________________
जयोदय-महाकाव्यम्
स्वर्गीयगङ्गागतको किकानामितोऽकिकानां विरहात्तकानाम् ।
तारा न वारां तु पृषन्ति सन्ति चक्षुर्भुजां दिक्षु पुनः पतन्ति ॥ २९ ॥ टीका - एतास्तारा न सन्ति किन्तु इतः सन्ध्यासमयात् कारणात् विरहात्पतितो वियोगात्किलाकं दुःखं यासामित्यकिकास्तासामकिकानां तासामेव तकानां स्वार्थे कविधानात् स्वर्गीयगङ्गागतको किकानामाकाशगङ्गास्थितचक्रवाकववूनां चक्षुर्भुवां वारामश्रुजलानां पृषन्ति विन्दव एव दिक्षु समन्ततः पतन्ति निपतनशीलानि मुहुर्मुहुनिगमनस्वभावानि तानि एतानि सन्ति ॥ २९॥
चण्डांशुचाण्डालसमाश्रयत्वाद्दुष्टं विहायः सदनं तु मत्वा । स्फुरत्तमामन्दतमश्चयेन निशावधूलिम्पति गोमयेन ॥३०॥
टीका - चण्डांशुः सूर्य एव चाण्डालः संतापकारकत्वात्तस्य समाश्रयत्वादधिष्ठानकरणाद्धेतोरेतद् विहाय आकाशमेव सदनं गृहं तु पुनर्वृष्टं मत्वा निशानामवधूः स्फुरतमेनात्युत्कर्षतया जायमानेनामन्देनानल्पेन तेन तमसश्चयेनान्धकारसमुदायेनैव गोमयेन गोसकृता लिम्पति तावत् ॥ ३०॥
७२०
दुर्वारमुत्सर्पति तावदस्मिन्दिवामणि किन्नु सहस्ररश्मिम् । तमः समुद्रे द्रुतमम्बु पातुं स्मरन्त्यमी शुद्धहृवोऽधुना तु ॥ ३१ ॥ टीका -- दुर्वारं निरर्गलं यथा स्यात्तथोत्सर्पति तावदस्मिन् दृग्गोचरे तमः समुद्रे व्रतं नाम लुप्तं सहस्ररश्मि दिवार्माण सहस्रकिरणधारिणं सूर्य नाम रत्नमभ्युपात्तु किलाधुनामी शुद्धहृदः सन्ध्यावन्दनकारिणः स्मरन्ति ॥ ३१ ॥
[ २९-३०-३१
ये जो तारे चमक रहे हैं वे दिग्गजोंके द्वारा दिया हुआ मोतियोंका उपहार है ॥२८॥
अर्थ-ये तारे नहीं हैं किन्तु सन्ध्या समयके विरहसे दुःखी आकाश गङ्गाकी चकवियोंके नेत्रोंसे उत्पन्न होनेवाले अश्रुजलकी बूंदें हैं। दिशाओंमें बार-बार पड़ रही है । यह अपहनुति अलंकार है ||२९|
अर्थ – सूर्यरूपी चाण्डालके अधिष्ठान -स्थित होनेसे आकाशरूपी घरको अशुद्ध - अपवित्र मानकर निशा रूपी स्त्री उसे अतिशय रूपसे प्रकट होनेवाले घोर अन्धकार समूह रूपी गोबरके द्वारा लीप रही है ||३०||
अर्थ - यह जो सन्ध्या वंदन करनेवाले शुद्ध हृदयसे युक्त भक्तजन स्मरणध्यान कर रहे हैं वे ऐसे जान पड़ते हैं मानों अबाध रूपसे आगे बढ़ते हुए इस अन्धकार रूप समुद्रमें शीघ्र ही लुप्त हुए हजार किरणोंके धारक सूर्यरूपी रत्नको प्राप्त करनेके लिये उपाय ही सोच रहे हैं ||३१||
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org