________________
५०] अष्टादशः सर्गः
८५३ औदास्यं तत उन्मनस्कतयेति यावत्, अन्ततः कुतोऽप्यन्यत्र तु निवजतो यदृच्छया गच्छतश्चन्द्रमस आमन्त्रणार्थ सम्बोधनार्थमिति किल सोदरतावशेन रसेन ध्वनति शब्दायते शङ्खः समुद्र जातश्चन्द्रोऽपीति भ्रातृस्नेहेन तमाह्वयतीति किल । शङ्खस्तु प्रभाते देवालयादौ सहजमेव ध्वन्यते ॥ ४९ ।। नक्षत्ररीतिरधुना नभसो न भाति
गुप्तोऽप्युलकतनयस्य तथा सजातिः । विप्राप्तसंवदनतो नरपामरत्वं
केषाञ्चिदुद्धरति वर्णविधेर्महत्त्वम् ॥५०॥ नक्षत्रत्यादि - अधुना नभस आकाशस्य नक्षत्राणां रीतिर्न भाति तारकाततिर्नास्ति तथा क्षत्रस्य बाहुजवर्णस्य रोतिर्नास्तीति न, किन्त्वस्त्येव सर्वेषामवकाशदानत्वात् । अपि पुनरुलूकतनयस्य सजातिः सदृशो निशाचरवर्गस्तथा गुप्तः प्रच्छन्नतामवाप्तो गुप्तो वैश्यवर्णः सजातो वास्तीति । तथैव हे नरप ! राजन् ! कमात्मानमिच्छन्तीति केषः आत्मानुभवकारिलोकास्तेषाममलत्वं पवित्रत्वं देवताभूयस्त्वं वोद्धरति प्रकाशयति । यत्खलु विभ्यः पतिभ्यः प्राप्तं यत्संवदनं शब्दोच्चारणं ततो हेतुतोः वर्णविधेमहत्त्वं स्तुतिक्रमस्योत्तमत्वमस्ति तत्कर्तृभूतं वस्तु हे नर ! विप्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्य आप्तमुपलब्धं संवदनं ततः पुनः केषां प्रविरलानामेव लोकानां पामरत्वं शूद्रवर्णत्वमुद्धरति । तव प्रजावर्गे शूद्राणामाधिक्यं नास्तीति वर्णविधेर्महत्त्वमस्त्येव तावत् । तथा ब्राह्मणा मुखाज्जाता वर्णविधेरिति विप्रेराप्तं संवदनं मुखं यस्मात्तत इति वा ॥ ५० ॥
सम्बोधित करनेके लिये भ्रातृभावसे स्नेहवश शब्द कर रहा है । भाव यह है कि इस समय देवालयोंमें शंख बज रहे हैं ।। ४९ ॥
अर्थ-इस समय आकाश सम्बन्धी नक्षत्ररीति-ताराओंकी स्थिति सुशोभित नहीं हो रही है, पक्ष में आकाशकी क्षत्रिय रीति-(न शोभते इति न, अपितु शोभत एव) अत्यन्त सुशोभित हो रही है। उलूक सजाति-निशाचर-राक्षस गुप्त हो गये हैं, कहीं छिप गये हैं, पक्षमें गुप्त-वैश्यवर्णी हो गये हैं। हे नरप! हे राजन् ! विप्र-ब्राह्मणोंसे समर्थन प्राप्त होनेके कारण, केषां-आत्माका अनुभव करने वाले लोगोंकी अमलता-पवित्रता अथच देवरूपता प्रकट हो रही है अथवा हे नर ! विप्रवर्णकी प्रमुखताके कारण पामरत्व-शूद्रपना किन्हीं विरले लोगोंमें ही है । तात्पर्य यह है कि जिस प्रकार पिछले पद्योंमें चार आश्रमोंकी स्थापना अर्थान्तरसे प्रकट की थी, उसी प्रकार इस पद्यमें क्षत्रियादि चार वर्णों की स्थापना अर्थान्तरसे प्रकट की गई है। विशेष अर्थ संस्कृत टीकासे ज्ञातव्य है ।। ५० ।।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org