________________
११४८ जयोदय-महाकाव्यम्
[ २२-२४ ('निवोरी' ति प्रसिद्धा) मधुरसाऽऽनन्ददायिनी भवति, दुरितस्य दरिद्रस्य कपदिका धनं भवतीत्यही आश्चर्यम्, यथा किरम्यिशकरस्य विडशनं पुरोषभक्षणं रसनन्दनं संतोषकारणं भवति तथा विषयतः पञ्चेन्द्रियविषयात् कामितां हृदि मनसि रञ्जनं हर्षानुभवो भवति ॥१९-२१॥ विषयमप्रकृतात्मरसो मतेनरमणी रमणीयमुपाश्नुते । मधुरमेव हि सपिरपश्यते भवति तैलमपीति निदृश्यते ॥२२॥
विषयमित्यादि-मतेर्बुवेरप्रकृतः सुदूर आत्मरसः स्वशुद्धसंवेदनबोषो यस्य स नरेषु मणिरपि सन् विषयं रमणीयमित्युपाश्नुते तथा सपिरपश्यते घृतादर्शकजनाय तेलमपि मधुरमेव होति निवृश्यते । वृष्टान्तोऽनुप्रासश्चालंकारः ॥२२॥ विषयमस्तमतिः प्रति मुह्यति नहि विपन्न इतोऽपि विमुञ्चति । मुहरहो स्वविते ज्वलिताधरः स्विदभिलाषपरो मरिची नरः ॥२३॥
विषयमस्तमतिरित्यादि-अस्ता मष्टा मतिषिवेकबुद्धियस्यैवंभूतो नग, विषयं प्रति मुह्यति मोहं करोति । इतो विषयाद् विपन्नोऽपि विपदं प्राप्तोऽपि न् तं नहि विमुञ्चति । यथा तिक्तरक्षाभिलाषी नरो वलितोऽवरो यस्य तपाभूतोऽपि सन् मुहुभूयोभूयो मरिची स्वदते खादतीस्यहो ॥२३॥ गणयतीतिचणो विपदा भरं न विषयी विषयैषितया नरः । असुहतिष्वपि दीपशिखास्वरं शलभ आनिपतत्यपसम्बरम् ॥२४॥
लिये निवोरी मीठी लगती है और दरिद्र व्यक्तिके लिये कौड़ी ही धन होता है। जिस प्रकार ग्रामके शूकरको विष्ठाका भक्षण आनन्दकारी होता है, उसी प्रकार विषयसामग्रीसे रागी मनुष्यके हृदयमें आनन्द होता है ॥१९-२१॥
अर्थ-जिसकी बुद्धिसे आत्मरस दूर है, ऐसा मनुष्य नरमणिरपि सन्मनुष्योंमें शिरोमणि होता हुआ भी रमणीय है-सुन्दर है ऐसा मानकर विषयका सेवन करता है। जैसे मिष्ट-स्वादिष्ट घीको नहीं देखने वाले मनुष्यके लिये तेल भी अच्छा लगता है ॥२२॥ ____अर्थ-निर्बुद्धि मनुष्य विषयसे विपत्तिमें पड़ता हुआ भी उसके प्रति मोह करता है-उसे छोड़ता नहीं है। जैसे चिरपरा खानेका अभिलाषी मनुष्य ओठके जलते रहने पर भी बार बार मिर्चका स्वाद लेता है ।।२३।। १. तिलतैलमेव मिष्टं येन न दृष्टं घृतं क्वापि ।
अविदितपरमानन्दो वदति विषयमेव रमणीयम् ॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org