________________
५६-५७ ] चतुदंश सर्गः
६९१ योचिता सम्पत्तिस्तत्तया मम चित्त चातिशयानाकर्षति हरति सतीयमित्यं सरसेन भर्तुः स्वामिना श्रीवचनेन संकलितायाः समादरीकृताया अबलाया गात्र शरीरं सरितो नद्यास्तटमिवान्तराभावेनान्तःप्रेम्णा क्लिन्नतया वेहाकुरितं रोमाञ्चितं चाकुरैर्युक्तं वासीद् बभूव । तथा राजहंसस्य पक्षिणो भूपशिरोमणेश्च प्रतिपत्तिमतीयं च त्वं च ॥५१.५५॥
तटस्थितानां वारि योषितां मुखारविन्दच्छविकलोदितम् । श्रियमुपेत्य साम्प्रतं ललाम सर्वतोमुखं बभूव नाम ॥५६॥
टीका-साम्प्रतं तटस्थितानां योषितां स्त्रीणां मुखारविन्दानां छवयः प्रतिबिम्बानि तासां वलेन समूहेनोविता प्राप्तां भियं शोभामुपेत्य वारि जलं तत्सर्वतोमुखमिति ललाम सार्थनाम बभूव । नामेति पादपूतौ ॥५६॥
जले विशन्ती श्रीरमणीया प्रतिमेवामले निजीयाम् । करावलम्बार्थमिहायातां मेने जलदेवतां तवा ताम् ॥५७॥
टीका-या धोरमणीया युवतिः सा विशन्ती नद्यन्तर्यान्ती सती तवाऽमले जले निजीयामेव प्रतिमा तामिह करावलम्बार्थमायातां जलदेवता मेने। देवतातुल्यशोभना सा किलेति भावः । भ्रान्तिमानलंकारश्च ॥५७॥ हो और जिस प्रकार नदी अविकलकुशला'–पूर्ण जलको धारण करने वाली है उसी प्रकार तुम भी अविकलकुशला-संपूर्ण कुशल-क्षेमको धारण करनेवाली हो। इस प्रकार पतिके सरस-रसीले वचनोंसे सन्मानित स्त्रीका शरीर आन्तरिक प्रेमसे सरिता तटके समान अङ्करित-शष्पप्ररोहों सहित पक्षमें रोमाञ्चित हो गया ॥५१-५५।।
अर्थ-तटपर स्थित स्त्रियोंके मुखकमल सम्बन्धी प्रतिबिम्बोंके समूहसे जल, 'सर्वतोमुख' इस सार्थक नाम वाला हो गया था।
भावार्थ-संस्कृतमें 'सर्वतोमुख' पानीका एक नाम है उस समय नदीके तटपर स्थित स्त्रियोंके मुख पानीमें प्रतिबिम्बित हो रहे थे इसलिये सब ओर मुख ही मुख दीख रहे थे अतः कवि की दृष्टिमें 'सर्वतोमुख' नाम सार्थक हो गया ॥५६॥
अर्थ-निर्मल जलमें प्रवेश करती हुई किसी सुन्दरीने अपनी परछाईंको हस्तावलम्बन देनेके लिये आई हुई जल देवता माना था ॥५७॥
१. 'शरं वनं कुशं नीरम्' इति धनंजयः ।
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org