAyate pariNamanameti // 142 // niSkAmitAmiti samIkSya suparvaNAtha harSapraphullavadanena sajAninA''rAt / Agatya tena samapUji sajAnireSa yo brahmaNApi mahitaH sa na mahyate kaiH // 143 // niSkAmitAmityAdi-ityevaM niSkAmitAM zIlavattAM samIkSyArAcchIghrameva harSavAlI kahIM koI bAta nahIM hai / kheda hai ki tuma tuccha viSayasukhase naraka nAmaka durgatike bhArI duHkhako kharIda rahI ho // 140 / / - artha he devi ! bhadra aura abhadrameM samatAbhAva dhAraNa karane vAle satpuruSoMko AjJAmeM tatpara honeke kAraNa maiM dUsareke dvArA gRhIta sundara strIko bhI svIkRta nahIM karatA hU~ // 14 // ___ artha-vaha devI jayakumArake pUrvokta udAsInatApUrNa vacana sunakara rAkSasI jaisI durgandhita tathA virUpa AkAra vAlI hotI huI jayakumArako lekara bhAgane lgii| taba sulocanAne use DAMTA, jisase jayakumArako chor3akara calI gaI / kavi kahate haiM ki suzIlakI mahimA AzcaryakAro hai, kyoMki usase sarpa hArarUpa, agnijalarUpa aura talavAra puSpamAlArUpa pariNata ho jAtI hai // 142 // artha-isa prakAra zIlavattAko parIkSA kara prasanna mukha vAle devane devI
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [144-45 praphullavadanena prasannamukhena sajAninA priyAsahitena tena suparvaNA devanAgatya sajAniH priyAsahita eSa jayakumAraH samapUji pUjito'bhUditi / yo'tra brahmaNA zIlena mahito'citaH sa. ke mAte'pi tu sarvairmahyate / arthAntaranyAsaH // 14 // gacchan vai saha tIrthavezamanayA'sau haMsagatyAkhilaM janmAnarghamatha vajannamalahRtprAlabdhabodho'vaneH / puNyAt prApitavidya evamanizaM prANapriyaH pUjituM tuSTayA prAgamayajjayaH supuruSo raho'panetuM sa tu // 144 // gacchannityAdi-puNyAt prApitavidyaH prAlabdhabodho'vaneH prANapriyaH prajAyA vallabho jayo nAma supuruSo'malahannirmalAntaHkaraNastuSTa pA prasannabhAvenAsau caritanAmako'nayA haMsagatyA sulocanayA sahAkhilaM tIrthadezaM pUjitu gacchan ve niyamena raho gRhasthAzramajanitamAnuSaGgikamaparAdhamapanetumanizaM sarvamapi dinaM prAgamayat saMvyatItavAn / etasya cakrabandhasyaH pratyagrAkSaraiH SaSThAkSaraizca gajapuranetustIrthaviharaNamiti sargaviSayanirdezaH // 144 // zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmaropAhvayaM vANIbhUSaNaginaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / kAvye tadgavite nireti ca caturvizaH punItAzayaH zrIvIrodayasodare'tilalite sargo'ridurge'pyayam // 145 // zrImAnityAdi-zrIvIrodayakAvyaM granthakartA racitaM sahodaro yasya tasmin, aridurge'rayaH pratispaddhino budhAsteSAM duHkhena gantuM zakyaM tasmin / zeSaM pUrvavat // 345 / / sahita Akara sulocanA sahita jayakumArakI pUjA kI, so ThIka hI hai| jo brahmacaryazIlavatase pUjita hai, vaha kinake dvArA pUjita nahIM hotA? arthAt sabhIke dvArA pUjita hotA hai // 143 / / artha-tadanantara jo anargha-amUlya janmako prApta the, jinakA hRdaya nirmala thA, jinheM avadhijJAna prApta huA thA aura puNyase jinheM pUrvabhavakI vidyAe~ prApta huI thIM, aise pRthvIpati jayakumAra satpuruSane haMsake samAna gativAlI sulocanAke sAtha pUjA karaneke liye tIrthapradezoMkI yAtrA ko tathA gRhasthAzrama ke pApako dUra karaneke liye nirantara prayatnazIla rahate hue saMtoSapUrvaka samaya vyatIta. kiyA // 144 // iti zrovANIbhUSaNabrahmacAribhUrAmalazAstriviracite jayodaya mahAkAvye caturvizaH sargaH samAptaH /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcaviMzatitamaH sargaH bahu sumatyavarodhividheH savaprazamataH zamatA svivayaM jyH| sagiti nivivivezya mAniye kvacivacittarucinijasaMvide // 1 bahu sumatItyAdi-sumatyavarodhiviSeH sumatijJAnAvaraNasya karmaNo bahu atyantaM bhayaprazamataH bhayasahitaH prazamaH kSayopazamanAmA tataH kAraNAt svidathavA zamataH zamabhAvavazAvayaM jayakumAraH kvacidapi dRzyaparikare nAsti cittasya rudhiH pratItiryasya sa nijasyAtmanaH saMvide saMvedanAyAtha ca bhavacchive saMsAravinAzAya ca jhagiti zIghrameva nirvivive nirveda-- mavApa // 1 // anubhavAnilajAlasamIrite hRdayasAragabhIrasarasvati / janimavApa bhavApadudIriNaH sphuTavicArataratatiH satI // 2 // anubhavetyAdi-anubhavaH svoddhArasya vicArassa evAnilo vAyustasya jAlena pracAreNa samIrite prerite bhavasya saMsArasya sambandhinI yA''pat tAmudIrayati yastasya hRdayasAra eva gabhIraH sarasvAn sAgarastasmin sphuTA vicArANAmeva taraGgANAM tatiH paramparAH hitaka/tyataH satI janimavApa janma lebhe / rUpako'trAlaMkAraH // 2 // kSaNaruciH kamalA prativimukhaM suradhanuzcalamandriyikaM sukham / vibhava eSa ca saptavikalpavavahaha dRzyamavo'khilamadhruvam // 3 // ___kSaNacirityAdi-kamalA dhanasampattiH sA dizAM vazAnAM mukhAni tAni prativimukhaM kSaNe'to'nantarakSaNe tata iti vANaruciH zampeva bhAti / tathendriyANAmidamaitriyika artha-tadanantara kisI bhI dRzyamAna padArtha meM jinake manako ruci nahIM laga rahI thI aise jayakumAra sumati-jJAnAvaraNa karmake atyanta kSayopazama athavA prazamabhAvase saMsArakA uccheda karane tathA svakIya zuddha AtmAkI anubhUtike liye zIghra hI virakta ho gaye // 1 // ___ artha-saMsArasambandhI ApattikA unmUlana karane vAle jayakumArake anubhava rUpI vAyusamUhase prerita zreSTha hRdayarUpI gahare samudra meM sphuTa vicAra rUpI taraGgoMkI uttama paramparAne janma pAyA // 2 // artha-dhanasampatti pratyeka dizAoMmeM camakane vAlI bijaloke samAna hai| indriyajanya sukha caJcala hai aura putrapautrAdi rUpa yaha vaibhava svapnake samAna
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1142 jayodaya-mahAkAvyam [ 4.6 sukhaM tacca suradhanurAkAze prasphuTamindradhanuriva calaM bhAti / tathA RSa vibhavaH putrapautrAdisamAgamaH suptasya vikalpavat svapnatulyamastIti, avo'khilamapi dRzyamadhruvaM kSaNikameva / ahaheti mahavadbhutametat / upamAlaMkAraH // 3 // yuvatayo mRgamaJjulalocanAH kRtaravA dviravA madarocanAH / laharivattaralAsturagA vale kSaNata eva na kintu calAcale // 4 // yuvataya ityAdi-vale sainye mRgasyeva majule manohare locane yAsa tA yuvatayo lasanti, kRtaravA garjanAkAriNastathA mahena dAnena rocanA ruciryeSAM te dviravA hastinastathA turagA hayA api laharivajjalakallolasavRzAstaralAH zIghragAminaH santi, kintu sarvametatkSaNata eSa calAcale'smin vRzyate / upamaivAtra / / 4 // lvnnimaamjvlsthjlsthitistrunnimaaymusso'runnimaanvitiH| lasati jIvanamaJjalijIvanamiha dadhAtvavadhi na sudhIjanaH // 5 // lavaNimetyAdi-lavaNimA saundaryaprasaraH so'jjavalasthasya kamalapatragatasya jalasya sthitiriva sthitiryasya so'sti / taruNimA yauvanabhAvazcoSasaH sandhyAsamayasya yo'ruNimA lAlimA tadanvitiryasya so'sti / jIvanamAyuSyaM ca janasyAjalau yajjIvanaM jalaM taviva lasati / sudhIjana iha kamapyavadhi kAlamaryAdA na badhAtu / upamaivAlaMkAraH // 5 // na bhavino divasA iva zAzvatA mitirahanizayoriha sammatA / sphuTamanAtha ito naranAthatAM pramuvito ruvitaM punarIkyatAm // 6 // hai| kheda hai ki dikhAyI dene vAlA saba kucha anitya hai, sthira rahane vAlA nahIM hai // 3 // artha-senA meM mRgake netroMke samAna manohara netroM vAlI yuvatiyA~ haiM, garjanA karane vAle madasrAvI hAthI haiM aura taraGgake samAna caJcala ghor3e haiM, kintu isa atyanta caJcala-bhagura saMsArameM yaha saba kSaNabhara bhI nahIM dikhAyI dene vAle haiM, arthAtu kSaNabharameM naSTa ho jAne vAle haiM // 4 // artha-lAvaNya kamaladala para sthita jalake samAna hai, yauvana prAtaHkAlakI lAlimAkA anusaraNa karane vAlA hai aura manuSyakA jovana aJjalimeM sthita jalake samAna kSIyamANa hai| isaliye jJAnIjana inake viSayameM samayakI avadhi na kareM, arthAt aisA vicAra na kareM ki yaha vastu itane samaya taka hamAre pAsa rhegii||5||
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-9 ] paJcaviMzatitamaH sargaH 1143 na bhavina ityAdi - punazca bhavino janmadhAriNo yAvajjanmApi divasAste zAzvatAH sadaikarUpA na bhavanti, kintvihApi kilAha nizayodinarAtryoriva miti: sammatAsti / yato'nAnAtha eva naranAthatAmito bhAti, pramuditaH prasannatayA sthito janazca ruvita iti punarIkSyatAm / anuprAso'laMkAraH ||3|| javAdahamindratAM tamapahAya paNapaNatvamurIkriyate'rvatA / vrajati kiJcidavApya madaM punastadapi paryayabuddhirayaM janaH // 7 tamapahAyetyAdi - arvatA ninditena saMsAriNA javAdatizIghra mevAhamindratAmapahAya tyaktvA paNaH kaparda eva paNo mUlyaM yasya tatvamurIkriyate tadapi punarayaM buddhiravasthAmAtrAnuvevako janaH kiJcidapyavApya madaM vrajati kilAhamahamaizvaryazAlIti vadati // 7 // bhUtikavat khalu SaSThasatoM'zataH samanupAlayatA janatAM tataH / nRpatirityurarIkriyate jina ! dhigapi dhig jaDatAmiti dehinaH // 8 // bhRtikvadityAdi - he jina ! bhagavan ! khalu SaSThasatoM'zatastato janatAyA AjIvanAt SaSThAMzaM gRhItvA bhRtikavad vAsavattatastAM samanupAlayatA janenAhaM nRpatirityurarIkriyate / tAmityetAdRzIM dehino jaDatAM dhik punarapi dhik kIdRzIrya viDambaneti // 8 // vibhavavAnahamityatisAhasin subhaga ki tanuMSe nanu zemuSIm / kuTakuTI ghaTamehi nu yo bhRtaH sa vaziko vaziko'tha bhRzaM bhRtaH // 9 // vibhavavAnityAdi - he subhaga ! he'tisAhasin ! nanvahaM vibhavavAnasmIti zemuSIM artha - janmadhArI- saMsArI prANIke dina bhI sadA eka sthiti rAta aura dinake samAna mAnI gaI hai| spaSTa dekhA anAtha hai vaha naranAthatA- rAjyAvasthAko prApta ho jAtA hai hai - harSa kA anubhava kara rahA hai, vaha rudanako prApta ho jAtA hai artha -- nindita saMsAro jIva ahamindratAko chor3akara zIghra ho kaur3I mUlya vAle narajanmako prApta karatA hai / phira bhI yaha paryAya buddhijana kucha thor3A vibhava pAkara garvako prApta hotA hai ||7|| artha - janatAkI AyakA chaThavAM bhAga lekara sevakakI taraha jo usakA pAlana karatA hai, phira bhI vaha apane Apako rAjA svIkAra karatA hai / hai bhagavan ! prANIkI isa mUrkhatAko bAra-bAra dhikkAra hai ||8|| artha- he atyadhika sAhasa karanevAle bhale AdamI ! maiM vibhavAn hU~ - aizvaryaM rUpa nahIM haiM, unakI jAtA hai ki jo aura jo pramudita ||6||
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1144 jayodaya-mahAkAvyam [ 10-12 buddhi kiM tanuSe ? kuTakuTI jalAnayanadAsI tasyA ghaTamehi samyagavalokaya yo bhRtaH sa tu vaziko rikto bhavati vaziko'tha yaH sa bhUto bhavatIti bhRzaM nirantaramanuvRttirjAyate / nanu vitarke / anuprAsaH // 9 // kimu bhavedvipadAmapi sampadA bhuvi zucApi rucApi jagatsadAm / karatalAhatakandukaMvat punaH patanamutpatanaM ca samastu naH // 10 // kimu bhavedityAdi-jagatsadA jagannivAsinAM bhuvi pRthivyAM vipadAmapi samAgame zucA zokena kiM sampadAmapi samAgame rucA rucyA ki prayojanam ? na kimapItyarthaH / yato no'smAkaM karatalenAhataM tADitaM yatkandukaM gendukaM tadvad utpatatamunnamanaM punaH patanamavanamanaM ca samastu bhavedeva // 10 // nanu jano bhuvi sampadupArjane prayatatAM vipadAmuta varjane / milati lAGgalikAphalavArivad vrajati ydgjbhuktkpitthvt||11|| nanu jana ityAdi-bhuvi pRthivyAM nanu nizcayena janaH sampadAmupArjane saMcayakaraNe utAthavA vipadAM varjane nirAkaraNe ca prayatatAM svecchaM prayatnaM karotu parantu prayatlena na tatsAdhyam / yadyasmAt kAraNAd lAGgalikAphalavArivada nAlikerasyAntaHsthitajalavat sampat zubhodaye svayaM milati prApyate'zubhodaye ca gajena bhuktaM yatkapitthaM dadhiphalaM tada bajati gacchati, nazyatIti yAvat // 11 // tRNavadutpaNameva puraH puraH samupadaryA ca mAgayaM naraH / chagalavadvipade kavikRSNayA sapadi dUramanAyi ca tRSNayA // 12 // zAlI hU~ aisI buddhi kyoM karatA hai, tU rehaTake ghaTako acchI taraha dekha, jo bharA hai vaha khAlI ho jAtA hai aura jo khAlI hai vaha bhara jAtA hai / tAtparya yaha hai ki jo Aja vaibhavavAna hai, vaha dUsare dina daridra ho jAtA hai aura jo daridra hai vaha vaibhavavAn ho jAtA hai / / 9 / / ____ artha-jagad nivAsI jIvoMko pRthivIpara vipattiyoMkA samAgama honepara zoka aura sampattiyoMkA samAgama honepara ruci-harSase kyA hotA hai ? arthAt kucha nahIM, kyoMki manuSyoMkA utthAna aura patana hastatalase tADita geMdake samAna hotA hI rahatA hai // 10 // artha-pRthivIpara manuSya sampattiyoMkA saMcaya karane aura vipattiyoMkA nirAkaraNa karanemeM prayatna bhale ho kare, parantu zubhodaya honepara nAriyalake bhItara sthita pAnIke samAna saMpatti svayaM milatI hai aura pApakA udaya honepara hAthIke dvArA khAye hue kathAke sArake samAna svayaM calI jAtI hai / / 11 / /
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13-14] paJcaviMzatitamaH sargaH 1145 taNavadityAdi-sapadi sAmprataM samaye kavaye kRSNA 'brAkSeva yA tayA tRSNayA mAtRgayaM saMsArijanaH sa chAgalo'jAputrastadvat sa utpaNaM prAptavyaM dhanaM tRNavat puraHpuraH samupadarya vipade bAdhAya caiva dUramanAyi nIto'smi / dRSTAnto'laMkAraH // 12 // tarurucA (tvacA) vasanaM zayanaM tathA'vanitale khalu yAcanayAzanam / parikaraM tanamAtramito'pyaho bhavitumicchati cakrapatijanaH // 13 // tararucetyAvi-yasya tarucA valkalena vastraM, pRthvItale zayanaM, bhikSayA bhojanaM zarIramAtraM ca parikaraM parigraho vidyate so'pi janazcakrapatirbhavitumicchatItyaho mahavAzcaryam // 13 // jaDajano vimanAH kitavAsave naramate ramate drvinnotsve| kanakanAma sametya samaM dvayorna kiyavantarameti budho'nayoH // 14 // jaDajana iti-kitavo dhatUrastasyAsave vikSiptatAkAridrave vikRtaM mano yasya sa jaDajanojJAnasahitajanaH naramate manuSyAvRte draviNotsave dhanotsave ramate harSamanubhavati kanakanAma sametya prApya, dhattUro'pi kanakaM svarNamapi kanakaM iti samaM sadRzaM nAmAbhidhAnaM sametya budho jJAnI anayoyoH kiyavantaraM vaiziSTayaM naiti na jAnAti, na prApnoti vA // 14 // artha-jisa prakAra Age Age ghAsa dikhAkara koI bakarAko mAraneke liye dUra le jAtA hai usI prakAra mujha jaisA ajJAnI prANI kavike liye drAkSAsvarUpa tRSNAke dvArA Age Age prAptavya dhana dikhalA kara vipattike liye dUra le jAyA gayA hai // 12 // artha-jisakA vastra vRkSakI chAla hai, jo pRthivI tala para sotA hai, bhikSAse bhojana karatA hai aura zarIramAtra hI jisake sAthI sagA hai, vaha manuSya bhI cakravartI bananekI icchA karatA hai / bar3A Azcarya hai // 13 // artha-dhatUrAke Asavase unmatta huA ajJAnI mAnava niramate-manuSyake liye iSTa dhanake saMcayameM Ananda mAnatA hai| dhatUrA aura suvarNa donoMkA nAma 'kanaka' hai, ataH nAmakI samAnatA pAkara ajJAnI donoMmeM kitanA antara hai yaha nahIM jAnatA // 14 // 1. 'kRSNA tu drauvadI nIlI hArahUrA su pippalau' iti vizvalocanaH / hArahUrA drAkSA /
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1146 jayodaya-mahAkAvyam [15-17 mana iyAn pratihAraka etakapratihatenaTatAdvazagaH sa kaH / bhudhi janAbhyanurajjanatatparaH bhavati vAnara ityathavA naraH // 15 // ___mana ityAdi-mana idamiyAn pratihArakaH krIDanakArako'sti yatkiletakasya pratihateH prapaJcavRttervazagaH san bhuvi dharAyAM janAnAmabhyurajane naTatAt natyaM karotu yA sa eva sako vAnaraH kapirityatha vA naro vA bhavatIti vicArazIlAnAM viSayaH // 15 // varvAsa zAkalavairapi pUryate tadudaraM duritaM nanu durmate ! / kimu vadAnyadhikAdhikalAlasamahaha hRd bharitaM ca sahasrazaH // 16 // vadasItyAdi-he durmate ! nanvahaM pRcchAmi yadudaraM zAkasya lavaH katipayavAserapi pUryata pUritaM bhavati tadeva yadi duritaM durgataM vasi tavA punaH sahasrazo bharitaM hRd havayaM ca punaradhikAdhikalAlasaM bhavati uttarottarAtyadhikatRSNAmurIkaroti / tatkima vadAnIti vakroktiH // 16 // api tu tRptimiyAcchucirindhanairatha zataiH saritAmapi sAgaraH / na punareSa pumAn viSayAzayairiti samaJcati mohamahAgaraH // 17 // ____ apItyAdi-zuciratra vahna mAsti, yathokta mamarakoSe-zucirappittamityAdiH / atra jagati zuciragnirindhanaiH kASThazataiH, atha ca sAgaraH samudraH saritAM savantInAM zataiH tRpti saMtoSamiyAvapi prApnuyAdapi, kintu punareSa pumAn puruSo viSayAzayaH paJcendriyaviSayavAJchAbhistRpti neyAvitItthaM moha eva mahAgaro mahAviSaM samaJcati zaktizAlI vartate // 17 // artha-mana itanA krIDA karAne vAlA hai ki isake prapaJcake vazameM huA manuSya pRthivI para sadA dUsaroMko Anandita karanemeM tatpara rahatA hai, aisA manuSya vAnara hai yA nara, kauna jAne ? bhAvArtha-jisa prakAra madArIke dvArA bacAyA jAne vAlA vAnara dUsaroMkA manoraMjana karatA hai, usI prakAra manarUpI madArIke dvArA prerita huA manuSya strI-putra Adi dUsaroMko prasanna karane tatpara rahatA hai / / 15 / / __ artha-he durbuddhe ! jo peTa zAkake Tukar3oMse bhI bhara jAtA hai use to tUM durita-duSTa yA pApI kahatA hai, para jo hRdaya-mana hajAroM bAra bhare jAne para bhI uttarottara adhika lAlasA yukta rahatA hai, use kyA kahU~ ? // 16 // artha-agni Indhanase aura samudra saikar3oM nadiyoMse bhale hI saMtoSako prApta
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1147 18-21] paJcaviMzatitamaH sargaH jagavidaM sakalaM hariNAGganAkhuramitena hi tena hi carmaNA / sapadi vaJcitamasti vihiNA nahi paraMtu nimittamihAGginAm / / 18 // jagadityAdi-idametatsakalaM jagad hariNAGganAkhuramitena mRgokhuraparimitena prasiddhana vihiNA sAdhujanajugupsitena sapadi zIghra vaJcitaM pratAritamasti, tu kintu paramanyavastu iha jagati aGginAM prANinAM nimittaM nahi bhavatIti yAvat // 18 // pizitazoNitasAndramiha striyA vapuraho lulitaM sukhsaakriyaa| bhavati nastavadanti nizamyatAM pazava evamihAsti na ramyatA // 19 // api tu pUtiparaM vanitAvaNaM yavasRgAmiSakokazayantraNam / kRmiSu tatra lagatsu kimantaraM nanu vadantu vivAmadhipA aram // 20 // madhurasA karaTasya hi nimbikA dhanamaho duritasya kavikA / viDazanaM hi kire rasananvanaM viSayato hi tathA hRdi raJjanam // 21 // ___ pizitetyAdi-pizitaM mAMsaM zoNitaM rudhiraM tAbhyAM sAndraM nibiDatvena pUrNa striyA vapuzzarIramiha jagati lulitaM sevitaM sa no'smAkaM sukhasArikrayA sukhasAdhanaM bhavati, kintu nizamyatAM dRzyatAM naSTaM tat pazavaH zRgAlAvaya evAdanti khAdanti tata iha ramyatA manoharatA nAsti / api tu kiJca vanitA strI pUtiparaM durgandhayuktaM vaNamasti yacca asRg rudhiramAmiSaM mAMsa kokazamasthi eSAM yantraNAsti yasmistat / tatra vanitAyAM vaNe ca kRmiSu kITeSu lagatsu satsu tayonitAvaNayoH kimantaraM ko bheda iti vivAmadhipA vidvAMso'raM zIghra vavantu kathayantu / karaTasya kAkasya nimbikA nimbaphalaM ho jAve, parantu yaha puruSa viSayavAJchAoMse saMtoSako prApta nahIM hotA, aisA yaha moharUpI viSa zaktizAlI hai // 17 // artha-yaha samasta saMsAra mRgIke khura ke barAbara nindanIya carmase zIghra hI ThagAyA gayA hai, kintu para padArtha prANiyoMke sukhopabhogameM nimitta nahIM hotA // 18 // artha-mAMsa aura khUnase bharA huA strIkA zarIra sevita hone para hamAre sukhakA sAdhana hotA hai, parantu naSTa hone para dekho use zRgAla Adi pazu hI khAte haiM, usameM sundaratA nahIM hai| strI durgandhase yukta eka vraNa-ghAva hai jo ki rudhira, mAMsa aura haDDiyoMkI yantraNAse sahita hai / donoMmeM kIr3e lagate haiM taba zreSTha jJAnI jana zIghra batAdeM ki donoMmeM antara kyA hai ? bheda kyA haiM ? kaueke 75
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1148 jayodaya-mahAkAvyam [ 22-24 ('nivorI' ti prasiddhA) madhurasA''nandadAyinI bhavati, duritasya daridrasya kapadikA dhanaM bhavatItyahI Azcaryam, yathA kiramyizakarasya viDazanaM puroSabhakSaNaM rasanandanaM saMtoSakAraNaM bhavati tathA viSayataH paJcendriyaviSayAt kAmitAM hRdi manasi raJjanaM harSAnubhavo bhavati // 19-21 // viSayamaprakRtAtmaraso matenaramaNI ramaNIyamupAznute / madhurameva hi sapirapazyate bhavati tailamapIti nidRzyate // 22 // viSayamityAdi-materbuveraprakRtaH sudUra AtmarasaH svazuddhasaMvedanaboSo yasya sa nareSu maNirapi san viSayaM ramaNIyamityupAznute tathA sapirapazyate ghRtAdarzakajanAya telamapi madhurameva hoti nivRzyate / vRSTAnto'nuprAsazcAlaMkAraH // 22 // viSayamastamatiH prati muhyati nahi vipanna ito'pi vimuJcati / muharaho svavite jvalitAdharaH svidabhilASaparo maricI naraH // 23 // viSayamastamatirityAdi-astA maSTA matiSivekabuddhiyasyaivaMbhUto naga, viSayaM prati muhyati mohaM karoti / ito viSayAd vipanno'pi vipadaM prApto'pi n taM nahi vimuJcati / yathA tiktarakSAbhilASI naro valito'varo yasya tapAbhUto'pi san muhubhUyobhUyo maricI svadate khAdatIsyaho // 23 // gaNayatIticaNo vipadA bharaM na viSayI viSayaiSitayA naraH / asuhatiSvapi dIpazikhAsvaraM zalabha Anipatatyapasambaram // 24 // liye nivorI mIThI lagatI hai aura daridra vyaktike liye kaur3I hI dhana hotA hai| jisa prakAra grAmake zUkarako viSThAkA bhakSaNa AnandakArI hotA hai, usI prakAra viSayasAmagrIse rAgI manuSyake hRdayameM Ananda hotA hai // 19-21 // artha-jisakI buddhise Atmarasa dUra hai, aisA manuSya naramaNirapi sanmanuSyoMmeM ziromaNi hotA huA bhI ramaNIya hai-sundara hai aisA mAnakara viSayakA sevana karatA hai| jaise miSTa-svAdiSTa ghIko nahIM dekhane vAle manuSyake liye tela bhI acchA lagatA hai // 22 // ____artha-nirbuddhi manuSya viSayase vipattimeM par3atA huA bhI usake prati moha karatA hai-use chor3atA nahIM hai| jaise ciraparA khAnekA abhilASI manuSya oThake jalate rahane para bhI bAra bAra mircakA svAda letA hai / / 23 / / 1. tilatailameva miSTaM yena na dRSTaM ghRtaM kvApi / aviditaparamAnando vadati viSayameva ramaNIyam //
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25-26 ] paJcaviMzatitamaH sargaH 1149 gaNapatItyAdi viSayo naro viSayamicchatIti viSayaiSI tasya bhAvastayA viSayasyA bhilASitvena hetunA punarIticaNo vipattisahanasamartho bhavan vipadAM bharaM samUhamapi na gaNayatitasyApyupekSAM karoti / yathA zalabhaH pataGgo'sUnAM prANAnAM hativinAzo yatra tAsu dIpazikhA - svapyaraM zIghramapasambaraM nirargalaM yathA syAttathA''nipatati / dRSTAnto'laMkAraH ||24|| bakulamapyati mauktikamAkSipan tilakamapyadhunA madhulolupaH / kamalametya punaH zazinA dhRto madhukaro'tivirauti vilakSitaH // 25 // bakulamityAdi - madhulolupo madhukaro bhramaro yo bakulamatimuktakamapi tilakamapyAkSipadanubhuktavAn punarapi na vizrAmyati, kintvaghunAtilobhena kamalametya gatvA punastatra zazinA nizAkareNa dhUto vilakSito vikalatAM gataH sannativiroti kilevA viSayiNAM vazA // 25 // ayamaho malino balibhugjanaH zamalamUtramaye sudRzaH punaH / anupatanniyataH khalu gharSaNe mudamiyAt saghRNe jaghanavaNe // 26 // ayamityAdi - aho ayaM balibhugviSayalampaTo jano malino ghRNita vicAravAn sa khalu gharSaNa maithune niyato bhavan sa suvRza: sulocanAyAH striyaH zamalaM ca mUtraM ca tanmaye viNmUtramaye'ta eva ghRNAsahite saghRNe jaghanasya vraNe punarvAraM vAramanupatan mudaM harSamiyAd gaccheditya ho / 'gharSaNaM gajite rate' iti vizvalocane / 'zamalaM ca malaM zakRt ' ityamarakoSe / anuprAso'laMkAraH // 26 // artha - viSayI manuSya viSayAbhilASI honeke kAraNa vipattike sahana karanemeM samartha hotA huA vipadAoM ke samUhako kucha nahIM ginatA usakI upekSA kara detA hai / jaise pataMga prANaghAta karane vAlI dIpa- zikhAoM para binA kisI prati-bandhake zIghra hI A par3atA hai ||24|| artha - madhukA lobhI bhramara bakula, atimuktaka aura tilaka puSpakA upabhoga karatA huA kamala puSpako prApta ho candramAke dvArA usameM banda kara diyA gayA, ataH vyAkula hotA huA rotA hai / bhAvArtha - bhramara ke samAna viSayI manuSya eka ko chor3a dUsare viSayako grahaNa karatA hai aura usI tRSNAmeM mRtyuko prApta ho jAtA hai ||25|| artha - Azcarya kI bAta hai ki yaha ghRNita vicAravAlA viSayalampaTa manuSya maithuna se tatpara hotA huA strIke malamUtramaya evaM ghRNotpAdaka jaghana chidra meM bAra-bAra saMsarga karatA huA harSako prApta hotA hai ||26||
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1150 jayodaya-mahAkAvyam [ 27-29 nanu parigraha eSa balAdakakRdaya dArajanaH khaludArakaH / sa paritaH parivArigaNo'bhavad gRhamidaM sphuTabandhanagehavat // 27 // nanvityAdi-parito graha iva parigraho dhanAdisamastaparikara eSa balAt svazaktyA'kakRt kaSTadAyako'sti / nanu niyamenAtha punArANAM strINAM jana: samUhaH sa dArako'rthAdeva vidAraNakaraH khalu / sa parivAriNo gaNazca yatparito'bhavadidaM gRha sphuTabandhanagehavat kArAgAratulyameva / 27 // yadapi dasyutayA hitamAtmane tadapahartumaho bhavakAnane / parijane parigacchati muhyatAM vimatireva gatistu kutaH satAm // 28 // yadapItyAdi-aho asmin bhavakAnane yadapi kiJcidvastu Atmane hitaM bhAti sAdhusaGgamAdi tadapahartu dasyutayA corarUpeNa parigacchati prayatnaM kurvati parijane'smin kuTumbavarge vimativicArahIna eva vimuhyatAm satAM tu punaratra kutaH kAraNAd gatiH pravRttiH syAnna kuto'pIti kAkUktiH // 28 // parijanAH kulapAdapake kSaNamadhivasanti ca yAnti ca pakSiNaH / phalamavApya kimapyatha te rayAjagati yAnti mahIndra ! yadRcchayA / / 29 / / parijanA ityAdi-atha jagatIdaM kulameva pAdapaH sa eva pAdapakastasminnamI parijanAH putrAdayaste kSaNamaSivasanti kiJcitkAlaM tiSThanti pakSiNaH pakSakAriNazca santi, kintu he mahIndra ! bhUpate! te'pi kiJcitphalaM svaceSTAnusAramavApya rayAdeva svecchayA yAnti gacchanti // 29 // artha-nizcayase yaha parigraha svazaktise duHkhako karane vAlA hai / dArajanastrosamUha apane nAmase hI vidAraNa karanevAlA hai| yaha parivAra-kuTumbijanoMkA samUha parivAra-cAroM orase gherA DAlane vAlA hai aura ghara spaSTa hI kArAgArake samAna hai // 27 // __ artha-isa bhava rUpI vanameM AtmAke hitakAro sAdhusamAgama Adiko cora rUpase apaharaNa karaneke liye prayatnazIla kuTumbIjanameM buddhihIna manuSya bhale hI mohako prApta ho, parantu satpuruSoMkI isameM pravRtti kaise ho sakatI hai ? arthAt nahIM ho sakatI // 28 // artha-isa saMsArameM kularUpa vRkSapara parijanarUpI pakSI (pakSameM pakSa karane vAle) kucha hI kSaNataka basate haiM, Thaharate haiM aura phira he rAjan ! apanI ceSTAke anurUpa phala prAptakara zIghra hI icchAnusAra cale jAte haiM / / 29 / /
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60-32] paJcaviMzatitamaH sargaH 1151 ayi suvaMzaja ! vaMzamahIruhi svagatavAtavazena mithohi / aparamatra na kiJcidaye phalaM kalahavahnimupaimi tu kevalam // 30 // __ ayItyAdi-ayi suvaMzaja ! svagato yo vAtaH santatipAlanabuddhirvA vAyustadarzana mitha: parasparaM druhi vidrohakare vaMzamahIruhi kulapAdape veNuvRkSe vA kevalamahaM kalahahni visaMvAdarUpamagnimevopaimi, aparaM kiJcidapi phalamahaM nopaimi, 'vA vAtatAtayogranthau' iti vizvalocane // 30 // abhimatasya mudo yadi saGgame darada evamanuSya vinirgame / iti vinirvRtaye khalu sammukhA vigatasaGgasukhAH pururANmukhAH // 31 // ____ amimatasyeyAdi-abhimatasya saMgame yadi bhudo harSabuddhayo bhavanti tadA punarevamamuvyAbhISTasya vinirgame vinAze darado bhItayo'pi bhavanti khalu, ityeva vicArya pururAT zrInAbheyo mukhaM yeSAM te vigatamanapekSitaM saGgasya gRhavAsasya sukhaM yaste tathA bhavanto nirvRtaye muktyai sammukhA jAtAH // 31 // sukhamatItamatItamathAnvayaH kimiti bhAvini tatra kiletyayam / hatamatiH kSaNasaukhyavimohitaH zramamupaiti vRthaiva tarAmitaH // 32 // sukhamityAdi-athAnyadapi vicAraNIyaM yatsukhamatItaM pUrvakAlInaM tattu atItaM gataM vinaSTameva, bhAvini tatra sukhe punaranvayaH sambandho'sti kim ? kintu naivAsti, evaM kSaNa artha-he suvaMzaja ! zreSThavaMzameM utpanna Atman ! maiM svakIya santAnake paripAlanakI buddhirUpa vAyuse paraspara droha karane vAle vaMzamahIruha-kularUpI vRkSa athavA bA~sake vRkSapara mAtra kalaharUpa agniko prApta karatA hU~, isake sivAya anya kucha bhI phala nahIM prApta krtaa| bhAvArtha-jisa prakAra bA~sake vRkSa meM kucha bhI phala nahIM lagatA, ve parasparake saMgharSase agni hI utpanna karate haiM, usI prakAra vaMza-kuTumbarUpI vRkSameM parasparake visaMvAdase kalaharUpa agni hI utpanna hotI hai, usameM AtmAkA hita karanevAlA koI phala prApta nahIM hotA // 30 // ___ artha-yadi iSTavastuke samAgamameM harSa hotA hai to usake viyogameM duHkhakAraka bhaya hotA hai, yaha vicArakara hI zrIvRSabhadeva Adi pramukha puruSa gRhavAsasambandhI sukhakI upekSAkara muktike liye udyata hue the // 31 // artha-atIta kAlakA sukha to atIta hI ho cukA-naSTa ho cukA aura AgAmI sukhakA sambandha kyA hai ? prApta hogA hI yaha bharosA hai kyA? nahIM
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1152 jayodaya- mahAkAvyam [ 33-35. saukhyena tatkAlamAtrAsvAdanena vimohito'yaM hatamativinaSTavicAra ito viSayeSu vRtheka zramamupaiti kila // 32 // yavanulomatayA paThitaM batAkSarayugaM viSayeSu muve'rvatAm / mama tu marmabhideva punarmatamiha vilonatayA paripazyataH // 33 // yadanulomatayetyAdi - yadakSarayugaM 'rAga' iti rUpamanulomatayA paThitamarvatAM jaghanyAnAM viSayeSu made prasaktaye bhavati bateti khedastadeva tu punariha vilomatayA vaiparItyena pazyato mama marmabhideva 'garA' iti matam ||33|| jagati divyatanuzca sudhAndhasAM galati sA svayameva sudhAndhasAm / kSaNata eva tu mRtyumukhe sthitA kimuta martyagaNasya nirucyatAm // 34 // jagatItyAdi - jagati punaH sA sudhaivAndho'nnaM yeSAM teSAM divaukasAM divyA cAsa tanurniSkIkazAdirUpA sA ca svayameva kSaNata evAtra galati vinazyati tadA punarmartyagaNasya. mRtyumukha eva sthitA yA sA kimuteti nirucyatAm ||34|| bhajati hA viSayAnasumastakaM na labhate ca puraH sthitamantakam / zirasi sannihitAMichagalo balAvapi dhRtotti mudA yavataNDulAn // 35 // bhajatItyAdi - asumAn prANI viSayAn bhajati sevate ca kintu puraH sthitamagra eva sthitamantakaM kAlaM na labhate tameva takaM sarvabhakSakaM hAvyayaH khedArthaH / balAvapi ghRtaH saMkalpita chAgo'jAputraH sa zirasi sannihitAn yavataNDulAn mudAtti khAdati prasannatayeti // 35 // hai, ataH vartamAnake kSaNika sukhameM lubhAyA yaha nirbuddhi manuSya ina viSayoMmeM vyartha atyanta zramako prApta hotA hai ? ||32|| w artha - anulomatA - pUrvAnupUrvIrUpase par3he gaye 'rAga' rUpa do akSara jaghanya manuSyoMke viSaya sambandhI prasannatAke liye haiM / pazcAdAnupUrvIrUpase jaba maiM unheM dekhatA hU~ taba ve 'garA' viSarUpa hokara merA marmabhedana karanevAle ho jAte haiM ||33|| artha - isa jagat meM jaba amRtabhojI devoMkA divya zarIra bhI kSaNabharameM naSTa ho jAtA hai, taba manuSyasamUhakA jo zarIra mRtyuke mukhameM hI sthita hai usake viSayameM kyA kahA jAve ? vaha to avazya hI naSTa honevAlA hai || 34 / / artha - yaha prANI viSayoMkA sevana karatA hai parantu sAmane sthita mRtyuko nahIM dekhatA hai jaise ki balike liye saMkalpita bakarA zirapara rakhe hue jau aura
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36-38] paJcaviMzatitamaH sargaH nara ! navAdhvayute nanu te kila sthitimupaiti sugo vihago'nilaH / tadidamevamaho bhuvi paujare kimata citramitI yadi nissaret // 36 // naretyAdi-nanu he nara ! yo'nilo niHzvAsarUpo vihagaH pakSI so'smin navAdhvayute navasaMkhyakaradhvabhiyute pajare zarIrarUpe sukhena gantuM samarhaH sugo'pi kila sthitimupaiti tadidameva maha utsavayogyamito yadi sa nissarettadA kimu citramadbhutamiti / rUpakAlaMkAraH // 36 // zaziharo bhavitA savitA pitA tadudayena hasiSyati paGkajam / alini cintayatIti visasthite drutamihodbhajate'mbujinI gajaH // 37 // zazihara ityAdi-rakSakatvAdvikAsadAyakatvAtA pitA pitRtulyaH savitA sUryaH zaziharo kamalavairicandraharaH san bhavitA udeSyati, sUryo vA candrApahArako bhaviSyati, tasya sUryasyodayena paGkajaM kamalaM hasiSyati vikAsameSyati, ityevaM visasthite kamaladalAnta:sthitelini bhramare cintayati vicArayati sati gajaH karIha jagati drutaM zIghramambujinoM kamalinI bhajate sevate troTayitvA bhakSayatIti yAvat / anuprAso'laMkAraH // 37 // gatagado'zaninaiSa kaTAkSyate tadahato bhujagAgniviSAdibhiH / iti kRtAntasamAjamaye bhave sthitirihAsya kicciramastabhIH / 38 // cAvaloMko prasannatAse khAtA hai para mRtyukI ora nahIM dekhtaa| yaha duHkhakI bAta hai // 35 // artha-he nara ! yadi nau dvAroMse yukta piMjare meM acchI taraha ur3anekI yogyatA vAlA zvAsocchvAsarUpI pakSI sthita rahatA hai to yahI bar3e utsavakI bAta hai, yadi nikala jAve to isameM kyA azcarya hai ? kucha bhI nahIM // 36 // ___ artha-kamalake bhItara banda bhramara vicAra karatA hai ki pitAtulya sUrya candramAko naSTa karane vAlA hogA, usake udayase kamala khilegA, abhI rAtribhara sugandhakA sevana kara lenA cAhiye / parantu udhara bhramara uparyukta vicAra karatA hI rahA, idhara hAthIne zIghra Akara kamalinIko khA liyaa| bhAvArtha-jagatke prANI viSayoMkA saMkalpa karate-karate bIca meM naSTa ho jAte haiM // 37 // 1. hogI nizA vigata aura prabhAta hogA __ hogA udita ravi paMkaja bhI khileNge| aisA sarojagata bhRGga rahA vicAra hA hanta hanta nalinI gaja ujjahAra //
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1154 jayodaya-mahAkAvyam [ 39-40 gatagada ityAdi-prathamaM tu gadena rogeNa bAdhAmeti jano gatagayo'pi cedeSo'zaninA vajraNa kaTAkSyate tato'pyahato bhujagAgniviSAdibhiH kaTAkSyata iti kRtAntasya maraNasyaiva samAjamaye'smin bhave'sya jantorastabhorbhayajitA sthitiH kiyacciramiha syAt // 38 // gRhamidaM vRSavAstu na vAstu kiM vizati nirbajatIti ydRcchyaa| hasati rauti ca matta ivAtra tu nijadhiyaM pratipadya jano'nvayAt // 39 // gRhamityAdi-idaM gRhamapi vRSavAstu dharmasthAnamiva na vAstu kim ? kintu tadevAsti yato'tra prANI yadRcchayA vizati nirgacchati ca, tasmin vizati nirvajati ca sati janaH sarvasAdhAraNo'nvayAnmamatvaM nijadhiyaM svo'yaM mameti kRtvA matto vikSipta ivAtra hasati ca rauti ca / upamAlaMkAraH // 39 // zamanameSa ziraHsthitamIkSatAM nahi punaH kavale'pi rucisttaa| pratibhavet kimutAparasampadi patati kintu na sanmatisaMsadi // 40 // zamanamityAdi-eSa saMsArI yadi svazirasi sthitaM zamalamantakamIkSatAM tadA punaH kavale'nnagrAse'pi rucistatA saMgatA nahi pratibhavet, kimutAparasampadi putra. kalatrAdau syAt ? api tu naiveti / kintveSa sanmateH zrImahAvIrasya sanmatInAM vicArazIlAnAM vA saMsadi sabhAyAM patatyeva nahi // 40 // artha-yadi kadAcit yaha jIva rogarahita hotA hai to vajrake dvArA kaTAkSita hotA hai, arthAt vajrapAtase mRtyuko prApta hotA hai / usase bhI yadi nahIM maratA hai to sA~pa, agni aura viSa Adike dvArA kaTAkSita hotA hai / isa prakAra yamarAjakI samAja-sAthI sage roga, vajra, sarpa, agni aura viSa Adise paripUrNa isa saMsArameM jIvakI nirbhaya sthiti kitanI dera taka ho sakatI hai ? // 38 // .. artha-kyA yaha ghara dharmazAlAke samAna nahIM hai ? kyoMki jIva isameM apanI icchAnusAra praveza karatA hai aura nikala jAtA hai| jaba yaha praveza karatA hai athavA nikalatA hai, taba pAgalako taraha ha~satA hai aura rotA hai| isa gharako apanA mAnakara hI jIva isa avasthAko prApta hotA hai / / 39 / / artha-yadi yaha jIva zirapara sthita yamarAjako dekha sake to annake grAsameM bhI isakI vistRta ruci na rahe, strI-putrAdi anya sampattikI to bAta hI kyA hai ? parantu yaha sanmati-bhagavAn mahAvIra athavA anya vicArazIla manuSyoMkI sabhAmeM nahIM jAtA-usake samparkase dUra rahatA hai / / 40 / /
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41-43 ] paJcaviMzatitamaH sargaH 1155 manu manorathapUrtiparAyaNaH sapulakaH kadalIvalajAlavat / vikalayan kalanAni bhavasya vA paribhavaM parameti kilAGgabhUt / / 4 / / nanvityAdi-manorathasya svavAJchitasya pUrtI samupalabdhau parAyaNastallInaH san sapulakaH pulakitagAtraH kilAyamaGgabhRt kadalyA rambhAyA dalAnAM patrANAM jAlavad bhavasya svajanmanaH kalanAni bandhanAni vikalayana samanubhujAnaH paraM paribhavaM pratAraNameti prApnoti // 41 // caturazItiguNAGkitalakSaNe'tra tu catuSpathake vicaran kssnne| janimutaiti mRti duritAkSataH* na punareti paraM padamuddhataH // 42 // caturazItItyAdi-caturazItisaMkhyAkairguNairaGkitaM lakSaNaM yasya tasminnatra catuSpathake catvAraH panthAno yasya narakagatyAvayo bhavanti tasmin kSaNe kAle samutsave vA sarvasminneva vicaran paryaTan duritAni duzceSTitAni yAnyakSANi paJcApIndriyANi tebhyastatastathA duritA ye'kSAH pAzakAstebhyastata uddhataH san jani janma mRti maraNamupaiti prApnoti, kintu paraM muktisthAna kendra vA puna ti sArivaditi / samAsoktiralaMkAraH // 42 // bhramaNametu janaH khalu mAyayAGkitaguNa staruNo'pi ca tRSNayA / api tu jAtu ca yAtu marIcikAvivaraNe hariNaH kimu vIcikAm / / 43 / / bhramaNametvityAdi-ayaM saMsArI janaH khalu mAyayA mohaniyA'GkitaguNaH samAcchA artha-manorathoMkI pUrtimeM tatpara rahanevAlA yaha prANI pulakita zarIra ho kadalIpatrake jAlake samAna svakIya janmake bandhanoMko sudRr3ha karatA huA atyadhika parAbhavako prApta hotA hai / / 4 / / ___ artha-caurAsI lAkha yonirUpa caurAhemeM bhramaNa karatA huA yaha jova duSTa indriyoMkA vazIbhUta ho kSaNabharameM janmako prApta hotA hai aura kSaNa bharameM mRtyuko prApta hotA hai, parantu Age bar3hakara paramapada-muktiko prApta nahIM hotaa| bhAvArtha-jisa prakAra caupar3akI cAroM paTTiyoMmeM bhramaNa karatA huA goTapAsA Thoka na par3anese kSaNabharameM jItakA anubhava karatA hai aura kSaNabharameM mArA jAtA hai, parantu U~cA uThakara kendra sthAnako prApta nahIM hotA, usI prakAra yaha jova narakAdi cAroM gatiyoMmeM indriya viSayoMke kAraNa paribhramaNa karatA huA janma-mRtyuko prApta hotA rahatA hai, para cakrase nikalakara mukti padako prApta nahIM ho pAtA / / 42 // __ artha-mohase AcchAdita buddhivAlA saMsAro prANI tRSNAse taruNa hotA huA
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 44-55 ditasvazaktirapi ca tRSNayA viSayAbhilASayA taruNo'dito bhramaNametu janmamaraNAdhIna bhavatu na tu sukhamavApnotu / api tu yathA hariNo mRgaH sa marIcikAyA mRgatRSNAyA vivaraNe jAtu ca kiJcidapi vIcikAM jalasya kilAMzamapi kimu yAtu kintu naiveti / dRSTAnto'laMkAraH // 43 // 1156 pihitadRSTirasau paratantritaH sapadi marmaNi daNDaniyantritaH / bahubharaM bhramatItthamathoddharan jagati tailikagauriva hA naraH || 44| pihitadRSTirityAdi - athAsau nara ityupalakSaNAtsaMsArI tailikasya gaurivAsti yato'sau pihitadRSTivicArazaktirahitaH pakSe chAditanetraH paratantritaH pareNa svArjita - karmaNA tailikena vA tantrito vazIkRtastata eva bahubhAraM parigrahAtmakaM vA pASANAya boddharan sapadi sAmprataM marmaNi daNDena pApAcAreNa laguDena vA niyantritaH prapIDito jagatItthaM bhramati / hA kaSTAnubhavane / upamAlaMkAraH // 44 // nanu sahasvaguNin sahasA svayaM kimu vilakSatayA vrajatAjjayam / nanu purAkRtametadudIritaM nahi parantu kadApi labhe hitam ||45 // nanvityAdida- atra svakRta karma phalasahane kAtaraM lakSyIkRtyocyate - he guNin ! vilakSatA kAtarabhAvena kimu jayaM vrajatAt ? kintu naiva / ataH sahasA sAhasena svayaM sahasvatatavaiva purAkRtamudIrita mudayAgatamasti / tatastvayA soDhadhyamasti nehAhaM kamapi paraM hitaM sahAyaM kadApi labhe / hIti nizcaye, nanu vitakeM // 45 // bhale hI bhramaNa karatA rahe, parantu kabhI mRNamarIcikA vivaraNameM kyA mRga kabhI prApta karatA hai ? arthAt nahIM ||43|| sukhako prApta nahIM hotA / ThIka hI hai, jalakI eka taraMgako bhI- aMzako bhI artha - jisakI A~kheM paTTIse Dhaka dI gaI haiM, jo telIke parAdhIna hai, ruka jAnepara jisake marma sthAna meM DaNDAse coTa pahu~cAI jAtI hai aura jo patthara AdikA bahuta bhArI bhAra lAde hue hai, aisA telIkA baila jisa prakAra nirantara ghUmatA rahatA hai, cakkara lagAtA rahatA hai, usI prakAra jisakI vicArazakti AcchAdita hai, jo svopArjita karmake adhIna hai, pApAcArarUpI daNDase marma sthAnameM AghAtako prApta ho rahA hai aura parigraharUpa bahuta bhArI bhArako dhAraNa kara rahA hai, aisA manuSya kheda hai ki saMsAra meM paribhramaNa karatA rahatA hai ||44 || artha - he guNin ! vicArazIla prANin ! tU svakRta karmakA phala sAhasa pUrvaka sahanakara, vyAkula honese isapara kyA tU vijayako prApta kara sakegA ? nahIM | tUMne pahale jo kiyA thA vahI to udayameM AyA hai| isa viSaya meM maiM kisI
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46-48 ] paJcaviMzatitamaH sargaH bhRtimitIcchati vatsa ! paricchadaH zazimukhI zucibhUSaNasampadaH / tanaya eSa paraM paripoSaNaM svayamathAstu pumAn vidhicarvaNam ||46 || bhRtimityAdi - he vatsa ! paricchadaH karmakarAdInAM samUhaH sa kevalaM bhUti nija vRttimityevecchati / zazimukhI yA strI sA zucInAM sundarANAM bhUSaNAnAM sampadaH zobhA icchati / eSa AtmajanAmadheyastanayaH sa paraM kevalaM paripoSaNamevecchati / vidheH karmaNazcarvaNaM tu pumAn svayamastu / atheti pUrNarUpeNa // 46 // 1157. api paretarathAntamathAGganA pitRvanAntamamI parivAriNaH / puruSa eSa hi durgatigahvare svakRtaduSkRtameSyati nirghRNaH || 47|| apItyAdi - api cAnyaccintanIyaM yadiyamaGganA strI sA paretarathAntaM zavazibikAracanAparyantamevAtha punaramI parivAriNo janAH pitRvanAntaM zmazAnaparyantaM gacchanti / svakRtaM nijAjitaM duSkRtaM pApakarma tattu nirghRNo lajjArahita eSa puruSo hi durgatigahvare gatvA svayameSyati, athAvazyamiti // 47 // nijanijocitaceSTitavAgurAvakalitAkalitAnavipadhurA / suvidhurA hi narAstu narAdhipa ! kimiva tatra kadarthanamAkSipa // 48 nija nijetyAdi - he narAdhipeti svAtmana eva sambodhanam / nijanijocitaM svasvakRtaM yacceSTitaM tadeva vAgurA bandhanarajjU tayAvakalitA baddhAH sarve'pi narAH prANinaH kale: pApasya yastAnaH prasArastato yA vipad vAdhA tasyA yA dhUragrabhAgastayA hetubhUtayA anya sahAyakako nahIM pAtA hU~ ||45 || artha - he vatsa ! isa jagat meM paricchada - naukara-cAkara Adi kA samUha apanA vetana cAhatA hai, strI sundara AbhUSaNoMkI zobhA cAhatI hai aura putra atyadhika poSaNa cAhatA hai, parantu karmakA carbaNa (cabenA) svayaM puruSako bananA par3atA hai / bhAvArtha- strI -putrAdiko prasanna karaneke liye jo anaitika kArya karatA hai, usakA phala use svayaM hI bhoganA par3atA hai || 46 || artha- strI zazibikA - arathI banAneke sthAna taka aura ye parivArake loga zmazAna taka jAte haiM, parantu svakRta pApa karmako lekara yaha nirlajja AtmA hI durgati meM jAtA hai // 47 // artha - he rAjan | apanI-apanI ceSTAoM-svakRta karmakalApoMse baddha sabhI manuSya - sabhI prANI pApake prasArase honevAlI bAdhAke agrabhAgase atyanta duHkhI
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1158 jayodaya-mahAkAvyam [ 49-51 suvidhurA vikalAH santi / tatra kavarthanamanyathAtvaM kimiyAkSipa tvaM kuru ? na kimapIti kila / vakroktiralaMkAraH // 48 // tanayavattvanayo'ramanuvrajatyapi budheza vidhizca yadAtmajaH / parinimantritabhUtavadetakaM praticaratyapi no bhuvane sa kaH // 49 // ___tanayetyAdi-ayi budheza ! vidhistu yadyapyanayo'styavizeSajJazca punastathApi tanayavacchizuriva yadAtmajo bhavati tamevAramanuvrajati / api puna: parinimantritassamAhUtascAsau bhUtaH paretastadvat philaitakamenamaticarati so'pi bhuvane'smin saMsAre ko'sti bhoH ? na ko'poti / upamAlaMkAraH // 49 // tanarananyatayA'nagatAdarinnapi na ceta paralokamapetari / samitimeti kuto'tha paricchade samupapattimaho vibudho vavet // 50 // tanurityAdi-he Adarin vinayazIla ! paralokamupetari jane yA'nanyatayA bhedAbhAvarUpeNA'nugatAparicchinnA sA tanurapi cedi samiti saha gamanaM naiti tadAtha punaryo vibudho vicArazIlo'sti sa paricchade putrapautrAdau samupapattimahaM sahagamanotsavaM kuto vadedapi tu na kathamapi // 50 // pRthagivAJcati kozata AyudhamamukataH khalu vigrahato budhaH / anavabudhya parasparasaMvizaH skhalatu kevalameva tu bAlizaH // 51 // pRthagityAdi-budho vicAravAnnaraH so'mukataH khalu vigrahataH zarIrAtkozAdAyudha haiM, isameM anyathA karanekI kyA bAta hai ? arthAt kucha nahIM // 48 // ___artha-he budheza ! he zreSThajJAnI jana / yadyapi vidhi-daiva-karmodaya anaya haivizeSa jJAnase rahita haiM arthAt viparIta pravRtti karane vAlA hai, phira bhI vaha zizuke samAna pIche lagA rahatA hai, na cAhanepara bhI vaha sAtha chor3atA nahIM hai, kyoMki Atmaja-putra nimantrita bhUtake samAna sAtha lagA rahatA hai jagatmeM jo usakA pratikAra kare vaha kauna hai ? arthAt koI nahIM hai / tAtparya yaha hai ki svakRta karma isa jIvake pIche lagA hI rahatA hai / / 49 / / __ artha-abhinna rUpase sadA sAtha rahane vAlA zarIra bhI jaba paralokako prApta honepara sAtha nahIM jAtA hai-yahI chUTa jAtA hai, taba anya putrapautrAdi parikarake viSayameM kauna vidvAn kaha sakatA hai ki sAtha raheMge ? arthAt koI nahIM // 50 // artha-jisa prakAra vicAravAn manuSya myAnase zastrako pRthak jAnatA hai,
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcaviMzatitamaH sargaH 52-54] 1159 miva pRthagaJcati prabhavati tu punaH kevalaM bAlizo mandabuddhireva so'nayorAtmazarIrayoH parasparasaMdizo'nyonyAnupravezabhAvAnanavabudhya skhalatu dvayoraikyaM sa eva vadatu / 'viTa puMsi vaizye manuje praveze tu punaH striyAm' iti vizvalocane // 51 // vasu rajoguNako rajaso''cati paya ivAtha jalAdvaraTApatiH / vibhajate jaDataH khalu cetanamiti vivekabalAdasakau janaH // 52 // vasvityAdi-rajoguNako rajasaH saMzodhako janaH sa rajaso vasu dhanaM suvarNAdikam, varaTApatihaMsaH sa jalAt payo dugdhamivAJcati pRthag labhate / tathaivAsAvevAsako janaH khalu baDataH zarIrAccetanamAtmAnaM vivekabalAdvibhajate pRthaga jAnAtIti kilopamAlaMkAraH // 52 // na khalu kancukamuJcanataH kSatirahivarasya bhavatyapi sanmatiH / sa ca sukhezamakhaNDasukho vahettadiva vigrahabhAravinigrahe // 53 // ___ na khalvityAdi-yathA kaJcukasya muJcanatastyAgAdahivarasya sarparAjasya kApi atirhAnirna bhavati, tadiva tathaiva yo'pi sanmatiH subuddhiH sa ca vigrahabhArasya vinigrahe zarIrasya vinAze sati ca na khaNDaghate sukhaM yasya so'khaNDasukhassan sukhezamAtmAnaM vahet svIkuryAditi dRSTAnto'laMkAraH // 53 // yadapi bhUmitale tuSakaNDanaM tadapi samprati taNDulamaNDanam / tadiva vA jaDapiNDavivecanaM sukhavatastadakhaNDanivedanam // 54 // usI prakAra zarIrase AtmAko pRthak jAnatA hai| zarIra aura AtmAke paraspara pravezako na jAnakara kevala ajJAnI jIva hI skhalita hotA hai-donoMko eka kahatA hai // 51 // ___artha-jisa prakAra rajadhovA rajase svarNAdi dhanako aura haMsa jalase dUdhako pRthak jAnatA hai, usI prakAra yaha jJAnI jova jaDa-zarIrase cetana-AtmAko pRthak jAnatA hai // 52 // artha-jisa prakAra kAMcalIke chor3anese sarparAjakI koI hAni nahIM hotI, usI prakAra jo sadbuddhi-vicAravAn manuSya hai vaha zarIrakA vinAza honepara akhaNDa-sukhakA dhAraka rahatA huA AtmAko svIkRta karatA hai| bhAvArtha-jisa prakAra kAMcalIke chor3anepara sAMpa duHkhakA anubhava nahIM karatA, usI prakAra jJAnI jIva zarIrake chUTanepara duHkhakA anubhava nahIM karatA, kyoMki vaha sukhase tanmaya AtmAko zarIrase pRthak anubhava karatA hai // 53 / /
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 55-56 yadapItyAdi - asmin bhUmitale yadapi tuSasya kaNDanaM dUrIkaraNaM tadapi samprati sarvathA taNDulasya maNDanameva bhavati, tadiva jaDasya cetanatvazUnyasya piNDasya zarIrasya vivecanaM pRthakkaraNamasti / tatsukhavata Atmano'khaNDanivedanameva pratyuta sadupayogAyaiveti sa eva dRSTAnto'laMkAraH // 54 // 1160 yadapi cetanako gahanaM zrayatyahaha vigrahasaMgrahato hyayam / ghanavighAtamupaiti tanUnapAt vikamayasAbhigamasya na cetkRpA || 55 || yadapItyAdi - ayaM cetanako jJAnavAnAtmA yadapi gahanaM duHkhaM zrayati saMlabhate tatsavaM vigrahasyAGgasya saMgrahato hi na cAnyathA / tanUnapAdagnirnAma sa cedyadi punarayasA lohena sahAbhigamasya sabhAgamasya kRpA na bhavet, tadA ghanasya vighAtamupaiti kim ? kintu nopaiti / tatheti dRSTAnto'laMkAraH // 55 // vasati yAvadayaM khalu catanastanuriyaM ghRNitApi harenmanaH / mRgamadAbhipadA kila kUpikA'ntasamaye tu samastu dazA hi kA // 56 // vasatItyAdi - yAvadayaM khalu cetano'tra tanau vasati tiSThati tAvadiyaM mAMsamajjAdi* rUpA ghRNitApi sato manazcitaM haret / yathA kila mRgamavasya kastUrikAyA abhipadaM saMsthAna yasyAM sA kUpikA carmarUpApi tu punarantasamaye cetanasyAtmano'bhAve kA'syA dazAtra syAdvIti cintyatAm sa eva dRSTAnto'laMkAraH // 56 // artha - isa bhUmipara tuSakA dUra karanA jisa prakAra cAMvalako vibhUSita karane vAlA hai, usI prakAra jar3a-cetanatArahita zarIrakA pRthak honA sukhasampanna AtmAkI akhaNDatAko sUcita karane vAlA hai // 54 // artha - yaha jJAnavAn AtmA jo duHkha uThAtA hai vaha zarIrake grahaNase hI uThAtA hai, jaise agni jo ghanoMke prahArako prApta hotI hai vaha yadi usakA lohake sAtha samAgamakI kRpA na hotI to kyA prApta hotI ? arthAt nahIM / bhAvArtha -- jisa prakAra lohakI saMgatise agni ghanoMke prahAra sahana karatI hai, isI prakAra yaha jIva bhI vigraha- zarIrako saMgatise aneka duHkha sahana karatA hai // 55 // artha - jaba taka yaha cetana - AtmA zarIrameM nivAsa karatA hai, tabhI taka yaha zarIra ghRNita honepara bhI manako haraNa karatA hai / kastUrikAse suzobhita isa zarIrakI anta samayameM kyA dazA hotI hai ? arthAt AtmAke binA zarIrakI samasta prabhutA naSTa ho jAtI hai ||26||
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57-59] paJcaviMzatitamaH sargaH 1161 nijamati vapuSIti jaDAtmake parikare ca sahAyadhiyaM na ke / viSaya sannicaye sukhazemuSoM samupagamya hatA vada saMvazin // 57 // nijamatimityAdi-he saMvazin ! mano'kSanigrahakara ! asmin jaDAtmake vapuSi nijamatimAtmabuddhimiti tathA parikare strIputradhanAdau sahAyadhiyaM sukhasAdhanabuddhi ca punaviSayANAM paJcendriyarupabhogayogyAnAM nicaye saMgrahe sukhasya zemuSoM mati samupagamya ke janA na hatA naSTA jAtA iti vadApi tu sarve'pi vinaSTAH // 57 // ita idaM tu kalevaramuddhatamitarataH sakalaM samalaM kRtam / tadapi yAti janaH samalaGkRtaM na punarIkSaNamevamalaMkRtam // 58 // ita ityAdi-he saMvazin ! zRNu ita ekatastu kalevaraM zarIramaddhatamitaratastataH punaH samalaM malasahitaM sarvavastu kRtaM punarapi kalevaraM kalevarameva, kintu ayaM janastadapi kalevaraM samalaMkRtaM samIcInarotyAlaGkAraH sajjitaM yAti svIkaroti na punareva vicArayuktamokSaNaM cakSuratna yatheSTaM kadApi kRtamiti yamakAlaMkAraH // 5 // paricaratyapi rAsakadAsavannijanivedamRte dharaNIdhavaH / ayamato nivasana valaye'vaneH pratiyateta materatha zodhane // 59 // paricaratItyAdi-ayamAtmA dharaNISavo mahArAjo'pi sarvaziromaNirapi nijanivedamRte svapasaMvedanaM vinA'sminnavanevalaye bhUtale rAsako rAsakaro gopakroDAkArako yo dAsastavat paricarati sarveSAM sevaka iva bhUtvAvatiSThate'no'ya mateH svabuddhaH zoSane prati yateta prayatna gururiti // 59 // artha he jitendriya ! jar3a zarIrameM Atmabuddhi, strIputrAdi parikarameM sahAyabuddhi aura paJcendriya sambandhI viSaya samUhameM sukhabuddhi prApta kara kauna naSTa nahIM hue haiM, kaho // 57 // ____ artha-he jitendriya ! idhara eka ora isa zarIrako rakho aura dUsarI ora malasahita samasta vastuoMko rakho, phira bhI yaha jIva samalaMkRtaM-malasahita atha ca samIcIna alaMkAroMse susajjita kiye hue zarIrako prApta hotA hai, vicArayukta IkSaNa-cakSuko acchI taraha prApta nahIM hotA // 58 // ___ artha-yaha AtmA rAjA-mahArAjA hotA huA bhI AtmajJAna binA rAsakroDAkAro-baredI (gocAraka gopa) ke samAna sabakA paricAraka bana pRthivI tala para nivAsa karatA hai, ataH buddhike zodhanekA prayatna kro| tAtparya yaha hai
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1162 jayodaya-mahAkAvyam [60-62 sapadi mantha itaH pratimanthini bhramati tadvavayaM jagadadhvani / aruNato guNataH svayamAtmanaH virama bho virameti manaH kutaH // 6 // sapadItyAdi-mantho dadhivinoDanadaNDaH sa ito manthinI vadhipAtinoM prati pratimanthini aruNato guNato vyAkulena guNena sapadi sapadi sAmprataM bhramati, tadvadevAyaM saMsArijano'pi jagadadhvani saMsArasya vama ni svayamAtmana evAruNato guNato rAgabhAvata eva. bhramati tataH punaradhunA bho mano viramAzu birama tUSNIMbhava / 'nIravArakta kapila vyAkuleSvaruNo'nyavaditi vizvalocane / / 60 // sukhamavaiti tu nAtmaguNaM jaDo bahu pareSu paraM pratipadyate / aviditAtmagatottamasaurabho mRgavaraH parito'pi vipadyate // 61 // sukhamityAdi-jaDo manvabuddhirjanaH sukhamAtmaguNaM svabhAvaM tu nAvaiti jAnAti pareSu viSayeSu sparzarasAdiSu paraM kevalaM tat pratipadyate manute, yathA'vidito na parijJAta Atmani zarIre gataH samutpanno ya uttama: saurabho gandho yena sa mRgavaraH parita itastataH sarvato'pi vipadyate kaSTamanubhavati / dRSTAnto'laMkAraH / / 61 // bahiramISvasameSu vikArataH paricayaM rcynnvicaartH| na paramAtmapathe ratimetyayaM rasa iyAna rasatiH kimapi svayam // 62 // bahirityAdi-kimapi svayameveyAn raso'nirvacanIyo rasita AsvAdito'sti yenAyaM saMsArI vikArataH kAraNAdavicArata ucitAnucitasya vicAramakRtvA bahiramoSu ki Atmabodhake binA rAjAdhirAja padakA prApta honA bhI kAryakArI nahIM hai // 59 // artha-jisa prakAra manthanadaNDa usameM lago rassIse prerita ho manthana karane vAlI strIkI ora bhramaNa karatA hai usI prakAra yaha jIva apanI rAgarUpI rassIse prerita hotA huA saMsArake mArgameM svayaM bhramaNa karatA hai / he mana! tU usa orase zIghra hI virata ho // 6 // artha-yaha mandabuddhi jIva sukhako AtmAkA svabhAva nahIM jAnatA kintu sparza-rasa Adi para-padArthoM meM sukha hai aisA mAnatA hai| jisa prakAra apane zarIra meM vidyamAna uttama sugandhako na jAnakara kasturImRga idhara udhara kaSTakA anubhava karatA hai, usI prakAra yaha jIva apanI AtmAmeM vidyamAna sukhako na jAnakara para-padArthoM meM sukhako khojatA huA duHkhI hotA hai // 61 // __ artha-isa jIvane itanA rasakA AsvAdana kiyA hai ki tajjanita vikArase
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1163 63-65] paJcaviMzatitamaH sargaH dRzyamAneSu asameSu vilakSaNeSu svataH paricayaM racayannanurAgaM kurvan paramAtmapathe parame hitakArake AtmanaH pathi rati neti / anuprAso'laMkAraH // 62 // sapadi manthaguNena gavIzvaro yadiva dadhna upaiti navoddhRtam / paramapAsya gaNI sahasAtmano rasiti rUpamavaiti navoddhatam // 63 // sapadItyAdi-yadiva yathA sapadi sAmprataM dRzyate gavIzvaro gopAlaka: sa manthasya guNena prayogeNa vaghno navoddhRtaM navanItamupaiti tathaiva guNI vivekavAn janaH sahasA svasAhasena rasiti zIghrameva paraM jaDarUpamapAsya punarAtmanaH svasya rUpaM navoddhRtamabhUtapUrvamupaiti tAvaditi dRSTAnto'laMkAraH // 63 // nahi viSAdamiyAdazubhodaye nahi zubhe subhago mudamAnayet / jagati samprati savyatadanyayoH kidivAntaramasti ca janyayoH // 64 // nahItyAdi-subhago jano'zubhasya pApasyodaye viSAdaM khedaM nahIyAd gacchet tathA zubhe puNyakarmaNa udaye mudaM prasannatAmapi nahi Anayet svIkuryAt / samprati savyaM vAmaM tadanyacca dakSiNaM tayorjanyayotivyayoraGgayoriva yathA jagati loke kiyadantaramasti na kiyadapIti dRSTAnto'laMkAraH // 64 // vRSalapAlita Asavamaznute dvijamitastyajatItyupasaMzruteH / dazi tu dAsisutau sudazAmubhau nigaditau ca tathaiva zubhAzubhau // 65 // yaha ucita aura anucitakA vicAra bhUla gayA hai / phalasvarUpa ina bAhya vilakSaNa viSayoMmeM svayaM paricaya karatA huA rAgako karatA hai aura paramAtmapathameM-AtmahitakArI mArgameM rAga-prIti nahIM karatA // 2 // ___ artha-jisa prakAra gAyoMkA svAmI-gopAlaka manthanake prayoga dvArA dahIse navanItako prApta hotA hai, usI prakAra vivekavAn manuSya apane sAhasase zIghra hI para-jar3arUpa padArthako chor3akara AtmAke navoddhRta-abhUtapUrvarUpako prApta karatA hai // 63 / / __ artha-uttama manuSya pApakarmake udayameM viSAdako tathA puNyakarmake udayameM harSako prApta nahIM hotA / jagatmeM jaise bAyeM aura dAhine bhAgase utpanna honevAle padArthoM meM kitanA antara hotA hai ? arthAt kucha nhiiN| bhAvArtha-zubha aura azubha-donoM karmoMkA udaya, bandhakA kAraNa honese mokSa prAptimeM bAdhaka hai / jJAnI jIva apane padake anurUpa zubhAcaraNa karatA huA zraddhAmeM use mokSakA sAkSAt kAraNa nahIM mAnatA / / 64 // 76
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [66-67 vRSalapAlita ityAdi-dAsasya sutayormadhye kilaikastu svayaM vRSalena dAsena pAlitaH poSitaH sa AsavaM madyaM prasannatayAznute pibati, kintvanyo dvijamito viprasya samIpaM gataH sa AsavaM tyajati tato dUraM vrajatItyevopasaMzruteH sadbhAvAt / kintu sudRzAM dRzi dRSTau tu tAvubhau dAsasutAveveti tathaiva zubhAzubhau yogAvapi nigaditau staH // 65 // rajaka eSa guNI svaguNAmbaraM samarasena rasena satA varam / jhagiti dhAvati nAvati kazmalaM nanu vivekamupetya suphenilam // 66 // rajaka ityAdi-eSa guNI jIvo rajako vastrasaMkSAlakaH sa samarasena kileSTAniSTayostulyabhAvenaiva satA pavitreNa rasena jalena varaM zreSThaM svaguNAmbaraM svAdhInaguNarUpaM vastraM jhagiti zIghrameva dhAvati prakSAlayati kazmalaM nAma malaM nAvati na draSTumIhate viveka nAmocitAnucitayoryajjJAnaM tadeva suphenilaM samyaktayA malApaharaNaM dravyaM tarivamupetya samupalabhyeti rUpako'laM kAraH // 66 // ayi vivekitayaiva vasermana iha ca ki vasato'pi vipatpunaH / kimuta gAruDino vilasanmate jagabhuktamapoti viSAyate // 67 // ayItyAdi--ayi manastvaM vivekitayava nirmalabhAveneva vasenivAsaM gaccheH / punarihApi artha-kisI zUdrA dAsIke do putra hue, unameM ekakA pAlana usIke ghara huA aura dUsarA brAhmaNake ghara pAlA gayA / dAsIke ghara jisakA pAlana huA thA vaha madirAkA sevana karatA hai aura jisakA pAlana brAhmaNake ghara huA thA vaha madirA ko chor3akara usase dUra rahatA hai / do putroMkA AcaraNa do prakArakA avazya hai parantu samyagdRSTiyoMkI dRSTimeM dAsIke putra honese zUdra donoM haiM / isI prakAra zubha aura azubha donoM mohajanya honese Anavake hI kAraNa mAne gaye haiN| yahI bhAva AcArya amRtacandrane TippaNagata 'zlokameM prakaTa kiyA hai // 65 // ___ artha-yaha guNI manuSya eka dhobI hai, jo samatAbhAvarUpI pavitra jalase apane guNarUpI vastrako zIghra hI dhotA hai| vaha melakI rakSA nahIM karatA ora vivekarUpI uttama sAbunako lekara guNarUpI vastra dhotA hai // 66 / / / artha--he mana ! tU nirmala bhAvase hI nivAsa kara, isa nirmala bhAvameM nivAsa 1. eko dUrAtyajati madirAM brAhmaNatvAbhimAnA ___ danyaH zUdraH svayamahamiti snAti nityaM tayaiva / dvAvapyeto yugapadudarAnnirgatI zUdrikAyAH zRdrau sAkSAdatha ca carato jAtibhedabhra meNa // 101 // -nATake samayasAre'mRtacandrasya sUreH
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68-69 ] paJcaviMzatitamaH sargaH 1165 vasataste kinnAma vipadAsti, naivAsti / vilasanmateH prasphuTabuddhergAruDino bhujagabhuktaM sarpadaSTamapIti kimuta viSAyate viSavikArAya bhavati ? naiva bhavatIti kAkupUrvo dRSTAntaH // 97 // bhuvi vRthA sukRtaM ca kRtaM bhavedbhavijanasya tarAmavivekataH / anayanasya vaTovalanaM punaH kavalitaM ca zakRtkariNA tataH // 68 // bhuvItyAdi - bhuvi kilAsyAM dharAyAM bhavijanasya janmavato'vivekato nirvicArabhAvena kRtaM sukRtaM puNyaM karmApi kRtaM vRthA niSphalaM bhavettarAM yathA'nayanasyAndhasya vaTIvalanaM rajjU'sampAdanamapi tato'nyataH punaH zakRtkariNA vatsena kavalitaM grAsIkRtaM bhavatIti / 'zakRtkaristu 'vatsaH syAt' ityamarakoSe / dRSTAntAlaMkAraH // 68 // snavadiho na tathA na dazAntaramapi tu mohatamoharaNAdaraH / lasati bodhanadIpa iyAn yataH vidhipataGgagaNaH patati svataH // 69 // stavadiha ityAdikasyApi vivekinaH kvacitkadApidapi snavadihaH sneho na bhavati snehastu rAgastailaM ca vA nAsti tathA dazAntaramapi dveSo'pi yadvA vartiprakAro'pi nAsti, tathApi tu punarmoha eva tamo'ndhakArastasya haraNe'pAkaraNa Adaro vidyate savaiveyAnIdRzo bodhanaM jJAnameva dIpaH sambhavati yataH / svata eva vidhInAM duritAnAmeva pataGgAnAM gaNaH patati vinazyati / rUpako'laMkAraH / / 69 / / karate hue tujhe kyA vipatti ho sakatI hai ? arthAt nahIM ho sakatI / spaSTa buddhi vAle viSavaidyako sarpakA daMza kyA viSa rUpa hotA hai ? arthAt nahIM // 67 // artha - pRthivI para manuSyakA vivekake binA kiyA huA puNyakarma niSphala hotA hai, jaise andhA manuSya eka orase rassIko baTatA jAtA hai aura dUsarI ora se bachar3A use khAtA jAtA hai / 'andhA baTe bachar3A khAya' / artha - vivekI manuSyako kisI padArtha meM na sneha - rAga hotA hai aura na dazAntara - rAga ke viparIta dveSa hotA hai, usako to moharUpa andhakArako dUra karanekA hI Adara hotA hai / jJAnarUpa dIpaka ho aisA hai ki jisa para karmarUpa pataMge svayaM par3ate haiM - naSTa hote haiM / arthAntara - kisI manuSyako na mokSa mArga meM sneha-rAgarUpa taila hai aura na saMsAra mArga meM dazAntara -dveSa athavA battI hai, phira bhI vaha moharUpI andhakArako naSTa karanemeM Adara rakhatA hai usakA yaha kArya isa lokokti ke anusAra hai ki 'na taila hai na bAto, ujiyAlA meM raheMge' / ataH jJAnarUpI dIpakako prajvalita
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1166 jayodaya- mahAkAvyam [ 70-72 api tu bAhyaka vastunibandhane'bhyanu ratastanumAn nanu dhandhane / anayano nitarAM nijagandhane vrajati hA vipadAmanubandhane // 70 // api tvityAdi - ayaM tanumAn nanu niyamena bAhyakAni vastUni strIputrAdIni tAnyeva nibandhanAni kAraNAni yasya tasmin dhandhane kAryavyApAre'bhyanurato vilagno'pi tu satatameva, kintu nijasya gandhane sambandhe nitarAmanayano jAtyandha eva hA khedapradarzanArtham tata eva vipadAM vipattInAmanubandhane pratyanuvartane vrajati sampatito'sti / 'gandho gandhake sambandhe' iti vizvalocane, 'gandho gandhaka Amode lezasambandhagarvayoH' iti cAnyatra / anuprAso'laMkAraH // 70 // hasati rauti ca mUcchaMti vepate tanubhRveSa kilApagato dhRteH / bhramati sarvata eva bhiyA sa kau bhavati bhUtanivAsa ivAsakau // 71 // hasatItyAdi - eSa tanubhRd dehadharo dhRterapagato dhairyaMhono bhUtvA kadAcidiSTasamAgame hasati tadapagame ca rauti punaraniSTasamAgame vepate kampameti vA mUrcchati vA punaH sa bhiyA bhayavazena ko pRthivyAM sarvata eva bhramati evamasAvevAsako bhUtanivAsa: pretagRhIta iva bhavati na kazcidvizeSaH kilAtra // 71 // hitamavaiti na kazcana vai janastaditarasya tu saMzayitaM manaH / paramaye viparItarucA dhRtaM jagadidaM sakalaM tamasA''vRtam // 72 // hitamityAdi - kazcanaikastu jano hitaM maGgalakaraM vRttamavaityeva vai na, zRNotyeva na, karanA cAhiye, arthAt vivekapUrvaka dharmAcaraNa karanA cAhiye / usIse karmanirjarAkA yoga prApta hotA hai || 69 || artha - yaha prANI niyamase bAhya vastu - strIputrAdi rUpa kAraNoMse yukta dhandhana - sAMsArika vyApAra meM saMlagna hai, kintu nijase sambaddha kAryake viSaya meM anayana -janmAndha hai / kheda hai ki yaha jIva vipattike kAraNoM meM hI par3A hai // 70 // artha - yaha prANI dhairyahIna ho kabhI iSTakA samAgama hone para ha~sane lagatA hai, kabhI iSTakA viyoga hone para rone lagatA hai, kabhI aniSTa samAgamakI AzaGkAse kA~pa uThatA hai aura bhayase sarvatra bhramaNa karatA hai - rakSAkI dRSTise idhara udhara bhAgatA hai| isa prakAra yaha bhUtagRhIta-pizAcAkrAnta jaisA ho rahA hai // 71 // artha - koI eka manuSya hitako jAnatA hI nahIM hai- use sunatA hI nahIM hai,
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73-75] paJcaviMzatitamaH sargaH 1167 tavitarasya tu kasyacinmano hitaM zrutvApi tatra saMzayitaM bhavati bolAyata eva kiM karomi kina karomIti ? tataH paraM punaviparItayA racA'bhilASayA dhRtamaye pazyAmi, evamida sakalaM jagattamasAjJAnenA''vRtaM tiSThati // 72 // vayanakoTavadAsmani veSTitaivipadameti jano nijaceSTitaiH / prabhavatIha hitairimajitairjagati matkuNavamriyate na taiH / / 73 // * vayanakoTavadityAdi-Atmani veSTitairvayanakoTavad UrNanAbha ivAyaM jange'pi nijaceSTitaireva vipadameti jagatIha imakainitaH vyatItaiH punahitaiH prabhavati hitamAptyA samartho bhavati, kintu taimatkuNavanna mriyate // 73 // sadapi mallamahAvapi yuddhaghatorbhavati dIpakajIvasamanvitaH / lagati tasya tanau hi rajaH kujaM taditaro vilasatyapi kevalaH // 74 // ___sapadotyAdi-sapadi sAmprataM mallamahI vyAyAmabhUmau mahizabdo hrasvakArAnto'pi kavibhiH sammato'sti, dharaNizabdavat / yuddhaghatoyuddhaM kurvatoryaH ko'pi dIpakajIvena snehena samanvito bhavati tasyaiva tanau zarIre hi kujaM rajo bhUmigatapAMsurlagati taditaro yaH snehena vajitaH sa kevala evApi vilasati // 74 // viSayajAtizayAyihadvatA januridaM nanu nItamapArthatAm / gatadhiyApi mayA samayaH zriyAM paNayito mukureNa maNI rayAt // 75 // kisIkA mana saMzayase yukta hai-vaha nirNaya nahIM kara pAtA ki kyA karU~ kyA na karU~ aura koI anya manuSya viparIta buddhise AkrAnta hai| isa prakAra yaha samasta jagat ajJAnase AvRta ho rahA hai / / 72 / / artha-jisa prakAra makar3I apane hI veSTanase veSTita ho vipattiko prApta hotI hai, usI prakAra yaha jIva apanI hI ceSTAoMse vipattiko prApta hotA hai| koI jIva apanI bhUtakAlIna hitakArI ceSTAoMse prabhutvayukta hotA hai, unase khaTamalake samAna mRtyuko prApta nahIM hotA // 73 // artha-eka sAtha do malla akhAr3emeM yuddha kara rahe haiM-kuztI khela rahe haiM / unameMse eka malla tailase sahita hai-zarIrameM taila lagAye hue hai aura dUsarA tailase rahita hai| jisake zarIrameM taila laga rahA hai usake zarIrameM pRthivIkI dhUli-akhAr3ekI miTTI laga jAtI hai. para jo tailase rahita hotA hai vaha akelA hI suzobhita hotA hai| tAtparya yaha hai ki rAgabhAva ho bandhakA kAraNa hai aura virAgabhAva nirjarAkA kAraNa hai ||74||
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1168 jayodaya-mahAkAvyam [76-77 viSayajetyAdi-mayApi gatadhiyA buddhihInena viSayebhyo jAyate yo'tizayo vizeSa: sa evAzrayo vizrAmasthAnaM yasyaitAdRgdhadvatA satedaM janurmAnavajanmApArthatAM vyarthabhAvanA nItaM nanu nizcayena vyayIkRtamAste / yataH zriyAM lakSmINAM samaya AdhArabhUto maNiH sa. mukureNa paNayito vikrIto rayAt kimapi vicAramakRtvA / anuprAso'laMkAraH // 75 // zrutamadhItya yathAvidhi buddhimAn samadhigamya ca sAdhusamAgamam / jagadudIkSya ca bhaguramuhyatAM madaparaH ka iveha vimuhyatAm // 76 / / zrutamityAdi-matto'paro madaparaH ka iva buddhimAn yo yathAvidhi zrutaM zAstramadhotya sAdhusamAgamaM sAdhUnAM sajjanAnAM samparka yadvA sAdhuzcAsau samAgamazca taM samucitasamprayogaM samadhigamya cedaM jagacca bhaguraM nazvaramudIkSya dRSTvA punarapIha vimuhyatAM mohaM gacchedityUhyatAM vicAryatAM tAvat // 76 / / anavayandahanaM zalabho'tati baDizamAMsamitazca jhaSo'matiH / na viSayAn gahanA~zca sucinnidhistyajati mAdRgaho nibiDo vidhiH / 77 // anavayannityAdi-ya: zalabhaH pataGgaH sa tu dahanaM dagdhakaramanavayannajAnan evAtati saMgacchati / jhaSo mIno'pi yo baDizasya mAMsaM lohakaNTakena saha lagnaM palamitaH samprAptaH sa cAmatirbuddhirahita eva, kintu sucinnidhiH samyagbuddhidharo'pi san viSayAn gahanAn kaSTakarA~zca jAnan punarapi mAdRDnarastAn na tyajati tAvaviti vidhiH purAkRtapraNidhiH sannibiDa evAho // 77 // artha-viSayajanya vizeSa sukhakA Azraya karane vAle hRdayase yukta mujha jayakumArane bhI nirbuddhi ho isa mAnava janmako vyartha kho diyA hai| maiMne lakSmIke AdhArabhUta maNiko kucha vicAra kiye binA hI mukura (kAca) meM beMca diyA hai||75|| artha-mujhase bhinna dUsarA kauna buddhimAn hogA jo vidhipUrvaka zAstra par3ha kara, sAdhu samAgama-sAdhuoMkA samAgama athavA samucita samprayoga prApta kara aura jagatko nazvara dekhakara bhI vimohako prApta hogA? vicAra kiyA jAve // 76 // - artha-pataGga agnike pAsa jAtA hai, para vaha use dahana-jalAne vAlI na jAnakara jAtA hai / isI prakAra machalI vaMzImeM lage hue mAMsako prApta hotI hai, para vaha amati-buddhise rahita hai| parantu jJAnadarzanarUpa cetanAkA bhANDAra hokara bhI merA jaisA manuSya ina gahana viSayoMko nahIM chor3a rahA hai, isase Azcarya hai ki merA karma bahuta sAndra-majabUta hai // 77 / /
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78-80] paJcaviMzatitamaH sargaH 1169 sa divasaH samayaH sa mayAJcitaH sapadi so'hamapItikathAzritaH / upahataH punaruktaparizramairararavat prabhavAmi vRthAkramaiH // 78 // _____sa divasa ityAdi-sa eva tu divasaH sa eva samayaH prAtaHkAlAdirUpo yo mayA pUrvamaJcitaH samupabhuktastathA sapavItikathayA bAdhAkArakavArtayAzrito'hamapi sa eva tathApi vRthAkramo'nuvartanaM yeSAM te: punaruktaparizramarupahato'pi araravat kapATavat prabhavAmi / anuprAsazcopamAlaMkAraH // 7 // nahi kRtaM madanArika mAjanuH smRtamaho na jinendrapadaM nanu / yuvatimAvakardamakevitaM kimu katheyamayo bhasado'grataH // 79 // ____nahItyAdi-aho mayA''janurjanmana ArabhyAdyAvadhi madanArikaM kAmavAsanAvirodhi kimapi na hi kRtam, jinendrasya padaM caraNadvandvaM nanu niyamena na smRtaM tasya sAmIpyamapi na smRtam, kevalaM yuvatInAM mArdavaM komalatvameva kardamaH sa eva kardamakaM tasminnevAditaM prArthitaM tato bhasadaH kAlasya yamarAjasyAnato'tho kimu vadeyamiti kAkUktiH / 'katha' iti bhauvAdiko dhAturyasya luGi Nyante 'acIkathat' iti rUpaM jainakAvyeSu pracalitam, 'acIkathacca mantribhyo' iti vAdosiMhena kSatracUDAmaNau prayuktam // 79 // smarazarAsarasAzayitAnvitA niyamitA vamitA bhramitA mitaa| jaDatayApi tathApi tu cintayA kimadhunA samaye ca zivaM rayAt / / 80 // artha-vahI dina hai, mere dvArA upayukta vahI samaya hai aura kathAoMkA AzrayabhUta maiM bhI vahI hU~, phira bhI vyartha kramase yukta punarukta parizramoM-viSayoMkI pravRttise upahata hotA huA kivAr3ake samAna bana rahA hU~, arthAt sadvicAroMke pravezake liye bAdhaka ho rahA huuN| bhAvArtha-AkarSaNake liye upabhogya aura upabhoktAmeM nUtanatA Avazyaka hotI hai, para yahA~ nUtanatA kucha bhI nahIM hai / phira bhI viSayoMmeM merA AkarSaNa kama nahIM ho rahA hai, yaha AzcaryakI bAta hai / / 78 / / artha-Azcarya hai ki maiMne janmase lekara Ajataka kAmavAsanAkA virodhI kucha bhI kArya nahIM kiyA, na jinendradevake caraNa yugalakA smaraNa kiyA, mAtra striyoMkI komalatArUpI kIcar3akI cAha-karatA rahA athavA usameM phaMsakara pIr3ita hotA rahA, aba maiM yamarAjake Age kyA kahU~gA ? vizeSa--yamarAjakI kalpanA laukika hai, jinAgamameM aise yamarAjakA koI ullekha nahIM hai| vahA~ maraNako hI yamarAja kahA gayA hai // 79||
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam 81-82 _smaretyAdi-adyAvadhi mayA smarasya zarAsaM dhanustasya rasA bhUHsthAnamAzayo manastadvattA kAmavAsanAyuktataivAnvitA svIkRtA'to niyamitA parimitagAmitA vamitA parityaktA, bhramitA kiletastato bhramaNazIlataiva mitAGgIkRtA jaDatayA nirvicAravRttyA, kintu tayApi cintayA'dhunA ki sAdhyam ? gatasarpasya ghRSTicintanarUpayA'dhunApi punA rayAcchivaM kalyANaM samaye gacchAmIti / anuprAso'laMkAraH // 8 // adhama ! yauvanamApa layAdhiti bahumayau vana eva matA sthitiH / kSaNa ito mRduhAramaNobhRtaH sa khalu hA ramaNIsadaso'pyataH // 81 // ____ adhametyAdi-he adhama ! adhunA yauvanaM tAruNyamapi layAzritimApa vinAzaM jagAmAtaH khalu mRduhArabhUtaH sulalitamaNimayakaNThikAyuktasya ramaNInAM yuvatInAM sabasaH samAjasya kSaNo'pi samayo'pIto vyatItaH, heti kheda evaMtad / ato'dhunA tu punarbahavo mayavo mRgA yasmistasmin bane kAnana eva sthitinivAso matA vRddhairanumatAsti / 'mayumRge kinnare syAt' iti vishvlocne| yamakAlaMkAraH / / 81 // akhilameva tu vastu puraHsphurannijanijocitadharmadhurandharam / ahaha dharmamRte'ti pumAnativikalitaH khalu jIvitumicchati // 82 // __ akhilamityAdi-tu punarakhilameva vastu padArthasamUhaH puraH sphuran pratyakSaM dRzyamAno yo nijanijasyocito yogyo dharmaH svabhAvastasya dhurandharaM dhArakaM zobhate kintvativikalito vyAkulatvaM prAptaH puruSo dharmamRte'pi svasvabhAvamantareNApi khalu nizcayena jIvitumicchatyabhilaSati / ahaheti khere // 82 // artha-maiMne manako kAmavAsanAkA Azraya banAyA, parimitatA-bhogopabhogako sImAkA parityAga kiyA aura jaDatA-ajJAnake kAraNa bhramitA-bhramaNazIlatAko svIkRta kiyA, parantu aba cintAse kyA sAdhya hai ? kyA cintAse maiM zIghra hI kalyANako prApta ho sakatA hU~ ? arthAt nahIM // 8 // artha-he adhama ! yauvana vinAzako prApta ho gayA aura maNimaya komala kaNThikAoMse yukta strIsamUhakA bhI samaya nikala cukA hai, ataH aba aneka mRgoMse yukta vanameM nivAsa karanA hI vRddha janoMne svIkRta kiyA hai / / 81 // ____ artha-saMsArake samasta padArtha Age dedIpyamAna-anubhavameM Ane vAle apane apane yogya dharmako dhAraNa karate hue zobhAyamAna haiM, parantu atyanta vikalatAvihvalatAko prApta huA puruSa kheda hai ki dharmake binA hI jIvita rahanekI icchA karatA hai / / 82 //
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83-85] paJcaviMzatitamaH sargaH 1171 na vRSametyanuSaGgajamapyatha satatamenasi saMvilasatkathaH / ahaha mUDhamanA manujo'mRtaM samapahAya viSaM pibati svataH / / 83 // na vRSamityAdi-ahaha mahadAzcaryasthAnametad yadayaM mUDhamanA vicAravihInahRdayo manujo vRSaM dharma prayatnena na karotIti tu tAvadAstAM kintvanuSaGgajamapi prasaGgavazAdanAyAsatayA''prAptamapi naiti nAnutiSThati, satataM nirantaramenasi pApAcAre saMvilasati samutsAhameti kathA vArtA yasya so'tha sambhavati so'yamamRtaM samapahAya parityajya svata eva viSaM prANaharaM pibati / mohamugdhasya svabhAvoktiralaMkAro'yam / athAtra prazne vartate / / 83 // yadi hRSIkasukhAnyapi he jina kila phalAni vRSasya hi zAkhinaH / na kimamI sahitAzca sukhAzayA vRSamuSanti nu santi malAzayAH // 84 // yadItyAdi- he jina ! bhagavan ! yadi kila hRSIkasukhAnIndriyajanyAnyapi sukhAni vRSasya hi zAkhino dharmavRkSasyaiva phalAni santi, tadA punaramI sukhasyAzayAbhilASayA sahitAzca santo vRSaM dharma kinnoSanti sevante, malaH pApayuktaH kRpaNo vA''zayosbhiprAyo yeSAM te bhavantIti / nu vitarke // 84 // sa sutattvamahattvadAyinI vRSacintAmaNisaMvidhAyinIm / bhavabhogavapuSSu niHspRho hRdi cintAmaNimityagAvaho // 85 // sa ityAdi-sa jayakumAraH sutattvasyAtmano mahattvaM bAtoti tAM sutattvamahattvadAyinoM vRSo dharmaH sa eva cintAmaNirvAJchitapUrtikara iti saMvidhAnaM karotIti tAM vRSacintAmaNisaMvidhAyinImiti pUrvoktarUpAM cintAnucittavRttiH saiva maNistAmagAja artha-Azcarya hai ki yaha mUDhahRdaya manuSya dharmako prayatnapUrvaka nahIM karatA hai yaha dUra rahe, kintu anAyAsa prApta dharmako bhI nahIM karatA hai, isake viparIta pApAcAraviSayaka kathAoMmeM ho saMlagna rahatA hai| aisA jAna par3atA hai ki yaha amRtako chor3akara svayaM viSako pItA hai / / 83 // __ artha-he jina ! he bhagavan ! yadi indriyajanya sukha bhI dharmarUpI vRkSake phala haiM, to sukhakI abhilASAse sahita ye prANI dharmakI sevA kyoM nahIM karate ? malina abhiprAya vAle kyoM hai ? ||84 // artha-isa prakAra saMsAra, bhoga aura zarIrameM niHspRha bhAvako dhAraNa karane vAle jayakumAra AtmatattvakI mahimAko dene vAlI tathA dharma cintAmaNiko
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [ 86-87 gAma hRdi svacetasi bhavo janmabhogaH strIsaMparkAdirvapuH zarIraM teSveteSu niHspRho vAJchArahito yatastato'ho vicAravimarze / yamako'laMkAraH // 85 // ya upazruti nirvRtizriyA kRtasaMketa ivAtha bhUpiyAm / vijanaM hi janakanAyakaH sahasaivAbhilalASa cAyakaH // 86 // ____ya upazrutItyAdi-yo'tha piyAM vicArazaktInAM bhUH sthAnaM tathA janAnAmekA prasikho nAyako'bhinetA jayakumArazcAsya candramasa ivAya evAyakaH zubhAvaho vidhiryasya sa. candra ivAhAvakaH sa zruteH karNasya samIpamupazruti nirvRtizriyA muktilakSamyA''gatya kRtaH saMketaH samasyAlezo yasmai sa iva sahasA'kasmAdeva hi vijanaM nirjanaM vanamabhilalASa vAJchitavAnityutprekSAlaMkAraH / / 86 // janmAtaGkajarAditaH sa bhayabhUccintAmathAgAcchrabhA yatnodvAhyamimaM tu rAjyabharakaM sthAne samAne dhruvam / sadbhayAmahamatra kutra bhavato nikSipya niryanmanA nAniSTAM janatA''yati prasaratAd bhAtRtsavazcAtmanAm // 877 janmetyAdi-atha janma cAtaGkazca jarA cAdI yeSAM duHkhAnAM tebhyastato bhayabhRt. satarkaH sa jayakumAraH zubhAmetAM cintAmagAt kRtavAn yatkilevaM rAjyasya bhara eva bharakastaM kIdRzaM taM yatnenodvAA prayatnapUrvakameva vahanayogyaM tamahamatra kutra samAne mama tulya eva sthAne dhruvaM sadAkAlaM yAvannikSipya bhavato'smAt saMsArAnniyanmanA vinirvRttacittassambhUyAM prakaTa karane vAlI uttama sadvicAra mAlAko hRdayameM prApta hue| bhAvArtha-pUrvokta prakArase unhoMne apane hRdayameM cintana kara saMsAra, zarIra aura bhogoMse udAsInatA prApta kI // 85 // ___ artha-tadanantara jo vicArazaktiyoMke sthAna the, janasamUhake advitIya nAyaka the tathA ca-candramAke samAna Ayaka-zubha bhAgyako dhAraNa karanevAle the, aise jayakumArane akasmAt ho nirjana vanameM jAnekI abhilASA kI / isase aisA jAna par3atA thA mAnoM muktirUpI lakSmIne kAnake pAsa Akara milanekA saMketa hI kara diyA ho / / 86 / / artha-tadanantara janma, roga tathA jarA Adise bhayako dhAraNa karanevAle jayakumArane yaha zubha vicAra kiyA ki maiM prayatnapUrvaka dhAraNa karane yogya isa rAjyabhArako apane tulya kisa sthAna para-kisa vyaktiko sauMpakara saMsArase
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88] paJcaviMzatitamaH sargaH 1173 janatA cAniSTAmAyati bhaviSyantaM kAlaM na prasaratAcca tathAtmanAM kuTumbijanAnAmutsavo bhAtu iti / etasya cakrabandhasya pratyarAgrAmarairjayasaMbhAvanA (sadbhAvanA) iti sargaviSayanirdezaH kRto bhavati / / 87 // zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmaropAhvayaM vANIbhUSaNaNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / 'jJAnAnandapadAnuyAyini gataH sargo nisargojjvalastatprokte'tra jayodaye sulalito bANAkSibhRtsambalaH // 8 // viraktahRdaya ho sakU, janatA bhI bhaviSya meM aniSTako prApta na ho aura hamAre kuTumbI janoMmeM utsavakI vRddhi hotI rahe / / 87 / / iti vANIbhUSaNabrahmacAripaM0 bhUrAmalazAstriviracite sulocanA svayaMvarAparanAmajayodaye mahAkAvye jayakumAravairAgyabhAvanAprarUpakaH paJcaviMzatitamaH sargaH smaaptH|| 1. jJAnAnandayoH padamanuyAti, varNayati tasmin / jayodayasya vizeSaNam // 2. paJcaviMzatitamaH /
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaviMzaH sargaH samabhUt samebhUtarakSaNaH svasamutsargavisargalakSaNaH / zivamAnavamAnavakSaNaH nRpaterutsavadutsavakSaNaH // 1 // samabhUdityAdi-samAnAM sarveSAM bhUtAnAM prANinAM rakSaNaM yatra sa tathA svasya dhanAdeH samutsargastasya visargo'ntimAvasthA lakSaNaM yasya sa paripUrNatyAgAtmakastathA zivaM zarma tasya mA zobhA vA lakSmIrvA tasyA navo mAnaH sanmAnastasya vakSaNaH sampattikaro va iti pUrNakumbhastasya kSaNa iva kSaNo yasyetyarthAt / etAdRzo napaterjayakumArasyotsavakSaNa utsavad yatrAgatya jalaM tiSThati tatsthAnamutsaH kathyate tadvatsamabhUt / anupraaso'lNkaarH||1|| anunAmaguNaikabhUrabhUvatha zaivaMkariretadaGgabhUH / nahi zatrubhirantatAmitaH svidanantottaravIryasaMjitaH // 2 // anunAmetyAdi-athAtratasya jayakumArasyAGgabhUH putraH zaivaMkariH zivaMkarAyA nAma rAjyAH saMjAto'nantAtpadAduttaraM yadvIyaMpadaM tena saMjJito'nantavIryanAmA'nunAmaguNakabhUrnAmAnusAraguNadhArako yato'tra sa na zatrubhirantatA parAbhavamitaH kadApItyetAdRgabhUt // 2 // sa babhUva kulAnumAnataH savabhUzca pratipattimAnataH / napatIrthapatiya'yojayanna patInAM sannayo jayaH // 3 // artha-rAjA jayakumArakA vaha utsava kSaNa-jisameM ki samasta jIvoMkA saMrakSaNa thA, jisameM dhana AdikA pUrNa parityAga thA tathA jo zivamA-mokSalakSmI athavA sukhalakSmIke navIna mAna-Adarake liye vakSaNa-maGgala kalaza rUpa thA, utsa-jalake ekatrita honeke sthAnake samAna haA thA // 1 // artha-tadanantara rAjA jayakumArakA eka anantavIrya nAmakA putra thA jo zivaMkarA rAnIse utpanna huA thA, nAmake anusAra guNoMko dhAraNa karanevAlA thA aura zatruoMke dvArA jo kabhI bhI anta-parAbhavako prApta nahIM huA thA // 2 // ___ artha-yatazca anantavIrya kulaparamparAke anusAra pratipatti-vizvAsake yogya thA, ataH vahI rAjyAbhiSekA pAtra huaa| rAjatIrthake nAyaka nItivettA jayakumArane use hI rAjAoMke Age niyukta kiyA // 3 // 1. 'sadRk sarvamAnyeSu ca samaM triSu' iti vizvalocane /
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-5 ] SaDviMzaH sargaH 1175. sa babhUvetyAdi-kulAnumAnataH kulaparamparAnusArataH sa eva pratipattimAna vizvAsayogyo'taH sa eva savabhUH rAjyAbhiSekasya sthAnaM babhUva / sannayaH samIcInanItivettA jayo nAma nRpatIrthasya patiH sa tameva nRpatInAM bhUpAnAM dhuri sarveSAmupari nyayojayat. sanniyuktaM kRtavAn / yamako'laMkAraH // 3 // kSaradakSarasaudhasattvarA paritazcatvarapUraNatvarA / sudazAM nakhareSu somatA prajayA'kSiprajayAdasau matA // 4 // kSaradabharetyAdi-tathAsau nirdizyamAnA somatA candramastA sundaratA cAkSiprajayA'kSipro vilambastasya jayAtparihArAcchIghramiti yAvat prajayA janasAdhAraNenApi sudRzAM mRganayanAnAM striyAM nakhareSu karAmaSu matAnumAnitA yatastatra sudhAyAH prastaracUrNavikArasyedaM saudhaM sattvaM akSaraM bahukAlasthAyi ca tatsodhasattvaM kSarannirvajacca tadakSarasaudhastvaM rAti svIkaroti sA paritaH sarvatazcatvarasya maGgalamaNDalasya pUraNe tvarA zIghratA yasyAssA : anuprAso'laMkAraH // 4 // tvayi tvajicca nastatAM labhatAM snehaguNo'pyanantatAm / abhiSekaniSekasampadaH sphuradabhyaGgakRtA vyabhAvyadaH // 5 // tvakayoti-abhiSekasya snAnasya yo niSekassamArambhastasya yA sampattasyAH sphurat spaSTarUpamabhyaGgaM tailamardanaM karoti yastena janena he prabho ! tvayi eva tvayi tu punarno' artha-striyoMne apane hAthoMse zoghra hI cauka pUrakara utsavameM somatAbhavyatA (pakSameM candratA) lA dii| prajAne usa somatAko striyoMke agrabhAga sambandhI anumAnita ko thI, kyoMki jisa prakAra candratA kSaradakSarasaudhasatvarAjharate hue avinAzI amRta samUhake sadbhAvako dene vAlI hotI hai, usI prakAra vaha somatA-bhavyatA bhI kSaravakSarasauSasattvarA-jharate hue kalaIke sadbhAvako dene vAlI thI, arthAt sapheda-sapheda kalaIse sthAnako svacchakara usameM cauka pUra rahI thIM tathA paritazcatvarapUraNatvarA-jisa prakAra somatA-candratA cAroM ora catvaratA-maNDalatA-golAkRtiko dhAraNa karane vAlI hotI hai, usI prakAra vaha somatA-bhadratA bhI paritazcatvarapUraNatvarA-saba ora maNDala-raMgAvalI dvArA maNDalake pUranemeM zIghratAse sahita thI // 4 // . artha-snAnake pUrva anantavIryake zarorameM abhyaGga-tailakA mardana kiyA thA jo aisA jAna par3atA thA mAnoM kaha rahA ho he bhAvI rAjan ! zarIra para jo sneha-taila lagAyA jA rahA hai vaha hama prajA janoMke akajit-duHkha athavA pApako
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1176 jayodaya- mahAkAvyam [ 6-7 smAkaM prajAjanAnAmakajit pApApahAro duHkhApahArI vA yo'sau snehaguNastai lAnu yogenAnurAga eva tatAM vistRtAmananta tAmavinazvaratAM labhatAmiti saMvrajedityada idaM vyabhAvi spaSTIkRtam / ityutprekSA // 5 // lasatAlasatA tvadAzrite viSatA saMvizatA tathA jite / yadupetyata rAmavAtaranna kimudvartanamityudAharat // 6 // lasatAdityAdi - yadudvartanaM nRpasya bhAvino rAjJaH zarIramupetyata rAmavAtarattatpunarhe prabho ! tvadAzrite jane lasatA subhagatA lasatAt sambhavet tathA tvayA jite parAjite pusi viSatAnupayogitA saMvizatopapadyeteti kinnodAharadapi tu jagAvaiveti vakrokti* ranuprAsazca // 6 // sahate saha tejasA sthitaH kuta etanmalinatvamityataH / kacasannicayastamastutaH samabhAduttamabhAvitaH stutaH // 7 // sahata ityAdi - ayaM tejasA saha sthito'pi kilAsmAkametatsahajaprasiddhaM malinatvaM kRSNavarNatvamuta malayuktatvaM kutaH sahate, kintu naivamityata eva kila kacAnAM kezAnAM sanniyaH samUho yastamastutastama ivAndhakAra iva stutaH zyAmavarNaH so'pyuttamabhAvatastadA phenilanAmakenottamena svacchena bhAvena stuta samabhAvityutprekSAlaMkAraH // 7 // jItane vAlA ApakA sneha - anurAga atyanta vistRta anantatA - avinazvaratAko prApta ho, arthAt hama logoMke paripAlanameM sadA ApakA sneha - anurAga - prItibhAva nirantara vRddhiko prApta hotA rahe ||5|| artha - usa samaya bhAvI rAjAke zarIrameM jo acchI taraha udvartana - upaTana lagAyA gayA thA, vaha kyA yaha nahIM kaha rahA thA ki he rAjan ! jo manuSya Apake Azrita lasatA - sundaratA suzobhita ho aura Apake dvArA jo parAjita hai, usameM viSatA - anupayogitA arthAt viSarUpatA samupapanna ho ||6|| artha-bhAvI rAjAke mastaka sambandhI kezoM kA samUha phenila- rIThAse dhoyA gayA thA / usase vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM usane vicAra kiyA ho ki yaha rAjA to sahaja svAbhAvika tejase sahita hai, para isake Azrita rahane vAle mujhe andhakAratulya kezasamUhameM malinatA - zyAmalatA athavA malinatA kyoM hai ? yaha vicAra kara hI mAnoM vaha uttamabhAva malinatAko naSTa karane vAle padArtha se acchI taraha ujjvala kiyA gayA thA ||7||
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-10 ] SaDviMzaH sargaH 1177 lalitA dalitAkhilainasazcalitA saMkalitApyanekazaH / paritoSayituM prajA abhAd vadanendoramRtasnutiH zubhA // 8 // lalitetyAdi-tadA dalitaM naSTamakhilaM sampUrNameno durAcaraNaM yasya tasya vadanaM mukhamevenduzcandrastasmArikalAnekazo vAraM vAraM saMkalitApi lalitA darzane manoharA zubhA maGgalarUpA'mRtasya snutirdhArA sA prajAH paritoSayitu sukhayitumeva calitA vinirgatAbhUditi / anuprAso'laMkAra utprekSA ca // 8 // apakarSaNasannikarSapA haripIThe paripItasarSapAH / pulakAGkalakA ivotthitAH parivardhiSNutayA babhuH sitAH // 9 // apakarSaNetyAdi-apakarSaNasya durohatayA karSaNasya yo'sau samyanikarSaH parihArastaM pAnti svIkurvanti te potasarSapAH siddhArthA haripoThe maGgalasiMhAsane nikSiptA ye sitAH zvetavarNAste parivadhiSNutayA varddhanazIlatayA pulakAnAM romAJcAnAmakula (ra) kA azA ivotthitA babhuSirejurityutprekSAlaMkAro'nuprAsazca // 9 // mA ma samamAzramamAdizan guruprakRtAjJAnakRtAziSoruha / zirasISTarasI purohitastilakaM nAgalikhattarAmitaH // 10 // samamityAdi-purohitaH puruSaH purodhAH sa tasya bhaviSyato rAjJaH zirasi guruNA pitrA prakRtA yA''jJA tathA nabhiranyalokaH kRtA dattAzIstayo yossamameva sahaivAzrama sthAnamAdizanniva kileSTau pUjAyAM raso'nurAgo yasya sa purohitaH strAk tavAnI zIghramevetastasya zirasi sa uru vizAlaM tilakaM vizeSakamalikhatarAM kRtavAnityutprekSAlaMkA. ro'nuprAsazca // 10 // artha-phenila-rIThAkA jo sapheda pAnI zirase baha rahA thA, vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM samasta enas-pApa yA durAcaraNako naSTa karanevAle mukharUpI candramAse amRtakA zubha evaM manohara jharanA aneka bAra saMkalita honepara bhI prajAko saMtuSTa athavA sukho karaneke liye baha calA ho // 8 // ___artha-usa samaya dRSTi-doSa sambandhI hAnike samparkase rakSA karanevAlebacAnevAle jo pItasarSapa-pIle sarasoM siMhAsanapara bikhere gaye the, ve vRddhi svabhAvake kAraNa uThe hue sapheda romAJcoM athavA mAGgalika-yavAGa kuroMke samAna jAna par3ate the / / 9 / / . artha-pUjAmeM anurAga rakhane vAle purohitane honahAra rAjAke mastakapara zIghra hI jo vizAla tilaka kiyA thA, vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM pitAkI AjJA aura prajAjanoMke mAGgalika AzIrvAdoMkA sammilita sthAna ho // 10 //
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1178 jayodaya-mahAkAvyam [11-13 upakuGakumamuptavAn balAdiha bIjAni sutaNDulacchalAt / phalatUtalatuSTivallarIti tadA bhAlabhuvISTikRddhariH // 11 // upakuGkumamityAdi--iSTikRddha riH purohitaH sa uttarA zreSThA yA tuSTireva ballarI sA phalatu saphalA bhavatu kiletIha bhAlabhuvi lalATakSetre balAtprayatnapUrvakaM tadA kAle sutaNDukAnAM chalAd bIjAni kuGakumamupa yujyopakukumamuptavAn samAropayAmAsetyanuprAsazcApaha nutizca // 11 // dharaNIbharaNItisakriyAM pratatAM sAmpratabhindhikAM priyAm / dhRtavAn dhRtavAnamuddhanI mRdumaulicchalato'sya mUrdhani // 12 // dharaNItyAdi-dhRtaM lalATe nikSiptaM vAnaM saurabhaM tilakAtmakaM yato yA mut prasannatA tasyA panI svAmI jayakumAraH sa sAmpratamadhunA'sya mUrdhani anantavIryasya zirasi mRdumaulicchalataH samadhuramukuTavyAjena dharaNyA bhUmeryo bharo gurutaro bhArastasya nItiH samuddharaNaM tasyAH satkriyA yasyAM tAM pratatAM vistRtAM priyAmucitAmindhikA bhArAdhAraprakriyAM dhRtavAn, yataH sa gurutaramapi bhUbhAraM sukhenovodityapaha nutizcAnuprAsazcAlaMkAraH // 12 // haripIThagataH sa rAjatAmanukurvan vizadAMzakastatAm / udayAcalacumbicandravat kumudAlambanalambhano'bhavat // 13 // haripIThagata ityAdi-haripIThagataH siMhAsanasthaH so'nantavIryo vizavAnyaMzukAni vastrANi yasya saH, pakSe vizadA nirmalA aMzavaH kiraNA yasya saH, tatAM vistRtAM rAjatAM bhUpAlatAM pakSe candratAmanukurvan svIkurvANa udayAcalacumbicandravat pUrvaparvatasthenduriva artha-pradhAna purohitane anantavIryake lalATarUpI khetameM kuGkumakA tilaka lagAneke bAda prayatnapUrvaka cAMvala lagAye the, mAnoM isa bhAvanAse ki yahA~ utkRSTa saMtoSarUpI latA phalIbhUta ho // 11 // ____ artha-lalATapara lagAye gaye sugandhita tilakase prasannatAkA anubhava karane vAle jayakumArane anantavIryake mastakapara manohara mukuTake chalase isa samaya pRthivIkA bhAra dhAraNa karanekI nItiko prakaTa karane vAlI vistRta evaM samucita bhArAropaNa rUpa kriyAko saMpanna kiyA thA // 12 / / ___artha-siMhAsanapara sthita vizadAMzuka-zvetavastradhArI (pakSameM dhavala kiraNoMse yukta) tathA vistRta rAjatA-bhUpAlatA (pakSa meM candratA) ko svIkRta karate hue anantavIrya udayAcalapara sthita candramAke samAna kumuvAlambanalambhanaH-pRthivI
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14-16 ] SaDviMzaH sargaH koH pRthivyA arthAt prajAyA yA muttasyA AlambanaM pakSe kumudAnAM rAtrivikAsikasalAnAmAlambanaM tasya lambhanaH samAdhAro'bhavat sambabhUvetyupamAlaMkAraH // 13 // sutarAmuta rAjyasampadaH samitAyA: sa mudazrusaMvidaH / jaratIkaratorthalambhitAn bharati sma drutamakSatAn hitAn // 14 // sutarAmityAdi - utAthatrA sutarAM svata eva samitAyAH samAgatAyA rAjya sampado mudo harSasyANi nayanajalAni teSAM saMvido buddhayo yatra tAn jaratInAM vRddhAnAM karAveva tIrthaM tena lambhitAndata evaM hitAnmaGgalakarAnakSatAn drutameva bharati smAGgIcakAretyutprekSA // 14 // 1179 samabhAnmRdu kezalakSaNaM prati rAhuM hasadApradakSiNam / zazibimbamivAtapatrakaM bhavataH prAbhavataH kilAnakam // 15 // samabhAdityAdi - mRdukezanivezaM nAma rAhu prati ApradakSiNaM ghUrNamAnatayA hasat tadAtapatraM chatraM bhavatastasya prabhorbhAvaH prAbhavaM prabhutvaM tataH kilAnakaM nirupadravaM zazino bimbamiva samabhAt sambabhau kiletyutprekSAlaMkAraH // 15 // // surasindhura siJcadeva taM nRpatonAmavatIrya pratipannavatIvasammadAdvilasaccA malasampadaH tatstha prajA harSake AdhAra ( pakSa meM rAtrivikAsI kamaloMke vikAsake AdhAra ) hue the / / 13 / / artha - jo svayaM prApta huI rAjyalakSmI ke harSAzruoMke samAna jAna par3ate the, . aise vRddhA striyoM ke hastarUpI tIrthase prApta hitakArI akSatoMko rAjA anantavIrya - acchI taraha svIkRta kiyA / daivatam / padAt // 16 // bhAvArtha -- vRddhA striyoMne apane hAthoMse unapara AzIrvAdAtmaka akSatavarSAye // 14 // artha - jo pratyeka pradakSiNA meM komalakeza nAmaka rAhukI mAnoM ha~sI kara rahA thA tathA utpanna hone vAle prabhutvase jo nirupadrava thA, aisA unakA chatra candrabimbake samAna jAna par3atA thA / bhAvArtha - rAjA anantavIrya ke mastakapara jo zveta chatra lagAyA gayA thA, vaha usa candrabimbake samAna jAna par3atA thA jo apane pratidvandvI rAhuko mAnoM ha~sI hI ur3A rahA hai| yahAM kAle kezoMmeM rAhukA Aropa kiyA gayA hai // 15 // 77
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1180 jayodaya-mahAkAvyam [17-19 surasindhurityAdi-surasindhurAkAzagaGgA sA tamanantavIyaM nRpatInAM vaivatamadhinAyakaM pratipannavatIva jAnatIva sammavAddharSavazAdvilasatAM calatAM cAmalA(rA)nAM yA sampacchobhA tasyAH padAcchalAvavatIrya samAgatya sevAsiJcadityapaha nutiH||16|| svajanopahRtA'tivistRtA'malamuktAphalabhAjanaistatA / dhavamApya navaM na zamphalI sahasAbhUtsahasA tadA sthalI // 17 // svajanopahatetyAdi-sthalIyamavaniH saiva zamphalI vA sambhalo vA vilAsinI tadA kAle svajanaiH prajAjanairupahRtAni upahAramAnItAnyativistRtAni, atastato dhRtAni amalAnAM nirdoSANAM muktAphalAnAM mauktikAnAM bhAjanAni teH sahasA'kasmAdeva tatA vyAptA satI navaM navInaM dhavaM svAminamApya labdhvA sahasA hasena hAsyena sahitA'bhUt / nu vitrke| utprekSAlaMkAraH // 17 // jayavArayavArasampadA pariSat sA parisaMcaranmadA / mRdulomadalomayAJcitA navarAjaH savarAjasAnmitA // 18 // jayavAretyAdi-tadA sA pariSat sabhA navazcAso rAT ceti navarAT tasya navInabhUpasya savarAjo rAjyAbhiSekastatsAttasya sambandhAmmitA'nugRhItAtaH parisaMcarati vistArameti mado harSo yasyAM sA satI jayavArA jayasya saMsUcakA ye yavArA maGgalAjakurAsteSAM sampadA zobhayA mRdUnAM lomnAM dalasya samUhasyomA zobhA tayAJcitA'bhUt / utprekSAnuprAsazcAlaMkAraH / / 18 // subhagA zubhagAndhikArpitapicukA saMkramato dviSAgjitaH / viravasphuradakurAspavA'bhavadevaM bhavataH sabhA tavA // 19 // artha-AkAzagaGgAne anantavIryako mAnoM rAjAoMkA adhinAyaka svIkRta kiyA thA, isaliye nirmala cAmaroMko zobhAke chalase usIse harSapUrvaka unakA abhiSeka kiyA thA // 16 // artha-usa samaya prajAjanoMke dvArA upahArameM lAye hue muktAphaloMke nirmala pAtroMse vyApta vistRta bhUmi rUpI vilAsinI strI nUtana patiko prApta kara akasmAt hI kyA ha~sane lagI thI // 17 // ___artha-jisameM saba ora harSa chAyA huA thA, aisI navIna rAjAke abhiSekasambandhI vaha sabhA vijayasUcaka maGgalAGkaroMko zobhAse aisI pratibhAsita ho rahI thI, mAnoM komala romAJcasamUhakI zobhAse hI sahita ho rahI ho / / 18 / /
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20-22 ] SaDviMzaH sargaH 1181 subhagetyAdi-dviSAJjitaH zatrunAzakasya bhavato'nantavIryasya sabhA tadA saMkramato'nukramarUpeNa zubhena saralacittena gAndhikena gandhadAyakenApitAH picukA gandhapradatUlAMzA yasyA sA viradasya yazasaH sphuranto ye'GakurAsteSAmAspadaM sthAnaM yatra sA kilavaM subhagA bhAgyavatyabhavad babhUvetyutprekSAnuprAsazcAlaGkAraH // 19 // atha dRkpatha eva saMkathaH khalu naH pallavito manorathaH / prabhave nRbhave ca sambhavAviti tAmbUlavalAni ko'pyadAt / / 20 // athetyAdi-atha ko'pi jano'smin nabhave manuSyajanmani no'smAkaM samIcInA kathA yasya sa saMkathe manoratho'ntaraGgAbhiprAyo'smai prabhave navInAya bhUpAya no'smAkaM vRkpatha eva sammukhata eva pallavito jAta ityeva sUcayanneva khalu tAmbUlasya dalAni adAt sttavAn / atraapyutprekssaanupraasshcaalNkaarH||20|| avatArayati sma hattu na zazino bimbavadunnayan punaH / amukAnanazAnanandanaM zuci nIrAjanabhAjanaM janaH // 21 // avatArayatItyAdi-janaH ko'pi manuSyaH punarivAnI zazinazcandrasya bimbavacchuci nirmalaM yanno'smAkaM hRccittaM tu kileti nIrAjanabhAjanamArAtikaM yadamukasya rAjJo'nantavIryasya yadAnanaM tasya zAnaM rucidalaM tasya nandanaM samRddhikaraM tadiva vA nandanamAnandabAyakaM tadudayannavatArayati smetyupamAnuprAsazca // 21 // pramitaM zamitanmanA navamagavaM sannagadarzanotsavam / vacanaM sa ca narmahetave samayacchattuja AjavaM jave // 22 // artha-usa samaya zatruvijayo mAnanIya rAjA anantavIryakI vaha bhAgyazAlinI sabhA jisameM ki zubha gandhadAyaka logoMke dvArA anukramase itrakI phuiyAM vitaraNakI jA rahI thIM, aisI jAna par3atI thI mAnoM yazake zobhAyamAna aGkaroMkA sthAna hI bana gaI ho // 19 // ___ artha-tadanantara kiso manuSyane isa manuSya bhavameM navIna rAjAke liye samIcIna kathAse yukta jo hamArA manoratha thA, vaha sammukha hI pallavita-vikasita ho gayA, yaha sUcita karate hue mAno harSase sabako pAna diye // 20 // artha-hamArA hRdaya candrabimbake samAna ujjvala hai, yaha prakaTa karate hue kisI manuSyane rAjA anantavIryake mukhako kAntiko bar3hAne vAlA ujjvala AratIkA pAtra uThAkara AratI utArI // 21 //
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1182 jayodaya-mahAkAvyam [23-24 pramitamityAdi-zamiSu zamadhArakeSu yatiSu tanmanAH saMyamadhAraNecchAvAnajjayakumAraH sa tuje putrAya tasmAyanantavIryAyAjavaMjave'smin saMsAre narmahetave kalyANakAraNAyAgadaM cauSadhamiva nava prazaMsAyogyaM nUtanaM samIcInasya nagasya ratnasya darzanenotsava ivotsavo yena tatpramitamanadhikaM vacanaM samayacchaddadau / anuprAso'laMkAraH // 22 // api kena na vIkSyate raviH zazinItthaM vazininvito bhavI / janatAvanatAnasandizo vayametadvayamecakAH zizo ! // 23 // api kenetyAdi-he zizo ! vatsa ! zRNu ravirya ekAntapracaNDa: sa kenApi na vIkSyate tasya vizi ko'pi draSTu nAbhivAJchati tathA zazini sadA zAntAvasthe sati bhavI zarIradhArI janaH sa vazibhiH saMyamadhAribhinindito ghRNitAcaraNo bhavati / vayaM tu jana. tAyA avanasya saMrakSaNasyAnandasya ca yo'sau tAno vistArastasya sandiza: sandezavAyakA bhavAmastasmAdetayoH sUryAcandramasoda yena sammizraNena mecakAH kadAcidugraprakRtiSu sUryavatpracaNDarUpAH punavinIteSu janeSu cAhnAdanAkArA bhavAmaH / anuprAso'laMkAraH // 23 // janatAM ca tAM samAzvaseH svamanasyama ! naiva vizvaseH / naTavat taTavartidRktayA rahito harSavimarSasRktayA // 24 // janatAmityAdi-he ama ! niSpApa ! zRNu, kvacidapi harSaH prasannabhAvo vimarSazca artha-jinakA mana muniyoMmeM laga rahA thA, aise jayakumArane putra anantavIryake liye saMsArameM kalyANa prAptike uddezyase samIcIna ratnake darzanake samAna Ananda denevAle navIna auSadhake samAna hitakArI sImita vacana pradAna kiyesaMkSipta upadeza diyA // 22 // artha-he vatsa ! sUrya kisIke dvArA nahIM dekhA jAtA, arthAt tejasvitAke kAraNa usakI ora koI nahIM dekhatA tathA sadA zAntAvasthAmeM rahane vAle candramAke viSayameM manuSya ghRNita AcaraNa vAlA ho jAtA hai, ataH janatAkI rakSAkA sandeza denevAle hamaloga candramA aura sUryake sammizraNa bhAvako prApta haiN| bhAvArtha-jo rAjA sUryake samAna ekAntase tejasvI rahatA hai, prajA usase bhayabhIta rahaneke kAraNa lAbha nahIM uThA pAtI aura jo rAjA candramAke samAna sadA zAnta rahatA hai, usakI ora se prajA nirbhaya ho svacchanda ho jAtI hai| yatazca hamaloga prajAkI rakSAkA sandeza denevAle haiM, ataH na to sarvathA ugra nItiko apanAte haiM aura na atyanta zAnta nItiko svIkRta karate haiM / / 23 / / .. artha-he niSpApa ! harSa aura viSAdako racane vAlI dRSTise rahita ho|
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25-26 ] SaDviMzaH sargaH 1183 dviparItastau sujatIti suk tattayA rahitaH san naTavannRtyakArakamayaM vattaTavata dRktayA - madhyasthavRttyA nitrasan natAM sadAcAradhAriNIM vinItAM janatAM samAzvase AzvAsanena sambhAvayeH, kintu vizvasestu svamanasyapi naivAparasya tu punaH kA vArtA ? na jAne kadA kIdRzI dazA syAditi / anuprAso'laMkAraH // 24 // svayamantaritAMstu zalyavajjaya yuktyaiva madAdikAn dhruvam / arimagnimivopatApakaM jalavat tUddalanAzrayaH svakam ||25|| svayamityAdi -- he apa ! tvamantaritAnantaraGgataH saMgatAn madAdikAnarIn svayaM zalyajat kaNTakava yuktyaiva dhruvamavazyameva jaya nivAraya, kintvagnimivopatApakaM bahirupa karatayA prajAsu viplava bhUtatayA vA santApakaramari svakaM tu punarjalava buddalanAzraya udrikta balayuktaH sambhavan saMstathA jaya nirAkurUpekSAM mA kuru / upamAlaMkAraH / kAmakrodhamadamAtsaryAlasyAdayo'ntaritAH zatravaH // 25 // 1 prakRtIranuran jayajayan dviSato bhadra ! sato mudaM nayan / prarujo'Ggaja ! rAjayakSmaNaH pRthivIM rakSa vipakSalakSmaNaH ||26|| prakRtI rityAdi - he bhadra ! tvaM prakRtIramAtyAdIn rAjavargIyAn janAnanuraJjayan taTastha vRttise vinota janatAko Azvasita karanA cAhiye-sadA utsAhita karanA cAhiye, parantu vizvAsa karate samaya apane hRdayakA bhI vizvAsa nahIM karanA cAhiye, phira anya manuSyakI to bAta hI kyA hai / vizvAsake viSaya meM naTake samAna ceSTA honA cAhiye / bhAvArtha - jisa prakAra nRtya karanevAlA sabakI ora dekhatA hai, jisase darzaka samajhatA hai ki yaha hamArI ora dekha rahA hai, para vAstavameM vaha kisI ekakI ora nahIM dekhatA / isI prakAra rAjAko aisA vyavahAra karanA cAhiye 'ki jisase loga samajheM yaha mujhase prasanna haiM, parantu vAstava meM usakI prasannatA kisA ekakI ora nahIM rahatI ||24|| artha -- zalyakI taraha antargata madAdi zatruoM ko tuma nizcita hI yukti dvArA svayaM jIto unapara vijaya prApta karo aura agnike samAna bAhyameM saMtApa karanevAle zatruko tuma pracaNDa zaktise yukta hote hue jalako taraha svayaM naSTa karo | bhAvArtha - jisa prakAra jala agniko samUla naSTa kara detA hai, usI prakAra tuma viplavakArI zatruko balapUrvaka svayaM naSTa kara do, upekSA na karo ||25|| artha - he bhadra putra ! mantrI Adi rAjakIya vargako prasanna karate hue,
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1984 jayodaya-mahAkAvyam [27-28 yathAzakti samanukUlAn kurvan, kintu dviSato vairiNo viruddhaM vrajato vA jayan nivArayaMstayA sato nItimArgAnugAmino janAn mudaM nayan prasannAnkurvannevaMrotyA he aGgaja ! vipakSaH sazatrusamutpAva eva lakSaNaM yasya tato rAjayakSmaNo nAma prasiddhAttasmAnnAzakArakAtprarujo rogAt pRthivI rakSa sambhAlayetyanuprAso'laMkAraH // 26 // zrutamAzrutamAtrakaM sakaH pravahannaJjalinA'linAzakaH / nijamUni javena tIrthataH svamataH pUtatamaM tvamanyata // 27 // zrutamityAdi-sako'nantavoryo yo'li(ri) nAzaka: zatrusaMhArakAraka: sa zrutamidaM gurusUktamAstrutamAtrakameva tatkAlameva mukhAnnirgatasamaya eva javena vegenAJjalinA karasaMpuTena nijamUni svakIye mastake pravahan sannatastIrthatastu punaH svamAtmAnaM pUtatamamatyantapavitrabhamanyatetyanuprAso'laMkAraH // 27 // paripIya hitopadezitaM sahasA svasthatayA sthite'nvitam / iha vandijanasya cA'bhavajjaya nandeti vaco'pi pathyavata // 28 // paripIyetyAdi - anvitamanukUlatayA samAgatamidamuparyuktaM hitena guruNopadezitaM sahasauSadhavat paripIya yatheSTaM pItvA sahasA svasthatayA nirAkulabhAvena sthite sati tasminnanantavIrye navInabhUpe tadeha vandijanasya mAgadhavargasya jaya nandetyevamAdivaco'pi pathyavavabhavat / upamAlaMkAraH // 28 // zatruoMko jAtate hue aura nItimArgAnugAmI sajjanoMko harSa prApta karAte hue tuma zatru nAmaka rAjayakSmA-TI0 bI rogase prajAko rakSA karo // 26 // artha-zatruoMkA nAza karane vAle rAjA anantavIryane pitA-jayakumArake dvArA upadiSTa zrutako sunaneke sAtha hI zIghra aJjali dvArA apane mastaka para dhAraNa kiyA aura tIrthasvarUpa usa zruta-upadezase apane Apako atyanta pavitra maanaa| bhAvArtha-pitAke upadezako anantavoryane hAtha jor3a mastakase lagAkara svIkRta kiyA aura apane Apako kRtakRtya mAnA / / 27 / / . artha-isaprakAra hitakArI jayakumArake dvArA upadiSTa anukUla upadezako auSadhake samAna zIghra pIkara jaba rAjA anantavIrya svasthatAkA anubhava karane lage, taba yahA~ vandijanoMke 'jaya, nanda, vardhasva' Adi vacana pathyake samAna prakaTa hue // 28 //
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29-31] SaDviMzaH sargaH . 1185 bhayavismayasaMrasAd rasA''patitA pretapaterivA'tra saa| kathitAsilatA tapobhRtA'bhyupagamyAsya kare'pitA satA / / 29 / / bhayetyAdi-atra satA tapobhRtA tapo'GgIkartumicchatA jayakumAreNAbhyupagamya samAdAyAsyAnantavIryasya kare'pitA dattA sA bhayaM ca vismayazca tayoH saMrasAdadhikArAdApatitA pretapateryamarAjasya rasA jihvava kathitA'silatA khaDgavRttirityutprekSA. laMkAraH // 29 // pratiyacchata bho yathocitAmiha sanmAtRpade niyojitAH / sacivAH zucivAcamAspade rucimAneSa yato'stu nApade // 30 // pratiyacchatetyAdi-bho sacivA iha yUyaM sanmAtRpade pAlanapoSaNakarI mAtetyartharUpe samIcIne niyojitAstato yathocitAmavasarayogyAM zucivAcamasmai pratiyacchata saMvadata yata eva Aspade sthAna eva rucimAnastu tathA cApade'nucite sthAne kadApi rucimAnnAstu bhavatu / anuprAso'laMkAraH // 30 // prabhavennRbhave'yamutthitaH svavRSe zuddhivRze'thavA citaH / na yato'stu kilAghacarvaNaM pracarAtharvaNa taddhi kArmaNam / / 31 // prabhavevityAdi-he atharvaNa ! purohita ! tvamapi taddhi kArmaNaM kriyAnuSThAnaM pracara yato'yamaghasya pApasya carvaNaM mAstu nabhave'sminnasulabhe manuSyajanmani svavRSe svocite dharme kartavye kilotthitaH kaTibaddhassan cito buddheH zuddhivRze zuddhanirdoSatAyA dRze gaveSagArya prabhavet samartho bhUyAviti / anuprAso'laMkAraH // 31 // artha-tapako dhAraNa karane vAle sajjana jayakumArake dvArA svayaM lekara rAjA anantavIryake hAthameM sauMpI gaI talavAra aisI jAna par3atI thI, mAnoM bhaya aura vismayake adhikArase yamarAjakI jihvA hI yahA~ A par3I ho // 29 / / artha-jayakumArane mantriyoMko saMbodhita karate hue kahA ki he mantriyoM ! Apa samIcIna mAtRpada-mAtAke sthAnapara niyukta kiye gaye haiM, ataH ujjvala vacana isake liye deveM jisase yaha yogya sthAnameM rucimAna ho, apada-anucita sthAnameM rucimAn na ho // 30 // ___ artha-nivartamAna rAjA jayakumArane saMbodhita karate hue kahA ki purohita jI ! pApako naSTa karanevAlA vaha anuSThAna Apa kareM, jisase yaha durlabha manuSya bhavameM adA AtmadharmameM kaTibaddha rahe athavA AtmazuddhikI khojake liye samartha rahe // 31 //
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1186 jayodaya-mahAkAvyam [ 32-34 subhaTAH zubhatAratamyataH prakRtaM pazyata sAmprataM ytH| prabhavatsu bhavatsu sambhavet sudRDhaM stambhagasaudhavat bhave ||32 // __subhaTA ityAdi-bho subhaTAH ! yUyaM sAmprataM zubhasya tAratamyataH prakRtaM rAjyaM pazyata yato bhavatsu prabhavatsu samartheSu bhave'smin saMsAre stambhagasauSavat prakRtaM rAjyaM sudRDhaM sambhavet / anuprAso'laMkAraH // 32 // iti vaH prativarmayuktaye parigantAsmyahamatra muktaye / vinato'smi purApayuktaye hanumanyadhvamabandhayuktaye // 33 // iti va ityAdi-ityevaMrUpato vo yuSmAkaM varma varma prativarma svasvakartavyAnukUlaM yuktaye svayaM cAtra muktaye'haM parigantAsmi vinivedayitA bhavAmi / tata eva punaH purA pUrvakAle yA kAcidapayuktirmAtA matto'nucitA vArtA'bhUt tasya vinato'smi kSamAprArthI bhavAmi yUyamato'trAbandhasya yuktaye bandhavicchittaye'numanyadhvamanumatipradAnaM kurudhvaM hoti nizcayena // 33 // iti tanmititattvavadvacaH paripIcA'ripipatravanna ca / kimu tatra sabhAjane punaH sthitiranyaiva babhUva vastunaH // 34 // itItyAdi-iti pUrvoktarUpeNa tasya jayakumArasya mititattvavad gArhasthyajIvanasamAptirUpaM vaco'ripipatravat nirakSarasamAcAravat paripoyAnubhUya tatra sabhAjane punavastunaH sthitizcAnyevA'vAkpariNamanarUpA kimu na babhUvApi tvabhUditi kAkUktiraryAt kiMcitkAlaM sarve'pi tUSNoM jAtAH / anuprAsazcAlaMkAraH // 34 // artha-sainikoMko saMbodhita karate hue kahA ki he subhaToM! aba Apa loga isa rAjyako apane zubha bhAvoMke tAratamyase isa prakAra dekheM ki jisase Apa logoMke samartha rahate hue yaha gajya uttama stambhoM para sthita prAsAda-mahalake samAna sudRr3ha raha sake // 32 / / __artha-nivartamAna rAjA jayakumArane kahA ki Apa loga apane apane kartavya pAlanakI yojanAke liye tatpara rheN| maiM yahA~ mukti prAptike liye prayatnazIla hU~ / pUrvAvasthA-rAjya saMcAlanake samaya yadi mujhase kucha anucita bAta huI to maiM usake liye vinamra hU~, kSamA prArthI huuN| Apa mujhe abandhayukti-bandharahita avasthA prApta karaneke liye anumati pradAna kareM // 33 // artha-isa prakAra jayakumArake gArhasthyanivRttiparaka vacanako mUka samAcArake samAna pIkara-sunakara sabhAjanoMmeM kyA vastukI sthiti anya rUpa nahIM ho
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35-37] SaDviMzaH sargaH 1187 kva samiSTaviziSTapAraNA kva ca tanniSThaghaniSThadhAraNA / dvitaye'pi caye'pitA zriyA khalu dolAyitamaGginAM dhiyA // 35 // kvetyAdi-kva tu samiti pUrNarUpeNeSTo'nantavIryanAmarAjA tena viziSTA pAraNA kilopavAsAnantaraM bhuktiriva santRptirUpA, kva ca punastaniSThA jayakumArahRdayasthA ghaniSThA kaSTasAdhyA kintvanivAryarUpA dhAraNA buddhirupavAsAt pUrva tannirdhAraNarUpA sthitirvA tayodvitaye'pi caye samupasthite'pitA prarUpitA zrIH zobhA yayA, tayAGginAM dhiyA buddhayA khalu dolAyitam // 35 // / jagatastu sabAdhakAryatAM nitarAM svairitarAM tathAryatAm / avadhArya ca kAryakovidAH samitAH kintu rahasyasaMbhidA / 36 / / jagata ityAdi-kintu ye kArye kartavye kovidA vidvAMsaste jagato'sya saMsArasya bAdhAsahitameva bhavati kArya yasya tattAM sabAdhakAryatAM tathAryatAM mahApuruSatAM punitarAmatyantameva svairitarAM svasyaivAdhInAM kairapyanyairanyathA kartumazakyAmityavadhArya vinizcitya rahasyasya gopyasyAntastattvasya saMbhidA bhedanena yadvA saMvidA samIcInajJAnena samitAstaTasthatAM gatAH / anuprAso'laMkAraH // 36 // padayoH sadayopayoginaH paripetunikhilA niyoginaH / vacasA na ca sAkSiNo'pyamI jayatAdeva bhavAdazo yamI // 37 // gaI thI ? avazya ho gaI thii| tAtparya yaha hai ki unake gRhatyAga rUpa vacanako sunakara sabhAmeM sannATA chA gayA-saba loga cupa ho gaye // 34 // __ artha-kahA~ atyanta iSTa anantavIryakI pAraNA-upavAsake pazcAt hone vAlI bhuktisambandhI tRpti aura kahA~ jayakumArake hRdayameM sthita upavAsakI dhAraNA, ina donoMke bIca meM sthita logoMkI buddhi dolAke samAna AcaraNa kara rahI thii| bhAvArtha-eka ora anantavIryake rAjyaprAptikA harSa aura dUsarI ora jayakumArake viyogakA duHkha, donoMke bIca manuSyoMkI buddhi caJcala ho rahI thii| harSa manAyA jAve yA viSAda, isakA nirNaya loga nahIM kara pA rahe the||35|| ____ artha-kintu kArya karanemeM niSNAta manuSya 'jagatke saba kArya bAdhAse sahita haiM, tayA mahApuruSoMkI pUjyatA atyanta svAdhIna hai-kisIke dvArA anyathA nahIM kI jA makatI, aisA nizcaya kara Atmatattvake prakaTa athavA jJAta honese taTasthatAko prApta ho gaye // 36 //
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1188 jayodaya-mahAkAvyam [ 38-39 padayorityAdi-nikhilA api niyogino'mAtyAvayaste vacasA na ca sAkSiNo'pi na kimapyuktavanto'pi bhavAvRzo yamI saMyamadharo jayatAdeva saphalatAM yAtu kileti sUcana yanto'mI savayo vayayA sahita upayogo manovicArastadvataH padayozcaraNoH paripetuH nipatanti smetyanuprAso'laMkAraH // 37 // tanayAbhiSavotsavakriyA nRpatenirgamasambhavadbhiyA / garalottaralaDDubhuktivavabhavat sabhyajanAya paktibhRt // 38 // tanayetyAdi-napaterjayakumArasya nirgamo gRhAtyAgastataH sambhavantI yA hrIstrapA:nicchArUpA tayA sahitA yA tanayasyAnantavIryasyAbhiSevotsavakriyA rAjyAbhiSekavRttiH. sA sabhyajanAya sabhAsthitavargAya paktibhRt pariNAmavatI garalaM viSamuttaraM yasyAH sA'sau. laDDubhuktirmodakabhakSaNakriyA tadvadabhavat saharSaviSAdavatI babhUva / upamAlaMkAraH // 38 // adayaM hRdayaM ca yoginAM parigIyeta guNAnuyoginAm / paridevini dUyate na vA nijabandhau mamatA mahojayat // 39 // adayamityAdi-aho guNeSu kSamAdharyAviSu anuyogastallInatA tadvatAM yoginAM mahAtmanAM cApi hRdayaM mano'dayaM dayArahitameva parigIyeta kilocyeta yat kilamamatAM mohapariNati. jaya vinAzayat sat paridevanameva paridevastadvati paridevini vilApavati nijabandhI kuTumbini na vUyate dravIbhavati / 'vilApaH paridevanam' ityamaraH / anuprAso'laMkAraH // 39 // artha mantrI Adi samasta niyogI puruSa vacanase kucha nahIM kahate hue bhI yaha sUcita kara rahe the ki Apa jaise saMyamI puruSa jayavanta hote hI haiM-karmazatruoM para vijaya prApta karate hI haiN| cupacApa yaha sUcita karate hue ve dayAlu hRdaya vAle jayakumArake caraNoMmeM par3a gaye / / 37 // artha-rAjA jayakumArake gRhatyAgase hone vAlI lajjAke kAraNa putraanantavIryake rAjyAbhiSeka sambandhI utsavakI kriyA sabhya janoMke liye usa modakabhukti-laDDU-bhuktike samAna huI, jisameM khAneke bAda viSarUpa paripAka hotA hai| tAtparya yaha hai ki jo manuSya rAjyAbhiSekakI sabhAmeM upasthita the, unhoMne pahale harSakA anubhava kiyA pazcAt viSAda kA // 38| ____ artha-Azcarya hai ki kSamA, dhairya Adi guNoMmeM tallInatA rakhane vAle yogiyoM-sAdhuoM athavA mahAtmAoMkA hRdaya nirdaya kahA jA sakatA hai, kyoMki mamatAko jItane vAlA unakA hRdaya nija kuTumbIjanoMke vilApa karane para bhI dravIbhUta nahIM hotA / / 39 / /
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40-41 ] SaDviMzaH sargaH janalocanazuktisantato vidite svAtihite mahIpatau / zrutayA'zrutayA kilAbhavadiha muktAphalatAsravo navaH // 40 // janalocanetyAdi - mahIpatau jayakumAre svasyaivAtihitamanyAnupekSyAtmasAdhanaM yasya tasmastAdRzi vidite sati svAtinAmanakSatravaddhite sati janAnAM locanAnyeva zuktayo muktAmAtarastAsAM santatau paramparAyAmiha zrutA vikhyAtA'thavA strutA samudbhUtA yAzrUNa nayanajalAnAM samUho'zrutA tathA navo navIno muktAphalatAyA maukti kaughasya yadvA janma. saphalatAyA AzravaH pratijJAlezo'bhavat / anuprAso rUpakazcAlaMkAraH ||40| 1189. aparAyaparAyaNastathA gajavat sajavaM vibandhanaH sphuritAzo duritAnibandhanaH / vanamAnandanamabhyagAt pathA // 41 // gajavadityAdi- - sa uparyukto mahIpatiraparo yo'sAvAya: svAdhIna vRttibhAvastasmin parAyaNo niratastathA duritasya duzceSTitasya nibandhanaM hetutvaM nAsti yasya sa duritAni - bandhanastathA sphuritA vikAsamitA''zA svAbhilASA yasya saH, vibandhanaH bandhanena gArhasthyarUpeNa nigaDarUpeNa ca rahito gajavat karI bhavati yathA tathA'sau pathA mArgeNa sajavamavilambaM yathA syAttathA''nandanaM prasannatAdAyakaM vanamabhyagAjjagAmetyupamA cAnuprAsazcAlaMkAraH // 41 // artha -- rAjA jayakumAra jaba svAtihita - AtmasAdhanA rUpa hita (pakSameM svAti nakSatra) rUpase prasiddha hue taba janasamUha ke locanarUpI sIpoMke samUhase jo samUha nikala rahA thA, usase motiyoMkA navIna niHsaraNa ho rahA thA / bhAvArtha - rAjA jayakumArake gRhatyAgake liye udyata hone para logoMke netroMse jo A~sU Tapaka rahe the, ve aise jAna par3ate the mAnoM sIpoMse motI hI nikala rahe hoM, kyoMki svAti nakSatra meM pAnIkI jo bUMda sIpameM par3atI hai vaha motI rUpameM pariNata ho jAtI hai / rAjA jayakumAra svayaM svAtihita apanA hI atyadhika hita cAhane vAle ( pakSa meM svAti nakSatrarUpa ) the, manuSyoMke netra sIpa the aura unase nikalane vAlI A~suoMkI bU~deM motI the ||40|| artha - sphuritAzaH - jinakI dIkSAdhAraNa rUpa abhilASA pUrNa rUpase vikasita ho cukI hai, jinakI pravRtti pApaceSTAoMkA kAraNa nahIM haiM, jo svAdhIna vRttikI prApti meM tatpara haiM aura jinakA gRhasthI sambandhI bandhana TUTa cukA hai aise jayakumAra bandhanarahita hAthIke samAna zIghra hI yogya mArga se AnandadAyaka vanakI ora cala par3e // 41 //
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [42-44 kururATpururADupAzrayaM paramArthI paramAptavAnayam / nidhivad vidhibandhurodayI samabhUttena tavA mudanvayI // 42 // kururADityAdi-paramo'rtho'pavargalakSaNo yasya sa paramArthI kururADayaM prakaraNagato jayakumAraH paramutkRSTaM pururAjo nAbheyasyopAzrayaM samavasaraNanAmAnaM nidhivannidhAnamiva vAJchitakArakamAptavAn yato vidherdevasya bandhuro ramaNIya udayo yasya sa vidhibandhurovayI tataH sa tena tadA samavasaraNalokanena mudanvayI prasanna : samabhUt / upamAnuprAsazcAlaMkAraH // 42 // sahajA saha jAtivairibhihadi maitrI yadimadhUtAGgibhiH / yadivA'yadivAkaro jinaH kva tadA zAtravasAdravo'pi naH // 43 // - sahajetyAdi-yatrAhadAzrame'GgibhirimaiviDAlamUSakAvibhirjAtivairibhirapi saha yadyasmAt kAraNAdarhataH prabhAvAda hadi sahajA nisargajA maitrI snehavRttibhRtAGgIkRtA''sIt / yadi vA yatrAyaH zubhAvaho vidhiH sa eva divA divasastatkaroti yaH so'yadivAkaro jino bhagavAn vartate tadA punastatra zAtravasAcchatrutAsambandhI ravaH zabdo'pi no'smAkaM madhye kva sambhavennaiva sambhavediti kAkUktiH // 42 / / amarairamaraikavedibhiH kriyate karmasumarmabhit / muhureva jayeti zArmaNaM paramuccATanameva kArmaNam // 44 // amarairityAdi-yatrAmaraspati ralayorabhevAdamalasyaivaikasyAhato bhagavata eva vibhiH paNDitairanujJAnadharairamarairdevaiH karmaNo'dRSTasya sumarmavedi marmasthalaM bhinattIti tat tathA zarmasambandhI No jJAnaM yena tacchAmaNaM zarmadAyaka muhureva vAraM vAraM jaya jayeti ___artha-mokSarUpa paramArthakI icchA rakhane vAle kururAja-jayakumAra nidhike samAna manorathako pUrNa karane vAle bhagavAn vRSabhadevake samavasaraNako prApta hue / karmodayakI anukUlatAse yukta jayakumAra samavasaraNake avalokana mAtrase prasanna ho gaye // 42 // __ artha-arahanta devake jisa samavasaraNa meM janmavirodhI ina jIvoMne paraspara naisargika prIti hRdayameM dhAraNa kI hai, athavA bhAgyadivAkara arhantadeva jahA~ virAjamAna haiM, vahA~ hamalogoMke bIca zatrutA sambandhI zabdakA honA bhI kyA sambhava hai ? arthAt nahIM // 43 // __artha-jisa samavasaraNameM amaraikavedI-arhat svarUpake jJAtA devoMke dvArA bAra bAra vaha jayajayakAra kiyA jAtA hai, jo karma-adRSTake marmakA bhedana karane
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45-46 ] SaDviMzaH sargaH 1191: zabdoccAraNarUpaM paraM sarvotkRSTamuccATanaM kArmaNameva kriyate / 'vaidiragulimudrAyAM budheH saMskRtabhUtale', 'NakAro nirNaye jJAne' iti ca vizvalocane // 44 // jinato'bhimataH parAjayaH svayamasmAnnayamaJjulA lyH| kusumAni sumAyudhasya tatkaratazcAmbarataH patantyataH // 45 // jinata ityAdi-jinato jinena zrImatA sumAyudhasya kAmadevasya parAjayaH svayameva jAta ityabhimataH sarvasammato'sti / asmAtkAraNAtpunastasya layaH pracchannIbhAvo'pi nayamaJjulo nItisundaraH samucita evAsti / ataH punarlayArtha pravrajataH kusumAyudhasya kusumAni: tasya karato hastAtpatanti yatrAmbarataH patanti yAnItyutprekSAlaMkAraH // 45 / / pariSautamivAmbaraM zuci haritAM tIrthasavodbhavA ruciH / dharaNItalamabvanirmalaM jagatAM sammadasRSTaye balam / 46 // paridhautamivetyAdi-yatrAmbaramAkAzaM tad dhotaM vastramiva zuci bhavati / haritAM dizAnAM rucirAbhA tIrthasavAdRtusnAnAdudbhavo yasyAH seva bhavati / dharaNItalaM cAndavaddarpaNatulyaM nirmalaM bhavati / jagatAM prANinAmapi sarveSAM sammadasya harSasya suSTaye samudbhUtaye balaM bhavatItyatropamAlaMkAraH / 'haritaH kakubhi striyAm' iti vizvalocane // 46 // vAlA hai, zArmaNa-sukhadAyaka hai aura karmarUpa zatruoMkA uccATana karane vAlA hai / / 44 // artha-samavasaraNa meM AkAzase puSpavRSTi ho rahI thI, jisase aisA jAna par3atA thA ki kAmadeva jinarAjase parAjita hokara adRzya ho gayA-chipa gayA / aba mAnoM usake hAthase usake zastrarUpa puSpoMkI varSA ho rahI hai| bhAvArtha-samavasaraNameM puSpavarSA ho rahI thI para barasAne vAlA dikhAyI nahIM detA thaa| isa sandarbha meM kavine kalpanA kI hai ki kAmadeva jinarAjase parAjita ho gayA yaha bAta sarva sammata hai / parAjita honeke kAraNa lajjAse vaha chipa gayA aura chipakara AkAzase apane zastra-puSpoMko jinendrake Age chor3a rahA hai| parAjita zatru vijetAke Age apane zastra DAla detA hai, yaha prasiddha hai // 45|| artha-jisa samavasaraNameM AkAza dhule hue vastrake samAna ujjvala hai, dizAoMkI AbhA RtusnAnase utpanna hueke samAna hai, pRthivI tala darpaNake samAna nirbala hai aura jahA~kI zakti prANiyoMke harSotpatti ke liye hai / / 46 //
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [47-49 kamanaH shmnndinaamunaa'phtaastrstvnukmpyaa'dhunaa| samitAzca mitA: sumazriyAmRtavastaddhitavastuditsayA // 47 // kamana ityAdi-kamanaH kAmadevo'munA samavasaraNasthena zame nandirAnandapariNAmo yasya tena bhagavatA'pahatAstro nirastazastro'dhunA tu punaranukampayA'nugrahakaraNabuddhayA sarve'pi Rtavastasya kAmasya hitamupayogi yadvastu tadditsA dAtumicchA tayA sumazriyAM puSpazo. bhAyAM mitAH paryAptAH santaste samitAH samamekobhAvena prAptA ityu'tprekSAlaMkAraH / 'kamanaH kAmuke cAbhirUpe cAzokakAmayoH' iti vizvalocane // 47 // maNisaMkaNisaMvibhAlatastvavadhUto navadhUlizAlataH / nayanAriragAdabhAvatAM na nizAvAsarayobhido'tra tAH // 48 // maNisaMkaNItyAdi-maNInAM nAnAvidhAnAM ratnAnAM yAH samIcInAH kaNayaH kaNikAstAsAM saMvibhAM samIcInAM prabhA lAti dadhAtIti tato navAnnUtanAd dhUlizAlato ratnareNunimitavaprato'vadhUto dUrIkRto nayanArirandhakAraH so'trAbhAvatAM gato naiva vidyate'to'tra nizAvAsarayo rAtridivasayorapi tAH suprasiddhA bhido na bhavanti, sadA prakAza eva bhavatItyanuprAso'laMkAraH // 48 // samacinmama cittavRttitaH sugabhIrA''zugabhIdharAbhitaH / vizadA hi savA tathAkRteH parikhA saMvarakhA virAjate // 49 // samacidityAdi-yatra punaH parikhA khAtikA virAjate sA mama cittavRttitaH samacit samA samAnA cid vivecanA yasyAssA virAjate yataH sA sugabhIrA'talasparzavatyabhi artha-vahA~ sabhI Rtue~ eka sAtha prakaTa huI thIM, usase aisA jAna par3atA hai ki zAntimeM AnandakI anubhUti karane vAle arhanta bhagavAnne kAmadevako zastrarahita kara diyA thA, aba karuNAbuddhise usakI hitakArI vastu-denekI icchAse puSpoMkI zobhAmeM pUrNatAko prApta chahoM Rtue~ mAnoM eka sAtha AI haiM // 47 // artha-yatazca samavasaraNameM vividha ratnoM sambandhI samIcIna kaNikAoMkI prabhAko dhAraNa karane vAle nUtana dhUli sAlase andhakAra naSTa ho gayA thA, ataH vahA~ rAta-dina kA bheda nahIM thA / sadA prakAza hI vidyamAna rahatA thA // 48 // artha-usa samavasaraNameM jo parivAra suzobhita hai, vaha merI cittavRttike samAna hai, kyoMki jisa prakAra mero cittavRtti sugabhIrA-atyanta gambhIra
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50-51 ] SaDviMzaH sargaH 1193 to'pi tathA''zugAdvAyoH pakSe kAmAd bhISarA tathAkRteH savA vizadA sunirmalA saMvara jalaM tadvat khamAkAzaM yasyAH sA pakSe saMvaro jinabhagavAneva tadvat khaM buddhiryasyAH sA / 'khamA kA divi sukhe, buddhau saMvedane pure' 'saMveraM salile meghe saMvaro'tha jinAntare' iti ca vizvalocane // 49 // kimu nAkaramAzramAmbhasaH kimu siddharmadabhUdRzorasaH / nabhaso rabhasodayI patatyapi gandhodakavattirUpataH // 50 // kimu nAketyAdi-api ca gandhodakavindurUpato yatra rabhasAdvegAdudayo yasya sa rabhasodayI rasaH patati sa kimu nAkaramAyAH svargalakSmyAH zramAmbhasaH prasvedasya raso'thavA kima sikhaH svayaMmuktereva mavabhRt prasannatAhetuko vRzozcakSuSo rasa iti vitarko'laMkAraH // 5 // vicaladdalavallatAvanaM marutA cAlirutAptakIrtanam / dhRtalAsyamivAsya pazyatAM dRzi yAti prabhubhaktizasyatAm // 51 // vicaladdalavadityAdi-sAtikAto'gre'bhyantarasyAhavupAzrayasya latAvanamasti, tacca marutA vAyunA vicalanti balAni yasya tattathAlInAM bhramarANAM rutaM guJjanaM tenAptaM kIrtanaM yena tadeva vAptaM kIrtanaM yena tat pazyatAM lokAnAM dRzi dRSTau dhRtaM samArabdhaM lAsyaM nRtyaM yena tadiva tathA prabhorarhato bhaktyA zasyatA zlAdhyatAM yAti labhata ityutprekssaalNkaarH||51|| dhairyazAlinI hai, usI prakAra parikhA bhI sugabhIrA-atyanta gaharI hai| jisa prakAra merI cittavRtti Azuga-bhISarA-kAmase bhaya dhAraNa karatI hai, usI prakAra parikhA bhI AzugabhISarA-vAyuse bhaya dhAraNa karatI hai-arthAt laharoMke chalase kampita rahatI hai, jisa prakAra merI cittavRtti-manovRtti kRteH-kAryase vizadaujjvala hai, usI prakAra parikhA bhI AkRteH-AkArase ujjvala hai aura jisa prakAra merI cittavRtti saMvarakhA-jinendra bhagavAnmeM saMlagna buddhise sahita hai uso prakAra parisA bhI saMvarakhA-pAnIke samAna AkAzase sahita hai athavA AkAzake samAna nirmala jalase sahita hai / / 49 / / / artha-samavasaraNase AkAzameM gandhodaka vRSTike rUpameM jo zIghra zIghra rasakI vRSTi ho rahI thI, vaha rasa kyA svargalakSmIkA pasInA thA ? yA muktirUpI lakSmIke netrasambandhI harSAzruoMkA samUha thA ? ||50 // ___ artha-samavasaraNameM parikhAke Age vaha latAvana thA, jisake patte havAse hila rahe the, jisa para baiThe bhramara mAnoM kIrtana kara rahe the, jo dekhane vAloMkI dRSTimeM nRtya karatA huA sA jAna par3atA thA tathA prabhu bhaktise prazaMsanIyatAko
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1994 jayodapa-mahAkAvyam [ 52-54 varaNatrayamatra yanmataM jinaratnatrayavat samunnatam / parinivRtisAdhanatvatastrijaganmodakaraM mahattvataH // 52 // varaNatrayamityAdi-punaratropAzraye yaduraNatrayaM prAkAratritayaM tad ratnatrayavanmataM yataH samunnatamuccarAkAze gataM ratnatrayaM connatidAyakaM parinirvRtermukteH sAdhanatvato nimittakAraNatvataH pakSe tUpAvAnakAraNatvato'tazca mahattvatastrijagatAM modakara prasannatA-- bAyakamityupamAlaMkAraH // 52 // garavad varavastuyogataH prakRtaM tIrthakRtaH prayogataH / apavRtya hi karmakASTakaM bhavatIdaM bhuvi maGgalASTakam // 53 // garavadityAdi-varasya zreSThasya vastuno rasAyanasya yogataH prasaGgato garaM viSaM yathA tathA tIrthakRta AdipuruSasya prayogataH samAgamataH karmANi ca tAni jJAnAvaraNAdIni eva karmANi tatra samUhArthe kaM tadeva hi kilApavRtya parivartamupetya bhuvoha bhUtale maGgalAnAM zarmadAyakavastUnAM kalaza-bhRGgAra-dhvajA-darpaNa-chatra-camara-tAlavRnta-svastikAbhidhAnAnAmaSTakaM tadidaM bhavati yad dvAraM dvAraM prati vartate prakRtaM prastutamiti dRSTAntapUrvako'paha.nuvo'kAraH // 53 // suciraM zuciradya kumbhanI sthitirasyAM na mayAvalamvinI / itidhUpaghaTAsya dhUmakacchalatazcoccaladeva mastyakama // 54 // prApta ho rahA thA / / 5 / / ___ artha-samavasaraNameM jo tIna koTa the, ve jinendradevake dvArA pratipAdita ratnatrayake samAna samunnata-utkRSTa (pakSameM U~ce) the, parinivRti-nirvANa (pakSameM saMtoSa) ke sAdhana honese aura mahattvataH-zreSThatA (pakSameM U~cAI) ke kAraNa tInoM jagatke jIvoMko Ananda dene vAle the // 52 / / ___ artha-jisa prakAra rasAyana Adi utkRSTa vastuke saMyogase viSa auSadha rUpameM parivartita ho jAtA hai, usI prakAra tIrthakarake saMyogase jJAnAvaraNAdi ATha karma bhI parivartita hokara samavasaraNa bhUmimeM ATha maGgala dravya rUpa ho gaye the / tAtparya yaha hai ki samavasaraNameM 1 kalaza, 2 bhRGgAra, 3 dhvajA, 4 darpaNa, 5 chatra, 6 camara, 7 vyajana aura 8 svastika ye ATha maGgala dravya vidyamAna the, jo ATha maGgala dravya na hokara jJAnAvaraNAdi ATha karmoMke parivartita rUpa the||53||
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDviMzaH sargaH 1195 suciramityAdi-adyAsau kumbhinI pRthvI zuciH pavitrA'ta evAsyAM mama sthitiH suciramadhikakAlamavalambinI sthAyinI neti kilAkaM pApaM dhUpasya ghaTAH kumbhAsteSAmAsyAni mukhAni tebhyo nirgato yo dhUmastasya cchalata evaM nirantaramuccalannirgacchadasti / apaha nutiralaMkAraH // 54 // pratilAsanivAsamAzravAmbudhimAnandaSiyAyamatra vaa| karacAratayAramuttaratyanutAraM naTadapsarobharaH // 55 // pratilAsanivAsamityAvi-atra vAhaMdupAdhaye lAsanivAso nRtyazAlA lAsanivAsaM lAsanivAsaM pratilAsanivAsaM naTantonAmapsarasAM yo bharo nRtyakAriNIsamUhaH sa AnandaSiyA prasannabuddhapA'nutAraM ralayorabhedAttAlAnusAraM vAvitralayAnukUlaM karayorhastayozcAraH pracArastattayA''zravAmbudhiM saMsArasAgaramevAraM zIghramuttaratyayam // 55 // sumanobhirupAsitA hitA manujebhyazca phalodayAnvitAH / paritApaharA mahoruhAH paritaH zrIzaguNopamAvahAH // 56 // sumanobhirityAdi-atra punaH paritastatropAzraye mahIruhA vRkSA bhavanti te zrIzasya zrImato'haMto yo guNastasyopamAvahAH santi, yataste sumanobhiH puSpaH pakSe devarupAsitAH samArASitAstathA manujebhyaH sarvebhyo hitAH kalyANakarA yataH phalodayenAmrAdi artha-aba pRthivI pavitra ho gaI hai, ataH isameM hamArI sthiti adhika kAla taka nahIM ho sakegI, yaha vicAra kara hI dhUpaghaToMke mukhase nikalane vAle dhUmake chalase pApa nikala kara UparakI ora bhAga rahe the / / 5 / / artha-usa samavasaraNakI pratyeka nATya-zAlAoM meM tAlake anusAra nRtya karatI huI apsarAoMkA samUha hAthoMke saMcAlanase aisA jAna par3atA thA mAnoM bar3I prasannatAse zIghra hI saMsAra-sAgarako pAra kara rahA ho // 55 / / / artha-samavasaraNameM jo cAroM ora vRkSa the, ve zrIjinendradevake guNoMkI upamAko dhAraNa karate the, kyoMki jisa prakAra jinendradevake guNa sumanas-devoMke dvArA upAsita-samArAdhita hote haiM usI prakAra ve vRkSa bhI sumanasa-puSpoMse sevita-sahita the, jisa prakAra jinendradevake guNa manuSyoMke liye hita-kalyANakAraka haiM usI prakAra ve vRkSa bhI hita-kalyANakArI the, jisa prakAra jinendra devake guNa svargAdi phalakI prAptise sahita haiM usI prakAra ve vRkSa bhI Amra Adi phaloM utpattise sahita the aura jisa prakAra jinendradevake guNa paritApa 78
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [57-58 sadbhAvenAnvitAH pakSe svargagamanakArakatvenocitAH paritApaharAzceti kilopamAlaMkAraH // 56 // kramazaH zramazarmato'rhatAM dazadhabhairavakRtya sandhRtAH / svaca eva ca santyamI dhvajA duritAnAmutkampitaM rucA // 57 // kramaza ityAdi-arhadupAzraye dvitIyatRtIya vAyormadhye haMsAvicihnavatyo dazaprakArA dhvajA bhavanti taasaamihollekhH| zramaH prayannakaraNaM tatra zarma zAntiranudrekabhAvastato hetuto'haMtAM zrImatAM vazadharmaH samAvibhiH kramaza: krodhAdInAM tatpratyanokAnAM dazAnAM duritAnAM tvaco'vakRtya sandhRtAstA eva dhvajA iti nAmataH prasiddhA utAta eva tatra rujA pIDayA kampitamityapaha nutiralaMkAraH // 57 // avivAdadharAzca rAzayastvanugRhNAti yakAn mahAzayaH / yugapacca yugAdibhAskaraH sa gatAndrAvazatAM satAM varaH // 58 // avivAdadharA ityAdi-tRtIyakoTato'pyabhyantarvAdaza sabhA bhavanti tA uddizya kathanamidam / ataH punaravivAdaparA visaMvAdarahitAstathAvirmeSastasya vAdaM dharanti tataH samArabdhA bhavanti te rAzayaH samUhA jyotizAstrasammatA vA yAneva yakAn dvAdazatAM gatAn sa satAM sajjanAnAmuta nakSatrANAM varaH zreSTho mahAzayo'saMkIrNavicAro yugAdibhAskara AdIzvarasUryo yugapadeva so'nugRhAti / tuvizeSe prasiddhaH sUryaH kramazo gRhAtIti kilAtireko'laMkAraH // 58 // hara-saMsAra bhramaNajanya saMtApako harane vAle haiM usI prakAra ve vRkSa bhI apanI chAyAke dvArA dharmajanya saMtApako harane vAle the| bhAvArya-samavasaraNameM prAkAroMke bIca Ama tathA kalpavRkSa Adike vana the|||56|| ____ artha-samavasaraNake dvitIya aura tRtIya koTake bIca haMsa Adike cihnoMse sahita jo dasa prakArakI dhvajAe~ thIM ve dhvajAe~ nahIM thIM kintu jinendradevake kSamA Adi daza dharmoMne apane virodhI krodha Adi pApoM kI jo camar3I prayatnapUrvaka khIMca lI thI vaha thI, tathA ve camar3iyA~ pIr3Ase kampita ho rahI thIM / / 57 / / ____artha-jo avivAdadharA-meSa Adi nAmako dhAraNa karanevAlI bAraha rAziyA~ haiM, unheM sat-nakSatroMkA svAmI sUrya kramase anugRhIta karatA hai parantu mahAzaya-udAra abhiprAyase sahita tathA sajjanoMmeM zreSTha AdIzvara bhagavAn una bAraha sabhArUpI rAziyoMko eka sAtha anugRhIta kara rahe the // 58 //
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59-61] SaDviMzaH sargaH 1197 jinasAjjagatAM tu durjayI sa hi moho mhimohvismyo| nahi dundubhikaH samasti tabRdayodbhavaravastu vastutaH / / 59 // jinasAvityAdi-jagatAM tu anyeSAM prANinAM yo durjayo jetumazakyaH sa hi moho jagajjetA jinasAjjinasyAne mahimni viSaye ya Uho vicArastena vismayo kilAzcaryacakita evaM tu punaryo dundubhiko nAma nAyaH sa vastuto na dundubhikaH, kintu tasya mohasya yada hRdayaM vakSastasyodbhava AzcaryeNa vaiSIbhAvastasyaiva ravaH zabda ityapahnavo'laMkAraH // 59 // nitarAmitarAyitA yateratha mAsau kathamAsanAyate / aparAyata IzitA''vRtA kva rahonItiraho nirIhatA // 60 // nitarAmityAdi-atha mA kila lakSmIryA kila nitarAmatyantamitarAyitA eka tyaktvA'nyaM punastamapi tyaktvA paramiti navaM navamaGgIkarotItarAyitA'thavoddaNDatAM gatA mA'sau yaterasya vazina AsanamivAcaratItyAsanAyate samAdhAro bhavatIti kathaM kintu na bhavatyeva, yataH kilAyamozitA svAmIhAparAyate gandhakuTIgatasiMhAsanAt tatratyakamalAjvAdhara eva tiSThati / ahoSava rahonIti ma rahasyavRttinirIhatA''vRtA sviikRtaasti||60|| manasA vacasA ca karmaNA'rcanaminduH paripUrya shrmnnaa| triguNaM vapurApya ghUrNate kSayajicchatratayA jagatpateH // 61 // artha-jo moha jagatke anya jIvoMke liye durjeya hai, vaha jinendradevake Age unako mahimAviSayaka vicArase vismayameM par3a gyaa| (use lagane lagA ki maiMne sabako jItA, aba inheM kisa prakAra jItUM ?) samavasaraNameM jo dundubhikA zabda ho rahA thA vaha dundubhikA zabda nahIM thA, kintu vAstavameM usI mohake hRdayake phaTanekA zabda thA ||5|| artha-jo lakSmo atyanta itarAyitA-eka-ekako chor3a anya-anyako prApta hotI rahatI hai athavA atyanta uddaNDa hai, vaha yati-jinendrakA Asana-AdhAra kaise ho sakatI hai ? arthAt nahIM ho sktii| yahI kAraNa hai ki jinendra samavasaraNameM adhara-antarIkSameM vidyamAna rahate haiM, gandhakuTIke siMhAsana athavA kamalase Upara rahate haiM, usa lakSmIkA sparza bhI nahIM hone dete| Azcarya hai ki jinendrake dvArA AvRta-svIkRta yaha rahonIti-rahasyavAdakI vRtti kahA~ aura nirIhatA-niHspRhatA * kahA~ ? // 60 //
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1198 jayodaya-mahAkAvyam [62-64 manasetyAdi-induzcandraH sa jagatpatebhiyasyArcanamArAdhanaM manasA vacasA karmaNA ceti pUrNarUpeNa paripUrya kRtvA zarmaNA saubhAgyenAdhunA kSayajidrAjayakSmarogato'pi mukto bhavana triguNaM zarIramApya samupalabhya jagatpatezchatratayA ghUrNate / apahnava evAlaMkAraH // 61 // zamazo'yamazokapAdapaH hayatIto jayati pramANapaH / bhavinA kavinAminAM calannijazAkhAzayacAlanaMdalam // 62 // zamaza ityAdi-ayamazokapAdapo yo'sau prabhoH pRSThalAnaH sa zama eva zo dharmo yasya sa calantyo yA nijazAkhAstA eva zayacAlanAni karavikSepaNAni taiH kavinAminAM kavisadRzAnAM bhavinAM zarIradhAriNAM dalaM samUhamito hvayati pramANapo bhavan jayati / utprekSAlaMkAraH // 62 // anilA iva mAgadhAH surAH paramAmodavidhAlasaddharAm / sumanAsurabhizriyaM tarAM vinayanti tripurArirAgirAm // 63 // anilA ityAdi-tripurANAM janmajarAmaraNAkhyAnAmarirAjo nAbheyasya girAM vAcaM sumanasaH puSpasya surabhizriyaM sugandhazobhAmiva paramasyAmodasya prasannabhAvasya yA vidhA prakArastayA lasati dhurA mukhabhAgo yasyAstAM kilAnilA vAyava iva mAgadhAH surA vinayantitarAmityupamAlaMkAraH // 63 // jinazAsanameva mUrtimad vaSacakrAhvayatastarAM lasat / nivahanti surA durAsadamitarebhyo'mitareta ityadaH // 64 // artha-samavasaraNameM jinendra bhagavAnke mastakake Upara jo chatratraya ghUma rahA thA paha chatratraya nahIM thA, kintu mana-vacana-kAyase pUjAko pUrNa kara usake phala svarUpa kSayarogase mukta ho tIna zarIra pAkara candramA ho sukhase jhUma rahA thA / / 61 // ___ artha-zamazaH-sukharUpa dharmasahita arthAt dUsare jIvoMko sukha utpanna karane vAlA pramANapaH-atyanta U~cA azoka vRkSa apanI hilatI huI zAkhArUpa hAthoMke saMcAlanase aisA jAna par3atA thA, mAnoM kavinAmadhArI prANiyoMko isa ora bulA ho rahA ho / / 62 // ___ artha-jisa prakAra vAyu utkRSTa sugandhase yukta agra bhAgavAlI puSpoMkI. zobhAko vistRta karatI hai, usI prakAra mAgadha jAtike deva. utkRSTa Anandako pradAna karane vAlI bhagavAnkI vANIko vistRta kara rahe the // 63 / /
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65-66] SaDviMzaH sargaH 1199 jinazAsanamityAdi-surA yakSendrA itarebhyo durAsadaM dhartumazakyamityaho vRSacakramityAhvayato nAmato lasat prakhyAtaM tanmUrtimajjinazAsanameva yadamitareto'tyadhikatejodhArakaM tannivahantitarAmityapahnavo'laMkAraH // 64 // jinacaraNavarANAmarcanAtatparANAM kimiti nahi surANAM satkRtasyAGkurANAm / udaya iha tatAnAM mUrtabhAvaM gatAnAM camaramiSamitAnAM ghUrNate sphUjitAnAm // 65 / / jinacaraNetyAdi-ihAhaMdupAzraye caraNeSu varAH zreSThAzcaraNavarA jinAnAmahatAM ye caraNAvarAsteSAmarcanAyAmupAsanAyAM tatparANAM tallInAnAM surANAM satkRtasya puNyakarmaNo ye'GkurAsteSAm, kovRzAnAM teSAmiti cet ? sphUjitAnAM sphUrti prAdurbhUti gatAnAmevaM mUrtabhAvaM gatAnAM mUrtamAkAramavAptAnAM tatAnAM prasUtAnAM tathA camarANAM miSaM vyAjamitAnAmupagatAnAmukyaH samudbhavaH kimiti nahi, kintu bhavatyeveti kAkupUrvo'pahnavAlaMkAraH // 65 // bhavAntarodbodhanamaGginAmataH prabhoH parAvRttasataH prabhAvataH / maho'styaho koTiguNaM gato'nayA raviH savittApakatApakRttayA // 66 // _bhavAntarodabodhanamityAdi-prabhoH svAminaH prabhAvRttaM bhAmaNDalameva sadvastu tasya prabhAvRttasya sato'taH prabhAvataH zaktito'GginAM bhavyAnAM prANinAM bhavAntarasya prAg janmano'pyudghoSanaM jJAnamasti jAyate, tadetatprabhAvRttaM nAma savid ravirevAsti yastApakatAyAH saMtApavRtterapakRttA nirasanatA tayA'nayA spaSTadRzyayA koTiguNaM mahaH pUrvApekSa. . artha-yakSendra anya devoMke dvArA durAsada evaM aparimita tejase yukta jisa zobhAyamAna dharmacakrako dhAraNa kara rahe the, vaha dharmacakra nahIM thA kintu mUrtimAna jinazAsana hI thA // 64 // - artha-samavasaraNameM jo camaroMkA samUha caJcala ho rahA thA, vaha kyA jinendradevake zreSTha caraNoMkI pUjAmeM tallIna devoMke suvistRta tathA camaroMke bahAne mUrtarUpako prApta zaktisampanna puNyAkuroMkA udaya nahIM thA ? avazya thaa| tAtparya yaha hai ki samavasaraNameM devoM dvArA DulAye jA rahe camara unake puNyAGkaroMke samAna jAna par3ate the // 65 / / artha-prabhukI jisa vastuke prabhAvase prANiyoMko bhavAntaroM-atota-anAgata
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1200 jayodaya-mahAkAvyam [ 67-68 yApyadhika tejo gataH samprApto'sti / bhAmaNDalaM bhAmaNDalaM na nAma, kintu svasya santApa katAM parivartya pUrvApekSayApyadhikaprakAzabhRdravimaNDalamevedamiti bhAvo'pahnavazvAlaMkAra aho vitarkaNe // 66 // dhvanirayaM nirayan drutamahatAM rasamayaM samayaM tanute satAm / gatirayaM nirayastu payomucaH pRthagato'ya gato'nujanaM rucaH / / 67 // dhvanirityAdi-arhatA tIrthakRtAM divyo nAma dhvaniniranirvAcchan san payomuco meghasya gatirayamavasyAvizeSaM tirayannanukurvan yathA vAri sarvatra sarvebhyaH samAnatayA varSati tathA dhvanirapIti yAvat / ato'thAnujanaM prANinaM prANinaM prati pRthageva ruco'bhirucIrgataH sa satAM sajjanAnI rasamayaM varSaNatulyaM samayaM tanute karoti / yathA vRSTa vAri nimbekSu kANDAdiSu pRthak pariNamate, tathAIddhvanirapi // 67 // samavasaraNamevaM vIkSamANo'tha devaM guNamaNimanulebhe harSametena rebhe / pulakakulakazaMsA antarenoduraMzAH ___ sapadi bahiruvorNA puNyapAke'vatIrNAt // 6 // samavasaraNamityAdi-athaivamuktarItyA samavasaraNaM nAma sabhAsthAnaM vIkSamANaH sampazyan sa jayakumArastatra guNAH samatAdayo maNayo yasya taM devaM bhagavantamapyanulebhe prApta bhavoMkA bodha hotA hai, vaha bhAmaNDala nahIM thA kintu apanI saMtApaka vRttiko chor3akara pUrvakI apekSA koTiguNita tejako prApta huA jJAnI sUrya hI thA / / 66 // artha-arahanta parameSThiyoMkI nikalatI huI-prakaTa hotI huI divya dhvani meghakI avasthAvizeSakA anukaraNa karatI hai aura satpuruSoMke samIpa unakI rucike anusAra pariNamana karatI huI vRSTitulya avasthAko vistRta karatI hai| bhAvArtha-jisa prakAra meghakA jala eka sadRza barasatA hai, parantu nIma tathA gannA AdimeM vividha rUpoMmeM pariNata ho jAtA hai, usI prakAra arhantakI divya dhvani eka samAna prakaTa hotI hai, parantu zrotAoMke karNakuharoMmeM unakI bhASAke rUpameM pariNama jAtI hai tathA unake manogata praznoMkA samAdhAna karato hai // 67 // __ artha-isa prakAra samavasaraNako acchI taraha dekhate hue jayakumAra guNarUpI maNiyoMse sahita bhagavAn AdIzvarako prApta hue, arthAt unake samIpa pahu~ce /
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69-70 ] SaDviMzaH sargaH vAtena hetunA sa haSaM ca rebhe samArabdhavAn / evaM puNyapAke paramazubhodaye'vatIrNAttataH sapadi tadAnIM pulakAnAM romAJcAnAM kulakameva zaMsA'bhiSA yeSAM te'ntarenoduraMzA antargatAH pApasya zAste bahirudIrNA uparyAgatA babhUvurityutprekSA'laMkAraH // 68 // saMsArasAgarasutIravadAdivIra zrIpAdapAdapapadaM samavApa dhIraH / tatrA''namaMstu zaraduttaralAkSimatvA nmuktAphalAni lalitAni samApa sadhvAt // 69 // saMsAretyAdi - dhIro jayakumAraH sa saMsAra evAtalasparzatvAt sAgaro'bdhistasya sutIravattaTavadAvivIro bhagavAn vRSabhastasya zrIpAdau caraNAveva pAdapo vRkSaH samAzvAsanavAyakatvAttasya padaM sthAnaM samavApa lebhe / tatra punarAnamannamaskAraM kuvaMstu sa satvAt sAvikabhAvasya sadbhAvAt jharatI jharamanukurvatoM uttarale sucapale ye akSNI locane tadvattvAlAlitAni manoharANi mudazrurUpANi muktAphalAni samavApeti rUpakAlaMkAraH // 69 // prasannAkSarapuSpANAM mAlAthAlApazAlinA / guNavatatAdernu mahatAmanuyAyinA // 70 // 1201 prasannetyAdi - athA''lApazAlinAnena vAkcatureNa mahatAmanuyAyinA mahAnto yathAnutiSThanti tathAnutiSThatA tena jayakumAreNAdernuH zrInAbheyasya guNaiH kSamAdibhireva isa hetu unhoMne bahuta bhArI harSa prApta kiyA aura usa harSase unake zarIra meM romAJca nikala Aye / ve romAJca aise jAna par3ate the mAnoM zubhodayapuNyodaya meM avatIrNa honese unake bhItara jo pApake kutsita aMza the, ve romAJcasamUha chalase bAhara nikala Aye hoM ||68 || artha - dhIravIra jayakumArane saMsArarUpI sAgara ke uttama taTasvarUpa bhagavAn vRSabhadeva ke caraNarUpa vRkSake sthAnako prApta kiyA / vahA~ namaskAra karate hue unhoMne sAttvika bhAvake kAraNa jharatI huI caJcala A~khoMse yukta ho manohara motI prApta kiye| bhAvArtha - bhagavAn vRSabhadevake caraNoMkA sAnnidhya pAkara unake netroMse harSa A~sU nikalane lage / ve azrukaNa motiyoMke samAna jAna par3ate the ||69|| artha - tadanantara bAta karanemeM catura tathA mahApuruSoMkA anukaraNa karane
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1202 jayodaya-mahAkAvyam [71-73 daurakaiH prasannAni ca tAni akSarANi kakArAdIni tAni puSpANi teSAM mAlA''vartitA kRtA stutiH samArabdheti // 70 // jayatyaho AdimatIrthanAtha ! zakrAdibhiptvaM pariNItagAthaH / hitasya vama svakayA pavitraM nyadezi tattvaM bhuvanasya mitram / / 71 // jayatItyAdi-aho AdimatIrthanAtha ! tvaM zakrAdibhirapi pariNItA kRtA gAthA stutikathA yasya sa jayasi sambhavasiH, yatastvayaiva tvakayA pavitraM nirvRSaNaM hitasya sukhasya varmAyanaM yadbhuvanasyAkhilaprANivargasya mitraM suhRt tattvaM yathArthavastusvarUpaM nyadezi kathitamasti / / 71 // he deva doSAvaraNaprahINa ! tvAmAzrayed bhaktivazaH pravINaH / namAmi tattvAdhigamArthamArAnna mAmitaH pazyatu mAradhArA // 72 // he devetyAdi-he deva ! doSAvaraNaprahINa ! doSA rAgAvaya AvaraNaM jJAnadarzanAbhAvarUpaM tataH prahINa ! pUrNarUpeNa rahita ! bhaktivazaH pravINo buddhimAn narastvAmevAzrayet / he deva ! ahaM tvAM tattvasya vastutvasyAdhigamArtha parijJAnArthamArAcchIghrameva namAmi namaskaromi, yato mAmitaH Arabhya mArasya kAmadevasya dhArA zastrAstrabhAgo na pazyatu mA spRzatu // 72 // bhavanti bho rAgaruSAmadhInA dInA janA ye viSayeyu liinaaH| tvAM vItarAgaM ca vRthA lapanti caurA yathA candramasaM zapanti // 73 // vAle jayakumArane AdipuruSa bhagavAn vRSabhadevake kSamAdiguNarUpI sUtase spaSTa akSararUpI puSpoMkI mAlA banAI, arthAt stuti karanA prArambha kiyA // 70 // ____ artha-he AdyatIrthakara ! ApakI stuti indrAdi devoMke dvArA kI gaI hai, ataH Apa jayavanta pravartate haiN| Apane hI jagatke jIvoMke liye vaha tattvayathArtha vastukA svarUpa kahA hai, jo hitakA pavitra mArga tathA samasta prANisamUhakA mitra hai // 7 // ____ artha-he rAgAdi doSa tathA jJAnAvaraNAdi karmoMse rahita deva ! bhaktike vazIbhUta catura manuSya ApakA hI Azraya lete haiM, ataH tattvajJAnake liye maiM zIghra hI Apako namaskAra karatA hU~ aura cAhatA hU~ ki aba kAmadevake astra-zastroMkI dhArA mujhe na dekhe // 72 //
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74-75] SaDviMzaH sargaH 1203 bhavantItyAdi-bho prabho ! ye viSayeSu lInA bhogAbhilASiNo donA bahuzo'pi rAgAzca ruSazca tAsAmadhInA vazagA janA bhavanti, te tvAM vItarAgaM pakSapAtavihInamapi ca vRthA lapanti jinAddevAt kasya ko'rthaH siddhacatIti kathayanti, yathA caurAzcandramasaM zapantIti dRSTAnto'laMkAraH // 73 // rAjAmivAjJA bhavatAM jaganti gAvisaMvAdatayA lasantI / zizorivAnyasya vaco'stvapArtha mohAya sammohavatAM dhRtArtham // 74 // rAjAmityAdi-avisaMvAdatayA vicchedAbhAvatayA lasantI bhavatAM zrImatAmAjJA rAjJAM bhUpAnAmiva sA jaganti gatA sarvathaivA'khaNDatayA vartate / anyasya punaranahatastu vacaH zizorbAlakasyevApArthamakalyANakaraM bhavatkevalaM sammohavatAM saMsAriNAM mohAya vibhramotpAbanAyava dhRto'rtho hetubhAvo yena tabastu, na tu hitakaramiti / 'arthaH prayojane vitte hetvabhiprAyavastuSu' iti vizvalocane // 4 // virAgamekAntatayA pratImaH siddhau rataH kintu bhavAn suSIma ! / vizvasya saMjIvanamAtmanInaM syAdvAvamujmet kimaho ahIna ! // 7 // virAgamityAdi-he suSIma ! suzobhana ! vayaM tvadbhaktAstvAmekAntatayA sarvathA virAgaM kutrApyanurAgo nAsti yasyedRzaM pratImaH pratIti, kurmaH, kintu bhavAMstu siddho nAma nirvRtau rato'nulagno'sti / aho ahIna ! sarvAGgasampanna ! tadidaM satyamapi yato bhavata ___ artha-he prabho ! jo rAgadveSake adhIna tathA viSayoM meM lona dIna manuSya haiM, ve Apa vItarAgako bhI vyartha kahate haiM, arthAt vItarAga devase kisIkA kucha bhI prayojana siddha nahIM hotA, aisA kahate haiN| jaise cora candramAkI nindA karate haiM, vaise hI viSayAdhIna manuSya vItarAga devako nindA karate haiM // 73 // artha-avirodha rUpase zobhAyamAna ApakI AjJA rAjAoMkI AjJAke samAna samasta jagatameM vyApta hai, jabaki anya puruSoMkI AjJA baccoMke nirarthaka vacanake samAna moho jIvoMke mohake liye hI hetubhUta hai / / 74 / / ___ artha-he atizaya zobhAyamAna ! jinendra ! hama Apake bhakta Apako yadyapi sarvathA virAga-rAgarahita jAnate haiM, para Apa siddhi-muktivadhUmeM lIna haiM-use prApta karanA cAhate haiM, ataH sarvathA virAga-rAgarahita kisa prakAra hue ? he ahIna ! he sarvaguNasaMpanna bhagavan ! Apa kyA samasta jagatke hitakArI apane syAdvAda siddhAntako chor3a sakate haiM ? arthAt nahIM chor3a sakate /
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1204 jayodaya-mahAkAvyam [76-77 AtmanInaM svAyattIkRtaM vizvasya ca vastumAtrasya ca saMjIvana jIvanAdhArabhUtaM syAdvAdaM kathaMciditi siddhAntaM bhavAn kimujjhet kathaMkAraM tyajeviti dhakroktiralaMkAraH // 75 / / aho yadevAsti tadeva nAsti tavAdbhuteyaM pratibhAti zAstiH / yadvA smarAmo'tra tamI narebhyo nizApi sA nAsti nizAcarebhyaH // 76 // ___ aho ityAdi-aho bhagavan ! yadevAsti tadeva nAsti ceyaM taveyaM zAstistvanazAsanavRttiradbhutA'bhUtapUrvA pratibhAti nAnubhava mupayAti / yadvA smarAmaH smRti gacchAmo vayamatra nizA rAtrinarebhyo'smAdRzebhyastamI mahAndhakArapUrNAsti sApi nizAcarebhyo viDAlAdibhyastamI neti bhadrametat // 76 / / tulAntavattad dvayamastu vastu pratiSThita vijJahRvIha vastum / na pazcimAMzena vinA biti samagrabhaMzaM khalu yAsti bhittiH // 77 // tulAntavadityAdi-tulAyA antau prAntau dvau tulApratibaddhau tathAsti ca nAsti cetyetad dvayamapi vijJasya hRdi citte vastuM pratibhAtumiha vastu pratiSThitamevAsti khalu yA bhavati bhittiH sA samagramaMzaM purobhAgaM pazcimAMzena tavaparabhAgena vinA na bibhartIti // 7 // bhAvArtha-Apa sAMsArika padArthoMkA rAga chor3a denese virAga haiM aura siddhisvAtmopalabdhimeM rata-lona honese sarAga jAna par3ate haiN| isaliye syAdvAda siddhAntakI apekSA Apa virAga bhI hai tathA sarAga bhI haiM // 75 // artha-he bhagavan ! jo hai vahI nahIM hai, yaha ApakA upadeza adbhata-AzcaryakArI jAna par3atA hai / athavA hama jAnate haiM ki rAtri manuSyoMke liye tamIandhakAra pUrNa hai, vahI bilAva Adi nizAcara jIvoMko andhakArapUrNa nahIM hai| ____ bhAvArtha-svakIya dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA vastu astirUpa hai aura parakIya dravya, kSetra, kAla tathA bhAvakI apekSA nAstirUpa hai / / 76 // artha-jisa prakAra tarAjake donoM prAnta paraspara baddha hote haiM, arthAt eka prAntame tarAjU nahIM banatI hai| usI prakAra vastu bhI asti nAsti-donoM rUpa hokara hI jJAnI manuSyoMke hRdaya meM pratibhAsita honeke liye pratiSThita hai| athavA jisa prakAra jo dIvAla hai vaha apane pichale bhAgake binA pUrNatAko dhAraNa nahIM karato, usI prakAra koI bhI vastu apanese viruddha dharmake binA pUrNatAko prApta nahIM hono| jo asti rUpa hai vaha nAsti rUpa bhI hai, jo nitya hai vaha anitya bhI hai, jo eka hai vaha aneka bhI hai jo tad hai vaha atad bhI hai ityAdi / / 77 //
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78-80 ] SaDviMzaH sargaH 1205 abhedabhedAtmakamarthamahaMstavoditaM saMkalayan samaham / ' zaknomi patnIsutavanna vaktuM kileha khaDgena nabho vibhaktum // 78 // abhedetyAdi-he arhan ! bhagavan ! abhevazca bhevazcakyamanaikyaMca to dvAvAtmA svarUpaM yasya tamarthatattvaMsamahaM pUrNatayocitaM saMkalayannanubhavannapi kileha vaktuM na zaknomi patnIsutavad yathA patnyA eva sutaH sa mAtaraM vA brUyAt patnI vA tAmiti tathaivAtrApi bhinna vA vadedvastu abhinnaM vA yatastadvayAtmakamataH kathamapi vaktuM na yogyam / yathA khaDgena nabho vibhaktu na yogyaM tathA zabdena vastusvarUpamapi pUrNatayA na vAcyam // 78 / / dvayAtmano'pyasti jano yadarthI zrIvastunaH samprati tatsamartho / vamevidhI yadyapi vaktramA virecane kintu tathaiva guhyam // 79 // dvayAtmana ityAdi-dvayAtmano'pi vastuno jano yadA yadarthI bhavati tadA tatsamartho tasyaiva dharmasya samarthako bhavati / yathA vavidhau vamanasamaye vaktraM mukhamUhyamutsphAlyamasti yadyapi, kintu tathaiva virecane malotsargasamaye guhyamaGgameva visphAlyamiti samprati dRzyate / / 19 / / tattvaM tvaduktaM sadasatsvarUpaM tathApi dhatte parameva rUpam / yuktApyaho jambharasena hi bAgupaiti sA kuGkumatAM haridrA // 80 // he arhan ! Apake dvArA kathita bhedAbhedAtmaka padArthako jaba maiM pUrNarUpase grahaNa karatA huA kahanA cAhatA hU~, taba patnIke putrake samAna kaha nahIM sakatA huuN| tAtparya yaha hai ki puruSako patnIko usakA putra mAtA kahatA hai aura patiH patnI kahatA hai| use sarvathA na mAtArUpa kahA jA sakatA hai aura na patnIrUpa, kyoMki usameM mAtA aura patnIkA vyavahAra putra aura patikI apekSAse hai, isI taraha kisI vastuko bheda aura abheda donoM rUpa kahA jAtA hai| pradezabheda na honeke kAraNa vastu apane guNoMse abhedarUpa hai aura saMjJA, lakSaNa AdikI apekSA bheda rUpa hai / do rUpa vastuko ekAnta rUpase eka rUpa kahanA talavArase AkAzako khaNDita karaneke samAna azakya hai / / 78 / / artha-koI puruSa jaba dvayAtmaka vastuko grahaNa kara rahA hai, taba vaha jisakA icchuka hotA hai usa samaya usIkA samarthaka hotA hai |jaise vamana karate samaya mukhako vistRta kiyA jAtA hai aura malavisarjana karate samaya guhya sthAnako vistRta kiyA jAtA hai // 79 / / -
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ "1206 jayodaya-mahAkAvyam [81-82 tattvamityAdi-he deva ! tvaduktaM tattvaM yadyapi sadasatsvarUpaM kathaMcit svacatuSTayena sadrUpaM paracatuSTayena cAsadrUpamiti, tathApi parameva rUpaM dhatte'nukaroti / yathA haridrA jambharasena yuktA satI hi drAk zIghrameva sA kuGkumatAmupaiti svIkaroti, na tu harivrArUpeNa tiSThati na ca jambharasAtmatAmeti // 8 // aGgAGgino kyamito harItinaM bhoH prabho bhAti yathApratIti / satyA tvaduktiH zatapatranItirguNeSu naSTeSu pare'pi hotiH // 81 // aGgAGginorityAdi-bho prabho ! aGgaM cAGgo cAGgAGginI tyoyonekymev pRthaktvamevehAstIti rItiH zabdaprayuktiryathApratIti na bhAti samucitA na pratIyate, kintu tvaduktiH patrANAM zataM tadevaiko bhUya zatapatraM kamalamiti kathanarUpA satyA sambhavati, yato guNeSu naSTeSu satsu pare'pi guNinyapItihi niyamena bhavatIti // 81 // yeSAM matenAtha guNaH svadhAmnA sambadhyate vai samavAyanAmnA / teSAM tadaikyAtkila saMkRtirvA'navasthitiH pakSaparicyutirvA // 82 // yeSAmityAdi-atha yeSAM matena guNo jJAnAdiH sa svadhAmnA guNinA'tmanA sAddhaM samavAyanAmnA sambandhana sambadhyate vai nizcayena, teSAM tasya sambandhasyaikyAdevatvAtkila artha-he deva ! Apake dvArA kahA huA tattva yadyapi sadasatsvarUpa hai-svacatuSTayakI apekSA sadUpa hai aura paracatuSTayakI apekSA amadrUpa hai, tathApi vaha eka tRtIya rUpako hI prApta hotA hai| jaise haladI nIbUke rasase yukta hotI huI zIghra hI kezararUpa-lAlarUpa ho jAtI hai, na haladIrUpa rahatI hai aura na nIbUke rasarUpa 80| ___artha-he prabho ! aGga aura aGgI-avayava aura avayavImeM aikya-abheda nahIM hai, pRthaktA hI hai, aisA kahanA ThIka nahIM jAna par3atA, parantu ApakA abheda kathana zatapatrake samAna satya hai, jaise ki sau patroM-kalikAoMkA samUha zatapatra-kamala kahalAtA hai| yahA~ sau patroM aura kamalameM bheda nahIM hai-abheda hai, kyoMki eka-eka patrake pRthak karane para zatapatra-kamala hI naSTa ho jAtA hai| yahI bAta guNa aura guNImeM bhI hai| pradezabheda na honese guNa-guNImeM abheda hai, kyoMki guNoMke naSTa hone para guNI bhI naSTa ho jAtA hai / / 81 / / / ___ artha-jinake matameM guNa guNoke sAtha samavAya sambandhase sambandhako prApta hotA hai, unake matameM samavAyake eka honeke kAraNa saMkara, anavasthiti aura 'pratijJAhAnirUpa doSa Ate haiN| ___bhAvArtha-vaizeSika darzana guNako guNIse bhinna mAnatA hai, jaisAki AtmAkA jJAna aura AkAzakA zabda guNa kramazaH AtmA aura AkAzase bhinna hai /
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 ] SaDaviMzaH sargaH saMkRti: saMkaranAmadoSa: saMjAyate, yato jJAnaM nAma guNo vyApakenaikena samavAyasamavAyenAtmani sambadhyate tenaivAkAze'pi sambandhyatAmiti / zabdazca yathAkAze tathAtmani sambandhyatAmiti sarvasaMkaraH / yadvA jJAnamAkAze zabdazcAtmani sambandhyatAM ko niyAmako yajjJAnamAtmanyeva sambandhyatAmityanavasthitirnAma doSo'nyathA tu punaH pakSasya paricyutiH, pratijJAhAnirnAma doSo yatA jJAnAtmanoH sambandhakaH samavAyo bhinnaH zabdAkAzayoH sambandhako bhinna iti syAt // 82 // sammelanaM no tilavat prasaktirnAndhAzmavaccaitadazakyabhaktiH / sattAvayorasti tadAtmazaktistaddopadIptyoriva te'nuraktiH // 83 // 1207. sammelanamityAdi - sad vastu AtmAdi tattvaM ca tasya bhAvo guNo jJAnAditayAstitvaM ca, tilaM tailaca tayoH prasaktirivApUrvApi pRthag bhAvarUpA prasaktiyaMtra tanno bhavati, tathAndhAzmavadazakyA kartumayogyA bhaktivibhAgabhAvo yayoryatreti kilAzakyabhaktiH parantu usake mata meM guNakA guNIke sAtha samavAyasambandha mAnA gayA hai / yatazca samavAya eka hai aura vyApaka hai, taba jJAnakA sambandha AtmA ke hI sAtha ho aura zabdakA sambandha AkAzake hI sAtha ho isakA niyAmaka kauna hai ? niyAmaka ke abhAva meM jJAnakA AkAzake sAtha aura zabdakA AtmAke sAtha sambandha honese saMkara aura anavasthA nAmakA doSa A jAtA hai / inase bacaneke liye yadi AtmA aura jJAnakA sambandha karAnevAlA samavAya dUsarA hai tathA zabda aura AkAzakA sambandha karAnevAlA samavAya dUsarA hai, aisA mAnA jAya to samavAya eka hai tathA vyApaka hai isa pakSako mAnyatAko hAni hoto hai / phalataH guNa aura guNImeM pradezabheda na honese ekarUpatA hai, mAtra saMjJA, saMkhyA tathA lakSaNa AdikI apekSA bheda hai / guNa guNIrUpa hai aura guNI guNarUpa hai, ataH inameM tAdAtmya sambandha hai / tAdAtmya sambandha meM jisa dravyakA jo guNa hai usakA usIke sAtha tAdAtmya hotA hai, ataH saMkarAdi doSoMkI Apatti nahIM AtI // 82 // * artha-sat aura sattA inakA sambandha na to tila aura telake samAna hai aura na andhapASANa aura suparNake samAna hai, kintu dIpaka aura dIpti - prakAzake samAna hai / jisa prakAra dIpaka aura dIptikA tAdAtmya sambandha hai, usI taraha sat aura sattAkA tAdAtmya sambandha hai / bhAvArtha - yadyapi tila aura telakA sambandha ekarUpa dikhAyI detA hai, tathApi taila tilase alaga ho jAtA hai, ataH una donoMmeM tAdAtmya sambandha nahIM ho sktaa| isI taraha andhapASANa meM jo suvarNa hai, use yadyapi pRthak nahIM:
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1208 jayodaya-mahAkAvyam [84-85 sammelanamapi na bhavati, kintu te mate tayordopadIptyoriva dIpa evaM dIptiH, droptireva ca dopaH, kevalaM lakSagaprayojanAdinA tu bhedaH sAdhyate, kintu sattayA nAnayo da iti tadAtmazaktistAdAtmyazaktistAdAtmyasambandho guNaguNinoriti te'nuraktiH pratipattirasti // 83 // na sat sadaikaM guNasaMgrahatvAd ghRtAdayo modakamastu tattvAt / anakyamevAsya tathaitu kiJcidekaikato'naikyamupaiti kiJcit // 84 // na sadityAdi-he prabho ! tava mate sat sarvadA sarvathA kilaikameva na bhavati, guNAnAM saMgrahatvAt / tadyathA modakaM ghRtAdaya eva modakarUpeNaikaM kathyate, kintu tattvAttad ghRtaM ca zarkarA ca piSTaM caiteSAM saMgraha eveti / tathA cAnakyamapi sadA sarvadA sarvathA sata iti cid buddhiH kimetu kintu naitu, yataH kiJcivapi cAnakyamupaiti tadekekata evopaiti nAnyathA // 84 // vArA ivArAtpadavAcyamekamanekamapyetitarAM vivekaH / samastu vastupratirUpavezamudbodhanAyAstvathavaikazeSaH // 85 / / kiyA jA sakatA, tathApi andhapASANa aura suvarNameM abheda nahIM mAnA jAtA, kyoMki donoMkI jAtiyA~ pRthak pRthak haiM, donoMke pradeza alaga-alaga haiM, sAdhanake abhAvase ve alaga alaga nahIM ho pAte / sat aura sattAmeM tAdAtmya sambandha hai, inameM pradezabheda nahIM hai, ataH dIpaka aura dIptike samAna inameM tAdAtmya mAnA jAtA hai / tila aura tailake samAna inameM pRthak bhAva nahIM hotA / / 83 // __ artha-sat sarvathA eka nahIM hai, kyoMki vaha aneka guNoMkA saMgraha rUpa hai| ghRta, zakkara aura ATA Adiko milAkara laDDU banAyA jAtA hai, ataH vaha dekhane meM eka pratIta hotA hai| parajina padArthoM ke saMgrahase banA hai| unakI ora dRSTi denese vaha anekarUpa ho jAtA hai| parantu jIvAdi dravyarUpa sat aneka guNoMke saMgraha rUpa honese laDDakI taraha anekarUpatAko nahIM prApta hotA, kyoMki ghRta, zarkarA Adi padArtha apanA pRthak-pRthak astitva liye hue laDDUmeM saMgRhIta hokara ekarUpa dikhate haiM, isa prakAra jIvAdi dravyoMmeM rahane vAle jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi guNa apano apanI pRthak sattA nahIM rakhate aura na kabhI jIvAdi. dravyoMse pRthak the / isaliye satmeM jo anekatva hai vaha usameM aneka guNoMke sAtha tAdAtmya honese hai, saMgraharUma honese nhiiN| aneka guNoMkA ora dRSTi denese jIvAdi sat aneka rUpa jAna par3ate haiM, parantu una sabameM pradezabheda na honese paramArthase ekarUpatA hai / / 84 //
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ] SaDviMzaH sargaH 1209 dArA ityAdi-viveko vicAro'pi dArA iti padasya vAcyamekaM cAnekacArAdeva nisargabhAvenaivetitarAmupaiti kila rUpasya vezaM vezaM prati pratirUpavezaM vastu samastu / atha ya ekazeSo nAma samAso nidiSTaH zAbdikaiH, so'pi vA nizcayenodbodhanAya tasya praspaSTIkaraNAyaivAstu // 85 // advaitavAdo'pariNAmabhUt syAdadRSTahRdRSTavirodhakRt syAt / kiM yAtu setuM ca tadIyahetuviruddhatA dvopavatIbhare tu // 86 // ____ advaitavAda ityAdi-yadi kilAdvaitamekavastu nAnyad iti vAdo'dvaitavAdaH sa syAccetso'pyapariNAmabhRt syAt kila nirhetukatvAt / tatra pariNAmasya ko hetuH syAt ? ko'pi na syAt / tata eSa vAdo'dRSTahRd dRSTasya navInajAtasya hRdavalopakaraH syAdevaM sa dRSTasya dRSTipathagatasya samutpadyamAnasya vaicitryasya virodhakRt syAt sambhavet / yadi tasya hetustadIyahetuH sa prakalpyate cet sa punaviruddhatava dvIpavatI nadI tasyA bhare pravAhe ki setu yAtu ? kintu naiva yAtu / ya eva hetuH prakalpyeta sa tato'nya iti viruddhatAkArakaH syAt // 86 // artha- yaha bhI eka vicAra AtA hai ki jisa prakAra stro vAcI 'dAra' zabda eka strIke rahane para bhI 'dArA' isa prakAra bahu saMkhyAmeM prayukta hotA hai, usI prakAra sat bhI eka hokara bhI anekarUpatAko prApta hotA hai| vaiyAkaraNoMne jisa prakAra 'rAmazca, rAmazca, rAmazceti rAmAH' isa dvandva samAsameM aneka rAma zabdoMko eka rAma zabdameM samAviSTa kara anekameM ekatvako prakaTa kiyA hai, usI prakAra paryAyagata anekarUpatAko gauNakara dravyameM bhI AcAryoMne ekarUpatA svIkRta kI hai| tAtparya yaha hai ki sat eka bhI hai aura aneka bhI hai| dravyAthika naya-sAmAnyakI vivakSAmeM dravya eka hai aura paryAyArthika nayavizeSakI vivakSAmeM aneka haiM // 85 // artha-yadi eka advaitavAdako hI svIkRta kiyA jAve to vaha pariNAmaparivartanase rahita hogaa| pariNAmakA kAraNa svIkRta kiye binA svayaM pariNAma ho nahIM sakatA aura pariNAmakA kAraNa svIkRta kiyA jAve to advaitavAda samApta ho jAtA hai| isI prakAra yaha mAnA jAya ki saMsArameM saba padArtha pahalese vidyamAna haiM, adRSTa vastu kucha bhI nahIM hai to yaha mAnyatA bhI pratyakSa dikhane vAlI vicitratAkA virodha karanevAlI hai, nitya nayI-nayI vastue~ utpanna hotI haiM, isakA virodha hogaa| pariNAma navIna vicitra vastuoMkI utpatti kA kAraNa mAnA jAya to advaitAdi mAnyatAmeM viruddhatA AtI hai / isa viruddhatA rUpa nadIke pravAhameM pula kyA hogA ? viruddhatAkA parihAra kauna karegA / / 8 / /
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1210 jayodaya-mahAkAvyam [87-88 bhAvaikatAyAmakhilAnuvRttirbhavedabhAve'tha kutaH pravRttiH / yataH paTArthI na ghaTaM prayAti he nAtha ! tattvaM tadubhAnupAti // 87 // bhAvaikatAyA ityAdi-yadi bhAva eva sarvasya sarvathA sarva deti vAdaH svIkriyeta, tadA tasyAM bhAvakatAyAm akhilAnuvRttirbhavet sarvatra pravRttireva syAnna nivRttiriti, tathA thAbhAva eva sarvasyeti kathane punarlokasya yA pravRttirbhavati sA kutaH syAt ? yA dRzyate he nAtha ! paTasya vastrAsyArthI jano ghaTaM na prayAti na svI karoti tatastatvaM vastu tadubhAnupAti sadasadAtmakameveti // 87 // aMzIha tatkaH khalu yatra dRSTiH zeSaH samantAt tadananya sRSTiH / sa Agato'sau punarAgato vA paraM tamanveti jano'tra yadvAk // 8 // ___ aMzIhetyAdi-anekadharmAtmake vastuni yatra khalu janasya dRSTiH syAt tatkastanmAtra evehAMzI syAt, tato'nyaH zeSaH sarvo'pi dharmasamUhaH sa tadanyasRSTistato'zito'nanyA. artha-yadi bhAvarUpa hI padArthako mAnA jAve to sabakI saba padArthoMmeM pravRtti honI cAhiye aura sarvathA abhAvarUpa hI padArthako mAnA jAya to pravRtti kisa kAraNa hogI? kyoMki vastrakA icchuka manuSya ghaTako prApta nahIM hotaa| isaliye he prabho ! padArtha bhAva aura abhAva donoM rUpa hai| bhAvArtha-yadi anyonyAnubhAvake mAdhyamase ghaTameM paTakA abhAva na mAnA jAya to paTake icchuka manuSyakI ghaTameM pravRtti honI cAhiye, para nahIM hotI, isase jAna par3atA hai ki ghaTameM paTa nahIM hai aura paTameM ghaTa nahIM hai / eka paryAyakA dUsarI paryAyameM nahIM honA anyonyAnubhAva kahalAtA hai| eka dravyakA dUsarA dravyarUpa nahIM honA atyantAbhAva kahalAtA hai| kAryotpattike pUrva paryAyameM kAryakA abhAva honA prAgabhAva kahalAtA hai aura vartamAna paryAyake naSTa honeko pradhvaMsAbhAva kahate haiN| uparyukta cAroM abhAvoMko jinAgamameM svIkRta kiyA gayA hai| isaliye padArtha bhAva-abhAva-donoM rUpa hai ||87|| artha-isa jagatmeM aMzI kauna hai ? jisa para dRSTi hotI hai, vahI aMzI hai aura saba ora vidyamAna zeSa padArtha anya rUpa haiN| jaise janasamUhake Anepara manuSyakI jisapara dRSTi-apekSA hotI hai, usake liye kahatA ki vaha A gayA aura yaha phira A gyaa| isa prakAra jisa jisakI apekSA karatA hai, vahI aMzI ho jAtA hai, tadrUpa kahalAne lagatA hai aura zeSa atadrUpa /
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89-90] SaDviMzaH sargaH 1211 sRSTiryasya sa samantAt sarvastadaMzarUpatApanno bhavet / yato'tra jano yadvAra yadapekSako bhavati janasamUhe samAyAte sa Agato vA na vA'sau punarAgata iti paraM tamevAnveti // 8 // nityaikatAyAH parihArako'bdaH kSaNasthitestadvinivedizabdaH / siddho'dhunArthaH punarAtmabhUpa ! saMjJAnato nityatadanyarUpaH // 89 // nityaikatAyA ityAdi he AtmabhUpa ! nityameveka nAnityamiti vicAro nityakatA tasyAH parihArakaH prativAdakaro'bdo megha eva, yo'kasmAdutpadyate punarlayamapyetIti / tathA tadvinivevizavvastaduttho garjanAtmaka zabda: so'pyanekakSaNasthAyitvAt kSaNasthiteH parihArako bhavati, yato yatrAnekakSaNasthAyitvaM tatra punaH sarvadA sthAyitvena ko'stu dveSa iti kilA'dhunA saMjJAnato yaH purA bAlaH sa evAdhunA yuvAyamiti pratyabhijJAnato nityatavanyarUpo nityAnityAtmako'rthaH siddho'sti' // 89 // kASThaM yadAdAya sadA kSiNoti halaM taTastho rathakRt karoti / kRSTA sukhI sArathireva rauti na kastridhA tattvamurIkaroti // 10 // kASThamityAdi-yo rathakRttakSakaH kASThamAdAya sadA tat kSiNoti tAdRgAjIvano'sti sa yadA taTasthaH san halaM karoti tadA kRSTA kRSIvalaH sa tu svecchAnukUla bhAvArtha-aneka dharmAtmaka vastumeM jisa samaya jisa dharmakI vivakSAkI jAtI hai, usa samaya vaha vastu tadrUpa ho jAtI hai aura zeSa vastu atadrUpa / / 88 // artha-he AtmabhUpa! nityaikatAkA parihAra karane vAlA megha hai aura meghase utpanna huA zabda kSaNasthiti-anityaikatAkA pratiSedha karane vAlA hai| pratyabhijJAnase nitya aura anityakI siddhi hotI hai, arthAt jisake viSayameM yaha jJAna ho ki yaha vahI hai jise pahale dekhA thA vaha nitya hai aura jisake viSayameM 'yaha vaha nahIM hai' isa prakArakA bodha ho vaha anitya hai / megha akasmAt utpanna hotA hai aura akasmAt vilIna ho jAtA hai, isase padArthakI anityatAkA bodha hotA hai| aura meghase utpanna huA zabda aneka kSaNa taka vidyamAna rahatA hai, isase padArtha sarvathA anitya nahIM hai yaha siddha hotA hai| tAtparya yaha hai ki padArtha nityAnityAtmaka hai| dravya dRSTise nitya hai aura paryAya dRSTise anitya // 89|| ___ artha-koI bar3haI lakar3I lekara sadA chIlatA hai, cholatA huA yadi vaha svecchAse hala banA detA hai to kisAna sukhI ho jAtA hai aura rathakA icchuka 1. nityaM tadevedamiti pratItenaM nitymnytprtipttisiddheH| na tadviruddha bahirantaraGganimittanaimittikayogataste // AptamImAMsA 79
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1212 jayodaya-mahAkAvyam [ 91-92 sAdhanatayA sukhI bhavati, kintu yaH sArathiH sa svasAdhanAbhAvAdrauti vilakSa eva bhavati / tataH sa ko buddhimAn yastattvaM tridhA vyaryAtpAdasthitimaditi norIkaroti, kintu na kazcidapi / / 90 // vizeSatadvyaktigataM naratvaM viziSyate gokulatastatastvam / sAmAnyazeSau tu sataH samRddhau mitho'nuviddhau gatavAn prasiddhau // 91 // vizeSetyAdi-naratvaM nAma sAmAnyaM tanniHzeSAstavyaktayo brAhmaNakSatriyavaizyazUdrarUpAstatra gataM gokulato vacanAdviziSyate'GgIkriyate, tato he bhagava'stvaM sAmAnyaM ca zeSo vizeSazca to dvau sato vastunaH samRddhI sampUrNarUpeNa samarthI pratyekavastunaH sAmAnyamapi samAnArthakamAtmaniSThaM yathA vilakSaNatArthako vizeSa iti to dvau dhau mitho'nuviddhau yannaratvaM sAmAnyaM tad brAhmaNatvAsapekSayA, brAhmaNatvAdizca tasya naratvasya vizeSa iti tathA brAhmaNatvamapi gauDatvAdyapekSayA sAmAnyaM gauDatvAdizca tasya vizeSa ityanuviddhatA suspaSTavetyevaM prasiddhau tvaM gatavAnanubhUtavAn he bhagavan ! // 91 // sadetadekaM ca nayAdabhedAd dvidhA'bhyadhAstvaM cidacitprabhedAt / viloDanAbhirbhavatAdavazyamAjyaM ca takraM bhuvi gorasasya // 12 // - sadetadityAdi-he prabho ! saditi sAmAnya vastu tadapi cAbhedAnnayAdevaikaM bhavati / bhedAnnayAt tu punastvaM ciccetanAtmakamacijjaDAtmakamiti prabhedA vidhA dvirUpatayA'bhyadhA uktavAn / yathAvazyameva viloDanAbhirgorasasyakasyevAjyaM ghRtaM takraM ca mathitamiti bhavatAdeveti dvirUpaM pRthak pRthag bhuvi // 12 // sArathi duHkhI ho jAtA hai aura bar3haI taTastha rahatA hai, arthAt harSa viSAda kucha bhI nahIM karatA, kyoMki vaha AjIvikAkI dRSTise kASThako chIla ho rahA thaa| yaha dekhakara aisA kauna buddhimAn hai jo vastuko utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa svIkRta na kare' // 10 // ___ artha-he bhagavan ! naratva-manuSyatva brAhmaNAdi vizeSa vyaktiyoMmeM vyApta honese sAmAnya hai aura brAhmaNatva Adi viziSTa vyaktiyoM meM vyApta honese vizeSa hai| isa prakAra sAmAnya aura vizeSa sat-padArthaka samRddha-paripUrNa paraspara meM sambaddha aura prasiddha dharma haiN| inheM Apane anubhUta kiyA hai-svIkRta kiyA hai // 91 // artha-he bhagavan ! isa satko Apane abhedanayase eka aura bhedanayakI 1. ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // AptamImAMsA
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 93-94 ] SaDviMzaH sargaH 1213 bhavanti bhUtAni cito'pyakasmAttebhyo'tha sA sAmpratamastu kasmAt / svalakSaNaM sambhavitAsti yasmAdanAdisiddhaM dvayameva tasmAt // 93 // 'bhavantItyAdi - he bhagavan ! prabho ! cito buddhito vilakSaNarUpAto'kasmAd bhUtAni pRthivyAdikAni bhavantyapi kim ? yathA brahmavAdibhirnirUpyate tathA kintu naiva bhavitumarhanti / atha punastebhyo bhUtebhyazcetanatA rahitebhyassAtyantavilakSaNA cidapi kasmAdastu yathA bRhaspati mArgAnugAmibhirgIyate / yasmAtkAraNAtpadArthaH svalakSaNaM nijalakSaNAnusAraM yathA syAttathaiva kila sambhavitAsti prabhavitumarhati na cetano'cetanarUpeNa na cAcetanazcetanatayeti tasmAd dvayamevAnAdisiddhamasti sAmprataM yad dRzyate // 93 // bho gomayAviha vRzcikAvicicchakti rAyAti vibho anAdi / jano'pyupAdAna vihInavAdI vahni ca pazyantaraNa prabhAvI || 14 || bho gomayAdAvityAdi bho vibho ! gomayAdAvapIha vRzcikAdizcicchaktizcetanAtmaka AyAti so'pyanAdirevAyAti / gomayAditastu tasyAGgameva yadacetanaM tadeva prabhavati / yo'raNeH parasparaM veNusaMgharSAd vahni pazyan kilopadAnAdvihInamapi jAyate'treti apekSA cetana-acetanake prabhedase do prakArakA kahA hai| yaha ThIka hI hai ki viloDana karanese pRthivIpara gorasake gho aura takrake bhedase do bheda avazya ho jAte haiM ||12|| artha-cit-buddhise akasmAt pRthivI Adi bhUta kaise utpanna ho sakate haiM ? aura kacetana bhUtoMse citkI utpatti kaise ho sakatI hai ? arthAt nahIM ho sakatI / - isakA kAraNa yaha hai ki apane lakSaNake anusAra hI padArthakA utpanna honA sambhava hai | isase siddha hai ki sat ke cetana-acetana bheda anAdise siddha hai / bhAvArtha - brahmavAdI - vedAntiyoMkA yaha kahanA ki cetana rUpa brahmase sabakI utpatti hotI hai aura cArvAkoMkA yaha kahanA hai ki pRthivI Adi bhedoMse cetanakI utpatti hotI hai, donoM mithyA hai, kyoMki cetana-acetanakA kAraNa nahIM ho sakatA aura acetana cetanakA kAraNa sambhava nahIM hai / isaliye cetana-acetana padArthoMkI utpatti apane apane upAdAnase hotI hai| aisA Apane kahA hai // 93 // artha - he prabho ! gobara Adi acetana padArthoM se bicchu Adi cetana zaktiko utpatti hotI hai, aisA jo kahate haiM unakA kahanA vaha ThIka nahIM hai, kyoMki cetana zakti to anAdi hai, gobara Adise mAtra unakA zarIra utpanna hotA hai / isI taraha araNi nAmaka lakar3Ise agnikI utpattiko dekhakara jo yaha kahatA hai ki upAdAna ke binA bhI kArya kI utpatti hotI hai, vaha pramAdI hai, yathArthavAdI nahIM
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1214 jayodaya-mahAkAvyam [95-96 vavatiH sa upAdAnavihInavAdI janaH pramAdI madonmatta eva, na yathArthavAdI / yatA kilAraNirapi rUpAdimAn pudgalo'gnirapi rUpAdimAniti pudgala eva pudgalAjjAyate, nAstyatra kiMcidaniSTam // 94 // zaroramAtrAnubhavAt sunAmin na vyApaka nApyaNukaM bhaNAmi | AtmAnamAtmAGganayAstikAmI nakhAcchikhAntaM pulakAbhirAmI // 9 // zarIramityAdi-he sunAmin ! bhagavan ! ahaM yathA tava mate niviSTamasti tathaiva zarIramAtrAnubhavAkhetorAtmAnaM vyApakaM na bhaNAmi nApyaNukamatyalparUpaM bhaNAmi kathayAmi, kintu yAvaccharIravyApinameva jAnAmi, yataH kAmI nAmAtmA jIvaH so'nayA striyA saha saMparkamupetya nakhAdArabhya zikhanntameva hi pulakAbhirAmI romAJcito'sti. sambhavati / / 95 / / ahantayAsmin vapuSotiyuktastathA mamatvAviSayeSu ruktaH / pradoSato'smAt samupaiti khedamihAyamasyAsti na cAtmavedaH // 96 / / ahantayetyAdi-he prabho ! ayaM mAdRzaH saMsArI jano'smin vapuSi zarIre'hantayA kiledamevAhamiti buddhayA tathA punarviSayeSu sparzanAdIndriyArtheSu rukto'bhirucito mamatvAnmamaite samupabhoga yogyA iti vicArAdItiyukto'sti paravazo'sti / asmAdeva pradoSato'parAdhA. vihAyaM khedamupaiti prApnoti tathA cAsya nAstyAtmanassvarUpasya vedo jJAnamiti // 96 // hai, kyoMki araNi nAmaka lakar3o rUpAdimAn honese pudgala hai aura agni bhI pudgala hai, ataH pudgalase pudgalakI utpatti honemeM kucha virodha nahIM hai / / 94 / / artha-he bhagavan ! sampUrNa zarIrameM hI anubhava honese maiM AtmAko na to vyApaka kahatA hU~ aura na aNumAtra kahatA hU~, kyoMki kAmI-kAmecchAse sahita jIva strIke sAtha saMparka hone para nakhase lekara zikhA paryanta romAJcita hotA hai| bhAvArtha-kucha logoMkA kahanA hai ki AtmA samasta brahmANDameM vyApta hai aura kucha kA kahanA hai ki aNumAtra hai, alAta cakrake samAna samasta zarIrameM zIghratAse ghUmatA rahatA hai| para he jinendra ! ApakA kahanA hai ki isa jIvako jitanA choTA yA bar3A zarIra prApta hotA hai usImeM vyApta hokara rahatA hai, kyoMki kAmo manuSya stroke saMparkase samasta zarIrameM romAJcita hotA huA viSaya sukhakA anubhava karatA hai / / 95 / / ___ artha-yaha saMsArI prANo isa zarIrameM Atmabuddhise tathA indriya sambandhI viSayoMmeM rucipUrvaka mamatva bhAvase yukta hai| isI ahaMkAra aura mamakAra rUpa aparAdhase yaha prANo saMsArameM khedako prApta hotA hai| ise AtmajJAna nahIM hai // 16 //
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1215 97-99] SaDviMzaH sargaH 1215 tvamIzvarAhamamakAravezaM saMklezadezaM jitavAnazeSam / prakSINadoSAvaraNo'tha cidvAn samastamArAt sphuTameva vidvAn // 9 // tvamityAdi he Izvara ! bhagavan ! tvaM punarayAhaMkArazca mamakArazcAhaMmamakArau samAsabhAvAdekasya kArazabdasya lopastayoryo vezaH sannivezastaM tatazca jAyamAnaM saMklezadezaM kaSTabhAvamapyazeSaM saMpUrNa jitavAnasi, tato doSo rAgAvibhAva AvaraNaM cAjJAnaM ca te doSAvaraNe prakSINe doSAvaraNe yasya sa tvaM cidvAnityanena zuddhajJAnavAn bhavan ArAdekakAlameva samastaM padArthajAtaM sphuTaM praspaSTarUpaM vidvAn saMjJAtavAn // 97 // yanmIyate vastvakhilapramAtA bhavedameyasya tu ko vidhaataa| zrutyAkhilArthAdhigamo'pyazaktyA'valokyate bhavyupanetrayuktyA // 98 // yanmIyata ityAdi-yavasti vastu tanmIyate meyaguNAdhAro bhavati pramANegamyatAmurIkaroti yataH kilAmeyasya prameyatAvirahitasya tu punavidhAtA vidhAnakartA ko bhavedato'khilapramAtA sarvajJo bhavedeva / bhuvIha zrutyA vedadvArA'khilAnAmarthAnAmadhigamo bhavatyeva na tu pratyakSata iti cet ? kilAzaktyA nayanayoH zaktyabhAve satyupanayanayuktyA'valokyate, yasya zaktiH sa svayamavalokayedevetyAyAtaM bhagavan ! asmin viSaye vizeSa varNanaM jainanyAyazAstre draSTavyam // 98 // sambodhayatvatra na sampadeva guruvivAcAmiha kazcideva / yuktyAgamAbhyAmaviruddhakoSa ! bhavedbhavAneva sa muktadoSaH // 19 // artha-he Izvara ! he bhagavan ! Apane ahaMkAra aura mamakArake sanniveza tathA saMklezake samasta sthAnoMko jIta liyA hai, sAtha hI rAgAdi bhAvarUpa doSa aura jJAnAvaraNAdike kSINa naSTa ho jAnese Apa cidvAn zuddhAtmarUpa haiM tathA samasta padArthoMko spaSTa rUpase jAnate haiM, arthAt Apa vItarAga-sarvajJa haiM // 97|| artha-jo vastu prameya hai-prameyatva guNakA AdhAra hai, vaha avazya hI kisIke jJAnakA viSaya hotI hai, ameya-aprameyakA jJAtA kauna ho sakatA hai ? arthAt koI nahIM / isase sarvajJakI siddhi hotI hai| yadi kahA jAya ki sarvajJakI kyA AvazyakatA hai ? zruti-vedake dvArA hI samasta padArthoMkA jJAna ho jAyegA / isakA uttara yaha hai ki zrutike dvArA honevAlA jJAna pratyakSa jJAna nahIM hai| jisako pratyakSa jJAna nahIM hai vahI zrutikA Alambana letA hai, jaiseki jisake netroMmeM svayaM kI zakti nahIM hai vahI upanayana-cazmAke dvArA dekhatA hai / jisake zakti hai "dekhatA hai // 98 //
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 100-101 sambodhayatvityAdii-tathA vedasya sampadeva svayaM zabda eva svasyAyaM nahi sambodhayatu mamAyamartha iti nivedayatu / tatastadarthavAcakAnAM vivAcAM parasparaviruddha bhASiNAM madhye kazcideva gururbhadya yuktyAgamAbhyAM yuktitazcAgamatazca na viruddhaH koSaH zabdArtho yasyA tasya sambodhanaM he yuktyAgamAbhyAmaviruddha koSa ! so'pi bhavAneva yato'si muktadoSo doSarahita iti // 99 // 1216 sevantu devantu pare parokSe'pyananyavitkA yadi vA''daro'kSe | svacchAsanaikAzanakAnuyuktI he deva devyAvapi bhuktimuktI // 100 // sevantvatyAdi - he deva ! yadi vA punaryeSAmakSe sparzanAdau hRSIka evAdaraste pare'pi lokA vaiSayikasukhAdhInAH svakIye parokSe pratyakSatArahitajJAne'nanyavitkAstvadaparajJAnarahitAH santastattadevanAmnA devaM tvAmeva tu sevantu samArAdhayantu yataH kila bhuktizca muktizca bhuktimuktI trivargApavargasampade dve api devyau tvacchAsanameva tava matamevekamazanakaM bhojanaM tatrAnuyuktirAsaktiryayoste staH / laukikasampadapi lokottarasampadapi tava zAsanAdeva sta iti // 100 // nidhIyate yena ca te samAdhirna vyAdhirenaM vrajatIha nAdhiH / cikitsako nirvicikitsako'si pApAtmanAmapyuta he sutoSin // 101 // nidhIyata ityAdi - he sutoSin ! bhagavan ! te tava samAdhirdhyAnaM samAdaro vA nidhIyate svIkriyate tamenaM janaM na tu vyAdhiH zArIrikarogo vrajati prApnoti na cAdhi artha - eka bAta yaha bhI hai ki vedake zabda svayaM apane arthako nahIM batalAte ki merA yaha artha hai | ataH paraspara viruddha arthako pratipAdana karanevAloMke madhya koI guru avazya honA cAhiye aura yukti tathA Agamase aviruddha zabdArthoMse sahita he bhagavan ! vaha guru Apa hI ho sakate haiM, kyoMki Apa hI rAgAdi doSoMse rahita haiM ||19|| artha - he deva ! jinakA sparzanAdi indriyoMmeM Adara hai, aise anya loga bhI apane parokSa jJAnameM Apase atirikta anya devoMko na jAnate hue ApakI hI sevA kareM, kyoMki bhukti - sAMsArika sukha aura mukti - pAramArthika sukha rUpa jo deviyA~ haiM, ve Apake hI zAsanarUpa bhojana meM anurakta haiM / bhAvArtha--he bhagavan ! ApakI ArAdhanAse bhukti aura mukti- donoM prApta hotI haiM, ataH jo bhukti - sAMsArika sukha cAhate haiM unheM bhI ApakI upAsanA karanI cAhiye || 100|| artha- he sutoSin ! he bhagavan ! jisake dvArA ApakA dhyAna dha
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102-103 ] SaDviMzaH sargaH 1217 mAnasikaH khedo yatastvaM nirvicikitsako ghRNArahitaH san pApAtmanAmapi cikitsako vyathAharo'si // 101 // bhagavan ! subhaktigaGgA samuttaraGgA tvavajrihitaraGgAt / mAM vAmadevamArAt punAtu cAtucchavistArA // 102 // bhagavannityAdi-he bhagavan ! subhaktirguNAnurAgarUpA saiva gaGgA prasaraNazIlatvAt sA tavAJI caraNAveva hitaM pathyaM tasya raGgAt sthAnAdatuccho bahumAnapUrNo vistAro yasyAssA mAM vAmAni vakratAmAptAni yasyendriyANi tamArAdeva jhagityeva punAtu / kIdRzI bhaktigaGgA? mudo harSasya taraGgo yasyAM sA / vAmadevo mahAdevasyApi nAma, viSNozcaraNAbhyAmAgatA gaGgA mahAdevaM punAtoti lokoktiH // 102 // saMnyAsinAM jagati mRkSaNameva mUlyaM zakrAdijIvanamupaiti ca takratulyam / hAcchANazaM parivadAmyaparaM tvazasya menaM sughoSa ! samayastava gorasasya // 103 // saMnyAsinAmiti-sundaro ghoSaH zabdo yasya sa gopAlakazca tasya sambodhanaM tava gorasasya vANyAH sArasya prasiddhasya gorasasya dugdhasya vAstyevamIvRk samayaH siddhAnto yatkila jagati saMnyAsinAM tyAgavatAM jIvanaM tattu mumaNaM navanItamUlyaM tato'nyavacchakrAdInAM jIvanaM yattava bhaktAveva vyayameti tattakratulyamaparantu yajjIvanaM na tu tyAgarUpa jAtA hai, isa lokameM usa puruSako na to zArIrika pIr3A prApta hotI hai aura na mAnasika pIr3A, kyoMki Apa pApI jIvoMke bhI glAnirahita cikitsaka-vaidya haiM, arthAt Apa atyadhika pApI jIvoMkA bhI uddhAra karane vAle haiM / / 101 // artha-he bhagavan ! jo harSarUpI taraGgoMse sahita hai tathA Apake caraNarUpI hitakArI sthAnase nikalakara bahutabhArI vistArako prApta huI hai, aisI uttama bhaktirUpI gaGgA mujha indriyaviSayAdhIna puruSako pavitra kare // 102 / / artha-he sughoSa ! he divyadhvanise yukta bhagavan ! ( pakSameM he gopAlaka !) Apake gorasa-vANIrUpa rasakA yaha samaya-siddhAnta hai (pakSa meM dugdharUpa gorasakA yaha sAra hai) ki jagatmeM saMnyAsiyoM-muniyoMkA jo jIvana hai, vaha mRkSaNamakkhanake samAna hai, indrAdikakA jo jIvana hai vaha taka ( chAMcha ) ke tulya hai aura anya puruSoMkA jo aprazasta jIvana hai, vaha choka ( kITa ) ke samAna
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1218 jayodaya-mahAkAvyam [104-105 meva na ca tava stavananiratameva dvAbhyAmapi rahitaM tattu chANazaM gorasotkaramivotopaNIyaM sarvathA niHsAraM parivadAmi tyAgamahamicchAmIti // 103 // niviNNasya jayasya saMsRtipathAt siddhi samicchoH punaH __gambhIrAM samavApya sammatimataH pRcchAM sa sAkSAtkaviH / marmasparzitayA prabandhati satAM yaM kaMcidIzo vidhi dhiSNyottAnitasaMgataH sma mahito narmaNyavighno nidhiH // 104 // niviNNasyetyAdi-punaranantaraM saMsatipathAtsAgArajIvanAnniviNNasya vairAgyamAptasya siddhi samicchormuktimabhilaSatassanmatimataH subuddhiSarasya gambhIrAM pRcchAM samavApya vizleSaNIyaM praznamupetya sa sAkSAtkavirbhagavAn yo dhiSNyAt sadanAduttAnitaM pRthakakRtaM saMgataM ceSTitaM yeSAM tairmaharSibhirapi mahitaH samArAdhito yazca narmaNi vinode punaravighno vighnarahito nidhiriva sa Izo nAbheyaH satAM marmaspazitayA gRhaNIya tayocitaM yaM kaMcid vidhi prabandhati sma samArabdhavAn / prabandhazabdAnnAmadhAto rUpaM prabandhatIti / 'dhiSNyaM samani nakSatre' iti vizvalocane / etasya cakrabandhasyArANAkSaranirgamanavidhiH // 104 // zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmaropAhvayaM vANIbhUSaNaNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / tenokte dviguNatrayodaza itaH sargaH zriyAmadhvani sAmrAjyAbhiSavaikabhUmibhavane zravyeSu caujasvini // 105 // zrImAnityAvi-sAmrAjyAbhiSavasyAnantavIryasya rAjyAbhiSekavarNanayukte / zeSaM spaSTam // 105 // hai, aisA maiM kahatA huuN||103|| __ artha-isa prakAra gRhasthake jIvanase virakta muktike icchuka tathA samIcIna buddhise yukta jayakumArake gambhIra praznako prApta kara una Adi jinendrane jo ki gRhavirakta sAdhuoMke dvArA pUjita, vinodapUrNa vArtA karanemeM kuzala evaM sAkSAt kavi the, satpuruSoM ke marmako sparza karane vAlI vANIse jo kucha kahA, vaha prabandha kAvyake samAna AcaraNa karatA hai / / 104 // - iti zrIvANIbhUSaNa-brahmacAribhUrAmalazAstriviracite sulocanAsvayaM varAparanAmajayodayamahAkAvye SaDvizatitamaH sargaH //
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptaviMzatitamaH sargaH athAnujagrAha sabhAbhUdeva narAdhirAjaM jagadekadevaH / svabhAvataH sadvibhavAya cArI tamonudevaM ca mude'dhikArI // 1 // athetyAdi - athAnantaraM svabhAvata eva sahajabhAvataH satAM supuruSANAM nakSatrANAM ca yo vibhavaH prasannabhAvastasmai cAro vicaraNaM yasya sa tamonudandhakArahara evaM ca kRtvA sude vinodAyAdhikArI yasya sa jagadekadevo jagata sarveSAM jIvAnAmeko devaH prakAzadAtA sabhAbhUt saMsada: svAmI sa ca bhAbhUt sUrya: sa narAdhirAjaM jayamanujagrAhevaM nimnarItyeveti samAsoktiH / ca pAdapUrtI // 1 // labhasvAdya vipadyudAramAcArasAraM sadyo vilasadvicAra / nivedayAmyaGga guNAdhikAramArambhaNIyaM khalu yoginAram ||2 // sadya ityAdi - aGga he ! vilasati sphUrtimeti vicAro yasya tasya sambodhanaM he vilasadvicAra ! AcArasya sAraM yatyAcArarUpaM guNAnAM kSamAdInAmadhikAro yatra taM khalu yoginAtmopayoginA''rambhaNIyaM taM vipadi codAraM zaraNabhUtaM tamahamadya nivedayAmi vadAmi / taM tvaM sadya eva labhasvAGgIkuru / araM zIghrameva // 2 // artha - tadanantara jo samavasaraNa sabhAke svAmI the, jagatke eka advitIya deva the, svabhAvase hI satpuruSoMke vibhavake liye jinakA vicaraNa hotA thA, jo ajJAna timirako naSTa karane vAle the tathA harSake liye adhikArI the, arthAt sabako harSita karane vAle the, aise Adi jinendra bhagavAn vRSabhadevane rAjA jayakumArako isa prakAra anugRhIta kiyA / arthAntara - jo bhAbhRt prabhAko dhAraNa karane vAlA thA, jagatkA advitIya prakAza karane vAlA thA, svabhAvase hI sadvibhava -nakSatroMke vibhavake liye vicaraNa karane vAlA thA tathA vinodake liye adhikArI thA, aise tamonud -sUryane rAjA jayakumArako nimna rItise anugRhIta kiyA || 1 // artha - he zobhAyamAna vicAroMse sahita ! jo vipattimeM zaraNabhUta hai, kSamAdiadhikArase yukta hai tathA yogIke dvArA dhAraNa karane yogya hai, usa AcArasAra- munike AcArakA meM kathana karatA hU~, use tuma zIghra hI prApta hoo-dhAraNa karo ||2||
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1220 jayodaya-mahAkAvyam saudhAyate'yaM samayaH savapAtA purAkRtiste vRtireva jaataa| dhvajatyajatvaprakRtiH kRtina te dhiyo'dhiyogaM sphuTatAM yajante // 3 // ___ saudhAyata ityAdi-he kRtin ! vicArakArin ! te'yaM samayaH svapAtA svarakSAkaro'taH saudhAyate'mRtapUraka iva bhavati, purAkRtirjanmakAlAdArabhyAdyaparyantA yA kRtissA'syA vRtiyAkhyeva jAtA / athavA'sau samayaH saudhAyate prAsAda iva bhavati purAkRtizca sAsya vRtiriva vATa iva cAdya te'jatvaprakRtiramarabhAvo dhvajati sphUtimeti Siyazca te buddhayo'dhiyogaM dhyAnamadhikRtya sphuTatAM yajante svIkurvanti / anuprAso'laMkAraH // 3 // samAH samAttaM kimu vismarantu bhuktasya yuktaM na vivecanaM tu| bhaviSyate sphAtimitasya kAlaH phalatyanalpaM kimu no nRpAla // 4 // samA ityAdi-he nRpAla ! samAH sammAnanIyA janAste samAttaM zreSThatvenAtaM prApta yat tat kimu vismarantu ? naiva vismarantu, kintu tasya sadupayogaM kurvantu / yad bhuktaM vyatItaM tasya vivecanaM mayaitatkRtaM tanna kRtvA tatkRtaM syAttadA bhadramityAdirUpatayA'nuzocanaM tu gatasya sarpasya ghRSTikuTTanavadyuktaM na bhavati / bhaviSyate'nAgatAya sphAti vicArazIlatAmitasya janasya kAlo'nalpaM bahulaM kiM nu phalati ? api tu phalatyeveti kAkuH // 4 // dRSTA pravRttiH khalu karmakRttistattvaM nivRttirjagate pravRttiH / bhavedavedaH parathA nivedaH pravedanenAstu bhavAnakhedaH // 5 // dRSTetyAdi-he napAla ! yA khalu pravRttiH strIputrAviSu bAhyeSu vastuSu sA khalU karmaNAM duritAnAM kRttistvacA, tanuriti yAvat, kintu nivRttireva tebhyo'pasaraNameva tattvaM artha-he kRtin ! he vicArazIla ! tumhArA yaha samaya AtmarakSAkArI hai, ataH amRtapUrake samAna hai aura janmase lekara aba takakA tumhArA kArya usakI vyAkhyA hI hai athavA tumhArA yaha samaya saudha-prAsAdake samAna hai, tumhArA abatakakA kArya usakI bAr3I hai| tumhArI ajatvaprakRti-amarasvabhAva usakI dhvajA hai aura tumhArI dhyAnaviSayaka buddhiyA~ sphUrtiko svIkRta kara rahI haiM // 3 // ____ artha-he rAjan ! sammAnanIya manuSya acchI taraha prApta huI vastuko kyA vismRta kara deM ? arthAt nahIM, ve usakA sadupayoga kreN| jo bIta cukA hai usakA vivecana karanA ucita nahIM hai| bhaviSyatke liye vicAra karane vAle manuSyakA kAla kyA bahuta bhArI phala nahIM detA hai ? avazya detA hai // 4 // ___ artha-he rAjan ! strIputrAdi bAhya padArthoM meM jo pravRtti dekhI gaI hai, vaha pApa karmoko tvacA hai, unase nivRtti honA hI tattva hai-yathArtha bAta hai, pravRtti
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1221 6-8] saptaviMzatitamaH sargaH mahattvadAyaka bhavati, pravRttistu janmamaraNarUpasaMsArAya syAditi dik / ito'nyathA parathA yo nivedaH kathanakramaH so'styavedo vedAtsamyagjJAnAdanya iti pravedanena samucitajJAnena bhavAnakhedo'stu sukhI bhavatu / anuprAso'laMkAraH // 5 // kSamo na bhoktuM mamatAM tu bhogI rahasyamaGgIkurute'tra yogii| yathoditaM laGghanameti rogI niyogine tasya samasti no gIH // 6 // kSama ityAdi-bhogI bhogAnAmabhilASAvAn sa tu mamatAM bhogeSu sambhavantaM rAgaM bhoktuM namo na bhavati, kintvatra yatkiJcid rahasyaM tad yogI jana evAGgokurute'taH sa eva rahasyaM yogopayogarUpamekAntamaGgIkurute yathA'sau rogI jano'nnaM pratyarucimAn sa eva yathoditaM laGghanameti, svIkaroti kintu niyogine pANigrahaNakarmaNi dIkSitAya tasya laGghanasya gIrvAgapi no samasti naiva bhavati / dRSTAnto'laMkAraH // 6 // pathA prathA yena janasya dRzyA'nyathA kathA bho yatinastu zasyA / pUrvasya yatsaMgrahaNAnurAgI tyAgaM paratrAha virAgatAM gauH // 7 // pathetyAdi-bho jaya ! yena pathA mArgeNa janasyeti gRhasthalokasya prathA khyAtiH samavalokyate yatinaH saMyamino janasya tu punarato'nyathA kathA bhavati vibhinnaprakAraiva vArtAsti / yadyasmAtkAraNAt pUrvasya gRhasthasya saMgrahaNamupazcaryAkaraNamanurAgazcatI dvAveva bhavataH, kintu vastrasaMyamini jane tyAgaM virAgatAmeva cAha vadati gIrvANoti // 7 // mahaddhirArAdhyatamA zamArAt samarpayantI niravadyadhArA / na yatra saMsArijanapravRttiralaukiko bhAtu munehi vRttiH // 8 // saMsAra bar3hAne vAlI hai / isase anya prakAra kathana karanA aveda-ajJAna hai, Apa yathArtha jJAnake dvArA khedarahita hoM-sukhI hoveM // 5 // artha-bhogI manuSya bhogaviSayaka mamatAko chor3aneke liye samartha nahIM hotA, parantu yogI tyAgake rahasyako svIkRta karatA hai| jaise rogI manuSya kahe anusAra laMghanako prApta hotA hai, parantu vivAha kArya meM dIkSita manuSyake liye laMghanakI vANI bhI nahIM hai, arthAt laMghanakI bAta bhI use rucikara nahIM hotI / / 6 / / ____ artha-he jaya ! jisa mArgase gRhastha janakI khyAti dekhI jAtI hai, saMyamI janakI kathA usase vibhinna hai, kyoMki gRhastha janake saMgraha aura viSayAnurAga donoM hote haiM, parantu saMyamI janake tyAga aura virAgatA hotI hai, aisA vANI (zAstra) kahatI haiM // 7 //
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1222 jayodaya-mahAkAvyam - [9-10 * mahaddhirityAdi-munermahAvatino vRttiravasthA'laukiko lokottarA bhavati hoti nizcayena niravadyA pApavajitA dhArA paramparA yasyAH sArAt sahajenaiva zamAnandamayantI tatazca mahadbhiruvAralokairArAdhyatamA'tyantamArAdhanIyA yatra ca saMsArijanasya viSayilokasya pravRttirneti sA bhAtu rucimetu / anuprAsaH // 8 // saMkSAlanaprojchanayoH pravRttastanorjano'yaM pratibhAti httH| yatiH sadAtmaikamatiH zarIrasevAsu revAM na sameti dhIraH // 9 // saMkSAlanetyAdi-ayaM saMsArijano hatto manobhAvanayA tanoH zarIrasya saMkSAlanaM proJchanaM cAbhiSecanaM parimArjanaM ca tayoH pravRttaH saMlagnaH pratibhAti, kintu yatiH sa poro bhavati dhiyaM buddhimIrayati samanukalayati sadA satatamevAtmani cidAnanda evaMkA matiryasya sa san zarIrasya sevAsu kilAbhiSecanAviSu revAM rati ruci na sameti / 'revA nIloM smarastriyoH' iti vizvalocane / anuprAso'laMkAraH // 9 // bhogeSu bho gehabhRvasti gatvA'yanigrahaM vigrahameva matvA / yoge niyogena muniH pravRtta AtmapratiSThaH khalu tannivRttaH // 10 // bhogeSvityAdi-bho bhavya ! vigrahaM zarIramevAghasya duHkhasya nigrahaM vicchevaka matvAGgIkRtya tasya santarpaNArtha bhogeSu miSTAnnabhojanAviSu gatvA nirato bhUtvA jano gehabhRdasti gRhastho bhavati naanythaa| atra gamghAtoniratArthakatvAd bhogeSviti sptmii| munistu tato bhogabhAvato nivRtto dUraMgataH sannAtmani pratiSThA sthitiryasya sa khalu sambhavan niyogena niyamena yoge paramAtmadhyAne pravRtto bhavati / anuprAso'laMkAraH // 10 // artha-jo zreSTha puruSoMke dvArA atyanta ArAdhanIya hai, jo sahaja bhAvase AtmasambandhI Anandako detI hai, jisakI paramparA pApase rahita hai, jisameM saMsArI janoMkI pravRtti nahIM hotI aura jo svayaM alaukika-lokameM sarvazreSTha hai, vaha munikI vRtti tumheM rucikara ho // 8 // artha-yaha saMsArI jana hRdayase zarIrake dhone aura poMchanemeM saMlagna jAna par3atA hai, jabaki nirantara eka AtmAmeM hI lIna rahane vAle dhIravIra munirAja zarIrakI sevAoMmeM ruciko prApta nahIM hote // 9 // artha-he bhavya ! zarIra hI duHkhakA nigraha karane vAlA hai, aisA mAnakara bhogoMmeM nirata-nimagna huA prANI gRhastha banA hai, parantu bhogoMse nivRtta muni AtmaniSTha hote hue niyamase yoga-AtmadhyAnameM pravRtta hote haiM // 10 //
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11-13 ] saptaviMzatitamaH sargaH 1223 janasya tu syAdvijane'bhiyoga RSeruSevAtizayAnniyogaH / zarIrabAdhAsvayatestu rogaH sAdhoH punaH suSThu samasti yogaH // 11 // janasyetyAdi-janasya gRhasthalokasya vijane janarahite zUnye sthAne'bhiyoga upadravAtmakaH pariNAmo bhavati, kintu RSestu ruSA kopeneva kRtvA'tizayAnniyamArAtra vijana eva niyogo nivAsavidhirasti / tathA cAyategRhasthasya zarIre yA bAdhA zotAtapAdirUpAstAsu samApadyamAnAsu rogaH sampadyate, sAdhostu punaryogaH zarIranigrahapUrvakaM svAtmamananameva suSThu samasti na kiMcivayaviti / anuprAsa evAlaMkAraH // 11 // havare mRkSaNagudguvAne kucoccaye vA zucicUtatAne / puSpopago'GgI svakarau priyAyAH prayojayan yojayati vyavAyAn // 12 // mRdUdara ityAdi-aGgI zarIradhArI sa puSpopagaH puSpANyupagacchati sa puSpatalyopari sthitassan priyAyA vallabhAyA mRdu ca taduvaraM ca tasmin kovRze mRkSaNaM navanItaM tadvad gudgudAne mRdule yadvA 'mRkSaNavadvidhAne' iti pATho vaa| punaH zuci paripakvaM yaccUtamAnaphalaM tasya tAnavavattAnaM vistAro yasya tasmin kucayoH stanayoH proddeze svakarau hasto prayojayan samupanayan san vyavAyAn sambhogAn yojayati vidadhAtItyanuprAsaH / 'vyavAyaH surate'ntauM ' iti vizvalocane // 12 // sa kaMkaraprastarazakunodapratodayoryacchatu sapramodaH / kaThorayoH zrIpadayoH kaza(gha)sacchItAtapaprAyasahaH sa haMsaH // 13 // sakaMkaretyAvi-kaMkaraprastarazakUnAM nodo'ntaHpravezastena yaH pratodo'tiryayo. stayoH kaThorayoH karkazasparzayoH zrIpavayorgurucaraNayoH kazaM vimardanaM yacchatu karotu sa artha-gRhasthakA ekAnta nirjana sthAnameM upadravAtmaka bhAva hotA hai, arthAt vaha use kaSTakara mAnatA hai, parantu sAdhukA krodhase hI mAnoM niyamapUrvaka nirjana sthAnameM nivAsa hotA hai / ayati-gRhasthako sardI-garmI Adi zArIrika bAdhAoMke honepara roga hotA hai, parantu sAdhukA unake honepara acchI taraha yoga-svAtmacintana hotA hai // 11 // ___ artha-gRhastha jana phUloMkI zayyApara sthita ho priyAke makkhanake samAna komala udara tathA pake hue Amake samAna vistAra vAle stanapradezoM para apane hAtha calAtA huA saMbhogakI yojanA karatA hai // 12 // artha-gRhastha apane hAthoMkA upayoga uparyukta kAryoMmeM karatA hai, parantu zIta..
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1224 jayodaya- mahAkAvyam [ 14-15 haMso yogI / kIdRzaH saH ? zItaM cAtapazca santau prakRSTau zotAtapau tau prAyazaH sahate yaH sa zItAdipariSahaH sahanakaraH san / prAyazabdaH pracarArthakaH // 13 // hasatya satyAzanadUragaH san jano manohAryazanaM samaznan / sAdhostu na svAdanavRttirasya tasmAdanAcarbaNamatyavazyam ||14|| hasatotyAdida- janaH saMsArI so'satyAvaprazastAvazanAd bhojanAv dUragaH san manohAri yadazanaM bhojanaM tatpunaH samaznan samAsvAvayanM kila hasati prasanno bhavati, kintu sAdhastu yateH punarasya svAvanavRttirna bhavati susvAdu kilevamidaM tu na svAvu bhojanamiti vicArAtmikA vRttirnAsti / tasmAdavazyaM nUnamevAnAcarbaNaM dantaizcarvaNarahitaM yathA syAtathAti svodarapUraNaM karoti // 14 // kaceSu tailaM zravasoH phulelaM tAmbUlamAsye hRdi puSpite'lam / nAsAdhivAsArthamasau samAsAt samasti lokasya kilAbhilASA // 15 // kaceSvityAdi -- lokasya saMsArijanasya nAsAyA prANendriyasyAdhivAsArthaM santarpaNanimittaM samAsAt saMkSepAt kathyate / tadAzA kIdRzyabhilASA samasti ? hRdi vakSaHsthale'laM yatheSTaM puSpite puSpamAlAbhiraJcite sati kaceSu mUrdhajeSu tailamalaM yatheSTaM syAcchravasoH karNayoH phulelaM puSpAsavaM syAvAsye mukhe tAmbUlaM pUgAviyuktaM balamiti / anuprAso'laMkAraH // 15 // uSNa Adi parISahoMko pracura mAtrA meM sahana karanevAlA haMsa-yogI kaMkar3a sahita patthara tathA kIla Adike bhItara ghusa jAnese pIr3Ayukta sAdhuoMke karkaza sparza vAle caraNoM meM harSapUrvaka kaza pradAna karatA hai, arthAt apane hAthoMse unake pAdamardana karatA hai // 13 // artha- saMsArI mAnava aprazasta-aniSTa bhojanase dUra rahakara manohara bhojana karatA huA prasanna hotA hai, parantu sAdhuke svAda leneko vRtti nahIM hotI, arthAt ve yaha vicAra nahIM karate ki yaha bhojana svAdiSTa hai aura yaha svAdiSTa nahIM hai / isaliye sAdhu niyamase dA~toMse carbaNa kiye binA, arthAt svAdakA vicAra kiye binA ho AhAra karate haiM ||14|| artha- saMsArI janake nAsikA indriyako saMtRpta karaneke liye saMkSepa se aisI icchA rahatI hai ki kezoMmeM paryApta taila ho, kAnoMmeM phulela ho, mukhameM tAmbUla ho aura vakSaHsthala para puSpoM kI mAlA ho // 15 //
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16-18] saptaviMzatitamaH sargaH 1225 ziro guroradhridhuro rajobhiruraH puraH pAzuparaM suzobhi / phUtkArapUtkA khalu karNapAlItyamRSTadantasya muneH praNAlI // 16 // zira ityAdi-na maSTA bantA majjanAvibhirasaMskRtA yasya tasyAmaSTavantasya muneH punareSA praNAlI paddhatirasti khalu nizcayena tasya ziro mastakaM tava gurorAcAryasyAghyozcaraNayoryApUraprabhAgastasyA rajobhiDulibhiH suSTu zobhA yasya tad bhavati / tava tasyoro vakSaHsthalaM tacca puraH pAzuSu agre samAgatAsu dhUliSu paraM tallInaM tadyuktaM bhavati / karNapAlI ca zrotradezo gurormantroccAraNapUrvako yo'sau phUtkArastena pUtkA pUtA pavitrA bhavatIti / anuprAso'laMkAraH // 16 // sAraM satAraM lasavanahAraM majIrazikSAnamayopahAram / mitraiH pavitrakatale'bhilASyaM vRzA vazAGga suzAM kva lAsyam // 17 // sAramityAdi-va nu tad gRhasthajanenopalabhyaM suvRzAM strINAM lAsyaM nRtyaM yatkila sAraM rasabharitatvAbAvaraNIyaM, satAraM ralayorabhedAttAlamAnasahitaM, lasati prasphuratyaGgahAro hastAvisaMcAro yatra tat, dazAGgaM natyazAstroktairdazabhiraGgaH pUrNa tato dRzA cakSuvAbhilaSyamavalokanIyaM tacca mitraH sahacaraiH pavitrakatale punItatame kasmizcidekasthale - balokanIyamiti / anuprAsaH // 17 // zArdUlasiMhAviparamparANAM bhayakurANAM kva vanecarANAm / sphorakAracItkAraparaM tu nRtyaM hRtkampakRt dhIratayAdhikRtyam // 18 // zAletyAdi-punastyAginAvalokanIyaM tat kila zArdUlazca siMhazcAdau yeSAM bhallUkaprabhUtikarajIvAnAM ye paramparAH putrapautrAvayasteSAM bhayaMkarANAM darzanamAtreNeva bhayo artha-dantamArjanase rahita munikA zira AcArya parameSThIke caraNAgrakI dhUlise aura vakSaHsthala sAmanese AyI huI dhUlise atyanta suzobhita hotA hai tathA kAna guruke mantroccAraNa pUrvaka dI huI phaeNkase pavitra rahate haiN| munikI yahI praNAlI-paddhati hai // 16 // ____ artha-gRhastha janoMke dvArA prApta karane yogya striyoMkA vaha nRtya kahA~ ? jo rasase bharita honeke kAraNa sArabhUta hai, tAlase sahita haiM, aGgahAroM-hastAdike saMcAroMse suzobhita hai, nUpuroMkI jhanakAra rUpa upahArase sahita hai, nATyazAstrameM kahe gaye dasa aGgoMse sahita hai tathA mitroMke sAtha pavitra-advitIyasundara raGgabhUmimeM cakSuke dvArA darzanIya hai // 17 // artha-aura sAdhuoMke dvArA darzanIya teMdue tathA siMhAdikI paramparA evaM
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1226 jayodaya-mahAkAvyam [19-21 tpAdakAnAM vanevarANAM sphItkAro'GgasphAlanarUpazcItkArazca zambastayohayoH paraM tallInaM tanmayamato hRtkampakaraM cite kampotpAdakamatazca dhoratayAdhikRtyaM dhairyapUrvakamevAdhikaragIyaM nRtyam // 18 // zravaHtrucA'nanyarucA punItA suSeva pItA vasudheza ! gotaa| mitAmarIbhirmapurAdharIbhiryA vAgayAvA sabane parIbhiH // 19 // zravaHnucetyAvi-he vasuSeza ! gRhe sA vAg vANI zravaH cA karNarUpacaSakeNa potA samAsvAditA bhavati yA sudheva punItA manaHpriyA yato mitA tulanAM nItA amaryo yAbhistAbhirmadhuramaparaM ca yAsAM tAbhirmadhurASarIbhiH paramasundarIbhirgAtA samyaguphtA'ta evAyAvAyA nirdoSA sA'nanyaracA anyatrAsambhavatyA rucA rucyA pItA'svAditA bhavati / rUpakeNopamayA ca sahito'nuprAso'laMkAraH // 19 // kRtAntavRttAntasubhairavA vAgiharSaye marmanikarmabhAvA / drutaM nu taM dhAraya mArayeti vilubdhakAnAmupalagbahetiH // 20 // kRtAntetyAdi-iha punaH RSaye saMyatAya tu vilubdhakAnAM vyAdhAnAmupalabdhA samutthApitA hetirasiputrikA yatra sA tamenaM drutameva dhAraya mArayeti ca marmaNi viSamasthAne nikarmaNa utkRntanasya bhAvo yayA bhavati sA kRtAntasya yamarAjasya vRttAntavat subhairavA bhayaMkarA vAg vANI syAdityanuprAso'laMkAro'tra / nu vitarke // 20 // viruddhavRttau ruSameti lokazchando'nuge tarSanidarzanaukaH / roSo na toSo jagavekapoSa RSerbhavatyeva bhave'padoSaH // 21 // bhayaMkara vanecara jIvoMkA vaha nRtya kahA~ ? jo sphItkAra-aGgavikSepa tathA cItkAra-bhayaMkara garjanase tanmaya hai, hRdayako kampita kara dene vAlA hai aura dhairyapUrvaka dekhane yogya hai // 18 // Artha-he rAjan ! Apane gharameM karNarUpI pAnapAtrake dvArA ananyarucipUrvaka usa vANIkA 'pAna kiyA thA, jo sudhAke samAna pavitra thI tathA devAGganAoM kI tulanA karanevAlI madhura oThoMse yukta pariyoM-atyanta sundara striyoM dvArA gAyI gaI thI // 19 // . artha-aura yahA~ zikAriyoMkI usa vANIko suno, jo yamarAjake vRttAntake samAna atyanta bhayaMkara hai, RSiyoMko lakSya kara kahI gayI hai, marmabhedI hai tathA use zIghra pakar3o aura mAro yaha kaha kara jisameM churI nikAlI gayI hai // 20 //
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22-23 ] saptaviMzatitamaH sargaH 1227 viruddhavRttAviti-lokaH sarvasAdhAraNo janazchando'nuge kilAjAnusAriNi jane tarSasya vAJchAyA nidarzanaM prakAzanaM tasyaukaH sthAnaM bhavati, kintu viru ddhavRttau viruddhacAriNi ruSameti kopaM karoti / RSerbhave tyAgidazAyAM tu kvApi na roSaH kaluSabhAvo na ca toSaH prasannabhAvo vA, kintu apadoSaH pakSapAtena rahito jagatAM sarveSAM jIvAnAM sarve'pi sukhinaH santu kiletyevamAtmaka ekaH poSa AzIrvAdo bhavati / anuprAso'laMkAraH // 21 // pravaJcanArtha svasamaJcanArtha vaco'GginaH syAjjagato'hitArtham / AkhyAti vikhyAtimanicchureva niHsvArthavizvAtmatayaSidevaH // 22 // pravaJcanArthamityAdi-aGgino gahijanasya yad vaco bhavati tatsvasya manISitasya samaJcanaM samarthanamevArthaH prayojanaM yasya tat tathA pravaJcanAthaM pravaJcanA pareSAM pratAraNArthaH prayojanaM yasya tat, tato jagato'hitArtha vizvasya bAdhAkArakameva syAt / kintu RSidevastu yat kiJcidAsyAti kathayati tad vikhyAtimAtmazlAghAmanicchureva san niHsvArthaH svasyaivAbhiprAyasya poSaNarUpassvArthastena rahitA vA vizvAtmatA sarvajanahitakAritA tayA''khyAti kathayati kiletyanuprAsaH // 22 // svavaibhave devabhave'pyaraGgI parazriyAM saMspRhayAluraGgI / tyaktvA svasarvasvamapi pravRttaH punaH parArtheSu yatiH suvRttaH // 23 // svavaibhava ityAdi-aGgI saMsArI jano devena bhAgyena bhavo janma yasya tasmin svasya vaibhave sampattinikare'pyaraGgI santoSarahitaH san parasya zriyAM lakSmINAM saMspRhayAlurabhi artha-saMsArI manuSya, AjJAnusAra calane vAle manuSyase pUchatA hai ki ApakI kyA icchA hai ? arthAt kyA cAhate ho ? parantu viparIta pravRtti vAle manuSyake viSayameM krodhako prApta hotA hai| sAdhukI dazAmeM na kisIse roSa hotA hai, na saMtoSa hotA hai, kintu samasta jagatko eka nirdoSa AzIrvAda hotA hai // 21 // artha-saMsArI prANIkA vacana dUsareko Thaganeke liye yA apanA samarthana karane ke liye hotA hai, ataH vaha jagatke liye ahitakArI hai, parantu munirAja jo vacana kahate haiM vaha AtmaprazaMsA rahita hokara samasta jIvoMke kalyANakI bhAvanAse otaprota niHsvArtha rUpameM kahate haiM // 22 // artha-saMsArI jIva bhAgyase prApta hone vAle apane vaibhavameM bhI saMtoSarahita hotA huA dUsaroMkI lakSmIko icchA karatA hai, parantu uttama cAritrake dhAraka 80
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1228 jayodaya-mahAkAvyam [ 24-25 lASAvAnasti / yatiH saMyamI ca punaH svasya sarvasvamapi tyaktvA parArtheSu paropakAreSu pravRtto bhavati, yataH sa suvRtta uttamacAritravAn bhavati / anuprAso'laMkAraH // 23 // nitambinISu svidanIdRzISu bhAsA samAsAdvijitorvazISu / / aGgena raGga nararADananyabhAvaM pralipsuH prabhavet sajanyaH // 24 // nitambinISTityAdi-nararADa yo'sau gRhasthaziromaNiH sa bhAsA svadIptyA vijitA parAbhavaM notorvazI svarvezyA'pi yAbhiH samAsAt saMkSepato na IdRzI prazaMsA yAsAM tAsvanIvRzISUpamAvarjitAsu nitambinISu strISu raGge strIprasaGgabhUmau janyayA muvA sahitaH sajanyo 'janyA mAtRsakhomudoH' iti vishvlocne| svivaGgana zarIreNApi kilAnayabhAvamapRthagrUpatAM pralipsuH samicchuH prabhavet samutsAhaM gaccheviti / anuprAso'laMkAraH // 24 // kAmAritAyA nilayaH sudhAmA rAmApi saamaayikvttinaamaa| tasyAmataH syAmatadanyavRttiH sAvazyakasyeti munestu vRttiH // 25 // kAmAritAyA ityAdi-na vazo'kSamanasAmityavazaH, avaza evAkzakastasya bhAva AvazyakaM tena sahitaH sAvazyakastasyendriyajayino munestu punarvRttiH prakriyA sA itIdRzI bhavati yatkilAhaM kAmAritAyAH smaraviruddhasAyA nilayaH sthAnaM suSTha dhAma prabhAvo yasya sa sudhAmAsmi, ato mama rAmA ramaNayogyApi sAmAyikavRttinAmAsti, ayanamayaH samastulyazcAsAvayazca samAyastasya bhAvaH karma vA sAmAyikaM tatra vRttirnAma sthitiryasyAH sA tasyAmahamatadanyavRttiH syAmekobhAvena nirato bhaveyamiti / anuprAso'laM kAraH // 25 // muni apane sarvasvako bhI chor3a kara paropakArameM pravRtta rahate haiM // 23 // ___ artha-athavA yaha gRhasthaziromaNi apanI kAntise urvazIko jItanevAlI anupama striyoMmeM zarIrase bhI apagbhAvako prApta karanekA icchuka hotA huA raGgabhUmimeM harSasahita hotA hai / bhAvArtha-Asaktike kAraNa bhinna zarIra vAlI bhI striyoMko apane zarIrase abhinna karanA cAhatA hai / / 24 / / artha-Upara gRhasthajanakI pravRttikA varNana kiyA, parantu SaDAvazyakoMkA pAlana karane vAle munikI vRtti isa prakAra hai-ve vicAra karate haiM ki maiM kAmako viruddhatAkA sthAna hU~, uttama prabhAvazAlI hU~, sAmAyika vRtti ho merI rAmAramaNa karane yogya hai, ataH maiM isImeM ananyavRtti hotA hU~, saba orase apanA mana haTA kara samatAbhAvameM hI lagAtA hU~ // 25 //
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26-28] saptaviMzatitamaH sargaH 1229 ramAsu rAmAsvasamAsvamAsu adhno jano'nityamatAsu tAsu / sa kiJca no tAvadakicano'pi yogo niyogynggmmtvlopii||26|| ramAsvityAdi-janaH saMsArI so'nityamasthira mataM yAsA tAsu amAsu mA parimANaM tena rahitAsu kilAparimitAsu asamAsu ananyasadRzISu ramAsu lakSmISu rAmAsu strISu adhno'saMtRpto bhavati, 'mA kSepe mAnabandhayoH' iti vizvalocane / kinca, yo yogI sa tAvadakiJcanaH kimapi yasya pArve nAsti so'pi bhavaMstAsu ramAsu rAmAsu ca niyogI tatparo na bhavati, yato'sAvaGge'smin vehe'pi mamatvasya lopo bhavati tato'pi nirmama stiSThati / anuprAso'laMkAraH // 26 / / dhRtaH kSatatrANakacarmapAzaH kare'sirevaM khalu candrahAsaH / mAtaGgamAtambhitavAn supANe saroSahuMkAradharaH prayANe // 27 // dhRta ityAdi-gRhasthAvasthAyAmekasmin kare kSatatrANakaraH kSatatrANakaH sa cAso carmapAzo gaNDakacamakhaNDo dhRta evaM khalu parasmina kare candrahAso'si tastathA roSeNa sahito yo hukArastatparaH san suSTha pasya pavanasyANaH zabdo yatra tasmin supANe prayANe yuddhArtha nirgamane mAtaGga hastinamAtambhitavAn samArurohAGgokRtavAniti // 27 // tumbI sapicchA hRdi sA samicchA puraH pathicchAditacakSuricchA / divA vihAro dalitAdhvacAro muneH samAropahRtaH sucAroH // 28 // ___ tumbItyAdi-sucAroH vizvaprasAdakasya samAropahato bhramavinAzakasya muneH saMyaminaH punaH pArve picchayA mayUrapakSanirmitayA sahitA sapicchA tumbI kamaNDalurbhavati artha saMsArI mAnava anupama, aparimita aura anitya una prasiddha lakSmiyoM tathA striyoMmeM asaMtuSTa rahatA hai-kabhI saMtuSTa nahIM hotA, parantu zarIrameM bhI mamatva buddhiko lupta karane vAlA vaha yogI akiJcana hone para bhI unameM tatparatAko prApta nahIM hotA // 26 // artha-gRhasthAvasthAmeM isa isa mAnavane eka hAthameM camar3eko DhAla aura dUsare hAthameM talavAra dhAraNa kI tathA krodhase hu~kArako dhAraNa karatA huA vaha pavanake zabdase sahita prayANakAla-yuddhake liye prasthAna karate samaya hAthI para ArUDha huA // 27 // artha-parantu saba para prasannatA prakaTa karane vAle evaM saMzayApahArI munikA vihAra dina meM ho hotA hai, vaha bhI manuSya, pazu Adike dvArA mardita-kSuNNa mArga meM
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1230 jayodaya-mahAkAvyam [29-30 hadi citte ca sA samicchA zarIramapIdaM me nAsti kiledazI manobhAvanA bhavati, vihArazca tasya munerdivA divasa eva syAttathA ca dalitenAnyairmanuSyapazuprabhRtibhiravagAhitenAvanA pathA cAro vicaraNaM bhavati tathA gamanasamaye puraH sammukhe pathi vamani chAditA prasAritA cakSuSa icchA vRttiritastato'navalokanarUpeti yAvat / anuprAso'laMkAraH // 28 / / itastato bho parimArjanIvA'vidagdhanuH sAvaguNAjinI vAk / vezyeva vijJasya punarmanuSyAn sammohayantI bhUtikAmanu syAt // 29 // itastata ityAdi-bho bhavya ! asmin bhUbhAge'vidagdho'nabhijJo yo nA manuSyastasya yA vAg vANI sA parimArjanIvAvakarasaMgrAhikevAvaguNAjinI durguNavAhikA bhavati, vijJasya janasya ca punaH sA vezyeva gaNikA tulyA manuSyAn sammohayantI satI kebalaM bhRtikAmanu jIvikArjanaprayojanA syAt / upamAlaMkAraH // 29 // / munistu maunaM manute'janonaM kvaciddhitArtha svamukhAvaghonam / nissArayedratnamivAtiyatnapurassaraM pratnapadaM vinUsnam // 30 // munirityAdi-munistu prathamatastu maunamevAJjanonaM kalaGkavihInaM pavitraM manute / kvacitkadAcidvaktumeva yuktaM bhavati tatra hitArtha vizvopakArakaM punaraghonaM pAparvAjataM pratnAnAM purANapuruSANAM padaM pratiSThA yasmistat purANapuruSasammataM vinatnaM navInatArahitaM cArthAt svakapolakalpanAhInaM tadetadapi cAtiyatnapurassaraM yathA syAttathA ratnamiva svamukhAnniHsArayet / saiSA bhASAsamitiH / upamA cAnuprAsazcAlaMkAraH // 30 // hotA hai / vihAra kAlameM unake sAtha mayUrapiccha aura kamaNDalu rahatA hai / hRdayameM lokakalyANakI bhAvanA athavA viraktikA pariNAma hotA hai aura mArgameM Age cakSuko niSpramAda pravRtti hotI hai, arthAt idhara-udhara dekhanekI pravRttikA abhAva hotA hai // 28 // ____ artha he bhavya ! anabhijJa-ajJAnI manuSyakI jo vANI hai, vaha idhara-udhara jhAr3ane vAlo buhArIke samAna durguNoMkA saMgraha karanevAlI hotI hai, para vivekI manuSyakI vANI vezyAke samAna manuSyoMko mohita karatI huI prayojanake anusAra hI pravRtta hotI hai, arthAt niSprayojana nahIM hotI // 29 / / __ artha-prathama to muni mauna ko hI niSkalaMka mAnate haiM, yadi kahIM bolanekA avasara AtA hai to aise vacana mukhase nikAlate haiM jo hitakArI hoM, pApase rahita hoM, yatnapUrvaka bolA gayA ho, purANapuruSoMke varNanameM tatpara ho aura nUtanatAse rahita ho, arthAt kapolakalpita kalpanAoMse rahita ho aura ratlakI taraha mUlyavAn ho // 30 //
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31-33] saptaviMzatitamaH sargaH 1231 hantodarAyAsti kRtAparAdhaH patatyatattvAt tRNato'pi nA'dhaH / bandhUnapi dveSTi kadannakoSTiryavekavelAmapi nAzaneSTiH // 31 // hantetyAdi-nA'sau naro hanteti khedapUrvakamucyate yatkilodarAyAsmai jaTharAya kRtAparAdho'pi pApAcaraNaparAyaNo bhavati / tattvaM svarUpaM tadabhAvAt svarUpajJAnAbhAvAtRNato'pyadhaH patati sarvato'pi laghutAmurIkaroti / yadi caikavelAmapi cAnnasya bhojanasyeSTiniSpattirnAsti tadA kadannakasyAbhakSyabhakSaNasyeSTiricchA yasya sa bhavan bandhUnapi deSTi tairapi saha dveSaM karoti / anuprAsAlaMkAraH // 31 // ApakSamAsaM vajato'pi mantuM gurunuruyogaparo'pi gantum / lezyAvizuddhi labhate subuddhi vAparAdhyatyapi bhakSyazuddhim // 32 // ApakSamAsamityAdi-pakSazca mAsazca pakSamAsau yAvadityApakSamAsa tathA cApi zabdAvato'pyadhikakAlaparyantaM mantuM parameSThinaM vrajato bhojanamakRtvA paramAtmadhyAnaM kurvato gurun vRSabhabAhubalyAdIn gantumanusartumurudyogaparaH paramaprayatnazIla: subuddhivicAravAn muniH so'pi zabdAt sudIrghakAlamapi bhojanAlAbhe'pi bhakSyasya zuddhi bhikSAsiddhAntasya maryAdAM naivAparAdhyati samullaGghayati, pratyuta lezyAyA vizuddhimeva labhate nirAkula eva tiSThati / anupraaso'lNkaarH| 'mantuH syAdaparAdhe'pi mAnave parameSThini' iti vizvalocane // 32 // yathAsukhaM kautukiko tu kinna yadRcchayAnyAsu mahISu khinnaH / kuzo vizatyeS karoti ho yadaklezayan veSamapi svakIyam // 33 // __ yathAsukhamityAdi-kuzaH pApAtmA saMsArI jano'nyAsu mahISu vinodavihInAsu artha-usa manuSyase khedapUrvaka kahA jAtA hai ki jo isa peTake liye aparAdha karatA hai, svarUpakA jJAna na honese jo tRNase bhI nIce jA par3atA haiatyanta anAdarako prApta hotA hai, yadi eka bAra bhI bhojanakA jugAr3a nahIM hotA hai to abhakSyabhakSaNakI icchA karane lagatA hai tathA bandhujanoMke sAtha dveSa karatA hai // 31 // artha-eka pakSa, eka mAsa athavA isase bhI adhika kAla taka bhojana na kara parameSThIkA dhyAna karane vAle bhagavAn vRSabhadeva tathA bAhubalI AdikA anusaraNa karaneke liye prayatnazIla vicAravAn muni bhaikSyazuddhikA ullaMghana nahIM karate, kintu lezyAkI vizuddhiko prApta hote haiM / / 32 / / artha-kuza-pApI saMsArI jIva vinodarahita bhUmiyoMmeM khinna hotA huA
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1232 jayodaya-mahAkAvyam [ 34-35 khinno vimanAH san yadRcchayA svecchayA kautukinA madyapadyUtakarAdInAM ko tu bhUmau yathAsukhaM kinna vizati tiSThati ? api tu tiSThatyeva / api ceSa yatkicitkaroti tadapi svakIyaM vezaM nepathyamaklezayannavirAdhayan karoti / hI khedaprakAzane / 'kuzo matte'pi pApiSThe', 'hI vismayaviSAdayoH' iti ca vishvlocne| anuprAso'laMkAraH // 33 // na cApalaM zApalameti jantormunIza udvegabhRto'pamantoH / upaiti cedAsanavaiparItyaM bhuvaM vizodhyAnamathApacityam // 34 // na cApalamityAdi-yo munIza: so'pamantoniraparAdhasya jantoH prANinaH kintUgabhRto yasmAtkAraNAtpIDAM gacchataH zApaM durAziSaM lAti gRhNAti taccApalaM capalabhAvaM naiti nizcalakAsanena tiSThati ca / yadi kadAcidAsanasya vaiparItvaM parivartanamupaitiH | tadA bhuvaH sthalamAsanayogyamathacApacityaM parivartanIyamaGgaM ca vizodhya punarupaiti // 34 // lAlAviloSThayAdi nicUSya ko na sudheti buddhacA pravaro maghonaH / sadAravarge punareva retastyajaH samaH kaH prabhavedarthataH // 35 // lAlAviletyAdi--sadArA gRhasthAsteSAM varge palyA lAlayA thatkadhArayA''vila oSTho'dhara Adau yatra tat kapolaprabhRtikamaGgaM nicUSyAtrAsau sudhAstIti buddhacA maghono'pIndrAvapi pravaraH ko na bhavati ? bhavatyeva srvH| atha punA retastyajaH zukramokSakasya tu samaH samAna ito'syAM dharAyAM kaH prabhavet ? kintu ko'pi naiveti kAkUktiH / / 35 / / madyapAyI tathA juAr3I Adi kutUhalapriya logoMkI bhUmimeM sukhapUrvaka kyA nahIM praveza karatA? arthAt karatI hI hai tathA vahA~ apanI veSabhUSAkI virAdhanA na karatA huA icchAnusAra kucha bhI kArya karatA hai // 33 // martha-munirAja niraparAdha evaM chaTapaTAte hue jIvakI durAziSako grahaNa karanevAlI capalatAko prApta nahIM hote, arthAt apane vihAra aura AdAna nikSepaNase kiso jIvako pIr3A nahIM dete| yahI nahIM, yadi kabhI unheM Asanaparivartana karanA hotA hai to bhUmi aura parivartanIya aGgako zodhakara-pIchIse parimArjita kara Asana-parivartanako prApta hote haiM // 34 // __ artha-gRhastha janoMmeM lAra Adise malina strIke adharoSTha Adi aGgoMko cUSa kara yaha amRta hai, aisA mAnakara kauna puruSa indrase bar3hakara nahIM hotA hai ? arthAt sabhI hote haiN| isI prakAra zukra-mokSa karanevAleke samAna idhara kauna hai ? arthAt koI nahIM // 35 //
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36-38 ] saptaviMzatitamaH sargaH zarIramAtraM malamUtrakuNDaM kimekametaddhi kalatratuNDam / yatiH sa tiSThedamuto virajya ghane vane brahmadhane'nurajya // 36 // zarIramAtramityAdi - hi nizcayena etatkAmijana cUdhyamANamekaM kalatratuNDaM vanitAvadanameva kiM zarIramAtraM nikhilazarIraM malamUtrayoH kuNDaM sthAnaM vartate'to sa prasiddho yatiniramutaH strIzarIrAd virajya virakto bhUtvA brahmava dhanaM tasmin zuddhAtmavile'nujyAnurakto bhUtvA dhane nibiDe strIjanadurgame bane'raNye tiSThet sthito bhavati // 36 // // cittaM kuvittena tanoH samitte vikArabhRd vezabhRti vidhatte / paTena yadvad vraNapatpadAdi rajjAdinA veSTayate kharAdI // 37 // 1233 cittamityAdi - he rAjan ! jayakumAra ! te cittaM manaH kuvit koH pRthivyA buddhiryasya tadasti, tena kAraNena te tanoH samid dehasya samAgamo vikArabhUto nAnAvidhasya vezasya bhRti paripUrti vidhatte / yathA kharAdI zastracikitsako vA kASTharajako vA vraNavatpadAdi yat tatpaTena vastra veSTanena raGgAdinA veSTayate tadvaditi dRSTAnto'laMkAra ||37|| vikAravajyaM vapurAvibhAti mahAmunerhemamivAbhijAti / yajjAtuSaM cenmaNikAravArai rajjyeta kiM mauktikamapyudAraiH // 38 // vikAravarNyamityAdi - mahAmunervapuH zarIraM tadvikAravajyaM kRtrimabhAvarahitaM hemnA nirmitaM haimaM sauvarNaM vastu tadivAbhijAti jAti sahajavRttimabhivyApya tiSThatItyabhijAti abhibhAti zobhate / yajjAtuSaM lAkSAvighaTitaM cedasti tanmaNikArasya vAraH artha - paramArthase strIkA eka yaha mukha hI kyoM, zarIramAtra mala aura mUtrakA kuNDa hai, ata: munirAja isase virakta ho AtmadhanameM anurakta hokara saghana vana meM nivAsa karate haiM ||36|| artha - he rAjan jayakumAra ! tumhArA mana kuvida - pRthivIkA jAnakAra hai, ataH tumhAre zarIrakA samAgama vividha veSakI pUrtiko usa taraha karatA hai, jisa taraha ki kharAdI - zastrAghAtakI cikitsA karanevAlA vaidya ghAvase sahita paira Adiko vastra se veSTita karatA hai athavA lakar3IkA kAma karanevAlA puruSa jisa taraha vraNa - khoTa yukta lakar3Iko raGga Adise veSTita karatA hai - chipA detA hai ||37|| artha - mahAmunikA vikArarahita zarIra svarNanirmita uccakoTike AbhUSaNake samAna suzobhita hotA hai / jisa taraha jAtuSa- lAkhase nirmita vastu maNikAra
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1234 jayodaya-mahAkAvyam [39-41 prakArairudArai rajjyeta tathA ki mauktikamapi ? kintu nahIti kAkUktiH // 38 // sudarpaNe svAsyasamarpaNena svairaM samAlambya samAdareNa / bibharti tailAdyalakeSu vastu zRGgArasaundaryaparo narastu // 39 // sudarpaNa ityAdi-zaGgArazca saundayaM ca tayoH paro'nurakto yo naro gRhasthaH sa tu samAdareNa kilAdarabhAvena svairaM yathecchaM yathA syAttathA samAlambya kareNa dhRtvA sudarpaNaM dhRtvA tasmin svAsyasya nijamukhasya samarpaNena pratibimbAvalokanena sahAlakeSu kezeSu tailAdi vastu kezaprasAdhakaM viti // 39 / / kSuronarociSNuravadyajiSNurirAM tariSNuH sahajaM cariSNuH / yUkAdirkAcaraNaM na muJcet kacAnacApalyayugeSa lumcet // 40 // kSuronetyAdi-eSa munistu punaravadyajiSNuH pApAcAraM jetumarha irAM vyasanabhUmi ca tariSNuruttarItu yogyaH sahajaM cariSNurananyavazAcaraNakArI kSureNa kacApahAri zastreNa cono rahitassan rociSNuH surucimAn / evaM ca yUkAdInAM jantUnAM zUkarA dayAbhAvasyAcaraNamapi na muJcettyajedatazcApalyaM na yunaktItyacApalyayuga bhavan kacAn kezAn luJcedeva / 'zUkaH syAdanukampAyAm' iti vizvalocane // 40 // paraH parAgaH prakRtaH prayAgaH sphuran zarIre shjo'nuraagH| sauvarNyamAyAtvadhuneti me hi saMsnAti mRtsnAtizayena gehI // 41 // kalAkArake vividha prakAroMse raMga dI jAtI hai, usa prakAra kyA motiyoMse nirmita vastu bhI raMgI jAtI hai, arthAt nhiiN| ___bhAvArtha-jisa prakAra lAkhake AbhUSaNa para raGga kiyA jAtA hai, usa prakAra motiyoMke AbhUSaNa para nhiiN| isI prakAra gRhasthake zarIra para vividha prakArako sajAvaTa kI jAtI hai, munirAjake zarIra para nahIM // 38 // artha-zRGgAra aura saundarya meM tatpara rahane vAlA manuSya AdarapUrvaka svecchAnusAra darpaNa lekara tathA darpaNameM apane mukhakA pratibimba dekhakara kezoMmeM taila Adi sajAvaTakI vastuko dhAraNa karatA hai // 39 / / ___ artha-Upara gRhasthakI bAta kahIM, parantu jo kSurA (ustarA) se rahita hone para bhI suzobhita haiM, pApAcArako jItane vAle haiM, saMkaTakI bhUmi narakAdiko pAra karane vAle haiM, sahaja-svAbhAvika AcaraNase sahita haiM aura capalatAse yukta nahIM haiM, aise ye munirAja juAM Adi jIvoMkI dayAkA AcaraNa karate haiM tathA kezoMkA luJcana karate haiM / / 40 / /
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42-43 ] saptaviMzatitamaH sargaH 1235 para ityAdi -- gehI jano mRtsnAyAH snigdhAyA mRttikAyA atizayenAGgaM sammabarya saMsnAti snAnaM karoti yatastasya pArzve paraH samutkRSTaH parAgaH snAnIyaM rajaH sambhavati, prayAgo nAma tIrthadezazca prakRtaH prasaGgaprApto bhavati, zarIre ca tasya hIti niyamenAdhunA me sauvaNyaM suSThuvarNatvamAyAtu bhavedityeSa sahaja evAnurAgo'pi sphuran vartate / tataH snAnaprakramo yukta eva // 41 // brUyAM sadeha dehaM malamUtra gehaM tadyogayuktyA nivahedapAMzu surAmatramivApade'ham / sravatsvedanipAtipAMzu // 42 // yAti sadehetyAdi - ahamiha dehamidaM yatsadaiva malamUtrayorgehaM gRhaM tat surAyA madyadhArAyA amatraM pAtramiva kevalamApade vikSiptatArUpAyeM vipade brUyAM vadeyam / yazca yatiH sa idaM dehaM sravati samudbhavati svede zramajale nipAtI samApatanazolaH pAMzuryatra tattathAbhUtaM tata evApAMzu apagatA aMzavaH kiraNA yasmAttathAbhUtaM niSprabhamityarthaH, yogasya dhyAnasya yuktyA prayogeNa yoge vA yuktyA nivahet, snAnamakRtvaiveti zeSaH / anuprAso'laMkAraH // / 42 / / mRSTAzanatraM rucivitkalatranyastaM samAsAdya tamAmamatram / suviSTare spaSTatayopaviSTaH sahAtti mitraiH sadanezaziSTaH ||43|| mRSTAzanatramityAdi - sadanezaH ziSTI gRhasthasajjanaH sa sRSTaM mano'bhilaSita mazanaM trAyate yatra tat tathA ruci vetti samanujAnAti yattana kalatreNa bhAryayA nyastaM `samAnIya datta yadatraM bhojanapAtraM tatsamAdAyatamAm upAdAya suviSTare manobhilaSitAsane spaSTatayopaviSTAmitraiH saha sambhUyAtti samaznAti / anuprAso'laMkAraH // 43 // artha-yatazca gRhasthake pAsa snAna ke samaya kAma Ane vAlA sugandhita raja hai, snAnake yogya prayAga nAmakA uttama kSetra hai, zarIrameM svAbhAvika anurAga hai aura isa samaya mere zarIra meM sundaratA Ave aisI icchA hai, ataH vaha uttama miTTI se zarIrakA mardana kara snAna karatA hai || 41 // artha- - isa jagat meM maiM jisa zarIrako malamUtrakA ghara tathA madirAke pAtra ke samAna vipattikA kAraNa kahatA hU~, jharate hue pasInAke sAtha jisakI dhUli nikala rahI hai, aise apAMzu-niSprabha zarIrako yogI dhyAnakI yojanAse dhAraNa karate haiM - binA snAnake hI use jIvanaparyanta dhAraNa karate haiM // 42 // artha - gRhastha sajjana, manobhilaSita bhojanase yukta aura ruciko jAnane vAlI strIke dvArA sAmane rakhe bhojanapAtrako lekara uttama Asana para ArUDha mitroMke sAtha bhojana karatA hai ||43||
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1236 jayodaya-mahAkAvyam [44-46 svapANipAtraM punaralpamAtraM sthitvAttikAtraM paratantrasAtram / munerathAvastavijantumAtraM kva bhojanaM bho janarajjanAtra ||44 // ____ svapANipAtramityAdi-bho janaraJjana ! janAnAM snehabhAjana ! atha punarmune janaM yad bhavati tatta, svasya pANiH kara eva pAtraM yatra tat, tathAlpamAtraM svalpa rUpaM, tacca sthitvaiva vodbhIbhUyAttikA bhuktistAM trAyate tat, paratantraM gRhasthAdhInaM satrameva sAtraM sadAdAnaM yatra tat, tathA na trastaM bAdhAyuktaM bhavet, vijantumAtramapi yatra tadatra kva sulabhaM bhavediti cintanIyam / anuprAso'laMkAraH // 44 // etAvatI syAdudare'bhivRddhirmaSTe'zane styshne'tigRddhiH| naktaMdivaM vyaktamaho cariSNorbhavatyavajJAviSayA vijiSNoH // 45 // etAvatItyAdi-viziSTo jiSNuragniryasya tasya gRhasthalokasya naktaMdivaM nirantarameva vyaktaM spaSTatayA cariSNorbhakSayataH kila maSTe mano'bhilaSite'zane sati udare punaretAvatI yA'bhISTA sAbhivRddhiH syAdityetadrUpatayA'zane'tigRddhirlolupatA sA'vajJAviSayA jJAnibhiranAdaraNIyaiva bhavati // 45 // sphUrtistvajagdhAvuta bhAti mUtirna dhyAnajUtizca sugartapUrtiH / sakRtsamaznAtu yathA na dAtuH kaSTaM nijasyAvanatizca jAtu // 46 // sphUtirityAdi-jJAnavato bhojanaM kogiti kathayati kila-tasya sphUtirutkaNThA artha-parantu he janarajjana ! sabake snehabhAjana ! munikA jo bhojana hotA hai vaha apane hAtha rUpo pAtrameM hotA hai, alpa hotA hai, khar3e hokara grahaNa kiyA jAtA hai, paratantra-gRhasthake adhIna hotA hai, dAnarUpameM prApta hotA hai, bAdhArahita hotA hai aura janturahita hotA hai / isa taraha gRhasthakA bhojana kahA~ aura munikA bhojana kahA~ ? donoMmeM bar3A antara hai // 44 // artha-jisakI jaTharAgni viziSTa hai tathA jo rAta-dina spaSTa rUpase khAtA rahatA hai, aise gRhasthako 'abhilaSita bhojanake honepara udarameM itanI vRddhi hotI hai' isa bhAvanAse yukta jo bhojanaviSayaka gRddhatA-lampaTatA hai, vaha avajJAanAdarakA viSaya hai| bhAvArtha:-rAta-dina tathA atyadhika mAtrAmeM khAkara peTa bar3hAne vAle manuSyako loga 'peTU' kahakara anAdRta karate haiM / / 45 // artha-jJAnI manuSyakA bhojana kaisA hotA hai ! yaha kahate haiN| jJAnI manuSya
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47-48 ] saptaviMzatitamaH sargaH 1237 tu tAvadajagdhAvanazana evota punariyaM mUrtiH zarIraM sA dhyAnasya jUti: zaktiryasyAM sA nAsti ceti dRSTvA sugatapUrtiH sugartasya yathA tathA pUrtiH kriyate, tathaiva sakRdekavAraM dine samaznAtu khAdatu jJAnI yathA dAturjAtu kaSTaM nAstu na ca nijasya jAtvapi cAvanatiravajJA syAt // 46 // tAmbUlasaMcarbaNato'pyatuSyan radAn vizodhyAntaradAn manuSyaH / savAruNAn niSkaSadAruNApi kalaGkayenmajjanato'pyapApin // 47 // tAmbUletyAdi-he apApin ! pAparvajita ! manuSyo'yaM janasAdhAraNaH so'ntaradAn bhinnabhAvaM gatAn radAn dantAn tAmbUlasya pUgadalasya saMcarbaNataH punaH punarAsvAdanataH aruNAn vyAkulAnapi saMzodhyApi punaratuSyan santoSamagacchan san sadA nityameva niSkaSadAruNA saMgharSaNakASThenApi kalakalaMkuryAt majjanato'pi dantazodhakacUrNato'pi kalaMkayet / 'aruNo vyAkule'pi ca' iti vizvalocane / anuprAso'lakAraH // 47 // zrutistu sattvAnakhilAn sameti dvijAnavadhyAna smRtirapyatheti / dvijAnvayeSveSa nijAnvayeSu kuto'Ggulisparzanametu teSu // 48 // atirityAdi-zrutirveda Agamo vA sa tvakhilAneva sattvAn prANino'vadhyAn sameti kathayati, kintvatha punaH smRtiraihikAgamo'pi dvijAn dvijanmanastvavadhyAn nivedayati, ataH punareSAgamAnusArI muninijAnvayeSu svasambandhiSveva dvijAnvayeSu dvijanAmadhArakeSu teSu danteSu kilAgulisparzanamapi kuta etu ? na kuto'pi / munirdantamaJjanAdikaM na karotIti // 48 // ko utkaNThA-abhilASA to upavAsameM hI rahatI hai, parantu AhArake binA zarIrameM dhyAnakI zakti nahIM rahatI, isaliye udararUpI gartakI pUrti karatA hai| jJAnI manuSyako dinameM eka bAra hI bhojana karanA cAhiye, jisase dAtAko kaSTa na ho aura apanI kabhI avajJA na ho // 46 / / artha-he niSpApa ! pAparahita ! sAdhAraNa manuSya hilate hue tathA bAra-bAra pAna cabAnese vyAkulatAko prApta hue dA~toMko nikAlakara bhI saMtuSTa nahIM hotA, kintu dAtauna aura majanase unheM alaMkRta karatA hai / / 47 // artha-veda athavA Agama samasta prANiyoMko avadhya kahate haiM aura smRti bhI dvijoMko avadhya batAtI hai| phira yaha muni dvijanAmadhArI apane sambandhiyoMdA~toMpara aMgulI kyoM uThAve, arthAt aMgulise unakA sparza kyoM kare / tAtparya yaha hai ki muni dantadhAvana nahIM karate /
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ :1238 jayodaya-mahAkAvyam [49-51 analpatarUpe talunastriyAmAmajIkarotIva tu kAntayA'mA / jayatyayaM zarkarile zayAnaH kilaikapAzrvena cidekatAnaH // 49 // analpatalpa ityAdi-taluno yuvA saMsArI sa tu kAntayA svavanitayA'mA sArddhamanalpaM bahumUlyaM tUlapuSpopagAdiyutaM yattalpaM palyaGka tasmin zayAnastriyAmAM rAtrimaGgIkaroti bahu manyate, kintvayaM saMyamI sa cid AtmAnubhavakAriNI buddhistayA sahakatAno'nanyavRttiH san kilaikena pAvena nottAno'nuttAno vA san zarile kaMkaraprastaravyApte bhUtale zayAnastAM jayati vyatyeti // 49 // svamAsyamAdarzatale'bhipazyaMstalposthito naizyarahasyamasyan / pravartate sajjanatAsamakSamasau manuSyo vyavahAradakSaH // 50 // svamAsyamityAdi-asau vyavahAre gRhasthAzrame dakSaH sucaturo manuSyastalpAcchayyAtalAdutthitastalpotthitaH svamAsyaM mukhamAdarzatale darpaNaprAnte'bhipazyan avalokayan naizyaM nizAsambandhi yadrahasyaM gopyaM vastu tadevaMrItyAsyan nirAkurvan samIcInA guruvargapari-. pUrNA yA janatA tasyA samakSaM samuddezaM pravartate samAyAti / anuprAso'laMkAraH / / 50 // sAmye samutthAya dhRtAvadhAna iSTe'pyaniSTe'pi kRtAvasAnaH / abuddhipUrvaM ca samutthamAgaH. saMzodhayatyadhvavidastarAgaH // 51 // sAmya ityAdi-adhvavidapavargamArgajJAtA'starAgo viSayeSvanurAgarahitaH samutthAya nizAvasAne prasannatApUrvakaM sthito bhUtvA'sAviSTe mano'nukUle'pyaniSTa tatpratikUle'pi kRtaM svIkRtamavasAnamabhAvo yena sa iSTAniSTakalpanArahitaH, kintu sAmye samabhAve sAmAyika bhAvArtha-do bAra utpanna honese dAMtoMko dvija kahate haiM aura garbhaniHsaraNa tathA dokSAdhAraNakI apekSA muni bhI dvija kahalAte haiM / / 48 / / ___ artha-yuvAvasthAse sahita saMsArI jIva apanI strIke sAtha bahumUlya palaGga para zayana karatA huA rAtriko bahuta mAnatA hai, parantu eka AtmabuddhimeM saMlagna muni kaMkara-patthara tathA dhUlise yukta pRthivo talapara eka karavaTase zayana karate hue rAtriko vyatIta karate haiM / / 49 / / ___ artha-vyavahAra-gRhasthAzramameM catura manuSya zayyAse uThakara darpaNa talameM apanA mukha dekhatA huA rAtri sambandhI gopanIya vRttako dUrakara sajjanoMke samakSa pravRtta hotA hai, arthAt gurujanoMke bIca AtA hai / / 50 / / artha-mokSamArgake jJAtA rAgarahita muni prAtaHkAla uThakara sAmyabhAvameM
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52-54 ] saptaviMzatitamaH sargaH 1239: nAmni dhRtAvadhAno labdhotsAhaH so'buddhi pUrva cApyAgo'parAdha buddhi pUrva tu karotyeva na,. kintvakurvato'pi yadasya jAtaM tat punaH saMzodhayati tadartha pratikramaNaM karotItyarthaH // 51 // prayojanAdhInakavandanastu vilokate kvApi jano na vastu / mUrnA'livadyo'tha rateSTidInaH striyAH padAbjadvi taye dilInaH / / 52 / / prayojanetyAdi-janaH saMsArI lokaH prayojanamadhInaM yasya sa cAso ka AtmA tasyaiva vandanAya yasya sa bhavati, yata svaprayojanasya siddhi vIkSate tamevAbhivandate'taH sa vastu kvApi na vilokate / kevalaM ratasya strI saGgasya yA kileSTiH samabhilASA tayA hetubhUtayA dIno bhavati tato mUrnA mastakena yo'sau striyAH padAbjayoH caraNakamalayodvitaye'thAlivad bhramaravadvilIno bhavati // 52 // yatistu tattvaikamatijinAdiSvAste gunnaadhiintyaa'bhivaadii| AdInavA'dInatayA prasAdiSvekAntataH svAnta ihApramAdI // 53 // yatirityAdi-he AdInava ! he saMkliSTa ! 'AdInavastu doSe syAtparikliSTadurantayoH' iti vizvalocane / yatiH saMyamI tu punastatvaikamatirAtmAdhInabuddhirAste'taH sa svAnte svamanasi kilehApramAdI pApAcAravihIna evaikAntato niyamata Aste'taH so'dInatayA dInatAto dUravartitayA prasAdiSu prasannatAdhArakeSu jinAdiSvahatsiddhAdipaJcaparameSThiSu guNAdhInatayA guNAnurAgavRttyA'bhivAdI teSAmabhivandanakaH / anuprAso'laMkAraH // 53 / / stavo'tha bodhasya samAzrame tu nirIhatAyAH sa samasti hetuH / mano'GginaH kAJcanakAJcanAya yo vA yadarthI sa tavabhyupAyaH // 54 // upayoga lagAte haiM, iSTa aura aniSTake vikalpako dUra karate haiM tathA abuddhipUrvaka hone vAle aparAdhakI bhI zuddhi karate haiM, arthAt pratikramaNa karate haiM / / 5 / / ___ artha-jo apanA prayojana siddha karaneke liye AtmAkI vandanA karatA hai, vaha apane prayojanake atirikta kahIM bhI kisI vastuko nahIM dekhatA hai| aisA saMsArI prANI strIsamAgamako icchAse dIna huA mastakase strIke caraNa-kamala yugalameM bhramarake samAna vilIna-Asakta rahatA hai // 52 // ___ artha-he saMkliSTa ! he saMsAraparibhramaNa khinna ! yatazca saMyamI-muni tattvaikamati-AtmAdhIna buddhi hotA hai, ataH vaha apane manameM pramAda-pApAcArase rahita hotA huA niyamase dInatAse dUravartI honeke kAraNa prasannatAke dhAraka arhanta Adi paJca parameSThiyoMkI hI vandanA karatA hai / vaha unhIMke guNoMke adhIna rahatA hai / / 53||
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 55-56 stava ityAdi -- yadyapi aGginaH zarIradhAriNo manaH kaJcanameva kAJcanamiti kRtvA svArthe kaH pratyayastasya aJcanAya suvarNasyaiva stavanAya pravartate, kintu samatAyA Azrame samAzrame tyAgamArge tu punaratha bodhasya kevalazuddhAtmano jJAnasya stavo vacasA vizlAghanaM bhavati yataH, sa eva bodho nirIhatAyAH samatAyA hetuH kAraNaM samasti / yo vA jano yadarthI yatprayojanavAn bhavati sa tadabhyupAyastasmai yatnakaro bhavatItyarthAntaranyAsaH // 54 // sampAdayAmyadya tadetadAdAvapUrNa mastAi aho pramAdAt / tatkRtyamitthaM ca tadityupAyaparo naro'yaM bhavitA sukhAya // 55 // 11240 sampAdayAmItyAdi - ayaM naraH sukhAya samAzvAsanahetave'haM kilAdyAdau tadetatsampAdayAmi yadastA pUrvasmin dine pramAdAdAlasyavazAdapUrNa masampannamevAho saMsmaraNe tathA cAdyAdhunA tatkRtyaM karaNIyamAste tattvitthaM kRtamevetyupAyaparo bhavitAsti nirantarametAdRgeva cintayati // 55 // yatiH sadaivaM yatate'navadyapathe prathAvAnahamadya sadyaH / tyajAmi yaddhayaH skhalitaM hyasAM zvastAvadAste rucikRttu mahyam // 56 // yatirityAdi - yatistu yo bhavati so'navadyapathe pApApete vartmani prathAvAn pragativAn bhavati, tataH sa sadaivaMprakAreNa yatate prayatnaM karoti yadahamadya sadyastatkAlameva tattyajAmi pariharAmi yatkiJcitkila hyaH pUrvasmin dine skhalitaM pramAdAdanyathAcaritaM hi yasmAtkAraNAnmahyaM tadarucikRt kila hAnikaramevAtaH zvastAvadanAgatadivasaparyantamasahyamAste / anuprAsAlaMkAraH / pratikramaNaprakAro'yam // 56 // artha saMsArI jIvakA mana suvarNakI stutike liye hotA hai, parantu samatAke AdhArabhUta munimeM zuddhAtmajJAnakA stavana hotA hai, kyoMki vaha nirIhatA-ni:spRhatAkA hetu hai / ThIka hI hai, kyoMki jo manuSya jisa vastukA icchuka hotA hai, vaha usIke liye upAya karatA hai // 54 // artha -- saMsArI prANI nirantara aisA vicAra karatA rahatA hai ki Aja maiM pahale yaha kArya karatA hU~, kala yaha kAryaM pramAdase apUrNa raha gayA thA aura Aja yaha kArya isa taraha karane yogya hai| isa prakAra yaha manuSya sukhake liye upAya karanemeM talara rahatA hai ||55|| artha - muni nirantara pAparahita mArga meM pragati karate hue isa prakAra prayatna karate haiM ki Aja maiM isa kAryako zIghra hI chor3atA hU~ / pUrvadina pramAdase jo viparIta AcaraNa huA thA, vaha mere liye arucikara hai usakA maiM pazcAttApa karatA hU~ aura AgAmI divasa paryanta vaha kArya mere liye asahya hai // 53 //
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57-59 ] saptaviMzatitamaH sargaH 1241 zAstrANi zastrANi kilAntaraGganiyantragAnIti vdtycnggaaH| kadApi cedAzrayatoSTasiddhikarANi tAnIha nareza viddhi // 57 // zAstrANItyAdi-acaGgo nirvicAro janaH so'ntaraGgasya manaso niyantraNaM bhavati yastAni zAstrANi santIti hetostAni kila zastrANi vadati tato dUratara eva tiSThati / kadApi zrayati tAni cettadeheSTasiddhikarANi yAni jAnAti tAnyeva dhayati kileti he nareza ! tvaM viddhi jAnIhi / 'caGgo dakSe'tha zobhane' iti vizvalocane / / 57 // nirAzrayatvena sa zAntijAniH samuttaraMstAnyatha duHzrutAni / dhyAnAtyaye zrAmyati cAgameSu svabhAvasambhAvanayAnviteSu / / 58 // nirAzrayatvenetyAdi-atha zAnti yA priyA yasya sa zAntijAnininirgataH zAnterAzrayo yebhyastattvena yAni prasiddhAni kalahavisaMvAdAdisampAdakAni duHzrutAni tAni samuttaran pariharan kevalaM svabhAvasyAtmabhAvasya sambhAvanA'nucintA tayAnviteSu cAgameSu dhyAnasyAtmanyekAgratvasyAtyaye'bhAve svAtmabhAvanato manasaH pracyavanakAle zrAmyati vizrAmaM karoti // 58 // dehAya hA karmakarAyate'yaM yattatsamAdAnavidhAvageyaH / vipadyate'tIva vipadyamAne'muSimannaho kintu raho na jAne // 59 // dehAyetyAdi-ayaM saMsArI janaH sa tacca tacca samAdAnaM nityakarma devapUjanAdi 'samAdAnaM samIcInagrahaNe nityakarmaNi' iti vizvalocane, tasya vidhau saMvidhAne geyena artha-he nareza ! acaGga-vicArahIna manuSya manakA niyantraNa karane vAle zAstroMko zastra kahatA hai-unase sadA dUra rahatA hai| yadi kadAcit zAstroMkA Azraya lenA bhI hai to apanA prayojana siddha karAnevAle zAstroM-rAgadveSavardhaka zAstroMkA Azraya letA hai-unakA paThana-pAThana karatA hai, aisA jAno // 57 / / ___artha-zAntirUpa strIse sahita muni zAntikA Azraya na honese kuzAstra kahe jAnevAle zAstroMko chor3ate hue dhyAnake abhAvameM svakIya zuddha AtmAke anucintanase sahita AgamoM-zAstroMmeM zrama karate haiM-unakA svAdhyAya karate haiM, arthAt AtmadhyAnase upayoga haTanepara samIcIna zAstroMkA svAdhyAya karate haiM / / 58|| artha-yaha saMsArI prANI devapUjA Adi nitya karmoM meM kartavyahIna hotA huA eka zarIrake liye hI karmakara-bhRtyakA AcaraNa karatA hai-usokI saMbhAla
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1242 jayodaya-mahAkAvyam [ 60-61 gAnayogyena kartavyena rahitatvAdageyaH sandehAyaivAsmai kartavya ivAcaratIti karmakarAyate hA khedaprakAzane / tathAmuSmin vipadyamAne jAtucidapi vicalatAmanukurvANe zarIre'tIva vipadyate bahu kaSTamanubhavati tadaho vismayasthalamatra kinnu raho guhyatattvamityahaM na jAne / athavA'tra kinnu rahaH kimapi tatvaM nAstItyahaM jAne'nubhavAmi / anuprAso'laMkAraH // 59 // dhamakasaMvAhi kilAbhijalpan vinirvahatyAttakalatrakalpam / jvalatkuTIropamametadaGgamApatkSaNe moktumudatyasaGgaH // 60 // zramaikasaMvAhItyAdi-asaGgaH saMyato jana AttaM svIkRtaM ca tatkalatraM strI vA durgasthAnaM vA 'kalatraM bhUbhujAM durgasthAne'pi zroNibhAryayoH' iti vizvalocane, tasya kalpo vidhiriva vidhiryasya tadetadaGgaM zramaikasaMvAhi yatkiJcicghramadAnaM dattvA nirvahanayogyaM kilAbhijalpana saMvadan punarApakSaNe vipattivelAyAmetanmoktu tatkAlaM tyaktumudeti tatparastiSThati jvalatkuTIropamaM dahyamAnakuTIrasadRzamiti kilopamAlaMkAraH // 60 // ananyamAnyA svaguNaikadhAnyA muneH sadA nyaaypthaanumaanyaa| janasya nItiH parataH praNItiH sabhItirAste vikalapratItiH // 6 // ananyamAnyetyAdi-munernItiH pariNatissA savA nyAyasya samaucityasya yaH panthA mArgastenAnumAnyA samAvaraNIyA'thavAnumAnaviSayA'numeyA bhavati tathA svasyAtmano yo guNo nirmamatvAdiH sa eva dhAnyaM bIhirbhakSaNIyamannaM yatra sA'nanyamAnyA paramAdaraNIyA bhavati, kintu janasya nItiH sA parataH praNItiH parAdhInajIvanA'taH sabhItirbhayAnvitA tathA vikalA'paripUrNA pratItiH parijJAnaM yatra sA bhavati / anuprAso'laMkAraH // 61 // meM nirantara nimagna rahatA hai / yadi kadAcit yaha naSTa honekI sthitimeM hotA hai, to atyanta kaSTakA anubhava karatA hai / Azcarya hai ki isake rahasya-gUDha tattvako maiM nahIM jAna pA rahA hU~ // 59 // ___artha-parantu parigrahase rahita muni isa zarIrako 'yaha khedako hI utpanna karanevAlA hai' aisA kahate hue svIkRta strI athavA durgama sthAnake samAna usakA nirvAha karate haiM, arthAt bhojana-pAna dekara usakI rakSA karate haiM, parantu vipattikA avasara Anepara-mRtyukA prasaGga upasthita honepara use jalatI huI jhopar3Ike samAna chor3aneke liye tatpara rahate haiM // 60 // ____ artha-munikI pariNati sadA nyAyamArgakA anusaraNa karanevAlI tathA svakIya guNarUpI dhAnyase sahita hotI hai, ataH vaha paramAdaraNIya hai, parantu saMsArI janakI nIti parake adhIna hotI hai, ataH vaha bhayase sahita aura apUrNa jJAnavAlI hotI hai // 61 / /
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptaviMzatitamaH sargaH pAdukeva sati kaNTakAtate'pyasti cijjagati guptaye yateH / aGginaH svatalasAdabhAsinI dIpikeva jagate prakAzinI // 62 // pAdukevetyAdi -- yazcid buddhiH sA kaNTakairAtate vyApte jagati bhUtale satyapi pAdukeva tasya svasya rakSAvidhAyinI sAsti, kintvaGginaH saMsAriNastu sA matiH dIpikeva jagate prakAzavAyinI ca svatalasAt svAntatalasyaiva vA'bhAsino na jJAnavatI bhavati / upamAlaMkAraH / / 62 // 62-64] viSayotthaM sukhaM yattad viSAnnamiva duHkhadam / tyaktvA nijaM vijAnAtu sudhArasamayaM budhaH // 63 // viSayotthamityAdi - budho buddhimAn naraH samasti yaH sa viSayebhyo rAmAdisaMparkebhya utthA janma yasya tatsukhaM viSAnnamiva viSamizrita bhojanamiva duHkhadamityatastat tyaktvA sudhArasamaya mamRtabhAvapUrNamatha ca sudhArasya saMzodhanasya samayo'vasaro yasya taM nijamAtmAnaM vijAnAtu // 63 // ApAtamAtraramaNIyamaNIya etat kimpAkavat paramapAkaraNIyatetaH / 1243 pAtu nRpAturatayA tu na yAtu kazcid dharmyaM vipAkapaTukaM kaTuke vipazcit || 64 // ApAtetyAdi - etallokasammataM vaiSayikaM sukhamaNIyo'tyantAlpaM kSaNasthAyi cAsspAtaramyameva ramaNIyaM tatkAlamanoharamiva bhAti, kintu pariNAme duHkhadaM kipAkavanmahA artha-jagat ke kaNTakoMse vyApta rahate hue yogI-munikI vRtti pAdukAke samAna gupti-rakSA ke liye hai, arthAt jisa prakAra kaNTakAkIrNa bhUmi para calate samaya pAdukA rakSA karatI hai, usI prakAra munikI buddhi rAgaraGgase bhare hue jagat meM unakI rakSA karatI hai aura saMsArI manuSya kI buddhi dIpakake samAna yadyapi jagat liye prakAzita karatI hai, parantu apane Apako prakAzita nahIM karatI'diyA tale aMdherA' kI lokoktiko caritArtha karatI hai // 62 // artha - jo viSaya janya sukha hai, vaha viSamizrita annake samAna duHkhadAyaka hai, ataH use chor3akara jJAnI puruSa sudhArasamayaM - amRta rasase paripUrNa athavA sudhAra - saMzodhanake avasarase sahita nija AtmAko jAne ||63|| artha -- he nRpa ! he rAjan ! yaha viSaya sukha prArambha meM hI ramaNIya hai, atyanta alpa hai tathA kipAka phala-viSaphalake samAna hai, ataH aba tumhArI isameM apA 81
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1244 . jayodaya- mahAkAvyam [ 65-66 kAlaphalavadbhavati / tata itaH paraM kevalamapAkaraNIyatA pariharaNIyataiva bhavatu / he nRpa ! dhanyaM tu sadAcaraNaM yadyapi kaTukaM pratibhAti tAvat, kintu vipAke paTukaM manoharameva tata AturatayA kazcid vipazcidvijJo na pAtu N yAtu kintu pibatveva // 64 // dharmasvarUpamiti saiva nizamya samyaG narmaprasAdhanakaraM karaNaM niyamya | karmapraNAzakarazAsana kRdhurINaM zaka sAdhanatayA'rthitavAn pravINaH // 65 // dharmasvarUpamityAdi -pravINo jayakumAra: seSa ityuparyuktaprakAraM karmaNo duritasya praNAzanakaraM vidhvaMsakara yacchAsanaM sampreraNaM kurvanti teSu dhurINaM sarvopari vartamAnaM dharmasya svarUpaM nizamya zrutvA punarnarmaNo vinodasya prasAdhanakaraM sampAdakaM karaNaM jAtyapekSayaikavacanaM tena karaNAnIndriyANi samyaGa niyamya zarmaNaH strahitasyekaM prasiddhaM yatsAdhanaM kAraNaM tattayA'rthitavAn parigRhItavAn / anuprAso'laMkAraH / seva ityatra sa caiSa iti pAdapUrtIvidhiH // 65 // jagmunidhuM tisatsukhaM samadhikaM nirdezatAtItipaM yasmAduttamadharmataH sumanasaste zazvabuddhAsitam / kujJAnAtigamantimaM sa manasA tenAjitaH siddhaye yenAsau janirAyatiH sakuzalA paJcAyatacchittaye // 66 // jagmurityAdi - te prasiddhA nAbheyAdayaH sumanasaH pavitracittA yasmAduttamadharmataH zazvadudbhAsitamutpAdAnantaraM sadAvartamAnakaM kujJAnAtparAdhInAd bodhAvatigaM dUravati tathAntimaM sampannAvasthaM nirdezatA vAcyatA tasyA atIti pAti svIkarotIti tat kenApi karaNIyatA tyAga buddhi ho / dharmAcaraNa yadyapi kaTuka - tatkAlameM duHkhaprada jAna par3atA hai, parantu vipAka-phalakAla meM sukhada hai / isakA pAna karaneke liye kauna jJAnI jIva utkaNThApUrvaka na jAve, arthAt sabhI jAveM ||64 || artha - AtmahitasAdhanameM nipuNa jayakumArane isa prakAra karma vidhvaMsaka zAsana ke karanevAloM meM pramukha dharmake svarUpako acchI taraha suna kara tathA vinodakA sAdhana karanevAlI indriyoMko niyantrita kara sukhakA advitIya sAdhana honese dIkSAko grahaNa kiyA // 65 // artha - jisase pavitra cittavAle ve prasiddha mahApuruSa samatAke samudra, vacanAgocara, sthAyI, kujJAnase rahita aura antima - sarvotkRSTa nirvANa sukhako prApta
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67] saptaviMzatitamaH sargaH 1245 zabdena tatsukhamIdRzaM bhavatIti vaktumazakyam tathA samadhikaM samabhAvasya samudrasvarUpaM jagmuH samApuryena ca dharmeNAsau janiH vartamAnaM janma tathA''yatistarakAlaparisthitirapi paJcAnAmindriyANAmAya AjIvanaM tasya taH paripAlanaM tasya cchittaye vinAzAya kilendriyanigrahAya sakuzalA kuzalasahitA dakSA syAt, sa dharmastena jayakumAreNa siddhaye muktaye janmamaraNahAnaye'jito'GgIkRtaH / asya cakrabandhasyAgrAkSaraiH SaSThAkSaraizca 'jaya kupataye saddharmadezanA' kileti nirgacchati // 66 // zrImAna zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmalopAhvayaM vANIbhUSaNaNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / kAvye majutame'sya vizatitamaH saptAdhiko'tyeti yaH satkartavyakathopadezanaparo lakSyo'pavargazriyaH // 67 // zrImAnityAdi-maJjutame'timanohare, apavargazriyaH mokSalakSmyA lakSya iti / zeSaM spaSTam // 67 // hue the aura jisake dvArA vartamAna jIvana tathA AgAmI jIvana kuzalatAse yukta hotA hai, usa uttama dharmako jayakumArane paJcendriyoMkI pravRttikA vidhAta karane evaM mukti prApta karaneke liye hRdayase svIkRta kiyA // 66 // iti vANIbhUSaNabrahmacAribhUrAmalazAstriviracite sulocanAsvayaMvarAparanAmadheyejayodayamahAkAvye saptaviMzatitamaH sargaH samAptaH //
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTAviMzatitamaH sargaH sa dAruNoditAM vatti parivartya satAMpatiH / guroranugrahaprAptyA samavApAcchatAmatha // 1 // sadetyAdi-savA aruNena sArathinA uditAM vRtti sUryasambandhinI parivartya anyathA kRtvA guroH bRhaspateH anu pazcAd graha iti prAptyA acchatAM zvetavarNatAM zukrasya zvetavarNatvAt samavApeti satAM nakSatrANAM patiH sUryaH chaH na bhavatINi acchaH asUryaH, 'chazchedakArkayoH' iti vizvalocane / satAMpatirjayakumAro gurorvRSabhadevasthAnugrahaprAptyA prasAdena sa dAruNoditAM bhayaMkarAM durjanebhyo vairibhyo'tikaSTadAyinoM vRtti rAjakIyAM ceSTAM parivartya acchatA hRdayasya saralatAM chA chedanakriyA parebhyo bAdhA yasya na bhavati yatra vA na bhavati so'cchastasyA bhAvastattAM dAruNA uditAM kASThasaMjAtAM vRtti guro'nugrahaprAptyA parivayaM sa satAMpatiH acchatAM sphaTikarUpatAM samavApetyarthaH // 1 // rAjatattvaparityAgAt saminoditavarNatA / pazyato harato jAtAthAnidrAloH svazarmaNi // 2 // rAjatattvetyAdi-atha svAminaH sadupadezaprAptyanantaraM svazarmaNi Atmahite artha-tadantara sajjanoMke svAmI jayakumArane guru-bhagavAn vRSabhadevake prasAdase bhayaMkara vRttiko parivartita kara acchatA-saralatAko prApta kiyaa| ___ arthAntara-sadA aruNa-sArathike dvArA udita-prakaTa vRtti-pravRttiko parivartita kara guru-bRhaspatike anu pazcAt AnevAle graha-zukrakI prAptise satAMpatinakSatroMke svAmI sUryane acchatA-asUryatAko prApta kiyA / athavA dAruNA-kASThake dvArA vRttiko parivartita kara satAM patiH-sajjanoMke svAmI una jayakumArane guru-bhagavAn vRSabhadevake anugraha-prasannatA kI prAptise acchatA-sphaTikatAko prApta kiyA // 1 // artha-tadanantara AtmahitameM jAgarUka jayakumArake rAjatattva-prajApAlana rUpa rAjatattvakA parityAga honese pazyataH-carAcarakA avalokana karane vAle harataH-mahAdeva zrIvRSabhadevakI saminA-udita-varNatA-RSabhadeva dvArA pratipAdita varNatA-digambara mudrA jAtA-sampanna huI, arthAt bhagavAn RSabhadevane
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3] aSTAviMzatitamaH sargaH anidrAloranalasasya jayakumArasya rAjatatvaparityAgAt pRthivIpAlakarUpatAparityAgAt, saminA yoginA udito yo varNaH svajAtIyasamUhalakSaNastattaH pazyataH samavalokayataH harataH zrIvRSabhadevasvAminaH mahAdevAd jAtA samprAptA / svazamaNi anidrAloH kartavyakArye samuditasya kasyApi janasya pazyatoharataH svarNakArA hetoH rAjatattvaparityAgAt durvarNatA saminena abhyuditasUryeNa uditaM vaNaM hema tattA jAtA / ahaH dinaM pazyataH, ataH svazarmaNi anidrAlorjanasya rAjJastattvaM candramasaH svarUpaM rAtrilakSaNaM tasya parityAgAt samyag inaH sUryaH saminastena udito yo varNa stattA jAtA // 2 // sphoTayituM hi kamalaM kaumudaM nAnvamanyata / sAnugraha tayArhantamupetyAsIt tapodhanaH ||3|| 1247 sphoTayitumityAdi - kamalaM kasyAtmano malaM rAgadveSAdirUpaM sphoTayituM dUrIkartu tAvat kau pRthivyAM mudaM harSaM kiJcidapi nAnvamanyata asmin bhUtale viprayogAditayA sarvadA duHkhaM vihAya sukhasya nAmalezo'pi nAstIti buddhimAn jayaH anugraheNa paroddharaNalakSaNena sahitaH sAnugrahastasya bhAvastatA tathA arhantaM samullasantaM bhagavantaM prApya tapodhana AsIt / kamalaM jalajaM sphoTa yitaM vikAsayituM punaH kaumudaM rAtrivikAsikamalasamUhaM yo nAnvamanyata sa sAnUnAM zikharANAM guhaH saMgrahaH sambhavati yatra tasya bhAvastattA tayA arhantaM samullasantaM udayanAmaparvatam upetya adhiruhya tapodhanaH dharmAdhikArI AsIt sUryaH ||3|| jisa digambara mudrAkA kathana kiyA thA, Atmahita meM sAvadhAna rahane vAle jaya kumArane use dhAraNa kiyA / arthAntara - apane karane yogya kAryake viSaya meM sAvadhAna rahane vAle kisI manuSya ke svarNakArake nimittase jo durvarNatA - kurUpatA pakSameM cA~dIrUpatA A gaI thI, usameM punaH rAjatattva parityAgAt cA~dIpanakA parityAga honese samyak kArase udita sUrya sadRzavarNatA - suvarNapanA jAtA prakaTa ho gayA / athavA ahaH pazyataH - dinako dekhane vAle evaM AtmasukhameM sAvadhAna vyaktike candratvakA parityAga hone se punaH sUryarUpatA prakaTa ho gaI ||2 // artha - jayakumAra ne kamala - rAgadveSAdirUpa Atmamalako dUra karaneke liye kaumuda - pRthvIsambandhI harSako svIkRta nahIM kiyA thA / isaliye ve parake uddhAra rUpa anugrahase sahita honeke kAraNa zobhAyamAna arhanta-vRSabha jinendrake pAsa jAkara tapodhana-muni ho gaye / athavA
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1248 jayodaya-mahAkAvyam |4-6 sahasA saha sAreNApadUSaNamabhUSaNam / jAtarUpamasau bheje reje svaguNapUSaNaH // 4 // sahasetyAdi-asau jayakumAraH sahasA zIghrameva sAreNa utsAhena saha vartamAnam apadUSaNaM doSavajitam abhUSaNaM ca veSabhUSAvajitaM jAtarUpaM digambaratvaM bheje dhRtavAn san svaguNAnAM kSamAdInAM pUSeva sUrya iva NaH nirNayakArakaH san zuzubhe // 4 // sadAcAravihIno'pi sadAcAraparAyaNaH / sa rAjApi tapasvI san samakSo'pyakSarodhakaH // 5 // sadAcAretyAdi-sadA nirantaraM yazcAraH paryaTanaM vyartha bhramaNaM tena vihInaH sannaphi savAcAra eva parAyaNa iti virodhastasmAt sadAcAre dhyAnasvAdhyAyAdilakSaNe parAyaNaH tatpara ityarthaH / samakSaH api pavitrendriyaH sannapi akSANAM rodhakaH parihAraka iti virodha. stasmAt samakSaH sarvasAdhAraNAnAM gocaraH, yadvA samyag akSa AtmA sa samakSaH san akSarodhakaH indriyavijayI ityrthH| sa rAjA pRthvIpAlakaH sannapi tapasvIti virodhastasmAt sa rAjA zobhanazarIraH san tapasvI jAtaH // 5 // hareyaiverayA vyAptaM bhoginAmadhinAyakaH / ahInaH sarpavat tAvat kaJcukaM parimuktavAn // 6 // arthAntara-kamaloMko vikasita karaneke liye sUryane kumudasamUhako svIkRta nahIM kiyA, kintu sAnugrahatA-zikharoMke saMgrahase suzobhita udayAcalako prApta kara vaha tapodhana-dharmadhana-dharmAdhikArI ho gayA // 3 // artha-jayakumArane zIghra hI utsAhase sahita, doSarahita evaM AbhUSaNarahita digambara mudrAko dhAraNa kiyA aura AtmaguNoMke sUryake samAna nirNAyaka ho suzobhita hone lage // 4 // ___artha-vaha muni jayakumAra sadAcAra-nirantara paribhramaNase rahita hokara bhI sadAcAraparAyaNa the, nirantara paribhramaNa karane meM tatpara rahate the (parihAra pakSa meM dhyAna-svAdhyAya Adi samIcIna AcAra-AcaraNameM tatpara the), rAjA hokara bhI tapasvI the (parihAra pakSameM rAjA-sundara zarIra vAle hokara bhI tapasvI the) aura samakSa-paJcendriyoMse sahita hokara bhI akSarodhaka-indriyoMkA nirodha karanevAle the (parihAra pakSa meM samakSa-sarvasAdhAraNake gocara-milaneke yogya athavA samIcIna akSa-AtmAse sahita the.) // 5 //
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-8] aSTAviMzatitamaH sargaH 1249 herayaivetyAdi-sarpavat sa rAjA jayakumAraH bhoginAM sukhosampattizAlinA pakSe sarpANAmadhinAyakaH, ata evAhInaH samunnataH pakSe'hInAM sarpANAminaH svAmI, irayA vyAptaM pRthivyA svIkRtaM pakSe viSarUpavyApattisamAkAntaM kaJcukamaGgarakSaka pakSe nirmoka muktavAn tatyAja // 6 // paJcamuSTi sphuraddiSTiH pravRtto'khilasaMyame / uccakhAna mahAbhAgo vRjinAn vRjinopamAn // 7 // paJcamuSTItyAdi-sphurantI diSTi: bhAgyasattA yasya sa vRjinopamAna pApatulyAn vRjinAn kezAn paJcamuSTi yathA syAttathA uccakhAna paJcamuSTilocanaM kRtavAn ityarthaH / 'vRjinaM kaluSe klIvaM keze nA kuTile triSu' iti vizvalocane // 7 // kRtAbhisandhirabhyaGganIrAgamahitodayaH / muktAhAratayA reje muktikAntAkaragrahe // 8 // kRtAbhisandhirityAdi-muktikAntAyAH karAhe pariNayane kRtA abhisandhivicAradhArA yena saH, aGgamabhivyApya vartata ityabhyaGgaM zarIraM prati ye rAgAt niSkAntA norAgAstaimahitaH pUjita udayo yasya sa norAgamahitodayaH pakSe'bhyaGgamudvartanaM ca noraM ca tayoH Agamena saMsargeNa hitasyodayo yasya saH, muktaH AhAro'zanaM yena tasya bhAvastattA tayA, pakSe muktAnAM mauktikAnAM hAro yasya tasya bhAvastena reje zuzubhe // 8 // artha-jo sarpake samAna bhogiyoM-sukhasampattizAlI manuSyoM (pakSameM phaNAdhArI sauM) ke nAyaka the tathA ahIna-samunnata (pakSameM ahiyoM soke ina- . svAmo) the, aise jayakumArane irA pRthivIrUpa irA-madirAke dvArA vyApta kaJcukaaMgarakSaka pakSameM kAMcalIko chor3a diyA thA // 6 // artha-jinakA bhAgya prabala thA tathA jo sakala saMpamake dhAraNa karanemeM pravRtta the, aise jayakumArane pApatulya kezoMko pA~ca muSTiyoMmeM hI ukhAr3a DAlA // 7 // artha-muktirUpI kAntAke pANigrahaNa-vivAhameM jinakA abhiprAya laga rahA hai tathA abhyaGganIrAga-zarIrake prati vItarAga manuSyoMke dvArA jinakA udayaabhyudaya pUjita hai (pakSameM ubaTana aura jalase jinakI zobhA bar3ha rahI hai), aise jayakumAra muktAhAratayA-AhArakA tyAga karanese (pakSameM motiyA~kA hAra dhAraNa karanese) suzobhita ho rahe the // 8 //
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1250 jayodaya-mahAkAvyam [9-11 prAyazcittaM cakAraiSa vinayena samanvitam / svAdhyAyasahitaM dhIraH pariNAmAnuyogavAn / / 9 / / prAyazcittamityAdi-pariNAmAnAM nijabhAvAnAmanuyogaH samyak preraNA tadvAn eSa dhIro jayakumAraH prAyaH pracurabhAvena cittaM svAdhyAyasahitaM vinayena namrabhAvena samanvitaM saMyuktaM cakAra kRtavAn // 9 // amAnaddhitaravArthagrAmAya lokavarmanA / yojanenApyalabhyAya ladhanaM kRtavAn muhuH // 10 // amAnavardhItyAdi-yaH jayakumAraH amAnavairdevajanairlabhyA yA RddhayaH sampattayastAsAM tattvArthasya yo grAmaH samUhaH, athavA tu amAnavardhInAM tattvAnAM ca jIvAdInAM grAmaH samUhaH, pakSe etannAmaka janasthAnaM tasmai janena sarvasAdhAraNalokena alabhyAya aprApyAya yadvA yojanenA'pi catuHkozAtmakena alabhyAya atidUrAye ityarthaH, muhuH laGghanamanazanaM pakSe viharaNaM kRtavAn // 10 // mAravArAbhyatItaH sannatho nodalatAzritaH / nivRttipathaniSTho'pi vRttisaMkhyAnavAnabhUt // 11 // mAravAretyAdi-atha punaH sa mAravAreNa nAma dezena abhyatItaH sannapi udalatA jalayuktatAM na dhita iti virodha:, tasmAnmArasya kAmadevasya yo vAraH samAkramaNaM artha-apane bhAvoMkI preraNAse sahita dhIravIra jayakumAra prAyazcitta aura vinayase sahita svAdhyAyako karate the athavA apane cittako atyadhika mAtrAmeM svAdhyAya-Atmacintana aura vinayase yukta karate the // 9 // ___artha-jayakumAra munine gaNadharAdi devajanoMke dvArA prApta karane yogya RddhiyoM-sampattiyoMkI yathArthatAke samUhako athavA gaNadharAdi devajanoMke dvArA prApta karane yogya RddhiyoM aura jIvAdi tattvoMke usa samUhake liye jo ki laukika mArgase sAdhAraNa janoMke dvArA prApta nahIM kiyA jA sakatA, bahuta bAra upavAsa kiye the / athavA usa sthAnavizeSako jo ki yojanake dvArA bhI-eka yojana bhI calakara prApta nahIM kiyA jA sakatA, prApta karaneke liye lavana-vihAra kiyA thA // 10 // ___ artha-tadanantara jayakumAra muni mAravArAbhyatItaH-mAravAr3a deva atikrAnta hone para bhI udalatAM-jalayukta pradezatAko prApta nahIM hue the (parihAra pakSameM
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12-13 ] aSTAviMzatitamaH sargaH 1251 tenAbhyatItaH san, atha UnovalatAM ralayorabhedAvUnodaratA svalpabhojanagrAhakatAM zritaH, nivRttA vRttiryasmAn sa nivRttiretAdRze pathi niSThA yasyetyevaMbhUtaH sannapi vRttInAM saMkhyAnaM tadvAnabhUviti virodhastasmAnnivRttipathe bhuktimArge vRttirahite niSThA yasya sa vRttisaMkhyAnanAmakAnuSThAnavAnabhUt / / 11 // anekAntapratiSTho'pi caikAntasthitimabhyagAt / akAyaklezasaMbhUtaH kAyaklezamapi zrayan // 12 // anekAntetyAdi-anekAnta ekAnte na bhavatIti saMkIrNo dezaH, tatpratiSThaH san ekAnte nirjane veze sthitimabhyagAd iti virodha:, tasmAdanekAnte nAma syAdvAdasiddhAnte pratiSThA yasya sa ityarthaH kaaryH| kAyaklezaM zarIrasya kaSTaM zrayannapi kAyaklezo na sambhUto na bhavatIti virodhastasmAt akAya nAma pApAya klezasaMbhUtaH kaSTakAraka: apahartAsId ityarthaH / kAyaklezanAmakaM tapazca kRtavAnityarthaH // 12 // nIrasatvamathAvAJchat samInapariNAmavAn / nadInAbhAvamApApi niroktaguNAzrayAt // 13 // nIrasatvamityAdi-saminAmiSTAniSTapadArtheSu tulyabhAvadhAriNAminaH svAmI tasya pariNAmataH sa jayakumAraH nIrasatvaM sarvatrApi bhojanAdiSu rasAbhAvastamevAvAJchat / evaM nirjarAyAM pUrvabaddhakarmakSapaNAyAmuktasya guNasyAzrayatvAd dInamAvaM nApa / tathA sa mAravArAbhyatItaH-kAmadevake AkramaNase rahita honepara Unodala(ra)tA-Unodaraavamaudarya tapako prApta hue the), tathA vRttirahita mArgameM sthita hokara bhI vRttisaMkhyAnase yukta hue the (parihAra pakSa meM nivRttipatha-nivANamArga-mokSamArga sthita hokara bhI vRttisaMkhyAna nAmaka tapase yukta hue the) // 11 // ____artha-jayakumAra munirAja anekAntapratiSTha-jaba bahuta sthAnameM sthita hokara bhI ekAnta sthiti-ekAnta-nirjana sthAnameM sthitiko prApta hue the (parihAra pakSameM anekAnta nAmaka syAvAda siddhAntameM sthita hokara bhI ekAnta sthitivivikta zayyAsana nAmaka tapako prApta hue the tathA kAyaklezase rahita hokara bhI kAyaklezako prApta hae the (parihAra pakSameM akAyaklezasambhUtaH-pApake parihArake liye hone vAle paJcAgni tapa Adi klezoMse rahita hokara bhI AtApanAdi yogarUpa kAyakleza nAmaka tapakA Azraya lete the // 12 // artha-tadanantara iSTa-aniSTa padArthoM meM samatAbhAva rakhane vAloMmeM pramukhasAdhuoMke pariNAmase yukta jayakumAra muni bhojanAdikameM nIrasatva-rasaparityAgakI vAJchA kI, arthAt rasaparityAga nAmaka tapa dhAraNa kiyA aura nirjarA
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya- mahAkAvyam [ 14-15 mInapariNAmato matsyarUpatvAnnIrasadbhAvaM jalasadbhAvamavAJchat jalena rahito nirjarastasya guNasyAzrayAt nadInabhAvaM samudrarUpatAM cApeti virodhaH // 13 // nAnAtmavartano'pyAsId bahulohamayatvataH / samujjvalaguNasthAna graho'bhUt tantuvAyavat // 14 // 1252 nAnAtmetyAdi - bahulohamayatvataH analpAyAsayuktatvataH nAnAtmavartanaH anekarUpabhAjanasahita AsIt, sa ca bahulohamayatvataH anekaprakArohApohayuktatvAt so'pi nAnAtmavartana: / Atmani na vartata iti anAtmavartano nAsIt, Atmani bahucintAvAn babhUvetyarthaH / sa ca samujjvalAnAM guNAnAM zIlasaMyamAdInAM pakSe sUtrANAM sthAnaM gRhNAtIti sa tantuvAyavat paTakAravad abhUt / guNasthAnamiti mumukSUNAM saMkramaNapadAnAM saMjJA jinAgame / / 14 / / rAjasatvamatIyAya satvaraM jitabhAvanaH / kaJjAtamadhikurvANastamopahatayA sthitaH || 15 / / sattAsthita karmoMkI kSapaNAke guNoMkA Azraya honeke kAraNa unhoMne dInabhAvadInatAko prApta nahIM kiyA, arthAt kisI rasakI prAptike liye dInatAko prakaTa nahIM hone diyA / arthAntara - mIna - matsyarUpa pariNAmase yukta honeke kAraNa unhoMne nIrasattva - jalake sadbhAva ko icchA kI tathA nirjara - nirjala - jalAbhAva ke kathita guNoMkA Azraya honese ve nadInabhAva - samudratvako prApta hue, arthAt jo jalAbhAvakA icchuka hai vaha samudrabhAvako kaise prApta hogA ? yaha virodha hai, parihAra pakSa meM nirjarAke guNoM kA Azraya honese unhoMne kabhI dInatAko prApta nahIM kiyA || 13|| artha - ve jayakumAra muni bahula - Uhamaya - aneka prakArake UhApoha se sahita hokara bhI anAtmavartana - AtmAko chor3a anya padArthoMmeM pravRtti karanevAle nahIM the, arthAt apanA upayoga AtmAmeM athavA bahu-lohamaya - atyadhika loha dhAturUpa hokara nAnAtmavartana - aneka prakArake bhAjanoMse sahita the tathA tantuvAya - julAhAke samAna apanA ujjvala guNasthAna- sUtake sthAnoMko grahaNa karanevAle the ( pakSa meM nirmala guNasthAna - SaSTha-saptama guNasthAnako grahaNa karanevAle the, arthAt pramattavirata aura apramatta guNasthAna meM pravRtti karanevAle the ||14|| bhAvArtha - moha aura yogake nimittase AtmAke pariNAmoMmeM jo tAratamya hotA hai, use guNasthAna kahate haiM / ye 14 hote haiM / chaThaveM guNasthAnase lekara Age saba guNasthAna muniyoMke hI hote haiM ||14||
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16-17 ] aSTAviMzatitamaH sargaH 1252 rAjasatvamityAdi-sa jayakumAraH tapopahatayA tamoguNaniharaNatayA pakSe'ndhakAranAzakatayA sUryavasthitaH san kajAtaM svasamutpannaM kamAnandaM pakSe kamalamadhikurvANa: san sattvena nAmaguNena raJjitA bhAvanA manovRttiryasya saH pakSe sattvena zIghrameva jitaM bhAnAM nakSatrANAmavanaM rakSaNaM yena sa, 'avanaM rakSaNe mudi' iti vizvalocane / rAjasatvaM rAjasaguNaM pakSe rAjJaH candrasya sattvamatIyAya tyaktavAn bhUparUpaM ca tyaktavAn // 15 // dina eva vyabhAt sadyo gocarIkRtabhakSaNaH / rAtrAvavidhuratvena sthitimAptvetyathAdbhutam // 16 // dinetyAdi-sa dina eva sadyaH sakRdekavAraM gocarIvRttyA kRtaM bhakSaNaM bhojanasvI. kAro yena saH pakSe gocarIkRtaH spaSTatA nIto nAnAM tArakANAM kSaNaH samayo rAtrilakSaNo yena saH, atha punaH rAtrau avidhuratvena avikalatvena pakSe vidhu candramasaM rAti pAtIti tadabhAvavatvena candrarahitatvena sthiti nizcalatAM pakSe vyavasthAM AptvA svIkRtya vyabhAt zuzubhe / etadadbhutam // 16 // apUrvakaraNaM kartuM sa pRthaktvavicArataH / apramattadazAviSTa AtmAnaM vicacAra saH // 17 // apUrvakaraNamityAdi-saH apramattadazAM pramAdarahitAmavasthAM yadvA'pramattanAmaka. saptamaguNasthAnavRttimAviSTaH san pRthaktvavitarkataH svazarorAdapi mamAyamAtmA bhinna artha-jo tamopahatA-tamoguNake nAzaka, pakSameM andhakArake nAzaka honese sUryake samAna sthita the, jo jAtaM kaM-samutpanna AtmasambandhI Anandako (pakSameM kaMjAtaM-kamalako adhikRta kiye hue the aura sattvaraMjitabhAvanaH-sattvaguNase anurakta manovRtti vAle the (pakSameM sattvaraM zIghra hI jitabhAvanaH-nakSatroMke avanarakSaNako jItane vAle the / ) aise jayakumAra munine rAjasatva-rajoguNakA (pakSameM candramAkA athavA rAjAvasthAke astitvakA ullaMghana kiyA thaa)| bhAvArtha-unhoMne tamoguNa aura rAjasaguNa para vijaya prApta kI thii||15|| artha-ve dinameM hI eka hI bAra AhAra karate the aura rAtrimeM pUrNarUpase nizcalatAko prAptakara suzobhita hote the / athavA ve dinameM ho bha-kSaNa-nakSatroMkA samaya, arthAt rAtriko prakaTa karate the aura rAtrimeM candrAbhAvako sthitiko prApta kara suzobhita the, yaha AzcaryakI bAta thI // 16 // artha-apramattadazA-pramAdarahita dazAko prApta hue jayakumAra muni pRthaktvavitarka-apane zarIrase merI yaha AtmA pRthak hai, isa prakArake vicArase apUrvakaraNa
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1254 jayodaya-mahAkAvyam [ 18-20 ityevaM vitarkataH, AtmAnaM apUrvam akAraH pUrvasmin yasya tatkaraNam akaraNaM karaNerindriya rahitamatIndriyaM kRtakRtyaM vA katu vicacAra vicAritavAn / athavA pRthaktvavitarkanAmakazukladhyAnataH apUrvakaraNanAmaguNasthAnaM katuM vicacAra // 17 // nivRttIcchurapItyatrAnivRttikaraNaM gtH| jAtucit saMparAyatvamityato'sya babhUva tat // 18 // nivRttItyAdi-sa nivRttIcchurapi saMsArAvatiyAtumicchuH san anivRttikaraNaM nivRttirahitatvaM gata iti virodhaH, tasmAdanivRtti nAma guNasthAnaM prApta ityrthH| ata evAsya punarjAtucit samparAyatvaM yatkiJcitkaSAyayuktatvaM yadvA sUkSmasAmparAyanAmaguNasthAnavattvaM cAsya babhUva // 18 // sa mohaM pAtayAmAsa samo'haM jinapairiti / anubhUtAtmasAmo'pyanubhUtadayAzrayaH // 19 // sa mohamityAdi-anu tato'nantaraM bhUtadayAzrayaH prANimAtreSu dayAvAn saH, ahaM jinaparbhagavadbhirahadbhiH samastulya itotthamanubhUtamAtmasAmayaM yena sa mohaM pAtayAmAsa kSINamohanAmakaguNasthAnaM prAptavAniti // 19 // aziSTamantyajaM spRSTvA varNato yastavAvijaH / tatkSaNAt kevalaM dhRtvA snAtakatvamagAvasau // 20 // akaraNa-indriyarahita athavA karane yogya kAryase rahita AtmAko karaneke liye athavA pRthaktva vitarka vicAra nAmaka zukla dhyAnase apUrvakaraNa nAmaka aSTama guNasthAnako prApta karaneke liye vicAra karane lage // 17 // ____ artha-munirAja jayakumAra yadyapi nivRtti-saMsArase pAra honeke icchuka the, to bhI anivRttikaraNa-pAra na hone yogya avasthAko prApta hue / yaha virodha hai| parihAra pakSa meM anivRttikaraNa nAmaka navama guNasthAnako prApta hue| pazcAt kadAcit inake kiJcit-atyanta sUkSma kaSAyase sahita avasthA huI athavA sUkSma sAmparAya nAmaka dazama guNasthAna prApta huA // 18 // artha-pazcAt prANimAtrapara dayA karanevAle jayakumAra munine maiM jinendra bhagavAnke tulya hU~, arthAt zaktiko apekSA unhIMke samAna jJAtA draSTA svabhAva vAlA hUM, isa prakAra AtmazaktikA anubhava karate hue moha karmakA kSayakara | diyA // 19 //
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21-22 ] aSTAviMzatitamaH sargaH 1255 aziSTamityAdi-aziSTaM sabhyatArahitam antyajaM cANDAlAdikaM spRSTvA yaH varNato jAtyA AdijaH prathamavarNotpannaH sa punastatkSaNAdeva ke jale balaM zarIraM dhRtvA samavagAhotyarthaH, snAtako jAtaH kRtasnAno'bhUt / tathA yo varNataH akSaroccAraNAtmakanAmataH Adau jakAro yasya etAdRzo yaH yakAro'rthAt jayaH jayakumAro muniH, saH akAreNa ziSTaM prArabdhoccAraNam antye bhavo'ntyo jakAro yasya taM ajaM paramAtmarUpaM spRSTvA samAsAdya tatkSaNAdeva kevalaM nAmAtIndriyaM pUrNa jJAnaM dhRtvA samprApya snAtakatvamahattvam agAt prAptavAn // 20 // vilomagAminaM caiva nijaM matvA jino'bhavat / sahiSNabhAvataH svIyAM zaktimudyotayannayam // 21 // vilometyAdi-ayaM jayakumAraH vilomagAminaviruddhamapi janaM nijaM bandhurUpaM caiva matvA sahiSNubhAvataH kSamAzIlatvAt svIyAM zaktimudyotayan jino'bhavat / tathA nijamityetatpadaM vilomagAminaM viparItapAThaM matvA jinaH samabhUditi yuktam // 21 // vinatAtmabhuvA kinna saamprtmjpkssinnaa| ahindurayatA'vApi hindujAtena dhImatA // 22 // vinatetyAdi-hiMsAM dUSayantIti hindavasteSAM tAtena pUjyena dhImatA vijJena tena vinataH parAjitaH AtmabhUH kAmo yena tena, sAmpratamadhunA ajapakSiNA Atmacintakena artha-jo varNakI apekSA Adi varNaja-kSatriya varNameM utpanna the, aise jayakumAra muni aziSTa-asabhya antyaja-cANDAlakA sparzakara tatkAla ke-jalameM valaM dhRtvA-zarIra dhAraNakara-jalameM DubakI lagAkara snAtakatva-kRtasnAna avasthAko prApta hue / atha ca, varNa-akSarakI apekSA jisake AdimeM ja hai, aisA ya, arthAt jaya munine jisake prArambhameM a hai aura antameM ja hai aise aja-paramAtmAkA sparzakara-dhyAnakara tatkAla kevalajJAna prAptakara snAtakatva-arhanta avasthA prApta kara lI // 20 // artha-jayakumAra muni viruddha puruSako bhI apanA bandhu mAnakara sahanazIlatAse apanI zakti vikasita karate hue jina-arhanta ho gaye the, athavA 'nija' isa padako viparIta kramase mAnakara jina hue the // 21 // artha-jinhoMne kAmadevako jIta liyA thA, jo aja-paramAtmAke pakSase sahita the athavA Atmacintaka the, hinduoMke pUjya the tathA buddhimAn the, aise jayakumAra kevalIne kyA hiMsakatvakA abhAva prApta nahIM kiyA thA ? avazya prApta kiyA thaa|
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1256 jayodaya-mahAkAvyam [ 23-24 ahindurayatA hiMsakatvAbhAvatA kinna avApi prAptA apitu prAptava / tathA vijatAtmabhavA galDena nAmAjapakSiNA kRSNakhagena ahiM nAma sapaM durayatA nirAkurvatA tena sAmprataM hindutA kinnAvApi kintu prAptava // 22 // sugartasamitAGkAnAM kaNAnAM tena sAdhunA / niStuSIkaraNAyAtha dhRtA musalamAnatA // 23 // sugartetyAdi-sugarte udUkhale samitaH prApto'H syAna yasteSAM sugartasamitAGkAnAM 'pakSe suSThu gacchatIti sugaH sugaM ca tavRtaM ca yasya sa sugto yathArthasatyavAdI sa cAso samI samadarzI tasya bhAvastattA aGka utsaGge yeSAM teSAM kaNAnAM dhAnyAnAM tathA AtmajJAnAnAM niStuSIkara gAya tuSarahitattvAya yahA nirdoSatvAya tena jayakumAreNa adhunA sAMprataM sA prasiddhA musalamAnatA muzalasya nAma kASThasya mAnatA pakSe yavanatA dhRtA svIkRtA // 23 // anyApohatayA cittalakSaNe'tha kSaNe sthitim / dhRtvA tathAgatasyApi tattvaM tena bhaviSyataH // 24 // ___ anyApohetyAdi-cittalakSaNe Atmadravye yadvA cittasyAtmano lakSaNaM saMvedanaM yatra tasmin kSaNe samaye anyApohasya anyasya saMsAriprapaJcasyApoho'sadbhAvastasya bhAvastayA sthiti kRtvA AtmacintanatatpareNa tena gatasya bhUtasya tathA bhaviSyatazca tattvaM sampUrNamapi vastu tenA''pi parijJAtam tathA anyApohatayA anyavyavacchedena kRtvA cittalakSaNe sthiti dhRtvA kSaNavizarAravo jJAnakSaNA eva na tvanyat kiJcid iti mattvA tena bhaviSyatattathAgatasya tasvamapi cA''pi prAptam // 24 // arthA.tara-jo vinatAkA putra thA, ahiM durayatA-sarpako naSTa karatA thA, tathA buddhimAn thA, aise ajapakSI-kRSNake vAhanabhUta garuDa pakSIne kyA isa samaya hindutA-hindUpanako prApta nahIM kiyA thA ? kiyA thA // 22 // ___ artha-udUkhala rUpa gartameM sthita dhAnyakaNoMko tuSarahita karaneke liye una jayakumArane isa samaya vaha prasiddha musalamAnatA musala-mUSalako sadRzatA prApta kI thii| ___arthAntara-yathArthavAditA aura samadarzIpanase sahita AtmajJAniyoMko nirdoSatA prApta karAneke liye isa samaya unhoMne musalamAnapanA svIkRta kiyA thA // 23 // ____ artha-unhoMne cittalakSaNa-AtmadravyameM athavA AtmAkA lakSaNabhUtasaMvedana jisameM vidyamAna hai, aise kSaNa-samaya athavA utsavameM anya sAMsArika prapaJcake abhAvapUrvaka sthiti karanevAle una jayakumArane bhUta tathA bhaviSyat
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25-26 ] aSTAviMzatitamaH sargaH 1257 IzAyitAM trisandhyaM hi svIcakAra mahAmanAH / nayenAvarNavAvazca janeSu pratipAditaH // 25 // IzAyitAmityAdi-yena janeSu avarNavAdo nindAkaraNaM na pratipAditaH, sa mahAmanA udAracittaH trisandhyaM sarvadaiva Izasya bhagavato'yaH zubhAvaho vidhiH yasya tattAM bhagavadbhAjakatAM svIcakAra jayakumAraH / tathA yena nayena nItimArgeNa janeSu avarNavAdaH jAtivarNarahitatvaM pratipAditaH, sa mahAmanA asAmpradAyikacitta IzAyitAM krizciyanavRttitAM svIcakAreti // 25 // AtmAdarayutenApi saantsthossmvihiintaa| samakSalakSaNArtheSu vaikalyamadhigacchatA // 26 // AtmetyAdi-Atmani svarUpe Adarayutena tallInena, samakSaM lakSaNaM yeSAM teSu sAMsArikeSu artheSu indriyagocareSu vaikalyaM nissAratvamadhigacchatA jAnatA jayakumAreNa antasthasyoSmaNo mAnasikavyathAyA vihInatA sA prasiddhA nirAkulasthitirApi prAptA / tathA At akArAtsamArabhya sakAre Adarayutena sampUrNAnAmakSarANAM samakSarANAM kSaNaH utsavaH avakAzo vA yatra teSu artheSu sampUrNAkSarajJAneSu ityarthaH, vaikalyamadhigacchatA apUrNatvaM kAlasambandhI samasta tattva prApta kara liyA thA, jAna liyA thaa| tathA anyavyavaccheda rUpase cittalakSaNa-saMvedanameM sthiti kara unhoMne bhUta-bhaviSyatke samasta tattvako jAna liyA thA // 24 / / artha-jinhoMne manuSyoMmeM avarNavAda-nindA na karanekA upadeza pratipAdita kiyA, una udAracitta jayakumArane sadA IzAyitA-bhagavadviSayaka zubha vidhise sahita bhAvako svIkRta kiyA thaa| tathA jisa notimArgase manuSyoMmeM avarNavAdavarNa-jAti Adi kucha nahIM hai, saba eka samAna hai, isa siddhAntakA pratipAdana kiyA thA, usa nIti mArgakI apekSA una udArahRdaya jayakumArane IzAyitAkrizciyana panako svIkRta kiyA thA // 25 / / artha-svarUpameM Adarase sahita tathA pratyakSa lakSaNase yukta sAMsArika padArthoM meM vikalatA-nissAratAko jAnane vAle jayakumArane usa prasiddha mAnasika pIr3Ake abhAvakI sthitiko prApta kiyA thaa| arthAntara-a se lekara ma paryantake akSaroMmeM Adarase yukta tathA samasta akSaraviSayaka jJAnameM apUrNatAkA anubhava karanevAle jayakumArane antastha aura USmA varNoM kA asadbhAva svIkRta kiyA thaa|
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1258 jayodaya-mahAkAvyam [ 27-28 prAptena antasthAzca USmANazca yadvA teSAM vihInatA yakArAvihakAraparyantAkSarajJAnarahitatA Api // 26 // namaHstuto'yamoMkAro visargAntasvarUpataH / tenAnandamayenApi rUpApabhraMzavedinA // 27 // nama ityAdi-tena jayakumAreNa oMkAra ityayamakSaraH namaHstutaH namaHzabdena yuktaH Api japitumArabdhaH, tataH rUpasya apabhraMzo vinAzastadvedinA rUpAtItadhyAnajJena ata eva Anandamayena paramaprasannabhAvaM prAptena makAreNa na stuto, yo'yamoMkAraH makArarahitaH punavisargAntasvarUpataH oH iti evaMrUpaH Api prAptaH, rUpasya yo'pabhraMzo vikArastadvedinA aspaSTa bhASiNA iti harSasamaye oH ityucyate sarvaistathA tenApi 'oM namaH' iti jApatatpareNa oH iti harSAtirekaH prApta ityartha // 27 // tapasAdhigatAmeva kAJcanasthitimAdadhat / mudrocitaM prayogeNa ke kaNaM kRtavAnasau // 28 // tapasetyAdi-tapasA vahniprayogeNAdhigatAM prAptAM kAJcanasya suvarNasya sthiti Adadhat svIkurvan asau jayakumAro mudrocitaM mudrAyogyaM tatsuvaNaM prayogeNa nijakauzalakarmaNA kaGkaNaM kRtavAn, athavA tapasA anazanAdinAdhigatAM kAJcanAnirvacanIyAM sthiti bhAvArtha-a i u R la e o ai au ye 9 svara tathA kavargAdi pA~ca vargoMke paccIsa akSaroMmeM hI jisakA AdarabhAva hai, usakA akSaravijJAna apUrNa rahatA hai, kyoMki samasta akSaroMmeM ya ra la va ye cAra antaHstha aura za Sa sa ha ye cAra USmA varNa bhI sammilita haiN| jo akArase lekara ma paryantake ho akSaroMmeM AdarabhAvase sahita hotA hai, usake antastha aura USmAke ATha akSara chUTa jAte haiM, ataH vikalatA-apUrNatA rahatI hai // 26 // artha-rUpAtIta dhyAnake jJAtA tathA paramaprasanna bhAvako prApta hue una jayakumArane 'oM' isa mantrako namaH zabdake sAtha stutikI, pazcAt rUpake vikArako jAnane vAle una jayakumArane jisameM ma nikala gayA hai aura antameM visarga A gayA hai, aise 'oH' zabdako prApta kiyA // 27 // artha-anazanAdi tapase prApta kisI anirvacanIya dazAko dhAraNa karanevAle jayakumArane kaM-apanI AtmAko kaNa-AtmanirNayase yukta ata eva mud rocitaMprasannatAse zobhA yukta kiyaa| arthAntara-tapasA-agnike prabhAvase prApta suvarNakI sthitiko svIkRta karate
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29-30 ] aSTAviMzatitamaH sargaH 1259 mavasthAmAdadhadasau jayakumAraH kaM AtmAnaM kasyAtmanaH NaH nirNayo yasya taM svAtmadhyAnalInam ata eva muvA prasannatayA rocitaM zobhAyuktaM kRtavAn // 28 // yo nAbhijAtapatrAttaM siktvAtho maansaamRtH| . zikhAlutAM nayan vAtaM kalpadrumamivAnvagAt // 29 // yo nAbhijAtetyAdi-yo jayakumAraH, abhijAtaM na bhavatIti nAbhijAtaM nikRSTaM patraM tenAtaM nAbhijAtapatrAtta honajAtIyaM turuSkAdikaM mAnasAmRtarudArabhAvaH siktvA'laMkRtya zikhAlutAM nayan cUDAyuktAM hindUpariNati prApayan kalpasya parivartanasya drumamivAnvagAt kAya....(?) ityAdivat / athavA nAbhijAtaH parAtta zuSkaprAyaM vRkSaM mAnasasya nAma sarovarasya amRta laiH siktvAbhiSicya punaH zikhAlutAM nayana pallavitaM kurvan kalpadumamiva manoharamanvagAt / tathA ca nAbhijAtAtraiH Atta prAptaM prathamaM nAbhikamalAt samutthaM vAtaM pavanaM mAnasAmRtaiH hRdayapavanaiH siktvA sammizrIkRtya puna zikhAlutAM nayan tAlusthavAyutAM prApayan taM kalpanumamiva vAJchitadAyakamanvagAt / / 29 / / yAvad ghanaM netravAlaM tAvad dhAnyAhite rataH / vizvataH zrIsthiti matvA na tadAtisasAra saH // 30 // yAvadityAdi-yAvanmAnaM dhanaM nAma nAgamustAbhidhamauSadhaM tAvat netravAlaM tAvadeva dhAnyaM tasya hiterataH vizvataH zuNThinAma oSadhitaH punaH zrIsthiti vilvaphalamAtrAM matvA zuNThi-dhAnyaka-nAgamustA-netranAla-vilvaphalAni-iti AdAya nAtisAraH atisAraroga hue jayakumArane mudrocita-aMgUThIke yogya usa suvarNako apanI kuzalatAse kaMkaNahastabhUSaNa kara diyA-banA diyA // 28 // artha-una jayakumArane hInajAtIya yavana Adiko udAra bhAvase alaMkRtakara coTIdhArI banAte hue mAnoM parivartanakA vRkSa hI khar3A kara diyA thaa| athavA zuSkaprAya vRkSako mAnasa sarovarake jalase sIMcakara punaH pallavita-harAbharA karate hue kalpavRkSa ke samAna manohara kara diyA thaa| athavA dhyAna mudrAmeM nAbhikamalase utpanna vAyuko hRdayakamalakI vAyuse mizrita kara tAlustha vAyutAko prApta karAte hue vAJchita dAyaka honese mAnoM kalpavRkSa banA diyA // 29 // artha-anya manuSyoMke hitameM tatpara jayakumAra jaba taka megha kI sthiti athavA jaba taka netra kI TimakAra hai, taba taka hI sampatti kI sthiti hai, yaha mAnakara vizva-saMsAra meM Asaktiko prApta nahIM hue the| .
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1260 jayodaya-mahAkAvyam nAptavAn / athavA anyasya hite rataH paropakAraparAyaNaH sa jayakumAro yAvad ghanaM yAvanmAtrakAlamitaM netravAlaM mimeSarUpaM tAvaddhA vizvataH saMsArAt zriyaH sthiti sampattyavasthAnaM matvA tAM nAtisasAra sAMsArikasampattI Asakto nAbhUdityarthaH // 30 // pratyAhAramupeto vA yamitAdhupayogavAn / tatrAntarAya mAsAdya dhAraNAkhyAtimAdadhau // 31 // pratyAhAretyAdi-pratyAhAraM nAma vyAkaraNoktasaMkocamupetaH ayaM jayakumAraH itA aprayogivarNena sa AdeH zabdasyopayogavAn tatra tayormadhye'ntaH AyaH samprAptiryasya varNasamUhasya taM AsAdya 'sAtmetyAdi'-vyAkaraNasUtrasya dhAraNAkhyAti smRtimAdadhau / athavAAhAraM pratyupetaH sa yamitA saMyamitA Adau yeSAM kSamAdInAM teSAm upayogavAn jayakumArastatra bhuktivelAyAmantarAyamAsAdya yatkicid vighnamAtraM prApya punaH dhAraNAkhyAtinanazanasaMkalpakriyAM aaddhau| tathA ca pratyAhAraM nAma dhruvormadhyadezAdiSu yathecchaM manonayanamupetaH sa yamitAyupayogavAn jayakumAraH ayaM mahAtmA tatrAntarA tanmadhye tanmana AsAtha sthApayitvA dhAraNAkhyAti nAma dhyAnasyAGgavizeSamAvadhau // 31 // arthAntara-ghana-nAgamothA, netravAlA, dhanA, soMTha aura bela phalako lekara atisAra rogako prApta nahIM hue| (aprAsaGgika artha hai) // 30 // artha-pratyAhAra-vyAkaraNa zAstrameM kahI huI vidhiko prApta hue ina jayakumArane it saMjJaka antima varNake dvArA Adi prathama akSara aura Adi tathA anta akSarake madhyameM Agata varNoM ko grahaNa kara pratyAhAra vidhiko dhAraNA kI thii| ___ bhAvArtha-vyAkaraNameM Adi aura antima akSara tathA madhyapAtI akSaroMko lekara pratyAhAra banatA hai| jaise 'aiuNa' yahA~ antima Na it saMjJaka hotA hai| use chor3a diyA jAtA hai / Adi akSara a hai aura madhyameM i u Ate haiN| isa prakAra aN pratyAhArameM 'a i u' ina tIna akSaroMkA samAveza hotA hai / ve isa pratyAhAra vidhiko smRtiko prApta the / athavA muni avasthAmeM jaba jayakumAra AhArake prati-AhArake abhiprAyase zrAvakake ghara Ate the, taba apane saMyamIpanakA upayoga karate hue yadi caraNAnuyogameM prasiddha antarAyako prApta hote the, taba punaH upavAsa Adi niyamoMkI dhAraNA karate the| athavA dhyAnakI velAmeM donoM bhoMhoMke bIca apanA mana lagAkara yogazAstrameM prasiddha yamitA Adi vidhikA upayoga karate hue dhAraNA nAmaka dhyAnake aGgako prApta hote the // 31 //
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32-34] aSTAviMzatitamaH sargaH jagatAM vimukhenApi satAM mAgeM sapakSatA / sAdhanena vinA sAdhyasiddhirAtIvaho punaH // 32 / / jagatAmityAdi-jagatAM trilokAnAM vimukhena tena jayakumAreNa satAM mArge sabhyAnAM bamani muktipathe sapakSatA Api ruciH kRtaa| tathA vimukhena pakSimukhyena satAM mArge gagane sapakSatA pakSAbhyAM yuktatA aapi| dhanena vinA parigraheNa rahitatvAd AdhInAmupAthInAmasiddhiH niSphalatA sA cAnirvacanIyAsIt / tathA sAdhanena hetunA vinApi sAdhyasya siddhirasyAsIt punaraho Azcaryam // 32 // apatrapAjjagavRttAt saMtrastahRdayo bhavan / sampallavasamArabdhAM yogacchAyAmupAvizat // 33 // apanapAdityAdi-apanapAt lajjArahitAt pakSe niSpatrAt jagavRttAt laukikacaritrAt saMtrastaM bhayabhItaM hRdayaM yasya sa bhavan yaH jayakumAraH sampado lavA aMzA yatra tena samena prazamabhAvena ArabdhAM pakSe samIcInaH pallavaH samArabdhAM yogasya dhyAnasya chAyAM pakSe yaH sa jayakumAraH agacchAyAM vRkSasya chAyAmupAvizat // 33 // bhaktAtmanA sphuradUpArAdhitA sUpayogitA / vyajanaM vAstukodbhUtalakSaNaM tatra sammatam // 34 // artha-tInoM lokoMse parAGmukha rahanevAle jayakumArane sabhya puruSoMke mArgamokSa mArga meM sapakSatA-ruci prApta kii| athavA vimukha-pakSiyoMmeM mukhya jayakumArane satAM mArge-AkAzameM sapakSayuktatA-pakSasahitapana prApta kiyA athavA dhanake binA-parigrahase rahita honeke kAraNa upAdhiyoMkI vaha anirvacanIya niSphalatA prApta ko / athavA sAdhanake binA bhI sAdhyakI siddhi huI thI, yaha Azcarya kI bAta thI // 32 // artha-apatrapa-lajjArahita jagavRtta-laukika caritrase jinakA hRdaya bhayabhIta ho gayA thA, aise jayakumAra sampattike aMzoMse sahita athavA Agamake samIcIna padoM-varNasamUhake aMzoMse sahita sama-prazamabhAvake dvArA prArabdha-prArambhako gaI yogacchAyA-dhyAnakI chAyAmeM upaviSTa hue / arthAt muni avasthAmeM Agamake pada-padAMzoMkA Azraya le zukla dhyAnameM ArUDha hue the| __ arthAntara-apatrapa-niSpatra-rUkSatama jagatke vyavahArase bhayabhIta hRdaya jo jayakumAra the, ve sampallavasamArabdhAM-samocIna kisalayoMse prArabdha agacchAyAvRkSakI chAyAmeM samupaviSTa hue the / / 33 / /
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1262 jayodaya-mahAkAvyam [35-36 bhaktAtmanetyAdi-tena bhaktAtmanA bhagavadbhaktiyuktena yadvA odanarUpeNa tena sUpayogitA uttamopayogavattA tathaiva dAlIsaMyogitA sphuradUpA spaSTarUpA ArAdhitA tatra kodbhUtalakSaNaM AtmasaMjAtarUpaM vyaJjanaM vAstu bhUyAt / yadvA vAstukAnnAma patrazAkAdudbhUtaM lakSaNaM yasya tad vyaJjanaM nAma lagavaNaM (iti dezabhASAyAM) sammataM yuktameva // 34 // kSamAzIlo'pi san kopakaraNaikaparAyaNaH / babhUva mArdavopeto'pyatIva dRDhadhAraNaH // 35 // kSamAzIla ityAdi-sa kSamAzIlaH parakRtasyAparAdhasyApyupekSAvAn sannapi kopakaraNe krodhAveze parAyaNa iti virodhastasmAt kasyAtmano yAnyupakaraNAni saMyamaniyamAdIni teSu parAyaNa iti prihaarH| mArdavopetaH komalatAyukto'pi atIva dRDhadhAraNaH kAThinyayukta iti viroSastasmAd mArdavadharmopetaH san dRDhadhAraNAvAn babhUveti pari. hAraH // 35 // apyArjavazriyA nityaM samutsavakramaGgataH / pAvanaprakriyo'pyAsottadA zaucaparAyaNaH // 36 // apyAjavetyAdi-ArjavazriyA saralatayA samud harSayukto'pi sa janaH vakramaGgataH kuTilayAcaka iti virodhastasmAt ArjavadharmayuktaH san .samutsavasya kramaM gata Asoditi artha-muni avasthAmeM bhagavadbhaktise yukta jayakumArane atyanta spaSTa, uttama upayogase sahita avasthAkI ArAdhanA kI thii| ata eva kodabhUtalakSaNaAtmAse utpanna lakSaNa, vyaJjana-prakaTa ho, yaha ucita hI thaa| bhagavadbhakta puruSa AtmasvarUpakA anubhavI hotA hI hai| __ arthAntara-bhaktAtma-odanarUpa vyaktine sUpa-dAlakA upayoga kiyA aura vAstuka-bathuAkI bhAjI sAthameM lI, yaha ucita hI thA // 34 // artha-ve jayakumAra kSamAzIla honepara bhI kopakaraNaikaparAyaNa-krodha karanemeM mukhyarUpase tatpara the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki ve kSamAzIla hokara bhI ka-AtmAke upakArI saMyama-niyama Adike karanemeM pramukha rUpase tatpara rahate the| isI prakAra mArdava-komalatAse mukta hokara bhI dRDhadhAraNaH-kaThoratAse yukta the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki ve mArdava dharmase yukta hokara bhI dRDhadhAraNA zaktise yukta the // 35 // ___artha-ve jayakumAra ArjavazrI-saralatAkI zobhAse nirantara samud-harSa sahita hokara bhI vakramaMgata-kuTila yAcaka the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37-38 ] aSTAviMzatitamaH sargaH 1263 parihAraH / pAvanaprakriyaH pavitratAyukto'pi AzaucaparAyaNaH sUtakanAmAzuddhi yukta iti viroSastasmAt zaucadharmayuktassaMtoSazIlassan pavanasyevaM pAvanaM tadrUpaprakriya mAsIt sadA vicaraNazIla iti parihAraH / / 36 / / zyAmatAM nAnvagAccitte satyAnugatavRttimAn / yamAdabhIta evAsIt saMyamaprabhayAnvitaH // 37 // zyAmatAmityAdi-citte satyayA satyabhAmayA nAma mahiSyAnugatA yA sau vRttizceSTA tadvAn sannapi zyAmatAM mAdhavatAM nAnvagAditi virodhaH, tasmAtsatyenAvitathavacanena anugatavRttimAn satyavaktA bhavan zyAmatAM pApAzayatAM nAnvagAd iti prihaarH| yamasya samIcInayA prabhayAnvito'pi yamAdabhIta iti virodhaH, tasmAt saMyamasyendriyavamanasya prabhayAnvitassan yamAdantakAdabhIta evAsIditi parihAraH // 37 // asantaptAntaraso'pi tapasi praNidhiM gataH / / na tyAgamahito'pyAsIt tyaktAzeSaparigrahaH // 38 // __ asantaptetyAdi-tapasi nAma saMtApe praNidhi gato'pi asantaptAntaraGga evaM virodhaH / tapasi nAma tapasyAyAM praNidhiM gataH vicAravAnAsId iti prihaarH| tyaktA hai ki Arjava dharmase yukta hokara samutsavakramaM gataH-samIcIna utsavake kramako prApta the| tathA pAvanaprakriyaH-pavitratAse yukta hokara bhI AzaucaparAyaNaHsUtaka nAmaka azuddhise yukta the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki ve pAvanaprakriyaH-pavana sambandhI prakriyAse sahita the, arthAt pavanake samAna vicaraNa-vihAra karane vAle the aura zauca nAmaka dharmase sahita the // 36 / / ___ artha-vaha jayakumAra manameM satyabhAmA paTTarAnIkI ceSTAse anugata hokara bhI zyAmatA-zrIkRSNatAko prApta nahIM the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki satyadharmake anugAmI hokara manameM malinatAko prApta nahIM the| tathA saMyamaprabhayAnvitaH-yamakI samIcona prabhAse yukta hokara bhI yamAvabhIta-yamase abhIta the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki saMyama-indriyadamana aura prANirakSaNarUpa saMyamase yukta hokara bhI yama-mRtyuse abhIta-bhaya rahita the // 37 // ___ artha-ve jayakumAra tapasi-saMtApameM praNidhi-praNidhAna-sthitiko prApta hokara bhI asantaptAntaraGga:-saMtapta hRdayase sahita nahIM the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki tapazcaryA meM lIna hokara bhI-tapodharma se sahita hokara bhI antaraGgameM santApakA anubhava nahIM karate the aura tyaktAzeSaparigraha-samasta
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1264 jayodaya-mahAkAvyam [ 39-40 zeSa parigrahaH san tyAgena sahito nAsId iti virodhastasmAnnatenamratAyA Agamena sahita iti parihAraH // 38 // saMgItaguNasaMstho'pi sannakiJcana rAgavAn / varNanAtItamAhAtmyo vaNitocitasaMsthitiH // 39 // saMgItetyAdi-saMgItasya gAnasya guNe saMsthA sthitiryasya so'pi san kiJcanA rAgavAn manAgapi gAnazIlo nAsIditi virodhaH, tataH saMgItA saMstutA guNAnAM saMsthA yasya sa san akiJcanadharme rAgavAn tallIna iti jJeyaM tathA varNanayAtItaM rahitaM mAhAtmyaM yasya so'pi vaNitA saMkotitA ucitA sthitiryasya sa iti virodhaH, tato vaNitAyA niHstrIkatAyA ucitA sthitiryasyeti parihAraH // 39 // zrIyuktadazadharmo'pi navanItAdhikAravAn / tattvasthiti prakAzAya svAtmanaikAyito'pyabhUt // 40 // zrIyuktetyAdi-zrIyuktAH zobhAsahitAH kSamAdayo dazadharmA yasya sa zrIyuktadazadharmaH sannapi navasaMkhyAtmakAdhikArayuktaH abhUditi virodhaH / tasya parihAraH- navanItasya parigrahakA tyAgakara denepara bhI natyAgamahitaH-tyAgase sahita nahIM the, yaha virodha hai| parihAra isa prakAra hai ki samasta parigrahakA tyAgakara denepara bhI natyAgamA hitaH-namratAkI prAptise hitarUpa the / / 38|| artha-ve jayakumAra saMgItake guNoMmeM sthitiko prApta hokara bhI-saMgItake acche jJAtA hokara bhI rAgase sahita nahIM the-svara vijJAnase zUnya the, yaha virodha hai| parihAra isa prakAra hai ki prazaMsanIya guNoMkI sthitise sahita hokara bhI AkiJcanya dharmasambandhI rAga-premase sahita the| tathA avarNanIya mAhAtmyase yukta hokara bhI varNanIya yogya sthitise sahita the / jo avarNanIya hai vaha varNanIya kaise ho sakatA hai ? yaha virodha hai, parihAra isa prakAra hai ki varNanAtIta mAhAtmyase yukta hokara bhI vaNitA-brahmacaryake yogya sthitise sahita the, athavA brahmacaryaviSayaka ucita sthitise sahita the // 39 // __ artha-zobhA sahita kSamAdi daza dharmose yukta hokara bhI ve navanItAdhikAravAn-nau dharmoM ke adhikArase sahita the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki ve daza dharmoM ke adhikArase yukta hokara bho navanIta-makkhanake samAna komalatAke adhikArI the| jIvAdi sAta tattvoMkI sthitikA prakAza karaneke liye eka svakIya AtmAke sAtha hI ekatvako prApta the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41-42 ] aSTAviMzatitamaH sargaH 1165 kSaNasyAdhikAravAn tattulyakomalatAvAnityarthaH / tattvasthitiprakAzAya tattvAnAM jIvAdInAM sthitiprakAzAya svAtmanA ekAyitaH ekatAyukta iti virodhaH / tasya parihAraHsaMsArocchedakatAsvika sthitiprakAzanAya svAtmanA tanmayo'bhUditi // 40 // vinayAdhigataH satsu nayAdhIno'pyasau sadA / sarvArambhavimuktaH san yogamAlabdhavAn muhuH // 41 // vinayetyAdi - satsu vinayAdhigataH, nayarahito'pi nayAdhIno nItimAnAsId iti virodhastasmAd vinayena namrabhAvena adhigataH san nayAdhInaH vicAravAnAsIditi parihAraH / sajjanAnAM vaiyAvRtyakaro'bhUdityarthaH / sarvArambhaiH kAryakramai viyukto rahito'pi yogaM sannahanAdisamprayogamA labdhavAn iti virodhastasmAd yogaM nAma ekAgracintAnirodharUpam AtmadhyAnam AlabdhavAniti parihAraH // 41 // prAyazcittamadhAt svasmin prAyazcittAti dUragaH / so'hamityapyanudhyAyannahaGkArAtigo'bhavat // 42 // prAyazcittamityAdi - prAyaH cittAd atidUrago manorahito'pi svasmin citta hRdayamadhAt, evaM virodhaH / tasmAt prAyazcittAd nAma AvazyakakarmaNi skhalanAt atidUragaH san svasmin Atmacintane eva prAya: prAcuryeNa cittam adhAd iti parihAraH / so'haM ityanudhyAyannapi ahaGkArAtigaH ahamiti zabdarahito'bhavaditi virodhaH, tasmAt ahakArAt smayapariNAmAt atiga iti parihAraH // 42 // hai - saMsArakA uccheda karane vAlI vAstavika sthitikA prakAza karaneke liye ve svakIya AtmA ke sAtha ekatvako prApta hue the 118011 artha - ve satpuruSoMke viSayameM nayAdhigama-nItijJAnase rahita hokara bhI nayAdhIna-nItijJAnase sahita the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai-- satpuruSa-viSayaka vinaya guNase sahita hokara bhI nayajJAnake vettA the / saba prakAra ke Arambhase vimukta hokara bhI yoga-saMyogako prApta the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki saba ArambhoMse rahita hokara bhI ekAgra cintA nirodha rUpa AtmadhyAnako prApta the // 41 // artha- ve prAyaH citta- manase rahita hokara bhI apane ApameM manako dhAraNa karate the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki Avazyaka kAryoM meM skhalana honepara guruke dvArA pradatta daNDase dUra rahate the tathA apanA mana apane ApameM lIna rakhate the / 'so'ham' vaha maiM hU~, isa prakAra nirantara dhyAna karate rahane
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayodaya-mahAkAvyam [43-44 haMso'bhyavApi kAkasya rItiH sauvarNyabhAgiti / pratilomavicAreNa so'hamityanuvAdinA // 43 // haMsa ityAdi-loma-loma pratiloma vicAreNa pratikSaNamanumananena kRtvA tena so'hamityanuvAdinA haMsaH zuddhAtmA abhyavApi praaptH| iyaM kAkasya rotiH nItiH pittaladhAturapi sauvarNya bhAga iti abhyavApi // 43 // samArohakramo'pyevaM nayato vastu saMvidaH / tasyAsIt sakalAvezo vidhutAvRSTabhAvataH // 44 // samArohetyAdi-evaM vastu AtmatattvaM saMvidaH nayataH jJAnaviSayabhAvaM nayataH tasya samArohakramo'pi zreNyArohaNavidhirapi babhUva / vidhutaH parAbhUtaH adRSTabhAvo duSkarma pariNAmo vaivasadbhAvo yena tataH tasya sa prasiddhaH kalAdezaH kaM AtmAnaM lAti svIkaroti sakalaH sa Adezo'sau AsIt / yataH tasya vastusasaMvivaH tatvavicAravRttayo babhUvuH / tasmAt tasya mArasya nAma kAmadevasya yaH ahakramaH kalpanAparipATI sa nAsIt / viSu. tAyAH candrapariNAmasya vRSTo yo bhAvaH tasmAt sa kalAdezaH maNDalaparipUrtirAsIt sakalAdezo nAma pramANavRttirapyAsIt // 44 // para bhI ve ahaMkAra-aham zabdake uccAraNase rahita the, yaha virodha hai| parihAra isa prakAra hai-'yaH paramAtmA saH aham' jo paramAtmA hai vahI maiM hU~, isa prakAra dhyAna karate rahanepara bhI ve ahaMkAra-abhimAnase rahita the / / 42 / / ___ artha-pratikSaNa vicAra karane (pakSameM viparIta kramase vicAra karane) aura 'so'haM' aisA uccAraNa karanevAle jayakumArane haMsa-zuddha AtmAko prApta kiyA thA / so'haM zabdako viparIta kramase par3hanepara haMsaH zabda niSpanna hotA hai / yaha kisakI kauna nIti hai ki jisase rIti-ArakaTa pItala suvarNabhAvako prApta ho jAtA hai / // 43 // ___ artha-isa prakAra vastu-Atmatattvako saMvidaH-jAnane vAle jayakumArake samArohakramaH-zreNI car3hanekI vidhi bhI sampanna huI thii| duSkarmake prabhAvako dUrakara denese una jayakumArake vaha prasiddha kalAdeza-AtmatattvakI svIkRti huI thI, arthAt pratirodhaka karmakA abhAva honese unheM AtmatattvakI upalabdhi huI thii| athavA yataH jisa kAraNa unake vastusaMvidaH-tattvavicArakI zreNiyA~ prApta huI thiiN| isaliye mAra-Uha-kramo'pi kAmadevakI kalpanAparipATI nahIM huI thii| __anya artha saMskRta TIkAse jAnanA cAhiye / / 44 // 1. 'rItiH syande pracAre ca lohakiTTArakUTayoH' iti vizva /
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45-46 ] aSTAviMzatitamaH sargaH 1267 nabhogatatvasaMgrAhI nityameva nirambaraH / paramAgamatallInaH paramAmaharannapi // 45 // nabhogetyAdi-nabhasi AkAze gatasvasya saMgrAhI sarvadA AkAzagAmI ca nirambaraH AkAzahIna iti viroSaH / tasya parihAraH-bhogatattvaM viSayatatparatA na saMgRhNAtIti na bhogatatvasaMgrAhI viSayavAsanAtIto nityameva nirambaro vastrAcchAvanarahita iti prihaarH| athavA nAsAvezaM gacchatIti nabhogaM yat tatvaM svarodayajJAnaM tasya saMgrAhI ityapi vik / pareSAM mAM lakSmI aharan paraSanaharaNarahitaH sannapi paramAyA Agame saMgrahaNe tallIna iti virodhaH, tasmAt parame Aptopajhe ahetuvAvarUpe ca tasmin Agame zAsane tallona iti parihAraH // 45 // AdinAthoktamAvezaM gato'nAvisthalaM vadhat / ajapoktavidhi vAuchan sa jape'bhUt parAyaNaH // 46 // AdinAthetyAdi-AdinAthena uktaM prArabdhaM svAminA kathitam AdezaM gataH, sa eva anAvisthalaM prArambhavihInaM sthAnaM vadha iti virossH| tata AdinAthena purudevenoktaM mAvezaM gatassan nAdi na bhavatItyanAdi sthalaM niHzabdaM sthAnaM vadhav iti parihAraH / japo na bhavatItyajapaH, taduktaM vidhi vAnchan sa jape parAyaNo'bhUditi virodhastata. arja paramAtmarUpaM pAlayatIti ajapaH, ityevamukto yo vidhistaM vAnchan iti parihAraH // 46 // artha-ve nabhogatattvasaMgrAhI-AkAzagamanake saMgrAhI hokara bhI nirambaraAkAzase rahita the, yaha virodha hai / parihAra pakSameM bhogatatvake saMgrAhI na hokaranirantara nirambara-vastra rahita the| ve paramAM aharan-dUsarekI sampattikA haraNa karanevAle na hokara bhI paramAgamatallIna-dUsarekI sampattike Agama-prApta karanemeM tallIna the, yaha virodha hai| parihAra isa prakAra hai ki parama AgamasarvajJa praNIta AgamameM tallIna the / / 45 // artha-ve AdinAthake dvArA kathita Adezako prApta hokara anAdi-Adirahita sthalako prApta the, yaha virodha hai| parihAra isa prakAra hai-AdinAthabhagavAn vRSabhadevake dvArA pratipAdita Adeza-AjJAko prApta hokara anAdisthalaMzabda rahita sthalako prApta hue the| tathA ajapoktavidhi vAJchan-japarahitake dvArA kathita vidhikI icchA karate hue japameM tatpara hue the, yaha virodha hai, pari hAra isa prakAra hai-ajapa-paramAtmasvarUpakA pAlana karanevAleke dvArA pratipAdita vidhikI icchA karate hue jasameM tatpara hue the // 46 //
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1268 jayodaya-mahAkAvyam [47-48 zivArtha vRSabhAruDhaH savakSapadamAzritaH / somalabdhottamAno'pi yavahInaguNAzrayaH // 47 // zivArthamityAdi-somAt nAma nRpAt labdhaM uttama aGgaM yena sa somalagdhottamAGgaH somAtmaja iti yat ahInAnAM prazastAnAM guNAnAmAzrayaH zivAthaM mokSanimittaM vRSaM dharmamArUDhaH, sato'kSasthAtmanaH padaM varNasamUhaM AzritaH paramAtmanAma japatvAd iti / tathA somena candramasA labdhamuttamAGgaziro yasya sa candrazekharaH, yat ahInasya zeSanAgasya guNasyAzrayaH sa zivArtha pArvatInimitta vRSaM valIvadaM ArUDhaH sam mahAdevo dakSasya nAma nRpateH padaM sthAnamAzritaH // 47 // jJAnArNavodayAyAsIdamuSya zubhacandratA / yogataravasamagratvabhAgajAyata sarvataH / 48 // jJAnArNavetyAdi-yo jayakumAro gatatvaM ca samagratvaM ca gatatvasamagratve te bhajatIti gatatvasamagratvabhAga bhUtabhAvitattvajJaH sarvato'jAyata / evamamuSya jJAnArNavasya jJAnasamudrasya artha-soma-somaprabha rAjAse jinheM uttamAGga-utkRSTa zarIra prApta huA hai tathA jo ahIna-utkRSTa guNoMke AdhArabhUta haiM, aise ve jayakumAra ziva-mokSake liye vRSa-dharmapara ArUr3ha hokara sadakSapada-samIcIna AtmAke pada-varNasamUhako prApta hue the, arthAt paramAtmAke nAmakA jApa karanemeM tatpara the| ___arthAntara-jinakA uttamAGga-zira soma-candramAse yukta thA, jo ahInazeSanAgake guNa athavA zeSanAga rUpa rajjuke Azraya-AdhAra the tathA zivApArvatIke liye jo vRSa-bailapara ArUDha the, aise ve zaGkara dakSapada-rAjA dakSake sthAna-ghara gaye the // 47 // artha-jo jayakumAra saba orase gatatva aura samagratvako prApta the, arthAt atIta-anAgata padArthoM meM unakA jJAna vyApta thA aura pUrNatvako prApta thA tathA jJAnarUpI samudrakI abhivRddhike liye jayakumArake zobhAyamAna candrapanA thA, arthAt jisa prakAra candramA samudrako vRddhiMgata karatA hai, usI prakAra jayakumAra apane jJAnarUpa samudrako vRddhiMgata kara rahe the| ___ arthAntara-jayakumAra saba orase yogatattva-dhyAnarUpa vastukI pUrNatAko prApta the tathA jJAnArNava nAmaka granthake udayake liye inameM zubhacandrapanA thA arthAt zubhacandrAcAryane jisa prakAra jJAnArNava nAmaka yogazAstrakI racanAkara yoga-dhyAnako vistRta kiyA hai, usI prakAra jayakumArane bhI zukla dhyAnake
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49-50] aSTAviMzatitamaH sargaH 1269 udayAya zubhacandratA zobhanacandramastvan AsIt / athavA yogatattvasya dhyAnavastunaH samagratvabhAk paripUrNatAkArakastasmAt sarvato'muSya jJAnArNavanAmakasya granthasyodayAya zubhacandranAma dhArakatAsIt / samudrasya ca vRddhikarazcandro bhavatIti tadvadayaM jJAnasya vRddhikaro'bhUt, dhyAnatattvasya parijJAyakatvAditi // 48 // suratocitaceSTasya naratAsuguNasthitiH / samullakhanabhAjo'pi vinayAcAradhAriNaH / / 49 / / suratocitetyAdi-suratocitaceSTasya maithunayogyaceSTAvataH suguNasthiti: naratA ratena strIprasaGgena rahitatA iti virodhaH,tasmAt suratocitaceSTasya nAma devatvayogyaceSTAvataH amuSya naratA manuSyajanmatA suguNasthitiH uttamaguNAnAM bhUmiH abhUt iti prihaarH| samullaGghanabhAja uddaNDatAvato'pi vinayAcAradhAriNaH namratAyuktasyeti virodhaH , tasmAt samullaGghanabhAjaH saharSAnazanakAriNa evaM kRtvA parihAraH // 49 / / sumatA svIkRtA tenAsumatApyadhunA punaH / kulatA sulatA yenAmAni mAni januH kRtam // 50 // sulatetyAdi-tena jayakumAreNa kulatA kutsitA vallarI ca sulatA svIkRtA tathA sumatA puSpatA evam asumatA''pi svIkRtA januH svajanma mAni mAnavat tathA cAmAni mAdhyamase ghAtiyA karmoMkA kSayakara apane jJAnarUpa sAgarako vistRta kiyA thA // 48 // artha-surata-saMbhogake yogya ceSTAse yukta jayakumArakI uttama guNoMmeM jo sthiti thI, vaha naratA-saMbhogase rahita thI,yaha virodha hai / parihAra isa prakAra haisuratA-devatvake yogya ceSTAse yukta jayakumArameM naratAsuguNasthiti-manuSyatvake yogya uttama guNoMkI sthiti thii| surata, suratA-aura narata, naratA-zabdoMpara dRSTi denese virodhakA parihAra saralatAse ho jAtA hai| isI prakAra jayakumAra samullaGghanabhAk-uddaNDa ceSTA vAle hokara bhI vinayAcAra-namratApUrNa vyavahArake dhAraka the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki ve samud-laGghanabhAkharSasahita upavAsase sahita the tathA vinayAcArake dhAraka-namra vyavahArase yukta the // 49 // artha-una jayakumArane kulatA-kutsita latAko sulatA-uttama latA aura sumatA-puSpatAko asumatA-apuSpatA, svIkRta kiyA tathA mAni-mAnayukta apane janmako amAni-mAna rahita kiyA, isa prakAra sarvatra virodha hai / usakA parihAra yaha hai-jina jayakumArane kulatA-kulInatAko sulatA-(suratA) detavA
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1270 jayodaya-mahAkAvyam [51-52 mAnarahitaM kRtam evaM parasparavirodhatatparihAraH kulatA kulInatA saiva yena sulatA devatvamamAni svIkRtA tasmAtta nAsumatA prANadhArakeNa sumatA zreSThatA svIkRtA / evaM januH mAnikRtaM pUjyatAM nItam // 50 // sajatApyajatAvApi yenAtmani nayena tu| nizcayena cayenApi bhUvibhUktibhRtA tavA // 51 // sajatetyAdi-tena Atmani yenApi nayena sajatApi punarajatA vApi, nizcayena ca yena bhUH saiva vibhUktibhRtApi bhUravApi iti virodhaH / tasmAdevamarthaH-yena jayena nayena Atmani sajatA dhyAnaM kurvatA ajatAvApi avinAzirUpatAtmanaH svIkRtA, yena ca nizcayena vizvAsena vibhUktibhRtA prabhunAma japatA bhUrbhamiravApi ityarthaH / satatameva paramAtma nAma japatA Atmani saMnimajjyAvinAzitA'vApi / evaM tAtparyam // 51 // dehe'pi nirmamatvena mamatve no vyathAkaraH / na tattvamapi bibhrANastatvamApa gurUktiSu // 52 // dehe'pItyAdi-sa dehe'pi svazarIre'pi nirmamatvena mamatArahitatvena yuktaH ki 'punaranyatra, punarapi mamatve no vyathAkaro bAdhAkaro nAsIviti viroSaH, tasmAt mama tu rUpa mAnA thaa| asumatA-prANa dhAraNa karanevAle jina jayakumArane sumatAzreSThatAko aGgIkRta kiyA thA aura apane janmako mAni-sanmAnase sahita kiyA thA / / 50 // artha-jina jayakumArane AtmAke viSayameM sajatA-janma sahitatA prAptakI, unhoMne ajatA-janmarahitatA prApta kI aura nizcayase jo vibhUktibhRtA-bhU zabdake uccAraNase vigata-rahita the unhIMne usa bhU-pRthivIko prApta kiyA, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai-Atmani sajatA yena-AtmAmeM lIna hone vAle jina jayakumArane ajatA-janmarahitatA prAptakI thI aura vibhUktibhRtA-prabhukA nAma lenevAle jina jayakumArane pRthivI prApta kI thI / / 51 // artha-jayakumAra zarIrameM bhI mamatAbhAvase rahita the, phira anyakI to bAta hI kyA hai ? itanA honepara bhI ve mamatAbhAvameM vyathAkara-bAdhA karanevAle nahIM the, yaha virodha hai| parihAra isa prakAra hai-mama tu eno vyathAkara:-unakA abhiprAya thA ki mere liye pApakA nAza karane vAlA hI priya hai| tathA tattvaM na bibhrANo'pi-tattva-yathArthatAko na dhAraNa karate hue bhI ve guruoMkI uktiyoMvacanoMmeM tattvako prApta hue the, yaha virodha hai| isakA parihAra yaha hai-tatvaM
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53-54 ] aSTAviMzatitamaH sargaH 1271 puna enovyathAkaraH pApanAzaka iti, tathA gurUktiSu gurorupadezeSu tattvaM na bibhrANo'pi tattvamApeti virodhaH, tasmAt natatvaM namratvaM bibhrANaHtatvaM satyArthatvamopeti // 52 // samarUpagatAM vRtti vadhAno nalatAzritAm / vAritApakramo'pyevaM natarUpati vadhau // 53 // samarUpetyAdi-samarUpaM prazamabhAvaM rAgadveSAbhAvAtmakaM gacchatIti sA vRttizceSTA tA, kovRzIM to ? nalatAM ralayorabhevAnnaratAM manuSyatA samAzritAM dadhAnaH, vAritaH parihArito'pakramo durmArgapravRttilakSaNo yena sa jayakumAra evaM rItyA natarUpA ca tAM gati vinItavRtti vdhau| tathA sa kazcidapi jano vAritApakramaH vAritAyA jalasattAyA apakramo'bhAvo yasya sa marUpagatAM maravezena upagatAM prAptAM vRtti vadhAno latAbhirvallarIbhiH anAdhitAM vRtti vadhAnastarUNAmupati vRkSANAM sattAM na vaSAvityarthaH // 53 // marutAzritasampattimicchatAtha svrnggtaa| sAdhUrIkriyate smaivaM nirjarAzayasaMjuSA // 54 // maratetyAdi-atha maratA devenAdhito sampatti svargalakSmImicchatA nirjarAzayasaMjuSA devAbhiprAyazAlinA svaH svargasyAGgatA sAdhu yathA syAttathA urIkriyate sma / tathA bibhrANo'pi-namratvako dhAraNa karate hue ve guruvacanoMmeM tattva-yathArthatAko prApta hue the / / 5 / / artha-jo samarUpagatAM-prazamabhAvako prApta tathA nalatAzritAM-naratAzritAM-manuSyatAse yukta vRttiko dhAraNa kara rahe the tathA vAritApakramaH-durgi pravRtti rUpa apakramako jinhoMne nivArita kara diyA thA, aise jayakumArane isa taraha natarUpa vRtti-vinItavRttiko dhAraNa kiyA thaa| ___arthAntara-vAritApakramaH-jalake sadbhAvase rahita sa-koI vyakti marUpagatAM marusthalase prApta aura na latAzritAM-latAoMse anAzrita vRttiko dhAraNa karatA huA tarUpagati na dadhau-vRkSakI saMgatiko prApta nahIM hotA, arthAt jisa prakAra jalAbhAvase pIr3ita manuSya marubhUmimeM bhramaNa karatA huA vizrAmake liye na kahIM latAko prApta hotA hai aura na vRkSako, usI prakAra saMsArarUpa marusthalameM bhramaNa karatA huA viSayAbhilASI manuSya kahIM bhI vizrAmako prApta nahIM hotA // 53 // ___ artha-devoMke dvArA Azrita sampatti-svargalakSmIko icchA karanevAle tathA devoMke abhiprAyase suzobhita manuSyake dvArA acchI taraha svaraGgatA-svargakI
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1272 jayodaya -mahAkAvyam [ 55 marutA vAyunAzritAM sampattimicchatA nirjarAzaya saMjuSA jarArahitaM AzayaM bibhratA anavacchinna vicAreNa tena svaraM gacchatIti svaraGgo nAsAvezagAmI tattA sAdhu urIkriyate sma prANAyAmapravRttiH kriyate smetyarthaH / marutayA marusthalarUpeNa AzritAM sampattimicchatA jalAzayarahitavRttinA tena sA dhUrI eva reNuprAyA svaraGgatAdhvani vizrutA kriyate smetyarthaH // 54 // sajjAtarUpaklRptizca viTapatvAtigAsya tu / sadAratA sthitistyaktadArasyApi sadadhvani // 55 // sajjAtetyAdida- asya jayakumArasya viTapatvAt zAkhitvAd atigA dUravartinI api tarUNAm upaklRptiH sampattiH sajjA zobhiteti virodhaH tasya parihAraH - viTapatvAt kAmitvAd atigA dUravartinI niSkAmitA, ata eva sajjAtarUpaklRptiH samyag yajjAtarUpaM navajAta zizusvarUpaM tasya klRptiH nagnarUpatA viTapatvAd vyabhicArAd atigA dUravartanI jAtA / tyaktavArasya strIrahitasya cAsya sadAratA strIyuktateti virodhaH, tasya parihAra:- sadhvani sanmArge sadA sarvadeva ratA tallInA sthitiriti dik // 55 // aGgatA svIkRta kI jAtI hai, arthAt jo svargakI sampattikI icchA rakhatA hai vaha svargake zarIra - vaikriyika zarIrako svIkRta karatA hai / arthAntara - pavana se Azrita sampattikI icchA karane vAlA tathA zithilatA rahita Azaya se yukta manuSya acchI taraha nAsikA vivarase nikalane vAle svaroMko sAdhane kI vRtti - prANAyAmako svIkRta karatA hai / arthAntara -- marusthala sambandhI sampattikA icchuka tathA jalAzayarahita vRttiko dhAraNa karanevAlA manuSya mArgameM dhUlIko hI phA~katA hai // 54 // artha - ina jayakumArake viTapatvAtigA - vRkSatvase dUra tarUpaklaptiH vRkSoMkI sampatti sajjA-zobhita thI, yaha virodha hai, kyoMki jo vRkSatva se rahita hai usake tarUpa saMpatti - vRkSarUpa sampatti kaise ho sakatI hai ? virodhakA parihAra isa prakAra hai ki unakI sajjAtarUpasampattiH - sadyojAta bAlakake samAna nagnarUpatA viTapatvAtigA - kAmIpana - vyabhicAra se dUra thI / ve tyaktadAra - the, strIke tyAgI the, phira bhI unakI sadAratAsthiti - strIsahita jaisI sthiti thI, yaha virodha hai, kyoMki jo strIkA tyAgI hai, usakI sadAra-sastrIka sthiti kaise ho sakatI hai ? virodhakA parihAra isa prakAra hai ki ve vyaktadAra the - strIrahita the aura unakI sthiti sadA-sarvadA sadadhvani - samIcIna mArga meM ratA- lIna thI // 55 //
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56-57 ] aSTAviMzatitamaH sargaH 1273 sanastenopakArAya vidhiraGgIkRtaH sadA / bhImayamaGgatAnAM ca bhImuSedamihAdbhutam // 56 // sanastanetyAdi-bhImayAnAM bhayabhItAnAM teSAM maGgatAnAM bhikSukANAM bhImuSA bhayApahArakeNa, yeSAM yadeva vastu tadevApahArakeNa cauraprasiddhatvAtpunaH stenopakArAya caurANAM prakramAya cauryapreraNAya sa prasiddho vidhiH nAGgIkRta iti virodhaH, tasmAt bhImazca yo yamo'ntakastaM gacchantIti teSAM bhImayamaGgatAnAM bhayaMkaramRtyumukhe sthitAnAM janmamaraNavatAM naH ityasmAkaM bhImuSA bhayApahArakeNa tena jayakumAreNa asmAkaM saMsAriNAmupakArAya sa vidhistapasyArUpo'GgIkRta iti // 56 // agne sa taskarayuti lebhe nAvattabhAgapi / na devasthAnumodAya sadaiva gaNabhRcca san // 17 // ana ityAdi-avattabhAgapi cauryarahito'pi sa agre taskarANAM caurANAM saMyuti saMyuti lebhe iti virodhaH, tasmAt sataH guNaviziSTasya narasyAne karayorhastayoH yuti saMyojanA lebhe ityrthH| sa devagaNabhRt pUrvopArjitakarmavAn san devasthAnumovAya samartha artha-bhayabhIta bhikSukoMke bhayako harane vAle jayakumArane stenopakArAya cAroMkA upakAra karaneke liye usa bhayApaharaNa rUpa vidhiko sadA svIkRta nahIM kiyA thA, arthAt yadyapi ve bhayabhIta bhikSukoMkA bhaya dUra karanevAle the, phira bhI cauroMkA nirAkaraNa nahIM karate the| isa abhiprAyase ki caurIke binA cora duHkhI ho jAyeMge, ataH bhikSuka sadA bhayabhIta rahate the, kyoMki jisake pAsa jo vastu hai usake liye vahI zreSTha hotI hai| yaha adbhuta virodha hai, isakA parihAra isa prakAra hai-bhImayamaM gatAnAM-bhayaMkara yama-mRtyuko prApta logoMke bhImuSA-bhayakA apaharaNa karanevAle tena jayakumAreNa-una jayakumArane-naH-asmAkaM upakArAyahama sabake upakArake liye sa vidhiH-tapasyA rUpa usa vidhiko aGgIkRta kiyA thA // 56 // artha-ve jayakumAra nAdattabhAgapi-corIke tyAgI hokara bhI Age taskarayuti-cauroMkI saMgatiko prApta the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai / ki ve sataH agre karayuti-satpuruSake Age hAtha jor3anekI kriyAko prApta the| tathA sadaivagaNabhUta-pUrvopAAjita karmasamUhake dhAraka hokara bhI daiva-karmakI anumodanAke liye nahIM the, arthAt vaiva-bhAgyake samarthaka nahIM the, yaha virodha hai / parihAra isa
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1274 jayodaya-mahAkAvyam [58-59 nAya nAbhUditi virodhaH, tasmAt gaNabhRd munInAM nAyakaH san sarvava sarvadeva vaivasya bhAgyavAdasya anumovAya na babhUva, puruSArthakaro'bhUdityarthaH // 57 // . AtmavRttirajAtatvabhUtA gauraviNI kRtaa| tenAvikRtamityevaM vRSabhAvamupeyuSA // 58 // AtmetyAdi-Atmani vRttiryasyAH sA svabhAvatatparA api ajA chAgI tena tasvabhRtA raviNI gauH zabdayuktA dhenuH kRtA, avikRtaM meSasampAditaM vRSabhAvaM balIvarvarUpam upayuSA iti viroSaH, tasya parihAra evam ajAtatvabhUtA punarjanmagrahaNarahitena tenAtmavRttiH svakIyA ceSTA gauraviNo gauravazAlinI kRtA / avikRtaM svAbhAvikaM sahajasampanna vRSabhAvaM dharmatattvamupeyuSA // 5 // pUraNAyetyatho vAgchan ghaTakaM prApya cAtmanaH / vanasthAnamabhijJo'bhUt sa pramokSopasaMgrahI // 59 // pUraNAyetyAdi-atho pUraNAya nagara kahalAya bhavatIti vAgchan punaH AtmanaH ghaTaka susaMvevanavAyakaM vanasthAnaM vAJchan so'bhizo zAnavAn pramokSopasaMpahI abhUt / kiJca, prakAra hai ki ve gaNabhUta-munisaMghake svAmI hokara bhI sadaiva-sadA daiva-bhAgyakI anumodanA-samarthanake liye nahIM the, arthAt bhAgyavAdI na hokara puruSArthavAdI the / abuddhipUrvaka siddha hone vAle kAryoMko devasiddha kahate the aura buddhipUrvaka siddha honevAle kAryoMko puruSArthasiddha mAnate the // 57 // ___ artha-una tattvajJa jayakumArane yAtmavRtti-apane ApameM sthira rahane vAlI ajA-bakarIko raviNI gauH-zabda karatI huI gAya kara diyA, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki ajAtatvabhUtA-punarjanma grahaNase rahita jayakumArane AtmavRtti-apanI ceSTAko gauraviNI-gauravazAlinI kara liyA thA tathA avikRta-meSakRta vRSabhAva-balIvardapanako prApta hue jayakumArane uparyukta kArya kiyA thA, yaha virodha hai, kyoMki meSake dvArA balIvardatva kaise kiyA jA sakatA hai ? parihAra isa prakAra hai-avikRtaM-vikArarahita-sahaja svAbhAvika vRSadharmako prApta tathA ajAtatvabhUtA-janmarahitatvase yukta jayakumArane AtmavRttiapanI ceSTAko gauraviNI gauravayukta-kiyA thA / / 58 // artha-pUH raNAya-nagara kalahake liye hotA hai, ataH ve jJAnI jayakumAra AtmAke ghaTaka-AtmasvarUpakA anubhava karanevAle vanasthAna-ekAnta sthAnakI icchA karate hue mokSatatvako prApta karanevAle hue the| arthAntara-abhina-prANAyAmake jJAtA jayakumAra pUraNakriyA-pavanake
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1275 60-61 ] aSTAviMzatitamaH sargaH sa pUraNAya prANAyAmasamaye pUraNAsyakarmakaraNAya vAJchan punaH ghaTakaM kumbhakanAma kriyAMca vAnchan tataH punaH mokSasya rocananAma karmaNa upasaMgrahI san vanasthAnaM ekAntadezam abhitaH saMmukho jJAnI babhUva / tathAtmano ghaTakaM svakIyaM kumbhaM jalapAtraM prApya pUraNAya saMbharaNAya vAcchan san vanasthAnaM jalapravezamabhisaMmukhaM sa jJaH vivekavAnabhUt // 59 // AtmAnamabhyupetaH san gatvAhamiti sAmpratam / samprApa varNanAtItaM saMvittattvaM samantataH // 60 // AtmAnamityAdi-ahamiti gatvA ahaMpratyayaM samupetya AtmAnamabhyupetaH san varNanAtItaM varNanayA rahitaM saMvittatvaM saMvedanaM sAmprataM sNpraap| athavA mAd akArAt samArabhya hamiti hakAraparyantaM gatvA mAnamabhyupetaH san janaH sAmprataM varNarakSaraH atItaM rahitaM na bhavatIti varNanAtItaM akSarAtmakaM saMvittatvaM samyak pANDityaM samantataH saMprApetyarthaH // 60 // viSoramRtamAsAtha santApaM tyajato'rkataH / pUraNAya prabhAtaM ca sandhyAnandIkSitadhiyaH // 6 // viSo rityAdi-vidhoH candrAt mAma bAmasvarAt amRtaM nAma prANAyAmavAyumAsAtha gRhItvA punararkataH sUryanAmakabakSiNasvarAt saMtApaM recanavAyu tyajatastasya bIkSiteSu vItarAgiSu sASaSa zrIH zobhA yasya tasya jayakumArasya prabhAtameva prAtaHkAla khIMcanekI kriyAko icchA karate hue tathA ghaTaka-pavanako bhItara rokane vAlI kumbhaka kriyAko cAhate hue pramokSa-pavanake chor3ane rUpa recaka kriyAko icchA karate hue vanasthAna-ekAnta sthAnake icchuka hue the| ___ arthAntara jaise koI puruSa apanA jalapAtra lekara use bharaneke liye vanasthAna-jala pradeza-jalAzayakI ora jAtA hai usI prakAra // 59|| artha-'maiM hU~ isa prakArake ahaMpratyayako prApta kara AtmAko prApta hue jayakumArane saba orase avarNanIya saMvittattvako isa samaya acchI taraha prApta kiyA thaa| athavA Ata-akArase lekara hamiti-gatvA-ha paryantake samasta akSaroMke mAna-pramANako prApta kara varNanAtItaM-akSaroMse sahita saMvittattva-samIcIna pANDityako prApta kiyA thA // 60 // artha-viSoH-candranAmaka vAma svarase amRta-amRta nAmaka prANAyAma vAyuko grahaNa kara arkata:-sUryanAmaka dakSiNa svarase saMtApaM-recana vAyuko
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1276 jayodaya-mahAkAvyam [62eva samyag dhyAnaM saMdhyAnaM pUraNAya babhUva sakalakAryasiddhayarthaM jAtam / tathA vidho rAtrinAthAt amRtamAsAdya punararkataH sUryasya sakAzAd divase saMtApaM tyajataH nandibhiH AnanderIkSitA zrIH zobhA yasya tasya sarvadeva sukhina iti pUraNAya ahorAtrasya pUrtikaraNArya prabhAtaM sUryodayapUrvakAlaH sandhyA sUryAstamanavelA ca babhUva // 61 // sAvazyako'pi guptisthastyAvazca mahaddhikaH / manaHparyayasaMrodhI manaHparyayamAptavAn // 62 // sAvazyaka ityAdi-avazyaH svairacArI ka AtmA tena sahita sAvazyakaH svatantraH api punaH guptisthaH kArAnibaddha iti viroSaH, tasmAd AvazyakaiH bandanApratikramaNAdiSaTkarmabhiH sahitaH san guptisthaH manovAkkAyasaMgopaka AsIt ityarthaH / evaM tyaktA RSayo dhanadhAnyAvigRhasthocitasampattayo yena sa tyaddhizca mahaddhikaH dhanasampattizAlI iti virodhastasmAd mahaDiko'NimAvizAlI ityarthaH / manasaHparyayasaMrodhI cittabhramanirodhakaraH sannapi manaHparyayaM manaso vibhramaNamAptavAn iti virodhastasmAnmanaHparyayajJAnaM jinAgamoktaM caturtha divyajJAnamAptavAnityarthaH // 62 // chor3ane vAle tathA dIkSitazriyaH-sAdhuoMmeM zobhA sampanna jayakumArakA prAtaHkAla sandhyAna-samIcIna dhyAnakI pUrtike liye huA thA, arthAt samasta kAryoMkI siddhi ke liye huA thaa| __ arthAntara-rAtrimeM vidhu-candramAse amRta lekara dinameM sUryase saMtApako chor3anevAle tathA nandI-Ananda yukta janoMke dvArA jinakI zobhA IkSitaavalokita hai, aise jayakumArake prabhAta aura sandhyA dinarAtako pUrNa karaneke liye hote the / arthAt jaba jayakumAra muni dhyAnArUDha hote the taba rAtrimeM candramA unake zarIrako zItalatA aura dinameM sUrya saMtApa pahuMcAtA thA, prAtaHkAla aura sandhyAkAla kramazaH nikalate jAte the // 61 // artha-jayakumAra sAvazyaka-svatantra hokara bhI guptistha the-kArAgArameM sthita the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki pratikramaNa Adi chaha AvazyakoMse sahita hokara manogupti Adi tIna guptiyoMmeM sthita the| isI prakAra tyaddhi-gRhasthocita dhanadhAnyAdi sampattiyoMke tyAgI hokara bhI mahaddhika-bahuta bhArI sampattise sahita the, yaha virodha hai / parihAra yaha hai ki ve mahaddhika-aNimA, marmahimA Adi RddhiyoMse sahita the / tathA manaHparyayasaMrodhI-cittabhramaNake nirodhaka hokara bhI manaHparyaya-cittabhramaNako prApta the, yaha virodha hai| parihAra yaha hai ki manaHparyaya-nAmaka caturtha jJAnako prApta hue the // 62 //
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63-65 ] aSTAviMzatitamaH sargaH samprAptanikhilagranthavistaraH / sa nirgrantho'pi gaNitAmApa devasya gaNitAtIta sadguNaH ||63 // sa nirgrantha ityAdi - nirgranthaH parigraharahito'pi san samprAptanikhilagranthavistaraH sakalaparigrahavAniti virodhaH / tasmAt nikhilAnAM granthAnAM sUtrakRtAGgAdInAM mahAzAstrANAM vistaraM praNayanaM kRtavAnityarthaH / evaM gaNitAyA gaNanAyakatvAt atItaH rahitaH sadguNo yasya sa devasya zrIvRSabhasya nAma tIrthaMkarasya gaNitAM gaNadharatvamApeti virodhastasmAd gaNitAd gaNanAto'tItA niHsaMkhyAtAH santaH kSamAmArdavAdayo yasya sa -ityarthaH // 63 // suvayAnavalospyatra na alIkavipriyo'pyeSa dayAnavalosGginAm / nAlIkavipriyaH // 64 // reje sudayetyAdi - sudayAyAM prazastAyAmanukampAyAM navalo navInatAdhArako nityanavosAhasahito'pi san na dayAnavalo'sAviti virodhastasmAt aGginAM saMsAriNAM navayAnasya naukAyA balaM sAmathyaM yasmin sa nadayAnavalo bhavasamudratAraka ityarthaH / alIkasya mithyAbhASaNasya vipriyaH parihArako'pi satyavaktApi san nAlIkavipriyaH alIkasya virodhI nAsIditi virodhastasmAt nAlIkAnAM mUrkhANAM vipriya iti / 'nAlIkaH piNDaje pyajJe' iti vizvalocane // 64 // tapaH zriyAzrito'pyeSa nistRNo'pi 1277 jagadAtapavAraNaH / sadevAsIdamRtAptiparAyaNaH ||65 || artha -- ve jayakumAra nirgrantha- parigrahase rahita hokara bhI samprAptanikhilagranthavistara- samasta parigrahoM ke vistArako prApta the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki samasta zAstroMke vistArako prApta the / tathA gaNitAtIta sadguNaHgaNadhara padase rahita samIcIna guNoMse yukta hokara bhI zrI vRSabhadevake gaNitAMgaNadhara padako prApta the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki gaNanAse rahita samIcIna guNoMse sahita the ||63|| artha - ve jayakumAra sudayAnavala:- prazasta dayAmeM navInatAke dhAraka hokara bhI nadAnavala:- prazasta dayAmeM navInatAke dhAraka nahIM the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki ve aGginAM nadayAnabala: - saMsArI prANiyoMke liye naukAkI sAmarthya sahita the tathA alokavipriya - mithyAbhASaNake virodhI hokara bhI nAlIkavipriyaH - mithyAbhASaNake virodhI nahIM the, yaha virodha hai / parihAra yaha hai ki ve nAlIkavipriyaH - mUrkhoke virodhI the // 64 //
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1278 jayodaya-mahAkAvyam [66-67 tapa ityAdi-tapasaH bhAtapasya dharmaNaH bhiyA bhito'pi yukto'pi sanneSa jagato AtapavAraNo dharmanivAraka iti viroSastasmAt tapasAmanazanAdInAM zriyA bhitaH san jagatAmAtapavAraNa: santApanivArako'bhUt, zAntikAraka AsIvityarthaH / nistRSNaH pipApArahito'pi amRtasya jalasyApto pAne parAyaNa iti viroSastasmAt nistRSNaH nairAzyamavalambitaH san amRtasya mokSasyAptau parAyaNa AsIdityarthaH // 65 // dvAvazAtmatapanakrama vivannaSTavizabhaguNAdarI tarAm / saMvrajan jagati tArakAzayaM prAptAvaniti digambaraprabhAm // 66 // dvAdazAtmetyAdi-dAvazAtmanaH tapanasyAnuSThAnasya pakSe sUryasya krama vivan jAnan aSTaviMzabhAnAM guNAnAmAvarI mUlaguNadhArakaH san pakSe'STaviMzabhAnA nakSatrANAM guNeSvAbaro, evaM jagati tArakAzayaM tAraNarUpatAM pakSe tArakANAmuDUnAmAzayamAkAzaM saMvajan evaM digambarasya sAdhoH prabhAmAptavAn pakSe vizAmambarasya ca prabhA spaSTIkaraNamApta. vAniti // 66 // svaSTavalaM kamalaM malayantI kaumuvamutkalamAkalayantIm / vRttimavan kSaNAM svakalAbhiH so'bhirarAja sudhAMzusanAbhiH // 67 // svaSTavalamityAdi-suSTha aSTabalAni yasya tat svaSTadalaM ca tat kasyAtmano malaM artha-ve jayakumAra tapAzriyAzrito'pi-ghAmakI zobhAse sahita hokara bhI jagavAtapavAraNa-jagatkA ghAma dUra karanevAle the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki anazanAdi tapoMkI lakSmIse sahita hokara jagatke saMtApako dUra karanevAle the aura nistRSNa-pyAsase rahita hokara bhI amRtAptiparAyaNa-jalako prAptimeM tatpara the, yaha virodha hai / parihAra isa prakAra hai ki viSayatRSNAse rahita hokara amRta-mokSakI prAptimeM tatpara the // 65 // ___ artha-bAraha prakArake tapake kramako jAnanevAle tathA aTThAIsa guNoMmeM atyadhika Adarase yukta jayakumAra saMsArameM tAraka-pAra karanevAle Azayako prApta hote hue digambara sAdhukI prabhAko prApta hue the| arthAntara-bAraha sUryoMke kramako jAnanevAlA aTThAIsa nakSatroMke guNoM-phalAphalameM atyadhika Adarase yukta sUrya jagatmeM AkAzameM gamana karatA huA dizAoM aura AkAzake spaSTIkaraNako prApta huA thA // 66 // artha-aSTadalaM-jJAnAvaraNAdi ATha bheda vAle kamala-AtmAke malasvarUpa karmako jo malayantI naSTa karatI hai (pakSameM ATha kalikAoMse yukta kamalako
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68-69] aSTAviMzatitamaH sargaH 1279 duritAkhyaM pakSe vinavikAsijalaja malayantI pariharantI ko dharAyAM muvaM harSa utkalaM yathA syAttathA AkalayantI vardhayantI pakSe kumudAnAM samUhaM vikAsayantI vRtti kSaNavAmutsavadAyinI po rAtri avan pratipAlayan sa sudhAMzusanAbhiH candrasamAno'bhirarAja zuzubhe // 6 // sakalaM sakalaGkamAtmano'paharan mAnaharo haradviSaH / samavAk samavApa yogibhiH pratipatti pratipattitikSitaH // 6 // sakalamityAdi-haradviSaH kAmadevasya mAnaharaH parAjayakArakaH pratipadA bhevavijJAnadRSTayA titikSitaH svIkRtaH sa samavAk iSTAniSTayostulyavacanaH san AtmanaH sakalaM kalaGka doSasamUhaM apaharana yogibhiH sAdhujanaiH pratipatti vizvAsayogyatAM samavApa prAptavAn ityarthaH // 68 // cakristrIndusubhadrayApitasamAvezA suzeSAvatI brAmodezitameSitaM sumatibhistaptvA samugraM sato / boSAyAtra kalatrateti kila saMsiddhaH samRddhokabhUH / saMvighnacyutamacyutendravibhavaM sallocanA cAnvabhUt / / 69 // cakrItyAdi-satI sallocanA ca punaH cakriNaH strISu indurUpA sarvapradhAnA yA subhadrA nAma paTTarAjJo tayA apita: samAdezaH prazaMsanIyamAjJApanaM yasyai sA suzeSAvatI zubhAzIrSAriNI, brAhmI nAmAryA tayA dezitaM sumatibhirbuddhimadbhiH eSitaM prazastaM samugna mlAna karatI hai) jo ko muvaM-pRthivIpara harSako atyadhika mAtrAmeM bar3hAtI hai (pakSa meM kumudasamUhako acchI taraha vikasita karatI hai) tathA kSaNadA-utsavako dene vAlI hai, aisI apanI vRtti-pravRtti kI (pakSameM rAtrikI) svakIya kalAoMmeM avan-rakSA karanevAle ve jayakumAra candramAke samAna atyadhika suzobhita ho rahe the // 67 // artha-jo AtmAke samasta doSasamUhako dUra kara rahe haiM, jo kAmadevake ahaMkArako naSTa karanevAle haiM, jo iSTa-aniSTake prasaGgameM samabhASI hai tathA titikSA-kSamA guNase yukta haiM athavA pratipattitikSitaH-bhedavijJAnakI dRSTise svIkRta haiM, aise ve jayakumAra muni yogiyoMke dvArA pratipad-pada padapara pratipattisanmAnako athavA vizvAsa yogyatAko prApta hue the // 6 // ___ artha-cakravartIkI paTTarAjJI subhadrAne jise tapa karanekI AjJA dI thI tathA jo vRddhajanoMke AzIrvAdase sahita thI, aisI satI sulocanAne brAhmo-AryAke dvArA upadiSTa tathA yogIjanoMke dvArA abhilaSita ugra tapa kara vighnarahita acyutendrake
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1280 jayodaya- mahAkAvyam [ 70-71 tapastaptvA atra loke kalatrateyaM strIparyAyadhAritA doSAyeti matvA kila saMsiddhaH saphalatAyAH samRddhaH sampAyA ekA prasiddhA cAsau bhUH sthAnaM satI saMvighnaiH cyutaM rahitaM acyutendrasya SoDazasvargapateH vibhavaM anvabhUt prAptavatIti // 69 // tajjanmotthitamitthamunmadasukhaM labdhvA yathApAkali pazcAtsamprati jampatI adamatAmevaM hRdA cAruNA / paJcAkSANi nijAni nirmadatayA taduttamatyuttamaM maGkSadgItamihopavItapavakairityuttRNAGkaM mama // 70 // ( tapaH pariNAmazcakrabandhaH ) tajjanmetyAdi- -- itthaM prabandhoktarUpeNa vaNitaM yathApAkala yathAbhAgyavipArka 'navapAke tu pAkalI' iti vizvalocane / nityanUtanabhAgyodayajAtam, unmadaM ca tatsukhaM ca madarahitaM sukhaM labdhvA cAruNA havA saraleva hRdayena pazcAt tau jampatI sulocanAjayakumArau maGkSu zIghrameva nijAni paJcAkSANi indriyANi adamatAM jitavantau / nirmadayA tayorvRtaM caritamidamatyuttamaM caturvargapUraNaM iha samprati pavitraireva padakairUpavItikriyAmivagaterananyajAteH uttaNAH tRNeH boSaiH rahitA aGkAH sargA yasmin tavikaM uttaNAGka nirmitam // 70 // prazastiH yaM pUrvajamahaM vande sa vRSottamapAdapaH / etavIyopayogAyeyaM sampallavatA mama // 71 // yamityAdi - yaM yakAraM pUrve jakAro yasya taM jakArasahitaM yakAraM jayamityarthaH, vibhavakA anubhava kiyA, arthAt solahaveM svarga meM indrakA vaibhava prApta kiyA / yatazca lokameM strIparyAyakA dhAraNa karanA doSake liye mAnA gayA hai, ataH vaha nirvANako prApta nahIM kara sakI, kintu sAMsArika samRddhiko advitIya sthAna avazya huI // 59 // artha - isa prakAra bhAgyodayake anusAra sAMsArika uttama sukha prApta kara jisa dampatIne sarala hRdayase apanI pAMcoM indriyoMkA damana kiyA thA, usa dampatI - jayakumAra aura sulocanAkA yaha uttama carita maiMne yahA~ mada rahita ho saMskArita padoMse zIghra hI prakaTa kiyA hai / merA yaha kAvya uttRNAGka nirdoSa rahe, yaha bhAvanA hai ||70|| artha - maiM jisake pUrva meM 'ja' hai, aise 'ya' arthAt jayakumArako namaskAra karatA hU~, kyoMki ve dharmake uttama vRkSa the / inhIMke upayogake liye, arthAt
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72-73 ] aSTAviMzatitamaH sargaH vande, sa jayakumAramuniH vRSasya dharmasyottamaH pAdapaH vRkSa ivAbhUt / tataH etadIyasyopayogAya mameyaM samyak padAnAM vAkyasamUhAnAM lavA yatra tasya bhAvastattA sampallavatA jAtA athavA yaM pUrvajaM prAgjAtaM guruvagaM vande'ham / sa vRSasya uttamaM pAdaM pAlayatIti vRSottamapAdapaH prazasta dharmAcaraNavAn babhUva / iyaM ca mama sampallavatA yatkiJcitsampattisaMgrahaNabhUtatA sA samIcIna zabdagrAhakatA etadIyopayogAyaiva bhavati // 71 // itIyaM kavitAvallI bhUyaH pallavitA rasaiH / trivargaM sannipAtaghnaM phalatAd balatAM satAm // 72 // itIyamityAdi - ityuktaprakAreNa iyaM kavitAvallI rasaiH zRGgArAdibhiH jalairvA bhUyaH pallavitA pallavAn nItA satI balatAM prayatnavatAM satAM sabhyAnAM sannipAtaM patanaM yadvA tridoSavyAdhi hantIti sannipAtaghnaM trivargaM dharmArthakAmarUpaM yadvA zuNThImaricapippalIrUpaM phalatAt // 72 // aho kAvyarasaH zrImAn yadasya pRSatA vrajet / durvarNatAM durjanasya mukhaM sAdhoH suvarNatAm // 73 // 1281 aho ityAdi - kAvyarasaH zrImAn yat yasmAd kAraNAd asya puSatA bindunaiva padazenApi durjanasya mukhaM durvarNatAM nindAparatAma uta rajatatAM vrajet seyavismayabhAvena pANDutAM gacchet, kintu sAdhomukhaM suvarNatAM prazaMsAparatvenAhnAvarUpatAM tathA hemabhAvaM vrajet // 73 // inhIMkA carita varNana karaneke liye merA yaha samIcIna padoMkA prayoga hai / athavA maiM una pUrvavartI guruvargako praNAma karatA hU~, jo dharmasambandhI uttama AcaraNakA pAlana karatA thA / merI yaha zabdarUpa sampatti inhIMke upayogake liye hai // 71 // artha- - isa prakAra rasa-zRGgArAdi rasa athavA jalake dvArA jo punaH pallavita huI hai, aisI yaha kavitA rUpI latA prayatnazIla satpuruSoMke sannipAta- patana athavA tridoSaja jvarako naSTa karane vAle trivarga-dharma artha aura kAma, athavA soMTha, mirca aura popala rUpa trivargako pA le // 72 // artha - kAvyarUpI rasa AzcaryakArI hai, kyoMki isakI bUMda ( pakSameM padamAtra ) se hI durjanakA mukha durvarNatA - nindAtatparatA athavA rajatarUpatAko prApta ho jAtA hai, kyoMki ISyApUrNa Azcaryase mukha sapheda ho jAtA hai, athavA durvarNatAkutsitarUpatAko prApta ho jAtA hai aura sajjanakA mukha suvarNatA - prazaMsA tatparatA athavA suvarNabhAva athavA harSajanya saurUpyako prApta ho jAtA hai ||73 ||
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1282 jayodaya- mahAkAvyam kathApyavitathAjIyAdAtmakalyANakAriNI / pariklezakarI vArtA bhUribhiH kriyate janaiH // 74 // kathetyAdi - kasya AtmanaH thaM maGgalaM yatra sA kathA, sA AtmakalyANakAriNI ata eva avitathA satyarUpA sA jIyAt, kintu yA vArtA sA vyarthAta eva pariklezakarI, tu bhUribhiH janaiH sarvasAdhAraNairapi kriyate // 74 // guroranugrahaH setuH sa heturme tu prabandhavAridheH pAraM gato yenAsmi gurorityAdi - spaSTamidam // 75 // jAyate / helayA // 75 // [ 74-77 prasAdAt pUjyapAdAnAM zabdArNavamayaM gataH / laghuprakriyayAkhyAto yAtu kiM guNananditAm // 76 // prasAdetyAdi -- pUjyapAdAnAM gurUNAM pakSe devanandinAmAcAryANAM prasAdAt zabdArNavaM zabdasamudraM tannAmakaM vyAkaraNaM vA gataH ayaM prabandhaH sa laghuprakriyayA svalpavistAratayA pakSe taddvyAkaraNasya laghuprakriyayA nAmaTIkayA khyAtaH sa guNaiH nandiH Anando yatra tAM pakSa guNanandanAdhAritAM yAtu prApnotu / kimiti prazne // 76 // parIkSAmukhatAM dadhat / ihoktavRttaratnAnAM mANikyananditAmetu yo'kalaGkadhiyaM gataH // 77 // ihoktetyAdi - iha akalaGkAM nirdoSAM dhiyaM gataH pakSe akalaGkasyAcAryasya siddhAntaM artha - vaha satyakathA jayavaMta rahe, jo ki AtmAkA kalyANa karane vAlI hotI hai / klezako utpanna karane vAlI vArtA to sarvasAdhAraNa aneka janoM dvArAkI jAtI hai, usakI koI pratiSThA nahIM hai ||74 || artha -- gurukA anugraha eka pula hai| vaha mere liye hetu svarUpa hai, kyoMki jisake dvArA maiM anAyAsa hI prabandharUpI samudrake pArako prApta kara sakA hU~ || 75 // artha - pUjyapAda guruoM (pakSa meM devanandi AcArya) ke prasAdase yaha prabandha zabdArNava- zabdoM ke sAgara athavA zabdArNava nAmaka vyAkaraNa zAstrako prApta huA tathA laghu prakriyA - svalpavistArase athavA etannAmaka TIkAse prasiddha vaha vyAkaraNa grantha guNananditAM - guNoMse honevAle Anandase yukta athavA guNanandi nAmako kyA prApta ho ? avazya ho || 76 // artha - jo akalaGkadhiyaM gataH - nirdoSa buddhiko prApta the ( pakSa meM akalaGka AcArya ke siddhAnta ke jJAtA the) tathA jo isa jagat meM kahe gaye vRttaratnAnAM - chanda
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78-80 ] 1283 jJAtavAn sa iha uktAnAM vRttaratnAnAM chandomaNInAM parIkSA mukhe yasya tattAM dadhan mANikyananditAM ratnaparIkSakatA pakSe parIkSAmukhanAmagrantharacanAM kurvan mANikyanandiAcArya nAmatAM yAtu // 77 // aSTAviMzatitamaH sargaH pUrvajAnAM satAM sUktaM samArAdhyApi sUtthitA / madIyoktirna ki svAdyA guDAjjAteva zarkarA // 78 // pUrvajAnAmityAdi - madIyA cAsAvuktizca sA pUrvajAnAM satAM sUktaM prAcInasAhitya samArAdhya paThitvApi sUtthitA labdhajanmA pradyapi, tathApi na ki svAdyA apitu svAdyaiva yathA guDAjjAtA zarkarA // 78 // navakramAnandamudAharantImamUni cecchreokavitAM zrayanti / sudhAmapi prArthayituM vrajanti punarnabhogAzrayiNoM jaganti // 79 // navakramityAdi - amUni jaganti kavitAM zrayanti cet kodRzoM kavitAM zrayanti cet ? navakramAnandamudAharantIM navazcAsau kramazca yasmin tam athavA nava saralaM Ananda udAharantIM svIkurvantoM etAdRzIM kavitAM zrayanti svIkurvanti cet punarnabhogAnAM devAnA mAyo yatra bhavati tAM nabhogAzrayiNoM yadvA bhogavajitAM sudhAmapi prArthayituM vrajanti, kintu na vrajanti, apizabdasya praznavAcakatvAt // 79 // ghaTikA ghaTikArthasya samayaH samayo'sakau / paravANiH paravANirbhAskaro bhAskaro'pyaho // 80 // rUpI ratnoM kI parIkSakatAko dhAraNa karate the ( pakSa meM parIkSAmukha nAmaka nyAyazAstra ke praNetA the) ve mANikyananditA - ratnaparIkSakatA ( pakSa meM etannAmaka AcArya pada ) ko prApta hoM ||77 || artha - yadyapi merI ukti pUrvavartA satpuruSoMke subhASita - prAcIna sAhityakI ArAdhanA kara utpanna huI hai, prakaTa huI hai, tathApi yaha kyA guDase utpanna zarkarA - ke samAna AsvAdanIya nahIM hai ? avazya hai ||78|| artha - yadi ye jagat ke jIva zrIkavitAko sevA karate haiM, to kaisI kavitA kI sevA karate haiM ? uttara hai ki navakramAnandamudAharantIM - navIna kramase sahita athavA sarala Anandako jo prakaTa kara rahI ho / jagat ke loga usa sudhAko bhI prApta nahIM karanA cAhate, jo ki nabhogAzrayiNI hai-AkAzagAmI devoMkA Azraya karatI hai yadvA bhogoMkA Azraya nahIM karatI hai ||39||
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1284 jayodaya-mahAkAvyam [81-83 ghaTiketyAdi-iha samayaH kSaNa eva samayaH samyag vidhikaraH, ghaTikA ca arthasya ghaTikA saMgaThanakartI, bhAskaro dinodayakaraH sUrya eva bhAskaraH pratibhAdAyakaH, paravANiH saMvatsaraH eva paravANiH dharmAdhyakSaH aucityakara iti // 80 // ajIjanat kRti tvenAM zemuSI mahiSIva me / pAlayantu punaH puNyA dhAtrIkalpA dhiyaH satAm // 8 // ____ ajIjanadityAdi-me zemuSI buddhiH mahiSIva paTTarAjIva yA tu enAM kRti kavitA ajIjanat utpAdayAmAsa / punaH satAM sajjanAnAM dhiyo buddhayo yAH puNyA dhAtrIkalpAstAH pavitrA mAtRtulyAH tA enAM kRti pAlayantu // 8 // kavitAyAH kaviH kartA rasikaH kovidaH pUnaH / ramaNI ramaNIyatvaM patirjAnAti no pitA // 82 // . kavitAyA ityAdi-kavi: kavitAyAH kartA janako bhavati / rasikazca tavAsvAdakazca punaH kovidaH buddhimAn jano bhavati / yathA ramaNyA: sundaryAH ramaNIyatvaM manoharatvaM patireva jAnAti no punaH pitA // 82 // sAlaMkArA suvarNA ca sarasA caanugaaminii| kAminIva kRtirloke kasya no kAmasiddhaye // 83 // sAlaMkAretyAdi-alaMkAraiH upamAdibhiH napurAvibhirvA zobhanA varNA akSarA yasyAH sA suvarNA pakSe prazastarUpavatI, sarasA navarasayutA, anugAminI zAstrAnusAriNI pakSe AjJA artha-isa jagat athavA kAvya racanAmeM samaya-kSaNa hI samaya hai-kAryakI vidhiko karanevAlA hai / ghaTikA-ghar3I hI artha-kAryakI ghaTikA-sampanna karane vAlI hai, bhAskara-sUrya hI bhAskara-pratibhAko karanevAlA hai aura paravANisaMvatsara hI paravANi-dharmAdhyakSa athavA ucitatA yogya kAryako karane vAlA hai||80|| ___ artha-paTTarAnIkI taraha merI buddhine isa kRtiko janma diyA hai| aba dhAyoMke samAna satpuruSoMkI buddhiyA~ isakA pAlana kareM / / 8 / / ___artha-kavi kavitAkA kartA racayitA hotA hai, para usakA rasAnubhava vidvAn hI karatA hai| jaise strIke saundaryako pati jAnatA hai, pitA nahIM // 82 // artha-sAlaMkArA upamA-rUpakAdi alaMkAroMse sahita (pakSameM kaTaka-kuNDalAdi AbhUSaNoMse sahita) suvarNA-prazasta akSaroMse sahita (pakSameM surUpavatI) sarasAzRGgArAdi rasoMse sahita (pakSameM snehavatI) aura anugAminI-zAstrAnusAriNI
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84-87] aSTAviMzatitamaH sargaH 12859 kAriNI, iyaM me kRtiH kAminIva kasya kAmasiddhaye kAmasya vAJchitasya pakSe tRtIyapuru-- pArthasya siddhaye pUrtyarthaM na syAt, apitu syAdeva // 83 // savRttakusumamAlA surabhikathAdhAriNI mahatyeSA / puruSottamaiH surAgAt satataM kaNThIkRtA bhAtu // 84 // sadvRttetyAdi-eSA me kRtiH satvRttAnAmeva kusumAnAM chandaHpuSpANAM pakSe vartulAkArapuSpANAM mAlA, yA surabhi kathAM manoharAM vArtA pakSe surabheH sugandhasya kathAM dharatIti sA, ata eva mahatI pUjyA, tasmAt puruSottamaiH sajjanaH surAgAt snehAt saMgItAd vA satataM nirantarameva kaNThIkRtA kaNThasthIkRtA, kaNThe dhRtA ca bhAtu rAjatAt // 84 // yavAlokanataH sadyaH saralaM taralaM tarAm / rasikasya manobhUyAt kavitA vaniteva sA // 85 / / yadetyAdi-spaSTam // 85 // saduktimapi gRhNAti prAjJo nAjJo janaH punaH / kimakUpAravat kUpaM varddhayevidhudIdhitiH // 86 // sadUktirityAdi-spaSTamidam // 86 // kavayo jinasenAdyAH kavayo vayamapyaho / kaustubho'pi maNiryadvanmaNiH kAco'pi naamtH||87|| kavaya ityAdi-spaSTamivam // 87 // (pakSameM merI yaha kRti-racanA, strIkI taraha lokameM kisake kAma-manoratha (pakSameM kAma puruSArtha) kI siddhike liye nahIM hai, arthAt sabhIke hai / / 8 / / artha-jo manohara kathAko dhAraNa karane vAlI hai (pakSameM sugandhako carcAse sahita hai) mahatI-zreSTha athavA pUjya hai aisI yaha sadvRttakusumamAlA-uttama chandarUpI puSpoMkI mAlA (pakSameM gola gola phUloMkI mAlA surAga-sneha athavA saMgItase sajjanoM dvArA kaNThasthakI gaI (pakSameM gale meM pahinI gaI) nirantara suzobhita ho / arthAt vidvAnoMke bIca isakA paThana-pAThana hotA rahe / / 84 // ... artha-jisake dekhanese rasika manuSyakA sarala mana atyanta caJcala ho jAtA hai, vaha kavitA vanitA-strIke samAna hai / / 85 / / __ artha-samIcIna uktiko bhI buddhimAn manuSya hI grahaNa karatA hai, ajJAnI nahIM / kyA candramAkI kiraNa samudrakI taraha kUpako bhI bar3hAtI hai ? arthAt nahIM // 86 // . - artha-jinasena Adi kavi haiM aura Azcarya hai ki hama bhI kavi haiM, parantu usa prakAra, jisa prakAra ki kaustubhamaNi hai aura kAca bhI maNi hai / / 87 //
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1286 jayodaya-mahAkAvyam [88-90 vizeSayan kathAbhAgaM kaviH kazcit kalAguNaiH / pibantaH parvatApAyaM kapayo'nye sahasrazaH // 88 // vizeSayannityAdi-kathAbhAgaM vizeSayan sarasatayA janasAdhAraNasya upayogitayA vAlaMkurvan svasya kalAguNa: cAturyAdibhiH kazcideva kavirbhavitumarhati / parvaNaH sargasya bhAvaH parvatA tasyApAyo vicchedaH taM pakSe parvatasya girerapAyaM vikAraM pibanto'nye sahasrazaH kapayo vAnarA iva cAJcalyamitAH santi mAdRzA iti // 88 // loke samantabhadro'sau prabandho jayatAcciram / sambhavannakalaGkazca vidyAnandaH zivAyanaH // 9 // ___ loka ityAdi-samantabhadraH samantAd bhadraH sugamatayArthadAyakaH prabandhaH samantabhadranAmaka AcAryazca, akalaGkaH kalaGkarahito nirdoSaH paze'kalaGkanAmAcAryasya, vidyAyA Anando yasmin sa pakSe tannAmaka AcAryaH, naH asmAkaM zivAya kalyANAya pakSe zivAyananAmAcAryazca sambhavan ciraM jayatAt / / 89 // mahApurANaM madhuraM viloDya kSIravanmayA / navanItamivArabdhaM prItyai bhUyAt satAmidam // 90 // spaSTamidam // 10 // artha-apane cAturya Adi guNoMke dvArA kathAbhAgako viziSTa karatA huA koI viralA hI kavi hotA hai, kintu parvatApAyaM-sarga samAptikA anubhava karane vAle, arthAt eka ke bAda eka aneka sargoMkI racanA karane vAle (pakSa meM parvatake vikAra-parvatase niHsRta nirjharoMkA pAna karanevAle vAnaroMke samAna caJcalatAse yukta mere samAna hajAroM kavi haiM / / 88|| artha-lokameM yaha prabandha jayodayakAvya) samantabhadra-saba orase kalyANa kAraka (pakSameM samantabhadrAcArya) akalaGka-nirdoSa (pakSa meM akalaGka nAmaka AcArya aura vidyAnanda-jJAnagarimAse Ananda dene vAlA (pakSameM vidyAnanda AcArya) hotA haA cirakAla taka jIvita rahe-paThana pAThanameM AtA rahe tathA naH zivAya-hama sabake kalyANake liye ho (pakSameM zivAyana AcArya ho) // 89 / / artha---maiMne dUdhakI taraha manohara mahApurANakA viloDana kara navanItamakkhanake samAna isa kAvyakI racanA kI hai| yaha sajjanoMkI prItike liye ho // 10 //
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91-92] aSTAviMzatitamaH sargaH 1287 guNaviguNavidaM tu strAgapi khyApayantu vizadimavizadaMzA peyatAGketra haMsAH / azucipadakatuSTA AtmaghoSAH suduSTAH kimiva nahi varAkAH kAkumAyAntu kaakaaH||9|| guNetyAdi-vizadimni svacchatAyAM vizantaH aMzAH svabhAvA yeSAM te haMsA buddhimanto marAlAzca te peyatAGka AsvAdanIye kAvye trAgapi zIghrameva guNazca viguNazca doSazca tayovidaM buddhi khyApayantu kathayantu / kintu azucipadakatuSTAH bhraSTapadagrahaNena santuSTA ye AtmaghoSAH svamukhAt svaprazaMsAkArakAH te sudRSTAH varAkAH kAkA iva ke Atmani akaM pApaM vidyate yeSAM te kAkAH vAyasAzca ki kAkutarkaNA na AyAntu, api tu AyAntu // 91 // kAryAsavizadAH santo nAnApattisahA ahA / yeSAM gaNamayaM janma pareSAM guhyaguptaye // 92 // kAsityAdi-yeSAM guNamayaM prazastaM pakSe tantuprAyaM janma pareSAM janAnAM guhyasya durAcArasya pakSe gopanayogyAMzasya guptaye samAcchAdanAya bhavati, te nAnApattisahAH kArpAsavad vizadA: svacchAH santo janAH, jayantu iti zeSaH / ahA iti AnandayuktAzcaryasUcane // 12 // artha-vizadimavizadaMzAH-svacchatAmeM jinakA svabhAva praveza kara rahA hai, arthAt jo kAvyake nirdoSa aMzako grahaNa kara rahe haiM, aise haMsa vivekI manuSya (pakSameM haMsapakSI) AsvAdanIya isa kAvyake viSayameM zIghra hI guNa aura doSako jAnane vAlI apanI buddhiko suvistRta kareM, arthAt kAvyake guNa aura doSoMkI samIkSA kareM, parantu jo azucipadakatuSTA-azuddhake padake grahaNa karanemeM saMtuSTa haiM (pakSa meM purISa Adi apavitra sthAnoMmeM saMtuSTa haiM, apanI prazaMsA svayaM karate haiM, jo apane ApameM aka-pApako saMjoye hue haiM (pakSameM vAyasatulya hai), aise dayanIya duSTa puruSa isa kAvyake viSayameM kisI taraha kAku-tarkaNAko prApta na hoM, arthAt ve samIkSAke adhikArI nahIM haiN| athavA samIkSAke nAma para ve 'kAku-vibhinna prakArako kaNThadhvaniko prApta na ho // 92 / / artha-jinakA guNamaya-prazasta guNoMse yukta (pakSameM sUtramaya) jIvana dUsaroMke guhya-durAcAroM (pakSa meM gopanIya aMga) ke AcchAdana-chipAneke liye hai, ve kapAsake samAna aneka ApattiyoMko sahana karane vAle sajjana jayavanta rheN| ahA, sajjana aise hote haiM / / 12 / / 1. "bhinnakaNThadhvani/raH kAkurityabhidhIyate' /
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1288 jayodaya-mahAkAvyam [ 93-95 aparAtiparatvataH suvarNa bahu santApaya bho suvarNakAra ! / amukasya guNo'tiricyate'samAttava tuNDe khalu bhasmasannipAtaH // 93 // aparetyAdi-suvarNasya vidvajjanasya kArAgAra iva kaSTadAyako yaH sa suvarNakAraH durjanaH pazyatoharazca tasya sambodhanam / suvarNa ca vidvajjanaM hema vA / zeSaM spaSTam // 93 // AzikAdhArabhUtebhyaH zAlivRttebhya uttamam / kathamapyaimi gurvIkaH zasyasampatkaraM khalam // 94 // AziketyAdi-ahaM gurvokaH gurUNAM sevakaH dharAjIvikazca AzikAdhArabhUtebhyaH AzIrvAdadAyakebhyaH pakSe AzAmAtrasyAdhArebhyaH, zAli prazaMsanIyaM vRtta caritaM yeSAM tebhyaH, yadvA zAlidhAnyasya vRtta vArtAmAtrameva yeSu tebhyaH kSetrebhyaH zasyA prazaMsanIyA yA sampat tAM karotIti zasyasampatkaraM yat kiJcid durguNApahArakatvena nirdoSAdhAyakaM pakSe zasyasya dhAnyasya sampatkaraM taM khalaM durjanaM pakSe dhAnyasaMgrahasthAnaM kathamapyuttamaM prazastatamaM aimi jAnAmi // 94 // gavAmAdhArabhUtAste yadyapIha sadakurAH / khalaM labdhvA bhavantImA rasasaMkSaraNakSamAH // 95 // artha-he suvarNakAra ! vidvajjanoMko kArAvAsake samAna duHkha denevAle he durjana athavA svarNakAra ! dUsaroMko kaSTa dene meM tatpara honeke kAraNa tuma suvarNavidvajjana athavA svarNako atyadhika saMtApita karo avazya, parantu isase usakA guNa hI vizeSa rUpase prakaTa hogA, tumhAre mukhapara kevala bhasmakA patana hogA, tumheM kevala doSakathana karanese apakIrti uThAnA par3egI-pakSameM Agako phUMkanese bhasma mukhapara par3egI // 13 // artha-maiM gurvoka-guruoMkA sevaka athavA pRthivIse AjIvikA karanevAlA jamIMdAra, AzikAdhArabhUta-AzIrvAda dene vAle (pakSameM AzAke AdhArabhUta) zAlivRtta-prazaMsanIya carita vAle (pakSameM dhAnya-anAjakI vArtAse yukta) sajjanoM (pakSameM khetoM) se khala-durjana (pakSameM dhAnya saMgraha karaneke sthAna-khalihAna) ko kisI taraha zasyasampatkaraM-prazaMsanIya sampattiko karanevAlA (pakSameM dhAnyarUpa saMpattiko karanevAlA) ata eva uttama jAnatA hU~-mAnatA hU~, arthAt jisa prakAra khetoMkI apekSA dhAnyakA saMgraha karanese khalihAna uttama hai, usI prakAra prazaMsA karanevAle sajjanoMse durjana acchA hai, kyoMki vaha doSoMkI AlocanAkara kAvyako nirdoSa banA detA hai aura khalihAna bhI bhUsAse dhAnyako alaga kara detA hai // 94 //
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96-97 ] aSTAviMzatitamaH sargaH 1289 gavAmityAdi -- yadyapIha loke satAM sabhyAnAM aGkurAH kRpAkaTAkSA: pakSa santazca te'GkurAzcAbhinavodbhidaH, gavAM vANInAM pakSe ghenUnAM AdhArabhUtA bhavanti tadvRttikAt teSAm kintu imAH punaH khalaM durjanaM pakSe piNyAkaM labdhvA rasasaMkSaraNakSamAH sarasA: pakSe dugdhadAyikA bhavanti // 95 // virajA: prabhurajJAnadhvAntabhitparamAravaH / paramArakSatAnmohanidrAluM sa prajAM raviH // 96 // virajA ityAdi - spasTamidam / (zibikAbandhaH ) ||96 || rAjate yogadakSo yaH sAmAyika nilimpitaH / sRjatvayoktidaH prAyaH sa mAM pAkaM kalisthitam // 97 // rAjata ityAdi - ya: sAmAyikena nilimpitaH samabhAvatanmayaH yoge dakSaH sa prAyaH ayoktidaH sanmArgadAyako bhUtvA mAM kalisthitaM asmin duSkAle tiSThantamapi pAkaM pavitraM sRjatu karotu gurujanaH / ayamapi citrabandhaH // 97 // artha - yadyapi isa loka meM sadaGkurAH - sajjanoMke kRpAkaTAkSa ( pakSa meM prazasta ghAsa ke aMkura ) gavAM - vANIke (pakSa meM gAyoM ke) AdhArabhUta haiM, tathApi ye gorUpa vANI ( pakSa meM gAyeM) khala- durjana ( pakSa meM) khalIko pAkara rasasaMrakSaNakSamAHsotpAdana meM samartha (pakSa meM dUdha dene vAlI ) hotI haiM / bhAvArtha - ghAsake aMkura gAyoMke AdhAra avazya haiM, kyoMki unheM khAkara ve jIvita rahatI haiM, parantu khalIke khAnese adhika dUdha detI haiM / isI prakAra sajjanoMkI kRpAse kavigaNa kAvyakI racanA karate haiM, kyoMki unakI preraNA se hI kavikAvya racanA meM pravRtta hote haiM, parantu khala- durjana manuSya doSa pradarzita kara usa racanAko nirdoSa kara dete haiM, ataH sarasatA unhIMse prApta hotI hai // 95 // artha - jo virajAH - karmadhUlise rahita haiM, prabhu - zata indroMko namrIbhUta karane vAle prabhAvase sahita haiM, ajJAnadhvAntabhid-ajJAnAndhakArako naSTa karanevAle haiM aura paramAravaH - utkRSTa lakSmo aura divya dhvanise yukta haiM, ve jinendrarUpI sUryaM mohanidrA meM nimagna prajAkI atyanta rakSA kareM ||16|| artha - jo yoga-dhyAnameM dakSa - samartha athavA nipuNa haiM, samatAbhAvase tanmaya aura prAyaH sanmArgako dete hue upadeza karate hue suzobhita haiM, ve gurujana duSkAlameM sthita mujhe pavitra kareM / / 97||
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1290 jayodaya-mahAkAvyam [98-102 jIvAnAM jIvanAdhArastadakSarayugaM prbho| tavAsmAkaM mitho bhUyAdanulomavilomataH / / 98 // jIvanAmityAdi-spaSTamidamapi // 98 // vinamAmi tu sanmatikamakAmaM ghomitakairmahitaM jagati tamAm / guNinaM jJAnAnandamudAsaM rucAM sucAru pUrtikaraM kau // 99 // vinamAmItyAdi-dyAmitakaH devaiH iti atra sanmativizeSeNa jJAnAnandamityamidhAya vidyAgurave namaskAraH kRto bhavati, pAdAnAmAdyAkSaraiH sUcitatvAt // 99 // jayatAt sunibandho'yaM puSyan sannigalaM ciram / rASTrapravartatAmijyAM tanvannidhimudhuram // 10 // gaNasevI nRpo jAtarASTrAneho vRSeSaNAm / vahannirNayadhIzAlI grAmyadoSAtigaH kSamaH // 101 // sthiratvaM manujAzcetaH zrImanto'vantu sUktimat / camatkuryAjjaganneturbhuvaneSu vRSo nijaH // 102 // artha-he prabho ! jo jIvoMkA AdhArabhUta hai, vaha akSarayugala (namaH) Apake aura hamAre liye paraspara anuloma tathA viloma donoM rUpase prApta ho| bhAvArtha-he prabho ! Apake liye merA namaH-namaskAra ho aura mere liye ApakA manaH-karuNApUrNa hRdaya ho, arthAt merA uddhAra karaneko bhAvanA ApameM prakaTa ho / 'anulomameM namaH, aura vilomameM manaH' yaha akSarayugala hai // 98 // ___ artha-jo sanmati-samIcIna matise sahita haiM, akAma-kAmase rahita haiM, devoMke dvArA jagatmeM atyanta pUjita haiM, guNavAn haiM, udAsa-vItarAga haiM, manohara haiM aura pRthivImeM icchAoMkI pUrti karanevAle haiM, una jJAnAnanda-nAmaka vidyAguruko namaskAra karatA huuN| yahA~ sanmati zabdase jJAnAnanda-kA grahaNa huA hai tathA pratyeka caraNake Adi akSarase vidyAguru-zabda prakaTa kiyA gayA hai // 19 // artha-satpuruSoMko manorathake puSTa karatA huA yaha sunibandha-kAvya cirakAla taka jayavanta rahe / deza nirvAdharUpase atyadhika pratiSThAko vistRta karatA huA vidyamAna rhe| rAjA gaNasevI, dezase sneha karanevAlA, dharmakI icchAko dhAraNa karanevAlA, buddhise suzobhita, grAmya doSase rahita aura sAmarthyavanta1. 'dyAvAbhUmivisphuritayazasam' iti pAThAntaram /
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103-107 ] aSTAviMzatitamaH sargaH nityamabhyeyaM saMsargaM mahatAM zubhakarmasu / tatA dhIH syAcca cittazrIrbhUyAcchrItatatparA // 104 // manAgapi na saMcAra: kRcchreSu mama dhImataH / prasAdAvarhatAM zembadhoriNI syAditi svayam // 105 // padAnAmAdyAntAkSarapaThanakrameNa aa raat etasya bhavitumarhati / tadyathA kAmanA zloka paJcakasya jayapurarAjyAntargatarANAvalIgrAmasthitazrImatcaturbhuja nigamasutazrIbhUrAmala kRtaprabandho'yam // 100-105 // 1291 zrayaNIyAstukA zuddhA brahmavidbhiH kimajatam / vidvadbhiH kA sadA vandyA maNDitaM taiH kimastu naH // 106 // kimanyaducyatAmatra saphalaM samitisthale / saduktervAcanaM yAvadAdyantaM janmino bhavet // 107 // zrayaNIyetyAdi - zuddhA zuddharUpA kA zrayaNIyA gRhItu' yogyA ? punaH brahmavidbhiH AtmajJAnibhiH kimajataM saMgRhItam ? vidvadbhizca sadA kA vandyA ? vandanIyA bhavati ? zaktizAlI ho / aba zrImanta loga sUkti sahita sthiratAkI rakSA kreN| lokanetAkA apanA dharma saMsArameM camatkAra utpanna kare - sabako prabhAvita kare / merI kAmanA hai ki zubha kAryoM meM nitya hI mahAn - bar3e puruSoMkA saMsagaM prApta karatA rahU~ / buddhi vistRta ho, manakI gati zrutAbhyAsa meM tatpara rhe| mujha buddhimAnkA kaSToM meM raMcamAtra bhI saMcAra na ho aura arahanta bhagavAn ke prasAdase svayaM hI kalyANoM kI paramparA pravartamAna rahe / jayapura rAjyake antargata rANAvalI grAma meM sthita zrImAn caturbhuja seThake putra zrIbhUrAmara (la) ke dvArA kiyA huA yaha prabandha hai || 109-105 // artha - kisa zuddha svarUpakA Azraya karanA cAhiye ? Atma jJAniyoMke dvArA saMgRhIta kyA hai ? vidvAnoMke dvArA sadA vandanIya kauna hai ? aura ina sabase hamArA kyA suzobhita ho ? ina cAra praznoMke honepara sabakA yahI eka uttara hai ki sabhA sthala meM janma se lekara maraNa paryanta samIcIna yuktiyoMkA vacana honA 1. zambadhoriNI - kalyANAnAM paramparA / 84
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1292 jayodaya-mahAkAvyam [108 tezca pUrvokta!'smAkaM kiM tAvanmaNDitam astu ? iti caturSu anuyogeSu satsu taduttaramevamavadhAraNIyam / atra anyat kiM vAcyaM kevalaM samitisthale sabhAmadhye yAvat janmana AvantaM janmadinAdArabhya maraNaparyantaM sadukteH sUkteH vAcanaM paThanaM bhavet ityekamevottaram / tathA sadukteH pUrvoktAyAmeva yAvavAdyatyantamakSarayugaM vAcanaM kRtvA kramazaH zrayA gurUktiSu vizvAsavRttiH zrayaNIyA, AtmadhyAnibhirvRttamarjanIyaM, vidvadbhizca vidyA bandanIyA tairetaireva tribhirasmAkaM manaH maNDitamastu ratnatrayanAmakairitri tAtparyAyaH // 106-107 // janayatu pururabhirAma jyeSTho rAvaNAnavasarI punarAgastAreNa ca cAturyabhuvA jaTitaM janatAyata bhUnIrAgaH / madhura Adi vAgaDimbakaraNakathA visarazucitAtatisujJA lokacakranAthaH svamaya navalo'raM dhvanizivaM budhamanassu // 108 // janayatvityAdi-puruH RSabhadevaH yaH abhirAmeSu sajjaneSu jyeSThaH sarvazreSThaH rAvaNasya anItivama'gAminaH avasaro'vakAzastena rahitaH rAvaNAnavasarI janatayA AyatA vyAptA yA bhUH tataH nIrAgaH rAgajitaH madhuraH subhagA AdivAk prathamatIrthakaraH aDimbAni karaNAni chalarahitAnIndriyANi yasmin sa cAso kathAyAH visara, vistAraH tasya zucitAyAH tatiH paMktiH tayA sujJA samyagjJAnam Alokazca zaMnaM tayoH cazsya saMgrahasya nAthaH navalaH vArdhakyarahitaH bhagavAn araM zIghra vRSamanassa vidvajjanAnAM cAhiye / athavA prathama zlokake pratyeka pAdake Adi aura antima akSaroMko milAkara uparyukta praznoMkA uttara kahanA cAhiye / jaise zrayaNIyAstu kA zuddhA-zraddhA-zuddha zraddhA hI AzrayaNIya hai| brahmavidbhiH kimajitaM? vrataM AtmajJAniyoMne vratakA saMgraha kiyA hai / vidvadbhiH kA sadA vandyA ? vidyA vidvAnoMke dvArA vidyA sadA vandanIya hai| maNDitaM taiH kimastu naH manaH una sabase arthAt ratnatrayase hamArA mana suzobhita ho // 106-107 // artha-ve purudeva-bhagavAn vRSabhadeva vidvajjanoMke hRdayoMmeM nirdoSa zabda jJAnako utpanna kareM-prakaTa kareM, jo sajjanoMmeM sarvazreSTha the, jinake pAsa anIti mArgake liye avakAza nahIM thA, janasamUhase vyApta bhUmise jo rAgarahita the, manohara the, Adi tIrthaMkara the, chalarahita indriyoMkI kathA sambandhI pavitratAkI paMktike jJAna aura darzanake saMgrahake svAmI the, aura vArdhakyase rahita the /
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109-110 ] aSTAviMzatitamaH sargaH 1293 cittaSu svamayaM cAturyabhuvA AgastAreNa doSarAhityena jaTitaM yuktaM dhvanizivaM janayatu // etasya jAyekAntaritairakSaraiH kaviprazastinaH sarati / tadyathA - jayapurarAjye rANAvarInagare caturbhujatanayabhUrAmaradigambara kaviracitasulocanAsvayaMvaranibandhanamiti // 108 // lokadharAGkAtmaka saMgaNite vikramokta saMvatsare hite / zrAvaNamAsamiti prati yAti pUrNaM nijaparahitaikajAti // 109 // loketi -- lokAH, trayaH dharAH pRthivya : aSTau, aGkA nava-AtmA ceka itthamaGkAnAM vAmato gatiriti niyamAt parivartite 1983 tame hitakare vikramasaMvatsare zrAvaNamAsasva pUrNimAyAM svaparahitakarotpattiyuktamidaM kAvyaM pUrNatAmagamat // 109 // zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmaropAhvayaM vANIbhUSaNarvANanaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / tatkAvyaM lasatAt svayaMvidhizrIlocanAyA jayarAjasyAbhyudayaM dadhad vasudRgityAkhyaM ca sarga jayat // 110 // isa zlokake ja akSarase lekara bIca-bIcake eka akSarako chor3ate hue akSaroMse kavi prazasti nikalatI hai / jaise mUla prazasti saMskRta TIkAmeM uddhRta hai / hindI anuvAda isa prakAra hai-jayapura rAjyake rANAvarI nagara meM caturbhujake putra bhUrAmara digambara kavine yaha sulocanA svayaMvara nAmaka kAvya ( aparanAma jayodaya kAvya ) racA hai ||108 || artha - 1983 vikrama samvatsara meM sAvana sudI pUrNimAke dina yaha svapara hitakArI kAvya pUrNa huA // 109 // itthaM bra0 bhUrAmalazAstriNA viracite sulocanAsvayaMvarAparanAmadheyajayodaya mahAkAvye'STAviMzatitamaH sargaH samAptaH // zubhaM bhUyAt jainaM jayatu zAsanam /
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiJcinnivedanam jJAnasAgara AcAryo jJAnasAgarasaMnibhaH / devavANIvizeSajJaH kAvya sindhusudhAMzumAn // 1 // AsodvidvajjanAnyo bhUrAmaleti nAmabhAk / gadyapadyamayI kAvyaracanA tasya vizrutA // 2 // Adriyate sadA prAjJairbhavyabhAvavibhUSitaiH / jayodayamahAkAvyaM racitaM tena dhImatA // 3 // mahAkAvyasamUhe yatsatyaM cUDAmaNIyate / aprasiddhapadopetaM viduSAmapyagocaram // 4 // svopajJaTIkayA yuktaM cakAraitanmahAmanAH / aSTAviMzatisargADhyaM bhavyAnuprAsabhAsitam / / 5 / / alaGkRtamalaGkArairupamArUpakAdibhiH / bhrAjitaM yamakAdyaizca zabdAlaMkArasaMcayaiH // 6 // kalApe kAvyaratnAnAmadvitIyaM virAjate / AzvinakRSNapakSasya tRtIyAyAM jayAtithau / / 7 / / lokavAdhikhanetrAkhye vaikrame zubhavatsare / saMpAdanamidaM jAtaM hindITIkAsamAhitam // 8 // vidvAMsaH kAvyamarmajJAH kSamatAM skhalitaM mama / yato'hamalpabodho'smi prajJayA parivajitaH // 9 // prArthayAmi budhAnnamraH zodhayantutarAmidam / gallIlAlatanUjo'haM jAnakyudarasaMbhavaH // 10 // dayAcandrasya ziSyo'smi sAgaragrAmavAsinaH / pannAlAlo'smi sannAmnA bAlazcAsmi mahAdhiyA // 11 // sAgaragrAmavAso'smi dAso'smi viduSAM sadA / devazAstragurun nityaM praNamAmi hitAnmudA / / 12 / / vidyAsAgara AcAryo gurubhaktiparAyaNaH / harSaprakarSametena labhatAmantarAtmani / / 13 / / dattvAzipaM sadA mahyametasmAdbhavavAridheH / vidadhAtutarAM tIrNaM sIdantaM mAtamahAcirAt / / 14 / /
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ IMITATUTHORTHEAT niA ajamera): zrI sonI jI kI nasiyA,