________________
जयोदय-महाकाव्यम्
[२५-२६ टीका-या सको दृष्टिपथगता तमित्रा रात्रिश्च पुनर्भाना नक्षत्राणां मोघेन मिता परिमिता सती कौ च पृथिव्यां द्वयेभ्यो युगलेभ्यः स्त्रीपुरुषेभ्यः कुन्दारविन्वादिभिः कुन्दकुसुमकमलादिभिस्तता व्याप्ता शय्येव शय्यासदृशी आसीत् सैवेयं रात्रिविरहाश्रयेभ्यो वियोगिलोकेभ्योऽङ्गारकाणां वह्निकणानाभावेन मिश्रा हसन्तीव गौरसीवासीत् । उल्लेखपूर्वकोपमानामालंकारः ॥ २४ ॥
शरीरिवर्गस्य तमां विवेकहान्या महान्याग गुणाभिषेकः । सुरा सुराद्धान्तचुरासुयोग आद्यः समरेषोरिति सम्प्रयोगः ॥२५॥
टीका-हे यागगुणाभिषेक ! यागस्य हवनस्य गुणे वृद्धिकरणेऽभिषेको बोलाप्रयोगो यस्य तत्सम्बोधनम् अर्थात् हे यज्ञकर्तः सम्मुखे वर्तमान विप्रवर! विद्यार्थिन्नित्यर्थः। शरीरिवर्गस्य संसारिजनसमहस्य विवेकस्य हान्या कृत्वा राद्धान्तस्यागमस्य चुरा चौर्या कर्म यत्र तासु मतिविहीनासु सुरासु मदिरासु महान् योगोऽभवत् इति स एवायः स्मरस्य कामदेवस्येषोणिस्य सम्प्रयोगो जातः ॥ २५ ॥ नालीयकं सौधमिवास्तु वस्तु संयोगिनः किं न वियोगिनस्तु । पुंसः पुनः पित्तलपात्रमस्तु-सम्वेदवत्खेदकरं तवस्तु ॥२६॥
टीका-संयोगिनः स्त्रीसंसर्गभृतो जनस्य यत्तालीयकं तालवृक्षरसः सुधाविकार: सौषममृतकृतमिव किल वस्तु अस्तु सारभूतं भवतु । वियोगिनः स्त्रीविरहितस्य तु पुनः पुंसः पुरुषस्य तदेव पित्तलपात्र स्थितयन्मस्तु दधि तस्य सम्वेदोऽनुभवनं तद्वत् खेदकर कष्टप्रदं किन्नास्तु अपितु भवत्येवः ॥ २६ ॥
अर्थ--नक्षत्रोंके समूहसे व्याप्त जो रात्रि संयोगी जनोंकी कुन्द तथा कमलादि पुष्पोंसे व्याप्त शय्याके समान जान पड़ती थी वही रात्रि वियोगी जनोंके लिये अङ्गार कणोंसे युक्त हसन्ती-गौरसी (सिगड़ो) के समान हो रही थी ॥ २४ ॥ ___अर्थ--हे यज्ञकारक विप्रवर ! विवेक-हिताहित ज्ञानकी हानिके द्वारा आगम ज्ञानको अपहृत करने वाली मदिरामें संसारी जनोंकी जो प्रवृत्ति हुई थी वही कामदेवके वाण का प्रथम योग था । तात्पर्य यह है कि मनुष्य कामा कुलित हो मदिरा पानमें प्रवृत्त होते हैं ।। २५ ॥
अर्थ--संयोगी-स्त्री सहित पुरुषको ताड़ी क्या सौध-सुधा निर्मित वस्तु नहीं है ? अमृतके समान आनन्दकारी क्या नहीं है ? और वियोगी मनुष्य को पीतलके पात्रमें रखे हुए दहीके स्वादके समान क्या खेदकारी वस्तु नहीं है ॥ २६॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org