________________
१०५४
जयोदय-महाकाव्यम्
[३-४ अमित्रजिन्मित्रजिवौजसा भृशं विचारदग चारगप्यवर्तत । न सन्निधौ मग्नमनाश्च सन्निधिप्रियश्च संवैगपरोऽपि वेगजित् ॥३॥
अमित्रजिदित्यादि-स ओजसा स्वतेजसाऽमित्रजित् शत्रुपरिहारकोऽसावेव मित्रजिदपीति विरोधस्तस्य परिहारो मित्रं' सूर्यमपि जितवानिति । चारा गुप्तचरा एव दृग्वृष्टिरवलोकनकी यस्य सोऽपि विचारवृक् चारवृशा विहीन इति विरोधस्तस्य परिहारो विचार पूर्वापरपरामर्शोऽपि वृगयस्य सः । सन्निधौ समीचीनेऽपि निधौ कौस्तुभादौ न मग्नं मनो यस्य सोऽपि सन्निधिप्रियो निधिषु प्रीतिकर इति विरोषस्तस्य परिहारः सन् साधुपुरुष एव निधिः स एव प्रियो यस्येति । वेगान् मानसिकशारीरिकोपन वान् जयतीति वेगजिदपि संवेगधरः सुष्ठ वेगयुक्त इति विरोषस्तस्य परिहारः संवेगं धर्मानुरागं धरतीति सः । विरोधाभासोडलंकारः ॥३॥ गिरं विचारेण गिरा श्रियं धिया सुलोचनामात्मवशं नयन्नयम् । मिथः प्रतिष्ठाप्रदया दयाश्रयस्त्रिवर्गशक्त्या स रराज राजघः ॥४॥
गिरमित्यादि-राज्ञ एव समर्थानेवानीतिवतिनो हन्तीति राजघः, स गिरं वाणों विचारेणात्मवशं नयन् विचारपूर्वकं वदन्, गिरा वाचा श्रियं श्रिया शोभया च सुलोचनामात्मवशं नयन्नयं दयाया आश्रयो भवन मिथः परस्परं प्रतिष्ठाप्रदया अन्योन्यान् वीक्षा
अर्थ-राजा जयकुमार अपने तेजसे मित्रजित-सूर्यको जीतने वाले होकर भी अमित्रजित्-सूर्यको जीतनेवाले नहीं थे (परिहार पक्षमें अमित्रजित्-शत्रुओंको जीतने वाले थे)। चारदृक्-गुप्तचर रूप दृष्टिसे सहित होकर भी विचारदृकचाररूप दृष्टिसे रहित थे (परिहार पक्ष में विचारदृक्-पूर्वापर विचाररूप दृष्टिसे सहित थे) सन्निधौ न मग्नमनाः-समीचीन निधियोंमें यद्यपि मग्नहृदय नहीं थे तथापि सन्निधिप्रिय-समीचीन निधियोंसे प्रीति करनेवाले थे। (परिहार पक्षमें सन्निधिप्रियः-सज्जनरूप निधिसे प्रीति करनेवाले थे) और वेगजित्-शारीरिक एवं मानसिक उपद्रवोंको जीतनेवाले होकर भी संवेगधर-अच्छी तरह वेगको धारण करने वाले थे (परिहार पक्ष में संवेग-धर्मानुरागको धारण करने वाले थे) ॥३॥
अर्थ-राजध-अनीतिकारक शक्तिसंपन्न राजाओंको नष्ट करनेवाले (अथवा राजाधिराज) तथा दयाके आधारभूत जयकुमार विचारसे वाणीको,
१. 'मित्रं सख्यौ रवी पुमान्' इति विश्त्रलोचनः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org