Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza lekhaka jugalakizora mukhtAra 'yugavIra'
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandira dillI 3209 4 krama saMkhyA . 281.2:22. khaNDa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvIrazAsanasaMgha-granthamAlA jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza prathama khaNDa lekhaka zrI jugalakizora muqhtAra 'yugavIra' saMsthApaka 'vIra-sevA-mandira' sarasAvA, jilA sahAranapura [ 'grantha-parIkSA' Adike lekhaka; svayambhUmtotra yuktyanuzAsana, samIcInadharmazAstrAdi granthoMke viziSTa anuvAdaka,TIkAkAra evaM bhASyakAra; anekAntAdi-patroM aura samAdhitantrAdi granthoMke sampAdaka ] prakAzaka zrIvIra-zAsana-saMgha, kalakattA ASADha, vIra-nirvANa saM02482, vikrama saM02013 prathama saMskaraNa] julAI 1656 [eka hajAra prati
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka choTelAla jaina maMtrI 'zrIvIra-zAsama-saMgha' 26, indra vizvAsa roDa, kalakattA 37 prApti sthAna (1) vIra-sevA-mandira 21, dariyAgaMja, dehalI (2) vIra-zAsana-saMgha 26, indravizvAsa roDa, kalakattA 37 mudraka sanmati presa 230. galI kuJjasa, darIbA kalAM dehalI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya 'jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza' nAmaka granthakA yaha prathama khaNDa pAThakoMke samakSa upasthita kiyA jA rahA hai / isameM prAcya vidyAmahArNava prAcAryazrI jugalakizorajI mukhtArake una lekhoMkA saMgraha hai, jo samaya samaya para anekAntAdi patroMmeM aura aneka sva-para-sampAdita graMthoM kI prastAvanAmoMmeM pragaTa hote rahe hai / lekhoMkI saMkhyA itanI adhika hai, ki yaha saMgraha kaI khaNDoMmeM prakAzita karanA hogA / isa prathama khaNDameM hI 750 ke lagabhaga pRSTha ho gaye haiM / dUsare khaNDoMme bhI prAya: itane itane hI pRSThoMkI saMbhAvanA hai / ___itihAsa-anusaMdhAtAoM aura sAhityikoMke lie naI naI khojoM evaM gaveSaNAoMko lie hue ye lekha bahuta hI upayogI hai, aura nitya ke upayogameM pAnekI cIja haiM arthAt eka acchI Reference book ke rUpameM sthita haiM ataeva ina saba lekhoMko ekatrita kara pustakake rUpameM nikAlanekI pratIka AvazyakatA thI / paM0 nAthUrAmajI premIke jaina sAhitya aura itihAsa viSayaka lekhoMkA eka saMgraha kucha varSa pahile prakAzita hunA thA / vaha kitanA upayogI siddha hayA, ise upayoga me lAne vAle vidvAn jAnate haiN| isa saMgrahameM usa saMgraha ke kucha lekhoM para bhI kitanA hI nayA tathA vizada prakAza DAlA gayA hai| jainoMke prAmANika itihAsake nirmANameM isa prakArakI pugatattva sAmagrIkI atIva AvazyakatA hai| jainasamAjameM isa prakArake yuga-pravartaka vidvAnoMmeM paM0 jugalakizorajI mukhtAra aura paM0 nAthUrAmajI premI ke nAma hI agragaNya haiN| ata: ina donoM prAktanavimarza-vicakSaNa vidvAnoMkA bhAratIya samAja sAmAnyata: aura jaina samAja vizeSata: RNI haiN|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina lekhoMko par3hate hue pAThakoMko jJAta hogA, ki inake nirmANa meM lekhaka ko kitane adhika zrama, gambhIra cintana, anubhavana, manana, evaM zodha-khoja se kAma lenA par3A hai / yadyapi zrI mukhtAra sA0 kI lekhanazailI kucha lambI hotI hai para vaha bahuta jaMcI-tulI, punarAvRttiyoM se rahita aura viSayako spaSTa karane vAlI honese anusaMdhAna-zikSArthiyoMke lie atIva upayogI par3atI hai aura sadA mArga-darzakake rUpameM banI rahatI hai| ina lekhoMse aba hamAre itihAsakI kitanI hI ulajhane sulajha gaI hai| sAtha hI aneka naye viSayoMke anusaMdhAna kA kSetra bhI prazasta ho gayA hai| kitane hI aise grathoMke nAma bhI upalabdha hue haiM, jinake kucha uddharaNa to prApta haiM, para una graMthoMke astitvakA abhI taka patA nahIM calA / nAma-sAmya ko lekara jo kitanI hI bhrAntiyAM upasthita kI jA rahI thIM yA pracalita ho rahI thIM, una sabakA nirasana bhI ina saba lekhoMse ho jAtA hai| yadyapi hamArA vizAla prAcIna sAhitya kaI kAraNoMse bahuta kucha naSTabhraSTa ho cukA hai, phira bhI jo kucha avaziSTa aura upalabdha hai, usame bhI sAhitya itihAsa aura tattvajJAnakI anusandhAna-yogya bahuta kucha sAmagrI sannihita hai, ata: usa parase hame prAcIna sAhityAdike anusaMdhAna karanekI bahuta bar3I prAvazyakatA hai| yaha kArya tabhI saMbhava ho sakatA hai, jabaki hama sarva prathama apane prAcAryokA samaya nirdhArita kara leveM / tatpazcAt hama unake sAhityase Ane itihAsa, saMskRti aura bhASA-vijJAnake sambandha meM praneka amUlya viSayoMkA yathArtha jJAna prApta kara skeNge| ataH hameM una vilupta graMthoMkI khojakA bhI pUrA yatna karanA hogA, tabhI saphalatA mila skegii| ___ bhAratake pradhAnamantrI paMDita javAharalAlajI neharUne apane eka vyAkhyAna meM kahA thA ki 'agara koI jAni apane sAhitya unnayanakI upekSA karatI hai to bar3I se bar3I dhana-rAzi bhI usa jAti ( Nation ) ke utkarSameM sahAyaka nahIM ho sakatI hai / sAhitya manuSyakI unnatikA sabase bar3A sAdhana hai / koI rASTra, koI dharma athavA koI samAja sAhitya ke binA jIvita nahIM raha sakatA, yA yoM kahiye ki sAhityake binA rASTra dharma evaM samAjakI kalpanA hI asaMbhava hai| suprasiddha vidvAn kArlAilane kahA hai, ki 'IsAI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 dharmake jInekA kAraNa 'bAibila' hai, yadi bAIbila na hotI to IsAI dharma kabhI bhI jIvita na raha pAtA' / bhASA kisI deza ke nivAsiyoMke manovicAroMko pragaTa karane kA sAdhana mAtra hI nahIM honI, kintu una dezavAsiyoMkI saMskRti kA saMrakSaNa karane vAlI bhI hotI hai / sAhitya ke andara prAdurbhUta ho kara koI bhI bhASA jJAnakA saMcita koSa evaM saMskRtikA nirmala darpaNa bana jAtI hai / rASTrako mahAn banAne ke liye hameM apanI gauravamaya atIta saMskRtikA jJAna honA atyAvazyaka hai / sAhityakI taraha itihAsa bhI kama mahatvako vastu nahIM / hama logoM meM itihAsa-mUlaka jJAnakA eka prakArase prabhAva sA ho gayA hai / hamArI kitanI hI mahatvakI sAhityika racanAoM meM samaya aura kartAkA nAma taka bhI upalabdha nahIM hai / sAmAjika saskRtiko rakSAke liye aitihAsika jJAna aura bhI Avazyaka hai / purAtatvake adhyayanake liye mAnava vikAsakA jJAna anivArya hai, aura yaha tabhI saMbhava hai jaba ki hama apane sAhityakA samayAnukrama dRSTise adhyayana karane meM pravRtta hoM / itihAsa se hI hama apane pUrvajoM utthAna aura patanake sAtha sAtha unake kAraNoM ko bhI jJAta kara uname yatheSTa lAbha uThA sakate haiM / hameM apane pUrva mahApuruSoM kI smRtiko akSuNNa banAye rakhanA hogA jisase hamArI saMtAna ke samakSa granusaraNa karaneke liye samucita prAdarza rhe| sAtha ho apane pUrvajoM meM zraddhA bar3hAneke liye yaha bhI Avazyaka hai ki hama unake sAhitya evaM anya kRtiyoM kA yathArtha jJAna prApta kareM / kisI bhI dezakA dharmakA aura jAtikA bhUtakAlIna itihAsa usake vartamAna aura bhaviSyako sugaThita karaneke liye eka samartha sAdhana hai / itihAsa, jJAnakI anya zAkhAoM kI bhAMti, satyako aura tathyapUrNa ghaTanAoM ko prakAzita karatA hai, jo sAdhAraNata: A~khoM gromala hotI haiM / isa saMgrahako pragaTa karaneke liye meM kaI varSoMse ceSTA kara rahA thA, zrIra zrI mukhtAra sA0 se kaI bAra nivedana bhI kiyA gayA ki ve apane lekhoM kI punarAvRtti ke liye eka bAra unheM sarasarI najarase dekha jAyaM, aura jahAM kahIM saMzodhanAdikI jarUrata ho use kara deveM / para unheM zranavakAzakI barAbara
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 zikAyata banI rahaneke kAraNa yaha kAma isase pahile sampanna nahIM ho sakA, prastu / prAja isa cirapratIkSita lekhasaMgrahake prathama khaNDako pAThakoMke samakSa rakhate hue mujhe bar3I prasannatA ho rahI hai / AzA hai pAThaka isa mahattvapUrNa lekhasaMgrahase yathocita lAbha uThAne meM samartha hoge / antameM maiM itanA aura bhI pragaTa kara denA cAhatA hUM, ki isa saMgrahameM 32 lekhoM - nibandhoMkA saMgraha hai jaisA ki lekha sUcI me pragaTa hai / antakA 'samantabhadrakA samayanirNaya' nAmakA 22vAM lekha mukhtArasA0kI hAlakI naI racanA hai, vaha usa samaya se pahile nahIM likhA jA sakA jo usapara diyA huA hai, aura isIse use samantabhadra-sambandhI lekhoMke silasile meM nahIM diyA jA skaa| usake pUrvavartI lekhapara bhI jo nambara 32 paDA hai vaha chapane kI galatIkA pariNAma hai, "chapane meM 26ke bAda lekhoM para 28 Adi nambara par3a gaye haiM, jabaki ve 27 prAdi hone cAhiye aura tadanusAra sudhAra kiye jAneke yogya haiM / kalakattA jyeSTha sudI 5 ( zrutapaJcamI ) vIra ni0 samvat 2482 choTelAla jaina maMtrI - zrIvIrazAsana saMgha kalakattA * isa sUcI meM yaha bhI sUcita kara diyA gayA hai ki kauna lekha prathamata: kabakahAM prakAzita huA hai aura jina lekhoMkA nirmANa-kAla mAlUma ho sakA hai unakA vaha samaya bhI lekhake anantara de diyA gayA hai /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekha-sUcI 1 bhagavAn mahAvIra aura unakA samaya 1 ( anekAnta varSa 9 maMgasira vIra saM02456 ) 2 vIra - nirvANa - samvatakI samAlocanA para vicAra ( anekAnta varSa 4 navambara 1947 ) 3 vIra-zAsanakI utpattikA samaya aura sthAna ( ane0 1943 ) 57 4 jaina tIrthaMkarAMkA zAsana-bheda (jainahitaiSI varSa 12 agasta 1616 ) 67 5 zrutAvatAra kathA (vIra akTUbara 1936) to te 102 6 zrI kundakundAcAya aura unake grantha, disambara 1948 ( purAtana jainavAkya sUcI - prastAvanA san 1950) 7 tatvArtha sUtra ke karttA kundakunda (bhane0 varSa 1 vIrasamvat 2456 ) 8 umAsvAti yA umAsvAmI ( ane0 varSa 1 vIrasaM0 2456 ) 6 tattvAthasUtrakI utpatti ( ane0 varSa 1 vIra samvat 2456 ) 10 tattvArthAdhigamasUtrakI eka TippaNa prAMta, 11 navambara 1936 192 ( ane0 varSa 3 vIra saM0 2466 ) 106 106 G 11 zvaM tattvArthasUtra aura usake bhASyakI jAMca, 18 julAI 1642 ( ane0 varSa 5 san 1942 ) 12 svAmI samantabhadra, vaizAkha zukla 2 samvat 1682 ( ratnaka0 prastAvanA - svAmI samantabhadra ) 13 samantabhadrakA muni-jIvana aura zrApatkAla 14 samantabhadrakA eka aura paricaya padya, 2 disambara 1944 ( ane0 varSa 7 san 1644 ) 15 svAmI samantabhadra dharmazAstrI, tArkika aura yogI tInoM the 245 27 disambara 1644 (prane0 varSa 7 san 1944 ) 16 samantabhadrake graMthoMkA saMkSipta paricaya ( ratnaka0 prastA0 ) 17 gaMdhahasti mahAbhASya kI khoja, baizAkha sudi 2 saM0 1982 ( jainahitaiSI 1920 ratna0 prastAvanA san 1925 ) 18 samantabhadrakA samaya aura DAkTara ke0 bI0 pAThaka (jainajagata varSa 9 julAI san 1934) 45 125 146 207 241 258 271 267
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 487 16 sarvArthasiddhi para samantabhadrakA prabhAva (anaM0 disambara 1642) 323 20 samantabhadrakI stuti vidyA (stutividyA prastAvanA julAI 1650) 340 21 samantabhadrakA svayambhUstotra(svayambhUstotra-prastAvanA julAI 51) 358 22 samantabhadrakA yuktyanuzAsana (yuktyanu0 pra0 julAI 1951) 421 23 ratnakaraNDake kartRtva-viSaya meM merA vicAra aura nirNaya 431 21 apraila 1948 ( ane0 varSa 6 san 1948) 24 bhagavatI ArAdhanA, disambara 1948 484 (purA0 jaina vAkyasUcI-prastAvanA ) 25 bhagavatI ArAdhanAkI dUsarI prAcIna TIkA-TippaNiyA~ 10 agasta 1938 ( ane0 varSa 2 vIra saM0 2465) 26 kArtikeyAnuprekSA aura svAmikumAra, disambara 1948 462 (purA0 jaina vAkyasUcI-prastAvanA ) 27 sanmatisutra aura siddhasena, 31 disambara 1948 (ane0 varSa 6, disambara 1648) 28 tilAyapaeNattI aura yativRSabha,disambara 1948 (purA8 janavAkyasUcI prastAvanA ) . 26 svAmI pAtrakasarI aura vidyAnanda, 16 disambara 1626637 (ane0 varSa 1 vIra saM0 2456 ) " dvitIya lekha, 17 julAI 1636 (ane0 varSa 2) 658 30 kadambavaMzIya rAjAoMke tIna tAmrapatra (janahi0 jUna 1920) 668 31 Arya aura mleccha, 17 disambara 1938 (ane0 varSa 2) 678 32 samantabhadrakA samaya-nirNaya, magasira sudi 5 saM0 2012 686 pariziSTa 1 kAvya-citroMkA sodAharaNa paricaya 668 3 arhatsambodhana-padAvalI 709 2 svayambhU-stavana-chanda-sUcI 787 4 nAmA'nukramaNI 713
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya zuddhizaklayoH parAM kASThAM yo'vApya zAntimuttamAm / dezayAmAsa saddharma mahAvIraM namAmi tam // mahAvIra-paricaya jainiyoMke antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra videha (vihAra ) dezastha kuNDapura ke rAjA 'siddhArtha ke putra the aura mAtA 'priyakAriNI ke garbhase utpanna, hae the, jisakA dUsarA nAma 'trizalA' bhI thA aura jo vaizAlIke rAjA 'ceTaka' kI suputrI thii| Apake zubha janmase caitra zuklA trayodazIkI tithi pavitra haI aura use mahAn utsavoMke liye parvakA-sA gaurava prApta huA / isa tithiko janmasamaya uttarAphAlgunI nakSatra thA, jise kahIM kahIM 'hastotarA' (hasta nakSatra hai * zvetAmbara sampradAyake kucha granthoMmeM 'kSatriyakuNDa' aisA nAmollekha bhI milatA hai jo saMbhavataH kuNDapurakA eka muhallA jAna par3atA hai| anyathA, usI sampradAyake dUsare granthoMmeM kuNDagrAmAdi-rUpase kuNDapurakA sAfa ullekha pAyA jAtA hai| yathA: "hatyuttarAhiM jAmo kuDaggAme mhaaviiro|" prA0ni0 bhAga yaha kuNDapura hI Ajakala kuNDalapura kahA jAtA hai,jo ki vAstavameM vaizAlIkA upanagara thaa| kucha zvetAmbarIya granthoM meM 'bahana' likhA hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza uttarameM-anantara-jisake) isa nAmase bhI ullekhita kiyA gayA hai, aura saumya graha apane uccasthAna para sthita the; jaisA ki zrIpUjyapAdAcAryake nimna vAkyase prakaTa hai : caitra-sitapakSa-phAlguni zazAMkayoge dine trayodazyAm / jajJe svoccastheSu graheSu saumyeSu zubhalagne // 5 // -nirvANabhakti tejaHpuJja bhagavAnke garbhameM Ate hI siddhArtha rAjA tathA anya kuTumbIjanoMkI zrIvRddhi huI-unakA yaza, teja, parAkrama aura vaibhava bar3hA-mAtAkI pratibhA camaka uThI, vaha sahaja hI meM aneka gUDha praznoMkA uttara dene lagI, aura prajAjana bhI uttarottara sukha-zAntikA adhika anubhava karane lge| isase janmakAlameM ApakA sArthaka nAma 'varddhamAna' rakkhA gyaa| sAtha hI, vIra mahAvIra aura sanmati jaise nAmoMkI bhI kramazaH saSTi huI, jo saba Apake usa samaya prasphuTita tathA ucchalita honevAle guraNoM para hI eka AdhAra rakhate hai / ____ mahAvIrake pitA 'NAta' vaMzake kSatriya the| 'NAta' yaha prAkRta bhASAkA zabda hai aura 'nAta' aisA dantya nakArase bhI likhA jAtA hai| saMskRtameM isakA paryAyarUpa hotA hai 'jnyaat'| isIse 'cAritrabhakti' meM zrI pUjyapAdAcAryane "zrImajJAtakulendanA" padake dvArA mahAvIra bhagavAnko 'jJAta' vaMzakA candramA likhA hai, aura isIse mahAvIra 'raNAtaputa' athavA 'jJAtaputra' bhI kahalAte the, jisakA bauddhAdi granthoM meM bhI ullekha pAyA jAtA hai| isa prakAra vaMzake Upara nAmoMkA usa samaya calana thA-buddhadeva bhI apane vaMza parase 'zAkyaputra' kahe jAte the| prastu; isa 'nAta' kA hI bigar3a kara athavA lekhakoM yA pAThakoMkI nAsamajhIkI vajahase bAdako 'nAtha' rUpa huaA jAna par3atA hai| aura isIse kucha granthoMmeM mahAvIrako nAthavaMzI likhA huA milatA hai, jo ThIka nahIM hai| mahAvIrake bAlyakAlakI ghaTanAoMmese do ghaTanAe~ khAsa taurase ullekhayogya hai-eka yaha ki, saMjaya aura vijaya nAmake do cAraNa-muniyoMko tattvArtha-viSyaka koI bhArI saMdeha utpanna ho gayA thA, janmake kucha dina bAda hI jaba unhoMne prApako dekhA to Apake darzanamAtrase unakA vaha saba sandeha tatkAla dUra ho gayA aura isa * dekho, guNabhadrAcAryakRta mahApurANakA 74vA parva /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. bha. mahAvIra aura unakA samaya lie unhoMne bar3I bhaktise prApakA nAma 'sanmati' rakkhA / dUsarI yaha ki, eka dina bhApa bahutase rAjakumAroMke sAtha vanameM vRkSakrIr3A kara rahe the, itanemeM vahA~ para eka mahAbhayaMkara aura vizAlakAya sarpa prA nikalA aura usa vRkSako hI mUlase lekara skaMdha paryanta ber3hakara sthita ho gayA jisa para Apa car3he hue the| usake vikarAla rUpako dekhakara dUsare rAjakumAra bhayavihvala ho gaye aura usI dazAmeM vRkSoM parase girakara athavA kUda kara apane apane gharako bhAga gye| parantu Apake hRdayameM jarA bhI bhayakA saMcAra nahIM huA-Apa bilakula nirbhayacitta hokara usa kAle nAgase hI krIr3A karane lage aura Apane usa para savAra hokara apane bala tathA parAkramase use khUba hI ghumAyA, phirAyA tathA nirmada kara diyaa| usI vaktase Apa lokameM 'mahAvIra' nAmase prasiddha hue / ina donoM ghaTanAoMse. yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki mahAvIrameM bAlyakAlase hI buddhi aura zaktikA asAdhAraNa vikAsa ho rahA thA aura isa prakArakI ghaTanAeM unake bhAvI asAdhAraNa vyaktitvako sUcita karatI thiiN| so ThIka hI hai "honahAra biravAnake hota cIkane pAta / " prAyaH tIsa varSakI avasthA ho jAne para mahAvIra saMsAra-dehabhogoMse pUrNatayA virakta ho gaye, unheM apane AtmotkarSako sAdhane aura apanA antima chalya prApta karanekI hI nahIM kintu saMsArake jIvoMko sanmArgameM lagAne athavA unakI saccI sevA bajAnekI eka vizeSa lagana lagI-dIna dukhiyoMkI pukAra unake hRdayameM ghara kara gaI-aura isaliye unhoMne, aba aura adhika samaya taka gRhavAsako ucita na .. samajhakara, jaMgala kA rAstA liyA, saMpUrNa rAjyavaibhavako ThukarA diyA aura indriya (r) saMjayasyArthasaMdehe saMjAte vijayasya ca / janmAnantaramevainamabhyetyAlokamAtrataH // tatsaMdehagate tAbhyAM cAraNAbhyAM svabhaktitaH / astveSa sanmatirdevo bhAvIti samudAhRtaH / / -mahApurANa, parva 74vA~ + inameMse pahalI ghaTanAkA ullekha prAya: digambara granthoMmeM aura dUsarIkA digambara tathA zvetAmbara donoM hI sampradAyake granthoMmeM bahulatAse pAyA jAtA hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sukhoMse mukha mor3akara maMgasirava di 10 mIko 'jJAtakhaMDa' nAmaka vanameM jinadIkSA dhAraNa karalI / dIkSAke samaya Apane saMpUrNa parigrahakA tyAga karake grAkiMcanya (aparigraha) vrata grahaNakiyA, apane zarIra parase vastrAbhUSaNoMko utAra kara pheMka diyA zraura kezoMko klezasamAna samajhate hue unakA bhI lauMca kara DAlA / aba Apa dehase bhI nirmamatva hokara nagna rahate the, siMhakI taraha nirbhaya hokara jaMgalapahAr3oM meM vicarate the aura dina rAta tapazcaraNa hI tapazcaraNa kiyA karate the / vizeSa siddhi aura vizeSa lokasevAke liye vizeSa hI tapazcararaNakI jarUrata hotI hai - tapazcaraNa hI roma-romameM rame hue Antarika malako chA~Ta kara AtmAko zuddha, sAfa, samartha aura kAryakSama banAtA hai / isIliye mahAvIrako bAraha varSa taka ghora tapazcaraNa karanA par3A - khUba kar3A yoga sAdhanA par3A - taba kahIM jAkara ApakI zaktiyoMkA pUpaM vikAsa huaa| isa durddhara tapazvaraNako kucha ghaTanAoM ko mAlUma karake roMgaTe khar3e ho jAte haiM / parantu sAtha hI Apake sAdhAraNa dhairya, aTala nizvaya, sudRr3ha AtmavizvAsa, anupama sAhasa mora lokottara kSamAzIlatAko dekhakara hRdaya bhaktise bhara yAtA hai aura khuda bakhuda ( svayameva ) stuti karanemeM pravRtta ho jAtA hai / prastu; mana:paryayajJAnakI prApti to Apako dIkSA leneke bAda hI hogaI thI parantu kevalajJAna - jyotikA udaya bAraha varSake ugra tapacaraNake bAda vaizAkha sudi 10 mI ko tIsare paharake samaya usa vakta huA jaba ki zrApa jRmbhakA grAmake nikaTa RjukUlA nadIke kinAre, zAla vRkSake nIce eka zilA para, paNThopavAsase yukta hue, kSapakazreNi para ArUDha the - prApane zukladhyAna lagA rakkhA thA--- - zraura candramA hastottara nakSatrake madhya meM sthita thA / + kucha zvetAmbarIya granthoMmeM itanA vizeSa kathana pAyA jAtA hai aura vaha saMbhavataH sAmpradAyika jAna par3atA hai ki, vastrAbhUSaraNoMko utAra DAlaneke bAda indrane 'devadRzya' nAmakA eka bahumUlya vastra bhagavAnke kandhe para DAla diyA thA, jo 13 mahIne taka par3A rhaa| bAdako mahAvIrane use bhI tyAga diyA aura ve pUrNarUpase nagna- digambara athavA jinakalpI ho rahe / * kevalajJAnotpatti ke samaya aura kSetrAdikA prAya: yaha saba varNana 'ghabala' aura 'jayathavala' nAmake donoM siddhAntagranthoMmeM uddhRta tIna prAcIna gAvAboMmeM bhI pAyA jAtA hai, jo isa prakAra haiM : ...
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya jaisA ki zrIpUjyapAdAcAryake nimna vAkyoMse prakaTa hai : mAma-pura-kheTa-karvaTa-maTamba-ghoSAkarAn pravijahAra / upraistapovidhAnAdazavarSANyamarapUjyaH // 10 // RjakUlAyAstIre zAladrumasaMzrite zilApaTTe / aparAhna SaSThenAsthitasya khalu jambhakAgrAme // 11 // vaizAkhasitadazamyAM hastottaramadhyamAzrite candre / kSapakazreNyArUDhasyotpanna kevalajJAnam // 12 // -nirvANabhakti isa taraha ghora tapazcaraNa tathA dhyAnAgni-dvArA, jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya mohanIya aura antarAya nAmake ghAtikarma-malako dagdha karake, mahAvIra bhagavAnne jaba apane prAtmAmeM jJAna, darzana, sukha aura vIrya nAmake svAbhAvika guNoMkA pUrA vikAsa athavA unakA pUrNa rUpase prAvirbhAva kara liyA aura Apa anupama zuddhi, zakti tathA zAntikI parAkASThAko pahu~ca gaye, athavA yoM kahiye ki Apako svAtmopalabdhirUpa 'siddhi' kI prApti ho gaI, taba Apane saba prakArase samartha hokara brahmapathakA netRtva grahaNa kiyA aura saMsArI jIvoMko sanmArgakA upadeza deneke liye unheM unakI bhUla sujhAne, bandhanamukta karane, Upara uThAne aura unake duHsa miTAneke liye-apanA vihAra prArambha kiyA / dUsare zabdoMmeM kahanA cAhiye ki lokahita-sAdhanAkA jo asAdhAraNa vicAra ApakA varSoMse cala rahA thA aura jisakA gaharA saMskAra janmajanmAntaroMse Apake prAtmAmeM par3A huA thA vaha mava saMpUrNa rukAvaToMke dUra ho jAne para svata: kAryameM pariNata ho gyaa| vihAra karate hue mApa jisa sthAna para pahu~cate the aura vahA~ aApake upadezake lie jo mahatI sabhA jur3atI thI aura jise jainasAhityameM 'samavasaraNa' nAmase gamaiya chadumatvattaM vArasavAsAriNa paMcamAse ya / paNNArasAgi diNAriNa ya tirayaraNasuddho mahAvIro // 1 // ujukUlaNadItIre jaMbhiyagAme vahiM silaavtte| cha?NAdAveMto pravaraNhe pAyachAyAe // 2 // vaisAhajoNhapakkhe dasamIe khavagaseDhimAruDhDho / haMtUraNa ghAikammaM kevalaNANaM samAvaNNo // 3 //
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ullekhita kiyA gayA hai usakI eka khAsa vizeSatA yaha hotI thI ki usakA hAra sabake liye mukta rahatA thA, koI kisIke pravezameM bAdhaka nahIM hotA thA-pazupakSI taka bhI AkRSTa hokara vahA~ pahu~ca jAte the, jAti-pAMti, chUtAchUta aura U~canIcakA usameM koI bheda nahIM thA, saba manuSya eka hI manuSyajAtimeM parigaNita hote the, mora ukta prakArake bhedabhAvako bhulAkara ApasameM premake sAtha rala-milakara baiThate aura dharmazravaNa karate the.-mAnoM saba eka hI pitAkI saMtAna hoN| isa mAdarzase samavasaraNameM bhagavAn mahAvIrakI samatA aura udAratA mUrtimatI najara AtI thI aura ve loga to usameM praveza pAkara behada saMtuSTa hote the jo samAjake atyAcAroMse pIr3ita the, jinheM kabhI dharmazravaNakA, zAstroMke adhyayanakA, apane vikAsakA aura uccasaMskRtiko prApta karanekA avasara hI nahIM milatA thA athavA jo usake adhikArI hI nahIM samajhe jAte the| isake sivAya, samavasaraNakI bhUmimeM praveza karate hI bhagavAn mahAvIrake sAmIpyase jIvoMkA vairabhAva dUra ho jAtA thA, krUra jantu bhI saumya bana jAte the aura unakA jAti-virodha taka miTa jAtA thaa| isIse sarpako nakula yA mayUrake pAsa baiThanemeM koI bhaya nahIM hotA thA, cUhA binA kimI saMkocake billIkA AliMgana karatA thA, gau aura siMhI milakara eka hI nA~dameM jala pItI thI aura mRga-zAvaka khuzIse siMha-zAvakake sAtha khelatA thaa| yaha saba mahAvIrake yogabalakA mAhAtmya thaa| unake pAtmAmeM ahiMsAko pUrNa pratiSThA ho cukI thI, isaliye unake saMnikaTa athavA unakI upasthitimeM kisIkA vaira sthira nahI raha sakatA thA / pataMjali RSine bhI, apane yogadarzana meM, yogake isa mAhAtmyako svIkAra kiyA hai; jaisA ki usake nimna sUtrase prakaTa hai: ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH // 35 // jainazAstroMmeM mahAvIrake vihArasamayAdikakI kitanI hI vibhUtiyoMkA-pratizayoMkA-varNana kiyA gayA hai / parantu unheM yahA~ para chor3A jAtA hai| kyoMki svAmI samantabhadrane likhA hai: devAgama-nabhoyAna-cAmarAdi-vibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn // 1 // -prAtamImAMsA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya MIT arthAt - devoMkA bhAgamana, zrAkAzameM gamana aura cAmarAdika (divya camara, chatra, siMhAsana, bhAmaMDalAdika ) vibhUtiyoMkA astitva to mAyAviyoMmeM indrajAliyoMmeM -- bhI pAyA jAtA hai, inake kAraNa hama Apako mahAn nahIM mAnate aura na inakI vajahase ApakI koI khAsa mahattA yA bar3AI hI hai / bhagavAn mahAvIrakI mahattA aura bar3AI to unake mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya nAmaka karmokA nAza karake paramazAntiko liye hue zuddhi tathA zaktikI parAkASThAko pahu~cane aura brahmapathakA - prahiMsAtmaka mokSamArgakA -- netRtva grahaNa karanemeM hai-- athavA yoM kahiye ki zrAtmoddhArake sAthasAtha lokakI saccI sevA bajAne meM hai / jaisA ki svAmI samantabhadrake nimna vAkyase bhI prakaTa hai : 1 tvaM zuddhizaktyorudasya kASThAM tulAvyatItAM jina zAntirUpAm / vApi brahmapathasya netA mahAnitIyat prativaktumIzAH // 4 // ----yuktyanuzAsana mahAvIra bhagavAnne prAyaH tIsa varSa taka lagAtAra aneka deza-dezAntaroMmeM vihAra karake sanmArgakA upadeza diyA, asaMkhya prANiyoM ke ajJAnAndhakArako dUra karake unheM yathArtha vastu-sthitikA bodha karAyA, tattvArthako samajhAyA, bhUleM dUra kIM, bhrama miTAe, kamajoriyA~ haTAI, bhaya bhagAyA, AtmavizvAsa bar3hAyA, kadAgraha dUra kiyA, pAkhaNDabala ghaTAyA, mithyAtva chur3AyA, patitoMko uThAyA, anyAyaatyAcArako rokA, hiMsAkA virodha kiyA, sAmyavAdako phailAyA aura logoMko svAvalambana tathA saMyamakI zikSA de kara unheM AtmotkarSa ke mArga para lagAyA / isa taraha Apane lokakA ananta upakAra kiyA hai aura ApakA yaha vihAra bar3A hI udAra, pratApI evaM yazasvI huA hai / isIse svAmI samantabhadrake svayaMbhUstotra meM 'girimityavadAnavataH' ityAdi padyake dvArA isa vihArakA yatkicit ullekha karate hue, use "UrjitaM gataM " likhA hai / * jJAnAvaraNa-darzanAvaraNake prabhAvase nirmala jJAna darzanakI prAvibhUtikA nAma 'zuddhi' aura antarAya karmake nAzase vIryalabdhikA honA 'zakti' hai aura mAnIya karmake prabhAvase pratulita sukhakI prAptikA honA 'paramazAnti' hai /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza bhagavAnkA yaha vihAra-kAla hI prAya: unakA tIrtha-pravartanakAla hai, aura isa tIrtha-pravartanakI vajahase hI ve 'tIrthaMkara' kahalAte haiM / mApake vihArakA pahalA sTezana rAjagRhIke nikaTa vipulAcala tathA vaibhAra parvatAdi paMca pahAr3iyoMkA pradeza jAna par3atA hai jise dhavala aura jayadhavala nAmake siddhAnta granthoMmeM kSetrarUpase mahAvIrakA arthakartRtva prarUpaNa karate hue, 'paMcazailapura' nAmase ullekhita kiyA hai & / yahIM para ApakA prathama upadeza humA hai-kevalajJAnotpattike pazcAt ApakI divya vANI khirI hai--aura usa upadezake samayase hI Apake tIrthakI utpatti huI hai / rAjagRhImeM usa vakta rAjA * 'jayadhavala' me, mahAvIrake isa tIrthapravartana aura unake AgamakI pramANatAkA ullekha karate hue, eka prAcIna gAthAke AdhAra para unheM 'niHsazayakara' (jagatake jIvoMke sandehako dUra karane vAle ), 'vIra' (jJAna-vacanAdikI sAtizaya zaktise sampanna ), 'jinottama' ( jitendriyoM tathA karmajetAoMmeM zreSTha ), 'rAga-dveSabhayase rahita' aura 'dharmatIrtha-pravartaka' likhA hai| yathA riNassaMsayakaro vIro mahAvIro jiNuttamo / rAga-dosa-bhayAdIdo dhammatitthassa kArapo ! + Apa jRmbhakA grAmake RjukUlA-taTame calakara pahale isI pradezameM Ae haiM / isIse zrIpUjyapAdAcAryane ApakI kevalajJAnotpattike usa kathanake anantara jo Upara diyA gayA hai Apake vaibhAra parvata para pAnekI bAta kahI hai aura tabhIse Apake tIsa varSake vihArakI gaNanA kI hai / yathA "atha bhagavAnsamprApaddivyaM vaibhAraparvataM ramyaM / cAturvarNya susaMghastatrAbhUd gautamaprabhRti // 13 // "dazavidhamanagArANAmekAdazadhottaraM tathA dharma / dezayamAno vyaharat trizadvarSANyatha jinendraH // 15 // -nirvANabhakti / 88 paMcaselapure ramme viule pvvduttme| gANAdumasamAiNNe devadANavavaMdide // mahAvIreNa (a) tyo kahiyo bhaviyaloassa / yaha tIrthotpatti zrAvaNa-kRSNa-pratipadAko pUrvAha ( sUryodaya) ke samaya
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ~~~ bha0 mahAvIra aura unakA samaya zreNika rAjya karatA thA, jise bimbasAra bhI kahate haiM / usane bhagavAnkI pariSadoMmeM-samavazaraNa sabhAgoMmeM pradhAna bhAga liyA hai aura usake praznoM para bahutase rahasyoMkA udghATana huaA hai / zroNikakI rAnI celanA bhI rAjA ceTakakI putrI thI aura isaliye vaha riztemeM mahAvIrakI mAtRsvasA (mAvasI) hotI thii| isa taraha mahAvIrakA aneka rAjyoMke sAthameM zArIrika sambandha bhI thaa| unameM Apake dharmakA bahuta pracAra huA aura use acchA rAjAzraya milA hai| vihArake samaya mahAvIrake sAtha kitane hI muni-pAyikAoM tathA zrAvakazrAvikAoMkA saMgha rahatA thA / Apane caturvidha saMghakI acchI yojanA aura bar3I hI sundara vyavasthA kI thii| isa saMghake gaNadharoMkI saMkhyA gyAraha taka pahu~ca gaI thI aura unameM sabase pradhAna gautama svAmI the, jo 'indrabhUti' nAmase bhI prasiddha haiM aura samavasaraNameM mukhya gaNadharakA kArya karate the| ye gautama-gotrI aura sakala veda-vedAMgake pAragAmI eka bahuta bar3e brAhmaNa vidvAn the, jo mahAvIrako kevalajJAnakI saMprApti honeke pazcAn unake pAsa apane jIvA'jIvaviSayaka sandehake nivAraNArtha gaye the, sandehakI nivRttipara unake ziSya bana gaye the aura jinhoMne apane bahutase ziSyoMke sAtha bhagavAnse jinadIkSA lelI thI / astu / tIsa varSake lambe vihArako samApta karate aura kRtakRtya hote hue, bhagavAn abhijita nakSatra meM huI hai; jaisA ki dhavala siddhAntake nimna vAkyase prakaTa hai vAsassa paDhamamAse paDhame pakkhammi sAvaraNe. bahule / pADivadaputradivase tityuppattI du abhijimhi // 2 // 1 kucha zvetAmbarIya granthAnusAra 'mAtulajA'~-mAmUz2Ada bahana / * dhavala siddhAntameM---aura jayadhavalameM bhI kucha prAcAryoMke matAnusAra eka prAcIna gAthAke AdhAra para vihArakAlakI saMkhyA 26 varSa 5 mahIne 20 dina bhI dI hai, jo kevalotpatti aura nirvANakI tithiyoMko dekhate hue ThIka jAna par3atI hai| aura isaliye 30 varSakI yaha saMkhyA sthUlarUpase samajhanI cAhiye / vaha gAthA isa prakAra hai: vAsANUNattIsaM paMca ya mAse ya vIsadivase ya / cauvihamaraNagArehiM bArahahi gaNehi viharato // 1 //
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza mahAvIra jaba pAvApurake eka sundara udyAnameM pahu~ce, jo aneka padma-sarovaroM tathA nAnA prakArake vRkSasamUhoMse maMDita thA, taba Apa vahA~ kAyotsargase sthita ho gaye aura Apane parama zukladhyAnake dvArA yoganirodha karake dagdharagju-samAna avaziSTa rahe karma-rajako-praghAticatuSTayako-bhI apane AtmAse pRthak kara DAlA, aura isa taraha kArtika vadi amAvasyAke dinasa, svAti nakSatrake samaya, nirvANa-padako ___ dhavala siddhAntameM, "pacchA pAvAraNayare kattiyamAse ya kiNhacoddasie / sAdIe rattIe sesarayaM chetta rinnvaayo||" isa prAcIna gAthAko pramANameM uddhRta karate hue, kArtika badi caturdazIkI rAtriko (pacchimabhAe = pichale paharame ) nirvANakA honA likhA hai| sAtha hI, kevalotpattise nirvANa takake samaya 26 varSa 5 mahIne 20 dinakI saMgati ThIka biThalAte hue, yaha bhI pratipAdana kiyA hai ki amAvasyAke dina devedroMke dvArA parinirvANapUjA kI gaI hai vaha dina bhI isa kAlameM zAmila karane para kArtikake 15 dina hote hai / yathA:-- ___"amAvasIe pariNibbANapUjA sayaladevidehi kayA ti taMpi divasamettheva pakkhitte paNNArasa divamA hoti / " ___ isase yaha mAlUma hotA hai ki nirvANa amAvasyAko dinake mamaya tathA dinake bAda rAtriko nahIM huA, balki caturdazIkI rAtrike antima bhAgameM humA hai jaba ki amAvasyA A gaI thI aura usakA sArA kRtya---niriNapUjA aura dehasaMskArAdi---amAvasyAko hI prAtaHkAla prAdike samaya bhugatA hai| isase kArtikakI amAvasyA Ama taura para nirvANakI tithi kahalAtI hai| aura caki vaha rAtri caturdazIkI thI isame caturdazIko nirvANa kahanA bhI kucha asaMgata mAlUma nahIM hotA / mahApurANameM guNabhadrAcAryane bhI "kArtikakRSNapakSasya caturdazyAM nizAtyaye" isa vAkyake dvArA kRSNa caturdazIkI rAtriko usa samaya nirvANakA honA batalAyA hai jabaki rAtri samAptike karIba thii| usI rAtrike aMdhere meM, jise jinasenane harivaMzapurANameM "kRSNabhUtasuprabhAtasandhyAsamaye" padake dvArA ullekhita kiyA hai, devendroM dvArA dIpAvalI prajvalita karake nirvANapUjA kiye jAnekA ullekha hai aura vaha pUjA dhavalake ukta vAkyAnusAra amAvasyAko kI gaI hai| isase caturdazIkI rAtrike antima bhAgameM amAvasyA A gaI thI yaha spaSTa jAnA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya 11 prApta karake Apa sadA ke liye ajara, amara tathA akSaya saukhyako prApta ho gaye# | isIkA nAma videhamukti, prAtyantika- svAtmasthiti, paripUrNasiddhAvasthA athavA niSkala - paramAtmapadakI prApti hai / bhagavAn mahAvIra prAyaH 72 varSakI avasthA f meM apane isa antima dhyeyako prApta karake lokAgravAsI hue / aura Aja unhIMkA tIrtha pravarta rahA hai / isa prakAra bhagavAn mahAvIrakA yaha saMkSepameM sAmAnya paricaya hai, jisameM prAyaH kisIko bhI koI khAsa vivAda nahI hai / bhagavajjIvanIkI ubhaya sampradAyasambandhI kucha vivAdagrasta athavA matabhedavAlI bAtoMko maiMne pahalese hI chor3a diyA hai / unake liye isa choTese nibandhameM sthAna bhI kahA~ ho sakatA hai ? ve to gahare jAtA hai / aura isaliye amAvasyAko nirvAraNa batalAnA bahuta yuktiyukta hai, Her zrI pUjyapAdAcAryane "kArtikakRSNasyAnte" padake dvArA ullekha kiyA hai / * jaisA ki zrI pUjyapAdake nimna vAkyase bhI prakaTa hai:"padmavanadIrghikA kulavividhadrumakhaNDamaNDite ramye / pAvAnagarodyAne vyutsargeNa sthitaH sa muniH // 16 // kArtika kRSNasyAnte svAtAvRkSe nihatya karmarajaH / avazeSaM saMtrApad vyajarAmaramakSayaM saukhyam // 17 // " - nirvAraNabhakti / + dhavala aura jayadhavala nAmake siddhAnta granthoMmeM mahAvIrakI Ayu, kucha prAcAryoM ke matAnusAra, 71 varSa 3 mahIne 25 dinakI bhI batalAI hai aura usakA lekhA isa prakAra diyA hai. garbhakAla = mAsa 8 dina kumArakAla = 28 varSa 7 mAsa 12 dina; chadmastha ( tapazcaraNa )kAla = 12 varSa 5 mAsa 15 dina) kevala (vihAra) kAla : 26 varSa 5 mAsa 20 dina / isa lekheke kumArakAlameM eka varSakI kamI jAna par3atI hai; kyoMki vaha Ama taura para prAyaH 30 varSakA mAnA jAtA hai / dUsare, isa prayumeMse yadi garbhakAlako nikAla diyA jAya, jisakA loka vyavahArameM grahaNa nahIM hotA to vaha 70 varSa kucha mahInekI hI raha jAtI hai aura itanI Ayuke liye 72 varSakA vyavahAra nahIM banatA /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza anusaMdhAnako liye hue eka vistRta AlocanAtmaka nibandhameM acche UhApoha athavA vivecanake sAtha hI dikhalAI jAneke yogya haiM / 1 dezakAlakI paristhiti deza-kAlakI jisa paristhitine mahAvIra bhagavAnako utpanna kiyA usake sambandhameM bhI do zabda kaha denA yahA~ para ucita jAna par3atA hai / mahAvIra bhagavAn ke avatArase pahale dezakA vAtAvaraNa bahuta hI kSubdha, pIr3ita tathA saMtrasta ho rahA thA, dIna-durbala khUba satAe jAte the; U~ca-nIcakI bhAvanAeM joroM para thIM; zUdroMse pazuoM jaisA vyavahAra hotA thA, unheM koI sammAna yA adhikAra prApta nahIM thA, ve zikSA-dIkSA aura uccasaMskRtike adhikArI hI nahIM mAne jAte the aura unake viSaya meM bahuta hI nirdaya tathA ghAtaka niyama pracalita the; striyA~ bhI kAphI taura para satAI jAtI thIM, uccazikSAse vaMcita rakkhI jAtI thIM, unake viSaya meM "na strI svAtantryamarhati " ( strI svatantratAkI adhikAriNI nahIM ) jaisI kaThora AjJAeM jArI thIM aura unheM yatheSTa mAnavI adhikAra prApta nahI thebahutoM kI dRSTi to ve kevala bhogakI vastu, vilAsa kI cIz2a, puruSakI sampatti athavA baccA janane kI mazInamAtra raha gaI thIM; brAhmaNoMne dharmAnuSThAna Adike saba U~ce U~ce adhikAra apane lie rijarva rakha chor3e the- dUsare logoM ko ve unakA pAtra hI nahIM samajhate the - sarvatra unhIkI tUtI bolatI thI, zAsanavibhAgameM bhI unhoMne apane lie khAsa rizrAyateM prApta kara rakkhI thIM- ghorase ghora pApa aura bar3ese bar3A aparAdha kara lene para bhI unheM prAraNadaNDa nahIM diyA jAtA thA, jaba ki dUsaroko eka sAdhAraNase aparAdhapara bhI sUlI - phaoNsIpara car3hA diyA jAtA thA; brAhmaNoMke bigar3e tathA sar3e hue jAti-bhedakI durgandhase dezakA prAraNa ghuTa rahA thA zrIra usakA vikAsa ruka rahA thA, khuda unake abhimAna tathA jAti-madane unheM patita kara diyA thA aura unameM lobha-lAlaca, daMbha, ajJAnatA, akarmaNyatA, krUratA tathA ghUrtatAdi durguNoM kA nivAsa ho gayA thA; ve rizvateM athavA dakSiNAe~ lekara paraloka ke lie sarTifikeTa zraura parvAne taka dene lage the; dharma kI asalI bhAvanAeM prAyaH lupta ho gaI thIM aura unakA sthAna artha-hIna kriyAkANDoM tathA thothe vidhi-vidhAnoMne le liyA thA; bahutase devI-devatAoMkI kalpanA prabala ho uThI *
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya thI, unake santuSTa karanemeM hI sArA samaya calA jAtA thA aura unheM pazuproMkI baliyA~ taka car3hAI jAtI thIM; dharmake nAma para sarvatra yajJa-yAgAdika karma hote the aura unameM asaMkhya pazuoMko homA jAtA thA-jIvita prANI dhadhakatI huI AgameM DAla diye jAte the aura unakA svarga jAnA batalAkara athavA 'vaidikI hiMsA hiMsA na bhavati' kahakara logoMko bhulAve meM DAlA jAtA thA aura unheM aise krUra karmoMke liye uttejita kiyA jAtA thA / sAtha hI, bali tathA yajJake bahAne loga mAMsa khAte the| isa taraha dezameM cahu~ ora anyAya-atyAcArakA sAmrAjya thA-bar3A hI bIbhatsa tathA karuNa dRzya upasthita thA--satya kucalA jAtA thA, dharma apamAnita ho rahA thA, pIr3itoMkI AhoMke dhueMse AkAza vyApta thA aura sarvatra asantoSa hI asantoSa phailA huA thaa| yaha saba dekhakara sajjanoMkA hRdaya balamalA uThA thA, dhArmikoMko rAta dina cana nahIM par3atA thA aura pIDita vyakti atyAcAroM se Ubakara trAhi trAhi kara rahe the| saboMkI hRdaya-tantriyoMse 'ho koI avatAra nayA' kI eka hI dhvani nikala rahI thI aura saboMkI dRSTi eka aise asAdhAraNa mahAtmAkI aora bagI huI thI jo unheM hastAvalambana dekara isa ghora vipatti se nikAle / ThIka isI samaya-mAjase koI DhAI hajAra varSase bhI pahale-prAcI dizAmeM bhagavAna mahAvIra bhAskarakA udaya hunA, dizAeM prasanna ho uThIM, svAsthyakara manda-sugandha pavana vahane lagA, sajana dharmAtmAoM tathA pIr3itoMke mukhamaMDala para AzAkI rekhAe~ dIkha par3I, unake hRdayakamala khila gaye aura unakI nasa-nAr3iyoMmeM RturAja ( vasata ) ke AgamanakAla-jaisA navarasakA saMcAra hone lgaa| mahAvIrakA uddhArakArya mahAvIrane loka-sthitikA anubhava kiyA, logoMkI ajJAnatA, svArthaparatA, unake vahama, unakA andhavizvAsa aura unake kutsita vicAra evaM durvyavahArako dekhakara unheM bhArI duHkha tathA kheda humA / sAtha hI, pIr3itoMkI karuNa pukArako sunakara unake hRdayase dayAkA prakhaMDa srota baha nikalA / unhoMne lokodArakA saMkalpa kiyA; lokodvArakA sampUrNa bhAra uThAneke liye apanI sAmarthyako tolA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza aura usameM jo truTi thI use bAraha varSake usa ghora tapazcaraNake dvArA pUrA kiyA jisakA abhI ullekha kiyA jA cukA hai| isake bAda saba prakArase zaktisampanna hokara mahAvIrane lokoddhArakA siMhanAda kiyA--lokameM pracalita sabhI anyAya-atyAcAroM, kuvicAroM tathA durAcA ke viruddha AvAja uThAI--aura apanA prabhAva sabase pahale brAhmaNa vidvAnoM para DAlA, jo usa vakta dezake 'sarve sarvAH' bane hue the aura jinake sudharane para dezakA sudharanA bahuta kucha sukhasAdhya ho sakatA thaa| Apake isa paTu siMhanAdako sunakara, jo ekAntakA nirasana karane vAle syAdvAdakI vicAra-paddhatiko lie huye thA, logoMkA tattvajJAnaviSayaka bhrama dUra humA, unheM apanI bhUleM mAlUma par3I, dharmaadharmake yathArtha svarUpakA paricaya milA, mAtmA-anAtmAkA bheda spaSTa humA aura bandha-mokSakA sArA rahasya jAna par3A / sAtha hI, jhUThe devI-devatAnoM tathA hiMsaka yajJAdikoM parase unakI zraddhA haTI aura unheM yaha bAta sAfa, jaMca gaI ki hamArA utthAna aura patana hamAre hI hAthameM hai, usake liye kisI gupta zaktikI kalpanA karake usIke bharose baiTha rahanA athavA usako doSa denA anucita aura mithyA hai / isake sivAya, jAtibhedakI kaTTaratA miTI, udAratA prakaTI, logoMke hRdayameM sAmyavAdakI bhAvanAe~ dRDha huI aura unheM apane prAtmotkarSakA mArga sUjha par3A / sAtha hI, brAhmaNa gurupoMkA Asana Dola gayA, unameMse indrabhUti-gautama jaise kitane hI diggaja vidvAnoMne bhagavAnke prabhAvase prabhAvita hokara unakI samIcIna dharmadezanAko svIkAra kiyA aura ve saba prakArase unake pUre anuyAyI bana gaye / bhagavAnne unheM 'gaNadhara' ke pada para niyukta kiyA aura apane saMbakA bhAra sauNpaa| unake sAtha unakA bahuta bar3A ziSyasamudAya tathA dUsare brAhmaNa aura anya dharmAnuyAyI bhI jainadharmameM dIkSita hogaye / isa bhArI vijayame kSatriya gurutroM aura jainadharmakI prabhAva-vRddhike sAtha sAya tatkAlIna ( kriyAkANDI ) brAhmaNadharmakI prabhA kSINa huI, grAhmaNoMkI zakti ghaTI, unake atyAcAroM meM roka huI, yajJa-yAgAdika karma manda par3a gaye--unameM pazupoMke pratinidhiyoM kI bhI kalpanA hone lagI aura brAhmaNoMke laukika svArtha tathA jAti-pAMtike bhedako vahuta bar3A dhakkA phuNcaa| parantu niraMkuzatAke kAraNa unakA patana jisa tejIse ho rahA thA vaha ruka gayA aura unheM socane-vicAranekA athavA apane dharma tathA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya 15 pariNatimeM pheraphAra karanekA avasara milA / mahAvIrakI isa dharmadezanA aura vijayake sambandhameM kavisamrAT DA0 ravIndranAtha TAgorane jo do zabda kahe haiM ve isa prakAra haiM : Mahavira proclaimed in India the message of Salvation that religion is a reality and not a mere social convention, that salvation comes from taking refuge in that true religion, and not from observing the external ceremonies of the community, that religion can not regard any barrier between man and man as an eternal verity. Wondrous to relate, this teaching rapidly overtopped the barriers of the race's abiding instinct and conquered the whole country. For a long period now the influence of Kshatriya teachers completely suppressed the Brahmin power. arthAt - mahAvIrane DaMkekI coTa bhAratameM muktikA aisA sandeza ghoSita kiyA ki, dharma koI mahaz2a sAmAjika rUDhi nahIM balki vAstavika satya hai-vastustrabhAva hai, -- aura mukti usa dharmameM Azraya leneme hI mila sakatI hai, na ki samAjake bAhya AcAroMkA - vidhividhAnoM athavA kriyAkANDoMkA - pAlana karanese, aura yaha ki dharma kI dRSTimeM manuSya manuSyake bIca koI bheda sthAyI nahIM raha sakatA / kahate zrAzcarya hotA hai ki isa zikSaraNane baddhamUla huI jAtikI hadaafrat zIghra hI tor3a DAlA aura sampUrNa deza para vijaya prApta kiyA / isa vakta kSatriya gurunoMke prabhAvane bahuta samaya ke liye brAhmaNoMkI sattAko pUrI taura se dabA diyA thA / isI taraha lokamAnya tilaka Adi dezake dUsare bhI kitanehI prasiddha hindU vidvAnoM, ahiMsAdikake viSayameM, mahAvIra bhagavAn athavA unake dharmakI brAhmaNadharma para gaharI chApakA honA svIkAra kiyA hai, jinake vAkyoMko yahA~ para uvRta karane kI jarUrata nahIM hai-- praneka patroM tathA pustakoMmeM ve chapa cuke haiM / mahatmA gAMdhI to jIvana bhara bhagavAn mahAvIrake muktakaNThase prazaMsaka bane rahe / videzI vidvAnoMke bhI bahutase vAkya mahAvIrakI yogyatA, unake prabhAva aura unake
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza zAsanakI mahimA sambandhameM uddhRta kiye jA sakate haiM; parantu unheM bhI yahA~ chor3A jAtA hai| vIra-zAsanakI vizeSatA bhagavAn mahAvIrane saMsArameM sukha-zAnti sthira rakhane aura janatAkA vikAsa siddha karaneke liye cAra mahAsiddhAntoMkI--1 ahiMsAvAda, 2 sAmyavAda, 3 anekAntavAda ( syAdvAda) aura 4 karmavAda nAmaka mahAsatyoMkI-ghoSaNA kI hai aura inake dvArA janatAko nimna bAtoMkI zikSA dI hai : 1 nirbhaya-nirvaira raha kara zAntike sAtha jInA tathA dUsaroMko jIne denaa| 2 rAga-dveSa-ahaMkAra tathA anyAya para vijaya prApta karanA aura anucita bheda-bhAvako tyaagnaa| 3 sarvatomukhI vizAla dRSTi prApta karake athavA naya-pramANakA sahArA lekara satyakA nirNaya tathA virodhakA parihAra karanA / ___4 'apanA utthAna aura patana apane hAthameM hai' aisA samajhate hue, svAvalambI banakara apanA hita aura utkarSa sAdhanA tathA dUsaroMke hita-sAdhanameM madada krnaa| sAtha hI, samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako--tInoMke samuccayako--mokSakI prAptikA eka upAya athavA mArga batalAyA hai / ye saba siddhAnta itane gahana, vizAla tathA mahAn hai aura inakI vistRta vyAkhyAoM tathA gambhIra vivecanAoMse itane jaina granya bhare hue haiM ki inake svarUpAdi-viSayameM yahA~ koI calatIsI bAta kahanA inake gauravako ghaTAne athavA inake prati kucha anyAya karate-jaisA hogA / aura isaliye isa choTese nibandha meM inake svarUpAdikA na likhA jAnA kSamA kiye jAne ke yogya hai / ina para to alaga hI vistRta nibandhoM ke likhe jAtekI z2arUrata hai / hA~, svAmI samantabhadrake nimna vAkyAnusAra itanA jarUra batalAnA hogA ki mahAvIra bhagavAnkA zAsana naya-pramANake dvArA vastutattvako bilkula spaSTa karane vAlA aura sampUrNa pravAdiyoMke dvArA abAdhya hone ke sAtha sAtha dayA (ahiMsA ), dama ( saMyama ), tyAga (parigrahatyajana) aura samAdhi (prazasta dhyAna) ina cAroMkI tatparatAko liye hue hai, aura yahI saba usakI vizeSatA hai athavA isI liye vaha advitIya hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya 17 dayA-dama-tyAga-samAdhiniSThaM naya-pramANa-prakRtAMjasArtham / adhRSyamanyairakhilaiH pravAdairjina tvadIyaM matamadvitIyam // 6 // -yuktyanuzAsana isa vAkyameM 'dayA' ko sabase pahalA sthAna diyA gayA hai aura vaha ThIka hI : hai| jaba taka dayA athavA ahiMsAkI bhAvanA nahIM taba taka saMyamameM pravRtti nahIM hotI, jaba taka saMyamameM pravRtti nahIM taba taka tyAga nahIM banatA aura jaba taka tyAga nahIM taba taka samAdhi nahIM bntii| pUrva pUrva dharma uttarotara dharmakA nimitta kAraNa hai / isaliye dharmameM dayAko pahalA sthAna prApta hai / aura isIse 'dharmasya mUlaM dayA' Adi vAkyoMke dvArA dayAko dharmakA mUla kahA gayA hai| ahiMsAko 'parama dharma' kahanekI bhI yahI vajaha hai / aura use parama dharma hI nahIM kintu 'parama brahma' bhI kahA gayA hai; jaisA ki svAmI samantabhadrake nimna vAkyase prakaTa hai-- "ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM / " --svayambhUstotra aura isaliye jo paramabrahmakI ArAdhanA karanA cAhatA hai use ahiMsAkI upAsanA karanI cAhiye-rAga-dveSakI nivRtti, dayA, paropakAra athavA lokamevAke kAmoMmeM laganA cAhiye / manuSyoMme jaba taka hisakavRtti banI rahatI hai taba taka prAtmaguNoMkA ghAta honeke sAtha sAtha "pApAH sarvatra zaMkitAH" kI nItike anusAra usameM bhayakA yA pratihiMsAkI AzaMkAkA sadbhAva banA rahatA hai| jahA~ bhayakA sadbhAva vahA~ vIratva nahIM-samyaktva nahIM * aura jahA~ vIratva nahIMsamyaktva nahIM vahA~ AtmoddhArakA nAma nhiiN| athavA yoM kahiye ki bhayameM maMkoca hotA hai aura saMkova vikAsako rokanevAlA hai| isaliye AtmoddhAra * isIse samyagdRSTiko sasa prakArake bhayoMse rahita batalAyA hai aura bhayako mithyAtvakA cihna tathA svAnubhavakI kSatikA pariNAma sUcita kiyA haiN| yathA "nApi spRSTo sudRSTiyaH sa saptabhirbhayarmanAk // " "tato bhItyAnumeyo'sti mithyAbhAvo jinAgamAt / sA ca bhItiravazyaM syAdetoH svAnubhavakSateH // " -paMcAdhyAyI
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ' athavA AtmavikAsake liye ahiMsAkI bahuta bar3I jarUrata hai aura vaha vIratAkA cihna hai -- kAyaratAkA nahIM / kAyaratAkA AdhAra prAya: bhaya hotA hai, isaliye kAyara manuSya ahiMsA dharmakA pAtra nahIM -- usameM zrahiMsA Thahara nahIM sakatI / vaha vIroMke hI yogya hai aura isIliye mahAvIrake dharmameM usako pradhAna sthAna prApta haiM / jo loga ahiMsA para kAyaratAkA kalaMka lagAte haiM unhoMne vAstava meM ahiMsAke rahasyako samajhA hI nahIM / ve apanI nirbalatA aura prAtma vismRtike kAraNa kaSAyoM se abhibhUta hue kAyaratAko vIratA aura AtmAke krodhAdika rUpa patanako hI usakA utthAna samajha baiThe haiM ! aise logoMkI sthiti, niHsandeha bar3I hI karuNAjanaka hai / sarvodaya tIrtha svAmI samantabhadrane bhagavAn mahAvIra aura unake zAsanake sambandhameM aura bhI kitane hI bahumUlya vAkya kahe haiM jinamese eka sundara vAkya maiM yahA~ para aura udavRta kara denA cAhatA hU~ aura vaha isa prakAra hai: sarvAntavattadguNamukhyakalpaM, sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM, sarvodayaM tIrthamidaM tacaiva // 61|| -yuvatyanuzAsana isameM bhagavAn mahAvIrake zAsana athavA unake paramAgamalakSaraNa rUpa vAkyakA svarUpa batalAte hue jo use hI sampUrNa ApadAoMkA anta karane vAlA aura saboMke abhyudayakA kAraraNa tathA pUrNa abhyudayakA - vikAsakA - hetu aisA 'sarvodaya tIrtha' batalAyA hai vaha bilkula ThIka hai / mahAvIra bhagavAnko zAsana anekAnta ke prabhAva se sakala durnayo tathA mithyAdarzanoMkA anta ( nirasana) karanevAlA hai aura ye durnaya tathA mithyAdarzana hI saMsAra meM aneka zArIrika tathA mAnasika duHkharUpa ApadA ke kAraNa hote haiM / isaliye jo loga bhagavAn mahAvIrake zAsanakA unake dharmakA - prAzraya lete haiM--base pUrNatayA apanAte haiM-- unake mithyAdarzanAdika dUra hokara samasta duHkha miTa jAte hai / aura ve isa dharmake, prasAdase apanA pUrNa tryudaya siddha kara sakate haiN| mahAvIrakI oraye isa dharmakA dvAra sabake liye khulA huA hai / jaisA ki jainagratyoMke nimna vAkyoMse dhvanita hai :
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya (1) "dIkSAyogyAstrayo varNAzcaturthazca vidhocitaH / manovAkAyadharmAya matAH sarve'pi jantavaH // " "ubAvacajanaprAyaH samayo'yaM jinezinAM / naikasminpuruSa tiSThedekastambha ivaalyH||" -yazastilake,somadeva: (2) AcArA'navadyatvaM zucirupaskAraH zarIrazuddhizca karoti zUdrAnapi devadvijAtitapasviparikarmasu yogyAn / " -nItivAkyAmRte, somadeva: (3) "zUdro'pyupaskarAcAravapuH zuddhyA'stu tAdRzaH / __ jAtyA hIno'pi kAlAdilabdhI hyAtmAsti dhrmbhaav||"2-22|| -sAgAradharmAmRte, prAzAdharaH / ina saba vAkyoMkA prAzaya kramazaH isa prakAra hai (1) brAhmaNa, kSatriya, vaizya ye tInoM varNa (prAma taura para) munidIzAke yogya hai aura cauthA zUdra varNa vidhike dvArA dIkSAke yogya hai / ( vAstavameM) mana-vacana-kAyase kiye jAne vAle dharmakA anuSThAna karaneke liye sabhI jIra adhikArI haiN| 'jinendrakA yaha dharma prAyaH U~va aura nIva donoM hI prakArake manuSyoM Azrita hai; eka stambhake AdhAra para jaise makAna nahIM ThaharatA usI prakAra UMca-nIcameM se kisI eka hI prakArake manunasamUhake AdhAra para dhanaM ThaharA humA nahIM hai|' __-prazastilaka (2) madya-mAMsAdikake tyAgarUra mAcArakI nirdoratA, gRha-pAtrAdika kI pavitratA aura nitya-sAnAdike dvArA zarIrazuddhi ye tInoM pravRttiyAM (vidhiyAM ) zUdroM ko bhI deva, dvijAti aura tAstriyoM ke parikarmo ke yogya banA detI hai| -nItivAkyAmRta (3) mAsana aura bartana prAdi upakaraNa jisake zuddha hoM, madya-mAMsAdike tyAgase jisakA prAcaraNa pavitra ho aura nitya snAnAdike dvArA jisakA zarIra zuddha rahatA ho, aisA zUdra bhI brAhmaNAdika varNoM ke sadRza dharma kA pAlana karane ke yogya hai; kyoMki jAtise hIna mAtmA bhI kAlAdika-labdhiko pAkara jainadharma kA adhikArI hotA hai| ..jAgAradharmAmRta . nobase nIca kahA jAnevAlA manuSya bhI isa dharmako dhAraNa karake isI
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza lokameM ati ucca bana sakatA hai / isakI dRSTi meM koI jAti gahita nahIMtiraskAra kiye jAneke yogya nahIM-sarvatra guNoMkI pUjyatA hai, ve hI kalyANakArI hai, aura isIse isa dharmameM eka cANDAlako bhI vratase yukta hone para 'brAhmaNa' tathA samyagdarzanase yukta hone para 'deva' mAnA gayA hai / / yaha dharma ina brAhmaNAdika jAtibhedoM ko tathA dUsare cANDAlAdi vizeSoMko vAstavika hI nahIM mAnatA kintu vRtti athavA prAcArabhedake prAdhArapara kalpita evaM parivartanazIla jAnatA hai aura yaha svIkAra karatA hai ki apane yogya guNoMkI uttatti para jAti utpanna hotI hai aura unake nAma para naSTa ho jAtI hai x / ina jAtiyoMkA AkRti Adike bhedako lie hue koI zAzvata lakSaNa bhI go-prazvAdi jAtiyoMkI taraha manuSya garIrameM nahIM pAyA jAtA, pratyuta isake zUdrAdike yogase brAhmaNI AdikameM garbhAdhAnakI pravRtti dekhI jAtI hai,jo vAstavika jAtibhedake viruddha hai| yo loke tvA nata: so'tihIno'yatiguruyaMta: / bAlo'pi tvA zritaM nauti ko no nItipuru: kutaH // 82 // -jinazatake, samantabhadraH / + " na jAtigaMhitA kAcid guNA: kalyANakAraNaM / vratasthamapi cANDAlaM taM devA brAhmaNaM viduH / / 11-203 / / " ----padmacarite, raviSeNaH / "samyagdarzanasampannamapi mAtaMgadeha / devA devaM vidurbhasmagUDhAMgArAntarojasam" ||28||-rtnkrnndde, mamantabhadraH / x "cAturvarNya yathAnyacca cANDAlAdivizeSaNaM / sarvamAcArabhedena prasiddhi bhuvane gataM" // 11-205 / / - carite,ravivaMgaH / "prAcAramAtrabhedena jAtInAM bhedakalpanaM / na jAtiva'hmaraNIyAsti niyatA kvApi tAtvikI" // 17-2 // "guNaH sampadyate jAtiguNadhvaMsavipadyate / " // 32 // -dharmaparIkSAyAM, amitamatiH / * "varNAkRtyAdibhedAnAM dehe'sminna ca darzanAt / brAhmaNyAdiSu zUdrAdya garbhAdhAnapravartanAt / /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya 21 isI taraha jArajakA bhI koI cinha zarIrameM dikhAI nahIM detA, jisase usakI koI judI jAti kalpita kI jAya, aura na mahajra vyabhicArajAta honekI vajahase hI koI manuSya nIca kahA jA sakatA hai-nIcatAkA kAraNa isa dharmameM 'anArya zrAcaraNa' athavA 'mlecchAcAra' mAnA gayA hai / vastutaH saba manuSyoMkI eka hI manuSya jAti isa dharmako pramISTa hai, jo 'manuSyajAti' nAmaka nAma karmake udayase hotI hai, aura isa dRSTise saba manuSya samAna haiM-- zrApasame bhAI bhAI haiM - praura unheM isa dharmake dvArA apane vikAsakA pUrA pUrA adhikAra prApta hai / isake sivAya, kisIke kulameM kabhI koI doSa laga gayA ho usakI zuddhikI, aura takakI kulazuddhi karake unheM apanemeM milA lene tathA muni dIkSA zrAdike dvArA Upara uThAnekI spaSTa zrAjJAeM bhI isa zAsanameM pAI jAtI haiM X 1 aura nAstijAtikRto bhedo manuSyAraNAM gavAzvavat / prAkRtigrahaNAttasmAdanyathA parikalpate // - mahApurANe, guggaNabhadraH / * cihnAni vijAtasya manni nAGgaSu kAnicit / anAryamAcaran kicijjAyate nIcagocara // padmacarite, raviSeNa / 4 "manuSyajA tirekaiva jAtikarmodayodbhavA / vRttibheda) hitAdbhedAccAtuvighyamihAsnute / / 38-45 / / - prAdipurANe, jinasenaH / "viprakSatriyaviTzUdrAH proktAH kriyAvizeSataH / janadharme parAH zaktAste sarve bAndhavopamAH // - dharma ra sike, momamenoddhRtaH / x jaisA ki nimna vAkyoMme prakaTa hai: 1. kutazcitkAraNAdyasya kulaM samprAptadUSaraNa / sopi rAjAdisammatyA zodhayetsvaM yadA kulam / / 40-168 / / tadA'syopanayArhatvaM putrapautrAdisantatau / na niSiddhaM hi dIkSA kule cedasya pUrvajAH // - - 166 // 2. svadeze'nakSaramlecchAn prajAbAdhAvidhAyinaH / kulazuddhipradAnAdyaH svasAtkuryAdupakramaiH / / 42-176 // - prAdipurANe, jinasenaH /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza isaliye yaha zAsana sacamuca hI 'sarvodaya-tIrtha' ke padako prApta hai - isa padake yogya isameM sArI hI yogyatAe~ maujUda haiM- hara koI bhavya jIva isakA samyak Azraya lekara saMsAra samudrase pAra utara sakatA hai| parantu yaha samAjakA auaura dezakA durbhAgya hai jo prAja hamane - jinake hAthoM daivayoga se yaha tIrthaM par3A hai- isa mahAn tIrthakI mahimA tathA upayogitAko bhulA diyA hai; ise apanA gharelU, kSudra yA prasarvodaya tIrthakA-sA rUpa dekara isake cAroM tarapha U~cI U~cI dIvAreM khar3I kara dI haiM aura isake phATakameM tAlA DAla diyA hai| hama loga na to khuda hI isase ThIka lAbha uThAte haiM aura na dUsaroM ko lAbha uThAne dete haiM - mahaja apane thor3ese vinoda athavA krIDAke sthala rUpameM hI hamane ise rakha chor3A hai aura usIkA yaha pariNAma hai ki jisa 'sarvodaya - tIrtha' para dina rAta upAsakoMkI bhIr3a aura yAtriyoMkA melAsA lagA F 3. " malecchabhUmijamanupyAraNAM sakalasaMyamagrahaNaM kathaM bhavatIti nAzaMkitavyaM / digvijayakAle cakravartinA saha prAryakhaNDamAgatAnAM mleccharAjAnAM cakravatryAdibhiH maha jAtavaivAhikasambandhAnAM saMyamapratipatteravirodhAt / athavA tatkanyAnAM cakravartyAdipariNItAnAM garbheSUtpannasya mAtRpakSApekSayA mlecchavyapadezabhAjaH saMyamasaMbhavAn nathAjAtIyakAnAM dIkSAhaMtve pratiSedhAbhAvAt // " - labdhisAraTIkA ( gAthA 163vI ) noTa - mlecchoMkI dIkSA - yogyatA, sakala saMyama-praharaNakI pAtratA aura unake sAtha vaivAhika sambandhAdikA yaha saba vighAna jayadhavala siddhAntameM bhI isI krama prAkRta aura saMskRta bhASAmeM diyA hai| vahIMse bhASAdirUpa thor3AsA zabda-parivartana karake labdhisAraTIkAmeM liyA gayA mAlUma hotA hai| jaisA ki jayaghavalake nimna zabdoMse prakaTa hai: "jai evaM kudo tattha saMjamaggaharaMgasaMbhavo tti NAsaMkariNajjaM / disA vijayapayaTTacakkavadvikhaMdhAvAreNa saha majjhimakhaMDamAgayANaM mileccharAyAraNaM tatya cakkavaTTipradIhi saha jAdavevAhiyasaMbaMdhAraNaM saMjamapaDivattIe virohAbhAvAdo / grahavA tattatkanyakAnAM cakravartyAdipariNItAnAM garbheSUtpannA mAtRpakSApekSayA svayamakarmabhUmijA itIha vivakSitAH tato na kicidvipratiSiddhaM / tathAjAtIyakAnAM dIkSAhaM tve pratiSedhAbhAvAditi / " - jayadhavala, dhArA prati, patra 827-28
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya 23 rahanA cAhiye thA vahA~ prAja sannATAsA chAyA huA hai, jainiyoMkI saMkhyA bhI aMguliyoM para ginane lAyaka raha gaI hai aura jo jaina kahe jAte haiM unameM bhI jainatvakA prAya: koI spaSTa lakSaNa dikhalAI nahIM par3atA-kahIM bhI dayA, dama, tyAga aura samAdhikI tatparatA naz2ara nahIM AtI -- logoMko mahAvIrake maMdezakI hI khabara nahIM, aura isIse saMsArameM sarvatra duHkha hI duHkha phailA huA hai / aisI hAlata meM aba khAsa jarUrata hai ki isa tIrthakA uddhAra kiyA jAya. isakI saba rukAvaToM ko dUra kara diyA jAya, isa para khule prakAza tathA khulI arat orasthA kI jAya, isakA phATaka sabake liye haravakta khulA rahe, saboMke liye isa tIrtha taka pahu~canekA mArga sugama kiyA jAya, isake naToM tathA ghAToMkI marammata karAI jAya, banda rahane tathA a taka yatheSTa vyavahArameM na Aneke kAraNa tIrtha- jala para jo kucha kAI jama gaI hai athavA usameM kahI kahI zaivAla utpanna ho gayA hai use nikAla kara dUra kiyA jAya aura sarvasAdhAraNako isa tIrtha ke mahAtmyakA pUrA pUrA paricaya karAyA jaay| aisA hone para grathavA isa rUpameM isa tIrthakA uddhAra kiyA jAne para Apa dekheMge ki deza-dezAntarake kitane bezumAra yAtriyoMkI isa para bhIr3a rahatI hai, kitane vidvAna isa para mugdha hote haiM, kitane asakhya prANI isakA prAzraya pAkara aura isameM avagAhana karake apane duHkha manApoMme chuTakArA pAte hai aura maMsAra meM kaisI mukha-zAntikI lahara vyApta hotI hai / svAmI samantabhadrane apane samayame, jise Aja 1700 varSase bhI Upara ho gaye haiM, aisA hI kiyA hai, aura isIse kanaDI bhASAke eka prAcIna zilAlekha meM yaha ullekha milatA hai ki svAmI samantabhadra bhagavAna mahAvIrake tIrthakI hajAragunI vRddhi karate hueudayako prApta hue - prarthAt, unhoMne usake prabhAvako sAre deza-dezAntaroM meM vyApta kara diyA thA / Aja bhI vaisA hI honA cAhiye / yahI bhagavAn mahAvIrakI saccI upAsanA, saccI bhakti aura unakI savI jayantI manAnA hogA / * yaha zilAlekha belUra tAllukekA zilAlekha nambara 17 hai, jo rAmAnujAcArya - mandirake mahAte ke andara maumyanAthakI- mandirakI chatake eka patthara para utkIrNa hai aura zaka saMvat 1056 kA likhA huA hai / dekho, epigrephikA karNAfarst free pA~cavIM, prathavA 'svAmI samantabhadra' (itihAsa) pRSTha 46 vA~ /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza mahAvIra ke isa anekAnta - zAsana - rUpa tIrtha meM yaha khUbI khuda maujUda hai ki isase bharapeTa athavA yatheSTa dveSa rakhanevAlA manuSya bhI yadri samadRSTi ( madhyasthavRtti) hunA upapatti cakSurme ( mAtsarya ke tyAgapUrvaka yuktisaMgata samAdhAnakI dRSTise ) isakA avalokana aura parIkSaNa karatA hai to avazya hI usakA mAna-zRGga skhaNDita ho jAtA hai-- sarvathA ekAntarUpa mithyAmatakA prAgraha chUTa jAtA haiaura vaha abhadra athavA mithyAdRSTi hotA huA bhI saba ghorase bhadrarUpa evaM samyagdRSTi bana jAtA hai / athavA yoM kahiye ki bhagavAn mahAvIra ke zAsana - tIrthakA upAsaka aura anuyAyI ho jAtA hai| isI bAta ko svAmI samantabhadrane apane nimna vAkya-dvArA vyakta kiyA hai- 24 kAmaM dviSannapyupapaticakSuH samIkSatAM te samadRSTiriSTam / tvayi dhruvaM khaNDitamAnazRGgo bhavatyabhadro'pi samantabhadraH // -- yuktyanuzAsana ataH isa tIrtha ke pracAra-viSayame jarA bhI saMkocakI z2arUrata nahI hai, pUrNa udAratA ke sAtha isakA uparyukta rItise yogya pracArakoMke dvArA khulA pracAra honA cAhiye aura satroMkI isa tIrthakI parIkSAkA tathA isake guggoko mAlUma karake isame yatheSTa lAbha uThAnakA pUrA avasara diyA jAnA cAhiye | yogya pracArakoM kA yaha kAma hai ki ve jaise tane janatAmeM madhyasthabhAvako jAgrata kareM, IrSA - pAdi-rUpa matsara bhAvako haTAe, hRdayoM ko yuktiyoM saMskArita kara udAra banAe~, unameM satyakI jijJAsA utpanna kareM aura usa matyakI darzanaprApti ke liye logoMkI samAdhAna dRSTiko kholeM / 9 mahAvIra - sandeza xx hamArA isa baka yaha khAsa kartavya hai ki hama bhagavAn mahAvIrake saMdezakounake zikSAsamUhako mAlUma kareM, usapara khuda amala kareM aura dUsaroM amala karAneke liye usakA ghara gharameM pracAra kreN| bahutase jainazAstroM kA adhyayana, manana aura manthana karane para mujhe bhagavAn mahAvIrakA jo sandeza mAlUma huA hai use maiMne eka choTIsI kavitAmeM nibaddha kara diyA hai| yahA~ para usakA de diyA jAnA bhI kucha anucita na hogA / usase thor3emeM hI -- sUtrarUpame mahAvIra
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya bhagavAnkI bahutasI zikSAmoMkA anubhava ho sakegA aura una para calakara unheM apane jIvanameM utArakara--hama apanA tayA dUsaroMkA bahuta kucha hita sAdhana kara skeNge| vaha saMdeza isa prakAra hai:-- yahI hai mahAvIra-saMdeza / vipulAcala para diyA gayA jo pramukha dharma-upadeza / yahI0 // "saba jIvoMko tuma apanAo, hara unake dukha-kleza / asadbhAva rakkho na kisIse, ho ari kyoM na vizeSa // 1 // vairIkA uddhAra zreSTha hai, kIje savidhi-vizeSa / vaira chuTe, upaje mati jisase, vahI yatna yatneza // 2 // ghaNA pApase ho, pApIse nahIM kabhI lava-leza / bhUla sujhA kara prema mArgase, karo use puNyeza // 3 // taja ekAnta-kadAgraha-daguNa, bano udAra vizeSa / raha prasannacita sadA, karo tuma manana tattva-upadeza // 4 // jIto rAga-dveSa-bhaya-indriya-moha-kapAya azepa / dharo dhairya, samacitta raho, au' sukha-dukha meM savizeSa // ahaMkAra-mamakAra tajo, jo avanatikAra vizeSa tapa-saMyamameM rata ho, tyAgo tRSNA-bhAva azeSa // 6 // 'vIra' upAsaka banA satyake, taja mithyA'bhiniveza vipadAoMse mata ghabarAo, dharo na kopAveza // saMjJAnI-saMdRSTi bano, aura jo bhAva sNklesh| sadAcAra pAlo dRDha hokara, rahe pramAda na leza // 8 // mAdA rahana-sahana-bhojana ho, sAdA bhUSA-veSa / vizva-prema jAgrata kara ura meM, karo karma niHzeSa / / 6. || ho sabakA kalyANa, bhAvanA aisI rahe hameza / dayA-loka-sevA-rata cita ho, aura na kucha Adeza // 10 // isa para calanese hI hogA, vikasita svAtma-pradeza / Atma-jyoti jagegI aise, jaise udita dineza // 11 // " yahI hai mahAvIra-sandeza, vipulA0 /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza mahAvIrakA samaya aba dekhanA yaha hai ki bhagavAn mahAvIrako avatAra liye ThIka kitane varSa hue haiM / mahAvIrakI prAyu kucha kama 72 varSakI - 71 varSa, 6 mAsa, 18 dinakIthI / yadi mahAvIrakA nirvAraNa-samaya ThIka mAlUma ho to unake avatAra - samayako athavA jayantIke avasaroM para unakI varSagA~Tha saMkhyAko sUcita karane meM kucha bhI dera na lage / parantu nirvAraNa-samaya arse se vivAdagrasta cala rahA hai-- pracalita vIranirvANa -saMvat para Apatti kI jAtI haiM- kitane hI dezI videzI vidvAnoMkA usake viSaya meM matabheda hai; aura usakA kAraNa sAhityakI kucha purAnI gar3abar3a, artha samajhane kI galatI athavA kAlagaNanAkI bhUlajAna par3atI hai / yadi isa gar3abar3a, galatI athavA bhUlakA ThIka patA cala jAya to samayakA nirNaya sahajameM hI ho sakatA hai aura usase bahuta kAma nikala sakatA hai; kyoMki mahAvIra ke samayakA prazna jaina itihAsake liye hI nahIM kintu bhAratake itihAsake liye bhI eka bar3e hI mahatvakA prazna hai| isIse aneka vidvAnoMne usako hala karaneke liye bahuta parizrama kiyA hai aura usase kitanI hI naI naI bAteM prakAza meM AI haiN| parantu phira bhI, isa viSaya meM, unheM jaisI cAhiye vaisI saphalatA nahI milI - balki kucha naI ulajhaneM bhI paidA ho gaI haiM-- zraura isa liye yaha prazna abhI taka barAbara vicArake liye calA hI jAtA hai / merI icchA thI ki mai isa viSaya meM kucha gaharA utara kara pUrI tafasIla ke sAtha eka vistRta lekha likhU parantu samayakI kamI AAdike kAraNa vaisA na karake, saMkSepameM hI, apanI khojakA eka sAra bhAga pAThakoMke sAmane rakhatA hU~ / AzA hai ki sahRdaya pAThaka isa parase hI, usa gar3abar3a, galatI athavA bhUlako mAlUma karake, samayakA ThIka nirNaya karanemeM samartha ho sakeMge / 26 Ajakala jo vIra - nirvAraNa-saMvat pracalita hai aura kArtika zuklA pratipadAme prArambha hotA hai vaha 2460 hai / isa saMvatkA eka AdhAra 'trilokasAra' kI nimna gAthA hai, jo zrI nemicandra siddhAntacakravartIkA banAyA huA hai: paraNachassayavassaM paNamAsajudaM gamiya vIraNivvujhdo | sagarAjI to kakI caduNavatiya mahiya sagamAsaM // 850
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya isameM batalAyA gayA hai ki 'mahAvIrake nivAMNase 605 varSa 5 mahIne bAda zaka rAjA huA, aura zaka rAjAse 364 varSa 7 mahIne bAda kalkI rAjA humA / ' zaka rAjAke isa samayakA samarthana harivaMzapurANa' nAmake eka dUsare prAcIna graMthase bhI hotA hai jo trilokasArase prAya: do sau varSa pahalekA banA huA hai aura jise zrIjinamenAcAryane zaka saM0 705 meM banAkara samApna kiyA hai| yathA : varSANAM SadazatIM tyaktvA paMcAnAM mAsapaMcakam / / muktiM gate mahAvIre zakarAjastato'bhavat // 60-546 !! itanA hI nahIM, balki aura bhI prAcIna granthoM meM isa samayakA ullekha pAyA jAtA hai, jisakA eka udAharaNa 'tiloyapaNNatI' (trilokaprajapti) kA nimna vAkya hai NivvANe vIrajiNe chanvAsasadesu paMcavarisesu / paNamAsesu gadesu saMnAdo sagaNio ahavAla / / maka kA yaha samaya hI zaka saMvatakI pravRttikA kAla hai, aura isakA samarthana eka purAtana zlokame bhI hotA hai, jise zvetAmbarAcArya zrImematugane apanI 'vicAradheriNa' meM nimna prakArase uddhRta kiyA hai.:-. zrIvIranivRteH SaDbhiH paMcottaraiH zanaiH / zAkasaMvatsarasyaiSA pravRttirbharate'bhavat // isameM, sthUlarUpame varSoM kI hI gaNanA karate hue, sAfa likhA hai ki 'mahAvIrake nirvAName 605 varSa bAda ima bhAratavarSa meM zakasaMvatmarakI pravRni huii|' zrIvIrasenAcArya-pragIta 'dhavala' nAmake siddhAnta-bhASyame-jime isa nibaMdha meM 'dhavala siddhAnta' nAmame bhI ullekhita kiyA gayA hai--isa viSayakA aura bhI jyAdA samarthana hotA hai, kyoMki isa graMthameM mahAvIrake nirvANake bAda kevaniyoM tathA zrutaghara-prAcAryoMkI paramparAkA ullekha karate hue aura usakA trilokaprajJaptimeM zakakAlakA kucha aura bhI ullekha pAyA jAtA hai aura isIme yahAM pahavA' (athavA) zabdakA prayoga kiyA gayA hai /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kAla-parimANa 683 varSa batalAte hue yaha spaSTarUpase nirdiSTa kiyA hai ki isa 683 varSake kAla se 77 varSa 7 mahIne ghaTA dene para jo 605 varSa 5 mahInekA kAla avaziSTa rahatA hai vahI mahAvIrake nirvAraNadivasase zaMkakAlakI prAdi-- zaka saMvatkI pravRtti - takakA madhyavartI kAla hai; arthAt mahAvIrake nirvANadivasa se 605 varSa 5 mahIneke bAda zakasaMvatkA prArambha huA hai| sAtha hI isa mAnyatAke liye kAraraNakA nirdeza karate hue, eka prAcIna gAthAke aAdhAra para yaha bhI pratipAdana kiyA hai ki isa 605 varSa 5 mahIneke kAlame zakakAlako - zaka saMvatkI varSAdi saMkhyAko -- jor3a denese mahAvIrakA nirvAraNakAla -- nirvAraNasaMvatkA ThIka parimANa- -zrA jAtA hai| aura isa taraha vIra nirvAraNa saMvat mAlUma karanekI spaSTa vidhi bhI sUcita kI hai / dhavalake ve vAkya isa prakAra haiM --: "satrvakAlasamAso teyAsIdihiyachassadamettA (683) / purA ettha sattamAsAhiyasattahattarivAsesu (77-7) abIdesu pacamAsAhiya-paMcuttaraissadavAsAriNa (605-5) havaMti, eso vIrajidi NiccAraNagada divasAdo jAva sagakAlassa AdI hodi tAvadiya kAlo / kudo ? edammi kAle sagaNariMdakAlassa pakkhitte vaDhUmA jibdikAlAgamaNAde / / vunaMcapaMca ya mAsA paMca ya vAsA zraM va hoti vAsasayA / sagakAle ya sahiyA thAveyavvA tado rAsI // " - dekho, prArA jaina siddhAntabhavanakI prati patra 537 isa prAcIna gAthAkA jo pUrvArdha hai vahI zvetAmbaro "titthogAlI painnaya' nAmaka prAcIna prakaraNakI nimna gAyAkA pUrvArdha hai paMca ya mAsA paMca ya vAmA chacce va hoti vAsasayA / paririgavvussa'rihato to uppanno sago rAyA / / 623 / / aura isase yaha sAfa jAnA jAtA hai ki 'titthogAlI' kI isa gAthAme jo 605 varSa 5 mahIne ke bAda zakarAjAkA utpanna hotA likhA hai vaha zakakAnnake utpanna hone arthAt zakasaMvat ke pravRtta honeke zrAzayako liye hue haiN| aura isa taraha mahAvIrake isa nirvAraNasamaya-sambandhameM donoM sampradAyoMkI eka vAkyatA pAI jAtI hai /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya ........... ina saba pramANoMse isa viSayameM koI saMdeha nahIM rahatA ki zakasaMvatke prArambha honese 605 varSa 5 mahIne pahale mahAvIrakA nirvANa huA hai / zaka-sambatke isa pUrvavartI samayako vartamAna zaka samvat 1855 meM jor3a denese 2460 kI upalabdhi hotI hai, aura yahI isa vakta pracalita vIra nirvANasambatkI varSasaMkhyA hai| zaka samvat aura vikrama samvatmeM 135 varSakA prasiddha antara hai| yaha 135 varSakA antara yadi ukta 605 varSase ghaTA diyA jAya to avaziSTa 470 varSakA kAla rahatA hai, aura yahI sthUla rUpase vIranirvANake bAda vikrama-sambatkI pravRtikA kAla hai, jisakA zuda prayavA pUrNarUpa 470 varSa 5 mahIne haiM aura jo IsvI sanme prAyaH 528 varSa pahale vIranirvANakA honA batalAtA hai| aura jime digambara aura zvetAmbara donoM hI sampradAya mAnate haiN| aba maiM itanA aura batalA denA cAhatA hai ki trilokasArako ukta gAthAmeM zakarAjAke samayakA-vIranirvANase 605 varSa 5 mahIne pahalekA-jo ullekha hai usameM usakA rAjyakAla bhI zAmila hai; kyoMki eka to yahA~ 'saganajo' padake bAda 'to' zabdakA prayoga kiyA gayA hai jo 'tataH' (tattazcAt ) kA vAcaka hai aura usame yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki zakarAjAkI sattA na rahane para ayavA usakI mRtyuse 364 varSa 7 mahIne bAda kalkI rAjA humA / dUsare, isa gAthAme kalkIkA jo samaya vIranirvANase eka hajAra varSa taka ( 605 varSa 5 mAsa + 364 varSa 7 mAma ) batalAyA gayA hai usame niyamAnusAra kalkIkA rAjya kAla bhI pA jAtA hai, jo eka hajAra varSake bhItara sImita rahatA hai| aura tabhI hara hajAra varSa pIche eka kalkIke honekA vaha niyama bana sakatA hai jo trilokasArAdi granthoMke nimna vAkyoMmeM pAyA jAtA hai: idi paDisahasmayassaM vIsa kakkoNadikame crimo| jalamaMthaNo bhavissadi kakkI smmmgmtthrnno|| 857 / / ___-trilokasAra muktiM gate mahAvIre prativarpasahasrakam / ekaiko jAyate kalkI jinadharma-virodhakaH // - harivaMzapurANa evaM vassasahasse puha kakI haveha ikko| -trilokaprApti
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza isake sivAya, harivaMzapurANa tathA trilokaprajJapti meM mahAvIrake pazcAt eka hajAra varSake bhItara honevAle rAjyoMke samaya kI jo garaNanA kI gaI hai usameM sAfa taura para kalkirAjyake 42 varSa zAmila kiye gaye haiM / aisI hAlata meM yaha spaSTa hai ki triloka tArakI ukta gAthAmeM zaka prora kalkIkA jo samaya diyA hai vaha alaga alaga unake rAjya-kAlakI samAptikA sUcaka hai / aura isaliye yaha nahIM kahA jA sakatA ki zaka rAjAkA rAjyakAla vIra - nirvANase 605 varSa 5 mahIne bAda prArambha huA aura usakI -- usake katipaya varSAtmaka sthitikAlakI -- samApti ke bAda 364 varSa 7 mahIne aura bItane para kalkikA rAjyArambha huA / aisA kahane para kalkikA astitvasamaya vIra - nirvANase eka hajAra varSake bhItara na rahakara 1100 varSake karIba ho jAtA hai aura usase eka hajArakI niyata saMkhyA meM tathA dUsare prAcIna granthoMke kathanameM bhI bAghA prAtI hai aura eka prakAra me sArI hI kAlagaNanA bigar3a jAtI hai / isI taraha yaha bhI spaSTa hai ki 30 + zrIyuta ke0 pI0 jAyasavAla bairiSTara paTanAne, julAI san 1917 kI 'iNDiyana eNTikverI' meM prakAzita apane eka lekhameM, harivaMzapurANake 'dvicatvAriMzadevAtaH kalkirAjasya rAjatA' vAkyake sAmane maujUda hote hue bhI, jo yaha likha diyA hai ki isa purANa meM kalkirAjyake varSa nahIM diye, yaha bar3e hI AzvaryakI bAta hai / prApakA isa purANake AdhAra para guptarAjya aura kalkirAjyake bIca 42 varSakA antara batalAnA aura kalkike prastakAlako usakA udayakAla ( Risc of Kalki ) sUcita kara denA bahuta bar3I galatI tathA bhUla hai / hA~, zaka samvat yadi vAstavame zakarAjAke rAjyArambhase hI prArambha huA ho to yaha kahA jA sakatA hai ki trilokasArakI ukta gAthAmeM zaka ke 364 varSa 3 mahIne bAda jo kalkIkA honA likhA hai usameM zaka aura kalkI donoM rAjAkA rAjyakAla zAmila hai / parantu isa kathanameM yaha viSamatA banI hI rahegI ki amuka amuka varSasaMkhyA ke bAda 'zakarAjA humrA' tathA 'kalkirAjA hubhA' ina do sadRza vAkyoMmeMse ekameM to rAjyakAlako zAmila nahI kiyA aura dUsare meM, vaha zAmila kara liyA gayA hai, jo kathana-paddhatike viruddha ' hai /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma. mahAvIra aura unakA samaya harivaMzapurANa aura trilokaprajJaptise ukta zaka-kAla-sUcaka padyoMmeM jo kramaza: 'abhavat' aura 'saMjAdo' ( saMjAtaH ) padoMkA prayoga kiyA gayA hai unakA 'hamA-zakarAjA humA-artha zakarAjAke astitvakAlakI samAptikA sUcaka hai, prArambhasUcaka athavA zakarAjAkI zarIrolatti yA usake janmakA sUcaka nhiiN| aura trilokasArakI gAthAmeM inhIM jaisA koI kriyApada adhyAhRta ( understood ) hai| yahA~ para eka udAharaNa-dvArA maiM ima viSayako aura bhI spaSTa kara denA cAhatA huuN| kahA jAtA hai aura pAma taura para likhane meM bhI prAtA hai ki bhagavAn pAzvanAthase bhagavAn mahAvIra DhAI sau (250) varSake bAda hue| parantu isa DhAI sau varSa bAda honekA kyA artha ? kyA pAzrvanAthake janmase mahAvIrakA janma DhAI sau varSa bAda huprA? yA pAzrvanAthake nirvANase mahAvIrakA janma DhAI sau varSa bAda humA ? athavA pAzvanAthake nirvANase mahAvIrako kevalajJAna DhAI sau varSa bAda utpanna huA ? tInoMmese eka bhI bAta matya nahIM hai| taba satya kyA hai ? isakA utara zrIguggabhadrAcAryake nimna vAkyameM milatA hai: pAzrveza tIrtha-santAne pNcaashdaadvishtaabdk| tadabhyantara vAyumahAvIro'tra jAtavAn / / 27 / / -mahApurANa, 74vA parva isameM batalAyA gayA hai ki 'zrIpArzvanAtha tIrthakarase DhAI sau varSake bAda, isI mamaya ke bhItara apanI prAyuko liye hue, mahAvIra bhagavAn hue' arthAta pAravanAthake nirvANase. mahAvIrakA nirvAga DhAI sau varSake bAda huaa| isa vAkyameM 'tadbhyantaravAyuH' (imI samayake bhItara apanI mAyuko liye hue) yaha pada mahAvIrakA vizeSaraNa hai / isa vizeSaNa-padake nikAla denese isa vAkyakI jaisI sthiti rahatI hai aura jisa sthitimeM grAma taura para mahAvIrake samayakA ullekha kiyA jAtA hai ThIka vahI sthiti rilokasArakI ukta gAthA tathA harivazapurANAdikake una zakakAlasUcaka padyoM kI hai / unameM zaka rAjAke vizeSaraNa rUpase 'tadabhyantaravAyu isa bhAzayakA pada adhyAhRta hai, jise arthakA spaSTIkaraNa karate hue, Uparase lagAnA cAhiye / bahuta sI kAlagaNanAkA yaha vizeSaNapada adhyAhRta-rUpameM hI prANa jAna par3atA hai| aura isaliye jahA~ koI bAta
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza spaSTatayA athavA prakaraNase isake viruddha na ho vahA~ aise avasaroM para isa padakA prAzaya jarUra liyA jAnA cAhiye / astu / jaba yaha spaSTa ho jAtA hai ki vIranirvANase 605.varSa 5 mahIne para zakarAjAke rAjyakAlakI samApti huI aura yaha kAla hI zakasambatkI pravRttikA kAla hai-jaisA ki Upara jAhira kiyA jA cukA hai-taba yaha svataH mAnanA par3atA hai ki vikramarAjAkA rAjyakAla bhI vIranirvANase 470 varSa 5 mahInake anantara samApta ho gayA thA aura yahI vikramasamvatkI pravRttikA kAla hai--tabhI donoM sambatoMmeM 135 varSakA prasiddha antara banatA hai| aura isa liye vikramasamvatko bhI vikramake janma yA rAjyArohaNakA saMvat na kahakara, vIranirvANa yA baddha nirvANa-saMvatAdikakI taraha, usakI smRti yA yAdagArame kAyama kiyA huA mRtyu-saMvat kahanA cAhiye / vikramasaMvat vikramakI mRtyukA maMvat hai, yaha bAta kucha dUsare prAcIna pramANoMse bhI jAnI jAtI hai, jisakA eka namUnA zrIamitagati prAcArya kA yaha vAkya hai: samArUDhe pUtatridazavasati vikramanRpe sahasra varSANAM prabhavati hi paMcAzadadhike / samApta paMcamyAmavati dhariNI mukhanRpatI site pakSe pauSe budhahitamidaM zAstramanadham / / isameM, 'subhASitaratnasadoha' nAmaka granyako samApta karate hue, spaSTa likhA hai ki vikramarAjAke svargArohaNake bAda jaba 1050vA varSa (saMvat ) bIta rahA thA aura rAjA muja pRthvIkA pAlana kara rahA thA usa samaya pauSa zuklA paMcamIke dina * yaha pavitra tathA hitakArI zAstra samApta kiyA gayA hai|' inhI amitagati prAcAyaMne apane dUsare grantha 'dharmaparIkSA kI samAptikA samaya isa prakAra diyA hai.--- saMvatsarANAM vigate sahasra sasaptatI vikramapArthivasya / idaM niSidhyAnyamataM samAptaM jenendradharmAmRtayuktizAlam // . / isa padyameM, yadyapi, vikranasaMvat 1070 ke vigata hone para graMthakI mamAptikA ullekha hai aura use svargArohaNa athavA mRtyukA saMvat aisA kucha nAma nahI diyA, phira bhI isa padyako pahale pabakI rozanI meM par3haneme isa viSayameM koI sandeha nahIM rahatA ki amitagati prAcAryane pracalita vikramasaMvatkA hI apane
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya ... 33 granthoMmeM prayoga kiyA hai aura vaha usa vakta vikramakI mRtyukA saMvat mAnA jAtA thaa| saMvatke sAthameM vikramakI mRtyukA ullekha kiyA jAnA athavA na kiyA jAnA eka hI bAta thI-usase koI bheda nahIM par3atA thA--isIliye isa padyameM usakA ullekha nahIM kiyA gyaa| pahale padyameM mujhake rAjyakAlakA ullekha isa viSayakA aura bhI khAsa taurase samarthaka hai; kyoMki itihAsase pracalita vi0 saMvat 1050 meM muJjakA rAjyAsIna honA pAyA jAtA hai| aura isaliye yaha nahIM kahA jA sakatA ki amitatane pracalita vikramasaMvatse bhinna kisI dUsare hI vikramasaMvatkA ullekha apane ukta padyoMmeM kiyA hai| aimA kahane para mRtyusaMvat 1050 ke samaya janmasaMvat 1130 athavA rAjyasaMvat 1112 kA pracalita honA ThaharatA hai aura usa vakta taka muJjake jIvita rahanekA koI pramANa itihAsameM nahIM milatA / mukhake uttarAdhikArI rAjA bhojakA bhI vi0 saM0 1112 se pUrva hI dehAvasAna honA pAyA jAtA hai / __amitagati prAcAryake mamayameM, jima prAja sAr3he nau sau varSake karIba ho gaye hai, vikramasaMvat vikramako mRtyukA saMvana mAnA jAtA thA yaha bAta unase kucha samaya pahaleke bane hue devasenAcArya ke granthoMse bhI pramANita hotI hai| devasenAcAryane apanA 'darzanamAra' grantha vikramasaMvat 660 meM banAkara samApta kiyA hai / isameM kitane hI sthAnoM para vikramasaMvatkA ullekha karate hue use vikramakI mRtyukA saMvat sUcita kiyA hai; jaisA ki imakI nimna gAthAoMse prakaTa hai: chattIse varisasaye vikamarAyassa maraNapattassa / soraThU balahIe uppaeNo sevaDo saMgho // 11 // paMcasae chavvIse vikkamarAyassa maraNapattassa / dakSiNamahurAjAdo dAviDasaMgho mahAmoho // 28 // sattamAe tevarANe vikamarAyassa maraNapattassa / diyaDe varagAme kaThTho saMgho muNeyavvo // 38 // vikramasaMvatke ullekhako liye hA jitane grantha abhI taka upalabdha hue haiM unameM, jahA~ taka mujhe mAlUma hai, mabase prAcIna grantha yahI hai| isase pahale dhanapAlakI pAipalacchI nAmamAlA' (vi0 saM01016 ) aura usase bhI pahale amitagatikA 'subhASitaratnasaMdoha' grantha purAtattvajJoM-dvArA prAcIna mAnA jAtA thaa|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hA~, zilAlekhoMmeM eka zilAlekha isase bhI pahile vikramasaMvatke ullekhako liye hue hai aura vaha cAhamAna caNDa mahAsenakA zilAlekha hai, jo dhaulapurase milA hai aura jisameM usake likhe jAnekA saMvat 868 diyA hai; jaisA ki usake nimna aMzase prakaTa hai:-- .... . "vasu nava aSTau varSA gatasya kAlasya vikramAkhyasya / " . yaha aMza vikramasaMvatko vikramakI mRtyukA saMvat batalAnemeM koI bAdhaka nahIM hai aura na 'pAipralacchI nAmamAlA' kA 'vikkama kAlassa gae auNattI eNavI] suttare sahassammi' aMza hI isame koI bAdhaka pratIta hotA hai balki ye donoM hI aMza eka prakArase sAdhaka jAna par3ate hai; kyoMki iname jisa vikramakAlake bItane kI bAta kahI gaI hai aura usake bAdake bIte hue vokI gaNanA kI gaI hai vaha vikramakA astitvakAla--usakI mRtyuparyantakA samaya-hI jAna par3atA hai / usIkA mRtyu ke bAda bItanA prArambha huaA hai / isake sivAya, darzanamArameM eka yaha bhI ullekha milatA hai ki umakI gAthAe~ pUrvAcAryoMkI racI huI hai aura unheM ekatra saMcaya karake hI yaha graMtha banAyA gayA hai / yathAH puvyAyariyakayAI gAhAI saMciUraNa eyattha / siridevasaNagaNiNA dhArApa saMvasaMtagA // 46 // raio dasaNasAro hAro bhavyANa NaMvasAra nnve| miripAmaNAhagehe suvisuddhaM mAhamudasamIe // 50 // isase ukta gAthAnoMke aura bhI adhika prAcIna honekI saMbhAvanA hai aura unakI prAcInatAme vikramasaMvatko vikranakI mRtyukA maMvat mAnanaMkI bAta aura bhI jyAdA prAcIna ho jAtI hai / vikranamaMvatakI yaha mAnyatA aminaganike vAda bhI arse taka calI gaI mAlUpa hotI hai| isIye 15 vIM-16 vIM zatAbdI tathA usake karIbake bane hae granthoMmeM bhI usakA ulnekha pAyA jAtA hai, jisake do namUne isa prakAra haiM : mRta vikramabhUpAle mAnaviMzanisaMyune / dazapaMcazane'ndAnAmatIte zRNunAparam // 157 / / luGkAmatamabhUdekaM................ ........................... // 158 / / -ralanandikRtabhadrabAhucaritra
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. .. . bha0 mahAvIra aura unakA samaya .. sapaTviMze zate'ndAnAM mRte vikramarAjani / saurASTra vallabhIpuryAmabhUttatkathyate mayA // 188|| -vAmadevakRta, bhAvasaMgraha isa saMpUrNa vivecana parame yaha bAta bhale prakAra spaSTa ho jAtI hai ki pracalita vikramasaMvat vikramakI mRtyukA saMvat hai, jo vIranirvAgame 470 varSa 5 mahIne ke bAda prArambha hotA hai / aura isa liye vIranirvAgAse 470 varSa bAda vikrama rAjAkA janma honekI jo bAta kahI jAtI hai aura usake AdhAra para pracalita vIranirvANamaMvat para prApani kI jAtI hai vaha ThIka nahIM hai| aura na yaha bAta hI ThIka baiThatI hai ki isa vikramane 18 varSako avasthAmeM rAjya prApta karake usI vakta se apanA saMvat pracalita kiyA hai / aimA mAnaneke liye itihAsameM koI bhI samartha kAraNa nahIM hai| ho sakatA hai ki yaha eka vikramakI bAtako dUsare vikramake sAtha jor3a denekA hI natIjA ho / - isake sivAya, nandisaghakI eka paTTAvalImeM-vikrama prabandhameM bhI-jo yaha vAkya diyA hai ki "sattaricadasadajutto jiNakAlA vikamA havAi jmmo|" arthAt -'jinakAlase ( mahAvIrake nirvANaye ) * vikramajanma 470 varSake antarako liye Daga hai'| aura dUsarI paTTAvalI me jo grAnA>ka samayakI gaNanA vikramake rAjyArohagA-kAlame-ukta janmakAlamai 18 kI vRddhi karake-kI gaI hai vaha maba ukta zakapAlako aura usake AdhAra para bane hue vikramakAlako ThIka na samajhanekA pariNAma hai, athavA yoM kahiye ki pAzvanAthake nirvAgaNase DhAIsau varSa vAda mahAvIrakA janma yA kevalajJAnako prApta honA mAna lene jaisI g2alatI hai| aisI hAlatameM kucha jaina, arjana tathA pazmiIya aura pUrvIya vidvAnoMne paTrAvaliyoMko lekara jo pracalita vIra-nirvANa mamvat para yaha Apatti kI hai ki 'usakI varSasakhyAmeM 18 varSakI kamI hai jise pUrA kiyA jAnA cAhiye TET:.. * vikramajanmakA prAzaya yadi vikramakAla athavA vikramasamvatkI utpattise liyA jAya to yaha kathana ThIka ho sakatA hai| kyoMki vikramasamvatkI utpatti vikramako mRtyuke bAda huI pAI jAtI hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vaha samIcIna mAlUma nahIM hotI, aura isaliye mAnya kiye jAneke yogya nahIM / usake anusAra vIranirvANase 488 varSa bAda vikramasamvatkA pracalita honA mAnanese vikrama aura zaka samvatoMke bIca jo 135 varSakA prasiddha antara hai vaha bhI bigar3a jAtA hai--sadoSa ThaharatA hai- prathavA zakakAla para bhI Apati lAz2imI AtI hai jo hamArA isa kAlagaraganAkA mUlAdhAra hai, jisa para koI Apatti nahIM kI gaI aura na yaha siddha kiyA gayA ki zakarAjAne bhI vIranirvANase 605 varSa 5 mahIneke bAda janma lekara 18 varSakI avasthAmeM rAjyAfresh samaya apanA samvat pracalita kiyA hai| pratyuta isake, yaha bAta Uparake pramANoMse bhale prakAra siddha hai ki yaha samaya zakasamvatkI pravRttikA samaya haicAhe vaha samvat zakarAjAke rAjyakAlakI samApti para pravRtta huA ho yA rAjyArambhake samaya --zakake zarIrajanmakA samaya nahIM hai / sAtha hI, zvetAmbara bhAiyoMne jo vIranirvANase 470 varSa bAda vikramakA rAjyAbhiSeka mAnA hai aura jisakI vajahase pracalita vIranirvANasamvat meM 18 varSake bar3hAnekI bhI koI z2arUrata nahI rahatI use kyoM ThIka na mAna liyA jAya, isakA koI samAdhAna nahIM hotA / isake sivAya, jArnacArpeTiyarakI yaha prapatti barAbara banI hI rahatI hai ki vIranirvANase 470 varSake bAda jisa vikramarAjAkA honA batalAyA jAtA hai usakA itihAsa meM kahI bhI koI astitva nahIM hai / parantu vikrama saMvat ko vikramakI mRtyukA samvat mAna lene para yaha prApatti kAyama nahIM rahatI; kyoMki jArlacArpeTiyarane vIranirvANa 410 varSake bAda vikramarAjAkA + yathA - vikkumarajArambhA pa ( pu ? ) ra mirivIranivvuI bhariyA / suna- muriNa veya-jutto vikkamakAlAu jiNukAlo / - vicArazreNi 8 isa para bairiSTara ke. pI. jAyasavAlane jo yaha kalpanA kI hai ki sAtakariMga dvitIyakA putra 'pulamAyi' hI jainiyoMkA vikrama hai- jainiyoMne usake dUsare nAma 'vilavaya' ko lekara aura yaha samajhakara ki isameM 'kra' ko 'la' ho gayA hai use 'vikrama' banA DAlA hai -- vaha korI kalpanA hI kalpanA jAna par3atI hai / kahIM bhI isakA samarthana nahIM hotaa| ( vairiSTara sA0 kI isa kalpanAke liye dekho, jainasAhityasaMzodhaka ke prathama khaMDakA cauthA aMka ) /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya 37 rAjyAraMbha honA itihAsase siddha mAnA hai / aura yahI samaya usake rAjyArambhakA mRtyusamvat mAnanese AtA hai; kyoMki usakA rAjyakAla 60 varSa taka rahA hai| mAlUma hotA hai jArlacArpeTiyarake sAmane vikramasamvat ke viSayameM vikramakI mRtyukA samvat honekI kalpanA hI upasthita nahIM huI aura isIliye apane vIranirvANase 410 varSake bAda hI vikrama sambatkA pracalita honA mAna liyA hai aura isa bhUla tathA g2alatIke AdhAra para hI pracalita vIranirvANa samvat para yaha Apatti kara DAlI hai ki usameM 60 varSa bar3he hue haiM / isaliye use 60 varSa pIche haTAnA cAhiye -- prarthAt isa samaya jo 2460 samvat pracalita hai usameM 60 varSa ghaTAkara use 2400 banAnA cAhiye / zrataH ApakI yaha Apatti bhI niHsAra hai aura vaha kisI taraha bhI mAnya kiye jAneke yogya nahIM / aba maiM yaha batalA denA cAhatA hU~ ki jArla cArpeTiyarane, vikramasamvatko vikramakI mRtyukA samvat na samajhate hue aura yaha jAnate hue bhI ki zvetAmbara bhAiyoMne vIranirvAName 470 varSa bAda vikramakA rAjyArambha mAnA hai, vIranirvAraNase 410 varSa bAda jo vikramakA rAjyArambha honA batalAyA hai vaha kevala unakI nijI kalpanA athavA khoja hai yA koI zAstrAdhAra bhI unheM isake kiye prApta huA hai / zAstrAdhAra jarUra milA hai aura usase una zvetAmbara vidvAnoMkI g2alatIkA bhI patA cala jAtA hai jinhoMne jinakAla aura vikramakAlake 470 varSa antarakI gaNanA vikramake rAjyAbhiSekase kI hai aura isa taraha vikramasamvatko vikramake rAjyArohaNakA hI samvat batalA diyA hai / isa viSayakA khulAsA isa prakAra hai: zvetAmbarAcArya zrIperutugate, apanI 'vicArazreNi' meM - jine 'sthavirAvalI' bhI kahate haiM. 'jaM rayari kAlagao' Adi kucha prAkRta gAthAoM ke aAdhAra para yaha pratipAdana kiyA hai ki - "jima rAtriko bhagavAn mahAvIra pAvApurameM dekho, jArlacArpeTiyarakA vaha prasiddha lekha jo iNDiyana eNTike rI ( jilda 43 vIM, san 1914 ) kI jUna, julAI aura agastakI saMkhyAnoMmeM prakAzita huA hai aura jisakA gujarAtI anuvAda 'jainasAhityasaMzodhaka ke dUsare ash dvitIya meM nikalA hai /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza nirvANako prApta hue usI rAtriko ujayinImeM caMDapradyotakA putra 'pAlaka' rAjA rasajyAbhiSikta huA, isakA rAjya 60 varSa taka rahA, isake bAda kramaza: nandoMkA rAjya 155 varSa, mauryoMkA .108, puSyamitrakA 30, balamitra-bhAnumitrakA 60, nabhovAhana (naravAhana) kA 40, garda bhillakA 13 aura zakakA 4 varSa rAjya rahA / isa taraha yaha kAla 470 varSakA huA / isake bAda gardabhilla ke putra vikramAdityakA rAjya 60 varSa, dharmAdityakA 40, bhAillakA 11, nAillakA 14 aura nAhaDakA 10 varSa milakara 135 varSakA dUsarA kAla huA / aura donoM milakara 605 varSa kA samaya mahAvIrake nirdhAraNa vAda huprA / isake bAda zakoMkA rAjya aura zaMkasamvatkI pravRtti huI. aimA batalAyA hai|' yahI vaha paramparA aura kAlagaNanA hai jo zvetAmbaroMmeM prAyaH karake mAnI jAtI hai| - / parantu zvetAmbara-sampradAyake bahumAnya prasiddha vidvAn zrIhemacandrAcAryake 'pariziSTaparva' se yaha mAlUma hotA hai ki ujayinIke rAjA pAlakakA jo samaya (60 varSa) Upara diyA hai usI samaya magadhake siMhAsana para zregikake putra kUNika ( ajAtazatru ) aura kUriNakake putra udAyIkA kramazaH rAjya rahA hai / udAyIke ni:santAna mAre jAne para usakA rAjya nandako milaa| isIme pariziSTaparvameM zrIvardhamAna mahAvI rake niriNase 60 varSake bAda prathama nandarAjAkA rAjyAbhiSikta honA likhA hai / yathA:--- anantaraM varddhamAnasvAminirvANavAsarAta / gatAyAM paSThivatsaryAmepa nando'bhavannapaH // 6-243 / / isake bAda nandoMkA varNana dekara, mauryavaMzake prathama rAjA samrATa candraguptake rAjyArambhakA samaya batalAte hue, zrohemavandrAcArya ne jo mahatvakA zloka diyA hai. vaha isa prakAra hai: evaM ca zrImahAvIramunarvarSazate gate / paMca paMcAzadadhike candragupto'bhavannRpaH // 8-336|| - isa zloka para jAlaM cATiyarane apane nirNayakA qhAsa prAdhAra rakkhA hai 'aura DA0 harmana jekobIke kathAnusAra ise mahAvIra-nirvANake sambandhameM adhika "saMgata paramparAkA sUcaka batalAyA hai| sAtha hI, isakI racanA parase yaha anumAna kiyA hai ki yA to yaha zloka kisI adhika prAcIna grantha parase jyoMkA tyoM
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya uddhRta kiyA gayA hai athavA kisI prAcIna gAthA parase anuvAdita kiyA gayA hai| astu; isa zlokameM batalAyA hai ki 'mahAvIrake nirvANase 155 varSa bAda caMdragupta rAjyArUr3ha huaa'| aura yaha samaya itihAsake bahuta hI anukUla jAna par3atA hai| vicArogikI ukta kAlagaNanAmeM 155 varSa kA samaya mirpha nandoMkA aura usa se pahale 60 varSakA samaya pAlakakA diyA hai| usake anusAra candraguptakA rAjyArohagga-kAla vIranirvAName 215 varSa bAda hotA thA parantu yahAM 155 varSa bAda batalAyA hai, jisase 60 varSa kI kamI par3atI hai| mestugAcAryane bhI isa kamIko mahasUsa kiyA hai / parantu ve hema candrAcArya ke isa kathanako g2alata sAbita nahIM kara sakate the aura dUsare granyoM ke mAtha unheM mAfa virodha naz2ara pAtA thA, isaliye unhoMne 'tacintyam' kahakara hI isa viSayako chor3a diyA hai| parantu mAmalA bahuta kucha spaSTa jAna par3atA hai / hemacandrane 60 varSakI yaha kamI nandoMke rAjyakAla meM kI hai unakA rAjakAla 65 varSakA batalAyA hai-kamoMki nandoMse pahile unake aura vIranirvANa vI vameM 60 varSakA mamaya kUgika Adi rAjAoM-' kA unhoMne mAnA hI hai| aipA mAlUma hotA hai ki pahaleme vIranirvANake bAda 155 varSake bhItara nandoMkA honA mAnA jAtA thA parantu usakA yaha abhiprAya nahIM thA ki bIranirvANake ThIka bAda nandoM kA rAjya prArambha hunA, balki unase pahile udAyI tayA kUgikakA rAjya bhI umameM zAmila thaa| parantu ina rAjyoMkI alaga alaga varSa-gaNanA mAyame na rahane prAdike kAraNa bAdako galanIme 155 varSakI saMkhyA ake ne nandarAjyake liye rUTa ho gaI / aura udhara pAlaka rAjAke usI niriNa-rAtriko abhiSikta honekI jo mahaja eka dUsare rAjyakI viziSTa ghaTanA thI usake mAthame rAjyakAlake 60 varSa juDakara vaha galatI idharaM magadhakI kAla gaNanAmeM zAmila ho gii| isa taraha do bhUnoMke kAraNa kAlagaNanAmeM 60 varSako vRddhi huI aura usake phalasvarUpa vIranirvANase 470 varSa bAda vikramakA rAjyAbhiSeka mAnA jAne lagA / hemacandrAcAryane ina bhUloMko mAlUma kiyA aura unakA ukta prakArame do inokoM meM hI sudhAra kara diyA hai| bariSTara kAzIpramAda ( ke. pI. ) jI jAyasavAlane, jAna cATiyarake lekhakA virodha karate hue, hemacandrAcArya para jo yaha prApati kI hai ki unhoMne mahAvIrake nirvANake bAda turanta hI nandavaMzakA rAjya batalA diyA hai, aura isa kalpita
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza AdhAra para unake kathanako 'bhUlabharA tathA aprAmANika' taka kaha DAlA hai use dekhakara bar3A hI Azcarya hotA hai| hameM to bairiSTara sAhabakI hI sAfa bhUla naz2ara mAtI hai| mAlUma hotA hai unhoMne na to hemacandrake pariziSTa parvako hI dekhA hai aura na usake chaThe parvake ukta zloka naM0 243 ke artha para hI dhyAna diyA hai, jisameM sAfa taura para vIranirvANase 60 varSake bAda nanda rAjAkA honA likhA hai / astu, candragupta ke rAjyArohaNa samayakI 155 varSasaMkhyAmeM prAgeke 255 varSa jor3anase 410 ho jAte haiM, aura yahI vIranirvANase vikramakA rAjyArohaNakAla hai| parantu mahAvIrakAla aura vikramakAlameM 470 varSakA prasiddha antara mAnA hai aura vaha tabhI bana sakatA hai jaba ki isa rAjyArohaNakAla 410 meM rAjyakAlake 60 varSa bhI zAmila kiye jAveM / aisA kiyA jAne para vikramasamvat vikramakI mRtyukA samvat ho jAtA hai aura phira sArA hI jhagar3A miTa jAtA hai / vAstavameM, vikramasamvatko vikramake rAjyAbhiSekakA samvan mAna lenekI galatose yaha sArI gar3abar3a phainI hai| yadi vaha mRtyukA samvat mAnA jAtA to pAlakake 60 varSAko bhI idhara zAmila honekA avasara na milatA aura yadi koI zAmila bhI kara letA to usakI bhUna zIvra hI pakar3a lI jAtI / parantu rAjyAbhiSekake samvatkI mAnyatAne usa bhUnako cirakAla taka banA rahane diyA / usIkA yaha natIjA hai jo bahutase granthoMmeM rAjyAbhiSeka-saMvatke rUpameM hI vikramasaMvatkA ullekha pAyA jAtA hai aura kAlagaNanAme kitanI hI gar3abar3a upasthita ho gaI hai, jise aba acche parizrama tathA prayatnake sAtha dUra karanekI z2arUrata hai| isI g2alatI tathA gar3avar3ako lekara aura zakakAlaviSayaka trilokasArAdikake vAkyoMkA paricaya na pAkara zrIyuta esa vI. veMkaTezvarane, apane mahAvIra-samayasambandhI-The date of Vardhamana nAmaka-lekhA me yaha kalpanA ke dekho, vihAra aura ur3IsA risarca sosAiTIke janaralakA sitambara san 1915 kA aMka tathA jainasAhityasaMzodhakake prathama khaMDakA 4 thA aNk| + yaha lekha san 1917 ke 'janarala aAfa di rAyala eziyATika sosAiTImeM pR0122-30 para, prakAzita huA hai aura isakA gujarAtI anuvAda jainasAhityasaMzokaSake dvitIya khaMDake dUsare aGkameM nikalA hai /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya 41 kI hai ki mahAvIranirvANase 470 varSa bAda jisa vikramakAlakA ullekha janagranthoMmeM pAyA jAtA hai vaha pracalita sananda-vikramasaMvat na hokara ananda-vikramasaMvat honA cAhiye, jisakA upayoga 12 vIM zatAbdIke prasiddha kavi candavaradAI ne apane kAvyameM kiyA hai aura jisakA prArambha IsavI san 33 ke lagabhaga athavA yoM kahiye ki pahale ( pracalita ) vikrama saMvatke 60 yA 61 varSa bAda huA hai| aura isa taraha para yaha sujhAyA hai ki pracalita vIranirvANasaMvatmeMse 60 varSa kama hone cAhiye- arthAt mahAvIrakA nirvANa IsavI sanse 527 varSa pahale na mAnakara 437 varSa pahale mAnanA cAhiye, jo kisI taraha bhI mAnya kiye jAneke yogya nahIM / Apane yaha to svIkAra kiyA hai ki pracalita vikramasaMvatkI gaNanAnumAra vIranirvANa I0 sanme 527 varSa pahale hI baiThatA hai parantu ise mahaja isa buniyAda para asaMbhavita karAra de diyA hai ki isase mahAvIrakA nirvANa buddhanirvANase pahale ThaharatA hai, jo Apako iSTa nahI / parantu isa taraha para use asaMbhavita karAra nahIM diyA jA sakatA, kyoMki buddhanirvANa I0 sanse 544 varSa pahale bhI mAnA jAtA hai, jisakA Apane koI nirAkaraNa nahIM kiyaa| aura isaliye buddha kA nirvANa mahAvIrake nirvANase pahale hone para bhI Apake isa kathanakA mukhya AdhAra ApakI yaha mAnyatA hI raha jAtI hai ki buddha-nirvANa I0 sanse pUrva 485 aura 453ke madhyavartI kisI samayameM humA hai, jisake samarthana meM Apane koI bhI sabala pramANa upasthita nahIM kiyA aura isaliye vaha mAnya kiye jAneke yogya nahIM / isake sivAya, ananda-vikrama-saMvatkI jisa kalpanAko Apane apanAyA hai vaha kalpanA hI nirmUla hai-anandavikrama nAmakA koI saMvat kabhI pracalita nahIM huA aura na candavaradAIke nAmase prasiddha hone vAle 'pRthvIrAjarAse' meM hI usakA ullekha hai-aura isa bAtako jAnaneke liye rAyabahAdura paM0 gaurIzaMkara hIrAcandajI aojhAkA 'ananda-vikrama saMvatkI kalpanA' nAmakA vaha lekha paryApta hai jo nAgarI pracAriNI patrikAke prathama bhAgameM, pR0 377 se 454 taka mudrita huA hai| aba maiM eka bAta yahA~ para aura bhI batalA denA cAhatA hU~ aura vaha yaha ki buddhadeva bhagavAn mahAvIrake samakAlIna the| kucha vidvAnoMne bauddha graMtha majjhimanikAya
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ke upAlisutta aura sAmagAmasuttakI saMyukta ghaTanAko lekara, jo bahuta kucha aprAkRtika dveSamUlaka evaM kalpita jAna par3atI hai aura mahAvIra bhagavAnke sAtha jisakA saMbandha ThIka nahIM baiThatA, yaha pratipAdana kiyA hai ki mahAvIrakA nirvANa buddha ke nirvANase pahale huaA hai / parantu vastusthiti aisI mAlUma nahIM hotI / khuda bauddhagranthoMmeM buddha kA nirvANa ajAtazatru (kUNika) ke rAjyAbhiSekake AThaveM varSa meM batalAyA hai; aura dIghanikAyameM, tatkAlIna tIrthakaroMkI mulAkAtake avasara para, ajAtazatruke maMtrIke mukhase nigaMTha nAtaputta (mahAvIra) kA jo paricaya dilAyA hai usame mahAvIrakA eka vizeSaNa "addhagato vayo" ( ardhagatavayAH) bhI diyA hai, jisame yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki ajAtazatruko diye jAne vAle isa paricayake samaya mahAvIra adheDa umrake the arthAt unakI avasthA 50 varpake lagabhaga thii| yaha paricaya yadi ajAtazatruke rAjyake prathama varSameM hI diyA gayA ho, jisakI adhika saMbhAvanA hai, to kahanA hogA ki mahAvIra ajAtazatruke rAjyake 22 veM varSa taka jIvita rahe haiN| kyoMki unakI Ayu prAyaH 72 varSa kI thii| aura imaliye mahAvIrakA nirvANa buddha nirvAraNase lagabhaga 14 varSake bAda huA hai| 'bhagavatImUtra' Adi zvetAmbara granthoMse bhI aimA mAlUma hotA hai ki mahAvIranirvAragame 16 varSa pahale gogAlaka (maMkhaliputta gogAla) kA svargavAsa huA, gozAlakake svargavAsase kucha varSa pUrva( prAyaH 7 varSa pahale) ajAtazatrukA rAjyArohaNa huA, usake rAjyake AThaveM varSameM buddha kA nirvANa huaA aura buddha ke nirvAgaNase koI 14-15 varSa bAda athavA ajAtazatru ke rAjyake 22 veM varSameM mahAvIrakA nirvANa huA / isa taraha buddha kA nirvANa pahale aura mahAvIrakA nirvAgaga umake bAda pAyA jAtA hai / isake sivAya, hemacandrAcAryane caMdragupnakA gajyArohaNa. samaya vIranirvAName 155 varSa bAda batalAyA hai aura 'dIpavaMza' 'mahAvaMza' nAmake * ina mUtroMke hindI anuvAdake liye dekho, rAhula sAMkRtyAyana-kRta 'buddhacaryA pRSTha 445, 481 / dekho, jArla cATiyarakA vaha prasiddha lekha jisakA anuvAda jainasAhityasaMzodhakake dvitIya khaMDake dUsare aGkameM prakAzita dupA hai aura jisameM bauddha graMthakI usa ghaTanA para khAsI Apatti kI gaI hai /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura unakA samaya 43 bauddha granthoMmeM vahI samaya buddha nirvANase 162 varSa bAda batalAyA gayA hai / isase bhI prakRta viSayakA kitanA hI samarthana hotA hai aura yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki vIranirvANase buddha nirvANa adhika nahIM to 7-8 varSake karIba pahale z2arUra huA hai| - bahuta saMbhava hai ki bauddhoMke sAmagAmasuttameM variNata nigaMTha nAtaputta (mahAvIra) kI mRtyu tathA saMghabheda-samAcAra vAlI ghaTanA makkhaliputta gozAlakI mRtyuse saMbaMdha rakhatI ho aura piTaka graMthoMko lipibaddha karate samaya kisI bhUla Adike vaza isa sUtrameM makkhaliputtakI jagaha nAtaputtakA nAma praviSTa ho gayA ho; kyoMki makkhaliputakI mRtyu-jo ki buddha ke chaha pratispardhI tIrthakaromeMse eka thA-buddha nirvANase prAyaH eka varSa pahale hI huI hai aura buddhakA nirvANa bhI ukta mRtyusamAcArame prAyaH eka varSa bAda mAnA jAtA hai| dUsare, jisa pAvAmeM isa mRtyukA honA likhA hai vaha pAvA bhI mahAvIrake nirvANakSetra-vAlI pAvA nahIM hai, balki dUsarI hI prAvA hai jo bauddha piTakAnumAra gorakhapurake jileme sthita kugInArAke pAsakA koI grAma hai / aura tIsare, koI saMghabheda bhI mahAvIrake nirvANake anantara nahI huA, balki gauzAlakakI mRtyu jisa dazAmeM huI hai usame usake saghakA vibhAjita honA bahuta kucha svAbhAvika hai| isame bhI ukta mRtyu-samAcAra-vAlI ghaTanAkA mahAvIrake mAtha koI sambandha mAlUma nahIM hotA, jisake AdhAra para mahAvIranirvAgAko buddhanirvAgagase pahale batalAyA jAtA hai / / buddhanirvANake samaya-sambandhameM bhI vidvAnoMkA matabheda hai aura vaha mahAvIranirvANake mamayame bhI adhika vivAdagrasta cala rahA hai| parantu laMkAmeM jo buddhanirvANasamvat pracalita hai vaha sabase adhika mAnya kiyA jAtA hai-brahmA, zyAma aura mAsAmame bhI vaha mAnA jAtA hai| usake anusAra buddhanirvANa I0 sanse 544 varSa pahale huyA hai| isase bhI mahAvIranirvANa buddha nirvANake bAda baiThatA hai; kyoMki vIranirvANakA samaya zakasaMvatme 605 varSa (vikramasamvatse 470 varSa) 5 mahIne pahale honeke kAraNa IsavI sanse prAyaH 528 varSa pUrva pAyA jAtA hai / isa 528 varSa pUrva ke samayameM yadi 18 varSakI vRddhi karadI jAya to vaha 546 varSa pUrva hojAtA hai-arthAt buddhanirvANake ukta laMkAmAnya samayase do varSa phle| ataH jina vidvAnoMne mahAvIrake nirvANako buddhanirvANase pahale mAna lene kI
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vajahase pracalita vIranirvANasamvatmeM 18 varSakI vRddhikA vidhAna kiyA hai vaha bhI isa hisAbase ThIka nahIM hai| upasaMhAra yahA~ takake isa sampUrNa vivecana parase yaha bAta bhale prakAra spaSTa ho jAtI hai ki Aja kala jo vIranirvANasamvat 2560 pracalita hai vahI ThIka hai-usameM na to bairiSTara ke0 pI0 jAyasavAla jaise vidvAnoMke kathanAnusAra 18 varSakI vRddhi kI jAnI cAhie aura na jAla cATiyara jaise vidvAnoMkI dhAraNAnusAra 60 varSa kI athavA esa0 vI0 veMkaTezvarakI sUcanAnusAra 60 varSakI kamI hI kI jAnI ucita hai| vaha apane svarUpameM yathArtha hai| hA~, use gata samvat samajhanA cAhiye-jainakAla-gaNanAmeM vIranirvANake gatavarSa hI liye jAte rahe hai-IsavI san prAdikI taraha vaha vartamAna samvatkA dyotaka nahIM hai| kyoMki gata kArtikI amAvasyAko zakasamvatke 1854 varSa 7 mahIne vyatIta hue the aura zakasamvat mahAvIrake nirvANase 605 varSa 5 mahIne bAda pravartita huA hai, yaha Upara batalAyA jA cukA hai| ina donoM saMkhyAoMke jor3aneme pUre 2460 varSa hote haiM / itane varSa mahAvIranirvANako hue gata kArtikI amAvasyAko pUre ho cuke haiM aura gata kArtikazuklA pratipadAse usakA 2461 vA~ varSa cala rahA hai / yahI Adhunika samvat-lekhana paddhatike anusAra vartamAna vIranirvANa samvat hai| aura isaliye isake anusAra mahAvIrako janma liye hue 2531 varSa bIta cuke haiM aura isa samaya gata caitrazuklA trayodazI (vi0 saM0 1960 zaka saM0 1855 ) se, prApakI isa varSagAMThakA 2532 vA~ varSa cala rahA hai aura jo samAptike karIba hai| ityalam / 2nhaa ?prup
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIranirvANasaMvatkI samAlocanApara vicAra zrIyut paMDita e0 zAntirAjajI zAstrI prAsthAna vidvAn maisUra rAjyane 'bhagavAn mahAvIrake nirvAgA-samvatkI samAlocanA' zIrSaka eka lekha saMskRta bhASA meM likhA hai, jo hindI jainagajaTake gata dIpamAlikAGka (varSa 47 aMka 1)meM prakAzita huA hai aura jisakA hindI anuvAda 'anekAnta' varSa 4 kI kiraNa 10 meM prakAzita kiyA jA rahA hai| janagajaTake sahasampAdaka paM0 sumeracandajI "divAkara' aura 'jainasiddhAntabhAskara' ke sampAdaka paM0 ke0 bhujabalI zAstrI prAdi kucha vidvAn mitroMkA anurodha huaA ki mujhe ukta lekhapara apanA vicAra z2arUra prakaTa karanA cAhiye / tadanumAra hI maiM yahA~ apanA vicAra prakaTa karatA hU~ / ___ isa lekhameM mUla viSayako chor3akara do bAteM khAma taurapara prApattike yogya hai-kato zAstrIjIne 'anekAnta' Adi digambara samAjake patroMmeM ullikhita kI jAne vAlI vIranirvAgaNa-samvatkI saMkhyAko mAtra zvetAmbara sampradAyakA anusaraNa batalAyA hai; dUsare ina paMktiyoMke lekhaka tathA dUsare do saMzodhaka vidvAnoM ( pro0 e0 ena0 upAdhyAya aura paM0 nAthUrAmajI 'premI' ) ke Upara yaha mithyA prAropa lagAyA hai ki inhoMne binA vicAre hI (gatAnugatika rUpame) zvetAmbara-sampradAyI mArgakA anusaraNa kiyA hai| isa viSayameM sabase pahale mai itanA hI nivedana kara denA cAhatA hU~ ki 'bhagavAn mahAvIrake nirvANako Aja kitane varSa vyatIta hue ? yaha eka zuddha aitihAmika prazna hai--kisI sampradAyavizeSakI mAnyatAke sAtha isakA koI khAsa sambandha nahIM hai| ise sAmpradAyika mAnyatAkA rUpa denA aura isa taraha digambara samAjake hRdayameM apane lekhakA kucha mahattva sthApita karanekI
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ceSTA karanA aitihAsika kSetrameM kadama bar3hAnevAloMke liye anucita hai / zvetAmbara samAjake bhI kitane hI vidvAnoMne aitihAsika dRSTise hI isa praznapara vicAra kiyA hai, jinameM muni kalyANavijayajIkA nAma khAsa taurase ullekhanIya hai / inhoMse 'vIra-nirvANa-samvat aura jaina kAlagaNanA' nAmakA eka gaveSaNAtmaka vistRta nivandha 185 pRSTha kA likhA hai, aura usameM kAlagaNanAkI kitanI hI bhUleM prakaTa kI gaI haiM / yaha nibandha "nAgarI pracAriNI patrikA' ke 10veM tathA 11veM bhAgameM prakAzita huyA hai| yadi yaha prazna kevala sAmpradAyika mAnyatAkA hI hotA to munijIko isake liye itanA adhika UhApoha tathA parizrama karanekI jarUrata na par3atI / astu / / ___ muni kalyANavijayajIke ukta nibandhase koI eka varSa pahile maine bhI isa viSayapara 'bhagavAn mahAvIra aura unakA samaya' zIrSaka eka nibandha likhA thA, jo caitra zukla trayodazI saMvat 1986 ko honevAle mahAvIra-jayantIke utsavapara dehalImeM par3hA gayA thA aura bAdako prayamavarSake 'anekAnta' kI prathama kiraNameM agrasthAna para prakAzita kiyA gayA thA * / isa nibandhameM prakRta viSayakA kitanA adhika UhApohake sAtha vicAra kiyA gayA hai, pracalita vIranirvANa-saMvat para honevAlI dUsare vidvAnoMkI ApattiyoMkA kahA~ taka niramana kara gutthiyoMko sulajhAyA gayA hai, aura sAhityakI kucha purAnI gar3abar3a artha * samajhane kI galatI athavA kAlagaNanAkI kucha bhUloMko kitanA spaSTa karake batalAyA gayA hai, ye saba bAteM una pAThakoMne chipI nahIM haiM jinhoMne isa nibandhako gaurake sAtha par3hA hai / isI se 'anekAnta' meM prakAzita hote hI acche-acche jaina-arjana vidvAnoMne 'granekAnta' para dI jAne vAlI apanI sammitiyoMme isa nibandhakA abhinandana kiyA thA aura ise mahatvapUrNa, khojapUrNa, gaveparaNApUrNa, vittApUrga, bar3e mArkakA, atyuttama, upayogI, Avazyaka aura mananIya lekha prakaTa kiyA thaa| kitane hI * san 1934 meM yaha nibandha maMzodhita tathA parivadhita hokara aura dhavala jayadhavalake pramAggoMkI bhI sAthameM lekara alaga pustakAkAra rUpame chapa cukA hai| +ye sammatiyA~ 'anekAntapara lokamata' zIrSakake nIce 'anekAnta' ke prathamavarSakI kiraNoMmeM prakAzita huI haiN|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvIranirvANa samvat kI samAlocanApara vicAra 47 vidvAnoMne isaparase apanI bhUlako sudhAra bhI liyA thA / muni kalyANa vijayajIne sUcita kiyA thA - ' - " Apake isa lekhakI vicAra saraNI bhI ThIka hai / " aura paM0 nAthUrAmajI premIne likhA thA - "ApakA vIranirvANa-saMvat vAlA lekha bahuta hI mahatvakA hai aura usase aneka ulajhaneM sulajha gaI haiM / " isa nibandhake nirNayAnusAra hI 'anekAnta' meM 'vIra - nirvAraNa saMvat' kA denA prArambha kiyA thA, jo aba taka cAlU hai / itane para bhI zAstrIjIkA mere Upara yaha Aropa lagAnA ki maiMne 'binA vicAra kiye hI' (gatAnugatika rUpame) dUsaroM ke mArgakA anusaraNa kiyA hai kitanA adhika avicArita, anabhijJatApUrNa tathA Apattike yogya hai| aura use unakA 'atisAhasa' ke sivAya aura kyA kahA jA sakatA hai, ise pAThaka svayaM samajha sakate haiN| AzA hai zAstrIjIko apanI bhUla mAlUma par3egI aura ve bhaviSya meM isa prakArake nirmUla AkSepoMse bAz2a prAe~ge / aba meM lekhake mUla viSayako letA hU aura usa para isa samaya sarasarI taura para apanA kucha vicAra vyakta karatA hUM / grAvazyakatA honepara vizeSa vicAra phira kisI samaya kiyA jAyagA / zAstrIjIne trilokasArakI 'paraNa- chammada vassaM pagNamAmajuda' nAmakI prasiddha gAthAko uddhRta karake prathama to yaha batalAyA hai ki isa gAthAmeM ullikhita 'zakarAja' zabdakA artha kucha vidvAna to zAlivAhana rAjA mAnate haiM aura dUsare kucha vidvAna vikramarAjA / jo loga vikramarAjA artha mAnate hai unake hisAba se isa samaya (gana dIpamAlikAme pahanecha ) vIra nirvAraNa savat 2604 AtA hai, aura jo loga zAlivAhana rAjA zrayaM mAnate hai unake prathAMnusAra vaha 2466 baiThatA hai, parantu ve likhate hai 2467, isa taraha unakI gagganAme do varSakA antara ( vyatyAsa) to phira bhI raha jAtA hai| sAtha hI apane lekhake samaya pracalita vikrama saMvatko 1666 aura zAlivAhanazakako 1864 batalAyA hai tathA donoM * zAstrIjIkA lekha gata dIpamAlikA ( 20 aktUbara 1949 ) se pahalekA likhA huA hai, ataH unake lekhameM prayukta hue 'samprati' (isa samaya ) zabdakA vAcya gata dIpamAlikA pUrvakA nirvAraNasaMvat hai, vahI yahA~para tathA grAge bhI 'isa samaya' zabdakA vAcya samajhanA cAhiye- ki isa lekha likhanekA samaya /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ke antarako 136 varSakA ghoSita kiyA hai / parantu zAstrIjIkA yaha likhanA ThIka nahIM hai- -na to pracalita vikrama tathA zaka saMvatkI vaha saMkhyA hI ThIka hai jo Apane ullekhita kI hai aura na donoM saMvatoMmeM 136 varSakA antara hI pAyA jAtA hai, balki antara 135 varSakA prasiddha hai aura vaha prApake dvArA ullikhita vikrama tathA zaka saMvatoMkI saMkhyAoM ( 1966 - 1864 = 135 ) se bhI ThIka jAna par3atA hai| bAkI vikrama saMvat 1666 tathA zaka saMvat 1864 usa samaya to kyA abhI taka pracalita nahIM hue haiM- kAzI zrAdike prasiddha paMcAMgoMmeM ve kramaza: 1668 tathA 1863 hI nirdiSTa kiye gaye hai / isa taraha eka varSakA antara to yaha sahaja hImeM nikala AtA hai / aura yadi idhara sudUra dakSiNa dezameM isa samaya vikrama saMvat 1666 tathA zaka saMvat 1864 hI pracalita ho, jisakA apaneko ThIka hAla mAlUma nahIM, to use lekara zAstrIjIko uttara bhAratake vidvAnoMke nirNayapara Apatti nahIM karanI cAhiye thI-- unheM vicArake avasarapara vikrama tathA zaka saMvatkI vahI saMkhyA graharaNa karanI cAhiye thI jo una vidvAnoMke nirNayakA AdhAra rahI hai aura usa dezameM pracalita hai jahAM ve nivAsa karate haiM / aisA karane para bhI eka varSakA antara svataH nikala jAtA / isake viparIta pravRtti karanA vicAra nItike viruddha hai / 1 aba rahI dUsare varSa antarakI bAta, maiMne aura kalyANavijayajIne apane apane ukta nibandhoM meM pracalita nirvANa saMvatke kasamUhako gata varSoMkA vAcaka batalAyA hai - IsavI san AdikI taraha vartamAna varSa kA dyotaka nahI batalAyAaura vaha hisAba mahInoM kI bhI gaNanA sAthameM karate hue ThIka hI hai / zAstrIjIne isa para koI dhyAna nahIM diyA aura 605 ke sAthame zaka saMvatkI vivAdApanna saMkhyA 1864 ko jor3akara vIranirvANa-saMvatko 2469 banA DAlA hai ! jabaki unheM cAhiye thA yaha ki ve 605 varSa 5 mahIne meM zAlivAhana zakake 1862 varSoMko jor3ate jo kAzI prAdike prasiddha paMcAGgAnusAra zaka samvat 1863 ke prArambha honeke pUrva vyatIta hue the, aura isa taraha caitrazuklA pratipadA ke dina vIranirvANako hue 2467 varSa 5 mahIne btlaate| isase unheM eka bhI varSakA antara kahane ke liye avakAza na rahatA; kyoMki Uparake pAMca mahIne cAlU varSake haiM, jaba taka bAraha mahIne pUre nahIM hote taba taka unakI gaNanA varSa meM nahIM
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIranirvANasaMvatkI samAlocanApara vicAra 46 kI jaatii| aura isa taraha unheM yaha bAta bhI a~ca jAtI ki jaina kAlagaNanAmeM vIranirvANake gata varSa hI liye jAte rahe haiM / isI bAtako dUsarI tarahase yoM bhI samajhAyA jA sakatA hai ki gata kArtikI amAvasyAko zaka samvatke 1862 varSa 7 mahIne vyatIta hue the, aura zaka samvat mahAvIrake nirvANase 605 varSa 5 mahIne bAda pravartita huA hai| ina donoM saMkhyAoMko jor3a denese pUre 2468 varSa hote haiM / itane varSa mahAvIranirvANako hue gata kArtikI amAvasyAko pUre ho cuke haiM aura gata kArtika zuklA pratipadAse usakA 2466 vA~ varSa cala rahA hai; parantu isako cale abhI Der3ha mahInA hI huA hai aura Der3ha mahInekI gaNanA eka varSameM nahIM kI jA sakatI, imaliye yaha nahIM kaha sakate ki vartamAnameM vIranirvANako hae 2466 varSa vyatIta hue haiM balki yahI kahA jAyagA ki 2468 varSa hue haiM / ataH 'zakarAjA' kA zAlivAhana rAjA artha karanevAloMke nirNayAnusAra vartamAnameM pracalita vIranirvANa samvat 2468 gatAbda ke rUpameM hai aura usameM gaNanAnusAra do varpakA koI antara nahIM hai-vaha apane svarUpameM yathArtha hai / astu / trilokamArakI uka gAthAko uddhata karake aura 'zakarAja' zabdake sambandhame vidvAnoMke do matabhedoMko batalAkara, zAstrIjIne likhA hai ki "ina donoM pakSoM meM kaunasA ThIka hai, yahI samAlocanAkA viSaya hai ( ubhayoranayoH pakSayo. kataro yAthAtathyamupagacchatIti mamAlocanIyaH )," aura isataraha donoM pakSoMke satyAsatyake nirNayakI pratijJA kI hai| isa pratijJA tathA lekhake zIrSakameM par3e hue 'samAlocanA' zabdako aura dUsare vidvAnoMpara kiye gaye tIvra AkSepako dekha kara yaha AzA hotI thI ki zAstrIjI prakRta viSayake maMbandhame gaMbhIratAke mAtha kucha gaharA vicAra karege, kisane kahA~ bhUla kI hai use batalAeMge aura cirakAlase ulajhI huI samasyAkA koI mamucita hala karake rkheNge| parantu pratijJAke anantarake vAkya aura usakI puSTimeM diye hue Apake pA~ca pramANoMko dekhakara vaha saba AzA dhUla meM mila gaI, aura yaha spaSTa mAlUma hone lagA ki Apa pratijJAke dUsare kSaraNa hI nirNAyakake pAsanase uttarakara eka pakSake sAtha jA mile haiM athavA tarAjUke eka palar3e jA baiThe haiM aura vahA~ khar3e hokara yaha kahane lage haiM ki hamAre pakSake amuka vyaktiyoMne jo bAta kahI hai vahI ThIka hai; parantu vaha kyoM ThIka hai ? kaise ThIka hai ? aura dUsaroMkI bAta ThIka kyoM nahIM hai ? ina
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza saba bAtoMke nirNayako Apane ekadama bhulA diyA hai !! yaha nirNayakI koI paddhati nahIM aura na ulajhI huI samasyAoM ko hala karanekA koI tarIqA hI hai / Apake ve paMca pramAraNa isa prakAra haiM ---- hai (1) digambara jainasaMhitAzAstra ke saMkalpa - prakaraNa meM vikramarAjAkA hI ullekha pAyA jAtA hai, zAlivAhanakA nahIM / (2) trilokasAra granthakI mAdhavacandra - traividyadevakRta saMskRta TIkAmeM zakarAja zabdakA artha vikrama rAjA hI ullikhita haiM / (3) paM0 ToDaramalajI kRta hindI TIkAmeM isa zabdakA artha isa prakAra hai-- "zrI vIranAtha caubIsavA~ tIrthakarako mokSa prApta honeteM pIche chapA~ca varSa pAMca mAsa sahita gae vikramanAma zakarAja ho hai / bahuri tAteM upari cyAri nava tIna ina aMkani kari tInasai caurAraNavai varSa aura sAta mAsa adhika gae kalkI ho hai". . 850 isa ullekhase bhI zakarAjAkA artha vikramarAjA hI siddha hotA hai / (4) misTara rAisa - sampAdita zravaNabelagolakI zilAzAsana pustaka meM 141 naM0 kA eka dAnapatra hai, jisase kRSNarAja tRtIya ( mummaDi, kRSNarAja ghoDeyara ) ne Ajase 111 varSa pahale kristAbda 1830 meM likhAyA hai / usameM nimna zloka pAe jAte haiM " nAnAdezanRpAlamaulivilasanmANikya ratnaprabhA / bhAsvatpAda sarojayugmaruciraH zrIkRSNarAjaprabhuH / / zrIkarNATakadezabhAsura mahIzUrasthasiMhAsanaH / zrIcAmakSitipAlasUnuravanau jIyAtsahastraM samAH / / svasti zrIvarddhamAnAkhye, jine mukti gate sati / vahniraMdhAbdhinetraizca ( 2463 ) vatsareSu miteSu vai // vikramAkasamA sviM dugajasA majahastibhi: (1888 ) / satISu gaNanIyAsu gaNitajJa - budhaistadA || zAlivAhanavarSeSu netrabANana meMdubhi: (1752 ) / pramiteSu vikRtyabde zrAvaNe mAsi maMgale // " ityAdi
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIranirvANa-saMvatakI samAlocanApara vicAra 51 ___ ina zlokoMmeM ullikhita hue mahAvIra-nirvANAnda, vikramazakAnda aura zAlivAhanazakAbda isa bAtako dRr3ha karate hai ki zakarAja zabdakA artha vikramarAjA hI hai / mahAvIra-nirvANAnda 2463 ko saMkhyAmeM dAnapatrako utpattikAlake 111 varSoMko milA denepara isa samaya vIranirvANasamvat 2604 ho jAtA hai / aura vikrama zakAndako saMkhyA 1888 ko dAnapatrotpattikAla 111 varSake sAtha jor3a dene se isa samaya vikramazakAbda 1996 A jAtA hai| (5) cAmarAjanagarake nivAsI paM0 jJAnezvara dvArA prakAzita jaina paMcAMgameM bhI yahI 2604 vIranirvANabda ullikhita hai|| ___ina pA~ca pramANoMmeMse naM0 2 aura 3 meM to do TIkAkAroMke aryakA ullekha hai jo galata bhI ho sakatA hai, aura isaliye ve TIkAkAra artha karanevAloMkI eka koTimeM hI pAjAte haiN| dUsare do pramANa naM0 4, 5 TIkAkAroM se kisI ekake prartha kA anusaraNa karanevAloMkI koTimeM rakkhe jA sakate haiM / isa taraha ye cAroM pramAga 'zakarAja' kA galata artha karanevAloM tathA galata arthakA anusaraNa karanevAloMke bhI ho sakaneme inheM artha karanevAloMkI eka koTimeM rakhanake sivAya nirNayake kSetrameM dUsarA kucha bhI mahatva nahIM diyA jA sakatA aura na nirNayaparyanta inakA dUmarA koI upayoga hI kiyA jA sakatA hai| mukAbalemeM aise aneka pramANa rakkhe jA sakate haiM jinameM 'zakarAja' zabdakA artha zAlivAhana rAjA mAna kara hI pravRtti kI gaI hai| udAharaNake taura para pAMcaveM pramANake mukAbalemeM jyotiSaratna paM. jiyAlAlajI di0 jainake suprasiddha 'asalI paMcAGga' ko rakkhA jA sakatA hai, jisameM vIranirvANa saM0 2467 kA spaSTa ullekha hai-2604 kI vahA~ koI gaMdha bhI nahIM hai| rahA zAstrIjIkA pahalA pramAraNa, usakI zabdaracanA parase yaha spaSTa mAlUma nahI hotA ki zAstrIjI usake dvArA kyA siddha karanA cAhate haiM / ullikhita saMhitAzAstrakA Apane koI nAma bhI nahIM diyA, na yaha batalAyA ki vaha kisakA banA pA huaA hai aura usameM kisa rUpase vikrama rAjAkA ullekha pAyA hai vaha ullekha udAharaNaparaka hai yA vidhiparaka, aura kyA umameM aisA koI Adeza hai ki saMkalpameM vikrama rAjAkA hI nAma liyA jAnA cAhiye-zAlivAhanakA nahIM, athavA jainiyoMko saMkalpAdi sabhI avasaroM para--jisameM grantharacanA bhI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza zAmila hai--vikrama saMvatkA hI ullekha karanA cAhiye, zaka-zAlivAhana kA nahIM ? kucha to batalAnA cAhiye thA, jisase isa pramANakI prakRtaviSayake sAtha koI saMgati ThIka baiThatI / mAtra kisI digambara granthameM vikrama rAjAkA ullekha AjAne aura zAlivAhana rAjAkA ullekha na honese yaha natIjA to nahIM nikAlA jA sakatA ki zAlivAhana nAmakA koI zaka rAjA huaA hI nahIM athavA digambara sAhityame usake zaka saMvatkA ullekha hI nahIM kiyA jAtA / aise kitane hI digambara grantha pramANameM upasthita kiye jAsakate haiM jinameM spaSTarUpase zAlivAhanake zakasaMvatkA ullekha hai| aisI hAlatameM yadi kisI saMhitAke saMkalpaprakaraNameM udAharaNAdirUpase vikramarAjAkA athavA usake saMvatkA ullekha A bhI gayA hai to vaha prakRta viSayake nirNayameM kisa prakAra upayogI ho sakatA hai. yaha unake isa pramANase kucha bhI mAlUma nahIM hotA, aura isaliye isa pramAraNakA kucha bhI mUlya nahI hai / isa taraha Apake pAMcoM hI pramANa vivAdApanna viSayakI gutthIko sulajhAnekA koI kAma na karanese nirNayakSetrame kucha bhI mahattva nahIM rakhate; aura isaliye unhe pramANa na kahakara pramANAbhAsa kahanA cAhiye / kucha purAtana vidvAnoMne 'zakarAjA' kA artha yadi vikrama rAjA kara diyA hai to kyA itanese hI vaha artha ThIka tathA grAhya hogayA ? kyA purAtanoMse koI bhUla tathA galatI nahIM hotI aura nahIM huI hai ? yadi nahIM hotI aura nahIM huI hai to phira purAtanoM-purAtanoM meM hI kAlagaNanAdika sambandhameM matabheda kyoM pAyA jAtA hai ? kyA vaha matabheda kisI ekakI galatIkA sUcaka nahIM hai ? yadi mUcaka hai to phira kisI eka purAtanane yadi galatIme 'zakarAjA' kA artha 'vikramarAjA' kara diyA hai to mAtra purAtana honekI vajahame usake kathanako pramANa-koTimeM kyoM rakkhA jAtA hai aura dUsare purAtana kathanakI upekSA kyoM kI jAtI hai ? zaka rAjA athavA zakakAlake hI viSayameM digambara sAhityameM pA~ca purAtana matoMkA ullekha milatA hai, jinameM se cAra mata to trilokaprajJaptimeM pAye jAte haiM aura unameM sabase pahalA mata vIranirvANase 461 varSa bAda zakarAjAkA utpanna honA batalAtA hai * / tIna mata 'dhavala' granthameM upalabdha hote haiM, jinameMse do to * * vIrajiNe siddhigade causada-igasaTi-vAsaparimAraNe / kAlammipradikkate uppaNNo etya sagarAmo //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIranirvANa-saMvatkI samAlocanApara vicAra 53 trilokaprajJapti vAle hI haiM aura eka unase bhinna hai / zrIvIrasenAcAryane 'dhavala' meM ina tInoMmatoMko uddhRta karaneke bAda likhA hai____ "edesu tisu ekkeNa hodavvaM, Na tieNamuvadesANasaJcattaM aNNoeNavirohAdo / tado jANiya vattavyaM / " arthAt-ina tInoMmeMse eka hI kathana ThIka honA cAhiye, tInoM kathana sacce nahIM ho sakate; kyoMki tInoMmeM paraspara virodha hai / ataH jAna karake-anusaMdhAna karake-vartanA caahiye| isa prAcAryavAkyase bhI spaSTa hai ki purAtana honese hI koI kathana saJcA tathA mAnya nahIM ho jaataa| usameM bhUla tathA galatIkA honA saMbhava hai,aura isIse anusandhAna pUrvaka jAMca-par3atAla karake usake grahaNa-tyAgakA vidhAna kiyA gayA hai| aimI hAlatameM zAstrIjIkA purAtanoMkI bAteM karate hue eka pakSakA ho rahanA aura ume binA kimI hetuke hI yathArtha kaha DAlanA vicAra tathA samAlocanAkI korI viDambanA hai| ___ yahA~para meM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki idhara pracalita vIranirvANa maMvatkI mAnyatAke viSayame digambaroM aura zvetAmbaroMmeM paraspara koI matabheda nahIM hai| donoM hI vIranirvAName 605 varSa 5 mahIne bAda zakazAlivAhanake saMvatkI utpatti mAnate haiN| dhavala-siddhAnnameM zrIvIrasenAcAryane zrIvIranirvANa saMvatko mAlUma karanekI vidhi batalAte hA pramAgarUpase jo eka prAcIna gAthA uddhRta kI hai vaha isa prakAra hai paMca ya mAsA paMca ya vAsA chacceva hoMti vAsasayA / sagakAleNa sahiyA thAveyavyo tado rAsI / isameM batalAyA hai ki-'zakakAlakI saMkhyAke sAtha yadi 305 varSa 5 mahIne jor3a diye jAveM to vIrajinendrake nirvANakAlakI saMkhyA A jAtI hai / isa gAthAkA pUrvArdha, jo vIranirvANase zakakAla (saMvat) kI utpattike samayako sUcita karatA hai, zvetAmbaroMke 'titthogAlI painnaya' nAmaka nimna gAthAkA bhI pUrvAdha hai, jo vIranirvANase 605 varSa 5 mahIne bAda zakarambAkA utpanna honA batalAtI hai
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza paMcaya mAsA paMca ya vAsA chacceva hoMti vAsasayA / pariNissa'rihato to upapraNo sago rAyA // 623 // yahA~ zakarAjakA jo utpanna honA kahA hai usakA abhiprAya zakakAlake utpanna hone arthAt zakasa vatke pravRtta ( prArambha ) honekA hai, jisakA samarthana 'vicArazreNi' meM zvetAmbarAcArya zrI meruturaMga dvArA uddhRta nimna vAkyase bhI hotA haizrIvIranivRtervarSaiH SabhiH paMcottaraiH zataiH / zAkasaMvatsarasyaiSA pravRttirbharate'bhavat // 1 isa taraha mahAvIrake isa nirvAraNa-samaya- sambandha meM digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMkI eka vAkyatA pAI jAtI hai / aura isaliye zAstrIjIkA digambara samAjake saMzodhaka vidvAnoM tathA sabhI patra - sampAdakoMpara yaha zrAropa lagAnA ki unhoMne isa viSaya meM mAtra zvetAmbara sampradAyakA hI anusaraNa kiyA hai usIkI mAnyatAnusAra vIranirvANa savatkA ullekha kiyA hai-- bilkula hI nirAdhAra tathA avicArita hai / Upara ke uddhRta vAkyoMmeM 'zakakAla' aura 'zAkasaMvatsara' jaise zabdoMkA prayoga isa bAtako bhI spaSTa batalA rahA hai ki unakA abhiprAya 'vikramakAla' athavA 'vikramasaMvatsara' me nahI hai, aura isaliye 'zakarAjA' kA artha vikramarAjA nahI liyA jA sakatA / vikramarAjA vIranirvANa me 470 varSa bAda huA hai jaisA ki digambara nandisaMghakI prAkRta paTTAvalIkaM nimna vAkyame prakaTa hai- sattaracadumada juttA jiraNakAlA vikkamo havai jammo cha / isameM bhI vikramajanmakA abhiprAya vikramakAla athavA vikramasaMvatsara kI utpattikA hai / zvetAmbaroMke 'vicArazreNi' granthame bhI isI zrAzayakA vAkya nimna prakAra me pAyA jAtA hai 6 vikamarajjAraMbhApura sirivIranivvuI bhaNiyA / yaha vAkya 'vikramaprabandha' meM bhI pAyA gayA hai / isameM sthUla rUpamemahInoM kI saMkhyAko sAthameM na lete hue varSoMkI saMkhyAkA hI ullekha kiyA hai; jaisAki 'vicArazreraNI' meM ukta 'zrIvIranirvRtervarSa:' vAkyameM zakakAlake varSoMkA hI ullekha hai / na
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIranirvANa-saMvatkI samAlocanApara vicAra 55 sunna-muNi-veya-jutto vikkamakAlAu jiNakAlo / / yahA~ para eka prAcIna digambara vAkya aura bhI uddhRta kiyA jAtA hai jo vIranirvANase vikramakAlakI utpattiko spaSTarUpase 470 varSa bAda batalAtA hai aura kavivara vIrake, saMvat 1076 meM banakara samApta hue, jambUsvAmicaritameM pAyA jAtA hai varisANasayacaukkaM sattarijuttaM jiNeMdavIrassa / NivyANA uvavaNNe vikkamakAlassa uppattI / / jaba vIranirvANakAla aura vikramakAlake varSoM kA antara 470 hai taba nirvANakAlame 605 varSa bAda hone vAle zaka rAjA athavA zakakAlako vikramarAjA yA vikramakAla kame kahA jA sakatA hai ? ime sahRdaya pAThaka svayaM samajha sakate haiN| vaise bhI 'zaka' zabda Ama taura para gAlivAhana rAjA tathA usake saMvatke liye vyavahRta hotA hai, isa bAtako zAstrIjIne bhI svayaM svIkAra kiyA hai, aura vAmana zivarAma ApTe (V. S. APTE) ke prasiddha koSameM bhI ise Specially. applied to Salivahan jaise zabdoMke dvArA zAlivAhanarAjA tathA usake saMvat ( cra) kA vAcaka batalAyA hai| vikramarAjA 'zaka' nahIM thA, kintu 'zakAri' = 'zakazatru thA, yaha bAta bhI ukta koSase jAnI jAtI hai| isaliye jina jina vidvAnoMne 'zakarAja' zabdakA artha 'zakarAjA' na karake 'vikramarAjA' kiyA hai unhoMne jarUra g2alatI khAI hai| aura yaha bhI saMbhava hai ki trilokasArake maMskRta-TIkAkAra mAdhavacandrane 'zakarAjo' padakA artha zakarAjA hI kiyA ho, bAdako 'zakarAja:' se pUrva 'vikramAMka' zabda kisI lekhakakI galatIse jur3a gayA ho aura isa taraha vaha galatI uttaravartI hindI TIkAmeM bhI pahu~ca gaI ho, jo prAya: saMskRta TIkAkA hI anusaraNa hai| kucha bhI ho, trilokasAra ko ukta gAthA naM0 850 meM prayukta hue 'zakarAja' zabdakA artha zakazAlivAhanake mivAya aura kucha bhI nahIM hai, isa bAtako maiMne apane ukta 'bhagavAn mahAvIra aura unakA samaya' zIrSaka nibandhameM bhale prakAra spaSTa karake batalAyA hai, aura bhI dUsare vidvAnoMkI kitanI hI ApattiyoMkA nirasana karake satyakA sthApana kiyA hai|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza aba rahI zAstrIjIkI yaha bAta ki dakSiNa dezameM mahAvIrazaka, vikramazaka aura kristakake rUpameM bhI 'zaka' zabdakA prayoga kiyA jAtA hai, isase bhI unake pratipAdya viSayakA koI samarthana nahIM hotaa| ve prayoga to isa bAtako sUcita karate haiM ki zAlivAhana zakakI sabase adhika prasiddhi huI hai aura isa liye bAdako dUsare san - saMvatoM ke sAtha bhI 'zaka' kA prayoga kiyA jAne lagA aura vaha mAtra 'vatsara' yA 'saMvat' arthakA vAcaka ho gayA / usake sAtha lagA huA mahAvIra, vikrama yA krista vizeSaraNa hI use dUsare artha meM le jAtA hai, khAlI 'zaka' yA 'zakarAja' zabdakA artha mahAvIra, vikrama athavA krista ( krAisTa = IsA ) kA yA unake san saMvatoMkA nahI hotA / trilokasArakI gAthAmeM prayukta hue zakarAja zabdake pUrva cUMki 'vikrama' vizeSaNa lagA huA nahIM hai, isa liye dakSiNa dezakI ukta rUDhike anusAra bhI usakA artha 'vikramarAjA' nahIM kiyA jA sakatA / Uparake isa saMpUrNa vivecanaparase spaSTa hai ki zAstrIjIne prakRta viSayake sambandhameM jo kucha likhA hai usame kucha bhI sAra tathA dama nahI hai / AzA hai zAstrIjIko apanI bhUla mAlUma par3egI, aura jina logoMne Apake lekhaparame kucha galata dhAraNA kI hogI ve bhI isa vicAralekhaparase use sudhAraneme samartha ho sakeMge /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-zAsanakI utpattikA samaya aura sthAna jainiyoMke antima tIrthakara zrIvIrabhagavAnke zAsanatIrthako utpanna hue Aja kitanA samaya hogayA. kisa zubhavelAme athavA puNya-tithiko usakA janma huA aura kisa sthAna para vaha sarvaprathama pravartita kiyA gayA, ye saba bAte hI Ajake mere ima lekhakA viSaya hai, jinheM bhAvI vIrazAsana-jayantI-mahotsavake liye jAna lenA sabhIke liye prAvazyaka hai / isa sambandhameM aba naka jo gaveSaNAeM (Researches ) huI hai unakA sAra isa prakAra hai: kimI bhI jainatIrthakarakA zAsanatIrtha kevalajJAnake utpanna honeme pahale pravatita nahIM hotA-tIrthapravRttike pUrvame kevalajJAna kI utpattikA honA Avazyaka hai| vIrabhagavAnako usa kevalajJAnajyotikI saMprApti baimAkha sudi dazamIko aparAhake samaya usa vakta huI thI jabaki Apa z2ambhikA grAmake vAhira, RjukulAnadIke kinAre, zAlavRkSake nIce, eka zilApara SaSThopavAsase yukta hue kSapaka-zreNIpara ArUDha the-Apane zukladhyAna lagA rakkhA thaa| jaisA ki nIce likhe vAkyoMse prakaTa hai ujukUlaNadItIre jaMbhiyagAme vahiM silAvaTTe / chaThUNAdAveMto avaroha pAyachAyAe // vaisAhajoNha-pakkhe dasamIe khvgseddhimaaruuddho| hetUNe ghAikammaM kevalaNANaM samAvaNNo // -dhavala-jayadhavalameM uddhRta prAcInagAthAe~ /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza RjukUlAyAstIre zAladrumasaMzrite zilApaTTe / aparAhna SaSThaNAsthitasya khalu jRmbhakAgrAme // 11 // vaizAkhasitadazamyAM hastottaramadhyamAzrite candre / kSapakazreNyArUDhasyotpanna kevalajJAnam / / 12 / / ___-zrIpUjyapAda-siddhibhaktiH vaisAhasuddhadasamI-mAghA-rikvamhi vIraNAhassa / rijukUlaNadItIre avaraNhe kevalaM gANaM // -tiloyapaNNattI 4-701 jaMbhiya-vahi ujuvAliya tIra viyAvatta sAmasAla ahe / cha?NukkuDuyassa u uppaeNaM kevalaM gANaM / / -Avazyakaniyukti 526 pR0 227 jahA~ kevalajJAna utpanna hotA hai vahA~ usakI utpattike anantara, devatAgaraNa Ate haiM, bhUta-bhaviSyat vartamAnarUpa sakala carA'carake jJAtA kevalajJAnI jinendrakI pUjA karate haiM-mahimA karate haiM aura unake upadezake liye zakAjJAme mamavasaraNa-sabhAkI racanA karate haiM , aisI sAdhAraNa jaina mAnyatA hai / isa mAnyatAke anusAra jubhakAke pAsa RjukUlA nadIke kinAre baisAkha sudi dagamIko devatAgaraNane Akara vIrabhagavAnakI pUjAkI-mahimA kI aura unake upadezake liye-tIrthakI pravRttike nimitta~-mamavasaraNa-mabhAkI muSTi bhI kI, yaha svataH phalita ho jAtA hai / parantu isa prathama mamavamaraNameM vIrabhagavAnakA zAmanatIrtha pravatita nahIM huA, yaha bAta zvetAmbara sampradAyako bhI mAnya hai, jaisA ki unake nimna vAkyoMme prakaTa hai titthaM cA uccaeNo saMgho so paDhamAe samosaraNe / uppaeNo u jiNANaM, vIrajigidassa bIyammi / / -prAvazyakaniyukti, 265 pR0 140 + tAhe sakkAraNAe jiraNAga sayalAraNa samavasaraNAriga / vikkiriyAe dhanado viraedi vicittarUvehi // --tiloyapa0 4-710 * kevalasya prabhAveNa sahasA calitAsanAH / prAgatya mahimAM cakrustasya sarve surA'surAH / ---jinasena-harivaMzapu0 2-60
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-zAsanakI utpattikA samaya aura sthAna Adhe samavasaraNe sarveSAmarhatAmiha / utpanna tIrthamantyasya jinendrasya dvitIyake / / 17-32 -lokaprakAza, khaM0 3 __inameM zrI vIra-jinendrake tIrthako dvitIya samavasaraNameM utpanna huaA batalAyA hai, jabaki zeSa sabhIjaina tIrthakaroMkA tIrtha prathama samavasaraNameM utpanna huA hai / zvetAmbarIya AgamoMmeM isa prathama samavasaraNameM tIrthotpattike na honekI ghaTanAko Azcaryajanaka ghaTanA batalAyA hai aura use Amataura para 'acherA' (asAdhAraNa ghaTanA) kahA jAtA hai / aba dekhanA yaha hai ki, dUsarA samavasaraNa kaba aura kahA~para huA ? aura prathama samavasaraNameM bhagavAnakA zAmanatIrtha pravartita na honekA kyA kAraNa thA ? isa viSayameM abhI taka jitanA zvetAmbara-mAhitya dekhaneko milA hai usame itanA hI mAlUma hotA hai ki prathama samavamaragameM devatA hI devatA upasthita the--koI manuSya nahIM thA, imase dharmatIrthakA pravartana nahIM ho skaa| mahAvIrako kevalajJAnakI prApti dinake cauthe paharame huI thI, unhoMne jabayaha dekhA ki usa samaya madhyamA nagarI ( vartamAna pAvApurI) meM somilArya brAhmaNake yahA~ yajJa-viSayaka eka bar3A bhArI dhArmika prakaraNa cala rahA hai, jisameM deza-dezAntaroMke bar3e-bar3e vidvAn Amantrita hokara Ae hue haiM to unheM yaha prasaMga apUrvalAbhakA kAraNa jAna par3A aura unhoMne yaha socakara ki yajJameM Ae hAe vidvAna brAhmaNa pratibodhako prApta hoMge aura mere dharmatIrtha keaAdhArastambha banege.saMdhyA-samaya hI vihAra kara diyA aura ve rAtoMrAta 12 yojana (48 kosa) cala kara madhyamAke mahAsenanAmaka udyAnameM pahu~ce, jahA~ prAtaHkAlase hI samavasaraNako racanA hogii| isa taraha baisAkha mudi ekAdazIko jo dUsarA samavaraNa racA gayA usameM vIrabhagavAnane eka pahara taka vinA kimI gaNadharakI upasthitike hI dharmopadeza diyA / isa dharmopadeza aura mahAvIrakI sarvajJatAkI khabara pAkara indrabhUti Adi 11 pradhAna brAhmaNa vidvAn apane apane ziSyasamUhoMke sAtha kucha Age pIche samavasaraNameM pahuMce aura vahA~ vIrabhagavAnase sAkSAt vArtAlApa karake apanI apanI zaMkAmoMkI nivRtti honepara unake ziSya bana gaye, unheM hI phira vIraprabhu-dvArA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza gaNadhara - padapara niyukta kiyA gayA / sAtha hI, yaha bhI mAlUma huA ki madhyamAke isa dvitIya samavasaraNa ke bAda, jisameM dharmacakravartitva prApta huAA batalAyA gayA hai|, bha0 mahAvIrane rAjagRhakI ora jo rAjA zreNikakI rAjadhAnI thI prasthAna kiyA, jahA~ pahu~cate hI unakA tRtIya samavasaraNa racA gayA aura unhoMne sArA varSA kAla vahIM bitAyA, jisase zrAvaraNAdi varSAke cAturmAsyameM vahAM barAbara dharmatIrtha kI pravRtti hotI rahI / parantu yaha mAlUma nahIM ho sakA ki prathama samavasaraNa meM manuSyoMkA prabhAva kyoM rahA- ve kyoM nahIM pahu~ca sake ? samavasaraNakI itanI vizAla yojanA hone, hajAroM devI-devatAoM ke vahA~ Akara jaya jayakAra karane, devaduMdubhi bAjoMke bajane aura aneka dUsare Azvayake honepara bhI, jinase dUra dUrakI janatA hI nahIM kintu pazu-pakSI taka bhI khiMcakara cale Ate haiM, jRmbhakAdi Asa-pAsake grAmoMke manuSyoM taka ko bhI samavasaraNa meM jAnekI preraNA na milI ho, yaha bAta kucha samajha me nahI AtI / dUsare, kevalajJAna jaba dinake cauthe paharameM utpanna huA thA taba usa kevalotpattikI khabara ko pAkara aneka samUhoMmeM devatAoMke RjukUlA nadIke taTa para vIrabhagavAnake pAsa grAne, grAkara unakI vandanA tathA stuti karane - mahimA gAne, samavamaraNa meM niyata samaya taka upadezake hone tathA use sunane Adi saba nega - niyoga itane thor3e samaya meM kaise pUre ho gaye ki bha0 mahAvIrako saMdhyAke samaya hI vihArakA avasara mila gayA ? X tIsare, yaha bhI mAlUma nahIM ho sakA ki kevalajJAnakI utpattime pahale jaba bha0 mahAvIra * dekho, munikalyANa vijayakRta 'zramaNa bhagavAna mahAvIra pR0 48 se 73 / + amara-rAyamahizro patto dhammavaracakkavaTTittaM / bIyama samavasaraNe pAvAe majjhimAe u 11 - grAva0 ni0 450 pR0 226 + dekho, ukta 'zramaNa bhagavAna mahAvIra pR0 74 me 78 / X sthAnakavAsI zvetAmbaroMmeM kevalajJAnakA honA 10 mIkI rAtriko mAnA gayA hai ( bha0 mahAvIrakA Adarza jIvana pR0 332 ) ataH unake kathanAnusAra bhI usa dina saMdhyA samaya vihArakA koI avasara nahI thA /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-zAsanakI utpattikA samaya aura sthAna - 61 mohanIya aura antarAya karmakA bilkula nAza kara cuke the-phalata: unake koI prakArakI icchA nahIM thI-taba ve zAsanaphalakI eSaNAse itane Atura kaise ho uThe ki usa yajJa-prasaMgase apUrva lAbha uThAnekI bAta socakara saMdhyAsamaya hI RjukUlA-taTase cala diye aura rAtoMrAta 48 kosa calakara madhyamA nagarIke udyAnameM jA pahu~ce ? aura isaliye prathama samavasaraNameM kevala devatAoMke hI upasthita hone, saMdhyA samayake pUrva taka saba nega-niyogoMke pUrA ho jAne aura phira apUrvalAbhako icchAse bha0 mahAvIrake saMdhyA samaya hI prasthAna karake rAtoMrAta madhyamA nagarIke udyAname pahu~cane AdikI bAta kucha jIko lagatI haI mAlUma nahIM hotii| pratyuta imake, digambara sAhitya parase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki RjukUlA taTavAle prathama samavasaragameM vIra bhagavAnakI vAraNI hI nahIM khirI-unakA upadeza hI nahIM ho makA-aura usakA kAraNa manuSyoMkI upasthitikA prabhAva nahIM thA kintu usa gagIndrakA abhAva thA jo bhagavAnake mukhame nikale hue bIjapadoMkI apane Rddhivalame TIka vyAkhyA kara sake athavA unake Agayako lekara vIraprarUpita arthako ThIka rUpameM janatAko samajhA sake aura yA yoM kahiye ki janatAke lithe upayogI aima dvAdazAGga zrutarUpame vIravAragIko gUtha sake / aise garaNIndrakA usa samaya taka yoga nahIM bhir3A thA, aura isaliye vIrajinendrane phirase maunapUrvaka vihAra kiyA, jo 66 dina taka jArI rahA aura jisakI samApti ke sAtha sAtha ve rAjagRha pahu~ca gaye, jahA~ vipulAcala parvata para unakA vaha samavasaraNa racA gayA jisameM indrabhUti ( gotama ) Adi vidvAnoMkI dIkSAke anantara zrAvaNakRSNa-pratipadAko pUrvAhnake samaya abhijita nakSatra meM vIra bhagavAnako sarvaprathama divyavANI khirI aura unake zAsana-tIrthakI utpatti huii| jaisAki zrI jinasenAcAryake nimna vAkyoMse prakaTa hai paTSaSThidivasAn bhRyo maunena viharan vibhuH / AjagAma jagakhyAtaM jino rAjagRhaM puraM / / 61 / / "bIjapadariNalINatthaparUvaNaM duvAlasaMgANaM kAro gaNaharabhaDAramo gaMthakattAro ti anbhupagamAdo / bIjapadANaM vakkhANo tti vuttaM hodi / ". -dhavala, veyaraNAkhaMDa
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 * jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza pAruroha giri tatra vipulaM vipulazriyaM / prabodhArthe sa lokAnAM bhAnumAnudaya yathA / / 62 / / tataH prabuddhavRttAntairApatadbhiritastataH / / jagatsurAsuraiAptaM jinendrasya guNairiva / / 63 / / indrA'gnivAyubhUtyAkhyA kauNDinyAkhyAzca paNDitAH / indanodayanA''yAtAH samavasthAnamarhataH // 6 // pratyeka saMhitAH sarve ziSyANAM paMcabhiH zataiH / tyaktAmbarAdisambandhA saMyamaM pratipedire // 6 // pratyakSIkRtavizvArtha kRtadopatrayakSayaM / jinendra gotamopRcchattIrthArthaM pApanAzanam // 8 // sa divyadhvaninA vizvasaMzayacchedinA jinaH / dadabhidhvanidhIreNa yojanAntarayAyinA || || zrAvaNasyAsite pakSe nakSatre'bhijiti prabhuH / pratipadya hna pUrvAhna zAsanArthamudAharata // 11 // -harivaMzapurANa, dviH sarga isa viSayameM dhavala aura jayaghavala nAmake siddhAntagranthoM meM, zrIvarddhamAna mahAvIrake arthakartRtvakI-tIrthotpAdanakI--dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpame prarUpaNA karate hue, prAcIna gAthAnoMke AdhArapara jo vizada kathana kiyA gayA hai vaha apanA khAsa mahatva rakhatA hai / dravyaprarUparagAmeM tIryotpanike samaya mahAvIrake zarIrakA 'kerisaM mahAvIrasarIraM' ityAdirUpame varNana karate hue use samacatu:saMsthAnAdi-gugoMse viziSTa sakala dopoMme rahita aura rAga dveSa-mohake abhAvakA sUcaka batalAyA hai / kSetraprarUparaNAmeM 'titthuppattI kamhi khette' ityAdirUpase tIrthotpattike kSetrakA nirUpaNa aura usameM samavasaraNa tathA usake sthAnAdikA nirdeza karate hae jo vistRta varNana diyA hai usakA kucha aMza isa prakAra hai........... "gayaNaTTiyachattatayeNa vaDDhamANa-tihuvaNAhivaittaciMdharaNa susohiyae paMcaselaura-NeraidisA-visaya-aiviula-viulagirimatthayatthae gaMgohobba cauhi suraviraiyacAre hiyavisamANadevavijjAharamaNu
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 vIra-zAsanakI utpattikA samaya aura sthAna vajaNANa mohae samavasaraNamaMDale x x x x hodu NAmadiTTha jiNadavvamahimANaM deviMdasarUvAvagacchaMta jIvANamidaM jiNasavvaNNuttaligaM cAmarachaeNahadi-sAvisayammi divvAmoyagaMdhasurasArANeyamaNiNivahaphuDiyammi gaMdhauDippAsAyammi TThiyasiMhAsaNArUDheNa vaDDhamANabhaDAraeNa titthuppAidaM / khettapparUvaNA / " isameM aneka vizeSaNoM ke sAtha yaha spaSTa batalAyA hai ki, 'paMcazalapura ('rAjagRha' nagara ) kI naiRti dizAmeM jo vipulAcala parvata hai usake mastakapara honevAle tatkAlIna samavasaraNa-maMDalakI gaMdhakuTImeM gagana-sthita chatratrayase yukta evaM siMhAsanArUDha hue varddhamAna bhaTTAraka ( bha0 mahAvIra ) ne tIrthakI utpatti kIapanA zAsanacakra pravartita kiyaa|' jayadhavala granthameM itanA vizeSa aura bhI pAyA jAtA hai ki paMcazailapurako, jo ki guraganAma thA, 'rAjagRha' nagarake nAmame bhI ullekhita kiyA hai, use magadhamaMDalakA tilaka batalAyA hai aura tIrthotpattike samaya celanA-sahita mahAmaMDalIkarAjA zreNikame upabhukta-unake dvArA zAmita-prakaTa kiyA hai| yathA:__"kattha kahiyaM ? seNiyarAye sacelaNe mahAmaMDalIe sayalavasuhAmaMDalaM bhujate magaha-maMDalatila a-rAyagihaNayara-Nerayi-dIsamahichiya-vi ulagiripavvara siddhacAraNasevie vArahagaNavehieNa kahiyaM / " isake bAda 'urnaca' rUpase jo gAthAe~ dI hai aura jo dhavala granthameM bhI anyatra pAI jAtI haiM unameMse zurUkI Der3ha gAthA, jisake anantarakI do gAthAe~ paMcaparvatoMke nAma, AkAra aura dizAdike nirdezako lie hue haiM, isa prakAra haiM "paMcaselapure ramme viule pvvduttme| NANAduma-samAirANe deva-dANava-vaMdide ||shaa mahAvIreNattho kahiyo bhviy-loass|" kSetraprarUpaNA-sambandhI isa kathanake dvArA yaha spaSTa kiyA gayA hai ki mahAvIrake zAsana-tIrthakI utpatti rAjagRhakI naiRti dizAmeM sthita vipulAcala parvatapara huI hai, jo usa samaya rAjA zreNikake rAjyameM thaa| ___ aba kAla-prarUpaNAko lIjiye, isa prarUpaNAmeM nimna tIna gAthAmoMko eka sAtha dekara avala-sivAntameM batalAyA hai ki-'isa bharatakSetrake avasarpiNI
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kalpa- sambandhI caturtha kAlake pichale bhAgameM jaba kucha kama cauMtIsa varSa avaziSTa rahe the taba varSake prathama mAsa, prathama pakSa aura prathama dinameM zrAvaraNakRSNa pratipadAko pUrvAhna samaya abhijit nakSatra meM bhagavAna mahAvIrake tIrthakI utpatti huIM thI / sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki zrAvaNa - kRSNa - pratipadAko rudra- muhUrtameM sUryodaya ke samaya abhijit nakSatrakA prathama yoga honepara jahA~ yugakI Adi kahI gaI hai usI samaya isa tIrthotpattiko jAnanA cAhiye : "imisse'vasappaNIe cautthasamayassa pacchime bhAe / cottIsavAsasese kiMcivi sesUgae saMte || 1 || vAsassa paDhamamAse paDhame pakkhammi sAvaNe bahule / pAdivadivasetitthupapattI du abhijimmi ||2|| sAvabahulapaviruddamuhutte suhodae raviNo / abhijissa paDhamajoe jattha jugAdI muNeyavvA ||3||" zrAvaraNa- kRSNa - pratipadAko tIrthotpatti honekA yaha spaSTa artha hai ki vaizAkha sudi 10mIko kevalajJAna ho jAnepara bhI ASAr3hI pUrNimA taka arthAt 66 dina taka bhagavAna mahAvIrakI divyadhvani-vAraNI nahIM khirI zrIra isIme unake pravacana (zAsana) tIrtha kI utpatti pahale nahIM ho sakI-- ina 66 dinoMmeM ve zrI jinasenAcArya ke kathanAnusAra maunase vihAra karate rahe haiM / 66 dina taka divyadhvani pravRtta na honekA kAraNa batalAte hue dhavala aura jayadhavala donoM granthoMmeM eka rocaka zaMkA-samAdhAna diyA gayA hai, jo isa prakAra hai "chAsaTha divasAvara yaNaM kevalakAlammi kimaTTha kIrade ? kevalaraNANe samupaNe vitattha titthAraguvavattIho / divvajjhuraNIya kimaTTha taddhA'pauttI ? gaNidAbhAvAdo / sohamideNa takkhaNe caiva garido kie - dhodo ? kAlIe viraNA asahAyarasa deviMdassa taddhoyaNasattIe abhAbAho / sagapAdamUlammi paDivaNNamahavvayaM mottRNa praNamuddisiya divvakuNI kiraNa payaTTade ? sAhAviyAdo e ca sahAvo parapajjaNiyogAruDo abvavatthApattado / " zaMkA- kevala - kAlameMse 66 dinoMkA ghaTAnA kisa liye kiyA jAtA hai ?
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra zAsana kI utpatti usakA samaya aura sthAna 65 samAdhAna -- isaliye ki, kevalajJAnake samutpanna honepara bhI usa samaya tIrthakI utpatti nahIM huI / zaMkA - divyadhvanikI usa samaya pravRtti kyoM nahIM huI ? samAdhAna-gaNIndrakA prabhAva honese nahIM huI / zaMkA- saudharma indrane usI samaya garaNIndrakI khoja kyoM nahIM kI ? samAdhAna -- kAlalabdhike binA devendra asahAya thA aura usameM usa khojakI zaktikA prabhAva thA / zaMkA- apane pAdamUlameM jisane mahAvrata grahaNa kiyA hai use chor3akara anya - ko uddezya karake divyadhvani kyoM pravRtta nahIM hotI ? samAdhAna - aisA hI svabhAva hai, aura svabhAva para - paryanuyogake yogya nahIM hotA, anyathA koI vyavasthA nahIM rahegI / isa zaMkA-samAdhAna digambara- mAnyatAnusAra kevalajJAnakI utpattike dina vIrabhagavAnakI dezanAke na hone aura 66 dina taka usake banda rahaneke kAraNakA bhalI prakAra spaSTIkaraNa ho jAtA hai / devagaNa zrIvRSabhAcArya ke 'tiloyapaNNattI' nAmaka granthame bhI, jisakI racanA tAmvarIya grAgama granthoM aura grAvazyaka niyukti grAdige pahale huI hai, yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki vIra bhagavAnake zAsanatIrthakI utpatti paMcazailapura ( rAjagRha ) ke vipulAcala parvatapara zrAvaraNa- kRSNa pratipadAko huI hai; jaisA ki nIce ke kucha vAkyoMme prakaTa hai sura-khera maharaNe guNaNA me paMcaselara | viummi pavvadavare vIra jiro atthakattAro ||65|| vAsassa paDhamamAse sAvarANAmammi bahulapaDivAe / abhijIttammiya upapattI dhammatitthassa || 6 || aisI sthitimeM zvetAmbaroM kI mAnyatAkA ukta dvitIya tRtIya samavasaraNa jaisA thor3A sA matabheda rAjagRhame grAgAmI zrAvaNa kRSNA pratipadAdiko honevAle vIrazAsana - jayantI - mahotsavameM unake sahayoga dene aura sammilita honeke liye koI bAdhaka nahIM ho sakatA - khAsakara aisI hAlatame jaba ki ve jAna rahe haiM ki jisa zrAvaNa kRSNa pratipadAko digambarazrAgama rAjagRhameM vIrabhagavAnake samavasaraNa -
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kA honA batalA rahe haiM usI zrAvaraNa- kRSNa pratipadAko zvetAmbara Agama bhI vahAM vIraprabhuke samavasaraNakA astitva svIkAra kara rahe haiM, itanA hI nahIM kintu vahAM kevalotpattike anantara honevAle usa sAre cAturmAsyameM samavasaraNaMkA rahanA prakaTa kara rahe haiN| isake alAvA yaha bhI mAna rahe haiM ki 'rAjagRha nagara mahAvIrake upadeza aura varSAvAsake kendroMmeM sabase bar3A aura pramukha kendra thA aura usameM dosIse praSikavAra samavasaraNa honeke ullekha jainasUtroMmeM pAye jAte haiM / zrAzA hai zAsana prabhAvanAke isa satkAryameM digambaroMko apane zvetAmbara naura sthAnakavAsI bhAiyoMkA aneka prakArase sadbhAvapUrvaka sahayoga prApta hogA / isI AzAko lekara AgAmI vIra zAsana - jayantI - mahotsavakI yojanAke prastAvameM ukta donoM sampradAyoMke pramukha vyaktiyoMke nAma bhI sAthameM rakkhe gaye haiM / aba meM itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki vIra-zAsanako pravartita hue gata zrAvaNa kRSNA-pratipadAko 2466 varSa ho cuke haiM aura aba yaha 2500va varSa cala rahA hai, jo ASAr3hI pUrNimAko pUrA hogA / isIse vIrazAsanakA zraddhadvayasahasrAbdi - mahotsava usa rAjagRhameM hI manAnekI yojanA kI gaI hai jo vIrazAsanake pravartita honekA prAdyasthAna athavA mukhyasthAna hai / ataH isake liye bhIkA sahayoga vA~chanIya hai-sabhIko milakara utsavako hara prakArase saphala banAnA cAhiye / * isa avasarapara vIrazAsanake premiyoMkA yaha khAsa kartavya hai ki ve zAsanakI mahattAkA vicArakara usake anusAra apane grAcAra - vicArako sthira kareM aura lokameM zAsana ke pracArakA -- mahAvIra sandezako sarvatra phailAnekA bharasaka uzoga kareM prathavA jo loga zAsana pracArake kArya meM lage hoM unheM matabhedakI sAdhAraNa bAtoMpara na jAkara apanA saccA sahayoga evaM sAhAyya pradAna karanemeM koI bAta uThA na rakkheM, jisase vIrazAsanakA prasAra hokara lokameM sukha-zAntimulaka kalyANakI abhivRddhi ho sake / dekho, munikalyAraNavijayakRta 'zramaNa bhagavAna mahAvIra pR0 384 - 385
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tIrthaMkaroMkA zAsanabheda -~-~ jaina samAja meM, zrIvaTTakerAcAryakA banAyA huA 'mUlAcAra' nAmakA eka yatyAcAra-viSayaka prAcIna grantha sarvatra prasiddha hai / mUlagrantha prAkRta bhASAmeM hai, aura usa para vasunandI saMddhAntikakI banAI huI 'zrAcAravRtti' nAmakI eka saMskRta TIkA bhI pAI jAtI hai / isa granthameM, sAmAyikakA varNana karate hue, granthakartAmahodaya likhate hai: bAvIsaM titrA sAmAiyaM saMjama uvadisaMti / chedodvAvariyaM purA bhayavaM usaho ya vIro ya // 7-32 // arthAt prajitase lekara pArzvanAtha paryanta bAIsa tIrthakaroMne 'sAmAyika' saMyamakA aura RSabhadeva tathA mahAvIra bhagavAnane 'chedopasthApanA' saMyamakA upadeza diyA hai| yahA~ mUla gAthAmeM do jagaha 'ca' (ya) zabda zrAyA hai| eka cakArase parihAravizuddhi prAdi cAritrakA bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai| aura taba yaha niSkarSa nikalatA hai ki RSabhadeva aura mahAvIra bhagavAnane sAmAyikAdi pA~ca prakArase cAritrakA pratipAdana kiyA hai, jisameM chedopasthApanako yahAM pradhAnatA hai / zeSa vAIsa tIrthaMkaroMne kevala sAmAyika cAritrakA yA chedopasthApanAko chor3akara zeSa sAmAyikAdi cAra prakArake cAritrakA pratipAdana kiyA hai / astu / prAdi ra mantake donoM tIrthaMkaroMne chedopasthApana saMyamakA pratipAdana kyoM kiyA hai? isakA uttara prAcAryamahodaya zrAgekI do gAyAmoM meM isa prakAra dete haiM:
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza AcakrivaduvibhajiduviNNAdu cAvi suhadaraM hodi / edeNa kAraNeNa du mahavvadA paMca paeNattA / / 33 / / AdIe duvvisodhaNe NihaNe taha suhu durgupaaleyaa| purimA ya pacchimA vi hu kappAkappaM Na jANaMti // 34 // TIkA-".... yasmAdanyasma pratipAdayitu svecchAnuSThAtu vibhaktu vijJAtu cApi bhavami sukhataraM sAmAyikaM tena kAraNena mahAvratAni paMca prajJatAnIti // 33 // " "pAditIrthe ziSyA duHkhena zodhyante suSThu RjusvabhAvA ytH| tathA ca pazcimatIrthe ziSyA duHkhena pratipAlyante suSThu vakrasvabhAvA yata: / pUrvakAlaziSyAH pazcimakAlaziSyAzca api sphuTa kalpaM yogyaM akalpaM ayogyaM na jAnanti yatastata AdI nidhane ca chedopasthApanamupadizata iti // 34 // " ___ arthAt-pA~ca mahAvratoM (chedopasthApanA ) kA kathana isa vajahame kiyA gayA hai ki inake dvArA sAmAyikakA dUsaroMko upadeza denA, svayaM anuSThAna karanA, pRthak pRthak rUpame bhAvanAmeM lAnA aura savizeSarUpase samajhanA sugama ho jAtA hai| pAdima tIrthame ziSya muzkilase zuddha kiye jAte haiM; kyoMki ve atizaya saralasvabhAva hote haiM / aura antima tIrthameM ziSyajana kaThinatAse nirvAha karate haiM; kyoMki ve atizaya vatrasvabhAva hote haiM / sAtha hI, ina donoM samayoMke ziSya spaSTarUpame yogya ayogyako nahIM jAnate haiN| isaliye zrAdi aura anta ke tIrthama isa chedopasthApanAke upadezakI jarUrata paidA huI hai| yahAMpara yaha bhI prakaTa kara denA z2arUrI hai ki chedopasthApanAmeM hiMsAdikake bhedase samasta sAvadyakarmakA tyAga kiyA jAtA hai / isaliye chedoSasthApanAkI OM isase pahale, TIkAmeM, gAthAkA zabdArtha mAtra diyA hai| + 'tattvArtharAjavArtika' meM bhaTTAkalaMkadevane bhI chedopasthApanAkA aisA hI svarUpa pratipAdana kiyA hai / yathA: "sAvadya karma hiMsA dibhedena vivalpanivRttiH chedopasthApanA / " isI granthameM akalaMkadevane yaha bhI likhA hai ki sAmAyikakI apekSA vrata eka hai aura chedopasthApanAkI apekSA usake pAMca bheda haiM / yathAH
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - jainatIrthakaroMkA zAsanabheda 'paMcamahAvrata' saMjJA bhI hai, aura isI liye prAcAryamahodayane gAthA naM. 33 meM chedopasthApanAkA 'paMcamahAvrata' zabdoMse nirdeza kiyA hai / astu / isI granthameM, mAge 'pratikramaNa' kA varNana karate hue, zrIvaTTakerasvAmIne yaha bhI likhA hai: sapaDikamaNo dhammo purimassa ya pacchimassa jiNassa / avarAhapaDikkamaNaM majjhimayANaM jiNavarANaM / / 7-125 / / jAve du appaNo vA aNNadare vA bhave adiicaaro| tAve dupaDikkamaNaM majjhimayANaM jiNavarANaM / / 126 / / iriyAgoyarasumiNAdi savyamAcarad mA va Acaradu / purimacarimA du savve mavve NiyamA paDikkamadi // 127 // arthAt--pahale aura antima tIrthakarakA dharma, aparAdhake hone aura na honekI apekSA na karake, pratikramaNa-sahita pravartatA hai| para madhyake bAIsa tIrthakaroMkA dharma aparAdhake hone para hI pratikramaNakA vidhAna karatA hai / kyoMki unake samayaaparAdhakI bahulatA nahIM hotii| madhyavartI tIrthakaroM ke samayame jima vaname apane "sarvasAvadyanivRttilakSaNamAmAyikApekSayA ekaM vrata, bhedaparataMtracchedopasthApanApekSayA paMcavidhaM vratam / " zrIpUjyapAdAcAryane bhI 'sarvArthasiddhi' meM aisA hI kahA hai| isake mivAya, zrIvIranandI prAcAryane, 'prAcAramAra' granyake pAMcaveM adhikArameM, chedoSasthApanAkA jo nimna svarUpa varNana kiyA hai usase isa viSayakA aura bhI spaSTIkaragA ho jAtA hai / yathAH-- vrata-samiti-guptigaiH paca paMca tribhirmataiH / / chedairbhadairupetyArtha sthApanaM svasthitikriyA // 6 // chedopasthApanaM proktaM sarvamAvadyavarjane / vrata hisA'nRtasteyA'brahmasaMgevamagamaH // 7 // arthAt-pAMca vrata, pAMca samiti aura tIna gupti nAmake chedoM-bhedoMke dvArA arthako prApta hokara jo apane prAtmAmeM sthira hone rUpa kriyA hai usako chedopasthApanA yA chedopasthApana kahate haiM / samasta sAvadyake tyAgameM chedopasthApanAko hiMsA, jhUTha, corI, maithuna (prabrahma) aura parigrahase viratirUpa vrata kahA hai|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza yA dUsaroMke pratIcAra lagatA hai usI vratasambandhI pratIcArake viSayameM pratikramaNa kiyA jAtA hai / viparIta isake, Adi aura antake tIrthaMkaroM ( RSabhadeva aura mahAvIra ) ke ziSya IrSyA, gocarI aura svapnAdise utpanna hue samasta praticAroMkA AcaraNa karo athavA mata karo unheM samasta pratikramaraNa - daNDakoMkA uccAraNa karanA hotA hai / yAdi aura antake donoM tIrthakaroMke ziSyoMko kyoM samasta pratikramaNa - daNDakoMkA uccAraNa karanA hotA hai aura kyoM madhyavartI tIrthaMkaroM ke ziSya vaisA AcaraNa nahIM karate ? isake uttarameM AcArya mahodaya likhate haiM:mamiyA dibuddhI eyaggamaNA amohlakkhA ya / tamhA hu jamAcaraMti taM garahaMtA visujyaMti // 128 // purima-caramA du jamhA calacittA ceva mohalakkhA ya / to savvapaDikkama aMdhalayaghoDayadi to // 126 // 70 arthAt - madhyavartI tIrthakaroMke ziSya vismaraNazIlatArahita dRDhabuddhi, sthiracitta aura mUDhatArahita parIkSApUrvaka kArya karanevAle hote haiM / isaliye prakaTarUpase ve jisa doSakA AcaraNa karate haiM usa doSake viSayameM grAtmanindA karate hue zuddha ho jAte haiM / para yadi aura antake donoM tIrthakaroMke ziSya calacitta, vismaraNa zIla aura mUDhamanA hote haiM - zAstrakA bahuta bAra pratipAdana karanepara bhI use nahIM jAna pAte / unheM kramaza: RjujaDa aura vakrajaDa samajhanA cAhiye - isaliye unake samasta pratikramaNadaNDakoMke uccAraNakA vidhAna kiyA gayA hai aura isa viSaya meM an ghor3ekA dRSTAnta batalAyA gayA hai| TIkAkArane isa dRSTAntakA jo spaSTIkaraNa kiyA hai usakA bhAvArtha isa prakAra hai 'kisI rAjAkA ghor3A andhA ho gayA / ukta rAjAne vaidyaputrase ghor3eke liye auSadhi puuchii| vaha vaidyaputra vaidyaka nahI jAnatA thA, aura vaidya kisI dUsare grAma gayA huA thA / ataH usa vaidyaputrane ghoDekI prA~khako prArAma pahu~cAnevAlI samasta zrauSadhiyoM kA prayoga kiyA aura unase vaha ghor3A nIroga ho gayA / isI taraha sAdhu bhI eka pratikramaNadaNDakameM sthiracitta nahIM hotA ho to dUsaremeM hogA, dUsaremeM nahIM to tIsaremeM, tIsaremeM nahIM to cauthemeM hogA. isa prakAra sarvapratikramaNa - daNDakoMkA uccAraNa karanA nyAya hai / isameM koI virodha nahIM hai; kyoMki saba hI pratikramaraNa- daNDaka karmake kSaya karanemeM samartha haiM /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tIrthaMkaroMkA zAsanabheda . 71 ___mUlAcArake isa sampUrNa kathanase yaha bAta spaSTatayA vidita hotI hai ki samasta jainatIrthaMkaroMkA zAsana eka hI prakArakA nahIM rahA hai| balki samayakI AvazyakatAnusAra-lokasthitiko dekhate hue-usameM kucha parivatena z2arUra hotA rahA hai / aura isaliye jina logoMkA aisA khayAla hai ki jainatIrthakaroMke upadezameM paraspara raMcamAtra bhI bheda yA parivartana nahIM hotAjo vacanavargaNA eka tIrthakarake muMhase khiratI hai vahI a~cI tulI dUsare tIrthaMkarake muhase nikalatI hai, usameM jarA bhI pheraphAra nahIM hotA-vaha khayAla nirmUla jAna par3atA hai| zAyada aise logoMne tIrthaMkaroMkI vANIko phonogrAphake rikADoMmeM bhare hue maiTara (maz2amUna) ke sadRza samajha rakkhA hai ! parantu vAstavameM aisA nahIM hai / aise logoMko mUlAcArake uparyukta kathanapara khUba dhyAna denA cAhiye / ___paM0 AzAdharajIne bhI, apane 'anagAradharmAmRta' grantha aura usakI svopajJa TIkAmeM, tIrthakaroMke isa zAsanabhedakA ullekha kiyA hai / jaisA ki Apake nimnavAkyoMse prakaTa hai: ' prAdimAntimatIrthakarAveva vratAdibhedena sAmAyikamupadizataH sma nA'jitAdayo dvAviMzatiriti sahetukaM vyAcaSTe duHzodhamRjujaDairiti pururiva vIro'dizadvatAdibhidA / duSpAlaM vakrajaDairiti sAmyaM nApare supaTuziSyAH // 6-87 // TIkA-adizadupadiSTavAn / ko'sau ? vIro'ntimatIrthakaraH / kiM tat ? sAmyaM sAmAyikAsyaM cAritram kayA ? vratAdibhidA vratasamitiguptibhedena / kuto hetoH ? iti / kimiti ? bhavati / kiM tat ? sAmyam / kIdRzam ? duSpAlaM pAlayatumazakyam / kai: ? vajaDairanArjavajADyopetaH ziSyarmameti / ka iva ? pururiva / iva zabdo yathA'rthaH / yathA pururAdinAthaH sAmyaM vratAdibhidA'dizat / kuto heto: ? iti / kimiti ? bhavati / kiM tat ? sAmyaM / kIdRzam ? duHzodhaM zodhayitumazakyam / kaiH RjujaDairAjavajADyopetaiH ziSyarmameti / tathA'pare'jitAdayo dvAviMzatistIrthakarA vratAdibhidA sAmyaM nAdizan / sAmyameva vratamiti kathayanti sma svaziSyANAmagre / kIdRzAste ? supaTuziSyAH yataH RjuvakajaDatvAbhAvAt suSThu paTavo vyutpannatamAH ziSyA yeSAM ta evam / " x X
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza nindAgarhAlocanAbhiyukto yuktena cetsaa| __paThedvA zRNuyAcchuddhaya karmaghnAn niyamAn samAn // 8-62 // ____TIkA-paTheduccaret mAdhuH zRNuyAdvA prAcAryAdibhyaM AkarNayet / kAn ? niyamAn pratikramaNadaNDakAn / kiviziSTAn ? samAna sarvAn / ........idamatra tAtparya, yasmAdadaMyugInA duHkhamAkAlAnubhAvAdvakrajaTIbhUtAH svayamapi kRtaM vratAdyaticAraM na smaranti calacittatvAccAsakRtprAyazoparAdhyanti tasmAdIryAdiSu doSo bhavatu vA mA bhavatu taiH sarvAticAravizuddhayartha sarve pratikramaNadaNDakAH prayoktavyAH / teSu yatra kvaciccittaM sthiraM bhavati tena sarvo'pi doSo vizodhyate / te hi sarve'pi karmaghAtasamarthAH / tathA coktam sapratikramaNo dharmo jinayorAdimAnyayoH / aparAdhe pratikrAntimadhyamAnAM jinezinAm / / yadopajAyate dopa Atmanyanyataratra vaa| tadaiva syAtpratikrAntimadhyamAnAM jinazinAm / / IryAgocaraduHsvapnaprabhRtau vartatAM na vA / paurastyapazcimAH sarva pratikrAmanti nizcitam / / madhyamA ekacittA yadamUDhaDhavuddhayaH / AtmanAnuSThitaM tammAdgahamAraNAH sRjanti tam / / paurastyapazcimA yasmAtsamAhAzcalatamaH / / tataH sarva pratikrAntirandho'zvA'tra nidazanam // " aura zrIpUjyapAdAcAryane, apanI 'cAritrabhakti' meM, isa viSayakA eka padya nimnaprakArase diyA hai:-- tisraH sattamagupayasta numanAbhApAnimittAdayAH paMceryAdisamAzrayAH mamitayaH paMcavratAnItyapi / * ye pAcoM padya, jinheM paM0 AzAdharajI apane kathanake mamarthanameM uddhRta kiyA hai, vikramakI prAyaH 13vIM zatAbdIse pahaleke bane hue kisI prAcIna granthake padya haiN| inakA saba Azaya kramazaH vahI hai jo mUlAcArakI ukta gAthA naM0 125 se 126 kA hai| inheM ukta gAthAnoMkI chAyA na kahakara unakA padyAnuvAda kahanA caahiye|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tIrthaMkaroMkA zAsanabheda cAritropahitaM trayodazatayaM pUrvaM na diSTa parairAcAraM parameSThino jinapatervorAnnamAmo vayam // 7 // 73 isameM kAyAdi tIna gutiyoM, IryAdi paMca samitiyoM aura ahiMsAdi paMca mahAvrata ke rUpameM trayodaza prakArake cAritrako 'cAritrAcAra' pratipAdana karate hue use namaskAra kiyA hai aura sAtha hI yaha batalAyA hai ki 'yaha teraha prakArakA cAritra mahAvIra jinendrase pahale ke dUsare tIrthakaroM dvArA upadiSTa nahIM huA hai' -- arthAt, isa cAritrakA upadeza mahAvIra bhagavAnne diyA hai, aura isaliye yaha unhIMkA khAsa zAsana hai / yahA~ 'vIrAt pUrvaM na diSTaM paraiH' zabdoM parase, yadyapi, yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki mahAvIra bhagavAnse pahaleke kisI bhI tIrthaMkarane -- RSabhadevane bhI isa teraha prakArake cAritrakA upadeza nahIM diyA hai, parantu TIkAkAra prabhAcandrAcAryane 'paraiH' padake vAcyako bhagavAn 'ajita' taka hI sImita kiyA hai-- RSabhadeva taka nahI arthAt, yaha sujhAyA hai kipArzvanAtha se lekara ajitanAthaparyaMta pahaneke bAIsa tIrthakaroMne isa taraha prakArake cAritrakA upadeza nahIM diyA hai--unake upadezakA viSaya eka prakArakA cAritra ( sAmAyika) hI rahA hai- yaha teraha prakArakA cAritra zrIvardhamAna mahAvIra aura AdinAtha (RSabhadeva ) dvArA upadezita huA hai| jaisA ki ApakI TIkAke nimna aMza prakaTa hai: -- 66 paraiH anyatIrthaMkaraiH / kasmAtparaiH ? vIrAdanyatIrthaMkarAt / kiMviziSTAt ? jinpteH| parairajinAdibhirjitanAthaikha dazabhedabhinnaM cAritraM na kathitaM sarvasAvadyaviratilakSaraNamekaM cAritra tairvinidiSTa tatkAlIna ziSyANAM RjuvakrajaDamatitvAbhAvAt / vardhamAnasvAminA tu vakrajaDamatibhavyAzayavazAt prAdidevena tu RjumativineyavazAt trayodazavidhaM nirdiSTa grAcAraM namAmo vayam / " saMbhava hai ki 'paraiH' padakI isa sImAke nirdhArita karanekA uddezya mUlAcArake sAtha pUjyapAdake isa kathanakI saMgatiko ThIka viThalAnA rahA ho / parantu vAstava meM yadi isa sImAko na bhI nirdhArita kiyA jAya aura yaha mAna liyA jAya ki RSabhadevane bhI isa trayodazavidharUpame cAritrakA upadeza nahIM diyA hai| to bhI usakA mUlAcAra ke sAtha koI virodha nahI AtA hai / kyoMki yaha ho sakatA hai ki RSabhadevane paMcamahAvratoMkA to upadeza diyA ho -- unakA chedopa -
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74. jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sthApanA saMyama ahiMsAdi paMcabhedAtmaka hI ho-kintu paMcasamitiyoM aura tIna guptiyoMkA upadeza na diyA ho, aura unake upadezakI z2arUrata bhagavAn mahAvIrako hI par3I ho / aura isI liye unakA chedopasthApana saMyama isa teraha prakArake cAritrabhedako liye hue ho, jisakI unake nAmake sAtha khAsa prasiddhi pAI jAtI hai| parantu kucha bhI ho, RSabhadevane bhI isa teraha prakArake cAritrakA upadeza diyA ho yA na diyA ho, kintu isameM to sandeha nahIM ki zeSa bAIsa tIrthaMkaroMne ' usakA upadeza nahIM diyA hai| 'yahA~para itanA aura bhI batalA denA jarUrI hai ki bhagavAna mahAvIrane isa teraha prakArake cAritramese dasa prakArake cAritrako-paMcamahAvratoM aura paMcasamitiyoMko--mUlaguNoMmeM sthAna diyA hai / arthAt, sAdhuoMke aTThAIsa mUlaguNoMmeM dasa'mUlaguNa inheM qarAra diyA hai| taba yaha spaSTa hai ki zrIpArzvanAthAdi dUsare tIrthaMkaroMke mUlaguNa bhagavAna mahAvIradvArA pratipAdita mUlaguNoMse bhinna the aura unakI saMkhyA bhI aTThAIsa nahIM ho sakatI-dasakI sakhyA to ekadama kama ho hI jAtI hai; aura bhI kitane hI mUlaguNa inameM aise hai jo usa samayake ziSyoMkI ukta sthitiko dekhate hue anAvazyaka pratIta hote haiM / vAstavameM mUlaguNoM aura uttaraguraNoMkA sAhA vidhAna samayasamayake ziSyoMkI yogyatA aura unheM tattatkalIna paristhitiyoMmeM sanmArgapara sthira rakha sakanekI AvazyakatApara avalambita rahatA hai| isa dRSTise jisa samaya jina vrataniyamAdikoMkA AcaraNa sarvopari mukhya tathA prAvazyaka jAna par3atA hai unheM mRlagugNa karAra diyA jAtA hai aura zeSako uttara * aTThAIsa mUlaguNoMke nAma isaprakAra haiM: 1 ahiMsA, 2 satya, 3 asteya, 4 brahmacarya, 5 aparigraha (ye pAMca mahAvata); 6 IryA, 7 bhASA, 8 eSaNA, 6 AdAnanikSepaNa, 10 pratiSThApana, ( ye pAMca samiti); 11-15 sparzana-rasana-dhrANa-cakSu-zrotra-nirodha ( ye paMceMdriyanirodha); 16 sAmAyika, 17 stava, 18 vandanA, 16 pratikramaNa, 20 pratyAkhyAna, 21 kAyotsarga (ye SaDAvazyaka kriyA); 22 loca, 23 prAcelakya, 24 asnAna, 25 bhUzayana, 26 pradantagharSaNa, 27 sthitibhojana, aura 28 ekabhakta /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ www - hnwr jainatIrthakaroMkA zAsanabheda 75 guNa / isIse sarva samayoMke mUlaguNa kabhI eka prakArake nahIM ho sakate / kisI samayake ziSya saMkSepapriya hote haiM athavA thor3emeM hI samajha lete haiM aura kisI samayake vistArarucivAle athavA vizeSa khulAsA karanepara samajhanevAle / kabhI logoMmeM RjujaDatAkA adhika saMcAra hotA hai, kabhI vakrajaDatAkA aura kabhI ina donoMse atIta avasthA hotI hai| kisI samayake manuSya sthiracitta, dRDhabuddhi aura balavAna hote haiM aura kisI samayake calacitta, vismaraNazIla aura nirbala / kabhI lokameM mUDhatA bar3hatI hai aura kabhI usakA hrAsa hotA hai / isaliye jisa samaya jaisI jaisI prakRti aura yogyatAke ziSyoMkI-upadezapAtroMkI-bahulatA hotI hai usa usa vaktakI janatAko lakSya karake tIrthaMkaroMkA usake upayogI vaisA hI upadeza tathA vaisA hI vrata-niyamAdikakA vidhAna hotA hai| usIke anusAra mUlaguNoMmeM bhI heraphera huaA karatA hai| parantu isa bhinna prakArake upadeza, vidhAna yA zAsanameM paraspara uddezya-bheda nahIM hotA / samasta jaina tIrthaMkaroMkA vahI mukhyatayA eka uddezya 'AtmAse kamamalako dUra karake use zuddha, sukhI, nirdoSa aura svAdhIna banAnA' hotA hai / dUsare zabdoMmeM yoM kahiye ki saMsArI jIvoMko maMmAra-roga dUra karaneke mArgapara lagAnA hI jainatIrthaka geMke jIvanakA pradhAna lakSya hotA hai / astu / eka rogako dUra karaneke liye jisa prakAra aneka auSadhiyA~ hotI haiM aura ve aneka prakArase vyavahArameM lAI jAtI haiM; roga zAntike liye unamese jisa vakta jisa aupadhiko jisa vidhise denekI z2arUrata hotI hai vaha usa vakta usI vidhise dI jAtI haiisameM na kucha virodha hotA hai aura na kucha bAdhA AtI hai / usI prakAra saMsAraroga yA karma-rogako dUra karaneke bhI aneka sAdhana aura upAya hote haiM, jinakA aneka prakArase prayoga kiyA jAtA hai / unameMse tIrthakara bhagavAn apanI apanI samayakI sthitike anusAra jisa jisa upAyakA jisa jisa rItise prayoga karanA ucita samajhate haiM usakA usI rItise prayoga karate haiN| unake isa prayogameM kisI prakArakA virodha yA bAghA upasthita honekI saMbhAvanA nahIM ho sktii| inhIM saba bAtoMpara mUlAcArake vidvAn prAcAryamahodayane, apane Upara ullekha kiye hue vAkyoM-dvArA acchA prakAza DAlA hai aura aneka yuktiyoMse jainatIrthakaroMke zAsanabhedako bhale prakAra pradarzita aura sUcita kiyA hai / isake sivAya, dUsare
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ~ ~-AA " jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vidvAnoMne bhI isa zAsanabhedako mAnA tathA usakA samarthana kiyA hai, yaha aura bhI vizeSatA hai| zvetAmbara-mAnyatA / zvetAmbaroMke yahAM bhI janatIrthaMkaroMke zAsanabhedakA kitanA hI ullekha milatA hai, jisake kucha namUne isa prakAra haiM: (1) 'aAvazyakaniyukti' meM, jo bhadrabAhu zrutakevalIkI racanA kahI jAtI hai, do gAthAeM nimnaprakArase pAI jAtI hai-- sapaDikkamaNo dhammo purimassa ya pacchimassa ya jiNassa / majhimayANa jiNANaM kAraNajAe paDikkamaNaM / / 1244 / / bAvIsaM titthayarA sAmAiyasaMjamaM uvaisati / cheovaTThAvaNayaM puNa vayanti usamo ya vIro ya / / 1246 / / ye gAthAe~ sAdhAraName pAThabhedake sAtha, jimase koI arthabheda nahIM hotA, ve hI hai jo 'mUlAcAra' ke 7veM adhyAyameM kramaza: naM0 125 aura 32 para pAI jAtI hai| aura imaliye, isa viSayameM, niyuktikAra aura mUlAcArake kartA zrIvaTTakerAcArya donoMkA mata eka jAna par3atA hai| (2) 'uttarAdhyayanamUtra' meM 'kezi-gautama-saMvAda' nAmakA eka prakaraNa (23vA adhyayana) hai, jisameM mabame pahale pArzvanAthake ziSya (tIrtha ziSya) kezI svAmIne mahAvIra-ziSya gautama gaNadharase donoM tIryakaroMke zAsanabhedakA kucha ullekha karate hue usakA kAragA daryAphta kiyA hai aura yahA~taka pUchA hai ki dharmakI isa dvividhaprarUparaNA athavA matabheda para kyA tumheM kucha avizvAma yA saMzaya nahIM hotA hai ? taba gautamasvAmIne usakA samAdhAna kiyA hai / isa saMvAdake kucha vAkya (bhAvavijayagaNIkI vyAkhyAsahita ) isa prakAra hai: cA ujjAmo a jo dhammo, jo imo pNcmikkhiyo| desio vaDDhamANeNaM, pAseNa ya mahAmugNI // 23 / / vyAkhyA-caturyAmo hiMsAnRtasteyaparigrahoparamAtmaka-vratacatuSkarUpaH, paMcazikSitaH sa eva maithunaviratirUpapaMcamahAvratAnvitaH // 23 // * 'kAraNAjAte' aparAdha evotpanne sati pratikramaNaM bhavati- iti haribhadraH /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tIrthakaroM kA zAsanabheda ekakajjapavannANaM, visese kiM nu kAraNaM / dhamme duvi mehAvI ! kahaM vippaca na te ? ||24|| vyAkhyA- 'dhammeti' itthaM dharme sAdhudharme dvividhe he medhAvin kathaM vipratyayaH avizvAso na te tava ? tulye hi sarvajJatve kiM kRto'yaM matabhedaH ? iti // 24 // evaM tenokta 77 to siMbuvaMtaMtu, gomo iraNamavyavI / paNA samikkha dhammaM tattaM tattaviNicchayaM ||25|| vyAkhyA -- ' buvaMtaM tu tti' bruvantame vA'nenAdarAtizayamAha, prajJAbuddhiH samIkSyate pazyati, kiM tadityAha - dhammaM - tattaMti' bindorlope dharmatattvaM dharmaparamArtha, tattvAnAM jIvAdAnAM vinizvayo yasmAttattathA, grayaM bhAvaH na vAkyazravaraNamAtrAdevArtha nirNayaH syAtkintu prajJAvAdeva ||25|| tatazca - purimA ujjujaDA u, vakkajaDA ya pacchimA / majjhimA ujjuparAu, te dhamme duhA kae ||26|| vyAkhyA- 'purimeti pUrve prathamajinamunayaH Rjavazca prAjalatayA jaDAzca duSprajApatayA RjujaDA:, 'tu' iti yammAddhetoH vakrAzca vakraprakRtitvAjaDAzca nijAnekakuvikalpaH vivakSitArthAvagamAkSamanvAdakajaDAH ca samuccaye, pazcimAH pazcimajinatanayAH / madhyamAstu madhyamArhatAM mAdhavaH Rjavaraca te prajJAzca subodhatvena RjuprajJA: / tena hetunA dharmAdvidhA kRtaH / ekakArya prapannatvepi iti prakramaH ||26|| yadi nAma pUrvAdimunInAmIdRzatvaM tathApi kathametaduH vighyamityAha purimANaM duvvisojho u, carimANaM duragupAla / kappo majjhimANaM tu, suvisoko supAla ||27|| vyAkhyA- -pUrveSAM duHkhena vizodhyo nirmalatA netu N zakyo duvizodhyaH, kalpaiti yojyate, te hi RjujaDatvena guruNAnuziSyamAraNA api na tadvAkyaM samyagava - boddha prabhavantIti tu pUrtI / caramAgAM duHkhenAnupAlyate iti duranupAlaH sa eva duranupAlaH kalpaH sAdhvAcAraH / te hi kathaMcijAnanto'pi vakrajaDatvena na yathAvadanuSThAtumIzate / madhyamakAnAM tu vizodhyaH supAlakaH kalpa itIhApi yojyaM, te hi RjuprajJatvena sukhenaiva yathAvajAnanti pAlayanti ca ataste caturyAmoktAvapi
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza paMcamamapi yAmaM jJAtu pAlayituca kSamAH / yadukta-"no apariggahiAe, itthIeM jeNa hoi paribhogo / tA tabiraIe ccina, prabaMbhaviraitti pavaNANaM // 1 // iti tadapekSayA zrIpArzvasvAminA caturyAmo dharma uktaH pUrvapazcimAstu nehazA iti zrIRSabhazrIvIrasvAmimyAM paMcavrataH / tadevaM vicitraprajJavineyAnugrahAya dharmasya dvavidhyaM na tu tAttvikaM / prAdyajinakathanaM ceha prasaMgAditi sUtrapaMcakArthaH / / 27 // isa saMvAdakI 26vIM aura 27vIM gAthAmeM zAsanabhedakA jo kAraNa batalAyA gayA hai-bhedameM kAraNIbhUta tattatkAlIna ziSyoMkI jisa paristhitivizeSakA ullekha kiyA gayA hai-vaha saba vahI hai jo mUlAcArAdi digambara granthoMmeM variNata hai| bAkI, pArzvanAthake 'caturyAma' dharmakA jo yahA~ ullekha kiyA gayA hai usakA prAzaya yadi vahI hai jo TIkAkArane ahiMsAdi cAra vratarUpa batalAyA hai, to vaha digambara sampradAyake kathanase kucha bhinna jAna par3atA hai| ho sakatA hai ki paMca prakArake cAritrameMse chedopasthApanAko nikAla denese jo zeSa cAra prakArakA cAritra rahatA hai usIse usakA abhiprAya rahA ho aura bAdako AgamAvihita cAritra-bhedoMke sthAnapara vrata-bhedoMkI kalpanA kara lI gaI ho| (3) 'prajJApanAsUtra' kI malayagiri-TIkAmeM bhI tIrthakaroMke zAsana bhedakA kucha ullekha milatA hai / yathA: "yadyapi sarvamapi cAritramavizeSataH sAmAyika tathApi chedAdivizeviziSyamAraNamarthataH zabdAntaratazca nAnAtvaM bhajate, prathamaM punaravizeSaNAt sAmAnyazabda evAvatiSThate sAmAyikamiti tacca dvidhA-itvara yAvatkathikaM ca, tanvaraM bharatarAvateSu prathamapazcimatIrthakaratIrthapvAnAropitamahAvratasya zakSakasya vijJeyaM, yAvatkathikaM ca pravrajyApratipattikAlAdArabhyAprANoparamAt, tacca bharatarAvatabhAvimadhyadvAviMzatitIrthakaratIrthAntaragatAnAM videhatIrthakaratIrthAntaragatAnAM ca sAdhUnAmavaseyaM teSAmupasthApanAyA prabhAvAt / ukta ca savvamiNaM sAmAiya chayAivisesiyaM puNa vibhinnaM / avisesaM sAmAiya Thiyamiya sAmannasannAe ||shaa sAvajajogavirada tti tattha sAmAiyaM duhA taM ca / ittaramAvakahaM ti ya paDhamaMtimajiNANaM // 2 //
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tIrthaMkaroM kA zAsanabheda titthe NAroviyavayassa sehassa thovakAlIyaM / sAraNa yAvakahiyaM titthesu videhayANaM ca // 3 // 76 tathA chedaH pUrvaparyAyasya upasthApanA ca mahAvrateSu yasmin ' cAritre tacchedopasthApanaM tacca dvividhA -- sAticAraM niraticAraM ca tatra niraticAraM yaditvarasAmAyika zaikSakasya zrAropyate tIrthAntarasaMkrAnto vA yathA pArzvanAthatIrthAd varSamAnatIrthaM saMkrAmataH paMcayAmapratipattI, sAticAraM yanmUlaguraNadhAtinaH punardra toccAraNaM, uktaM ca- sehamsa niraiyAraM titthaMtarasaMkrame va taM hojjA / mUlaguNaghAiNo sAiyAramubhayaM ca Thiyakappe ||1|| 'ubhayaM ceti' sAticAraM niraticAraM ca 'sthitakalpe' iti prathamapazcimatIthaMkara - tIrthakAle / " isa ullekhameM jitase pArzvanAthaparyaMta bAIsa tIrthaMkaroMke sAghugroMke jo chedopasthApanAkA prabhAva batalAyA hai aura mahAvratoM meM sthita honerUpa cAritraMko chedopasthApanA likhA hai vaha mUlAcArake kathanase milatA julatA hai / zeSa kathenako vizeSa athavA bhinna kathana kahanA cAhiye / AzA hai isa lekhako par3hakara sarvasAdhAraNa jainI bhAI satyAnvepI aura anya aitihAsika vidvAn aitihAsika kSetrameM kucha nayA anubhava prApta kareMge aura sAtha hI isa bAtakI khoja lagAyeMge ki jainatIrthaMkaroMke zAsanameM aura kina kina bAtoMkA paraspara bheda rahA hai /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 zrutAvatAra kathA ( 'dhavala' aura 'jayadhavala' ke AdhAra para ) REA zrIvIra-himAcalase zruta- gaMgAkA jo nirmala srota bahA hai vaha antima zrutakevalI zrIbhadrabAhusvAmI taka avicchinna eka dhArAmeM calA AyA hai, isameM kisIko vivAda nahI hai / bAdako dvAdaza varSIya dubhikSAdike kAraNa matabhedarUpI eka caTTAna bIcameM jAne se vaha dhArA do bhAgoM meM vibhAjita hogaI, jinameM se eka digambara aura dUsarI zvetAmbara zAkhAke nAmase prasiddha huii| donoM hI zAkhAoMmeM apanI-apanI tAtkAlika jarUrata aura tarIqatake anusAra avatarita zrutalakI rakSAkA prayatna huA; kintu graharaNa-dhAraNakI zaktike dinapara dina kama hote jAne aura dezakAlakI paristhitiyoM athavA rakSaraNAdi-viSayaka upekSAke kAraNa koI bhI vidvAn usa zrutako apane avikala dvAdazAMga - rUpa meM surakSita nahIM rakha sakA aura isaliye usakA mUla zarIra prAyaH kSINa hotA calA gayA / jisa-jisa avadhipara punaH nibaddha saMgRhIta athavA lipibaddha honeke kAraNa vaha aura adhika kSINa honese bacA hai usakI kathAe~ donoM hI sampradAyoMmeM pAI jAtI haiM / digambara sampradAyameM isa zrutAvatArake jo bhI prakaraNa upalabdha haiM unameM indranandikA zrutAvatAra* adhika prasiddha hai / isa zrutAvatArame antima avadhike taurapara una ** yaha grantha mANikacanda digambara jaina granthamAlAke trayodaza grantha 'tattvAnuzAsanAdi - saMgraha' meM mudrita huA hai / usIparase usake viSayoMkA yahA~ ullekha kiyA gayA hai|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutAvatAra-kathA do siddhAntAgamoMke avatArakI kathA dI gaI hai jina para antako 'dhavalA' aura 'jayadhavalA' nAmakI vistRta TIkaeM--kramazaH 72 hajAra tathA 60 hajAra zlokaparimANa likhI gaI hai| bhASyake rUpameM inakA nAma 'dhavala' aura 'jayadhavala' adhika prasiddha hai| SaTkhaeDAgama aura kaSAyaprAbhUtakI utpatti dhavalake zurUmeM, kartAke 'arthakartA' aura 'granthakartA' aise do bheda karake, kevalajJAnI bhagavAna mahAvIrako dravya-kSetra-kAla-phAva-rUpase arthakartA pratipAdita kiyA hai aura usakI pramANa tAmeM kucha prAcIna padyoMko bhI uddhRta kivA hai| mahAvIradvArA-kathita praryako gautama gotrI brAhmaNottama gautamane avadhArita kiyA, jinakA nAma indrabhUti thA / yaha gautama sampUrNa duHzrutikA pAragAmI thA, jIvAjIva-viSayaka sandehake nivAraNArtha zrIvarddhamAna mahAvIrake pAsa gayA thA aura unakA ziSya bana gayA thaa| use vahI para usI samaya kSayopazama-janita nirmala jJAna-catuSTayakI prApti ho gaI thii| isa prakAra bhAva-zrutaparyAya-rUpa pariNata hue indrabhUti gautama ne mahAvIra-kathita arthakI bAraha aMgoM-caudaha pUrvomeM grantha-racanA kI aura ve dravyazrunake kartA hA / unhoMne apanA vaha dravya-bhAva-rUpI zrutajJAna lohAcArya* ke prati saMcArita kiyA aura lohAcAryane jambUsvAmIke prati / ye tInoM saptaprakArakI labdhiyoMse mampanna the aura unhoMne sampUrNa zrutake pAragAmI hokara kevalajJAnako utpanna karake kramaza: nirvRtiko prApta kiyA thaa| jambUsvAmIke pazcAt kramaza: viSNu, nandimitra, aparAjita, govarddhana aura bhadrabAhu ye pAMca prAcArya caturdaza-pUrvake dhArI arthAt zrutajJAnake pAragAmI hue / bhadrabAhuke anantara vizAkhAcArya, proSThila, kSatriya, jayAcArya', nAgAcArya, siddhArthadeva, dhRtiperaNa, vijayAcArya, buddhilla, gaMgadeva aura dharmasena ye kramazaH ___* dhavalake vedanA' khaNDame bhI lohAcAryakA nAma diyA hai| indranandike zru tAvatArameM isa sthAna para mudharma munikA nAma pAyA jAtA hai| 1, 2, 3, indranandi-zrutAvatArame jayamena, nAgasena, vijayasena, aise pUre nAma diye hai / jayadhavalAmeM bhI jayamena, nAgamena-rUpase ullekha hai parantu sAthameM vijaya-ko vijayamena-rUpame ullekhita nahIM kiyaa| isase mUla nAmoMmeM koI antara nahIM pdd'taa|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza 11 prAcArya gyAraha aMgoM aura utpAdapUrvAdi daza pUrvoke pAragAmI tathA zeSa cAra pUrvoke eka deza dhArI hue / - dharmasenake bAda nakSatrAcArya, jayapAla, pANDusvAmI, dhra vasena aura kaMsAcArya ye kramazaH pAMca AcArya gyAraha aMgoMke pAragAmI aura caudaha pUrvoke eka dezadhArI hue| kaMsAcAryake anantara subhadra, yazobhadra,yazobAhu aura lohAcArya ye kramaza: cAra prAcArya AcArAMgake pUrNapAThI aura zeSa aMgoM tathA pUrvoke eka dezadhArI hue * / lohAcAryake bAda sarva aMgoM tathA pUrvokA vaha ekadezazruta jo prAcAryaparamparAse calA AyA thA dharasenAcAryako prApta huA / dharasenAcArya aSTAga mahAnimittake pAragAmI the / ve jisa samaya soraTha dezake girinagara (giranAra) pahAr3akI candra-guhAmeM sthita the unheM apane pAsake grantha (zruta) ke vyuccheda ho jAnekA bhaya huA, aura isaliye pravacana-vAtsalyase prerita hokara unhoMne dakSiNA-pathake AcAryoMke pAsa, jo usa samaya mahimA nagarImeM sammilita hue * yahAM para yadyapi dra masena ( dumaseNo ) nAma diyA hai parantu isI pathake 'vedanA' khaMDameM aura jayadhavalAmeM bhI use dhra vasena nAmase ullekhita kiyA haipUrvavartI graMtha 'tiloyapaNayattI' meM bhI dhra vasena nAmakA ullekha milatA hai / isase yahI nAma ThIka jAna par3atA hai| athavA drumasenako isakA nAmAntara samajhanA cAhiye / indranandi-zrutAvatArameM drumasena nAmase hI ullekha kiyA hai| aneka paTThAvaliyoMmeM yazobAhuko bhadrabAhu (dvitIya) sUcita kiyA hai aura indranandi-zrutAvatAra meM 'jayabAhu' nAma diyA hai tathA yazobhadrakI jagaha abhayabhadra nAmakA ullekha kiyA hai| ' * indranandi-zrutAvatArameM ina prAcAryoko zeSa aMgoM tathA pUrvoke eka deza dhArI nahIM likhA, na dharmasenAdiko caudaha pUrvoke ekadeza-dhAge likhA aura na vizAkhAcAryAdiko zeSa cAra pUrvoke eka deza-dhArI hI batalAyA hai / isaliye dhavalAke ye ullekha khAsa vizeSatAko lie hue haiM aura buddhi-grAhya nathA samucita mAlUma hote haiN| _ 'mahimAnagaDa' nAmaka eka gAMva satArA jile meM hai (dekho, sthalanAmakoza'), saMbhavataH yaha vahI jAna par3atA hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutAvatAra-kathA the ( dakSiNAvahAiriyANAM mahimAe miliyANaM ) (r) eka lekha (patra) bhejA / lekhasthita dharasenake vacanAnusAra una prAcAryoMne do sAdhuoMko, jo ki grahaNa-dhAraNameM samartha the, bahuvidha nirmala vinayase vibhUSita tathA zIla-mAlAke dhAraka the, guru-sevAmeM santuSTa rahane vAle the, deza kula-jAtise zuddha the aura sakalakalA-pAragAmI evaM tIkSNa buddhike dhAraka AcArya the-andhra dezake veNyAtaTa* nagarase dharasenAcAryake pAsa bhejaa| (aMdhavisaya-veNNAyaDAdo pesidaa)| ve donoM sAghu jaba pA rahe the taba rAtrike pichale bhAgameM dharasena bhaTTArakarane svapnameM sarva-lakSaNa sampanna do dhavala vRSabhoMko apane caraNoM meM par3ate hue dekhaa| isa prakAra santuSTa hue dharasenAcAryane 'jaya u suyadevadA' aisA kahA / usI dina ve donoM sAdhujana dharasenAcArya ke pAsa pahu~ca gaye aura taba bhagavAn dharasenakA kRtikarma (vandanAdi) karake unhoMne do dina vizrAma kiyA, phira tIsare dina vinayake sAtha dharasena bhaTTArakako yaha batalAyA ki 'hama donoM jana amuka kAryake liye ApakI caraNa-zaraNameM Ae haiN|' isapara dharasena bhaTTArakane 'suTu bhaI' aisA kahakara una donoMko AzvAsana diyA aura phira ve isa prakAra cintana karane lage OM indranandi-zrutAvatArake nimna vAkyase yaha kathana spaSTa nahIM hotA-vaha kucha gar3abar3ako liye huye jAna par3atA hai : "dezendra (ndhra? ) dezanAmani veNAkataTIpure mahAmahimA / samudita munIn prati..." isameM 'mahimAsamuditamunIn' likhA hai to Age, lekhapatrake arthakA ullekha karate hue, usameM 'veNAkataTasamuditayatIn' vizepaNa diyA hai jo ki 'mahimA' aura 'veNyAtaTa' ke vAkyoMko ThIka rUpameM na samajhanekA pariNAma ho sakatA hai| * 'veNyA' nAmakI eka nadI satArA jile meM hai (dekho 'sthalanAma kosh')| saMbhavataH yaha usIke taTa para basA huA nagara jAna par3atA hai| * indranandizrutAvatArameM 'jayatu-zrIdevatA' likhA hai, jo kucha ThIka mAlUma nahIM hotA; kyoMki prasaMga zrutadevatAkA hai| indranandi-zrutAvatArameM tIna dinake vizrAmakA ullekha hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza selaghaNa-bhaggaghaDa-ahi-cAlaNi-mahisA'vi-jAhaya-suehi / " . maTTiya-masayasamANaM vakkhANai jo sudaM mohA ||1|| dhad-gAravapaDivaddho visayAmisa-visa-vaseNa ghummto| so bhaTTabohilAho bhamai ciraM bhava-vaNe mUDho / / 2 / / , isa vacanase svacchandacAriyoMko vidyA denA saMsAra-bhayakA bar3hAne vAlA hai| aisA cintana kara, zubha-svapnake darzanase hI puruSabhedako jAnanevAle dharasenAcAryane phira bhI unakI parIkSA karanA aMgIkAra kiyaa| suparIkSA hI niHsandeha hRdayako mukti dilAtI hai * / taba dharasenane unheM do vidyAe~ dI-jinameM eka adhikAkSarI, dUsarI hInAkSarI thI aura kahA ki inheM paSThopavAsake sAtha sAdhana kro| isake bAda vidyA siddha karake jaba ve vidyAdevatAoMko dekhane lage to unheM mAlUma huA ki ekakA dA~ta bAharako bar3hA huA hai aura dUsarI kAnI (ekAkSiNI) hai / devatAoMkA aisA svabhAva nahIM hotA, yaha vicAra kara jaba una maMtra-vyAkaraNameM nipuNa muniyoMne hInAdhika akSaroMkA kSepaNa-apanayana vidhAna karake-kamIvezIko dUrakarake-una maMtroMko phirame paDhA to turanta hI ve donoM vidyA deviyA~ apane apane svabhAva-rUpameM sthita hokara naz2ara pAne lgiiN| tadanantara una muniyoMne vidyA-siddhikA saba hAla pUrNavinayake sAtha bhagavad dharasenase nivedana kiyA / isa para dharasenajIne santuSTa hokara unhe saumya tithi mora prazasta nakSatrake dina usa granthakA par3hAnA prArambha kiyA, jisakA nAma 'mahAkampapayaDipAhuDa' (mahAkarmaprakRtiprAbhRta) thA / phira kramase usakI vyAkhyA karate hue (kucha dina vyatIta hone para) ASAr3ha zuklA ekAdazIko * ina gAthAoMkA saMkSipta prAzaya yaha hai ki 'jo AcArya gauravAdika vazavartI huA mohase aise zrotAoMko zrutakA vyAkhyAna karatA hai jo zailaghana, bhagna ghaTa, sarpa, chalanI, mahiSa, meSa, joMka, zuka, miTTI aura mazakake samAna haiM-ina jaisI prakRtiko liye hue haiM-vaha mUDha bodhilAbhase bhraSTa hokara cirakAla taka saMsAra-vanameM paribhramaNa karatA hai|' . * indranandi-zrutAvatArameM 'suparIkSA hRnnitikarIti, ityAdi vAkya ke dvArA parIkSAkI yahI bAta sUcita kI hai, parantu isase pUrvavartI cintanAdi-viSayaka kathana, jo isapara 'dharasena' se prArambha hotA hai, usameM nahIM hai|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutAvatAra kathA pUrvAhna ke samaya grantha sammApta kiyA gyaa| vinayapUrvaka granthakA adhyayana samApta huA, isase santuSTa hokara bhUtoMne vahAMpara eka munIkI zaMkha-turahIke zabda sahita puSyabalise mahatI pUjA kI / use dekhakara dharasena bhaTTArakane usa munikA 'bhUtabali' nAma rakkhA, aura dUsare munikA nAma 'puSpadanta' rakkhA, jisako pUjAke avasara para bhUtoMne usakI astavyasta rUpase sthita viSamadanta paMktikoM sama arthAt ThIka kara diyA thA / phira usI nAma kararaNake dina gharasenAcAryane unheM rukhasata (vidA) kara diyaa| guruvacana alaMghanIya hai, aisA vicAra kara ve vahAM se cala diye aura unhoMne aMkalezvara + meM Akara varSAkAla vyatIta kiyA X / varSAyogako samApta karake tathA jinapAlita' ko dekhakara puSpadantAcArya to banavAsa dezako cale gaye aura bhUtavali bhI mila ( drAviDa) dezako prasthAna kara gaye / isake bAda puSpadantAcAryane jinapAlitako dIkSA dekara, bosa sUtroM (vizati prarUpaNAtmaka sUtroM) kI racanA kara aura ve mUtra jinapAlitako par3hAkara use bhagavAn bhUtabali ke pAsa bhejA / bhagavAn bhUtabaline jinapAlitake pAsa una viMzatiprarUpaNAtmaka sUtroMko dekhA aura sAtha hI yaha mAlUma kiyA ki jinapAlita alpAyu hai / isase unheM 'mahAkarmaprakRtiprAbhRta' ke vyucchedakA vicAra + indranandi - zrutAvatAra meM ukta muniyoMkA yaha nAmakaraNa dharamenAMcA ke dvArA na hokara bhUtoM dvArA kiyA gayA, aisA ullekha hai / 8 indranandi- zrutAvatAra meM granthasamApti aura nAmakararaNakA eka hI dina vidhAna karake, usase dUsare dina rukhasata karanA likhA hai / + yaha gujarAtake bharoMca ( Broach ) jilekA prasiddha nagara hai / X indranandi zrutAvatArameM aisA ullekha na karake likhA hai ki khuda dharasenAcAryane una donoM muniyoMko 'kurIzvara' (?) pattana bheja diyA thA jahAM ve 8 dina meM pahu~ce the aura unhoMne vahI ASADha kRSNa paMcamIko varSAyoga grahaNa kiyA thA / * indranandi zrutAvatArameM jinapAlitako puSpadantakA bhAnajA likhA hai aura dakSiNakI bhora vihAra karate hue donoM muniyoMke karahATa pahu~cane para usake dekha kA ullekha kiyA hai /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza utpanna huA aura taba unhoMne ( ukta sUtroMke bAda ) 'dravyapramANAnugama' nAmake prakaraNako AdimeM rakhakara granthakI racanA kii| isa granthakA nAma hI 'SaTasvaNDAgama' hai; kyoMki isa pAgama granthameM 1 jIvasthAna, 2 kSullakabaMdha, 3 bandhasvAmitvavicaya, 4 vedanA, 5 vargaNA aura 6 mahAbandha nAmake chaha khaNDa arthAt vibhAga hai, jo saba mahAkarma-prakRtiprAbhRta-nAmaka mUlAgamagranthako saMkSipta karake athavA usaparase samuddhRta karake likhe gaye haiM / aura vaha mUlAgama dvAdazAMgazrutake agrAyaNIya-pUrvasthita paMcamavastukA cauthA prAbhUta hai| isa taraha isa SaTkhaNDAgama zrutake mUlataMtrakAra zrIvardhamAna mahAvIra, anutaMtrakAra gautamasvAmI aura upataMtrakAra bhUtabali-puSpadantAdi AcAryoko samajhanA cAhiye / bhUtabalipuSpadantameM puSpadantAcArya sirpha 'satprarUpaNA' nAmake prathama adhikArake kartA hai, zeSa sampUrNa granthake racayitA bhUtabali AcArya hai / granthakA zlokaparimANa indranandi-zrutAvatArake kathanAnusAra 36 hajAra hai, jinameMse 6 hajAra saMkhyA pAMca khaNDoMkI aura zeSa mahAbandha khaNDakI hai; aura brahmahemacandrake zrutaskandhAnusAra 30 hajAra hai| yaha to huI dhavalAke aAdhArabhUna SaT gvaNDAgamazratake avatArakI kathA; aba jayadhavalAke aAdhArabhUna 'kapAyapAhuDa' zrutako lIjiye, jise 'pejjadosa pAhuDa' bhI kahate haiN| jaya dhavalAmeM isake avatArakI prArambhika kathA to prAyaH vahI dI hai jo mahAvIrame prAcArAMga-dhArI lohAcArya taka Upara varNana kI gaI hai.---mukhya bheda itanA hI hai ki yahA~ para eka-eka viSayake prAcAryokA kAla bhI sAthameM nirdiSTa kara diyA gayA hai, jaba ki 'dhavalA' meM use anyatra 'vedanA' khaNDakA nirdeza karate hue diyA hai / dUsarA bheda AcAryoMke kucha nAmoMkA hai / jayadhavalAmeM gautamasvAmIke bAda lohAcAryakA nAma na dekara sudharmAcAryakA nAma diyA hai, jo ki vIra bhagavAnke bAda hone vAle tIna kevaliyoMmese dvitIya kevalIkA prasiddha nAma hai| isI prakAra jayapAlakI jagaha jasapAla aura jasabAhUkI jagaha jayabAha mAmakA ullekha kiyA hai| prAcIna lipiyoMko dekhate hue 'jasa' aura 'jaya' ke likhanemeM bahuta hI kama antara pratIta hotA hai isase sAdhAraNa lekhakoM dvArA 'jasa' kA 'jaya' aura 'jaya' kA 'jasa' samajha liyA jAnAM koI bar3I bAta nahIM hai| hAM, lohAcArya aura sudharmAcAryakA antara avazya hI cintanIya hai / jayadhavalAmeM kahIM
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutAvatAra-kathA kahIM gautama aura jambUsvAmIke madhya lohAcAryakA hI nAma diyA hai; jaisA ki usake 'bhAgavihatti' prakaraNake nimna prazase prakaTa hai : "vi ulagirimatthayatthavaDDhamANa divAyarAdo viNiggamiya godama lohajja jaMbusAmiyAdi Airiya paraMparAe AgaMtUNa guNaharAiriyaM pAviya.... ( ArAkI prati patra 313 ) 87 java dhavalA aura jayadhavalA donoM granthoMke racayitA vIrasenAcAryane eka hI vyaktike liye ina do nAmoMkA svatantratApUrvaka ullekha kiyA hai, taba ve donoM eka hI vyakti nAmAntara haiM aisA samajhanA cAhiye; parantu jahA~ taka mujhe mAlUma hai, isakA samarthana anyatra se athavA kisI dUsare puSTa pramANase abhI taka nahIM hotA -- pUrvavartI grantha 'tiloyapaNNattI' meM bhI 'sudharmasvAmI' nAmakA ullekha hai / astu; jayadhavalA parame zeSa kathAkI upalabdhi nimna prakAra hotI hai:-- AcArAMga dhArI lohAcArya kA svargavAsa hone para sarva aMgoM tathA pUrvokA jo ekadezazruta AcArya paramparAse calA AyA thA vaha guNadharAcAryako prApta huA / guNadharAcArya usa samaya pA~caveM jJAnapravAda-pUrvasthita dazama vastuke nImare 'kasAyapAhuDa' nAmaka grantha-mahArNavake pAragAmI the| unhoMne grantha-vyucchedake bhayase aura pravacana - vAtsalya se prerita hokara, solaha hajAra pada - parimANa uma 'pejjadosapAhuDa' ('kapAyapAhuDa) kA 180* sUtra gAthAnoMmeM upasaMhAra kiyA--sAra svIMcA | sAtha hI, ina gAthAoM ke sambandha tathA kucha vRtti prAdikI sUcaka 53 vivaraNagAthAe~ bhI aura racIM, jisase gAthAnoMkI kula saMkhyA 233 ho gaI / isake bAda ye sUtra - gAthAe~ AcArya - paramparAse calakara prAryamakSu aura nAgahastI nAmake prAcAryoMko prApta huI / / ina donoM prAcAryoMke pAsase guraNadharAcAryakI ukta * indranandi- zrutAvatArame 'tryadhikAzItyA yuktaM zataM' pAThake dvArA mUlasUtragAthAoM kI saMkhyA 183 sUcita kI hai, jo ThIka nahIM hai aura samajhanekI kisI galatIpara nirbhara hai / jayadhavalAmeM 180 gAthAoM kA khUba khulAsA kiyA gayA hai / + indranandi- zrutAvatArameM likhA hai ki 'guNadharAcAryane ina gAthAsUtroMko racakara svayaM hI inakI vyAkhyA nAgahastI aura prAryamakSuko batalAI / ' isase aitihAsika kathana meM bahuta bar3A antara par3a jAtA hai /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza gAthAoM ke arthako bhale prakAra sunakara yativRSabhAcAryane una para cUriMga sUtroMkI racanA kI, jinakI saMkhyA chaha hajAra zloka - parimAraNa hai / ina cUriMga sUtroMko sAthameM lekara hI jayadhavalA - TIkAkI racanA huI hai, jisake prArambhakA eka tihAI bhAga ( 20 hajAra zloka - parimANa ) vIrasenAcAryakA aura zeSa ( 40 hajAra zloka-parimANa ) unake ziSya jinasenAcAryakA likhA huA hai / jayadhavalAmeM cUriMNasUtroM para likhe hue uccAraNAcAryake vRtti-sUtroMkA bhI kitanA hI ullekha pAyA jAtA hai parantu unheM TIkAkA mukhyAdhAra nahIM banAyA gayA hai aura na sampUrNa vRtti-sUtroMko uddhRta hI kiyA jAna par3atA hai, jinakI saMkhyA indranandizrutAvatArameM 12 hajAra zloka - parimANa batalAI hai / isa prakAra saMkSepameM yaha do siddhAntAgamoMke avatArakI kathA hai, jinake AdhArapara phira kitane hI graMthoMkI racanA huI hai / isame indranandike zrutAvatArase aneka aMzoMmeM kitanI hI vizeSatA aura vibhinnatA pAI jAtI hai, jisakI kucha mukhya mukhya bAtoMkA digdarzana, tulanAtmaka dRSTime, isa lekhake phuTanoToMmeM karAyA gayA hai / yahA~ para meM itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki dhavalA aura jayadhavalAmeM gautama svAmIse AcArAMgadhArI lohAcArya takake zrutadhara zrAcAryoM kI ekatra gaNanA karake aura unakI rUDhakAla-gaNanA 683 varSakI dekara usake bAda gharasena aura guNadhara AcAryoMkA nAmollekha kiyA gayA hai, sAthameM inakI guruparamparAkA koI khAsa ullekha nahIM kiyA gayA aura isa taraha ina donoM prAcAryoM kA samaya yoM hI vIra - nirvANase 683 varSa bAdakA mUcita kiyA hai / yaha sUcanA aitihAsika dRSTise kahA~ taka ThIka hai athavA kyA kucha Apattika yogya hai isake vicArakA yahA~ avasara nahIM hai| phira bhI itanA z2arUra kaha denA hogA ki mUla sUtragranthoMko dekhate hue TIkAkArakA yaha mUcana kucha truTipUrNa avazya jAna par3atA hai, jisakA spaSTIkaraNa phira kisI samaya kiyA jAyagA / * indranandine to apane zrutAvatArameM yaha spaSTa likha diyA hai ki ina guNadhara zrIra dharasenAcAryakI gurUparamparAkA hAla hameM mAlUma nahIM hai, kyoMki usako batalAnevAle zAstroM tathA muni-janoMkA isa samaya abhAva hai /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkundakundAcArya aura unake grantha prAkRta digambara jainavAGa mayameM sabase adhika grantha (22 yA 23 ) zrIkundakundAcArya ke upalabdha hai, jo 84 pAhaDa granthoMke kartA prasiddha haiM aura jinake videha-kSetrameM zrIsImandhara-svAmIke samavasaraNameM jAkara sAkSAt tIrthakaramukha tathA gaNadharadevase bodha prApta karanekI kathA bhI suprasiddha hai aura jinakA samaya vikramakI prAyaH prathama zatAbdI mAnA jAtA hai / ___ yahAM para mai ina granthakAra-mahodayake sambandhameM itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki inakA pahalA-sambhavataH dIkSAkAlIna nAma padmanandI thA t; parantu ye koNDakundAcArya athavA kundakundAcArya ke nAmame hI adhika prasiddhako prApta hue haiM, jisakA kAraNa 'koMNDakundapura' ke adhivAsI honA batalAyA jAtA hai, __OM devasenAcAryane bhI, apane darzanasAra (vi0 saM0 660 ) kI nimna gAthAme, kundakunda ( padmanandi ) ke sImaMdhara-svAmIse divyajJAna prApta karanekI bAta likhI hai; jai umaNaMdi-NAho sImaMdharasAmi-divvaNANaNa / Na vivohai to samaNA kahaM sumaggaM payANaMti // 43 // + tasyAnvaye bhUvidite babhUva yaH padmanandi-prathamAbhidhAnaH / zrIkauDakundAdimunIzvararAkhyassasaMyamAdudgata-cAraNAddhiH / / --zravaNavelgola-zilAlekha naM0 40
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ NAM 50 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza isI nAmase inakI vaMzaparamparA calI hai athavA 'kundakundAnvaya' sthApita humA hai, jo aneka zAkhA-prazAkhAmoMmeM vibhakta hokara dUra dUra taka phailA hai / markarAke tAmrapatrameM, jo zaka saMvat 388 meM utkIrNa huA hai, isI koNDakundAnvayakI paramparAmeM hone vAle chaha purAtana AcAryoMkA guru-ziSyake kramase ullekha hai| ye mUlasaMghake pradhAna AcArya the, pratAtmA the, satsaMyama evaM tapazcaraNake prabhAvase inheM cAraNa-RddhikI prApti huI thI aura usake balapara ye pRthvI se prAyaH cAra aMgula Upara antarikSameM calA karate the| inhoMne bharatakSetrameM zrutakI-jaina prAgamakI-pratiSThA kI hai-usakI mAnyatA evaM prabhAvako svayaMke AcaraNAdidvArA (khuda Amila banakara) U~cA uThAyA tathA sarvatra vyApta kiyA hai athavA yoM kahiye ki Agamake anusAra calaneko khAsa mahatva diyA hai, aisA zravaNabelagolake zilAlekhoM Adise jAnA jAtA hai / ye bahuta hI prAmANika evaM pratiSThita prAcArya hue haiN| sabhavata: inakI ukta zruta-pratiSThAke kAraNa hI zAstrasabhAkI AdimeM jo maMgalAcaraNa 'maGgalaM bhagavAna vIro' ityAdi kiyA jAtA hai usa meM 'maGgalaM kundakundAryoM' isa rUpase inake nAmakA khAsa ullekha hai| ApakaM upalabdha granthoMkA saMkSipta paricaya isa prakAra hai : 1 pravacanasAra, 2 samayasAra, 3 paMcAstikAya-ye tInoM grantha kundakundAcArya ke granthoMmeM pradhAna sthAna rakhate haiM, bar3e hI mahatvapUrNa hai aura akhila * dekho, kurga-inskripazansakA nimna aMza :- (E. C. I.) .......zrImAn koMgaNi-mahAdhirAja avinItanAmadheyadattasya desigagaNaM koNDakundAnvaya-guNacandrabhaTAraziSyasya abhayaNaMdibhaTAratasya ziSyasya zIlabhadra bhaTAra-ziSyasya janANaMdibhaTAra-ziSyasya guNaNaMdibhaTAra-ziSyasya vandaraNandibhaTAragarge aSTa-azItiuttarasya trayo-zatasya samvatsarasya mAghamAse......." + vandyo vibhu vi na kairiha kauNDakundaH kundaprabhA-praNayi-kIrtivibhUSitAzaH / yazcAru-cAraNa-kArAmbuz2a-caJcarIkazcakre-zrutasya bharate prayata: pratiSThAm // -zra0 zi0 54 rajobhiraspRSTatamatvamantarbAhya 'pi saMvyaMjayitu yatIzaH / rajaH padaM bhUmitalaM vihAya vacAra manye caturaMgulaM saH ||-shr0 zi0 105
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkundakundAcArya aura unake prantha - 61 jaina samAjameM samAna prAdarakI dRSTise dekhe jAte hai / pahalekA vipaya jJAna, jJeya aura cAritrarUpa tatva-trayake vibhAgase tIna adhikAroMmeM vibhakta hai, dUsarekA viSaya zuddha prAtmatattva hai aura tIsarekA viSaya kAladravyase bhinna jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza nAmake pA~ca dravyoMkA savizeSa-rUpase varNana hai / pratyeka graMtha apane-apane viSayameM bahuta hI mahattvapUrNa evaM prAmANika hai / haraeka kA yatheSTa paricaya usa-usa graMthako svayaM dekhane se hI sambandha rakhatA hai| ___ inapara amRtacandrAcArya aura jayasenAcAryakI khAsa saMskRta TIkAeM haiM, tathA bAlacandradevakI kannaDa TIkAe~ bhI hai, aura bhI dUsarI kucha TIkAe~ prabhAcandrAdikI saMskRta tathA hindI AdikI upalabdha haiM / amRtacaMdrAcAryakI TIkAnusAra pravacanasArameM 275 samayasArameM 415 aura paMcAstikAyameM 173 gAthAe~ hai; jaba ki jayasenAcAryakI TIkAke pAThAnusAra ina graMthoMmeM gAthAoMkI saMkhyA kramaza: 311, 436 181 hai / saMkSepameM, jainadharmakA marma athavA usake tattvajJAnako samajhAke liye ye tInoM graMtha bahuta hI upayogI haiN| 4.niyamasAra--kundakundakA yaha graMtha bhI mahattvapUrNa hai aura adhyAtmaviSayako liye hue hai| isameM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako niyama-niyamase kiyA jAnevAlA kArya-evaM mokSopAya batalAyA haiM aura mokSake upAyabhUta mamyagdarzanAdikA svarUpakathana karate hue unake anuSThAnakA tathA unake viparIta mithyAdarzanAdike tyAgakA vidhAna kiyA hai aura isIko (jIvanakA) sAra nirdiSTa kiyA hai / isa granthapara ekamAtra saMskRta TIkA padmaprabhamaladhAridevakI upalabdha hai aura usake anusAra granthakI gAthA-saMkhyA 187 hai / TIkAmeM mUlako dvAdaza zrutaskandharUpa jo 12 adhikAroMmeM vibhakta kiyA hai vaha vibhAga mUlakRta nahIM hai-mUla parase usakI upalabdhi nahIM hotI, mUlako samajhane meM usase koI madada bhI nahIM milatI aura na mUlakArakA vaisA koI abhiprAya hI jAnA jAtA hai / usakI sArI jimmedArI TIkAkArapara hai / isa TIkAne mUlako ulTA kaThina kara diyA hai / TIkAmeM bahudhA mUlakA Azraya chor3akara apanA hI rAga alApA gayA hai-mUlakA spaSTIkaraNa jaisA cAhiye thA vaisA nahIM kiyA / TIkAke bahutase vAkyoM aura padyoMkA sambandha parasparameM nahIM milatA / TIkAkArakA prAzaya apanI gadya-padyAtmaka kAvyazaktiko prakaTa karanekA
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 jainasAhitya aura itihAsa vizada prakAza adhika rahA hai-usake kAvyoMkA mUlake sAtha mela bahuta kama hai / adhyAtma-kathana honepara bhI jagaha jagahapara strIkA anAvazyaka smaraNa kiyA gayA hai aura alaMkArarUpameM usake liye utkaMThA vyakta kI gaI hai, mAno sukha strImeM hI hai| isa graMthakA TIkAsahita hindI anuvAda brahmacArI zItalaprasAdajIne kiyA hai aura vaha prakAzita bhI ho cukA hai| 5, bArasa-aguvekkhA (dvAdazAnuprekSA)-isameM 1 adhra va (anitya), 2 azaraNa, 3 ekatva, 4 anyatva, 5 saMsAra, 6 loka, 7 azucitya, 8 pAsava, 6 saMvara, 10 nirjarA, 11 dharma, 12 bodhidurlabha nAmakI bAraha bhAvanAoMkA 61 gAthAoMmeM sundara varNana hai| isa graMthakI 'savve vi poggalA khalu' ityAdi pAMca gAthAe~ (naM0 25 se 26) zrIpUjyapAdAcArya-dvArA, jo ki vikramakI chaThI zatAbdoke vidvAn haiM, sarvArthasiddhi ke dvitIya adhyAyAntargata dazaveM sUtrako TIkAmeM 'uktaM ca' rUpase uddhRta kI gaI hai| 6. dasaNapAhuDa-isameM samyagdarzanake mAhAtmyAdikA varNana 36 gAthAoMmeM hai aura usase yaha jAnA jAtA hai ki samyagdarzanako jJAna aura cAritrapara pradhAnatA prApta hai / vaha dharmakA mUla hai aura isaliye jo samyagdarzaname-jIvAdi tattvoMke yathArtha zraddhAnase-bhraSTa hai usako siddhi athavA muktikI prApti nahIM ho sakatI / 7. cArittapAhuDa-ima graMthakI gAyAsaMkhyA 44 aura usakA viSaya samyak cAritra hai / samyakcAritrako samyaktvacaraNa aura saMyamacaraNa me do bhedoMmeM vibhakta karake unakA alaga alaga svarUpa diyA hai aura saMyamacaragAke sAgAra anagAra aise do bheda karake unake dvArA kramazaH zrAvakadharma tathA yatidharmakA atisaMkSepameM prAyaH sUcanAtmaka nirdeza kiyA hai| 8. suttapAhuDa--yaha graMtha 27 gAthAtmaka hai| isameM sUtrArthakI mArgaNAkA upadeza hai-AgamakA mahatva khyApita karate hue usake anusAra calanekI zikSA dI gaI hai / aura sAtha hI sUtra (pAgama) kI kucha bAtoMkA spaSTatAke sAtha nirdeza kiyA gayA hai, jinake saMbaMdha usa samaya kucha vipratipatti yA galataphahamI phalI huI thI athavA pracArameM prArahI thii| 6. bodhapAhuDa-isa pAhur3a kA zarIra 62 gAthAmoMse nirmita hai| inameM
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kundakundAcArya aura unake prantha 63 1 zrAyatana, 2 caityagRha, 3 jinapratimA, 4 darzana 5 jinabimba, 6 jinamudrA, 7 zrAtmajJAna, 8 deva, ha tIrtha, 10 arhanta, 11 pravrajyA ina gyAraha bAtoMkA kramazaH zrAgamAnusAra bodha diyA gayA hai| isa graMthakI 61 vIM gAthAmeM kundakundane apaneko bhadrabAhukA ziSya prakaTa kiyA hai jo saMbhavataH bhadrabAhu dvitIya jAna par3ate hai; kyoMki bhadrabAhu zrutakevanI ke samaya meM jinakathita zrutameM aisA vikAra upasthita nahIM huA thA jise ukta gAthAmeM 'sahaviyAroM hUo bhAsAsuttesu jaM jiNe kahiyaM ina zabdoMdvArA sUcita kiyA gayA hai vaha avicchinna calA grAyA thA / parantu dUsare bhadrabAhu samayameM vaha sthiti nahIM rahI thI - kitanA hI zrutajJAna lupta ho cukA thA aura jo avaziSTa thA vaha aneka bhASA-sUtroMmeM parivartita ho gayA thA / isase 61 vIM gAyAke bhadrabAhu bhadrabAhudvitIya hI jAna par3ate haiM / 62 vIM gAthAmeM usI nAmame prasiddha hone vAle prathama bhadrabAhakA jo ki bAraha aMga aura codapUrvake jJAtA zrutakevalI the, antya maMgalake rUpameM jayaghoSa kiyA gayA aura unheM mApha taura para 'gamakaguru' likhA hai / isa taraha antakI donoM gAyoMmeM do alaga alaga bhadrabAhuyoMkA ulneva honA adhika yuktiyukta aura buddhigamya jAna par3atA hai / 10. bhAvapAhuDa - 163 gAthAgroMkA yaha grantha isameM bhAvakI - cittazuddhi kI mahattAko aneka prakAra kiyA gayA hai / vinA bhAvake bAhyaparigrahakA tyAga karake nagna digambara sAdhu taka hone aura vana meM jA baiThane ko bhI vyartha ThaharAyA hai| pariNAmazuddhike binA saMsAra - paribhramaNa nahIM rukatA aura na binA bhAvake koI puruSArtha hI sakatA hai, bhAva binA saba kucha niHmAra hai ityAdi aneka bAtoM yaha grantha paripUrNa hai| isakI kitanI hI bhadrAcArya ne apane grAtmAnuzAsana granthame kiyA hai / 11. makkhipAhuDa - yaha mokSa-prAbhRta bhI bar3A hI mahattvapUrNa grantha hai aura isakI gAthA - saMkhyA 106 hai / isameM AtmAke bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA aise tIna bheda karake unake svarUpako samajhAyA hai aura mukti athavA baDA hI mahattvapUrNa hai / sarvopari khyApita bahumUlya zikSAoM evaM marmakI gAthAoM kA anusaraNa guNa sadviyAro humro bhAsA - suttesu jaMjirage kahiyaM / so taha kahiyaM gAyaM sIseNa ya bhaTbAhussa / / 61 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza paramAtmapada kaise prApta ho sakatA hai isakA aneka prakArase nidaza kiyA hai| isa granthake kitane hI vAkyoMkA anusaraNa pUjyapAda prAcAryane,apane 'samAdhitaMtra' grantha meM kiyA hai| ina dasaNapAhuDase mokkhapAhuDa takake chaha prAbhRta granthoMpara zrutasAgarasUrikI TIkA bhI upalabdha hai, jo ki mANikacanda-graMthamAlAke SaTprAbhUtAdisaMgrahameM mUlagraMthoMke sAtha prakAzita ho cukI hai| 12. liMgapAhuDa-yaha dvAviMzati (22) gAthAtmaka graMtha hai| isameM zramaNaliGgako lakSyameM lekara una AcaraNoMkA ullekha kiyA gayA hai jo isa liGgadhArI jainasAdhuke liye niSiddha haiM aura sAtha hI una nipiddha AcaraNoMkA phala bhI narakavAsAdi batalAyA gayA hai tathA una niSiddhAcArameM pravRtti karanevAle liGgabhAvase zUnya sAdhunoMko zramaraNa nahIM mAnA hai-tiryaJcayoni batalAyA hai| 13. zIlapAhuDa-yaha 40 gAthAoMkA grantha hai| isameM zIlakAviSayoMse virAgakA mahatva khyApita kiyA hai aura use mokSa-sopAna batalAyA hai| sAtha hI jIvadayA, indriyadamana, satya, pracaurya, brahmacarya, saMtopa, samyagdarzana, samyagjJAna aura tapako zIlakA parivAra ghoSita kiyA hai| 14. rayaNasAra-isa graMthakA viSaya gRhasthoM tathA muniyoMke ratnatrayadharma-sambandhI kucha vizeSa kartavyoMkA upadeza athavA unakI ucita-anucita pravRttiyoMkA kucha nirdeza hai| parantu yaha graMtha abhI bahuta kucha saMdigdha sthitimeM sthita hai--jisa rUpameM apaneko prApta huA hai usaparase na to isakI ThIka padyasaMkhyA hI nirdhArita kI jA sakatI hai aura na isake pUrNata: mUlarUpakA hI koI patA calatA hai / mANikacanda-graMthamAlAke SaTprAbhRtAdi-saMgrahameM isa graMthakI padyasaMkhyA 167 dI hai| sAtha hI phuTanoTsameM sampAdakane jina do pratiyoM ( ka-kha) kA tulanAtmaka ullekha kiyA hai usaparase donoM pratiyoM meM padyoMkI saMkhyA bahuta kucha vibhinna (hInAdhika) pAI jAtI hai aura unakA kitanA hI kramabheda bhI upalabdha hai-sampAdanameM jo padya jisa pratimeM pAye gaye una sabako hI binA jAMcake yatheccha kramake sAtha le liyA gayA hai / dehalIke paMcAyatI mandirakI pratiparase jaba maiMne isa mA0 gra0 saMskaraNakI tulanA kI to mAlUma huA ki usameM isa graMthakI 12 gAthAe~ naM0 8, 34, 37, 46, 55, 56, 63, 66, 67,
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkundakundAcArya aura unake prantha 113, 125, 126 nahIM hai aura isaliye usameM graMthakI padyasaMkhyA 155 hai| sAtha hI usameM isa graMthakI gAthA naM0 17, 18 ko Age-pIche; 52 va 53, 61 466 ko kramazaH 163 ke bAda, 54 ko 164 ke bAda, 60 ko 165 ke pazcAt 101 va 102 ko Age pIche; 110 va 111ko 162 ke anantara, 121 ko 116 ke pUrva aura 122 ko 154 ke bAda diyA hai| paM0 kalApA bharamApA niTavene isa graMthako sana 1907 meM marAThI anuvAdake sAtha mudrita karAyA thA usameM bhI yadyapi padya-saMkhyA 155 hai, aura kamabheda bhI dehalI-prati-jaisA hai, parantu ukta 12 gAthAoMmeM se 63 vI gAthAkA prabhAva nahIM hai-vaha maujUda hai| kintu mA0 gra. saMskaraNakI 35 vI gAthA nahIM hai, jo ki dehalI kI ukta pratimeM upalabdha hai / isa taraha graMthapratiyoM meM padya-saMkhyA aura unake kramakA bahuta bar3A bheda pAyA jAtA hai| ___ isake sivAya, kucha apabhraMza bhASAke padya bhI ina pratiyoMmeM upalabdha hote hai, eka dohA bhI gAthAoMke madhyameM A ghusA hai, vicAroMkI punarAvRttike sAtha kucha betaratIbI bhI dekhI jAtI hai, gaNa-gacchAdike ullekha bhI milate haiM aura ye saba bAteM kundakundake graMthoMkI prakRtike sAtha saMgata mAlUma nahIM hotIM-mela nahIM mahIM khaatiiN| aura isaliye vidvadvara prophesara e0 ena0 upAdhyene ( pravacanasArakI aMgrejI prastAvanAmeM) isa graMthapara apanA jI yaha vicAra vyakta kiyA hai vaha ThIka hI hai ki-'rayaNasAra graMtha gAthAvibheda, vicArapunAvRtti, apabhraMza padyoMkI upalabdhi, gaNa-gacchAdi ullekha aura betaratIbI Adiko liye hue jisa sthitimeM upalabdha hai usaparase vaha pUrA grantha kundakundakA nahIM kahA jA sakatA-- kucha atirikta gAthAoMkI milAvaTane umake mUlameM gar3abar3a upasthita kara dI hai| aura isaliye jaba taka kucha dUsare pramAraNa upalabdha na ho jAe~ taba taka yaha bAta vicArAdhIna hI rahegI ki kundakunda isa samagra rayaNasAra graMthake kartA haiN|' isa graMthapara saMskR kI koI TIkA upalabdha nahIM hai / 15. siddhabhakti-yaha 12 gAthAoMkA eka stutiparaka graMtha hai, jisameM siddhoM kI, unake guNoM, bhedoM, sukha, sthAna, prAkRti aura siddhike mArga tathA kamakA ullekha karate hue, ati-bhaktibhAvake sAtha vandanA kI gaI hai| isapara prabhAcandrAcAryakI eka saMskRta TIkA hai, jisake antameM likhA hai ki-"saMskRtAH
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sarvA bhaktayaH pAdapUjyasvAmikRtA: prAkRtAstu kundakundAcAryakRtAH' arthAt saMskRtakI saba bhaktiyA~ pUjyapAda svAmIkI banAI huI hai aura prAkRtakI saba bhaktiyA~ kundakundAcAryakRta haiN| donoM prakArakI bhaktiyoMpara prabhAcandracAryakI TIkAe~ hai / isa bhaktipAThake sAthameM kahIM kahIM kucha dUsarI para usI viSayakI, gAthAe~ bhI milatI haiM, jinapara prabhAcandrako TIkA nahIM hai aura jo prAyaH prakSipta jAna par3atI haiN| kyoMki unameMse kitanI hI dUsare graMthoMkI aMgabhUta hai / zolApurase 'dazabhakti' nAmakA jo saMgraha prakAzita huA hai usameM aimI 8 gAthAoM kA zurUmeM eka saMskRtapadya-sahita alaga krama diyA hai| isa kamakI 'gamaraNAgamaNavimukke' aura 'tavasiddha Nayasiddhe' nAmakI gAthAe~ aisI hai jo dUsare graMthoMmeM nahIM pAI gii| 16. zrutabhakti---yaha bhaktipATha ekAdaza-gAthAtmaka hai| isameM jainazrutake AcArAGgAdi dvAdaza aMgoMkA bheda-prabheda-sahita ullekha karake unheM namaskAra kiyA gayA gayA hai| sAtha hI, 14 pUrvobheme pratyekakI vastusaMkhyA aura pratyeka vastuke prAbhRtoM ( pAhuDoM ) kI saMkhyA bhI dI hai| 17. cAritrabhakti-isa bhaktipAThakI padyasaMkhyA 10 hai aura ve anuSTubh chandameM haiM / isameM zrIvarddhamAna-praNIta sAmAyika, chedopasthApana, parihAravizuddhi, sUkSmasaMyama ( sUkSmasAmparAya ) aura yathAkhyAta nAmake pA~ca cAritroM, ahimAdi 28 mUlaguNoM tathA dazadharmoM, triguptiyoM, sakalazIloM, parISahoMke jaya aura uttaraguraNoMkA ullekha karake unakI siddhi aura siddhi-phala muktisambakI bhAvanA kI hai| 18. yogi (anagAra) bhakti-yaha bhaktipATha 23 gAthAnoMko aGgarUpa meM liye hue hai| isameM uttama anagAroM-yogiyoMkI aneka avasthAoM, RddhiyoM, siddhiyoM tathA gugaNoMke ullekhapUrvaka unheM bar3I bhaktibhAvake sAtha namaskAra kiyA hai, yogiyoMke vizeSaNarUpa guNoMke kucha samUha parisaMkhyAnAtmaka pAribhASika zabdoM meM do kI saMkhyAse lekara caudaha taka diye hai; jaise 'dodomavippamukka' tidaMdavigdaM, tisallaparisuddha, tiNiyagAravarahigraM, tiyaraNasuddha, caudasagaMthaparisuddha, caudasapUvvapagabbha aura caudasamalavivajjida' isa bhaktipAThake dvArA janamAdhunoMke Adarza-jIvana evaM caryAkA acchA spRhaNIya sundara svarUpa sAmane prAjAtA hai.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kundakundAcArya aura unake prantha 67 kucha aitihAsika bAtoMkA bhI patA calatA hai, aura isase yaha bhaktipATha bar3A hI mahatvapUrNa jAna par3atA hai / 16. zrAcAryabhakti -- isameM 10 gAthAe~ haiM aura unameM uttama zrAcAryaka guNoM kA ullekha karate hue unheM namaskAra kiyA gayA hai| AcArya parameSThI kina kina khAsa guNoMse viziSTa hone cAhiyeM, yaha isa bhaktipAThaparase bhale prakAra jAnA jAtA hai / 20. nirvANabhakti - isakI gAthAsaMkhyA 27 hai| isameM pradhAnatayA nirvANako prApta hue tIrthaMkaroM tathA dUsare pUtAtma-puruSoMke nAmoMkA, una sthAnoMke nAma sahita smaraNa tathA vandana kiyA gayA hai jahA~se unhoMne nirvAraNa-padakI prApti kI hai| sAtha hI, jina sthAnoMke sAtha aise vyakti-vizeSoMkI koI dUsarI smRti khAsa taurapara jur3I huI hai aise atizaya kSetroMkA bhI ullekha kiyA gayA hai aura unakI tathA nirvANabhUmiyoMkI bhI vandanA kI gaI hai / isa bhaktipAThapara se kitanI hI aitihAsika tathA paurANika vAtoM evaM anuzrutiyoMkI jAnakArI hotI hai, aura hama dRSTise yaha pATha apanA khAsa mahatva rakhatA hai / 21. paMcaguru (parameSThi) bhakti - isakI padyasaMkhyA 7 ( 6 ) hai / isake prArambhika pAMca padyoMmeM kramazaH zrahetu, siddha, grAcArya, upAdhyAya aura sAdhu aime pA~ca guruvoM-parameSThiyoM kA stotra hai, chaTe padyameM stotrakA phala diyA hai aura ye chahoM padya sRgviNI caMdameM haiM / antakA va padya gAthA hai, jisameM arhadAdi paMca parameSThiyoM ke nAma dekara aura unheM paMcanamaskAra (grAmokAra maMtra ) ke aMgabhUta talAkara uname bhavabhavameM sukhakI prArthanA kI gaI hai| yaha gAyA prakSipta jAna par3atI hai / isa bhaktipara prabhAcandrakI saMskRta TIkA nahIM hai / 22. zrossAmi thuddhi - ( tIrthakara bhakti ) - yaha 'thosmAmi' padase prAraMbha honevAlI praSTagAthAtmaka stuti hai. jise 'titthayarabhakti' (tIrthaMkarabhakti) bhI kahate haiN| isameM vRSabhAdi- varddhamAna- paryanta catuvizati tIrthaMkaroMkI. unake nAmollekha-pUrvaka, vandanA kI gaI hai aura tIrthaMkaroMke liye jina jinavara, jinavarendra, narapravara, kevalI anantajina, lokamahita, dharmatIrthaMkara, vidhRta-raja-mala, lokodyotakara, arhanta, prahIna - jara-maraNa, lokottama, siddha, candra-nirmalatara, prAdityAdhika prabha aura sAgaramiva gambhIra jaise vizeSaraNoM kA prayoga kiyA gayA hai / aura antameM
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 . jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza unase ArogyajJAna-lAbha (nirAvaraNa athavA mohavihIna jJAnaprApti), samAdhi (dharmya-zukladhyAnarUpa cAritra), bodhi (samyagdarzana) aura siddhi (svAtmopalabdhi) kI prArthanA kI gaI hai / yaha bhaktipATha prathama padyako chor3a kara zeSa sAta padyoMke rUpameM thor3ese parivartanoM athavA pATha-bhedoMke sAtha, zvetAmbara samAjameM bhI pracalita haiM aura ise 'logassa sUtra' kahate haiN| isa sUtrameM 'logassa' nAmake prathama padyakA chAMdasika rUpa zeSa padyoMse bhinna hai-zeSa chahoM padya jaba gAthArUpameM pAye jAte haiM taba yaha anuSTubha-jaise chaMdameM upalabdha hotA hai, aura yaha bheda aise choTe graMthameM bahuta hI khaTakatA hai-khAmakara usa hAlatameM jabaki digambara sampradAyameM yaha apane gAthArUpameM hI pAyA jAtA hai / yahA~ pAThabhedoMkI dRSTise donoM sampradAyoM ke do padyoko tulanAke rUpameM rakkhA jAtA hai :-- loyassajjoyayare dhamma-titthaMkare jiNe vNde| arahaMte kittimse ca vIsaM ceva kevaliNe // 2 // --digambarapATha logassa ujjoagare dhammatitthayare jiNaM / arahate kittaissaM ca vImaM pi kevalI / / 1 / / ----zvetAmbarapATha kittiya vaMdiya mahiyA er3he logottamA jiggA siddhaa| Arogga-NANa-lAha ditu samAhiM ca me bohiM / / 7 / / ----digambarapATha kittiya vaMdiya mahiyA je e logassa uttamA siddhaa| Arugga-bohilAhaM mamAhivaramunama ditu / / 6 / / ---zvetAmbarapATha ina donoM namUnoMparame pAThaka ima stutikI sAmpradAyika sthiti aura mUlame ekatAkA acchA anubhava kara sakate haiN| ho sakatA hai ki yaha stutipATha aura bhI adhika prAcIna-sampradAya-bhedame bhI bahuta pahalekA ho aura donoM sampra. dAyoMne ise thor3e thor3ese parivartanake sAtha apanAyA ho / astu / kundakundake ye saba graMtha prakAzita ho cuke hai| 23. mulAcAra aura yaTakera-'mUlAcAra' jaina sAdhuoMke prAcAra-viSayakA eka bahuta hI mahatvapUrNa eva prAmANika graMtha hai| vartamAname digambara-sampradAyakA donoM padyoMkA zvetAmbarapATha paM0 mumbanAlajI-dvAga sampAdita 'paMcapratikramaNa' granthase liyA gayA hai /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkundakundAcArya aura unake pranthaM 66 term.wmmmxwxx 'prAcArAGga' sUtra samajhA jAtA hai / dhavalA TIkAmeM prAcArAGgake nAmase usakA namUnA prastuta karate hue kucha gAthAe~ uddhRta hai, ve bhI isa granthameM pAI jAtI haiM; jaba ki zvetAmbaroMke prAcArAGgameM ve upalabdha nahIM hai / isase bhI isa graMthako prAcArAnakI khyAti prAsa hai / isapara 'prAcAravRtti' nAmakI eka TIkA AcArya vasunandIkI upalabdha hai, jisameM isa granthako AcArAGgakA unhIM pUrvanibaddha dvAdaza adhikAroMmeM upasaMhAra (sAroddhAra) batalAyA, aura usake tathA bhApATIkAke anusAra isa grathako padyasaMkhyA 1243 haiM / vasunandI prAcAryane apanI TIkA isa granthake kartAko vaTTakerAcArya, vaTTakelcArya tathA vaTTa rakAcArya ke rUpameM ullekhita kiyA hai / pahalArUpaTIkAke prArambhika prastAvanA-vAkyameM, dUsarA veM 103, 11veM adhikAroM ke sandhivAkyoMmeM aura tImarA 7 veM adhikArake sandhi-vAkyameM pAyA jAtA hai| parantu isa nAmake kisI bhI prAcAryakA ullekha anyatra gurvAvaliyoM, paTTAvaliyoM, zilAlekhoM tathA graMthapragastiyoM AdimeM kahIM bhI dekhane nahIM pAtA; aura isaliye aitihAsika vidvAnoM evaM risarcamkAlageMke sAmane yaha prazna barAbara khar3A huaA hai ki ye vaTTakegadi nAmake kauname prAcArya haiM aura kaba hue haiM ? mUlAcArakI kitanI hI aimI purAnI hamnalikhita pratiyAM pAI jAtI haiM jinameM graMthakartAkA nAma kundakundAcArya diyA huA hai| DAkTara e0 ena0 upAdhyeko dakSiNabhAratakI aisI kucha pratiyoMko svayaM dekhanekA avasara milA hai aura jinheM, pravacanamArakI prastAvanAmeM, unhoMne quite: genuine in their appearance'--'apane rUpameM binA kimI milAvaTake bilkula asalI pratIta honevAlI' likhA hai| isake sivAya, mAggikacanda di. jaina granthamAlAmeM mUlAcArakI jo maTIka prati prakAzita huI hai usakI antima puSpikAmeM bhI mUlAcArako kundakundAcArya-praNIta' likhA hai / vaha puSpikA isa prakAra hai :____ "iti mUlAcAra-vivRttau dvAdazo'dhyAyaH / kundakundAcArya-praNItamUlA vArAkhyavivRtiH / kRtiriyaM vasunandinaH zrIzramaNasya / ' yaha saba dekhakara mere hRdaya meM khayAla utpanna huprA ki kundakunda eka bahuta * devo, mANikacandagraMthamAlAmeM prakAzita graMthake donoM bhAga naM0 16, 23 /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 jainasAhitya aura itihAsapara virAda prakAza bar3e pravartaka prAcArya hue hai-prAcArya bhaktimeM unhoMne svayaM prAcAryake liye 'pravartaka' honA bahuta bar3I vizeSatA batalAyA hai - aura 'pravartaka' viziSTa sAdhutroMkI eka upAdhi hai, jo zvetAmbara jaina samAjameM Aja bhI vyavahRta hai| ho sakatA hai ki kundakundake isa pravartakatva-guNako lekara hI unake liye yaha 'vaTakera' jaise padakA prayoga kiyA gayA ho / aura isaliye maiMne vaTTakera, vaTTakeri aura va? raka ina tInoM zabdoMke arthapara gambhIratAke sAtha vicAra karanA ucita samajhA / tadanusAra mujhe yaha mAlUma huaA ki 'vaTTaka' kA artha vartaka-pravartaka hai, 'irA' girA-vANI-sarasvatIko kahate haiM, jisakI vANIpravartikA ho-janatAko sadAcAra evaM sanmArgameM lagAne vAlI ho-use 'vaTTakera' samajhanA cAhiye / dUsare, vaTTakoM-pravartakoMmeM jo iri = giri-pradhAnapratiSThita ho athavA Iri= samartha-zaktizAlI ho use 'vaTTakeri' jAnanA caahiye| tIsare, 'vaTTa' nAma vartana-prAvaraNakA hai aura 'Iraka' preraka tathA pravartakako kahate haiM, madAcArameM jo pravRtti karAnevAlA ho usakA nAma 'va? raka' hai; athavA 'vaTTa nAma mArgakA hai, sanmArgakA jo pravartaka, upadezaka evaM netA ho use bhI 'vaTTaraka' kahate hai / aura isaliye arthakI dRSTi se ye vaTTakerAdi pada kundakundake liye bahuta hI upayukta tathA saMgana mAlUma hote haiN| Azcarya nahIM jo pravartakatva-gugaNakI viziSTatAke kAraNa hI kundakundake liye kTTa rakAcArya (pravartakAcArya) jame padakA prayoga kiyA gayA ho| mUlAcArakI kucha prAcIna pratiyoMme granyakartRtvarUpase kundakundakA spaSTa nAmollekha use aura bhI adhika puSTa karatA hai / mI vastusthitimeM suhRdUra paM0 nAthUrAmajI premIne jainamiddhAntabhAskara (bhAga 12 kiraNa 1) meM prakAzita 'mUlAcArake kartA vaTTakeri' zIrSaka apane hAlake lekhameM, jo yaha kalpanA kI hai ki, jeTTageri yA beTTakerI nAmake kucha grAma tathA sthAna pAye jAne hai, mUlAcArake kartA unhImeMse kisI beTTageri yA veTTakerI grAmake hI rahanevAle hoMge aura umaparame koNDakundAdikI taraha 'beTTakeri' kahalAne lage hoMge, vaha kucha saMgata mAlUma nahI hotI-beTTa aura vaTTa zandoMke rUpameM hI nahIM kintu bhASA tathA arthameM bhI bahuta antara hai| 'beTTa' zabda, premIjIke lekhAnumAra, choTI pahAr3I kA vAcaka kanar3I bhASAkA zabda hai aura 'geri' usa bhASAmeM galI-mohalleko * bAla-guru-vuDha-sehe gilAraNa-ghere ya khmnn-sNjuttaa| vaTTAvayagA aNNe dussIle cAvi jANittA // 3 //
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ -~~ -~ ~~- ~~ - ~ zrIkundakundAcArya aura unake prantha kahate haiM; jaba ki 'vaTTa' aura 'vaTTaka' jase zabda prAkRta bhASAke uparyukta arthake vAcaka zabda haiM aura graMthakI bhASAke anukUla par3ate haiN| graMthabharameM tathA usakI TIkAmeM peTrageri yA beTTakeri rUpakA eka jagaha bhI prayoga nahIM pAyA jAtA aura na isa graMthake kartRtvarUpameM anyatra hI usakA prayoga dekhane meM AtA hai, jisase ukta kalpanAko kucha avasara miltaa| pratyuta isake, graMthadAnakI jo prazasti mudrita pratimeM aMkita hai usameM 'zrImaTTarakAcAryakRtasUtrasya sadvidhaH' isa vAkyake dvArA 'va? raka' nAmakA ullekha hai, joki graMthakAra-nAmake ukta tInoM rUpoMmeMse eka rUpa hai aura sArthaka hai| isake sivAya, bhASA-mAhitya zrIra racanAgelI kI dRSTise bhI yaha graMtha kundakundake graMthoMke sAtha mela khAtA hai. itanA hI nahIM balki kundakundake aneka graMthoMke vAkya (gAthA tathA gAthAMza) isa prathameM usI tarahase saMprayukta pAye jAte haiM jima taraha ki kundakundake anya graMthoMme paraspara eka-dUsare graMthake vAkyoMkA svatantra prayoga dekhanemeM pAtA hai / ata: jaba taka kisI spaSTa pramANa-dvArA isa graMthake kartRtvarUpameM vaTTakerAcAryakA koI svatantra athavA pRthak vyaktitva siddha na ho jAe taba taka isa graMthako kundakundakRta mAnane aura vaTTakerAcAryako kundakundake liye prayukta huyA pravartakAcAryakA pada svIkAra karaneme koI khAsa bAdhA mAlUma nahIM hotii| yaha grantha ati prAcIna hai; ImAkI pAMcavIM zatAbdIke vidvAn prAcArya yativRSabhane, apanI tilopapaNganImeM, 'mUnAAre iriyA evaM niuNaM NirUveMti" isa vAkyake sAtha prastuta granthake kayanakA spaSTa ullekha kiyA hai / granthakI yaha prAcInatA bhI umake kundakundakRta hone meM eka sahAyaka hai-bAdhaka nahIM hai / * dekho, anekAnta varSa 2 kirasa 3.10 221 se 224 / .
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtra ke kartA kundakunda ! saba loga yaha jAnate haiM ki pracalita 'tattvArthasUtra' nAmaka mokSazAstrake kartA 'umAsvAti' AcArya haiM, jinheM kucha samaya se digambaraparamparAmeM 'umAsvAmI' nAma bhI diyA jAtA hai aura jinakA dUsarA nAma 'gRdhapicchAcArya' hai / isa bhAvakA poSaka eka zloka bhI jainasamAjame sarvatra pracalita hai aura vaha isa prakAra hai tatvArtha sUtrakartAraM gRdhrapicchopalakSitaM / vande gaNIndra saMjAtamumAsvAtimunIzvaraM / / paraMtu pAThakoMko yaha jAna kara Azcarya hogA ki jainasamAja me aise bhI kucha vidvAna ho gaye hai jo isa tattvArtha sUtrako kundakundAcAryakA banAyA huA mAnate the / kucha varSa hue, tattvArtha sUtrakI eka zvetAmbarIya TippaNI ko dekhate hue, sabame pahale mujhe isakA AbhAsa milA thA aura taba TippaNIkArake usa likhane para bar3A hI Azcarya huA thA / TippaNI antameM tattvArtha sUtrake kartRtva kpiyameM 'durvAdApahAra' nAmase kucha padya dete hue likhA hai : " parametAvacaturaiH kartavyaM zRNuta vacmi savivekaH / zuddho yo'sya vidhAtA sadUSaNIyo na kenApi // 4 yaH kurUMdakuMdanAmA nAmAMtarito nirucyate kaizcit / jJeyo'nyaeva so'smAtspaSTamumAsyAtiriti viditAt
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtrake kartA kundakunda 103 TippaNI-"evaM cAkarNya vAcako chu mAsvAtidigaMbaro ninhava iti kecinmAvadannadaHzikSArtha parametAvacaturairitipadya bra mahe zuddhaH satyaH prathama iti yAvadyaH kopyasya pranthasya nirmAtA sa tu kenApi prakAreNa na niMdanIya etAvazcaturvidheyamiti / tarhi kudakuda evaitatprathama karjeti saMzayApAhAya spaSTa jhApayAmaH yaH kudakudanAmetyAdi ayaM ca paratIrthikaiH kudakuda iDAcAryaH padyanaMdI umAsvAtirityAdinAmAMtarANi kalpayitvA paThyate so'smAtprakaraNakartu rumAsvAtirityeva prasiddhanAmnaH sakAzAdanya eva jJeyaH kiM punaH punarvedayAmaH / " ____ isameM apane sampradAya-vAloMko do bAtoMkI zikSA kI gaI hai-eka to yaha ki isa tattvArthasUtrake vidhAtA vAcaka umAsvAtiko koI digambara athavA ninhava na kahane pAe, aisA catura puruSoMko yatna karanA cAhiye / dUsare yaha ki kundakunda, iDAcArya, padmanaMdI, aura umAsvAti ye eka hI vyakti ke nAma kalpita karake jo loga isa granthakA asalI athavA AdyakartA kundakundako batalAte haiM vaha ThIka nahI, vaha kundakunda hamAre isa tattvArthamUtrakarnA prasiddha umAstrAnime bhinna hIvyakti hai| ___ isa parame mujhe yaha khayAla huA thA ki gAyada paTTAvali-vagita kundakundake nAmoM ko lekara vimI dantakathAke AdhAra para hI yaha kalpanA kI gaI hai / aura isa liye meM usI vaktame isa viSayakI khojame thA ki digambara-mAhityameM kisI jagaha para kundakundAcAryako ima tanvArthamUtrakA kartA likhA hai yA nhiiN| khoja karane para bambaIke ailaka-pannAlAlasarasvatIbhavaname 'arhatsUtravRtti' nAmakA eka graMtha upalabdha hamA, jo ki tatvArthamUtrakI TIkA hai-'siddhAnta sUtravRtti' bhI jisakA nAma hai-aura jige 'rAjendramauli nAmake bhaTTArakane racA hai / imameM tanvArthamUtrako spaSTatayA kundakundAcAryakI kRti likhA hai; jaisA ki isake nimna vAkyoMse prakaTa hai:___ "zratha arhatsUtravRttimArabhe / tatrAdau maMgalAdyAni maMgalamadhpAni maMgalAntAni ca zAstrANi prathyate / tadasmAkaM vidhnaghAtAya asmadAcAryo bhagavAn kunda-kundamuniH sveSTadevatAgaNotkarSakIrtanapUrvaka tatsvarUpavastunidezAtmakaM ca ziSTAcAraviziSTaSTajIvavAda siddhAntIkRtya tadguNopa
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza labdhiphalopayogyavandanAnukUlavyApAragarbhamaMgalamAcarati mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAM / jJAtAraM vizvatattvanAM vaMde tadguNalabdhaye // ____etadguNopalakSitaM samavasatAvupadizaMtaM bhagavaMtamahadAkhyaM kevalinaM tadguNAnAM netRtva-bhetRtva-jJAtRtvAdInAM samyagupalabdhaye vaMde nato'smi / / sUtra // "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / / " atra bahuvacanatvAtsamudAyArthaghAtakatvena trayANAM samudAyo mokssmaargH|" "iti tattvArthAdhigame mokSazAstra siddhAntasUtravRttau dshmo'dhyyaay.||10|| "mUlasaMghabalAtkAragaNe gacche girAM zubhe / / rAjeMdramauli-bhaTTArkaH sAgatya paTTarADimAM / vyaracInakudakudAryakRtasUtrArthadIpikAm / / " jahA~ taka maiMne janasAhityakA anveSaNa kiyA hai aura tattvArthamUtrakI bahutasI TIkAoMko dekhA hai, yaha pahalA hI graMtha hai jisameM tattvArthamUtrakA kartA 'umAsvAti' yA gRdhrapicchAcAryako na likha kara 'kundakunda muniko likhA hai / yaha grantha kaba banA athavA rAjeMdramaulikA Astitva samaya kyA hai, isakA abhI taka kucha ThIka patA nahIM cala sakA-itanA to spaSTa hai ki pApa mUlasaMgha-sarasvatIgacchake bhaTTArakatathA sAgatyapaTTake AdhIzvara the| hA~; ukta zvetAmbara TippariNakAra ratnasiMhake samayakA vicAra karate hue, rAjeMdramaulibha0kA samaya saMbhavata. 14vIM zatAbdI yA usase kucha pahale-pIche jAna par3atA hai| mAlUma nahI bhaTTArakajIne kisa AdhAra para isa tattvArthasUtra ko kundakundAcAryakI kRti batalAyA hai ! upalabdha prAcIna sAhitya parase to isakA kucha bhI samarthana nahIM hotaa| ho sakatA hai ki paTTAvalI (gurvAvali)-varNita kundakundake nAmoMmeM gRddha picchakA nAma dekha kara bhora yaha mAlUma karake ki umAsvAtikA dUsarA nAma 'gRpicchAcArya' hai, mApane kundakunda * tato'bhavatpaMcasunAmadhAmA zrIpAnaMdI municakravartI // - prAcAryakundakundAlyo vakragIvo mahAmatiH / * enAcAryoM gRdhapiccha: pavananvIti tanyate / nndisNpvilii.|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtrake kartA kundakunda 105 aura umAsvAti donoMko eka hI vyakti samajha liyA ho aura isIliye tatvArthasUtrake kartRtvarUpase kundakundAcAryakA nAma de diyA ho / yadi aisA hai, aura isIkI sabase adhika saMbhAvanA hai, to yaha spaSTa bhUla hai| donoMkA vyaktitva eka nahIM thaa| umAsvAti kundakundake vaMzameM eka jude hI prAcArya hae hai, aura ve hI gRdhrAMkhoMkI pIchI rakhane me gRdhapiccha kahalAte the| jaisA ki kucha zravaNabelgolake nimna zilAlekhoMme bhI pAyA jAtA hai : zrIpadmanandItyanavadhanAmA hyAcAryazabdAttarakoNDakundadvitIyamAsIdabhidhAnamudyacaritrasaMjAtasucAraNaddhiH / / abhUdumAsvAtimunIzvarA'sAvAcAryazabdottaragRdhU piJchaH / tadanvaye tatsadazo'sti nAnyastAtkAlikAzeSapadArthavedI / tadIyavaMzAkarataH prasiddhAdabhUdadoSA yatiratnamAlA / babhau yadantarmaNivanmunIndrassa kauNDakundoditacaMDadaMDa: abhUdumAsvAtimuniH pavitra vaMze tadIye sakalArthavedI sUtrIkRtaM yena jinapraNItaM zAstrArthajAtaM munipuMgavena saprANisaMrakSaNAsAvadhAno babhAra yogIkilagRddhapakSAn / tadAprabhRtyeva budhAyamAhurAcAryazabdottaragRddhapiJcha / yahA~ zilAlekha naM0 47 meM kundakundakA dUsarA nAma 'padmanaMdI' diyA hai aura isI kA ullekha dUsare zilAlekhoM AdimeM bhI pAyA jAtA hai| bAkI paTTAvaliyoM (gurvAvaliyo) meM jo gRddha piccha, elAcArya aura vakragrIva nAma adhika diye haiM unakA samarthana anyatra se nahIM hotA / gRddhapiccha (umAsvAti) kI taraha elAcArya aura vakrIva nAmake bhI dUsare hI prAcArya ho gaye hai| aura isa liye paTTAvalI kI yaha kalpanA bahuta kucha saMdigdha nathA Apatti ke yogya jAna par3atI hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ umAsvAti yA umAsvAmI ? digambara sampradAya meM tattvArthasUtrake karttAkA nAma Ajakala Ama taurame 'umAsvAmI' pracalita ho rahA hai| jitane grantha aura lekha grAma taurame prakAzita hote haiM aura jinameM kisI na kisI rUpame tattvArthasUtrake kartAkA nAmollekha karanekI jarUrata par3atI hai una sabameM prAyaH umAsvAmI nAmakA hI ullekha kiyA jAtA hai; balki kabhI-kabhI to prakAzaka athavA sampAdaka jana 'umAsvAti' kI jagaha 'umAsvAmI' yA 'umAsvAmi' kA saMzodhana taka kara DAlate haiM / tattvAryasUtrake jitane saMskaraNa nikale hai una sabameM bhI granthakartAkA nAma umAsvAmI hI prakaTa kiyA gayA haiM / pratyuta isake, zvetAmbara sampradAyameM granthakartAkA nAma pahale hI umAsvAti' calA AtA hai aura vahI isa samaya prasiddha hai / aba dekhanA yaha hai ki ukta granthakartAkA nAma vAstava meM umAsvAti thA yA umAsvAmI aura usakI upalabdhi kahA~se hotI hai / khoja karanese isa viSaya meM digambara sAhityame jo kucha mAlUma huA hai use pAThakoMke avalokanArthaM nIce prakaTa kiyA jAtA hai (1) zravaNabelagolake jitane zilAlekhoM meM prAcArya mahodayakA nAma AyA hai una sabameM ApakA nAma 'umAsvAti' hI diyA hai / 'umAsvAmI' nAmakA ullekha kisI zilAlekhameM nahIM pAyA jaataa| udAharaNa ke liye kucha avataraNa nIce diye jAte haiM
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ umAsvAti yA umAsvAmI? abhUdumAsvAtimunIzvaro'sAvAcAryazabdottaragRddhapichaH / -zilAlekha naM0 47 zrImAnumAsvAtirayaM yatIzastatvArthasUtraM prakaTIcakAra / -zi0 naM0 105 abhUdumAsvAtimuniH pavitre vaMze tadIye sklaarthvedii| sUtrIkRtaM yena jinapraNItaM zAstrArthajAtaM munipugavena // -zi0 naM0 108 ina zilAlekhoMmeM pahalA zilAlekha zaka saMvat 1037 kA, dUsarA 1320 kA aura tIsarA 1355 kA likhA huA hai| 47veM zilAlekhavAlA vAkya 40, 42, 43 aura 50 nambarake zilAlekhoMmeM bhI pAyA jAtA hai| isase spaSTa hai ki Ajase AThasau varSase bho pahalese digambara sampradAyameM tatvArthamUtrake kartAkA nAma 'u mAsvAti' pracalita thA aura vaha usake bAda bhI kaI sau varSa taka barAbara pracalita rahA hai| sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki unakA dUsarA nAma gRdhrapiJchAcArya thA / vidyAnanda svAmIne bhI, apane 'ilokavArtika' meM, isa pichale nAmakA ullekha kiyA hai / (2) 'prigrephiyA karNATikA' kI 8 vI jildameM prakAzita 'nagara' tAlluke 46 ve zilAlekhama bhI 'umAsvAti' nAma diyA hai tattvArthasUtrakAramumAsvAtimunIzvaram / zrutakevalidezIyaM vandehaM guNamandiram // (3) nandimaGghakI 'gurvAvalI me bhI tatvArthamUtrake kartAkA nAma 'umAsvAti' diyA hai / yathA tattvArthasUtrakartRtvaprakaTIkRtasanmatiH / umAsvAtipadAcAryo mithyAtvatimirAMzumAncha / jainasiddhAntabhAskarakI 4thI kiraNameM prakAzita zrIzubhacandrAcAryakI gurvAvalImeM bhI yahI nAma hai aura yahI vAkya diyA hai aura ye zubhacandrAcArya vikrama kI 16 vIM aura 17 vIM zatAbdImeM ho gaye haiN| * dekho janahitaiSI bhAga 6 aGka 7-8 /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 jainasAhitya aura itihAsapara virAda prakAza (4) nandisaGghakI 'paTTAvalI' meM bhI kundakundAcAryake bAda chaThe nambara para 'umAsvAti' nAma hI pAyA jAtA hai| (5) bAlacandra munikI banAI huI tatvArthasUtrakI kanaDI TIkA bhI 'umAsvAti' nAmakA hI samarthana karatI hai aura sAtha hI usameM 'gRdhrapiJchAcArya' nAma bhI diyA huA hai / bAlacandra muni vikramakI 13 vIM zatAbdIke vidvAn haiN| (6) vikramakI 16vIM zatAbdIse pahale kA aisA koI anya athavA gilA. lekha prAdi abhI taka mere dekhane meM nahIM pAyA jisameM tatvArthasUtrake kartAkA nAma 'umAsvAmI' likhA ho / hA~, 16vIM zatAbdIke bane hue zrutasAgarasUrike granthoMmeM isa nAmakA prayoga jarUra pAyA jAtA hai| zrutasAgarasUrine apanI zrutasAgarI TIkAmeM jagaha-jagaha para yahI (umAsvAmI) nAma diyA hai aura 'paudAryacintAmaNi' nAmake vyAkaraNa granthameM 'zrImAnumAprabhuranantarapUjyapAdaH' ima vAkyameM prApane 'umA' ke sAtha 'prabhu' zabda lagAkara aura bhI sApha taurame 'umAsvAmI' nAmako sUcita kiyA hai / jAna par3atA hai ki 'umAsvAti' kI jagaha 'umAsvAmI' yaha nAma zrutasAgaramUrikA nirdeza kiyA huA hai aura unake samaya se hI yaha hindI bhASA Adike granthoMmeM pracalita huA hai / aura aba isakA pracAra itanA bar3ha gayA ki kucha vidvAnoMko usake viSayameM bilakula hI viparyAsa ho gayA hai aura ve yahA~taka likhanekA sAhasa karane lage hai ki tattvArthamUtrake kartAkA nAma digambaroMke anusAra 'umAsvAmI' aura zvetAmbaroMke anusAra 'umAsvAti' hai / (7) merI rAyameM, jaba taka koI prabala prAcIna pramANa isa bAtakA upalabdha na ho jAya ki 16 vIM zatAbdIse pahale bhI 'umAsvAmI' nAma pracalita thA, taba taka yahI mAnanA ThIka hogA ki prAcArya mahodayakA asalI nAma 'umAsvAti' tathA isakA nAma 'gRddhapicchAcArya' thA aura 'umAsvAmI' yaha nAma zrutasAgara sUrikA nirdeza kiyA huA hai / yadi kisI vidvAna mahAzayake pAsa isake viruddha koI pramANa maujUda ho to unheM kRpAkara use prakaTa karanA caahiye| desI, kAryasUtrake aMgrejI anuvAdakI prastAvanA :
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtrakI utpatti umAsvAtika tattvArthamUtra para 'tattvaratnapradIpikA' nAmakI eka kanaDI TIkA bAlacandra munikI banAI huI hai, jise 'tattvArtha-nAparya-vRni' bhI kahate haiN| isa TIkA kI prastAvanAmeM natvArthasUtrakI utpatti jima prakArase batalAI hai usakA saMkSipta sAra isa prakAra hai :- "maurASTra dezake madhya Urjayantagirike nikaTa girinagara (jUnAgar3ha) nAmake patanameM Asanna bhavya svahitArthI, dvijakulotpanna, zvetAmbarabhakta aimA siddhayya' nAmakA eka vidvAn zvetAmbara matake anukUla sakala zAstrakA jAnanevAlA thaa| usane 'darzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' yaha eka mUtra banAyA aura usa eka pATiye para liva chodd'aa| eka samaya caryArtha zrIgRddhapicchAcArya 'umAsvAti' nAmake dhAraka munivara vahA~ para Aye aura unhoMne AhAra leneke pazcAt pATiyeko dekhakara usame ukta sUtrake pahale 'samyak' zabda jor3a diyaa| jaba vaha (siddhayya) vidvAn bAharase apane ghara AyA aura usane pATiye para 'samyak' zabda lagA dekhA to usane prasanna hokara apanI mAtAse pUchA ki, kisa mahAnubhAvane yaha zabda likhA hai / mAtAne uttara diyA ki eka mahAnubhAva nirgranthAcAryane yaha banAyA hai / isa para vaha giri aura araNyako DhUDhatA huA unake AzramameM pahu~cA ora bhaktibhAvase namrIbhUta ho kara ukta muni * yaha TIkA pArAke jainasiddhAnta-bhavanameM devanAgarI akSaroM meM maujUda hai|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza mahArAjase pUchane lagA ki AtmAkA hita kyA hai ? ( yahA~ prazna aura isake bAdakA uttara-pratyuttara prAyaH saba vahI hai jo 'sarvArthasiddhi' kI prastAvanAmeM zrIpUjyapAdAcAryane diyA hai / ) munirAjane kahA 'mokSa' hai| isa para mokSakA svarUpa aura usakI prAptikA upAya pUchA gayA jisake uttararUpameM hI isa granthakA avatAra huA hai| isa taraha eka zvetAmbara vidvAnke praznapara eka digambara AcAryadvArA isa tatvArthasUtrakI utpatti huI hai, aimA ukta kathanase pAyA jAtA hai / nahIM kahA jA sakatA ki utpattikI yaha kathA kahA~ taka ThIka hai / para itanA jarUra hai ki yaha kathA sAtasau varSase bhI adhika purAnI hai; kyoMki ukta TIkAke kartA bAlacaMdra muni vikrama kI 13 vIM zatAbdIke pUrvArdha meM ho gaye hai / unake guru 'nayakIti' kA dehAnta zaka saM0 1066 (vi0 saM0 1234) meM huaA thA / mAlUma nahIM ki isa kanar3I TIkAme pahaleke aura kisa granthame yaha kathA pAI jAtI hai / tattvArthamUtrakI jitanI TIkAe~ ima mamaya upalabdha haiM uname sabase purAnI TIkA 'sarvArthamiddhi' hai / parantu usameM yaha kathA nahIM hai| umakI prastAvanAme sirpha itanA pAyA jAtA hai ki kimI vidvAnke praznapara isa mUla grantha (tatvArthasUtra) kA avatAra huA hai / vaha vidvAn kauna thA, kisa sampradAyakA thA, kahAMkA rahanevAlA thA aura use kisa prakArase granthakartA prAcAryamahodayakA paricaya tathA samAgama prApta huaA thA, ina saba bAtoMke viSayameM ukta TIkA mauna hai| yathA--- "kazcidbhavyaH pratyAsannaniSThaH prajJAvAn svahitamupalipmuvivikta paramaramye bhavyasatvavizrAmAspade kvacidAzramapade muniparipagamadhye sannipaNmaNa mUrtamiva mokSamArgamAvAgvisarga vapuSA nirUpayantaM yuktyAgamakuTAlaM parahitapratipAdanakakAryamAryaniSevyaM nirgranthAcAryavaryamupamadya mavinayaM paripRcchanisma, bhagavan ! kiMkhalu prAtmano OM dekho zravaNabelagolastha zilAlekha naM0 82 / + isa padakI vRttimeM prabhAcandracAryane praznakartA bhavyapuruSakA nAma diyA hai jo pAThakI azuddhise kucha galatasA ho rahA hai, aura prAyaH siddhayya' hI jAna par3atA hai|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Amr tatvArthasUtrakI utpatti hitaM syAditi / sa Aha mokSa iti / sa eva punaH pratyAha kiM svarUpo'sau mokSaH kazcAsya prAptyupAya iti / AcArya aah......|" saMbhava hai ki isa mUlako lekara hI kisI dantakathAke AdhAra para ukta kathAkI racanA kI gaI ho; kyoMki yahAM praznakartA aura prAcArya mahodayake jo vizeSaNa diye gaye haiM prAyaH ve saba kanar3I TIkAmeM bhI pAye jAte haiN| sAtha hI praznottarakA DhaMga bhI donoMkA eka sA hI hai / aura yaha sambhava hai ki jo bAta sarvArthasiddhi me saMketa rUpame hI dI gaI hai vaha bAlacandra muniko guru paramparAme kucha vistArake sAtha mAlUma ho aura unhoMne use lipibaddha kara diyA ho; athavA kimI dUsare hI granthase unheM yaha maba vizeSa hAla mAlUma huA ho| kucha bhI ho, bAta naI hai jo abhI taka bahutoMke jAnane meM na AI hogI aura isameM natvArthamUtrakA samanvaya digambara aura zvetAmbara donoM hI sampradAyoMke sAtha sthApita hotA hai / sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki usa samaya donoM sampradAyome Aja kala-jaisI khIcAtAnI nahI thI aura na eka dUmareko ghRNAkI dRSTise dekhatA thA / * zrutamAgarI TIkAme bhI imA mUlakA prAyaH anumaraNa kiyA gayA hai aura ise sAmane rakhakara hI granthako utyAnikA likhI gaI hai| sAtha hI, itanA vizepa hai ki usameM praznakartA vidvAnkA nAma 'dvaipAyaka' adhika diyA hai / kanar3I TIkAvAlI aura bAteM kucha nahIM dI / yaha TIkA kanar3I TIkAse kaI sau varSa vAda kI banI huI hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vivAdApanna hai, aura usakI yaha vivAdApannatA TippaNameM sAtaveM adhyAyake ukta 31veM sUtrake na honese aura bhI adhika bar3ha jAtI hai; kyoMki isa sUtra para bhASya bhI diyA huA hai, jisakA TippaNakArake sAmanevAlI usa bhASyapratimeM honA nahIM pAyA jAtA jisapara ve vizvAsa karate the, aura yadi kisI pratimeM hogA bhI to use unhoMne prakSipta samajhA hogA / anyathA yaha nahIM ho sakatA ki jo TipparaNakAra bhASyako mUla-cUla-sahita tattvArthasUtrakA bAtA (rakSaka) mAnatA ho vaha bhASyatakake sAthameM vidyamAna hote hue usake kisI sutrako chor3a deve / / (4) bar3ha hue katipaya sUtroMke sambandhameM TippaNIke kucha vAkya ima prakAra hai: (ka) "kecittvAhArakanirdezAtpUrva "taijasamapi" iti pAThaM manyate, naivaM yuktaM tathAsatyAhArakaM na labdhijamiti bhramaH samutpadyate, AhArakasya tu labdhireva yoniH." (kha) "kecittadharmA vaMzetyAdisUtraM na manyate tadasata / 'ghammA vaMsA selA aMjanariThThA maghA ya mAghabaI, nAmehi puDhavIo chattAichanamaMThAgA' ityaagmaan|" (ga) "kecijaDA: 'ma dvividhaH' ityAdi sUtrANi na manyate / ' ye tInoM vAkya prAyaH digambara AcAryokA lakSya karake kahe gaye hai| pahale vAkya meM kahA hai ki kucha loga pAhArakake nizAtmaka mUtra meM pUrva hI "taijasamapi" yaha mUtra pATa mAnate haiM, paraganu yaha ThIka nahIM; kyoMki gaMmA hone para grAhAraka zarIra labdhijanya nahIM aimA bhrama utpanna hotA hai, aAhArakakI no labdhi hI yAni hai / ' dUsare vAkyama batalAyA hai ki kucha loga 'dharmA vaMzA' ityAdi mUtra ko jo nahIM mAnate haiM vaha ThIka nahIM hai / sAtha hI, ThIka na hone ke heturUpameM narakabhUmiyoMke dUsare nAmoMvAlI eka gAthA dekara likhA hai ki 'caki Agamame narakabhUmiyoMke nAma tathA mamthAnake ullakhavAlA yaha vAkya pAyA jAtA hai, isaliye ina nAmoMvAle mUtra ko na mAnanA ayukta hai|' parantu yaha nahIM batalAyA ki jaba mUtra kAgne 'ratnaprabhA' prAdi nAmoke dvArA mapta narakabhUmiyoMkA ullekha pahale hI sUtra meM kara diyA hai taba unake liye yaha kahA~ lAz2imI AtA hai ki ve una narakabhUmiyoMke dUsare nAmoMkA bhI ullekha eka dUsare mUtra-dvArA kreN|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAdhigamasUtrakI eka saTippaNa prati 115 - isase TipparakArakA yaha hetu kucha vicitrasA hI jAna par3atA hai| dUsare prasiddha zvetAmbarAcAryone bhI ukta 'dharmAvaMzA' nAmaka sUtra ko nahIM mAnA hai, aura isaliye yaha vAkya kucha unheM bhI lakSya karake kahA gayA hai| tIsare vAkya meM una zracAyaka 'jaDabuddhi' ThaharAyA hai jo "sadvividhaH" ityAdi sUtroMko nahIM mAnate haiM !! yahAM 'prAdi' zabdakA abhiprAya 'anAdirAdimAMzca' 'rUpiSvAdimAna,' 'yogopayogI jIvaMSu' ina tIna sUtroMse hai jinheM 'sadvividhaH ' sUtra sahita digamvarAcArya sUtrakArakI kRti nahIM mAnate haiM / parantu ina cAra sUtroM meM 'sadvividhaH' sUtrako to dUsare zvetAmbarAcAryoMne bhI nahIM mAnA hai / aura isaliye kasmAt 'jaDA' padakA ve bhI nizAnA vana gaye haiM ! una para bhI buddhi hone kA Aropa lagA diyA gayA hai !! isameM zvetAmbaroMmeM bhAgya-mAnya-sUtrapAThakA viSaya aura bhI adhika vivAdApanna ho jAtA hai aura yaha nizcitarUpame nahI kahA jA sakatA ki usakA pUrNa evaM yathArtha rUpa kyA hai| jaba ki sarvArthasiddhi-mAnya sUtrapATha ke viSaya meM digamvarAcAyome paraspara koI matabheda nahIM hai / yadi digambara sampradAyame sarvArthasiddhise pahale bhAgyamAnya athavA koI dUsarA sUtrapATha mha huA hotA aura sarvArthasiddhikAra ( zrI pUjyapAdAcArya ) ne usameM kucha ulaTaphera kiyA hotA to yaha sambhava nahIM thA ki digambara yAtrAyami sUtrapATha sambandhameM paraspara koI matabheda na hotA / zvetAmbarAMmaM bhayamAnya pAThake viSaya meM matabhedakA honA bahudhA bhAvya pahale kisI dUsare sutrapATake astitva grathavA pracalita hone ko sUcita karatA hai / (5) dasave adhyAyake eka digambara nutrake sambandha me TipparagakArane isa prakAra likhA hai "kecittu 'AviddhakulAla cakravavyapagatale pAlAMbuvaderaNDabIjavadagnizikhAvaca' iti navyaM sUtraM prakSipanti tanna sUtrakArakRtiH, 'kulAlacakre dolAyAmipau cApi yatheSyate' ityAdizlokaiH siddhasya gatisvarUpaM prokta meva, tataH pAThAntaramapArthaM / " arthAt -- kucha loga 'AviddhakulAlacakra' nAmakA nayA sUtra prakSipta karate haiM, - vaha mUtrakArakI kRti nahI hai / kyoMki 'kulAlacakre dolAyAmipau cApi yathe
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 jaimasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vyate' ityAdi zlokoMke dvArA siddhagatikA svarUpa kahA hI hai, isaliye ukta sUtrarUpase pAThAntara nirarthaka hai / yahA~ 'kulAlacake' ityAdirUpase jina ilokoM kA sUcana kiyA hai ve ukta sabhASyatattvArthAdhigamasUtrake antameM lage hue 32 ilakoMmeMse 10, 11, 12, 14 nambarake zloka haiM, jinakA viSaya vahI hai jo ukta sUtrakA- -- ukta sUtrameM variMgata cAra udAharaNoMko alaga-alaga cAra zlokoMmeM vyakta kiyA gayA hai| aisI hAlatameM ukta sUtrake sUtrakArakI kRti hone meM kyA bAdhA AtI hai use yahA~ para kucha bhI spaSTa nahI kiyA gayA hai| yadi kisI bAtako zlokameM kaha dene mAtrase hI usa AzayakA sUtra nirarthaka ho jAtA hai aura vaha sUtrakArakI kRti nahI rahatA, to phira 22veM zlokameM 'dharmAstikAyasyAbhAvAt sa hi heturgateH paraH ' isa pATha ke maujUda hote hue TippaNakArane "dharmAstikAyAbhAvAt " yaha sUtra kyoM mAnA ? - use sUtrakArakI kRti honese inakAra karate hue nirrathaka kyoM nahIM kahA ? yaha prazna paidA hotA hai, jisakA koI bhI samucita uttara nahIM bana sakatA / isa taraha to dasaveM adhyAyake prathama chaha sUtra bhI nirrathaka hI Thaharate haiM; kyoMki unakA saba viSaya ukta 32 zlokoMke prArambhake 6 zlokoM meM AgayA haiunheM bhI sUtrakArakI kRti na kahanA cAhiye thA / zrataH TippaNakArakA ukta tarka niHsAra hai - usame usakA abhISTa siddha nahI ho sakatA, arthAt ukta digambara sUtra para koI Apatti nahIM A sakatI / pratyuta isake, usakA sUtrapATha usI ke hAthoM bahuta kucha prApattikA viSaya bana jAnA hai / (6) ima saTippaNa pratike kucha sUtroMmeM thor3AsA pATha bheda bhI upalabdha hotA -jaise ki tRtIya adhyAyake 10ve sUtrake zurU meM 'tatra' zabda nahIM hai vaha digambara sUtrapAThakI taraha 'bharatahaimavata harivideha' meM hI prArambha hotA hai / aura chaThe adhyAya ke chaThe (di0 5 veM sUtrakA prArambha ) ' indriyakapAyatratakriyAH ' padame kiyA gayA hai, jaise ki digambara sUtrapAThameM pAyA jAtA hai aura siddhasena tathA haribhadrakI kRtiyoMmeM bhI jise bhAvyamAnya sUtrapAThake rUpameM mAnA gayA hai; parantu baMgAla ezayATika sosAiTIke ukta saMskaraNameM usake sthAnapara 'atratakaSAyedriyakriyAH ' pATha diyA huA hai aura paM0sukhalAlajIne bhI apane anuvAdameM umI ko svIkAra kiyA hai, jisakA kAraNa isa sUtra ke bhASyameM 'amrata' pAThakA prathama
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ datefferent eka saTippaNa prati 110 honA jAna par3atA hai aura isaliye jo bAdameM bhASyake vyAkhyAkramAnusAra sUtrake sudhArako sUcita karatA hai / (7) digambara sampradAya meM jo sUtra zvetAmbarIya mAnyatAkI apekSA kamatI - bar3hatI rUpameM mAne jAte haiM athavA mAne hI nahIM jAte unakA ullekha karate hue Tippara meM kahIM-kahIM apazabdoM kA prayoga bhI kiyA gayA hai / arthAt prAcIna digambarAcAryoko 'pAkhaMDI' tathA 'jaDabuddhi' taka kahA gayA hai / yathA nanu- brahmottara- kApiSTha- mahAzukra- sahasrAreSu neMdrotpattiriti paravAdimatametAvataiva satyAbhimatamiti kazcinmA va yAtkila pAkhaMDinaH svakapolakalpita buddhacaiva SoDaza kalpAnprAhuH, noceddazA paMcapoDazavikalpA ityeva spaSTa sUtrakAro'sUtrayiSyadyathAkhaMDanIyo ninhavaH / " 'kecijjaDA : 'prahANAmekaM' ityAdi mUlasUtrAnyapi na manyante candrAafari mithaH sthitibhedostItyapi na pazyanti / " isase bhI adhika apazabdoMkA jo prayoga kiyA gayA hai usakA paricaya pAThakoM ko Age calakara mAlUma hogA / (8) dasaveM adhyAya ke anta meM jo puSpikA ( antima sandhi ) dI hai va isa prakAra hai " iti tatvArthAvagamerhatpracanasaMgrahe mokSaprarUpaNAdhyAyo dazamaH / 0225 paryaMtamAditaH / samAptaM caitadumAmvAtivAcakasya prakaraNApacazatI kartu : kRtistattvArthAdhigamaprakaraNaM // " isameM mUla tattvArthAdhigamasUtra kI grAdyantakArikAoM sahita grathasaMkhyA 225 zlokaparimANa dI hai aura usake racayitA umAsvAtiko zvetAmbarIya mAnyatAnumAra pAMcamI prakaraNoMkA athavA 'prakaraNapaMcazatI kA kartA sUcita kiyA hai, jinameM se athavA jisakA eka prakaraNa yaha 'tattvArthAdhigamasUtra' hai / (e) ukta puSpikAke anantara 6 padya diye haiM, jo TippaNakArakI khudakI kRti haiM / unameM prathama sAta padya durvAdApahArake rUpa meM haiM aura zeSa do padya aMtima maMgala tathA TipparakAra ke nAmasUcanako liye hue haiM / ina pichale padyoke pratyeka caraNake dUsare akSarako kramazaH milAkara rakhaneme "ratnasiMho jinaM vaMde" aisA vAkya upalabdha hotA hai, aura isIko TipparaName " ityantimagAthAdvaya rahasyaM "
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza padake dvArA pichale donoM gAthA - padyoMkA rahasya sUcita kiyA hai / ve donoM padya isa prakAra haiM suranaranikaraniSevyo / nUnapayodaprabhAruciradehaH / siMdhunirAjo | mahodayaM dizati na kiyadbhyaH ||8|| vRjinopatApahArI / sanaMdimaciccakora caMdrAtmA / 3 bhAvaM bhavinAM tanvanmude na saMjAyate kepAM // 6 // isase spaSTa hai ki yaha TippaNa 'ratnasiMha' nAmake kisI zvetAmvarAcAryakA banAyA huA hai | zvetAmvarasampradAya me 'ratnasiMha' nAmake aneka sUri-prAcArya ho gaye haiM, parantu uname isa TippaNake racayitA kauna hai, isakA ThIka patA mAlUma nahIM ho sakA kyoMki 'jainagraMthAvalI' aura 'jaina sAhityano saMkSipta itihAsa' jaise graMthoMmeM kisI bhI ratnasiMhake nAmake sAtha isa TippaNa granthakA koI ullekha nahI hai / aura isake liye inake samaya-sambandhamaM yadyapi abhI nizcita rUpase kucha bhI nahIM kahA jA sakatA, phira bhI utanA to spaSTa hai ki ye vikramakI 12 vI 12 vI zatAbdI ke vidvAn grAcArya hemacandra ke bAda hue hai, kyoMki inhoMne apane eka TappA hamake kopakA pramANa 'iti hemaH' vAkyake sAtha diyA hai / sAtha hI, yaha bhI spaSTa hI hai ki inameM sAmpradAyika kUTTaratA bahuta bahIcar3hI thI aura vaha sabhyatA tathA ziSTatAko bhI uttama gaI thI, jisakA kucha anubhava pAThakoM ko agale paricaya prApta ho sakegA / (10) ukta donoM padyoMke pUrva me jo 7 padya diye hai aura jinake anta meM " iti durvAdApahAraH " likhA hai unapara TippaNakArakI svopajJa TippaNI bhI hai | yahA unakA kramazaH TippaNI-mahita kucha paricaya karAyA jAtA hai:prAgavaitaddakSiNabhapaNagaraNAdAsyamAnamiva matvA / trAtaM samUlacUlaM sa bhAdhyakArazciraM jIyAta // 1 // Tippa - "dakSiNa saralAdArAviti haimaH / zradakSiNA asaralA: * ina donoM padyoMke anta meM "zreyo'stu" aisA zrAzIrvAkya diyA huA hai / + "dakSiNe saralAdArI" yaha pATha amarakozakA hai, use 'iti haimaH' likhakara hemacandrAcArya koSakA prakaTa karanA TipparakArakI vicitra nItiko sUcita karatA hai /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtrakI eka saTippaNa prati 116 svavacanasyaiva pakSapAtamalinA iti yAvatta eva bhaSaNAH kukurAsteSAM gaNarAdAsyamAnaM grahiSyamAnaM svAyattIkariSyamANamiti yAvattathAbhUtamivaitattattvArthazAstraM prAgeva pUrvameva matvA jJAtvA yeneti zeSaH saha mUlacUlAbhyAmiti samUlacUlaM jAtaM rakSitaM sa kazcid bhASyakAro bhASyakartA ciraM dIrgha jIyAjayaM gamyAdityAzIrvacosmAkaM lekhakAnAM nirmalagraMtharakSakAya prAgyacanacaurikAyAmazakyAyeti / " bhAvArtha-jisane isa nattvArthazAstrako apane hI vacanake pakSapAtame malina anudAra kuttoMke samUhoM-dvArA grahIpyamAna-jamA jAnakara--yaha dekhakara ki aisI kunA-prakRtike vidvAn loga ise apanA athavA apane sampradAyakA banAne vAle haiM--pahale hI ima zAstrakI mUla-cUla-mahita rakSA kI hai-ime jyoMkA tyoM zvetAmbara-mampradAya ke umAmbAnikI kRtirUpa meM hI kAyama rakkhA hai--vaha bhASyakAra ( jisakA nAma mAlUma nahIM* ) cirajIva hove--cirakAla taka jayako prApta hove----omA hama TippagAkAra-jaise lekhakoMkA usa nirmala granthake rakSaka tathA prAcIna-vacanokI corIme asamartha ke prati grAgIrvAda hai| pUrvAcAryakRtarapi kavicauraH kiMcidAtmasAnkRtvA / vyAkhyAna yati navInaM na tatsamaH kazcidapi pizunaH / / 2 / / Tippa-"atha ye kaMcana durAtmAna: sUtravacana caurAH svamanIpayA ** kyoMki TippaNakArane bhAgyakArakA nAma na dekara usake liye 'sa kazcina' ( vaha korTa ) zabdokA prayoga kiyA hai, jabaki mUlamUtrakArakA nAma umAsvAni kaI sthAnoM para spaSTarUpame diyA hai, isama mAfa dhvanita hotA hai ki TippaNakArako bhApyakAra kA nAma mAlUma nahIM thA aura vaha use mUlasUtrakArase bhinna samajhatA thA / bhAgyakArakA 'nirmalagrantha rakSakAya' vizepaNake sAtha 'prAgvacanacaurikAyAma zavayAya' vizeSagA bhI isI bAtako sUcita karatA hai| isake 'prAgvacana' kA vAcya tattvArthasUtra jAna par3atA hai, bhASyakArane use curAkara apanA nahI banAyA-vaha apanI manaHpariNatike kAraNa aisA karaneke liye asamartha thA-yahI prAzaya yahA~ vyakta kiyA gayA hai| anyathA, umAsvAtike liye isa vizeSaNakI koI jarUrata nahIM thI aura na koI saMgati hI ThIka baiThatI hai|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza yathAsthAnaM yathepsitapAThaprakSepaM pradarzya svaparahitApagama kathaMcit kurvanti tadvAkya-zuzrUSAparihArAyedamucyate- pUrvAcAryakRterapItyAdi / tataH paraM vAdavihvalAnAM sadvaktRvacopyamanyamAnAnAM vAkyAtsaMzayebhyaH sujJebhyo nirIhatayA siddhAMtetarazAstrasmayApanodakamevaM bramaH / " bhAvArtha-sUtravacanoMko curAnevAle jo koI durAtmA apanI buddhime yathAsthAna yatheccha pAThaprakSepako dikhalAkara kathaMcit apane tathA dUsaroMke hitakA lopa karate haiM unake vAkyoMke sunanekA niSedha karaneke liye 'pUrvAcAryakRterapItyAdi' padya kahA jAtA hai, jisakA prAzaya yaha hai ki 'jo kavicora pUrvAcAryakI kRtimese kucha bhI apanAkara (curAkara ) use navInarUpameM vyAkhyAna karanA hai-navIna pragaTa karatA hai usake samAna dUsarA koI bhI nIca athavA dhUrta nahI hai|' isake bAda jo sudhIjana vAda-vihvaloM tathA sadvaktAke vacanako bhI na mAnanevAloMke kathanase saMzayameM par3e hue haiM unheM lakSya karake siddhAntame bhitra mAstrasmayako dUra karaneke liye kahate haiM sujJAH zRNuta nirIhAzcedAho para gRhItamevedaM / sati jinasamayasamudre tadekadezena kimane na ||3|| Tippa0-zRNuta bhoH kticidvijnyaashcedaah| yadyatedaM tattvArthaprakaragA paragRhItaM paropAttaM paranirmitameveti yAyaditi bhavaMtaH saMzerata ki jAtametAvatA varya tvasminneva kRtAdarA na varnAmaha laghIyaH maramIva, yasmAdadyApi jinendroktAMgopAMgAdyAgamasamudrA garjatIti hetoH tadakadezenAnena kiM ? na kiMcidityarthaH / IdRzAni bhUyAMnyeva prakaraNAni saMti keSu keSu ririsAM kariSyAma iti / " ___ bhAvArtha-bhoH katipaya vidvAnoM ! munoM, yadyapi yaha tanvArthaprakaraNa paragRhIta hai-dUmaroMke dvArA apanAyA gayA hai-paranirmita hI hai, yahAM taka pApa saMzaya karate haiM; parantu aisA honese hI kyA hogayA ? hama to ekamAtra isImeM AdararUpa nahIM varta rahe hai, choTe tAlAbakI taraha / kyoMki Aja bhI jinendrokta aMgopAMgAdi prAgamasamudra garja rahe haiM, isa kAraNa usa samudrake eka dezarUpa isa prakaraName-usake jAne rahaneme-kyA natIjA hai ? kucha bhI nahIM / isa prakArake bahutase prakaraNa vidyamAna hai, hama kina kinameM ramanekI icchA kareMge?
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ ferent eka saTippaNa prati parametAvacaturaiH kartavyaM zRNuta vacmi savivekaH / zuddho yosya vidhAtA sa dUSaNIyo na kenApi ||4|| Tippa0 - "evaM cAkarNya vAcako mAsvAtirdigambaro nihnava iti kecinmAtradannadaH zikSArthaM 'parametAvazcaturairiti' padyaM bramahe - zuddhaH satyaH prathama iti yAvadyaH kopyasya graMthasya nirmAtA sa tu kenApi prakAreNa na niMdanIya etAvacaturairvidheyamiti / " 121 bhAvArtha - Upara kI bAtako sunakara 'vAcaka umAsvAti nizcayase digambara nihnava hai aisA koI na kahe, isa bAtakI zikSAke liye hama 'parametAvaccaturaiH' ityAdi padya kahate haiM, jisakA yaha Azaya hai ki 'caturajanoM ko itanA kartavya pAlana jarUra karanA cAhiye ki jisase isa tattvArthazAstrakA jo koI zuddha vidhAtA -- prAdyanirmAtA hai vaha kisI prakArase dUpaNIya - nindanIya - na Thahare / " yaH kundakundanAmA nAmAMtarito nirucyate kaizcit / jJeyo'nya eva so'smAtsyapramumAsvAtiriti viditAt ||5|| Tippara- kundakunda evaitatprathamakarteti saMzayApohAya spaSTaM jJApayAmaH 'yaH kundakundanAmetyAdi / ayaM ca paratIrthikaiH kundakunda iDAcAryaH padmanadI umAsvAtirityAdinAmAMtArANi kalpayitvA pazyata saMSsmAtprakarakatu rumAsvAtirityeva prasiddhanAmnaH sakAzAdanya evaM jJeyaH kiM punaH punarvedayAmaH / " bhAvArtha- - taba kundakunda hI isa tattvArthazAstrake prathama kartA hai, isa saMzayako dUra karaneke liye hama 'yaH kundanAmetyAdi' padyake dvArA spaSTa batalAte haiN| ki-- para tIrthikoM (!) ke dvArA jo kundakundako kundakunda, iDAcArya (?) padmanandI umAsvAti ityAdi nAmAntaroMkI kalpanA karake umAsvAti kahA jAtA hai OM jahA~ taka mujhe digambara jainasAhityakA paricaya hai usame kundakundAcAryakA dUsarA nAma umAsvAti hai aisA kahIM bhI upalabdha nahIM hotA / kundakundake jo pA~ca nAma kahe jAte haiM unameM mUla nAma padmanandI tathA prasiddha nAma kundakundako chor3akara zeSa tIna nAma elAcArya, vakraprIva aura gRddhapicchAcArya
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vaha hamAre isa prakaraNakartA se, jisakA spaSTa 'umAsvAti' hI prasiddha nAma hai, bhinna hI hai, isa bAtako hama bAra bAra kyA batalAveM / zvetAMbara siMhAnAM sahajaM rAjAdhirAjavidyAnAM / nihnavanirmitazAstrAgrahaH kathaMkAramapi na syAt // 6 // Tippara 0 - tanvatra kunolabhyate yatpAThAMtarasUtrANi digaMbaraireva prakSitAni ? pare tu vakSyaMti yadasmRvRddhairacitametatprApya samyagiti jJAtvA zvetAMbarAH svairaM katicitsUtrANi tirokurvan katicizca prAkSipanniti bhramabhedArthaM 'zvetAMbara siMhAnAmityAdi' bramaH / ko'rthaH zvetAMbarasiMhAH svayamatyaMtodaMDagraMthagraMthanaprabhUSNavaH parzanamitazAstraM tiraskaraNa- prakSepAdibhirna kadAcidapyAtmasAdvidradhIran / yataH 'taskarA eva jAyaMte paravastvAtmasAtkarAH, nirvizeSeNa pazyaMti svamapi svaM mahAzayAH / ' bhAvArtha-yahAM para yadi koI kahe ki 'yaha bAta kaise upalabdha hotI hai ki pAThAMtarita sUtra haiM ve digambaroMne hI prakSipna kiye haiN| kyoMki digambara to kahate hai ki hamAre vRddhoM dvArA racita isa tattvArthamUtrako pAkara aura use samIcIna jAnakara zvetAmbaroMne svecchAcArapUrvaka kucha sUtroMko to tiraskRta kara diyA aura kucha naye sUtroMko prakSipta kara diyA - apanI orase milA diyA hai / isa bhramako dUra karaneke liye hama 'zvetAmbarasiMhAnAM' ityAdi padya kahate haiM, jisakA abhiprAya yaha hai ki -- zvetAmbarasiMhoMke, jo ki svabhAvase hI vidyAoM ke rAjAdhirAja hai aura svayaM atyanta uddaMDa granthoMke racanemeM samartha haiM, nihnava-nirmitazAstroMkA grahaNa kisI prakAra bhI nahIM hotA hai-ve para nirmita zAstroMko tiraskaraNa aura prakSepAdike dvArA kadAcit bhI apane nahI banAte hai / kyoMki jo dUsarekI vastuko apanAte haiM - apanI banAte hai -- ve cora hote hai, mahAn Azaya ke dhAraka to apane dhanako bhI nivizeSarUpase avalokana karate haiM usameM apanAyatakA ( nijatvakA ) bhAva nahIM rakhate / ' haiM / tathA kundakunda aura umAsvAtikI bhinnatAke bahuta spaSTa ullekha pAye jAte haiM / ataH isa nAmakA diyA jAnA bhrAntimUlaka hai /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthAdhigamasUtrakI eka saTippaNa prati pAThAMtaramupajIvya bhramaMti kecidvRthaiva saMto'pi / sarveSAmapi teSAmataH paraM bhrAMtivigamo'stu // 7 // Tippa0 -- ataH sarvarahasyako vidA amRtarase kalpanAviSapUraM nyasyamAnaM dUratastyaktvA jinasamayAvAnusArarasikA umAsvAtimapi svatIthiMka iti smarato'naMta saMsArapAzaM patiSyadbhirvizadamapi kaluSIkatu kAmaiH saha nihnavaiH saMgaM mAkurvanniti / 123 bhAvArtha -- kucha saMta puruSa bhI pAThAntarakA upayoga karake - use vyavahArameM lAkara -- vRthA hI bhramate haiM, una sabakI bhrAntikA isake bAdame vinAza hove / zrataH jo sarva rahasyako jAnanevAle haiM aura jinAgamamamudrake anusaraN-ramika haiM ve amRtarasame nyasyamAna kalpanA-viSapUrako dUrase hI tyAga kara, umAsvAtiko bhI svatIrthika smaraNa karate hue, ananta saMsArake jAla meM par3anevAle una nihnavoMke sAtha saMgati na kare - koI samparka na rakkheM - jo vizadako bhI kaluSita karanA cAhate hai / (11) ukta 7 padyoM aura unakI TippaNIme TipparakArane apane sAmpradAyika kaTTaratA se paripUrNa hRdayakA jo pradarzana kiyA hai-- svasampradAya ke prAcAryoko 'siMha' tathA 'vidyAyaka rAjAdhirAja' aura dUsare sampradAyavAloMko 'kutte' tathA 'durAtmA' batalAyA hai, apane digambara bhAiyoMko 'paratIrthika' arthAt bha0 mahAvIrake tIrthako na mAnanevAle anyamatI likhA hai aura sAtha hI apane zvetAmbara bhAiyoMkoM yaha Adeza diyA hai ki ve digambaroMkI saMgati na kareM arthAt unase koI prakArakA samparka na rkkheN| - usa sabakI AlocanAkA yahA~ koI avasara nahI hai, aura na yaha batalAne kI hI z2arUrata hai ki zvetAmbarasiMhone kauna kauna digambara graMthoMkA apaharaNa kiyA hai aura kina kina graMthoMko grAdarake sAtha grahaNa karake apane apane granthoMmeM unakA upayoga kiyA hai, ullekha kiyA hai aura unheM pramANa meM upasthita kiyA hai / jo loga parIkSAtmaka, grAlocanAtmaka evaM tulanAtmaka sAhityako barAbara par3hate rahate haiM unase ye bAteM chipI nahI haiM / hA~, itanA z2arUra kahanA hogA ki yaha saba aise kalutihRdaya lekhakoMkI lekhanI grathavA sAmpradAyika kaTTaratAke gahare raMga meM raMge hue kaSAyAbhibhUta sAdhunoMkI kartA takA hI pariNAma hai-- natIjA hai - jo arse se eka hI pitAkI saMtAnarUpa bhAiyoM bhAiyoMmeM -- digambaroM - zvetAmbaroMmeM-- paraspara manamuTAva calA jAtA hai aura pArasparika kalaha tathA visaMvAda zAnta hone meM nahIM
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ ----- -- - 126 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza dAvekI ye donoM bAteM kahA~ taka ThIka hai- mUlasUtra, usake bhASya aura zvetAmbarIya prAgamoM parase inakA pUrI taura para samarthana hotA hai yA ki nahIM, isa viSayakI jA~cako pAThakoMke sAmane upasthita karanA hI isa lekhakA mukhya viSaya hai| sUtra aura bhASya-virodha sUtra aura bhASya jaba donoM eka hI prAcAryakI kRti hoM taba unameM paraspara asaMgati. arthabheda, matabheda athavA kisI prakArakA virodha na honA cAhiye / aura yadi unameM kahIMpara aimI asagati, bheda, athavA virodha pAyA jAtA hai to kahanA cAhie ki ve donoM eka hI prAcAryakI kRti nahIM hai-unakA kartA bhinna bhinna hai-aura isaliye sUtra kA vaha bhApya 'svopana' nahI kahalA makatA / zvetAmbaroMke tattvArthAdhigamamUtra aura usake bhApyame aisI asagati bheda athavA virodha pAyA jAtA hai; jaisA ki nIceke kucha namUnose prakaTa hai:(1) davetAmbarIya mUtrapAThame prathama adhyAyakA 23 vA stra nimna prakAra hai yathoktanimittaH paDavikalpaH zeSANama / imameM avadhijJAnake dvitIya bhedakA nAma 'yathoktaniminA' diyA hai aura bhASya meM 'yathoktanimitta: kSayopazamanimitna ityarthaH' aimA likhakara 'yathonanimitta' kA artha 'kSayopazamanimitta' batalAyA hai; parantu 'yathokta' kA artha 'ayopagama' kisI taraha bhI nahIM bntaa| 'yathokta kA marvabhAdhAraNa artha hotA hai.---'jamA ki kahA gayA', parannu pUrvavartI kimI bhI matrame 'kSayopazamanimitta nAmame avadhijJAnake bhedakA koI ullekha nahIM hai aura na kahI 'kSayopazama gabdakA hI prayoga AyA hai, jimame 'yathokta' ke sAtha usakI anRvRtti lagAI jA sktii| aisI hAlatame 'kSayopazanimitta' ke artha meM 'yathAktanimitta kA prayoga mUtramadarbhake sAtha amaMgata jAna par3atA hai / isake mitrAya, 'dvividhA'vadhiH' ima 21ve mUtra ke bhASyameM likhA hai--'bhavapratyayaH kSayopazamanimittamca' aura isake dvArA avadhijJAnake do bhedoMke nAma kramazaH 'bhavapratyaya' aura 'kSayopazamanimitta' banalAye haiN| 22veM mUtra 'bhavapratyayo nArakadevAnAm' meM avadhijJAnake prathama bhedakA varNana jaba bhASyanirdiSTa nAmake sAtha kiyA gayA hai taba 23veM mUtra meM usake dvitIya bhedakA varNana bhI bhASyanirdiSTa nAmake mAtha honA cAhiye thA aura taba usa
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ zve. tattvArthasUtra aura usake bhASyakI jA~ca 127 sUtrakA rUpa hotA-"kSayopazamanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm", jaisA ki digambara sampradAyameM mAnya hai| parantu aisA nahIM hai, ata: ukta mUtra aura bhASyakI asaMgati spaSTa hai aura isaliye yaha kahanA hogA ki yA to 'yathokta. nimittaH' padakA prayoga hI g2alata hai aura yA isakA jo artha 'kSayopazamanimittaH' diyA hai vaha g2alata hai tathA 21veM sUtrake bhASyameM 'yathoktanimitta' nAmako na dekara usake sthAnapara 'kSayopazamanimina' nAmakA denA bhI galata hai| donoM hI prakArame sUtra aura bhASyakI pAramparika amaMgatime koI antara mAlUma nahIM hotaa| (-) zve0 sUtrapAThake chaThe adhyAyakA chaThA mUtra hai.--- "indriyakapAyA'vratakriyA: paMcacatuHpaMcapaMcaviMzanisaMkhyA: pUrvasya bhedAH / " digambara mutrapATama imIko na05 para diyA hai / yaha mUtra svetAmbarAcArya haribhadra kI TIkA aura middhamanagagIkI TIkAma bhI imI prakAra diyA hayA hai| zvetAmbagekI uma purAnI maTippaNa pratimeM bhI isakA yahI rUpa hai jisakA prathama paricaya anekAntake tRtIya varSakI prathama kiraNa meM prakAzita huyA hai| isa prAmAgigaka strapAThake anusAra bhASyameM pahale indriyakA. tadanantara kapAyakA aura phira avatakA vyAmyAna honA cAhiye thA; parantu aimA na hokara pahale 'avata' kA aura avanavAne tRtIya sthAnapara indriyakA vyAkhyAna pAyA jAtA hai / yaha bhAgyapaddhatiko dekhane hA sUtrakramollaghana nAmakI eka asaMgati hai, jise middhasenagagIne anya prakArame dUra karane kA prayatna kiyAhai, jaisA ki pa* mukhalAlajIke ukta tanvArthamatrakI matrapAThase sambandha rakhanavAlI nimna TippaNI (pR0 162)se bhI pAyA jAtA hai :-- __ "middhagenako mUtra aura bhASyakI yaha asaMgati mAlUma huI hai aura unhone isako dUra karane kI koziza bhI kI hai / " parantu jAna par3atA hai paM0 sukhalAlajIko giddha menakA vaha prayatna ucita nahI jaicA, aura isaliye unhoMne mUlamUtra meM usa sudhArako iSTa kiyA hai jo use bhASyake anurUpa rUpa dekara 'avratakaSAyendriyakriyAH' padage prArambha honevAlA banAtA hai / isa taraha para yadyapi sUtra aura bhASyakI ukta prasaMgatiko kahIM kahIM
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12% jaimasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza para sudhArA gayA hai, parantu sudhArakA yaha kArya bAdakI kRti honese yaha nahIM kahA jA sakatA ki sUtra aura bhASyameM ukta prasaMgati nahIM thii| yahA~para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki zvetAmbarIya pAgamAdi purAtanagranthoMmeM bhI sAmprAyika prAsravake bhedoMkA nirdeza indriya, kaSAya, avrata yoga aura kriyA isa sUtranirdiSTa kramase pAyA jAtA hai; jaisAki upAdhyAya muni zrIvAtmArAmajI dvArA 'tattvArthasUtra-jainAgamasamanvaya' meM uddhRta sthAnAMgasUtra aura navatattvaprakaraNake nimna vAkyoMse prakaTa hai: "paMciMdiyA paNNattA 'cattArikasAyA paeNattA ..." paMcaviraya paeNattA "paMcavIsA kiriyA paNNattA..." -sthAnAMga sthAna 2, uddezya 1 sU0 60 (?) "iMdiyakasAyaavvayajogA paMca cau paMca tinni kmaa|" kiriyAo paNavIsaM imAo tAzro aNukamaso // " -navatattvaprakaraNa isase ukta sudhAra vaise bhI samucita pratIta nahIM hotA, vaha Agamake viruddha pddegaa| aura isa taraha eka asaMgatime bacane ke liye dUsarI asaMgatiko Amantrita karanA hogaa| (3) cauthe adhyAyakA cauthA sUtra isa prakAra hai "indra-sAmAnika-trAyastriMza-pAripadyA''tmarakSa-lokapAlA-'nIkaprakIrNakA-''bhiyogya-kilvipikAzcaikazaH / " isa sUtrameM pUrvasUtrake nirdezAnusAra devanikAyoMmeM devoMke daza bhedoMkA ullekha kiyA hai| parantu bhASyameM 'tadyathA' zabdake mAtha una bhedoMko jo ginAyA hai usameM dazake sthAnapara nimna prakArase gyAraha bheda de diye hai: "tadyathA, indrAH sAmAnikAH trAyastriMzA: pAriSadyAH AtmarakSAH lokapAlA: anIkAdhipatayaH anIkAni prakIrNakAH bhAbhiyogyAH kilvipikAzceti / " isa bhASyameM 'anIkAdhipatayaH' nAmakA jo bheda diyA hai vaha sUtrasaMgata nahIM hai| isIse siddhasenagaNI bhI likhate hai ki
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ zve. tasvArthasUtra aura usake bhASyakI jAMca 126 ___ "sUtre cAnIkAnyevopAttAni sUriNA nAnIkAdhipatayaH, bhASye punarupanyastAH / " arthAt--sUtrameM to AcAryane anIkoMkA hI grahaNa kiyA haiM, manIkAdhipatiyoMkA nahIM / bhASyameM usakA punaH upanyAsa kiyA gayA hai| isase sUtra aura bhASyakA jo virodha prAtA hai usame inakAra nahIM kiyA jA sktaa| siddhasenagaNIne isa virodhakA kucha parimArjana karaneke liye jo yaha kalpanA kI hai ki 'bhApyakArane anIkoM aura anIkAdhipatiyoMke ekatvakA vicAra karake aimA bhASya kara diyA jAna par3atA hai ', vaha ThIka mAlUma nahIM hotI; kyoMki anIkoM aura anIkAdhipatiyoMkI ekatAkA vaisA vicAra yadi bhASyakArake dhyAna meM hotA to vaha anIkoM aura anIkAdhipatiyoMke liye alaga alaga padoMkA prayoga karake saMkhyAbhedako utpanna na karatA / bhASyameM to donoMkA svarUpa bhI phira alaga alaga diyA gayA hai jo donoMkI bhinnatAkA dyotana karatA hai| yoM to deva aura devAdhipati (indra) yadi eka hoM to phira 'indra' kA alaga bheda karanA bhI vyartha ThaharatA hai; parantu daza bhedoMmeM indrakI alaga gaNanA kI gaI hai, isame ukta kalpanA ThIka mAlUma nahI hotI / siddha mena bhI apanI ima kalpanA para dRDha mAlUma nahIM hote, isIse unhoMna Age calakara likha diyA hai-"anyathA vA dazasaMkhyA bhidyata"-athavA yadi aisA nahIM hai to dazakI saMkhyAkA virodha mAtA hai / (4) zve0 mUtrapAThake cauthe adhyAyakA 26 vAM sUtra nimna prakAra hai"sAramvatAdityabanhyaruNagardatoyatupitAvyAyAdhamaruto'ridhAzca / " imameM lokAntika devoMke sArasvata, prAditya, vanhi, aruNa, gardatoya, tuSita, avyAbAdha, mamta praura ariSTa, aise nava bheda batalAye haiM, parantu bhASyakArane pUrva sUtraka bhASyame aura isa sUtrake bhASyame bhI lokAntika devoMke bheda pATha hI batalAye haiM aura unheM pUrvAdi aATha dizA-vidizAnoMmeM sthita mUtrita kiyA hai; jaisAki donoM sUtroMke nimna bhApyoMse prakaTa hai :"brahmaloka parivRtyASTAsu dikSu aSTakikalpA bhavanti / tadyathA-" "tadekatvamevAnIkAnIkAdhipatyoH paricintya vivRtameva bhASyakAreNa / "
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza - "ete sArasvatAdayo'STavidhA devA brahmalokasya pUrvottarAdiSu dikSu pradakSiNaM bhavanti yathAsaMkhyam / " - isase sUtra aura bhASyakA bheda spaSTa hai| siddhasenagaNI aura paM0 sukhalAlajIne bhI isa bhedako svIkAra kiyA hai, jaisA ki unake nimna vAkyoMse prakaTa hai"nanvevamete navabhedA bhavanti, bhASyakRtA cASTa vidhA iti mudritAH / " "ina do sUtroMke mUlabhASyameM lokAntika devoMke ATha hI bheda batalAye haiM, nava nhiiN|" isa viSayameM siddhasenagaNI to yaha kahakara chuTTI pAgaye hai ki lokAntameM rahane vAloMke ye pATha bheda jo bhASyakAra sUrine aMgIkAra kiye hai ve riSTavimAnake prastArameM rahanevAloMkI apekSA navabhedrUpa ho jAte haiM, AgamameM bhI nava bheda kahe hai, isame koI doSa nahI* parantu mUla sUtrameM jaba svayaM sUtrakArane nava bhedoMkA ullekha kiyA hai taba apane hI bhASyameM unhoMne nava bhedoMkA ullekha na karake ATha bhedoMkA hI ullekha kyoM kiyA hai, isakI ve koI mAkUla (yuktiyukta) vajaha nahIM batalA ske| isIse zAyada pa0 sukhalAlamIko usa prakArame kahakara chuTTI pA lenA ucita nahI UMcA, aura isa liye unhoMne bhASyako svopajatAme bAdhA na par3ane deneke khayAlase yaha kaha diyA hai ki-"yahAM mUla satra meM 'maruto' pATha pIchese prakSipta huA hai / ' parantu isake liye ve koI pramANa upasthita nahIM kara make / jaba prAcInase prAcIna zvetAmbarIya TIkAme 'mAno' pATha svIkRta kiyA gayA hai taba use yoM hI digambara pAThakI bAtako lekara prakSipta nahIM kahA jA sktaa| sUtra tathA bhASyake ina cAra namUnoM aura unake ukta vivecanase spaSTa hai ki sUtra aura bhASya donoM eka hI prAcAryakI kRti nahIM hai, aura imaliye jve0 bhASyako 'svopaja' nahIM kahA jA sktaa| 'ucyate-lokAntavartinaH eteSTamedAH sUriNopAttAH, riTavimAnaprastArakatibhirnavadhA bhavantItyadoSaH / prAgame tu navadhavAdhItA iti / "
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ zve0 tatvArthasUtra aura usake bhASyakI " jA~ca 131 yahA~para meM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki tattvArthasUtrapara zvetAmbaroMkA eka purAnA TippaNa hai, jisakA paricaya anekAntake vIrazAsanAGka (varSa 3 ki0 1 pR0 121 - 128) meM prakAzita ho cukA hai| isa TippaNake kartA ratnasiMha sUri bahuta hI kaTTara sAmpradAyika the aura unake sAmane bhASya hI nahI kintu siddhasenakI bhASyAnusAriNI TIkA bhI thI, jina donoMkA Tippara meM upayoga kiyA gayA hai, parantu yaha saba kucha hote hue bhI unhoMne bhASyako 'svopajJa' nahIM batalAyA / Tipparake anta meM 'durvAdApahAra' rUpame jo sAta padya diye haiM unameM se prathama padya aura usake TippaNa meM, sAmpradAyika kaTTaratAkA kucha pradarzana karate hue unhoMne bhASyakArakA jina zabdoMmeM smaraNa kiyA hai ve nimna prakAra haiM: ---- "prAgevaitada dakSiNa-bhaSaNa - garaNAdAsyamAnamiti matvA / trAtaM samUla-cUlaM sa bhASyakArazciraM jIyAt // 1 // TippaNa - dakSiNe saralodArAviti hemaH" adakSiNA asaralAH svavacanasyaiva pakSapAtamalinA iti yAvatta eva bharaNAH kukurAsteSAM gaNairAdAsyamAnaM mahiSyamAnaM svAyattIkariSyamAnamiti yAvattathAbhUtamivaitatatvArthazAstraM prAgevaM pUrvameva matvA jJAtvA yeneti zeSaH / sahamUlacUlAbhyAmiti samUlacUlaM trAtaM rakSitaM sa kazcid bhASyakAro bhASyakartA ciraM dIrgha jIyAJjayaM gamyAdityAzIrvaco'smAkaM lekhakAnAM nirmalagrantharakSakAya prAgvacanaM - caurikAyAmazakyAyeti / " ina zabdoMkA bhAvArtha yaha hai ki - 'jisane isa tattvArthazAstra ko apane hI vacanake pakSapAtase malina anudAra kuttoMke samUhoM dvArA grahIpyamAna- jaisA jAnakara - -yaha dekhakara ki aisI kuttA - prakRtike vidvAna loga ise apanA athavA apane sampradAyakA banAne vAle haiM - pahale hI isa zAstrakI mUla-cUla sahita rakSA kI hai-ise jyoMkA tyoM zvetAmbarasampradAyake umAsvAtikI kRtirUpameM hI kAyama rakkhA hai-vaha (prajJAtanAmA ) bhASyakAra ciraMjIva hove - cirakAla taka aisA hama TippaNakAra jaise lekhakoMkA usa nirmalagranthake vacanoMkI corI meM prasamarthake prati prAzIrvAda hai / ' jayako prApta hove - rakSaka tathA prAcIna
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 jainamAhitya aura inihAmapara vizada prakAza ___ yahA~ bhASyakArakA nAma na dekara usake liye 'sakazcit' (vaha koI ) zabdoMkA prayoga kiyA hai, jaba ki mUla sUtrakArakA mAma, 'umAmvAti' kaI sthAnoMpara spaSTa rUpase diyA hai| isase sApha dhvanita hotA hai ki TippaNakArako bhASyakArakA nAma mAlUma nahI thA aura vaha use mUla sUtrakArase bhinna samajhatA thA, bhASyakArakA 'nimalagrantharakSakAya' vizeSaNake sAtha 'prAgvacana-caurikAyAmazakyAya' vizeSaNa bhI isI bAtako sUcita karatA hai| isake 'prAgvacana' kA vAcya tattvArthasUtra jAna par3atA hai-jise prathama vizeSaraNameM 'nirmalagrantha' kahA gayA hai, bhASyakArane use curAkara apanA nahI banAyA-vaha apanI manaHpariNatike kAraNa aipA karaneke liye asamartha thA~yahI Azaya yahA~ vyakta kiyA gayA hai| anyathA, umAspAtike liye isa vizeSaNa kI koI jarUrata nahI thI-- yaha unake liye kisI taraha bhI ThIka nahIM baitthtaa| sAtha hI, 'apane hI bacanake pakSapAtame malina anudAra kutoM ke samUhoM dvArA grahISyamAna-jaisA jAnakara' aisA jo kahA gayA hai upame yaha bhI dhvanita hotA hai ki bhASyakI racanA uma samaya huI hai jaba ki tatvArtha pUtrapara 'sarvArthamiddhi' prAdi kucha prAcIna digambara TIkAe~ bana cukI thIM aura unake dvArA digambara samAjameM tattvArthasUtrakA acchA pracAra prAraMbha ho gayA thA / isa pracArako dekhakara hI kisI zvetAmbara vidvAnako bhASyake racanekI preraNA milI hai aura usake dvArA tattvArthasUtrako zvetAmbara banAne kI ceSTA kI gaI hai, aimA pratIta hotA hai| aisI hAlatame bhASyako svayaM mUla sUtrakAra umAsvAtikI kRti batalAnA aura bhI asaMgata jAna par3atA hai| sUtra aura bhASyakA Agamase virodha ___ matra aura bhASya donoMkA nirmANa yadi zvetAmbara AgamoMke AdhArapara hI huA ho, jaisA ki dAvA hai, to zve0 prAgamoMke sAtha unameMse kimIkA jarA bhI matabheda, mamaMgatapana athavA virodha na honA cAhiye / yadi inameMse kisImeM bhI kahIMpara aisA matabheda, asaMgatapana athavA virodha pAyA jAtA hai to kahanA hogA 'cala' kA abhiprAya prAdi antakI kArikAmoMse jAna par3atA hai, jinheM sAthameM lekara aura mUlasUtrakA aMga mAnakara hI TippaNa likhA gayA hai| :
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ zve0 tatsvArthasUtra aura usake bhASyakI jA~ca 133 ki usake nirmANa kA AdhAra pUrNata: zvetAmbara Agama nahIM hai, aura isa liye dAvA mithyA hai / zvetAmbarIya sUtrapATha aura usake bhASya meM aise aneka sthala hai jo zve0 prAgamoMke sAtha matabhedAdiko liye hue haiN| nIce unake kucha namUne prakaTa kiye jAte hai: (1) zvetAmbarIya AgamameM mokSamArgakA varNana karate hue usake cAra kAraNa batalAye haiM aura unakA jJAna, darzana, cAritra, tapa, ima kramame nirdeza kiyA hai| jaimAki uttarAdhyayana sUtrake 28 veM adhyayanakI nimna gAthAoMme prakaTa hai mokkhamamga gaI tacca suNeha jiNabhAsiyaM / caukAraNasaMjuttaM nANadaMmaNalavastraNaM / / 1 / / nANaM ca saNaM ceva carittaM ca tavo thaa| esa mAttipaeNatto jiNehiM varadaMmahi / / / / nANaM ca ImaNaM ceva, carittaM ca tavo nahA / vayaM mamgamuppattA, jIvA gacchati soggai / / 3 / / nANeNa jANaI bhAve iMsaNeNa ya mahahe / carittaNa nigihAi tavega parisujhAI / / 35 / / parantu zvetAmbara-mRtrapAThameM, digambara mUtrapAThakI naraha, tIna kAraNoMkA darzana-jJAna-cAritrake kramana nirdeza hai; jaisA ki nimna mUtrame prakaTa hai mamyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH / / 1 / / ataH yaha matra zvetAmbara Agamake mAtha pUrNatayA magata nahIM hai| vastutaH yaha digambaramatra hai aura isake dvArA mokSamArgake kathanakI uma digambara zailIko apanAyA gayA hai jo zrIkundakundAdike grathoMmeM mavaMtra pAI jAtI hai| (2) zvetAmbarIya mUtrapAThaka prathama adhyAyakA cauthA mUtra isa prakAra hai - jIvA'jIvAtravabandhasaMvaranijarAmAkSAstatvam / isame jIva, ajIva, Amrava, bandha, savara, nirjarA aura mokSa, aise sAta tatvoMkA nirdeza hai| bhApyame bhI "jIvA ajIvA AsravA bandhaH saMvaro nijarA mokSa ityeSa saptavidho'rthastattvam ete vA saptapadArthAntattvAni" ina vAkyoMka dvArA nirdazya tattvoke nAmake sAtha unakI sagyA sAta batalAI gaI hai, aura tattva tathA padArthako eka sUcita kiyA hai / parantu zvetAmbara AgamameM
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza tattva athavA padArtha nava batalAe haiM, jaisA ki 'sthAnAMga' zrAgamake nimna sUtrase prakaTa hai : "nava sabbhAvapayatthA paNNatte / taM jahA jIvA ajIvA puraNaM pAvo Asava saMvaro nijjarA baMdho mokkho / " (sthAna 6 sU0 665) sAta tattvoMke kathanakI zailI zvetAmbara zrAgamoMmeM hai hI nahIM, isI se upAdhyAya muni AtmArAmajIne tatvArthaMsUtrakA zve0 zrAgamake sAtha jo samanvaya upasthita kiyA hai usameM ve sthAnA~gake ukta sUtrako udghRta karaneke sivAya AgamakA koI bhI dUsarA vAkya aisA nahIM batalA sake jisameM sAta tattvoMkI traint spaSTa nirdeza pAyA jAtA ho / sAta tattvoMke kathanakI yaha zailI digambara hai - digambara sampradAya meM sAtatattvoM aura nava padArthoMkA alaga alaga rUpase nirdeza kiyA hai* / digambara-sUtrapATha meM yaha sUtra sthita hai / zrata: isa cauthe sUtrakA AdhAra digambarazruta jAna zvetAmbarazruta nahIM / bhI isI rUpase par3atA hai -- (3) prathama adhyAyakA AThavAM sUtra isa prakAra hai satsaMkhyAkSa trasparzanakAlAntarabhAvAtpabahutvaizca / isameM sat saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva ina ATha anuyogadvAroMke dvArA vistArase adhigama honA batalAyA hai; jaisA ki bhASyake nimna aMga bhI prakaTa hai "sat saMkhyA kSetraM sparzanaM kAlaH zrantaraM bhAvaH alpabahutvamityetaizca sadbhUtapadaprarUpaNAdibhiraSTAbhiranuyogadvAraiH sarvabhAvAnAM (tasvAnAM) vikalpazo vistarAdhigamo bhavati / " parantu zvetAmbara zrAgamameM sat Adi anuyogadvAroMkI saMkhyA nava mAnI hai'bhAga' nAmakA eka anuyogadvAra usameM aura hai; jaisA ki anuyogadvArasUtrake nimna vAkyase prakaTa hai, jise upAdhyAya muni zrAtmArAmajIne bhI apane ukta 'tattvArtha sUtra - jainAgama samanvaya' meM uddhRta kiyA hai * savvavirao vi bhAvahi rAva ya payatthAI sattatabAI / - bhAvaprAbhRta 65 -
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ zve0 tattvArthasUtra aura usake bhASyakI jaoNca 135 "se kiM taM agugame ? navavihe paNNatte / taM jahA - saMtapaya paruvaraNyA 1 davyamANaM ca 2 khitta 3 phusaraNA ya 4 kAlo ya5 aMtara 6 bhAga 7 bhAva 8 appAbahu 6 ceva / " (anu0 sUtra 80 ) isase spaSTa hai ki ukta sUtra aura bhASyakA kathana zvetAmbara grAgamake sAtha saMgata nahIM hai / vAstavameM yaha digambarasUtra hai; digambarasUtra pAThameM bhI isI tarahase sthita hai aura isakA AdhAra SaTakhaNDAgamake prathamakhaNDa jIvaTTAraNake nimna tIna sUtra haiM "edesi coddasahaM jIvasamAsANaM parUvaNaTThadAe tattha imANi aTTha aNiyogaddArANi gAyavvANi bhavaMti || 5 || taM jahA || 6 || saMtaparUvaNA davvapamANAgamo khettAgugamo phAsaNAgugamo kAlAgugamo aMtarAgugamo bhAvAnugamo appAtrahugAgamo cedi ||7|| SaTkhaNDAgamameM aura bhI aise aneka sUtra haiM jiname ina sat zrAdi ATha anuyogadvAroMkA samarthana hotA hai / (4) 30 sUtrapATha dvitIya adhyAya meM 'nivRtyupakaraNe dravyendriyam' nAmakA jo 17 vAM sUtra hai usake bhASyameM ' upakaraNaM bAhyAbhyantaraM ca' isa vAkyake dvArA upakaraNake bAhya aura abhyantara aise do bheda kiye gaye haiM; parantu zve0 prAgamameM upakaraNa ke ye do bheda nahIM mAne gaye haiM / isIme siddhasena garaNI apanI TIkAmeM likhate haiM " zrAgame tu nAsti kazcidantarbahirbhed upakaraNasyetyA cAryasyaiva kuto'pi sampradAya iti / " arthAt prAgamameM to upakaraNakA koI antara - bAhyabheda nahIM hai / prAcAryakA hI yaha kahIse bhI koI sampradAya hai-- bhASyakArane hI kisI sampradAyavizeSakI mAnyatAparame ise aMgIkAra kiyA hai / isase do bAteM spaSTa haiM- eka to yaha ki bhASyakA ukta vAkya zve0 zrAgamake sAtha saMgata nahIM hai, aura dUsarI yaha ki bhASyakArane dUsare sampradAyakI bAtako apanAyA hai / vaha dUsarA ( zvetAmbarabhinna) sampradAya digambara ho sakatA hai / digambara sampradAya meM sarvatra upakaraNake do bheda mAne bhI gaye haiM /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 jaimasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza (5) cauthe adhyAyameM lokAntika devoMkA nivAsasthAna 'brahmaloka' nAmakA pAMcavAM svarga batalAyA gayA hai aura 'brahmalokAlayA lokAntikA.' isa 25veM sUtrake nimna bhASyameM yaha spaSTa nirdeza kiyA gayA hai ki brahmaloka meM rahane vAle hI lokAntika hote haiM-anya svargoM meM yA unase pare-aveyakAdimeM lokAntika nahIM hote"brahmalokAlayA eva lokAntikA bhavanti nAnyakalpeSu nApi prtH|" brahmalokameM rahane vAle devoMkI utkRSTa sthiti dasa sAgarakI, aura jaghanya sthiti sAtasAgarase kucha adhikako vatalAI gaI, jaisA ki sUtra naM. 37 aura 42 aura unake nimna bhASyAMzoMse prakaTa hai 'brahmaloke tribhiradhikAni saptadazetyarthaH / " "mAhendra parA sthitivizeSAdhikAni sapta sAgaropamANi sA brahmaloke jaghanyA bhavati / brahmaloke dazasAgaropamANi parA sthitiH sA lAntave jghnyaa|' isame spaSTa hai ki matra tathA bhASyake anusAra lokAntika devoMkI utkRSTa Ayu dasa mAgarakI aura jaghanya Ayu mAta mAgarame kucha adhika kI hotI haiM; kyoMki lokAntika devoMkI AyukA alaga nirdeza karane vAlA koI vizapa sUtra bhI zve0 satrapAThameM nahIM hai| parantu ve0 prAgama meM lokAntika devoMkI utkRSTa aura jaghanya donoM hI prakArakI yAyu kI sthiti prATa mAgarakI banalAI hai jaisAki 'sthAnAMga' aura 'vyAkhyAprajJapti' ke nimna sUtrame prakaTa hai "logatikadevANaM jahaeNamukkAsaNaM aTThasAgarovamAI ThitI paegAttA |"-sthaa0 sthAna 8 sU. 623 vyA, za0 6 u05 aisI hAlatameM mUtra aura bhApya donoM kA,kathana zve0 prAgamake mAtha maMgata na hokara spaSTa virodhako liye hue hai| digambara prAgamake sAtha bhI umakA koI mela nahIM hai; kyoM ki digambara sampradAyameM bhI lokAntika devoMkI utkRSTa aura jaghanya sthiti ATha sAgarakI mAnI hai aura isIse digambara satrapATameM
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ zve tattvArthasUtra aura usake bhASyakI jAMca 137 "lokAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm" yaha eka vizeSasUtra lokAntika devoMkI Ayuke spaSTa nirdezako liye hue hai| (6) cauthe adhyAyameM,devoMkI jaghanya sthitikA varNana karate hue, jo 42vAM satra diyA hai vaha apane bhASyasahita isa prakAra hai "parataH parataH pUrvA pUrvAnantarA // 42 // " mASya-"mAhendrAtparataH pUrvAparA'nantarA jaghanyA sthitirbhavati / tadyathA / mAhendra parA sthitivizeSAdhikAni saptasAgaropamANi sA brahmaloke jaghanyA bhavati / brahmaloke dazasAgaropamANi parA sthitiH sA lAntave jaghanyA / evamAsarvArthasiddhAditi / " yahAM mAhendra svargame bAdake vaimAnika devoMkI sthiti kA varNana karate hue yaha niyama diyA hai ki agale agale vimAnoMme vaha sthiti jaghanya hai, jo pUrva pUrvake vimAnoMmeM utkRSTa kahI gaI hai, aura isa niyamako sarvArthamiddha vimAnaparyanta lagAne kA Adeza diyA gayA hai| isa niyama aura Adezake anumAra sarvArthasiddha vimAnake devoMkI jaghanyasthiti battIsa sAgarakI aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgarakI ThaharatI hai| parantu aAgamameM mArthamiddhakaM devoMkI sthiti eka hI prakArakI batalAI hai- umame jaghanya utkRSTakA koI bheda nahIM hai, aura vaha sthiti tetIma mAgarakI hI hai; jaisA ki zve0 Agamake nimna vAyome prakaTa hai - "savaTThasiddhadevAraNaM bhaMte ! kevatiyaM kAlaM ThiI paeNanA ? goyamA ! ajahaNNukosaMNa tinIsaM sAgarovamAI ThiI pgttaa|" -prajJA0 pa0 4 sU. 102 "ajahaeNamaNukkosA tettIsaM sAgaropamA / mahAvimANe savvaTThoThiI esA viyAhiyA // 24 // -uttarAdhyayanasUtra a036 aura isalie yaha spaSTa hai ki bhASyakA 'evamAsarvArthasiddhAditi' vAkya zve prAgamake viruddha hai| siddhasenagaNIne bhI ise mahasUsa kiyA hai aura isaliye ve apanI TIkAmeM likhate hai ___ "tatra vijayAdiSu catupu jaghanyenaikatriMzadutkaNa dvAtriMzat sarvArthasiddha trayastriMzatsAgaropamANyajaghanyotkRSTA sthitiH| bhASyakAreNa tu
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sarvArthasiddhe'pi jaghanyA dvAtriMzatsAgaropamANyadhItA tana vidmaH kenApya-' bhiprAyeNa | AgamastAvadayam - " arthAt -- vijayAdika cAra vimAnomeM jaghanya sthiti ikattIsa sAgarakIutkRSTa sthiti battIsa sAgarakI hai aura sarvArthasiddha maiM ajaghanyotkRSTa sthiti tetIsa sAgara kI hai / parantu bhASyakArane to sarvArthasiddha meM jaghanyasthiti battIsa sAgarakI batalAI hai, hameM nahIM mAlUma kisa zrabhiprAyame unhoMne aisA kathana kiyA hai / Agama to yaha hai - ( isake bAda prajJApanAsUtrakA vaha vAkya diyA hai jo Upara uddhRta kiyA gayA hai) / (7) chaThe adhyAya meM tIrthaMkara prakRti nAmakarmake zrAsrava - kAraNoMko batalAte hue jo sUtra diyA hai vaha isa prakAra hai "darzana vizuddhi vinayasampannatA zIlatrateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayoga saMvegau zaktitasyAga-tapasI saMghasAdhusamAdhirvaiyAvRtya kara rAmadAcArya bahuzruta pravacanabhaktirAvazya kA parihANirmArgaprabhAvanA pravacanavatsa- latvamiti tIrthakaratvasya || 23 ||" yaha sUtra digambara sUtrapAThake vilkula samakakSa hai - mAtrasAdhusamAdhise pahale yahAM 'saMgha' zabda bar3hA huA hai, jisase artha meM koI vizeSa bheda utpanna nahIM hotA / di0 sUtrapATha meM isakA nambara 24 hai / isameM solaha kAraraNoMkA nirdeza hai aura ve haiM- 1 darzanavizuddhi, 2 vinayasampannatA, 3 zIlavratAnaticAra, 4 abhIkSNajJAnopayoga, 5 abhIkSNAsavega, 6 yathAzakti tyAga, tapa, 8 saMghasAghusamAdhi, 6 vaiyAvRtyakararaNa, 10 pradbhakti, 11 prAcAryabhakti, 12 bahuzrutabhakti, 13 pravacanabhakti, 14 prAvazyakAparihAriNa, 15 mArgaprabhAvanA, yathAzakti 16 pravacanavatsalatva / parantu zvetAmbara AgamameM tIrthaMkaratvakI prApti ke bIsa kAraNa banalAye haiM- solaha nahIM aura ve hai -- 1 dvatsalatA, 2 siddhavatsalatA, 3 pravacanavatsalatA, 4 guruvatsalatA, 5 sthaviravatsalatA, 6 bahuzrutavatsalatA, 7 tapasvi * 'paDhamacaramehi puTThA jiraNaheU bIsa te ime 67 - - satta risayaThAraNAdvAra 10
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ zve0 tatvArthasUtra aura usake bhASyakI jAMca 136 vatsalatA, 8 mabhIkSNajJAnopayoga, 6 darzananiraticAratA, 10 vinayaniraticAratA, 11 AvazyakaniraticAratA, 12 zIlaniraticAratA, 13 vrataniraticAratA 14 kSaNalavasamAdhi, 15 tapaHsamAdhi, 16 tyAgasamAdhi, 17 vaiyyAvRtyasamAdhi, 18 apUrvajJAnagrahaNa, 16 zrutabhakti, 20 pravacanaprabhAvanA, jaisAki 'jJAtAdharmakathAMga' nAmaka zvetAmbara AgamakI nimna gAthAoMme prakaTa hai: arihaMta-siddha-pathayaNa-guru-theyara-bahusue tavassIsu / vacchalayA ya esiM abhikkhanANAvAge a|| 1 // dasaNaviNae Avassae a sIlavara niraicArA / khaNalavatavaJciyAe veyAvacce samAhI y||2|| apuvvaNANagahaNe suya bhattI pavayaNe pahAvaNayA / parahiM kAraNehiM titthayarattaM lahai jiiv| / / 3 / / inameMse siddha vatsalatA, guruvatsalatA, sthaviravatsalatA, tapasvi-vatsalatA, kSaNalavasamAdhi aura apUrva-jJAnagrahaNa nAmake chaha kAraNa to aise haiM jo ukta mUtrameM pAye hI nahIM jAte; zeyameMse kucha pUre aura kucha adhUre milate julate haiN| isake mivAya, ukta sUtra meM abhIkSaNAsaMvega, mAdhumamAdhi aura prAcAryabhakti nAmaka tIna kAragA aise haiM jinakI gaNanA ina prAgamakathita bIsa kAraNoMmeM nahIM kI gaI hai| aimI hAlata meM ukta sUtrakA ekamAtra AdhAra zvetAmbara zruta (prAgama) kaise ho sakatA hai ? ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiN| yahA~para meM itanA praura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki bhASyakArane pravacanavatsalatvakA ''ahecchAsanAnuSThAyinAM zrutadharANAM bAla-vRddha-tapasvi-zenaglAnAdinAM ca saMgrahopagrahAnugrahakAritvaM pravacanavatsalatvamiti', aisA vilakSaNa lakSaraNa karake, isake dvArA ukta bIsa kAraNoMmase kucha chUTe hue kAraNoMkA saMgraha karanA cAhA hai; parantu phira bhI ve saba kA saMgraha nahIM kara sake-siddhavatsalatA aura kSaraNalavasamAdhi jaise kucha kAraNa raha hI gaye aura kaI * arthAt-'mahantadevake zAsanakA anuSThAna karanevAle zrutadharoM aura bAlavRddha -tapasvi-zaikSa tathA glAnAdi jAtike muniyokA jo saMgraha-upagraha-anugraha karanA hai usakA nAma pravacanavatsalatA hai / '
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza bhinna kAraNoMkA bhI saMgraha kara gaye haiM ! isa viSayameM siddha senagaNI likhate haiM__ "viMzataH kAraNAnAM sUtrakAreNa kiMcitasUtre kiMcidbhASye kiMcit zrAdigrahaNAta siddhapUjA-kSaNalavadhyAnabhAvanAkhyamupAttam upayujya ca pravaktrA vyaakhyeym|" arthAt --bIsa kAraNoMmeMse sUtrakArane kuchakA sUtrameM kuchakA bhASyameM aura kuchakA--siddhapUjA kSaNalavadhyAnabhAvanAkA-'pAdi' zabdake grahaNadvArA saMgraha kiyA hai, vaktAko aisI hI vyAkhyA karanI caahiye| isa taraha pAgamake sAtha mUtra kI asaMgatiko dUra karanekA kucha prayatna kiyA gayA hai; parantu isa taraha amaMgati dUra nahI ho sakatI--middha menake kathaname itanA to spaSTa hI hai ki mUtrameM bImoM kAraNoMkA ullekha nahIM haiN| aura imaliye ukta sUtrakA AdhAra zvetAmbara zruta nahIM hai / vAstavameM ima sUtrakA pradhAna AdhAra digambara zruta hai, digambara mUtrapAThake yaha 'bilakula samakakSa hai itanA hI nahIM balki digambara AmnAyame Amataura para jina molaha kAraNoMkI mAnyatA hai unhIMkA isameM nirdeza hai / digambara khaTkhaNDAgamake nimnasUtrame bhI isakA bhale prakAra samarthana hotA hai___ "damaNa vimujhadAe vigNayasaMpaNNadAe sIlavadesu NiradicAra dAe zrAvAsAmu aparihINadAsa khaNalavaparibujhaNadAra laddhisaMvegasaMpaNNadAe yathAgAme tathA tave sAhaNaM pAsuaparicAgadApa sAhU samAhisaMdhAraNAe sAhUNaM vejAvaccajAgajuttadAe arahaMtabhattAya bahumudabhattIpa pavayaNabhattIe parayaNavacchaladAe pavayaNapyabhAvaNAra abhikkhaNaM gANIvajAgajuttadAe icceohi solasahi kAraNehi jIvA titthayaraNAmagodakamma baMdhaMni / " isa viSayakA vizeSa UhApoha paM0 phUlacaMdajI zAstrIne apane 'tatvArthamUtrakA antaHparIkSaNa' nAmaka lekhameM kiyA hai, jo cauthe varSa ke anekAntakI kiragA 1112 (pRSTha 583-588) meM mudrina huA hai / imIme yahAM adhika likhanekI jarUrata nahIM samajhI gii| (8) sAtaveM adhyAya kA 16 vAM sUtra isa prakAra hai:
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ zve0 satvArthasUtra aura usake bhASyakI jAMca 141 "digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikaproSadhopavAsopabhogaparibhogaparimANA'tithisaMvibhAgavatasampannazca / " isa sUtrameM tIna guNavatoM aura cAra zikSAbratoMke bhedavAle sAta uttaravratoMkA nirdeza hai, jinheM zIlavrata bhI kahate haiN| guNavatoMkA nirdeza pahale aura zikSAvratoMkA nirdeza bAdameM hotA hai, isa dRSTise ima mUtrameM prathama nirdiSTa hue dimvata, dezavrata aura anarthadaNDavrata ye tIna to gugNavrata haiM; zeSa sAmAyika, proSadhopavAma, upabhogapagbhiogaparimAraNa aura atithisaMvibhAga, ye cAra zikSAkta hai / parantu zvetAmbara AgamameM dezavratako gugAvatoMmeM na lekara zikSAvratoMmeM liyA hai aura isI taraha upabhogaparibhogaparimAraNavanakA grahaNa zikSAvratoMmeM na karake guraNavatomeM kiyA hai| jaisA ki zvetAmbara prAgamake nimna sUtrase prakaTa hai "pAgAradhamma davAlamavihaM Aikkhai, taM jahA--paMcaaguvvayAI tiriNa guNavayAI cattAri mikkhAvayAI / tiNi guNavvayAI, taM jahAaNatthadaMDaveramaNaM, disivvayaM, upabhogaparibhogaparimANaM / cattAri sikkhAyayAI, taM jahA- sAmAiyaM. demAvagAsiyaM, posahopavAse, atihisaMvibhAge / " -zrIpapAtika zrIvIradezanA sUtra 57 isame tattvArthazAstrakA ukta sUtra zvetAmbara aAgamake sAtha saMgata nahIM, yaha spaSTa hai / isa amagatiko middhamenagaNIne bhI anubhava kiyA hai aura apanI TIkAmeM yaha batalAte hue ki 'Arya (prAgama) me to gugNavatoMkA kramase Adeza karake zikSAvratoMkA upadeza diyA hai, kintu mUtrakArane anyathA kiyA hai, yaha prazna uThAyA hai ki sUtrakArane paramArpa vacanakA kimaliye ullaMghana kiyA hai ? jaisA ki nimnaTIkA vAkyame prakaTa hai "samprati krama nirdiSTa dezavratamucyate / atrAha vakSyati bhavAna dezavrataM / paramArSavacanakramakaimAdbhinnaHsUtrakAreNa? Ape tu guNavratAni kameNAdizya zikSAbratAnyupadiSTAni sUtrakAreNa tvanyathA / '' isake bAda praznake uttararUpameM isa asaMgatiko dUra karane athavA usa para kucha pardA DAlanekA yatna kiyA gayA hai, aura vaha ? ma prakAra hai
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza "tatrAyamabhiprAyaH-pUrvato yojanazataparimitaM gamanamabhigRhItam / na cAsti sambhavo yatpratidivasaM tAvatI digavagAhyA, tatastadanantaramevopadiSTaM dezavratamiti deze-bhAge'vasthAnaM pratidina pratipraharaM pratikSaNamiti sukhAvabodhArthamanyathA kramaH / " isameM anyathAkramakA yaha abhiprAya batalAyA hai ki pahalese kisIne 180 yojana parimANa dizAgamanakI maryAdA lI parantu pratidina utanI dizAke avagAhana kA sambhava nahIM hai, isaliye usake bAda hI dezavratakA upadeza diyA hai| isase pratidina, pratiprahara aura pratikSaNa pUrvagRhIta maryAdAke eka dezameeka bhAgame avasthAna hotA hai| ata: sukhabodhArtha-saralatAse samajhAneke lie yaha anyathAkrama svIkAra kiyA gayA hai|' yaha uttara baccoMko bahakAne jaisA hai| samajhameM nahIM AtA ki dezavatako sAmAyikake bAda rakhakara usakA svarUpa vahA~ batalA denese usake sukhabodhArtha meM kaunasI ar3acana par3atI athavA kaThinatA upasthita hotI thI aura ar3acana athavA kaThinatA AgamakArako kyoM nahIM sUjha par3I? kyA AgamakArakA lakSya sukhabodhArtha nahIM thA ? AgamakArane to adhika zabdoMmeM acchI taraha samajhAkarabhedopabhedako batalAkara likhA hai| parantu bAta vAstavame mukhabAMdhArtha athavA mAtra kramabhedakI nahIM hai, kramabheda to dUsarA bhI mAnA jAtA hai-pAgamameM anayaMdaNDavatako digvratame bhI pahale diyA hai, jimakI middhamena garaNIne koI carcA nahIM kI hai| parantu vaha kramabheda guragavrata-guragavratakA hai, jisakA vizeSa mahatva nahIM, yahAM to usa kamabhedakI bAta hai jisase eka guragavrata zikSAvata aura eka zikSAvrata guraNavata ho jAtA hai / aura isalie isa prakArakI asagati mukhabodhArtha kaha dene mAtrame dUra nahIM ho sktii| ata: spaSTa kahanA hogA ki isake dvArA dUsare zAsanabhedako apanAyA gayA hai| prAcAryo-prAcAryoMmeM isa viSayameM kitanA hI matabheda rahA hai| isake lie lekhakakA 'jainAcAryoMkA zAsanabheda' grantha dekhanA cAhie / (9) AThaveM adhyAyameM 'gatijAti' pAdirUpase nAmakarmakI prakRtiyoMkA jo sUtra hai usameM 'paryApti' nAmakA bhI eka karma hai / bhASyameM isa 'paryApti' ke pAMca meda nimna prakArase batalAe hai
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ zve0 tatvArthasUtra aura usake bhAdhyakI jAMca 143 "paryAptiH paMcavidhA / tadyathA - AhAraparyAptiH zarIraparyAptiH indriyaparyAptiH prANApAnaparyAptiH bhASAparyAptiriti / " parantu digambara zrAgamakI taraha zvetAmbara zrAgamameM bhI paryAsike chaha bheda mAne gaye haiM chaThA bheda manaH-paryAtikA hai, jisakA ukta bhASyameM koI ullekha nahIM hai / aura isa liye bhASyakA ukta kathana pUrNataH zvetAmbara Agamake anukUla nahI hai / isa prasaMgatiko siddhasenagagIne bhI anubhava kiyA hai aura apanI TIkA meM yaha prazna uThAyA hai ki 'paramaprArSavacana ( Agama) meM to SaT paryAptiyAM prasiddha haiM, phira yaha paryAptiyoMkI pAMca saMkhyA kaisI ?'; jaisA ki TIkAke nimna vAkya se prakaTa hai " nanu ca paT paryAptayaH pAramArthavacana prasiddhAH kathaM paMcasaMkhyAkA ? iti" | arent isake bhI samAdhAnakA vaisA hI prayatna kiyA gayA hai jo kisI taraha bhI hRdaya grAhya nahIM hai / garagojI likhate haiM- "indriyaparyAptigrahaNAdiha manaH paryAptirapi grahaNamavaseyam / " arthAt indriyaparyApti grahaNase yahAM manaHparyAptikA bhI grahaNa samajha lenA cAhiye / parantu indriyaparyApti meM yadi mana:paryAptikA bhI samamana:veza hai auraparyApti koI alaga cIz2a nahIM hai to zrAgama meM manaH paryAptikA alaga nirdeza kyoM kiyA gayA hai ? aura mUtrameM kyoM indriyoM tathA manako alaga alaga lekara matijJAnake bhedoMkI parigaNanA kI gaI hai tathA saMsaMjJake bhedoMko bhI prAdhAnya diyA gayA hai ? ina praznoMkA koI samucita samAdhAna nahI baiThatA, aura isaliye kahanA hogA ki yaha bhASyakArakA grAgamanirapekSa apanA mata hai, jise kisI kAraraNavizeSake vaza hokara usane svIkAra * prahAra- sarIreMdiyapajjatI prANapAraNa bhAsa-maraNe / cau paMca paMca chappiya iga- vigalA'saNi sagIraNaM // -navatatva prakararaNa, gA0 6 prahAra - sarIreMdiya - UsAsa- vo maraNo'hi nivvattI / hoi jamro daliyAmro karaNaM esAu pajjatI // 1 - siddhasenIyA TIkAmeM udghRta pR0 160
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kiyA hai| anyathA, indriyaparyAptikA svarUpa dete hue vaha isakA spaSTIkaraNa jarUra kara detA / parantu nahIM kiyA gayA; jaisAki "tvagAdIndriyanirvartanAkriyAparisamAtirindriya paryAptiH" isa indriyaparyAptike lakSaNase prakaTa hai| ataH zvetAmbara Agamake sAtha isa bhASyavAkyakI saMgati biThalAnekA prayatna niSphala hai| (10) navameM adhyAyakA antima sUtra isa prakAra hai "saMyama - zruta - pratisevanA - tIrtha-liGga-lezyopapAtasthAnavikalpataH sAdhyAH / " isameM pulAkAdika paMcaprakArake nirgranthamuni saMyama, zruta, pratisevanA prAdi pATha anuyogadvAroMke dvArA bhedarUpa siddha kiye jAte haiM, aisA ullekha hai| bhASyameM usa bhedako spaSTa karake batalAyA gayA hai; parantu usa batalAne meM kitane hI sthAnoM para zvetAmbara Agamake sAtha bhASyakArakA matabheda hai, jise middhamena gaNIne apanI TIkAmeM 'AgamasvanyathA vyavasthitaH', 'atraivA'nyathaivAgamaH', 'atrApyAgamo'nyathA'tidezakArI' jaise vAkyoMke sAtha AgamavAkyoMko uddhRta karake vyakta kiyA hai / yahA~ unameMse sirpha eka namUnA de denA ho paryApta hogAbhASyakAra 'zruta' kI apekSA jaina muniyoMke bheda ko batalAte. hae likhate hai "zrutam / pulAka-bakuza-pratisevanAkuzIlA utkRSTanA'bhinnAkSaradazapUrvadharAH / kaSAyakuzola-nigranthau catudazapUrvadharI / jaghanyena pulAkasya zrutamAcAravastu, bakuza-kuzIla-nirgranthAnAM zrutamaSTI pravacanamAtaraH / zrutApagataH kevalI snAtaka iti / " arthAt-zrutakI apekSA pulAka, bakuza aura pratisevanA kuzIla muni nyAdAme jyAdA abhinnAkSara (eka bhI akSarakI kamIme rahita) dagapUrvake dhArI hote haiM / kapAyakuzIla aura nimrantha muni caudaha pUrvake dhArI hote haiM / pulAka munikA kamase kama zruta AcAravastu hai / bakuza, kuzIla aura nirgranthamuniyoMkA kamase kama zruta ATha pravacanamAtrA taka sImita hai| aura snAtaka muni zraname rahita kevalI hote haiN| isa viSayameM pAgamakI jisa anyathA vyavasthAkA ullekha middhamenane kiyA hai vaha isa prakAra hai
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ zve tattvArthasUtra aura usake bhASyakI jA~ca 145 __ "pulAe NaM bhaMte kevatiyaM suyaM ahinjijjA goyamA ! jahaNNeNaM raNavamassa punvassa tattiyaM pAyAravatthu', ukkoseNaM nava puvAi sNpunnnnaaii| vausa-paDisevaNA-kusIlA jahaNNeNaM aTThapavayaNamAyAo, ukoseNaM codasapuvvAI ahijjijjA / kasAyakusIla-niggaMthA jahaNNeNaM aThThapavayaNamAyAo, ukoseNaM caudasapuvvAiM ahigjijjA / " __isameM jaghanya zrutakI jo vyavasthA hai vaha to bhASyake sAtha milatI-julatI hai; parantu utkRSTa zrutakI vyavasthAmeM bhASyake sAtha bahuta kucha antara hai| yahA~ pulAka muniyoMke utkRSTa zrutajJAna navapUrva taka batalAyA hai, jaba ki bhApyameM dasapUrva takakA spaSTa nirdeza hai / isI taraha bakuza aura pratisevanAkuzIla muniyoMkA zratajJAna yahA~ caudahapUrva taka mImita kiyA gayA hai, jaba ki bhASyameM usakI caramarmImA dasapUrva taka hI kahI gaI hai| ata: Agamake sAtha isa prakArake matabhedoMkI maujUdagImeM jinakI saMgati biThalAnekA siddhamena garaNIne koI prayatna bhI nahI kiyA, yaha nahIM kahA jA sakatA ki ukta mUtrake bhASyakA AdhAra pUrNatayA zvetAmbara Agama hai| (11) navameM adhyAyameM uttamakSamAdi-dazadharma-viSayaka jo sUtra hai usake tapodharma-sambandhI bhASyakA antima aMza isa prakAra hai: "tathA dvAdazabhikSu-pratimAH mAsikyAdayaH AsaptamAsikyaH sapta, sapracaturdazaikaviMzatirAtrikyastisraH ahorAtrikI. ekarAtrikI ceti / " imame bhikSuSoMkI bAraha pratimAnoMkA nirdeza hai, jinameM sAta pratimAeM to ekamAmikIme lekara maptamAsikI taka batalAI haiM, tIna pratimAe~ saptarAtrikI caturdazarAtrikI aura ekaviMzatirAtrikI kahI hai, zeSa do pratimAe~ ahorAtrikI aura ekarAtrikI nAmakI haiN| siddhasena gagIne ukta bhASyakI TIkA likhate hue Agamake anusAra saptarAtrikI pratimAe~ tIna batalAI hai --caturdazarAtrikI aura ekaviMzatirAtrikI pratimAoMko Agama-mammata nahIM mAnA hai, aura isaliye Apa 'sapta caturdazaikaviMzatirAtrikyastisraH' ima bhASyAMzako prAgamake mAtha asaMgata, pArSavisaMvAdi aura pramattagIta taka batalAte hae likhate haiM:
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza "saptacaturdazaikaviMzatirAtrikyastisra iti nedaM paramArSavacanAnusAribhASya kiM tarhi ? pramatta gItametat / vAcakohi pUrvavit kathamevaM vidhamAvisaMvAda nibadhnIyAt ? sUtrAnavabodhAdupajAta bhrAntinA kenApi racitametadvacanakam / doccA sattarAiMdiyA tajhyA sattarAiMdiyA - dvitIyA saptarAtrakI tRtIyA saptarAtrikIti sUtranirbheda: / dve saptarAtre trINIti saptarAtrANAMti sUtranirbhedaM kRtvA paThitamajJena saptacaturdazaikaviMzatirAtrikyastisra iti / 146 arthAt -- 'saptacaturdazai kavizatirAtrikyastisraH' yaha bhASya paramarSavacana ( Agama) ke anukUla nahIM haiN| phira kyA hai ? yaha pramattagIta hai - pAgaloM jaisI bar3a hai athavA kisI pAgalakA kahA huA hai / vAcaka ( umAsvAti ) pUrvake jJAtA the, ve kaise isa prakArakA prAvisaMvAdi vacana nibaddha kara sakate the ? grAgamasUtrakI anabhijJatA utpanna huI bhrAntike kAraNa kisIne isa vacanakI racanA kI hai / 'doccA matta iMDiyA tajhyA sattarAiMDiyA -- dvitIyA saptarAtrikI tRtIyA saptarAtrakI' aisA AgamasUtrakA nirdeza hai, ise DesatarAtre, zrIraNIti saptarAtrANIti' aisA sUtranirbheda karake kisI ajJAnIne par3hA hai aura usIkA phala 'saptacaturdarzakaviMzatirAtritpastisra' yaha bhASya banA hai / siddhamenakI isa TIkA parame aisA mAlUma hotA hai ki siddhasenake samaya meM isa vivAdApanna bhASyakA koI dUsarA zrAgamasaMgatarUpa upalabdha nahIM thA, upalabdha hotA to vaha siddhamena jaise khyAtiprApta aura sAdhanasampanna zrAcAryako jarUra prApta hotA, aura prApta honepara ve use hI bhApyake rUpame nibaddha karate -prApattijanaka pATha na dete, athavA donoM pAThoMko dekara unake sanyA'satyakI AlocanA karate / dUsarI bAta yaha mAlUma hotI hai ki siddhasena cU~ki pahale bhASyako mUla sUtrakArakI svopajJakRti svIkAra kara cuke the aura sUtrakArako pUrvavit bhI mAna cuke the, aisI hAlata meM jisa tatkAlIna ve0 zrAgamake ve kaTTara pakSapAtI ye usake viruddha aisA kathana prAnepara ve ekadama vicalita ho uThe haiM aura unhoMne yaha kalpanA kara DAlI hai ki kisIne yaha anyathA kathana bhASyameM milA diyA hai,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtrakI eka saTippaNa prati 147 yahI kAraNa hai ki ve ukta bhASyavAkyake kartAko ajJAnI aura usa bhASyavAkyako 'pramattagIta' taka kahaneke lie utArU hogaye haiN| parantu svayaM yaha nahIM banalA sake ki uma bhASyavAkyako kisane milAyA, kisake sthAnapara milAyA, kyoM milAyA, kaba milAyA aura isa milAvaTake nirNayakA AdhAra kyA hai ? yadi unhoMne bhASyakArako svayaM mUlasUtrakAra aura pUrva vit na mAnA hotA to ve zAyada vaisA likhanekA kabhI sAhama na karate / unakA yaha tarka ki 'vAcaka unAsvAti pUrva ke jJAtA the, ve kaise isa prakArakA pArSavisaMvAdi vacana nibaddha kara sakate the, kucha bhI mahattva nahIM rakhatA, jabavi anya kitane hI sthAnoMpara bhI pAgamake sAtha bhApyakA spaSTa virodha pAyA jAtA hai aura jimake kitane hI namUne Upara batalAye jA cuke hai / pichale (naM. 10) namUnemeM pradarzita bhApyake viSayameM jaba middhagena gagI mvayaM yaha likhate haiM ki "AgamamtvanyathA vyavasthitaH' - AgamakI vyavasthA isake pratikUla hai, aura umakI magati viTalAnekA bhI koI prayatna nahIM karate, taba vahA~ bhASyakArakA pUrvavit honA kahA~ calA gayA ? athavA pUrvavita hote hue bhI unhoMne vahA~ 'pApaM visaMvAdi' vacana kyoM nibaddha kiyA ? isakA koI uttara middhamenakI TIkA parame nahIM mila rahA hai aura iliye jaba taka isake viruddha middha na kiyA jAya taba taka yaha kahanA hogA ki bhAgyakA ukta vAkya zve. prAgamake viruddha hai aura vaha kimIke dvArA prakSipta na hokara bhAyakArakA nijI mana hai| aura aise spaSTa virodhoM kI hAlata meM yaha nahIM kahA jA makatA ki bhApyAdikA ekamAtra prAdhAra vetAmbara zruta hai| upasaMhAra maiM samajhatA hU~ ye saba pramANa, jo Upara do bhAgoMmeM saMkalita kiye gaye haiM, isa bAtako batalAne ke liye paryApta hai ki zvetAmbarIya tatvArthasUtra aura usakA bhASya donoM eka hI AcAryakI kRti nahIM hai aura na donoM kI racanA sarvathA zvetAmbara AgamoMke AdhArapara avalambita hai, usameM digambara prAgamoMkA bhI bahana baDA hAtha hai aura kucha mantavya aise bhI haiM jo donoM sampradAyoMse bhinna OM hama viSayakI vizeSa jAnakArI prApta karaneke liye 'tattvArthasUtrake bIjoM
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kisI tIsare hI sampradAyase sambandha rakhate haiM athavA sUtrakAra tathA bhASyakArake nijI matabheda haiM / aura isaliye ukta donoM dAve tathyahIna honese mithyA haiM / AzA hai vidvajjana isa viSaya para gaharA vicAra karake apane-apane anubhavoMko prakaTa kareMge / z2arUrata honepara jA~ca-par3atAlakI vizeSa bAtoMko phira kisI samaya pAThakoMke sAmane rakkhA jAyagA / kI khoja' nAmakA vaha nibandha dekhanA cAhiye jo caturtha varSake 'anekAnta' ko prathama kiraNa meM prakAzita huA hai /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra prAstAvika jainasamAjake pratibhAzAlI prAcAryoM, samartha vidvAnoM aura supUjya mahAtmAoMmeM bhagavAn samantabhadra svAmIkA Asana bahuta U~cA hai| aisA zAyada koI hI prabhAgA jainI hogA jimane ApakA pavitra nAma na munA ho; parantu samAjakA adhikAMza bhAga aimA z2arUra hai jo Apake nirmala gugagoM aura pavitra jIvanavRttAntoMse bahuta hI kama paricita hai-balki yoM kahiye ki aparicita hai| apane eka mahAn netA aura aise netAke viSayameM jise 'jinazAsanakA praNetA*'naka likhA hai samAjakA itanA bhArI ajJAna bahuta hI svaTakatA hai| merI bahuna dinoMse isa bAtakI barAbara icchA rahI hai ki prAcAryamahodayakA eka saccA itihAsaunake jIvanakA pUrA vRtAnta--limbakara logoMkA yaha ajJAnabhAva dUra kiyA jAya / parantu bahuta kucha prayanna karane para bhI maiM abhI taka apanI usa icchAko pUrA karaneke liye mamartha nahIM ho skaa| isakA pradhAna kAraNa yatheSTa mAdhanasAmagrIkI aprAti hai / mamAja apane pramAdame, yadyapi, apanI bahutamI aitihAmika sAmagrIko kho cukA hai phira bhI jo avaziSTa hai vaha bhI kucha kama nahIM hai| parantu vaha itanI astavyasta tathA idhara udhara bikharI huI hai aura usako mAlUma karane tathA prApta karane meM itanI adhika vighnabAdhAe~ upasthita hotI hai ki usakA honA nahonA prAyaH barAbara ho rahA hai| vaha na to adhikAriyoMke svarya upayogame AtI hai, na dUsaroMko upayogake lie dI jAtI hai aura isalie umakI dinapara dina tRtIyA gati (naSTi ) hotI rahatI hai, yaha bar3e hI duHkhakA viSaya hai ! * dekho, zravaNabelgolakA zilAlekha naM0 108 (nayA nN0258)|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sAdhanasAmagrIkI isa viralatAke kAraNa aitihAsika tattvoMke anusaMdhAna aura unakI jA~cameM kabhI kabhI bar3I hI dikkateM peza AtI hai aura kaThinAiyA~ mArga rokakara khar3I ho jAtI hai| eka nAmake kaI kaI vidvAn ho gaye hai*; eka vidvAn prAcAryake janma, dIkSA, guNapratyaya aura dezapratyAdike bhedase kaI kaI nAma athavA upanAma bhI hue haiM aura dUsare vidvAnoMne unakA yathAruci-cAhe jisa nAmase-apane granthoMmeM ullekha kiyA hai; eka nAmake kaI kaI paryAyanAma bhI hote haiM aura una paryAyanAmoM athavA prAMzika paryAyanAmoMse bhI vidvAnoMtathA prAcAryokA ullekha / milatA hai; kitane hI vibhinna bhASAoMke anuvAdoMme, kabhI kabhI mUlagraMtha aura grathakArake nAmokA bhI anuvAda kara diyA jAtA hai athavA ve nAma anuvAdita rUpame hI una bhApAtroMke granthoMmeM ullekhita haiM; eka vyakti ke jo dUsare nAma, upanAma, paryAyanAma athavA anuvAdita nAma hoM ve hI dUsare vyaktiyoMke mUla nAma bhI ho sakate hai aura amara hote rahe hai; sama-sAmayika vyaktiyoke * jaise, 'padmanandi' aura 'prabhAcandra' Adi nAma ke dhAraka bahatame prAcArya hue haiN| 'samantabhadra' nAmake dhAraka bhI kitane hI vidvAn ho gaye haiM, jinameM koI 'lagha' yA 'cikka', koI 'abhinava', koI gemsoppe', koI bhaTTAraka' aura koI 'gRhastha' samantabhadra kahalAte the| ina mabake mamayAdikA kucha paricaya ratnakaraNDazrAvakAcAra (mamIcIna dhapaMgAstra)kI prastAvanA athavA tadviSayaka nibandhameM' granthapara sandeha' zIrSakake nIce, diyA gayA hai| svAmI samantabhadra ina mabamebhinna the aura ve bahuta pahale ho gaye hai| jaise 'padmanandI' yaha kundakundAcAryakA pahalA dIkSAnAma thA aura bAdako koNDakUndAcArya' yaha unakA dezapratyaya-nAma hanA hai; kyoMki ve 'koNDakundapurake nivAsI the| guliyoMme Apake elAcArya, vakragrIva aura gRdhrapicchAcArya ma bhI diye haiM, jo ThIka honepara gugAdipratyako liye hue samajhane cAhiye aura ina nAmoMke dUmare prAcArya bhI hue haiN| + jaise nAgacandrakA kahIM 'nAgacandra' aura kahI bhujaMgasudhAkara' isa paryAyanAmase ullekha pAyA jAtA hai / aura prabhAcandrakA 'prabhendu' yaha prAMzika paryAya nAma hai,jisakA bahuta kucha vyavahAra dekhane meM prAtA hai /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 151 nAmoMkA bhI prAyaH aisA hI hAla hai; koI koI vidvAn kaI kaI prAcAryo ke bhI ziSya hue haiM aura unhoMne apaneko cAhe jahA~ cAhe jisa prAcAryakA ziSya sUcita kiyA hai; eka saMgha athavA gacchake kisI acche prAcAryako dUsare saMgha athavA gacchane bhI apanAyA hai aura use apane hI saMgha tathA gacchakA prAcArya sUcita kiyA hai; isI tarahapara koI koI zrAcArya aneka maThoMke adhipati prathavA aneka sthAnoMkI gaddiyoMke svAmI bhI hue haiM aura isase unake kaI kaI paTTaziSya ho gaye haiM, jinameM se pratyekane unheM apanA hI paTTaguru sUcita kiyA hai / isa prakAra kI hAlatoMme kisIke asalI nAma aura asalI kAmakA patA calAnA kitanI TeDhI khIra hai, aura eka aitihAsika vidvAnake liye yathArtha vastu vastusthitikA nirNaya karane athavA kisI khAsa ghaTanA yA ullekhako kisI khAsa vyakti ke sAtha saMyojita karane meM kitanI adhika ulajhanoM tathA kaThinAiyoMkA sAmanA karanA paDatA hai, isakA acchA anubhava ve hI vidvAn kara sakate haiM jinheM aitihAsika kSetrameM kucha arsenika kAma karanekA avasara milA ho / astu / rry sAdhanasAmagrI ke binA hI ina saba athavA isI prakArakI aura bhI bahutasI dikkato, ulabhano aura kaThinAiyoMmeMse guz2arate hue, maiMne Ajataka svAmI samantabhadrake viSaya me jo kucha anusaMdhAna kiyA hai- jo kucha unakI kRtiyoM, dUsare vidvAnoMke granthome unake vipayake ullekhavAkyoM aura zilAlekhoM Adi parase meM mAlUma kara sakA hU~ - zrathavA jisakA mujhe anubhava huA hai usa saba itivRttako aba saMkalita karake, aura adhika sAdhana sAmagrI ke milanekI pratIkSA meM na rahakara, prakAzita kara denA hI ucita mAlUma hotA hai, aura isaliye nIce umIkA prayatna kiyA jAtA hai / pitRkula aura gurukula svAmI samantabhadrake bAlyakAlakA athavA unake gRhastha jIvanakA prAya: kucha bhI patA nahIM calatA aura na yaha mAlUma hotA hai ki unake mAtA pitAkA kyA nAma thA / hA~, Apake 'AtamImAMsA' granthakI eka prAcIna prati tAr3apatroM para likhI huI zravaNabelagolake daurbali-jinadAsa zAstrIke bhaMDArameM pAI jAtI hai usake anta meM likhA hai
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza __"iti phaNimaMDalAlaMkArasyoragapurAdhipasUnoH zrIsvAmisamantabhadramuneH kRtau AptamImAMsAyAm / " isase mAlUma hotA hai ki samantabhadra kSatriyavaMzameM utpanna hue the aura rAjaputra the / aApake pitA phariNamaMDalAntargata 'uragapura' ke rAjA the. aura isalie uragapurako ApakI janmabhUmi athavA bAlyalIlAbhUmi samajhanA cAhiye / 'rAjAvalIkathe' meM ApakA janma 'utkalikA' grAmameM honA likhA hai, jo prAyaH uragapurake hI antargata hogA / yaha uragapura 'unyUra' kA hI saMskRta athavA atimadhura nAma jAna par3atA hai jo cola rAjAroMkI sabase prAcIna aitihAsika rAjadhAnI thii| purAnI tricinApolI bhI imIko kahate haiN| yaha nagara kAverIke taTa para vamA huA thA, bandaragAha thA aura kimI mamaya bar3A hI mamRddhazAlI janapada thA / samantabhadrakA banAyA huaA 'stutividyA' athavA 'jinastutizataM' nAmakA eka alaMkArapradhAna graMtha hai, jise 'jinazataka' athavA 'jinazatakAlaMkAra' bhI kahate hai / isa graMthakA 'gatvaikamtutameva' nAmakA jo antima padya hai vaha kavi aura kAvyake nAmako liye hue eka citrabaddha kAvya hai / ima kAvya kI chaha pAre aura nava valayavAlI citraracanAparame ye do pada nikalate haiM 'zAMtivarmakRtaM.' 'jinstunishtN'| inase spaSTa hai ki yaha grantha 'zAntivarmA' kA banAyA huA aura isaliye 'zAntivarmA' mamantabhadrakA hI nAmAntara hai| parantu yaha nAma unake munijIvanakA nahI ho makatA; kyoMki muniyoMke 'varmAnta' nAma nahIM hote / jAna par3atA hai yaha * dekho janahitaiSI bhAga 11, aMka 4-8, pRSTha 44.0 / prAgake jainasiddhAntabhavanameM bhI, tAr3apatroMpara, prAyaH aise hI lembavAlI prati maujUda hai / mahAkavi kAlidAsane apane 'raghuvaMza' meM bhI 'uragapura' nAmame ima nagara kA ullekha kiyA hai| + yaha nAma granthake Adima maMgalAcaraNameM diye hue 'stutividyA pramAdhaye' isa pratijJAvAkyame jAnA jAtA hai| - dekho vasunandikRta 'jinazataka-TIkA' /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra prAcAryamahodayake mAtApitAdi-dvArA rakkhA humA unakA janmakA zubha nAma thaa| isa nAmase bhI Apake kSatriyavaMzodbhava honekA patA calatA hai| yaha nAma rAjagharAnoMkA-sA hai / kadamba, gaMga aura pallava prAdi vaMzoMmeM kitane hI rAjA varmAnta nAmako liye hue ho gae haiM / kadamboMmeM 'zAMtivarmA' nAmakA bhI eka rAjA huA hai| yahA~ para kimIko yaha AzaMkA karane kI z2arUrata nahIM ki 'jinastutizataM' nAmakA grantha samantabhadrakA banAyA huA na hokara zAMtivarmA nAmake kisI dUsare hI vidvAnkA banAyA huA hogA; kyoMki yaha grantha nirvivAda-rUpame svAmI samantabhadrakA banAyA huA mAnA jAtA hai / granthakI pratiyoMmeM kartRtvarUpase samantabhadrakA nAma lagA huA hai. TIkAkAra zrIvamunandIne bhI use 'tAkiMkacUDAmaNizrImatsamantabhadrAcAryaviracita' sUcita kiyA hai aura dUsare prAcAryoM tathA vidvAnoMne bhI usake vAkyoMkA, samannabhadra ke nAmame, apane granthoM meM ullekha kiyA hai / udAharaNake liye 'alaMkAracintAmariga' ko lIjiye, jibhameM ajitasenAcAryane nimnapratijJAvAkya ke mAtha ? sa granthake kitane hI padyAko pramANarUpase uddhRta kiyA hai zrImatsamanta bhadrAyajinasenAdibhApitam / lakSyamAtra likhAmi svanAmasUcitalakSaNam / / isake mivAya paM0 jinadAsa pArzvanAthajI phaDakulene 'mvayaMbhUstotra' kA jo saMskaraNa maskRtaTIkA aura marAThI anuvAdama-hita prakAzita karAyA hai usameM samantabhadrakA paricaya dete hue unhoMne yaha mUcita kiyA hai ki karNATakadezasthita 'aSTasahasrI' kI eka pratime prAcArya ke nAmakA isa prakArame ullekha kiyA hai"iti phaNimaMDalAla kArasyAragapurAdhisUnunA zAMtivamanAmnA zrIsamaMtabhadrega / " yadi paMDitajIkI yaha sUcanA satya ho to isase yaha viSaya aura paM0 jinadAmakI isa sUcanAko dekhakara maiMne patra-dvArA unase yaha mAlUma karanA cAhA ki karNATaka dezame milI huI aSTasahasrIkI vaha kaunasI prati hai aura kahA~ke bhaNDArameM pAI jAtI hai jisameM ukta ullekha milatA hai| kyoMki daurbali jinadAsa zAstrIke bhaNDArase milI huI 'prAptamImAMsA' ke ullekhase yaha
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza bhI spaSTa ho jAtA hai ki zAMtivarmA samantabhadrakA hI nAma thaa| ___ vAstavameM aise hI mahattvapUrNa kAvyagraMthoMke dvArA samantabhadrakI kAvyakIrti jagatameM vistArako prApta huI hai| isa graMthameM Apane jo apUrva zabdacAturyako liye hue nirmala bhaktigaMgA bahAI hai usake upayukta pAtra bhI Apa hI hai / Apase bhinna 'zAMtivarmA' nAmakA koI dUsarA prasiddha vidvAn huA bhI nahIM / isa liye ukta zaMkA nirmUla jAna par3atI hai / hA~, yaha kahA jA sakatA hai ki samatabhadrane apane munijIvanase pahale isa graMthakI racanA kI hogI / parantu granthake sAhitya parase isakA kucha bhI samarthana nahIM hotaa| prAcAryamahodayane, isa granthameM, apanI jisa parigati aura jisa bhAvamayI mUrti ko pradarzita kiyA hai usase aApakI yaha kRti ullekha kucha bhinna hai| uttarameM Apane yaha sUcita kiyA ki yaha ullekha paM0 vaMzIdharajIkI likhI haI aSTamahasrIkI prastAvanA parame liyA gayA hai, isaliye isa viSayakA prazna unhIM karanA caahiye| aSTamahasrIkI prastAvanA (paricaya) ko dekhane para mAlUma huyA ki isameM 'ini' meM 'mamantabhadregA' takakA ukta ullekha jyoMkA tyoM pAyA jAtA hai, usake zurUma 'kA~Tadezato labdhapustake' aura anameM 'ityAdya llekho dRzyate' ye zabda lage hue haiN| isapara tA0 11 julAIko eka rajisTarDa patra paM0 vaMzIdharajIko zolApUra bhejA gayA aura unameM apane ukta ullekhakA khulAsA karaneke liye prArthanA kI gii| mAtha hI yaha bhI likhA gayA ki 'yadi aApane svayaM uma karNATa degame milI huI pustakako na dekhA ho to jisa AdhAra para Apane ukta ullekha kiyA hai use hI kRpayA sUcita kiijiye| 3 rI agasta san 1924 ko dUsarA rimANDara patra bhI diyA gayA parantu paDitajIne donoMmeMme kisIkA bhI koI uttara denekI kRpA nahIM kii| aura bhI kahIme isa ullekhakA samarthana nahIM milaa| aisI hAlatame yaha ullekha kucha saMdigdha mAlUma hotA hai / Azcarya nahI jo janahitapIma prakAzita ukta 'prAptamImAMsA' ke ullekhakI g2alata smRti parame hI yaha ullekha kara diyA gayA ho; kyoMki ukta prastAvanAmeM aise aura bhI kucha g2alata ullekha pAye jAte hai jaise 'kAMcyA nagnATako'haM' nAmaka padyako malliSeNaprazastikA batalAnA, jisakA vaha padya nahIM hai|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 155 muniavasthAkI hI mAlUma hotI hai| gRhasthAzramameM rahate hue aura rAja-kAja karate hue isa prakAra kI mahApAMDityapUrNa aura mahaduccabhAvasampanna maulika racanAe~ nahIM bana sakatIM / ima viSayakA nirNaya karaneke liye, saMpUrNa granthako gaurake mAtha paDhate hue, padya naM0 16, 76 aura 114 * ko khAsa taurame dhyAnameM lAnA cAhiye / 16 veM padyase hI yaha mAlUma ho jAtA hai ki svAmI saMsArame bhaya-bhIta hone para zarIrako lekara ( anya samasta parigraha chor3akara) vItarAga bhagavAnkI zaraNameM prApta ho cuke the, aura ApakA prAcAra usa samaya ( grantharacanAke samaya) pavitra, zreSTha, tathA gaNadharAdi-anuSThita prAcAra-jamA utkRSTa athavA nirdopa thA / vaha padya isa prakAra hai pRtambanavamAcAraM tanvAyAtaM bhayAcA / svayA vAmeza pAyA mA natamekAcyazaMbhava // ima padyameM mamantabhadrane jisa prakAra 'pUtasvanavamAcAraM + aura 'bhayAt tanvAyAnaM' - ye apane (mA = 'mAM' padake) do khAma vigepaNapada diye haiM usI prakAra 76 3 OM padyameM unhoMne 'dhvaMsamAnamamAnastratrAmamAnasaM' vizeSagaNake dvArA apaneko ullekhita kiyA hai / isa vizeSaNase mAlUma hotA hai ki mamantabhadrake maname yadyapi trAma udvega-bilkula naSTa ( asta ) nahIM huA thA-mattAme kucha maujUda jarUra thA-phira bhI vaha dhvaMmamAnake samAna ho gayA thA, aura ima liye unake cittako uddhe jina athavA maMtrasta karaneke liye samartha nahIM thA / cittakI aisI sthiti bahuta U~ce darje para jAkara hotI hai aura isa liye yaha vizeSaNa bhI samantabhadrake munijIvanakI utkRSTa sthitiko sUcita karatA hai aura yaha batalAtA hai * yaha padya Age 'bhAvI tIrthakaratva' zIrSakake nIce udadhRta kiyA gayA hai| + 'pUta: pavitra: mu sRSTa, anavamaH gaNadharAdyanuSThitaH prAcAra; pApakiyAnivRttiryasyAmI pUnasvanavamAcAraH atastaM pUtasvanatamAcAram'-iti TIkA / x 'bhayAt saMsArabhIteH / tanvA zarIreNa ( saha ) AyAtaM AganaM / ' * yaha pUrA padya isa prakAra hai svasamAna samAnandyA bhAsamAna sa mA'nagha / dhvaMsamAnasamAnastatrAsamAnasamAnatam / / 76 //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza ki isa graMyakI racanA unake munijIvana meM hI huI hai| TIkAkAra prAcArya ksunandIne bhI, prayama padyakI prastAvanAmeM 'zrIsamannabhadrAcAryaviracita' likhaneke atirikta, 84 veM padyameM Ae hue 'Rddha' vizeSaNakA artha 'vRddha' karake, aura115 veM padyake 'vandIbhUtavataH' padakA artha 'maMgalapAThakIbhUtavatopi nagnAcAryarUpeNa bhavatopi mama' aisA dekara, yahI sUcita kiyA hai ki yaha graMtha samantabhadra ke munijIvanakA banA huA hai / astu / svAmI samantabhadrane gRhasthAzramameM praveza kiyA aura vivAha karAyA yA ki nahIM, isa bAta ke jAnanekA prAyaH koI sAdhana nahIM hai / ho, yadi yaha siddha kiyA jA sake ki kadambavaMzI rAjA zAntivarmA aura zAntivarmA mamaMtabhadra donoM eka hI vyakti the to yaha sahajahI meM batalAyA jA sakatA hai ki prApane gRhasthAzramako dhAraNa kiyA thA aura vivAha bhI karAyA thaa| sAtha hI, yaha bhI kahA jA sakatA ki aApake putrakA nAma mozavarmA, pautrakA ravivarmA, prapautrakA harivarmA aura pitAkA nAma kAsyavarmA thA; kyoMki kAkutsthavarmA, mRgezavarmA aura harivarmAke jo dAnapatra jainiyoM athavA jainasaMsthAnoMko diye hA halamI aura vaijayantI ke mukAmoMpara pAye nAte haiM uname isa vaMzAramparAkA patA calatA hai / isameM saMdeha nahIM ki prAcIna kadambavaMgI rAjA prAya: saba jaino 'hae hai aura dakSiNa (banavAsa ) dezake rAjA hA hai; paraMtu itane parame hI, nAmamAmyake kAraNa, yaha nahIM kahA jA makatA ki zAMtivarmA kadamba aura zAMtivarmA mamaMtabhadra donoM eka vyakti the| donoMko eka vyakti middha karaneke liye kucha vizeSa sAdhanoM tathA pramANoMkI jarUrata hai, jinakA isamamaya abhAva hai| merI gayameM, yadi mamaMtabhadrane vivAha karAyA bhI ho to ve bahuta samaya taka gRhasthAzramameM nahIM rahe hai, unhoMne jaldI hI thoDI avasthAmeM, muni-dIkSA dhAraNA kI hai aura nabhI ve uma amAdhAraNa yogyatA aura mahanAko prApta kara sake hai jo unakI kRtiyoM tathA dUsare vidvAnoMkI kRtiyoMmeM unake viSayake ullekhavAkyoMse pAI jAtI hai aura jisakA digdarzana Age cala kara karAyA jaaygaa| aimA mAlUma hotA hai ki 48 devo 'sTaDIz2a ina sAutha iMDiyana jainijma' nAmakI pustaka, bhAga dUmaga pRSTha 87 //
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 157 samantabhadrane bAlyAvasthA se hI apane Apako janadharma aura jinendradevakI sevAke liye arpaNa kara diyA thA, unake prati prApakA naisargika prema thA aura ApakA roma roma unhIke dhyAna aura unhIM kI vArtAko liye hue thA / aisI hAlata meM yaha AzA nahIM kI jA sakatI ki Apane ghara chor3ane meM vilamba kiyA hogA / bhAratameM aisA bhI eka dastUra rahA hai ki, pitAkI mRtyupara rAjyAsana sabase bar3e beTeko milatA thA, choTe beTe tava kuTumbako chor3a dete the aura dhArmikajIvana vyatIta karate the; unheM adhika samayataka apanI dezIya riyAsatameM rahanekI bhI ijAjata nahIM hotI thI * / aura yaha eka caryA thI jise bhAratako, khAsakara buddhakAlIna bhAratakI, dhArmika saMsthAne choTe putroMke liye prastuta kiyA thA, isa kAryameM par3a kara yogya AcArya kabhI kabhI apane rAjabandhuse bhI adhika prasiddhi prApta karate the / saMbhava hai ki samaMtabhadra ko bhI aisI hI kisI paristhitimeMse gujaranA par3A ho, unakA koI bar3A bhAI rAjyAdhikArI ho, use hI pitAkI mRtyu para rAjyAmana milA ho, aura isa liye samaMtabhadra ne na to rAjya kiyA ho aura na vivAha hI karAyA ho; balki apanI sthitiko samajha kara unhoMne apane jIvanako zurU se hI dhArmika mAMcemeM DhAla liyA ho; aura pitAkI mRtyu para athavA usase pahale hI avasara pAkara Apa dIkSita ho gaye hoM; aura zAyada yahI vajaha ho ki ApakA phira uggapura jAnA aura vahAM rahanA prAya: nahI pAyA jAtA / paraMtu kucha bhI ho, isame saMdeha nahI ki ApakI dhArmika pariNatimeM kRtrimatAkI jarA bhI gaMdha nahI thI / Apa svabhAvase hI dharmAtmA the aura Apane * isa dasturakA patA eka prAcIna cInI lekhakake lekhakame milatA hai (Matwan-lin, cited in Ind. Ant. IX, 22 ) dekho, vinmeNTa ferent off hisTrI Apha iMDiyA' pR0 185, jisakA eka aMza isa prakAra hai An ancient Chinese writer assures us that 'according to the laws of India, when a king dies, he is succeeded by his eldest son (Kumararaja); the other sons leave the family and enter a religious life, and they are no longer allowed to reside in their native kingdom.'
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza apane antaHkaraNakI AvAz2ase prerita hokara hI jinadIkSA* dhAraNa kI thii| dIkSAse pahale ApakI zikSA yA to uraiyUrameM hI huI hai aura yA vaha kAMcI athavA madurAmeM huI jAna par3atI hai / ye tInoM hI sthAna usa vakta dakSiNa bhAratameM vidyAke khAsa kendra the aura ina saboMmeM jainiyoMke acche acche maTha bhI maujUda the, jo usa samaya bar3e bar3e vidyAlayoM tathA zikSAlayoMkA kAma dete the| ApakA dIkSAsthAna prAyaH kAMcI yA usake AsapAsakA koI grAma jAna paDatA hai aura kAMcI hI-jise 'kAMjIvaram' bhI kahate haiM Apake dhArmika udyogoMkI kendra rahI mAlUma hotI hai / Apa vahIke digambara mAdhu the / 'kAMcyA nagnATakA'haM +' Apake isa vAkyame bhI prAya: yahI dhvanita hotA hai| kA~cImeM grApa kitanI hI bAra gaye hai, aimA ullekha x 'gajAvalIkathe meM bhI milatA hai| pitRkUlakI taraha samantabhadrake gurukulakA bhI prAya: kahIM koI mpaSTa ullekha nahIM milatA aura na yaha mAlUma hotA hai ki Apake dIkSAgurukA kyA nAma thaa| svayaM unake graMthome unakI koI prazastiyoM upalabdha nahIM hotI aura na mare ___ * samyagdarzana aura samyagjJAnapUrvaka jinAnuSThita samyak cAritrake grahaNako 'jinadIkSA' kahate hai / samantabhadrane jinendradevake cAritra-gugAko apanI jAMcadvArA 'nyAyavihita' aura 'adbhuna udayahita' pAyA thA, aura isI liye ve maprasannacittame use dhAraNa karake jinendra devakI maccI mevA aura bhatima lIna hae the| nIceke eka padyame bhI unake isI bhAvakI dhvani nikalatI hai. ... ata eva te budhanugamya caritaguraNamadbhutodayam / nyAyavihitamavadhArya jine ! tvayi supramannamanamaH sthinA vayam // 13 // ----mvayaMbhUstotra / OM draviDa dezako rAjadhAnI jo aseMtaka pallavagajAnoMke adhikArameM rahI hai| yaha madrAsase dakSiNa-pazcimakI ora 42 mIlake phAmalepara. vegavatI nadI para sthita hai| + yaha pUrA padya prAge diyA jAyagA / x sTaDIz2a ina sAutha iMDiyana jainijma, pR0 30 /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 156 , vidvAnoMne hI unake gurukulake sambandha meM koI khAsa prakAza DAlA hai| hA~, itanA jara mAlUma hotA hai ki zrApa 'mUlasaMgha' ke pradhAna zrAcAryoM meM the / vikramakI 14vIM zatAbdI ke vidvAn kavi 'hastimalla' aura 'ayyappAya' ne 'zrImUla saMghavyomnendu' vizeSaNa ke dvArA Apako mUlasaMgharUpI grAkAzakA candramA likhA hai / isake sivAya zravaNabelagolake kucha zilAlekhoMmeM itanA patA aura calatA hai ki zrApa zrIbhadrabAhu zrutakevalI, unake ziSya candragupta, candragupta munike vaMzaja padmanandi paranAma zrIkoMDakundamunirAja, unake vazaca umAsvAti zrapara nAma gRpacchAcArya aura gRdhrapicchake ziSya balAkapiccha isa prakAra mahAn AcAryoMkI vaMzaparamparamparAme hue haiN| yathA zrIbhadrasarvato yo hi bhadrabAhuritizrutaH / zrutakevalinAtheSu caramaH paramo muniH // caMdraprakAza jalasAndrakIrtiH zrIcandragupo'jani nasya ziSyaH / yasya prabhAvAdvanadevatAbhirArAdhitaH svastha gaNAM munInAM || tasyAnvaye bhUvidite babhUva yaH padmanandiprathamAbhidhAnaH / zrIkoeDa kundrAdi munIzvarAkhyamsatsaMyamAdudgata cAraNaddhiH / / abhUmAsvAtimunIzvaro'sAvA cAryazabdottara gRpincha / tadanvaye tatsadRzo'sti nAnyastAtkAlikA'zepapadArthavedI // zrIpanmunipasya balAkapiccha: ziSyo'janiSTa bhuvanatrayavarti kIrtiH / cAritracaJcura khilAvanipAla maulimAlAzilImukhavirAjitapAdapadmaH || evaM mahAcAryaparaMparAyAM syAtkAra mudrAMkitatattvadIpaH / bhadramsamantAdguNato garaNIzassamantabhadro'jani vAdisiMhaH // - zilAlekha naM0 40 (64) isa zilAlekhame jisa prakAra candraguptako bhadrabAhukA aura balAkapicchako umAsvAtikA ziSya sUcita kiyA hai usI prakAra samantabhadra, athavA kunda 'dekho, 'vikrAntakaurava' aura 'jinendrakalyAraNAbhyudaya' nAmake grantha |
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza taurame niSNAta the / prAya: sabhI viSayoM aura sAragarbhita ukti acche acche madonmattoMko natamastaka banAne meM samartha thI / Apa sadaiva dhyAnA'dhyayanameM magna aura dUsaroMke ajJAnabhAvako dUra karake unheM sanmArgakI ora lagAne tathA Atmonnatike patha para agrasara karaneke liye sAvadhAna rahate the / jainadharma aura jainasiddhAntoMke marmajJa honeke sivAya yApa tarka, vyAkaraNa, chaMda, alaMkAra aura kAvya- koSAdi graMthoMmeM pUrI sarvat matter pratibhAne nAtkAlika jJAna aura vijJAnake para apanA adhikAra jamA liyA thA / yadyapi Apa saMskRta, prAkRta, kanaDI aura tAmila di kaI bhASAoM ke pAraMgata vidvAn the, phira bhI saMskRta bhASA para ApakA vizeSa anurAga tathA prema thA aura usameM zrApane jo asAdhAraNa yogyatA prApta kI thI vaha vidvAnoMse chipI nahIM hai| akelI 'stutividyA' hI Apake dvitIya zabdAdhipatyako athavA zabdoMpara Apake ekAdhipatyako nirI hai / jitanI kRtiyA~ aba taka upalabdha huI hai ve saba saMskRtame hI hai| paraMtu da kisI ko yaha na samajha lenA cAhie ki dUsarI bhASAoM meM Apane dharavatAna kI hogI, kI jarUra hai; kyoMki kanar3I bhASAke prAcIna kaviyoM mabhI apane kanar3I kAvyoM, utkRSTa kavike rUpameM ApakI bhUri bhUri prazaMsA kI hai| tAmila dezameM to Apa utpanna hI hue the, usame nAmila bhASA grApakI mAtRbhASA thI / usameM grantharacanAkA honA svAbhAvika hI hai| phira bhI mana bhAyAke sAhityapara grApakI Tala chApa thI / dakSiNa bhAratameM ucca koTikena jJAna prottare jana, protsAhana aura prasAraNa denevAloMmeM ApakA nAma svAsa norage liyA jAtA hai| Apake samayame saMskRta mAhityake itihAsameM eka khAsa yugakA prAraMbha hotA hai; aura imIme saMskRta sAhityake itihAsa me grApakA nAma amara hai| , * dekho, 'hisTarI grAfa kanaDIz2a liTarecara' tathA 'karNATakaviri / + misTara esa0 esa0 rAmasvAmI prAyyaMgara, ema0 e0 bhI apanI sTaDIja ina sAutha iMDiyana jainijma' nAmakI pustaka meM, bambaI gajeTiyara, jilda pahalI bhAga dUsarA, pRSTha 406 ke AdhArapara likhate haiM ki 'dakSiNa bhAratameM samaMtabhadrakA udaya, na sirpha digambara sampradAyake itihAsa meM hI balki, saMskRta sAhityake itihAsameM bhI eka khAsa yugako aMkita karatA hai / ' yathA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 163 Read at wrest fraAke prAlokase eka bAra sArA bhArata prAlokita ho cukA hai| dezameM jisa samaya bauddhAdikoMkA prabala prAtaMka chAyA huA thA aura loga unake nairAtmyavAda, zumyavAda kSaNikavAdAdi siddhAntoM saMtrasta the - ghabarA rahe -prathavA una ekAnta gatameM par3akara apanA prAtmapatana karaneke liye vivaza ho rahe the, usa samaya dakSiNa bhAratameM udaya hokara Apane jo lokasevA kI hai vaha baDe hI mahatvakI tathA cirasmaraNIya hai / aura isa liye zubhacaMdrAcAryane jo Apako 'bhAratabhUSaNa' likhA hai vaha bahuta hI yuktiyukti jAna par3atA hai| svAmI samaMtabhadra, yadyapi, bahutame unamonama guggoMke svAmI the, phira bhI kafree, resea vAditva aura vAgmitva nAmake cAra guNa prApame Menurer koTiko yogyatAvAle the-ye vAroM hI zaniyA~ grApamaM nAma torasa vikAzako prApta huI thI aura inake kAraNa prApakA nirmala dUra dUra taka cAroM ora phaila gayA thaa| usa vakta jitane vAdI, vAgmI + kavi aura " "Samantbhadra's appearence in South India marks an epoch not only in the annals of Digambar Tradition, but also in the history of Sanskrit literature." samantabhadrA bhadrAya bhAtR bhAratabhUSaNaH / nAzvapurANa | + vAdI vijayavAgbuniH jisakI vacanapravRti vijayakI aura use 'vAda' kahate hai / + 'vAgmI ta janarajana:- -jo apanI vAkpaTutA tathA zabdacAturIne dusaroko raMjAyamAna karane athavA apanA premI banAleneme nipugA ho use 'vAgmI' kahate haiM / * 'kavinU' tanasaMdarbha: - jo naye naye gaMdarbha naI naI maulika racanAe~ taiyAra karanemeM samartha ho vaha kavi hai, athavA pratibhA hI jisakA ujjIvana hai. jo nAnAvanAoM meM nipuNa hai, kRtI hai, nAnA abhyAsoMme kuzalabuddhi hai pora vyutpanimAna ( laukika vyavahAroMmeM kuzala ) hai use bhI kavi kahate haiM; yathAafratatent nAnAvarNanAnipuraNaH kRtI / nirrooraaratamaniSyutpattimAnkaviH / --palaMkAracintAmariNa /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza gamaka the una saba para Apake yazakI chApa par3I huI thI -prApakA yaza naSTAmariNake tulya sarvopari thA aura vaha bAdako bhI bar3e bar3e vidvAnoM tathA mAna zrAcAryoMke dvArA zirodhArya kiyA gayA hai| jaisA ki, Ajase gyAraha sau varSa pahale vidvAn, bhagavajjinasenAcArya ke nimna vAkyase prakaTa haiM kavInAM gamakAnAM ca vAdInAM vAgminAmapi / yazaH sAmantabhadrIyaM mUrdhni cUDAmaNIyate // 44 // -grAdipurANa | bhagavAn samaMtabhadrake ina vAditva aura kavitvAdi guNoMkI lokame kitanI dhAka thI, vidvAnoMke hRdaya para inakA kitanA mikkA jamA huA thA aura vAstava meM kitane adhika mahattvako liye hue the. ina saba bAtoMkA kucha anubhava karAneke liye nIce kucha pramANavAkyoMkA ullekha kiyA jAtA hai- vijJAna ( 1 ) yazodharacaritake 'karnA aura vikramakI 11 vI mahAkavi vAdirAjari, samatabhadrako 'utkRTakAvya- mANikyoMkA roga (parvata) sUcita karate haiM aura sAtha hI yaha bhAvanA karate haiM ki hama ki samUhako pradAna karane vAle hove - zrImatsamaMtabhadrAdyAH kAvyamANikyarohaNAH / santu naH saMtatotkRSTAH sUktiratnotkarapradAH || ( 2 ) 'jJAnAraNaMva' graMthake racayitA yogI zrIzubhacaMdrAcArya jI vikramI prAyaH 11vI ke vidvAna hai, samaMtabhadrako 'kavIndrabhAsvAna' vizeSAve gAva smaraNa karate hue likhate haiM ki jahAM Apa jaise kavIndra-sUryAka nirmalI kiraNoM sphurAyamAna ho rahI hai vahA ve loga khadyAna yA juganUkI taraha hamako hI prApta hote haiM jo thoDese jJAnako pAkara uddhata hai -kavitA karane lagate hai / OM 'gamakaH kRtibhedaka:'- jI dUsare vidvAnako kRtiyo ko manavAlA unakI tahata pahu~canevAlA ho aura dUsaroMko unakA mamaM nayA rahasya samajhAne meM pravINa ho use 'gamaka' kahate haiN| nizcAyaka, pratyayajanaka ra saMzayachedI bhI usIke nAmAntara hai /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 165 maura isa tarahapara unhoMne samaMtabhadra ke mukAbale meM apanI kavitAkI bahuta hI laghutA prakaTa kI hai samantabhadrAdikavIndra bhAmyatAM sphuranti yatrAmalamuni razmayaH / vrajanti svadyotavadeva hAsyatAM, na tatra kiM jJAnantayoddhatA janAH ||14| (3) zrakArajitlAsagimeM. prajitamenAcAryane samanabhadravo namaskAra karate hue unheM kavi jara' 'munibaMdha' zrora 'janAnanda' ( logoMko AnaMdita karanevAle) likhA hai aura sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki unheM apanI 'vacanazrI ke liH nanakI gobhA baDhAne athavA unameM zakti utpana karaneke liyenamaskAra karanA hai. zrImatsamantAdikaviku jara maMtragama / munivaM janAnanda namAmi vacanazriyai // 3 // (2) parAganaritra, paravAditA zrIvardhamAnamRddhi mamabhadrako praatees' aura 'mutAtrAmRnamArasAgara prakaTa karate hue yaha sUcita karate haiM ki samama kuvAdiyoM (prativAdiyoM) kI vikAra jayanAbha karake sAtha hI yaha bhAvanA karate hai ki ve mahAkavIzvara mujha kavitA prasana hoinakI vidyAmerAmeM sphurAyamAna hokara mugala manoratha kare samantabhadrAdimahAkavIzvarAH kulAdividyAjaya lavdhakIrtayaH / sutakazAstrAmRta sAra sAgarA mayi prasAdastu kavitvakAMkSiNa ||||| ( 2 ) bhagavajjanagatAvAne prAgAme, gaganako namaskAra karate hue, unheM 'gahanA' kaviyoko upa karanevAlA mahAna vidhAtA ( mahAkavibrahmA) likhA hai aura yaha prakaTa kiyA hai ki unake vacanarUpI ganaH kumataparvata ho gaye the namaH samantabhadrAya mahate kavive 1 yadvacoya khapAtena nirbhinnAH kumatAdrayaH // (6) brahma prajinane sapane 'hanumacaritra' meM, samantabhadrakA jayaghoSa karate hue, unheM 'bharUparUpI kumudoMko praphullita karanevAlA candramA' likhA hai mora sAtha
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hI yaha prakaTa kiyA hai ki ve 'durvAdiyoMkI vAdarUpI khAja ( khujalI ) ko miTAne ke liye dvitIya mahauSadhi' the --- unhoMne kuvAdiyoMkI bar3hatI huI vAdAbhilASAko hI naSTa kara diyA thA jIyAtsamantabhadro'sau bhavya kairava caMdramAH / durvAdivAdakaMDUnAM zamanaikamahauSadhiH // 16 // (7) zravaNabelagola ke zilAlekha naM0 105 (254) meM, jo zaka saMvat 1320 kA likhA huA hai, samantabhadrako 'vAdIbhavajjAMkuzasUktijAla' vizeSaraNake sAtha smaraNa kiyA hai-- arthAt yaha sUcita kiyA hai ki samantabhadrakI sundara uktiyoM kA samUha vAdarUpI hastiyoMko vaza meM karaneke liye vajrAMkuzakA kAma detA hai| sAtha hI, yaha bhI prakaTa kiyA hai ki samantabhadra ke prabhAvase yaha saMpUrNa pRthvI durvAdakoko vArtA se bhI vihIna ho gaI-- unakI koI bAta bhI nahIM karatA samantabhadrassa cirAya jIyAdvAdIbhavatrAMkuzasUktijAlaH / yasya prabhAvAtsakalAvanIyaM vaMdhyAsa durvAdukavArttayApi // isa padyake bAda, isI zilAlekhameM, nIce likhA padya bhI diyA huA hai aura usameM samantabhadrake vacanoMko 'sphuTaratnadIpa' kI upamA dI hai aura yaha batalAyA hai ki vaha daidIpyamAna ratnadIpaka usa trailokyarUpI sampUrNa mahalako nizcita rUpase prakAzita karatA hai jo syAtkAramudrAko lie hue samastapadArthoMse pUrNa hai aura jisake antarAla durvAdakoMkI uktirUpI grandhakArase prAcchAdita haisyAtkAra mudrita samasta padArtha pUrNa trailokyaharmyamakhilaM sa khalu vyanakti / durvAdukoktitamasA pihitAntarAlaM sAmantabhadravacanasphuTa ratnadIpaH // 40 veM zilAlekhameM bhI, jisake padya Upara uddhRta kiye gaye haiM, samantabhadrako 'syAtkAramudrAMkitatattvadIpa' aura 'vAdisiMha' likhA hai / isI taraha para zvetAmbara sampradAya ke pradhAna zrAcArya zrIharibhadrasUrine, apanI 'anekAntajayapatAkA' meM, samantabhadrakA 'vAdimukhya' vizeSaraNa diyA hai aura usakI svopajJa TIkAmeM likhA hai - "Aha ca vAdimukhyaH samantabhadraH / " (8) gadyacintAmaNimeM, mahAkavi vAdIbhasiMha samantabhadra munIzvarako 'sarasvatIkI svachandavihArabhUmi' likhate haiM, jisase yaha sUcita hotA hai ki
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 167 samantabhadrake hRdaya - mandirameM sarasvatI devI binA kisI roka-Tokake pUrI Az2AdIke sAtha vicaratI thI aura isaliye samantabhadra asAdhAraNa vidyAke dhanI the aura unameM kavitva vAgmitvAdi zaktiyA~ ucca koTike vikAzako prApta huI thIM, yaha svata: hI spaSTa ho jAtA hai| sAtha hI yaha bhI prakaTa karate haiM ki unake vacanarUpI vajrake nipAtase pratipakSI siddhAntarUpI parvatoMkI coTiyA~ khaMDa khaMDa ho gaI thIM - arthAt samantabhadrake Age, bar3e bar3e pratipakSI siddhAntoMkA prAya: kucha bhI gaurava nahIM rahA thA aura na unake pratipAdaka prativAdIjana U~cA mu~ha karake hI sAmane khar3e ho sakate the sarasvatIsvairavihArabhUmayaH samantabhadrapramukhA munIzvarAH / jayanti vAgvanipAtapATitapratIparAddhAntamahIdhrakoTayaH || (e) zravaNabelagolake zilAlekha naM0 108 meM, jo saM0 1355 kA likhA huA hai aura jisakA nayA nambara 258 hai, maMgarAjakavi sUcita karate haiM ki samamnabhadra balAkapicchake bAda ' jinazAsana ke praNetA' hue haiM, ve 'bhadramUrti ' the aura unake vacanarUpI vajrake kaThora pAnase prativAdIrUpI parvata cUra cUra ho gaye the - koI prativAdI unake sAmane nahIM TharaharatA thA - samantabhadro'jani bhadramUrtistataH praNetA jinazAsanasya / yadIyavAgvajrakaThorapAtazcUrNIcakAra prativAdizailAn // (18) samantabhadrake sAmane prativAdiyoMkI - kuvAdiyoMkI - kyA hAlata hotI thI, aura ve kaise namra athavA viSaNNavadana aura kiMkartavyavimUDha bana jAte the, isakA kucha AbhAsa alaMkAra - cintAmaNimeM uddhRta kiye hue nimna do purAtana padyoMse milatA hai kuvAdinaH svakAntAnAM nikaTe paruSoktayaH / samantabhadrayatya pAhi pAhIti sUktayaH / / 4-315 zrImatsamantabhadrAkhye mahAvAdini cAgate / kuvAdino'likhanbhUmimaM guSThairA natAnanAH / / 5- 156 pahale padyase yaha sUcita hotA hai ki kuvAdijana apanI striyoMke nikaTa to kaThora bhASaNa kiyA karate the- unheM apanI garvoktiyA~ sunAte the parantu jaba
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ -168 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza samantabhadra yatike sAmane prAte the to madhurabhASI bana jAte the aura unheM 'pAhi pAhi ' - rakSA karo (rakSA karo, athavA zrApa hI hamAre rakSaka hai; aise sundara mRdulavacana hI kahate banatA thA / aura dUsarA padya yaha batalAtA hai ki jaba mahAvAdI samantabhadra ( sabhAsthAna prAdimeM) prAte the to kuvAdijana nIcA mukha karake a~gUThoMse pRthvI kuredane lagate the--- arthAta una logoM para prativAdiyoM para - samantabhadrakA itanA prabhAva chA jAtA thA ki ve unheM dekhate hI viSaNNavadana ho jAte aura kiMkartavyavimUDha bana jAte the / (12) ajita senAcArya ke 'alaMkAra - cintAmariNa' granthameM aura kavi hastimallake 'vikrAntakaurava' nATakakI prazastimaM eka padya nimna prakArase pAyA jAtA hai- * avaTutaTamaTati jhaTiti sphuTapaTuvAcATadhUrjaTerjihvA / vAdini samantabhadre sthitavati sati kA kathAnyeSAm / / isameM yaha batalAyA hai ki vAdI samantabhadrakI upasthitimeM, caturAIke sAtha spaSTa zIghra aura bahuta bolane vAle dhUrjaTikI jihvA hI jaba zIghra apane trilameM ghusa jAtI hai-use kucha bola nahI AnA- - to phira dUsare vidvAnoMkI to kathA hI kyA hai ? unakA grastitva to samantabhadra ke sAmane kucha bhI mahattva nahI * rakhatA / isa padya bhI samaMtabhadrake sAmane prativAdiyoMkI kyA hAlata hotI thI usakA kucha bodha hotA hai / kitane hI vidvAnone isa padyame 'dhUrjaTi' ko 'mahAdeva' athavA 'ziva' kA paryAya nAma samajhA hai aura isaliye apane anuvAdome unhoMne 'ghUjITa' kI jagaha mahAdeva tathA ziva nAmoMkA hI prayoga kiyA hai / parantu aisA nahIM hai / bhale hI yaha nAma, yahAM para kisI vyakti vizeSakA paryAyanAma ho, parantu vaha mahAdeva nAmake rudra athavA ziva nAmake devatAkA paryAya nAma nahIM hai / mahAdeva na to * jinendrakalyANAbhyudaya' graMthakI prazasti meM bhI, jo zaka ma01201 meM banakara samApta huA hai, yaha padya pAyA jAtA hai, sirpha 'dhUrjaTejihvA ke sthAna meM 'dhUrjaTerapi jillA' yaha pAThAntara kucha pratiyoMmeM dekhA jAtA hai /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 166 samantabhadrake samasAmayika vyakti the aura na samantabhadrakA unake sAtha kabhI koI sAkSAtkAra yA vAda hI huA / aisI hAlatameM yahA~ 'dhUrjaTi' me mahAdevakA artha nikAlanA bhUla khAlI nahIM hai / vAstavameM isa padyakI racanA kevala samantabhadrakA mahatva khyApita karaneke liye nahIM huI balki usameM samantabhadrakaM vAdaviSayakI eka khAsa ghaTanAkA ullekha kiyA gayA hai aura usase do aitihAsika tattvoMkA patA calatA hai--eka to yaha ki samantabhadra ke samaya meM 'dhUrjaTi' nAmakA koI bahuta bar3A vidvAna hugrA hai, jo caturAIke sAtha spaSTa zIghra aura bahuta bolane meM prasiddha thA; usakA yaha vizeSaNa bhI usake tAtkAlika vyaktivizeSa honeko aura adhikatA ke sAtha sUcita karatA hai, dUsare yaha ki, samantabhadrakA usake sAtha vAda huA, jisameM vaha zIghra hI niruttara ho gayA aura use phira kucha bola nahIM AyA / pakA yaha prAya usake usa prAcIna rUpase aura bhI jyAdA spaSTa ho jAtA hai jo eka ma0 1050 meM utkIrNa hue maniprazasti nAmake 54veM (6 'veM) zilAlekha meM pAyA jAtA hai aura vaha rUpa isa prakAra hai avaTunamadani jhaTiti sphuTapaTuvA cATarjaTerapi jihvA / vAdini samantabhadre sthitavati tatra sadasi bhUpa kAsthAnyeSAM / / usameM bAda api zabda jyAdA hai aura cauthe caraNa meM 'sati kA kathAnyeSAM kI jagaha 'taba sadasi bhUpa kAmthAnyeSA' ye zabda diye hue haiN| sAtha hI usakA chanda bhI dUsarA hai| pahalA padma AryA aura yaha 'grAyaMgIti' nAma hai, jisake samacaraNo me bIsa bIsa mAtrAeM hotI hai / grastu: isa padya - meM pahale padya jo bheda hai usa para yaha mAluma hotA hai ki yaha padya samaMtabhadrakI ora se athavA unakI maujUdagI unake kisI ziSyakI taraphameM, kisI rAjasabhAmaM, rAjAko sambodhana karake kahA gayA hai| vaha rAjasabhA cAhe vahI ho jisame 'dhUrjaTi ko parAjita kiyA gayA hai aura yA vaha koI dUsarI hI rAjasabhA ho / pahalI hAlata meM yaha padya dhUrjaTike nimra honeke bAda sabhAsthita * dAvaNagere tAluke zilAlekha naM0 60 meM bhI, jo cAlukya vikramake 53 veM varSa, kIlaka saMvatsara ( I0 mana 1128) kA likhA huA hai yaha padya isI prakAra diyA hai / dekho epithephiyA kararNATikA, jilda 11vIM /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza dUsare vidvAnoMko lakSya karake kahA gayA hai aura usameM rAjAse yaha pUchA gayA hai ki dhUrjaTi jaise vidvAnakI aisI hAlata hone para aba ApakI sabhAke dUsare vidvAnoM kI kyA AsthA hai ? kyA unameMse koI vAda karanekI himmata rakhatA hai ? dUsarI hAlata meM, yaha padya samantabhadrake vAdAraMbha-samayakA vacana mAlUma hotA hai aura usameM dhUrjaTikI spaSTa tathA gurutara parAjayakA ullekha karake dUsare vidvAnoMko yaha cetAvanI dI gaI hai ki ve bahuta soca-samajhakara vAdameM pravRtta hoM / zilAlekhameM isa 'padyako samantabhadrake vAdAraMbha-samAraMbha samayakI uktiyoMmeM hI zAmila kiyA hai / parantu yaha padya cAhe jisa rAjasabhAmeM kahA gayA ho, isame saMdeha nahIM ki isameM jisa ghaTanAkA ullekha kiyA gayA hai vaha bahuta hI mahattvakI jAna par3atI hai / aimA mAlUma hotA hai ki dhUrjaTi + usa vakta eka bahuta hI bar3hAcar3hA prasiddha prativAdI thA, janatAmeM usakI bar3I dhAka thI aura vaha samantabhadrake sAmane burI tarahase parAjita huaA thaa| aise mahAvAdIko lIlAmAtrameM parAsta kara daname samantabhadrakA sikkA dUsare vidvAnoM para aura bhI jyAdA akita ho gayA aura tabase yaha eka kahAvatasI prasiddha ho gaI ki 'dhUrjaTi jaise vidvAn hI jaba mamantabhadrake mAmane vAdame nahI Thahara sakate taba dUsare vidvAnoMkI kyA mAmarthya hai jo uname vAda kreN|' samantabhadrakI vAdazakti kitanI apratihata thI aura dUsare vidvAnoMpara usakA kitanA adhika sikkA tathA prabhAva thA, yaha bAta Upara ke avataraNAma bahuta kucha spaSTa ho jAtI hai, phira bhI maiM yahAM para itanA aura banalA denA cAhatA hai ki samantabhadrakA vAda-kSetra saMkucita nahI thA / unhoMne usI dezamaM apane vAdakI vijayadundubhi nahIM bajAI jisameM ve utpanna hA the, balki unakI vAdaprIti,logoMke ajJAnabhAvako dUra karake unheM sanmArgako aura lagAnekI zubha bhAvanA aura * jaisA ki una uktioMke pahale diye hue nimna vAkyame prakaTa hai"yasyaivaMvidhA vidyAvAdAraMbhasaMraMbhavibhitAbhivyaktayaH sUktayaH / " prAphareDake 'keTelaoNga' meM dhUTiko eka 'kavi' Poet likhA hai aura kavi acche vidvAnako kahate haiM, jaisA ki isase pahale phuTanoTameM diye hue usake lakSaNoM. se mAlUma hogaa|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAMANAN svAmI samantabhadra jaina siddhAntoMke mahatvako vidvAnoMke hRdaya-paTalapara aMkita kara denekI suruci itanI bar3hI huI thI ki unhoMne sAre bhAratavarSako apane vAdakA lIlAsthala banAyA thA / ve kabhI isa bAtakI pratIkSA nahIM karate the ki koI dUsarA unheM vAdake liye nimaMtraNa de aura na unakI manaHpariNati unheM isa bAtameM maMtoSa karanekI hI ijAjata detI thI ki jo loga ajJAnabhAvase mithyAtvarUpI goM ( khaDDoM) meM girakara apanA prAtmapatana kara rahe haiM unheM vaimA karane diyA jAya / aura isa liye, unheM jahA~ kahIM kisI mahAvAdI athavA kimI var3I vAdazAlAkA patA lagatA thA ve vahIM pahuMca jAte the aura apane vAdakA DaMkA bajAkara vidvAnoMko svata: vAdake liye AhvAna karate the / Dakeko sunakara vAdIjana, yathAniyama, janatAke sAtha vAdasthAnapara ekatra ho jAte the aura naba samantabhadra unake mAmane apane siddhAntokA bar3I hI khUbIke sAtha vivecana karate the aura mAtha hI isa bAtakI ghoSaNA kara dete the ki una siddhAntoMmese jima kimI siddhAnna para bhI kisIko Apatti ho vaha vAdake liye sAmane prA jAya / kahate haiM ki samantabhadrake syAdAdanyAyako tulAme tule hue natvabhAparaNako sunakara loga mugdha ho jAte the aura unhe ugakA kucha bhI virodha karate nahIM banatA thA-yadi kabhI koI manuSya ahaMkAraka baga hokara athavA nAsamajhIke kAraNa kucha virodha khar3A karatA thA to use zIghra hI nikanara ho jAnA par3atA thaa| isa taraha para, samantabhadra bhArata ke pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara, prAyaH mabhI degome, eka apratidvaMdvI siMhako taraha krIDA karate hue, nirbhayatAke mAtha vAdake liye dhUma hai| eka bAra Apa ghamate hue 'karahATaka' nagarame pahu~ce, jime kucha vidvAnoMne sitArA jilekA + una dinoM-- mamantabhadrake samayame-,phAhiyAna (I0 sa0 400) aura natsaMga (I. sa. 630 ) ke kathanAnusAra, yaha dastUra thA ki nagarameM kisI sArvajanika sthAnapara eka uMkA ( bherI yA nakkArA ) rakkhA jAtA thA aura jo koI vidvAna kisI matakA pracAra karanA cAhatA thA athavA vAdame apane pANDitya paura napUNyako siddha karanekI icchA rakhatA thA vaha vAdaghoSaNAke taurapara, usa DaMkeko bajAtA thaa| -hisTarI mAfa kanaDIja littrecr|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza prAdhUnika 'karahADa (r) yA karAr3a' aura kuchane dakSiNamahArASTradezakA 'kolhApura' / nagara batalAyA hai, aura jo usa samaya bahutase bhaToM (vIra-yoddhAoM) se yukta thA, vidyAkA utkaTa sthAna thA aura sAtha hI alpa vistAravAlA athavA janAkIrNa thaa| usa vakta Apane vahA~ke rAjA para apane vAdaprayojanako prakaTa karate hue, unheM apanA tadviSayaka jo paricaya eka padyameM diyA thA vaha zravaNabelgolake ukta 54 veM zilAlekhameM nimna prakArase saMgrahIta hai pUrva pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA pazcAnmAlavasindhuThakkaviSaye kAMcIpure vaidishe| prApto'haM karahATakaM bahabhaTa vidyotkarTa saMkaTaM vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitaM / / ima padyameM diye hue prAtma-paricayame yaha mAlUma hotA hai ki 'karahATaka.' pahu~caneme pahale mamantabhadrane jina dezoM tathA nagaroMmeM vAdake liye vihAra kiyA thA unameM pATalIputra ( paTanA ) nagara. mAlava ( mAlavA ), mindhu nathA ttkk| dekho, misTara eDavarDa pI0 rAima bI0e0 racita 'hisTarI aAfa kana DIja liTarecara' pR003| +dekho, misTara bI. levisa rAisakI 'iMskripzanma aiTa zravaggavelgola nAmakI pustaka, pR0 42; parantu isa pustakake dvitIya maMzodhita mamkaraNama, jime Ara0 narasiMhAcArane taiyyAra kiyA hai, gRddhi patradvArA kolhApura' ke sthAnameM 'karhADa' banAnekI sUcanA kI gaI hai| * yaha padya brahma nemidattake 'pAgadhanAkathAkopa'me bhI pAyA jAtA hai, parantu yaha graMtha zilAlekhame kaI so varSa pIche kA banA huA hai| kanidhama mAhabane apanI Ancient Geography (prAcIta bhUgola) nAmakI pustaka meM 'Thakka' dezakA paMjAba dezake sAtha mamIkaraNa kiyA hai (S. I. J. 30); misTara levima rAma sAhavana bhI apanI zravaNabelagolake zilAlekhoMkI pustakameM ume paMjAba deza likhA hai| aura 'hisTarI prApha. kanahIz2a liTarecara' ke lekhaka misTara aiDavaI pI0 rAIsa mAhabane ume In thee Punjab likhakara paMjAbakA eka deza batalAyA hai| parantu hamAre kitane hI
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 173 ( paMjAba ) deza, kAMcIpura ( kAMjIvaram ), aura vaidiza ) ( bhilasA ) ye pradhAna deza tathA janapada the jahA~ unhoMne vAdakI merI bajAI thI aura jahA~ para kisIne bhI unakA virodha nahIM kiyA thaa| sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki sabase pahale jisa pradhAna nagara ke madhya meM zrApane vAdakI bherI bajAI thI vaha 'pATalIputra' nAmakA zahara thA, jise Ajakala 'paTanA' kahate haiM aura jo mamrAT caMdragupta ( maurya ) kI rAjadhAnI raha cukA hai| 'rAjAvalIkathe' nAmakI kanaDI aitihAsika pustaka meM bhI samaMtabhadrakA yaha saba grAtmaparicaya diyA huA hai --vizeSatA sirpha itanA hI hai ki usameM kahAkame pahale 'karNATa' nAmake dezakA bhI ullekha hai, aisA misTara levisa rAima sAhaba apanI 'inskripzansa aiT zravaNabelagola' nAmaka pustakakI prastAvanA meM sUcita karate haiN| parantu isameM yaha mAlUma na ho sakA ki rAjAvalIkathekA vaha sa paricaya kevala kanaDImeM hI diyA huA hai yA usake liye ukta saMskRta padyakA jaina vidvAnAne 'ka' kA 'Takka pATha banAkara use baMgAla pradezakA 'TAkA' sUcita kiyA hai, jo ThIka nahI hai| paMjAba meM, 'ka' eka pradeza hai| saMbhava hai usIkI vajaha prAcIna kAlame sArA paMjAba Taka' kahalAtA ho, athavA usa svAma pradezakA hI nAma Takka ho jo sidhuke pAsa hai / padya meM bhI 'siMdhu' ke bAda eka hI samasta paTaka diyA hai isase vaha paMjAba deza yA usakA graTakavAlA pradeza hI mAlUma hotA hai- baMgAla yA DhAkA nhiiN| paMjAba ke usa pradezameM 'ThaTTA' prAdi aura bhI kitane hI nAma usI prakArake pAye jAte haiN| prAktanavimarpavicakSaraNa rAva bahAdura Ara0 nargamahAnAra ema0 To se bhI Thakkako paMjAba deza hI likhA hai / + vidizAke pradezako vediza kahate haiM jo dagA deza kI rAjadhAnI thI aura jisakA vartamAna nAma milatA hai| rAma sAhaba ne ' kAMcIpUre baMdize kA grathaM to the out of the way Kanchi kiyA thA jo galata thA aura jisakA sudhAra zravaNabelagola- zilAlekhoMke saMzodhita saMskararaNameM kara diyA gayA hai| isI taraha para prAyyaMgara mahAzayate jo usakA artha in the far off city of Kanchi kiyA hai vaha bhI ThIka nahIM hai /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza bhI, pramANa rUpase ullekha kiyA gayA hai / yadi vaha paricaya kevala kanar3ImeM hI hai taba to dUsarI bAta hai, aura yadi usake sAthameM saMskRta padya bhI lagA huA hai, jisakI bahuta kucha saMbhAvanA hai, to usameM karahATakase pahale 'karNATa' kA samAveza nahIM bana sakatA; vasA kiye jAne para chaMdobhaMga ho jAtA hai aura galatI sAfa taura se mAlUma hone lagatI hai| hA~, yaha ho sakatA hai ki padyakA tIsarA caraNa hI usame 'karNATe karahATake bahubhaTe vidyotkaTe saMkaTe' isa prakAra - se diyA huA ho / yadi aisA hai to yaha kahA jA sakatA hai ki vaha ukta padyakA dUsarA rUpa hai jo karahATakake bAda kisI dUsarI rAjasabhAmeM kahA gayA hogA / parantu vaha dUsarI rAjasabhA kaunasI thI athavA karahATake bAda samaMtabhadrane aura kahA~ kahA~ para grapanI vAdabherI bajAI hai, ina saba bAtoMke jAnanekA isa samaya koI sAdhana nahIM hai| hAM, rAjAvalikathe prAdise itanA jarUra mAlUma hotA hai ki samantabhadra kauzAmbI + maratuvakahallI, lAmbuza ( ? ), puNDroDU +, dazapura aura vArANasI (banArasa) meM bhI kucha kucha samaya taka rahe haiN| parantu karahATaka * merI isa kalpanAke bAda, bAbU choTelAlajI jaina, ema0 Ara0 e0 ema0 kalakattAne. 'kararNATaka zabdAnuzAsana' kI levisa rAisa likhita bhUmikA ke zrAdhAra para, eka adhUrAmA noTa likhakara mere pAsa bhejA hai| usameM samantabhadrake paricayakA Der3ha padya diyA hai aura use 'rAjAvalikathe' kA batalAyA hai, jisameM eka padya to 'kAMcyA nagnATakoha' vAlA hai aura bAkIkA grAdhA padya isa prakAra hai * karNATe karahATake bahubha vidyotkaTe saMkaTa vAdArthaM vijahAra saMpranidinaM gArdUlavikrIDitam / + ilAhAbAdake nikaTa yamunA-taTapara sthita nagarI / yahA~ eka samaya bauddha dharmakA bar3A pracAra rahA hai / yaha vatsadezakI rAjadhAnI thI / + uttara baMgAlakA puNDra nagara tathA ur3a ur3IsA | OM kucha vidvAnoMne 'dazapura' ko prAdhunika 'mandasaura ( mAlavA ) aura kuchane 'dhaulapura' likhA hai; parantu pamparAmAyaNa ( 7-35 ) me use 'urjAyinI' ke pAsakA nagara batalAyA hai mIra isaliye vaha 'mandasaura' hI mAlUma hotA hai /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra pahu~cane se pahale rahe haiM yA pIche, yaha kucha ThIka mAlUma nahIM ho sakA / banArasa meM Apane vahA~ke rAjAko sambomana karake yaha vAkya bhI kahA thA'rAjana yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jainanirgranthavAdI | ' arthAt - he rAjan meM jainanirgranyavAdI hU~, jisa kisIkI bhI zakti mujhame vAda karanekI ho vaha sanmukha grAkara vAda kare / 175 aura isame ApakI vahaoNpara bhI spaSTa rUpase vAdaghoSaNA pAI jAtI hai / parantu banArasa meM ApakI vAdghoSaNA hI hokara nahIM raha gaI, balki vAda bhI huA jAna par3atA hai, jisakA ullekha tirumakUDalunarasIpura tAllukeke zilAlekha naM 0105 ke nimnapadyase, jo zaka maM0 1105 kA likhA huA hai, pAyA jAtA haisamantabhadra rasastutyaH kasya na syAnmunIzvaraH / vArANasIzvarasyAme nirjitA yena vidviSaH // isa padyameM likhA hai ki ve samantabhadra munIzvara jinhoMne vArANasI ( banArasa ) ke rAjAke sAmane zatrugroMkI-mithyaikAntavAdiyoMko parAsta kiyA hai kisake stutipAtra nahI hai ? arthAta, sabhIke dvArA stuti kiye jAneke yogya haiM / samantabhadrane apanI eka hI yAtrAmeM ina saba dezoM tathA nagarImeM paribhramaNa kiyA hai athavA unheM usake liye aneka yAtrAeM karanI par3I hai, isa bAtakA yadyapi kahIM koI spaSTa ullekha nahI milatA phira bhI anubhavame aura Apake jIvanakI kucha ghaTanAoMne yaha jarUra mAlUma hotA hai ki Apako apanI uddezasiddhi ke liye ekame adhika bAra yAtrAke liye uThanA par3A hai- 'Thakka' se kAMcI pahu~ca jAnA aura phira vApisa vaidiza tathA karahATakako AnA bhI isI bAtako sUcita karatA hai / banArasa Apa kAMcIme calakara hI, dazapura hote hue, pahu~ce the| samantabhadrake sambaMdha meM yaha bhI eka ullekha milatA hai ki ve 'padaddhaka' thecAraNa + Rddhi se yukta the - prarthAt unheM tapake prabhAvase calanekI aisI zakti * yaha 'kAMcyAM nagnATakoha' padyakA cauthA caraNa hai / + 'tasvArtha rAjavArtika' meM bhaTTAkalaMkadevane cAraraNayuktoM kA jo kucha svarUpa diyA hai vaha isa prakAra hai- 'kriyAviSayA RddhidvividhA cAraNatvamAkAzagAmitvaM ceti / tatra cAraNA anekavidhAH jalajaMghAtaM supuSpapatrazreNyagnizikhAdyAlaMbanagamanAH /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza prAsa ho gaI thI jisase ve dUsare jIvoMko bAdhA na pahuMcAte hue, zIghratAke sAtha saikar3oM kosa cale jAte the| usa ullekhake kucha vAkya isa prakAra haiM...samantabhadrAkhyo muni yaatprddhikH| -vikAntakaurava pra0 / ....samaMtabhadrAryo jIyAtprAptapadarddhikaH / --jinendrakalyAraNAbhyudaya / ...samaMtabhadrasvAmigalu punardIkSegoNDu tapassAmayadi caturaGga lacAraNatvamaM paDedu / -raajaavliikthe| aisI hAlata meM samantabhadrake liye mudUradezoMkI lambI yAtrAe~ karanA bhI kucha kaThina nahI thA / jAna par3atA hai imIme ve bhArata ke prAyaH sabhI prAntoMme prAmAnI. ke sAtha ghUma sake haiN| __ mamaMtabhadrake isa dezATanake sambandhameM misTara ema. ema. gamamvAmI prAyyaMgara, apanI 'sTaDIja ina mAuya iMDijna jainijma' nAmakI pustaka meM likhate haiM ".... It is evident that he (Samantbhadra ) was a great Jain missionary who tricd 10 spreadTar and wide Jain doctrines and morals and that he met with no opposition from other sects wherever he went.'' arthAt-yaha spaSTa hai ki samantabhadra eka bahuna bare jainadharmapracAraka the, jinhoMne jainamiddhAntoM aura jaina prAcAroMko dUra dUra taka vimnArake mAtha phailAnekA udyoga kiyA hai, aura yaha ki jahAM kahIM ve gaye haiM unheM dUsare mampradAyoMkI taraphase kisI bhI virodhakA sAmanA karanA nahIM pdd'aa| jalamupAdAya vApyAdiSvapkAyAn jIvAnavirAdhayaMta: bhUmAviva pAdoddhAranikSepa. kuzalA jalacAraNAH / bhuva uparyAkAze caturaMgulapramANe jaMghokSepanikSepayIghra. karaNapaTavo bahuyojanazanAsu gamanapravagA jaMghacAraNAH / evamino na veditavyAH / -pradhyAya 3, mUtra 36 /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 177 'hisTarI mAfa kanaDIja liTecara' ke lekhaka - kanar3I sAhityakA itihAsa likhanevAle misTara eDavarDa pI0 rAisa sAhaba samaMtabhadrako eka tejaHpUrNa prabhAvazAlI vAdI likhate haiM aura yaha prakaTa karate haiM ki ve sAre bhAratavarSa meM jainadharmakA pracAra karanevAle eka mahAn pracAraka the| sAtha hI, yaha bhI sUcita karate haiM ki unhoMne vAdabherI bajAneke usa dastUrame pUrA lAbha uThAyA hai, jisakA ullekha pIche eka phuTanoTameM kiyA gayA hai, aura ve bar3I zaktike sAtha jainadharmake ' syAdvAda - siddhAnta' ko puSTa karanemeM samartha hue haiM / yahAM taka isa saba kathanase svAmI samaMtabhadra ke asAdhAraNa guraNoM, unake prabhAva aura dharmapracArake liye unake dezATanakA kitanA hI hAla to mAlUma ho gayA, parantu abhI taka yaha mAlUma nahIM ho sakA ki samaMtabhadra ke pAsa vaha kaunasA mohana maMtra thA jisakI vajahame ve hamezA isa bAta ke liye khuzakismata + rahe haiM ki vidvAn loga unakI vAdaghoSaNAoM aura unake tAtvika bhASaggoM ko cupake se suna lete the aura unheM unakA prAyaH koI virodha karate nahIM banatA thA-vAdakA to nAma hI aisA hai jisase svAhamakhvAha virodhakI Aga bhar3akatI haiM, loga apanI mAna rakSA ke liye apane pakSako nirvala samajhate hue bhI, usakA samarthana karaneke * He ( Samnanthhadra ) was a brilliant disputant, and a great preacher of the Jain religion throughout India........ It was the custom in those days, alluded to by Fa Hian (400) and Hiven Tsang ( 630 ) for a drum to be fixed in a public place in the city, and any learned man, wishing to propagate a doctrine or prove his erudition and skill in debate, would strike it by way of challenge of disputation,... Samantbhadra made full use of this custom, and powerfully maintained the Jain doctrine of Syadvada. + misTara prAyyaMgarane bhI Apako 'ever fortunate ' 'sadA bhAgyazAlI' likhA hai| S. in S. I. Jainism, 29.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza liye khar3e ho jAte haiM aura dUsarekI yuktiyukta bAtako bhI mAnakara nahIM dete, phira bhI samaMtabhadrake sAthameM aisA prAyaH kucha bhI na hotA thA, yaha kyoM ?--avazya hI isameM koI khAsa rahasya hai jisake prakaTa hone kI jarUrata hai aura jisako jAnane ke liye pAThaka bhI utsuka hoNge| jahA~ taka maiMne isa viSayakI jA~ca kI hai-isa mAmale para gaharA vicAra kiyA hai-aura apaneko samaMtabhadrake sAhityAdiparase usakA anubhava huaA hai usake AdhAra para mujhe isa bAtake kahane meM jarA bhI saMkoca nahIM hotA ki, samaMtabhadrakI isa saphalatAkA sArA rahasya unake antaHkaraNakI zuddhatA, caritrakI nirmalatA aura unakI vANIke mahattva meM saMnihita hai, athavA yoM kahiye ki yaha matra aMta.karaNa tathA caritrakI zuddhi ko liye hue unake vacanoMkA hI mAhAtmya hai jo ve dUsaroM para apanA isa prakAra sikkA jamA make haiN| samaMtabhadrakI jo kucha bhI vacanapravRtti hotI thI vaha saba prAya: dUsaroMkI hitakAmanAko ho liye hA hotI thii| usameM unake laukika svArthakI athavA apane ahaMkArako pRSTa karane aura dUsaroMko nIcA divAnempa kutsita bhAvanAkI gaMdha taka bhI nahIM rahatI thii| ve svayaM manmArga para prArUr3ha the aura yaha cAhate the ki dUmare loga bhI sanmArgako pahacAneM aura usapara calanA prAraMbha kareM / sAtha hI, unheM dUsaroko kumArgame phaimA humA dekhakara bar3A ho kheda tathA kaSTa honA thA aura isaliye unakA vAkaprayatna sadA unakI icchAke anukUla hI rahatA thA aura ve usake dvArA esa lAki * Apake isa khedAdiko prakaTa karanevAle tIna padya, namUnake taura para, isa prakAra hai madyAMgavadbhUtasamAgama jJaH zaktyantavyakti radaivasatiH / ityAtmaziznodarapuSTinuprdani bhayahA~ ! mRdava: pralabdhA // 35 / / dRSTe'viziSTe jananAdiheto viziSTatA kA pratisattvameSAM / svabhAvataH kiM na parasya siddhi ratAvakAnAmapi hA ! prapAtaH // 36 / / svacchandavRttejagataH svabhAvAduzca ranAcArapathepvadopaM / nighuSya dIkSAsamamuktimAnAstvadRSTibAhyA bana ! vibhramanti // 37 / / -yuktynushaasn|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ ~~~~~~~~~~~~~~~........svAmA samantabhadra -~~~~~.......... 176 uddhArakA apanI zaktibhara nadyoga kiyA karate the| aisA mAlUma hotA hai ki svAtma-hitasAdhanake bAda dUsaroMkA hitasAdhana karanA hI unake liye eka pradhAna kArya thA aura ve bar3I hI yogyatAke sAtha usakA saMpAdana karate the| unakI vAkpariNati sadA krodhase zUnya rahatI thI, ve kabhI kisIko apazabda nahIM kahate the, na dUsaroMke apazabdoMse unakI zAMti bhaMga hotI thI, unakI AMkhoMmeM kama sukhI nahIM pAtI thI, hamezA ve haMsamukha tathA pramannavadana rahate the, burI bhAvanAse prerita hokara dUsaroMke vyaktitva para kaTAkSa karanA unheM nahIM AtA thA aura madhurabhASA to unakI prakRtimeM hI dAgvina thA / yahI vajaha thI ki kaThora bhApaNa karanevAle bhI unake mAmane pAkara mRdubhASI bana jAte the, apazabdamadAndhoM ko bhI unake pAge bola taka nahIM pAtA thA aura unake 'vajrapAta tathA 'vajAMkuza' kI upamAko lie hue vacana bhI logoM ko apriya mAlUma nahIM hote the| samaMtamadrake vacanoMmeM eka mvAsa vizeSatA yaha bhI hotI thI ki ve syAdvAdanmAyI talAmeM tule hue hote the aura Tama liye unapara pakSapAtakA bhUta kabhI savAra hone nahIM pAtA thaa| mamaMtabhadra svayaM parIkSApravAnI the. ve kadAgrahako bilkula pasada nahIM karate tha, unhone bhagavAn mahAvIra takakI parIkSA kI hai aura tabhI unhe 'grAma' rUpama svIkAra kiyA hai / ve dumakI bhI parIkSApradhAnI hone kA upadeza dete the ---unakI madaiva yahI zikSA rahatI thI ki kisI bhI tattva prathavA siddhAntako. binA parIkSA kiye kevala dUgaroMke kahana para hI na mAna lenA cAhiye balki samartha yuktiyoMdvAga umakI acchI tarahane jAMca karanI cAhiye-umake guNa-doSoM kA patA lagAnA cAhiye--aura taba use svIkAra athavA asvIkAra karanA cAhiye / aimI hAlatame ve apane kisI bhI siddhAntako jabaradastI dUsaroMke gale utArane athavA unake mira mar3havA kabhI yatna nahI karate the| ve vidvAnoMko, niSpakSa dRSTige, sva-para middhAnoM para khulA vicAra karane kA pUrA avasara dete the| unakI mAtra yaha ghoSaNA rahatI thI ki kisI bhI vastuko eka hI pahalU me-eka hI porase mata dekho, ume saba porase aura saba pahaluproMme devinA cAhiye, tabhI usakA yathArtha jJAna ho skegaa| pratyeka vastumeM aneka dharma athavA aMga hote hai-isIse vastu anekAntAtmaka hai-usake kisI
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ war 0 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza eka dharma yA agako lekara sarvathA usI rUpase vastukA pratipAdana karanA ekAnta hai, aura yaha ekAntavAda mithyA hai, kadAgraha hai, tattvajJAnakA virodhI hai, adharma hai aura anyAya hai| syAdvAdanyAya isI ekAntavAdakA niSedha karatA hai, sarvathA sat-asat eka-aneka-nitya-anityAdi saMpUrNa ekAntoMse vipakSIbhUta anekAntatattva hI usakA viSaya hai / vaha saptabhaMgA tathA naya - vivakSAko liye rahatA hai aura heyAdeyakA vizeSaka hai, usakA 'syAt' zabda hI vAkyoMmeM anekAntatAkA dyotaka tathA gamyakA vizeSaNa hai aura vaha 'kathaMcit' prAdi zabdoMke dvArA bhI abhihita hotA hai / yathA vAkyeSvanekAntadyotI gamyaM prati vizeSaNaM / syAnnipAtA'rthayAgitvAttava kevalinAmapi / / 103 / / syAdvAdaH sarvathakAntatyAgAkiMvRttacidvidhiH / sanabhaganayApekSA heyAdeya vizeSakaH / / 104 / / -- devaagm| apanI ghopaNAke anusAra, mabhaMtabhadra pratyeka viSayake gugNadoSoMko syAhAda * 'marvathAsadasadekAnekanityAnityAdimakalakAntapratyanIkAnekAntatanvaviSayaH syAdvAdaH' |-devaagmvRniH / * syAdamti, myAnnAsti, myAdastinAsti, syAdavaktavya, syAdamtyavanavya, syAnAstyavatavya aura myAdastinAstyavaktavya, ye sAta bhaMga hai jinakA vizeSa svarUpa nathA rahasya bhagavAn samaMtabhadrake 'prAptamImAMsA' nAmaka 'devAgama' granthameM diyA huyA hai| x dravyAthika-paryAyAthikake vibhAgako liye hue, negama, saMgraha, vyavahAra, RjasUtra, zabda, mamabhirUDha aura evaMbhUna aime sAta naya hai / inameMme pahale tIna naya 'dravyAthika' aura zepa 'paryAyAthika' kahe jAte haiN| imI taraha pahale cAra 'prarthanaya aura zeSa tIna 'gabdanaya' kahe jAte haiN| dravyAthikako kathaMcit zuddha, nizcaya nathA bhUtArtha aura paryAyAthikako azuddha , vyavahAra tathA abhUtArtha naya bhI kahate haiM / ina nayoMkA vistRta svarUpa 'nayacakra' tathA 'lokavAtika' Adi graMthoMme jAnanA cAhiye /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . . . svAmI samantabhadra nyAyakI kasauTI para kasakara vidvAnoMke sAmane rakhate the-ve unheM batalAte the ki eka hI vastutattvameM amuka amuka ekAnta pakSoMke mAnanese kyA kyA anivArya doSa pAte haiM aura ve doSa syAdvAdanyAyako svIkAra karanepara athavA anekAntavAdake prabhAvame kisa prakAra dUra ho jAte haiM aura kima tarahapara vastutattvakA sAmaMjasya baiTha jAtA hai / unake samajhAne meM dUsaroMke prati tiraskArakA koI bhAva nahIM hotA thA; ve eka mArga bhUle hueko mArga divAne kI taraha, premake mAtha unheM unakI truTiyoMkA bodha karAte the, aura isameM unake bhAparaNAdikakA dUmaroMpara acchA hI prabhAva par3atA thA-unake pAsa umake virodhakA kucha bhI kAraNa nahIM rahatA thA / yahI vajaha thI aura yahI saba vaha mohana maMtra thA jimame samanabhadra ko dUsare saMpradAyoMkI orase kisI khAsa virodhakA mAmanA prAyaH nahIM karanA par3A aura unheM apane uddezyameM acchI maphalatAkI prApti huI / yahA~para meM itanA aura bhI prakaTa kara denA ucita samajhatA hU~ ki mamaMtabhadra syAhAdavidyAke advitIya adhipati the. ve dUsaroMko syAdvAda mArgapara calanekA upadeza hI na dete the balki unhoMne svayaM apane jIvanako syAdvAdake raMgame pUrI & isa viSayakA acchA anubhava prApta karane ke liye samaMtabhadra kA 'prAptamImAmA' nAmaka gratha dekhanA cAhiye, jise 'devAgama' bhI kahate haiM / yahA~para adana ekAMtapakSame dopodbhAvana karanevAle usake kucha padya, namUnake taurapara, nIce diye jAte haiM prakAnlapakSa'pi dRSTo bhedI virudhyate / kArakAramA kriyAyAzca naka svasmAtprajAyate // 24 // karmahataM phalAnaM lokataM ca no bhavet / vidyAvidyAdayaM na syAdbandhamokSadvayaM tathA / / 5 / / hetorada tasiddhizcedvaitaM syADetusAdhyayoH / hetunA cedvinA siddhidvaitaM vAG mAtrato na ki // 26 / / advataM na vinA dvaitAdaheturiva hetunA / saMzina: pratiSedho na pratiSedhyAhate kvacit / / 27 //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 jainasAhitya aura itahAsapara vizada prakAza taurase raMga liyA thA aura ve usa mArgake sacce tathA pUre anuyAyI the / unakI pratyeka bAta athavA kriyAse anekAntakI hI dhvani nikalatI thI aura unake cAroM mora anekAntakA hI sAmrAjya rahatA thaa| unhoMne syAdvAdakA jo vistRta vitAna yA zAmiyAnA tAnA thA usakI chatrachAyAke nIce sabhI loga, apane ajJAna tApako miTAte hue, sukhase vizrAma kara sakate the / vAstavameM mamantabhadra ke dvArA syAdvAda-vidyAkA bahuta hI jyAdA vikAma huA hai| unhoMne syAdvAdanyAyako jo vizada aura vyavasthita rUpa diyA hai vaha unase pahaleke kisI bhI graMthameM nahIM pAyA jAtA / isa viSayameM, ApakA 'yAptamImAmA' nAmakA graMtha jime 'devAgama' stotra bhI kahate haiM, eka khAsa tathA apUrva graMtha hai| jainamAhityameM usakI joDakA dUsarA koI bhI graMtha upalabdha nahIM hotaa| aisA mAlUma hotA hai ki gamatabhadrame pahale jainadharmakI syAdvAda-vidyA bahata kucha lupta ho cukI thI, janatA usase prAyaH anabhijJa thI aura isame umakA janatA para koI prabhAva nahIM thaa| mamatabhadrane apanI asAdhAraNa pratibhAme uma vidyAko punarujjIvita kiyA aura usake prabhAvako marvatra vyApta kiyA hai / imIne vidvAn loga prApako 'syAvAdavidyApa guru +', syAdvAdavidyAdhipati' myAdvAdazagera' aura 'syAhAdamArgAgragI' jaise vizepaNoM ke sAtha smaraNa karate Ae hai / parantu ime bhI rahane dIjiye, vIM * bhaTTAkalaMkadevana bhI samaMtabhadrako myAdvAdamAgake paripAlana karane vAle likhA hai| mAtha hI bhavyakalokanayana' (bhavyajIyoke liye advitIya netra) yaha unakA athavA syAdvAdamArgakA vizeSaNa diyA hai zrIvarddhamAnamakala kamanindyavandyapAdAravindayugalaM praNipatya mUnAM / bhavyakalokanayanaM paripAlayanna syAdvAdavatma parigImi mamantabhadram / / -prdshtii| zrIvidyAnaMdAcArya ne bhI, yuktyanuzAmanakI TIkAke anta meM, syAdvAdamArgAnugaH' vizeSaNake dvArA, pApako myAdvAdamArgakA anugAmI likhA hai / + laghusamantabhadrakRta 'aSTasahasrI-viSamapada-tAtparyaTIkA' / * vasunandyAcAryakRta 'devAgamavRtti' / tzrIvidyAnandAcAryakRta 'maSTamahasrI' /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 183 zatAbdI tArkika vidvAn, bhaTTAkalaMkadeva jaise mahAn zrAcArya likhate haiM ki 'AcArya samantabhadrane saMpUpadArthatattvoMko apanA viSaya karanevAle syAdvAdarUpI puNyodadhi- tIrthako isa kalikAlameM, bhavyajIvoMke prAntarika malako dUra karaneke liye prabhAvita kiyA hai-- usake prabhAvako sarvatra vyAsa kiyA hai / yathAtIrthaM sarvapadArtha tasvaviSaya- syAdvAda puNyodadhebhavyAnAmakalaMkabhAvakRtaye prAbhAvi kAle kalau / yenAcArya mamantabhadrayatinA tammai namaH saMtataM kRtvA vitriyate stavo bhagavatAM devAgamastatkRtiH // yaha padya bhaTTAlakakI 'aSTazatI' nAmaka vRttike maMgalAcaraNakA dvitIya padya hai, jise bhaTTAkalaMkane, samantabhadrAcAryake 'devAgama' nAmaka bhagavatstotrakI vRtti ( bhApya ) likhane kA prArambha karate hue, unakI stuti aura vRtti likhanekI pratijJArUpa diyA hai| isameM samantabhadra aura unake vAGmayakA jo saMkSipta paricaya diyA gayA hai vaha bar3e hI mahattvakA hai| samantabhadranaM syAdvAdatIrthako kalikAla meM prabhAvita kiyA. isa paricayake 'kalikAlame' ( 'kAle kaloM ) zabda : khAsa taura se dhyAna dene yogya hai aura unase do athakI dhvani nikalatI haieka to yaha ki, kalikAla meM syAnAditIrthako prabhAvita karanA bahuta kaThina kArya thA, samantabhadrane use pUrA karake niHsandeha eka aisA kaThina kArya kiyA hai jo dUsarA prAyaH nahI ho sakatA thA athavA nahIM ho sakA thA aura dUsarA yaha ki kalikAlame samantabhase pahale ukta tIrthakI prabhAvanA-mahimA yA to huI nahIM thI, yA vaha hokara luptaprAya ho cukI thI aura yA vaha kabhI utanI aura utane mahatvakI nahI huI bhI jitanI zrIra jitane mahatvakI mamantabhadrake dvArA, unake samayame, ho sakI hai| pahale zrayaM meM kisIko prAya: kucha bhI vivAda nahIM ho sakatA - kalikAla meM jaba kalupAzayakI vRddhi ho jAtI hai taba usake kAraNa acche kAmoMkA pracalita honA kaThina ho hI jAtA hai- svayaM samantabhadrAcAryane, * nagara tAlukA (jiozimogA ) ke 46 veM zilAlekhameM, samantabhadrake ''devAgama' stotrakA bhASya likhanevAle prakalaMkadevako 'mahaddhika' likhA hai / yathAjIyAtsamantabhadrasya devAgamanasaMjJinaH / stotrasya mApyaM kRtavAnakalaMko mahaddhikaH / /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza yaha sUcita karate hue ki mahAvIra bhagavAnake anekAntAtmaka zAsanameM ekAdhipatitvarUpa-lakSmIkA svAmI honekI zakti hai, kalikAlako bhI usa zaktike apavAdakA-ekAdhipatya prApta na kara sakanekA---eka kAraNa mAnA hai / yadyapi, kalikAla usameM eka sAdhAraNa bAhya kAraNa hai,asAdhAraNakArakerUpameM unhoMne zrotAoM kA kaluSita prAzaya ( darzanamohAkAnta-citta ) aura pravaktA (prAcAryAdi) kA vacanAnaya ( vacanakA aprazasta nirapekSa* nayake sAtha vyavahAra ) hI svIkAra kiyA hai, phira bhI yaha spaSTa hai ki kalikAla usa zAsanapracArake kAryameM kucha bAdhA DAlanevAlA-usakI siddhi ko kaThina aura jaTila banA denevAlAz2arUra hai / yathA kAlaH kalirvA kaluSAzayo vA zrItuH pravaktavacanAnayo vA / tvacchAsanai kAdhipatitva-lakSmI-prabhutvazakterapavAda hetuH / / 5 / / __----yuktyanuzAsana / svAmI samantabhadra eka mahAn pravaktA the, ve vacanAnayake dApama bilkula rahita the, unake vacana-jaisA ki pahale jAhira kiyA gayA hai---syAdvAdanyAyako tulAmeM tule hue hote the; vikAra-hetuoke mamupasthita hone para bhI unakA cina kabhI vikRta nahIM hotA thA- unhe kSobha yA krodha nahIM mAnA thA.---.aura isaliye unake vacana kabhI mArgakA ullaghana nahIM karate the| unhoMne prAnI aAtmika zuddhi, apane cAritravala aura apane stutya vacanoke prabhAvase zrotAnoMke kaluSita Azaya para bhI bahuta kucha vijaya prApta kara liyA thA-ume kitane hI agoma badala diyA thaa| yahI vajaha hai ki Apa syAhAdagAmanako pratiSThita karanameM bahuta * 'ekAdhipatitvaM magvayyAzrayaNIyatvam --iti vidyAnandaH / 'sabhI jimakA avazya prAzraya grahaNa kareM, me eka myAmIpaneko ekAdhipatitva yA ekAdhipatya kahate haiN|' 6 apavAdaheturvAhya: mAdhAraNa: kalireva kAla:- iti vidyAnandaH / * jo naya paraspara apekSArahita hai ve mithyA hai aura jo apekSAsahita hai ve samyak athavA vastutattva kahalAte hai / isIse svAmI samantabhadrane kahA hai 'nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'yaMkRta' -devAgama /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra kucha saphala ho make aura kalikAla usameM koI vizeSa bAdhA nahIM DAla skaa| vasunandi saiddhAntikane to aApake matakI-zAsanakI-vaMdanA aura stuti karate hue yahA~ taka likhA hai ki usa zAsanane kAladoSako hI naSTa kara diyA thA--arthAt samantabhadramunike zAsana-kAlameM yaha mAlUma nahI hotA thA ki Ajakala kalikAla bIta rahA hai / yathA lakSmIbhRtparamaM nimattinirataM nirvANasaukhyapradaM kujJAnAsapavAraNAyavidhRtaM chatraM yathA bhAsuraM / sajJAnarnayayuktimauktikaphalaiH saMzobhamAnaM paraM vande taddhatakAladIpamamalaM sAmantabhadra matama // // -devAgamavRtti ima padyameM mamannabhadra ke 'mana' ko, lakSmIbhat parama nirvAggasaukhyaprada hatakAladopa aura amala grAdi vizeSaNoMke mAtha smaragA karate hae, jo dedIpyamAna chatrakI upamA dI gaI hai vaha baDI hI hRdayagrAhiNI hai, aura usame mAlUma hotA hai ki mamannabhadrakA gAmanachatra samyagjAnoM.munayoM tathA mayuktiyoM rUpI muktAphaloMme saMzobhita hai aura vaha use dhAraNa karanevAleke kujJAnarUpI AtApako miTA dene vAlA hai| isa maba kathanameM spaSTa hai ki mamantabhadrakA myAhAdazAmana bar3A hI prabhAvazAlI thaa| usake tejake mAmane avazya hI kalikAlakA teja manda par3a gayA thA, aura imaliye kalikAlama spAdAda tIrthako prabhAvita karanA, yaha samantabhadrakA hI eka khAsa kAma thA / dUsare artha ke sambandhameM mirpha itanA hI mAna lenA jyAdA acchA mAlUma hotA hai ki samantabhadrame pahale syAhAdatIrthakI mahimA luptaprAya ho gaI thI, mamantabhadrane ume puna: saMjIvita kiyA hai, aura usame asAdhAraNa bala tathA zaktikA saMcAra kiyA hai / zravaNabelgolake nimna zilAvAkyase bhI aisA hI dhvanita hotA hai, jisame yaha mUcita kiyA gayA hai ki munisaMghake nAyaka AcArya samantabhadrake dvArA sarvahitakArI jainamArga ( syAhAdamArga) ima kalikAlame saba porase bhadrarUpa huprA hai-arthAt usakA prabhAva mavaMtra vyApta honase vaha sabakA hitakaranevAlA paura sabakA premapAtra banA hai
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza "AcAryasya samantabhadragaNabhRdyenehakAle kalau jainaM vartma samantabhadramabhavadbhadra samantAnmuhuH " // -54 vA~ zilAlekha / isake sivAya cannarAyapaTTaraNa tAllukeke kanar3I zilAlekha naM0 146 meM, jo zaka saM0 1047 kA likhA huA hai, samantabhadrakI bAbata yaha ullekha milatA hai| ki ve zrutakevali-saMtAnako unnata karanevAle aura samasta vidyAyoMke nidhi the / ' yathA- 186 zrutakevaligalu palabarum atItar zrad imbalikke tatsantAnonnatiyaM samantabhadra - pratipara tandaru samasta vidyAnidhigat // aura belUra tAllukeke zilAzekha na0 17 me bhI, jo rAmAnujAcArya maMdira ke ahAte ke andara saumyanAyakI mandirakI chatake eka patthara para utkIrNa hai aura jisame usake utkIrNa honekA samaya zaka sa0 1056 diyA hai, aisA ullekha pAyA jAtA hai ki zrutakavaliyoM tathA aura bhI kucha prAcArya ke bAda samantabhadrasvAmI zrIvarddhamAnasvAmIke tIrthakI -- jainamArga kI-- mahasraguNI vRddhi karate hue udayako prApta hue / yathA-- "zrIvarddhamAnastrAbhigalu tIrthadAlu kevaligalu RddhiprAptaru zrutikevaligalu' palaru siddhasAdhyara Age tana.. dhyamaM sahasraguNaM mADi samantabhadra-svAmigalu sandara " . ... ina donoM ullekhoMse bhI yahI pAyA jAtA hai ki svAmI samantabhadra isa kalikAlame jainamAgaMkI-- syAdvAdazAmanakI-- asAdhAraNa unnati karanevAle hue hai / nagara tAllukeke 35ve zilAlekha, bhadrabAhuke bAda kalikAlake pravezako sUcita karate hue, Apako 'kalikAlagaNadhara' aura 'zAstrakarttA' likhA hai: -- dekho 'epigrephiyA kararNATikA' jilda pA~cavI (E.C., V. ) + isa aMzakA levisa rAisakRta aMgrejI anuvAda isa prakAra hai- Increasing that doctrine a thousand fold Samantabhadra swami arosc. + yaha zilAlekha zaka saM0 666 kA likhA huA hai (E.C., VIII. )
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 187 "....bhadrabAhusvAmi galid ittakalikAla vartanayiM gaNabhedaM puTTidud avara anvayakramardikalikAlagaNadharu zAstrakattuMgalum enisida smntbhdrsvaamigl|" mamantabhadrane jima syAdvAdazAsanako kalikAlameM prabhAvita kiyA hai use bhaTTAklaMkadevane, apane ukta padyameM, 'puNyodadhi' kI upamA dI hai| sAtha hI, use 'tIrtha likhA hai aura yaha prakaTa kiyA hai ki vaha bhavyajIvoMke Antarika malako dUra karanevAlA hai aura isI uddezya se prabhAvita kiyA gayA hai / bhaTTAkalaMkakA yaha sava lekha mamantabhadrake uma vacanatIrthako lakSya karake hI likhA gayA hai jisakA bhASya likhanake liye Apa usa vakta dattAvadhAna the aura jisake prabhAvame 'pAtrakemarI' jaise prakhara tArkika vidvAn bhI jainadharmako dhAraNa karane meM samartha ho sake hai| bhaTTAkalaMkake isa saba kathaname samantabhadrake vacanoMkA advitIya mAhAtmya prakaTa hotA hai / ve prauDhatva, udAratA aura arthagauravako liye hA honeke atirikta kucha dUmarI hI mahimAma sampanna the / imIme bar3e bar3e prAcAryoM tathA vidvAnone Apake vacanokI mahimAkA khulA gAna kiyA hai / nIce umIke kucha namUne aura diye jAte hai, jiname pAThakoMko mamaMtabhadrake vacanamAhAtmyako samajhane aura unake guggokA vizeSa anubhava prApta karaneme aura bhI jyAdaha sahAyatA mila skegii| sAtha hI, yaha bhI mAlUma hA makegA ki samaMtabhadra kI vacanapravRtti, pariraNati aura syAdvAdavidyAko punarujjIvita karane Adike viSaya meM Upara jo kucha kahA gayA hai athavA anumAna kiyA gayA hai vaha saba prAyaH ThIka hI hai nityAyekAntagartaprapatanavivazAnprANino'narthasArthAduddhatu natumuccaiH padamamalamalaM maMgalAnAmalaMdhyaM / syAdvAdanyAyavartI prathayada vitathArtha vacaH svAminAdaH prekSAvatvAtpravRttaM jayatu vighaTitA'zeSamithyApravAda ||-assttshsrii isa padyame, vikramakI prAyaH 6 vI zatAbdIke diggaja tArkika vidvAn ___ mApa pahale pajaina the, 'devAgama' ko sunakara ApakI zraddhA badala gaI paura mApane jainadIkSA dhAraNa kii|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza zrIvidyAnanda AcArya, svAmI samaMtabhadrake vacanasamUhakA jayaghoSa karate hue likhate haiM ki svAmIjIke vacana nityAdi ekAnta garto meM par3e hue prANiyoMko anarthasamUhase nikAlakara usa ucca padako prApta karAneke liye samartha haiM jo utkRSTa maMgalAtmaka tathA nirdoSa hai, syAdvAdanyAyake mArgako grathita karanevAle haiM, satyArtha haiM, parIkSApUrvaka pravRtta hue haiM athavA prekSAvAn + - samIkSyakArIAcAryamahodayake dvArA unakI pravRtti huI hai, aura unhoMne saMpUrNa mithyA pravAdako vighaTita - titara vitara--kara diyA hai / prajJAdhIzaprapUjyojjvala guNanikarodbha tasatkIrtisampadvidyAnaMdodayAyAnavaratamakhilaklezanirNAzanAya / svAdgauH sAmantabhadrI dinakararucijitsaptabhaMgIvidhIddhA bhAvAdakAntacetastimira nirasanI vo'kalaMkaprakAzA // - praSTasahasrI | isa padya meM ve hI vidyAnaMda prAcArya yaha sUcita karate haiM ki samantabhadrakI vANI una ujjvala guNoM ke samUhase utpanna huI satkItirUpI sampattime yukta hai * vastu sarvathA nitya hI hai- kUTasthavat ekarUpatAse rahatI hai- - isa prakArakI mAnyatAko 'nityaikAnta' kahate haiM aura use sarvathA kSaNika mAnanA - kSaraNakSaNa meM usakA niranvayavinAza svIkAra karanA -- - 'kSaNikaikAnta' vAda kahalAtA hai / 'devAgama' meM ina donoM ekAntavAdoMkI sthiti aura usameM honevAle anarthIko bahuta kucha spaSTa karake batalAyA gayA hai / + yaha svAmI samantabhadrakA vizeSaraNa hai / yuktyanuzAsana - TIkAke nimna padya meM bhI zrIvidyAnaMdAcAryane Apako 'parIkSekSaraNa' ( parIkSAdRSTi ) vizeSaraNake sAtha smaraNa kiyA hai aura isa taraha para ApakI parIkSApradhAnatAko sUcita kiyA hai zrImadvIra jinezvarAmalaguraNastotraM parIkSekSaNaH sAkSAtsvAmisamantabhadragurubhistattvaM samIkSyAkhilaM / proktaM yuktyanuzAsanaM vijayibhiH syAdvAdamArgAnugai-- vidyAnandabudhairalaMkRtamidaM zrIsatyavAkyAdhipaiH ||
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samaMtabhadra 11 jo bar3e bar3e buddhimAnoM dvArA prapUjya 8 hai, vaha apane tejase sUryako kiraNako jItanevAlI saptabhaMgI vidhike dvArA pradIpta hai, nirmala prakAzako liye hue hai aura bhAva-prabhAva Adike ekAnta pakSarUpI hRdayAMdhakArako dUra karanevAlI hai| sAtha hI, apane pAThakoMko yaha AzIrvAda dete haiM ki vaha vANI tumhArI vidyA ( kevalajJAna ) aura Ananda ( anaMtamukha ) ke udayake liye niraMtara kAraNIbhUta hove aura usake prasAdase tumhAre saMpUrNa kleza nAzako prApta ho jAya~ / yahAM 'vidyAnandodayAya' padase eka dUsarA artha bhI nikalatA hai aura usase yaha sUcita hotA hai ki mamaMtabhadrakI vANI vidyAnaMdAcArya ke udayakA kAraNa huI hai aura isaliye usake dvArA unhoMne apane aura udayakI bhI bhAvanA kI hai| advaitAdyAgrahAMgragrahagahanavipannigraha 'laMdhyavIryAH myAtkArAmoghamaMtrapraNayanavidhayaH zuddhasaddha yAnadhIrAH / dhanyAnAmAdadhAnA dhRtimadhivasatAM maMDalaM jainamagrayaM / vAcaH sAmantabhadra yo vidadhatu vividhAM siddhimudbhUtamudrAH / / apakSakAntAdiprabalagaralodre kadalinI pravRddhAnekAntAmRtarasanipekAnavaratam / pravRttA vAgeSA sakalavikalAdezavazata: samantAdbhadra vo dizatu munipasyAmalamateH / / aSTamahanIke ina padyoMmeM bhI zrIvidyAnaMda-jaise mahAn prAcAryona. jinhoMne aSTamahasrIke atirikta prAptaparIkSA, pramANaparIkSA, patraparIkSA, satyazAmanaparIkSA, vidyAnandamahodaya aura zlokavAtika Adi kitane hI mahattvapUrNa graMthoMkI racanA kI hai, nirmalamati zrIsamaMtabhadra-munirAjakI vANIkA aneka prakArame guNagAna kiyA hai aura use alaMdhyavIrya, syAtkArarUpa amoghamaMtrakA praNayana karanevAlI, zuddha -saddhayAnadhIrA, udbhUtamudrA, ( U~ce Anandako denevAlI), ekAntarUpI * athavA mamantabhadrakI bhAratI bar3e bar3e buddhimAnoMke dvArA prapUjita hai aura ujjvala guNoMke mamUhame utpanna huI matkIrtirUpI sampattise yukta hai / + 'dhyAnaM parIkSA tena dhIrAH sthirAH' iti TippaNakAraH / * 'udbhUtAM mudaM zAnti dadAtIti ( udbhUtamudrAH ) iti TippaNakAraH /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza prabala garala ( viSa ) ke udra ekako dalanevAlI aura nirantara anekAntarUpa amRta rasake siMcanase pravRddha tathA pramANa nayoMke adhIna pravRtta huI likhA hai / sAtha hI, vaha vAraNI nAnA prakArakI siddhikA vidhAna kare aura saba prorase maMgala tathA kalpAraNako pradAna karanevAlI hove, isa prakArake AzIrvAda bhI diye haiM / kAryA eva sphuTamiha niyataH sarvathA- kAraNAderityAdye kAntavAdAddhatataramatayaH zAMtatAmAzrayanti / prAyo yasyopadezAdavighaTitanayAnmAnanyAdalaMdhyAna svAmI jIyAtma zazvatprathitatarayatIzo'kalaMkI rukIrtiH // aSTamasrI isa padya meM likhA hai ki 've svAmI ( samaMtabhadra ) madA jayavaMta raheM jo bahuta prasiddha munirAja haiM, jinakI kIrti nirdoSa tathA vizAla hai aura jinake nayapramANamUlaka alabhya upadezame ve mahAuddhatamati ekAntavAdI bhI prAya: zAntatAko prApta ho jAte haiM jo kAraNa kAryAdikA sarvathA bheda hI niyata mAnate hai athavA yaha svIkAra karate haiM ki ve kAraNa kAryAdika sarvathA abhinna hI he - eka hI hai / yenAzepakunItivRnimaritaH prekSAvatAM zApitAH yadvAco'pyakalaMkanI tirucirAstvArthasArthayataH / sa zrIsvAmimamantabhadrayatibhadyAvibhurbhAnumAna vidyAnaMdaghanaprado'navadhiyAM syAhAramArgaNIH || sahasrake isa antima maMgalapadyameM zrIvidyAnanda grAvAyanaM, makSaMpame, mandra- aaee apane jo udgAra prakaTa kiye haiM ne bar3e hI mahatva hai| Apa + aSTamahatrIke prArambha me jo maMgala padya diyA hai usame samantabhadrako 'zrI varddhamAna', 'udbhUtabodha mahimAn' aura 'anindyayavAk' vizeSAMka sAtha abhivandana kiyA hai / yathA zrIvarddhamAmamabhivaMdyasamaMtabhadramudbhUta bAMdhava himAnamanindyavAnam / zAstrAvatAraracitastunigocarAsamIrmAsinaM kRtiralaM kriyate mayAya //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 161 sthA likhate haiM ki 'jinhoMne parIkSAvAnoMke liye saMpUrNa kunIti-vRttirUpI nadiyoMko sukhA diyA hai aura jinake vacana nirdoSanIti (syAdvAdanyAya) ko liye hue honekI vajahame manohara haiM tathA tattvArthasamUhake dyotaka hai ve yatiyoMke nAyaka, dvAdamA agraNI, vibhu aura bhAnumAn (tejasvI ) zrIsamantabhadra svAmI kaluSAzayati prANiyoMko vidyA aura zrAnaMdaghanake pradAna karanevAle hoveN| isase svAmI samaMtabhadra aura unake vacanoMkA bahuta hI acchA mahattva khyApita hotA hai / guNAnvitA nirmalavRnamIkikA narona maiH kaNThavibhUSaNIkRtA / na hArayaSTiH parameva durlabhA samantabhadrAdibhavA ca bhAratI // 6 // --- -candraprabhavati / isa padyameM mahAkavi zrIvIranaMdI prAcArya, samaMtabhadrakI bhAratI ( vANI )ko usa hArayaSTi ( moniyoM kI mAlA ) ke samakakSa rakhate hue jo guggoM ( sUtake dhAgo) meM gUMthI huI hai, nirmala gola motiyoMse yukta hai aura uttama puruSaki kaMThakA vibhUSaNa banI huI haiM, yaha sUcita karate haiM ki samaMtabhadrakI vANI aneka sadguNoM ko liye hue haiM, nirmala vRtta rUpI muktAphaloMga yukta hai aura bar3e bar3e zrAcAryo tathA vidvAnoMne use apane kaMThakA AbhUSaNa banAyA hai / sAtha hI, yaha bhI batalAte haiM ki usa hArayaSTiko prApta kara lenA utanA kaThina nahI haiM jitanA kaThina ki sabhI bhAratI ko pA lenA - use samajhakara hRdayaMgama kara lenAaura usase spaSTa dhvani nikalatI hai ki samatabhadrake vacanokA lAbha bar3e hI bhAgya hai / tathA parizramase hotA hai / zrI narendrasenAcArya bhI, apane 'siddhAnnasArasaMgraha meM, aisA hI bhAva prakaTa karate haiM / Apa samaMtabha dake vacanako 'granagha' (niSpApa) sUcita karate hue use manuSyatva kI prAptikI taraha durlabha batalAte hai / yathAzrImatsatasya devasyApi vaco'nagha / prANinAM durlabhaM yadvanmAnupatvaM tathA punaH / / 11 / / zaka saMvat 705 me 'harivazapurANa' ko banAkara samApta karanevAle zrIjinesenAcAryane samaMtabhadrake vacanoMko kisa koTime rakkhA hai aura unheM kisa mahA * vRtAnna, carita, prAcAra, vidhAna athavA chanda |
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 jainamAhitya aura itihAsapara vizada prakAza puruSake vacanoMkI upamA dI hai, yaha saba unake nimna vAkyase prakaTa hai- . jIvasiddhi-vidhAyIha kRta-yuktyanuzAsana / vacaH samantabhadrasya vIrasyeva viz2ambhate // 30 // isa padyameM jIvasiddhikA vidhAna karanevAle aura yuktiyoMdrArA athavA yuktiyoMkA anuzAsana karanevAle samaMtabhadra ke vacanoMkI bAbata yaha kahA gayA hai ki ve vIra bhagavAnake vacanoMkI taraha prakAzamAna hai, arthAt antima tIrthakara zrImahAvIra bhagavAnake vacanoMke samakakSa haiM aura prabhAvAdikameM bhI unhIke tulya haiN| jinasenAcAryakA yaha kathana samaMta bhadrake 'jIvasiddhi' aura 'yuktyanuzAsana' nAmaka do granthoMke ullekhako liye hue hai, aura isame una granthoM (pravacanoM) kA mahattva svataH spaSTa ho jAtA hai / pramANa-naya-nirNIta-vastutattvamabAdhitaM / jIyAtsamaMtabhadrasya stotraM yuktyanuzAmanaM / / -yuktyanuzAsanaTIkA / isa padyameM zrIvidyAnaMdacAya, mamatabhadrake 'yuknyanugAmana' mtotrakA jayaghoSa karate hue, use 'abAdhita' vizeSaga dete hai aura mAtha hI yaha bhUcita karate hai ki usameM pramANa-nayake dvArA vasnutattvakA nirNaya kiyA gayA hai / * svAminazcaritaM tamya kasya no vimmayAvahaM / devAgamena sarvajJA yenAdyApi pradarzvana / tyAgI sa eva yogIndro yenAkSayyamukhAvahaH / arthine bhavyasArthAya diyo ratnakaraMDakaH / / --pAivanAtharina / * mANikacaMdragranthamAlAmeM prakAzita 'pAzrvanAtharina' meM ina dono pacoMke madhyameM nIce limvA eka padya aura bhI diyA hai, jisake dvArA vAdirAjane mamaMtabhadrako apanA hita cAhanevAloMke dvAga vaMdanIya aura acintya-mahimAvAlA deva pratipAdana kiyA hai| mAtha hI, yaha likhakara ki unake dvArA zabda bhane prakAra siddha hote haiM, unake kimI vyAkaraNa granthakA ullekha kiyA hai acintyamahimA deva: mo'bhivaMdyo hitagiraNA / zabdAzca yena siddhayanti mAtvaM pratibhitAH //
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 163 ina padyoM meM, 'pArzvanAthacaritako zaka saM0 647 meM banAkara samApta karanevAle zrIvAdirAjasUri, samaMtabhadrake 'devAgama' aura 'ratnakaraMDaka' nAmake do pravacanoM ( granthoM ) kA ullekha karate hue, likhane hai ki 'una svAmI ( samaMtabhadra ) kA caritra kisake liye vismayAvaha ( zrAzcaryajanaka ) nahIM hai jinhoMne 'devAgama' ke dvArA Aja bhI sarvajJako pradarzita kara rakkhA hai / nizcayame ve hI yogIndra ( samantabhadra ) tyAgI ( dAtA ) hue hai jinhoMne bhavyasamUharUpI yAcakako akSaya sukhakA kAraNa ratnokA piTArA ( ratnakaraDaka) dAna diyA hai' / samantabhadrA bhadrArtho bhAtu bhAratabhUSaNaH / devAgamena yenAtra vyakto devAgamaH kRtaH -- pANDavapurANa isa padya meM zrIzubha caMdrAcArya likhate haiM ki 'jinhoMne 'devAgama' nAmaka apane aarti dvArA devAgamako jinendradeva ke grAgamako isa lokame vyakta kara diyA hai ve 'bhAratabhUSaNa aura eka mAtra madraprayAjanake dhAraka' zrIsamantabhadra lokamekamAna ho, arthAt apanI kiyA aura guNoMke dvArA logoke hRdayAndhakArako dUra karanemeM samartha ho / " samantabhadrakI bhAratIkA eka svataMtra hAla, dakSiNa dene prApta huA hai / yaha stotra kavi nAgarAja kA banAyA huA aura abhItaka prAya aprakAzita hI jAna par3atA hai| yahA~ para use bhI apane pAThakokI anubhavabuddhi ke liye de denA ucita samatA hai| vaha snAna isa prakAra hai- sAmmarImi tAmravImi naMnamImi bhAratI, taMnanImi pApaThImi baMbhaNImi te'malAM / isakI prApti ke liye meM una zAtirAjajIkA yAbhArI hU~ jo kucha raha cuke hai| a taka jenavina dhArA ke + 'nAgarAja' nAmaka eka kavi saMvat 1953 me ho gaye haiM aisA 'karNATakakavinati' se mAlUma hotA hai| bahA hai ki yaha to unhIkA banAyA huyA hA, ve ubhayavinAvilAsa' upAdhi bhI yukta the| unhoMne un maM0 meM apanA 'puNyAmavanampU batAkara samApta kiyA hai|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza devarAjanAgarAjamartyarAjapUjitA zrIsamantabhadravAdabhAsurAtmagocarAM // 1 // mAtR-mAna-meyasiddhivastugocarAM stuve, saptabhaMgasaptanItigamyatatvagocarAM / mokSamArga-tadvipakSabhUridharmagocarAmApratattvagocarAM samantabhadrabhAratI // 2 // sUrisUktivaMditAmupeyatattvabhASiNI. caarukiirtimaasuraamupaaytttvsaadhniiN| pUrvapakSakhaMDana pracaNDavAgvilAsinI saMstuve jagaddhitAM samantabhadrabhAratI // 3 // pAtrakesariprabhAvasiddhakAriNI stuve, bhASyakArapoSitAmalaMkRtAM munIzvaraiH / gRdhrapicchabhApitaprakRSTamaMgalArthikAM siddhi-saukhyamAdhanI mamantabhadrabhAratI / / 4 / / indrabhUtibhASitaprameyajAlagocarAM. vaddhamAnadevaboddhabuddhacidvilAsinI, yogasaugatAdigarvaparvatAzani stuve / kSIravArdhisannibhAM samantabhadrabhAratI / / 5 / / mAna-nIti-vAkyAmaddhadhamtudharmagocarAM mAnitaprabhAvasiddhamiddhimiddhamAdhanI / ghorabhUriduHkhavArdhitAraNakSamAmimAM cArucanamA matuva samantabhadabhAratIma / / 6 / / sAntasAdAnAdyanantamadhyayuktamadhyamAM zUnyabhAvasarvavedi-tattvamiddhimAdhanI / hetvahaMtuvAda siddhavAkya jAlabhAmurAM mokSasiddhaye stuve samantabhadrabhAratIma / / // vyApakadvayAptamArgatatvayugmagAcarAM pApahAri-vAgvilAsibhUSaNAMzukAM stuve /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra zrIkarI ca dhIkarI ca sarvasaukhyadAyinIM nAgarAjapUjitAM samantabhadrabhAratIm // 8 // 165 isa 'samantabhadrabhAratIstotra' meM, stuti ke sAtha, samantabhadrake vAdoM, bhASaNoM aura graMthoMke viSayakA yatkicit digdarzana karAyA gayA hai| sAtha hI, yaha sUcita kiyA gayA hai ki samantabhadra kI bhAratI prAcAryokI mUktiyoMdvArA vaMdita, manohara kIrti dedIpyamAna aura kSIrodadhikaM samAna ujjvala tathA gambhIra hai; pApoMko haranA, mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritrako dUra karanA hI uma vAgdevIkA eka AbhUSaNa aura vAgvilAsa hI usakA eka vastra hai, vaha ghora duHkhamAgarase pAra karaneke liye samartha hai, sarva sumvoMko denevAlI hai aura jagatake liye hitarUpa hai / yaha meM pahale hI prakaTa kara cukA hUM ki samantabhadrakI jo kucha vacanapravRtti hotI thI vaha saba prAya: dUsaroMke hinake liye hI hotI thii| yahAM bhI isa stotrame vahI bAta pAI jAtI hai, aura Upara diye hue dUsare kitane hI grAcAryoka vAkyoMme bhI usakA poSaNa tathA spaSTIkaraNa hotA hai / astu, isa viSayakA yadi aura bhI acchA anubhava prApta karanA ho to usake liye svayaM samantabhadrake graMthoMkI dekhanA cAhiye / unaka vicArapUrvaka adhyayanase vaha anubhava svataH ho jAyagA / samantabhadrake granthAMkA uddezya hI pApako dUra karake - kudRSTi, kubuddhi, kunIti aura kubuniko haTAkara - jaganakA hita sAdhana karanA hai| samantabhadrane apane isa uddezyako kitane hI graMthI vyakta bhI kiyA hai, jisake do udAharaNa nIce diye jAte hai itIyamAnamImAMsA vihitA hitamicchatAM / samyagmithyopadezArthavizeSapratipattaye / / 114. / / yaha 'prApnamImAMsA' granthakA padya hai| isameM grathanirmANakA uddezya prakaTa karate hue, batalAyA gayA hai ki yaha 'prAptamImAMsA' una logoMko samyak aura mithyA upadarzaka prarthavizeSakA jJAna karAneke liye nirdiSTa kI gaI hai jo apanA isa stotra ke pUre hindI anuvAdake liye dekho, 'satsAdhu- smaraNa - maMgalapATha jo vIramevAmandirase prakAzita huA hai /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hita cAhate haiM / granthakI kucha pratiyoMmeM 'hitamicchatAM' kI jagaha 'hita micchatA' pATha bhI pAyA jAtA hai| yadi yaha pATha ThIka ho to vaha grantharacayitA samantabhadrakA vizeSaNa hai aura usase yaha artha nikalatA hai ki yaha prAptamImAMsA hita cAhanevAle samantabhadra ke dvArA nirmita huI hai; bAkI nirmANakA uddezya jyoMkA tyoM kAyama hI rahatA hai-donoM hI hAlatoMmeM yaha spaSTa hai ki yaha grantha dUsaroMkA hita sampAdana karane-unheM heyAdeyakA vizeSa bodha karAneke liye hI likhA gayA hai| na rAgAnnaH stotraM bhavati bhavapAzacchidi munI na cAnyeSu dveSAdapaguNakathAbhyAsakhalatA / kimu nyaayaanyaayprkRtguggdopjnymnsaaN| hitAnveSopAyastava guNakathAsaMgagaditaH / / yaha 'yuktyanuzAsana' nAmaka stotrakA, antima padyase pahalA, padya hai| isameM prAcArya mahodayane baDe hI mahatvakA bhAva pradarzita kiyA hai| Apa zrIvartamAna ( mahAvIra ) bhagavAn ko sambodhana karake unake prati apanI ima stotra-racanAkA jo bhAva prakaTa karate haiM umakA mpaprAzayaH dama prakAra hai---- (he vIra bhagavan !) hamArA yaha stotra pApa jaise bhavapAzadaka munike prati rAgabhAvame nahI hai, na ho sakatA hai: kyoMki idhara nA hama parIkSApradhAnI hai pIra udhara grApane bhavapAgako cheda diyA hai-maMsArame apanA sambandha hI alaga kara liyA hai-aisI hAlatame aApake vyaktitva ke prati hamAga gagabhAva ima stotrakI utpanikA koI kAraNa nahIM ho makanA / dUsaroke prati dveSabhAvame bhI isa stotrakA koI sambandha nahIM hai, kyoMki ekAntavAdiyoMke mAtha- unake vyaktitvaka pratihamArA koI dveSa nahI hai| hama to duguM goMkI kathAke abhyAmako bhI mbalatA samajhate haiM aura uma prakArakA abhyAma na honame vaha 'mbalanA hamameM nahIM hai, aura ima liye dUsaroka prati koI prabhAva bhI isa stotrako utpanikA kAraNa nahIM ho sakatA / taba phira isakA hetu athavA uddeza ? uga yahI hai ki jo rama spaSTAgayake likhanameM dhIvidyAnaMdAcAryakI TIkAme kitanI hI mahAyatA lI gaI hai|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 167 loga nyAya-anyAyako pahacAnanA cAhate haiM aura prakRta padArthake guNa-doSoMko jAnanekI jinakI icchA hai unake liye yaha stotra 'hitAnveSaNa ke upAyasvarUpa' reat guNakathA sAtha, kahA gayA hai| isake sivAya, jisa bhavapAzako zrApane cheda diyA hai use chedanA - apane aura dUsaroMke saMsArabandhanoM ko tor3anA -- hameM bhI iSTa hai aura isaliye vaha prayojana bhI isa stotrakI upapattikA eka hetu haiM / ' isase spaSTa hai ki samaMtabhadrake graMthoMkA praNayana - - unake vacanoMkA avatAra - kisI tuccha rAgadveSa vazavartI hokara nahI hugrA hai / vaha zrAcArya mahodayakI udAratA tathA prekSApUrva kAritAko liye hue hai aura usameM unakI zraddhA tathA guNajJanA donoM hI bAteM pAI jAnI haiN| sAtha hI, yaha bhI prakaTa hai ki samaMtabhadra ke graMthoMkA uddezya mahAna hai, lokahitako liye hue hai, aura unakA prAyaH koI bhI vizeSa kathana kI acchI jAMnake vinA nirdiSTa huA nahIM jAna par3atA / yahAM taka isa saba kathanase aisA mAlUma hotA hai ki samaMtabhadra apane ina saba guNoM ke kAraNa hI loka meM atyaMta mahanIya tathA pUjanIya the aura unhoMne deza-dezAntaroMmeM apanI ananyasAdhAraNa kIrtiko pratiSThita kiyA thA / niHsandeha, ve modharUpa the, zreSThaguNoM ke grAvAsa the, nirdoSa the aura unakI yaza kAntime tInoM loka athavA bhAratake uttara, dakSiNa aura madhya ye tInoM vibhAga kAlimAna the - unakA yAsteja sarvatra phailA huA thA, jaisA ki zrIsunandI zrAcAryake nimna vAkyame pAyA jAnA hai samantabhadraM sAdhaM snutre varagugNAlayaM / nimalaM yadyazaSkAntaM babhUva bhuvanatrayaM ||2|| -jinazatakaTIkA / apane ina saba pUjya guggoM kI vajahase hI sapanabhadra loka meM 'svAmI' padase vAma taura para vibhUSita the / loga unheM 'svAmI' 'svAmIjI' kahakara hI pukArate the, aura bar3e bar3e prAcAryoM tathA vidvAnAne bhI unheM prAya: isI vizeSa ke sAtha smaraNa kiyA hai / yadyapi aura bhI kitane hI AcArya 'svAmI' kahalAte the parantu unake sAtha yaha vizeSagA utanA rUTha nahI hai jitanA ki samanabhadrake sAtha rUDha jAna par3atA hai-- samaMtabhadrake nAmakA to yaha prAyaH eka aMga hI bana gayA 1 isase kitane hI mahAn prAcAryoM tathA vidvAnoMne aneka sthAnoM para nAma na dekara,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kevala 'svAmI' padake prayoga-dvArA hI ApakA nAmollekha kiyA hai * aura isase yaha bAta sahajahImeM samajhameM A sakatI hai ki prAcArya mahodayakI 'svAmI' rUpame kitanI adhika prasiddhi thii| niHsaMdeha yaha pada ApakI mahatI pratiSThA aura asAdhAraNa mahattAkA dyotaka hai / Apa sacamuca hI vidvAnoMke svAmI the, tyAgiyoMke svAmI the, tapasviyoMke svAmI the, RSimuniyoMke svAmI the, sadguriNayoM ke svAmI the, satkRtiyoMke svAmI the aura lokahitaiSiyoMke svAmI the| bhAvI tIrthakara tva samantabhadrake lokahitakI mAtrA itanI bar3hI huI thI ki unheM dina gata umIke mapAdanakI eka dhuna rahatI thI; unakA mana, unakA vacana aura unakA garIra saba umI aora lagA huA thA; ve vizvabharako apanA kuTumba samajhate the-unake hRdayame 'vizvaprema jAgRta thA--aura eka kuTumbIke uddhArakI taraha ve vizvabharakA uddhAra karaneme sadA mAvadhAna rahate the| vasnutatvakI mamyak anubhUnike mAtha, apanI ima yogapariganike dvArA hI unhoMne uma mahat , ni:mIma tathA marvAtizAyA puNyako maMcita kiyA mAlUma hotA hai jisake kAraNa ve damI bhAratavarSa me 'tIthaMkara' honevAle haiM-dharmatIrthako calAne ke liye avatAra lenivAle hai / Apake 'bhAvI tIthaMkara hone kA ullekha kitane hI graMthoM meM pAyA jAtA hai, jinake kucha avataraNa nIce diye jAte haiM dekho-vAdigajamUrikRta pArzvanAthacaritakA 'svAminazcarita' nAmakA padya jo Upara uddhRta kiyA gayA hai, paM0 grAgAdharakRna mAgAradharmAmRna aura granagAradharmAmRtakI TIkAoMke 'svAmyuktASTamUlagugaNapakSe, iti svAmimatena darzaniko bhavet, svAmimatena tvime (anicArA: ), athAha svAmI yathA, nathA ca svAmimUktAni' ityAdi pada ;nyAyadIpikAkA 'tadutta svAmibhireva' ima vAkpake mAtha 'devAgama' kI do kArikAmoMkA avataraNa, aura zrIvidyAnaMdAcAryakRta pramaharI Adi granthoMke kitane hI padya tathA vAkya jinameMme nityAce kAnta' prAdi kucha padya Upara uddhRta kiye jA cuke hai| + "sarvAtizAyi tatpuNyaM trailokyAdhipatitvakRt / " -zlokavAnika
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 164 zrImUlasaMghavyomendabharate bhAvitIrthakRddeze samaMtabhadrAkhyo munirjIyAtpadaci kaH / / -vikrAntakaurava pra0 zrImUlasaMghavyomnendarbhArate bhAvitIrthakRddeze samantabhadrAryo jIyAtprAptapaddhi kaH / / -jineMdrakalyANAbhyudaya uktaM ca samantabhadreNAtmarpigIkAle AgAminibhaviSyattIrthakara-paramadevena-'kAle kalpazate'pi ca' (ityAdi ratnakaraMDa' kA pUrA padya diyA hai|) -zrutasAgarakRta-paprAbhRtaTIkA kRtvA zrImajinendrANAM zAsanamya prabhAvanAM / varmokSadAyinI dhIro bhAvitIrthakaro guNI / ----nemidanakRta paagdhnaakthaakosh| A bhAvi nIrthakarana appa mamaMtabhadramvAmigalu (gajAvalikathe) * aTTaharI gAva paDihari cakicakkaM ya eya balabhaho / mariNaya samaMtabhA titthayarA haMti gigayamegA | zrIvaddhamAna mahAvIrasvAmI nirvANa ke bAda saikar3oM hI granche acche mahAtmA prAcArya tathA munirAja yahA ho gaye hai paraMtu unameme dusare kimI bhI prAcArya nathA munirAjake viSayameM yaha ullekha nahIM milatA ki ve grAgeko ima dezamai ima gAthAme likhA hai ki ---pATha nAgayagaNa, nau pratinArAyaga, cAra cakravartI, eka balabhadra, zreNika aura mamannabhadra ye ( 28 puSpa prAgeko) niyamase nIrthakara hoNge| yaha gAthA kaunameM mUlagranyakI hai, isakA abhItaka mujhe kAI ThIka patA nahIM calA / paM0 jinadAma pAzvanAtha jo phaDakulene ime svayaMbhUstotrake usa saMskaragAmeM uddhana kiyA hai jise unhoMne maMskRlaTIkA tathA magaThIanuvAdasahita prakAzita karAyA hai| mere daryApana karane para paMDitajIne sUcita kiyA hai ki yaha gAthA 'carcAmamAdhAna' nAmaka graMthameM pAI jAtI hai| granthake isa nAma parase aisA mAlUma hotA hai ki vahA~ bhI yaha gAthA uddhana hI hogI aura kisI dUsare hI purAtana graMthakI jAna par3atI hai /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza 'tIrthaMkara' hoMge / bhAratameM 'bhAvI tIrthaMkara' hone kA yaha saubhAgya, zalAkA puruSoM tathA zreNika rAjAke sAtha, eka samaMtabhadrako hI prApta hai aura isase samaMtabhadrake itihAsakA --- unake caritrakA - gaurava aura bhI bar3ha jAtA hai| sAtha hI, yaha bhI mAlUma ho jAtA hai ki Apa 1 darzanavizuddhi, 2 vinayasampannatA, 3 zIlavratedhvanaticAra, 4 abhIkSNajJAnopayoga, 5 saMvega, 6 zaktitastyAga, 7 zaktitastapa, 8 sAghusamAdhi, 6 vaiyAvRtyakaraNa, 10 arhadbhakti, 11 prAcAryabhakti, 12 bahuzrutabhakti, 13 pravacanabhakti, 14 AvazyakAparihAra, 15 mArgaprabhAvanA aura 16 pravacanavatsalatva, ina solaha guraNoMse prAya: yukta the - inakI ucca gaharI bhAvanA se prApakA prAtmA bhAvita thA-va -- kyoMki darzanavizuddhiko liye hue, ye hI guNa samasta athavA vyastarUpase Agama meM tIrthaMkaraprakRti nAmaka ' nAmakarma'kI mahApuNyaprakRtike grAma ke kAraNa kahe gaye hai / ina guNokA svarUpa tatvArtha sUtrakI bahutasI TIkAoM tathA dUsare bhI kitane hI granthoMmeM vidyAdarUpame diyA huA hai, isaliye unakI yahA~ para koI vyAkhyA karanekI z2arUrata nahI hai / hA~, itanA jarUra batalAnA hogA ki darzanavizuddhike sAtha sAtha, samatabhadrakI 'arhadbhakti' bahuta baDhI caDhI thI, vaha bar3e hI uccakoTike vikAsako liye hue thI / usameM aMdhazraddhA athavA aMdhavizvAsako sthAna nahIM thA. * guragajJatA guNaprIti aura hRdayakI saralatA hI usakA eka AdhAra thA, aura isa liye vaha ekadama zuddha tathA nirdoSa thI / apanI isa zuddha bhantike pratApase hI samaMtabhadra itane adhika pratApI, tejasvI tathA puNyAdhikArI hue mAlUma hote haiN| unhoMne svaya bhI isa bAta kA anubhava kiyA thA, aura imIge ve apane 'jinastutizataka' ( stutividyA) ke anta meM limbane hai suzraddhA mama te mate smRtirapi tvayyacanaM cApi taM hastAvaMjalaye kathA zrutirataH karNo'kSi maMprekSate / * dekho, tattvArthAdhigama sUtrake ghaMTe pradhyAyakA 24vA~ sUtra, zrIra usake 'ratcarfre' bhASyakA nimna padya efragaurrat arcnorthakRtvasya hetavaH / samastA spA vA hagvizuddhayA samanvitAH //
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantamadra mustutyAM vyasanaM zironatipara seveDazI yena te tejasvI sujano'hameva sukRtI tenaiva tejaHpate / / 114|| arthAt-he bhagavan, Apake matameM athavA Apake hI viSayameM merI suzraddhA hai-andhazraddhA nahIM-, merI smRti bhI Apako hI apanA viSaya banAye hue hai, maiM pUjana bhI ApakA hI karatA hU~, mere hAtha Apako hI praNAmAMjali karaneke nimita hai, mere kAna prApakI hI guNakathAko sunaneme lIna rahate haiM, merI A~kheM Apake hI rUpako dekhatI hai, mujhe jo tryamana + hai vaha bhI ApakI hI sundara stutiyoM ke racanekA hai aura merA mastaka bhI Apako hI praNAma karanemeM tatpara rahatA hai; isa prakArakI cUki merI mevA hai.---maiM nirantara hI prApakA isa taraha para mevana kiyA karatA hU~-imI liye he teja.pate ! ( kevalajJAnamvAmin / ) meM tejasvI haiM, mujana hU~ aura mukRtI ( puNyavAna ) haiN| mamaMtabhadra ke ina macce hArdika udgArome yaha spaSTa citra vica jAtA hai ki ve kaise aura kitane 'ahaMdbhakta' the aura unhoMne kahA~ naka apaneko grahaNamevAke liye apaMga kara diyA thA / ahaMdguNoMmeM itanI adhika prIni honeme hI ve prahanta hone ke yogya aura ahannomeM bhI tIrthakara hone ke yogya puNya maMcaya kara sake haiM, isameM jaga bhI saMdeha nahIM hai / ahaMdguggoMkI praniyAdaka mundara mRndara stutiyA~ racanekI pora unakI bar3I rUci thI, unhoMne TamIko aganA vyamana likhA hai aura yaha bilkula ThIka hai| mamatabhadrake jitane bhI grantha pAye jAte haiM unameme kuchako choDakara zeSa saba grantha mnotroMke hI ko liye hue haiM aura uname samaMtabhadrakI advitIya ahaMzakti prakaTa hotI hai| jinastutigataka' ke sivAya devAgama, yuktyanuzAsana aura svayabhUmtotra, ve prAraka vAma stutigratha hai / mamatabhadrake ima ulnebame romA pAyA jAtA hai ki yaha 'jinamataka' grantha usa mamaya banA hai jaba ki mamannabhadra kitanI hI mundara mundara stutiyoMstunigranthoM kA nirmAgA kara cuke the aura nutiracanA unakA eka vyasana bana cukA thaa| prAzcarya nahI no devAgama, yukyanuzAsana aura svayaMbhU nAmake stotra ima granthame pahale hI bana cuke hoM aura aisI mundara stutiyoMke kAraNa hI samaMtabhadra apane stunivyamanako 'mustutivyamana' likhaneke liye samartha ho sake hoN|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ina graMthoM meM jisa stotra praNAlIse tattvajJAna bharA gayA hai aura kaThinase kaThina tAtvika vivecanoMko yogya sthAna diyA gayA hai vaha samaMtabhadrase pahale ke graMthoM meM prAyaH nahIM pAI jAtI athavA bahuta hI kama upalabdha hotI hai / samaMtabhadrane, apane stutigraMthoMke dvArA, stutividyAkA khAsa taurase uddhAra tathA saMskAra kiyA hai aura isI liye ve 'stutikAra' kahalAte the / unheM 'Adya stutikAra' honekA bhI gaurava prApta thA / zvetAmbara sampradAya ke pradhAna AcArya zrIhemacaMdrane bhI apane 'siddha hai mazabdAnuzAsana' vyAkaraNake dvitIya-mUtrakI vyAkhyA meM "stutikAro'pyAha" isa vAkyake dvArA Apako 'stutikAra' likhA hai aura sAtha hI Apake 'svayaMbhU stotra' kA nimna padya uddhRta kiyA hai nayAstava syaatpdlaanychnaa| ime rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipreta phalAM yatastato bhavantamAryA praNatA hitaiSiNaH || * isI padyako zvetAmbarAgraNI zrImalayagirimuniM bhI, apanI AvazyakamUtra' kI TIkA, stutikAro'pyAha isa paricaya - vAkyake sAtha uddhRta kiyA hai, aura isa taraha para samantabhadrako 'AdyastutikAra' - sabame prathama athavA sabame zreSTha stutikAra - sUcita kiyA hai / ina ullekhavAkyoMse yaha bhI pAyA jAnA hai ki samantabhadra kI stutikAra' rUpame bhI bahuta adhika prasiddhi thI aura isIliye 'stutikAra' ke sAthame unakA nAma denekI zAyada koI jarUrata nahI samajhI gaI / samantabhadra isa stutiracanAke itane premI kyoM tha aura unhoMne kyoM isa mArgako adhika pasaMda kiyA, isakA sAdhAraNa kAraNa yadyapi, unakA bhakti- uTheka athavA bhaktivizeSa ho sakatA hai; parantu yahA~ para meM unhI zabda meM dasa viSaya tat sanAtana jainagraMthamAlA meM prakAzita 'svayabhRstotra meM aura svayaMbhUstotrakI prabhAcaMdrAcAryaviracita saMskRtaTIkA 'lAMcanAme kI jagaha satyanAJchitAH' aura 'phalA:' kI jagaha 'guraNA:' pATha pAyA jAtA hai / -- * isa para muni jinavijayajI apane 'sAhityasaMzodhaka' ke prathama praka likhate hai - "isa ullekha se spaSTa jAnA jAtA hai ki ye ( samantabhadra ) prasiddha stutikAra mAne jAte the, itanA hI nahIM parantu prAdya - sabase pahale honevAle - -stutikArakA mAna prApta the / "
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 203 ko kucha aura bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki samantabhadrakA ina stuti stotroMke viSaya meM kyA bhAva thA aura ve unheM kisa mahattvakI dRSTise dekhate the / Apa apane 'svayaM stotra' meM likhate haiM stutiH stotuH sAdhoH kuzala pariNAmAya sa tadA bhavenmA vA stutyaH phalamapi tatastasya ca sataH / kimevaM svAdhInyAjjagati sulabhe zrAyamapathe stuyAnna tyA vidvAnsatatamabhipUjyaM namijinam ||116 || arthAt - stuti ke samaya aura sthAnapara stutya cAhe maujUda ho yA na ho zrIra phalakI prApti bhI cAhe sodhI usake dvArA hotI ho yA na hotI ho, parantu sAdhu stotAkI stuti kuzalapariNAmako puNyaprasAdhaka pariNAmoMkI- --kAraNa jarUra hotI hai, aura vaha kuzalapariNAma athavA tajjanya puNyavizeSa zreya phalakA dAtA hai / jaba jagatameM isa taraha svAdhInatAme zreyomArga sulabha hai- apanI stutike dvArA prApta hai taba, he sarvadA prabhipUjya namijina ! aisA kauna parIkSApUrvakArI vidvAn athavA vivekI hogA jo ApakI stuti na karegA ? jarUra karegA / isase spaSTa hai ki samanabhadra ina grahastotra ke dvArA zreyomArgako sulabha aura svAdhIna mAnate the, unhoMne inheM 'janmAraNyazikhI' + - janmamaraNarUpI saMmAravanako bhasma karanevAlI agni- taka likhA hai aura ye unakI usa niHzreyasa -- muktiprAtiviSayaka - bhAvanA ke poSaka the jisame ve sadA sAvadhAna rahate the| isI liye unhoMne ina 'jina stuniyoM ko apanA vyasana banAyA thA unakA upayoga prAyaH aise hI zubha kAmoMmeM lagA rahatA thaa| yahI vajaha thI ki saMsArameM unakI unnatikA - unakI mahimAkA- koI bAdhaka nahIM thA, vaha nAzarahita thI / 'jinastutizataka' ke nimnavAkyama bhI aisA hI dhvanita hotA hai. -- 'vandIbhUtavato'pinonnatihatirnantuzca yeSAM mudA / + 'janmAraNyazikhI stavaH' aisA 'jinastutizataka' meM likhA hai / + "yeSAM nantuH (stotuH ) mudA ( harpegA ) vandIbhUtavato'pi ( maMgalapAThakI bhUtavano'pi nagnAcAryarUpeNa bhavatopi mama ) nonnatihati: ( na unnateH mAhAtmyasya hatiH hanana ) " iti taTTIkAyAM vasunandI | * yaha pUrA padya isa prakAra haiM-
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza isI granthameM eka zloka nimna prakArase bhI pAyA jAtA hai rucaM bibharti nA dhIraM nAthAtispaSTavedanaH / vacaste bhajanAtsAraM yathAyaH spazavedinaH / / 60 // isameM, thor3e hI zabdoM-dvArA, arhadbhaktikA acchA mAhAtmya pradarzita kiyA hai-yaha batalAyA hai ki 'he nAtha, jisa prakAra lohA sparzamaNi (pArasa pASANa) kA sevana (sparzana) karanese sonA bana jAtA hai aura usameM teja ajAtA hai usI prakAra yaha manuSya ApakI sevA karaneme ati spaSTa ( vizada ) jJAnI hotA huA tejako dhAraNa karatA hai aura usakA vacana bhI mArabhUta tathA gambhIra ho jAtA hai|' mAlUma hotA hai samantabhadra apanI isa prakArakI zraddhAke kAraNa hI arhadbhakti meM sadA lIna rahate the aura yaha unakI isa bhakikA hI pariNAma thA jo ve itane adhika jJAnI tathA tejasvI ho gaye haiM aura unake vacana advitIya tathA apUrva mAhAtmyako liye hue the| samantabhadrakA bhaktimArga unake stutigranthoMke gahare adhyayaname bahuta kucha spaSTa ho jAtA hai / vAmnavameM mamantabhadra jJAnayoga, karmayoga prora bhaktiyoga tInoMkI eka mUrti bane hae the.--inameMme kisI eka hI yoga ve ekAnna pakSapAtI nahI the-nirI ekAntatA to unake pAsa bhI nahIM phaTakatI thI / ve mavaMthA ekAntavAdake mAna virodhI the aura use vastatattva nahI mAnate the| unhoMne jina khAsa kAragose arhantadevako apanI pratika yogya samajhA aura unheM apanI mnuni janmAraNyagikhI stavaH smRtimi kalezAmbudhenAH pade bhanAnAM paramo nidhI pratikRti: sarvArthasiddhi: pg| vandIbhatavanopi nognanihaninantazca yeSA mudA dAtAro jayino bhavantu varadA devazvagamte sadA / 115 / / * jo ekAntatA nayoMke nirapekSa vyavahArako liye hue hotI hai ume nirI' athavA 'mithyA ekAnlatA kahate hai / mamannabhadra isa mithya kAmanAme hina the, isIse 'devAgama' meM eka prApatikA nirasana karate hue, unhoMne likhA hai "na midhyakAntatAsti naH / "
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra 205 kA viSaya banAyA hai unameM, unake dvArA, ekAntadRSTike pratiSedhakI siddhi bhI eka kAraNa hai / arhantadevane apane nyAyavAraNoMse ekAnta dRSTikA niSedha kiyA hai athavA usake pratiSedhako siddha kiyA hai aura moharUpI zatruko naSTa karake ve kaivalya vibhUtike mamrAT bane haiM, isIliye samantabhadra unheM lakSya karake kahate haiM ki 'Apa merI stuti yogya haiM - pAtra hai' / yathA ekAntadRSTipratiSedhasiddhi-nyAyeSubhirmArharipu nirasya / zrami sma kaivalyavibhUtisamrATa tanasvamarhannasi ve stavAhaH ||25|| - svayaMbhU stotra isase mamantabhadrakI mAfa taurapara parIkSApradhAnatA pAI jAtI hai aura sAtha hI yaha mAlUma hotA hai ki (1) ekAnnadRSTikA pratiSedha karanA aura (2) mohazatrukA nAza karake kaivalya vibhUtikA samrAT honA ye do unake jIvana ke khAma uddezya the / samantabhadra apane ina uddezyoMko pUrA karanemeM bahuta kucha saphala hue hai / yadyapi prapane isa janmamaM kevalyavibhUtike samrATa nahIM ho sake parantu unhoMne vaisA honeke liye prAya sampUrNa yogyatAoMkA sampAdana kara liyA hai, yaha kucha kama saphalatA nahIM hai aura isIliye ve AgAmIko usa vibhUtike samrATa hoMge -- nIthaMkara hoMge - jaisA ki Upara prakaTa kiyA jA cukA hai / kevalajJAna na hone para bhI, samantabhadra usa syAdvAdavidyAkI anupama vibhUtime vibhUSita the jise kevalajJAnakI taraha sarvatatvokI prakAzita karanevAlI likhA hai aura jisameM tathA kevalajJAnameM sAkSAt pramAdhAnUkA hI bheda mAnA gayA hai / isaliye prayojanIya padArthoMke sambandhame ApakA jJAna bahuta bahA car3hA thA, isameM jarA bhI sandeha nahIM hai, aura isakA anubhava Upara ke kitane hI avataralI tathA samantamadrakaM granthoMse bahuta kucha ho jAtA hai| yahI vajaha hai ki zrIjinakhevAcAryane Apake vacanoMko kevalI bhagavAna mahAvIrake vacanoMke tulya prakAzamAna likhA hai aura dUsare bhI kitane hI pradhAna pradhAna grAcAryoM tathA vidvAnoMne prApakI - syAdrAdakevalajJAnaM sarvatattvaprakAzanaM 1 bheda: sAkSAdasAkSAcca hyavastvanyatama bhavet // 105 // - prAsamImAMsA | yathA
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vidyA aura vANIko prazaMsAmeM khulA gAna kiyA hai + / .. yahA~ takake isa saMpUrNa paricayase yaha bilkula spaSTa ho jAtA hai aura isameM jarA bhI saMdeha nahIM rahatA ki samantabhadra eka bahuta hI bar3e mahAtmA the, samartha vidvAn the, prabhAvazAlI prAcArya the, mahA munirAja the, syAdvAdavidyAke nAyaka the, ekAMta pakSake nirmUlaka the, abAdhitazakti the, 'sAtizaya yogI' the, sAtizaya vAdI the, sAtizaya vAgmI the, zreSThakavi the, uttama gamaka the, madguragoMkI mUrti the, prazAMta the, gaMbhIra the, bhadraprayojana aura maduzyake dhAraka the, hitamitabhASI the, lokahitaipI the, vizvapremI the, parahitanirata the, munijanome vaMdya the, bar3e bar3e prAcAryoM tathA vidvAnoMse stutya the aura jaina zAsanake anupama dyotaka the, prabhAvaka the aura prasAraka the| aise mAtizaya pUjya mahAmAnya aura madA smaragA rakhane yogya bhagavAn samaMtabhadra svAmIke viSayameM zrIzivakoTi prAcAryane, apanI 'ratnamAlA' meM jo yaha bhAvanA kI hai ki ve nippAra svAmI mamatabhadra me hRdaya meM rAta dina tiSTI jo jinarAjake U~ce uThate hue zAsanamamudrako baDhAne ke liye caMdramA hai' vaha bahuta hI yuktiyukta hai aura mujhe bar3I pyArI mAlUma detI hai| niHsandeha svAmI mamatabhadra isI yogya hai ki unhe nirantara apane hRdayamaMdirame vigamamAna kiyA jAya, aura ima liye maiM zivakoTi prAcAryakI dama bhAvanAkA hRdaya meM abhinaMdana aura anumodana karate hue, use yahAM para uddhRta karatA hUM svAmI samantabhadrA me'harnizaM mAname'naghaH / niSThatAjinarAjodayacchAsanAmbudhicaMdramAH // 5 // + zvetAmbara mAdhu munizrI jinavijayajI kucha thor3e prazaMmA - vAkyoka AdhAra para hI likhate haiM-"itanA gaurava zAyada hI anya kimI prAcAyaMkA kiyA gayA ho|" janamAhityamaMzodhaka 1 / ___ zrIvidyAnaMdAcAryane bhI aSTamahasrIma kaI bAra isa vizeSaNA ke sAtha ApakA ullekha kiyA hai|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA muni-jIvana aura ApatkAla zrIalaMkadeva, vidyAnaMda aura jinasena-jaise mahAn prAcAryoM tathA dUsare bhI aneka prasiddha muniyoM aura vidvAnoMka dvArA kiye gaye jinake udAra smaraNoM evaM prabhAvazAlI stavanoM-sakIrtanoMko pAThaka isase pahale prAnaMdake sAtha par3ha cuke haiM aura una parase jina prAcArya mahodayakI asAdhAraNa vidvattA, yogyatA, loka sevA aura pratiSThAdikA kitanA hI paricaya prApta kara cuke haiM, una svAmI samaMta: bhadrake bAdhArahita aura zAnta muni jIvana meM eka bAra kaTina vipattikI bhI eka bar3I bhArI lahara pAI hai, jise ApakA 'ApatkAla' kahate haiN| vaha vipani kyA thI aura samaMtabhadranaM ume kaise pAra kiyA, yaha saba eka bar3A hI hRdaya-drAvaka viSaya hai| nIce umIkA, unake munijIvanakI jhAMkI mahita, kucha paricaya aura vicAra pAThakoMka mAmane upasthita kiyA jAtA hai| muni jIvana mamantabhadra, apanI municaryA ke anusAra, himA, manya. agneya, brahmacarya aura aparigraha nAmake pacamahAvanoMkA yatheSTa gatime pAlana karate the, IryA-bhASApapagAdi pacaminiyoke paripAlana-dAga unhe nirantara pRSTa banAte the, pA~coM iMdriyoka nigrahama madA tatpara, manogupti Adi tInoM gumiyoke pAlaname dhIra aura sAmAyikAdi paDAvazyaka kriyAyoke anuSThAnameM sadA mAvadhAna rahate the| ve pUrNa asmiAvatakA pAlana karate hA. kapAyabhAvako lekara kimI bhI jIvako apane mana, vacana yA kAyame pIDA pahu~cAnA nahIM cAhate the| ima bAtakA sadA yatna rakhate the ki kimI prANIko unake pramAdavarA bAdhA na pahu~ca jAya, isIliye ve dinameM mArga zodhakara calate the, calate mamaya dRSTiko idhara udhara nahIM bhramAte the, rAtriko gamanAgamana nahIM karate the, aura itane sAdhanasaMpanna the ki mote samaya ekAmanage rahate the----yaha nahIM hotA thA ki nidrA'vasthAmeM eka karvaTase dUsarI karvaTa badana jAya aura usake dvArA kimI jIvajaMtuko bAdhA paheca jAya. ve pIchI pustakAdika kimI bhI vastuko dekha bhAla kara uThAte-dharate the aura malamUtrAdika bhI prAsuka bhUmi tathA bAdhArahita ekAMta sthAnameM kSepaNa karate the / isake sivAya, unapara yadi koI prahAra karatA to ve use nahIM rokate the, usake prati durbhAva bhI
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza nahIM rakhate the, jaMgalameM yadi hiMsra jaMtu bhI unheM satAte athavA DaMsamazakAdika unake zarIrakA rakta pIte the to ve balapUrvaka unakA nivAraNa nahIM karate the, aura na dhyAnAvasthA meM apane zarIrapara hone vAle cITI Adi jaMtunoMke svacchaMda vihArako hI rokate the / ve ina saba athavA isI prakArake aura bhI kitane hI upasargoM tathA parISahoMko sAmyabhAvase sahana karate the aura apane hI karmavipAkakA cintana kara sadA dhairya dhAraNa karate the-- dUsaroMko usameM jarA bhI doSa nahIM dete the / varSa / samaMtabhadra satyake bar3e premI the, ve sadA yathArtha bhASaNa karate the, itanA hI nahIM balki, pramattayoga se prerita hokara kabhI dUsaroMko pIr3A pahu~cAnevAlA sAvadya vacana bhI muhase nahI nikAlane the, aura kitanI hI bAra mauna dhAraNa karanA bhI zreSTha samajhate the / striyoMke prati ApakA anAdarabhAva na hote hue bhI Apa kabhI unheM rAgabhAvase nahI dekhate the, balki mAtA, bahina aura sutAkI taraha hI pahacAnate the / sAtha hI, maithunakarmase, ghRNAtmaka dRSTike sAtha, ApakI pUrNa virakti rahatI thI, aura Apa usameM dravya tathA bhAva donoM prakArako hisAkA sadbhAva mAnate the / isake sivAya, prANiyoMkI grahisAko Apa 'paramabrahma' samajhate the aura jisa zrAzramavidhimeM zraNumAtra bhI prAraMbha na hotA ho usIke dvArA usa hisAkI pUrNasiddhi mAnate the| usI pUrNa hisA aura usI paramabrahmakI siddhi ke lie Apane aMtaraMga aura bahiraMga donoM prakAra ke parigrahAMkA * ApakI isa ghRNAtmaka dRSTikA bhAva 'brahmacArI' ke nimna lakSaNa bhI pAyA jAtA hai, jise grAmane 'ratnakaraDa' meM diyA hai malavIja malayoni galanmalaM pUti gaMdhi vIbhatsaM / pazyantaM gamanaM gAdriramani yo brahmacArI sa // 183 // himA bhUtAnA jagati viditaM brahma parama, na mAtrAbhastgurapi na yatrAzramavidhI | tatastatsaddhayartha paramakaruNAM granthamubhayaM bhavAnevAtyAkSInna ca vikRtapaparitaH // 116 // -svayaMbhUratotra /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla 206 munipadake viruddha samajhate the / tyAga kiyA thA zrIra naigraMthya - prAzramameM praviSTa hokara apanA prAkRtika digambara veSa dhAraNa kiyA thaa| isIliye zrApa apane pAsa koI kaur3I paisA nahIM rakhate the, balki kaur3I - paise se sambandha rakhanA bhI apane pake pAsa zaucopakaraNa ( kamaMDalu ), saMyamopakaraNa (pIchI) zrIra jJAnopakaraNa ( pustakAdika) ke rUpameM jo kucha thor3ImI upadhi thI usame bhI zrApakA mamatva nahIM thA -- bhale hI use koI uThA le jAya, Apako isakI jarA bhI cintA nahIM thI / Apa sadA bhUmipara zayana karate the aura apane zarIrako kabhI saMskArita athavA maMDita nahI karate the, yadi pasInA Akara usa para maila jama jAnA thA to use svayaM apane hAthame dhokara dUsaroMko apanA ujalArUpa dikhAnekI bhI kabhI koI ceSTA nahIM karate the balki usa malajanita parIpahako sAmyabhAva jItakara karmamalako dhonekA yatna karate the, aura isI prakAra nagna rahate tathA dUsarI saradI garamI prAdikI parISahoMko bhI khuzIkhuzIne mahana karate the / isase Apane apane eka paricaya meM gaurava ke sAtha apane Apako 'nagnATaka' aura 'mannamalinanan' bhI prakaTa kiyA hai| * samaMtabhadra dinameM sirpha eka bAra bhojana karane the, rAtriko kabhI bhojana nahIM karate the, aura bhojana bhI Agamodita vidhike anusAra zuddha, prAmuka tathA nirdoSa hI lete the / ve apane usa bhojanake liye kisater freegA svIkAra nahIM karane the, kisIko kimI rUpameM bhI apanA bhojana karane-karAne ke liye prerita nahIM karate the, aura yadi unheM yaha mAlUma ho jAtA thA ki kisIne unake uddezyage koI bhojana tayyAra kiyA hai athavA kisI dUsare atithi ( mehamAna ) ke liye tayyAra kiyA huA bhojana unheM diyA jAtA hai to ve usa bhojanako nahIM lene the / unheM usake meM mAvadyakarmake bhAgI honekA dIpa mAlUma par3atA thA aura kase ve sadA apane Apako mana-vacana-kAya tathA kRta-kArina anumodanadvArA dUra rakhanA cAhate the / ve usI zuddha bhojanako apane liye kalpita zrIra zAstrAnumodita samate the jise dAtArane svayaM apane athavA apane kuTumbake liye * 'kAMcyAM nagnATako malamalinatanuH ityAdi padya meM /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hI tayyAra kiyA ho, jo deneke sthAna para unake mAnese pahale hI maujUda ho aura jisameMse dAtAra kucha aMza unheM bhaktipUrvaka bheMTa karake zeSameM svayaM saMtuSTa rahanA cAhatA ho - use apane bhojanake liye phira dobArA AraMbha karanekI koI jarUrata na ho / Apa bhrAmarI vRttise, dAtArako kucha bhI bAdhA na pahu~cAte hue, bhojana liyA karate the / bhojanake samaya yadi zrAgamakathita doSoMmeMse unheM koI bhI dopa mAlUma par3a jAtA thA athavA koI antarAya sAmane upasthita ho jAtA thA to ve khuzIse usI dama bhojanako chor3a dete the aura isa alAbhake kAraNa cittapara z2arA bhI maila nahIM lAte the / isake sivAya, zrApakA bhojana parimita aura sakAraraNa hotA thA / zrAgamameM muniyoMke liye 32 grAma taka bhojanakI grAjJA hai paraMtu Apa usame aksara do cAra dasa grAma kama hI bhojana lete the, aura jaba yaha dekhate the ki binA bhojana kiye bhI cala sakatA hai-- nityaniyamoMke pAlana tathA dhArmika anuSThAnoMke sampAdana me koI vizeSa bAdhA nahI AtI to kaI kaI dinake lie AhArakA tyAga karake upavAsa bhI dhAraNa kara lete the; apanI zaktiko jAMcane aura use bar3hAneke liye bhI Apa aksara upavAsa kiyA karate the, Unodara rakhate the, aneka rasoMkA tyAga kara dete the aura kabhI kabhI aise kaThina tathA gupta niyama bhI le lete the jinakI svAbhAvika pUrtipara hI grApakA bhojana gravalambita rahatA thA / vAstavame, samaMtabhadra bhojanako isa jIvanayAtrAkA eka mAdhanamAtra samajhate the / use apane jJAna, dhyAna aura saMyamAdikI siddhi vRddhi tathA sthitikA sahAyakamAtra mAnate the aura isI dRSTise usako grahaNa karate the / kimI zArIrika balako bar3hAnA, zarIrako puSTa banAnA athavA tejovRddhi karanA unheM usake dvArA iSTa nahIM thA / ve svAdake liye bhI bhojana nahIM karate the. yahI vajaha hai ki Apa bhojanake grAmako prAya vinA cabAye hI binA usakA rasAsvAdana kiye hI - nigala jAte the / grApa samajhate the ki jo bhojana kevala dehasthitiko kAyama rakhane ke uddeza kiyA jAya usake liye rasAsvAdanakI jarUrata hI nahIM hai, use to udarastha kara lene mAtrakI jarUrata hai| sAtha hI, unakA yaha vizvAsa thA ki rasAsvAdana karanese indriyaviSaya puSTa hotA hai, indriyavipayAke sevana me kabhI saccI zAMti nahIM milatI, ulTI tRSNA vaha jAtI hai, tRSNArogakI vRddhi niraMtara tApa utpanna karatI hai aura usa tApa athavA dAhake kAraNa yaha jIva
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA munijIvana aura zrApatkAla 211 saMsAra meM aneka prakArakI duHkhaparamparAse pIr3ita hotA hai, isaliye ve kSaNika sukhake liye kabhI indriyaviSayoMko puSTa nahI karate the--kSaNika sukhoMkI abhilASA karanA hI ve parIkSAvAnoMke liye eka kalaMka aura adharmakI bAta samajhate the / ApakI yaha khAsa dhAraNA thI ki, AtyantikasvAsthya - avinAzI svAtmasthiti athavA karmavimukta-anaMtajJAnAdimaya avasthAkI prApti - hI puruSoMkA - isa jIvAtmAkA --- svArtha hai svaprayojana hai, kSaNabhaMgura bhoga-kSaraNasthAyI viSayasukhAnubhavana- - unakA svArtha nahIM hai; kyoMki tRpAnuSaMgase - bhogoM kI uttarottara AkAMkSA bar3hanese - zArIrika aura mAnasika duHkhoMkI kabhI zAMti nahIM hotI / ve samajhate the ki, yaha zarIra 'prajaMgama' hai - buddhipUrvaka parispaMdavyApArarahita hai aura eka yatrakI taraha caitanya puruSake dvArA svavyApAra meM pravRtta kiyA jAtA hai; sAtha hI, 'malabIja' hai-- malame utpanna huA hai; malayoni hai - malakI utpatti kA sthAna hai; 'galanmala' hai--mala hI isase bharatA hai, 'pUrti' hai -- durgandhiyukta hai; 'bIbhatsa' hai - ghuNAtmaka hai; 'kSayi' hai--nAzavAn haiaura 'tApa' hai - grAtmAke duHkhoMkA kAraNa hai / isa liye ve isa garIrame saMha rakhane tathA anurAga baDhAneko acchA nahIM samajhate the use vyartha mAnate the, aura isa prakArakI mAnyatA tathA pariNatiko hI grAtmahita svIkAra karate the / apanI aisI hI vicAraparigati ke kAraNa samaMtabhadra zarIra se bar3e hI nispRha aura zatadotpalaM hi saukhyaM tRSNAmayApyAyanamAtratuH / tRSNAbhivRddhi tapatyajasraM tApastadAyAmayatItyavAdI ||13|| -svayamuntotra / * svAsthyaM yadAtyantikameva mA, svArtho na bhoga: paribhaMgurAtmA / tRSAnuSaMgAnna ca tApazAntiritIdamAkhyadbhagavAnsupA // 36 // prajaMgamaM jagamaneyayaMtra yathA tathA jIvadhRtaM zarIraM / bIbhatsu pUrti kSayi tApaka ca sneho vRthAyeti hi tvamAkhya / / 32 / / --svayaMbhUstotra | malabIja malayoti galanmalaM pUrti gandhi bIbhatsaM / pazyannagam ratnakaraNDa
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza nirmamatva rahate the- unheM bhogoMse jarA bhI ruci athavA prIti nahIM thI - ; ve isa zarIrase apanA kucha pAramArthika kAma nikAlaneke liye hI use thoDAsA zuddha bhojana dete the aura isa bAtakI koI parvAha nahIM karate the ki vaha bhojana rUkhAcikanA, ThaMDA-garama, halkA bhArI, kaTuA-kapAyalA Adi kaisA hai / isa laghu bhoja nake badale meM samantabhadra apane zarIrame yathAzakti khUba kAma lete the, ghaMToM taka kAyotsarga meM sthira hojAte the, AnApanAdi yoga dhAraNa karate the, aura AdhyAtmika tapakI vRddhike liye +, apanI zaktiko na chipAkara, dUsare bhI kitane hI anazanAdi umra ugra bAhya tapazcaraNoMkA anuSThAna kiyA karate the / isake mitrAya, nitya hI ApakA bahutasA samaya mAmAyika, stutipATha, pratikramaNa, svAdhyAya, samAdhi, bhAvanA, dharmopadeza, grantharacanA aura parahitapratipAdanAdi kitane hI dharmakAryoMmeM kharca hotA thA / grApa apane samayako jarA bhI dharma mAnArahita vyartha nahIM jAne dete the / ApatkAla isa tarahapara, bar3e hI pramake sAtha munidharmakA pAlana karane hue, svAmI rAmantabhadra jaba 'maraguvakahalI ' * grAma meM dharmadhyAnamahita grAnandapUrvaka apanA muni jIvana vyatIta kara rahe the aura aneka durddhara tapazcaraNoMke dvArA grAtmonnati ke patha agresara ho rahe the taba ekAeka pUrvamaMtrita gramAtAvedanIya karmake tIvra udayameM Apake zarIrameM 'bhasmaka' nAmakA eka mahAroga utpanna hogayA hai / isa rogakI utpatime bAhya tapaH paramaduzcaramArastvamAdhyatmikamyatapasaH paricaharaNArtham // 82 --svayabhUstotra | * grAmakA yaha nAma rAjAvalIkathe meM diyA hai| yaha kAbI' ke pAsapAsakA koI gA~va jAna par3atA haiM 1 + brahmadatta bhI apane 'prArAdhanAkathAkoSa' meM, samantabhadrakathA ke annaMgana, aisA hI sUcita karate haiN| yathA durddharAnekacAritraratnaratnAkaro mahAn / yAvadAste sukha dhIrastAvattatkAyake'bhavat ||4|| saTTe mahAkarmodayAddu :khadAyakaH / arenger: kaSTaM bhasmakavyAdhisaMjJakaH / / 5 / /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA munijIvana aura prAekAla 213 se yaha spaSTa hai ki samantabhadrake zarIra meM usa samaya kapha kSINa hogayA thA aura vAyu tathA pitta donoM bar3ha gaye the; kyoMki kaphake zrIgA hone para jaba pitta, vAyuke sAtha bar3hakara kupita ho jAtA hai taba vaha apanI garmI aura tejI se jaTharAgniko atyanta pradIsa, balADhya aura tIkSNa kara detA hai aura vaha agni, apanI tIkSNanAme, virUkSa zarIra meM par3e hue bhojanakA niraskAra karatI huI use kSaraNamAtrameM bhasma kara detI hai / jaTharAgnikI isa atyanta tIkSNAvasthAkI hI 'bhasmaka' roga kahate haiM / yaha roga upekSA kiye jAne para arthAt guru, snigdha zItala madhura aura zleSmala granapAnakA yatheSTha parimAgame prathavA tRptiparyanta sevana na karane para - zarIra ke raktamAMsAdi dhAtumroko bhI bhasma kara detA hai, mahAdovaMlya utpanna kara detA hai, tRSA, sveda, dAha tathA mUcrchAdika aneka upadrava khar3e kara detA hai aura antameM rogIko mRtyumukhame ho sthApita karake chor3anA hai / isa rogake zrAkramaNa para samantabhadrane zurUzurU meM unakI kucha parvAha nahIM kI / ve svecchApUrvaka dhAraNa kiye hue upavAsoM tathA anazanAdi tapaki gravasarapara jisa * "kaTvAdikSAntrabhujAM narANA kSINe kake mAstaravRddhI / zratipravRddha. pavanAnvito'gnirbhukta kSaNAdbhasmakaroti yasmAt / tasmAdamI bhasmakamajJako bhUdupekSitAyaM pacane ca dhAnnu / ' -- iti bhAvaprakAzaH / "nare kSINaka ke pitta kupita mArutAnugam / svoSmaNA pAvakasthAnaM balamagneH prayacchati // tathA labdhalo dehe virUkSaM sA'nilo'nalaH / paribhUya pacatyanna taikSNyAdA muhaM muhuH // pakvAnnaM satataM dhAnun maNitAdInpacatyapi / tato daurbalyamAnakAn mRtyu copanayennaraM // bhukte'nne labhate zAMti jIgAMmAtra pratAmyati / tRsvedAmUcrchAH syurvyAdhayojyagnisaMbhavAH // ' " tametyagni gurusnigdhazItamaghuravijvalaH / annapAnairnayecchAnti dIptamagnimivAmbubhiH // " - iti carakaH /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 jainasAhitya aura itahAsapara vizada prakAza prakAra kSudhAparISahako sahA karate the usI prakAra unhoMne isa avasara para bhI, pUrva abhyAsake balapara, use saha liyaa| parantu isa kSudhA aura usa kSudhAmeM bar3A antara thA; ve isa bar3hatI huI kSudhAke kAraNa, kucha hI dina bAda, asahya vedanAkA anubhava karane lage; pahale bhojanase ghaMToMke bAda niyata samaya para bhUkhakA kucha udaya hotA thA aura usa samaya upayogake dUsarI ora lage rahane prAdike kAraNa yadi bhojana nahI kiyA jAtA thA to vaha bhUkha mara jAtI thI aura phira ghaMToM taka umakA patA nahIM rahatA thA; parantu aba bhojanako kiye hue dera nahIM hotI thI ki kSudhA phirase yA dhamakanI thI aura bhojanake na milanepara jaTharAgni apane prAmapAmake rakta mAMsako hI gvIca mvIcakara bhamma karanA prArambha kara detI thii| mamantabhadrako imameM bar3I vedanA hotI thI, kSudhAke samAna dUsarI zarIra vedanA hai bhI nahIM; kahA bhI gayA hai 'tudhAsamA nAsti zarIravedanA / " isa tIva kSudhAvedanAke avasarapara kimIme bhojanakI yAcanA karanA, dobArA bhojana karanA athavA rogIpamAnike liye kimIko apane vArane pracche snigdha, madhura, gItala, garaTha pAra karakArI bhojanoke nayyAra karanakI preraNA karanA, yaha saba unake muniyamake viruddha thaa| isaliye mamantabhadra, vamanasthitikA vicAra karate hae, usa samaya aneka unamonama bhAvanAnAMvA cintavana karane the aura apane grAtmAko sambodhana karake kahane the-'he. grAmana, tuna anAdikAlaga ima saMsAra meM paribhramaNa karane hA aneka bAra naraka pazu prAdi ganiyAma du.maha kSudhAvedanAko mahA hai, usake grAge to yaha nerI kSudhA kucha bhI nahI hai / tujhe itanI nIva kSudhA raha cukI hai jo tIna lokakA anna mbAjAna para bhI upagama na ho, parantu eka kagA bAne ko nahIM milaa| ye maba kara tUna pagadhIna hokara sahe haiM aura isalie uname koI lAbha nahIM homakA, aba tU svAdhIna hokara isa vedanAko sahana kr| yaha maba nare hI pUrvakamakA davipAka hai / mAmyabhAvame vedanAko maha lene para karma kI nijaMga ho jAyagI, navIna kama nahIM baMdhegA aura na Ageko phira kabhI game duHkhoko uThAne kA avasara hI prApta hogaa|' isa taraha para samantabhadra apane gAmyabhAvako hunu rakhate the aura kAyAdi durbhAvoMko utpanna honekA avamara nahIM dete the| isake sivAya, ve isa zarIrako
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla 215 kucha adhika bhojana prApta karAne tathA zArIrika zaktiko vizeSa kSINa na hone deneke liye jo kucha kara makate the vaha itanA hI thA ki jina anazanAdi bAhya tathA ghora tapazcaraggoMko ve kara rahe the aura jinakA anuSThAna unakI nityakI icchA tathA zaktipara nirbhara thA- mUlagugoMkI taraha lAz2amI nahIM thA-unheM ve DhIlA athavA sthagita kara deN| unhoMne vaisA hI kiyA bhI-ve aba upavAma nahIM rakhate the, anagana, UnAdara, vRniparimakhyAna ramaparityAga aura kAyakleza nAmake bAdya tapoMke anuSThAnako unhoMne, kucha kAlake liye, ekadama sthagita kara diyA thA, bhojanake bhI ve aba pUre 32 grAma lete the; mAtha hI gegI munike liye jo kucha bhI rimAyata mila sakatI thI ve bhI prAya: mabhI unhoMne prApta kara lI thI / parantu yaha maba kucha hote hue bhI, ApakI kSudhAko jaga bhI zAti nahIM milI, vaha dinapara dina bar3hatI aura nIbage nIbatara hotI jAtI thI: jaTaganalakI jyAlAoM tathA pinakI nIyA mAne sarIrakA rama-raktAdi dagdha hA jAtA thA, jvalApa garIra ke agopara dura dara taka dhAvA kara rahI thI, aura nityakA mvalpa bhojana unake liye jaga bhI paryApta nahIM hotA thA .. vaha eka jAjvalyamAna agnipara thoDeMge janaka bITekA hI kAma detA thaa| gake atirikta 'yadi kimI dina bhojanakA anna gaya ho jAnA thA no yora kI jyAdA gajaba ho jAnA thA--- zudhA ganagI usa dina aura bhI jyAdA tathA nirdaya mpa dhAraNa kara lenI thI / ma narahAra mamanabhadra jima mahAvedanAkA anubhava kara rahe the usakA pATara anugAna bhI nahIM kara sakate / mAdA ta annaM acche dhIravIroMkA dhairya baTa jAnA hai. zraddhAna bhraSTa ho jAtA hai aura jJAnagugaNa DagamagA jAtA hai| parantu mamalabhadra mahAmanA the, mahAtmA the. grAnma-dehAnlagnAnI the saMpatti - vinimeM mamanina the, nimala samyagdarzana ke mAnaka the aura unakA jJAna aduHkhabhAvita nahI thA jo du:khoke Ane para bhIgA ho jAya, unhoMne yathAzani uA ugra tapazcaragoke dAga kaSTa mahanakA andrA abhyAsa kiyA thA, ve aAnaMdapUrvaka kaSToko mahana kiyA karate the-unheM sahate hue kheda nahIM mAnate praduHkha bhAvitaM jJAnaM kSIyate duHkhamannidhau / tasmAdyathAbalaM dukharAtmAnaM bhAvayenmuniH // --samAdhitantra /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 jainasAhitya aura itihasapara vizada prakAza the| aura isaliye, isa saMkaTake avasarapara ve jarA bhI vicalita tathA dhairyacyuta nahIM ho ske| samantabhadrane jaba yaha dekhA ki roga zAnta nahIM hotA, zarIrakI durbalatA bar3hatI jA rahI hai, aura usa durbalatAke kAraNa nityakI Avazyaka kriyAnoMmeM bhI kucha bAdhA par3ane lagI hai| sAtha hI, pyAsa prAdikake bhI kucha upadrava zurU ho gaye haiM, taba Apako bar3I hI cintA paidA huI / Apa socane lage-"isa muni avasthAmeM, jahA~ Agamodita vidhike anusAra udgama-utpAdanAdi chayAlIma doSoM caudaha maladoSoM aura battIsa antarAyoMko TAlakara, prAsuka tathA parimita bhojana liyA jAtA hai vahA~ isa bhayaMkara rogakI zAntike liye upayukta aura paryApta bhojanakI koI vyavasthA nahIM bana sakatI OM / munipadako kAyama rakhate hue, yaha roga prAyaH asAdhya athavA niHpratIkAra jAna par3atA hai; isaliye yA to mujhe apane munipadako chor3a denA cAhiye aura yA 'sallekhanA' vrata dhAraNa karake isa zarIrako dharmArtha tyAganeke liye tayyAra ho jAnA cAhiye; parantu munipada kaima chor3A jA sakatA hai ? jima munidharma ke liye meM apanA sarvasva arpaNa kara cukA haiM, jima munidharmako maiM bar3e premake sAtha aba taka pAlatA A rahA haiM aura jo munidharma mere dhyeyakA eka mAtra AdhAra banA huA hai use kyA meM choDa dU? jo AtmA aura dehake bhada-vijJAnI hote hai ba aise kaSToM ko sahate hue kheda nahIM mAnA karate, kahA bhI hai prAtmadahAntarajJAnajanitAhAdanirvRtaH / / tapasA duSkRtaM ghoraM bhujAnApi na vidyate / / -samAdhitantra * jo loga pAgamame ina udgamAdi dApoM tathA antarAyoMkA svarUpa jAnate haiM aura jinheM piNDazuddhikA acchA jJAna hai unheM yaha batalAne kI zarUrata nahIM hai ki saca jaina sAdhunoMko bhojanake liye vaige hI kitanI kaThinAiyoMkA mAma / karanA par3atA hai| ina kaThinAiyoMkA kAragA dAtAroM kI koI kamI nahIM hai; balki bhojanavidhi aura nirdoSa bhojanakI jaTilatA hai| usakA prAyaH eka kAraNa hai-phira 'bhasmaka' jaise rogakI zAMtike liye upayukta mora paryApta bhojanako to bAta hI dUra hai|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla 2.17 kyA kSudhAkI vedanAse ghabarAkara athavA usase bacaneke liye chor3a dUM ? kyA indriyaviSayanita svalpa sukhake liye use bali de dUM ? yaha nahIM ho sakatA / kyA kSudhAdi duHkhoMke isa pratikArase athavA indriyavipayajanita svalpa sukhake anubhava se isa dehakI sthiti sadA ekasI zrIra sukharUpa banI rahegI ? kyA phira isa deha meM kSudhAdi duHkhoM kA udaya nahI hogA ? kyA mRtyu nahI AegI ? yadi aisA kucha nahIM hai to phira ina kSudhAdi duHkhoMke pratikAra prAdimaM guraNa hI kyA haiM ? unase isa deha prathavA dehIkA upakAra hI kyA bana sakatA hai ? me duHkhoMse bacane ke liye kadApi munidharmako nahIM chor3agA, bhale hI yaha deha naSTa ho jAya, mujhe usakI cintA nahIM hai, merA AtmA amara hai, use koI nAga nahIM kara sakatA, maiMne duHkhoM kA svAgata karaneke liye munidhamaM dhAraNa kiyA thA, na ki unase ghabarAne aura bacaneke liye merI parIkSAkA yahI samaya hai, meM munidharmako nahI chor3a gA / " itane meM hI aMtaHkaraNa ke bhItara se eka dUsarI grAvAja grAI"samatabhadra ! tU ataMtra prakAra jaina zAmanakA uddhAra karane aura use pracAra dene meM samartha hai, terI badaulata bahuta me jIvokA prajJAnabhAva tathA mithyAtva naSTa hogA aura ve sanmArga me lagege; yaha zAsanoddhAra aura lokahitakA kAma kyA kucha kama dharma hai ? yadi isa zAsanodvAra aura lokahitakI dRSTime hI tU kucha samayake liye munipadako chor3ane aura apane bhojanakI yogya vyavasthA dvArA rogako zAnta karake phira se munipada dhAraNa kara leve to isameM kaunasI hAni hai ? tere jJAna, zraddhAna, aura cAritrake bhAvako to isase jarA bhI kSati nahIM pahu~ca sakatI, vaha tI haradama tere sAtha hI rahegA; tu paliMgakI apekSA athavA bAhyameM bhale hI muni na rahe, paraMtu bhAvoM kI apekSA to terI avasthA muni jaisI hI hogI. phira isameM adhika socane vicAranekI bAta hI kyA hai ? ise prApaddharmake para hI svIkAra kara; terI pariNati to hamezA lokahitakI tarapha rahI hai, aba use * kSudhAdi duHkhoMke pratikArAdiviSayaka ApakA yaha bhAva 'svayaMbhU stotra' ke nimna padya bhI prakaTa hotA hai kSudAdidu. pratikArataH sthiti naM cendriyArthaprabhavAtpasaukhyata / tato guraNo nAsti ca dehadehinoritIdamitthaM bhagavAn vyajijJapata' ||18||
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza gaura kyoM kiye detA hai ? dUsaroMke hitake liye hI yadi tU apane svArthakI thor3IsI bali dekara - alpakAlake liye munipadako chor3akara bahutoM kA bhalA kara sake to isame tere caritra para jarA bhI kalaMka nahIM A sakatA, vaha to ulaTA aura bhI jyAdA dedIpyamAna hogA; zrataH tu kucha dinoMke liye, isamunipadakA moha chor3akara aura mAnApamAnakI jarA bhI parvAha na karate hue apane rogako zAMta karanekA yatna kara, vaha niHpratIkAra nahI hai, isa rogase mukta honepara, svasthAvasthA meM, tU aura bhI adhika uttama rItime munidharmakA pAlana kara sakegA; avilamva karanekI z2arUrata nahIM haiM, vilamva hAni hogI / " isa taraha para samantabhadrake hRdayame kitanI hI dera taka vicAroMkA utthAna aura patana hotA rahA / antako Apane yahI sthira kiyA ki "kSubAdiduHkhoMme ghabarAkara unake pratikArake liye apane nyAyya niyamoMko tor3anA ucita nahIM hai; lokakA hita vAstavame lokake prAzrita hai aura merA dina mere Azrita hai| yaha ThIka hai ki lokakI jitanI sevA meM karanA cAhatA thA use meM nahIM kara sakA, parantu usa sevAkA bhAva mere grAtmAmeM maujUda hai aura meM use agale janmame purA karUMgA, isa samaya lokahitakI AzA para zrAtmahitako vigAhanA munAsiba nahIM hai; isaliye mujhe aba sallekhanA' kA vrata jarUra le lenA cAhiye aura mRtyukI pratIkSAme baiThakara zAntike sAtha isa dehakA dharmArtha tyAga kara denA cAhiye / " isa forest lekara samantabhadra sallekhanAvanakI zrAjJA prApta karaneke liye apane vayovRddha, tapovRddha aura aneka sadguNAlaMkRta pUjya gurudeva ke pAsa pahu~ce aura unase apane rogakA sArA hAla nivedana kiyaa| sAtha hI, unapara yaha prakaTa karate hue ki merA roga ni.pratIkAra jAna par3atA hai aura rogakI niHpratIkArAvasthAme 'sallekhanA' kA dazaraNa lenA hI zreSTha kahA gayA hai| yaha vinamra prArthanA * * 'rAjAvalIka' se yaha to patA calatA hai ki samantabhadrake gurudeva uma samaya maujUda the aura samantabhadra sallekhanA kI prAjJA prApta karaneke liye unake pAsa gaye the, parantu yaha mAlUma nahI ho sakA ki unakA kyA nAma thA / + upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM va niHpratIkAre / dharmA nanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // 122 // - ratnakaraMDa
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ rrrrrrrrrrrna samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla 216 kI ki-'aba pApa kRpAkara mujhe sallekhanA dhAraNa karanekI AjJA pradAna kareM aura yaha AzIrvAda deveM ki mai sAhasapUrvaka aura saharSa umakA nirvAha karanemeM mamartha ho skuu|' mamantabhadrakI isa vijJApanA aura prArthanAko sunakara gurujI kucha derake liye mauna rahe, unhoMne mamantabhadrake mukhamaMDala (cahare) para eka gaMbhIra dRSTi DAlI aura phira apane yoga balase mAlUma kiyA ki samantabhadra alpAyu nahIM hai, usake dvArA dharma tathA zAmanake uddhArakA mahAn kArya honako hai, isa dRSTise vaha sallekhanAkA pAtra nahIM; yadi use sallekhanAkI ijAjata dI gaI to vaha akAlameM hI kAlake gAlama calA jAyagA aura umame zrI vIrabhagavAnake gAsana-kAryako bahuta bar3I hAni pahucegI; mAtha hI, lokakA bhI bar3A ahita hogaa| yaha maba mocakara gurujIne, samantabhadrakI prArthanAko asvIkAra karate hae, unheM bar3e hI premake mAtha mamajhAkara kahA- 'vatma, abhI tumhArI mallemvanAkA samaya nahIM pAyA, tumhAre dvArA gAgana kArya ke uddhArakI mujhe bar3I pAyA hai, nizcaya hI tuma dharmakA uddhAra aura pracAra karoge, aimA maMga antaHkaraNa kahatA hai: lokako bhI ima mamaya tumhArI bar3I jarata hai; daliye merI yaha khAsa icchA hai grAra yahI merI prAjJA hai ki tuma jahA~para pora jima vepame rahakara rogopazamanake yogya tRptiparyanta bhojana prApta kara makA vahIpara bugAme na jAgo aura umI vegako dhAraNa karalo, gegake upazAnta honegara phira me jainamunidIlA dhAgA kara lenA aura apane maba kAmoko maMbhAla lenA / mubhaM. tumhArI zraddhA aura gugAjatApara pUga vizvAsa hai, isIliye mujhe yaha kahaneme z2arA bhI saMkoca nahIM hotA ki tuma cAhe jahAM jA sakate ho aura cAhe jima vepako dhAraNa kara makane hoH mai skhuzImeM tumhe aimA karane kI ijAjata denA huuN| gurujIke ina madhura nathA mAgabhina vacanoko munakara aura apane antaHkaraNa kI uma aAvAjako smaraNa karake mamantabhadrako yaha nizcaya ho gayA ki imomeM jarUra kucha hita hai, isaliye Apane apane mallebanAke vicArako chor3a diyA aura gurUjIkI prAjJAko zirodhAraNa kara Apa unake pAsame cala diye| ___aba samantabhadrako yaha cintA huI ki digambara muniveSako yadi chor3A jAya to phira kaunasA veSa dhAraNa kiyA jAya, aura vaha veSa jaina ho yA ajana / apane
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza muniveSako chor3anekA khayAla Ate hI unheM phira duHkha hone lagA aura ve socane lage-"jisa dUsare veSako maiM aAja taka vikRta + aura maprAkRtika veSa samajhatA mArahA hU~ use maiM kaise dhAraNa karU ! kyA usIko aba mujhe dhAraNa karanA hogA? kyA gurujIkI aisI hI mAjJA hai ?-hA~, aisI hI prAjJA hai / unhoMne spaSTa kahA hai-'yahI merI prAjJA hai, cAhe jisa veSako dhAraNa karalo, rogake upazAMta honepara phirase jainamunidIkSA dhAraNa kara lenA, taba to ise pralaMdhyazakti bhavitavyatA kahanA caahiye| yaha ThIka hai ki maiM veSa (liMga) ko hI saba kucha nahIM samajhatA-usIko muktikA eka mAtra kAraNa nahIM jAnatA, vaha dehAzrita hai aura deha hI isa prAtmAkA saMsAra hai; imaliye mujha mumukSukAsaMsAra-baMdhanoMse chUTaneke inkakA-kimI veSame ekAnta prAgraha nahIM ho sakatA 8; phira bhI maiM veSake vikRta aura avikRta aime do bheda jarUra mAnatA hU~, aura apane liye avikRta veSameM rahanA hI adhika acchA mamabhatA hai / isIme, yadyapi, usa dUsare veSa meM merI koI ni nahIM ho sakatI, mere liye vaha eka prakArakA upasarga hI hogA aura merI avasthA uma mamaya adhikatara canopasRSTa muni jaisI hI hogI; parantu phira bhI uma upasargakA karmA to mai khuda hI haMgA na? mujhe hI svayaM uma vepako dhAraNa karanA par3egA ! yahI mere liye kucha kaSTakara pratIta hotA hai / acchA, anya vepa na dhAraNa kara to phira upAya bhI + tatastatsiddhayartha paramakaraNI granthamubhaya / bhavAnavAtyAkSInna ca vikRtavepodhirataH / / -svayabhUstotra OM zrIpUjyapAdaka mamAdhitaMtrameM bhI vepaviSayameM kemA hI bhAva pratipAdita kiyA gayA hai| yathA ligaM dehAdhitaM dRSTa deha evAtmanA bhavaH / na mucyante bhavAttasmAta ye liMgakRtAgRhA: / / 7 / / arthAt-liMga ( jaTAdhAraNa-nagnatvAdi) dehAzrita hai pora deha hI prAmA kA saMsAra hai, imaliye jo loga liMga (veSa) kA hI ekAna bhAgraha rakhate hai-- usIko muktikA kAraNa samajhate hai-ve saMsArabaMdhanase nahIM chUTate /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaMtabhadrakA munijIvana aura ApatkAla 221 aba kyA hai ? muniveSako kAyama rakhatA huA yadi bhojanAdike viSayameM svecchAcArase pravRtti karU to usase apanA muniveSa lajjita aura kalaMkita hotA hai, aura yaha mujhase nahIM ho sakatA; meM khuzIse prANa de sakatA hUM parantu aisA koI kAma nahIM kara sakatA jisase mere kAraNa muniveSa athavA munipadako lajjita aura kalaMkita honA pdd'e| mujhase yaha nahIM bana sakatA ki jainamunike rUpameM usa padake viruddha koI hInAcAraNa karU; aura isaliye mujhe ava lAcArIse apane munipadako chor3anA hI hogA / munipadako chor3akara meM 'kSullaka' ho sakatA thA, parantu vaha liMga bhI upayukta bhojanakI prAtike yogya nahIM hai-- usa padadhArIke lie bhI uddiSTa bhojanake tyAga prAdikA kitanA hI aisA vidhAna hai jisame, usa pakI maryAdAko pAlana karate hue, rogopanAntike liye yatheSTa bhojana nahIM mila sakatA. aura maryAdAkA ullaMdhana mujhame nahIM bana sakatA- isaliye meM / usa vepako bhI nahIM dhAraNa kruuNgaa| bilkula gRhastha bana jAnA athavA yoM hI kisIke zrAzrayame jAkara rahanA bhI mujhe iSTa nahI hai| isake sivAya, merI / cirakAlako pravRtti mujhe isa bAtakI ijAjata nahI detI ki mai apane bhojanake liye kisI vyakti vizeSako kaSTa me apane bhojanake lie aise hI kisI nirdoSa mArgakA avalambana lenA cAhatA hai jisameM khAsa mere liye kisIko bhI bhojanakA koI pravandha na karanA par3e aura bhojana bhI paryApta rUpameM upalabdha hotA rhe|" yahI saba socakara athavA usI prakArake bahuta se UhApohake bAda, Apane apane digambara muniveSakA prAdarake sAtha tyAga kiyA aura sAtha hI, udAsIna bhAvase, apane zarIrako pavitra bhasmase prAcchAdita karanA prAraMbha kara diyaa| usa samayakA dRzya bar3A hI karuNAjanaka thA / dehame bhasmako malate hue ApakI zrAMkheM kucha ho zrAI thii| jo prAM bhasma vyAdhiko tIvra vedanAse bhI kabhI da nahIM huI thI unakA isa samaya kucha grArdra ho jAnA sAdhAraNa bAta na thI / maMgha munijanoMkA hRdaya bhI prApako dekhakara bhara AyA thA aura ve sabhI bhAvIkI madhya zakti tathA karmake durvipAkakA hI citana kara rahe the / samantabhadra jaba apane dehapara bhasmakA lepa kara cuke to unake bahiraMga meM bhasma aura aMtaraGgameM samyagdarzanAdi nirmala guragoMke divya prakAzako dekhakara aisA mAlUma hotA thA ki
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza eka mahAkAMtimAn ratna kardamase lipsa horahA hai aura vaha kardama usa ratnameM praviSTa na ho sakanese usakA kucha bhI bigAr3a nahIM kara sakatA , prathavA aisA jAna par3atA thA ki samantabhadrane apanI bhasmakAgniko bhasma karane - use zAMta banAneke liye yaha 'bhasma' kA divya prayoga kiyA hai / astu / saMghako prabhivAdana karake aba samantabhadra eka vIra yoddhAkI taraha kAryasiddhike lie, 'maraNutra kahallI' se cala diye / 'rAjAvalikathe' ke anusAra, samantabhadra maraNuvakahallIse calakara 'kAMcI' pahu~ce aura vahAM 'zivakoTi' rAjAke pAsa, saMbhavataH usake 'bhImaliga' nAmaka zivAlayameM hI, jAkara unhoMne use AzIrvAda diyaa| rAjA unakI bhadrAkRti Adiko dekhakara vismita huA aura usane unheM 'ziva' samajhakara praNAma kiyA / dharmakRtyoM kA hAla pUche jAnepara rAjAne apanI zivabhakti, zivAcAra, madiranirmANa aura bhImaliMga maMdira meM pratidina bAraha khaMDuga + parimAraNa taMDulAnaviniyoga karanekA hAla unase nivedana kiyA / isapara samantabhavanaM, yaha kahakara ki maiM tumhAre isa naivedyako nivAraNa karUMgA.' usa bhojanake sAtha madiramaM apanA prAsana grahaNa kiyA, aura kivAr3a baMda karake satrako cane jAnekI AjJA kI / saba logoMke cale jAne para samannabhane zivArtha jaTharAgnimeM usa bhojanakI AhutiyA~ denI Arambha kI aura AkRtiyAM dene dene usa bhojanasa~ga jaba eka kara bhI avaziSTa nahIM rahA taba Apane pUrgA tRpti lAbha karake, daravAjA khola diyA | grantaHsphuritasamyaktve vahiyata kuligakaH / zobhita mahAkAntiH kardamAnako maNiryathA // - zrArAdhanA kathAkoza | + 'khaMDuga' kitane merakA hotA hai, isa viSaya meM vargI nebhisAgarajInaM, paM0 zAMtirAjajI zAstrI maisUrake patrAdhArapara yaha sUcita kiyA hai ki beMgalora prAMtameM 200 merakA, maisUra prAMtameM 180 merakA hegaDevana koTameM merakA aura zimogA DisTrikTa 60 serakA khaMDuga pracalita hai, aura merakA parimANa maMtra 80 tolekA hai| mAlUma nahIM usa samaya vAma kAcImeM kinane serakA baga pracalita thA / saMbhavataH vaha 40 serame to kama na rahA hogA / + 'zivAraNa' meM kitanA hI gUDha arthasaMnihata hai /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla sampUrNa bhojanakI samAptiko dekhakara rAjAko bar3A hI pAzcarya huA / agale dina usane aura bhI adhika bhakti ke sAtha uttama bhojana bheMTa kiyA; parantu pahale dina pracura parimANameM tRptiparyantabhojana kara leneke kAraNa jaTharAgnike kucha upazAMta honeme, uma dina eka cauthAI bhojana baca gayA, aura tIsare dina AdhA bhojana opa raha gayA / mamantabhadrane sAdhAraNatayA ima zeSAnnako devapramAda vatalAyA: parantu rAjAko usame maMnopa nahIM huA / cauthe dina jaba aura bhI adhika parimAgAmeM bhojana baca gayA taba rAjAkA saMdeha bar3ha gayA aura umane pA~caveM dina mandirako, usa avasara para, apanI senAme ghiravAkara daravAje ko bola DAlane kI grAjJA dii| daravAjako kholanake lie bahutamA kanakala zabda honepara mamaMtabhadrane upamarga kA anubhava kiyA aura upamargakI nivRniparyanta gamasta grAhAra pAnakA tyAga karake nathA garIrame bilkula hI mamanva choDakara, Apane bar3I hI bhatti mAtha ekAgra citame zrIvRSabhAdi caturvizati tIrthaka geMkI stuni * karanA prAraMbha kiyA / stuti karate hae, mamantabhadranaM java grATaveM nIrthakara dhIcandra prabhamvAmIjI bhale prakAra stuti karake bhIliMgakI pora dRSTi kI to unheM uma sthAnapara, kisI divyazaktike pratApame, candra lAMchanayukta grahanta bhagavAnakA eka jAjvalyamAna mRvargamaya vizAla bimba, nibhUnigahina, prakaTa hotA hagrA dikhalAI diyA / yaha nemvakara mamaMtabhadrane daravAjA khola diyA aura grApa zeSa tIrthakagekI stuti karaneme nallIna hogye| __daravAjA khulate hI isa mAhAtmyako dekhakara zivakoTi rAjA bahuta hI Azcaryacakita hayA aura apane choTe bhAI 'zivAyana'-sahita, yogirAja zrImamatabhadra ko uTa namaskAra karatA huA unake caraNome gira pdd'aa| samanabhadra ne, zrIvarddhamAna mahAvIraparyaMta stuti kara cukanepara, hAtha uThAkara donoM ko prAzIrvAda diyaa| isake bAda dharmakA vistRta svarUpa sunakara rAjA samAra-deha bhogoMmeM virakta hogayA aura usane apane putra zrIkaMTa' kA rAjya dekara givAyana-sahita una munimahArAjake samIpa jinadIkSA dhAraNa kI / aura bhI kitane hI logoMkI * isI stutIko 'svayamabhUstotra' kahate haiM /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza zraddhA isa mAhAtmyase palaTa gaI aura ve bharavratAdikake dhAraka hogaye / isa taraha samantabhadra thor3e hI dinoMmeM apane 'bhasmaka' rogako bhasma karanemeM samartha hue, unakA prApatkAla samApta huA, aura dehake prakRtistha hojAnepara unhoMne phirase jainamunidIkSA dhAraNa kara lI / zravaNabelagolake eka zilAlekha meM bhI, jo Ajase AThasau varSa me bhI adhika pahale kA likhA huA hai, samantabhadrake 'bhasmaka' rogakI zAnti, eka divya zakti ke dvArA unheM udAtta padakI prApti aura yogasAmarthya athavA vacana - balame unake dvArA 'candraprabha' (bimba) kI AkRSTi Adi kitanI hI bAtoMkA ullekha pAyA jAtA hai / yathA vaMdyo bhasma bhasmasAtkRtipaTuH padmAvatI devatAdattodAttapada-svamaMtravacanavyAhRtacaMdraprabhaH / AcAryarasa samantabhadragaraNabhRdyeneha kAle kalau jaina vartma samantabhadramabhavadbhadraM samantAnmuhuH // isameM yaha batalAyA gayA hai ki 'jo apane 'bhasmaka' rogako bhasmamAt karanemeM catura haiM 'padmAvatI' nAmakI divyazaktike dvArA jinheM udAtta padakI prApti huI, jinhoMne apane mantravacanoMse ( trisvarUpameM ) ' candraprabha' ko bulA liyA aura jinake dvArA yaha kalyANakArI jainamArga (dharma) isa kalikAlameM satra prose bhadrarUpa huA, ve gaNanAyaka prAcArya samantabhadra punaH punaH vandanA kiye jAneke yogya haiM / ' * dekho, 'rAjAvalikaye' kA vaha mUlapATha, jise misTara levisa rAkSasa sAhabane apanI Inscriptions at Sravanabelgola nAmaka pustakakI prastAvanA pRSTha 62 para uddhRta kiyA hai| isa pAThakA anuvAda mujhe varNI nemisAgara kI kRpAse prApta huA, jisake liye meM unakA prabhArI hU~ / 1 isa zilAlekhakA purAnA naMbara 54 tathA nayA naM0 67 hai, hame 'malliprazasti' bhI kahate haiM, aura yaha zaka samvat 1050 kA likhA huA hai /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ aitihAsika pAlocana svAmI samantabhadrakI 'masmaka' vyAdhi aura usakI upazAnti Adike samarthanameM jo 'vaMdyo bhasmakabhasmasAtkRtipaTuH' ityAdi prAcIna paricaya-vAkya zravaNabelgolake zilAlekha naM0 54 (6.7) parame isa lekha meM Upara uddhata kiyA gayA hai usameM yadyapi 'zivakoTi' gajAkA koI nAma nahIM hai parantu jina ghaTanAmoMkA usameM ullekha hai ve 'rAjAlikatha' Adike anumAra zivakoTi rAjAka 'givAlaya'se hI sambandha rakhatI hai / 'senagagakI paTTAvalI' meM bhI isa viSayakA samarthana hotA haiN| usameM bhI 'bhIrmAlaga' zivAlaya meM zivakoTi rAjAke mamantabhadradvArA camatkRta aura dIkSita honekA ullekha milatA hai / mAtha hI, use 'navaniliMga' dezakA 'mahArAja mUcita kiyA hai, jisakI gajadhAnI usa samaya saMbhavata: 'kAMcI' hI hogii| yathA_ ( svasti ) navatiliGgadezAbhigamadrAkSAbhirAmabhImaliGgambayaMnvAdistoTakotkIraNa mandasAnda candrikAvizadayazaH zrIcandrajinendrasadarzanasamutpannakItRhalakalitazivakoTimahArAjatapArAjyasthApakAcAryazrImatsamanta * bhadramvAminAma " hamake mivAya, 'vikrAntakogva' nATaka aura zravaNabelgolake gilAlekha naM0 105 (nayA naM0254) meM yaha bhI patA calatA hai ki 'zivakoTi' samantabhadrake pradhAna ziSya the / yathA-- ziSyau tadIyau zivakoTinAmA zivAyanaH zAstravidAM vrennyo| kRtsnazrutaM zrIgurupAdamUle hyadhItavaMtI bhavataH kRtArthI // x -vikrAntakaurava tasyaiva ziSyazivakoTisUriH napAlatAlambanadehayaSTiH / saMsAravArAkarapotametat tattvArthasUtraM tadalaMcakAra // -zravaNabelgola-zilAlekha * 'svayaM' se 'kIraga' nakakA pATha kucha azuddha jAna par3atA hai| + 'jainasiddhAntabhAskara' kiraNa 1lI, pR0 38 / x yaha padya 'jinendrakalyANAmyudaya'ko pragastimeM bhI pAyA jAtA hai|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza 'vikrAnta kaurava' ke ukta padyameM 'zivakoTi' ke sAtha ' zivAyana' nAmake eka dUsare ziSyakA bhI ullekha hai, jise 'rAjAvalikathe' meM 'zivakoTi' rAjAkA anuja (choTA bhAI) likhA hai aura sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki usane bhI zivakoTike sAtha samantabhadrase jinadIkSA lI thI ; parantu zilAlekhavAle padya meM vaha ullekha nahIM hai aura usakA kAraNa padyake arthaparase yaha jAna paDatA hai ki yaha padya tattvArthasUtrakI usa TIkAkI prazastikA padya hai jise zivakoTi prAcAryane racA thA, isIliye isameM tattvArthasUtra ke pahale 'etat' zabdakA prayoga kiyA gayA hai aura yaha sUcita kiyA gayA hai ki 'isa tattvArthasUtrako usa zivakoTisUrine alaMkRta kiyA hai jisakA deha taparUpI lanAke zrAlambanake liye yaSTi banA huA hai / jAna par3atA hai yaha padya + ukta TIkA parase hI zilAlekhameM uddhRta kiyA gayA hai, aura isa dRSTise yaha padya bahuta prAcIna hai aura isa bAtakA nirNaya karaneke liye paryApta mAlUma hotA hai ki 'zivakoTi prAcArya svAmI samantabhadrake ziSya the / / grAzcarya nahIM jo ye 'zivakoTi koI gajA hI hue / devAgamakI vasunandivasti meM maMgalAcaraNakA prathama padya nimna prakAra meM pAyA jAtA hai 226 sArvazrI kulabhUSaNaM kSaripu sarvArthasaMsAdhanaM sannItera kalaMka bhAvavidhRteH saMskArakaM satpathaM / niSNAtaM nayasAgare yatipatiM jJAnAMzusadbhAskaraM bhettAraM vasupAlabhAvatamaso vandAma buddhaye || yaha padyarthaka hai, aura isa prakArake dvayarthaka vyarthaka padya bahudhA granthoM * yathA-- zivakoTimahArAjaM bhavyanapyudaraM nijAnujaM verasa..... saMsArazarIrabhoganivedi zrIkaMThanemvasunaMge rAjyamanittu zivAyana guDiyA muniparalliye jinadIkSeyanAntu zivakoTyAcAryarAgi... | + isake pahale 'samantabhadrassa nirAya jIyAt' aura 'syAtkAramudritasamastapadArtha pUrNa' nAmake do padya bhI usI TIkA jAna par3ate haiM / + nagaratAllukeke 35 ve zilAlekha meM bhI 'zivakoTi' bhAcAryako samantabhadrakA ziSya likhA hai ( E. C. VIII ) / + vyarthaka bhI ho sakatA hai, aura taba yatipatise tIsare artha meM vamunandIke
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA munijIvana aura zrApatkAla 227 meM pAye jAte haiM / isameM buddhivRddhike liye jisa 'yatipati' ko namaskAra kiyA gayA hai usase eka artha meM 'zrIvarddhamAnasvAmI' aura dUsare meM 'samaMtabhadrasvAmI' kA abhiprAya jAna par3atA hai / yatipatike jitane vizeSatA hai ve bhI donoMpara ThIka ghaTita hojAte haiM / 'akalaMka - bhAvakI vyavasthA karanevAlI sannIti (syAdvAdanIti ) ke satpathako saMskArita karanevAle' aisA jo vizeSaNa hai vaha samantabhadrake liye agreindeva praura zrIvidyAnaMda jaise prAcAryoM dvArA prayukta vizeSaNoMme milatAjulatA hai| isa padyake anantara hI dUsare 'lakSmIbhRtparamaM' nAmake padyameM, samantabhadrake mata ( zAsana) ko namaskAra kiyA gayA hai / manako namaskAra karanese pahale khAsa samantabhadrako namaskAra kiyA jAnA jyAdA saMbhavanIya tathA ucita mAlUma hotA hai / isake sivAya isa vRttike antameM jo maMgalapadya diyA hai vaha bhI carthaka hai aura usameM sAfa taurase paramArthavikalpI 'samaMtabhadradeva' ko namaskAra kiyA hai| aura dUsare artha meM vahI 'samaMtabhadradeva' paramAtmAkA vizeSaNa kiyA gayA hai| yathAsamantabhadradevAya paramArthavikalpine / samantabhadradevAya namostu paramAtmane || ina saba bAtoM yaha bAta aura bhI dRDha ho jAtI hai ki ukta 'yatipati se samantabhadra khAsa taura para abhipreta haiM / grastu ukta yatipatike vizeSaNoMmeM 'bhettAraM vasulabhAvatamasaH ' bhI eka vizeSaNa hai, jisakA artha hotA hai vAlake bhAvaidhakArako dUra karanevAle' | 'vasupAla' zabda sAmAnya taura se 'rAjA' kA vAcaka hai aura isaliye ukta vizeSagaNase yaha mAlUma hotA hai ki samantabhadrasvAmIne bhI kisI rAjAke bhAvAdhakArako dUra kiyA hai| bahuta sabhava hai ki vaha rAjA 'zivakoTi' hI ho aura vahI samantabhadrakA pradhAna ziSya huA ho| isake sivAya 'a' zabdakA artha 'ziva' aura 'pAla' kA artha 'rAjA' bhI honA hai aura isa taraha para 'vasupAla' se zivakoTi rAjAkA artha nikAlA jA sakatA hai, parantu yaha kalpanA bahuta hI kliSTa jAna par3atI hai aura isaliye meM isa para adhika jora guru nemicaMdrA bhI gaya liyA jA sakatA hai, jo vasunandi-zrAvakAcArakI 'prazastike anusAra nayanandIke ziSya aura zrInandIke praziSya the / & zrIvarddhamAnasvAmIne rAjA zreNikake bhAvAndhakArako dUra kiyA thA /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza 228 denA nahIM cAhatA / brahma nemidatta + ke 'ArAdhanA- kathAkoza' meM bhI 'zivakoTi' rAjAkA ullekha hai-- usIke zivAlaya meM zivanaivedyase 'bhasmaka' vyAdhikI zAMti aura candraprabha jinendrakI stuti par3hate samaya jinabimbakI prAdurbhUtikA ullekha hai / sAtha hI, yaha bhI ullekha hai ki zivakoTi mahArAjane jinadIkSA dhAraNa kI thI / parantu zivakoTiko, 'kAMcI' athavA 'navatailaMga' dezakA rAjA na likhakara 'vArANasI' (kAzI - banArasa) kA rAjA prakaTa kiyA hai, yaha bheda hai . / aba dekhanA cAhiye, itihAsa se 'zivakoTi' kahA~kA rAjA siddha hotA hai / jahA~ taka maiMne bhArata ke prAcIna itihAsakA, jo aba taka saMkalita hugrA hai, parizIlana kiyA hai vaha isa viSaya meM mauna mAlUma hotA hai-- zivakoTi nAmake rAjAkI usase koI upalabdhi nahI hotI - banArasake tatkAlIna rAjAnoMkA to usase prAyaH kucha bhI patA nahIM calatA / itihAsakAlake prArambha meM hI IsavI sanse karIba 600 varSa pahale - banArasa yA kAzIkI choTI riyAsata ' kozala' rAjyameM milA lI gaI thI, aura prakaTa rUpameM apanI svAdhInatAko kho cukI thii| isake bAda, IsAme pahalekI cauthI zatAbdImeM, prajAtazatruke dvArA vaha 'kozala' rAjya bhI 'magadha' rAjyame zAmila kara liyA gayA thA, aura usa vaktase usakA eka svatantra rAjyasattAke taurapara koI ullekha nahIM milatA / + brahma nemidatta bhaTTAraka mallibhUSaraNa ke ziSya aura vikramakI 16vIM zatAbdIke vidvAn the / Apane vi0 maM0 1585 meM zrIpAlacaritra banAkara samApta kiyA hai / zrArAdhanA kathAkoza bhI usI vaknake karIbakA banA huA hai / + yathA --- vArANasI tataH prAptaH kulaghopaiH samanvitAm / yogiliMga tathA tatra gRhItvA paryaTanpure // 16 // sa yogI lIlayA tatra zivakoTimahIbhujA / kAritaM zivadevoruprAsAdaM saMvilokya ca // 20 // * V. A. Smith's Early History of India, III Edition, p. 30-35. (vinseMTa e0 smitha sAhabakI arlI hisTarI prAfa inDiyA, tRtIyasaMskaraNa, pR0 30-35 / )
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla saMbhavata: yahI vajaha hai jo isa choTIsI paratantra riyAsatake rAjAroM athavA raIsoMkA koI vizeSa hAla upalabdha nahIM hotaa| rahI kAMcIke rAjAoMkI bAta, itihAsameM sabase pahale vahA~ke rAjA "viSNugopa' ( viraNugopa varmA ) kA nAma milatA hai, jo dharmase vaiSNava thA aura jise ImavI san 350ke karIba 'samudragusa'ne yuddha meM parAsta kiyA thaa| isake bAda ImavI san 437 meM 'mihavarman' (bauddh)| kA, 575 meM siMhavipaNukA, 600 se 625 taka mahendravarmankA, 625 se 645 taka namihavarmankA, 655meM paramezvaravarmankA, isake bAda narasiMhavarman dvitIya ( rAjamiha ) kA aura 740 meM nandivarmankA nAmollekha milatA hai / ye saba rAjA pallava vazake the aura inameM mihaviSNu' se lekara pichale sabhI rAjAoM kA rAjyakrama ThIka pAyA jAtA hai / parantu mihavipAme pahaleke rAjAoMkI kramazaH nAmAvalI aura unakA gajyakAla nahI milanA, jisakI isa avasara para -mitra kATikA nizcaya karane ke liye-khAsa jarUrata thii| isake sivAya, vimeMTa smitha sAhaba ne, apanI 'grI hisTarI grApha inDiyA (50 275-276) meM yaha bhI mUcita kiyA hai ki ImavI man 220 yA 230 aura 30 kA madhyavartI prAya eka zatAbdIkA bhAgnakA itihAsa bilkula hI andhakArAcchanna haiumakA kucha bhI patA nahIM calanA / isase spaSTa hai ki bhAranakA jo prAcIna itihAsa maMkalita huaA hai vaha bahuta kucha adhUga hai / usame zivakoTi-jame zaka saM0 380 (I0 ma0 858) meM bhI nihavaman kAcIkA rAjA thA aura vaha usake rAjyakA 22vA varSa thA, emA 'loka vibhAga' nAmaka digambara jainagranthame mAlUma hotA hai| kAMcIkA eka pallavarAjA zivaskaMda varmA bhI thA jisakI aorame 'mAyidAvolu' kA dAnapatra likhA gayA hai, aisA madrAmake pro0 e0 cakravartI 'paMcAstikAya' kI apanI aMgrejI prastAvanAmeM sUcita karate haiM / yApakI sUcanAoMke anusAra yaha rAjA ImAkI 1lI zatAbdIke karIba (viSNugopase bhI pahale) humA jAna par3atA hai| 6 degvo, vimeMTa e0 smitha sAhabakA 'bhAratakA prAcIna itihAsa' ( Early History of India) tRtIya saMskaraNa, pRSTha 471 se 476 /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza prAcIna rAjAkA yadi nAma nahIM milatA to yaha kucha bhI zrAzcaryakI bAta nahIM hai / yadyapi jyAdA purAnA itihAsa milatA bhI nahIM, parantu jo milatA hai aura mila sakatA hai usako saMkalita karanekA bhI abhI taka pUrA prAyojana nahIM huA / jainiyoMke hI bahutase saMskRta, prAkRta, kanar3I, tAmila aura telagu prAdi granthoMmeM itihAsakI pracura sAmagrI bharI par3I hai jisakI ora abhI taka prAya: kucha bhI lakSya nahIM gayA / isake sivAya, eka eka rAjAke kaI kaI nAma bhI hue haiM aura unakA prayoga bhI icchAnusAra vibhinna rUpase hotA rahA hai, isase yaha bhI saMbhava hai ki vartamAna itihAsameM 'zivakoTi kA kisI dUsare hI nAmase ullekha ho * aura vahA~ para yathepta paricaya ke na rahanese donoMkA samIkaraNa na ho sakatA ho, aura vaha samIkaraNa vizeSa anusandhAnakI apekSA rakhatA ho / parantu kucha bhI ho, itihAsakI aisI hAlata hote hue, binA kisI gahare anusaMdhAnake yaha nahIM kahA jA sakatA ki 'koTa' nAmakA koI rAjA humrA hI nahIM, aura na zivakoTike vyaktitvame hI inakAra kiyA jA sakatA hai| 'rAjAvalikathe' meM zivakoTikA jisa DhaMgame ullekha pAyA jAtA hai aura paTTAvaliyoM tathA zilAlekhoM prAdi dvArA usakA jaisA kucha samarthana hotA hai usa parase merI yahI rAya hotI hai ki 'zivakoTi' nAmakA zrathavA usa vyaktitvakA koI rAjA jarUra huA hai, aura usake astitvakI saMbhAvanA adhikatara kAcIkI ora hI pAI jAtI hai; brahmanaMmidattanaM jo use vArANasI ( kAzI banArasa ) kA rAjA likhA hai vaha kucha ThIka pratIta nahI hotA / brahma nemidattako kathAme aura bhI kaI bAteM aisI hai jo ThIka nahIM jNctii| isa kathA meM likhA hai ki kAMcImeM usa vakta bhasmaka vyAdhiko nAza karane ke liye samartha (snigvAdi ) * zivakoTime milate-julate zivaskandavarmA ( pallava ) zivamRgezavarmA ( kadamba ), zivakumAra ( kundakundAcAryakA ziSya ) zivaskanda varmA hAritIputra ( kadamba ), zivaskanda zAtakaraNa ( zrAMdhra ), zivamAra (gaMga ), zivazrI (prAMta), aura zivadeva ( licchivi), ityAdi nAmoMke dhAraka bhI rAjA ho gaye haiN| saMbhava hai ki zivakoTikA koI aisA hI nAma rahA ho, athavA inameMse ho koI zivakoTi ho /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla 231 bhojaaint samprAsikA prabhAva thA, isaliye samantabhadra kAMcIko chor3akara uttarakI prora cala diye / calate calate ve 'puNDreo ndunagara' meM pahuMce, vahA~ bauddhoMkI mahatI dAnazAlA ko dekhakara unhoMne bauddha bhikSukakA rUpa dhAraNa kiyA; parantu jaba vahA~ bhI mahAvyAdhiko zAntike yogya AhAra kA prabhAva dekhA to grAma vahA~se nikala gaye aura kSudhAme pIDita aneka nagaroM meM ghUmate hue 'dazapura' nAmake nagarameM bhAgavatoM (undi) kA unnata maTha dekhakara aura yaha dekhakara ki yahA~para bhAgavata liGgadhArI mAdhugroMko bhaktajanoM dvArA pracura parimANa meM sadA viziSTa AhAra bheMTa kiyA jAtA hai. Apane bauddha-vepakA parityAga kiyA aura bhAgavataveSa dhAraNa kara liyA, parantu yahA~kA viziSTAhAra bhI grApakI bhasmaka vyAdhiko zAnta karane meM samartha na ho sakA aura isa liye grApa yahAM bhI cala diye / isake bAda nAnAdigdezAdikoMmeM ghUmate hue grAma grannako 'vArANasI' nagarI pahu~ce aura vahAM Apane yogiliGga dhAraNa karake zivakoTi rAjAke zivAlaya meM praveza kiyA / isa zivAlaya meM zivajI ke bhAMgake liye tayyAra kiye hue aThAraha prakArake sundara zreSTha bhojanoMke samUhako dekhakara Apane socA ki yahAM merI durvyAdhi jarUra zAnta ho jAyagI / isake bAda jaba pUjA ho cukI aura vaha divya zrAhAra-- Dhera kA Dhera naivedya-bAhara nikSepita kiyA gayA taba Apane eka yukti ke dvArA logoM tathA rAjAko grAzcaryameM DAlakara zivako bhojana karAnekA kAma apane hAtha meM liyaa| isa para rAjAne ghI, dUdha, dahI aura miThAI ( ikSurama ) Adine mizrita nAnA prakArakA divya bhojana pracura parimAName ( pUrNa: kubhazanairyuktaM bhare hue so ghar3oM jitanA ) tayyAra karAyA aura use zivabhAMjanake liye yogirAjake supurda kiyaa| samaMtabhadrane vaha bhojana svayaM khAkara jaba maMdirake kapATa khole maura vAlI baratanoMko bAhara uThA le jAneke liye kahA, naba rAjAdikako bar3A prAcayaM huA / yahI samabhA gayA ki yogirAjane apane yoga .. + 'puNDra' nAma uttara baMgAlakA hai jise 'pauNDravardhana' bhI kahate haiM / 'puNDre ndu. nagara se uttara daMgAlake indrapura, candrapura athavA candranagara Adi kisI khAsa : zaharakA abhiprAya jAna par3atA hai| chape hue 'ArAdhanAkathAkoza' (zloka 11 ). meM aisA hI pATha diyA hai / saMbhava hai ki vaha kucha azuddha ho /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza balase sAkSAt zivako avatArita karake yaha bhojana unheM hI karAyA hai| isase rAjAkI bhakti bar3hI aura vaha nitya hI uttamottama naivedyakA samUha taiyAra karA kara bhejane lagA / isa taraha, pracura parimANa meM utkRSTa zrAhArakA sevana karate hue, jaba pUre chaha mahIne bIta gaye taba Apako vyAdhi ekadama zAMta hogaI aura prAhArakI mAtrA prAkRtika ho jAne ke kAraNa vaha saba naivedya prAyaH jyoMkA tyoM bacane lgaa| isake bAda rAjAko jaba yaha khabara lagI ki yogI svayaM hI vaha bhojana karatA rahA hai aura 'va' ko praNAma taka bhI nahIM karatA taba usane kupita hokara yogI se praNAma na karanekA kAraNa puuchaa| uttarame yogirAjane yaha kaha diyA ki 'tumhArA yaha rAgI dveSI deva mere namaskArako mahana nahIM kara sakatA, mere namaskArako sahana karaneke liye ve jinasUrya hI samartha haiM jo aThAraha dApose rahina hai aura kevalajJAnarUpI sanejame lokAlokake prakAzaka haiN| yadi mene namaskAra kiyA to tumhArA yaha deva ( zivaliGga ) vidIM ho jAyagA -khaMDa khaMDa ho jAyagA -isameM meM namaskAra nahI karatA hai| isa para rAjAkA kautuka bar3ha gayA aura usane namaskArake liye Agraha karate kahA - 'yadi yaha deva khaMDa khaMDa ho jAyagA to ho jAne dIjiye, mujhe tumhAre namaskAra ke sAmathryako jarUra dekhanA hai / samantabhadrane svIkAra kiyA aura agale dina apane gAmadhyaMko dikhalAne kA vAdA kiyaa| rAjAne evamastu' kahakara unheM mandirame rakhavA aura bAhara se cIkI paharekA pUrA intajAma kara diyaa| do pahara rAta bItane para samantabhadrako apane vacana nirvAhakI nintA huI, usase amvikAdevIkA grAmana Dola gayA / vaha dauDI huI AI, Akara usane samantabhadrako AzvAsana diyA aura yaha kahakara calI gaI ki tuma svayaMbhuvA bhUtahitena bhUtale' isa pada prArambha karake catuvizati tIrthaMkaroMkI unnata smRti ravAM, usake prabhAva se satra kAma zIghra ho jAyagA aura yaha kUliMga TUTa jAyagA / samantabhadrako isa divyadarzana prasannatA huI aura ve nirdiSTa stutiko racakara sukhage sthita ho gaye / savere ( prabhAta samaya ) rAjA zrAyA zrIra usane vahI namaskAra dvArA sAmarthya dikhalAne kI bAta khii| isa para samantabhadrane grapanI usa mahAstuniko par3hanA prArambha kiyA / jisa vakta 'candraprabha' bhagavAnakI stuti karate hue 'tamastamoreriva razmibhinnaM' yaha vAkya paDhA gayA usI vakta vaha 'zivaliMga' khaMDa khaMDa
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla 233 hogayA aura usa sthAnase 'candraprabha' bhagavAnakI caturmukhI pratimA mahAn jayakolAhalake sAtha prakaTa huI / yaha dekhakara rAjAdikako bar3A Azcarya huprA aura rAjAne usI samaya mamantabhadrase pUchA-he yogIndra, pApa mahAsAmarthyavAn avyaktaliMgI kauna hai ? isake uttarameM samantabhadrane nIce likhe do kAvya kahe kAMcyA nagnATako'haM malamalinatanurlAmbuze pANDupiMDaH / puNDroeDra zAkyabhikSuH dazapuranagare mRSTabhAjI paritrAT / vArAgAbhyAmabhUvaM zazidharadhavalaH pANDurAMgatapasvI, rAjana yasyAmti zakti:, savadataH puratA jainanithavAdI / / pUrva pATaliputramadhyanagara bherI mayA tADitA, pazcAnmAlavasindhuThakkaviSaya kAMcIpure vaidiza, prAmo'haM karahATakaM bahubhaTa vidyAtkaTaM saMkaTaM, vAdArthI vicarAmyahaM narapate zAlavikrIDitaM / / isake bAda mamanabhadra ne liMga choDakara jaina nigraMtha liga dhAraNa kiyA aura saMpraga ekAnavAdiyoM ko bAda meM jInakara janagAyanakI prabhAvanA kii| yaha maba devakara rAjA ko jayama meM zraddhA hogaI, vairAgya ho pAyA aura rAjya chor3a kara usane jinadIkSA dhAraNa karalI 4 / " * saMbhava hai ki yaha 'Tor3e' pATha ho, jimane 'puNDa'-unara baMgAla-aura 'ur3a --- uDImA ---donoM kA abhiprAya jAna par3atA hai| + kahIM para 'gAdharadhavala: bhI pATha hai jisakA artha candramAke mamAna ujvana hotA hai| + pravadatu bhI pATha kahI kaho para pAyA jAtA hai| x brahma namidana ke kathanAnumAra unakA kathAkoga bhaTTAraka prabhAcandra ke usa kathAkogake prAdhArapara banA huA hai jo gadyAtmaka hai aura jisako pUrI taraha devanakA mujhe abhI taka koI pravamara nahI mila sakA / suhRdara paM0 nAthUrAmajI premIna merI pregNAne, donoM kathAkogoMme dI huI samantabhadrakI kathAkA paraspara milAna kiyA hai aura use prAyaH samAna pAyA hai| Apa likhate haiM.---"donoMmeM koI vizeSa pharka nahIM hai / nemidatako kathA prabhAnandrakI gadyakathAkA prAyaH pUrNa
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza nemidattake isa kathanameM sabase pahale yaha bAta kucha jIko nahIM lagatI ki 'kA~cI' jaisI rAjadhAnI meM athavA aura bhI bar3e-bar3e nagaroM zaharoM tathA dUsarI rAjadhAniyoM meM bhasmaka vyAdhiko zAMta karane yogya bhojanakA usa samaya prabhAva rahA ho aura isa liye samantabhadrako sudUra dakSiNase sudUra uttara taka hajAroM mIlakI yAtrA karanI par3I ho| usa samaya dakSiNa meM hI bahutasI aisI dAnazAlAe~ thI jinameM sAdhuyoMko bharapeTa bhojana milatA thA aura agaNita aise zivAlaya the jinameM isI prakAra se zivako bhoga lagAyA jAtA thA, aura isaliye jo ghaTanA kAzI (banArasa) meM ghaTI vaha vahAM bhI ghaTa sakatI thI / aisI hAlata meM, ina saba saMsthA yatheSTa lAbha na uThAkara, mudUra uttarame kAzItaka bhojana ke liye bhramaNa karanA kucha samajha meM nahIM AtA / kathAmeM bhI yatheSTa bhojanake na milanekA koI viziSTa kAraNa nahIM batalAyA gayA - sAmAnyarUpage 'bhasmavAdhivinAzAhArahAnita: ' aisA sUcita kiyA gayA hai, jo paryApta nahIM hai / dUsare yaha bAta bhI kucha gramaMganamI mAlUma hotI hai ki aise guru, snigdha, madhura aura ineSmala 234 , padyAnuvAda hai| pAdapUrti grAdike liye usameM kahI kahIM thor3e bahuta zabda vizeSaNa avyaya Adi pravazya baDhA diye gaye haiN| nemidanadvArA likhita kathAke 11 veM zloka meM 'puNDraM ndunagare' likhA hai, parantu gadyakathAme0 'eNDrana gare' aura 'vandaka-lokAnAM sthAne' kI jagaha 'vandakAnAM vRhadvihAre' pATha diyA hai| 12 veM 'pake 'voga' kI jagaha 'vaMdakaliMga' pAyA jAtA hai| zAyada 'vadaka' bauddhakA paryAyazabda ho / 'kAMcyA nagnATakonha' Adi pokA pATha jyoMkA tyoM hai| usameM 'puNDroNDu' kI jagaha 'puNr3oSTa' 'TakkaviSaye' kI jagaha 'DhakkaviSaye zrIra 'vedize' kI jagaha 'vaidupe' isa taraha nAmamAtrakA antara dIkha par3atA hai / " aisI hAlata meM, nemidanakI kathAke isa sArAMzako prabhAcandrakI kathAkA bhI mArAza samajhanA cAhiye aura isapara honevAle vivecanAdikAM usa para bhI yayAsaMbhava lagA lenA cAhiye / 'vandaka' bauddha kA paryAya nAma hai yaha bAta paramAtma prakAzakI brahmadevakRtIkA nimna aMzase bhI prakaTa hai "khavaraNau vaMdau sevaDau" - aparaNako digambaroha, vaMdako bauddho'haM zvetapaTAdiliMgadhArako'mitimUDhAtmA evaM manyata iti / "
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA munijIvana aura zrApatkAla 235 gariSTa padArthoMkA itane adhika ( pUrNa zatakubha jitane ) parimAragameM nitya sevana karane para bhI bhasmakAgniko zAMta hone meM chaha mahIne laga gaye hoM / jahA~ taka maiM samajhatA hU~ aura maine kucha anubhavI vaidyoMma bhI isa viSaya meM parAmarza kiyA hai, yaha roga bhojanakI itanI acchI anukUla paristhiti meM adhika dinoM taka nahIM Thahara sakatA, aura na rogakI aisI hAlata meM paidalakA itanA lambA safara bhI bana sakatA hai / isaliye, 'rAjAvalikathe' meM jo pAMca dinakI bAta likhI haiM vaha kucha asaMgata pratIta nahIM hotii| tIsare samaMtabhadrake mukhame unake paricayake jo do kAvya kahalAye gaye hai ve bilkula hI aprAsaMgika jAna par3ate haiN| prathama to rAjAkI ora usa avasara para vaise praznakA honA hI kucha beDhaMgA mAlUma detA haivaha avasara to rAjAkA unake caraNoM par3a jAne aura kSamA-prArthanA karanekA thA -- dUsare samantabhadra, namaskArake liye grAgraha kiye jAne para apanA itanA paricaya de bhI cuke the ki ve 'zivopAsaka' nahIM hai balki jinopAsaka haiM phira bhI yadi vizeSa paricayake liye vaise praznakA kiyA jAnA ucita hI mAna liyA jAya to usake uttara meM samantabhadrakI zrIrameM unake pitRkula aura gurukulaMkA paricaya diye jAnekI, athavA adhika adhika unakI bhasmakavyAdhikI utpatti aura usakI zAnike liye unake usa prakAra bhramaNako kathAko bhI batalA denekI jarUrata thI; parantu ukta donoM padyoMmeM yaha saba kucha bhI nahIM hai-na pitRkula athavA gurukulakA koI paricaya hai aura na bhasmakavyAdhikI utpatti AdikA hI usameM koI khAsa jikra hai -- donoM meM spaSTarUpaye vAdako ghoSaNA hai; balki dUsare padya meM to, una sthAnoMkA nAma dete hue jahAM pahale vAdakI bherI bajAI thI, apane isa bhramaNakA uddezya bho 'vAda' hI batalAyA gayA hai| pAThaka soceM, kyA samaMtabhadrake isa bhramaNakA uddezya 'vAda' thA ? kyA eka pratiSThita vyaktidvArA vinItabhAvase paricayakA prazna pUche jAnepara dUsare vyaktikA usake uttara meM lar3ane -2 gaDaneke liye tayyAra honA zrathavA vAdakI ghoSaNA karanA ziSTatA aura sabhyatAkA vyavahAra kahalA sakatA hai ? aura kyA samatabhadra-jaise uttarakI kalpanA kI jA sakatI haiM ? kabhI nhiiN| pahale padyake caturtha caraNa meM yadi vAdakI ghoSaNA na hotI to vaha padya isa avasara para uttarakA eka aMga banAyA jA sakatA thA; kyoMki usameM aneka sthAnoM para samantabhadrake aneka veSa mahAn puruSoMke dvArA aise
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza dhAraNa karane kI bAtakA ullekha hai / parantu dUsarA padya to yahAM para korA aprAsaMgika hI hai - vaha padya to 'karahATaka' nagarake rAjAkI sabhA meM kahA huA padya hai usameM, apane pichale vAdasthAnoMkA paricaya dete hue, sAfa likhA bhI hai ki meM aba usa karahATaka ( nagara ) ko prApta huA hU~ jo bahubhaToMse yukta hai, vidhAkA utkaTa sthAna hai aura janAkIrNa hai / aisI hAlata meM pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki banArasa ke rAjAke prazna ke uttarame samaMtabhadra me yaha kahalAnA ki, aba meM isa karahATaka nagara meM prAyA hU~ kitanI ve sira-paira kI bAta hai, kitanI bhArI bhUla hai aura usase kathAmeM kitanI kRtrimatA yA jAtI hai / jAna par3atA hai brahmane madana ina donoM purAtana padyoMko kisI taraha kathA meM saMgRhIta karanA cAhate the aura usa saMgrahakI dhuna meM unheM ina padyoMke arthasambandhakA kucha bhI qhayAla nahIM rhaa| yahI vajaha hai ki ve kathAmeM unako yatheSTa sthAna para dene athavA unheM ThIka taura para saMkalita karane meM kRtakArya nahIM ho sake / unakA isa prasaMga para, 'sphuTaM kAvyadvayaM ceti yogIndraH tamuvAca sa yaha likhakara ukta padyoMkA uddhRta karanA kathAke gaurava aura usakI akRtrimatAko bahuta kucha kama kara denA hai / ina padyoMmeM vAdakI ghoSaNA honese hI aisA mAlUma detA hai ki brahma nemidanane, rAjA meM jaina dharma kI zraddhA utpanna karAnese pahale, samaMtabhadrakA ekAntavAdiyoM vAda karAyA hai; anyathA itane bar3e camatkAra ke avasara para usakI koI AvazyakatA nahIM thI / kAMcIke bAda bhramaNa bhI kA vaha pahale padyako lakSya meM rakhakara hI karAyA gayA mAlUma hotA hai| yadyapi usame bhI " kucha truTiyAM hai vahAM padyAnusAra kaoNvIke bAda, lAbuzame priNDa' rUpame ( zarIrameM bhasma ramAe hue ) rahanekA koI samanabhadra ke pANDuullekha hI nahIM hai, OM yaha batalAyA gayA hai ki "kAMcI meM meM nagnATaka ( digambara sAdhu ) huA, vahA~ merA zarIra manase malina thA, lAmbuzameM pANDupiNDa rUpakA dhAraka ( bhasma ramAe jaivasAdhu ) huprA, puNDroDrameM bauddha bhikSuka humA dazapura nagarameM mRSTabhojI parivrAjaka huA, aura vArANasI meM zivasamAna ujjvala pANDura aMgakA dhArI meM tapasvI ( zaivasAdhu ) huA hai| he rAjan meM jaina nirvranyavAdI haiM, jisa fharat zakti mujhase vAda karanekI ho vaha sAmane grAkara vAda kareM / "
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra kA munijIvana aura ApatkAla 237 paura na dazapurameM rahate hue unake mRSTamojI honekI pratijJAkA hI koI ullekha hai / parantu inheM rahane dIjiye, sabase bar3I bAta yaha hai ki usa padyameM aisA koI bhI ullekha nahI hai jisase yaha mAlUma hotA ho ki samaMnabhadra usa samaya bhasmaka vyAghise yukta the athavA bhojanakI yatheSTa prAptike liye hI unhoMne ve veSa dhAraNa kiye the / bahuta saMbhava hai ki kAMcImeM 'bhasmaka' vyAdhikI zAMtike bAda samaMtabhadrane kucha arme taka aura bhI pujinadIkSA dhAraNa karanA ucita na samajhA ho; balki lage hAthoM zAsanapracArake uddezame, dUsare dharmoke Antarika bhedako acchI tarahame mAlUma karaneke liye usa taraha para bhramaNa karanA jarUrI anubhava kiyA ho aura umI bhramagA kA ukta padyameM ullekha ho; athavA yaha bhI homakatA hai ki ukta padya me mamaMtabhadrake nigraMnyamunijIvaname pahalekI kucha ghaTanAoMkA ullekha ho jinakA itihAsa nahIM milatA aura imaliye gina para koI vizeSa rAya kAyama nahIM kI jaamktii| padyameM kimI kramika bhramaNakA athavA ghaTanAoMke kramika honekA ullekha bhI nahIM hai; kahAM kAMcI aura kahA~ uttara vaMgAlakA puNDanagara ! puNr3ane vAgagAmI nikaTa, vahAM na jAkara ujjanake pAma 'dayapura' jAnA aura phira vApima vAgaNamI pAnA, ye vAne kramika bhramaNako bhUcita nahIM karanI / merI gayame pahalI bAta hI jyAdA saMbhavanIya mAlUma hotI hai| prastu, ina saba bAtoMko dhyAna meM rakhate hae, brahma nemidanakI kathAke usa aMzapara sahamA vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA jo kAMcImeM banArama taka bhojanake liye bhramaNa karane aura banArasama bhasmaka-vyAdhiko zAti Adime sambandha rakhatA hai, khAsakara __ kucha jaina vidvAnoMne isa padyakA artha dete hue 'malamalinatanurlAmbuze pANDupiNDa:' padoMkA kucha bhI artha na dekara usake sthAnameM 'zarIrameM roga honese aisA eka khaMDavAkya diyA hai; jo ThIka nahIM hai / isa padyameM eka sthAnapara 'pANDupiNDaH' aura dUsare para 'pANDurAgaH' pada pAye haiM jo donoM eka hI artha ke vAcaka haiM aura uname yaha spaSTa hai ki samantabhadrane jo veSa vArANasImeM dhAraNa kiyA hai vahI lAmbuzameM bhI dhAraNa kiyA thaa| harSakA viSaya hai ki una lekhakoMmeMse pradhAna lekhakane mere likhanepara apanI usa bhUlako svIkAra kiyA hai aura use apanI usa samayakI bhUla mAnA hai|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza aisI hAlatameM jaba ki 'rAjAvalikathe' sAfa taura para kAMcImeM hI bhasmaka-vyAdhikI zAMti prAdikA vidhAna karatI hai aura senagaNakI paTTAvalose bhI usakA bahuta kucha samarthana holA hai| jahA~ taka maiMne ina donoM kathAnoMkI jA~ca kI hai, mujhe 'rAjAvalikathe' meM dI huI samantabhadrakI kathAmeM bahuta kucha svAbhAvikatA mAlUma hotI hai-maguvakahallI grAmameM tapazcaraNa karate hue bhasmaka-vyAdhikA utpanna honA, usakI niHpratIkArAvasthAko dekhakara samantabhadra kA gusse sallekhanAvatakI prArthanA karanA, gurukA prArthanAko asvIkAra karate hue muniveSa chor3ane aura rogopagAntike pazcAt pujinadIkSA dhAraNa karanekI preraNA karanA, 'bhImaliMga' nAmaka givAlayakA aura usameM pratidina 12 khaMDuga parimAraga taMDulAnake viniyogakA ullekha, zivakoTi rAjAko prAgIrvAda dekara usake dharmakRtyoMkA pUchanA, kramaza: bhojanakA adhika adhika bacanA, upamargakA anubhava hone hI umakI nivRttiparyana mamasta AhAra...pAnAdikakA tyAga karake mamannabhadra kA pahaleme hI jinastuti lIna honA, candraprabhakI stutike bAda zeSa tIrthakagekI stuti bhI karate rahanA, mahAvIra bhagavAnkI stuti kI samApti para caraNoM meM par3e hue rAjA aura unake choTe bhAIko pAzIrvAda dekara unheM maddharmakA vistRta svarUpa batalAnA, rAjAke putra 'zrIkaMTha' kA nAmollekha, gajAke bhAI "zivAyana kA bhI gajAke mAtha dIkSA lenA, aura samantabhadrakI progme bhIrmAlaga nAmaka mahAdevake viSayameM eka ganda bhI avinaya yA apamAnakA na kahA jAnA, ye maya bAteM, jo nemidattakI kathAmeM nahIM haiM. isa kathAkI svAbhAvikatAko bahuta kucha vaTA detI hai| pratyuta imake, nemidanakI kathAme kRtrimatAkI bahuta kucha gaMdha pAtI hai, jimakA kitanA hI paricaya Upara diyA jA cukA hai / isake mivAya, rAjAkA namaskArake liye prAgraha, mamammabhadra kA unara, aura agale dina namaskAra karanekA vAdA, ityAdi bAneM bhI usI kucha aisI hI hai o jIko nahIM lagatI aura prApanike yogya jAna par3atI hai| nemidanakI isa kayAparame hI kucha vidvAnoMkA yaha bayAna hA gayA thA ki isameM jinavimbake prakaTa honekI jo bAta kahI gaI hai vaha bhI zAyada kRtrima hI hai aura vaha 'prabhAvakacarita' meM dI huI 'middhamena divAkara' kI kathAme, kucha parivartanake sAtha, le lI gaI jAna paranI hai-umameM bhI stuti par3hate hue isI taraha
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla 236 pArzvanAthakA bimba prakaTa honekI bAta likhI hai| parantu unakA yaha khayAla galata thA aura usakA nirasana zravaNabelagolake usa mallipeNaprazasti nAmaka zilAlekhase bhale prakAra ho jAtA hai, jisakA 'vaMdyo bhasmaka' nAmakA prakRta padya Upara uddhRta kiyA jA cukA hai aura jo ukta prabhAvakacaritase 156 varSa pahilekA limbA hayA hai--prabhAvakaritakA nirmANakAla vi0 saM0 1334 hai aura gilAlekha zaka saMvat 1060 (vi0 saM0 1185 ) kA likhA huaA hai| isase spaSTa hai ki candraprabha-bimbake prakaTa honakI bAta ukta kathAparame nahI lI gaI bali vaha samantabhadrakI kathAma khAsa taurapara sambandha rakhatI hai / dUsare eka prakArakI ghaTanAkA do sthAnoMpara honA koI asvAbhAvika bhI nahIM hai| hA~, yaha ho sakatA hai ki namaskArake liye prAgraha prAdikI bAta ukta kathA parame le lI gaI ho| kyoMki 'gajAvalikathe' prAdime usakA koI samarthana nahIM hotA, aura na mamantabhadrake sambandhameM vaha kucha yuktiyukta hI pratIta hotI hai / inhI saba kAraNome mega yaha kahanA hai ki brahma nemidanane 'givakoTi' ko jo vAgagAmI kA gajA limbA hai vaha kucha ThIka pratIta nahI hotA: usake astitvakI sambhAvanA adhikatara kA cIkI pAra hI pAI jAtI hai, jo mamantabhadrake nivAsAdikA pradhAna pradeza rahA hai| astu / zivakATine samantabhadrakA gipya hone para kyA kyA kArya kiye aura kona kaunage granthAkI racanA kI. yaha saba eka judA hA viSaya hai jo khAsa givakoTi prAcArya ke caritra athavA itihAsa sambandha rakhatA hai, aura isaliye mai yahA~ para usakI koI vizeSa carcA karanA ucita nahIM samajhatA / 'zivakoTi' aura 'zivAyana' ke sivAya samantabhadrake aura bhI bahata me ... . .......... +13 FEAF%2FRPrin Ind tha AKA rat and OM prabhAcandrabhaTTAraka kA gadya kathAkoza, jisake AdhAra para nemidattane apane ba.thAkogakI racanA kI hai, 'prabhAvakArata' se pahalekA banA huA hai ata: yaha bhI ho sakatA hai ki umaparame hI prabhAvacaritameM yaha bAta le lI gaI ho| parantu sAhitya kI ekatAdi kucha vizeSa pramANoMke binA donoM hI ke sambandhameM yaha koI lAjimI bAta nahIM hai ki ekane dUmarekI nakala hI kI ho; kyoMki eka prakArake vicAroMkA do granthakartAmoMke hRdayameM udaya honA bhI koI asaMbhava nahIM hai| . Lunatha waitil A . INR sh
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ziSya rahe hoMge, isameM sandeha nahIM hai parantu unake nAmAdikA abhI taka koI patA nahIM calA, aura isaliye abhI hameM ina do pradhAna ziSyoM ke nAmoM para hI saMtoSa karanA hogaa| __ samantabhadrake zarIrameM 'bhasmaka' vyAdhikI utpatti kisa samaya athavA unakI kisa avasthAmeM huI, yaha jAnanekA yadyapi koI yatheSTa sAdhana nahIM hai, phira bhI itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki vaha samaya, jabaki unake guru bhI maujUda the, unakI yuvAvasthAkA hI thaa| unakA bahutasA utkarSa, unake dvArA lokahitakA bahuta kucha sAdhana, syAdvAdatIrthake prabhAvakA vistAra aura jainazAsanakA advitIya pracAra, yaha saba usake bAda hI huprA jAna par3atA hai / 'rAjAvalikaye meM tapake prabhAvase unheM 'cAraNaRddhi' kI prApti honA, aura unake dvArA 'ratnakaraMDaka' Adi graMthoMkA racA jAnA bhI punardIkSAke bAda hI likhA hai / mAtha hI, isI avasara para unakA khAsa taura para 'myAdvAda-vAdI'-syAdrAdavidyAke prAcAryahonA bhI sUcita kiyA hai * isIse eDavarDa gaima mAhaba bhI likhate haiM It is told of him that in cariy life he (Samantabhadra) perforined severe penance, and on account of a depressing discase was about to make the vow of Sallekhana, or starvation; but was dissuaded by his guru, who foresaw that he would be a great pillar of the Jain faith. arthAt-samantabhadrakI bAbata yaha kahA gayA hai ki unhoMne apane jIvana (munijIvana ) kI prathamAvasthA meM ghora tapazcaraNa kiyA thA, aura eka prava. pIDaka yA apakarSaka rogake kAraNa ve sallekhanAvata dhAraNa karane hI ko the ki unake gurune, yaha dekhakara ki ve jainadharmake eka bahuta bar3e stambha hone vAle haiM, unheM vaisA karanese roka diyA / isa prakAra yaha svAmI samantabhadra kI bhasmakavyAdhi aura usakI pratikriyA evaM zAnti prAdikI ghaTanAkA kucha samarthana aura vivecana hai| "mA bhAvi tItyaMkaran appa samantabhadrasvAmigasu punardImegoSTa tapassAmayedi caturaMgula-cAraNatvamaM paDedu ratnakaraNDakAdijinAgamapurANamaM peli syAbAdavAdinala bhAgi samAdhiy moDedaru / "
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA eka aura paricaya-padya - . .. .. ... . svAmI samantabhadrake Atma-paricaya-viSayaka abhI taka do hI aime padya mila rahe the jo rAjasabhAoMmeM rAjAko sambodhana karake kahe gaye hai-eka 'pUrva pATaliputramadhyanagare merI mayA nADinA' nAmakA hai, jo karahATakakI rAjasabhA meM apanI pUrvavAda-ghoparagAnoMkA ullekha karate hue kahA gayA thA aura dUsarA *. 'kAcyAM nagnATa koh| isa vAkyame prArambha hotA hai jo kisI dUsarI rAjasabhA meM kahA hA jAna par3atA hai aura jisameM vibhinna sthAnoMpara apane vibhinna sAdhu2. veSoMkA ullekha karate hue apaneko jananirganthavAdI prakaTa kiyA hai aura sAtha hI : yaha caileMja kiyA hai ki jima kisIkI bhI vAdakI zakti ho vaha sAmane Akara * vAda kre| hAlame samantabhadra-bhAratIkA saMzodhana karate hue, svayambhUstotrakI prAcIna pratiyoMkI khojameM, mujhe dehalIke paMcAyatI madirase eka aimA atijIrNa-zIrNa guTakA milA hai jisake patra ulaTane-palaTane AdikI jarA-sI bhI asAvadhAnIko + pUrva pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA, pazcAnmAlavasindhuThakkaviSaye kAMcIpure vaidishe| prApto'haM karahATakaM bahubhaTa vidyotkaTaM saMkaTaM, vAdArthI vicarAmyahaM narapate ! zArdUlavikrIDitam // + kAcyAM nagnATako'haM malamalinatanurlAnbuze pANDupiDa:. puNDor3e zAkyabhikSudazapuranagare mR(mi)STabhojI parivrAT / vArANasyAmabhUvaM zazi (za)gharadhavalaH pANDurAMgastapasvI, rAjan ! yasyAsti zaktiH savadatu purato jainanirganyavAdI / / .. .232312 .15aa..... ....... . .. . .. "
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sahana nahIM kara sakate / isa guTakeke antargata svayambhUstotrake antameM ukta donoM yathAkrama padyoMke anantara eka tIsarA padya aura saMgRhIta hai, jisameM svAmIjIke paricaya-viSayaka dasa vizeSaNa upalabdha hote hai aura ve haiM-1 prAcArya, 2 kavi, 3 vAdirATa, 4 paNDita, 5 daivajJa (jyotirvid), 6 bhiSak (vaidya), 7 mAntrika (mantravizeSajJa), 8 tAntrika (tantravizeSajJa), 6 AjJAsiddha aura siddha sArasvata / vaha padya isa prakAra hai : zrAcAryohaM kavirahamahaM vAdirAT paMDitoha daivajJohaM bhiSagahamahaM mAMtrikastAMtrikohaM / rAjannasyAM jaladhivalayAmekhalAyAmilAyA mAjJAsiddhaH kimiti bahunA siddhasArasvatAhaM // 3 // isa padyameM varNita prathama tIna vizeSaraga-prAcArya, kavi aura vAdirATa...--- to pahaleme parijJAna hai--aneka pUrvAcAryoka vAkyoM, graMthoM tathA zilAlekhomeM inakA ullekha milatA hai| cauthA paMDita' vizeSagNa aAjakalake vyavahArama 'kavi' vizeSaNa kI taraha bhale hI kucha sAdhAraNa samajhA jAtA ho parantu usa samaya kavike mUlyakI taraha usakA bhI baDA mUlya thA aura vaha prAyaH gamaka (zAstroMke marma evaM rahasyako samajhane aura dUmageko mamajhAne meM nipuNa) jaise vidvAnoMke liye prayukta hotA thA / bhagarvAgjanamenAcAryane prAdipAragame mamantabhadrake yazako kaviyoM, gamakoM, vAdiyoM aura vAgmiyoMke mastakakA caDAmagi batalAyA hai| aura isake dvArA yaha sUcita kiyA hai ki uma mamaya jitane kavi, gamakavAdI aura vAgmI the una sabapara mamantabhadrake yagI chAyA paDI huI thI- unameM kavitva, gamakatva, vAditva aura vAgmitva nAmake ye cAroM guNa asAdhAragA koTike vikAsako prApta hue the, aura isaliye paDita vizeSaraNa yahA~ gamakatva jaise gugA vizeSakA dyotaka hai| zeSa saba vizeSaNa ima padyake dvArA prAya: nae hI dekho, vIrasevAmandirase prakAzita 'satsAdhusmaraNamaMgalapATha' meM 'svAmisamantabhadrasmaraNa * kavInAM gamakAnAM ca vAdInAM vAgminAmapi / yaza: sAmantabhadrIyaM mUni cUgamaNIyate //
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaMtabhadrakA eka aura paricaya padya 243 prakAzameM pAe hai aura unase jyotiSa, vaidyaka, mantra aura tantra jaise viSayoMmeM bhI samantabhadrakI nipuNatAkA patA calatA hai| ratnakaraNDazrAvakAcArameM aMgahIna samyagdarzanako janmasantatike chedanameM asamartha batalAte hue, jo viSavedanAke harane meM nyUnAkSaramantrakI asamarthatAkA udAharaNa diyA hai vaha aura zilAlekhoM tathA graMthoMme 'svamantravacana-vyAhUtacandraprabha:' jaime vAkyoMkA jo prayoga pAyA jAtA hai vaha saba bhI prApake mantravizeSajJa tathA mantravAdI hone kA sUcaka hai| athavA yoM kahiye ki Apake 'mAntrika vizeSaName aba una saba kathanoMkI yathAryatAko acchA poSaNa milatA hai / idhara havI zatAbdIke vidvAn ugrAdityAcAyane apane 'kalyANakAraka' vaidyaka graMthameM 'aSTAGgamapyavilamatra samantabhadraH proktaM savistaravacovibhavairvizeSAta' ityAdi padya (20-86) ke dvArA mamannabhadrakI aSTAGga vaidyakaviSayapara vistRta racanAkA jo ullekha kiyA hai usako ThIka batalAneme 'bhiSak' vizeSaNa acchA sahAyaka jAna par3anA hai / annake do vizeSaNa 'zrAjJAsiddha' aura 'siddha sArambata' to bahuta hI mahatvapUrNa haiM aura uname svAmI mamantabhadrakA asAdhAraNa vyaktitva bahuta kucha sAmane A jAtA hai / ina vizeSaNoMko prastuta karate hue svAmIjI rAjAko sambodhana karate hue kahate haiM ki-'he rAjan ! maiM isa samudravalayA pRthvIpara 'prAjJAsiddha' hai --jo prAdeza dU vahI hotA hai / aura adhika kyA kahA jAya 'mai siddhasArasvata hUM-sarasvatI mujhe siddha hai|' isa sarasvatIkI middhi athavA vacanasidi meM hI gamannAbhadrakI usa saphalatA kA sArA rahasya manihita hai jo sthAna sthAnapara vAdaghoSaNAeM karane para unheM prApta huI thI athavA eka zilAlemvake kathanAnumAra vIra jinendra ke zAsanatIrthakI hajAraguNI vRddhi karaneke rUpameM ve jise adhikRta kara sake the / aneka vidvAnone 'sarasvatI-svaravihArabhUmayaH' jaise padoMke dvArA samantabhadra ko jo sarasvatIkI svacchanda vihArabhUmi prakaTa kiyA hai aura unake race hue prabandha (graMtha) rUpa ujjvala sarovarameM sarasvatIko krIr3A karatI huI batalAyA hai una saba *dekho, satsAghusmaraNamaMgalapATha, pR0 34, 46 / 1 dekho, belUratAllukekA zilAlekha naM0 17 (E. C. V.) tathA satsAdhusmaraNamaMgala pATha, pR0 51
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kathanoMkI puSTi bhI isa 'siddha sArasvata' vizeSaNase bhale prakAra ho jAtI hai| . samantabhadrakI vaha sarasvatI (vAgdevI) jinavANI mAtA thI jisakI anekAmatadRSTidvArA ananya ArAdhanA karake unhoMne apanI vANImeM vaha atizaya prAta kiyA thA jisake mAge sabhI natatastaka hote the aura jo Aja bhI sahRdaya vidvAnoM ko unakI ora AkarSita kie hue hai| yahA~para meM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki ukta guTakemeM jo dUsare do padya pAye jAte hai unameM kahIM-kahIM kucha pAThabheda bhI upalabdha hotA hai, jaise ki prathama padyameM 'tADitA' kI jagaha pATitA' 'vaidize' kI jagaha 'vaidroM 'bahubhaTaM vidyotkaTaM' kI jagaha 'bahubhaTaividyotkaTa:' aura 'zArdUlavikrIDita' kI jagaha 'zArdUlavatkrIDitu" pATha milatA hai| dUsare padyameM 'kAMcyA' kI jagaha 'kAMcyA' 'lAMbuze' kI jagaha 'lAMbuse', 'DoDe' kI jagaha "piMDoI', 'zAkyabhikSuH' kI jagaha 'zAkabhakSI', 'vArANasyAmabhUvaM' kI jagaha 'vAgaraNamyAM babhUva', 'zazadharadhavala:' kI jagaha 'zazadhagdhavalA' aura 'yasyAni' kI jagaha 'jasyAsti' pATha pAyA jAtA hai / ina pAThabhedoMmeM kucha to mAdhAraNa hai, kucha lekhakoMkI lipi kI azuddhike pariNAma jAna par3ate haiM aura kucha maulika bhI ho sakate hai| 'zAkyabhikSaH' kI jagaha 'zAkabhakSI' jaisA pAThabheda vicAraNIya hai| bhaTTAraka prabhAcandra aura brahma midatta ke kathAkopoMme jisa prakAra mamantabhadrakI kathA dI hai usake anusAra to vaha 'zAkyabhikSuH' hI banatA hai; parantu yaha bhI ho sakatA hai ki uma pAThake kAraNa hI kathAko vaisA rUpa diyA gayA ho aura vaha 'miSTabhojI pagviAT' me milatA julatA 'zAkabhIjI' parivATakA vAcaka ho / kucha bhI ho, abhI nizcitarUpame eka bAta nahIM kahI jA sakatI / isa viSayameM adhika khojakI pAvazyakatA hai|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ . svAmI samantabhadra dharmazAstrI, tArkika aura yogI tInoM the AN anekAntakI pichalI kiraNa (varSa 7 naM. 3-4) meM muhadvara paM0 nAthUrAmajI premIkA eka lekha prakAzita huA hai jisakA zIrSaka hai 'kyA ratnakaraNDake karnA svAmI samantabhadra hI hai ?' isa lekhameM 'ratnakaraNDazrAvakAcAra' para svAmI mamantabhadrake kartRtvakI AzaMkA karate hae premIjIne vAdirAjasUrike pAzrvanAthacaritame 'svAminazcaritaM tasya', 'acintyamahimAdevaH', 'tyAgI sa eva yogIndro' ina tIna padyoMko imI kramame eka mAtha uddhRta kiyA hai aura batalAyA hai ki isameM kamazaH svAmI, deva aura yogIndra ina tIna prAcAryoMkI stuti unake alaga-alaga granthoM divAgama, janendra, ratnakaraNDaka) ke saMketa sahita kI gaI hai| 'svAmI' tathA 'yogIndra' nAma na hokara upapada hai pIra 'deva' janendravyAkaraNake kartA devanandIke nAmakA eka deza hai| svAmI pada devAgamake kartA svAmI samantabhadrakA vAcaka hai aura 'yogIndra' pada, bIcame devanandIkA nAma par3a jAneme, svAmI samantabhadrame bhinna kimI dUsare hI AcAryakA vAcaka hai aura isaliye ve dUsare prAcArya hI 'ratnakaraNDa' ke kartA hone cAhiye / parantu yogIndra' padake vAcya ve dUsare prAcArya kauna hai yaha Apane batalAyA nahIM / hA~, itanI kalpanA jarUra kI hai ki-"asalI nAma ratnakaraNDake kartAkA bhI samantabhadra ho sakatA hai, jo svAmI samantabhadrame pRthak zAyada dUsare hI samantabhadra hoN| yaha kalpanA bhI pApakI ( 'ho sakatA hai', 'zAyada' mora 'hoM' jaise zabdoMke prayogako liye rahane
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza aura dUsare samantabhadrakA koI spaSTIkaraNa na honese ) sandehAtmaka hai, aura isa liye yaha kahanA cAhiye ki 'yogIndra' padake vAcyarUpameM Apa dUsare kisI AcAryakA nAma abhI taka nirdhArita nahIM kara sake haiN| aisI hAlatameM ApakI prAzaMkA aura kalpanA kucha balavatI mAlUma nahIM hotii| lekhake antameM "samantabhadra nAmake dhAraNa karanevAle vidvAna aura bhI aneka ho gaye haiM" aisA likhakara udAharaNa ke taura para aSTasahasrIkI viSamapada-nAtparya. vRttike kartAkA nAma sUcita kiyA hai aura batalAyA hai ki ve ma0 ma0 satIzacandra vidyAbhUSaNake anusAra I0 man 1000 ke lagabhaga hara haiN| ho sakatA hai ki ye 'viSamapada tAtparya-vatti' ke kartA sanantabhadra hI premIjI kI dRSTima una dUsare samantabhadrake rUpameM sthita hoM jinake viSaya meM ratnakaraNDake kartA hAnekI uparyukta kalpanA kI gaI hai / parantu eka to inheM 'yogIndra' siddha nahI kiyA gayA, jisame ukta padame prayukta yogIndra' padake sAtha inakI saMgati kucha ThIka baiTha sktii| dUsare, ina viSamapada-tAtparyavRttike kartA-viSayame premIjI svayaM hI prAge likhate haiM "nAma to inakA bhI mamannabhadra thA; parantu svAmI samantabhadrase apaneko pRthak batalAneke lie inhoMne pApako 'laghu vizeSaNa sahita likhA hai|' ataH ye laghu mamantabhadra hI yadi ratnakaraNDake kartA hote to apanI vRttike anusAra ratnakaraNDame bhI svAmI samantabhadrase apanA pRthak bodha karAneke lie apaneko 'laghumamantabhadra' ke rUpameM hI ullekhita karate; parantu ratnakaraNDake padyoM, gadyAtmaka sandhiyoM aura TIkA takameM kahI bhI granthake kartRtvarUpase 'laghusamantabhadra' kA nAmollekha nahI hai, taba usake viSayameM laghumamantabhadra-kRta honekI kalpanA kaise kI jA sakatI hai ? nahIM kI jA sakatI:-khAmakara aimI hAlatameM jaba ki * devaM svAminamamalaM vidyAnandaM praNamya nijabhaktyA / vivRNomyaSTamahasrI-viSamapadaM ladhusamantabhadro'ham // 1 // * ina laghumamantabhadrake * alAvA cikkasa0, gerusoppe sa0, abhinava ma0. bhaTTAraka sa0 aura gRhastha ma0 nAmake pA~ca samantabhadroMkI maiMne aura khoja kI thI aura use pAjame koI 20 varSa pahale mA0 di0 jaina granthamAlAmeM prakAzita ratnakaraNDa-zrAvakAcArakI apanI prastAvanAmeM prakaTa kiyA thA aura usake dvArA
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra dharmazAstrI, tArkika aura yogI tInoM the 247 ratnakaraNDakI pratyeka sandhimeM samantabhadrake nAmake sAtha 'svAmI' pada lagA huA hai, jaisA ki sanAtana jainagranthamAlAke usa prathama gucchakase bhI prakaTa hai jise man 1905 meM premIjIke guruvara paM0 pannAlAlajI bAkalIvAlane eka prAcIna guTake parase bambaIke nirNayasAgara presa meM mudrita karAyA thA aura jisakI eka sandhikA namUnA isa prakAra hai " iti zrImamantabhadrasvAmiviracite ratnakaraNDanAmni upAsakAbhyayane samyagdarzanavarNano nAma prathamaH paricchedaH || 1||" aura isaliye lekhake zurU meM premIjIkA yaha likhanA ki 'granthameM kahI bhI kartAkA nAma nahI diyA hai' kucha maMgata mAlUma nahIM detA / yadi padya bhAgameM nAma ke dene ko hI pratyakArakA nAma denA kahA jAyagA taba to mamantabhadrakA 'devAgama' bhI unake nAmase zUnya hI ThaharegA; kyoMki usake bhI kisI padya meM samantabhadrakA nAma nahI hai / tIsare, laghu samantabhadrane apanI usa viSamapadanAtsaryavRtti meM prabhAcandrake 'prameyakamANDa' kA ullekha kiyA hai, isame laghu samantabhadra prabhAcandrake vAdake vidvAn Thaharate haiN| aura svayaM premIjIke kathanAnusAra ina prabhAcandAcAryane hI ratnakaraNDa zrAvakAcArakI vaha saMskRta TIkA likhI hai jo mAriekacandagranthamAlA meM unhIM mantramudrita ho cukI hai / isa TIkAke sandhivAkyoMmeM hI nahIM kintu mUlagranthakI TIkAkA prArambha karate hue usake grAdima prastAvanA vAkya meM yaha spaSTa kiyA thA ki samayAdikakI dRSTise ina chahoM dUsare samantabhadroM meM se koI bhI ratnakaraNDakA kartA nahIM ho sakatA hai / ( dekho, ukta prastAvanAkA 'granthapara mandeha' prakaraNa pR0 5 me / ) * athavA tacchaktisamarthanaM prameyakamalamArtaNDe dvitIyaparicchede pratyakSetarabhedAdityatra vyAkhyAnAvasare prapaJcataH proktamatrAvagantavyam / " " tathA ca prameyakamalamArtaNDe dvitIya paricchede itaretarAbhAvapraghaTTake prati pAditaM 1 + dekho, jainasAhitya aura itihAsa' granthameM 'zrIcandra aura prabhAcandra' nAmaka lekha, pRSTha 339 /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza bhI prabhAcandrAcAryane isa ratnakaraNDako svAmI samantabhadrakI kRti sUcita kiyA hai / yaha prastAvanA - vAkya aura namUneke taura eka rundhivAkya isa prakAra hai "zrIsamantabhadrasvAmI ratnAnAM rakSaNopAya bhUta ratna kara eDakArUyaM samyagdarzanAdiratnAnAM pAlanopAyabhUtaM ratnakaraNDakAkhyaM zAstraM kartukAmo nirvighnata: zAstraparisamApyAdikaM phalamabhilapannidevatAvizeSaM namaskurvannAha - " " iti prabhAcandraviracitAyAM samantabhadrasvAmiviracitopAsakAdhyayanaTIkAyAM prathamaH paricchedaH ||1|| " premIjIne apane 'jainasAhitya aura itihAsa' nAmaka grantha ( pR0 336 ) meM kucha lekhoMke prAdhArapara yaha svIkAra kiyA hai ki prabhAcandrAcArya dhArAke paramAravaMzI rAjA bhojadeva aura unaka unagadhikArI jaryAsaha narezake rAjyakAlameM hue haiM aura unakA 'prameyakamalamArtaNDa' bhojadevake rAjyakAlako racanA hai / jaba ki vAdirAjasUrikA pArzvanAthacagni zamavat 683 (vi0 saM0 1002) meM banakara samApta huA hai| isase prabhAcandrAcArya vAdirAjavaM prAya: samakAlIna jAna par3ate haiM / aura jaba premIjIkI mAnyatAnusAra unhone ratnakaraNDakI vaha TIkA likhI hai jisameM mApha taura para ratnakaraNDako svAmI manabhadrako kRti pratipAdita kiyA gayA hai taba premIjIke liye yaha kalpanA karanekI koI mAkUla vajaha nahIM rahatI ki vAdirAjasUri devAgama aura ratnakaraNako do naga pranaya prAcAryoMkI kRti mAnane the aura unake samakSa vaimA mAnanekA koI pramagA yA janazruti rahI hogI / yahA~ para mujhe yaha dekhakara bar3A prAzvarya hotA hai ki premIjIne vAdirAjake spaSTa nirdezake binA hI devAgama aura ratnakaraTako bhinna bhinna kartR mAnakara yaha kalpanA to kara DAlI ki vAdirAjake sAmane dono granthoMke bhinavalakA koI pramANa yA janazruti rahI hogI, unake were are afevere nahIM kiyA jA sakatA; parantu 13vI zatake prAcArya 18 pAzAyara jaise mahAn vidvAnne jaba apane 'dharmAmRta' grantha meM jagaha jagaha para rasnakaraNDako svAmI samantabhadra kI kRti aura eka dhAgama grantha pratipAdita kiyA hai taba usake sambandha meM yaha kalpanA nahIM kI ki paM0 prAzAvarajIke sAmane bhI vaisA pratipAdana karane
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra dharmazAstrI, tArkika aura yogI tInoM the 246 kA koI prabala pramANa athavA janazrutikA prAdhAra rahA hogA !! kyA prAzAvarajI ko ekAeka pravizvAsakA pAtra samajha liyA gayA, jo unake kathanakI jAMcake liye to pUrva paramparAkI khojako prolejana diyA gayA parantu vAdirAjake tathAafed serni afeke lie koI saMketa taka bhI nahIM kiyA gayA ? nahIM mAlUma isameM kyA kucha rahasya hai ? prAzAvarajI ke sAmane to bahuta bar3I paramparA prAcArya prabhAcandra kI rahI hai, jo apanI TIkA dvArA ratnakaraNDako svAmI samantabhadrakA pratipAdita karane the aura jinake vAcyako prAgAdharajIne apane dharmAmRta kI TIkA zraddhA sAtha uddhRta kiyA hai aura jinake uddharaNakA eka namUnA isa prakAra hai "yathAstatra bhagavannaH zrImatprabhedevapAdA ratnakaraNDa-TIkAyAM 'caturAtri' ityAdi sUtra 'dvinipaNa' ityasya vyAkhyAne 'devavandanAM kurvatA ra samAnau vApavizya prANAmaH kartavyaH" iti / 10 - panagAradharmAmRna pa0 na0 63 kI TIkA zArajIke pahale 12vI zatAbdI zrIpadmaprabhamaladhArideva bhI hogaye hai. jo kI svAmI samantabhadrakI kRti mAnate the, isameM niyamamArakI TIkA unhone tathA coka zrImamannamadrasyAmibhiH isa vAkya ke sAtha ratnaeroent annarakta" nAmakA padya uddhRta kiyA hai| isa taraha pa0 prAzAbharajIne pUrvako 12vA paura eiferasUrake samaya taka ratnakaraNDake svAmI kA patA calatA hai| khojane para aura bhI pramANa mila russafrasaa patA to usake vAkyoMke uddharaNoM tathA anumaraNoke dvArA vikramakI chaThI ( ImAko 5vI) nAbdI taka pAyA jAtA hai . aura udAharaNa ke taurapara ratnakaraNDakA 'prAptopamanusya padya nyAyAvatAra meM uddhRta milatA hai. jo I0 kI vI zatAbdikI racanA pramANita huI hai / aura reserves fear hI padavAkyoMkA anusaraNa 'sarvArthasiddhi' ( I0 kI 5vIM zatAbdi ) meM pAyA jAtA hai aura jinakA spaSTIkaraNa 'sarvArthasiddhipara mamannabhadrakA prabhAva' nAmaka lekhameM kiyA jA cukA hai ( dekho, anekAnna varSa 5 ki0 10-11 ) 11vI zatAbdIme bhI, na honekI mAnyatAsakate hai / aura vaise
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza isaliye usake bAda ke kisI vidvAna dvArA usake kartRtvakI kalpanA nahIM kI jA sktii| yahA~ para pAThakoMko itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki Ajame koI 20 varSa pahale maiMne 'svAmI samantabhadra' nAmakA eka itihAsa grantha likhA thA, jo premIjIko samarpita kiyA gayA thA aura mANikacandra-jainagrathamAlAme rala. karaNDa-zrAvakAcArakI prastAvanAke sAtha bhI prakAzita huA thaa| usame pAzvanAthacaritake ukta 'svAminazcaritaM' aura 'tyAgI sa eva yogiindr| ina donoM padyoko eka sAtha rakhakara maine batalAyA thA ki iname vAdira jamUrine svAmI samantabhadrakI stuti unake 'devAgama' aura 'ra nakarAraka'nAmaka do pravacanoM ( granthoM ) ke ullakha pUrvaka kI hai| mAtha hI, ka phuTanoTa-dAga yaha macana kiyA thA ki ina dono padyoMke madhyameM 'acintyamahimA deyaH mA'bhivandayA hitaiSiNA / zabdAca yena middhayanti sAdhutvaM pratilambhinA:" yaha padya prakAzita pranime pAyA jAtA hai, jo merI gayame bhakta dAno poka vAdakA mAlUma hotA hai aura jimakA 'deva:' pada mabhavata: devanandI / pUjApAna ) kA vAcaka jAna par3atA hai| aura likhA thA ki "yadi yaha vImaga padya macamuca hI granthakI prAcIna pratiyoMmeM ina donoM padyoke madhyame hI pAyA jAnA hai aura madhyakA hI padya hai to yaha kahanA hogA ki vAdigajane mamannabhadrako apanA hina cAhane vAloMke dvArA bandanIya aura acinyamahimA vAlA deya bhI pratipAdana kiyA hai| sAtha hI yaha likhakara ki unake dvArA zabda bhaye prakAra siddha hote haiM, unake ( samantabhadra ke ) kimI vyAkaraNa graMthakA ullamba kiyA hai / " isa mUnanA aura sammatike anumAra vidvAn loga bagabara yaha mAnate prA rahara ki tyAgI sa eva yogIndro yenAkSayyamavAvahaH / adhina bhavya diyA ramnakaraNDaka' ima pathake dvArA vAdigajamugnei pUrvake 'svAminazcagni' pAmeM ullikhita svAmI samantabhadrako hI ratnakaraNDakA kartA mUcita kiyA hai, nunAMce prophasara hIrAlAlajI ema0e0 bhI san 1642 meM paTavaNDAgamakI coyI jindakI prastAbanA likhate hue umake 12 vaM pRSThapara likhate hai 'zrAvakAcArakA sabase pradhAna, prAcIna, uttama aura suprasiddha grantha mvAmI samantabhadrakRta ratnakaraNDa-zrAvakAcAra hai, jise vAdirAjagnei 'prakSayyamukhAvaha'
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra dharmazAstrI, tArkika aura yogI tInoM the 251 aura prabhAcandrane 'akhila sAgAramArgako prakAzita karanevAlA sUrya' likhA haiM" mere ukta phuTanoTako lakSyameM rakhate hue premIjI apane lekhameM likhate hai'yadi yaha kalpanA kI jAya vi. pahale zlokake bAda hI tIsarA loka hogA, bIcakA iloka galatIse tIsarekI jagaha apa gayA hogA - yadyapi isake liye hastalikhita pratiyoMkA koI pramANa abhI taka upalabdha nahIM huA hai to bhI, donoko eka sAtha rakhanepara bhI, svAmI aura yogIndrako eka nahIM kiyA jAsakatA aura na unakA sambandha hI ThIka baiThatA hai / parantu samvandha kyokara ThIka nahIM vaiTatA aura svAmI tathA yogIndrako eka kaMsa nahIM kiyA jA sakatA ? isakA koI spaSTIkaraNa Apane nahIM kiyA / mAtra yaha kaha denase kAma nahIM cala sakatA ki tIno eka eka grAcAryakI svatantra prazasti haiM" / kyoMki yaha bAta to it farara ho hai ki tIno eka eka zrAcAryakI pramasti hai yA dokI athavA nInakI / vAdirAjamRti to kahI yaha likhA nahIM ki "hamane 15 lokoM meM pUrva 15 hI prAcAryoMkA yA kaviyokA smaraNa kiyA hai aura na dUsare hI kisI prAcArya aisI koI sUcanA kI hai| isake sivAya samantabhadrake sAtha 'deva' upapada bhI jur3A huA gAyA jAtA hai, jisakA eka udAharaNa devAgamakI vasunandivRttike grantyamagalakA nimna padya hai samantabhadradevAya paramArthavikalpite / samantabhadradevAya namo'stu paramAtmane // 1 // aura isa liye ukta madhyavartI zloka bhAe hue 'deva' padake vAcya samantabhadra bhI ho sakate hai. jaisA ki uparyu' likhita phuTanoTa meM kahA gayA hai, usameM koI bAdhA nahI mAnI / isI taraha yaha kaha dena bhI kAma nahIM calatA ki - "tIno loka alagaalaga apane ApameM paripUrNa hai, ne eka dUsarekI prapekSA nahI rkhte|" kyoki apane grAme paripUrNa hote aura eka marekI apekSA na rakhate hue bhI kyA aise eka adhika lokoM dvArA kisIkI stuti nahI kI jA sakatI ? jarUra kI jA sakatI hai| aura isakA eka sundara udAharaNa bhagavajjinasena dvArA samantabhadrakI hI stunike nimna do zloka hai, jo alaga-alaga apane meM paripUrNa haiM, eka dUsarekI apekSA nahIM rakhate aura eka sAtha bhI diye hue hai-
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza namaH samantabhadrAya mahate kavivedhase / yadvaco vajrapAtena nirbhinnAH kumatAdrayaH // 43 // kavInAM gamakAnAM ca vAdInAM vAgminAmapi / yazaH sAmantabhadrIya mUrdhni cUr3AmaNIyate // 44 // - prAdipurANa, prathama parva yahAM para yaha bAta bhI noTa kara lene kI hai ki bhagavajinasenane 'pravAdikariyUthAnAM' isa padyase pUrvAcAryokI stutikA prArambha karate hue, samantabhadra ra apane guru vIrasenake liye to do do padyoMmeM stuti kI hai. zeSamese kisI bhI Marinii stuti ke liye ekase adhika pacakA prayoga nahI kiyA hai| aura isa liye yaha stutikartAkI icchA aura rucipara nirbhara hai ki vaha sabakI eka-eka padya stuti karatA huA bhI kimIkI do yA tIna padyame bhI stuti kara makatA hai - usake aisA karanemeM bAdhAkI koI bAta nahIM hai| aura isaliye premIjIkA apane ukta tarkaparase yaha natIjA nikAlanA ki taba ukta do lokome eka hI samantabhadrakI stuti kI hogI, yaha nahI ho sakatA." kucha bhI yukti-saMgata mAlUma nahIM hotA / hA~, eka bAta lekhake annamaM premIjIne aura bhI kahI hai| sabhava hai nahI unakA antima tarka aura unakI AzaMkAkA mUlAdhAra ho, vaha vAna isa prakAra hai 7 "devAgamAdike karttA aura ratnakaraNDake karnA apanI racanAzailI prara viSayakI dRSTi se bhI eka nahI mAlUma hote / eka to mahAn tArkika hai aura dUsare dharmazAstrI | jinamena yAdi prAcIna prAcAryani unheM vAdI, vAgmI aura tArkika ke rUpameM hI ullekhita kiyA hai, dharmazAstrIke rUpame nhiiN| yogIndra jaisA vizeSaNa to unheM kahI bhI nahIM diyA gayA / " I isame mAlUma hotA hai ki pramojI svAmI samantabhadrako 'tArkika' mAnate haiN| parantu 'dharmazAstrI' aura 'yogI' mAnaname sandigdha hai, aura apane isa sandahake kAraNa svAmIjIke dvArA kimI dharmazAstrakA racA jAnA tathA pArzvanAtha caritake usa tIsare ilokameM 'yogIndra' padake dvArA svAmIjIkA ullekha kiyA jAnA unheM kucha saMgata mAlUma nahIM hotA, aura isaliye ve zaMkA zIla bane hue hai| aisA
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra dharmazAstrI, tArkika aura yogI tInoM the 253 nahIM ki ve eka tArkikakA dharmazAstrI tathA yogI honA pasaMbhava samajhate hoM, balki isa viSayameM unakI dUsarI dalIla hai aura vaha kevala itanI hI hai ki-kisI prAcIna prAcAryane svAmI samantabhadrako dharmazAstrIke rUpameM ullekhita nahIM kiyA aura yogIndra jaisA vizeSaNa to unheM kahIM bhI nahIM diyA gyaa|' parantu yaha dalIla ThIka nahIM hai; kyoMki zrIjinamenAcAryame bhI prAcIna prAcArya prakalaMkadevane devAgama-bhASyake maMgalapadyameM yenAcAryasamantabhadra -yatinA tasmai namaH saMtataM' isa vAkyake dvAga samantabhadrako prAcArya' aura 'yati' donoM vizeSagoMka sAtha ullekhina kiyA hai jimameM 'prAcArya' vizeSagaNa 'dharmAcArya' athavA 'prAcAryaparameSThi' kA vAcaka hai, jo darzana. prAna, cAritra napa aura vIryarUpa pavAcAra dharmakA svaya prAcaraNa karate aura damaroMko prAcaraNa karate hai| aura isaliye yaha prAcAryapada dharmazAstrI' meM bhI bar3A hai-dharmanAstritva isake bhItara maMnihita athavA samAviSTa hai| svayaM samantabhadane bhI apane eka paricaya-padyA meM, apane ko pAnAyaM mUcita kiyA hai| maga yAna' vibhegamA manmAgameM yanagIla yogIkA vAcaka hai| zrI vidyAnandAnAyaMne apanI pramahanImeM svAmI mamantabhadrako 'yatibhRta' aura 'yanIga' + namaH limbA hai jo dono hI yogigana prathama 'yAgIndra' arthaka dyotaka hai| kavi hamnimalla pora prayapAyane vikrAnnakoravArika granyAma samantabhadrako 'paddhikacAraNa Rdi kA dhAraka --likhA hai, jo unake mahAn yogI honekA sUcaka hai / prora kavi dAmAdaranaM prapana 'candraprabhagnimeM mAphataurapara 'yogI' vizeSagakA hI prayoga kiyA hai| yathA * saragaNAraNapahAgaNe dhaariycritvrtvaapaare|| prapaM para ca ja mo pAryAramo muraNa, jhayo // 56 / / -dravyasaMgraha dekho. anekAntakI usa pichalI kiraNameM prakAzita 'samantabhadrakA eka aura paricaya-pada' goSaka mampAdakIya lekha (athavA isase pUrvavartI lekh)| + "sa zrIsvAmisamantabhadrayatimRda bhUyAdvibhurbhAnumAn / ' "svAmI jIyAsva zazvatparatarayatIsophaloskItiH / / "
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza yadvAratyAH kaviH sarvo'bhavatsaMjJAnapAragaH / taM kavinAyakaM staumi samantabhadra-yoginam / isake sivAya brahma nemidanane apane pArAdhanA-kathAkoga' meM, gamantabhadrakI kathAkA varNana karate hue, jaba yogicamatkArake anantara samantabhadra ke mukhame unake paricayake do padya kahalAye hai taba unheM spaSTa zabdoMmeM yogIndra likhA hai jaisA ki nimna vAkyame prakaTa hai "sphuTaM kAvyadvayaM ceti yogIndra: mamuvAca mH|" brahma nemidattakA yaha kayAkoza prAcArya prabhAcandra ke gadyakathAkogake prAdhAra para nirmita hunA hai, aura isaliye svAmI mamabhadrakA itihAsa limbate samaya maiMne premIjIko ukta gadya kathAkozaparama brahmamidana-gina kapAkA milAna karake vizeSatAoMkA noTa kara denakI preraNA kI thI / tadanusAra unhoMne milAna karake mujhe jo patra likhA thA usakA tulanAmA vAkyoMke mAtha ulnemva maiMne eka phuTanoTame ukta itihAsake pR0 1.85.106. para kara diyA thaa| umaparame mAlUma hotA hai ki--''donoM kathA proma koI vizeSa pharka nahIM hai| midanakI kathA prabhAnandrakI gadya kathAkA prAya pUgaM anuvAda hai / aura jo mAdhAraNamA pharka hai vaha ukta phuTanoTa meM patra kI patniyoMke uddharaNa-dArA ana / prasa: uma. parame yaha kahane meM koI grApani mAlUma nahA hotI ki prabhAnandrA nI ne gae kathAkozameM svAmI mamantabhadrako yogIndra' rUpama ullavita kiyA hai / vaki premIjIke kathanAnumAra * ye gadyakathAkogake karmA prabhAcandra bhI ve hI prabhAcandra hai jo 'premeyakamalamAnaMNDa' aura 'rantaka ragaDa-zrAvakAcAra' kI TIkAke kartA hai / ata: svAmI mamantabhadrake liye 'yogIndraH vizeSagaNaka prayogakA anumandhAna pramaMya. kamalamArtaNDakI racanAke samaya taka athavA vAdigajamUrike pAzvanAtha-gnikI racanAke lagabhaga pahu~ca jAtA hai| aimI hAlatameM premIjIkA yaha likhanA ki "yogIndra jaimA vizeSaNa to unheM kahIM bhI nahIM diyA gayA kucha bhI maMgata mAlUma nahIM hotA aura vaha khojame koI vizeSa sambandha na rakhanA hamA namatI lekhanIkA hI pariNAma jAna par3atA hai| * dekho, 'janasAhitya aura itihAsa' 10 336
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra dharmazAstrI, tArkika aura yogI tInoM the 255 ar rahI racanAzailI aura viSayakI bAta / isameM kimIko vivAda nahIM ki 'devAgama' aura 'ratnakaraNDa' kA viSaya prAyaH alaga hai eka mukhyatayA prAtakI mImAMsako liye hue hai to dUsarA prAptakayita zrAvakarmake nirdezako / viSayakI bhinnatA racanAzailImeM bhinnatAkA honA svAbhAvika hai, phira bhI yaha bhinnatA aisI nahI jo eka sAhityakI uttamatA tathA dUsarekI anuttamanA ( ghaTiyApana )ko yAtana karatI ho / ratnakaraNDakA sAhitya devAgamane jarA bhI hona na hokara apane viSayakI dRSTime itanA proTa, sundara jaeNnA tulA aura ayaMgauravako liye hue hai ki use mUtragrantha kahane meM jaga bhI sakona nahIM hotA / 12 zrAvAvarajI jaise prauDha vidvAnAne to panI dharmAmRnaTIkAme use jagaha-jagaha 'grAgama' grantha likhA hI hai aura usake vAkyoMko 'sUtra' rUpame ullekhita bhI kiyA hai - jaisA ki pIche diye hue eka uddharaNa prakaTa hai| aura yadi racanAzainIme pramIjIkA abhiprAya usa tarkapaddhati meM hai jise a darrafts pradhAna granthoMmeM dekha rahe hai aura samajhate haiM ki 'ratnakaraNDa' bhI usI meM rAhudhA honA cAhiye thA to vaha unakI bhArI bhUla hai / aura taba mujhe kahanA hogA ki unhoMne zrAvakAcAra-viyayaka jainamAhityakA kAlakramame athavA aitihAsika dRSTi avalokana nahIM kiyA dhAra na deza tathA samAjakI tAtkAlika sthiniyara ho kucha gambhIra vicAra kiyA hai| yadi aisA hotA to unheM mAlUma ho jAtA ki usa taka svAmI samantabhadraka samayame aura usase bhI gahane dhAvaka mAMga prAyaH sAdhu-mukhA huA karate the unheM svatantrarUpa pratyAko adhyayana karake apane mArgakA nizcaya karanekI jarUrata nahIM hotI thI; balki mAdhu prathavA munijana hI usa vakta, dharmavipayame, unake ekamAtra pathapradarzaka hote the| usa samaya munijanokI svAmI bahulatA thI aura unakA prAya: hara vakta matsamAgama banA rahatA thaa| isameM gRhastha loga dharmarari liye unhoMke pAsa jAyA karate the aura dharmakI vyAkhyAko sunakara unhIse apane liye kabhI koI vrata, kimI bAsa vana athavA vanamamUhakI yAcanA kiyA karate the / sAjana bhI resist unake yatheSTa adornrmakA upadeza dete the, unake afer are afe ucita samajhate to usakI gurumantra-pUrvaka unheM dIkSA dete the aura yadi unakI zakti tathA sthitike yogya use nahIM pAte the to usakA niSedha
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza " kara dete the| sAtha hI, jisa vratakA unake liye nirdeza karate the usake vidhifvadhAnako bhI unakI yogyatAke anukUla niyaMtrita kara dete the| isa tarahapara gurujanoMke dvArA dharmopadezako sunakara dharmAnuSThAnakI jo kucha zikSA gRhasthoMko milatI thI usIke anusAra calanA ve apanA dharma - apanA kartavyakarma - samajhate the, usameM 'cU~ carA' (kiM, kathamityAdi) karanA unheM nahI AtA thA; athavA yoM kahiye ki unakI zraddhA aura bhakti unheM usa ora (saMzayamArga kI tarafa ) jAne ho na detI thI / zrAvakoMmeM sarvatra prajJA-pradhAnatAkA sAmrAjya sthApita thA aura apanI isa pravRtti tathA pariNatike kAraNa hI ve loga 'zrAvaka' tathA 'zrAddha' kahalAte the / usa vakta taka zrAvakadharmameM athavA svAcAra- viSayapara zrAvakomeM tarkakA prAya. praveza hI nahIM huA thA aura na nAnA AcAryoM kA paraspara itanA matabheda hI ho pAyA thA jisakI vyAkhyA karane athavA jisakA sAmajasya sthApita karane prAdike liye kisIko tarkapaddhatikA prAzraya lenekI z2arUrata pdd'tii| usa vakta tarkakA prayoga prAya: sva-paramalake vicAroM siddhAMtoM tathA prAptAdi vivAdagrasta viSayoMpara hI hotA thA / ve hI narkakI kasauTIpara car3he hue the- unhI kI parIkSA tathA nirNayAdike liye usakA sArA prayAsa thA / aura isaliye usa vaktake jo tarkapradhAna graMtha pAye jAte haiM ve prAyaH unhI viSayoMkI carcAko liye hue haiM / jahA~ vivAda nahIM hotA vahA~ tarkakA kAma bhI nahIM hotA / imIse chanda, alaMkAra, kAvya, koza, vyAkaraNa, vaidyaka, jyotipAdi dUsare kitane hI viSayoMke graMtha tarkapaddhatise prAyaH zUnya pAye jAte haiN| khuda svAmI samantabhadrakA 'jinazataka' nAmaka graMtha bhI isI koTimeM sthita haisvAmI dvArA nirmita honepara bhI usameM 'devAgama' jaisI tarkapradhAnatA nahI pAI jAtI- vaha eka kaThina, zabdAlaGkAra- pradhAna graMtha hai aura prAcArya mahodayake pUrva kAvyakauzala, pradbhuta vyAkaraNa- pAMDitya aura advitIya zabdAdhipatyako * " zRNoti gurvAdibhyo dharmamiti zrAvaka: "zrAddhaH zraddhAsamanvite" " - sA0 dharmAmRtaTIkA zrIdhara, hemacandra"
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra dharmazAstrI, tArkika aura yogI tInoM the 257 sUcita karatA hai| ratnakaraNDa bhI unhIM tarkapradhAnatA-rahita (r) granthoMmeMse eka paMtha hai aura isaliye usakI yaha tarka-hInatA sandehakA koI kAraNa nahIM ho sktii| aisA koI niyama bhI nahIM hai jisase eka granthakAra apane sampUrNa graMthameM eka hI paddhatiko jArI rakhaneke liye bAdhya ho ske| nAnAviSayoMke graMtha nAnA prakArake ziSyoMko lakSya karake likhe jAte haiM aura unameM viSaya tathA ziSyarucikI vibhinnatAke kAraNa lekhana-paddhatimeM bhI aksara vibhinnatA humA karatI hai| aisI hAlatameM premIjIne ratnakaraNDa-zrAvakAcArake kartRtva-viSayapara jo AzaMkA kI hai usameM kucha bhI sAra mAlUma nahIM hotA / AzA hai isa lekhaparase premajI apanI zaMkAkA yathocita samAdhAna karane meM samartha ho skeNge| ___ aisA bhI nahIM ki ratnakaraNDameM tarkame bilkula kAma hI na liyA gayA ho| prAvazyaka tarkako yathAvasara barAbara sthAna diyA gayA hai / jarUrata honepara usakA acchA spaSTIkaraNa kiyA jAyagA / yahA~ sUcanArUpameM aise kucha padyoMke nambaroMko ( 150 kI saMkhyAnusAra ) noTa kiyA jAtA hai, jinameM tarkase kucha kAma liyA gayA hai athavA jo tarkadRSTiko lakSyameM rakha kara likhe gaye haiM :-5, 8, 6, 21, 26, 27, 29, 30, 31, 32, 33, 47, 48, 53, 56, 67, 70, 71, 82, 84, 85, 86, 65, 102, 123 /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrake granthoMkA saMkSipta paricaya svAmI samantabhadrAcAryane kula kitane granthoMkI racanA kI, ve kisa kisa viSaya athavA nAmake grantha hai, pratyekakI zlokasaMkhyA kyA hai, aura unapara kina kina prAcAryoM tathA vidvAnoMne TIkA-TippaNa athavA bhASya likhe hai; ina saba bAtoMkA pUrA vivaraNa deneke liye, yadyapi sAdhanAbhAvame, maiM tayyAra nahIM hU~ phira bhI AcAryamahodayake banAye hue jo jo grantha isa samaya upalabdha hote hai aura jinakA patA calatA yA ullekha milatA hai una mabakA kucha paricaya athavA yathAvazyakatA unapara kucha vicAra nIce prastuta kiyA jAtA hai: 1 prAptamImAMsA samantabhadrake upalabdha granthome yaha sabame pradhAna grantha hai aura granthakA yaha nAma usake viSayakA spaSTa dyotaka hai| ise 'devAgama' stotra bhI kahate haiN| 'bhaktAmara' prAdi kitane hI stotroMke nAma jisa prakAra unake kucha prAdha prakSaroMpara avalambita hai usI prakAra 'devAgama' zabdoMse prArambha honeke kAragA yaha grantha bhI 'devAgama' kahA jAtA hai: athavA arhanladevakA mAgama isake dvArA vyakta honA hai-usakA tattva sAfa taura para samajhameM prAjAtA hai aura yaha usake rahasyako liye hue hai, isame bhI yaha anya 'devAgama' kahalAtA hai| isa granthake zlokoM athavA kArikAoMkI saMkhyA 114 hai / parantu 'itIyamApramImAMsA' nAmake para naM0 114 ke bAda 'vasunandI' prAcAryanaM, apanI 'devAgamavRtti' meM, nIce likhA padya bhI diyA hai jayati jagati klezAvezaprapaMcahimAMzumAn vihataviSamaikAntadhvAntapramANanayAMzumAn /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrake pranyoMkA saMcita paricaya ...2 yatipatirako yasyAdhRSTAnmavAmbunighelavAn svamatamatayastI* nAnA pare samupAsate / / 11 / / yaha padya yadi vRtti ke antameM aise hI diyA hotA to hama yaha natImA nikAla sakate the ki yaha basunandI prAcAryakA hI padya hai aura unhoMne apanI vRttike anta maMgalasvarUpa ime diyA hai / parantu unhoMne isakI vRtti dI hai aura sAtha hI isake pUrva nimna prastAvanAvAkya bhI diyA hai____ "kRtakRrayo nivyUDhatattvaprati zrAcAryaH zrIsamantabhadra kesarI pramANanayatIkSNanakharadaMSTrAvidArita-pravAdikunayamadavihvalakumbhikumbhasthalapATanapaTuridamAha-" ___isase do bAne spaSTa ho jAtI hai,eka to yaha ki yaha padya vasunandI prAcAryakA nahIM hai, dUsarI yaha ki vamunandInaM ise mamantabhadrakA hI, granthake anta maMgalasvarUpa, padya samajhA hai aura vaisA samajhakara hI ise vRti tathA prastAvanAke sAtha diyA hai| parantu yaha padya, vAstavameM, mUla granthakA antima padya hai yA nahIM yaha bAta avazya hI vicAraNIya hai aura usakA yahA~ vicAra kiyA jAtA hai.____ isa granthapara bhaTTAkalaMkadevane eka bhASya likhA hai, jise 'aSTazatI' kahate hai aura zrIvidyAnandAcAryane 'aSTasahastrI' nAmaka eka bar3I TIkA likhI hai, jime 'mAsamImAMsAlaMkRti' tathA 'devAgamAlaMkRti' bhI kahate haiM / ina donoM pradhAna tathA prAcIna TIkAgranthoMmeM isa padyako mUla granthakA koI aMga svIkAra nahIM kiyA gayA aura na isakI koI vyAkhyA hI kI gaI hai| 'aSTazatI' meM to yaha padya diyA bhI nhiiN| hA~, 'aSTamahatrI' meM TIkAkI samAptike bAda, ime nimna vAkyake sAtha diyA hai 'atra zAstraparisamAnau kecididai maMgalavacanamanumanyate / ' ukta padyako dene ke bAda 'zrImadakalaMkadevAH punaridaM vadanti' isa vAkyake mAya 'aSTazatI' kA antima maMgalapadya uddhRta kiyA hai; aura phira nimna vAkyake sAya, zrIvidyAnandAcAryane apanA antima maMgala padya diyA hai___ "iti parAparagutpravAhaguNagaNasaMstavasya maMgalamya prasiddharvaye tu vabhaktivazAdevaM nivedayAmaH / "
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sahasrIke ina vAkyoMse yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki 'bhraSTazatI' praura 'aSTasahasrI' ke antima maMgala - vacanoMkI taraha yaha padya bhI kisI dUsarI purAnI TIkAkA maMgala-vacana hai, jisase zAyada vidyAnaMdAcArya paricita nahIM the athavA paricita bhI hoMge to unheM usake racayitAkA nAma ThIka mAlUma nahIM hogA / isIliye unhoMne, akalaMkadevake sadRza unakA nAma na dekara, 'kecit' zabdake dvArA hI unakA ullekha kiyA hai| merI rAyameM bhI yahI bAta ThIka ja~catI hai| graMthakI paddhati bhI ukta padyako nahIM caahtii| mAlUma hotA hai vasunandI prAcAryako 'devAgama' kI koI aisI hI mUla prati upalabdha huI hai jo sAkSAt prathavA paramparayA ukta TIkAse utArI gaI hogI aura jisameM TIkAkA ukta maMgalapadya bhI galatI se utAra liyA gayA hogA / lekhakoMkI nAsamajhI se aisA bahudhA granthapratiyoMmeM dekhA jAtA hai / 'sanAtanajainagraMthamAlA' meM prakAzita 'vRhatsvayaMbhU - stotra' ke antameM bhI TIkAkA 'yo niHzeSajinokta' nAmakA padya mUlarUpase diyA huA hai aura usapara naMbara bhI kramaza: 144 DAlA hai / parantu yaha mUlagraMthakA padya kadApi nahI hai / 260 'AtamImAMsA' kI jina cAra TIkAnoMkA Upara ullekha kiyA gayA hai unake sivAya 'devAgama-padyavArtikAlaMkAra' nAmakI eka pA~cavI TIkA bhI jAna par3atI hai jisakA ullekha yuktyanuzAsana-TIkAmeM nimna prakAra se pAyA jAtA hai-iti devAgamapadyavArtikAlaMkAre nirUpitaprAyam / isase mAlUma hotA hai ki yaha TIkA prAyaH padyAtmaka hai| mAlUma nahIM isake racayitA kauna prAcArya hue haiN| saMbhava hai ki 'tasvArthazlokavAtikAlaMkAra' kI taraha isa 'devAgamapadyavArtikAlaMkAra' ke kartA bhI zrIvidyAnaMda prAcArya hI hoM aura isa taraha unhoMne isa graMthakI eka gadyAtmaka ( zraSTamahatrI ) aura dUsarI yaha padyAtmaka aisI do TIkAe~ likhI hoM, parantu yaha bAta abhI nizcayapUrvaka nahIM kahI jA sakatI / prastu; ina TIkAoM meM 'bhraSTasahasrI' para 'aSTasahasrIviSamapadatAtparyaTIkA' nAmakI eka TipparagI laghumamantabhadrAcAryane likhI hai aura dUsarI TippaNI zvetAmbara sampradAyake mahAn zrAcArya tathA naiyyAyika vidvAn upAdhyAya yazovijayajIkI likhI huI hai| pratyeka TippaNI parimAragameM bhraSTasahasrI - jitanI * dekho, mANikacanda-graMthamAlAmeM prakAzita 'yuktyanuzAsana' pRSTha 94
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrake pranthoMkA saMkSipta paricaya 261 hI hai - arthAt donoM prATha prATha hajAra zlokoMvAlI haiM / parantu yaha saba kucha hote hue bhI - aisI aisI vizAlakAya tathA samartha TIkA-TipparigayoM kI upasthitimeM bhI - 'devAgama' abhI taka vidvAnoMke liye dUrUha aura durbodhasA banA huA hai / isase pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki isa granthake 114 zloka kitane adhika mahattva, gAMbhIrya tathA gUDhArthako liye hue haiM; aura isaliye, zrIvIranaMdI zrAcAryane 'nirmalavRttamauktikA hArayaSTi' kI taraha aura nareMdrasenAcAryane 'manuSyatva' ke samAna samantabhadrakI bhAratIko jo 'durlabha' batalAyA hai usameM jarA bhI pratyukti nahIM hai / vAstavameM isa graMtha kI pratyeka kArikAkA pratyeka pada 'sUtra' hai aura vaha bahuta hI jA~catolakara rakkhA gayA hai-- usakA eka bhI akSara vyartha nahIM hai| yahI vajaha hai ki samantabhadra isa choTese kUjeme saMpUrNa matamatAntaroMke rahasyarUpI samudrako bhara sake haiM aura isaliye usako adhigata karaneke liye gahare adhyayana, gahare manana aura vistIrNa hRdayakI khAsa jarUrata hai / hindImeM bhI isa granthapara paMDita jayacandarAyajIko banAI huI eka TIkA milatI hai jo prAya: sAdhAraNa hai / sabase pahale yahI TIkA mujhe upalabdha huI thI aura isI parase maiMne isa granthakA kucha prAthamika paricaya prApta kiyA thA / usa vakta taka yaha graMtha prakAzita nahIM huA thA, aura isaliye maiMne bar3e premake sAtha, ukta TIkAmahina, isa graMthakI pratilipi svayaM apane hAthame utArI thii| vaha pratilipi abhI taka mere pustakAlaya meM surakSita hai| usa vaktase barAbara meM isa mUla graMthako dekhatA prA rahA hU~ aura mujhe yaha bar3A hI priya mAlUma hotA hai / isa graMthapara kanar3I, tAmilAdi bhASAzroMmeM bhI kitane hI TIkA-TippaNa. vivaraNa aura bhASya grantha hoMge parantu unakA koI hAla mujhe mAlUma nahIM hai; isIliye yahAMpara unakA kucha bhI paricaya nahIM diyA jA sakA / + isa viSayame, zvetAmbara sAghu muni jinavijayajI bhI likhate haiM ''yaha dekhane meM 114 zlokoMkA eka choTAsA graMtha mAlUma hotA hai, para isakA gAMbhIrya itanA hai ki, isa para saikar3oM-hajAroM zlokoMvAle bar3e bar3e gahana bhASya-vivaraNa prAdi likhe jAne para bhI vidvAnoMko yaha durgamyasA dikhAI detA hai / " - jainahitaiSI bhAga 14, aMka 6 /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza 2 yuktyanuzAsana samantabhadrakA yaha graMtha bhI bar3A hI mahatvapUrNa tathA apUrva hai, aura isakA bhI pratyeka pada bahuta hI arthagauravako lie hue hai| isameM, stotrapraNAlIse, kula 64 padyoM dvArA, svamata aura paramatoMke guNadoSoMkA, sUtrarUpase, bar3A hI mArmika varNana diyA hai, aura pratyeka viSayakA nirUpaNa, bar3I hI khUbI ke sAtha, prabala yuktiyoMdvArA kiyA gayA hai| yaha graMtha jijJAsunoMke liye hitAnveSaNake upAyasvarUpa hai aura isI mukhya uddezyako lekara likhA gayA hai; jaisA ki 63vIM kArikAke uttarArdhame prakaTa hai| / zrIjinasenAcAryane ise mahAvIra bhagavAnake vacanoMke tulya likhA hai / isa graMthapara abhItaka zrIvidyAnaMdAcAryakI banAI huI eka hI sundara saMskRtaTIkA upalabdha huI hai aura vaha 'mANikacanda - graMthamAlA' meM prakAzita bhI ho cukI hai| isa TIkAke nimna prastAvanA - vAkyase mAlUma hotA hai ki yaha graMtha prAptamImAMsA ke bAdakA banA huA hai - "zrImatsamantabhadrasvAmibhirAptamAmAsAyAmanyayogavyavacchadAdvyavasthApitena bhagavatA zrImatArhatAntyatIrthaMkara paramadevena mAM parIkSya kiM cikIrSavo bhavaMta iti te pRSTA iva prAhuH / " graMthakA vizeSa paricaya samantabhadrakA yuktyazAsana' lekhameM diyA gayA hai / * 262 3 svayambhUstotra ise 'bRhatsvayaMbhU stotra' aura 'samantabhadrastotra' + bhI kahate haiN| yaha graMtha bhI * san 1905 meM prakAzita 'manAtanajainagraMthamAlA' ke prathama gucchakameM isa graMtha padyoMkI saMkhyA 65 dI hai, parantu yaha bhUla hai| usameM 40 veM nambara para jo 'stotraM yuktyanuzAsane' nAmakA padya diyA hai vaha TIkAkAra kA padya hai, mUlagranthakA nahIM / aura mA0 granthamAlAmeM prakAzita isa granthakaM padyoM para galata nambara par3a jAnese 65 saMkhyA mAlUma hotI hai / + kimu nyAyAnyAya prakRta-guraNadoSajJa manasAM hitAnveSopAyastava gugNa-kathAsaMga-gaditaH / + 'jainasiddhAnta bhavana dhArA' meM isa graMthakI kitanI hI aisI pratiyAM kanar3I akSaroMmeM maujUda hai jinapara graMthakA nAma 'samaMtabhadrastotra' likhA hai /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrake pranyoMkA saMkSisa-paricaya bar3A hI mahattvazAlI hai, nirmala-sUktiyoMko liye hue hai aura caturvizati jinadevoMke dharmako pratipAdana karanA hI isakA eka viSaya hai| isameM kahIM kahIM parakisI-kisI tIrthakarake sambandhameM-kucha paurANika tathA aitihAsika bAtoMkA bhI ullekha kiyA gayA hai, jo bar3A hI rocaka mAlUma hotA hai| usa ullekhako chor3akara zeSa maMpUrNa graMtha sthAna sthAna para, tAttvika varNanoM aura dhArmika zikSAmoMse paripUrNa hai| yaha graMtha acchI tarahame mamajha kara nitya pATha kiye jAneke yogya hai / isakA pUrA evaM vistRta paricaya 'mamanlabhadrakA svayambhUstotra' isa nAmake nivandhameM diyA gayA hai| ___ isa granthapara kriyAkalApake TIkAkAra prabhAcandra AcAryakI banAI huI abhI taka eka hI saMskRtaTIkA upalabdha huI hai| TIkA mAdhAraNatayA acchI hai parantu granthake rahasyako acchI taraha udghATana karaneke liye paryApta nahI hai| granthapara avazya hI dUsarI koI uttama TIkA bhI hogI, jise bhaMDAroMmeM khoja nikAlanekI jarUrata hai| yaha stotra 'kiyAkalApa' granthameM bhI maMgraha kiyA gayA hai, aura kiyAkalApapara paM0 prAzAdharajIkI eka TIkA kahI jAtI hai, isame ima graMthapara paM0 AzAdharajIko bhI TIkA honI cAhiye / 4 stutividyA yaha pratha 'jinamnutigataka 'jinamnunizanaM,' 'jinamataka' aura 'jinazatakAlakAra' nAmoMmeM bhI prasiddha hai, bhaktirasame labAlaba bharA huA hai, racanAkauzala nathA citrakAvyoMke utkarpako liye hue hai, sarva pralaMkAroMme bhUSita hai aura itanA durgama tathA kaThina hai ki vinA maMskRnaTIkAkI mahAyatA ke acche-acche vidvAn bhI ime sahamA nahIM lagA mkte| isake padyoMkI sakhyA 116 hai aura unapara eka hI saMskRtaTIkA upalabdha hai jo basunandIkI banAI huI hai| vamunandIse pahale narasiMha vibhAkarakI TIkA banI thI, jo isa mupadminI kRtiko vikasita karane vAlI thI aura jisase pahale isa graMthapara dUsarI koI TIkA nahI thI, aisA TIkAkAra vamunandIke eka vAkyame pAyA jAtA hai| yaha TIkA mAja upalabdha nahIM hai paura saMbhavataH vasunandI ke samaya (12vI zatAbdI)meM bhI upalabdha nahIM thI kevala usakI janazruti hI pravaziSTa thI aisA jAnA jAtA hai / prastuta TIkA acchI
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza paura upayogI banI haiM / isakA vizeSa paricaya 'samantabhadrakI stutividyA' nAmaka nibandhase jAnA jAsakatA hai / 5 ratnakaraMDa upAsakAdhyayana ise 'ratnakaraMDazrAvakAcAra' tathA 'samIcIna-dharmazAstra' bhI kahate hai / upalabdha graMthoM meM, zrAvakAcAra viSayakA, yaha sabame pradhAna, prAcIna, uttama aura suprasiddha grantha hai| zrIvAdirAjasUrine ise 'akSayyasukhAvaha aura prabhAcandrane 'akhila sAgAramArgako prakAzita karanevAlA nirmala sUrya' likhA hai / isakA vizeSa paricaya aura isake padyoMkI jA~ca mAdi-viSayaka vistRta lekha mANikacandagraMthamAlAmeM prakAzita ratnakaraNDa-zrAvakAcArakI prastAvanAmeM tathA vIrasevAmandirase hAla meM prakAzita 'samIcIna-dharmazAstra' kI prastAvanAmeM diyA gayA hai| yahA~para maiM sirpha itanAhI batalA denA cAhatA hU~ ki isa granthapara abhItaka kevala eka hI saMskRtaTIkA upalabdha huI hai, jo prabhAcandrAcAryakI banAI huI hai aura vaha prAyaH sAdhAraNa hai |haaN. 'ratnakaraMDakaviSamapadavyAkhyAna'nAmakA eka saMskRka TippaNa bhI isa granthapara milatA hai, jisake kartAkA nAma umaparase mAlUma nahIM ho skaa| yaha TippaNa pArAke jainamiddhAntabhavanameM maujUda hai / kanaDI bhASAmeM bhI ima granthakI kucha TIkAe~ upalabdha haiM parantu unake racayitAoM AdikA kucha patA nahI cala sakA / tAmila bhASAkA 'aru galachappu' ( ratnakaraDaka ) grantha, jisakI paca-masyA 180 hai, ima anyako sAmane rakhakara banAyA gayA mAlUma hotA hai aura kucha apavAdoMko chor3akara imIkA prAya: bhAvAnuvAda athavA sArAMza jAna par3atA hai / parantu vaha kaba banA pora kimane banAyA, isakA koI patA nahIM calatA aura na ume tAmila-bhASAkI TIkA hI kaha sakate hai| 6 jovasiddhi isa granthakA patA zrIjinasenAcAryapraNIta 'harivaMzapurANa ke uma padyame calatA hai jo 'jIvasiddhividhAyIha kRtayuktyanuzAsana' jaise padoMse prArambha __ yaha rAya maiMne isa graMthake uma aMgrejI anuvAdaparame kAyama kI hai jo san 1923-24 ke aMgrejI jainagajaTake kaI prakoMmeM the Casket of Gems nAmase prakAzita humA hai| - - - - . . .
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrake pranthoMkA saMkSipta paricaya 265 hotA hai / graMthakA viSaya usake nAmase hI prakaTa hai aura vaha bar3A hI upayogI viSaya hai| zrIjinasenAcAryane samaMtabhadrake isa pravacanako bhI "jIvasiddhividhAyIha kRnayuktyanuzAsanam / vacaH samantabhadrasya vIrasyeva viz2ammate // " isa vAkyake dvArA mahAvIra bhagavAnake vacanoMke samAna prakAzamAna batalAyA hai| isase pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki yaha graMtha kitane adhika mahattvakA hogaa| durbhAgyase yaha graMtha abhI taka upalabdha nahIM huprA / mAlUma nahIM kisa bhaMDArameM banda par3A hamA apanA jIvana zeSa kara rahA hai athavA zeSa kara cukA hai| isake zIghra anusaMdhAnakI bar3I jarUrata hai| 7 tatvAnuzAsana _ 'digambaranagraMthakartA aura unake pratha' nAmakI sUcI meM die hue samantabhadrake graMthoMmeM 'tattvAnuzAmana kA bhI eka nAma hai| zvetAmbara kAnpharemadvAga prakAzita 'jainagraMthAvalI' meM bhI 'tanvAnuzAmana' ko samantabhadrakA banAyA huprA likhA hai, aura mAtha hI yaha bhI prakaTa kiyA hai ki usakA ullekha muratake una meTha bhagavAnadAsa kalyAgAdAmajIkI prAiveTa riporTa meM hai jo piTarmana mAhabakI naukarImeM the| aura bhI kucha vidvAnoMne. mamantabhadrakA paricaya dete hue, unake graMthoMmeM 'tanvAnuzAsana kA bhI nAma diyA hai| isa taraha para ima granthake astitvakA kucha patA calatA hai| parantu yaha grantha abhI taka upalabdha nahIM huaa| aneka prasiddha bhaMDAroMkI mUciyAM dekhane para bhI yaha mAlUma nahIM ho sakA ki yaha grantha kima jagaha maujUda hai aura na isake viSayameM abhI taka kimI zAstravAkyAdiparase yaha hI pUrI taura para nizcaya kiyA jA sakA hai ki samaMtabhadrane vAstavameM isa nAmakA koI graMtha banAyA hai, phira bhI yaha khayAla jarUra hotA hai ki mamantabhadrakA aisA koI graMtha honA caahiye| khoja karaneme itanA patA jarUra calatA hai ki rAmasenake usa 'tatvAnuzAsana se bhinna, jo mANikacandragraMthamAlAmeM 'nAgasena' + 'nAgasena' nAma galatIse diyA gayA hai| vAstavame vaha grantha nAgasenake ziSya 'rAmasena' kA banAyA humA hai; bhora yaha bAta maiMne eka lekhadvArA siddha kI thI jo julAI san 1920 ke jainahitaiSImeM prakAzita humA hai /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ke nAmase mudrita huA hai, koI dUsarA 'tattvAnuzAsana' grantha bhI banA hai, jisakA eka padya niyamasArakI padmaprabha- maladhArideva - viracita TIkAme, 'tathA cokta tattvAnuzAsane' isa vAkyake sAtha, pAyA jAtA hai aura vaha padya isa prakAra haiutsajye kAyakarmANi bhAvaM ca bhavakAraNaM / svAtmAvasthAnamavyayaM kAyotsargaH sa ucyate // yaha padya 'mANikacandagraMthamAlA' meM prakAzita ukta tatvAnuzAsanameM nahIM hai, aura isaliye yaha kisI dUsare ho 'tattvAnuzAsana' kA padya hai, aisA kahane meM kucha bhI saMkoca nahIM hotA / padyaparame graMtha bhI kucha kama mahatvakA mAlUma nahIM hotA | bahuta saMbhava hai ki jisa tattvAnuzAsana'kA ukta padya hai vaha svAmI samaMtabhadrakA hI banAyA huA ho / isake sivAya zvetAmbarasampradAyake pradhAna vAcAyaM zrIharibhadrasUrine, apane 'anekAntajayapatAkA' grantha meM 'vAdimukhya samantabhadra ke nAmase nIce likhe do zloka uddhRta kiye haiM, aura ye zloka zAnyAcAryaviracita 'pramANakalikA' tathA vAdideva pUri viracita 'myAdvAdaratnAkara' meM bhI samantabhadra ke nAmase udghRta pAye jAte haiM + bodhAtmA cecchrandrasya na myAdanyatra tacchra utiH / yadvoddhAraM parityajya na bodho'nyatra gacchati // na ca syAtpratyayo loke yaH zrotrA na pratIyate / zabdAbhedena satyevaM sarvaH syAtparacinvata | zrara 'samayamAra' kI jayamenAcAryakRna 'nAtyayaMvRti' meM bhI, mamantabhadra nAmame kucha zlokoM ko uddhRta karate hue eka zloka nimna prakAra meM diyA haidharmiNo'nantarUpatvaM dharmANAM na kathaMcana / anekAntayanekAnta iti jainamataM tataH // ye tInoM zloka samaMtabhadraka upalabdha graMthoM ( naM 0 1 me 5 taka ) meM nahIM pAye jAte aura isa liye yaha spaSTa hai ki ye samantabhadra ke kimI dUsare hI grantha + dekho, janahitaSI bhAga 14, aMka 6 ( pR0161) nayA jainasAhityasaMzoer' aMka prathamameM muni jinavijayajIkA lela /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrake pranyoMkA saMkSipta paricaya athavA anyoMke paca hai jo abhI taka ajJAta athavA aprAsa hai / prAzcarya nahIM jo ye bhI isa ' tatvAnuzAsana' graMthake hI padya hoN| yadi aisA ho aura yaha grantha upalabdha ho jAya to use jainiyoM kA hI nahIM kintu vijJajagatakA mahAbhAgya samajhanA cAhiye / aisI hAlanameM isa granthakI bhI zIghra khoja honekI bar3I jarUrata hai| yahA~ para meM itanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA hUM ki svAmI samantabhadra me zatAbdiyoM bAda bane hue rAmasenake tatvAnuzAmana meM eka padya nimna prakArame pAyA jAnA hai mamA'haMkAranAmAnI senAnyau tau ca tatmutau / yadAnaH mudarbhedo mohavyUhaH pravarttane / / 13 / / isameM mpakAlaMkAra-dvArA mamakAra aura prahaMkArako mohagajAke do senApati bananAyA hai aura unake dvArA usa darbheda mohavyUhake pravartita honaMkA ullekha kiyA hai jisake rAga-dveSa kAma-krodhAdi pramukha praga hone hai / ima padyake prAzayase milatA-julanA eka prAcIna padya prAcArya vidyAnandane yuktAnugAsanakI TIkAmeM 'nayA cokta" vAkyake mAtha uddhRta kiyA hai, jo isa prakAra hai mamakArAkArau maciyAviva mohanIyarAjamya / gagAdi sakalaparikara-paripoSaNatatparau matatam / / imameM mamakAra aura ahaMkArako moharAjAke do mantrI badalAyA hai aura likhA hai ki ye dono mantrI rAga-dveSa-kAma-krodhAdimpa mAre moha-parivArako paripaSTa karane meM sadA tatpara rahate hai / yaha padya apane mUlarUpameM anyatra dekhaneko nahIM milatA aura isase merI yaha kalpanA evaM dhAraNA hotI hai ki isakA mUlasthAna saMbhavataH samantabhadrakA ukta tanvAnuzAsana hI hai| isI padyameM kucha phera-phAra karake athavA rUpakako badalakara prA0 gamamenane apane ukta pacako sRSTi kI hai| 8 prAkRtavyAkaraNa 'jainagraMthAvalI se mAlUma hotA hai ki samantabhadrakA banAyA humA eka 'prAkRtavyAkaraNa' bhI hai jisakI zlokasaMkhyA 1200 hai / ukta graMthAvalImeM isa granthakA
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ullekha 'rAyala eziyATika sosAiTI' kI riporTake bhAdhArapara kiyA gayA hai maura ukta sosAyaTImeM hI usakA astitva batalAyA gayA hai| paraMtu mere dekhanemeM abhI taka yaha grantha nahIM bhAyA aura na ukta sosAiTIkI vaha riporTa hI dekhane ko mila sakI hai +; isalie isa viSaya meM meM adhika kucha bhI kahanA nahIM cAhatA / hA~, itanA jarUra kaha sakatA hUM ki svAmI samaMtabhadrakA banAyA huA yadi koI vyAkaraNa grantha upalabdha hojAya to vaha jainiyoMke liye eka bar3e hI gauravakI vastu hogI / zrIpUjyapAda prAcAryane apane 'jainendra' vyAkaraName 'catuSTayaM samaMtabhadrasya' isa sUtra ke dvArA samantabhadrake matakA ullekha bhI kiyA hai, isameM samantaach kisI vyAkaraNakA upalabdha honA kucha bhI asvAbhAvika nahIM hai / 6 pramANa padArtha mUDabidrIke 'paDuvastibhaMDAra' kI sUcI se mAlUma hotA hai ki vahA~para 'pramApadArtha' nAmakA eka saMskRta grantha samantabhadrAcAryakA banAyA hudhA maujUda hai zraura usakI zlokasaMkhyA 1000 hai* / sAtha hI usake viSayame yaha bhI likhA hai ki vaha adhUrA hai| mAlUma nahI, granthakI yaha zlokasaMkhyA usakI kisI TIkAko sAthameM lekara hai yA mUlakAhI itanA parimAraNa hai / yadi apUrNa mUlakA hI itanA parimANa hai taba to yaha kahanA cAhiye ki samantabhadrake upalabdha mUlagranthoMmeM yaha sabase bar3A grantha hai, aura nyAyaviSayaka honese bar3A hI mahatva rakhatA hai / yaha bhI mAlUma nahI ki yaha grantha kisa prakArakA pradhUrA hai-- isake kucha patra naSTa ho gaye haiM yA granthakAra ise pUrA hI nahIM kara sake hai| binA dabe ina saba bAnoke viSaya meM kucha bhI nahI kahA jA sktaa| hAM, itanA jarUra meM kahanA cAhatA hU~ + riporTa Adiko dekhakara zrAvazyaka sUcanAe~ dene ke liye kaI bAra apane eka mitra, membara raoNyala eziyATika sosAyaTI kalakattA, ko likhA gayA praura prArthanAeM kI gaI parantu ve apanI kinhIM paristhitiyoMke vaza zrAvazyaka sUcanAe~ denemeM asamartha rahe / * yaha sUcI prArAke 'jaina siddhAnta bhavana' meM maujUda hai / 8 isa graMthake viSayameM prAvazyaka bAtoMko mAlUma karane ke lie mUDhavidrIke paM0 lokanAthajI zAstrIko do patra diye gye| eka patrake uttarameM unhoMne graMthako
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatabhadrake pranyoMkA saMkSipta paricaya 266 ki yadi yaha aMtha, vAstavameM, inhIM samantabhadrAcArya kA banAyA humA hai to isakA bahuta zIghra uddhAra karane aura use prakAzameM lAnekI bar3I hI AvazyakatA hai| 10 karmaprAmata-TIkA prAkRtabhASAmeM, zrIpuSpadanta-bhUtabalyAcArya-viracita 'karmaprAbhRta' athavA 'karmaprakRtiprAbhRna' nAmakA eka siddhAnta graMtha hai ! yaha graMtha 1jIvasthAna, 2kSullakabandha, 3bandhasvAmitva, 4bhAvavedanA, 5vargaNA aura 6 mahAbandha nAmake chaha khaMDoMmeM vibhakta hai, aura imaliye ise 'SaT khaNDAgama' bhI kahate haiN| samantabhadrane isa graMthake prathama pAMca khaMDoMkI yaha TIkA bar3I hI sundara tathA mRdu saMskRta bhASAmeM likhI hai aura isakI saMkhyA ajhatAlIsa hajAra zlokaparimANa hai; aisA zrIidranaMdyAcAryakRta 'zrutAvatAra' pathake nimnavAkyoMse pAyA jAtA hai| sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki samantabhadra 'kaSAyaprAbhUta' nAmake dvitIya siddhAntagraMthakI bhI vyAkhyA likhanA cAhate the; paratu dravyAdi-zuddhikaraNa-prayatnoMke prabhAvase, unake eka sadharmI sAdhune (gurubhAIne ) unheM vasA karanese roka diyA thA kAlAntare tataH punarAsandhyA palari (?) tArkikA'rkobhUta // 16 // zrImAnsamaMtabhadramvAmItyatha so'pyadhItya taM dvividhaM / siddhAntamataH paTakhaMDAgamagatakhaMDapaMcakasya punaH / / 168 / / aSTau catvAriMzatsahasrasagraMtharacanayA yuktaaN| viracinavAnatisundaramRdusaMskRtabhASayA TIkAm / / 166 / / vilivana dvitIyamiddhAntasya vyAkhyAM sadharmaNA svena / dravyAdizuddhikaraNaprayatnavirahAtpratiniSiddhaH // 17 // isa paricayameM usa sthAnavizeSa athavA grAmakA nAma bhI diyA hupA hai jahA~ tAkikamUrya svAmI samaMtabhadrane udaya hokara apanI TIkAkiraNoMse karmaprAbhUta siddhAntake arthako vikasita kiyA hai| parantu pAThakI kucha azuddhike kAraNa nikalavAkara dekhane para usake sambandha yatheSTa sUcanAeM denekA vAyadA bhI kiyA thA; paraMtu nahIM mAlUma kyA vajaha haI jisase ve mujhe phira koI sUcanA nahIM de sake / yadi zAstrIjIse mere praznoMkA uttara mila jAtA to maiM pAThakoMko isa paMcakA acchA paricaya deneke liye samartha ho sakatA thaa|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza yaha nAma spaSTa nahIM ho skaa| 'pAsamdhyAM palarikI jagaha 'cAsIyaH palari' pATha dekara paM0 jinadAsa pArzvanAthajI phaDakulene usakA bhayaM 'mAnanda nAMvacyA gAMvAta-pAnaMda nAmake gAMvameM-diyA hai| paraMtu isa dUsare pAThakA yaha artha kaise ho sakatA hai, yaha bAta kucha samajhameM nahIM pAtI / pUchane para paMDitajI likhate hai "zrutapaMcamIkriyA isa pustakake marAThI anuvAdameM samaMtabhadrAcAryakA janma AnaMdameM honA likhA hai, " basa itane parase hI prApane 'palari' kA artha 'pAnaMda gAMvameM kara diyA hai, jo ThIka mAlUma nahIM hotA; aura na prApakA 'asIdyaH' pATha hI ThIka jaMcatA hai; kyoMki 'abhUta' kriyApadake honese 'prAsIta' kriyApada vyartha par3atA hai| merI rAyameM, yadi karNATaka prAnnameM 'pallI' zabdake arthameM 'palara' yA imIse milatA julatA koI dUsarA zabda vyavahata hotA ho aura saptamI vibhakti meM usakA 'palari' rUpa banatA ho to yaha kahA jA sakatA hai ki 'pAsandhyAM' kI jagaha 'AnaMyAM' pATha hogA, aura taba aimA prAzaya nikala sakegA ki samaMtabhadrane 'prAnaMdI pallI' meM athavA 'prAnaMdamaTha' meM Thahara kara isa TIkAkI racanA kI hai|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 gaMdhasti mahAbhASyakI khoja kahA jAtA hai ki svAmI samantabhadrane umAsvAtike 'tattvArtha sUtra' para 'hasta' nAmakA eka mahAbhASya bhI likhA hai jisakI zloka saMkhyA 84 haz2Ara hai, aura ukta 'devAgama' stotra hI jisakA maMgalAcaraNa hai| isa graMthakI vase talAza ho rahI hai / bambaI ke suprasiddha dAnavIra seTha mANikacaMda hIrAcaMdajI je0 pI0 ne isake darzanamAtra karA denevAleke liye pAMcasau rupaye nakadakA paritoSika bhI nikAlA thA, aura maine bhI 'devAgama' para mohita hokara usa samaya vaha saMkalpa kiyA thA ki yadi yaha graMtha upalabdha ho jAya to meM isake adhyayana, manana aura pracAra meM apanA zeSa jIvana vyatIta karUMgAparantu Aja taka kisI bhI bhaNDArasa isa graMthakA koI patA nahI calA / eka bAra akhabAroM meM aisI khabara ur3I thI ki yaha gratha mAsTriyA deza ke eka prasiddha - + 'gandhahasti' eka bar3A hI mahatvasUcaka vizeSaNa hai - gandhebha. gandhagaja, ate rafae bhI isIke paryAyanAma hai| jisa hAthIko gandhako pAkara dUsare hAthI nahIM Thaharate - bhAga jAte athavA nimaMda aura nisteja ho jAte haiM--use 'gastI' kahate haiN| isI guraNa ke kAraNa kucha khAsa khAsa vidvAn bhI isa padase vibhUSita rahe haiN| samantabhadrake sAmane prativAdI nahIM Thaharate the yaha bAta kucha vistAra ke sAtha unake paricaya meM batalAI jA cukI hai; isase 'gaMdhahastI' avazya hI samantabhadrakA viruda athavA vizeSaraNa rahA hogA aura isase unake mahAbhASyako gaMdhahasti- mahAbhASya kahate hoMge / prathavA gaMdhahasti-tulya hone se hI vaha gaMdhahastimahAbhASya kahalAtA hogA aura isase yaha samajhanA cAhiye ki vaha sarvottama bhASya hai-- dUsare bhASya usake sAmane phIka, zrIhIna bhora nisteja hai /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza nagara ( viyanA ) kI lAyabrarImeM maujUda hai / aura isapara do eka vidvAnoMko vahA~ bhejakara graMthakI kApI ma~gAneke liye kucha caMde vagairahakI yojanA bhI huI thI; paraMtu bAdameM mAlUma huA ki vaha khabara g2alata thI-usake mUla meM hI bhUla huI hai-aura isa liye darzanotkaMThita janatAke hRdayameM usa samAcArase jo kucha maMgalamaya mAzA baMdhI thI vaha phira se nirAzAmeM pariNata hogii| mai janasAhityaparase bhI isa graMthake astitvakI barAbara khoja karatA mA rahA hai| abatakake mile hue ullekhoM-dvArA prAcIna jainasAhitya parase isa graMthakA jo kucha patA calatA hai usakA sAra isa prakAra hai: (1) kavi hastimallaki 'vikrAnta-kaurava' nATakakI prazastimeM eka padya nimna prakArase pAyA jAtA hai tattvArthasUtravyAkhyAnagaMdhahastipravartakaH / svAmI samantabhadro'bhUdevAganidezakaH / / yahI padya 'jinendra kalyANAbhyudaya' graMthakI prazastimeM bhI diyA hamA hai, jise paM0 ayyapAryane zaka saM0 1241 meM banA kara mamApta kiyA thA; aura usakI kisI kimI pratimeM 'pravartakaH' kI jagaha 'vidhAyakaH' paura 'nidezakaH' kI jagaha 'kavIzvaraH ' pATha bhI pAyA jAtA hai; parantu usase koI arthabheda nahI hotA athavA yo kahiye ki padyake pratipAdya viSayameM koI mantara nahIM pdd'taa| isa padyame yaha batalAyA gayA hai ki "mvAmI mamannabhadra 'tattvArthamUtra' ke 'gaMdhahasti' nAmaka vyAkhyAna ( bhASya ) ke pravartaka -athavA vidhAyaka-hue haiM aura mAtha hI ve 'devAgama' ke nidezaka-athavA kavIzvarabhI the|" ___ ima ullekhase itanA to spaSTa mAlUma hotA hai ki samannabhadrane 'tattvArthasUtra' para 'gaMdhahasti' nAmakA koI bhASya athavA mahAbhASya likhA hai, paraMtu yaha mAlUma nahIM hotA ki devAgama' (prAsamImAMsA) usa bhASyakA maMgalAcaragA hai| devAgama' yadi maMgalAcaraNarUpase usa bhASyakA hI eka aMza hotA to usakA pRthakarUpase nAmollekha karanekI yahAM koI jarUrata nahIM thI; ima padyameM usake pRthaka nAmanirdezase | kavi hastimalla vikramakI 14 vIM zatAbdImeM hue hai|
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaMdhasti mahAbhASyakI khoja .. 273 yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki vaha samantabhadrakA eka svataMtra aura pradhAna graMtha hai| devAgama (mAsamImAMsA) kI antima kArikA bhI isI bhAvako puSTa karatI huI najara prAtI hai aura vaha nimna prakAra hai * itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatAM / samyagmithyopadezArthavizeSapratipattaye / / vasunandI prAcAryane, apanI TIkAmeM, isa kArikAko 'zAstrArthopasaMhAra. kArikA' likhA hai, aura isakI TIkAke antameM samaMtabhadrakA 'kRtakRtyaH niyaMDhatattvapratijJaH * ityAdi vizeSaNoMke sAtha ullekha kiyA hai / vidyA. naMdAcAryane praSTasahasrImeM, isa kArikAke dvArA prArabdhanirvahaNa-prAraMbha kiye hae kAryakI parisamApti ---prAdi ko mUcita karate hue, 'devAgama' ko 'svoktaparicchedazAstra bitalAyA hai-prarthAta, yaha pratipAdana kiyA hai ki isa zAstra meM jo daza paricchedoMkA vibhAga pAyA jAtA hai vaha svayaM svAmI samantabhadrakA kiyA hamA hai| prakalaMkadevane bhI aimA hI + pratipAdana kiyA hai / aura ima saba kathaname 'devAgama'kA eka svataMtra zAstra honA pAyA jAtA hai jisakI samApti ukta kArikAke sAtha ho jAtI hai, aura yaha pratIta nahIM hotA ki vaha kisI TIkA athavA bhASyakA prAdima maMgalAcaraNa hai; kyoMki kisI graMthapara TIkA * jo loga apanA hita cAhate hai unhe lakSya karake, yaha 'prAptamImAMsA' samyak aura mithyA upadezake prayavizeSako pratipattike liye kahI gaI hai| zAstrake viSayakA upasaMhAra karanevAlI athavA usakI samAptikI sUcaka kaarikaa| * ye donoM vizeSagaNa mamantabhadrake dvArA prAraMbha kiye hue graMthakI parisamAsiko mUcita karate hai| "iti devAgamAkhye svoktaparicchede mAstra ( svenoktA: paricchedA daza yasmistat svoktaparicchedamiti grAhya tatra ) vihiteyamAptamImAMsA sarvajJa-vizeSaparIkSA............ -prssttshsrii| + "iti svoktaparikhendavihiteyamAsamImAMsA srvjnyvishesspriikssaa|" -maSTazatI
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza prathavA bhASya likhate hue namaskArAdi- rUpase maMgalAcaraNa karanekI jo paddhati pAI jAtI hai vaha isase vibhinna mAlUma hotI hai aura usameM isa prakArase paricchedabheda nahIM dekhA jaataa| isake sivAya ukta kArikAse bhI yaha sUcita nahIM hotA ki yahAM taka maMgalAcaraNa kiyA gayA hai aura na graMthake tInoM TIkAkAroM-kalaMka, vidyAnaMda tathA vasunandI nAmake prAcAryo-- meMse ho kisIne apanI TIkAmeM ise 'gaMdhahasti mahAbhASyakA maMgalAcaraNa' sUcita kiyA hai, balki gaMdhahasti mahAbhASyakA kahIM nAma taka bhI nahIM diyaa| aura bhI kitane hI ullekhoM se devAgama ( prAptamImAMsA ) eka svataMtra graMthake rUpameM ullekhita milatA hai * | zraura isa liye kavi hastimallAdikake ukta padya parase devAgamakI svataMtratAdi-viSayaka jo natIjA nikAlA gayA hai usakA bahuta kucha samarthana hotA hai / kavi hastimalAdika ke ukta padyase yaha bhI mAlUma nahI hotA ki jisa tattvAsUtra para samantabhadrane gaMdhahasti nAmakA bhASya likhA hai vaha umAsvAtikA tattvArthasUtra' athavA 'tattvArthazAstra' hai yA koI dUsarA tattvArthasUtra / ho sakatA hai ki vaha umAsvAtikA hI tattvArthasUtra ho, parantu yaha bhI ho sakatA hai ki vaha usase bhinna koI dUsarA hI tattvArthamutra athavA tattvArthazAstra ho, jisakI racanA kisI dUsare vidvAnAcArya ke dvArA huI ho; kyoMki tattvArtha sUtroMke racayitA akele umAsvAni hI nahIM hue hai - dUsare prAcArya bhI hue hai aura na sUtrakAM prathaM kevala gadyamaya * yathA --- 5. govindabhaTTa ityAsIdvidvAnmithyAtvavarjitaH devagamanasUtrasya zrutvA sadRzenAnvitaH / vikrAntakaurava-prazasti :- svAminazcaritaM nasya kasya to vismayAvaham / devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradazyate // - vAdirAjasUri (pAdayaM ca0 ) 3 - jIyAt samantabhadrasya devAgamanasaMjinaH / stotrasya bhASyaM kRtavAnakalaMkI mahaddhikaH / / alaMkAra yassAvaM mAtamImAMsitaM mataM / svAmividyAdinaMdAya namastasmai mahAtmane / - nagaratAllukekA zi0 lekha naM0 46 (E. C, VIII.)
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaMdhasti mahAbhAjyakI khoja saMkSipta sUcanAvAkya yA vAkyasamUha hI hai balki vaha 'zAstra' kA paryAya nAma bhI hai aura padyAtmaka zAstra bhI usase abhipreta hote hai / yathA kAyasthapadmanAbhena racitaH puurvmuutrtH|-yshodhrcritr / tathodiSTaM mayAtrApi jJAtvA shriijinsuutrtH|-bhdrbaahucritr / bhaNiyaM pavayaNasAra paMcatthiyasaMgahaM suttaM |-pNcaastikaay / devAgamanasUtrasya zrutvA shrshnaanvitH|-vi0 korava prazasti / etama.."mulArAdhanATIkAyAM musthitasUtra meM vimnarana: samarthitaM drssttvy-prngaardhrmaamRt-ttiikaa| prataeva tattvArthamUtrakA artha ' tattvArthaviSayaka zAstra' hotA hai aura isIse umAsvAtikA tattvArthasUtra 'tatvArthazAstra' aura 'nattvArthAdhigamamokSazAstra' kahalAtA hai| "middhAntazAstra' aura 'rAddhAntasUtra' bhI tattvArthazAstra prathavA tattvArthamUtrake nAmAntara hai / isIme pAyedevako eka jagaha tattvArthamUtra'kA aura dUsarI jagaha rAddhAnta kA kartA limbA hai / aura puSpadanna. bhUtabalyAdi prAcAryodvArA viracita siddhAntagAstrako bhI tattvArthazAstra yA tattvArthamahAgAstra kahA jAtA hai / ina siddhAnta mAstroMpara *tumbulUrAcAryane kanaDI bhASAme 'cuDAmaNi nAmakI eka bar3I TIkA likhI hai, jisakA parimAgaga indranandikRta 'zratAvatAra meM 84 hajAra aura 'karNATakazabdAnuzAsana' meM 66 hajAra zlokoMkA batalAyA hai| bhaTTAkalaMkadevanaM. 7 apane karNATaka zabdAnuzAsana' meM kanar3I bhASAkI yaha gAthAbaddha bhagavatI prArAdhanA' zAstrake eka adhikArakA nAma hai| + yathA-(1)".......pravari tattvArthasUtrakartugala enimid Aryadevara..." -nagaratAllukekA zi0 lekha naM0 35" (2)"prAcAryavayoM yatirAyaM devo rAdhAntakartA dhriyatAM sa mani / -zravaNabelgula zilAlekha naM0 54 (67) ye 'praSTagatI' prAdi granthoMke kartAsa bhinna dUsare bhahAkalaka hai, jo vikramako 17vIM zatAbdI meM hue hai / inhoMne karNATakagandAnuzAsanako I0 san 1604(yaka1526 ) meM banAkara samApta kiyA hai|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza upayogitAko jatalAte hue, isa TIkAkA nimna prakArase ullekha kiyA hai "na caiSa (karNATaka) bhASAzAstrAnupayoginI tattvArthamahAzAstravyAkhyAnasya SaNNavatisahastrapramitagranthasaMdarbharUpasya cUDAmaNyabhidhAnasya mahAzAstrasyAnyeSAM ca zabdAgama-yuktyAgama-paramAgama-viSayANAM tathA kAvya-nATaka-kalAzAstra-viSayAraNaM ca bahUnAM granthAnAmapi bhaassaaktaanaamuplbdhmaantvaat| isa ullekhase spaSTa hai ki 'cuDAmariNa' jina donoM (karmaprAbhUta aura kaSAyaprAbhRta) siddhAnta-zAstroMkI TIkA kahalAtI hai, unheM yahA~ 'tattvArthamahAzAstra ke nAmase ullekhita kiyA gayA hai| isase siddhAntazAstra aura 'tattvArthazAstra' donoMkI ekArthatAkA samarthana hotA hai aura sAtha hI yaha pAyA jAtA hai ki karmaprAbhUta tathA kaSAyaprAbhUta graMtha 'tattvArthazAstra' kahalAte the| tattvArthaviSayaka honase unheM 'tattvArthazAstra' yA 'tattvArthamUtra' kahanA koI anucita bhI pratIta nahIM hotA / inhIM tattvArthazAstroMmese 'karmaprAbhUta' middhAntapara mamantabhadane bhI eka vistRta saMskRnaTIkA likhI hai jisakA paricaya pahale diyA jA cukA hai maura jisakI saMkhyA 'indranandi-zrutAvatAra ke anusAra 48 hajAra aura 'vibudhazrIdhara-vira. cita-zrutAvanArake maname 68 hajAra zloka-parimAraga hai| aimI hAlatameM, pAzcarya nahIM ki kavi hastimallAdikane apane ukta padyameM samantabhadrako tatvArthamUtrake jisa 'gadhahasti nAmaka vyAkhyAnakA kartA mUcita kiyA hai vaha yahI TIkA athavA bhApya ho / jaba taka kisI prabala aura samartha pramAgake dvArA, binA kisI saMdehake, yaha mAlUma na ho jAya ki samantabhadrane umAsvAti ke tattvArthasUtrapara hI 'gaMdhahasti' nAmaka mahAbhASyakI racanA kI thI tabataka unake ukta sidAntabhASyako gaMdhahastimahAbhASya mAnA jA sakatA hai aura usameM yaha paca koI bAdhaka pratIta nahIM hotaa| (2) pArAke jenasiddhAnta bhavanameM tAipatroM para likhA humA, kanar3I bhASAkA eka apUrNa graMtha hai, jisakA tathA jisake kartAkA nAma mAlUma nahIM ho ... dekho, gaima sAhabakI 'skiparNama aiTa zravaNabelagola' nAmakI pustaka sana 1886 kI chapI huii|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. gaMdhasti mahAmAjyako khona 277 sakA, aura jisakA viSaya umAsvAtike tasvAAdhigamasUtrake tIsare adhyAyase sambandha rakhatA hai| isa graMthake prAraMbhameM nIce likhA vAkya maMgalAcaraNake taura para moTe akSaroMmeM diyA huA hai "tatvArthavyAkhyAnapaeNavatisahasragandhahastimahAbhASyavidhAyata (ka) devAgamakavIzvarasyAdvAdavidyAdhipatisamantabhadrAnvayaMpenugANDeyalakSmIsenAcAryara divyazrIpAdapadmagalige namostu / " ___ isa vAkyameM 'penugoNDe ke rahanevAle lakSmIsena * prAcArya ke caraNakamaloMko namaskAra kiyA gayA hai aura sAtha hI yaha balAyA gayA hai ki ve una samantabhadrAcAryake vaMzameM hue haiM jinhoMne tattvArthake vyAkhyAnasvarUpa 66 hajAra graMthaparimAraNako lie hue gaMdhahasti nAmaka mahAbhASyakI racanA kI hai aura jo 'devAgama' ke kavIzvara tathA syAdvAdavidyAke adhIzvara ( adhipati ) the|| yahA~ samantabhadrake jo tIna vizeSaNa diye gaye haiM unameme pahale do vizeSaNa prAya: ve hI hai jo 'vikrAntakaurava' nATaka aura 'jinendrikalyAraNAbhyudaya' ke ukta padyameM khAsakara usake pAThAntarita rUpameM--pAye jAte hai| vizeSatA sirpha itanI hai ki isameM * tanvArthamUtravyAkhyAna kI jagaha 'tattvArthavyAkhyAna' aura 'gaMdhahasti' kI jagaha 'gaMdhahastimahAbhASya'aimA spaSTollekha kiyA hai / sAthahI, gaMdhahastimahAbhASyakA parimAraNa bhI 66 hajAra diyA hai,jo usake pracalita parimAraNa (caurAsI hajAra ) se 12 hajAra adhika hai / * lakSmIsenAcArya ke eka ziSya malliSeNadevakI nipadyAkA ullekha zravaNabelgolake 168 veM zilAlekhameM pAyA jAtA hai aura vaha zilAlekha I0 san 1400 ke karIbakA batalAyA gayA hai / saMbhava hai ki inhIM lakSmIsenake ziSyakI niSadyAkA vaha ullekha ho aura isase lakSmImena 14 vI zatAbdIke lagabhagake vidvAna hoM / lakSmIsena nAmake do vidvAnoMkA aura bhI patA calA hai parantu ve 16 vIM aura 18 vIM zatAbdI ke prAcArya / / vikramakI 12vIM zatAbdIke vidvAn kavi guNavarmane bhI apane kannA- . bhASAmeM race gaye puSpadantapurANameM samantabhadrake gandhahasti bhASyakA ullekha karate hue usakI pasaMkhyA 66 hajAra dI hai|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza isa ullekhase bhI 'devAgama' ke eka svataMtra tathA pradhAna graMtha honekA patA calatA hai, aura yaha mAlUma nahIM hotA ki gandhahastimahAbhASya jisa 'tattvArya' granthakA vyAkhyAna hai vaha umAsvAtikA 'tattvArthasUtra' hai yA koI dUsarA tattvArthazAstra; aura isaliye, isa viSayameM jo kucha kalpanA aura vivecanA Upara kI gaI hai use yathAsaMbhava yahA~ bhI samajha lenA cAhiye / rahI granthasaMkhyAkI bAta, vaha bezaka usake pracalita parimANase bhinna hai aura karmaprAbhUta TIkAke usa parimANasa bhI bhinna hai jisakA ullekha indranandI tathA vibudha zrIdharake 'zrutAvatAra' nAmaka granthoMmeM pAyA jAtA hai| aisI hAlatameM yaha khojanekI jarUrata hai ki kaunasI saMkhyA ThIka hai| upalabdha jainamAhityameM, kimI bhI prAcArya ke grantha athavA prAcIna zilAlekha parase pracalita saMkhyAkA koI samarthana nahIM hotA arthAt. aisA koI ullekha nahI milatA jisase gaMdhahasti mahAbhApyakI zlokasaMkhyA 84 hajAra pAI jAtI ho;-balki aimA bhI koI ullekha dekhane meM nahIM mAtA jisase yaha mAlUma hotA ho ki samantabhadrane 84 hajAra zlokasaMkhyAvAlA koI grantha nirmANa kiyA hai, jisakA sambandha gaMdhahasti mahAbhApyake sAtha milA liyA jAtA; aura isaliye mahAbhASyakI pracalita saMkhyAkA mUla mAlUma na honese usapara sadeha kiyA jAsakatA hai| zrutAvatAra meM 'cUDAmarika nAmake kanaDI bhASyakI saMkhyA 88 hajAra dI hai; paraMtu kararNATaka zabdAnuzAsanameM bhaTTAkalaMkadeva usakI saMkhyA 66 hajAra likhate hai aura yaha saMkhyA svayaM granyako dekhakara likhI huI mAlUma hotI hai; kyoMki unhoMne granthako 'upalabhyamAna' batalAyA hai| isase zrutAvatArameM samantabhadrake siddhAntAgama-bhASyako jo saMkhyA 48 hajAra dI hai usapara bhI saMdehako avasara mila sakatA hai, khAsakara aisI hAlata meM jaba ki vibudha zrIdharake 'zrutAvatAra meM usakI saMkhyA 68 hajAra ho- prakoMke mAge aMkoMkA prAge pIcha likhA jAnA koI amvAbhAvika nahIM hai, vaha kabhIkabhI jaldI meM ho jAyA karatA hai| udAharaNake liye DA. satIzacandrakI 'hisTarI mApha iMDiyana lAjika'ko lIjiye, usameM umAsvAtikI prAyukA ullekha karate hue 84 kI jagaha 48 varSa, isI aMkoMke pAge pIcheke kAraNa, likhe gaye haiN| anyathA, rAkTara sAhabane umAsvAtikA samaya IsavI san 1 me 85 taka diyA hai| yadi ise na dete to vahA~ prAyuke viSayameM aura bhI jyAdA prama honA sNbhvpaa|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ LAAAAAmiasinindianan gandhahastI mahAbhASyakI khoja pIche likhe jAnese kahIM para 48 hajAra likhI gaI ho aura usIke mAdhArapara 48 hajArakA galata ullekha kara diyA gayA ho-yA 66 hajAra ho athavA 68 hajAra vagairaha kucha aura hI ho; aura yaha bhI saMbhava hai ki ukta vAkyameM jo maMkhyA dI gaI hai vahI ThIka na ho-vaha kisI galatIse 84 hajAra thA 48 hajAra prAdikI jagaha likhI gaI hai ho / parantu ina saba bAtoMke liye vizeSa anusaMdhAna tathA khojakI jarUrata hai aura tabhI koI nizcita bAta kahI jA sakatI hai| hA~, ukta vAkyoMmeM dI huI mahAbhASyakI saMkhyA aura kisI eka zrutAvatArameM dI huI samantabhadrake siddhAntAgamabhASyakI saMkhyA donoM yadi satya sAbita ho to yaha jarUra kahA jA sakatA hai ki mamantabhadrakA gaMdhahastimahAbhASya unake siddhAntAgamabhASya ( karmaprAbhUta-TIkA ) me bhinna hai, aura vaha umAsvAtike tattvArthasUtrakA bhASya hI sakatA hai| (3) zrIcAmuNDAyane, apane karNATaka mApA-nibaddha triSaSThilakSaraNapurANake nimna padyameM, samantabhadra ke tattvAryabhASyakA ullekha kiyA hai "abhimattamaggire tattvArthabhASyamaM tarka zAstramaM varadu vcii-| vibhavadinilegemaMda samantabhadradevara samAnareMvaramotAre // 5 // " yaha purANa zaka maM0 600 ( vi0 1035 , meM banakara samApta huA hai / imameM mamantabhadrake jisa tatvAyaMbhApyakA ullekha hai use 'takaMzAstra' batalAyA gayA hai, jisame vaha narkaza lIkI pradhAnatAko liye hue jAna par3atA hai, usakI sakhyAdikA yahAM koI nirdeza nahIM hai / (4) umAsvAnike 'natvArthamUtra' para 'rAjavArtika' aura 'zlokavArtika' nAmake do bhASya upalabdha haiM jo kramaza: akalaMkadeva tathA vidyAnaMdAcAryake banAye hue hai / ye vAtikake DhaMgame likhe gaye haiM aura 'vArtika' hI kahalAte haiM / vArtikoMmeM ukta, anukta aura durukta-kahe hae, binA kahe hue aura anyathA kahe huetInoM prakArake prayoMkI cintA, vicAraNA athavA abhivyakti huprA karatI hai / jaisA ki zrIhemacandrAcAyaMpratipAdita 'vAtika'ke nimna lakSaNase prakaTa hai uktAnuktaduruktArthacintAkAri tu vArtikama / / | A rulc which explains what is said or but imperfectly said and supplies omissions. (V. S. Apte's dictionary)
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ____ isase vArtika-bhASyoMkA +parimANa pahale bhASyoMse prAyaH kucha bar3ha jAtA hai| jaise sarvArtha siddhise rAjavAtikakA aura rAjavAtikase zlokavAtikakA parimAraNa bar3hA hupA hai / aisI hAlatameM ukta tattvArthasUtrapara samaMtabhadrakA 84 yA 96 hajAra zlokasaMkhyAvAlA bhASya yadi pahalese maujUda thA to akalaMkadeva aura vidyAnaMdake vArtika-bhASyoMkA alaga alaga parimANa usase jarUra kucha bar3ha jAnA cAhiye thA; parantu bar3hanA to dUra rahA vaha ulTA usase kaI guNA kama hai| isase yaha natIjA nikalatA hai ki yA to samantabhadrane umAsvAtike tattvArthasUtra para vaisA koI bhASya nahIM likhA-unhoMne siddhAntagranthapara jo bhASya likhA hai vahI 'gaMdhahasti mahAbhASya' kahalAtA hogA-aura yA likhA hai to vaha akalaMkadeva tathA vidyAnaMdase pahale hI naSTa ho cukA thA, unheM upalabdha nahIM huaa| ( 5 ) zAkaTAyana vyAkaraNake 'upajJAte.' sUtrakI TIkAmeM TIkAkAra zrIprabhayacandrasUri likhate hai-- + vArtikabhASyoMse bhinna dUsare prakArake bhASyoM athavA TIkAmoMkA parimANa bhI bar3ha jAtA hai, aisA abhiprAya nahIM hai / vaha cAhe jitanA kama bhI ho sakatA hai| yaha tIsare adhyAyake prathama pAdakA 182 vA sUtra hai aura abhayacaMdrasUrike mudrita 'prakriyAsaMgraha' meM isakA kramika naM0 746 diyA hai| dekho, kolhApurake 'jainendramudraNAlaya' meM chapA humA san 1907 kA saMskaraNa / / ye abhayacandrasUri ve hI abhayacandra siddhAntacakravartI mAlUma hote hai jo kezavavIke guru tathA 'gommaTasAra'kI 'mandaprabodhikA' TIkAke kartA the, aura 'laghIyastraya'ke TIkAkAra bhI ye hI jAna par3ate hai / 'laghIyastraya' kI TIkAmeM TIkAkArane apaneko municaMdrakA ziSya prakaTa kiyA hai aura maMgalAcaraNameM munipaMdrako bhI namaskAra kiyA hai; 'maMdapraboSikA' TIkAmeM bhI 'muni'ko namaskAra kiyA gayA hai aura zAkaTAyana vyAkaraNako isa prakriyAsaMgraha' TIkAmeM bhI munIndra'ko namaskAra pAyA jAtA hai aura vaha 'munIndu' (= municaMdra ) kA pAThAntara bhI ho sakatA hai / sAtha hI, ina tInoM TIkAmoM ke maMgalAcaraNoMkI zailI bhI eka pAI jAtI hai-pratyekameM apane guruke sivAya, mUlagraMyakartA tathA jinezvara (jinApIya ) ko bhI namaskAra kiyA gayA hai aura TIkA karajekI pratijJAke
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... gandhahasti mahAbhAdhyakI khoja 281 .. "tRtIyAntAdupajJAte prathamatohAte yathAyoga aNAdayo bhavanti / / arhatA prathamato jJAtaM Aheta prvcn| sAmantabhadraM mahAbhASyamityAdi / / " ___ yahA~ tRtIyAntase upajJAta arthameM praNAdi pratyayoMke honese jo rUpa hote haiM unake do udAharaNa diye gaye hai-eka 'pAhata-pravacana' aura dUsarA sAmantabhadra mahAbhASya' / sAtha hI, 'upajJAta'kA artha 'prathamato jJAta'-binA upadezake prathamajAnA huprA-kiyA hai / amarakozameM bhI 'prAya jJAna'ko upazA' likhA hai / isa prarthakI dRSTime ahaMntake dvArA prathama jAne hue pravacanako jisa prakAra 'pAhaMta pravacana' kahate hai usI prakAra ( samantabharaNa prathamato vinopadezenajJAtaM sAmanta sAtha TIkAkA nAma bhI diyA hai| isase ye tInoM TIkAkAra eka hI vyakti mAlUma hote haiM aura municadrake ziSya jAna par3ate haiN| kezavavarNIne gommaTasArakI kanar3I TIkA zaka sa0 1281 ( vi0 saM0 1416 ) me banAkara samApta kI hai, paura municaMdra vikramakI 13 vI 14 vI zatAbdIke vidvAna the| unake astitva samayakA eka ullekha sauMdattike zilAlekhame zaka saM0 1151 (vi0 saM0 1286) kA aura dUsarA zravaNabelagolake 137 ( 347 ) naMbarake zilAlekha meM zaka saM0 1200 ( vi0 maM0 1335 ) kA pAyA jAtA hai| isa lie ye abhaya caMdramUri vikramakI prAya 14 vIM zatAbdIke vidvAn mAlUma hote haiN| bahuta saMbhava hai ki ve prabhayamUri maiddhAntika bhI ye hI abhayacaMdra hoM jo 'zruta muni ke gAstraguru the aura jinheM zrutamunike bhAvasaMgraha' kI prazastimeM zabdAgama, paramAgama aura tAMgamake pUrNa jAnakAra ( vidvAn ) likhA hai| unakA mamaya bhI yahI pAyA jAtA hai; kyoMki thunamunike araguvanaguru aura gurubhAI bAlacaMdra munine zaka saM0 1165 (vi0 saM0 1330 ) meM 'dravyasaMgraha' sUtra para eka TIkA likhI hai ( dekho 'karNATakakavicarine' ) / parantu zrutamunike dIkSAguru prabhayacandra saiddhAntika ina abhayacaMdrasUrise bhinna jAna par3ate haiM, kyoMki zravaNabelgolake zi0 lekha naM0 41 praura 105 meM unheM mAghanaMdIkA ziSya likhA hai / lekina samaya unakA bhI vikramakI 13 vI 14 vI zatAbdI hai| prabhayacaMdra nAmake dUsare kucha vidvAnoMkA astitva vikamakI 16 vI mora 17 vIM zatAbdiyoMmeM pAyA jAtA hai| parantu ve isa prakriyAsaMgraha' ke kartA mAlUma nahIM hote|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ www 282 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza bhadraM ) samantabhadra ke dvArA binA upadezake prathama jAne hue mahAbhASyako 'sAmantabhadra mahAbhASya' kahate haiM, aisA samajhanA cAhiye; aura isase yaha dhvani nikalatI hai ki samantabhadrakA mahAbhASya unakA svopajJa bhASya hai- unhIMke kisI granthapara racA humA bhASya hai| anyathA, isakA ullekha TaH prokta' sUtrakI TIkA meM kiyA jAtA, jahA~ 'prokta' tathA 'vyAkhyAta' arthameM inhIM pratyayoMse bane hue rUpoMke udAharaNa diye haiM aura unameM sAmantabhadra' bhI eka udAharaNa hai parantu usake sAthameM 'mahAbhASyaM' pada nahIM hai kyoMki dUsareke graMtha para race hue bhASyakA athavA yoM kahiye ki usa granthake arthakA prathama jJAna bhASyakArako nahIM hotA balki mUla granthakArako hotA hai / parantu yahAM para hame isa carcAmeM adhika jAnekI z2arUrata nahIM hai / maiM isa ullekha parame sirpha itanA hI batalAnA cAhatA hU~ ki isameM samantabhadrake mahAbhASyakA ullekha hai aura use 'gandhahasti' nAma na dekara 'sAmantabhadra mahAbhASya ke nAmase hI ullekhita kiyA gayA hai / parantu isa ullekhase yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha bhASya kaunase granthapara likhA gayA hai / umAsvAtike tattvArthasUtrakI taraha vaha karmaprAbhUta siddhAntapara yA apana hI kisI graMthapara likhA huA bhApya bhI ho sakatA hai| .aimI hAlatame, mahAbhASyake nirmANa kA kucha patA calane ke sivAya, isa ullekhase aura kisI vizeSatAkI upalabdhi nahIM hotii| (6 ) syAdvAdamajarI nAmake zvetAmbara graMthameM eka sthAnapara 'gaMdhahasti' Adi granthoMke havAle se avayava aura pradezake bhedakA nimna prakArase ullekha kiyA hai "yadyapyavayavapradezayogandhahastyAdipu bhedo'sti tathApi nAtra sUkSmekSikA cintyA / " * yaha usI tIsare adhyAyake prathama pAdakA 166 vA sUtra hai; aura prakiyAsaMgrahameM isakA kramika naM0 743 diyA hai| OM yaha hemacandrAcArya-viracita 'anyayogavyavaccheda-sAtrizikA'kI TIkA hai jise malliSeNasUrine zaka saM0 1214 (vi0 saM0 1346 ) meM banAkara samApta kiyA hai|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ ~~~-rrrrrrrr gandhahasti mahAkAvyakI khoja 283 isa ullekhase sirpha 'gaMdhahasti' nAmake eka granthakA patA calatA hai parantu yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha mUla grantha hai yA TIkA, digambara hai yA zvetAmbara aura usake kartAkA kyA nAma hai / ho sakatA hai ki, isameM 'gaMdhahasti' se samantabhadrake gaMdhahastimahAbhASyakA hI abhiprAya ho, jaisAki paM. javAharalAla zAstrIne granthakI bhASATIkAmeM sUcita kiyA hai; parantu vaha zvetAmvaroMkA koI grantha bhI ho sakatA hai jisakI isa prakArake ullekha-avasarapara adhika saMbhAvanA pAI jAtI hai| kyoMki donoM hI sampradAyoMmeM eka nAmake aneka grantha hote rahe haiMaura nAmoMkI yaha paraspara samAnatA hinduoM tathA bauddhoM takame pAI jAtI hai| ataH ima nAmamAtrake ullekhase kisI vizeSatAkI upalabdhi nahIM hotii| (7) 'nyAyadIpakA' * meM prAcArya dharmabhUparaNane aneka sthAnoM para prAptamImAMmA' ke kaI padyoMko uddhata kiyA hai; parantu eka jagaha sarvajJakI siddhi karate hue, ve usake sUkSmAntaritadarArthAH' nAmaka padyako nimna gakyake mAtha uddhRta karate hai "taduktaM syAmibhirmahAbhASyamyAdAvAptamImAMsAprastAve-" isa vAkyame itanA patA calatA hai ki mahAbhASyako AdimeM 'prAptamImAMsA' nAmakA bhI eka prastAva hai-prakaraNa hai-aura aisA honA koI asvAbhAvika nahIM hai; eka granthakAra apanI kimI kRtiko upayogA samajhakara aneka granthoMmeM bhI uddhRta kara sakatA hai / parantu isame yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha mahAbhASya umAsvAtike tatvArthamUtrakA hI bhASya hai| vaha karmaprAbhUta nAmake siddhAntazAstrakA bhI bhASya ho sakatA hai aura umame bhI 'mAptamImAMsA' nAmake eka prakaraNakA honA koI prasaMbhava nahIM kahA jA sakatA / isake sivAya ' prAptamImAMsAprastAve' padameM pAye hue 'mAtamImAMsA' zabdoMkA vAcya yadi samantabhadrakA saMpUrNa prAptamImAMsA' nAmakA dazaparicchedAtmaka grantha mAnA jAya to ukta padase yaha bhI mAlUma nahIM hotA ki vaha prAptamImAMsA grantha usa bhASyakA maMgalAcaraNa hai, balki vaha usakA eka prakaraNa jAna paDatA hai| prastAva yA prakaraNa honA aura bAta hai aura * yaha granya zaka saM0 1307 ( vi0 saM0 1442 )meM unakara samAsa humA hai aura isake racayitA dharmabhUSaNa 'pabhinava dharmabhUSaNa' kahalAte haiN|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza maMgalAcaraNa honA dUsarI baat| eka prakaraNa maMgalAtmaka hote hue bhI TIkAkAroMke maMgalAcaraNakI bhASAmeM maMgalAcaraNa nahIM khlaataa| TIkAkAroMkA maMgalAcaraNa apane iSTadevAdikakI stutiko lie hue yA to namaskArAtmaka hotA hai yA mAzIrvAdAtmaka aura kabhI kabhI usameM TIkA karanekI pratijJA bhI zAmila rahatI hai,athavA iSTakI stuti-dhyAnAdipUrvaka TIkA karane kI pratijJAko hI liye hue hotA hai; parantu vaha eka granthake rUpameM aneka paricchedoMmeM baMTA humA nahIM dekhA jAtA / prAptamImAMsAmeM aisA eka bhI pada nahIM hai jo namaskArAtmaka yA pAzIrvAdAtmaka ho athavA iSTakI stunidhyAnAdipUrvaka TIkA karane kI pratijJAko lie hue ho; usake antima padyame bhI yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha kima granyakA maMgalAcaraNa hai, aura yaha bAta pahile jAhira kI jA cukI hai ki usameM dazaparicchedokA jo vibhAga hai vaha svayaM samantabhadrAcAryakA kiyA huA hai / aimI hAlatameM yaha pratIta nahIM hotA ki prAptamImAmA gaMdhahastimahAbhASyakA prAdima maMgalAcaraNa haimarthAt. vaha bhASya 'debAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtiya / mAyAviSvapidRzyante nAtamtvamasino mahAn // ' ima padyase bhI prArambha hotA hai aura isase pahale usameM koI dUsarA maMgala padya athavA vAkya nahIM hai / ho sakatA hai ki samantabhadrane mahAbhASyakI prAdimeM prAptake guNoMkAkoI khAma stavana kiyA ho aura phira una guNoMkI parIkSA karane athavA unake viSayameM apanI zraddhA aura guNajJatAko saMsUcita karane prAdike liye prAptamImAMsA' nAmake prakaraNakI racanA kI ho athavA pahalese race hue apane ima granthaka vahA~ ur3hata kiyA ho / aura yaha bhI ho makatA hai ki mUlagrantha ke maMgalAcaraNako hI unhoMne mahAbhASyakA maMgalAcaraNa svIkAra kiyA ho; jame ki pUjyapAdakI bAbata aneka vidvAnoMkA kahanA hai ki unhoMne tattvArthamUtrake maMgalAcaraNakohI apanI sarvArtha middhi TIkAkA magalAcaraNa banAyA hai aura umase bhinna TIkAmeM kisI naye maMgalAcaraNakA vidhAna nahIM kiyA hai| donoM hI hAlatoMmeM 'prAptamImAsA' prakaraNase pahale dUsare maMgalAcaraNakA-pAptastavana-honA ThaharatA hai, jisakI saMbhAvanA abhI bahuta kucha vicAraNIya hai| - parantu kimane hI vidvAn isa matase virodha bhI rakhate hai jisakA hAla mAge calakara mAlUma hogaa|'
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ gandhahasti mahAbhASyakI khoja 285 (8) mAptamImAMsA ( devAgama) kI 'praSTasahasrI' TIkA para laghu samanta bhane 'viSamapadatAtparyaTIkA' nAmakI eka TippaNI likhI hai, jisakI prastAvanA. kA prathama vAkya isa prakAra hai :__ "ihahi / khalu purA svakIya-niravadya vidyA-saMyama-saMpadA gaNadharapratyekabuddha-zrutakevali-dazapUrvANAM sUtrakRnmaharSINAM mahimAnamAtmasAtkurvadbhirbhagavadbhirumAsvAtipAdairAcAryavarAsUtritasya tattvArthAdhigamasya mokSazAstrasya gaMdhahastyAkhyaM mahAbhASyamupanibadhnataH syAdvAdavidyAmaguruvaH zrIsvAmisamantabhadrAcAryAstatra kila maMgalapurassara-stava-viSaya-paramAptaguNAtizaya-parIkSAmupakSiptavanto decAgamAbhidhAnamya pravacanatIrthasya sR sA0 satIzacandrane, apanI 'hisTarI prApha iMDiyana lAMjika'meM, laghusamantabhadrako I0 san 198 (vi0 saM0 1057 ) ke karIbakA vidvAn likhA hai| parantu binA kisI haMtuke unakA yaha likhanA ThIka pratIta nahIM hotA; kyoMki aSTasahanIke aMta meM 'kecit' gandapara TippaNI dete hue, laghusamantabhadra usameM vasunandi prAcArya aura unakI devAgamavRttikA ullekha karata hai| yathA"vasunandiprAcAryAH kacicchabdena grAhyAH, yatastareva svasya vRtyante likhitoyaM zloka:' ityaadi| aura vamunandi AcArya vikramakI 12 vIM zatAbdImeM hue haiM, isaliye laghusamantabhadra sambhavataH vikramakI 13 vI zatAbdIse pahale nahIM he| ratnakaraNDa-zrAvakAcArakI prastAvanAmeM 'cikka ( laghu ) mamantabhadra' ke viSayame jo kucha ullekha kiyA gayA hai use dhyAnameM rakhate hue ye vikramakI prAya: 14 vIM zatAnIke vidvAn mAlUma hote haiM aura yadi 'mAghanandI' nAmAntarako liye hae tathA amarakItike ziSya na hoM to jyAdeme jyAdA vikramakI 13 vIM zatAbdIke vidvAna ho sakate hai| yaha prastAvanAvAkya munijinavijayajIne pUnAke 'bhaNDArakara insTiTayUTa' kI uma grantha pratiparapa uddhRta karake bhejA thA jimakA nambara 620 hai / "maMgalapurassarastavohi zAstrAvatAra-racita-stunirucyate / maMgalaM purassaramasyeti maMgalapurassara: zAstrAvatArakAlastatra racitaH stavo maMgalapurassarastava iti vyAkhyAnAt / " -praSTasahasrI
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ssttimaapuuryaaNckrire|" isa vAkya-dvArA, prAcAryoMke vizeSaNoMko chor3akara, yaha khAsataura para sUcita kiyA gayA hai ki svAmI samantabhadrane umAsvAtike 'tattvArthAdhigamamokSazAstra' para 'gandhahasti' nAmakA eka mahAbhASya likhA hai, aura usakI racanA karate hue unhoMne usameM parama prAptake guNAtizayakI parIkSAka avasarapara 'devAgama' nAmake pravacanatIrthakI sRSTi kI hai| yapi isa ullekhase gaMdhahastimahAbhASyakI zlokasaMkhyAkA koI hAla mAlUma nahIM hotA aura na yahI pAyA jAtA hai ki devAgama (prAptamImAMsA) usakA maMgalAcaraNa hai, parantu yaha bAta bilakula spaSTa mAlUma hotI hai ki samantabhadrakA gaMdhahasti mahAbhASya umAsvAtike 'tattvArthasUtra' para likhA gayA hai aura 'devAgama' bhI usIkA eka prakaraNa hai / jahA~ taka mai samajhatA hU~ yahI isa viSayakA pahalA spachollekha hai jo abhItaka upalabdha humA hai / parantu yaha ullekha kisa prAdhArapara avalambita hai aimA kucha mAlUma nahI hotA / vikramako bArahavIM zatAbdIse pahaleke janasAhityameM to gaMdhahastimahAbhASyakA koI nAma bhI abhItaka dekhaneme nahIM pAyA aura na jisa aSTasahasrI' TIkA para yaha TippaNI likhI gaI hai umame hI isa viSayakA koI spaSTa vidhAna pAyA jAtA hai / aSTasahasrIko prastAvanAse mirfa itanA mAlUma hotA hai ki kisI niHzreyasa zAstrake prAdima kiye hue prAptake stavanako lekara usake prAzayakA mamarthana yA spaSTIkaraNa karane ke liye yaha prAptamImAmA likhI gaI hai| vaha ni:zrayasazAstra konamA aura usakA vaha stavana kyA hai, isa bAtakI payAMlocanA karane para praSTasahasrIke antima bhAgame itanA patA calatA hai ki jisa zAstra ke prArambhameM prAptakA stavana 'mokSamArgapraNetA, karmabhUbhRdbhanA aura vizvatattvAnAM jJAtA' rUpame kiyA gayA hai usI * "tadevedaM niHzreyamazAstrasyAdo tagnibandhanatayA magalAyatayA ca munibhiH saMstutena niratizayaguraNena bhagavatAptena zrayomArgamAtmahitamicchanAM samyagmidhyopadezArthavizeSapratipatyarthamAptamImAMsAM vidadhAnAH zraddhAguNajJatAbhyAM pravaktamanasaH kasmAd devAgamAdivibhUtito'ha mahAnAbhiSTuta iti sphuTaM pRSThA iba svAmisamantabhadrAcAryAH prAhuH-"
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ gandhahasti mahAbhASyakI khoja 287 zAstrase 'niHzreyasa zAstra' kA abhiprAya hai / ina vizeSaNoMko liye hue pAsake stavanakA prasiddha zloka nimna prakAra hai mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye / / prAptake isa stotrako lekara, praSTasahasrIke kartA zrIvidyAnandAcAryane isapara 'prAptaparIkSA' nAmakA eka grantha likhA hai aura svayaM usakI TIkA bhI kI hai| isa granthameM parIkSAdvArA pahantadevako hI ina vizeSaraNoMma viziSTa aura vaMdanIya ThaharAte hue, 120 veM naMbara ke padyame, 'iti saMdepatAnvayaH' yaha vAkya diyA hai pora imakI TIkAmeM likhA hai "iti saMkSepata: zAstrAdI parameSThiguNasnAtrabhya munipuGgavaividhIyamAnasyAnvayaH saMpradAyAnyavacchedalakSaNaH padArthaghaTanAlakSaNo vA lakSaNIyaH prapaMcatamtadanvayamyAkSepasamAdhAnalakSaNamya zrImatsvAmImamaMtabhadradevAgamAkhyAnamImAMsAyA prakAzanAna...!" __isa saba kthaname itanA to prAyaH spaSTa ho jAtA hai ki samantabhadrakA devAgama nAmaka prAptamImAmA grantha 'mAkSamAgamya netAraM' nAmaka padyame kahe hae Asake svarUpako lekara nimbA gayA hai; parantu yaha padya kauname niHzreyama (mokSa) zAstrakA padya hai aura usakA kartA kauna hai, yaha bAta abhI taka spaSTa nahIM huii| vidyAnaMdAcArya, prAptaparIkSAko mamApta karate hue, isa viSaya meM likhate haiM zrImattatvAthezAstrAdbhatasalila nidheriddharatnAdbhavasya, protthAnAraMbhakAle sakalamalabhide zAstrakAraiH kRtaM yana / stotraM tIrthopamAnaM prathita pathupathaM mvAmimImAMsitaM nana , vidyAnaMda: svazaktyA kathamapi kathitaM satyavAva yAthasiddhayaM / / 12 / / hama padyase mirpha itanA patA calatA hai ki ukta tIrthopamAna stotra, jisakI svAmI mamaMtabhadrane mImAMsA aura vidyAnandane parIkSA kI.tattvArthazAstrarUpI adbhata (r) "zAstrAraMbhebhiSTutasyAptasya mokSamArgapraNetRtayA karmabhUbhRdbhattRtayA vizvatattvAnAM jJAtRtayA ca bhagavadahatsavaMzasyavAnyayogavyavacchedena vyavasthApanaparaparIkSeyaM vihitaa|"
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza samudrake protthAnakA-use UMcA uThAne yA bar3hAnekA-prArambha karate samaya zAstrakAradvArA racA gayA hai / parantu ve zAstrakAra mahodaya kauna hai, yaha kucha spaSTa mAlUma nahIM hotaa| vidyAnandane pAsaparIkSAkI TIkAmeM zAstrakArako sUtrakAra sUcita kiyA hai aura unhIM 'munipugava' kA banAyA hA ukta guNastotra likhA hai parantu unakA nAma nahIM diyaa| ho sakatA hai ki prApakA abhiprAya 'sUtrakAra se 'umAsvAti' mahArAjakA hI ho; kyoMki kaI sthAnoMpara Apane umAsvAtike vacanoMko sUtrakArake nAmase uddhRta kiyA hai parantu kevala sUtrakAra yA zAstrakAra zabdoMparase hI--jo donoM eka hI artha ke vAcaka hai-umAsvAtikA nAma nahIM nikalatA; kyoMki dUsare bhI kitane hI prAcArya sUtrakAra athavA zAstra. kAra ho gae haiM, samantabhadra bhI zAstrakAra the, aura unake devAgamAdi grantha sUtragrantha kahalAte haiM / isake sivAya yaha bAta abhI vivAdagrasta cala rahI hai ki ukta 'mokSamArgasya netA" nAmakA stutipadya umAsvAtike tattvArthamUtrakA maMgalAparaNa hai / kitane hI vidvAn ise umAsvAtike tattvArthamUtrakA maMgalAcaraNa mAnate hai, aura bAlacandra, yogadeva tathA zrutasAgara nAmake pichale TIkAkAroMne bhI apanI apanI TIkAmeM aimA hI pratipAdana kiyA hai ! parantu dUsare kitane hI vidvAna aisA nahIM mAnate, ve ise tattvArthamUtrakI prAcIna TIkA 'sarvArtha siddhi' kA maMgalAcaraNa svIkAra karate hai aura yaha pratipAdana karate haiM ki yadi yaha padya tattvArthamUtrakA maMgalAcaraNa hotA to marvArthasiddhi-TIkAke kartA zrIpUjyapAdAcArya isakI jarUra vyAkhyA karate, lekina unhoMne isakI koI vyAkhyA na karake ise apanI TIkAke maMgalAcaraNake taura para diyA hai aura isa liye yaha pUjyapAdakRta hI mAlUma hotA hai / sarvArthasiddhi kI bhUmikAmeM. paM. kalAppA bharamAppA niTave bhI, zratasAgarake kathanakA virodha karate hue apanA aisA hI mata prakaTa karate hai. aura mAya hI, eka hetu yaha bhI dete haiM ki navArthamUtrakI racanA dvaipAyaka ke praznapara huI * "devAgamanamUtrasya zrutyA saddarzanAnvita:'---vikrAntakaurava / * zrutasAgarI TIkAkI eka pratimeM 'dvaiyAka' nAma diyA hai, aura bAlama munikI TIkAmeM 'middhayya' aimA nAma pAyA jAtA hai / dekho, janavarI san 1921 kA janahitaSI, pR0 80, 81 /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ gandhahasti mahAbhASyakI khoja 296 hai aura praznakA uttara dete hue bIcameM maMgalAcaraNakA karanA aprastuta jAna par3atA hai; dUsare vastunirdezako bhI maMgala mAnA gayA hai jisakA uttaradvArA svataHvidhAna ho jAtA hai aura isaliye aisI paristhitimeM pRthak rUpase maMgalAcaraNakA kiyA jAnA kucha saMgata mAlUma nahIM hotA / bhUmikAke ve vAkya isa prakAra hai "sarvArthasiddhigraMthAraMbhe 'mokSamArgasya netAramiti' zloko vatate sa tu sUtrakRtA bhagavadumAsyAtinava viracita iti zrutasAgarAcAryasyAbhimatamiti tatpraNItazrutamAgaryAkhyavRttitaH mpaTamavagamyate / tathApi zrImatpUjyapAdAcAryeNAvyAkhyAtatvAdidaM zlokanirmANaM na sUtrakRtaH kiMtu sarvArthamiddhikRta eveti nirvivAdama / nathA eteSA sUtrANaM dvaipAyaka-praznopayuttaratvena viracanaM tairevAGgIkriyate tathA ca uttare vaktavye madhye magalasyAprastutatvAdvastunirdezamyApi maMgalavenAGgIkRtatvAboparitana: siddhAnta eva dAvya mApanItItyUhya sudhIbhiH / / " paM0vaMzIdharajI, aSTamahanIke svamapAdita saMskaraNa meM, grathakartAmoMkA paricaya dete hue, limbane haiM ki mamantabhadrane gadhahastimahAbhASyako racanAkarate hue usakI pAdimeM isa padyake dvAga prApnakA mnavana kiyA hai aura phira usakI parIkSAke liye 'prAptamImAmAM' graMthakI racanA kI hai| yathA "bhagavatA manantabhadragA gandhahamnimahAbhApyanAmAnaM tattvArthApari TIkAgranthaM caturazItimahamAnuSTubhamAnaM viracayana / tadAdI mokSamAgasya nenArama' ityAdinekana pAnAmaH stutaH / tatparIkSagAthaM ca tatAMgre pNcdshaadhikshnpaaraaptmiimaaNsaagrndhaabhydhaayi|" / kucha vidvAnokA kahanA hai ki 'gajavAnika' TokAmeM prakalaMkadevane isa padyako nahI diyA- isame diye hue prApta vizeSaNoMkI carcA taka bhI nahIM kI--pora na vidyAnaMdane hI apanI 'lokavAnika TIkAmeM ise uddhRta kiyA hai, ye hI sarvArtha siddhi ke bAda kI do prAcIna TIvAe~ upalabdha hai jiname yaha padya nahIM pAyA jAtA. aura isase yaha mAlUma hotA hai ki ina prAcIna TIkAkAroMne isa padyako mUlagrantha ( tatvArthasUtra ) kA praga nahIM mAnA / anyathA, aise mahatvazAlI padyako chor3akara khaNDarUpameM anyake upasthita karanekI koI vajaha nahIM thI jisa para 'prAsamImAmA' jaise mahAna granthoMkI racanA huI ho|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ___sanAtanajainagranthamAlAke prathama gucchaka meM prakAzita tatvArthasUtra meM bhI, jo ki eka prAcIna guTake parase prakAzita huA hai, maMgalAcaraNa nahIM hai, aura bhI bambaI-banArasa mAdise prakAzita hue mUla tattvArthasUtrake kitane hI saMskaraNoMmeM vaha nahIM pAyA jAtA, adhikAMza hastalikhita pratiyoMmeM bhI vaha nahIM dekhA jAtA paura kucha hastalikhita pratiyoMmeM vaha padya 'kAlyaM dravyaSaTakaM.' 'ujjovaraNamujjavaraNaM' ina donoM athavA inameMse kisI eka pathake sAtha upalabdha hotA hai mora isase yaha mAlUma nahIM hotA ki vaha mUna granthakArakA pacha hai balki dUsare pacoMkI taraha granthake zurUmeM maMgalAcaraNake taurapara saMgraha kiyA hamA jAna par3atA hai sAtha hI zvetAmbara sampradAyameM jo mUla tattvArthasUtra pracalita hai usameM bhI yaha athavA dUsarA koI maMgalAcaraNa nahIM pAyA jaataa| aisI hAlatameM laghumamantabhadrake ukta kathanakA praSTasahasrI grantha bhI koI spaSTa AdhAra pratIta nahIM honA / paura di yaha mAna bhI liyA jAya ki vidyAnandane sUtrakAra yA zAstrakArame 'umAravAni' kA aura tanvArthazAstrase unake 'tatvArthAdhigama mokSazAstra' kA ullekha kiyA hai aura isa liye ukta padyako nanvArthAdhigamasUtrakA maMgalAcaraNa mAnA hai to isame praSTasahasrI pora prAptaparIkSAke ukta kathanoMkA sirpha itanA hI natIjA nikalatA hai ki mamannabhadrane umAsvAtike ukta padyako lekara umapara umI tarahama 'prAmamImAMsA' granthakI racanA kI hai jima tarahase ki vidyAnaMdane usapara 'pAsaparIkSA' likhI haiathavA yo kahiye ki jisa prakAra 'prAptaparIkSA' kI maSTi lokavArtika-bhASyako likhate hue nahI kI gaI aura na vaha ilokavAtikakA koI aMga hai umI prakArakI sthini gandhahasti mahAbhASyake samAndhameM 'prAptamImAMsA' kI bhI ho sakatI hai, usameM prapTamahasrI yA prAptaparIkSAke ukta vacanoMme koI bAdhA nahIM pAtI; aura na uname yaha lAjimI mAtA hai ki mamUce tatvArthamRtrapara mahA * ' mamantabhadra-mAratI-stotra' ke nimna vAkyase bhI koI bAdhA nahI mAtI, jisameM sAMketika rUpame samantabhadrako bhAratI ( prAptamImAMsA ) ko 'gRpicchAcAryake kahe hue prakRSTa maMgalake prAzayako liye hue' batalAyA hai "gRpiccha-bhASita-prakRSTa-maMgalAdhikAm / "
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 Anmummmmmm matalaliNA M IndianRMARAamadise gaMdhasti mahAbhAjyakI khoja bhASyakI racanA karate hue 'prAptamImAMsA' kI sRSTi kI gaI hai aura isaliye vaha usIkA eka aMga hai / hA~, yadi kisI taraha para yaha mAnA jA sake ki 'prAptaparIkSA ke ukta 123veM padyameM 'zAstrakAra se samantabhadrakA abhiprAya hai aura isa liye maMgalAcaraNakA vaha stuti para (stotra ) unhI kA racA humA hai to tatvAryazAstra' kA artha umAsvAtikA tattvArthasUtra karate hue bhI ukta padyake 'protthAna ' zabda parase mahAbhASyakA prAzaya nikAlA jA sakatA hai; kyoMki tattvArthamUtrakA protthAna-use UMcA uThAnA yA bar3hAnA-mahAbhASya jaise granthoke dvArA hI hotA hai / aura 'protthAna' kA prAzaya padi granthakI usa 'utthAnikA ' meM liyA jAya jo kabhI kabhI gandhakI racanAkA sambandhAdika batalAne ke liye zurUme likhI jAtI hai, to usase bhI ukta prAzayama koI bAdhA nahI pAtI; balki 'bhASyakAra' ko 'zAstrakAra' kahA gayA hai yaha mo : spaSTa ho jAnA hai; kyoki mUla tattvArthamUtrame vamI koI utthAnikA nahIM hai. vaha yA to maMgalAcaraNake bAda 'marvArthasiddhi' meM pAI jAtI aura yA mahAbhASyame hogii| mArthasiddhi TIkAke kartA bhI kacit usa 'zAstrakAra zabdake vAcya ho makate hai / rahI bhASyakArako zAstrakAra kahane kI bAta, mA imame koI virodha mAlUma nahIM hotA-tattvArthazAstrakA artha honese jaba usake vAtika bhApya yA vyAkhyAnako bhI gAmtra' kahA jAtA hai taba una vAnika-bhASyAdike racayitA svayaM zAstrakAra' siddha hote haiM, usame koI Apatti nahIM kI jA sktii| aura yadi umAsvAtike tatvArthamUtradvArA tatvArthazAstrarUpI samudrakA prAtyAna honeme 'protthAna' zabdakA vAcya vahAM ukta tatvArtha mUtra hI mAnA jAya to phira usa pahale 'tattvAthazAstrAdbhatamalilanidhi' kA vaha vAcya nahIM rahegA, umakA vAcya koI anyavizeSa na hokara sAmAnya rUpame natvArthamahAdadhi, dvAdazAMgazruta yA koI aMga-pUrva ThaharegA, aura taba aSTasahasrI tathA prApnaparIkSAke kathanoMkA vahI natIjA nikalegA jo Upara nikAlA gayA hai-gaMdha hAmna mahAbhASyakI a sokmakadaudakAAAAAAAAAAAA.Anirudds * jaisA ki zlokavAtika' meM vidyAnaMdAcAryake nimna vAkyosa bhI prakaTa hai'prasidaM ca tasvArthasya zAstrasve tadArtikasya zAstratva siddhameva tadarthatvAt / .........tadanena tavyAkhyAnasya zAstratvaM niveditam / / "
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza racanAkA lAjimI natIjA unase nahIM nikala skegaa| isake sivAya, mAtamImAMsAke sAhitya athavA saMdarbhaparase jisa prakAra ukta padyake anusaraNakI yA use apanA vicArAzraya banAnekI koI khAsa dhvani nahIM nikalatI usI prakAra 'vasunandi-vRtti' kI prastAvanA yA utthAnikAse bhI yaha mAlUma nahIM hotA ki prAptamImAMsA ukta maMgalapadya ( mokSamArgasya netAramityAdi ) ko lekara likhI gaI hai, vaha isa viSayameM praSTasahasrIkI prastAvanAse kucha bhinna pAI jAtI hai aura usase yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki samantabhadra svayaM sarvajJa bhagavAnakI stuti karane ke liye baiThe hai-kisIkI stutikA samarthana yA spaSTIkaraNa karaneke liye nahIM ---unhoMne apane mAnasapratyakSa dvArA sarvajJako sAkSAt karake unase yaha nivedana kiyA hai ki ' he bhagavan, mAhAtmyake prAdhikya-kathanako 'stavana' kahate hai aura ApakA mAhAtmya pratIndriya honese mere pratyakSakA viSaya nahI hai, isa liye meM kisa tarahase ApakI stuti karU ? uttarameM bhagavAnkI aorame yaha kahe jAnepara ki, he vatsa ! jisa prakAra dUsare vidvAn devoMke prAgamana aura prAkAgameM gamanAdika hetuse mere mAhAtmyako samajhakara stuti karate hai usa prakAra tuma kyoM nahIM karate ?' samantabhadrane phira kahA ki bhagavan ! isa hetuprayogame Apa mere prati mahAn nahIM Thaharate-meM devoke prAgamana aura AkAzameM gamanAdikake kAraNa prApako pUjya nahIM mAnatA-kyAMki yaha hetu vyabhicArI hai, ' aura yaha kaha kara unhoMne prAsamImAMsAke prathama padya-dvAga usake vyabhicArako dikhalAyA hai; prAge bhI isI prakAra ke aneka hatuprayogoM tathA vikalagoMko uThAkara Apane apane granthakI kramazaH racanA kI hai aSTamahasrIko prastAvanAke jo zabda pIche phuTanoTameM uddhRta kiye gaye haiM uname yaha pAyA jAtA hai ki niHzra yamagAstrakI prAdime diye hue maMgalapameM prAptakA stavana niratizaya guNoMke dvArA kiyA gayA hai; isapara mAnoM prApta bhagavAnane samantabhadrase yahapUchA hai ki maiM davAgamAdi vibhUtike kAraNa mahAna hai, isa liye isa prakArake guNAtizayako dikhalAte hue niHzreyasa zAstrake kartA munine merI stati kyoM nahIM kI ? uttarameM samantabhadranaM prAptamImAMsAkA prathama padya kahA hai| aura usakA 'na: ' pada khAma taurame dhyAna dene yogya hai|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ gandhahasti mahAbhASyakI khoja 263 hai aura usake dvArA sabhI prAptoMkI parIkSA kara DAlI hai / vasunandi-vRttikI prastAvanAke ve vAkya isa prakAra hai ___ "...........svabhaktisaMbhAraprekSApUrvakAritvalakSaNaprayojanavadguNastavaM kartu kAmaH zrImatsamantabhadrAcAryaH sarvajJa pratyakSIkRtyaivamAcaSTe-he bhaTTAraka saMstavo nAma mAhAtmyasyAdhikyakathanaM / tvadIyaM ca mAhAtmyamatIndriyaM mama pratyakSAgocaraM / ataH kathaM mayA stUyase / / ata prAha bhagavAna nanu bho vatsa yathAnye devAgamAdihatormama mAhAtmyamavabudhya stavaM kurvanti tathA tvaM kimiti na kurupe / / ata Aha-asmAddha torna mahAna bhavAna mAM prati / vyabhicAritvAdamya hetoH / iti vyabhicAraM darzayati-" isa tarahapara, laghusamantabhadrake ukta spaSTa kathanakA prAcIna sAhityaparase koI mamarthana hotA huA mAlUma nahIM hotA / bahuta saMbhava hai ki unhoMne aSTamahalI paura prAsaparIkSAke ukta vacanoparase hI parampaga-kathanake mahAgme vaha nanIjA nikAlA ho, aura yaha bhI saMbhava hai ki kisI dUsare grantha ke spaSTollekhike prAdhArapara. jo abhI taka upalabdha nahIM huaA. ve gaMdhahasti-mahAbhApyake viSayameM vaimA ullekha karane athavA natIjA nikAlane ke liye samathaM hA hoN| donoM hI hAlatoMmeM prAcIna mAhityaparame ukta kathanake samarthana aura yatheSTa nirNayake liye vizeSa anusaMdhAna kI jarUrata bAkI rahatI hai. isake liye vidvAnoMko prayatna karanA caahie| ye hI saba ullekha hai jo abhItaka ima athake viSaya me hameM upalabdha hue hai| paura pratyeka ullekhaparame jo bAta jitane aMgoMmeM pAI jAtI hai usapara yathAzakti Upara vicAra kiyA jA cukA hai / merI rAyameM, ina maba ullekhopagme itanA jarUra mAlUma hotA hai ki 'gaMdhahamti-mahAbhASya nAmakA koI graMtha jarUra limbA gayA hai, use 'sAmantabhadra-mahAbhASya' bhI kahate the aura khAlima 'gaMbhahasni' nAmase bhI usakA ullekhita honA mabhava hai| parantu vaha kisa granthapara limvA gayAkarmaprAbhRta ki bhApyane bhinna hai yA bhinna--yaha sabhI sunizcatarUpase nahIM * samantabhadrakA 'karmaprAbhata' siddhAntapara likhA hA bhASya bhI upalabdha nahIM hai / yadi vaha sAmane hotA to gadhahasti mahAbhApyake vizeSa nirNayameM usase bahuta kucha sahAyatA mila sakatI thii|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kahA jA sktaa| hA~, umAsvAtike 'tattvArthasUtra'para usake likhe jAneko adhika saMbhAvanA jarUra hai; parantu aisI hAlatameM, vaha aSTazatI aura rAjabAtikake kartA prakalaMkadevase pahale hI naSTa ho gayA jAna par3atA hai / pichale lekhakoMke graMthoMmeM mahAbhASyake jo kucha spaSTa yA aspaSTa ullekha milate haiM ve svayaM mahAbhASyako dekhakara kiye hue ullekha mAlUma nahIM hote-balki paraMpaga-kathanoMke mAdhArapara yA una dUsare prAcIna graMthoMke ullekhoMparase kiye hue jAna par3ate haiM, jo abhI taka upalabdha nahIM hue ! unameM eka bhI aisA ullekha nahIM hai jisameM 'devAgama' jaise prasiddha granthake padyoMko chor3akara, mahAbhASyake nAmake mAtha usake kisI vAkyako uddhRta kiyA ho| isake sivAya, 'devAgama' ukta mahAbhASyakA prAdima maMgalAcaraNa hai yaha bAta ina ullekhoMse nahIM pAI jAtI / hA~, vaha usakA eka prakaraNa jarUra ho sakatA hai, parantu usakI racanA 'gaMdhahasti' kI racanAke avasarapara huI yA vaha pahale hI racA jA cukA thA aura bAdako mahAbhASyameM zAmila kiyA gayA isakA abhI taka koI nirNaya nahIM ho skaa| phira bhI itanA to spaSTa hai aura isa kahane meM koI Apatti mAlUma nahI hotI ki 'devAgama (prAptamImAMsA ) eka bilkula hI svannatra granthake rUpameM itanA adhika prasiddha rahA hai ki mahAbhASyako samaMtabhadrakI kRti prakaTa karate hue bhI usake sAthameM kabhI kabhI devAgamakA bhI nAma eka pRthak kRtika rUpameM denA jarUrI samajhA gayA hai aura isa tarahapara 'devAgama' kI pradhAnatA aura svantatratAko udghoSita karaneke mAtha sAtha yaha mUcita kiyA gayA hai ki devAgamake paricayake liye gaMdhahasti- mahAbhASyakA nAmollekha paryApta nahIM hai-umake nAmaparase hI devAgamakA boSa nahIM hotaa| mAtha hI, yaha bhI kahA jA sakatA hai ki yadi 'devAgama' gaMdhahasti-mahAbhAgyakA eka prakaraNa hai to 'yuktyanuzAmana' graMtha bhI usake anantarakA eka prakaraNa honA cAhiye; kyoMki 'yuktyanuzAsanaTIkAke prathama prastAvanAvA TIkAkA prathama prastAvanAvAkya isa prakAra hai "zrImatsamantabhadrasvAmibhirAtamImAMsAyAmanyayogavyavacchadAvyavasthApitena bhagavatA zrImatAhaMtAntyatIrthakaraparamadevena mAM parIkSya kiMcikIrSavo bhavantaH iti teSThA iva prAhu:-"
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ gandhahastI mahAbhASyakI khoja 265 kyadvArA zrIvidyAnaMda prAcArya aisA sUcita karate haiM ki prAptamImAMsA-dvArA prAptakI parIkSA ho jAneke anantara yaha graMtha racA gayA hai, aura graMthake prathamA padya meM pAye hue 'padya zabda parase bhI yaha dhvani nikalatI hai ki usase pahale kisI dUsare grantha athavA prakAraNakI racanA huI hai| aimI hAlatameM, usa grantharAjako 'gaMdhahasti' kahanA kucha bhI anucita pranIta nahIM hotA jisake 'devAgama' aura ' yuktyanuzAsana' jaise mahAmahimAsampanna maulika grantharatna bhI prakaraNa hoN| nahIM mAlUma taba, usa mahAbhASyamai aise kitane grantharatnoMkA samAveza hogaa| umakA lupta ho jAnA niHsandeha janasamAjakA bar3A hI durbhAgya hai / rahI mahAbhASyake maMgalacaraNako bAta, isa viSayameM, yadyapi abhI koI nicita rAya nahIM dI jA sakatI, phira bhI mokSamArgasya netAraM' nAmaka padyake maMgalAcaraNa honakI sabhAvanA jarUra pAI jAtI hai aura sAtha hI isa bAtakI bhI saMbhAvanA hai ki vaha samantabhadra-praNIta hai| parantu yaha bhI ho sakatA hai ki ukta padya umAsyAnike tatvArthamUtrakA maMgalAcaraNa ho aura mamantabhadrane use hI mahAbhASyakA prAdima magalAcaraNa svIkAra kiyA ho, aisI hAlatame una saba prAkSepoM ke yogya mamAdhAnakI jarUrata rahatI hai jo isa padyako tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa mAnane para kiye jAte haiM aura jinakA digdarzana Upara karAyA jA cukA hai| merI rAyameM,ina saba bAtoMko lekara aura sabakA acchA nirNaya prApta karane ke liye,mahAbhASyake sambaMdha meM prAcIna jainamAhityako TaTolane kI abhI aura jarUrata jAna par3atI hai, aura vaha jarUrata aura bhI bar3ha jAtI hai jaba hama dekhate hai ki Upara jitane bhI ullekha mile hai ve saba vikramakI prAya: 11voM, 12vI, 13vIM, 14vIM,aura 15vIM yuktyanuzAsanakA prathama padya isa prakAra hai"kIrtyA mahatyA bhuvi varddhamAna tvAM vadamAnaM stutigocaratvaM / ninISavaH smo vayamadya vIra vizIrNadoSAzayapAzabandha / " paca prasminkAle parIkSAvasAnasamaye (- iti vidyAnaMda:) arthAta- isa samaya-parIkSAkI samAptike pravamarapara-hama mApako-vIravarSamAnako-apanI stutikA viSaya banAnA cAhate hai-mApakI stuti karanA cAhate hai|
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza zatAbdiyoMke ullekha hai,unase pahale pAThasau varSake bhItarakA eka bhI ullekha nahIM hai aura yaha samaya itanA tuccha nahIM ho sakatA jisakI kucha parvAha na kI jAya; balki mahAbhASyake astitva, pracAra aura ullekhakI isa samayameM hI adhika saMbhAvanA pAI jAtI hai aura yahI unake liye jyAdA upayukta jAna par3atA hai| prataH pahale ullekhoMke sAtha pichale ullekhoMkI zRkhalA aura saMgati ThIka biThalAne ke liye isa bAtakI khAsa jarUrata hai ki 10vIse 3rI zatAbdI pIche takake prAcIna janasAhityako khUba TaTolA jAya-usa samayakA koI bhI graMtha prathavA zilAlekha dekhanese bAkI na rakkhA jAya-, aisA hone para ina pichale ullekhoMko zRkhalA paura saMgati ThIka baiTha sakegI aura taba ve aura bhI jyAdA vajanadAra ho jaaeNge| sAtha hI, isa hU~ Dha-khojase samantabhadrake dUsare bhI kucha aise granthoM tathA jIvanavRttAntoMkA patA calanekI prAzA kI jAtI hai jo unake paricayameM nibaddha nahIM ho sake aura jinake mAlUma honepara mamantabhadrake itihAsakA aura bhI jyAdA uddhAra honA saMbhava hai / prAzA hai ki aba purAtattvake premI aura samantabhadrake itihAsakA uddhAra karane kI icchA rakhanevAle vidvAn jarUraisa hU~Dha-khojake liye acchA yala kareMge, aura isa taraha zIghra hI kucha vivAdagrasta praznoMko hala karane meM samartha ho skeNge| + kho, una ullekhoMke ve phuTanoTa bhI jinameM unake kAmoMkA samaya diyA
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 samantabhadrakA samaya aura DAkTara ke0 bI0 pAThaka DaoNkTara ke0 bI0 pAThaka bI0 10, pI0 eca0 DI0 naM 'samantabhadrake samayapara eka lekha pUnAke 'ainnalma mApha di bhANDArakara proriyaNTala risarca insTiTayUTa' nAmaka aMgrejI patrakI 11vI jilda (Vol XI. Pt. II P. 14)) meM prakAgita karAyA hai aura usake dvArA yaha siddha karane kI ceSTA kI hai ki svAmI mamantabhadra ImAkI AThavI zatAbdIke pUrvArddha meM hae hai: jaba ki jaina samAja meM unakA mamaya prAmanaurapara dUsarI zatAbdI mAnA jAtA hai aura pugatattvake kaI vidvAnoMne usakA samarthana kiyA hai| yaha lekha, kucha armA huSA, mere mitra paM0 nAthUrAmajI premI bambaIkI kRpAse mujhe dekhanako milA. dekhanepara bahuna kucha sadoSa tathA bhramamUlaka jAna par3A aura annako jAMcanepara nizcaya ho gayA ki pAThakajIne jo nirNaya diyA hai vaha ThIka tathA yuktiyukta nahIM hai| ataH prAja pAThakajIke ukta lekh| utpanna honevAle bhramako dUra karane aura yathArtha vastusthitikA bodha karAne ke lie hI yaha lekha likhA jAtA hai| pAThakajI kA hetuvAda "samantabhadrakA samaya nirNaya karanA prAsAna hai, yadi hama unake 'yukta yanuzAsana' aura unakI 'mAsamImAMsA' kA sAvadhAnI ke sAtha adhyayana kareM, isa
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza prastAvanAvAkpake sAtha pAThakajIne apane lekhameM jina hetuproMkA prayoga kiyA hai, unakA sAra isa prakAra hai: (1) samantabhadra bauddha granthakAra dharmakItike bAda hue haiM; kyoMki unhoMne 'yuktyanuzAsana' meM nimna vAkya-dvArA pratyakSake usa prasiddha lakSagapara Apatti kI hai jise dharmakotine 'nyAyabindu' meM diyA hai pratyakSanirdezavadapyasiddhamakalpakaM jJApayitu azakyam / vinA ca siddhena ca lakSaNArtho na tAvakadveSiNi vIra ! matyam // 3 // (2) cUMki prAptamImAsAka 80ve padyameM samantabhadrane batalAyA hai ki dharmakIti apanA virodha khuda karatA hai jaba ki vaha kahatA hai ki sahopalambhaniyamAdabhedI nIlataddhiyoH (pramANavinizcaya) imaliye bhI samannamadra dharmakInike bAda hue hai| (3) prAptamImAMsAke padya naM0 106 meM jainagranthakAra (samantabhadra) ne bauddha granthakAra (dharmakIti) ke trilakSaNa hetupara prApatti kI hai| isame bhI spaSTa hai ki samantabhadra dharmakInike bAda ke vidvAn hai / (4) zandAvanake siddhAntako bhartRharine isa prakArame pratipAdita kiyA hai na momti pratyayA lAMka yaH zabdAnugamAite / anuviddhamiva jhAnaM sarva zahena bhAsate / / vArUpatA cedukrAmedavabAMdhamya shaashvtii| na prakAzaH prakAzeta sA hi prtyvmshinii|| bhartRharike isI siddhAntakI zvetAmbara grandhakAra haribhadramUrina apanI 'anekAnta nayapanAkA' ke nimna vAkyameM tIvra pAlocanA kI hai aura usameM samantabhadrako 'bAdimukhya' nAma dete hue pramANarUpame unakA vacana uddhata kiyA hai___ "etena yaduktamAha ca zabdArthavina , vArUpatA cedakAmena ityAdi kArikAdvayaM tadapi pratyuktam / tulyayogakSematvAditi prAha ca vAdimukhya: bodhAtmA cecchabdasya na syAdanyatra taccharutiH / yadboddhAra parityajya na bodho'nyatra gacchati / / na ca syAtpratyayo loke yaH zrotrA na prtiiyte| zabdAbhedena satyevaM sarvaH syAtparacittavat // ityAdi /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA samaya aura DA0 ke.vI. pAThaka 296 ___isa tarahapara yaha spaSTa hai ki samantabhadrake matameM zabdAdvaitakA siddhAnta sunizcita rUpase asatya hai / samantabhadrake zabdoM "na ca syAtpratyayo loke yaH zrotrA na pratIyate" kI tulanA bhartRhari ke zabdoM "na sAsti pratyayo loke yaH zabdAnugamAhate" ke sAtha karanepara mAlUma hotA hai ki samantabhadrane bhartRharike matakA khaNDana yathAsaMbhava prAya. usIke zabdoMko uddhRta karake kiyA hai, jo ki madhyakAlIna granthakAroMkI vizeSatAoMmase eka khAsa vizeSatA hai, (lekhameM namUne ke taura para isa vizeSatAke kucha udAharaNa bhI diye gaye hai|) aura isa liye samantabhadra bhartRharike bAda hue haiN| (5) mamanna bhadrake ziSya lakSmIdharane apane 'ekAnta khaNDana' meM likhA hai "nakAMtalakSmIvilAsAvAsAH siddhasanAryAH asiddhi prati (tya)pAdayan / SaDadarzanarahasyasaMvedanamaMpAdinanimsImapANDityamaNDitAH pUjyapAdasvAminastu virAdhaMsAdhayati mma / sakalatAkiMkacakracUDAmaNimarIcimecakitacaraNanakhamayUskhA bhagavantaH zrIsvAmimamantabhadrAcAryA asiddhivirodhAvatra vana / tadutaM / / amiddhaM siddhasenasya viruddhaM devanandinaH / dvayaM samantabhadrasya sarvathaikAntasAdhamiti / / nityAdokAntahetAbu dhatatimahita: siddhaseno hyasiddhaM / 5 te zrIdevanandI viditajinamataH sana virodhaM vynkti||" ina pravataraNoMme, jo ki ekAntamkhaNDanake prArambhika bhAgame uddhRta kiye gaye hai, spaSTa hai ki pUjyapAda mamantabhadrama pahile jIvita the--arthAt samantabhadra pUjyapAdake bAda hue haiN| aura isaliye pUjyapAdake jainendra vyAkaraName "catuSTayaM samantabhadrasya" yaha samantabhadra ke nAmollekhavAlA jo sUtra ( a0 5 pA0 4 sU0 168) pAyA jAtA hai, vaha prakSipta hai| isIme jaina zAkaTAyanane, jisane jainendra vyAkaraNake bahanase sUtroMkI nakala kI hai, usakA anusaraNa bhI nahIM kiyA hai, kintu "vA" zabdakA prayoga karake hI santoSa dhAraNa kiyA hai-apanA kAma nikAla liyA hai| (6) ukta ekAntakhaNDaname lakSmIdharane bhaTTAcAryakA eka vAkya nimna prakArase udadhRta kiyA hai
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza varNAtmakAzca ye zabdAH nityAH sarvagatAstathA / pRthaka dravyatayA te tu na guNAH ksycinmtaaH|| -iti bhaTTAcAryAH(yavacanAcca) ye bhaTTAcArya svayaM kumArila hai, jo prAya: isa nAmase ullekhita pAye jAte hai; jaisA ki nimna do pravataraNoMme prakaTa hai-- taduktaM bhaTTAcAryairmImAMsAzlokavAtike / yasya nAvayavaH sphoTo vyajyate varNabuddhibhiH / sopi paryanuyogena naikenApi vimucyate / / ini / taduktaM bhaTTAcAryaH prayojanamanuddizya na mandopi pravartate / jagaca sRjatastasya kiM nAma na kRtaM bhaveta / / iti / -marvadarzanamagraha ata : khuda samantabhadrake ziSyadvArA kumArilakA ullekha honama samantabhadra kumArilase adhika pahalake vidvAn nahIM Thaharate ...ve yA to kumArilake prAyaH samasAmayika haiM athavA kumArilara thor3e hI mamaya pahale hue hai| (7) 'digambara jainasAhityame kumArilakA sthAna'' nAmaka mare lekhama yaha siddha kiyA jA cukA hai ki samanabhadrakI prAptamImAmA' aura usakI akalaMkadevakRta 'aSTazatI' nAmakI pahalI TIkA donoM kumArilake dvArA nIvAlocita huI haiM-khaNDina kI gaI hai --aura prakalaMkadevake do avara (Junior ) samakAlIna vidvAnoM vidyAnanda-pAtrakemarI tathA prabhAcandrake dvArA maNDita ( marakSita) kI gaI haiN| akalaMkadeva rASTrakUTa rAjA sAhamatuGga-dantidurgake rAjyakAlameM hue hai, paura prabhAcandra amoghavarSa prathamake gajyataka jIvita raha hai, kyoMki unhoMne guNabhadrake prAtmAnuzAsanakA ullekha kiyA hai / akalakadeva aura unake chidrAnvepI kumArilake sAhityika vyApAroMko IsAkI pAThavIM zatAbdIke uttarArdhameM rakkhA jAnA cAhiye / aura cUki samantabhadrane dharmakIti tathA martRharike matoMkA khaNDana kiyA hai aura unake ziSya lakSmIpara kumArisakA ullekha karate hai, prataH
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA samaya aura DA0 ke.bI. pAThaka 301 hama samantabhadrako IsAkI pAThavIM zatAbdIke pUrvArdhameM sthApita karaneke liye majabUra hai-hameM balAt aisA nirNaya deneke liye bAdhya honA par3atA hai / hetuoMkI jA~ca samantabhadrakA dharmakItike bAda honA siddha karaneke liye jo pahale tIna hetu diye gaye hai unameMse koI bhI samIcIna nahIM hai / prathamahetu rUpase jo bAta kahI gaI hai vaha yuktadhanuzAsanake usa vAkyaparase upalabdha hI nahIM hotI jo vahA~para uddhRta kiyA gayA hai kyoMki usame na to dharmakIrtikA nAmollekha hai, na nyAyabindukA aura na dharmakItikA pratyakSa lakSaraNa hI uddhRta pAyA jAtA hai, jisakA rUpa hai-"pratyakSa klpnaapaadmbhraantm|" yadi yaha kahAjAya ki ukta vAkyameM 'akalpa' padakA jo prayoga hai vaha nivikalpaka' tathA 'kalpanApoDha'kA vAcaka hai aura isaliye dharmakItike pratyakSa-lakSagAko lakSya karake hI likhA gayA hai, to isake liye sabase pahale yaha siddha karanA hogA ki pratyakSako akalpaka athavA kalpanAponu nirdiSTa karanA ekamAtra dharmakInikI IjAda hai--umame pahale ke kimI bhI vidvAnna pratyakSakA aimA mvarUpa nahIM banalAyA hai| parantu yaha siddha nahIM haidharmakItime pahale dignAga nAmake eka bahuta bar3e bauddha tArkika ho gaye hai, jinhoMne nyAyazAstrapara 'pramANasamuzcaya' prAdi kitane hI grantha likhe hai aura jinakA samaya I0 san 345 me 415 taka batalAyA jAtA hai * / unhoMne bhI 'pratyakSa kalpanApADhama' ityAdi vAkya / ke dvArA pratyakSakA svarUpa 'kalpanApoDha' batalAyA hai| brAhmaNa nAkika udyotakarane apane nyAyavAnika ( 1--1--4 ) meM 'pratyakSa kalpanApohama' isa vAkyako uddhata karate hue dignAgake pratyakSa viSayaka siddhAntakI nIva pAlocanA kI hai / aura yaha udyotakara bhI dharmakIrtime pahane hue hai| kyoMki dharmakItine unapara bhApati kI hai, jisakA ullekha khuda dekho,gAyakavAr3a proriyaNTala sirIja bar3odAma prakAzita 'sattvasaMgraha' graMthako bhUmikAdika / yaha vAkya dignAgake 'pramANasamukhya' meM tathA 'nyAyapraveza meM bhI pAyA jAtA hai aura vAcaspati mizrane nyAyavArtikakI TIkAmeM ise sAfa taura para dignAgake nAmase ullekhita kiyA hai|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 jainasAhitya aura itihAsapara vizava prakAza pAThaka mahAzayane apane 'bhartRhari paura kumArila' nAmake lekhameM kiyA hai| isake sivAya tattvArtharAjavAtikameM akalaMkadevane jo nimna loka 'tathA cokta' zabdoMke sAtha uddhRta kiyA hai use pAThakajIne, ukta ainalsakI usI saMkhyAmeM prakAzita apane dUsare lekha (pR0 157 ) meM dignAgakA batalAyA hai pratyakSa kalpanApoDaM nAmajAtyAdiyojanA / amAdhAraNahetutvAdaHstavyapadizyate / / aisI hAlatameM yaha spaSTa hai ki pratyakSakA 'kalpanApoDha' svarUpa ekamAtra honA mAnA jAyagA to dignAgako bhI dharmakIrtike bAdakA vidvAna kahanA hogA jo pAThaka mahAzayako bhI iSTa nahIM ho sakatA aura na itihAsase kisI taraha siddha hI kiyA jAsakatA hai; kyoMki dharmakItina dignAgake 'pramANamamuzcaya' granthapara vArtika likhA hai / vastuta: dharmakIti dignAgake bAda nyAyazAstrameM vizeSa unnati karanevAlA huA hai, jisakA spaSTIkaragA I-miga nAmaka cInI yAtrI ( san 671-665 ) ne apane yAvAvivaragAmeM bhI diyA hai| usane dignAgapratipAdita pratyakSake 'kalpanApona' lakSaNameM 'prabhrAnta' padakI vRddhi kara umakA sudhAra kiyA hai / aura yaha 'amrAnta' zabda athavA isI prAzayakA koI dUmaga zabda samantabhadrake ukta vAkyameM nahIM pAyA jAtA, aura isaliye yaha nahI kahA jAsakatA ki mamantabhadrane dharmakItike pratyakSa lakSaNako gAmane rakhakara usapara Apatti kI hai / yaha dUsarI bAta hai ki samantabhadane pratyakSake jisa 'nirvikalpaka' lakSagApara Apati kI hai usame dharmakItikA lakSaNa bhI prApanna evaM bAdhita ThaharatA hai; kyoMki usane bhI apane lakSaNameM pratyakSake nirvikalpaka svarUpako apanAyA hai| aura imIme TIkAmeM TIkAkAra vimAnanda prAcAryane, jinheM galatIse lekha meM 'pAtrake marI' nAmame bhI ullekhita kiyA gayA hai, "kalpa___+dekho, DA.satIzacandrakI 'hisTarI prAfa di miDiyAvala skUla praoNfa iMDi. yana laoNjika'pR0105 tathA J. B. B. R. A. S.Vol.XVIII P. 229. dekho, ukta hisTarI ( H. M. S. I. L.) pR0 105 yA hisTarI prAfa iNDiyana laoNjika pa0 306 /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA samaya aura DA0 ke.bI. pAThaka 303 nApoDhamabhrAntaM pratyakSamiti lakSaNamasyArthaH pratyakSapratyAyana" isa vAkyake dvArA udAharaNake taurapara apane samayameM khAma prasiddhiko prApta dharmakItike pratyakSalakSaNako lakSaNArtha batalAyA hai| anyathA, "pratyakSa kalpanApoDham' yaha lakSaNa bhI lakSaNArtha kahA jAsakatA hai / isI taraha dharmakItike vAda honevAle jina jina vidvAnoMne pratyakSako nirvikalpaka mAnA hai una sabakA mata bhI prApanna tathA bAdhita ho jAtA hai, aura isase mamantabhadra itane parame hI jima prakAra una anukaraNazIla vidvAnoMke bAdake vidvAn nahIM kahe jAsakate usI prakAra de dharmakInike bAdake bhI vidvAn nahIM kahe jAsakate / ata: yaha hetu prasiddhAdi doSoMme dUSita hone ke kAraNa apane sAdhyakI siddhi karane meM mamartha nahIM hai| yahA~para maiM itanA aura bhI batalA denA ucita samajhatA haiM ki pratyakSako nirvikalpaka mAnaneke viSaya meM dignAgakI bhI gaNanA anukaraNazIla vidvAnoMmeM hI hai; kyoMki unake pUrvavartI prAcArya vamabandhune bhI samyakajJAnarUpa pratyakSako 'nirvikalpa' mAnA hai, aura yaha bAta unake vijJaptimAtratAmiddhi' tathA 'trizikA vijJaptikArikA' jaise prakaraNa-granthoM para sApha dhvanita hai| isake mivAya vabandhume bhI pahaleke prAcIna baudra mAhitya meM isa bAtake pramANa pAye jAte haiM ki bauddha sampradAyame uma mamyaka jJAnako nirvikalpa' mAnA hai jisake 1 pratyakSa, 2 anumAna aise do bheda kiye gaye hai aura jinheM dharmakInine bhI. nyAyabindumeM, "dvividhaM samyagjJAnaM pratyakSamanumAna ca" isa vAkya ke dvArA apanAyA hai; jaisA ki 'laMkAvatAramUtra' meM diye hue 'mamyaka jJAna' ke mvarUpapratipAdaka nimna buddha-vAkyama prakaTa hai 'mayAnyaizca tathAgatairanugamya yathAvahazinaM prajJaptaM vivRtamuttAnIkRtaM yatrAnugamya mabhyagavabodhAnucchedAzAzvatato vikalpamya pravRtiH mvapratyAsmAryajJAnAnukUlaM tIthakarapakSapara pakSazrAvakapratyekabuddhAgatilakSaNaM tatsamyarajJAnam / " pR0228 * ye donoM graMtha saMskRtavRttisahita silavena levIsake dvArA saMpAdita hokara parisame mudrita hue hai| pahalekI vRtti svopana jAna par3atI hai, aura dUsarekI vRtti prAcArya sthiramatikI kRti hai|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 . jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza jaba 'samyagjJAna' hI bauddhoMke yahA~ bahuta prAcInakAlase vikalpakI pravRttise rahita mAnA gayA hai taba usake aMgabhUta pratyakSakA nirvikalpa mAnA jAnA svataH siddha hai| bahuta sambhava hai ki pArya nAgArjunake kisI granthameM sambhavata: unakI 'yuktiSaSThikAkArikA' meM-pratyakSakA prakalpaka athavA nirvikalpaka rUpase nirdeza kiyA gayA ho aura use lakSyameM rakhakara hI samantabhadrane apane yuktyanuzAsanameM usakA nirasana kiyA ho / prArya nAgArjunakA samaya IsavI san 181 batalAyA jAtA hai aura samantabhadra bhI dUsarI zatAbdIke vidvAn mAne jAte haiN| donoM granthoMke nAmoMmeM bhI bahuta kucha sAmya hai aura donoMkI kArikAsaMkhyA bhI prAya: milatI-julatI hai / yuktyanuzAsanameM 64 kArikAra hai-mukhya to 60 hI hai-aura imame umebhI yuktiSaSThikA prathavA 'yuktadhanuzAsanapaSThikA' kahamakate hai| ye saba bAteM ukta sambhAvanAkI puSTi karatI hai / yadi vaha ThIka ho-paura umako ThIka mAnane ke liye bhora bhI kucha mahAyaka mAmagrI pAI jAtI hai, jisakA ullekha mAge kiyA jAyagA to mamantabhadra prAya: nAgarjunake samakAlIna vidvAn Thaharane hai| dharmakInike bAdake vidvAna to ve kimI naraha bhI siddha nahIM kiye jAmakate / / dUsare heturUpame jo bAta kahI gaI hai vaha bhI amida hai arthAt prAptamImAmAkI uma 80 nambarakI kArikAme upalabdha hI nahIM honI, jo isa prakAra hai mAdhyamAdhana vijJapteyadi vijJaptimAtranA / na mAdhyaM na ca hetuzca prativA-hetu-doSataH / / isameM na no dharmakItikA nAmollemba hai aura na "sahApalambhaniyamAdamaMdI nIlataddhiyoH" vAkyakA / phira samantabhadrakI progme yaha kahanA kama bana sakatA hai ki 'dhamaMkIti apanA virodha khuda karatA hai jaba ki yaha mahopalambhaniyamAt ityAdi vAkya kahatA hai ?' mAlUma hotA hai pramahanI-jaimI TIkA 'sahopalambhaniyamAt ityAdi vAkyako dekhakara aura use dharmakInike pramAgagavinizcaya granthameM bhI pAkara pAThaka mahAzayane yaha maba kalpanA kara DAlI hai ! OM nAgArjunake isa granthakA ullekha DAkTara satIza candrane apanI pUrvAglembita 'hisTarI prAfa iNDiyana laoNjika' meM kiyA hai; dekho, usakA 10 70 / hai dekho, pUrvollekhita tasvasaMgraha' granthakI bhUmikAdika /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra kA samaya aura DA0 ke. bI. pAThaka 305 parantu praSTasahasrImeM yaha vAkya udAharaNake taurapara diye hue kathanakA eka aMga hai, isake pUrva 'tathAhiM' zabdakA bhI prayoga kiyA gayA hai jo udAharaNakA vAcaka hai aura sAthameM dharmakItikA koI nAma nahIM diyA gayA hai; jaisAki TIkAke nimna prArambhika praMzase prakaTa hai___ "pratijJAdopastAvatsvavacanavirodhaH sAdhyasAdhanavijJAnamya vijJaptimAtramabhilapataH prasajyate / tathAhi / sahopalambhaniyamAdabhedI nIlataddhiyAdicandradarzanavadityatrArthasaMvidA sahadazanamupetyekatvakAnta sAdhayana kathamavadheyAbhilApa: ?' pR0 242 aimI hAlatameM TIkAkAra ke dvAga udAharaNarUpame prastuta kiye hue kathanako mUla granthakArakA banalA denA ati mAhamakA kArya hai ! mUlameM to vijJaptimAtratAkA siddhAnta mAnanevAlo ( bauddhoM) para Apatti kI gaI hai aura isa middhAntake mAnanavAle mamantabhadrake pUrvavartI aura uttaravartI donoM hI hae hai| ataH isa prApanimeM jisa prakAra pUrvavartI vidvAnoMkI mAnyatAkA nirasana hotA hai vaise hI unagvanI vidvAnoMkI mAnyatAkA bhI nigamana hojAtA hai / isIme TIkAkAroMko unameme jima matakA niramana karanA iSTa honA hai ve umIke vAkyako lekara mUlake AdhAra para umakA khaNDana kara DAlate hai aura isIse TIkAnoM meM prAyaH 'etena etadapi nirastaM-bhavati-pratyukta bhavati', 'etena yadatta bhaTTa na... tanniramnaM ( apamahamrI) jaise vAkyoM kA bhI prayoga pAyA jAtA hai / aura isa liye yadi TIkAkArane uttaravartI kimI vidvAna ke vAkyako lekara usakA nirasana kiyA hai to isame vaha vidvAna mUla kArakA pUrvavartI nahIM hojAtA-TIkAkArakA pUrvavartI jarUra hotA hai / mUlakArako taba usake bAdakA vidvAn mAnanA bhArI bhUla hogA aura aimI bhUloMse aitihAmika kSetrame bhArI anarthokI saMbhAvanA hai kyoMki prAyaH sabhI sampradAyoMke TIkAgraMtha yathAvazyakatA uttaravartI vidvAnoMke matoMke khaNDaname bhare hue haiN| TIkAkAroMkI dRSTi prAyaH aitihAsika nahIM hotI kintu maiddhAntika hotI hai| yadi aitihAsika ho to ve mUlavAkyoMparame una pUrvavartI vidvAnoke matoMkA hI nirasana karake batalAe~ jo mUlakAra lakSyameM the| - isake sivAya, vijJaptimAtratAkA siddhAnta dharmakItika bahuta pahalese mAnA jAtA thA, vasubandhu jaise prAcIna prAcAryoMne usapara 'vijJaptimAtratAsiddhi' aura
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza 'trizikA vijJaptikArikA' jaise prakaraNa-granthoM takakI racanA kI hai, jinakA ullekha pahale kiyA jAcukA hai / yaha bauddhoMkI vijJAnAdvaitavAdinI yogAcArazAkhAkA mata hai aura prAcArya vasubandhuke bhI bahuta pahalese pracalita thA / isIse unhoMne likhA hai ki 'yaha vijJaptimAtratAkI siddhi maiMne apanI zaktike anusAra kI hai, pUrNa rUpase yaha mujha-jaisoMke dvArA cintanIya nahIM hai, buddhagocara hai "vijJaptimAtratAsiddhiH svazaktisadRzI mayA / kRteyaM sarvathA sA tu na cintyA buddhagocaraH / / " 'lakAvatArasutra' nAmake prAcIna bauddha granthameM, jo vamubandhuse bhI bahuta pahale nirmita ho cukA hai aura jisakA ullekha nAgArjunake pradhAna ziSya prAryadeva taka ne kiyA hai * , mahAmati-dvArA buddha bhagavAnme jo 108 prazna kiye gaye hai, unameM bhI vijJaptimAtratAkA prazna nimna prakAra se pAyA jAtA hai-- "prajJaptimAtraM ca kathaM brUhi me vadatAMvara / 2-37 / " aura Age granthake tIsare parivartanameM vijJaptimAtratAke svarUpa-sambandha meM likhA hai "yadA tvAlamvyamartha nopalabhate jJAna tathA vijJaprimAjavyavasthAna bhavati vijJapte hyAbhAvAd prAhakasyApyagrahaNaM bhavati / tadgrahaNAnapravartate jJAnaM vikalpasaMzabditaM / " ___ imase bauddha kA yaha siddhAnna bahuna prAcIna mAlUma hotA hai / prAzcarya nahIM jo "sahopalambhAniyamAdabhedI nIlataddhiyA:" yaha vAkya bhI purAnA hI ho aura use dharmakIrtine apanAyA ho / ata: prAptamImAMsAke utta. vAkyaparame mamantabhadrako dharmakItika bAdakA vidvAn karAra denA nitAnta bhramAtmaka hai / yadi dharmakItiko hI vijJaptimAtratA siddhAntakA IjAda karanevAlA mAnA jAyagA to vasubandhu prAdi purAtana prAcAryoMko bhI dharmakItike bAdakA vidvAn mAnanA hogA, jo pAThaka mahAzayako bhI iSTa nahIM hosakatA aura na itihAsase hI kisI tarahapara siddha kiyA jAsakatA hai / aura isaliye yaha dUmarA hetu bhI prasiddhAdi doSoM * dekho, pUrvollekhita 'hisTarI praoNfa miDiyAvala skUla prAfa iNDiyana laoNjika' pR0 72, ( yA hisTarI mAfa iNDiyana laoNjika pR0 243, 261)
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA samaya aura DA0 ke. bI. pAThaka 307 se dUSita honeke kAraNa sAdhyakI siddhi karane-samantabhadrako dharmakItike bAdakA vidvAn karAra dene ke liye samartha nahIM hai| tIsare hetumeM prAptamImAMsAkI jisa kArikA naM0 106 kA ullekha kiyA gayA hai vaha isa prakAra hai sadharmaNaiva sAdhyasya sAdhAdavirodhataH / syAdvAdapravibhaktArtha-vizeSa-vyaMjako nyH|| isameM nayakA svarUpa batalAte hue spaSTa rUpase bauddhoMke rUpya athavA vilakSaNa hetukA koI nAmollekha nahIM kiyA gayA hai, jo "pakSadharmatvaM sapakSe satvaM vipakSe cAsatvaM" ina tIna rUpa hai * aura na usapara sIdhI koI Apatti hI kI gaI hai,balki itanA hI kahAgayA hai ki syAdvAda ( zratajJAna )ke dvArA pravibhakta arthavizeSakA jo sAdhyake sadharmArUpame, sAdharmyarUpame aura avirodharUpase vyaMjaka hai-pratipAdaka hai-vaha 'naya' hai / imIme prAptamImAmA ( devAgama ) ko munakara pAtrakesarI svAmI jaba janadharmake zraddhAlu bane the taba unheM anumAnaviSayaka hetuke svarUpa meM sandeha rahagayA thA-~ukta granthaparame yaha spaSTa nahIM ho pAyA thA ki jainadharma mammata umakA kyA svarUpa hai aura usame bauddhakA trilakSaNahetu kaime asamIcIna ThaharatA hai / aura vaha mandeha bAdako "anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayegA kima / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kima" ima vAkyakI upalabdhipara dUra hosakA thA, aura isake prAdhArapara hI ve bauddhoMke vilakSaNahetukA kadarthana karane meM samartha hue the| parantu akalakadeva-jaise TIkAkAroMne, jo pAtrakaMsarIke bAda hue haiM, apane buddhi-vaibhavame yaha baniyAna karake batalAyA hai ki ukta kArikAme 'sapakSegava ( sadharmaNaiva ) sAdhyasya sAdhAna' ina zabdoMke dvAga henuke lakSaNNa rUpako aura 'avirAdhAna' padame hetuke anyathAnupapatti svarUpako darzAte hue yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki kevala trilakSaNake AhetupanA hai, tatputratvAdikI taraha hai| yadi yaha mAna liyA jAya ki samantabhadrake ___ * dekho, 'nyAyapravega' prAdi prAcIna bauddha grantha / t'mapakSegava sAdhyasya mAdhAdityanena hetostralakSaNyamavirodhAt ityanyathAnupapattiM ca darzayatA kevalasya vilakSaNasyAsAdhanatvamukta tatputratvAdivat / ' -aSTazatI
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 jainasAhitya aura itihAsapara viza prakAza sAmane aisI hI paristhiti thI aura isa vAkyase unakA vahI lakSya thA jo prakalaMkadeva-dvArA pratipAdita humA hai, to bhI isase yaha siddha nahIM hotA ki yaha trilakSaNahetu dharmakIrtikA hI thA, kyoMki dharmakInise pahale bhI bauddha-sampradAyameM hetuko trilakSaNAtmaka mAnAgayA hai| jaisA ki dignAgake 'pramANasamuccaya' tathA 'hetucakraDamaru' mAdi graMthoMparase prakaTa hai-pramANasamuccayameM 'trirUpahetu' nAmakA eka adhyAya hI alaga hai / nAgArjunane apane 'pramANavihetanA granthameM naiyyAyikoMke paMcAMgI anumAnakI jagaha tryaMgI anumAna sthApita kiyA hai * aura isase aisA mAlUma hotA hai ki jisa prakAra naiyyAyikoMne paMcAMgI anumAnake sAtha hetuko paMcalakSaNa mAnA hai usI prakAra nAgArjunane bhI zyaMgI anumAnakA vidhAna karake hetuko trilakSaNarUpase pratipAdita kiyA hai| isa taraha vilakSaNa athavA rUpya hetukA anusandhAna nAgArjuna taka pahu~ca jAtA hai / isake sivAya, prazastapAdane kAzyapake nAmase jo nimna do zloka uddhRta kiye hai unake prAzayame yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki vaizeSika darzaname bhI bahuta prAcIna kAlame rUpya hetukI mAnyatA pracalita thI yadanumeyena mambaddhaM prasiddhaM ca tadanvite / tadabhAve ca nAstyeva talliGgamanumApakam / / viparItamato yatsyAdekena dvitayena vaa| viruddhAsiddhasaMdigdhamaliMgaM kAzyapA'navIna / / yadi kevala isa trilakSaraNa-hetuke ullekhake kAraNa,jo spaSTa bhI nahI hai,mamantabhadrako dharmakItike bAdakA vidvAn mAnA jAyagA to dignAgako aura dignAgake pUrvavartI una prAcAryoMko bhI dharmakItike bAdakA vidvAn mAnanA par3egA jinhoMne dekho, DA0 satIzacandrakI ukta hisTarI aAfa iNDiyana lAjika 10 85-66 ___ * dekho, zrInamaMdAzaMkara mehatAzaMkara bI0 e0 kRta "hinda tattvajJAnano itihAsa pRSTha 182 / dekho, gAyakavAr3asirIjameM prakAzita 'nyAyapraveza' kI prastAvanA (Introduction) pR0 23 prAdi /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA samava aura DA0 ke. bI. pAThaka 309 trirUpahetuko svIkAra kiyA hai, aura yaha mAnyatA kisI taraha bhI saMgata nahIM Thahara sakegI, kintu viruddha pdd'egii| ataH yaha tIsarA hetu bhI prasiddhAdi doSoMse dUSita honeke kAraNa sAdhyakI siddhi karaneke liye samartha nahIM hai| isa tarahapara jaba yaha siddha hI nahIM hai ki samantabhadrane apane donoM granthoMke ukta vAkyoMmeMme kisI meM bhI dharmakInikA, dharmakItika kisI grantha-vizeSakA yA vAkya-vizeSakA athavA usake kisI aise annavI siddhAnta-vizeSakA ullekha tathA prativAda kiyA hai jisakA prAviSkAra ekamAtra usI ke dvArA huaA ho, taba spaSTa hai ki ye hetu khuda amiddha honese tInoM milakara bhI sAdhyakI siddhi karane meM samartha nahIM ho sakate--aryAt inake AdhArapara kisI taraha bhI yaha sAbita nahIM kiyA jAsakatA ki svAmI samantabhadra dharmakInike bAda hue hai| cauthA hetu bhI samIcIna nahIM hai; kyoMki isa hetu-dvAga jo yaha bAta kahI gaI hai ki 'mamantabhadrane bhartRharike matakA khaNDana yathAsambhava prAya: usIke zabdoM ko uddhRta karake kiyA hai vaha munizcita nahIM hai| isa hetuko nizcayapathaprApti ke liye athavA ise siddha karAra dene ke lie kamase kama do bAtoko sAbita karanekI khAma jarUrata hai, jo lekhaparane sAvita nahIM haiM- eka to yaha hai ki "bodhAtmA cecchadamya" ityAdi donoM iloka vastunaH samantabhadrakI kRti hai, aura dUsarI yaha hai ki bhartRharime pahale zabdAvana middhAntakA pratipAdana karane vAlA dUsarA koI nahIM hugrA hai--bhartRhari hI umakA mAdya vidhAyaka hai.---aura yadi hayA hai to usake dvArA 'na mosni pranyayo loke" ityAdi zlokame milatA julatA yA aime prAgayakA koI vAkya nahIM kahA gayA hai athavA eka hI viSayapara eka hI bhASAme do vidvAnoMke likhane baiThanepara paraspara kucha bhI zabda-sAdRzya nahIM ho sakatA hai / lekha meM yaha nahIM batalAyA gayA hai ki ukta dono noka samantabhadrake kaunase granthake vAkya haiN| samantabhadrake upalabya granthoMmeme kisI bhI te pAye nahIM jAte aura na vidyAnanda tathA prabhAcandra-jame prAcAryoMke granthoM meM hI ve ullekhita milate haiM, jo samantabhadrake vAkyoMkA bahuta kucha anusaraNa karanevAle hue hai| vidyAnandake zlokavAttikameM isa zandADhatake siddhAntakA khaNDana prakalaMkadevake
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vAkya isa prakAra hai ....."sarvathaikAntAnAM tadasaMbhavaM bhagavatsamantabhadrAcAryanyAyAdAvAdyakAntanirAkaraNapravaNAdAvedya vakSyamAnAcca nyAyAtsaMkSepataH pravacanaprAmANyavAdaya mavadhArya tatra nizcitaM nAmAtmasAtkRtya saMprati zrutasvarUpapratipAdakamakalaMkagraMthamanuvAdapurassaraM vicArayati / " (pR0236) isaparase aisA khayAla hotA hai ki yadi zabdAvatake khaNDanameM samantabhadrake ukta donoM zloka hote to vidyAnanda unheM yahAM para-ima prakaraNa meM-uddhRta kiye binA na rahane / aura imaliye ina zlokoMko samantabhadrake batalAnA saMdehase khAlI nahIM hai| ina glokoMke sAtha haribhadramUrike jina pUrvavartI vAkyoMko pAThakajIne uddhRta kiyA hai ve 'anekAntajayapatAkA' kI usa vRti ke hI vAkya jAna par3ate haiM jise svopajJa kahA jAtA hai aura unameM "prAha ca vAdimukhyaH" isa vAkyake dvArA ina zlokoMko vAdimukhyakI kRti batalAyA gayA hai-samantabhadrakI nhii| vAdimukhyako yahA~ samantabhadra nAma denA kisI TippaNIkArakA kAyaM mAlUma hotA hai, aura zAyada imIme usa TippaNIko pAThakajIne uddhRta nahI kiyaa| ho sakatA hai ki jima granthake ye zloka hoM use athavA ina zlokoMko hI samantabhadrake samajhanemeM TippaNIkArako, cAhe ve mbuda haribhadra hI kyoM na hoM-bhrama hA ho| aime bhramake bahuta kucha udAharaNa pAye jAte haikitane hI grantha tathA vAkya aime dekhanameM pAte haiM jo kRti to hai kisIkI aura samajha lie gaye kisI dUsare ke / namUneke taurapara 'tattvAnuzAsana' ko lIjiye, jo rAmasenAcAryakI kRti hai parantu mArigakacandragranthamAlAmeM vaha g2alatIse unake guru nAgasenake nAmame mudrita ho gaI hai. pora tabasa hastalikhita pratiyoMse aparicita vidvAn loga bhI dekhAdekhI nAgasanake nAmame hI usakA ullekha karane lage haiN| isI taraha prameyakamalamAtaMNDake nimna vAkyako lIjiye, jo galatIse ukta granthameM apanI TIkAsahita mudrita ho gayA hai pora usaparase kucha vidvAnoMne yaha samajha liyA hai ki vaha mUlakAra mANikyanandIkA vAkya hai, jinake * dekho, jaina hitaiSI bhAga 14, pR0 313
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra kA samaya aura DA0 ke. bI. pAThaka 311 'parIkSAmukha' zAstrakA ukta prameyakamalamArtaNDa bhASya hai aura jisa bhASyapara bhI phira anyadvArA TIkA likhI gaI hai, aura isIliye ve yaha kahane lage hai ki mANikyanandIne vidyAnandakA nAmollekha kiyA hai siddhaM sarvajanaprabodhajananaM sadyo'kalaMkAzrayaM / vidyAnanda samantabhadraguNato nityaM manonandanam / nirdoSaM paramAgamArthaviSayaM pronaM pramAlakSaNam / yuktyA cetasi cintayantu sudhiyaH zrIvardhamAnaM jinam / / khuda pAThaka mahAzayane bhI kahA hai ki mANikyanandIne vidyAnandakA nAmollekha kiyA hai pora vaha isI vAkyako mAriNakyanandIkA vAkya samajhane kI galatI para prAdhAra ramvatA humA jAna par3anA hai| isIse DAkTara satIzacandra vidyAbhUSaNako apanI madhyakAlIna bhAratIya nyAyazAstrakI hisTarImeM (pR0 28 para) yaha likhanA par3A hai ki 'misTara pAThaka kahate hai ki mANikyanandIne vidyAnandakA nAmonnemva kiyA hai, parantu khuda parIkSAmukha zAstrake mUla meM aimA ullekha mere dekhaneme nahI pAyA / ' aimI hAlata me ukta donoM zlokoMkI sthiti bahuta kucha sandehajanaka haibinA kisI vizeSa samarthana tathA pramANake unheM sunizcita rUpase samantabhadrakA nahI kahA jAsakatA aura isaliye unake prAdhArapara jo anumAna bA~dhA gayA hai vaha nidopa nahIM kahalA sakatA / yadi kisI taraha para yaha siddha kara diyA jAya ki ve donoM zloka mamantabhadrake hI haiM to phira dUsarI bAtako siddha karanA hogA aura umameM yaha to siddha nahIM kiyA jA sakatA ki bhartRharise pahale zabdAdvaita siddhAntakA mAnanevAlA dUsarA koI huA hI nahIM ; kyoMki pANini prAdi dUsare vidvAna bhI zabdAtake mAnanevAle zabda-brahmavAdI hae hai khuda bhartRharine apane 'vAkyapadIya' granthameM unase kitanoMhI kA nAmollekha tathA sUcana kigA hai / aura na taba yahI siddha kiyA jA sakatA hai ki unameMse kisIke dvArA "na somni pratyayo loke" jaisA koI vAkya na kahA gayA ho| svatantra rUpase eka hI viSayapara likhane baiThanevAle vidvAnoMke sAhityameM kitanA hI zabdasAdRzya svataH hI ho jAyA karatA hai, phira usa viSayake apane pUrvavartI vidvAnoMke kathanoMko par3hakara tathA smaraNa kara likhanevAloMkI to bAta hI dhI
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hai-unakI racanAmoMmeM zabdasAdRzyakA honA aura bhI adhika svAbhAvika hai / jaisA ki pUjyapAda, akalaMka aura vidyAnandakI kRtiyoMke kramika adhyayanase jAnA jAtA hai athavA dignAga aura dharmakItikI racanAmoMkI tulanAMse pAyA jAtA hai / dignAgane pratyakSakA lakSaNa 'kalpanApoDhaM'aura hetukA lakSaNa "grAhyadharmastadaMzena vyApto hetuH" kiyA taba dharmakIrtine pratyakSakA lakSaNa 'kalpanApoDhamabhrAnta' paura hetukA lakSaNa "pakSardhamastadaMzena vyApto hetuH" kiyA hai (r) / donoMmeM kitanA adhika zabdasAdRzya hai, ise batalAne kI z2arUrata nahIM / isI taraha bhartRharikA 'na sosti pratyayo loke, nAmakA zloka bhI apane pUrvavartI kisI vidvAnke vAkyakA anusaraNa jAna par3atA hai / bahuta sambhava hai ki vaha nimna vAkyakA hI anusaraNa ho, jo vidyAnaMdake zlokavAtika aura prabhAcaMdrake prameyakamalamArtaNDameM samAnarUpase uddhRta pAyA jAtA hai aura apane uttarArdhameM thor3ese zabdabhedako liye hue hai,aura yaha bhI sambhava hai ki use hI lakSyameM rakhakara 'na cAsti pratyayo loke' nAmaka usa zlokakI racanA huI ho jime haribhadrane uddhRta kiyA hai na sosti pratyayo loke yaH zabdAnugamAhate / anuviddhamivAbhAti sarva zabde pratiSThitam / / prameyakamalamArtaNDameM yaha zloka aura sAthameM do zloka praura bhI, aise tIna zloka 'taduktaM' zabdake sAtha eka hI jagaha para uddhRta kiye gaye hai, aura isase aisA jAna par3atA hai ki ve kimI aime granthame uddhRta kiye gaye haiM jisameM ve isI kramako liye hue hoNge| bhartRharike 'vAkyapadIya' granthameM ve isa kramako liye hue nahIM hai, balki 'anAdinidhanaM zabdabrahmatattvaM yadakSara' nAmakA tIsarA zloka jarAse pAThabhedake sAtha vAkyapadIyake prathama kANDakA pahalA zloka hai aura zeSa do zloka ( pahalA upayukta zabda bhedako liye hue) usameM kramaza: nambara 124, 125 para pAye jAte hai / isase bhI kisI dUsare aise prAcIna graMthakI sambhAvanA dRDha hotI hai jisakA bhartRharine anukaraNa kiyA ho / isake hetuke ye donoM lakSaNa pAThakajIne enalsake urI nambarameM prakAzita apane dUsare lekhameM uddhRta kiye hai|
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA samaya aura DA0 ke. bI. pAThaka 313 sivAya bhartRhari khuda apane vAkyapadIya granthako eka saMgrahagrantha batalAte haiM nyAyaprasthAnamArgAstAnabhyasya svaM ca darzanam / praNIto guruNA'smAkamayamAgamasaMgrahaH / / 2-460 unhoMne pUrva meM eka bahuta bar3e saMgrahakI sUcanA kI hai, jisake alpajJAniyoM dvArA lutaprAya ho jAnepara pataJjali RSike dvArA usakA puna: kucha uddhAra kiyA gyaa| isIme TIkAkAra puNyarAjane "etena saMgrahAnusAreNa bhagavatA pataJjalinA saMgrahasaMkSepamatameva prAyazo bhASyamupanibaddhamityuktaM veditavyam' isa vAkyake dvArA pataJjalike mahAbhASyako usa saMgrahakA prAyaH 'saMkSepabhUta' batalAyA hai / aura bhata harine isa granthake prathama kAMDameM yahAM taka bhI pratipAdita kiyA hai ki pUrva RSiyoMke smRti-zAstroMkA prAzraya lekara hI ziSyoM-dvArA zabdAnuzAsanakI racanA kI jAtI hai tasmAdakRtakaM zAstraM smRtiM vA sanibandhanam / AzrityArabhyate ziSTa: zabdAnAmanuzAsanam // 43 // aimI hAlatameM 'na ca syAt pratyayo loke' ina zabdoMkA kisI dUsare pUrvavartI grantha meM pAyA jAnA kucha bhI asvAbhAvika nahI hai| prstu| ___ yadi dharmakItike pUrvavartI kisI vidvAnane dignAga-pranipAdita pratyakSa-lakSaNa athavA hetu-lakSaNako binA nAmadhAmake uddhRta karake usakA khaNDana kiyA ho aura bAdako dignAgake granthoMkI anupalabdhike kAraNa koI zamma dharmakIrtike vAkyoMke mAtha sAdRzya dekhakara use dharmakIrtipara Apatti karane vAlA aura imaliye dharmakItike bAdakA vidvAna samajha baiThe, to umakA vaha samajhanA jisa prakAra mithyA tathA bhramamUlaka hogA usI prakAra bhartRharike pUrvavartI kisI vidvAnko usake mahaz2a kimI aise pUrvavartI vAkyake ullekhake kAraNa jo bhartRharike ukta vAkyake sAtha kucha milatAjulatA ho, bhartRharike bAdakA vidvAn karAra denA bhI mithyA tathA bhramamUlaka hogaa| prana: yaha cauthA hetu donoM bAtoMkI dRSTise prasiddha hai aura isaliye isake mAdhArapara samantabhadrako bhartRharike bAdakA vidvAn karAra nahIM diyA jAsakatA / pA~caveM hetumeM ekAntakhaNDanake jina pravataraNoMkI tarafa izArA kiyA gayA hai unaparase yaha kaise spaSTa hai ki pUjyapAda samantabhadrase pahale jIvita the arthAta
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza samantabhadra pUjyapAdake bAda hue hai-vaha kucha samajhameM nahIM pAtA! kyoMki yaha to kahA nahIM jAsakatA ki siddhasenane prasiddha hetvAbhAsakA aura pUjyapAda (devanandI) ne viruddhahetvAbhAsakA pAvirbhAva kiyA hai aura samantabhadrane ekAnta-sAdhana ko dUSita karane ke liye, cuki ina donoMkA prayoga kiyA hai isaliye ve inake AviSkartA siddhasena aura pUjyapAdake bAda hue hai| aisA kahanA hetvAbhAsoMke itihAsakI anabhijJatAko sUcita karegA; kyoMki ye hetvAbhAsa nyAyazAstra meM bahuta prAcInakAlase pracalita hai| jaba asiddhAdi hetvAbhAsa pahalese pracalita the taba ekAnta-sAdhanako duSita karane ke liye kisIne unameMse ekakA, kisIne dUsarekA aura kisIne ekase adhika hetvAbhAsoMkA yadi prayoga kiyA hai to ye eka prakArakI ghaTanAe~ athavA kisI kisI viSayameM kisI kisIkI prasiddhi-kathAeM huI, unake mAtra ullekhakramako dekhakara usaparase unake astitva-kramakA anumAna karalenA nirhetuka hai / udAharaNa ke taurapara nIce likhe zlokako lIjiye, jisameM tIna vidvAnokI eka eka viSayameM khAsa prasiddhikA ullekha hai pramANamakalaMkasya pUjyapAdasya lakSaNam / dhanaMjayakaveH kAvyaM ratnatrayamakaNTakam / / yadi ullekhakramame ina vidvAnoMke astitvakramakA anumAna kiyA jAya to akalaMkadevako pUjyapAdase pUrvakA vidvAn mAnanA hogaa| parantu aisA nahIM haipUjyapAda IsAkI pAMcavI zatAbdIke vidvAn haiM aura akalaMkadevane unakI sarvArthasiddhiko sAthameM lekara 'rAjavAtika' kI racanA kI hai / ata: mAtra ullekhakramakI dRSTime astitvakramakA anumAna karalenA ThIka nahIM hai| yadi pAThakajIkA aisA hI anumAna ho to siddhamenakA nAma pahale ullekhita hone ke kAraNa unheM middhasenako pUjyapAdase pahalekA vidvAna mAnanA hogA, aura aisA mAnanA unake pahale hetuke viruddha par3egA: kyoMki siddhasenane apane 'nyAyAvatAra' meM pratyakSako 'abhrAnta' ke atirikta grAhaka' bhI batalAyA hai jo nirNAyaka, vyavasAyAtmaka athavA savi. kalpakakA vAcaka hai aura usase dharmakIrtike pratyakSa-lakSaNapara prApatti hotI hai| isIse usakI TIkAmeM kahA gayA hai- "tena yat tAthAgateH pratyapAdi 'pratyakSa kalpanApADhamabhrAntamiti' tadapAstaM bhavati / " aura isaliye apane prathama hetuke anusAra unheM sirasenako dharmakItike bAdakA vidvAna kahanA hogA / siddha
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMmantabhadrakA samaya aura DA0 ke. bI. pAThaka 315 senakA dharmakItike bAda honA aura pUjyapAdake pahale honA ye donoM kathana paraspara meM viruddha hai; kyoMki pUjyapAdakA astitvasamaya dharmakIrtise koI do zatAbdI pahalekA hai| ataH mahaja ukta avataraNoMparase na to hetvAbhAsoMke AviSkArakI dRSTise aura na ullekhakramakI dRSTi se hI samantabhadrako pUjyapAdake bAdakA vidvAna kahA jAsakatA hai / taba eka sUrata anumAnakI aura bhI raha jAtI hai-yadyapi pAThakajIke zabdoMparase usakA bhI spaSTIkaraNa nahIM hotA * aura vaha yaha hai ki, cUMki samantabhadrake ziSyane ukta avataraNoMmeM pUjyapAda ( devanandI ) kA nAmollekha kiyA hai isaliye pUjyapAda samantabhadrase pahale hue haiM -yadyapi isaparase ve mamantabhadrake mamakAlIna bhI kahe jAsakate hai / parantu yaha anumAna tabhI bana sakatA hai jabaki yaha siddha kara diyA jAya ki ekAntakhaMDanake kartA lakSmIdhara samantabhadrake sAkSAt ziSya the| ukta avataraNoparame isa guruziSya-sambandhakA koI patA nahI calatA, aura isaliye mujhe 'ekAntakhaMDana' kI uma pratiko dekhanekI z2arUrata paidA huI jisakA pAThakajIne apane lekhameM ullekha kiyA hai aura jo kolhApurake lakSmIsena-maThameM tAr3apatropara purAnI kannaDalipimeM maujUda hai / zrIyuta e0 ena0 upAdhyejI ema0pa0 prophesara rAjArAma kAlija kolhApurake saujanya tathA anugrahase mujhe ukta graMthakI eka vizvasta prati ( Truc copy ) khuda prophesara sAhabake dvArA jaoNca hokara prApta huI, aura isake liye maiM profesara sAhabakA bahuta hI AbhArI huuN| granthapratiko dekhane se mAlUma huaA ki yaha atha adhUrA hai--kisI kAraNavaza pUrA nahIM ho makA-aura imaliye isameM graMthakartAkI koI prazasti nahIM hai, na durbhAgyame aisI koI sandhiyAM hI haiM jinameM prathakArane guruke nAmollekhapUrvaka apanA nAma diyA ho aura na anyatra hI kahIM granthakArane prapaneko spaSTarUpase samantabhadrakA dIkSita yA samantabhadraziSya likhA hai / sAtha hI, yaha bhI mAlUma huA ki ukta * pAThakajIke zabda isa prakAra hai-From the passages cited above from the Ekantakhandana, it is clear that Pujyapada lived prior to Samantabhadra.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza avataraNoMmeM pAThakajIne 'taduktaM' rUpase jo do zloka diye hai vahA~ eka pahalA hI zloka hai aura usake bAda nimna vAkya dekara graMthaviSayakA prArambha kiyA gayA hai "tadIyacaraNArAdhanArAdhitasaMvedanavizeSa nityAyekAntavAdavivAdaprathamavacanakhaNDanapracaNDaracanADambaro lakSmIdharo dhIraH punarasiddhAdi SaTakamAha dUsarA zloka vastutaH granthake maMgalAcaraNapadya 'jinadevaM jagadbandhu'ityAdi ke anantaravartI padya naM0 2 kA pUrvArdha hai aura jisakA uttarArdha nimna prakAra hai / isaliye vaha granthakArakA apanA padya hai, use bhinna sthAnapara 'tadukta' rUpaye denA pAThaka mahAgayakI kisI galatIkA pariNAma hai 'no dvau bra te vareNyaH paTutaradhipaNaH zrIsamantAdibhadraH nacchiSyo lakSmaNantu prathita nayapathI vaktyamiddhyAdipaTakaM / / " ima uttarArdhake bAda aura 'tadakta' meM rahane kucha gadya hai, jimakA u narAMza pAThakajIne uddhRta kiyA hai aura pUrvAza, jimame athake vipayakA kucha digdarzana hotA hai, isa prakAra hai___ "ninyAokAntasAdhanAnAmaMkugadikaM sakata ke kAryatvAda yakAya tana sakatavaM yathA ghaTa: / kAya ca idaM nammAtsaka kamevatyAdInAm / " isa tarahapara yaha granthakI sthiti hai aura imaparame granthakArakA nAma 'lakSmIdhara' ke mAtha lakSmaNa' bhI upalabdha hotA hai, jo lakSmIdharakA paryAyanAma bhI ho sakatA hai| jAna paDatA hai granthake prArambhame ukta prakArameM prayukta hue 'tacchiSyaH aura "tadIyacaraNArAdhanArAdhitasaMvedanavizeSaH" ina do vizeSagoMparase hI pAThakajIna lakSmIdharake viSayameM samantabhadrakA sAkSAt ziSya honekI kalpanA kara DAlI hai ! parantu vAstavamai ina vizeSagoMgarame lakSmIdharako samantabhadrakA sAkSAta zipya samajhanA bhUla hai; kyoMki lakSmIdharane ekAntasAdhanake viSaya meM bhinnakAlIna tIna prAcAryo-giddha mena, devanandI ( pUjyapAda ) bhora samantabhadrake matoMkA ullekha karake jo 'nacchiSyaH' aura 'tadIya caraNArAdhanArAdhitasaMvedanavizeSaH' aise apane do vizeSaNa diye haiM unake dvArA usane apane ko ukta tInoM prAcAryokA ziSya ( upadezya ) mUcita kiyA hai, jisakA phali.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra kA samaya aura DA0 ke. bI. pAThaka 317 tArtha hai paramparA-ziSya ( upadezya ) / aura yaha bAta 'taduktaM' rUpase diye hue zlokako 'iti' zabdase pRthaka karake usake bAda prayukta kiye gaye tadIyAdi dvitIya vizeSaNapadase aura bhI spaSTatAke sAtha jhalakatI hai| 'tacchiSyaH' kA artha 'tasya samantabhadrasya ziSyaH' nahIM kintu 'teSAM siddhasenAdInAM ziSyaH' aisA honA cAhiye / aura usaparase kisIko yaha bhrama bhI na honA cAhiye ki 'unake caraNoMkI pArAdhanA-sevAse prApta huA hai jJAnavizeSa jisako' padake isa prAzayase to vaha mAkSAt ziSya mAlUma hotA hai; kyoMki ArAdhanA pratyakSa hI nahIM . kintu parokSa bhI hotI hai, balki adhikatara parokSa hI hotI hai / aura caraNArAdhanAkA abhiprAya zarIrake aMgarUpa pairoMkI pUjA nahIM, kintu unake padoMkIvAkyoMkI-sevA-upAsanA hai, jisase jJAna-vizeSakI prApti hotI hai| aise bahutase udAharaNa dekhane meM Ate hai jiname zatAbdiyoM pahaleke vidvAnoMko gururUpase athavA prapanako unakA ziSyarUpameM ullekhita kiyA gayA hai, aura ve saba paramparINa gumazipya ke ullekha hai--sAkSAt ke nahI / namUnake taurapara 'nItisAra' ke nimna prazasti vAkyako lIjiye, jimame granthakAra indranandIna hajAra varSase bhI adhika pahale ke prAcArya kundakundasvAmIkA apaneko ziSya ( vineya ) mUcita kiyA hai-- "-sa: zrImAnindranandI jagati vijayatAM bhUribhASAnubhAvI devajJaH kundakundaprabhupadavinayaH mbAgamAcAracaMcuH // " isI taraha ekAntakhaMDanake ukta vizaMpaggapada bhI paramparINa ziSyatAke ullekhako liye hue hai-sAkSAt zipyatAke nahI / yadi lakSmIdhara samantabhadrakA sAkSAt ziSya hotA to vaha 'taduktaM rUpase usa zlokako na detA, jisameM siddha menAdikI taraha samantabhadrakI bhI ekAnta sAdhanake viSayameM eka khAsa prasiddhi kA ullekha kiyA gayA hai aura vaha ullekhavAkya kisI dUsare vidvAnkA hai, jisase granthakAra samantabhadrase bahuta pIche kAitane pochekA jaba ki vaha prasiddhi eka lokoktikA rUpa bana gaI thI-vidvAn jAna par3atA hai| yaha prasiddhi kA zloka siddhi vinizcayaTIkA aura nyAyavinizcayavivaraNameM nimna rUpame pAyA jAtA hai
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza prasiddhaH siddhasenasya viruddho devanandinaH / dvedhA samantabhadrasya heturekAntasAdhane / nyAyavinizcaya-vivaraNameM vAdirAjane ise 'taduktaM' padake sAtha diyA hai paura siddhi vinizcayaTIkAmeM anantavIyaM prAcAryane, jo ki prakalaMkadevake anyoMke pradhAna vyAkhyAkAra hai aura apane bAdake vyAkhyAkAroM prabhAcandra-bAdirANAdike dvArA atIva pUjyabhAva tayA kRtajJatAke vyaktIkaraNapUrvaka mmUta kiye gaye hai,ima zlokako eka bAra pAMcaveM prastAvameM "yadvakSyatyamiddhaH siddhasenasya" ityAdi kapame uddhRta kiyA hai, phira chaThe prastAvameM ime punaH pUrA diyA hai| aura vahA~para isake padoMkI zyAkhyA bhI kI hai| isame yaha zloka prakalakadevake siddhivinizcaya graMpake 'hetulakSaNasiddhi' nAmaka chaThe prastAvakA hai| pora iniye lakSmIdhara prakanakadevake bAdakA vidvAn mAlUma hotA hai / vaha yastataH Tana vidyAnandakaM bhI bAda hamA hai jinhoMne akalaMkadevakI 'aprazanI ke prativAdI kumArilake manakA apane svArthazlokavAtika prAdi grathoM meM tIna khaNDana kiyA hai kyoki usane ekAlakhaNDana meM "tathA cokta vidyAnandamvAmibhiH" ima bAyare sAtha prAptapInA' kA nimna vAkya uddhRta kiyA hai, jo ki vidyAnandakI unake nanvArtha-lokavAtika aura aSTamahamI prAdi kaI graMthoMke bAdako kRti hai- . sani dharmavizeSe hi tIrthakRtvasamAye / byAjinezvaro mArga na mAnADeva kevalAna / / aisI hAlana meM yaha spaSTa hai ki nAmIdhara mamannabhadmA mAkSAn ziSya nahIM yA-mamantabhadrake mAkSAta ziyoM meM zivakoTi aura zivAyana nAmaka do bhASAyaukA hI nAmollekha milatA hai -vaha vidyAnandakA ukta prakAra umnesa karane ke kAraNa vAstatrameM gamantabhadrame kaI zatAbdI pIche kA vidvAna mAtrama hotA hai aura yaha bAta Age cala kara aura spaSTa ho jAyegI / yahA~para sirpha itanA hI jAna lenA cAhiye ki jaba lakSmIdhara samantabhadrakA mAkSAta ziSya nahI thA. taba usake dvArA pUjyapAdakA nAmollekha honA isa gatake liye koI niyAmaka nahI * dekho, vikrAntakaurava, jinendakalyANAmyudaya, athavA svAmI mamanamaH (itihAsa) pR0 65 prAdi /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA samaya aura na0 ke. vI. pAThaka 316 ho sakatA ki pUjyapAda samantabhadrase pahale hue hai| yadi lakSmIdharake dvArA ullekhita hone mAtrase hI unheM samantabhadrase pahalekA vidvAn mAnA jAyagA no vidyAnandako bhI samantabhadrase pahalekA vidvAn mAnanA hogA, aura yaha spaSTa hI pAThakajIke, itihAsake tayA vidyAnandake usa upalabdha mAhityake viruddha paDegA, jimameM jagaha jagaha para mamantabhadrakA aura unake bahuta pIche honevAle prakamakadevakA nayA donoMke vAkyoMkA bhI ullekha kiyA gayA hai| yahA~ meM itanA mora bhI batAnA denA cAhatA hai ki upalabdha janamAhinyameM pUjyapAda mamantabhadrame bATake vidvAn mAna gaye hai| paTTAvAliyoMko chor3akara zravaNabelagola ke zilAlekhoMmeM bhI emA hI pratipAdita honA hai| milAnekha naM. 40 (4 ) meM mamanna mahake paricaya-gAyaka bAda "na: manda limvakara 'yo devanandI prathamAbhidhAna:' ityAdi padyoM ke dvArA pUjyapAdakA paricaya diyA hai, aura na. 18.5 ke milAnemama mamannamadraka bAda prajyapAdake parinayakA mA prathama patra diyA hai usI tana kA prayoga kiyA hai| ima nara para yAdo mamannabhadra bArakA vidvAna ganita kiyA hai| isake mivAya, buddha pUjyapAdaka dravyAkaraNama mamantabhadraya! nAmAla karane vAlA eka mUva nimna prakAra meM pAyA jAtA hai "catuSyaM mmnnbhdrmy|" 5-5-16% ima mUtrako mojUdagImeM yaha nahIM kahA jAmakatA ki mamantabhadra pUjyapAdake bAda duga hai, aura mI lie pAThakomA ma mUSakI cinnA paMdA huI, jisa. naM una 3. nigayo mAgame para bhArI kaThinAI ( difficulty ) upasthita kara dii| isa kaThinAIma mahAjame hI pAra pAneke lie pAThakajIna ima mUtrakA tathA isI prakArake mare nAmore bavAnA mUtroko bhI-aMpaka karAra dene kI oTA kI vaha vyartha kI kalpanA nayA vIcAtAnIka (sabAya paura kucha pratIta nahI hotii| pApakI ima kalpanAkA ekamAtra prAdhAra sAkaTAyama vyAkaraName, jima mApane jne| vyAkaraNaka bahutase sUtroMko nakala (copy) karanevAlA batalAyA hai, ukta mUtrakA prapayA usI pArAyake dUsare samAna mUtrakA na honA hai| para isame pApakA aisA mAzaya tapA anumAna jAna par3atA hai ki
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza 'cUki jainazAkaTAyanane jaineMdra vyAkaraNake bahutase sUtroMkI naqala ( kaoNpI) kI hai isaliye yaha sUtra yadi jainadra vyAkaraNakA hotA to zAkaTAyana isakI bhI nakala jarUra karatA , parantu yaha anumAga ThIka nahIM hai| kyoMki eka to 'bahata' meM 'sabakA samAveza nahIM kiyA jAsakatA hai| yadi aimA samAveza mAnA jAyagA to pUjyapAdake 'janeMdra meM pANinIya vyAkaraNake bahuname sUtroMkA anusaraNa honema maura sAtha hI pANini-dvArA ullevina zAkaTAyanAdi vidvAnoMkA nAmollekha na honese pANinIya vyAkaraNake una nAmollekhavAle mUtroko bhI prakSita kahanA hogA, jo iSTa nahIM hosktaa| dUsare, jaina gAkaTAyananaM marvathA 'janedrakA anumaraNa kiyA hai, aimA na to pAThakajI dvArA uddhata mUtroMpara aura na dUsare mUtroMparase hI pratIta hotA hai| pratyuta isake. kitane hI aMgoM meM vaha svatantra rahA hai aura kitane hI aMgoM meM usane dUsaroM ke sUtroM, jinameM pAganike matra bhI zAmila hai, anumaggA kiyA hai / vuda pAThakajIne apane prakRna lena meM zAkaTAyanake 'jarAyAGasindamyAci (1.037) mUtraka viSayameM likhA hai ki vaha bilkula pANinike. "jarAyA jaramanyatamyAma' ( 2.101) matrake prAdhAra para racA gayA hai ( is tntircls xised on) / mAtha hI, yaha bhI likhA hai ki jana zAkaTayana ema garama 'kA nAmollamba hone meM hI kucha vidvAnokA yaha vizvAsa karanemeM galatI hai ki 'indra' nAmakA bhI vAstava meM kAI vayyAAraNI hugrA hai + ! mI hAlatama yadi usane janedrake kucha sUtroMko nahI liyA athavA unakA yA unake nAmavAle panakA kAma 'vA' zabdaka prayoga se nikAla liyA aura kucha eMge mUtrAme svaya pUrvAcAryoMke nAmoMkA nirdeza kiyA jinameM pUjyapAdana yA zabdakA prayoga karaka hI saMtoSa dhAraNa kara liyA yA to isameM koI bAdhA nahIM mAnI pora na janendra tathA zAkaTAyanake ve ve (pUrvAcAryAka nAmollekhavAla ) mUtra prakSipta hI Thaharate haiN| unheM prakSita mida karaneke liye vizeSa pramAggoMko upasthita karanekI pAThakajIkA yaha mana bhI kucha ThIka mAsUma nahI hotA; kyoMki kAva. tArasUtra jaise prAcIna granthameM bhI indra ko zabdazAstrakA praNetA likhA "indro'pi mahAmate anekazAstravidagdhabudhi: svazabdazAstrapraNetA" pR0 174
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA samaya aura DA. ke.vI. pAThaka 321 jarUrata hai, jo upasthita nahIM kiye gaye / prstu| jaba ekAntakSaNAnake kA lakSmIdhara samantabhadrake sAkSAt ziSya hI siddha nahI hote pora na unake dvArA ullekhita hone mAtra pUjyapAdAcArya samantabhadrase pahaleke vidvAn Thaharate hai taba yaha para ina sUtroMke viSayameM koI vizeSa vicAra karanekI jarUrata hI nahIM rahatI; kyoMki uktamUtra ( 5.4.168 ) kI prakSitamA prAdhArapara hI samantabhaTako pUjyapAdake bAdakA vidvAn nahIM batalAyA gayA hai balki ekAntakhAnake utta. pravasa ragoMke bhAdhAra para vaimA pratipAdita karake janendraka hama mUtraviSayame prakSisAkI kalpanA kI gaI hai, aura isa kalpanAke kAraNa dUsare nAmollekhavAle mUtroMko bhI prakSisa kahane ke liye bAdhya honA par3A hai| parantu phira bhI janedake "kRvRSimRjAM yazobhadasya" ( 2.1.16 ) hama nAmollekhavAne mUtrako prakSipta nahI batalAyA gyaa| nahIM mAlUma imamA papA kAraNa hai ! baThA hetu bhI mamIcIna mahI hai. yoni. jaba lakSmIpara samantabhadrakA sAkSAya hI nahI thA paura umane kamAglika matakA khaMDana karanevAle vidhAnavAmI nakakA apane gandha meM upela kiyA hai, taba usake dvArA mahAnAyaka kumAni uslekha hone meM yaha natIjA nahIM nikAlA jA sakamA ki mamama mAlika prAra: manamAyika prabhavA mAglime kucha ghoDahI mamama pahane ho| para pahA mAtayAta. ka. prAyaH mAnago samayake mAya mAya mamayaka niko vikA / isamekI ra dAne ~jane mamannabhadrakA dhamaMkIlipA mahako pAra karake unake manAkA sarana banA aura lAmIparako mAgana mAya ... hI pramiva middha kI bhI hai. jinakI mAMgalika kAma prAra: iTa bhI bana tathA mAra nahIM rahanA / yA diyora pApa marIjohaka batalAyA gayA hai. pahale bhI vidhAnako pAtro nayA vivAnanda-sAtha kama umalamita kiyA gayA hai-phora ahe tathA prabhArandrakA prakanakadeva ke pravara (Junior ) samakA. mIna vijJAna TaharAyA gayA hai aura mAsa hI prabaladevo ImAko prArI
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza zatAbdIke uttarArdhakA vidvAna karAra diyA gayA hai, vaha saba bhI prasiddha paura bASita hai| pAtrakesarI vidyAnandakA koI nAmAntara nahIM thA, na ve tathA prabhAcandra prakalaMkadevake ziSya the mora na unake samakAlIna vidvAna, balki pAtrakesarI tattvArtha-zlokavAtikAdike kartA vidyAnandase bhinna eka bude hI prAcArya hae hai tathA prakalaMkadevake bhI bahuta pahale hogaye hai aura prakalaMkadeva IsAkI sAtavIM zatAbdIke prAya: pUrvArdha ke vidvAn hai / ina saba bAtoMke liye 'svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda nagamaka nibandhako dekhanA cAhiye jo isa nibandhasaMgrahameM anyatra prakAzita ho rahA hai|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ marvArthasiddhipara samantabhadrakA prabhAva 'mayAmiti' prAcArya umAmbAni ( gRdhrapicchAcArya ) ke tatvArthasUtrako pramida prAcIna TIkA hai paura devanandI apagnAma pUjyapAda mAcAryakI vAma kRti hai, jinakA mamapa pAma taurapara ImAkI pAnI pora vikramakI chaThI zatAbdI mAnA jAtA hai / digambara mamAjako mAnyatAnumAra pA0 pugyapada svAmI samantamAke bAda hama hai, yaha bAna paTTAniyoMme hI nahIM kintu paneka gilAlekhoMme bhI jAnI jAnI hai / zravaNabengolaka zinAne nA na. 10 (4) meM prAcAryoMke vazAdikakA ullekha karane hA mamanAka ricaya-padyake bAda 'tata:' (tatpazcAt ) zana likhakara yo devanandI prathamAbhidhAnaH' ityAdi padyoMke dvArA pUgyapAdakA parimaya diyA hai. porana - 1.8 (25) ka minAmebameM gamantabhadrake manantara pUjyapAdaka pariNayakA prathamapaya diyA hai umI meM 'vata:' mandakA prayoga kiyA hai, pora ima narahara pUjyapAdako samanaTa bAdakA vidvAna mUcita kiyA hai| hamake mivAya, svayaM pUjyapArane apane janendra' vyAkaraNake nimna sUtra mamantabhadra ke matakA ummekha kiyA hai "catuSTayaM samantabhadasya" --5-4-168 isa mUtrakI maujUdagI meM yaha nahIM kahA jA sakatA ki samantabhadra pUjyapAdake * zrIpAdodAyamarAgyastataH murAdhIzvarapUjyapAdaH / poSpagumAniyAnI bAni mAsvANi tAranAni / /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 janasAhitya aura itihAsapara virAda prakAza bAda hue hai, aura na aneka kAraNoMke vadA / ise prakSita hI batalAyA jAsakatA hai| parantu yaha saba kucha hote hue bhI paura ina ullekhorI masatyatAkA koI kAraNa na batalAte hue bhI, kisI galata dhAraNAke vaza, hAlameM eka naI vicAradhArA upasthita kI gaI hai, jisake janaka hai pramukha ve0 vidvAn zrImAn paM0 sukhalAlajI saMghavI kAzI, aura use gati pradAna karanevAle hai nyAyAcArya paM0 mahenTakumArajI zAstrI kaashii| paM0 sukhalAlajIne jo bAta prakalaMkagranthatrayake 'prAthana meM kahI ume hI apanAkara tathA puSTa banAkara paM0 mahendrakumArajIne nyAyakumudacaMdra dvi0 bhAgakI prastAvanA, prameyakamalamAtaMNDakI prastAvanA aura jainamitAntabhAskara ke 'mokSamArgasya netAram' gopaMka lekha meM prakAzita kI hai| unAce 50 mukhamAnajI, nyAyakumudacandra dvitIya bhAgake 'prakathana' meM, pa. mahendrakumArajImI kRtiera santopa vyakta karate hA mora uma papane maMkSipta lesakA vivAda aura gabaga bhASya' batalAte hue likhate hai-'pa. mahendrakumAra jIne mere mazita lekhakA vizada aura sabala bhASya karake prastuta bhAgako prastAvanA (1025)meM yaha abhrAntarUpase sthara kiyA hai ki svAmI samantabhadra yAda uttaravartI hai| isa taraha pa0 mumba lAlajIko 10 mahendra kumArajIkA pora. pa. mahenmArajIko paM0 mukhalAlajIvI rama vipakSame pArasparika samarthana aura bhinandana prAta hai-donoM hI vidvAn ma vicAramAyAko bahAne meM namana hai ! ! isa naI vicAra dhAgakA lakSya hai mamantabhadrako pUjyapAdake bAdakA zrimAna siddha karanA, aura usake pradhAna do mAgana hai jo gaMzAma nimna prakAra hai (1) vidyAnandavI sAmAdhAmora pramahAke loga yaha 'mayaMthA spaSTa hai ki vidyAnAdanaM 'madhamArgasya nAma gAdi maganatotrakI jyapAna dekho, 'samantabhadrakA samaya aura DA0 ke0I pAThaka nAmakA (baMda) lekha jo (pahale) 16jUna-julAI man 1934 ne 'jaina jagata me pramAgina pA hai. athavA "Samantabhadra's date and Dr. pathakm ais of B.O.R. I. vol xv Pts. 1-11. P. 7.88
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvArthasiddhipara samantabhadrakA prabhAva 325 kata sUcita kiyA hai aura samantabhadrako isI sAtastotrakA 'mImAMsAkAra' likhA hai, prataeva samanAma pUjyapAdake "uttaravartI hI" hai| (2) yadi pUjyapAda mamantabhadrake usaravartI hote to ve samantabhadrakI prasAdhAraNa kRtiyoMkA paura khAmakara 'sasabhaMgI' kA "joki mamantabhadrako janaparamparA ko usa samayakI naI dena rahI," apane 'maryAmiti' mAdi kisI anya meM upayoga kiye binA na rahane / caki pUjyavAdake anyoMmeM 'mamantabhadrakI amAghAragA niyokA kimI saMgama mpa bhI nahI pAyA jAnA, pranaya samananada jyapAdake "unarahI hai| ina donoM mAnoM meM prathama mAdhanako kucha bigada nayA panavina karane hue 5. makumArI janamivAlamArakara ( bhAga ki..) meM prAnA sIkha prakAra kAya kAme vidyAnandako ghAmArgAke 'zrImananyAyavAravAdabhutamanimaratApaporayAnArAmAne ityAdi padya * ko kara yaha vanamA HEET vidyAnanda isake dvArA yaha dina kA rahe hai ki 'mokSamAga ne nagada jama maganamtotrakA mame sakena hai use nandAbamAstrako nA mana banalAne samaya yA usakI pradhAna bhUmikA apane samaya dane ramAimara liga unheM pratyAyAle' padakI yeciyA bagAnA DI ko jAtrAvanAcinamnati' tathA myAdI mana paro bhI unI prAsthAnArambha* Famar ko presa ke liye pravRta honA paDA thA aura koyAnakI mAjalAnajIka uma noTake anurUpa thI jime unhoMne mu sIya bhAga 'prAyana { pR015) meM apane buddhipAgarake bhAga pA thaa| pAna 'protyAnArambhakAne padake prathaMkI sIsamAna mI vA kuSTha cala sakatI thI jaba taka vidyAnandakA koI spaSTa * manasvArtha zAsvAdanunamAmilanirikSa snodbhavasya propAmAgamakAle makasamanabhio pAtrakAra: kasaM yat / tIpopamAna pitarUpaNa svAmimImAmitaM nada vidhAma: basamasyA kathamapi kathitaM satyavAsyAmi // 123 //
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ullekha isa viSayakA na milatA ki ve 'mokSamArgasya netAram' ityAdi maMgalastotra ko kisakA batalA rahe haiN| cunA~ce nyAyAcArya paM0darabArIlAlajI koThiyA aura paM0 rAmaprasAdajI zAstrI Adi kucha vidvAnoMne jaba paM0 mahendrakumArajIkI bhUloM tathA galatiyoMko pakar3ate hue, apane uttara-lekhoMke dvArA vidyAnandake kucha abhrAnta ullekhoMko sAmane rakkhA aura yaha spaSTa karake batalA diyA ki vidyAnandane ukta maMgalastotrako sUtrakAra umAsvAtikRta likhA hai aura unake tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa batalAyA hai, taba usa khIMca-tAnakI gati rukI tathA banda par3I / aura isaliye ukta maMgalastotrako pUjyapAdakRta mAnakara nathA samantabhadrako usIkA mImAMsAkAra batalA kara nizcitarUpameM samantabhadrako pUjyapAdake bAdakA ( uttaravartI ) vidvAn batalAnerUpa kalpanAkI jo imArata khar3I kI gaI thI vaha eka dama dharAzAyI ho gaI hai / aura isIse paM0 mahendrakumArajIko yaha svIkAra karane ke liye bAdhya honA par3A hai ki prA0 vidyAnandane ukta maMgalazlokako sUtrakAra umAstrAti-kRta batalAyAhai, jaisA ki anekAntakI pichalI kiraNa (varSa 5 ki0 8.6)meM mokSamArgasya netAram' zIrSaka unake uttara-lekhase prakaTa hai / isa lekhame unhoMne aba vidyAnandake kathanapara sandeha vyakta kiyA hai aura yaha mUcita kiyA hai ki vidyAnandane apanI aSTasahasrImeM akalaMkakI aSTazatIke 'devAgametyAdimaMgalapurassarastava' vAkyakA mIdhA artha na karake kucha galatI khAI hai aura umIkA yaha pariNAma hai ki ve ukta maMgalazlokako umAsvAtikI kRti batalA rahe hai, anyathA unheM isake liye koI pUrvAcAryaparamparA prApta nahIM thii| unake isa lekhakA uttara nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajIne apane dvitIya lekhame diyA hai. jo anyatra (anekAnta varSa5 ki010-11meM) 'tattvArthamUtrakA maMgalAcaraNA'isa zIrSakake mAtha, prakAzita huA hai / jaba paM0mahendrakumArajI vidyAnandake kathana para sandeha karane lage haiM taba ve yaha bhI asandigdha rUpameM nahIM kaha sakeMge ki samantabhadrane ukta maMgalastotrako lekara hI 'prAptamImAMsA' racI hai, kyoMki usakA patA bhI vidyAnandake prAptaparIkSAdi granthose calatA hai / cunAMce ve aba isapara bhI sandeha karane lage haiM, jaisA ki unake nimna vAkyase prakaTa hai "yaha eka svatantra prazna hai ki svAmI samantabhadrane 'mokSamArgasya netAram' zlokapara prAptamImAMsA banAI hai yA nahI / "
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvArthasiddhipara samantabhadrakA prabhAva 327 aisI sthitimeM paM0 sukhalAlajIke dvArA apane prAkkathanoMmeM prayukta nimna vAkyoM kA kyA mUlya rahegA, ise vijJapAThaka svayaM samajha sakate haiM " 'pUjyapAdake dvArA stuta prAptake samarthana meM hI unhoMne ( samantabhadrane) prAptamImAMsA likhI hai' yaha bAta vidyAnanda ne prAptaparIkSA tathA aSTasahasrImeM sarvathA spaSTa rUpase likhI hai|" -akalaMkagranthatraya, prAkkathana pR0 8 "maiMne akalaMkagranyatrayake hI prAkkathanameM vidyAnandakI AptaparIkSA evaM praSTasahasrIke spaSTa ullekhake AdhArapara yaha ni:zaMka rUpapse batalAyA hai ki svAmI samantabhadra pUjyapAdake zrAnamtotrake mImAMsAkAra hai ataevaM unake uttaravartI hI hai|" __" ThIka usI tarahame samantabhadrana bhI pUjyapAda ke 'mokSamArgasya netAram' vAle maMgalapadyako lekara usake Upara prAptamImAMmA racI hai|" "pUjyapAda kA 'mokSamArgasya netAram' vAlA maprasanna padya unheM ( samantabhadrako ) milA phira to unakI pratibhA aura jaga utthii|" -nyAyakumuda0 dvi0 prAkkathana pR017-16 ina vAkyoMparame mujhe yaha jAnakara bar3A hI pAzcarya hotA hai ki paM0 sukhalAlajI-jame praur3ha vidvAn bhI kacce prAdhAroMgara aise sunizcita vAkyoMkA prayoga karate hue dekhe jAte hai ! mambhavata: imakI tahame koI galata dhAraNA hI kAma karatI huI jAna par3atI hai, anyathA jaba vidyAnandane AsaparIkSA aura praSTasahasrImeM kahI bhI ukta maMgalazlokake pUjyapAdakRta honekI bAta likhI nahI taba ume 'madhaMthA spaSTa rUpame likhI" banalAnA kaise saMgata ho sakatA hai ?" nahIM ho sktaa| aba rahI dUsare sAdhanakI bAta, 10 mahendrakumArajI isa viSayameM paM0 sukhalAlajIke eka yukti-vAkyako uddhRtakarate aura usakA abhinandana karate hue, apane usI jainamiddhAntabhAskara vAle lekhake antameM, likhate haiM "zrImAn paMDita sukhalAlajI sATakA isa viSayame yaha tarka "ki yadi samantabhadra pUrvavartI hote, to samantabhadrakI prAptamImAMsA jaisI anUThI kRtikA ullekha apanI sarvArthasiddhi prAdi kRtiyoMmeM kie binA na rahate" hRdayako lagatA hai|"
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza isameM paM0 sukhalAlajIke jisa yukti-vAkyakA Dabala inavarTeDa kAmAjake bhItara ullekha hai use paM0 mahendrakumArajIne akalaMkaannatraya aura nyAyakumudacandra dvi0 bhAgake prAkkathanoMmeM dekhanekI preraNA kI hai, tadanusAra donoM prAvakathanoMko ekase adhika bAra dekhA gayA, parantu kheda hai ki unameM kahIM bhI ukta vAkya upalabdha nahIM huA ! nyAyakumudacandrakI prastAvanAmeM yaha vAkya kucha dUsare hI zabdaparivartanoMke mAtha diyA haprA hai* aura vahAM kisI 'prAkkathana' ko dekhanekI preraNA bhI nahIM kI gaI / anchA hotA yadi 'bhAskara' vAle lekhameM bhI kimI prAkkathanako dekhaneko preraNA na kI jAtI athavA paM0 sukhalAlajIke tarkako unhIke gabdoMmeM rakgvA jAtA aura yA Dabala inavarTeDa kAmAjake bhItara na diyA jaataa| prastu; isa viSayama paM0 mumbalAlajIne jo narka apane donoM prAkkathanome upasthita kiyA hai usake pradhAna praMzako Upara mAdhana naM0 2 meM saMkalita kiyA gayA hai. aura umameM paDitajIke vAma zabdoko inavarTeDa kAmAjake bhItara de diyA hai / inage paMDitajIke tarkakI spiriTa athavA rUparekhAko bhale prakAra mamabhA jA sakatA hai| paDitajIne apane pahale prAkkayaname upasthita narkamA vAvana mA prAvaka yaname yaha svayaM svIkAra kiyA hai ki- 'merI baha (samabhagIvAdI ) danIla vidyAnandake spaSTa ullembake prAdhArapara kiye gaye nigaM yI poSaka hai| saura meM maiMne vahA~ svatantra pramANake rUpame pega nahIM kiyA hai: pAka nokako 'pUjyapAdakara batalAnevAlA jaba vidyAnandakA koI spaSTa lava hai ho nahIM aura unakI kalpanAke prAdhArapara jo nirNaya kiyA gayA kAmaha bina gayA hai nava pApakake pameM upasthita kI gaI dalIla bhI vyathaM par3a jAtI hai; kyoMki jaba vaha dIvAra hI nahIM rahI jise lepa lagAkara gae kiyA jAya natra lepa vyathaM ThaharanA hai-umakA kucha prartha nahIM rahatA / aura iliye paMDitajIko vaha dalIla vicArake yogya nahIM rhtii| * yathA- "yadi mamannabhadra pUjyapAdake prAkkAlIna hote to ve apane ima yuga-pradhAna prAcAryakI prAsamImAMsA jaimI anUThI kRtikA ullekha kiye binA nahIM rhte|"
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvArthasiddhipara samantabhadrakA prabhAva 326 / yadyapi, paM0 maheMdrakumArajIke zabdoM meM, "aise nakArAtmaka pramANoMme kisI prAcArya ke samayakA svatantrabhAvame sAdhana-bAdhana nahIM hotA" phira bhI vicArakI eka koTi upasthita hojAtI hai / mambhava hai kalako paM0 mukhalAlajI apanI dalIlako svatantra pramANake rUpa meM bhI upasthita karane lageM, jisakA upakrama unhoMne "mamantabhadrakI janaparamparAko uma samayakI naI dena" jaise zabdoMko bAdame joDakara kiyA hai aura sAtha hI samannabhadrakI asAdhAraNa kRtiyoMkA kimI prAme mparza bhI na karane' nakakI bAta bhI ye limba gaye haiM ataH umAra-----dvitIya mAdhanAra- vicAra kara lenA hI prAvasyaka jAna par3atA hai| mora ubhIka mo. :meyAge prAnta kiyA jAtA hai| mabage pahale mai yaha batalA denA cAhatA hU~ ki yA kisI prAcArya ke liye yaha prAvazyaka nahIM hai ki vaha apane pUrvavartI prAcAryoka mabhI vipayoMko apane granthameM ullembita prathavA carcita kare-mA karanA na karanA graMyakArako rucivizeSapara avalambita hai / cunatri se bahanase pramAgA upasthita kiye jAsakate hai jinameM pichale prAcAryone pUrvavartI prAcAryoMkI tinI hI vAtoMko apane granthoM me chamA naka bhI nahIM; usane para bhI pUjyapAdake maba graMtha upalabdha nahIM hai| unake 'mAramaM nAma ke eka mbAma grantha kA dhavalA' meM nayaviSayaka unlekha milatA hai| pora mAme vaha unakA mahanvakA mvatantra anya jAna par3atA hai| bahuta sambhava hai ki meM unhoMne mamabhaMgI' ko bhI vigadana kI ho| usa anyakI anupalabdhi kI hAlasameM pada nahI kahA jA makA ki pUjyapAdane 'matabhaMgI' kA koI vivAda dhina na kiyA athavA ume chapA taka nahIM / isake mivAya. gaptamA ekamAtra mamantabhadrakI IjAda athavA unhIke dvArA prAvi kRta nahIM hai, balki usakA vidhAna pahanege calA pAtA hai aura vaha zrIkundakandAcArya ke pranyo meM bhI rUpame pAyA jAtA hai; jamA ki nimna do gAthAoMme prakaTa hai 23 dembo, nyAyakumudacandra vibhAgakA 'prAkkathana pR018 / + 'nagA mAsaMgrahe yuktaM pUjyapAda:-anantaparyAya:tmakasya vastuno'nyatamAyAdhigame kartavye jAtyahatvapekSo niravayaprayogo naya' iti "
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza asthi tti ya Nasthi tti ya havadi avattavyamidi puNo davvaM / pajjAyeNa du keNa vi tadubhayamAdiTThamaeNaM vA / / 2-23 -pravacanasAra siya asthi Nasthi uhayaM avvattavvaM puNo ya tattidarya / davvaM khu sattabhaMgaM AdesavaseNa saMbhavadi / / 14 / / -paMcAstikAya prAcArya kundakunda pUjyapAdase bahuta pahale ho gaye haiN| pUjyapAdane unake mokSaprAbhUtAdi granthoMkA apane samAdhitaMtrameM bahuta kucha anumaraNa kiyA hai-kitanI hI gAthAnoMko to anuvAditarUpameM jyoM-kA-tyoM rakha diyA hai aura kitanI hI gAthAoM ko apanI sarvArthasiddhi meM 'uktaM ca' prAdi rUpase uddhRta kiyA hai, jisakA eka namUnA 5veM adhyAyake 16veM sUtrakI TIkAmeM uddhana paMcAstikAyakI nimna gAthA hai aNNoNNaM pavisaMtA ditA zrIgAsamaNNamaeNamsa / melaMtA vi ya NiccaM sagaM samAvaM Na vijahaMti / / 7 / / aisI hAlatameM pUjyapAdake dvArA 'saptabhaMgI' kA spaSTa zabdoMmeM ullekha na honepara bhI jaise yaha nahIM kahA jA sakatA ki prA0 kundakunda pUjyapAdake bAda hue haiM vaise yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki samantabhadrAcArya pUjyapAdake bAda hue haiuttaravartI hai / aura na yahI kahA jA sakatA hai ki 'satabhaMgI' ekamAtra samantabhadrakI kRti hai-unhIMkI jainaparamparAko 'naI dena' hai / aisA kahanepara prAcArya kundakundako samantabhadrake bhI vAdakA vidvAn kahanA hogA, aura yaha kisI taraha, bhI siddha nahIM kiyA jA sakatA-makarAke tAmrapatra aura aneka zilAlekha tathA anyoMke ullekha isameM prabala bAdhaka hai| ata: paM0 sukhalAlajIko 'satamaMgI vAlI dalIla ThIka nahIM hai-usase unake abhimatakI siTi nahIM ho sktii| aba meM yaha batalA denA cAhatA hU~ ki pa. mukhalAlajIne apane sAdhana. ( dalIla ) ke aMgarUpa meM jo yaha pratipAdana kiyA hai ki 'pUjyapAdane mamantabhadra kI asAdhAraNa kRtiyoM kA kisI aMzameM sparza bhI nahIM kiyA' vaha pabhrAnta na hokara +dekho, vIrasevAmandirame prakAzita 'samAdhitaMtra' kI prastAvanA
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha siddhipara samantabhadrakA prabhAva vastusthitike viruddha hai; kyoMki samantabhadrakI upalabdha pA~ca asAdhAraNa kRtiyoMmeMse bhAptamImAMsA. yuktyanuzAsana, svayaMbhUstotra aura ratnakaraNDazrAvakAcAra nAmakI cAra kRtiyoMkA spaSTa prabhAva pUjyapAdakI 'sarvArthasiddhi' para pAyA jAtA hai; jaisA ki antaHparIkSaNake dvArA sthira kI gaI nIcekI kucha tulanA parase prakaTa hai| isa tulanAmeM rakkhe hue vAkyoMparase vijJapAThaka sahajahImeM yaha jAna sakeMge ki / mA0 pUjyapAdane svAmI samantabhadrake pratipAdita arthako kahIM zabdAnusaraNake kahIM padAnusaraNake, kahIM vAkyAnusaraNake, kahIM udAharaNake, kahIM paryAyazabdaprayogake, kahI 'mAdi' jaiga saMgrAhakapada-prayogake aura kahIM vyAkhyAna-vivecanAdike rUpameM pUrNataH athavA aMzataH apanAyA hai-grahaNa kiyA hai / tulanAmeM svAmI samantabhadrake vAkyoMko Upara aura thopUjyapAdake vAkyoMko nIce bhinna TAipoMmeM rakha diyA gayA hai, aura mAthame yathAvazyaka apanI kucha vyAkhyA bhI de dI gaI hai, jisame mAdhAragaNa pAThaka bhI hama viSayako ThIka taurapara avagata kara sakeMH-- (1) "nityaM ttprtybhijnyaanaannaaksmaattdvicchidaa| kSaNika kAlabhedAtta buddhathasaMcaradopataH // " ___ --prAptamImAMsA, kA0 56 "nityaM tadevedamiti pranItena nityamanyatpratipattisiddheH / " -svayambhUsnotra, kA0 43 "tadavedamiti smaraNaM pratyabhijJAnam / tadakammAna bhavatIti yo'sya haMtuH sa sadbhAvaH |ynaatmnaa prArahATa yastu tenaivAtmanA punarapi bhAvAttadavedamiti pratyabhijJAyata... 'natastadbhAvenA'vyayaM nityamiti nizcIyate / tattu kcidveditvym| --sarvArthasiddhi, ma0 5 mU 31 yahA~ pUjyapAdanaM samantabhadrake 'tadevedamiti' ima pratyabhijJAnalazagako jyoMkA nyo apanAkara isakI vyAkhyA kI hai. 'nAkasmAta' zabdoMko 'akasmAnna bhavati' rupame rakkhA hai, 'tadavicchidA' ke liye sUtrAnusAra tadbhAvenA'vyayaM' zabdoMkA prayoga kiyA hai aura 'pratyabhijJAna' zabdako jyoMkA tyoM rahane diyA hai / sAtha hI 'na nityamanyatpratipattiside:' 'kSaNika kAlabhedAta' ina vAkyoMke bhAvako 'tattu kathaMcidveditavyaM' ina zabdoMke dvArA saMgRhIta aura sUcita kiyA hai|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza (2) "nityatvaikAntapakSe'pi vikriyA nopapadyate / " -prAptamImAMsA, kA0 37 "bhAvapu nityepu vikArahAnerna kArakavyApta kAryayuktiH / na bandhabhogau na ca tadvimokSaH............ -yuktyanuzAsana, kA0 8 "na marvathA nityamudretyapaini na ca kriyAkArakamatra yuktm|" -svayambhUstotra 24 "sarvathA nityatve anyathAbhAvAbhAvAt saMsAratannivRttikAraNaprakriyAvirodhaH syAt / " --parvArthamiddhi, pa0 5 mU0 31 yahA~ pUjyapAdane 'nityatvaikAnapakSa' padake liye mamantabhadrake hI abhimatAnumAra 'manthA nityatve' isa mamAnArthaka padakA prayoga kiyA hai, 'vikiyA nopapadyate' aura 'vikArahAneH' ke aAzayako 'anyathAbhAvAbhAvAt' 5dake dvArA vyakta kiyA hai aura zeSakA mamAveza 'samAra-nivRttikAragaprakriyAvirodhaH syAt' ina gandoMmeM kiyA hai| (3) "vivakSito mukhya inIpyate'nyo guNo'vivakSo na niraatmkte| svayambhUstotra 53 "vivakSA cA'vivakSA ca vizeSye'nanna dhrminni| mano vizeSaNamyA'tra nA'manamnamnadarthibhiH / / " -prAptamImAmA, kA0 35 "anekAntAtmakamya vastunaH prayojanavAdyasya kamyadhiddharmamya vivakSayA prApitaM prAdhAnyamapitamupanItamiti yAvata / naviparItamanapinamA prayojanAbhAvAt / mato'pyavivakSA bhavatItyupamajanobhutamanapita mucyate / -sarvArthasiddhi, pra05 mU. 32 yahA~ 'apita' aura 'pranapita' zabdoMkI vyAkhyA karate hue samantabhadrakI 'musya' aura 'guNa (gauraNa)' zabdoMkI vyAkhyAko arthataH apanAyA gayA hai| mukhya ke liye prAdhAnya, 'guNa' ke liye 'upasarjanIbhUta' 'vivabhina' ke liye 'vivakSayA prApita' aura 'anyo guNaH' ke liye 'tadviparItamanapinam' jaise zabdoMkA prayoga
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA prabhAva 333 kiyA gayA hai| sAtha hI, 'anekAntAtmakasya vastuna: prayojanavAdyasya kasyacidharmasya ye zabda 'vivakSita' ke spaSTIkaraNako liye hue hai-pAsamImAMsAkI ukta kArikAmeM jisa anantarmivizeSyakA ullekha hai aura yuktyanuzAsanakI 46 vI kArikAmeM jise 'tattvaM tvanekAntamazeSarUpam' zabdoMse ullekhita kiyA hai usIko pUjyapAdane 'anekAntAtmakavastu'ke rUpameM yahA~ grahaNa kiyA hai| aura unakA 'dharmamdha' pada bhI samantabhadrake 'vizeSaNasya' padakA sthAnApanna hai| isake sivAya, dUsarI mahatvakI bAta yaha hai ki prAtamImAMsAkI ukta kArikAmeM jo yaha niyama diyA gayA hai ki vivakSA aura avivakSA donoM hI sat vizeSaNakI hotI hai--prasatkI nahIM-paura jisako svayambhUstotrake 'mavivakSo na nigatmaka:' zabdoMka dvArA bhI mUcita kiyA gayA hai, usIko pUjyapAdane 'sato'pyavikSA bhavatIti' ina zabdoMmeM saMgrahIta kiyA hai| isa taraha apita aura anarpitako vyAkhyAme samantabhadra kA pUrA anusaraNa kiyA gayA hai / (5) "na dravyaparyAyapRthaMbyavasthA, dvayAtmyamekApaNayA viruddham / dharmI ca dharmazca pitha svadhemI na sarvathA te'bhimatau viruddhau|" -yuktyanuzAsana, kA0 47 . *na sAmAnyA manAni na vyani vyktmnvyaan| vyatyadeti vizaMpAna mahakatrodayAdi san // " -prAptamAmAsA, kA0 57 "nana idameva viradaM tadeva ninyaM nadevAnityamiti / yadi nityaM vyayodayAmAvAdanityanAcyAghAnaH / avAniyatvameva sthityabhAvAnityatAvyAghAta iti / netadviruddham / kata: : (ulAnikA.... 'apitAnapitamiddhernAmni virodhaH / tadyathA-~ekamya darada nammApanA. putrI. bhrAnA, bhAginaya ityevamAdayaH sambandhA janakatva-janyatvAdAnamittA naniranayante aparagAbhadAn / punapakSeyA pinA, pitrapakSamA patra limaadiH| tathA drA pani sAmAnyapagayA nityaM. vizeSAparAyA jAnatyAnAnana nigadhaH / --manAyaki 50 yahA~ pUjyapAdane eka hI vastume utpAda vyayAdikI dRSTi se nitya-mAnatyaka -virodhakI gaMkA uThAkara usakA jo parihAra kiyA hai vaha saba yuktyanuzAsana
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza paura mAsamImAMsAkI ukta donoM kArikAmoMke prAzayako lie hue hai-use hI pitA-putrAdike sambandhoM-dvArA udAhRta kiyA gayA hai| bAtamImAMsAko ukta kArikAke pUrvArdha tathA tRtIya caraNameM kahI gaI nityatA-anityatA-viSayaka bAtako 'dravyamapi sAmAnyAparaNayA nityaM, vizeSArpaNayA'nityamiti' ina zabdoM meM phalitArtha rUpase rakkhA gayA hai / aura yuktyanuzAsanakI ukta kArikAmeM 'ekArpaNAse'-eka hI apekSAse--virodha batalAkara jo yaha sujhAyA thA ki arpaNAbhedase virodha nahIM pAtA use 'na virudhyante arpaNAbhedAt' jaise zabdoMdvArA pradarzita kiyA gayA hai| (5) "dravyaparyAyayoraikyaM tayoravyatirekataH / pariNAmavizeSAzca zaktimacchaktibhAvataH / / sNjhaa-sNkhyaa-vishessaacsvlkssnnvishesstH| prayojanAdibhedAca tannAnAtvaM na sarvathA // " -mAptamImAMsA, kA071, 32 "yadyapi kathaMcid vyadepazAdibhedahetutvApekSayA dravyAdanye (guNAH) tathApi tadvyanirakAttatpariNAmAca nAnyaM / " - marvArthasiddhi pra0 5 mU042 yahAM dravya aura guNoM (paryAyo) kA anyatva tathA ananyatva ba.lAte hue, prA0 pUjyapAdane svAmI samantabhadrakI ukta dono hI kArikAmoMke mAzayako apanAyA hai pora aisA karate hue unake vAkyameM kitanA hI zabda-sAmya bhI mAgayA hai; jaisA ki 'tadavyatirekAta' aura 'pariNAmAca' padoMke prayogame prakaTa hai| isake tivAya, 'kathaMcina' zabda 'na sarvathA' kA, 'dravyAdanya' pada 'nAnAtva' kA 'nAnya' zabda 'aikya' kA, 'vyapadeza' zabda 'sajJA' kA vAcaka hai tathA 'bhedahetvapekSayA' pad 'bhedAt' 'vizeSAt' padoMkA samAnArthaka hai aura 'pAdi' zabda saMjJAse bhinna zepa saMkhyA-lakSaNa-prayojanAdi bhedokA magrAhaka hai| isa taraha zabda aura artha donoMkA sAmya pAyA jAtA hai / (6) "upekSA phalamAdyasya zeSasyAdAnahAnadhIH / parvAvA'jJAnanAzo vA saryasyAsya svagocare ||"-paatmii0102 "jasvabhAvasyAtmanaH karmamalImasasya karaNAlambanAdarthanizcaye prIti
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvArthasizipara samantabhadrakA prabhAva 335 rupajAyate, sA phalamityucyate / upekSA ajJAnanAzo vA phalam / rAgadveSayorapraNidhAnamupekSA andhakArakalpAjJAnanAzo vA phalamityucyate / " --marvArthasiddhi pra01 mU010 yahA~ indriyoMke mAlambanase arthake nizcayameM jo prIti utpanna hotI hai use pramANazAnakA phala batalAkara 'upekSA prajJAnanAzo vA phalam' yaha vAkya diyA hai, jo spaSTatayA prAptamImAMsAkI ukta kArikAkA eka avataraNa jAna par3atA hai aura isake :rA pramANaphala-viSayameM dUsare prAcAryake matako uddhRta kiyA gayA hai / kArikAmeM par3A humA 'pUrvA' pada bhI usI 'upekSA' phalake liye prayukta humA hai jisase kArikAkA prArambha hai / (7) "nayastaveSTA guNamukhyakalpataH // 6 // " -svayambhUstotra "nirapekSA nayAmibhyAH sApekSA vantu te'rthakRta / " --prAptamImAmA, kA0 108 "mitho'napekSAHpuruSArthahetunIzA na cAMzI pRthagAmti tebhyaH / parasparakSAH puruSArthahetuNA nayAstadvadasikriyAyAma / / --yuktyanuzAsana, kA0 56 "ta eta ( nayA ) guNa-pradhAnatayA parasparataMtrAH samyagdarzanahatayaH puruSArthakriyAsAdhanasAmathyAt tantvAdaya iva yathopAyaM vinivezyamAnAH paTAdimaMjJAH svataMtrAzcAmamarthAH / nirapekSeSu tantvAdiSu paTAdikArya nAstIti // " __--sarvArthasidi, ma0 1 10 33 svAmI mamantabhadrane apane ukta vAkyoMmeM nayoMke mukhya bhora guraNa (gauNa) aime do bheda batalAye hai, nirakSepa nayoMko mithyA tathA sApekSa nayoMko bastu = vAstavika (mamyaka) pratipAdita kiyA hai pora sApekSa nayoMkA 'arthakRt likha kara phalataH nirapekSa nayoMko 'nAthaMkRta athavA kAryAzakta (masabhartha) mUcita kiyA hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki jisa prakAra paraspara anapekSa aMza puruSArtha ke hetu nahIM, kintu paraspara sApekSa maMza puruSArthake hetu dekha-jAve hai pora aMgoMse aMzI pRthak (bhinna prathavA svatantra ) nahIM hotaa| usI prakAra nayoMko jAnanA caahie| ina saba bAtoMko sAmane rakhakara hI pUjyapAdane
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza apanI sarvArthasiddhi ke ukta vAkyako sRSTi kI jAna par3atI hai / isa vAkyameM maMzaaMzIkI bAtako tantvAdipaTAdise udAhRta karake rakkhA hai / isake 'guNapradhAnatayA', 'parasparataMtrAH', 'puruSArtha-kriyAsAdhanasAmarthyAt' aura 'svataMtrAH' pada kramazaH 'guNamukhyakalpataH' 'parasparekSA:-sApekSA 'puruSArtha-hetuH', 'nirapekSAH' panapekSAH' padoMke samAnArthaka hai / aura 'asamarthAH' tathA 'kArya nAsti' ye pada 'marthakRta' ke viparIta 'nAthaMkRt ke mAzayako liye hue hai| (5) "bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmo bhAvAntaraM bhAvavadarhataste / pramIyate ca vyapadizyate ca vastuvyavasthAGgamameyamanyat // " -yuktyanuzAsana, kA0 56 "prabhAvasya bhAvAntaratvAdetvaGgatvAdibhirabhAvasya vasnudharmatvamiddhezca / " --sarvArSasiddhi, pa0 6 0 27 isa vAkyameM pUjyapAdane, prabhAvake vastudharmasvakI siddhi batalAte hue, samantabhadrake yuktyanuzAsana-gata ukta vAkyakA zamdAnuparagaNake sAtha kitanA adhika anukaraNa kiyA hai, yaha bAta donoM vAkyoMko par3hate hI spaSTa hojAtI haiM / inameM 'hatvaGga' aura 'vastuvyavasthA ga' zabda samAnArthaka hai| (E) "dhanadhAnyAdi-pranthaM parimAya nato'dhikepu nispRhanA / parimita. parigrahaH myAdicchAparimANanAmA'pi |"-rlk ra Da zrA0 61 "dhana-dhAnya kSetrAdInAmicchAvazAna kRtparicchedI gRhani pNcmaannuvrtm| -marvArtha miti, pra. 020 yahA~ icchAvagAt RtaparicchedaH' ye dAda parimAya natodhika nispRhatA' prAzayako liye hae hai| (10) "tiryakaklazavaNijyAhisArambhamalambhanAdInAm / ___kathAprasaGgaprasavaH matavyaH pApapazaH / / " ..ratnakA 26 "tiryakAlazavANijyaprANavadhakArambha kAdiSu pApasaMyukta vacanaM paapiipdeshH|" -~sarvArthami0pra07 mU05 21 veM mUtra ( 'digdezAnadaNDa ' ) kI dhyAA anarthadaNDa to samAtabhadra-pratipAdita pAMcoM bhedoMko apanAte hue unake jo lakSaNa diye hai uname zabda
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvArthasiddhipara samantamadrakA prabhAva paura marSakA kitanA adhika sAmya hai yaha isa tulanA tathA prAgekI do tulanAmA~se prakaTa hai| yahAM 'prANipadha' hiMsAkA samAnArthaka hai aura 'pAdi' meM 'pralambhana' bhI garmita hai| (11) "vadha-bandhacchedAdeveMpAvAgAva prklbaare| prANyAnamapadhyAnaM zAsati jinazAsane vishdaaH|" -ralakaraNDa078 "pareSAM jayaparAjayavadhabandhanAnachedaparasvaharaNAdi kathaM syAditi manasA cintanamapadhyAnam" -sarvArthasi0 007 sU0 21 ___ yahAM 'kathaM syAditi manasA cintanam' yaha 'pAdhyAnam' padako vyAkhyA hai 'pareSAM jaya parAjaya' tathA 'parasvaharaNa yaha 'mAdi' zabda-dvArA gRhIta prayaMkA kucha prakaTIkaraNa hai aura 'parasvaharaNAdi' meM 'parakalatrAdi' kA apaharaNa bhI zAmila hai| (12) "kSitisaliladahanapavanArambha viphalaM vanaspaticchedam / saraNaM sAraNamapi ca pramAda cayoM prabhASantaM // " -ratnakaraNDa0 80 "prayojanamannaraNa vRkSAdichedana-bhUmikuTTana-salilasecanAghavadyakArya pramAdAcaritam / " -sarvArthasi0 pra07 sUtra 21 yahA~ 'prayojanamantareNa' yaha pada 'viphalaM' padakA samAnArthaka hai, 'vRkSAdi' pada banaspati' ke prAzayako liye hue hai, 'kuTTana mecana' meM 'bhArambha' ke prAzayakA eka deza prakaTIkaraNa hai aura 'bhAdi prakyakArya' meM 'dahana-pavanAramma' tayA 'saraNa mAraNa' kA prAzaya saMgRhIta hai| (13) 'sahatipariharaNArtha caudraM pizitaM pramAdaparihataye / marcaca varjanIyaM jinacaraNo shrnnmupyaatH||"-rtnkrnndd 84 "madhu mAMsaM madyaM ca sadA parihartavyaM prasaghAtAnivRttacetasA / " -sarvArSati0 ma07 sU0 11 yahA~ 'sAtAnivRttacetasA' ye zabda 'sahatipariharaNArtha' padake spaSTa mAzayako liye hue hai paura madhu, mAMsa, parihartavyaM yaM pada kramazaH kSaudra, pizitaM, varSanIvaM paDoke paryAvapada hai|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza (14) alpaphala bahuvighAtAnmUlakamANi zRMgaverANi / navanIta-nimbakusumaM kaitakamityevamavaheyam / / -ratnakaraNDa085 "ketakyarjunapuSpAni zrRMgavera mUla kArdAni bahujantuyonisthAnAnyanantakAyavyapadezArhANi parihartavyAni bahudhAtAlpaphalatvAt / " yahA~ 'bahutaghAnAlpaphalatvAt' pada 'alpaphalabahuvighAtAt' padakA zabdAnusaraNake sAtha samAnArthaka hai 'parihartavyAni' pada 'heyaM' ke prAzayakA lie hue hai aura 'bahajantuyonisthAnAni' jaise do pada spaSTIkaraNake rUpameM hai| (15) "yada niSTaM tadbrayecAnupasevyametadapi jahyAta / abhisandhikRtA viratirviSayAyogyAvrataM bhavati // " -ratnakaraNDa 86 "yAnavAhanAbharaNAdiSvetAvadeveSTamato'nyadaniSTamityaniSTAnnivatana kartavyaM kAla niyamena yAvajjIva vA yathAzakti / " "tamabhimandhikRto viymH|" -sarvArthasi0 pra07 sU0 21, 1 yahAM yAnavAhana' prAdi padoMke dvArA 'aniSTa' kI vyAkhyA kI gaI hai, gaMpa bhogopabhogaparimANavratameM aniSTa ke nivartanakA kathana samantabhadrakA anumaragA hai| sAthameM 'kAlaniyamena' aura 'yAvarajIvaM jame pada mamantabhadrake 'niyama' pora 'yama' ke prAzayako lie hue hai, jinakA lakSaNa ratnakaraNDa 0 zrA0 ke agale padya (87) meM hI diyA huA hai / bhaugopabhogaparimANavatake pramagAnusAra samanabhadrane ukta padyake uttarArdha meM yaha nirdeza kiyA thA ki ayogya viSayase hI nahI kintu yogya viSayase bhI jo 'pabhisandhikRtA virati' hotI hai vaha vata kahalAtI hai| pUjyapAdane isa nirdezane prasaMgopAta 'viSayAyogyAt' padoM ko nikAla kara use pratake sAdhAraNa lakSAke rUpameM grahaNa kiyA hai, aura isIse usa lakSaNako prakRta adhyAya (naM01) ke prathama sUtrakI vyAkhyAne diyA hai| (16) "zrAhAropayorapyupakaraNAyAsayozca dAnena / paizyAvRtyaM avate caturAtmasyena caturakhAH ||'--rtnkrdd0 117 "sa (atithirmavibhAgaH) caturvidhaH- bhikSopakaraNopadhapratizrayabhedAt / " -sarvArSasika pra07 sU0 21
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvArthasiddhipara samantabhadrakA prabhAva 336 yahA~ pajpAdane samantabhadra-pratipAdita dAnake cAroM bhedoMko apanAyA hai| unake 'bhikSA' aura 'pratizraya' zabda kramaza: 'pAhAra' aura 'prAvAsa ke liye isa prakAra ye tulanAke kucha namUne hai jo zrIpUjyapAdakI 'sarvArthasiddhi' para svAmI samantabhadrake prabhAvako unake sAhitya evaM vicAroMkI chApako spaSTatayA batalA rahe hai aura dvitIya sAdhanako dUSita ThaharA rahe haiN| aisI hAlatameM mitravara paM0 sukhalAla jIkA yaha kathana ki 'pUjyapAdane samantabhadrakI asAdhAraNa kRtiyoMkA kimI aMgameM sparza bhI nahIM kiyA bar3A hI pAzcaryajanaka jAna par3atA hai aura kisI taraha bhI magana mAlUma nahIM honA / prAzA hai paM0 sukhalAlajI ukta tulanAkI roganImeM isa viSayapara phira vicAra karanekI kRpA kreNge|
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakI stutividyA grantha-nAma___ isa granyakA mUlanAma 'stutiviNA' hai; jaisA ki mAdima maMgalapameM prayukta hue 'stutividyAM prasAdhaye' isa pratizAvAkyase jAnA jAtA hai| granthakA 'gatvaikastutameva' nAmaka jo mantima paca kavi aura kAvyake nAmako lie hue eka cakravRttarUpameM citrakAvya hai usakI chaha bhAroM aura nava valayoMbAnI citraracanAparase prandhakA nAma 'jinastutizata nikalatA hai, jaisA ki TIkAkAgne vyakta kiyA hai aura isalie prapakA dUsarA nAma 'jinamtutizataM' hai jo granthakAra. ko iSTa rahA mAlUma hotA hai / yaha nAma jinastutiyoMke rUpameM stutivicAre pacoMkI pradhAna saMkhyAko sAthameM liye hue hai aura isaliye ise stutisamyAparaka nAma samajhanA cAhiye / jo prabanAma saMkhyAparaka hote hai unameM 'zata' kI saMkhyAke liye aisA niyama nahIM hai ki saMpakI pathasaMsthA pUrI so hI ho vaha do cAra dasa bIsa praSika bhI ho sakatI hai, jaise samAvizatakakI payasaMkhyA 105 mora bhUdhara-bainazatakI 107 hai / aura bhI bahatase zata-saMkhyAparaka pranyanAmokA aisA hI hAla hai / bhAratameM bahuta prAcInakAlase mukhapInoMke viSaya meM aisA dastUra rahA hai ki ve so kI saMkhyA athavA karake sarIdI jAnepara kucha adhika saMkhyAmeM hI mimatI hai jaise mAma kahIM 112 cIra kahIM 120 kI saMkhyAmeM milate hai ityAdi / zataka anyoMmeM bhI andhakAroMkI prAya: aisI hI nIti rahI hai unhoMne 'zata' kahakara bhI satase prAyaH ca praSika para hI apane pAThakoMko pradAna kiye hai| isa dRSTi se prastuta sandharma 116 para hote hue bhI usakA 'binastutizata
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrako stutividyA 341 yaha nAma sArthaka jAna par3atA hai / 'zata' aura 'zataka' donoM ekArthaka hai prataH 'jinastutizata' ko jinastutizataka' bhI kahA jAtA hai / 'jinastutizataka' kA bAdako saMkSitalpa 'jinazataka' hogayA hai aura yaha graMthakA tIsarA nAma hai, jise TIkAkArane 'jinazatakanAmeti' isa vAkyake dvArA prArambhameM hI vyakta kiyA hai| sAtha hI, 'stutividyA' nAmakA bhI ullekha kiyA hai / yaha grantha alaGkAroMkI pradhAnatAko liye hue hai aura isaliye aneka granthapratiyoMmeM ise 'jinazatAlaGkAra' athavA 'jinamatakAlaMkAra' jaise nAmase bhI ullekhita kiyA gayA hai,aura imaliye yaha anyakA cauthA nAma athavA granyanAmakA cauthA saMskaraNa hai| grantha-paricaya samantabhadra--bhAratIkA aMgarUpa yaha anya jina-stuti-viSayaka hai / isameM vRSabhAdi caviMzatijinoMkI-caubIsa jaina tIrthaMkaroMkI-alaMkRta bhASAmeM bar3I hI kalAtmaka stuti kI gaI hai| kahIM zlokake eka caraNako ulaTakara rakha denese dUsarA caraNa cha, pUrvAdhako ulaTakara rakha denese uttarArSa aura samUce zlokako ulaTakara rakha denese dUsarA zloka 1 bana gayA hai| kahIM-kahIM caraNake pUrvAdha. uttarAdhameM bhI aisA hI krama rakhA gayA + hai aura kahIM-kahIM eka caraNameM kramaza: jo prakSara hai ve hI dUsare caraNa meM hai, pUrvAdhameM jo akSara hai ve hI uttarArdhameM hai aura pUrvavartI ilokameM jo akSara hai ve hI uttaravartI zlokameM hai, parantu prartha una sabakA eka-dUsarese prAya: bhinna hai aura vaha akSaroMko saTA kara tathA alagase rakhakara bhinna-bhinna zabdoM tathA padoMkI kalpanA-dvArA saMgaThita kiyA gayA hai| loka naM0 102 kA uttarArdha hai-'zrImate vartamAnAya namo nmitvidvisse| agale do zlokoMkA bhI yahI uttarAdhaM isI prakSara-kamako liye hae hai; parantu vahA~ pakSaroMke vinyAsabheda mora padAdikakI judI kalpanAposa parSa prAyaH badala gayA hai| loka 10,83,88, 65 loka 57, 66,981 loka 86, 87 + zloka 85, 63, 64 / delo, zloka 5, 15, 25, 52, 11-12, 16-17, 67-38, 46-47, 76-77, 93-94, 186-107 /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kitane hI zlokagranthameM aise haiM jinameM pUrvArdhake viSamasaMkhyAakSaroMko uttarArdhake samasaMkhyAGka bhakSaroMke sAtha kramazaH milAkara par3hanese pUrvArSa aura uttarArdhaka viSamasaMkhyAGkamakSaroMko pUrvArdhake samasaMkhyAMka akSaroMkesAtha kramazaH milAkara par3hanese uttarArdha ho jAtA hai| ye zloka 'muraja' athavA 'murajabandha' kahalAte haiN| kyoMki inameM mRdaGgake bandhanoM-jaisI citrAkRtiko liye hue akSaroMkA bandhana rakkhA gayA hai| ye citrAlaMkAra thor3e thor3ese antarake kAraNa aneka bhedoMko liye hue hai aura aneka zlokoMmeM samAviSTa kiye gaye haiN| kucha zloka aise bhI kalApUrNa hai jinake prathamAdi cAra caraNoMke cAra Adya prakSaroMko antimAdi caraNoMke cAra antima akSaroMke sAtha milAkara par3hanese prathama caraNa bana jAtA hai| isI taraha prathamAdi caraNoMke dvitIyAdi prakSaroMko antimAdi caraNoMke upAntyAdi akSaroMke sAtha sAtha kramaza: milAkara par3hanepara dvitIyAdi caraNa banajAte hai, aise zloka 'arthabhrama' kahalAte hai / kucha padya cakrAkRtika rUpameM akSara-vinyAsako liye hue hai aura isase unake koI koI akSara cakra meM eka vAra likhe jAkara bhI aneka vAra par3hane meM mAne hai| unameMme kuchame yaha bhI khUbI hai ki cakra garbhavRnmeM likhA jAnevAlA jo yAdi prakSara hai vaha cakrakI cAra mahA dizAtroMmeM sthita cAroM prAoMke anta meM bhI par3atA hai / 111 aura 112 nambarake padyoMmeM to vaha skhUbI aura bhI baDhI car3hI hai / unakI chaha prAroM aura nava valayoMvAlI cakaracanA karanepara garbhama athavA kendravRttame sthita jo eka akSara ( 'na' yA 'ra') hai vahI chahoM pAroke prathama caturtha tathA saptama valayameM bhI par3atA hai,aura isalie cakrameM 16 bAra likhA jAkara 28 bAra par3hA jAtA hai / padyameM bhI vaha do-do akSaroMke anta galase 8 bAra prayukta humA hai / inake sivAya, kucha cakravatta aise bhI hai jinameM prAdi prakSarako garbhama nahIM rakkhA gayA balki garbha meM vaha prakSara rakkhA gayA hai jo prathama tIna caramomeMse +dekho zloka naM0 3. 4, 18, 19, 20, 21, 27. 36, 43, 44, 56, 10, 12 - dekho, zloka 26, 53, 54 prAdi / dekho, kloka 22, 23, 24 /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMmantabhadrakI stuti vidyA 343 pratyekake madhya meM prayukta huA hai / inhIMmeM kavi aura kAvyake nAmoMko aMkita karanevAlA 116 vA cakravRtta hai| - aneka padya granthameM aise haiM jo ekase adhika alaMkAroMko sAthameM liye hue hai, jisakA eka namUnA 84 vA zloka hai, jo pATha prakArake citrAlaMkAroMse pralaMkRta hai / yaha zloka apanI citraracanAparase saba porame samAnarUpameM par3hA jAtA hai / kitane hI padya granthameM aise haiM jo do-do akSaroMse bane haiM-do vyaJjanAkSaroMse hI jinakA sArA zarIra nirmita huaA hai / 14 vA zloka aisA hai jisakA pratyeka pAda bhinna prakArake eka-eka prakSarame banA hai aura ve akSara hai kramazaH ma, na, ma, ta, / sAtha hI, 'tatotitA tu tetIta' nAmakA 16 vA zloka aisA bhI hai jisake sAre garIrakA nirmANa eka hI takAra akSarane humA hai| isa prakAra yaha grantha zabdAlaMkAra aura citrAlaMkArake aneka bheda-prabhedoMse alaMkRta hai aura imIme TIkAkAra mahodayane TIkAka prAraMbha meM hI isa kRtiko 'samastaguNagaNIpenA' vizeSaNa ke mAtha 'sarvAlaMkArabhUpinA' (prAya: saba pralaMkAroMme bhUpina ) likhA hai / macamuca yaha gUna grantha granthakAramahodayake apUrva kAvya-kauzala, adbhuta vyAkaraNa-pANDitya aura advitIya gandAdhipatyako sUcita karatA hai / imakI durvAdhanAkA ulnemva TIkAkArane 'yoginAmapi duSkarAyogiyoMke liye bhI durgama ( kaThinanAne bodhagamya )-vizepaNake dvArA kiyA hai aura mAtha hI isa kRniko 'sadgugAdhArA' ( uttama guggoMkI prAdhArabhUta ) batalAte hue 'supadminI' bhI mUcita kiyA hai aura isame isake aMgoMkI komalatA, murabhitA aura sundaratAkA bhI sahaja sUcana ho jAtA hai, jo granthameM pada-padapara lakSita hotI hai| grantha racanAkA uddezya isa granthako racanAkA uddezya, granthake prathama padyage 'zrAgasAM jaye' vAkyake dvArA 'pApoMko jItanA batalAyA hai aura dUsare aneka padyoMme bhI jinastutise dekho, padya naM0 110, 113, 114, 115, 116 / * dekho, vIrasevAmandirame prakAzitagrantha pRSTha naM0 103, 104 kA phuTanoTa / donoM, padya na0 51, 52, 55, 85, 63, 64, 67, 100, 106 /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza pApoMko jIte jAnekA bhAva yakta kiyA hai| parantu jinastutise pApa kaise jIte jAte hai yaha eka bar3A hI rahasyapUrNa viSaya hai / yahA~ usake spaSTIkaraNakA vizeSa avasara nahIM hai, phira bhI saMkSepameM itanA jarUra batalA denA hogA ki jina tIrthakaroMkI stuti kI gaI hai ve saba pApa-vijetA hue hai-unhoMne prazAnamoha tathA kAma-krodhAdi pApaprakRtiyoMpara pUrNata: vijaya prApta kI hai| unake cintana aura mArAdhanase athavA hRdaya mandirameM unake pratiSThita (virAjamAna) honese pApa khar3e nahIM raha sakate-pApoMke haTa bandhana usI prakAra DhIle par3a jAte haiM jisa prakAra ki candana ke vRkSapara morake pAne se usase lipaTe hue sAMpa Dhole par3a jAte haiM aura ve apane vijetAse ghabarAkara kahIM bhAga nikalanekI hI socane lagate haiM / athavA yoM kahiye ki una puNyapuruSoMke dhyAnAdikase prAtmAkA vaha niSpApa zuddha svarUpa sAmane AtA hai jo sabhI jIvoMkI mAmAnya sampatti hai maura jise prApta karane ke sabhI bhavya jIva adhikArI hai / usa zuddha svarUpake sAmane Ate hI apanI usa bhUlI huI nidhikA smaraNa ho uThatA hai, usakI prAptike liye prema tathA anugaga jAgrata ho jAtA hai aura pApa-pariNati sahaja hI chUTa jAtI hai| ata: jina pUnAtmAoMme vaha zuddhasvarUpa pUrNata: vikasita humA hai unakI upAsanA karatA humA bhavyajIva apaneme usa zuddhasvarUpako vikasita karaneke liye usI taraha samartha hotA hai jima taraha ki talAdikame susajita basI dIpakakI upAsanA karatI huI usake caraNAma jaba tanmayatAkI dRSTima apanA mastaka rakhatI hai to tadpa ho jAtI hai-svayaM dIpaka banakara jagamagA uThatI hai / yaha saba bhakti-yogakA mAhAtmya hai, stuti-pUjA pora prArthanA jisake pradhAna aMga hai / sAdhu stotAkI stuti kuzala-pariNAmoMkI--puNya-prasAdhaka zubhabhAvoMkI-nimittabhUta hotI hai aura azubha athavA pApakI nivRttirUpa ve kuzalapariNAma hI prAtmAke vikAsa meM sahAyaka hote hai / isIse svAmI samantabhadrane - -more-mini .. .. . 8 "hatini tvayi vimo ! zithilIbhavanti jantoH kSaNeNa nividA prapi karmabandhAH / sadyo mujaMgamamamA iva madhyabhAgamanyAgate banazibahini bandanasya ||"-klyaannmndir
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345 aanmom samantabhadrakI stutividyA apane svayambhUstotrameM, paramAtmAkI-parama vItarAga-sarvaza-jinadevakI-stutiko kuzala-pariNAmoMkI hetu batalAkara usake dvArA kalyANamArgako sulabha aura svAdhIna batalAyA hai| sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki puNya-guragoMkA smaraNa prAsmAse pApamalako dUra karake use pavitra banAtA hai / aura stutividyA (114) meM jinadevakI aisI sevAko apane 'tejasvI' tathA 'sukRtI' hone prAdikA kAraNa nirdiSTa kiyA hai| parantu stuti korI stuti, totA-raTanta prayavA rUDhikA pAlana-mAtra na ho kara saccI stuti honI cAhiye-sutikartA stutyake guNoMko anubhUti karatA humA unameM anurAgI hokara tadrUpa hone athavA una prAtmIya guNoMko apane meM vikasita karanekI zuddha-bhAvanAse mampanna honA cAhiye, tabhI stutikA ThIka uddezya evaM phala ( pApoMko jItanA ) ghaTita ho sakatA hai aura vaha granthakArake zandoMmeM 'janmAgaNyazikhI' (115)-bhavabhramaNarUpa saMsAra-banako dahanakaranevAlI agni-taka banakara prAtmAke pUrNa vikAmameM sahAyaka ho sakatI hai / __aura isaliye stutyakI prazaMsAmeM aneka cikanI-cupar3I bAteM banAkara use prasanna karanA aura usakI usa prasannatA-dvArA apane laukika kAryoMko siddhakaranA-karAnA-jaisA koI uddezya bhI yahA~ prabhISTa nahIM hai / paramavItarAgadevake sAtha vaha ghaTita bhI nahIM ho sakatA; kyoMki maccidAnandarUpa honese vaha sadA hI jJAna tathA prAnandamaya hai, usameM rAgakA koI aMza bhI vidyamAna nahIM hai, aura isaliye kisIkI pUjA-vandanA yA stuti-prazaMsAse usameM navIna prasannatAkA koI saMcAra nahIM hotA aura na vaha apanI stuti-pUjA karanevAleko puraskArameM kucha detA-dilAtA hI hai| isI taraha pAtmA dveSAMzake na rahanese + "stuti: stotuH sAdhoH kuzalapariNAmAya sa tadA bhavenmA vA stutyaH phalamapi tatastasya ca sataH / kimevaM svAdhInyAjagati sulabhe zrAyasapathe stuyAnna tvA vidvAnsatatamabhipUjyaM namijinam // 11 // * "tathApi te puNyaguNasmRtirnaH punAti vitaM duritA'janebhyaH / / 57 // "
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ * TRImsa: -- ' .MAHA 346 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vaha kisIkI nindA yA avajJApara kabhI aprasanna nahIM hotA, kopa nahIM karatA aura na daNDa dene-dilAne kA koI bhAva hI manameM lAtA hai| nindA aura stuti donoM hI usake liye samAna haiM, vaha donoMke prati udAsIna hai, aura isa liye unase usakA kucha bhI banatA yA bigar3atA nahIM hai / phira bhI usakA eka nindaka svataH daNDa pA jAtA hai aura eka prazaMsaka abhyudayako prApta hotA hai, yaha saba karmoM aura unakI phala-pradAna-zaktikA bar3A hI vaicitrya hai, jise karmasiddhAntake adhyayanase bhale prakAra jAnA jA sakatA hai| isI karma-phala-vaicitryako dhyAnameM rakhate hue svAmI samantabhadrane apane svayambhUstotra meM kahA hai suhRttvayi zrIsubhagatvamaznute dvipastvayi pratyaya-vatpralIyate / bhavAnudAsInatamastayorapi prabho ! paraM citramidaM tavehitam / / 6 / / 'he bhagavan ! Apa mitra aura zatru donoMke prati atyanta udAsIna hai| mitrase koI anurAga aura zatruse koI prakArakA dveSabhAva nahIM rakhate, isIse mitrake kAryoMse prasanna hokara usakA bhalA nahIM cAhate aura na zatruke kAryose aprasanna hokara usakA burA manAte hai-, phira bhI ApakA mitra (apane guNAnurAga, prema aura bhaktibhAvake dvArA ) zrIviziSTa saubhAgyako arthAt jJAnAdi lakSmIke prAdhipatyarUpa abhyudayako prAsa hotA hai aura eka zatru ( apane guNadvapI pariNAmake dvArA ) 'kvika' pratyayAdikI taraha vinAzako-apakarSako-prApta ho jAtA hai, yaha ApakA Ihita-caritra bar3A hI vicitra hai !! aisI sthitimeM 'stuti' sacamuca hI eka vidyA hai| jise yaha vidyA siddha hotI hai vaha sahaja hI pApoMko jItane aura apanA prAtmavikAma middha karane meM samartha hotA hai| isa vidyAkI siddhike liye stutyake guNoMkA paricaya cAhiye, guNoMmeM varddhamAna anurAga cAhiye, stutyake guNa hI prAtma-guraNa hai aura unakA vikAsa prAne prAtmAmeM ho sakatA hai aisI huna zraddhA caahiye| sAtha hI, * isIse TIkAkArane stutividyAko 'dhana-kaThina-dhAtikarmendhana-dahana-samarthA' likhA hai--prarthAt yaha batalAyA hai ki 'vaha ghane kaThora dhAtiyAkarmarUpI Indhanako bhasma karanevAlI samartha agni hai', aura isase pAThaka granthake prAdhyAtmika mahatvakA kitanA hI anubhava prApta kara sakate haiN|
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakI stuti vidyA mana-vacana-kAyarUpa yogako stutyake prati ekAgra karanekI kalA pAnI cAhiye / isI yoga-sAdhanArUpa kalAke dvArA stutyameM sthita prakAzase apano snehasebhaktirasase-bhIgI huI prAtma-battIko prakAzita aura prajvalita kiyA jAtA hai| vastutaH purAtana prAcAryona-praGga-pUrvAdike pAThI maharSiyoMne-vacana aura kAyako anya vyApAroMme haTAkara stutya (upAsya ) ke prati ekAgra karaneko 'dravyapUjA' aura manakI nAnA-vikalpajanita vyagratAko dUra karake use dhyAna tathA guNacintanAdike dAga stutyameM lIna karane ko 'bhAvapajA' batalAyA hai| prAcInoMkI isa dravyapUjA Adike bhAvako zrIamitagati prAcAryane apane upAsakAcAra ( vi0 11vI zatAbdI ) ke nimna vAkyameM prakaTa kiyA hai " vacAvigraha-saMkoco dravyapUjA nigadyate / tatra mAnasa-saMkAcI bhAvapUjA purAtanaH / / " stuti-stotrAdike rUpame ye bhaktigaTa hI usa samaya hamAre pUjA-pATha the, aisA upAmanA-mAhityake anumandhAname jAnA jAtA hai| grAdhunika pUjApAThoMkI tarahake koI bhI dumare pUjApATa uma mamayake upalavya nahIM hai / usa samaya mumukSajana ekAnta-sthAnameM baiThakara prayavA ahatpratimA pAdike mAmane sthita hokara bar3e hI bhaktibhAva ke mAya bicAra-pUrvaka. ina nimnAMtroMko par3hate the aura saba kucha bhUla-bhulAkara stutyake gugagoMmeM lIna ho jAte the| tabhI apane uddezyameM saphala aura apane lakSyako prApta karaneme samartha hote the / granthakAramahodaya unhIM mumukSajanake agraNI the| unhoMne stunividyAke mArgako bahuta hI paripkRta paura prazasta kiyA hai| vItarAgase prArthanA kyoM ? stutividyAkA uddezya pratiSThita hojAnepara aba eka bAta aura prastuta kI jAtI hai aura vaha yaha ki, jaba vItarAga ahaMntadeva parama udAsIna honese kucha karate-dharate nahIM taba granthameM unase prArthanAe~ kyoM kI gaI haiM mora kyoM unameM vyartha hI martRtva-viSaya-kA prAropa kiyA gayA hai ? yaha prazna baDA sundara hai
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 - jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza aura sabhIke liye isakA uttara bAMchanIya evaM jAnaneke yogya hai| prataH aba isIke samAdhAnakA yahAM prayatna kiyA jAtA hai| ___ sabase pahalI bAta isa viSayameM yaha jAna lenekI hai ki icchApUrvaka apavA buddhipUrvaka kisI kAmako karanevAlA hI usakA kartA nahIM hotA balki anicchApUrvaka mathavA abuddhipUrvaka kArya karanevAlA bhI kartA hotA hai / vaha bhI kAryakA kartA hotA hai jisameM icchA yA buddhikA prayoga hI nahIM balki sadbhAva (astitva) bhI nahIM athavA kisI samaya usakA saMbhava bhI nahIM hai| aise icchAzUnya tathA buddhivihIna kartA kAmoMke prAyaH nimittakAraNa hI hote hai aura pratyakSarUpameM unake kartA jaDa aura cetana dInoM hI prakArake padArtha humA karate hai| isa viSayake kucha udAharaNa yahAM prastuta kiye jAte hai, unapara jarA dhyAna dIjiye (1) 'yaha davAI amuka rogako haranevAlI hai|' yahAM davAImeM koI icchA nahIM aura na buddhi hai, phira bhI vaha rogako haranevAlI hai-rogaharaNa kAryakI kartA kahI jAtI hai; kyoMki usake nimittame roga dUra hotA hai / (2) 'isa rasAyanake prasAdase mujhe nIgegatAkI prApti huii| yahA~ 'rasAyana' jaDa prauSadhiyoMkA samUha honese eka jaDa padArtha hai; usameM na icchA hai, na buddhi aura na koI prasannatA; phira bhI eka rogI prasannacittase usa rasAyanakA sevana karake usake nimittase prArogya-lAbha karatA hai aura uma - rasAyanameM prasannatAkA prAropa karatA humA ukta vAkya kahatA hai / yaha saba loka-vyavahAra hai athavA alaMkAroMkI bhASAmeM kahane kA eka prakAra hai / isI taraha yaha bhI kahA jAtA hai ki 'mujhe isa rasAyana yA davAIne acchA kara diyA' jaba ki usane buddhipUrvaka yA icchApUrvaka usake zarIra meM koI kAma nahIM kiyaa| hAM, usake nimittase zarIrameM roganAzaka tathA prArogyavardhaka kArya jarUra humA hai aura isaliye vaha usakA kArya kahA jAtA hai / (3) eka manuSya chatrI liye jA rahA thA aura dUsarA manuSya vinA chatrIke sAmanese pA rahA thaa| sAmane vAle manupyakI dRSTi baba batrIpara par3I to use apanI khatrIkI yAda mAgaI prora yaha smaraNa ho pAyA ki meM apanI chatrI amuka dukAnapara bhUlapAyA hU~, cunAMce vaha turanta hI vahAM gayA aura apanI patrI le 'mAyA mora mAkara kahane lagA- 'tumhArI isa chatrIkA meM bahuta pAmArI hai,
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakI stutividyA 346 isane mujhe merI bhUlI huI chatrIkI yAda dilAI hai|' yahA~ chatrI eka jaDavastu hai, usameM bolanekI zakti nahIM, vaha kucha bolI bhI nahIM aura na usane buddhipUrvaka chatrI bhUlanekI vaha bAta hI sujhAI hai, phira bhI cUki usake nimittase bhUlI huI bacIkI smRtipAdirUpa yaha saba kArya huA hai isIse alaMkRta bhASAmeM usakA maAbhAra mAnA gayA hai| (4) eka manuSya kisI rUpavatI strIko dekhate hI usapara Asakta hogayA, taraha-tarahakI kalpanAe~ karake dIvAnA bana gayA aura kahane lagA-'usa strIne merA mana hara liyA, merA citta burA liyA, mere Upara jAdU kara diyA ! mujhe pAgala banA diyA ! aba maiM bekAra hU~ aura mujhase usake binA kucha bhI karate. dharate nahIM bntaa|' parantu usa becArI strIko isakI koI khabara nahIM-kisI bAtakA patA taka nahIM aura na usane usa puruSake prati buddhipUrvaka koI kArya hI kiyA hai-usa puruSane hI kahIM jAte hue use dekha liyA hai, phira bhI usa strIke nimittako pAkara uma manuSyake prAtma-doSoMko uttejanA milI aura usakI yaha saba durdazA huI / isIse vaha usakA sArA dopa usa strIke matthe mar3ha rahA hai; jaba ki vaha usameM ajJAtabhAvase eka choTAsA nimitta kAraNa banI hai, bar3A kAraNa to usa manuSyakA hI bhAtmadopa thaa| (5) eka du:khita aura pIr3ita garIva manuSya eka santake prAzrayameM calA gayA aura bar3e bhaktibhAbake sAtha usa santako sevA-zuzruSA karane lgaa| vaha santa saMsAra-deha-bhogoMse virakta hai-vairAgyasampanna hai-kisIse kucha bolatA kahatA nahIM-sadA monase rahatA hai| usa manuSyakI apUrva bhaktiko dekhakara pichale bhakta loga saba daMga raha gaye ! apanI bhaktiko usakI bhaktike Age nagaNya ginane lage aura bar3e mAdara-satkArake sAtha usa navAgantuka bhaktahRdaya manuSyako apane-apane ghara bhojana karAne lage aura usakI dUsarI bhI aneka bhAvazyakatAmoMkI pUrti gahe premake sAtha karane lage, jisase vaha sukhase apanA jIvana vyatIta karane lagA / kabhI-kabhI vaha bhaktimeM vihvala hokara santake caraNoM meM gira par3atA aura bar3e hI kampita svarameM giDagir3AtA humA kahane lagatA-'he nApa! pApa hI mujha dIna-hInake rakSaka hai, mApa hI mere mannadAtA hai, mApane mujhe vaha bhojana diyA hai jisase merI janma-janmAntarakI bhUkha miTa
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza gaI hai / Apake caraNa-zaraNameM pAne se hI maiM sukhI bana gayA hU~, Apane mere sAre du:kha miTA diye haiM aura mujhe vaha dRSTi pradAna kI hai jisase maiM papaneko aura jagatako bhale prakAra dekha sakatA huuN| aba dayA kara itanA anugraha aura kIjiye ki maiM jaldI hI isa saMsArake pAra ho jAU~ / ' yahA~ bhakta-dvArA santake viSayameM jo kucha kahA gayA haiM vaisA usa santane svecchAse kucha bhI nahIM kiyA / usane to bhaktake bhojanAdikI vyavasthAke liye kisIko saMketa taka bhI nahIM kiyA aura na apane bhojanamese kabhI koI grAsa hI uThA kara use diyA hai; phira bhI usake bhojanAdikI saba vyavasthA ho gii| dUsare bhaktajana svayaM hI vinA kisIkI preraNAke usake bhojanAdikI suvyavasthA karaneme pravRtta ho gaye aura vaisA karake apanA ahobhAgya samajhane lage / isI taraha santana usa bhaktako lakSya karake kabhI koI khAsa upadeza bhI nahIM diyA,phira bhI vaha bhakta usa santakI dinacaryA aura avAgvisarga ( maunopadazarUpa) mukha-mudrAdikaparase svayaM hI upadeza grahaNa karatA rahA aura prabodhako prApta ho gayA / parantu yaha sabakucha ghaTita honeme usa santa purupakA vyaktitva hI pradhAna nimitta kAraNa rahA haibhale hI vaha kitanA hI udAsIna kyoM na ho / isIsa bhakta-dvArA usakA sArA zreya ukta santapuruSako hI diyA gayA hai| ina saba udAharaNoMparame yaha bAta sahaja hI samajhameM pAjAtI hai ki kisI kAryakA kartA yA kAraNa hone ke liye yaha lAjimI ( anivArya ) athavA jarUrI nahIM hai ki usake sAthame icchA, buddhi tathA preraNAdika bhI ho, vaha unake vinA bhI ho sakatA hai aura hotA hai / mAtha hI, yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki kisI vastuko apane hAthase uThAkara dene yA kisIko usake dene kI preraNA karake athavA Adeza dekara dilA denese hI koI manuSya dAtA nahIM hotA balki aisA na karate hue bhI dAtA hotA hai, jaba ki usake nimittase, prabhAvase, prAzrayameM rahanese, samparkameM pAnese, kAraNakA kAraNa banane se koI vastu kisIko prApta ho jAtI hai| aisI sthitimeM paramavItarAga zrImahantAdidevoMmeM kartRtvAdi-viSayakA prAropa vyartha nahIM kahA jA sakatA-bhale hI ve apane hAthase sIdhA ( direct) kisI kA koI kArya na karate hoM, mohanIya karma ke prabhAvase unameM icchAkA prastitva taka na ho aura na kisIko usa kAryakI preraNA yA pAzA denA hI unase banatA
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakI stutividyA 351 ho / kyoMki unake puNyasmaraNa, cintana, pUjana, kIrtana, stavana aura ArAdhanase jaba pApakarmokA nAza hotA hai, puNyakI vRddhi aura prAtmAkI vizuddhi hotI haijaisA ki pahale spaSTa kiyA jA cukA hai-taba phira kauna kArya hai jo aTakA raha jAya * ? sabhI kArya siddhiko prApta hote haiM, bhakta janoMkI manokAmanAeM pUrI hotI hai, aura isaliye unheM yahI kahanA par3atA hai ki 'he bhagavan Apake prasAdase merA yaha kArya siddha ho gayA; jaise ki rasAyanake prasAdase prArogyakA prApta honA kahA jAtA hai / rasAyana-auSadhi jisa prakAra apanA sevana karanevAlepara prasanna nahIM hotI aura na icchApUrvaka usakA koI kArya hI siddha karatI hai usI taraha vItarAga bhagavAn bhI apane sevakapara prasanna nahIM hote aura na prasannatAke phalasvarUpa icchApUrvaka usakA koI kArya siddha karanekA prayatna ho karate hai| prasannatApUrvaka mevana-pArAdhanake kAraNa hI donoMmeM-rasAyana aura vItarAgadevameM - prasanantAkA Aropa kiyA jAtA hai aura yaha alaMkRta bhASAkA kathana hai / anyathA, donoMkA kArya vastusvabhAvake vazavartI, saMyogoMkI anukUlatAko liye hue, svataH hotA hai-usameM kisIkI icchA athavA prasannatAdikI koI bAta nahIM hai / yahA~ para karmasiddhAntakI dRSTise eka bApta aura prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha ki, saMsArI jIva manase vacanase yA kAyase jo kriyA karatA hai usame prAnmAmeM kampana (halana-calana ) hokara dravyakarmarUpa pariNata hue pudgala paramAragubhoMkA Atma-praveza hotA hai, jise 'mAnava' kahate haiM / mana-vacana-kAya kI yaha kriyA yadi zubha hotI hai to usase zubhakarmakA aura azubha hotI hai to azubha karmakA prAsraka hotA hai| tadanusAra hI bandha hotA hai / isa taraha karma zubhaagubhake bhedame do bhAgoMmeM baMTA rahatA hai| zubhakArya karanekI jisameM prakRti hotI hai use zubhakarma prathavA puNyaprakRti paura azubha kArya karanekI jisameM prakRti hoto hai use prazubhakarma athavA pApaprakRti kahate haiM / zubhA'zubha-bhAvoMkI tara mamatA paura kaSAyAdi pariNAmoMkI tIvratA-mandatAdike kAraNa ina karmaprakRtiyoM meM bagabara parivartana, ( ulaTaphera ) athavA saMkramaNa humA karatA hai / jisa - 'puNyaprabhAvAt kiM kiM na bhavati'-'puNyake prabhAvase kyA-kyA nahIM hotA' mI lokokti bhI prasiddha hai|
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza samaya jisa prakArako karmaprakRtiyoMke udayakA prAbalya hotA hai usa samaya kArya prAyaH unhIMke anurUpa niSpanna hotA hai / vItarAgadevakI upAsanAke samaya unake puNyaguNoMkA premapUrvaka smaraNa evaM cintana karane aura unameM anurAga bar3hAnese zubhabhAvoM (kuzalapariNAmoM kI utpatti hotI hai, jisase isa manuSyakI pApapariNati jhUTatI mora puNya-pariNati usakA sthAna letI hai| natIjA isakA yaha hotA hai ki hamArI pApaprakRtiyoMkA rasa ( anubhAga) sUkhatA paura puNyaprakRtiyoMkA rasa bar3hatA hai| pApaprakRtiyoMkA rasa sUkhane pora puNyaprakRtiyoMmeM rasa bar3hanese 'antarAyakarma' nAmakI prakRti, jo ki eka mUla pApaprakRti hai aura hamAre dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya (zakti-bala) meM vighnarUpa rahA karatI hai unheM hone nahIM detI-yaha bhagnarasa hokara nirbala par3a jAtI hai aura hamAre iSTa kAryako bAdhA pahuMcAnemeM samartha nahIM rahatI / taba hamAre bahutase laukika prayojana anAyAsa hI siddha ho jAte hai, vigar3e hue kAma bhI sudhara jAte haiM mora una sabakA zreya ukta upAsanAko hI prApta hotA hai| isIse stuti-bandanAdiko iSTaphalakI dAtA kahA hai; jaisA ki tattvArthazlokavAtikAdimeM uddhRta eka prAcAryamahodayake nimna vAkyase prakaTa hai " neSTaM vihantu zubhabhAva-magna-rasaprakarSaH prabhurantarAyaH / ___ tatkAmacAreNa gunnaanuraagaannutyaadirissttaathkdaaiidaadeH||" jaba bhale prakAra sampanna hue stuti-vandanAdi kArya iSTa-phalako denevAle hai aura vItarAgadevameM kartRtva-viSayakA mAropa sarvathA asaMgata tathA vyartha nahIM hai balki Uparake nirdezAnusAra saMgata paura suSaTita hai-ve svecyA-buddhi-prayatnAdikI dRSTise kartA na hote due bhI nimittAdikI dRSTise kartA jarUra hai aura isa. liye unake viSayameM prakApanakA sarvathA ekAnta pakSa ghaTita nahIM hotA; taba unase tadviSayaka prathavA aisI prArthanAmoMkA kiyA jAnA bhI asaMgata nahI kahA jA sakatA jo unake samparka tathA zaraNameM mAnese svayaM saphala ho jAtI hai maSavA upAsanA evaM bhakti ke dvArA sahaja-sAdhya hotI hai| bAstabameM paramavItarAgadevase prAdhanA eka prakArakI bhAvanA hai apanA yoM kahiye ki prakArakI bhASAmeM devake samakSa apanI manaHkAmanAko vyaka karake yaha prakaTa karanA hai ki meM prApake paraNa
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 353 samantabhadrakI stutividyA zaraNameM rahakara mora usase padArthapATha lekara bhAtmazaktiko jAgRta evaM vikasita karatA humA apanI usa icchAko pUrA karane meM samartha honA cAhatA huuN|' usakA yaha prAzaya kadApi nahIM hotA ki, 'he vItarAga deva ! pApa apane hAtha-para hilAkara merA masuka kAma karado, apanI jabAna calAkara yA apanI icchAzakti. ko kAmameM lAkara mere kAryake liye kisIko preraNA kara do, Adeza de do athavA sifAriza kara do; merA prajJAna dUra karaneke liye apanA jJAna yA usakA eka Tukar3A tor3akara mujhe de do; maiM dukhI hU~, merA dukha prApa le lo aura mujhe apanA sukha de do; maiM pApI hU~, merA pApa mApa apane sirapara uThAlo-svayaM usake jimmedAra bana jApro-paura mujhe niSpApa banA do|' aisA prAzaya asambhAvyako sambhAvya banAne jamA hai aura devake svarUpase anabhijJatA vyakta karatA hai| granthakAramahodaya devarUpake pUrNaparIkSaka aura bahuvijJa the| unhoMne apane stutyadevake liye jina vizeSaragapadoM tathA sambodhanapadoMkA prayoga kiyA hai aura apane tathA dUsaroMke liye jaisI kucha prArthanAe~ kI hai unameM asambhAvya-jaimI koI bAta nahIM hai- saba jaMce tule zabdoM meM deva guNoM ke anurUpa, svAbhAvika, susaMbhAvya, yuktisaMgata aura musaMghaTita hai / unase devake guNoMkA bahuta bar3A paricaya milatA hai aura devakI sAkAra mUrti sAmane A jAtI hai / emI hI mUrtiko apane hRdaya-paTalapara aMkita karake granthakAramahodaya usakA dhyAna, bhajana tathA pArAdhana kiyA karate the; jaisA ki unake "svacittapaTayAlikhya jinaM cAru bhajatyayama" (101)ima va kyame jAnA jAtA hai / maiM cAhatA thA ki una vizeSagAdipadoM tathA prArthanAmoMkA digdarzana karAte hue yahAM unapara kucha vizeSa prakAza DAlU aura isake liye maine unakI eka sUcI bhI tayyAra kI thI; parantu yaha kRti dhAraNAse adhika lambI hotI calI jAtI hai ata: usa vicArako yahA~ chor3anA hI iSTa jAna par3atA hai / maiM samajhatA hU~ Upara isa viSayameM jo kucha likhA gayA hai usaparase sahRdaya pAThaka svayaM hI una sabakA sAmaMjasya sthApita karane meM mamartha ho skege| vorasevAmandirame prakAzita graMthake hindI anuvAdameM kahI-kahIM kucha bAtoMkA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai, jahA~ nahI kiyA gayA aura sAmAnyata: padoMkA anuvAda mAtra de diyA gayA hai vahA~ bhI anyatra kathanake anurUpa usakA prAzaya samajhanA caahiye|
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 jainasAhitya aura itihasapara vizana prakAza granthaTIkA aura TIkAkAra isa grantharatnapara vartamAnameM eka hI saMskRta TIkA upalabdha hai, jisake kartAkA viSaya kucha jaTilasA ho rahA hai / mAma-taurapara isa TIkAke kartA narasiMha nAmake koI mahAkavi samajhe jAte hai, jinakA vizeSa paricaya ajJAta hai, aura usakA kAraNa prAyaH yahI jAna par3atA hai ki aneka hastalikhita pratiyoMke antameM isa TIkAko 'zrInarasiMhamahAkavibhanyottamaviracitA' likhA hai| sva. paM0 pannAlAlajI bAkalIvAlane isa granthakA 'jinazanaka' nAmase jo pahalA saMskaraNa san 1912 meM jayapurakI eka hI pratike prAdhArapara prakaTa kiyA thA usake TAiTilapejapara narasiMha ke sAtha 'bhaTTa' zabda aura jor3akara ipe 'narasiMhabhaTTakRtavyAkhyA' banA diyA thA aura tabo yaha TIkA narasiMha bhaTTakRta samabhI jAne lagI hai| parantu 'bhaTTa' vizeSaNa kI jayapakI kisI pratimeM tathA dehalI dharmapurAke nayAmandirakI pratimeM bhI upalabdhi nahIM huI aura isaliye narasiMhakA yaha 'bhaTTa' vizeSagA to vyartha hI jAna paDatA hai / aba dekhanA yaha hai ki isa TIkAke kA vAstava meM na miha hI haiM yA koI dUsare vidvAn / ___ zrI paM0 nAthUrAmajI premIne apane 'janasAhitya aura itihAsa' nAmaka granthake 32veM prakaraNa meM isa carcAko uThAyA hai aura TIkAke prArambhameM diye hue sAta padyoMkI sthiti aura artha para vicAra karate hA papanA jo mata vyakta kiyA hai usakA sAra isa prakAra hai bAbA dulIcandajI jayapura ke zAstrabhaNDArakI prati naM0 216 paura 266 ke anta meM likhA hai-'iti kavigamakavAdivAgmitvaguNAlaMkRtasya zrIsamanabhadra. sya kRtiriyaM jinazatAlaMkAranAma samAptA | TIkA zrInarasiMhamahAkavibhavyotamaviracitA samAptA / / + bAbA dulIcandajI jayapurake bhaMDArakI mUla granthakI do pratiyoM naM0415, 454 meM bhI ye sAtoM padya diye hue haiM, jo ki lekhakoMkI asAvadhAnI aura nAsamajhIkA pariNAma hai; kyoMki mUlakRtike ye padya koI aMga nahIM hai|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'samantabhadrakI stutividyA (1) isa TIkAke kartA 'narasiMha' nahIM kintu 'vasunandi' jAna par3ate hai anyathA 6The padyameM prayukta 'kurute vasunandyapi' vAkyakI saMgati nahIM baitthtii| (2) eka to narasiMhakI sahAyatAse aura dUsare svayaM stutividyAke prabhAvase vasunandi ima TIkAko banAnemeM samartha hue| (3) padyoMkA ThIka abhiprAya samajhameM na pAneke kAraNa hI bhASAkAra (paM0 lAlArAma) ne isa vRttiko apanI kalpanAse 'bhavyotamanarasiMhabhaTTakRta' chapA diyaa| isa mata kI tIsarI bAtameM to kucha tathya mAlUma nahI hotA; kyoMki hastalikhita pratiyoM meM TIkAko bhavyotamanarasiMhakRta likhA hI hai aura isaliye 'bhaTTa vizeSaNako chor3akara vaha bhASAkArakI koI nijI kalpanA nahIM hai| dUsarI bAtakA yaha aMga ThIka nahIM jaMcatA ki vamunandine narasiMhakI sahAyatAse TIkA banAI; kyoMki narasiMhake liye parokSabhUtakI kriyA 'babhUva' kA prayoga kiyA gayA hai, jisame mAlUma hotA hai ki vamunandike samaya meM usakA astitva nahIM thA / aba rahI pahanI bAta, vaha prAyaH ThIka jAna par3atI hai| kyoMki TIkAke narasiMhakRta honeme usameM chaThe padyakI hI nahIM kintu cauye padyakI bhI sthiti ThIka nahI baiThatI / ye donoM padya prAne madhyavartI padyasahita nimna prakAra hai: tasyAH prabodhakaH kazcinnAstIti vidupAM matiH / yAvattAvababhUvaiko narasiMho vibhAkaraH / / 4 / / durgamaM durgamaM kAvyaM zrUyate mahatAM vcH| narasiMha punaH prAptaM sugama sugamaM bhavet // 5 // stutividyAM mamAzritya kasya na kramate matiH ! tavRtti yena jADya tu kurute vasunandyapi // 6 // yahAM 4the padyameM yaha batalAyA hai ki 'jaba taka eka narasiMha nAmakA sUrya usa bhUtakAlameM udita nahIM hanA thA jo apane liye parokSa hai, taba taka vidvAnoMkA yaha mata thA ki mamantabhadrakI 'stutividyA' nAmakI supaminIkA koI prabodhakausake arthako kholane-khilAne vAlA nahIM hai|' isa vAkyakA, jo paroabhUtake kriyApada 'babhava' ko sAtha meM liye hue hai, usa narasiMhake dvArA kahA jAnA nahIM
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza banatA jo svayaM TIkAkAra ho / pAMcaveM pacameM yaha prakaTa kiyA gayA hai ki 'mahAn puruSoMkA aisA vacana sunA jAtA hai ki narasiMhako prAsa humA durgamase durgama kAvya bhI sugamase sugama ho jAtA hai| isameM kucha bar3oMkI narasiMhake viSayameM kAvyamarmajJa hone viSayaka sammatikA ullekhamAtra hai aura isaliye yaha paca narasiMhake samayakA svayaM usake dvArA ukta tapA usake bAdakA bhI ho sakatA hai| zeSa chaThe padyameM spaSTa likhA hI hai ki stutividyAko samAdhita karake kisakI buddhi nahIM calatI ? -jarUra calatI aura pragati karatI hai| yahI vajaha hai ki jaDamati hote hue vasunandI bhI usa stutividyAkI vRtti kara rahA aisI sthiti meM yahI kahanA par3atA hai ki yaha vRtti (TIkA ) vasunandIkI kRti hai-narasiMhako nahIM / narasiMhako vRtti vasunandIke sAmane bhI mAlUma nahIM hotI, isaliye prastuta vRttimeM usakA kahI koI ullekha nahIM miltaa| jAna par3atA hai vaha usa samaya taka naSTa ho cukI thI aura usakI 'kiMvadantI' mAtra raha gaI thI / prastu; isa vRttike kartA vasunandI saMbhavataH ve hI vasunandI AcArya jAna par3ate haiM jo devAgamavRttike kartA hai; kyoMki vahAM bhI 'vasunandinA jaDamatinA' jaise zabdoMdvArA vasunandIne apane ko 'jaDamati' sUcita kiyA donoM vRttiyoMkA DhaMga bhI samAna hai-donoMmeM padyoMke padakramame artha diyA gayA hai aura 'kimuktaM bhavati', 'etaduktaM bhavati'-jaise vAkyoMke sAtha arthakA samuccaya athavA sArasaMgraha bhI yathAruci kiyA gayA hai / hA~, prastuta vRttike antameM samApti-mUcaka vaise koI gadyAtmaka yA padyAtmaka vAkya nahIM hai jaise ki devAgamavRttike antameM pAye jAte haiM / yadi ve hote to ekako vRtiko dUsarekI vRtti samajha lene-jaisI gar3abar3a hI na ho pAtI / bahuta saMbhava hai ki vRttike mantameM koI prazasti-padya rahA ho aura vaha kisI kAraNavaza prati-lekhakoMse chUTa gayA ho; jaisA ki anya aneka granthoMkI pratiyomeM humA hai aura khojase jAnA gayA hai / usake chUTa jAne athavA khaNDita hojAneke kAraNa hI kisIne usa puSpikAkI kalpanA kI ho jo prAdhunika (100 varSake bhItarakI) kucha pratiyoMmeM pAI jAtI hai / isa granthakI abhI taka koI prAcIna prati sAmane nahIM mAI / prataH
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantamadrakI stutivadhiA prAcIna pratiyoMkI khoja honI cAhiye, tabhI donoM vRttiyoMkA yaha sArA viSaya spaSTa ho skegaa| ___ yaha TIkA yadyapi sAdhAraNa prAya: padoMke arthabodhake rUpameM hai-kisI viSayake vizeSa vyAkhyAnako sAthameM liye hue nahIM hai phira bhI mUla granthameM praveza pAneke icchukoM evaM vidyArthiyoMke liye bar3I hI kAma kI cIja hai| isake sahAre grantha-padoMke sAmAnyArtha taka gati hokara usake bhItara (antaraMgameM) saMnihita vizeSArthako jAnanekI pravRtti ho sakatI hai maura vaha prayatna karanepara jAnA tathA anubhavameM lAyA jA sakatA hai| anyakA sAmAnyArtha bhI utanA hI nahIM hai jitanA ki vRttimeM diyA hamA hai, balki kahIM kahIM usase adhika bhI honA saMbhava hai; jaisAki anuvAdaka sAhityAcArya paM0pannAlAlajIke una TippaNoMme jAnA jAtA hai jinheM padya naM. 53 aura 87 ke sambandhameM diyA hai / ho sakatA hai ki isa granthapara kavi narasiMhakI koI vRhat TokA rahI ho aura ajitasenAcAryane apane pralaMkAra-cintAmaNi granthameM, 53veM padyako uddhRta karate hue, usake viSayakA spaSTIkaraNa karanevAle jina tIna padyoMko sAtha diyA hai ve ukta TIkAke hI maMza ho / yadi aisA ho to usa TIkAko padyAtmaka athavA gadya-padyAtmaka samajhanA cAhiye / ____ alaMkAracintAmaNi graMtha isa samaya mere sAmane nahIM hai / dehalImeM khojane para bhI usakI koI prati nahIM mila sakI isIse isa viSayakA koI vizeSa vicAra yahA~ prastuta nahIM kiyA jA skaa|
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 samantabhadrakA svayambhastotra grantha-nAma isa granthakA suprasiddha nAma 'svayambhUstotra' haiM / 'svayambhUzabdase yaha prArambha hotA hai, jisakA tRtIyAntapada 'svayambhuvA' pAdimeM prayukta huA hai / prArambhika zabdAnusAra stotroMkA nAma rakhane kI paripATI bahuta kucha rUTa hai / devAgama, siddhipriya, bhaktAmara, kalyANamandira aura ekIbhAva jaise stotra-nAma isake jvalanta udAharaNa hai-ye saba apane apane nAmake zabdame hI prArambha hote haiN| isa taraha prArambhika zabdakI dRSTi se 'svayambhUstotra' yaha nAma jahAM sughaTita hai vahA~ stuti-pAtrakI dRSTime bhI yaha mughaTita hai; kyoMki isameM svayambhuvoMkIsvayambhU-padako prApta caturvizati jainatIthaMkaroMkI-stuti kI gaI hai| dUsaroMke upadeza-vinA hI jo svayaM mokSamArgako jAnakara aura umakA anuSThAna karake anantadarzana, anantajJAna, ananta sukha aura anantavIryampa prAtmavikAmako prApta hotA hai use 'svayambhU' kahate hai / vRSabhAdivIraparyanna caubIma jananIrthaGkara aise anantacatuSTayAdirUpa AtmavikAsako prApta hue hai, svayambhU-padake svAmI hai aura isaliye una stutyoMkA yaha stotra 'svayambhUstotra' ima mArthaka saMjAko bhI prApta hai| isI dRSTise caturvizati-jinakI stutirUpa eka dUmaga mtotra bhI, jo 'svayambhU' zabdase prArambha na ho kara 'yeta svayaM bodhamayena' jaise zabdoMse prArambha hotA hai, 'svayambhUstotra' kahalAtA hai| + "svayaM paropadezamantareNa mokSamArgamavabuddhadha anuSThAya vA'nantacatuSTayatayA bhavatIti svymbhuuH|"-prmaacndraacaary:
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 samantabhadrakA svayambhUstotra ___granthakI aneka pratiyoM meM isa granthakA dUsarA nAma 'samantabhadrastotra' bhI pAyA jAtA hai ! akele jainasiddhAnta-bhavana pArAmeM aisI kaI pratiyAM hai / dUsare bhI zAstrabhaMDAroMmeM aisI pratiyAM pAI jAtI hai / jisa samaya sUciyoMparase 'samantabhadrastotra' yaha nAma mere sAmane AyA to mujhe usI vakta yaha khayAla utpanna huaA ki yaha gAlabana samantabhadrakI stutime likhA gayA koI anya hai maura isaliye use dekhaneko icchA tIvra ho uThI / maMgAneke liye likhA par3hI karane para mAlUma humA ki yaha samantabhadrakA svayambhUstotra hI hai-dUsarA koI prantha nahIM, aura isaliye 'samantabhadrastotra' ko samantabhadra-kRta stotra mAnaneke liye vAdhya honA pdd'aa| esA mAnane meM stotrakA koI mUla vizeparaNa nahIM rahatA / parantu samantabhadrakRta stotra to pIra bhI hai unamese kisIko 'samantabhadrastotra' kyoM nahIM likhA aura isI ko koM likhA ? imameM lekhakoMkI galatI hai yA anya kucha, yaha bAta vicAraNIya hai| isa sambandhame yahAM eka bAta prakaTa kara dene kI pora hai vaha yaha ki svAmI samantabhadra ke grantha prAya: do nAmoko liye hue hai; jaime devAgamakA dUsarA nAma 'prAptamImAMsA', stutividyAkA dUsarA nAma "jinagataka' aura samIcInadharmazAstrakA dUsarA nAma 'ratnakaraNDa' hai| inameMse pahalA pahalA nAma grantha ke prArambhameM aura dUsarA dUsarA nAma granthake antima bhAgameM mUcita kiyA gayA hai / yuktyanuzAsanagraMtha ke bhI do nAma hai-dUsarA nAma 'vIrajinamtotra' hai, jisakI sUcanA prAdi aura anta ke donoM padyoMmeM kI gaI hai| aisI sthitime bahuta saMbhava hai ki svayambhUstotrake antima padya meM jo 'samantabhadraM' pada prayukta huprA hai usake dvArA svayambhUstotrakA dUsarA nAma 'mamantabhadrastotra' mUcita kiyA gayA ho| 'samantabhadraM pada vahAM vIrajinendra ke. mata-zAmana ke vizeSaNarUpame sthita hai aura usakA artha hai saba morame bhadarUpa -- yathArthatA, nirbAdhatA aura parahita-pratipAdananAdi guNoMkI zobhAse sampanna evaM jagatake liye klyaannkaarii'| yaha stotra vIrake zAsanakA pratinidhitva karatA hai-usake svarUpakA nidarzaka hai-paura saba porase bhadrarUpa hai ata: isakA 'samantabhadrastotra' yaha nAma bhI sArthaka jAna par3atA hai, jo samantAt bhadraM isa padacchedakI dRSTiko liye hue hai aura usame zleSAlaMkArase granthakArakA nAma bhI usI taraha samAviSTa ho jAtA hai jisa taraha ki vaha ukta
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 jainasAhitya aura itihAsapara virAda prakAza 'samantabhadra' pada meM saMnihita hai / pora isaliye isa dvivIya nAmollekhamameM lekhakoMkI koI kartRta yA galatI pratIta nahIM hotii| yaha nAma bhI prAyaH pahalese hI isa granthako diyA huA jAna par3atA hai| granthakA sAmAnya paricaya aura mahatva svAmI samantabhadrakI yaha 'svayambhUstotra' kRti samantabhadrabhAratIkA eka pramukha aMga hai aura bar3I hI hRdaya-hAriNI evaM prapUrvaracanA hai / kahaneke liye yaha eka stotragraMtha hai-stotrakIpaddhatiko liye hae hai aura isameM vapabhAdi cauvIsa jinadevoMkI stuti kI gaI hai; parantu yaha korA stotra nahIM, imameM stutike bahAne jainAgamakA sAra evaM tattvajJAna kUTa kUTa kara bharA hamA hai / isIse TIkAkAra AcArya prabhAcandra ne ise 'niHzeSa-jinokta-dharma-viSaya.' aipA vizeSaNa diyA hai aura 'stavo'yamasamaH' padoMke dvArA ise apanA sAnI (jor3A) na rakhanevAlA advitIya stavana prakaTa kiyA hai| sAtha hI, isake padoMko 'mUktArtha', 'amala', 'svalpa' aura 'prasanna vizeSaNa dekhakara yaha batalAyA hai ki 'he mUtahameM ThIka prayaMkA pratipAdA karanevAle hai, nirdoSa haiM, alpAkSara haiM aura prasAdaguNa-viziSTa hai / sacamuca isa stotra kA eka eka pada prAya: bIjapatajaisA mUtravAkya haiM, aura isaliye ise 'jainamArgapradIpa' hI nahIM kintu ekaprakArase jainAgama' kahanA cAhiye / prAgama ( zruti ) rUpase isake vAkyoMkA ullekha milA bhI hai| itanA hI nahI, svayaM granthakAramahodayane 'tvayi varadA'gama. + "mUktArthe ramalaH stavo'yasamaH svalpaH pramanna: pdaiH|' jaisA ki kavi vAgbhaTake kAvyAnuzAsanameM pIra jaTAsiMhanandI prAcArya ke varAMgacaritameM pAye jAnevAle nimna ullekhoMse prakaTa hai (ka) prAgamaM prAptavacanaM yathA'prajApatiyaH prati(ya)maM jijIviSUH zazAsa kRSyAdimu karmasu prajAH / prabuddhatattvaH punaragutodayo mamatvato nirvivade vidvirH||" [sva. 2] -kAvyAnuzAsana
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 361 samantabhadrakA svayambhUstotra dRSTirUpataH guNakuzamapi kiJcanoditaM' (105) isa vAkyake dvArA granthake kathanako prAgamahaSTike anurUpa batalAyA hai / isake sivAya, apane dUsare grantha yuktyanuzAsanameM 'dRSTA'gamAbhyAmaviruddhamarthaprarUpaNaM yuktyanuzAsanaM te' isa vAkyake dvArA yuktyanuzAmana (yuktivacana) kA lakSaNa vyakta karate hue yaha batalAyA hai ki 'pratyakSa praura mAgamase pavirodharUpa-prabAdhita-vipaya-svarUpa-arthakA jo partha se prarUpaNa hai-anyathAnupapatyekalakSaNa sAdhanarUpa arthase sAdhyarUpa arthakA pratipAdana hai-use 'yuktyanuzAsana' kahate haiM aura vahI (he vIrabhagavan ! ) mApako abhimata hai'| isase sAfa jAnA jAtA hai ki svayambhUstotrameM jo kucha yuktivAda hai aura usake dvArA arthakA jo prarUpaNa kiyA gayA hai vaha saba jainAgamake anukUla hai / jainAgamake anukUla honeme pAgamakI pratiSThAko prApta hai / aura isa taraha yaha anya bhAgamake-prAptavacanake-tulya mAnyatAkI koTimeM sthita hai / vastunaH samantabhadra mahAna ke vacanoMkA aisA hI mahatva hai| isIse unake 'jIvamiddhi' aura 'yuktyanuzAsana' jaise kucha granthoMkA nAmollekha sAthameM karate hA vikramakI havIM zatAbdIke prAcArya jinasenane, apane harivaMzapurANameM, sasanta bhadrake vacanako zrIvIrabhagavAnake vacana (prAgama) ke samAna prakAzamAna evaM prabhAvAdikame yukta batalAyA hai / aura 7vIM zatAbdIke prakalaMkadeva-jaise mahAna vidvAn prAcAryane, devAgamakA bhASya likhate samaya, yaha spaSTa ghoSita kiyA hai ki 'samantabhadrake vacanoma usa syAdvAdarUpI puNyodadhitIrthakA prabhAva kalikAla meM bhI bhavyajIvoke prAntarika malako dUra karaneke liye sarvatra vyApta (kha) anekAnto'pi caikAnta: syAdityevaM vadetparaH / __ "manekAnto'pyanekAnta" [sva0 103] iti janI zrutiH smRtA / -varAMgacarita isa padyameM svayambhUstotrake "anekAnto'pyanekAntaH' isa vAkyako uddhata karate hue use 'janI zrutiH' arthAt jainAgamakA vAkya batalAyA hai / OM jIvasiddhi-vidhAyIha kRta-yuktyanuzAsanaM / vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijRmbhate // --harivaMzapurANa
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza humA hai, jo sarva padAthoM paura tatvoMko apanA viSaya kiye hue hai / isake sivAya, samantabhadrabhAratIke stotA kavi nAgarAjane sArI hI. mamantabhadravArapIke liye 'varddhamAnadeva-bodha-buddha-cidvilAsinI' aura 'indrabhUti-bhASita-prameyajAlagocarA' jaise vizeSaNoMkA prayoga karake yaha sUcita kiyA hai ki samantabhadrakI vANI zrIvardhamAnadevake bodhase prabuddha hue caMtanyake vilAsako liye hue hai aura usakA viSaya vaha sArA padArthasamUha hai jo indrabhUti (gautama) gaNadharake dvArA prabhASita huA hai-dvAdazAMgazrutake rUpa meM gUthA gayA hai / prstu| isa granthameM bhaktiyoga, jJAnayoga aura karmayogakI jo nirmala gaMgA athavA triveNI bahAI hai usameM avagAhana-snAna kie hI banatA hai aura usa avagAhanase jo zAnti-sukha milatA athavA jJAnAnandakA lAbha hotA hai usakA kucha pAra nahIM-vaha prAyaH anirvacanIya hai| ina tInoM yogoM kA alaga alaga vizeSa paricaya Age karAyA jaaygaa| isa stotrameM 24 stavana hai aura ve bharatakSetra sambandhI vatamAna avapiNIkAlameM avatIrNa hue 24 jaina tIrthaMkaroMphI alaga ghalaga stutiko liye hue hai| stuti-padyoMkI saMkhyA saba stavanoMmeM mamAna nahIM hai| 18 ve stavanakI padya saMkhyA 20, 22 veM kI 10 aura 24 ve kI pATha hai, jaba ki hopa 21 stavanAmeme pratyeka kI padyasaMmyA pAMca pAMcake rUpame samAna hai| aura isa taraha granthake padyoMkI kula saMkhyA 143 hai| ye saba padya athavA snabana eka hI chandameM nahIM kinnu bhinna bhinna rUpame teraha prakAra ke chandoMmeM nirmita hue hai, jinake nAma haivaMzastha, indravajrA, upendrava nA, upa jAni, rathoddhanA, vamantatilakA, pathyAvazya amuSTupa, mubhadrAmAlatI-mizra-yamaka, vAnavAsikA, vaitAlIya, zikharagI, udgatA prAryAgIti (skandhaka ) / kahIM kahIM eka stavanameM ekame adhika chandoM kA bhI prayoga kiyA gayA hai| kima stavanakA konasA padya kisa chanda meM racA gayA hai + tIrtha sarvapadArtha-tattva-viSaya-syAdvAda-puNyodaghe. bhaMvyAnAmakalaMkabhAvakRtaye prAmAvi kAle klii| yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaH santataM kRtvA viviyate stavo bhagavatAM devAgamastaskRtiH ||-prssttshtii
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra 363 paura usa chandakA kyA lakSaNa hai, isakI sUcanA 'stavana-chanda sUcI' nAmake eka pariziSTameM kara dI gaI hai, jisase pAThakoMko isa granthake chanda-viSayakA ThIka parizAna ho ske| * stavanoMmeM stutigocara-tIrthakaroMke jo nAma diye hai ve saba kramaza: isa prakAra hai 1 vRSabha, 2 prajita, 3 zambhava, 4 abhinandana, 5 sumati, 6 pamaprabha, 7 supArzva, 8 candraprabha, 6 suvidhi, 10 zItala, 11 zreyAMsa, 12 vAsupUjya, 13 vimala, 14 anantajit, 15 dharma, 16 zAnti, 17 kunthu, 18 ara, 16 malli, 20 munisuvrata, 21 nami, 22 ariSTanemi, 23 pArzva, 24 viir|| [ inameMse vaSabhako ikSvAku-kulakA prAdipuruSa, arienemiko harivaMzaketu pora pArzvako ugrakulAmbaracandra batalAyA hai / zeSa tIrthaka geMke kulakA koI ullekha nahIM kiyA gayA hai| ukta saba nAma anvartha-saMjJaka hai-nAmAnukUla prathaM vizeSako liye hue haiN| inamese jinakI anvarthasaMjJakatA athavA mArthakatAko stotrameM kisI-na-kisI taraha prakaTa kiyA gayA hai ve kramaza: na0 2, 4, 5, 6, 8, 10, 11, 14, 15, 16, 17, 20 para sthita hai / zepameme kitane hI nAmoMko manvarthatAko anuvAdameM vyakta kiyA gayA hai| stuta-tIrthakaroMkA paricaya ina tIrthakaroMke stavanoMmeM guraNakIrtanAdike sAtha kucha aisI bAtoM athavA ghaTanAmoMkA bhI ullekha milatA hai jo itihAsa tathA purANase sambandha rakhatI haiM paura svAmI samantabhadra kI lekhanIse ullekhita honeke kAraNa jinakA apanA vizeSa mahattva hai aura isalie unakI pradhAnatAko liye hue yahA~ ina stavanoMmeMse stuta-tIrthakaroMkA paricaya kramase diyA jAtA hai: (1) vRSabhajina nAbhinandana ( nAbhirAyake putra ) the, ikSvAkukulake grAdipuruSa ye mora prathama prajApati the| unhoMne sabase pahale prajAjanoMko kRSyAdikarmomeM suzikSita kiyA thA ( unase pahale yahAM bhogabhUmikI pravRtti honese loga khetI-vyApArAdi karanA athavA masi, masi, kRSi, vidyA, vANijya aura zilpa,
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ina jIvanopAyarUpa SaT karmoko nahIM jAnate the ), mumukSu hokara aura mamatA chor3akara vadhU tathA vasudhAkA tyAga karate hue dIkSA dhAraNa kI thI, apane dorSoMke mUlakAraNa (ghAtikarmacatuSka ) ko apane hI samAdhiteja-dvArA bhasma kiyA thA (phalataH vizvacakSutA evaM sarvajJatAko prApta kiyA thA) aura jagatako tatvakA upadeza diyA thaa| ve satpuruSoMse pUjita hokara pantako brahmapadarUpa pramRtake svAmI bane ye bhora niraMjana padako prApta hue the| (2) ajitajina devalokase avatarita hue the, avatArake samayase unakA baMdhuvarga pRthvIpara ajeyazakti banA thA / aura usa bandhuvargane unakA nAma 'ajita rakkhA thA / Aja bhI (lAkhoM varSa bIta jAnepara) unakA nAma svasiddhikI kAmanA rakhanevAloMke dvArA maMgalake liye liyA jAtA hai| ve mahAmuni banakara tathA ghanopadehase (ghAtiyA karmoke prAvaraNAdirUpa dRDha upalepase) mukta hokara bhanyajIvoMke hRdayoMmeM saMlagna hue kalaMkoM ( ajJAnAdidoSa tathA unake kAraNoM) kI zAntike lie apanI samartha-vacanAdi-zaktikI sampattike sAtha usI prakAra udayako prApta hue the jisa prakAra ki meghoM ke prAvaraNase mukta humA sUrya kamaloMke abhyudayake liye-unake anta: andhakArako dUra kara unheM vikasita karane ke liye-apanI prakAzamaya samarthazakti-sampattike sAtha prakaTa hotA hai / aura unhoMne usa mahAn evaM jyeSTha dharmatIrthakA praNayana kiyA thA jise prApta hokara laukika jana duHkhapara vijaya prApta karate haiM / (3) zambhava-jina isa lokameM tRSNA-rogoMse saMtapta janasamUhake lie eka mAkasmika vaidyake rUpameM pravatIrNa hue the aura unhoMne doSa-dUSita evaM prapIDita jagatako apane upadezoM-dvArA niraMjanA zAntikI prApti karAI thii| pApake upadezakA kucha namUnA do eka padyoMmeM diyA hai aura phira likhA hai ki 'una puNyakIrtikI stuti karane meM zaka (indra ) bhI asamartha rahA hai| (4) abhinandana-jinane ( laukika vadhUkA tyAga kara ) usa dayAvako apane mAzrayameM liyA thA jisakI sakhI kSamA thI paura samAdhikI siddhike lie bAhyA'bhyantara donoM prakArake parigrahakA tyAga kara nirgranyatAko dhAraNa kiyA thaa| sAtha hI, miSyAbhinivezake vazase naSTa hote hue jagatako hitakA upadeSa
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . samantabhadrakA svayambhUstotra 365 dekara tatvakA grahaNa karAyA thaa| hitakA jo upadeza diyA gayA thA usakA kucha namUnA 3-4 padyoMmeM vyakta kiyA gayA hai| (5) sumati-jinane jisa suyukti-nIta tattvakA praNayana kiyA hai usIkA sundara sAra isa stavanameM diyA gayA hai| (6) papaprama-jina padmapatrake samAna raktavarNAbha zarIrake cAraka the / unake zarIrakI kiraNoM ke prasArane naroM aura amaroMse pUrNa sabhAko vyApta kiyA thA-sArI samavasaraNasabhAmeM unake zarIrakI prAmA phailI huI thii| prajAjanoMkI vibhUtike -liye-unameM heyopAdeyake vivekako jAgRta karane ke liye unhoMne bhUtalapara vihAra kiyA thA aura vihArake samaya ( indrAdirabina ) mahasradala-kamaloM. ke madhyabhAgapara calate hue apane caraNa-kamaloM dvArA nabhasnalako pallavamaya banA diyA thaa| unakI stutimeM indra asamartha rahA hai| (7) mupAzva-jina sarvatattvake pramAtA ( jJAtA) aura mAtAkI taraha lokahitake anuzAstA the| unhoMne hitakI jo bAteM kahI hai unhoMkA sAra isa stavana meM diyA gayA hai| (8) candraprabha-jina candrakiraNa-sama-gauravaNaM the, dvitIya candramAko samAna dIptimAna the| unake zarIrake divya prabhAmaNDalase bAhya andhakAra aura dhyAna. pradIpake pratibhayase mAnasa andhakAra dUra huA thaa| unake pravacanampa mihanAdoMko sunakara apane pakSakI susthitikA ghamaNDa rakhane vAle pravAdijana nirmada ho jAte / aura ve lokameM parameSThike padako prApta hue hai| (8) suvidhi-jina jagadIzvaroM ( indra-cakravAdikoM) ke dvArA abhivandha the| unhoMne jisa anekAntazAsanakA praNayana kiyA hai usakA mAra pAMcoM pacoMmeM diyA hai| (10) zItala-jinane apane sukhAbhilASArUpa agnike dAhase mUrchita hue manako kaise mUrchA-rahita kiyA aura kaise ve dina-rAta prAtmavizuddhike mArgameM jAgRta rahate the, ina bAtoMko batalAneke vAda unake tapasyAke uddezya aura vyaktitvakI dUsare tapasviyoM prAdise tulanA karate hue likhA hai ki 'isIse ve budhajanazreSTha mApakI upAsanA karate hai jo apane prAtmakalyANakI bhAvanAmeM satpara hai|
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza (11) zreyo-jinane prajAjanoMko zreyomArga meM anuzAsita kiyA thaa| unake anekAnta-zAsanakI kucha bAtoMkA ullekha karaneke bAda likhA hai ki ve 'kaivalyavibhUtike samrAT hue haiN| (12) vAsupUjya-jina abhyudaya kriyAnoM ke samaya pUjAko prApta hue the, tridazendra-pUjya the aura kisIkI pUjA yA nindAse koI prayojana nahIM rakhate the| unake zAsanako kucha bAtoMkA ullekha karake unake budhajana-abhivandha honekI sArthakatAkA dyotana kiyA gayA hai| (13) vimala-jinakA zAsana kisa prakArase nayoMkI vizeSatAko liye hae thA usakA kucha digdarzana karAte hue likhA hai ki 'isIse ve apanA hita cAhane vAloMke dvArA vandita the' / kapAya nAmake pIDanazIla-zatruoMko, vizopaka kAmadevake durabhimAnarUpa aAtaMkako kaise jItA aura apanI tRSNAnadIko kame mukhAyA, ityAdi bAtoMkA irA stavanameM ullekha hai| (15) dharma-jina anavadya-dharmatIrthakA pravartana karate hue satpurupoke dvArA 'dharma' ima sArthaka saMjAko lie hue mAne gaye hai / unhoMne taparUpa agniyoM se apane karmavanako dahana karake zAzvata mukha prApta kiyA hai aura isaliye ve 'zaGkara' hai / ve devoM tathA manupyake uttama samUhoMse pariveSThita tathA gaNadharAdi budhajanoMme paricArita (mevita) hue (samavasaraNa-sabhAma) usI prakAra zobhAko prApta hue the jisaprakAra ki prAkAzameM tArakAmoMme parivana nirmala candramA / prAtihAryoM maura vibhavoMse vibhUpita hote hue bhI ve unhIMse nahIM, kintu dehase bhI virakta rahe haiM / unhoMne manuSyoM tathA devoMko mokSamArga sikhalAyA, parantu zAsanaphalakI eSaragAme ve kabhI pAtura nahIM hue| unake mana-vacana-kAyakI pravRttiyAM icchAke binA hote hue bhI masamIkSya nahIM hotI thIM / ve mAnuSI prakRtikA ullaMghana kara gaye the, devatAoMke bhI devatA ye mora isIse 'paramadevatA'ke padako prAta the| (16) zAnti-jina zatrupoMse prajAkI rakSA karake apratima pratApake pAra rAjA hue the aura bhayaMkara cakase sarvanarendra-samUhakoM jItakara cakravartI rAjA
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra. 360 bane the| unhoMne samAdhicakra se durjaya mohacakrako--mohanIya karmake mUlotaraprakRti-prapaMcako-jItA thA aura use jItakara ve mahAn udayako prApta hue the, pAhaMntyalakSmIse yukta hokara devoM tathA asuroMkI mahatI (samavaraNa ) sabhAmeM suzobhita hue the| unake cakravartI rAjA hone para rAjacaka, muni honepara dayAdIdhiti-dharmacaka, pUjya ( tIrtha-pravartaka ) hone para devacakra prAJjali huprA-- hAtha jor3e khar3A rahA prathavA svAdhIna banA--aura dhyAnonmukha hone para kRtAntacatra-karmokA pravaziSTamamUha-nAzako prApta huA thaa| (17) kunthu-jina kunthvAdi sakala prANiyoMpara dayAke ananya vistArako liye hae the| unhoMne pahale cakravartI rAjA hokara pazcAt dharmacakrapravartana kiyA thA, jisakA lakSya loki rUjanoMke jvara-jarA-maraNako upazAnti aura unheM prAtma vibhUti kI prApti karAnA thA / ve viSaya-saukhyase parAGmukha kaise hue, paramaduzvara bAhya tapakA AcaraNa unhoMne kima liye kiyA, konase dhyAnoMko apanAyA mora konasI sAnimaya agni meM apane (ghAtiyA) karmoMkI cAra prakRtiyoko bhasma karake ve zaktisampanna hue aura sakala-veda-vidhike praNetA bane, ina saba bAtoMko isa stavanameM batalAyA gayA hai| sAtha hI, yaha bhI banalAyA gayA hai ki lokake jo pinAmahAdika prasiddha hai ve ApakI vidyA. paura vibhUtikI eka kaNikAko bhI prApta nahIM hue hai, aura isaliye prAtmahitakI dhunameM lage hue zreSTha mudhIjana ( gaNadharAdika ) unaadvitIya stutyakI stuti karate hai| (18) prara-jina cakravartI the, mumukSa honepara cakravartIkA sArA sAmrAjya unake liye jINetRNake samAna ho gayA aura isalie unhoMne niHsAra samajhakara use tyAga diyaa| unake rUA-saundaryako dekhakara dvinetra indra tRpta na ho sakA aura isalie ( vikriyARddhise ) mahasranetra bana kara dekhane lagA aura bahuta hI vismayako prApta humA / unhoMne karAya-bhaToMkI senAse sampanna pApI mohazatruko dRSTi saMvid aura upekSArUpa astroMse parAjita kiyA thA aura apanI tRSNAnadIko vidyA naukAse pAra kiyA thaa| unake sAmane kAmadeva lajjita tathA hataprabha humA thA aura jagatko rulAnevAle antakako apanA sveccha vyavahAra banda karanA par3A thA aura isa taraha vaha bhI parAjita hupA thaa| unakA rUpa
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza prAbhUSaNoM, veSoM tathA mAyudhoMkA tyAgI aura vidyA, kaSAyendriyajaya tathA dayAkI utkRSTatAko liye hue thaa| unake zarIrake vRhata prabhAmaNDalase bAhya andhakAra aura dhyAnatejase AdhyAtmika andhakAra dUra huaA thaa| samavaraNasabhAmeM vyApta honevAlA unakA vacanAmRta sarvabhASAmoMmeM pariNata honeke svabhAvako lie hue thA tathA prANiyoMko tRpti pradAna karanevAlA thaa| unakI dRSTi anekAntAtmaka thii| usa satI dRSTi ke mahatvAdikA dhyAyana tathA unake syAdvAdazAsanAdikA kucha vizeSa kathana sAta kArikAproMmeM kiyA gayA hai| (19) malli-jinako jaba sakala padArthokA sAkSAt pratyavabodha (kevalajJAna ) hA thA taba devoM tathA mayaMjanoMke sAtha sAre hI jagatne hAtha jor3akara unheM namaskAra kiyA thaa| unakI zarIrAkRti suvarNa-nirmita-jaisI thI aura sphurita mAbhAse parimaNDala kiye hue thii| vANI bhI yathArtha vastutatvakA kathana karanevAlI aura sAdhujanoMko ramAnevAlI thii| jinake sAmane galitamAna hue pratitIthijana ( ekAntavAdamatAnuyAyI) pRthvIpara kahIM vivAda nahIM karate the| aura pRthvI bhI ( unake bihArake samaya ) pada-padapara vikasita kamaloMse mRdu-hAsako liye hue ramaNIya huI thii| unheM saba orase (pracuraparimAName ) ziSya sAdhunoMkA vibhava (aizvarya) prApta huA thA aura unakA tIrtha (gAsana) bhI saMsAra-samudrase bhayabhIta prANiyoMko pAra utAraneke liye pradhAna mArga banA thaa| (20) munisuvrata-jina muniyoMkI pariSadmeM-gaNadharAdika zAniyoMkI mahatI sabhA (samavaraNa)meM-usI prakAra zobhAko prApta hue hai jisa prakAra ki nakSatroMke samUhale pariveSTita candramA zobhAko prApta hotA hai / unakA zarIra tapase utpanna huI taruNa morake kaNThavarga-jamI prAmAme usI prakAra zobhita thA jisa prakAra ki candramAke parimaNDalakI dIsi zobhatI hai| sAtha hI, vaha candramAkI dIptike samAna nirmala zukna rudhirase yukta. mati mugaMdhita, rajarahita zivasvarUpa (sva-para-kalyANamaya) tathA prati prAzcaryako lie hue thaa| unakA yaha vacana ki 'cara aura pracara jagat pratikSaNa sthiti-janana-nirodha- lakSaNako liye hue hai'-pratyeka samayameM ghovya, utpAda aura vyaya (vinAza) svarUpa haisarvazatAkA ghotaka hai / ve anupama yogabalase pApamalarUpa pAThoM kalaMkoMko
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotraM 366 (jJAnAvaraNAdi karmoko) bhasmIbhUta karake saMsArameM na pAye jAnevAle saukhyakoparama atIndriya mokSa-saukhyako-prApta hue the| ' (21) nami-jinameM vibhavakiraNoMke sAtha kevalajJAna-jyotike prakAzita honepara anyamatI-ekAntavAdI-jana usI prakAra hataprabha hue ye jisa prakAra ki nirmala sUryake sAmane khadyota (jUganU) hote haiN| unake dvArA pratipAdita anekAntAtmaka tatvakA gaMbhIra rUpa eka hI kArikA 'vidheyaM vArya' ityAdimeM itane acche DhaMgase sUtrarUpameM diyA hai ki usa para hajAroM-lAkhoM zlokoMkI vyAkhyA likho jA sakatI hai / unhoMne parama karuNAbhAvase sampanna hokara ahiMsA-paramabrahmakI siddhi ke liyeba hyAmyantara donoM prakArake parigrahakA parityAga kara usa prAzravidhiko grahaNa kiyA thA jisameM praraNumAtra bhI prArambha nahIM hai| kyoMki jahA~ praNumAtra bhI prArambha hotA hai vahIM ahiMsAkA vAsa nahIM mathavA pUrNataH vAsa nahIM banatA / jo mAdhu yathAjAtaliGgake virodhI vikRta vepoM aura upadhiyoM meM rata hai, unhone vastuta: bAhyAbhyantara parigrahako nahIM chor3A haiaura isalie aisoMse usa paramabrahmakI siddhi bhI nahIM bana sakatI / unakA bhAbhUSaNa veSa tathA vyavadhAna ( vastra-prAvaraNAdi) se rahita aura indriyoMkI zAntatAko liye hue (nagna digambara ) zarIra kAma-krodha aura moha para vijayakA sUcaka yA (22) ariSTanemi-jinane paramayogAgnise kalmaSandhanako-jJAnAvaragAdirUpa karmakASThako-bhasma kiyA thA aura makala padArthoko jAnA thaa| ve harivaMzaketu the, vikasita kamaladala ke samAna dIrghanetrake dhAraka the, aura nirdoSa vinaya tathA damatIrtha ke nAyaka hue hai / unake caraNayugala tridazendra-vandita the / unake caraNayugalako donoM lokanAyakoM garuDadhvaja ( nArAyaNa ) aura halaghara (balabhadra ) ne, jo svajanabhakti se muditahRdaya the maura maM tathA vinayake rasika the, bandhujanoM ke sAtha bAra-bAra praNAma kiyA hai| garuDadhvajakA dIptimaNDala dunimadrathAMga (sudarzana cakra) rUpa ravibimbakI kiraNoM meM jaTila thA aura zarIra nIle kamaladaloMkI rAzike prayayA sajalameghake samAna zyAmavarNa thaa| indradvArA likhe gaye nemijinake lakSaNoM (cihnoM) ko vaha lokaprasiddha Urjayantagiri (giranAra ) parvata dhAraNa karatA hai jo pRthvIkA kakuda hai, vidyAdharoMkI striyoMse
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ ~ ~ ~ ~~~. . .. . 370 jainasAhitya aura itihasapara vizada prakAza sevita-zikharoMse alaMkRta hai, meghapaTaloMse vyApta taToMko liye hue hai, tIrthasthAna hai aura Aja bhI bhakti se ullasitacitta-RSiyoMke dvArA saba porase nirantara atisevita hai / unhoMne usa akhila vizvako sadA karatalasthita sphaTikamaNike samAna yugapat jAnA thA aura unake isa jAnane meM bAhyakaraNa-cakSurAdika aura antaHkaraNa-mana ye alaga-alaga tathA donoM milakara bhI na to koI bAdhA utpanna karate the aura na kisI prakArakA upakAra hI sampanna karate the| (23) pArzva:jina mahAmanA the, ve varIke vazavartI-kamaThazatruke izArepara nAcanevAle-una bhayaMkara meghoMse upadravita honepara bhI apane yogase ( zukladhyAnase ) calAyamAna nahIM hue the, jo nIle-zyAmavarNa ke dhAraka, indradhanuSa tathA vidyu d-guNoMse yukta aura bhayaMkara vajra vAyu tathA varSAko cAroM ora bakheranevAle the / isa upasargake samaya dharaNa nAgane unheM apane bRhatpharaNAmoMke maNDalarUpa maNDapase veSThita kiyA thA aura ve apane yogarUpa khaGgavI tIkSNa dhArase durjaya mohazatruko jIta kara usa pArhantyapadako prApta hue the jo acintya hai, adbhuta hai aura trilokakI sAtizaya-pUjAkA sthAna hai / unheM vidhUtakalmaSa (ghAnikarma-catuSTayarUpa pApamalase rahita), zamopadezaka ( mokSamArgake upadeSTA ) aura Izvara (sakala-lokaprabhu ) ke rUpa meM dekhakara ve vanabAsI tapamvI bhI zaraNa meM prApta hue the jo apane zramako-paMcAgni-sAdhanAdirUpa prayAsako - viphala mamajha gaye the aura bhagavAna pArzva-jaise vidhUtakalmaSa Izvara hone kI icchA rakhate the / pArzvaprabhu mamagrabuddhi the, saccI vidyAnoM tathA tapasyAyoM ke praNetA the, upakularUpa prAkAgake candramA the aura unhoMne mithyAmAgoMkI dRSTiyose utpanna honevAle vibhramoMko vinaSTa kiyA thaa| (24) vIra-jina apanI guNa-samuttha-nirmalakIrti athavA divyavANIme pRthvI (samavasaraNabhUmi) para usI prakAra zobhAko prApta hue the jisa prakAra ki candramA prAkAzameM nakSatra sabhAsthita usa prabhAse zobhatA hai jo saba prorase dhavala hai / unakA zAsanavibhava kalikAla meM bhI jayako prApta hai aura usakI ve nirdoSa sAnu (gaNadharA dikadeva) stuti karate hai jinhoMne apane jJAnAdi-tejase pAsana-vibhutroMko-lokake prasiddha nAyakoMko-nisteja kiyA hai| unakA
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra 371 smAdvAdarUpa pravacana dRSTa aura iSTake sAtha virodha na rakhaneke kAraNa nirdoSa hai, jaba ki dUsaroM kA-prasyAdvAdiyoMkA-pravacana ubhaya viroSako lie hue honese vasA nahIM hai / ve surAsuroMse pUjita hote hue bhI granthika satvoMke-mithyAtvAdiparigrahase yukta prANiyoMke-(prabhakta) hRdayase prApta honevAle praNAmoMse pUjita nahIM hai| ora anAvaraNajyoti hokara usa dhAmako-muktisthAna athavA siddhazilAko-prApta hue haiM jo anAvaraNa-jyotiyoMse prakAzamAna hai / ve usa guNabhUSaNako-sarvaza-vItarAgatAdi-gugaNarUpa prAbhUSaNa-samUhako-dhAraNa kie hue the jo sabhyajanoM athavA samavasaraNa-sabhA-sthita bhavyajanoMko rucikara thA maura zrIme-aSTaprAtihAryAdirUpa-vibhUtise-aise rUpameM puSTa thA jisase usakI zobhA aura bhI bar3ha gaI thii| sAtha hI unake zarIrakA saundarya aura prAkarSaNa pUrNacandramAse bhI bar3hA car3hA thaa| unhoMne niSkapaTa yama praura damakA-mahAvatAdike anuSThAna aura kapAyoM tayA indriyoMke jayakA-upadeza diyA hai / unakA udAra vihAra usa mahAzakti-sampanna gajarAjake samAna humA hai jo karate hue madakA dAna dete hue aura mArgameM bAdhaka giribhittiyoMkA vidAraNa karate hue (phalata: jo bAdhaka nahIM unheM sthira rakhate hue) svAdhIna calA jAtA hai / vIrajinendrane apane vihArake samaya sabako hisAkA-prabhayakA-dAna diyA hai, zamavAdoMkI-rAgAdika dopoMkI upazAntike pratipAdaka prAgamoMkI-rakSA kI hai aura vaiSamyasthApaka, hiMsAvidhAyaka evaM sarvathA ekAnta-pratipAdaka una sabhI vAdoMkA-matoMkA-khaNDana kiyA hai jo giribhittiyoMkI taraha sanmArgameM bAdhaka bane hue the| unakA zAsana nayoMke bhaGga athavA bhaktirUpa alaMkAroMse alaMkRta hai-anekAntavAdakA prAzraya lekara nayoMke sApekSa vyavahArakI sundara zikSA denA hai-aura isataraha yathArya vastutattvake nirUpaNa aura parahita-pratipAdanAdi meM samartha hotA humA bahuguNa-sampattime yukta hai, pUrNa hai aura samantabhadra hai-saba bhora se bhadrarUpa, nirbAdhatAdi-viziSTa-zobhAse sampanna evaM jagatake liye kalyANakArI hai; jaba ki dUsaroMkA-ekAntavAdiyoMkA-zAsana madhura vacanoMke vinyAsase manojJa hotA humA bhI bahuguNoMkI sampatise vikala hai-satyazAsanake yogya jo yathArthavAditA, aura parahita-pratipAdanAdirUpa bahutase guNa hai unakIzomAte rahita hai| . , . .
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- 372 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza _ stavanoMke isa paricaya-samuccaya-parase yaha sAfa jAnA jAtA hai ki sabhI jaina tIrthakara svAvalambI hue hai / unhoMne apane prAtmadoSoM aura unake kAraNoM. ko svayaM samajhA hai , pora samajhakara apane hI puruSArthase-apane hI jJAnabala aura yogabalase-unheM dUra evaM nirmUla kiyA hai| apane prAtmadoMSoMko svayaM dUra tathA nirmUlakarake aura isa taraha apanA prAtma-vikAsa svayaM siddha karake ve moha, mAyA, mamatA aura tRSNAdise rahita 'svayambhU' bane hai-pUrNa darzana jJAna evaM sukha-zaktiko liye hue 'mahatpadako' prApta hue haiN| aura isa padako prApta karaneke bAda hI ve dUsaroMko upadeza dene meM pravRtta hue haiN| upadezake liye paramakaruNA-bhAvase prerita hokara unhoMne jagaha-jagaha vihAra kiyA hai aura usa bihArake avasara para unake upadezake liye bar3I bar3I sabhAeM jur3I haiM, jinheM 'samavasaraNa' kahA jAtA hai| una sabakA upadeza, zAsana athavA pravacana anekAnta aura ahiMsAke prAdhArapara pratiSThita thA aura isaliye yathArtha vastutatvake anukUla aura sabake liye hitarUpa hotA thaa| una upadezoMse vizvameM tattvajJAnakI jo dhArA pravAhita huI hai usake ThIka samparka meM AnevAle asaMkhya prANiyoMke majJAna tathA pApamala dhula gae haiM aura unakI bhUla-bhrAMtiyAM miTakara tathA asatyapravRttiyAM dUra hokara unheM yatheSTa sukha-zAntiko prApti huI hai| una pravacanoMse hI usa samaya sattIrSakI sthApanA huI hai aura ve saMsArasamudra athavA duHkhasAgarase pAra utAraneke sAdhana bane haiN| unhIMke kAraNa unake upadeSTA 'tIrthaGkara' kahalAte haiM aura ve lokameM sAtizaya-pUjAko prApta hue hai tathA prAja bhI una guNajJoM aura apanA hita cAhanevAloMke dvArA pUje jAte haiM jinheM unakA yatheSTa paricaya prApta hai| arhadvizeSaNa-pada-- svAmI samantabhadrane, apane isastotrameM tIrthara prahantoMke liye jina vizeSaNapadoMkA prayoga kiyA hai unase prahassvarUpapara acchA prakAza par3atA hai aura vaha naya-vivakSAke sAtha arthapara dRSTi rakhate hue unakA pATha karanepara sahajameM hI avagata ho jAtA hai| ata: vahAM para una vizeSaNapadoMkA stavanakramase ekatra saMgraha kiyA jAtA hai / jina padoM kA mUlaprayoga sambodhana tathA
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra 13 dvitIyAdi vibhaktiyoM aura bahuvacanAdike rUpameM humA hai unheM arthAvabodhakI suvidhA evaM ekarUpatAkI dRSTise yahAM prathamAke eka vacanameM hI rakkhA gayA hai, sAthameM sthAna-sUcakra padyADU bhI padya-sambandhI vizeSaNoM ke antameM de diye gaye haiN| aura jo eka vizeSaNa aneka stavanoMmeM prayukta humA hai use eka hI jagaha-prathama prayogake sthAnapara-grahaNa kiyA gayA hai, anyatra prayogakI sUcanA usake mAge brekaTake bhItara padyAGka dekara kara dI gaI hai: (1) svambhUH, bhUtahita :, samaJjasa-jJAna-vibhUti-cakSuH, tamo vidhunvan 1; prabuddhatattvaH, adbhanodayaH, vidAMvaraH 2; mumukSaH (88), AtmavAn (82), prabhuH ( 20, 28,66), sahiSNuH, pacyutaH 3; brahmapadAmRtezvaraH 4; vizvacakSuH, vRSabhaH, satAmacitaH, samagravidyAtmavapuH, niraJjanaH, jina: ( 36, 45, 50, 51, 57, 80, 81, 112, 114, 130, 137, 141 ), ajita-zullakavAdi-gAsanaH 5 / (2) ajitazAsanaH, praNetA 7; mahAmuni: (70) muktaghanopadehaH 8; pRthujyeSTha-dharmatIrtha-praNetA 6; brahmaniSThaH, sama-mitra-zatruH, vidyA-vinirvAnta-kaSAyadopaH labdhAtma-lakSmIH, ajitaH, ajitAtmA, bhagavAn ( 18, 31 40, 66, 80, 117, 121) 10 / (3) zambhavaH, pAkasmikavadyaH 11; syAdvAdI, nAtha: (25, 57, 75, 66, 126 ), zAstA 14: puNyakIti: (87), prAya: (48, 68) 15 / (4) abhinandanaH, samAdhitantra: 16; satAM gatiH 20 / (5) mumatiH, muniH (46, 61, 74, 76 ) 21 / (6) padmaprabhaH, padmAlayAliGgita-cArasUtiH, bhavyapayoruhAraNAM padmabandhuH 26; vibhuktaH, 27; pAtita-mAra-darpaH 26; guNAmbudhiH prajaH (50,85), RSi: (60, 121) 30 / __ (7) supArzvaH 31; sarva-tattva-pramAtA, hitAnuzAstA, guNAvalokasya janasya netA 35 / (8) candraprabhaH, candramarIci-gauraH, mahatAmabhivandyaH, RSIndraH, jitasvAntakaSAya-bandhaH 36; sarvaloka-parameSThI, adbhuta-karma-tejAH, anantadhAmA'kSara-vizva
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza cakSuH. samanta-duHkha-kSaya-zAsanaH 36; vipanna-doSA'bhra-kalaGka-lepaH, vyAkozavAG-nyAya-mayUkha-mAlaH, pavitraH 40 / (6) suvidhiH 41, jagadIzvarANAmabhivandhaH, sAdhu: 45 / (10) anaghaH (191) 46; nakta divimapramatavAn 48; samayI: 46; uttamajyotiH, nirvRtaH, zItala: 50 / (11) zreyAna, prajeyavAkyaH51 kaMvalyavibhUtisamrAT, mahaMn, stavAha 55 / (12) zivAsvabhyudaya-kriyAsu pUjyaH, vidazendra-pUjya:, munIndraH (85) 56; vItarAgaH, vivAnta-vairaH 57; pUjya: 58, budhAnAmabhivanya: 60 / (13) vimala: 61; prArya-praNata: 65 / (14) tatvarucI prasIdan, anantajit 66; prazeSavit 67; udAsInatamaH66 / (15) anagha-dharmatIrtha-pravartayitA, dharmaH, gaGkara:71; deva-mAnava-nikAyasattamaiH parivRtaH, budhavaMta:72; prAtihArya-vibhavaH pariSkRta:, dehatopi virataH, zAsana-phalaMpaNA'nAturaH 73; dhIraH (20,61, 64) 74; mAnuSI prakRtimabhyatItavAn, devatAsvarupi devatA, paramadevatA, jinavRpaH 75! (16) dayAmUrti: 76. mahAdayaH 77; prAtmatantraH 78; svadopagAntyA vihitAtma-zAnti :, zaraNaM gatAnAM zAntavidhAtA, gAntiH, zaraNya: 80 / (17) kunthu-prabhatyakhila-satva-dayakatAnaH, kunyuH, dharma-cakavayitA 81; viSaya saukhya-parAGmukhaH 82, ratnatrayA'tizayatejami jAna vIryaH, sabalaveda-vidhavinatA 84; apratimeyaH, stutya: (116) 85 / (18) bhUSA-veSA''zudha-tyAgI, vidyA-dama-dayAparaH, doSa-vinigrahaH 64; sarvajJajyotiSodbhUta-mahimodaya: 66; anekAntAramaSTiH 68; nirupama yuktazAmanaH, priyahita-yoga-guragAnuzAsanaH, para-jinaH, dama-nIdhanAyaka: 104; varadaH 105 / (16) maharSiH 106; jina-zizirAMzuH 109; jisiMha:, karaNIyaH, malliH, prazalyaH 110 (20) adhigata-muni-suvrata-sthitiH, munivRSamaH, munimuvataH, 111: kRta-mada
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 375 samantabhadrakA svayambhUstotra nigraha-vigrahaH 112; zazi-ruci-zuci-zukla-lohita-vapuH, surabhitara-virajavAH, yati: 113; vadatAMvara: 114; prabhavasaukhyaMvAn 115 / / (21) satatamabhipUjya:, nami-jinaH 116; dhImAna, brahma-prariNadhimanAH, viduSAM mokSa-padavI 117: sakala-bhuvana-jyeSTha-guru: 118; paramakaga: 116; bhUSA-veSa-vyavadhi-rahita-vapuH, zAntakaraNaH, nirmohaH, zAntinilaya: 120 / (22) parama-yoga-dahana-huta-kalmapandhana: 121; anavadya-vinaya-dama-tIryanAyakaH, zIlajaladhi:, vibhavaH, ariSTanemiH, jinakuJjaraH, prajara: 122; budhanutaH 130 / (23) mahAmanA 131: IzvaraH, vidhUta-kalmapaH, zamopadezaH 134; matyavidyA-tapasAM praNAyakaH, samagradhI:, pArvajina:, vilInamiyyApatha-dRSTivibhrama: 135 / (24) vIra: 136; munIzvara : 138; murAsura-mahitaH, granthika-satvA'zayapragAmA:hinaH, loka jaya-parama-hita:, anAvaraNa-jyoti:, ujjvaladhAmahita: 136; gata-mara-mAyaH, mumukSa-kAmadaH 141, gama-bAdAnavan, apagata. pramA-dAnavAna 142: devaH, mamantabhadra-mana: 143 / ina vizeSaNa-padAko pATha samUho athavA vibhAgomeM vibhAjita kiyA jA sakatA hai; jame 1 kama kalA aura dopoM para vijaya ke mUcaka, 2 jJAnAdi guggIkarSa vya naka, 3 parahita-pratipAdanAdirUpa lokahitapinAmUlaka, 4 pUjyatA'bhivyaMjaka, 5 bhAsatakI mahanAke pradarzaka, . zArIrika sthiti pora abhyudayake nidarzaka, sAdhanAkI pradhAnatAke prakAzaka, aura = mizrita-guNAMka vAcaka / ye saba vizeSAda eka prakArase ahaMnnoMke nAma hai jo unake kisI-kisI guNa athavA guggamamUhakI apekSAko sAthameM liye hue hai| yadyapi ina vizeSaNa. padoM meM kitane hI vizeSagarada-me mAdhaH, muniH, yati: grAdika-sAdhAraNa athavA mAmAnya jAna par3ate hai| kyoMki ve ahaM padase rahita dUsaroM ke lie bhI prayukta hote hai| parantu unheM yahA sAdhAraNa nahIM samajhanA cAhiye; kyoki masAdhAraNa vyaktitvako liye hue mahAna puruSoM ke lie jaba sAdhAraNa vizeSaNa prayukta hote hai taba ve 'mAzrayAjjAyate loka ni:prabho'pi mahAdyuti:' kI uktike anumAra mAyake mAhAtmyase asAdhAraNa prathaMke ghotaka hote hai-unakA prartha apanI
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza caramasImAko pahu~cA humA hI nahIM hotA balki dUsare bhoMkI prabhAko bhI apane sAthameM liye hue hotA hai| jainatIrthakara ahaMdguNoMkI dRSTi se prAya: samAna hote haiM, isalie vyaktitvavizeSakI kucha bAtoMko chor3akara mahatsadakI dRSTise eka tIrthakarake jo guNa athavA vizeSaraNa haiM ve hI dUsareke hai-bhale hI unake sAthameM una vizeSaNoMkA prayoga na hunA ho yA prayogako avasara na milA ho / aura isa taraha antima tIrthakara zrIvIrajinendra meM una sabhI guNoMkI parisamApti evaM pUrNatA samajhanI cAhiye jinakA anya vRSabhAdi tIrthakaroMke stavanoM meM ullekha hamA prathavA pradarzana kiyA gayA hai / aura unakA zAsanatIrtha una saba gugaNoMse viziSTa hai jo anya jaina tIrthakaroMke zAsanameM nirdiSTa hue haiM / tIthaMkara nAmoMke sArthaka, manvayArthaka prathavA gugagArthaka honeme eka tIrthakara kA jo nAma hai yaha dUmagekA vizeSagaga athavA guragArthaka pada ho jAtA hai aura isalie unheM bhI vizeSaNapadoMme maMgRhIta kiyA gayA hai| * isI dRSTiko lekara dvimaMdhAnAdi caturvimatimaMdhAna-jaise kAvya race gae hai| caturvizatisaMdhAnako paM0 jagannAthane eka hI padyame racA hai, jimameM 24 tIrthaMkaroMke nAma pA gae hai, aura eka-eka tIrtha karakI alaga-alaga stutika rUpameM usakI 24 vyAkhyAe~ kI gaI hai aura 25 vI vyAkhyA mamuccaya-stutike rUpameM hai ( dekho, vIrasevAmandirame prakAzita 'jainagranthaprazastisaMgraha pR0 78 ) / hAlameM 'paMcavaTI' nAmakA eka aimA hI grantha mujhe jayapurase upalabdha hupA hai jisake prathama stutipadya meM 24 tIrthaMkaroMke nAma pA gae haiM aura saMskRta vyAspAnameM una nAmoMke arthako vRSabhajinake sambandhameM spaSTa karate hA ajitAdizeSa tIrthakaroMke sambandhameM bhI ghaTita karalenekI bAta kahI gaI hai| vaha padya isa prakAra hai zrIdharmovRSabho'bhinandana paraH pamaprabhaH zItalaH gAntiH saMbhava vAmapUjya ajitazcandraprabhaH suvrataH / zreyAn kunyuranaMtavIra vimala: zrIpuSpadanto namiH zrInemiH sumatiH supArvajinarAT pAzvoM maliH pAtu vaH // 1 //
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra 377 bhaktiyoga aura stuti-prArthanAdi-rahasya jainadharmake anusAra, saba jIva dravyadRSTi se athavA zuddha nizcayanayakI apekSA paraspara samAna hai-koI bheda nahIM-sabakA vAstavika guNa-svabhAva eka hI hai| pratyeka svabhAvase hI anantadarzana, anantajJAna, manantasukha aura anantavIryAdi manantazaktiyoMkA prAdhAra hai-piNDa hai| parantu anAdikAlase jIvoMke sAtha karmamala lagA huA hai, jisakI mUla prakRtiyA~ pATha, uttara prakRtiyAM ekasau maDatAlIma mora uttarottara prakRtiyAM asaMkhya hai / isa karma-malake kAraNa jIvoMkA asalI svabhAva prAchAdita hai, unakI ve zaktiyAM pravipita hai aura ve para. taMtra hae nAnA prakAra kI paryAyeM dhAraNa karate hue najara pAte haiN| aneka avasthAnoM ko lie hue saMsArakA jitanA bhI prANivarga hai vaha saba usI kama malakA pariNAma hai - usIke bhedase yaha saba jIvajagat bhedarUpa hai, aura jIvakI ima avasthAko vimAva-pariNati' kahate hai / jabataka kisI jIvakI yaha vibhAvapariNiti banI rahatI hai taba taka vaha 'samArI' kahalAtA hai aura tabhI taka use saMsArameM karmAnumAra nAnA prakArake rUpa dhAraNa karake paribhramaNa karanA tathA duHkha uThAnA hotA hai / jaba yogya-mAdhanoM ke balapara yaha vibhAva-pariNati miTa jAtI hai-prAtmAmeM karma-manakA sambandha nahIM rahanA-aura umakA nija svabhAva sAGgarUpase athavA pUrNatayA vimita ho jAtA hai, taba vaha jIvAtmA saMmAraparibhramagAme chUTakara muktiko prApta ho jAtA hai aura mukta, siddha athavA paramAtmA kahalAtA hai, jimakI do pravampAe hai-eka jIvanmukta pora dUsarI videhamukta / isa prakAra paryAyapTime jIvoMke 'samArI' paura siddha' aise mukhya do bheda kahe jAte hai; athavA pavikamina, malpavikamina, bahavikamita pora pUrNa-vikasita aise cAra bhAgoMmeM bhI unheM bAMTA jA sakatA hai| aura imaliye jo adhikAdhika vika. sita hai ve svarUpase hI unake pUjya evaM mArAdhya hai jo pavikasita yA mahAvikasita hai kyoMki pAramaguraNoMkA vikAsa sabake liye iSTa hai| aimo spiti hote hue yaha spaSTa hai ki saMsArI jIvoMkA hita isI meM hai ki ve apanI vibhAva-parigatiko chor3akara svabhAvameM sthira hone parthAt siddhiko prAsa karanekA yatna kreN| isake liye pAtma-guNoMkA paricaya cAhiye guNoMmeM
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vardhamAna anurAga cAhiye aura vikAsamArgakI dRDha zradA cAhie / binA anurAgake kisI bhI guNakI prApti nahIM hotI-anurAgI athavA prabhakta-hRdaya guNagrahaNakA pAtra hI nahIM, binA paricayake mananurAga bar3hAyA nahIM jA sakatA maura binA vikAsamArgakI dRr3ha zraddhAke guragoM ke vikAsako mora yatheSTa pravRtti hI nahIM bana sktii| aura isaliye apanA hita evaM vikAsa cAhanevAloMko una pUjya mahApuruSoM prathavA siddhAtmAmoMkI zaraNa meM jAnA cAhiye, unakI upAsanA karanI cAriye, unake guNoMmeM anurAga bar3hAnA cAhie aura unheM apanA mArga-pradarzaka mAnakara unake naqaze kadamAra-padacinhoMpara-calanA cAhiye, athavA unakI zikSAmoMpara amala karanA cAhiye, jinameM prAtmAke guNoMkA adhikAdhika rUpameM prayavA pUrNarUpame vikAsa humA ho; yahI unake liye kalyANakA mugama mArga hai| vAstavameM aise mahAna mAtmAnoMke vikamina mAtmasvarUpakA bhajana aura kIrtana hI hama saMmArI jIvoM ke liye apane prAmAkA anubhavana aura manana hai; hama 'moha' kI bhAvanA-dvArA use apane jIvana meM utAra sakate haiM aura unhIke-prathavA paramAtmasvarUpaka-prAdarzako sAmane rakha kara apane caritrakA gaThana karate hue apane prAtmIya-guggoMkA vikAma middha kara ke tadrapa ho sakate haiM / isa saba anuSThAna meM una middhAtmAoMkI kRkSa bhI garaja nahIM hotI aura na isapara unakI koI pramagnatA hI nirbhara hai-yaha maba mAdhanA apane hI utthAnake lie kI jAtI hai| imIme middhi ( svAtmopalabdhi ) ke sAdhanoMmeM 'bhakti-yoga' ko eka mukhya sthAna prApta hai, jima 'bhakti-mArga' bhI kahate hai| siddhiko prApta hue zuddhAtmAmAko bhaktidvArA prAtmokapaM sAdhane kA nAma hI 'bhaktiyoga' athavA bhakti mArga' hai aura 'bhakti' unake guNoM meM anurAgako, tadnukUla vartanako athavA unake prati gugNAnurAgapUrvaka pAdarasatkArarUpa pravRttiko kahate hai, jo ki zuddhAtmavRttikI utpati evaM rakSAkA sAdhana hai / stuti, prArthanA, vandanA, upAsanA, pUjA. sevA, zraddhA paura prArAdhanA ye saba bhaktike hI rUpa athavA nAmAntara hai| stuti-pUjA-vandanAdike rUpa meM isa bhaktikriyA ko 'samyaktvadinI kriyA' batalAyA hai, 'zubhopayogicAritra' likhA hai aura sAtha hI 'kRtikarma bhI likhA hai, jisakA abhiprAya hai 'pApakarma-chaMdana
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakI stutivadhiA kA anuSThAna' / sadbhaktike dvArA praudasya tathA prahaMkArake tyAgapUrvaka guNAnurAga bar3hanese prazasta madhyavasAyako athavA pariNAmoMkI vizuddhise saMcita karma usI taraha nAzako prApta hotA hai jisa taraha kASThake eka siremeM pagnike laganese vaha sArA hI kASTha bhasma ho jAtA hai| idhara saMcita karmoke nAzase athavA unakI zaktike zamanase guNAvarodhaka karmokI nirjarA hotI yA unakA bala kSaya hotA hai to upara una abhilaSita guNoMkA udaya hotA hai, jisase prAtmAkA vikAsa sadhatA hai| isIse svAmI samantabhadra-jama mahAn prAcAryone paramAtmAkI stutirUpameM isa bhaktiko kuzala-pariNAmakI hetu batalAkara isake dvArA zreyomArgako mulabha aura svAdhIna banalAyA hai / apane tejasvI tathA mukRti mAdi honekA kAraNa bhI isIko nirdiSTa kiyA hai maura isIliye stuti-vandanAdike rUpame yaha bhakti aneka naimittika kriyAnoM meM ho nahIM, kintu nityakI SaT pAvazyaka kriyAnoMmeM bhI zAmila kI gaI hai, jo ki saba mAdhyatmika kriyAeM hai aura antaSTipurUSoM ( muniyoM tathA zrAvakoM) ke dvArA prAtmaguragoMka vikAsako lakSyameM rakhakara hI nitya kI jAtI hai aura tabhI ve prAramotkarSakI sAdhaka hotI hai| anyathA, laukika lAbha, pUjA-pratiSThA, yaza, bhaya, rUDhi prAdika vaza hokara karanese unake dvArA prazasta pradhyavamAya nahIM bana sakatA mora na prazasta madhyavasAyake binA saMcita pApoM prathavA karmokA nAga hokara prAtmIya-guragoMkA vikAsa hI siddha kiyA jA sakatA hai| ana. ima viSayameM lakSyazuddhi evaM bhAvaddhipara dRSTi rakhanekI khAsa jarUrata hai, jisakA sambandha vivekase hai / binA vivekake koI bhI kriyA yatheSTa phaladAyaka nahIM honI aura na binA vivekakI bhakti madbhakti hI kahalAtI hai| svAmI samantabhadrakA yaha svayambhU anya 'mnAtra' honese stutiparaka hai aura isalie bhaktiyogakI pradhAnatAko liye hA hai, isame sandehake liye koI sthAna nahIM hai| saca pUchiye to aba taka kisI manuSyakA ahakAra nahIM maratA taba taka usake vikAsako bhUmikA hI tayyAra nahIM hotii| balki pahalese yadi kucha + dekho, svayambhUstotrakI kArikA naM. 116 * dekho, stutividhAkA para naM0114
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vikAsa humA bhI hotA hai to vaha bhI kiyA karAyA saba gayA jaba mAyA huMkAra' kI lokoktike anusAra jAtA rahatA athavA dUSita ho jAtA hai| bhaktiyogase mahaMkAra maratA hai, isIse vikAsa-mArgameM sabase pahale bhaktiyogako apanAyA gayA hai aura isIse stotragranthoMke racanemeM samantabhadra prAyaH pravRtta hue jAna par3ate hai| prAptasuruSoM prayavA vikAsako prApta zudAtmAmoM ke prati mAcArya samantabhadra kitane vinamra the aura unake guNoMmeM kitane anurAgI the yaha unake stuni-granthoMse bhale prakAra jAnA jAtA hai| unhoMne svayaM 'stutividyA meM apane vikAsakA pradhAna zreya 'bhaktiyoga'ko diyA hai (pagha114 ); bhagavAna jinadevake stavanako bhava-vanako bhasma karane vAlI agni likhA hai; unake smaraNako kaneza-samudrase pAra karanevAlI naukA banalAyA hai (10 115) pora unake bhajanako lohese pArasamariNa ke sparza-samAna batalAte hue yaha ghoSita kiyA hai ki usake prabhAvase manuSya vizadazAnI hotA humA tejako dhAraNa karatA hai aura usakA va vana bhI sArabhUta ho jAtA hai (80) / aba dekhanA yaha hai ki prastuta svayambhUgranthameM bhaktiyogake maGgamvarUpa 'stuti' mAdike viSayameM kyA kucha kahA hai aura unakA kyA uddemA, lakSya prayavA hetu prakaTa kiyA hai: lokameM 'stuti' kA jo rUpa pracalita hai ume batalAte hue aura vamI stuti karane meM apanI asamarthatA vyakta karate hue, svAmI jI likhate hai guNa-stokaM madulladhya taya huva-kathA stutiH / zrAnanyAtte guNA vaktumazakyAstvayi sA katham // 86 // tathA'pi te munIndrasya yato nAmA'pi kIrtitam / punAti puNyakIternastato ayAma kizcana // 7 // arthAta-niyamAna guNoMkI alpatAko ullaGghana karake jo unake bahutvakI kathA kI jAtI hai-unheM bar3A-car3hAkara kahA jAtA hai-use lokameM 'stuti' kahate hai / vaha stuti ( he jina ! ) mAgameM kaise bana sakatI hai ? nahIM bana sakatI / kyoMki mApake guNa ananta honese pUre taura para kahe hI nahIM jA sakatebar3hA-car3hAkara kahanekI to bAta hI dUra hai| phira bhI pApa puNyakIti munIndrakA
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra 381 eki nAma-kIrtana bhI-bhakti-pUrvaka nAmakA uccAraNa bhI.-hameM pavitra karatA hai, isa lie hama prApake guNoMkA kucha-lezamAtra-kathana ( yahA~ ) karate haiM / _isase prakaTa hai ki samantabhadrakI jina-stuti yathArthatAkA ullaMghana karake guNoMko bar3hA-car3hAkara kahanevAnI lokaprasiddha stuti-jaisI nahIM hai, usakA rUpa jinendra ke ananta guNoMmeMse kucha guNoMkA apanI zaktike anusAra prAMzika kIrtana karanA hai aura usakA uddezya athavA lakSya hai prAtmAko pavitra karanA / prAtmAkA pavitrIkaraNa pApoMke nAzase-moha, kaSAya tathA rAga-dveSAdikake pramAvasehotA hai / jinendra ke puNya-guNoMkA smaraNa evaM kIrtana prAtmAko pApa-pariNatiko chur3Akara use pavitra karatA hai, isa bAtako nimna kArikAmeM vyakta kiyA gayA hai na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha ! vivAnta-vaire: tathA'pi te puNya-gugNa-smRtirnaH punAti cittaM duritAJjanebhyaH // 5 // isI kArikAmeM yaha bhI batalAyA gayA hai ki pUjA-stutise jinadevakA koI prayojana nahIM hai; kyoki ve vItarAga hai-rAgakA aMza bhI unake mAtmAmeM vidyamAna nahIM hai, jisase kisIkI pUjA, bhakti yA stutipara ve prasanna hote : ve to saccidAnandamaya honese sadA hI pramannasvarUpa hai, kisIkI pUjA prAdikase unameM navIna prasannatAkA koI maMcAra nahIM hotA aura isaliye unakI pUjA bhakti yA stutikA lakSya unheM pramanna karanA tathA unakI prasannatA-vArA apanA koI kArya siddha karanA nahIM hai mora na ve pUjAdikame prasanna hokara yA svecchAse kisIke pApoMko dUra karake use pavitra karane meM pravana hote hai, balki unake puNya- guragoke smaraNAdima pApa svayaM dUra bhAgate haiM aura phalataH pUjaka yA stutikartAke prAtmAmeM isI mAzayako 'yuktyanuzAsana' ko nimna do kArikAmoM meM bhI vyakta kiyA gayA hai: yAdhAtmyamulaMdhya guNodayAlyA loke stutibhUriguNodadheste / maNiSTamapyaMzamazaknuvanto vaktu jina ! svo kimiva stuvAma // 2 // tathApi vaimpAsyampetya bhaktyA somAsmi se zaratyanurUpa-vAkyaH / iSTe prameye'pi yathAsyakti kinmotsahasse puruSAH kriyAmiH // 3 //
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza pavitratAkA saMcAra hotA hai / isI bAtako aura macche zabdoM meM nimnakArikAdvArA spaSTa kiyA gayA hai stutiH stotuH sAdhoH kuzalapariNAmAya sa tadA bhavenmA vA stutyaH phalamapi tatastasya ca sata.. kimevaM svAdhInyAjagati sulabhe zrAyasapathe stuyAna tyA vidvAnsatatamabhipUjyaM namijinam // 116 / / isameM batalAyA hai ki-'stutike samaya aura sthAnapara stutya cAhe maujUda ho yA na ho aura phalakI prApti bhI cAhe sIdhI (Direct) usake dvArA hotI ho yA na hotI ho, parantu AtmasAdhanAmeM tatpara sAdhustotAkI-vivekake sAtha bhaktibhAvapUrvaka stuti karanevAlekI-stuti kuzalapariNAmakI-puNyaprasAdhaka yA pavitratA-vidhAyaka zubhabhAvoMkI-kAraNa jarUra hotI hai; aura vaha kuzalapariNAma athavA tajjanya puNyavizeSa zreya phalakA dAtA hai| jaba jagatameM isa taraha svAdhInatAme zreyomArga mulabha hai-svayaM prastuta kI gaI apanI stutike dvArA prApya hai-taba he sarvadA abhipUjya nami-jina ! aimA kona vidvAn-parIkSApUrvakArI athavA vivekI jana-hai jo pApakI stuti na kare? kare hI kre| aneka sthAnoMpara samantabhadrane jinendrakI stuti karane meM apanI asamarthatA vyakta karate hue apaneko aja (15), bAlaka (30) tathA alpadhI (56) ke rUpameM ullikhita kiyA hai; parantu eka sthAnapara to unhone apanI bhakti tathA vinamratAkI parAkASThA hI kara dI hai, jaba itane mahAn jJAnI hote hue mora itanI prauDha stuti racate hue bhI ve likhate hai tvamIrazastAdRza ityayaM mama pralApa-lezo'lpa-matemahAmune ! azeSa-mAhAtmyamanIrayannapi zivAya saMsparza ivA'mRtAmbudheH / / 7 / / (he bhagavan ! ) pApa aise hai, vaise haiM-pApake ye guga haiM, ve guNa haiisa prakAra stutirUpameM mujha alpamatikA-yathAvat guNoMke parizAnase rahita stotAkA-yaha thor3AsA pralApa hai| ( taba kyA yaha niSphala hogA ? nhiiN|) amRtasamudrake prazeSa mAhAtmyako na jAnate aura na kathana karate hue bhI jisa prakAra usakA saMsparza kalyANakAraka hotA hai usI prakAra he mahAmune ! mApake
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ . samantabhadrakA svayambhUstotra 383 mazeSa mAhAtmyako na jAnate aura na kathana karate hue bhI merA yaha thoDAsA pralApa mApake guNoMke saMsparzarUpa honese kalyANakA hI hetu hai|' / isase jinendra-guNoMkA sparzamAtra thor3AsA adhUrA kIrtana bhI kitanA mahattva rakhatA hai yaha spaSTa jAnA jAtA hai / jaba stutya pavitrAtmA, puNya-guNoMkI mUrti paura puNyakIrti ho taba usakA nAma bhI, jo prAyaH gugaNa -pratyaya hotA hai, pavitra hotA hai aura isIliye Upara udghata 87 vI kArikAmeM jinendrake nAma-kInanako bhI pavitra karanevAlA likhA hai tathA nIcekI kArikAmeM, ajitajinakI stuti karate hue, unake nAmako 'paramapavitra' batalAyA hai pora likhA hai ki prAja bhI apanI siddhi cAhanevAle loga unake paramapavitra nAmako maMgalake liye-pApako gAlane athavA vighnabAdhA poko TAlane ke liye-jar3e prAdarake sAtha lete haiM adyApi yasyA'jina-zAmanasya manAM praNetuH pratimaMgalArthama / pragayate nAma parama-pavitraM mvasiddhi-kAmena janena loke // 7 // jina mahaloMkA nAma-kIrtana taka pApoMko dUra karake prAtmAko pavitra karatA hai unake zaragAme pUrNa hRdayame prAsa hone kA to phira kahanA hI kyA hai-vaha to pApa-nApako aura bhI adhika mAnna karake prAtmAko pUrNa nirdoSa evaM mukha-zAntimaya banAne meM samartha hai / isI meM svAmI mamannabhadrane aneka sthAnoMpara 'tatastvaM nirmAha: zaraNamasi naH zAnni-nilayaH (120) jaise vAkyoM ke mAtha apane ko prahannoMkI zaraNa me apaMga kiyA hai / yahA~ isa viSayakA eka khAsa vAkya uddhRta kiyA jAtA hai. jo zaraNa-prApti meM kAraNa ke bhI spaSTa ullekha ko liye hue haimvadIpa-zAnyA vihitAtma-zAnti: zAntarvidhAtA zaraNaM gatAnAm / bhUgAva-kleza-bhayopazAntyai zAntinino me bhagavAn zaraNyaH / / 8 / / imame batalAyA hai ki ve bhagavAn zAnijina mere zaraNya hai-meM unakI zaragA letA hai-jinhone apane dogekI-majAna, moha tathA rAga-dveSa-kAma- . krodhAdi-vikAroMkI-zAnti karake prAtmAme paramazAnti sthApita kI hai-pUrNa mukhasvarUpA svAbhAvikI sthiti prAta kI hai-praura isaliye jo zaraNAgoMko zAntike viSAtA hai-unameM apane prAtmaprabhAvase dopoMkI zAnti karake zAnti
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sukhakA saMcAra karane mathavA unheM zAnti-sukharUpa pariNata karane meM sahAyaka evaM nimittabhUta haiN| prataH (isa zaraNAgatike phalasvarUpa) ve zAntijina mere saMsAra-paribhramaNakA anta aura sAMsArika klezoM tathA bhayoMkI samAtimeM kAraNIbhUta hoNveN|' ___yahAM zAntijinako zaraNAgatoMkI zAntikA jo vidhAtA ( kartA) kahA hai usake liye unameM kisI icchA yA tadanukUla prayatnake prAropakI jarUrata nahIM hai, vaha kArya unake 'vihitAtma-zAnti' honese svayaM hI usa prakAra ho jAtA hai jisa prakAra ki agnike pAsa jAnese garmIkA pora himAlaya yA zItapradhAna pradezake pAsa pahuMcanese sardIkA saMcAra athavA tad pa pariNamana svayaM humA karatA hai aura usameM usa agni yA himamaya padArthakI icchAdika-jaisA koI kAraNa nahIM pdd'taa| icchA to svayaM eka doSa hai aura vaha usa mohakA pariNAma hai jise svayaM svAmIjIne isa granyameM 'anantadoSAzaya-vigraha' (66) batalAyA hai / doSoMkI zAnti ho jAnese usakA astitva hI nahIM bntaa| aura isalie ahaMntadevameM vinA icchA tathA prayatnavAlA kartRtva sughaTita hai| isI kartRtvako lakSyameM rakhakara unheM 'zAntike vidhAtA' kahA gayA hai-icchA tayA prayatnavAle kartRtvakI dRSTise ve usake vidhAtA nahIM hai| aura isa taraha kartRtva-viSaya meM anekAnta calatA haisarvathA ekAntapakSa janazAsanameM grAhya hI nahIM hai / yahAM prasaMgavaza itanA aura bhI batalA denA ucita jAna par3atA hai ki ukta padyake tRtIya caraNameM sAMsArika klegoM tathA bhayoMkI zAntimeM kAraNIbhUta honekI jo prArthanA kI gaI hai va jaMnI prArthanAkA mUlarUpa hai, jisakA aura bhI spaSTa darzana nitya kI prArthanAmeM prayukta nimna prAcInatama gAthA meM pAyA jAtA hai dukkha-kho kamma-svaro samAhi-maraNaM ca bohilAhI ya / mama hou tijagabaMdhava ! tava jiNavara caraNa-saraNeNa // isameM jo prArthanA kI gaI hai usakA rUpa yaha hai ki-he trijagatake (nini'miDa) banbu jinadeva ! pApake caraNa-zaraNake prasAdame mere duHkhoMkA kSaya, karmokA kSaya, samAdhipUrvaka maraNa aura boSikA-samyagdarzanAdikakA-lAma hove / ' isase yaha prArthanA eka prakArase prAramotkarSakI bhAvanA hai aura isa bAtako sUkti karatI hai ki jinadevakI caraNa prAta honese prasannatApUrvaka jinadevake caraNoMkA
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 samantabhadrakA svayambhUstotra mArAdhana karanese-duHkhoMkA bhaya aura kokA kSayAdika sukha-sAdhya hotA hai| yahI bhAva samantabhadrakI prArthanAkA hai| isI bhAvako lie hue granthameM dUsarI prArthanAeM isa prakAra hai "mati-pravekaH stuvato'stu nAtha !!" (25) "mama bhavatAd duritAsanAditam" (105) "bhavatu mamA'pi bhavopazAntaye' (115) parantu ye hI prArthanAeM jaba jinendradevako sAkSAtarUpameM kucha karane-karAne ke liye prerita karatI huI jAna par3atI hai to ve prala kRtarUpako dhAraNa kiye hue hotI hai| prArthanAke isa alaMkRtarUpako liye hue jo vAkya prastuta granthameM pAye jAte hai ve nimna prakAra hai 1. punAtu ceto mama nAbhinandanaH (5) 2. jinaH zriya me bhagavAna vidhattAm (10) 3. mamA''rya deyA: zivatAtimuccaiH (15) 4. pUyAtpavitro bhagavAn mano meM (40) 5. zreyase jinayupa ! prasIda naH (75) ye saba prArthanAe~ cittako pavitra karane, jinadhI tathA zivasantatiko dene paura kalyANa karane kI yAcanAko liye hue hai, mAtmotkarpa evaM grAmavikAsako lakSya karake kI gaI haiM, inameM pramaMgatatA tathA prabhAva-jaMsI koI bAta nahI hai-sabhI jinendra devake samparka tathA zaraNa meM prAname svaya saphala hone vAlI athavA bhakti upAsanAke dvArA sahajasAdhya hai - aura imaliye alaMkArakI bhApAme kI gaI eka prakArako bhAvanAe~ dI hai| inake mamaMko anyake anuvAdame spaSTa kiyA gayA hai| vAstavameM parama vItarAgadevase vivekI janakI prArthanAkA prathaM devake samakSa apanI bhAvanAko vyakta karanA hai praSAta yaha prakaTa karanA hai ki vaha mApake bharaNa-zaraNa evaM prabhAva meM rahakara bhora kucha padArthapATha lekara prAtmazaktiko jAgRta evaM vikasita karatA humA mapanI usa icchA, kAmanA yA bhAvanAko pUrA karane meM samartha honA cAhatA hai / usakA yaha prAzaya kadApi
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza nahIM hotA ki vItarAgadeva bhaktakI prArthanAse dravIbhUta hokara apanI icchAzaki evaM prayatnAdiko kAmameM lAte hue svayaM usakA koI kAma kara deMge athavA dUsaroMse preraNAdike dvArA karA deMge / aisA mAzaya masambhAvyako saMbhAvya banAne-jasA hai aura devake svarUpase anabhijJatA vyakta karatA hai| prastu, prArthanAviSayaka vizeSa UhApoha stutividyAkI prastAvanA yA tadviSayaka nibandhameM vItarAmase prArthanA kyoM ?' isa zIrSakake nIce kiyA gayA hai aura isIlie use vahIMse jAnanA caahiye| isa taraha bhaktiyoga, jisake stuti, pUjA, vandanA, mArAdhanA, zaraNAgati, bhajana-smaraNa aura nAmakIrtanAdika aMga hai, prAtmavikAsame sahAyaka hai / aura isalie jo vivekI jana prathavA buddhimAna puruSa mAtmavikAsake icluka tathA apanA hitasAdhanameM sAvadhAna hai ve bhaktiyogakA mAzraya lete hai| isI bAtako pradarzita karanevAle granthake kucha vAkya isa prakAra hai 1. iti prabho ! loka-hitaM yato mataM ___ tato bhavAneva gatiH satA mataH (28) / 2. tataH svanizreyasa-bhAvanA-parai budhapravekairjina ! zItaleDayase (50) / 3. tato, bhavantamAryAH praNatA hitaipiNaH (35) / 4. tasmAdbhavantamajamapratimeyamAryA: stutyaM stuvanti sudhiyaH svahitaMkatAnAH (85) / 5, svArtha-niyata-manasaH sudhiyaH praNamanti mantramukharA maharSayaH (124) / stRtividyAmeM to buddhi usIko kahA hai jo jinendra kA smaraNa karatI hai, mastaka usIko batalAyA hai jo jinendra ke padoM meM nata rahatA hai, saphalajanma usIko ghoSita kiyA hai jisameM saMsAra-paribhramaNako naSTa karanevAse jina-caraNoMya prAzraya liyA jAtA hai, vANI usIko mAnA hai jo jinendrakA stavana (guNakIrtana) karatI hai, pavitra usIko svIkAra kiyA hai jo jinendrake matameM rata hai aura paMDitavana unhIMko aMgIkAra kiyA hai. jogina paraNoM
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra 387 sadA namrIbhUta rahate 164 (113) / inhIM saba bAtoMko lekara svAmI samantabhadrane apaneko mahaMjinendrakI bhakti ke lie arpaNa kara diyA thaa| unakI isa bhaktike jvalanta rUpakA darzana stuti vidyAke nimna pacameM hotA hai, jisameM ve vIrabinendrako lakSya karake likhate hai 'he bhagavan mApake masameM prathavA Apake viSayameM merI suzraddhA hai-andha zraddhA nahIM; merI smRti bhI mApako hI apanA viSaya banAye hue hai-sadA mApakA hI smaraNa kiyA karatI hai; meM pUjana bhI prApakA hI karatA hU~, mere hAtha bhApako hI prANAmAMjali karane ke nimitta hai, mere kAna pApakI hI guNa-kathAko sunane meM lIna rahate hai, merI prA prApake hI sundara rUpako dekhA karatI hai, mujhe jo vyasana hai vaha bhI prApakI sundara stutiyoke racane kA hai aura merA mastaka bhI pApako hI praNAma karane meM tatpara rahatA hai / isa prakakArI cUMki merI sevA hai-meM nirantara hI pApakA isa taraha mArAdhana kiyA karatA hUM- isIlie hai tejaHpate ! (kevalajJAnasvAmin ) maiM tejasvI hUM, sujana hai aura sukRti (puNyavAna ) hU~ suzraddhA mama te mate smRtirAMpa tvayyarcanaM cA'pi te hamtAvajalaye kathA-zruti-rataH karNo'kSi saMprekSate / sumtutyAM vyasana zironatiparaM seveTazI yena te tejasvI sujano'hameva mukRtI tenaiva tejaHpate // 114 // yahAM sabase pahale 'sutra / ' ko jo bAta kahI gaI hai vaha bar3e mahatvakI hai mora praganI saba bAtoM athavA pravRttiyoM kI jAna-prANa jAna par3atI hai| isase jahA~ yaha mAlUma hotA hai ki samantabhadra jinendradeva tathA unake zAsana mata ke viSayameM andhazraddhAlu nahIM the vahA~ yaha bhI jAnA jAtA hai ki bhaktiyogameM padhazratAkA grahaNa nahIM hai-usake liye suzranA cAhiye, jisakA sambandha vivekase - -- - .. mummenst... ----- -mawwamirman 1. prajJA sA smaratIti yA tava zirastacannataM he pade janmAda: sapalaM paraM bhavabhidI yatrAdhive te pdd'e| mAMgalyaM ca sayo.rasastava mate gI: saiva yA svA zude .. tezA ye praNatA janAH kamayuge devAdhidevasya te // 113 // ". : .
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 388 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hai / samantabhadra aisI hI vivekavatI suzradAse sampanna the| pandhI bhakti vAstavameM usa phalako phala hI nahIM sakatI jo bhaktiyogakA lakSya aura uddezya hai| isI bhaktyarpaNAkI bAtako prastuta granthameM eka dUsare hI tuMgase vyakta kiyA gayA hai aura vaha isa prakAra hai ataeva te budhanutasya carita-guNamatodayama / nyAyavihitamavadhArya jine svayi suprasannamanasaH sthitA Sayam / / isa vAkyameM svAmI samantabhadra yaha prakaTa karate hai ki 'he duSajanastuta. jinendra ! mApake carita guNa pora adbhuta udayako nyAyavihita-yuktiyuktanizcaya karake hI hama bar3e prasannacittase pApameM sthita hue hai-mApake bhakta bane hai aura hamane pApakA prAzraya liyA hai|' isase sAfa jAnA jAtA hai ki samantabhadrane jinendrake carita guNakI aura kevalajJAna tathA samavasaraNAdi-vibhUtike prAdurbhAvako liye hue prabhuta udayakI pAMca kI hai-parIkSA kI hai-aura unheM nyAyakI kasoTIpara kasakara ThIka evaM yuktiyukta pAyA hai tathA apane prAtmavikAsake mAgameM parama-sahAyaka samajhA hai, isIliye ve pUrNa-hRdayase jinendra ke bhakta bane hai aura unhoMne apaneko unake caraNa zaraNameM marpaNa kara diyA hai / ata: unakA bhaktimeM kulaparamparA, rUDhipAlana aura kRtrimatA (banAvaTa-dikhAvaTa )-jaisI koI bAta nahIM thI-vaha eka dama zuddha vivekase saMcAlita yI mora aisA hI bhaktiyogameM honA cAhiye / hA~, samantabhadrakA bhaktimArga, jo unake stuti-pranyoMse bhale prakAra jAnA jAtA hai, bhaktike sarvathA ekAntako liye hue nahIM hai| svayaM samantabhadra bhakti. yoga, jJAnayoga bhora karmayoga tInoMkI eka mUrti bane hue the-inameMse kisI eka hI yogake ve ekAnta pakSapAtI nahIM the| nirI yA korI ekAntatA. to unake . .jo ekAntatA nayoMke nirapekSa vyavahArako lie hue hotI hai use 'nirI' 'korI' athavA 'mithyA' ekAntatA kahate hai / samantabhadra isa mithyAekAntatAse rahita the; isIse 'devAgamameM, eka pApattikA nirasana karate hue, unhoMne likhA hai-"na mithryakAntatA'sti naH / nirapekSA navA miyA: sApekSA pastu tezyakRt // "
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra 386 pAsa taka bhI nahIM phaTakatI thI ve sarvathA ekAntavAdake sakhta virodhI the aura use vastutattva nahIM mAnate the| unhoMne jina khAsa kAraNoMse pahaMjinendrako apanI stutike yogya samajhA aura unheM apanI stutikA viSaya banAyA hai unameM, unake dvArA ekAntadRSTike pratiSedhakI siddhirUpa nyAyabAraNa bhI eka kAraNa hai| mahantadeva apane ina ekAntadRSTi-pratiSedhaka pramogha nyAgabANoMse-tattvajJAnake samyak prahAroMse-mohazatrukA athavA mohakI pradhAnatAko liye hue bhAnAvaraNAdirUpa zatru-samUhakA nAza karake kaivalya-vibhUtike-kevalajJAnake sAtha-sAtha samavasara. NAdi-vibhUtike-samrAT hue hai, isIliye samantabhadra unheM lakSya karake prastuta anyake nimnavAkyameM kahate haiM ki 'pApa merI stutike yogya hai-pAtra hai'| ekAntadRSTi-pratiSedha-siddhi-nyAyeSubhirmoharipu nirasya / asisma kaivalya-vibhUti-samrATa tatastvamahanasi me stavAhaH / / isase samantabhadrakI parIkSA-pradhAnatA, guNajJatA aura parIkSA karake suzraddhAke sAtha makti meM pravRta honekI bAta para bhI spaSTa ho jAtI hai| sAtha hI, yaha bhI mAlUma ho jAnA hai ki jaba taka ekAntadRSTi banI rahatI hai taba taka moha nahIM jItA jAtA, jaba taka moha nahIM jInA jAtA taba taka prAtma-vikAsa nahIM banatA aura na pUjyanAkI hI prApti hotI hai| mohako una nyAya-bAraNoMse jItA jAtA hai jo ekAntapTike pratirodhako siddha karanevAle hai-sarvathA ekAntarUpa dRSTidoSako miTAkara anekAntadRSTikI pratiSThArUpa samyagdRSTitvakA mAtmAmeM saMcAra karanevAle hai| isase tattvajJAna aura tatvazradAnakA mahatva sAmane bhAjAtA hai, jo anekAntahapTike mAzrita hai, aura isIme samantabhadra bhaktiyogake ekAntapakSapAtI nahIM the| isI taraha jJAnayoga tathA karmayogake bhI ve ekAnta-pakSapAtI nahIM the-ekakA dUsareke sAtha akATaya sambandha mAnate the| zAna-yoga jisa samIcIna jJAnAmyAsake dvArA isa saMsArI jIvAtmAko apane zuddhasvarUpakA, paraspakA, parake sambandhakA, mambandhase honevAle vikArakA-doSakA athavA vibhAvapariNatikA-vikArake viziSTa kAraNoMkA aura unheM dUra karane, nirvikAra (nirdoSa ) banane, bandhanarahita (mukta) hone tathA apane nijarUpameM
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza susthita honeke sAdhanoMkA parijJAna karAyA jAtA hai, aura isa taraha hRdayAndhakArako dUrakara-bhUla-bhrAntiyoMko miTAkara-mAsmavikAsa siddha kiyA jAtA hai, use 'jJAnayoga' kahate hai| isa jJAnayogake viSayameM svAmI samantabhadrane kyA kucha kahA hai usakA pUrA paricaya to unake devAgama, yuktyanuzAsana mAdi sabhI anyoMke gahare adhyayanase prApta kiyA jA sakatA hai / yahA~para prastuta granyameM spaSTatayA sUtrarUpase, sAMketika rUpameM prathavA sUcanAke rUpameM jo kucha kahA gayA hai use, eka svataMtra nibandhameM saMkalita na kara, stavana-kramase nIce diyA jAtA hai, jisase pAThakoMko yaha mAlUma karane meM suvidhA rahe ki kisa stavanameM kitanA mora kyA kucha tattvajJAna sUtrAdirUpase samAviSTa kiyA gayA hai / vijJajana apane buddhibalase usake vizeSa rUpako svayaM samajha sakeMge-vyAkhyA karake yaha batalAnekA yahA~ avasara nahIM ki usameM aura kyA-kyA tattvajJAna chipA humA hai athavA umake sAthameM avinAbhAvarUpase sambaddha hai / use vyAkhyA karake batalAnese prastutanibandhakA vistAra bahuta bar3ha jAtA hai, jo apaneko iSTa nahIM hai | tattvajJAna-viSayaka jo kathana jisa kArikAmeM pAyA hai usa kArikAkA nambara bhI sAthameM noTa kara diyA (1) pUrNa vikAsake liye prabuddhatattva hokara mamatvase virakta honA, vadhUvittAdi-parigrahakA tyAga karake jinadIkSA lenA-mahAvatAdiko grahaNa karanA, dIkSA lekara bhAe hue upasarga-pariSahoMko samabhAvase sahanA aura pratijJAta sadbataniyamoMse calAyamAna nahIM honA Avazyaka hai ( 2, 3) / apane dopoMke mUla kAraNako apane hI samAdhi-tejame bhasma kiyA jAtA hai maura tabhI brahmapadarUpa amRtakA svAmI banA jAtA hai (4) / (2) jo mahAmuni dhanopohase-ghAtiyA kamauke prAvaraNAdirUpa upasepaserahita hote haiM ve bhavyajanoMke hRdayoMmeM saMlagna hue kalakoMkI-prazAnAdi doSoM tathA unake kAraNIbhUta jJAnAvaraNAdi kokI--zAntike liye usI prakAra nimittabhUta hote hai jisa prakAra ki kamaloMke abhyudayake liye mUrya (8)[yaha zAna bhaktiyogameM sahAyaka hotA hai ] 1 uttama paura mahAn parmatIryako pAkara bhavyajana duHlaoNpara usI prakAra vijaya prApta karate hai jisa prakAra ki dhAmase saMtapta hue hAthI zItala gaMgAdahameM praveza karake apanA saba mAtApa miTA DAlate
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra 6 (6) / jo brahmaniSTha (ahiMsAtatpara ), sama-mitra-zatru aura kaSAya-doSoMse rahita hote hai ve hI prAtmalakSmIko-pranantajJAnAdirUpa jinadhIko-prApta karane meM samartha hote haiM (10), (3) yaha jagata bhanitya hai, prazaraNa hai, ahaMkAra-mamakArakI kriyAoMke dvArA saMlagna hue mithyAbhinivezake dopase dUSita hai aura janma-jarA-maraNase pIr3ita hai, use niraMjanA zAntikI jarUrata hai (12) / indriya-viSaya-sukha bijalIkI camakake samAna caMcala hai-kSaNabhara bhI sthira rahanevAlA nahIM hai--aura tRSNArUpI rogakI vRddhi kA ekamAtra hetu hai-indriya viSayoMke adhikAdhika sevanase dRpti na hokara ulaTI tRSNA bar3ha jAtI hai, tRSNAkI vRddhi tApa utpanna karatI hai mora yaha tApa jagatako (kRSivANijyAdi klezakarmomeM pravRtta karAkara ) aneka duHkha-paramparAse pIDina karatA rahatA hai (13) / bandha, mokSa, donoM ke kAraNa, baddha, mukta aura muktikA phala, ina mabakI vyavasthA syAdvAdI-prakAntapTike matameM hI ThIka baiTanI hai--kAnta dRSTiyo athavA sarvathA ekAntavAdiyoke matoMmeM nahIM-mora 'zAstA' ( tanvopadeSTA ) padake yogya syAdvAdI prahanta-jina hI hote hai-unhIkA upakA mAnanA cAhiye (14) / (4) samAdhikI middhi ke liye ubhayaprakAra ke nai granthya-guragase-bAhyAbhyantara donoM prakAra ke parigrahake tyAgase- yukta honA Avazyaka hai-vinA isake samAdhikI siddhi nahIM honI; parantu kSamA makhIvAlI dayAvadhUkA tyAga na karake donoMko apane prAzrayameM rakhanA jarUrI hai (16) / pracetana zarIrameM pora zarIra-sambandhame athavA zarIra ke sAtha kiyA gayA prAnmAkA jo kamaza bandhana hai usase utpanna honevAle mukha-duHkhAdi tathA strI-putrAdikameM 'yaha mega hai' isa prakArake praminivezako liye hue honese tathA kSaNabhaMgura padArthoM meM sthAyitvakA nizcaya kara leneke kAraNa yaha jagata naSTa ho rahA hai-prAtmahita-sAdhaname vimukha hokara apanA prakalyANa kara rahA hai (17) / dhAdi du:khoMke pratikArame aura indriya. viSaya-jaya svalpa sukhake anubhavame deha pora dehadhArIkA mukhapUrvaka avasthAna nahIM bntaa| aisI hAlata meM kSudhAdi-duHkhoM ke ima kSaraNasthAyI pratIkAra ( ilAja) maura indriya-viSaya-janya svalpa mukhake sevanase na to vAstavameM isa zarIrakA koI upakAra banatA hai aura na zarIradhArI prAtmAkA hI kucha bhalA hotA hai prataH ina
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 . jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ke pratIkArAdimeM prAsakti (pratIva rAgakI pravRtti) vyartha hai (18) jo manuSya mAsaktike isa loka tathA paraloka-sambandhI doSoM ko samajha letA hai vaha indriyaviSayasukhoMmeM prAsakta nahIM hotA; ata: Asaktike doSako bhale prakAra samajha lenA cAhiye (16) / mAsaktise tRSNAkI abhivRddhi hotI hai aura isa prANIkI sthiti sukhapUrvaka nahIM banatI. isIse vaha tApakArI hai| ( cauthe stavanameM varNita ) ye saba loka-hitako bAteM haiM (20) / (5) anekAnta-matase bhinna zeSa saba matoMmeM sampUrNa kriyAnoM tathA kartA, karma, karaNa prAdi kArakoMke tattvakI siddhi --unake svarUpakI utpatti athavA jJaptike rUpameM pratiSThA-nahIM banatI, isIse anekAntAtmaka vastutattva hI muyukti-nIta hai (21) / vaha suyukti-nIta vastutantrabhedA'bheda-jJAnakA viSaya hai aura aneka tayA ekarUpa hai, paura yaha vastuko bheda-prabhedake rUpameM grahaNa karanevAlA jAna hI matya hai / jo loga inameMse ekako hI satya mAnakara dUsare meM upacArakA vyavahAra karate haiM vaha mithyA hai; kyoMki paraspara avinAbhAvasambandha honeme donoMmeMse ekakA prabhAva ho jAneme vastutattva anupAsyaniHsvabhAva ho jAtA hai (22) / jo sat hai usake kazcit prasatva-yakti bhI hotI hai; jaige puSpa vRkSoMpara to astitvako lie hue prasiddha hai parantu prAkAzapara usakA astitva nahIM hai. prAkAzakI apekSA vaha pramatmpa hai| yadi vastutattvako sarvayA svabhAvacyuta mAnA jAya to vaha apramANa ThaharatA hai| imIme sarvajIvAditattva kathaJcit sat-asatrUpa anekAntAtmaka hai| ima matase bhinna jo ekAnta mata hai vaha svavacana-viruddha hai (23) / yadi vastu sarvathA nitya ho to vaha udaya-astako prApta nahIM ho sakatI aura na usameM kriyAkArakakI yojanA hI bana sakatI hai| ( isI taraha ) jo mavaMthA prasat hai usakA kabhI janma nahIM hotA aura jo sarvayA sat hai usakA kabhI nAza nahIM hotA / dIpaka bhI bujha jAnepara marvathA nAzako prApta nahIM hotA, kintu usa samaya andhakArarUpa pudgala paryAyako dhAraNa kiye hue apanA astittva rakhatA hai (24) / ( vAstava meM ) vidhi paura niSedha donoM kathaJcit iSTa haiM / vivakSAse uname mukhya-gauNa kI vyavasthA hotI hai (25) / isa tatvajJAnakI kucha vizeSa vyAkhyA anuvAdaparase jAnane yogya hai|
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhastotra 363 (6) jo kevalajJAnAdi lakSmIse pAligita cArumUrti hotA hai vahI bhavyajIvarUpa kamaloMko vikasita karane ke liye sUryakA kAma detA hai (26) / (7) prAtyantika svAsthya-vibhAvapariNati me rahita apane anantajJAnAdisvarUpa meM pravinazvarI sthiti-hI jIvAtmAnoMkA svArtha hai-kSaNabhaMgura bhoga svArtha na hokara prasvArtha hai / indriyaviSaya-sukha ke sevanase uttarottara tRSNAkIbhogAkAMkSAkI--vRddhi hotI hai aura usase tApakI-zArIrika tathA mAnasika duHkhako-zAnti nahIM hone pAtI (31) / jIvake dvArA dhAraNa kiyA humA zarIra prajaMgama, jaMgama-neya-yantra, bIbhatsu, pUti, kSayi, aura tApaka hai bhora isaliye isameM anurAga vyartha hai, yaha hitakI bAta hai (32) / hetudvayase prAvikRta-kArya-lilA bhavitavyatA pralaMdhyazakti hai, isa bhavitavyatAko apekSA na rakhanevAlA prahaMkArase pIr3ita hamA saMsArI prANI (yaMtra-maMtra-taMtrAdi ) aneka sahakArI kAraNoM ko milAkara bhI susAdika kAryoko vastutaHsampanna karane meM samartha nahIM hotA (33) / yaha saMsArI prANI mRtyuse DaratA hai parantu ( pralaMdhya. zakti-bhavitavyatA-vaza) usa mRtyume chuTakArA nahIM, nitya hI kalyANa cAhatA hai parantu ( bhAvIkI usI maladhyazaktivaza ) usakA lAbha nahIM hotA, phira bhI yaha mUDhaprAgI bhaya tathA icchAke vazIbhUta humA svayaM hI vRthA taptAyamAna hotA hai athavA bhavitavyatA-nirapekSa prANI tathA hI bhaya aura icchAke vaza hupA duHkha uThAtA hai (34) / () jinhoMne apane pratta.karaNa ke kaSAya-bandhanako jotA hai-sampUrNakrodhAdi-kaSAyoMkA nAza kara prakapAra-pada prApta kiyA hai-ve 'jina' hote haiM (36) / dhyAna-dIpake pratizayame-paramazukladhyAna ke teja-dvArA-pracura mAnasaprandhakAra-jhAnAvaraNAdi-kamajanya mAtmAkA samasta prajJAnAndhakAradUra hotA hai (37) (6) tatva vaha hai jo sat-prasat mAdirUpa vivakSitA'vivAkSina svabhAvako liye hue hai aura ekAntadRSTikA pratiSedhaka hai tathA pramANa siddha hai (41) / vaha tattva kapaMcit tadrapa mora kacit matadUpa hai; kyoMki vaisI hI sat-prasat mAdi rUpakI pratIti hotI hai| svarUpAdi-catuSTayarUpa vidhi mora pararUpAdicatuSTayarUpa niSeSake parasparameM atyanta (sarvathA) bhinatA tathA abhinnatA nahIM
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 . janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hai, kyoMki sarvathA bhinnatA yA abhinnatA mAnanepara zUnya-doSa mAtA hai-vastuke sarvathA lopakA prasaMga upasthita hotA hai (42) / yaha vahI hai, isa prakArakI pratIti honese vastutava nitya hai aura yaha vaha nahIM-pranya hai, isa prakArakI pratItikI siddhi se vastutattva nitya nahIM-pranitya hai / vastutattvakA nitya bhora manitya donoM rUpa honA viruddha nahIM hai kyoMki vaha bahiraMga nimitta-sahakArI kAraNa--antaraMga nimitta-upAdAna kAraNa-paura naimittika-nimittoMse utpanna honevAle kArya ke sambandhako liye hue hai (43) / padakA vAcya prakRti ( svabhAva ) se eka aura aneka rUpa hai, 'vRkSA:' isa padajJAnako trh| anekAntAtmaka vastuke 'astittvAdi kisI eka dharmakA pratipAdana karane para usa samaya gauNabhUta nAstitvAdi dUsare dharmake pratipAdanameM jisakI mAkAMkSA rahatI hai aise AkAMkSI-sApekSavAdI athavA syAdvAdIkA syAt' yaha nipAtasyAt zabdakA sAthameM prayoga-gauraNakI apekSA na rakhanevAle niyamameM--sarvathA ekAntamatameM-bAdhaka hotA hai (44) / 'syAt' padarUpase pratIyamAna vAkya mukhya aura gauNakI vyavasthAko liye hue hai aura isaliye anekAntavAdase upa rakhanevAloMko prapathya rUpame aniSTa hai-~~-unako saiddhAntika prakRtike viruddha hai (45) / isa stavanameM tatvajJAnakI bhI kucha vizeSa vyAkhyA anuvAdaparame jAnane yogya hai| (10) sAMsArika sukhoMkI bhabhilApArUpa agnike dAhame mUrthina humA mana jJAnamaya amRtajaloMke siJcanase mUrchA-rahita hotA hai (47) / prAnmavizuddhi ke mArgameM dina rAta jAgRta rahanekI--pUraNaM sAvadhAnara hanekI-jarUrata hai, tabhI vaha vizuddhi sampanna ho sakatI haiM (48) / mana-vacana-kAyakI pravRttiko pUrNatayA rokanese punarjanmakA abhAva hotA hai aura sAtha hI jarA bhI Tala jAtI hai (65) (11) vaha vidhi-svarUpAdi-catuSTayase astittvarUpa-pramANa hai jo kathaMcit tAdAtmya-sambandhoMko lie hue pratiSedharUpa hai-pararUpAdi-catuSTayakI apekSA nAstittvarUpa bhI hai| ina vidhi pratiSedha donoMmeMse koI pradhAna hotA hai (vaktAke bhabhiprAyAnusAra, na ki svruupse)| mukhyake niyAmakA-'svarapAdi catuSTayase vidhi aura pararUpAdi catuSTayase hI 'niSeSa' isa niyamakA-jo hetu hai vaha naya hai aura vaha naya dRSTAnta samarthana dRSTAntase samarpita pathavA dRSTAnta
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra 365 samarthaka hotA hai / (52) / vivakSita mukhya hotA hai aura avivakSita gauraNa / jo pravivakSita hotA hai vaha nirAtmaka (prabhAvarUpa) nahIM hotA / mukhya-goragakI vyavasthAse eka hI vastu zatru, mitra tathA ubhaya anubhaya-zaktiko liye rahatI hai / vAstavameM vastu do pravadhiyoM(maryAdAmoM)se hI kAryakArI hotI haividhi-niSeSa, sAmAnya-vizeSa, dravya-paryAyarUpa do do dharmoMkA prAzraya lekara hI prakriyA karane meM pravRtta hotI hai aura apane yathArtha svarUpakI pratiSThApaka banatI hai (53) / vAdI-prativAdI donoMke vivAdameM dRSTAntakI siddhi honepara sAdhya prasiddha hotA hai; parantu vasI koI dRSTAntabhUta vastu hai nahIM jo sarvayA ekAntakI niyAmaka dikhAI detI ho ! anekAnta dRSTi mabameM-mAdhya, sAdhana paura dRSTAnnAdimeM-prapanA prabhAva DAle hue hai-vastumAtra anekAntvase vyApta hai / isIse sarvathA ekAntavAdiyoke matameM aimA koI dRSTAnta hI nahIM bana sakatA jo unake sarvayA ekAntakA niyAmaka ho aura imaliye unake marvathA nityatvAdi sAdhyakI siddhi nahIM bana sakatI (54) ekAnnadRSTike pratipedhakI middhirUpa nyAya-bAggoMme-svajAnake samyaka prahAroMme-mohazatrukA athavA mohakI pradhAnatAko liye hue zatrasamUhakA -nAga kiyA jAnA hai (55) / (12) jo rAga pora Sase rahita hote hai unheM yadyapi pUjA tathA nindAse koI prayojana nahIM hotA,phira bhI unake puNyaguNoM kA smaraNa cittako pApa-maloMme pavitra karatA hai (57) / pUjya-jinakI pUjA karate hue jo ( marAga-parigati athavA prArambhAdi dvArA ) lezamAtra pApakA upArjana hotA hai vaha (bhAvapUrvaka ko huI pUjAse utpanna honevAlI) bahupuNyarAgimeM usI prakAra doSakA kAraNa nahIM banatA jisa prakAra ki viSakI eka kaNikA zIta-zivAmburAziko-ThaDe kalyANakAge jalase bhare hue samudrako-dUSita karanemeM samartha nahI hotI (58) / jo bAhya vastu guNa-doSakI utpatikA nimita hotI hai vaha antaraMga meM vannevAle guNadoSoM kI utpattike abhyantara mUlahenuko aMgabhUta hotI hai / bAhya vasnukI apekSA ma rakhanA humA kevala abhyantara kAraNa bhI guraNa-doSakI utpatti meM samartha nahIM hai (59) / bAhya aura pampantara donoM kAraNoMko yaha pUrNatA hI dravyagata svabhAva hai, anyathA puruSoM meM mokSakI vidhi bhI nahIM bana sakatI (60) / (13) jo nitya-maNikAdika naya parasparameM panapekSa ( svataMtra) honese
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sva-para-praNAzI (sva-para-vairI ) hai (aura isaliye 'durnaya' hai) ve hI naya parasparApekSa ( parasparataMtra ) honese sva-paropakArI hai aura isaliye tasvarUpa samyak naya haiM (61) / jisa prakAra eka-eka kAraka zeSa pranyako apanA sahAyakarUpa kAraka apekSita karake prarthakI siddhike lie samartha hotA hai usI prakAra sAmAnya aura vizeSase utpanna honevAle athavA sAmAnya maura vizeSako viSaya karanevAle (dravyAthika, paryAyAdhika mAdirUpa ) jo naya hai ve mukhya mora goraNakI kalpanAse iSTa ( abhipreta ) hai (62) / parasparameM eka-dUsarekI apekSAko lie hue jo prabheda aura bhedakA-pranvaya tathA vyatirekakA-zAna hotA hai usase prasiddha honevAle sAmAnya aura vizeSako usI taraha pUrNatA hai jisa taraha ki jJAna-lakSaNa-pramANa sva-para-prakAzaka rUpameM pUrNa hai / sAmAnyake vinA vizeSa maura vizeSake vinA sAmAnya apUrNa hai athavA yoM kahiye ki banatA hI nahIM (63) / vAcyabhUta vizeSyakA-sAmAnya athavA vizeSakA-vaha vacana jisase vizeSyako niyamita kiyA jAtA hai 'vizeSaNa' kahalAtA hai aura jise niyamita kiyA jAtA hai vaha 'vizeSya' hai| vizeSaNa aura vizeSya donoMke sAmAnyarUpatAkA jo pratiprasaMga pAtA hai vaha sthAdvAdamatameM nahIM banatA; kyoMki vivakSita vizeSagA-vizeSyase anya pravivakSita vizeSaNa-vizeSyakA syAt' zabdase parihAra ho jAtA hai jisakI ukta matameM sarvatra pratiSThA rahatI hai (64) / jo naya syAtpadarUpa satyase cihnita hai ve rasopavida loha-dhAtupoMkI taraha abhipreta phalako phalate haiM -yathAsthita vastutattvake prarUpaNameM samartha hokara sanmArgapara le jAte (14) moha pizAca, jisakA zarIra pananta doSoMkA prAdhAra hai pora jo cirakAlame prAtmAke sAtha sambaddha hokara usapara prapanA mAtaGka jamAe hue hai, tattvazraddhAmeM prasannatA dhAraNa karanese jItA jAtA hai (66) / kaSAya pIDanazIla zatru hai, unakA nAma ni:zeSa karanese-pAtmAke sAtha unakA sambandha pUrNata: viccheda kara dene se manuSya azeSavit (sarvaza) hotA hai| kAmadeva vizeSa rUpase zoSaka-saMtApaka eka roga hai, jise samASirUpa poSaSake guNoMse vilIna kiyA jAnA hai (67), tRSNA nadI parizrama-jalase bharI hai aura usameM bhayarUpa taraMga-mAlAeM uThatI hai| vaha navI aparigraharUpa grISmakAlIna sUryako kiraNoMse
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstItra 367 sukhAI jAtI hai-parigrahake saMyogase vaha ularottara bar3hA karatI hai (68) / (15) tapazcaraNarUpa agniyoMse karmavana jalAyA jAtA hai aura zAzvata sukha prApta kiyA jAtA hai (71) / (16) dayAmUrti bananese pApako zAnti hotI hai 76; samAdhicakase durjaya mohacaka-mohanIya karmakA mUlottara-prakRti-prapaMca-jItA jAtA hai 77; karmaparataMtra na rahakara mAramatantra bananepara mAhaMntya lakSmIkI prApti hotI hai 78; dhyAnonmukha honepara kRtAnta(karma)-cakra jItA jAtA hai 66; apane rAga-dveSakAma-krodhAdi doSa-vikAra hI mAtmAmeM prazAntike kAraNa hai, jo apane dopoMko zAnta kara prAtmA zAntiko pratiSThA karanevAlA hotA hai vahI garamAgatoMke liye zAnti kA vidhAtA hotA hai aura isaliye jisake prAtmAmeM svayaM zAnti nahIM yaha zaraNAgatake liye zAntikA vidhAtA bhI nahIM ho sakatA 80 / (17) jinadeva kunthvAdi saba prANiyoMpara dayAke ananya vistArako liye hae hote haiM aura unakA dharmacakra jvara-jarA-maraNako upazAnike lie pratita hotA hai (81) / tRSApA (viSayAkAMkSA ) rUpa magni jvAlAe~ svabhAvase hI saMgApita karatI hai| inakI zAnti abhilaSita indri-viSayoM kI sampattise-pracura parimANa meM samprAlise---nahIM hotI. ulaTI vRddhi hI hotI hai, aimI hI vastusthiti hai / sevana kiye hue indriya-viSaya ( mAtra kucha samayake liye ) garIrake saMtApako miTAne meM nimittamAtra hai-tRSNA rUpa pagnijvAlAmoMko zAnta karane meM samayaM nahIM hote (82) / bAhya dudaMra tapa prAdhyAtmika ( antaraMga ) tapakI vRddhike liye vidheya hai| cAra dhyAnoMmeMme mAdike do kaluSita dhyAna (prAta-raudra ) hepa ( tAjya) hai aura uttaravartI do sAtizaya dhyAna (ghaH, zukla) upAdeya hai (86) kokI (pATha mUla prakRtiyoMmeMse ) cAra mUla prakRtiyAM (jAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya antarAya) kaTuka (pAtiyA) hai aura ve samyagdarzanAdispa sAtizaya ratnatrayAgnise bhasma kI jAtI hai, unake bhasma honepara hI prAsmA pAtavIrya-zaktisampanna athavA vikasita hotA hai aura sakala-veda-viSikA dinetA banatA hai (84) / (18) pugyakIti munIndra (jinendra ) kA nAma-kIrtana bhI pavitra karatA hai (17) / mumunu honepara pApIkA bArA vibhava pIra sAmrAjya bhI pIeM pUraka
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza samAna niHsAra jAna par3atA hai (88) / kaSAya-bhaToMkI senAse yukta jo mohamma zatru hai vaha pApAtmaka hai, use samyagdarzana, samyagjJAna maura upekSA (paramaudAsInyalakSaNa samyakacAritra) rUpa astra-zastroMse jItA jAtA hai (60) / jo dhIra vIra mohapara vijaya prAsa kiye hote haiM unake sAmane triloka-vijayI durdara kAmadeva bhI hataprabha ho jAtA hai (61) / tRSNA nadI isa loka tathA paralokameM duHkhoMkI yoni hai, use nirdoSajJAna-naukAse pAra kiyA jAtA hai (62) / roga aura punarjanma jisake sAthI hai vaha pantaka (yama) manuSyoMko rulAnevAlA hai; parantu moha-vijayIke sanmukha usakI eka bhI nahIM calatI (63) / mAbhUSaNoM, veSoM tathA prAyudhoMkA tyAgI aura jJAna, kaSAyendriya-jaya tathA dayAkI utkRSTatAko liye hae jo rUpa hai vaha doSoM ke vinigrahakA sUcaka hai (64) / dhyAna-tejase prAdhyAtmika ( jJAnAvaraNAdirUpa bhItarI) andhakAra dUra hotA hai| (65) / sarvajJajyotime utpanna humA mahimodaya sabhI vivekI prANiyoM ko natamastaka karatA hai (16) / sarvajJakI vANI sarvabhASAnI meM pariNata honeke svabhAvako liye hue hotI hai aura amRta ke samAna prANiyoM ko santuSTa karatI hai (97) / anekAntadRSTi satI hai-satsvarUpa saccI hai aura usake viparIta ekAntadRSTi zUnyarUpa asatI hai -saccI nahIM hai| ataH jo kathana manekAntadRSTise rahita hai vaha maba mithyA kathana hai; kyoMki vaha apanA hI- sat yA prasat prAdispa ekAntakA hI-ghAtaka hai-pranekAntake vinA ekAntakI svarUpa pratiSThA bana hI nahIM sakanI (68) / jo prAtmaghAtI ekAntavAdI apane svaghAti-doSako dUra karane meM asamartha hai, syAdvAdase dveSa rakhate haiM mora yathAvat vastu-svarUpase anabhijJa hai unhIne tatvako pravaktavyatAko prAzrita kiyA hai-vastutattva sarvapA pravaktavya hai aisA pratipAdana kiyA hai (100) / ___ sat, prasata. eka, aneka, nitya, pranitya, vaktavya pora pravaktavyarUpameM jo nayapakSa hai ve sarvayA rUpameM to pratikSita hai--mithyA naya hai-sveSTameM bAdhaka hai aura syAt rUpameM puSTiko prApta hote hai--samyaknaya hai arthAt svakIya bhayaMkA nirvAdharUpase pratipAdana karane meM samartha hai (101) / ... 'syAt' zabda sarvathArUpale pratipAdana ke niyamakA syAgI aura yathAraSTako
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakAsvayambhUstotra 366 jisa prakAra sat asat pAdi rUpameM vastu pramANa-pratipanna hai usako-prapekSAmeM rakhanegalA hai / yaha zabda ekAntavAdiyoMke nyAyameM nahIM hai| ekAntavAdI apane vairI prApa hai (102) / syAhAdarUpa pAhata-matameM samyak ekAnta hI nahIM kintu anekAnta bhI pramANa paura naya-sAdhanoM ( dRSTiyoM) ko liye hue anekAntasvarUpa hai, pramANakI dRSTise anekAnrUtapa aura vivakSita nayakI dRSTi se anekAntameM ekAntarUpa-pratiniyatadharmarUpa--siddha hotA hai (103) / (16) mahatpratipAdita dharmatIrtha saMsAra-samudrase bhayabhIta prANiyoMke liye pAra utaranekA pradhAna mArga hai (106) / zukladhyAnarUpa paramatapogni ( paramparAse cale pAne vAle ) ananta-duritarUpa kamaSTikako bhasma karane ke lie samartha (20) 'cara aura pracara jagata pratyeka kSaNa meM dhrauvya utpAda aura vyayalakSaNako lie hue hai' yaha vacana minendrako sarvajatAkA cihna hai (114) / pAThoM pApamalarUpa kalaGkoMko ( jinhoMne jIvAtmAke vAstavika svarUpako AcchAdita kara racA hai ) anupama yogabala me--paramazukladhyAnAgnike tejame-~-bhasma kiyA jAtA hai aura aisA karake hI prabhava-saukhyako-saMsArameM na pAe jAnevAle pratIndriya mokSa-mukhako--prApta kiyA jAtA hai (115) / (21) sAdhu sotAkI stuti kuzala-pariNAmakI kAraNa hotI hai aura usake dvArA zreyomArga sulabha hotA hai (116) / paramAtma-svarUpa athavA zuddhAtmasvarUpameM cittako ekAgra karanese janma nigaDako samUla naSTa kiyA jAtA hai (117) / vastunattva bahuta nayoMkI vivakSAke vazame vidheya, pratiSedhya, ubhaya, pranubhaya tathA miyabhaMga-vidheyAnubhaya, pratiSedhyAnubhaya pora ubhayAnubhaya--rUpa hai, usake aparimita vizeSoM ( dharmo ) meMse pratyeka vizeSa sadA eka dUsarekI apekSAko lie rahanA hai paura saptamaGgake niyamako prapanA viSaya kiye rahatA hai (118) / mahimA paramabrahma hai| jisa prAdhamavidhimeM prayumAtra bhI prArambha ma ho vahIM mAisAkI pUrNapratiSThA hotI hai-pranyatra nhiiN| mahiMsA paramabrahmakI siTika lie ubhaya prakArake parigrahakA syAma mAvazyaka hai| jo svAbhAvika veSako chor3akara vikRtaveza tathA upadhimeM rata hote haiM unase parigrahakA vaha tyAga nahIM banatA
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza (119) / manuSyake zarIrakA indriyoM ko zAntatAko liye hue mAbhUSaNa, veSa tathA (vastra prAvaraNAdirUpa ) vyavadhAnase rahita prapane prAkRtika (digambara) rUpa honA aura phalataH kAma-koSakA pAsameM na phaTakanA nirmohI honekA sUcaka hai pora jo nirmohI hotA hai vahI zAnti-sukhakA sthAna hotA hai (120) / (22) paramayogarUpa zukladhyAnAmnise kalmapandhanako-mAnAvaraNAdirUpa karmakASTako-bhasma kiyA jAtA hai, usake bhasma hote hI mAnakI vipulakiraNe prakaTa hotI hai, jinase sakala jagatako pratibuddha kiyA jAnA hai (121) / aura aisA karake hI anavadya (nidoSa) vinaya aura damarUpa tIrthakA nAyakatva prApta hotA hai (123) / kevalajJAna dvArA pakhila vizvako yugapat karatamAmalakavat jAnane meM bAhyakaraNa cakSurAdika indriyoM aura anta:karaNa mana ye mamaga-alaga tathA donoM milakara bhI na to koI bAdhA utpanna karate haiM aura na kisI prakAra. kA upakAra hI sammanna karate hai (130) / (23) jo yoganiSTha mahAmanA hote hai ve ghora upadrava mAnepara bhI pAvaM. jinake samAna apane usa yogame calAyamAna nahIM hone (1) / apane yoga(zukladhyAna) rUpa khaDgakI tokSaNadhArame duya mohanakA pAna karake vaha pAhaMntyapada prApta kiyA jAtA hai jo adbhuta hai pora trilokako pUjAnimayakA myAna hai (133) / jo samagravI (sarvaja ) maccI vidyApoM tathA tapasyApoMkA praNAyaka paura mithyAdarzanAdirUpa kumAgoko rapiyoMye utpanna honevAle vibhramAMkA vinAzaka hotA hai vaha sadA vandanIya honA hai (130) / (24) guNa-samutya-kIti gobhAkA kAraNa homI 1 (139) / jinada guNoM meM jo anuzAsana prApta karate hai--- unheM apane prAramA vikasita karanaka liye prAtmIya doSoM ko dUra karanekA pUrNa prayatna karate hai-ve vigata-bhava hone hai| -saMsAra paribhramaNase sadAke lie chUTa jAte hai / hopa pAvakakI taraha pITana zIla hai (137) / 'syAt' zabda-purassara kapanako lie hae ko 'svAhA:-prakAntAramA pravacana hai-yaha nidoSa hai, kyoMki iSTa (prAya) aura (bhAgamArika) pramANoMke sAtha usakA koI virodha nahIM hai| 'myAtma -pUrvaka banate rahima jo sarvathA emanchayAya hai yaha niyAva prapana mahIki raTa aura rASTa
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra donoM ke virodhako lie hue hai-pratyakSAdi pramANose bAdhita hI nahIM kintu apane iSTa abhimatako bhI bAdhA pahu~cAtA hai pIra me kimI taraha bhI siddha evaM pramANita karane meM samartha nahIM hotA (138) / vIrajinendrakA sthAvAdampa gAsana (pravacana-tI) zrIsampanna hai--heyopAdeya-tasva-parimAna-maraNa-lakSmIse vibhUSita hai-niSkapaTa yama (himAdi mahAvratoMke anuSThAna) pora dama (indriya-jaya tathA kapAya-nigraha) ko zikSAko lie hue hai. nayoMke bhApa athavA bhaktirUpa alaGkAroMse panakata hai. yathArthavAditA eva parahita pratipAdananAdika guNa-manise yukta hai, pUrNa hai aura saba pArame bhadrapa hai ~~-kalyANakArI hai (141, 143) / nambatrAna-viSayaka jJAnayogako ina saba bAtAMka malAvA 24 navanoM meM nIyaMkara praloke guNAMkA oparicaya pAyA jAnA hai pora nime prAya: pradi. zeSaNa-padoM meM mamAviSTa kiyA gayA hai vaha maba bhI jJAnayogame sambandha rakhanA hai| una mahaMgokA nAsvira paricaya prApta karanA, u hai bhAramaguNa gamajhanA pora pArne prAmAmeM unaka vikAsako DAkya jAnanA. hama mAnAnyAma bho bhAnapAMgame bhinna nahA hai| bhaktiyoga-dvAga una guNoM meM anugaga mAyA jAnA hai aura unakI mAprAliko nihAko parane mAmA eka pUrNa pATana ko mAmane rakhakara jAmana pora para kiyA jAnA hai| yahI donome bheda hai| jAna aura chAka bAra jAprapA bananA aura madana pAcaraNAdika dvArA una gulomA pAmA vikasita kivA mAtA, to vaha maMyogakA viSaya bana jAtA hai| isa prakAra yAbagata poma stabano pralaga-alaga pame jo bAnayoga vikayA tapamAna bharAhupA hai yaha mA pahaMdaguggoMkI ravIminendrakA nambAna hai. aisA samajhanA caahiye| gvArasI meM sIbaha prakAra vIrakA ho yamana. sosa samaya pratisase bIra-zAmana aura zora tambamAnako kitanI ho sAra bAtoMkA pari mApane pAjAtA hai, jiname unI gahanAko bhane prakAra pAyA jA sakatA. mAba hI pAmavikAsako pArI ke lie eka mamUSita prAdhAra bhI mila pAtA hai| vastutaH mAnayoga feoSa aura prayoga hoboM meM sahAyaka pora mAmAnya
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vizeSAdiko dRShise kabhI unakA sApaka hotA hai to kabhI unake dvArA sAdhya bhI bana jAtA hai| jaise sAmAnyajJAnase bhaktiyogAdika yadi prArambha hote haiM to vizeSajJAnakA unake dvArA upArjana bhI kiyA jAtA hai| aisI hI sthiti dUsare yogoMkI hai, aura isIse eka ko dUsare yogake sAtha sambandhita banAyA gayA hai-muruSa-gauNa kI vyavasthAse hI unakA vyavahAra calatA hai| eka yoga jisa samaya mukhya hotA hai usa samaya dUsare yoga gogga hote hai-unheM sarvathA chor3A nahIM jAtA / tInoMke paraspara sahayogase hI prAsmAkA pUrNa vikAma maghatA athavA siddha hotA hai / karma-yoga___ mana-vacana-kAya-nArandhI jima vidyA prati apanA nivRjhime pAtma. vikAma madhanA hai usake liye tadanurUpa ko bhI puruSAyaM kiyA mAge 'karma yoga' kahate hai / aura iliye kamayoga do prakArakA hai - kisakI nivRnikA puruSArtha ko liye hA aura dUsarA kipAkI pratimA pApAko liye hue / nivRtti pradhAna maMzegameM mana-vacana-kAya meM kisI bhI kiyAkAnImA kI kriyAkA athavA prazubhakriyAkA nirodha hotA hai aura pravRti pradhAna samAgame zubhakarmoMmeM triyoga-kiyAkI pravRtti hotI hai---prazubhameM nahIM, kyoki azubhara meM vikAsameM sAdhaka na hokara bAdhaka hone hai| sa-pAdima sahita pramANapa pravRtti bhI imIke antargata hai / mana pUchiye to pravRti binA nivRtikora niryAta binA pravRttike hotI hI nahIM.--ekakA dUsareke mAya ghaniSTa sambandha hai| dono mukhya-gauNa kI samasyAko niyamitima pratiko mora pratizegameM nivattikI gauNatA / sarvayA prakRti yA mayA nivanikA ekAnta nahIM bntaa| pora isaliye bhAnayogameM jo bAne kisI-na-kimI apane viSaya hAI gaI hai. ucita tathA pAvatrapha batalAI apavA jinakA kisI bhI tIra bAga svavikAma ke liye kiyA jAnA viAi sabakA vidhAna evaM anuhAna karmayogameM gati hai| isI taraha jina bAtoMko dobAdikake po heya banAyA gayA hai, viya tathA prakaraNIya mUcita kiyA gayA hai kisI bhI karake dvArA nikA bor3anA-gajalA yA unase bihivAraNa karanA cAdi kahA
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 403 samantabhadrakA svayambhUstotra gayA hai una sabakA tyAga evaM parihAra bhI karmayoga meM dAkhila(na.mima) hai / pAra isaliye karmayoga-sambandhI una saba bAtoMko pUgellikhita bAnayogaye hI jAna senA aura samajha lenA caahiye| udAharaNa ke taurapara prathama jina-stavanake mAnayogameM mamatvase virakta honA, badhU.vitAdi parigrahakA tyAga karake mina-mIkSA lenA, upamarga-parIpahoMkA samabhAvame sahanA mora sadanasa-niyamoMse calAyamAna na hogA-jamI bina bAnoMko pUrNavikAsake liye prAvazyaka banalAyA gayA hai unakA aura unakI isa pAkatAkA parimAna zAnayoga samandha rakhatA hai mora unapara amala karanA nayA unheM apane jIvana meM utAranA yaha karmayogakA viSaya hai| mAtha hI, 'magna dvApara mUnakAragako parane hI samAdhitejame bhasma kiyA jAtA hai. yaha jo vidhivayara diyA gayA hai isake mamaMgo samajhanA, isameM anilambina dAyo, unake bhUnakAragoM, mamApine aura usakI prakiyA mAnUma bacapanubhavame lAnA, yaha, mana jAnayogakA vipa pora una doSoM tathA unase kArako uga prakAra bhAma karanekA jo prayatna, pamana papayA anuSThAna hai vaha gava mayogI nahatya navanIka zAnayogameme bhI kamoga-mamandhI vAbhAviNa kara. panagame samajha lenA cAhiye. aura yaha bahuta kucha manda-mA hai| hamIma una phira yahA kara nibandhamA vitAra denekI jananI mamabhI gaI . savana-kamakosakara, maMgaMgakA umake mAdi ma.na pIra poSTinAta mAra pahonA acita jAna pahanA hai bhora vara pAThAra lie fron pAcakara ho / pana mAre pranthakArana va mana karakama dene kA prAge prapanna kiyA jAtA hai| pratyake myAkI yathAvasyaka banA kara bhInara pacAkomeM rhegii| karmayogakA mApa aura bhanna kamayogakA paramAtmAkA pUrNata: vikaa| pApA hama pUrNa vikAmako sammo-NATIR (, hArathA, pAranalakSmIko nabdhi, binazrI navA pAyanApIkI prAli (.., 8), pAhaMnya-padAvAti (133), bhAramtika svAsthya = masta (31). pAma vidyuta (16), kaMvalyopampi (55). mukti miti (20), niti (50.68), mokSa (60, 73,
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza 117), zrAyasa (116), zreyas (51, 75), niHzreyasa (50), niraMjanA zAnti (12), uccazivatAti (15), zAzvatazarmAvAti (71), bhavaraleza-bhayopazAnti (80) aura bhavopazAnti tathA prabhava-saukhya-saMprApti (115) jaise padavAkyoM athavA nAmoMke dvArA ullikhita kiyA hai| inameMse kucha nAma to zuddhasvarUpameM sthitiparaka athavA pravRttiparaka haiM, kucha pararUpase nivRttike dyotaka hai aura kucha usa vikAsAvasthA meM honevAle parama zAnti-sukhake sUcaka hai| 'jinazrI' pada upamAlaMkArako dRSTise 'prAtmalakSmI' kA hI vAcaka hai; kyoMki ghAtikarmase rahita zuddhAtmAko athavA prAtmalakSmI ke sAtizaya vikAsako prApta prAtmAko hI 'jina' kahate haiN| 'jinazrI' kA hI dUsarA nAma 'nijazrI' hai / 3 'jina' aura arhatpada samAnArthaka honese pArhantyalakSmIpada bhI prAtmalakSmIkAhI vAcaka hai| isI svAtmopalabdhiko -pUjyapAda prAcAryane, siddhabhakti meM, "siddhi' ke nAmame ullekhita kiyA hai / apane zuddhasvarUpa meM sthitirUpa yaha mAtmAkA vikAsa hI manuSyoMkA svArtha hai-asalI svaprayojana hai-kSaraNabhaMgurabhoga-~-indriya-viSayoMkA mevana-unakA svArtha nahIM haiM; jaisA ki granthake nimna vAkyase pragaTa hai svAsthyaM yadAtyAntikameSa puMsAM svArtho na bhogaH paribhaMgurAtmA tRSo'nuSaMgAnna ca tApazAntiritIdamAkhyadbhagavAnsupArvaH // 3| aura isaliye indriya-viSayoMko bhoganeke liye-unase tRpti prApta karaneke lie-jo bhI puruSArtha kiyA jAtA hai vaha isa granyake karmayogakA viSaya nahIM hai| ukta vAkyameM hI ina bhogoMko uttarotara tRSNAkI-bhogAkAMkSAkI-vRddhike kAraNa banalAyA hai, jisase zArIrika tathA mAnasika tApakI zAnti hone nahIM paatii| anyatra bhI granthameM inheM tRSNAkI abhivRddhi evaM du.kha-saMtApake kAraNa batalAyA hai tathA yaha bhI batalAyA hai ki ina viSayoM meM prAsakti honese manuSyoMkI sukhapUrvaka spiti nahIM banatI aura na deha athavA dehI (prAtmA) kA OM stutividyAke pArzvajina-stavanameM 'purunijazriyaM' padake dvArA imI nAmakA ullekha kiyA gayA hai| * + "siddhiH svAsmopalabdhi: prgunngunngnnocchaadi-dossaaphaaraat|"
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra 485 koI upakAra hI banatA hai (13, 18, 20, 31, 82) / manuSya prAya: viSayasukhakI tRSNAke vaza hue dina bhara zramase pIr3ita rahate haiM aura rAtako so jAte hai-unheM prAtmahitakI koI sudhi hI nahIM rahatI (48) / unakA mana viSayasukhakI abhilASArUpa agnike dAhase mUlita-jaisA ho jAtA hai (47) / isa taraha indriya-viSayako heya batalAkara unameM prAsaktikA niSedha kiyA hai, jisase spaSTa hai ki ve uma karmayogake viSaya hI nahIM jisakA carama lakSya hai prAtmAkA pUrNataH vikAsa / pUrNataH prAtmavikAsake abhivyaJjaka jo nAma Upara diye haiM unameM mukti aura mokSa ye do nAma pradhika lokaprasiddha haiM aura donoM bandhanase chUTaneke eka hI pAgayako liye hue hai / mukti athavA mokSakA jo icchuka hai use 'mumukSu' kahate hai / mumukSu honese karmayomakA prArambha hotA hai-yahI karmayogakI prAdi athavA pahalI sIr3hI hai / mumukSu bananese pahale usa mokSakA jise prApta karanekI icchA hRdayame jAgRta huI hai, usa bandhanakA jisase chUTanekA nAma mokSa hai, usa vastu yA vastu-mamUhakA jisase bandhana banA hai, bandhanake kAraNoMkA, bandhana jisake sAtha lagA hai usa jIvAtmAkA, bandhanase chUTaneke upAyoMkA aura bandhanase chUTanemeM jo lAbha hai usakA arthAt mokSaphanakA sAmAnya jJAna honA anivArya hai-usa jJAnake binA koI mumukSu bana hI nahIM sktaa| yaha jJAna jitanA yathArtha vistRta evaM nirmala hogA athavA hotA jAyagA aura usake anusAra vandhanase chUTaneke samIcIna upAyoMko jitanA adhika tatparatA aura sAvadhAnIke sAtha kAmameM lAyA jAyagA utanA hI adhika karmayoga saphala hogA, isameM vivAdake liye koI sthAna nahIM hai / bandha, mokSa tathA donoMke kAraNa, baddha, mukta aura muktikA phala ina saba bAtoMkA kathana yadyapi aneka matoMmeM pAyA jAtA hai parantu inakI samucita vyavathA syAdvAdI prahantoMke matameM hI ThIka baiThatI hai, jo anekAntadRSTiko liye hotA hai / sarvathA ekAntadRSTiko liye hue nityatva,manityatva, ekatva,pranekatvAdi ekAntapakSoMke pratipAdaka jo bhI mata hai, unameMse kisI meM bhI inako samucita vyavasthA nahIM bntii| isI bAtako granthako nimna kArikAmeM vyakta kiyA gayA hai - bandhazca mokSazca vayozca hetU baddhazca muktazca phalaM ca muktH|
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza syAdvAdino nAtha ! tavaiva yuktaM naikAnta dRSTesvamato'si zAstA // 14 // aura yaha bAta bilkula ThIka hai| isako vizeSarUpameM sumati-jina prAdike stavanoMmeM pAye jAnevAle tattvajJAnase, jise Upara jJAnayogameM uddhRta kiyA gayA hai, aura svAmI samantabhadra ke devAgama tathA yuktyanuzAsana-jame anyoMke adhyayaname aura dUsare bhI jainAgamoMke svAdhyAyase bhale prakAraanubhUta kiyA jA sakatA hai / astu / prastuta granthameM bandhana ko 'acetanakRta' (17) batalAyA hai aura usa pracetanako jisase cetana (jIva) ba~dhA hai 'karma' (71,84 ) kahA hai, 'kRtAnna' (76) nAma bhI diyA hai aura durita ( 185, 110), duritAJjana (57) duritamala (115), kalmapa (121), tathA 'doSamUla' (4) jaise nAmoMse bhI ullekhita kiyA hai / vaha karma athavA duritamala pATha prakArakA (115) haiATha usakI mUla prakatiyA~ haiM, jinake nAma hai-1 jJAnAvaraNa, : darzanAvaraNa, 3 mohanIya (moha), 4 antarAya, 5 vedanIya, 6 nAma, gotra, 8 prAyu / inamase prathama cAra prakRtiyA~ kaTuka (84) hai-bar3I hI kar3avI hai, prAtmAke svarUpakI ghAta karanevAlI hai aura isaliye unheM 'ghAtiyA' kahA jAtA hai, zeSa cAra prakRtiyAM 'aghAtiyA' kahalAtI hai / ina pAThoM jaDa karmamaloMke anAdi-sambandhame yaha jIvAtmA malina, apavitra, kalaMkita, vikRta aura svabhAvame cyuta hokara vibhAvapariNatirUpa pariNama rahA hai; ajJAna, ahaMkAra, rAga, dve pa, moha, kAma, krodha, mAna, mAyA, lobhAdika asakhya-ananta dopoMkA kIr3Asthala banA huA hai, jo taraha taraha ke nAca nacA rahe haiM; aura ina dopoMke nityake tANDava evaM upadravase sadA prazAnta, udvigna athavA becaMna banA rahatA hai aura use kabhI saccI mukha-zAnti nahIM mila paatii| ina doSoMkI utpattikA pradhAna kAraNa ukta karmamala hai, aura isIse use 'doSamUla' kahA mayA hai / vaha pudgaladravya honese 'dravyakarma' bhI kahA jAtA hai aura usake nimittase honevAle donoM ko 'bhAvakarma' kahate hai| ina dravya-bhAva-rUpa ubhaya prakArake karmokA sambandha jaba mAtmAse nahIM rahatA-usakA pUrNataH viccheda ho jAtA hai-tabhI prAtmAko
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra 407 asalI sukha-zAntikI prApti hotI hai aura usake prAya: sabhI guNa vikasita ho uThate hai / yaha sukha-zAnti prAtmAmeM bAharase nahIM pAtI aura na guraNoMkA koI praveza hI bAharase hotA hai, prAtmAkI yaha saba nijI sampatti hai jo karmamalake kAraNa prAcchAdita aura viluptasI rahatI hai aura usa karmamalake dUra hote hI svataH apane asalI rUpameM vikAsako prApta ho jAtI hai / prataH isa karma malako dUra karanA athavA ja nA kara bhasma karadenA hI karmayogakA paramapUrapArtha hai / vaha paramapuruSArtha yogavalakA sAtizaya prayoga hai, jise nirupamayogabala' likhA hai aura jisake usa prayogase samUce karmamalako bhasma karake usa prabhava- saukhpako prApta karane kI ghoSaNA kI gaI hai jo sasArameM nahIM pAyA jAtA (115) / isa yogake dUsare prasiddha nAma prazasta ( sAtizaya ) dhyAna (82), zukladhyAna (110) aura samAdhi (8,77) hai / karma-dahana-guNa-sampanna honese isa yoga dhyAna athavA samAdhiko, jo ki eka prakArakA tapa hai, agni (teja) kahA gayA hai / ipI agnime ukta puruSArtha-dvArA kamamalako jalAyA jAtA hai; jaigA ki granthake nimna vAkyoMse prakaTa hai-- mva dIpa-mUlaM sva-samAdhi-tejasA ninAya yo nidayabhasmasAkriyAm (4) / kama-kakSamadattapo'gnibhiH (71) / dhyAnonmukhe dhvaMsi kRnAntacakram (76) / yasya ca zuklaM paramatapA'gnidhyonamanantaM daritamadhAnIn (110) / se kama chedana kI zaktime bhI mampanna hone ke kAraNa ina yogAdikako kahI kahI khaDga tayA cakrakI bhI upamA dI gaI hai| yathA:"samAdhi cakreNa pujigAya mahodayo durjaya-moha-cakram (77) / " "sva-yoga-nistriza-nizAta-dhArayA nizAtya yo durjaya-moha-vihipam (133)" eka sthAna para samAdhiko karmaroga-nirmUlanake liye 'bhaiSajya' (pramova. auSadhi ) kI bhI upamA dI gaI hai 'vizoSaNaM manmaya-durmadA''mayaM samAdhi-bhaipajya-guNavya'lInayat (67)
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 408 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza paramayoga-dahana-huta-kalmaSandhanaH (121) / yaha yogAgni kyA vastu hai ? isakA uttara granthake nimna vAkyaparase hI yaha phalita hotA hai ki 'yoga vaha sAtizaya agni hai jo ratnatrayakI ekAgratAke yogase sampanna hotI hai aura jisameM sabase pahale karmokI kTuka prakRtiyoMkI Ahuti dI jAtI hai' - hutvA sva-karma-kuTuka-prakRtIzcatasro ratnatrayAtizaya-tejasi-jAta-vIryaH / (84) 'ratnatraya' samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako kahate hai| jaisA ki svAmI samantabhadrake 'ratnakaraNDa' granthase prakaTa hai| isa grantha meM bhI usake tInoM aMgoMkA ullekha hai aura vaha dRSTi, saMvid evaM upekSA-jaise zabdoke dvArA kiyA gayA hai (60) , jinakA pAgaya samyagdarzanAdikase hI hai| ina tInoMkI ekAgratA jaba prAtmAkI ora hotI hai-prAtmAkA ho darzana, prAtmAkA hI jJAna, prAtmAmeM hI ramaNa hone lagatA hai-aura parameM Asakti chUTakara upekSAbhAva prAjAtA hai taba yaha agni sAtizayarUpa meM prajvalita ho uThatI hai aura karmaprakRtiyoMko savizeSa rUpase bhasma karane lagatI hai / yaha bhasma-kriyA ina triratnakiraNoM kI ekAgratAme usI prakAra sampanna hotI hai jisa prakAra ki sUrya razmi. yoMko zIze yA kA~ca-vizeSameM ekAgra kara zarIrake kisI aMga athavA vastrAdika para DAlA jAtA hai to unase vaha aGgAdika jalane lagatA hai / sacamuca ekAgratAmeM bar3I zakti hai / idhara udhara bikharI huI tathA bhinnAgramukha-zaktiyAM vaha kAma nahIM detI jo ki ekatra aura ekAgra ( ekamukha) hokara detI haiN| cintAke ekAgranirodhakA nAma hI dhyAna tathA samAdhi hai / prAtma-viSayameM yaha cintA jitanI ekAgra hotI jAtI hai siddhi athavA svAtmopalabdhi bhI utanI hI samIpa aAtI jAtI hai| jisa samaya isa ekAgratAse sampanna evaM prajvalita 'dRSTi saMvidupekSA'strastvayA dhIra parAjita:' isa vAkyake dvArA inheM 'atra' bhI likhA hai, jo prAgneya astra ho sakate haiM athavA karmachedanakI zakise sampanna hone ke kAraNa khaDgAdi-jaise prAyudha bhI ho sakate haiN|
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra 406 yogAnalameM karmokI cAroM mUla kaTuka prakRtiyAM apanI uttara aura uttarottara zAkhA-prakRtiyoMke sAtha bhasma ho jAtI hai athavA yoM kahie ki sArA ghAtikarmamala jalakara AtmAse alaga ho jAtA hai usa samaya prAtmA jAtavIrya (paramazakti-sampanna) hotA hai-usakI anantadarzana, manantajJAna, anantamukha aura anantavIrya nAmakI cAroM zakti mA~ pUrNata: vikasita ho jAtI haiM aura sabako dekhane-jAnane ke sAtha sAtha pUrNa-sukha-zAntikA anubhava hone lagatA hai| ye zaktiyA~ hI AtmAkI zrI haiM, lakSmI hai, zobhA hai aura yaha vikAsa usI prakArakA hotA hai jisa prakArakA ki suvarNa-pASANase suvarNakA hotA hai / pApArAsthita suvarNa jisa taraha agni-prayogAdike yogya sAdhanoMko pAkara kiTTakAlimAdi pApANamalase alaga hotA huaA apane zuddha suvarNarUpameM pariNata ho jAtA hai usI taraha yaha saMsArI jIva ukta karmamalake bhasma hokara pRthak hojAnepara apane zuddhAtmasvarUpameM pariNata ho jAtA hai / ghAtikarmamalake prabhAvake sAtha prAdurbhUta honevAle isa vikAsakA nAma hI 'pArhantyapada' hai, jo bar3A hI acintya hai, adbhata hai aura trilokakI pUjAke atizaya (paramaprakarSa)kA sthAna hai (133) / imIko jinapada, kaivalyapada tathA brahmapadAdi nAmoMse ullekhita kiyA jAtA hai| brahmapada prAtmAkI paramavizuddha avasthA ke sivA dUsarI koI cIz2a nahIM hai| svAmI samantabhadrane prastuta granyameM 'ahisA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM (116) isa vAkyake dvArA himAko 'paramabrahma' batalAyA hai aura yaha ThIka hI hai; kyoMki ahiMsA prAtmAmeM rAga-dveSa-kAma-krodhAdi doSoMkI nivRtti athavA aprAdurbhUtiko kahate hai * / jaba prAtmAmeM rAgAdi-doSoMkA samUlanAza + middhi: svAtmopalabdhi: praguNa-guNagaNocchAdi-doSApahArAt / yogyopAdAna-yuktyA dRSad iha yathA hemabhAvopalabdhiH // 1 // -pUjyapAda-siddha bhakti * aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiseti / teSAmevotpattihinseti jinAgamasya saMkSepaH // 44 // -- puruSArthasiddhaya pAye, amRtacandraH /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hokara usakI vibhAva-pariNati miTa jAtI hai aura apane zuddhasvarUpameM caryA hone lagatI hai tabhI usameM ahiMsAkI pUrNapratiSThA kahI jAtI hai, aura isalie zuddhAtma-caryArUpa ahiMsA hI paramabrahma hai-kisI vyakti-vizeSakA nAma brahma yA paramabrahma nahIM hai / isIse jo brahmaniSTha hotA hai vaha prAtmalakSmIkI samprAptike sAtha sAtha 'sama-mitra-zatru' hotA tayA 'kaSAya-doSoMse rahita' hotA hai; jaisA ki granyake nimna vAkyase prakaTa hai: sabrahmaniSThaH sm-mitr-shtru-vidyaa-vinirvaant-k.paaydopH| labdhAtmalakSmIranito'jitAtmA jinazriyaM me bhagavAnvittAm / / yahAM brahmaniSTha ajita bhagavAnase 'jinazrI' kI jo prArthanA kI gaI hai uso spaSTa hai ki brahma' aura 'jina' eka hI hai, aura isaliye jo 'jinadhI' hai vahI 'brahmazrI' hai-donoMmeM tAttvika dRSTi se koI antara nahIM hai / yadi antara hotA to brahmaniSTame brahmazrIko prArthanA kI jAtI, na ki jinazrIkI / anyatra bhI, vRSabhatIrthaGkarake stavana (4) meM, jahAM 'brahmapada' kA ullekha hai vahA~ use 'jinamada' ke abhiprAyame sarvayA bhinna na samajhanA cAhiye / vahA~ agale hI padya (5) meM unheM spaSTatayA 'jina' rUpase ullekhita bhI kiyA hai| donoM pado meM thor3A-sA haSTibheda hai-'jina' pada karmake nipedhakI dRSTiko lie hue hai aura 'brahma' pada svarUpameM avasthiti athavA pravRttiko dRSTiko pradhAna kiye hue hai / karmake niSedha-vinA svarUpameM pravRtti nahIM banatI aura svarUpameM pravRtti ke vinA karmakA niSedha koI artha nahIM rkhtaa| vidhi aura nipaMdha donoMmeM parampara avinAbhAva sambandha hai-ekake vinA dusare kA astittva hI nahI banatA, yaha bAta prastuta granthameM khUba spaSTa karake samagAI gaI hai / ata: saMjJA prathavA zabdabhedake kAraNa sarvathA bhedakI kalpanA karanA nyAya-saMgata nahI hai| astu / jaba ghAti-karmamala jalakara athavA zaktihIna hokara prAtmAse bilkula alaga ho jAtA hai taba zeSa rahe cAroM aghAtiyAkarma, jo pahale hI prAtmAke svarUpako ghAtane meM samartha nahIM the, pRSThabalake na rahanepara gaura bhI adhika pradhAtiyA ho jAte evaM nirbala par3a jAte haiM aura vikasita AtmAke mukhopabhoga evaM jJAnAdikakI pravRttimeM jarA bhI aDacana nahIM ddaalte| unake dvArA nimita, sthita pIra saMcAlita zarIra bhI apane bAhyakaraNa-sparzanAdika indriyoM aura
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra 411 antaHkaraNa-manake sAtha usameM koI bAdhA upasthita nahIM karatA aura na apane ubhayakaraNoMke dvArA koI upakAra hI sampanna karatA hai| una aghAtiyA prakRtiyoMkA nAza usI paryAya meM avazyaMbhAvI hotA hai-pAyukarmako sthiti pUrI hote hote athavA pUrI hone ke sAtha sAtha hI vedanIya, nAma aura gotrakarmokI prakRtiyAM bhI naSTa ho jAtI haiM athavA yoga-nirodhAdike dvArA sahaja hI naSTa kara dI jAtI hai / aura isaliye jo ghAtiyA karmaprakRttiyoMkA nAza kara mAtmalakSmIko prApta hotA hai usakA AtmavikAsa prAyaH pUrA hI ho jAtA hai, vaha zarIra-sambandhako chor3akara anya saba prakArase mukta hotA hai aura isIse use jovanmukta' yA 'sadehamukta' kahate haiM- sakalaparamAtmA' bhI usakA nAma isI zArIrika dRSTiko lekara hai-usake liye usI bhavase mokSa prApta karanA, videhamukta honA aura niSkala paramAtmA bananA asandigdha tathA anivArya ho jAtA hai-usakI isa siddha pada-prAptiko phira koI roka nahIM sktaa| aimI sthitimeM yaha spaSTa hai ki ghAti-karmamalako prAtmAme sadAke liye pRthaka kara denA hI mabase bar3A puruSArtha hai aura isaliye karmayoga meM sabase adhika mahatva imIko prApta hai / isake bAda jisa antima samAdhi athavA zukladhyAnake dvArA pravaziSTa maghAtiyA karmaprakRtiyoM mUlata: vinAza kiyA jAtA hai aura sakalakarmameM vimuktirUpa mokSapadako prApta kiyA jAtA hai usake mAtha hI karmayogakI samApti ho jAtI hai aura isaliye ukta prantima samAdhi ho karmayogakA anta hai, jisakA prArambha 'mumukSa' banane ke sAtha hotA hai| karmayogakA madhya__aba karmayogake 'madhya' para vicAra karanA hai jisake prAzraya-vinA karmayogakI antima tathA antase pUrvako avasthAko koI avasara hI nahIM mila sakatA pora na prAtmAkA ukta vikAsa hI sadha sakatA hai| mokSa-prAsikI sadicchAko lekara jaba koI saccA mumukSu banatA hai taba usameM * jaisAki granthagata svAmI samantabhadrake nimna vAkAse prakaTa haibahirantarapyubhayathA ca karaNamavighAti nA'rthakRt / nAtha ! yugapadakhilaM ca savA tvamidaM talAmalaphavadvivediya / / 126 / /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 412 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza bandhake kAraNoMke prati arucikA honA svAbhAvika ho jAtA hai / mokSaprAsikI icchA jitanI tIvra hogI bandha tathA bandha-kAraNoMke prati aruci bhI usakI utanI hI bar3hatI jAyagI aura vaha bandhanoMko toDane, kama karane, ghaTAne evaM bandhakAraNoMko miTAneke samucita prayatnameM laga jAyagA,yaha bhI svAbhAvika hai / sabase bar3A bandhana aura dUsare bandhanoMkA pradhAna kAraNa 'moha' hai / isa mohakA bahuta bar3A parivAra hai / dRSTi-vikAra ( mithyAtva ), mamakAra, ahaMkAra, rAga, dveSa, kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, zoka, bhaya aura ghRNA ( jugupsA ) ye saba usa parivAra ke pramukha aMga hai athavA mohake pariNAma-vizeSa haiM, jinake uttarottara bheda tathA prakAra asaMkhya haiN| inheM antaraMga tathA prAbhyantara parigraha bhI kahate haiM / inhoMne bhItarase jIvAtmAko pakar3a tathA jakar3a rakkhA hai / ye grahakI taraha use cipaTe hue haiM aura ananta doSoM, vikAroM evaM prApadAoMkA kAraNa bane hue haiN| isIse granthameM mohako ananta dopoMkA ghara batalAte hue usa grAhako upamA dI gaI hai jo cirakAlase prAtmAke sAtha saMlagna hai-cipaTA humA hai / sAtha hI use vaha pApI zatru batalAyA hai jisake krodhAdi kaSAya subhaTa hai (65) / isa mohase piNDa chuDAne ke liye usake agoMko jaise-taise bhaMga karanA, unheM nirbalakamajora banAnA, unakI prAjJAmeM na calanA athavA unake anukUla pariNamana na karanA z2arUrI hai| sabase pahale dRSTivikArako dUra karanekI jarUrata hai| yaha mahA-bandhana hai, sarvopari bandhana hai aura isake nIce dUsare-bandhana chipe rahate haiN| dRSTivikArakI maujUdagImeM yathArtha vastutattvakA parijJAna hI nahIM ho pAtA-bandhana bandhanarUpameM naz2ara nahIM pAtA aura na zatru zatruke rUpameM dikhAI detA hai| natIjA yaha hotA hai ki hama bandhanako bandhana na samajhakara use apanAe rahate haiM, zatruko mitra mAnakara usakI prAjJAmeM calate rahate hai aura hAnikarako hitakara samajhanekI bhUna karake nirantara du.khoM tathA kaSToMke cakkara meM par3e rahate hai-kabhI nirAkula evaM sacce zAntisukhake upabhoktA nahIM ho paate| isa dRSTi vikArako dUra karaneke liye 'anekAnta' kA mAzraya lenA parama pAvazyaka hai / anekAnta hI isa mahA -- ----- - ananta-doSAzaya-vigraho graho viSaMgavAnmohamayazciraM hRdi (66) /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra 413 rogakI pramogha pauSadhi hai / bhanekAnta hI isa dRSTivikArake janaka timira-jAlako chedanekI painI chainI hai| jaba dRSTi meM anekAnta samAtA hai-anekAntamaya aMjanAdika apanA kAma karatA hai-taba saba kucha ThIka-ThIka naz2ara Ane lagatA hai| dRSTimeM anekAntake saMskAra vinA jo kucha naz2ara AtA hai vaha saba prAya: miyAM, bhramarUpa tathA pravAstavika hotA hai / isIse prastuta granthameM dRSTivikArako miTAneke liye anekAntakI khAsa taurase yojanA kI gaI hai-usake svarUpAdikako spaSTa karake batalAyA gayA hai, jisase usake grahaNa tathA upayogAdikameM muvidhA ho ske| sAtha hI, yaha spaSTa ghoSaNA kI gaI hai ki jisa dRpTikA prAtmA anekAnta hai-jo dRSTi anekAMtase saMskArita athavA yuktahai-vaha satI saccI athavA samIcIna dRSTi hai, usIke dvArA satyakA darzana hotA hai; aura jo dRSTigranekAntAtmaka na ho kara sarvathA ekAntAtmaka hai vaha asatI jhUThI athavA mithyAdRSTi hai aura isaliye usake dvArA satyakA darzana na hokara asatyakA hI darzana hotA hai| vastutattvake bhanekAntAtmaka honese anekAntake binA ekAntakI svarUpa-pratiSThA bana hI nahIM sakatI / prata: sabase pahale dRSTivikArapara prahAra kara usakA mudhAra karanA cAhiye aura tadanantara mohake dUsare aMgoMpara, jinheM dRSTi-vikArake kAraNa abhI saka apanA sagA samajhakara apanA rakkhA thA, pratipakSa bhAvanAmoMke balapara adhikAra karanA cAhiye-unase zatru-jaisA vyavahAra kara unheM apane prAtmanagarase nikAla bAhara karanA cAhie ayavA yoM kahiye ki krodhAdimpa na pariNamanekA dRDha saMkalpa karake unake bahiSkArakA prayatna karanA cAhiye / isIko antaraMga parigrahakA tyAga kahate haiN| antaraMga parigrahako jisake dvArA poSaNa milatA hai vaha bAhya parigraha hai pora usameM saMsArakI sabhI kucha sampatti aura vibhUti gAmila hai / isa bAdyasampatti evaM vibhUtike samparka meM adhika rahanese rAgAdikakI utpatti hotI hai, mamatva-pariNAmako avasara milatA hai, rakSaNa-varddhana aura vighaTanAdi-sambandhI bhaneka prakArako cintAe~ tathA mAkulatAe~ ghere rahatI hai, bhaya banA rahatA hai, jina OM anekAntAtmadRSTiste satI zUnyo viparyayaH / tataH savaM muSoktaM. syAttadayuktaM svaghAtataH / / 68 //
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sabake pratikArameM kAphI zakti lagAnI par3atI hai tathA prArambha se sAvadha karma karane par3ate haiM aura isa taraha ukta sampatti evaM vibhUtikA moha bar3hatA rahatA hai / isIse isa sampatti evaM vibhUtiko bAhyaparigraha kahA gayA hai| mohake bar3hanekA nimita honese ina bAhyapadArtho ke sAya adhika samparka nahIM bar3hAnA cAhiye, pAvazyakatAse adhika inakA saMcaya nahIM karanA cAhiye / mAvazyatAmoM ko bhI barAbara ghaTAte rahanA cAhiye / mAvazyakatAmoMkI vRddhi bandhanoMkI hI vRddhi hai aisA samajhanA cAhiye aura mAvazyatAnusAra jina bAhya cetana-acetana padArthoke sAtha samparka rakhanA par3e unameM bhI prAsaktikA bhAva tathA mamatva-pariNAma nahIM rakhanA caahiye| yahI saba bAhyArigrahakA ekadeza bhaura sarvadeza tyAga hai| ekadeza tyAga gRhasthiyoM ke liye paura sarvadeza tyAga muniyoMke liye hotA hai| ina donoM prakArake parigrahoMke pUrNa tyAga-vinA vaha samAdhi nahIM banatI jisameM cAroM ghAtiyA karmaprakRtiyoMko bhasma kiyA jAtA hai aura na usa ahimAkI middhi hI hotI hai jise 'paramabrahma' batalAyA gayA hai / ataH samAvi aura ahisA paramabrahma donoMkI siddhi ke liye donoM prakArake parigrahakA, jinheM 'granya' nAmame ullekhita kiyA jAtA hai, tyAga karake nainthya-guNa athavA aparigraha-vatako apanAnekI bar3I jarUrata hotI hai| isI bhAvako nimna do * isI bAtako lekara vipravaMzAgraNI zrIpAtrakesarI svAmIne, jo svAmI samantabhadrake 'devAgama' ko prApta karake jainadharma meM dIkSita hue the, apane stotrake nimna padya meM parigrahI jIvoMkI dazAkA kucha digdarzana karAte hue, likhA hai ki 'aise parigrahavazati-kalupAtmAmoMke zuklarUpa sadhyAnatA banatI kahAM hai ?' parigrahavatAM satAM bhayamavazyamApayate prakora-parihiMsane ca paruSA'nRta-vyAhRtI / mamatvamatha corata: svamanasazca vibhrAntatA kuto hi kaluvAtmanAM paramazuk nasadhyAnatA ||42 / / (pAtrakesarI) + ubhaya-parigraha-varjanamAcAryAH sUcapasyahiMseti / dvividha-parigraha-vahana hiMsati jina-pravacananAH // 118 / / -puruSArthasiddhyurAye, pramatacandrasUriH
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ . samantabhadrakA svayambhUstotra 415 kArikAoM meM vyakta kiyA gayA hai guNAbhinandAdabhinandano bhavAndayAvadhU' kSAntisakhImazizriyat / samAdhitaMtrastadupopapattaye dvayena namranthyaguNena cA'yujat / / 16 / / ahiMsA bhUnAnAM jagati viditaM brahma parama na sA tatrA''mbho'styaNurapi ca yatrAzramavidhau / tatasta siddhayartha paramakaruNo granthamubhayaM / bhavAnevA'tyAkSInna ca vikRta-veSopadhirataH // 11 // yaha parigraha tyAga una sAdhunoMme nahIM banatA jo prAkRtika veSake viruddha vikRta veSa tathA upadhimeM rata rahate haiN| aura yaha tyAga usa tRSNA-nadIko mukhAne ke liye greSmakAlIna mUrya ke samAna hai, jisameM parizramarUpI jala bharA rahatA hai aura aneka prakArake bhayoMkI lahareM uThA karatI hai| dRSTivikArake miTanepara jaba bandhanoMkA ThIka bhAna ho jAtA hai, zatru-mitra evaM hitakara-ahitakarakA bheda sAfa naz2ara Ane lagatA hai aura bandhanoM ke prati praci bar3ha jAtI hai tathA mokSaprAptiko icchA tIvame tIvratara ho uThanI hai taba uma mumukSuke mAmane cakravartIkA sArA sAmrAjya bhI jIrga tagake mamAna ho jAtA hai, ume umameM kucha bhI rasa athavA sAra mAlUma nahIM hotA, aura isalie vaha usase upekSA dhAraNa kara -dadhU-vittAdi sabhI sukharUpa samajhI jAnevAlI sAmagrI evaM vibhUtikA parityAga kara-jagalakA rAstA letA hai aura apane dhyeyakI siddhike liye aparigrahAdi-vratasvarUA 'dagambarI' jinadIkSAko apanAtA hai-mokSakI sAdhanAke liye nirgrantha sAdhu banatA hai| paramamumukSu ke isI bhAva evaM kartavyako zrISabhajina aura parajinakI stutike nimna padyoMmeM samAviSTa kiyA gayA hai vihAya yaH sAgara-vArivAsasaM vadhUmivemAM vasudhA-vadhU satIm / mumukSurikSvAku-kulAdirAtmavAna prabhuH pravabAja sahiSNuracyutaH / / 3 / / lakSmI vibhava-sarvasvaM mumukSozcakralAMcanam / sAmrAjyaM sArvabhauma te jarattRNamivA'bhavat // 8 // samAta bAhya parimha bhora gRhastha-jIvanakI sArI sukha-suvidhAmoMko tyAga kara sAdhu-muni banAnA yaha mokSa mArgameM eka bahuta bar3A kadama uThAnA
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 . jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hotA hai / isa kadamako uThAnese pahale mumukSu karmayogI apanI zakti aura vicArasampattikA khUba santulana karatA hai aura jaba yaha dekhatA hai ki vaha saba prakArake kaSToM tathA upasarga-pariSahoMko samabhAvase saha legA tabhI ukta kadama uThAtA hai aura qadama uThAdene ke bAda barAbara apane lakSyakI ora sAvadhAna rahatA evaM bar3hatA jAtA hai| aisA honepara hI vaha tRtIya-kArikAmeM ullekhita una 'sahiSNu tathA 'acyuta' padoMko prApta hotA hai jinheM RSabhadevane prApta kiyA thA, jabaki dUsare rAjA, jo apanI zakti evaM sampattikA koI vicAra na kara bhAvukatAke vaza unake sAtha dIkSita ho gaye the, kaSTa-pariSahoMke sahane meM asamartha hokara lakSyabhraSTa evaM vratacyuta ho gaye the| esI hAlatameM isa vAhya-parigrahake tyAgase pahale aura bAdako bhI mana-sahita pA~coM indriyoM tathA lobhAdika kapAyoMke damanakI-unheM jItane athavA svAtmAdhIna rakhanekI--bahuta bar3I z2arUrata hai / inapara apanA (Control) honese upasarga-pariSahAdi kaSTake avasaroMpara mumukSu aDola rahatA hai, itanA hI nahIM balki usakA tyAga bhI bhale prakAra banatA hai aura usa tyAgakA nirvAha bhI bhale prakAra sadhatA hai| maca pUchiye to indriyAdike damana-vinA--unapara apanA kAbU kiye bagaira-saccA tyAga banatA hI nahIM, aura yadi bhAvukatAke vaza bana bhI jAye to usakA nirvAha nahIM ho sktaa| isIse granthameM isa damanakA mahatva khyApita karate hue use 'tIrtha' batalAyA hai-sasArase pAra utaranekA upAya sujhAyA hai-aura 'dama-tIrthanAyakaH' tathA 'anavadya-vinaya-damatIrtha-nAyakaH' jaise padoM-dvArA janatIrthaMkaroMko usa tIrthakA nAyaka batalAkara yaha ghoSita kiyA hai ki jainatIrthakaroMkA zAsana indriya-kaSAya-nigrahaparaka hai (104,122) / sAtha hI, yaha bhI nirdiSTa kiyA hai ki vaha dama (damana ) mAyAcAra rahita niSkapaTa evaM nirdoSa honA cAhie-dambhake rUpameM nahIM (141) / isa damake sAthI-sahayogI evaM sakhA ( mitra ) haiM yama-niyama, vinaya, tapa aura dayA / ahiMsAdi vratAnuSThAnakA nAma 'yama' hai| koI vratAnuSThAna jaba yAvagjIvake liye na hokara paramita kAlake lie hotA hai taba vaha niyama kahalAtA hai| yamako niyamaH parimitakAlo yAvajjIvaM yamo dhriyate / ---ratnakaraNDa 87
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- - - - HisamantabhadrA svayambhUstotramahI .. grantha saMprayAmadamAyaH' (14) padake dvArA 'yAma' zabdase ullekhita kiyA hai jo svAyika 'aNa' 'pratyake kAraNa yamakA hI vAcaka hai aura 'pra' upasargake sAtha meM rahanese mahAyama ( mahAvatArnuSThAna ) kA mUcaka ho jAtA hai / isa yama aMthavA mahAyamako granthameM, 'adhigana-muni-suvrata-sthitiH (111)' padake dvArA 'suvrata' bhI sUcita kiyA hai aura ve suvrata ahimAdika mahAvata hI hai, jinhai karmayogIko bhale prakAra adhigana aura adhikRta karanA hotA hai| vinayameM ahaMkArakA tyAga aura dUsarA bhI kitanA hI sadAcAra zAmila hai| napamai sAMsArika icchApoMke nirodhakI pramukhatA hai aura vaha bAhya tathA abhyantarake bhedase do prakArakA hai / bAhyatapa anazanAMdika-rUpa haiM. aura vaha antaraMga tapakI vRddhi ke lie hI kiyA jAtA hai (83)-vahI usakA lakSya aura dhyeya hai| mAtra zarIra ko 'sukhAnA, kRza karanA athavA kaSTa pahu~cAnA usakA uddezya nahIM hai| antaraMga lapa prAyazcittAdirUpa hai| jisameM jJAnArAdhana aura dhyAnasAdhanakI pradhAnatA hai-prAyazcittAdi prAya: unhIkI vRddhi aura siddhiko lakSyameM lekara kiye jAte haiM / dhyAna prAta, rAMdra, dharmya aura zuklake bhedase cAra prakArakA hotA hai, jiname pahale do bheda aprazasta (kaluSita) aura dUsare do prazasta (sAtizaya ) dhyAna kahalAte haiN| donoM aprazasta dhyAnoMko chor3akara prazasta dhyAnoM meM pravRtti karanA hI isa karmayogIke liye vihita hai (83) / yaha yogI tapa sAdhanAkI pradhAnatAke kAraNa 'tapasvI' bhI kahalAtA hai; parantu isakA tapa dUsare kucha tapasviyoMkI taraha santanikI, dhanasampattikI tathA paraloka meM indrAsanAdi-prAptikI prAMzA tRSNAko lekara nahIM hotA balki usakA zuddha lakSya svAtmopalabdhi hotA hai-vaha janma-jarA-maragaNarUpa saMsAra-parimramaNase chUTane ke liye hI pragne mana-vacana aura kAyakI pravRttiyoMko tapazcaraNa-dvArA svAdhIna karatA hai (48) indriya-viSaya-saukhyase parAGmukha rahatA hai (81) aura itanAM * anazanA'vamodarya-vrataparisaMkhyAma-rasaparityAga-viviktazayyAsana-kAyaklezA bAhya tapaH / -tastrArtha sUtra-16 :: + prAyazcitta-vinaya-yAvRttya svAdhyAyavyutsarga-dhyAnAnyuttaram /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 jainasAhitya aura itihAsAra vizara prakAza nispRha ho jAtA hai ki apane dehame bhI virata rahatA hai (73)-use dhonA, mAMjanA, tela lagAnA, komala-zayyApara mulAnA, pauSTika maMjana karAnA, zRGgArita karanA aura sI-garmI prAdi kI parIpahoMse anAvazyakarUpameM bacAnAjaise kAryo meM vaha koI ruci nahIM rkhtaa| usakA zarIra prAbhUSaNoM, vepoM, prAyuSoM aura vastra prAvaraNAdirUpa vyavadhAnoMse rahita hotA hai pora indriyoM kI zAntatAko liye rahatA hai (46,120) / aise tapasvIkA eka sundara saMkSiptalakSaNa anthakAra-mahodayane apane dUsare grantha 'samIcInadharmazAstra' (gnakaraNDa) meM nimna prakAra diyA haiM: viSayAzA-bazAtIto nirArambho'parigrahaH / jJAna-dhyAna-tapo raktastapasvI sa prazasyate // 10 // 'jo indriya-viSayoM kI prAzAtakake dazavartI nahIM hai, pArambhoM se-kRSivANijyAdirUpa sAvadyakarmose-rahita hai, bAhyAbhyantara parigrahase mukta hai aura mAna-dhyAnakI pradhAnatAko liye hae ta syAmeM lIna rahanA hai vaha tapasvI prazamanIya hai|' bhaba rahI dayAkI bAta, vaha to sAre dharmAnuSThAnakA prAraNa hI hai / imome 'munI dayA-dIdhita-dharmacakra" vAka ke dvArA yogI mAdhuke sAre dharma samUhako kSyAkI kiraNoMgalA batalAyA hai (58) mora macce muniko dayAmUtika rUpame pApoMkI zAnti karanevAlA (76) paura akhila prANiyoM ke prati apanI dayAkA vistAra karajevAya.(81) likhA hai / umakA pa zarIrako rakta sthiti ke sAtha vidyA, dama pora dayAkI tatparatAko lie hue hotA hai (64) / dayA ke binA na dama banatA hai, na yama-niyamAdika porana rigrahakA tyAga hI sughaTita hotA hai| phira samAdhi aura usake dvArA karmabandhanoko kATane athavA bhasma karanekI to bAta ho dUra hai| isase samAdhi kI sike liye jahA~ ubhaya prakArake parigraha-tyAgako prAvazyaka batalAyA hai vaha bhamA-sabIvAmI dayA-vadhUko apane pAzrayameM rakhanekI bAta bhI kahI gii| (16) aura pahisA-paramapahAkI siviniye jahA~ usa prAyavidhiko apanAne kI bAta karate hue jisameM aNumAra bhIrambha na ho, vividha-parivAra vAnakA vidhAna kiyA hai vahA usa parisaha-syA paramavAra paramakampAbhAbase-asAdhAraNa
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA svayambhUstotra bakA-sampatise-sampanna bhI sUcita kiyA hai| isa taraha bama, tyAga, aura samAdhi (tayA unase sambandhita yama-niyamAdita) sabameM dayAkI pradhAnatA hai| isIse mumukSake liye karmayogake aMgoMmeM 'dayA' ko alaga hI rakhA gayA hai aura pahalA sthAna diyA gayA hai| svAmI samantabhadra ne apane dUsare mahAna anya 'yuzyanuzAsana' meM karmayogake ina cAra maGgoM dayA, dama, tyAga mora samAdhikA isI kramase ullekha kiyA hai| paura sAtha hI yaha nirdiSTa kiyA hai ki vIra jinendrakA zAsana ( mata ) nayapramANake dvArA bastu-tattvako spaSTa karane ke sAtha sAtha ina cAroM kI tatparatAko liye hue hai, ye saba usakI khAsa vizeSatAeM hai aura inhIMke kAraNa vaha advitIya hai tathA prakhina pravAdiyoM ke dvArA mavRSya hai-prajayya hai| jaisA ki ukta andhakI nimna kArikA se prakaTa hai: dayA-dama-tyAga-samAdhi-niSThaM naya-pramANa-prakRtAjasArtham / adhRSyamanyairakhilaiH pravAdarjina ! tvadIyaM matamadvitIyam // 6 // yaha kArikA bar3e mahattvakI hai| isame vIrajinendraka zAsanakA bIjapadoMmeM mUtrarUpase sAra saMkalana karate hue bhaktiyoga aura karmayoga tInoMkA mundara mamAveza kiyA gayA hai| isakA pahalA caraNa karmayogakI, dUsarA caraNa jAnayogakI paura zeSa tInoM caraNa prAya: bhaktiyogakI maMsUcanAko liye hue hai| pora isame yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki kyA, dama, tyAga aura mamAdhi ina cAroM meM vIrazAsanakA sArA karmayoga samAviSTa hai| yama, niyama, saMyama, prata, vinaya, zIla, tapa, dhyAna, cAritra, indriyajaya, pAyajaya, parIpahajaya, mohavijaya, karmavijaya, gupti, samiti, anuprekSA, tridaNDa, hinadivirita aura kSamAdikake rUpameM jo bhI karmayoga anyatra pAyA jAtA hai vaha saba ina cAroMmeM * zrI vidyAnandAcArya isa kamakI ma.paMkanA batalAte hue TIkAmeM likhate hai-nimita-naimittika-bhAva-nibandhana: pUrvottara-vacana-kama: / daNa hi nimitta damasya, tasyAM sasyAM taduparoH / damazca tyAgasya (nimitta) tasminsati tadghaTanAt / tyAgazva samApestasminsasyeva vikSepAdinivRtti-siTerekAprastha samAmivizeSasyorAta: manyathA tnupptteH|"
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 jainasAhitya aura itihAsapara-vizada prakAza antarbhUta..hai-inhIMkI vyAkhyAmeM use prastuta kiyA jA sakatA hai / cunA~ce prastuta granthameM bhI ina cAroMkA apane kucha prabhinna saMgI-sAdhiyoMke sAtha svara udhara prasRta nirdeza hai; aMsA ki Upara ke saMcayUna aura vivecanase spaSTa hai / . isa prakAra yaha granthake sAre zarIrameM vyAsa karmayoga-rasakA nijor3a haisata hai athavA sAra hai, jo apane kucha upayoga-prayogako bhI sApa lie tInoM yogoMke isa bhArI katharako liye hue prastuta stotraparase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki svAmI samantabhadra kase mora kitane ucakoTike bhaktiyogI, jJAnayogI aura karmayogI the aura isaliye unake pada-cihoMpara calaneke liye hamAgamAcAra-vicAra kisa prakArakA honA cAhie maura keme hame unake pathakA pathika bananA athavA prAtmatikI sAdhanAke mAtha sAtha loka-hilako sAdhanAmeM tatpara rahanA caahiye|
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 . samantabhadrakA yuktyanuzAsana grantha-nAma ima granthakA suprasiddha nAma 'yuktyanuzAsana' hai| yadyapi granthake prAdi tathA antake pacoM meM isa nAmakA koI ullekha nahIM hai-unameM spaSTatayA vIra-jinake stotrakI pratijJA mora umIko parimamAptikA ullekha hai aura isase granthakA mUna prathavA prathama nAma ' vIjanastotra' jAna par3atA hai-phira bhI granthakI upalabdha pratiyoM tathA gAstra bhaNDAroM kI mUciyoM meM 'yuktyanuzAsana' nAmame hI isakA prAyaH ullekha milatA hai / TIkAkAra zrIvidyAnandAcAryane to bahuta spaSTa zabdoM meM TIkAra maMgalapadya, madhyapadya praura pranyapadyame isako samantabhadrakA 'yuktyanuzAsana' nAmakA stotragrantha udghoSita kiyA hai: jamA ki una padyoMke nimna vAkyoMse prakaTa hai: 'jIyAtsamantabhadrasya stotra yuktyanuzAsanama" (1) "stotre yuktyanuzAsane jinapateArasya niHzeSataH (2) "zrImadvIrajinezvarA'malaguNastotraM parIkSekSaNaiH sAkSAtsvAmisamantabhadragurubhistatvaM samIkSyA'khilam / proktaM yuktyanuzAsanaM vijayibhi: myAdvAdamArgAnugaiH" (6) + "stutigocaratvaM ninopavaH smo vayamadya vIra' (1); "narAmanaH stotraM bhavati bhavapAzacchidi munI" (63); .: "iti "stutaH zaktyA zreyaH padamadhigatastvaM jina: myaa| mahAvIro boro duritaparasenAbhivijaye..." (64) /
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 . jaina sAhitya aura itihAsapara viSada prakAza yahAM madhya pora mantyake poMse yaha bhI mAlUma hotA hai ki anya vIrajinakA stotra hote hue bhI 'yuvarayanuzAsana' nAmako liye hue hai praryAt isake do nAma hai-eka 'vIrajinastotra' aura dUsarA 'yuktyanuzAsana' / samantabhadrake anya upalandha grantha bhI do-do nAmoMko liya hue hai; jaisA ki maine 'svayambhUstotra' kI prastAvanAmeM vyakta kiyA hai para svayambhUstotrAdi anya cAra pranyoMmeM granthakA pahalA nAma prathama padya dvArA aura dUsarA nAma antima paca dvArA sUcita kiyA gayA hai aura yahAM mAdi-mantake donoM hI padyoM meM eka hI nAmakI sUcanA kI gaI hai; taba yaha prazna paidA hotA hai ki kyA 'yuktyanuzAsana' yaha nAma bArako zrI vidyAnanda yA dUsare kisI pAcAyake dvArA diyA gayA hai athavA anyake anya kisI padyase isakI bhI upalabdhi hotI hai ? zrIvidyAnandAcArya ke dvArA yaha nAma diyA humA mAlUma nahIM hotA; kyoki ve TIkAke prAdima magala padyameM 'yuktyanuzAsana'kA jayaghoSa karate hue use spaSTa rUpameM samantabhadrakRta batalA rahe hai aura bhannima padyameM yaha sApha ghoSaNA kara rahe hai ki svAmI samantabhadrane akhila tattvako samIkSA karake zrIvIrajinendra ke nirmala guggoM ke stotrarUpameM yaha 'yuktyanuzAsana' grantha kahA hai| aisI sthitimeM unake dvArA isa nAmakaraNa kI koI kapanA nahIM kI jA sktii| isake sivAya, zakasaMvat 705 ( vi0 saM0840) meM harivaMzapugagAko banAkara samApta karanevAle zrIjinasenAcAryane 'jIvamiddhividhAyIha kunayuktyanuzAsanam, vacaH samantabhadrasya' ina padoMke dvArA bahuta spaSTa zabdoM meM samantabhadrako 'jIvasiddhi' granthakA vidhAtA aura 'yuktyanuzAsana' kA kartA batalAyA hai| isame bhI yaha sAfa jAnA jAtA hai ki 'yuktyanuzAsana' nAma zrIvidyAnanda athavA zrIjinasenake dvArA bAdako diyA humA nAma nahIM hai, balki granthakAra-dvArA svayaMkA hI viniyojita nAma hai| aba dekhanA yaha hai ki kyA granyake kimI dUsare pakSase isa nAmakI koI sUcanA milatI hai ? sUcanA jAra milatI hai / svAmIjIne svayaM pandhako 18 vIM kArikAmeM 'yukrabhuzAsana' kA nimna prakArale ullekha kiyA hai "STiAgamAbhyAmaviruddhamarthaprarUpaNaM yuktyanuzAsana te|" isameM batalAyA hai ki 'pratyakSa mora prAgamase bhavirodharUpa jo bhakA parSame prarUpaNa hai use ja gAsana' kahate hai aura vahI ( he vIra bhagavAn ! ) mApako
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA yuktyanuzAsana 423 AN abhimata hai-abhISTa hai / " anyakA sArA paryaprANa yuktyanuzAsanake ilakSaNase lalita hai, isIse usake sAre zarIrakA nirmANa humA hai aura isaliye 'yuktyanuzAsana' yaha nAma granthakI prakRtike anurUpa usakA pramukha nAma hai| cunAMce graMtha. kAra-mahodaya, 63 vI kArikAmeM granyake nirmANakA uddezya vyakta karate hue, likhate haiM ki 'he vIra bhagavan ! yaha stotra Apake prati rAgabhAvako athavA dUmaroM ke prati dveSabhAvako lekara nahIM racA gayA hai, balki jo loga nyAya-anyAyako pahacAnanA cAhate haiM aura kisI prakRtaviSayake guNa-doSoMko jAnane kI jinakI icchA hai unake liye yaha ritAnveSaNake upAyasvarUpa prApakI guNa-kathAke sAtha kahA gayA hai / isame mApha jAnA jAtA hai ki granthakA pradhAna lakSya bhUne-bhaTake jIvoMko nyAya-anyAya, guga-doSa aura hita-prahitakA viveka kagakara unheM vIrajina-pradarzita sanmArgapara lagAnA hai aura vaha yaktioMke anugAmana-dvArA hI sAdhya hotA hai. prataH granthakA mUlata: pradhAna nAma 'yuktyanugAsana ThIka jAna par3atA hai| yahI vajaha hai ki vaha isI nAma se adhika prasiddhi ko prApta huprA hai| 'vIjanastotra' yaha usakA dUsarA nAma hai, jo stunipAtrakI dRSTi meM hai, jisakA aura jisake zAsanakA mahatva ima anyameM rUpApita kiyA gayA hai| granthake madhya meM prayukta hue kisI padaparane bhI grantha kA nAma rambane kI prathA hai, jisakA eka udAharaNa dhanaMjaya kavikA vyApahAra' stotra hai, jo ki na no 'vipA rahAra' zabdase prArambha hotA hai aura na prAdi-prantake padyoMmeM ho usake 'vipApahAra' nAmakI koI mucanA kI gaI hai, phira bhI madhya meM prayukta hue 'viSApahAraM mariNamauSadhAni' ityAdi vArasagarame vaha vipApahAra' nAmako dhAraNa karatA hai| usI taraha yaha stotra bhI 'yukpanuzAsana' nAmako dhAraNa karatA humA jAna par3atA hai| isa taraha anya ke donoM hI nAma yuktiyukta hai aura ve granthakAra-dvArA hI prayukta hue siddha hote hai / jise jamI kaci ho usake manumAra vaha ina donoM nAmoMmeMme kisIkA bhI upayoga kara sakatA hai / granthakA saMghima paricaya aura mahatva yaha anya una prAptoM athavA 'savaMza' kahe jAnevAloMkI parIkSAke bAda racA gayA hai, jinake pAmama kisI-na-kisI rUpameM upalabdha hai aura jinameM buddha-kapi.
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 423 jaina sAhitya aura itihAsapara, viSada prakAza lAdi ke sAtha ghora jinendra bhI zAmila hai / parIkSA yukti-zAlAvirodhivAktva hetuse kI gaI hai arthAt jinake banana yukti aura zAstrase pavirodharUpa pAye gaye unheM hI bhAptarUpameM svIkAra viyA gayA hai-zeSakA pAsa honA bAdhita ThaharAyA gayA hai / granthakAramahodaya svAmI samantabhadrakI isa parIkSAmeM, jise unhoMne apane 'mApta. mImAMsA' ( devAgama ) granthameM nibaddha kiyA hai, syAdvAdanAyaka zrIvIraminendra, jo anekAntavAdi-prAptoMkA pratinidhitva karate haiM, pUrNarUpase samuttIrNa rahe haiM aura isaliye svAmIjIne unheM nirdoSa mApta ( sarvajJa ) poSita karate hue pora unake abhimata anekAntazAsanako pramANAbAdhita batalAte hue likhA hai ki Apake zAsanA'mRtase bAhya jo sarvathA ekAntavAdI hai ve prApta nahIM prAptAbhimAnI dagdha haiM; kyoMki unake dvArA pratipAdita iSTa tattva pratyakSa-pramANase bAdhita hai -- sa tvamevA'si nirdopI yukti-zAstrA'virodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhana na bAdhyate // 6 // tvanmatA'mRta-vAdyAnAM sarvathaikAntavAdinAma / AmA'bhimAna-dagdhAnAM sveSTaM ipTena bAdhyate / / 7 / / -prAptamImAMsA isa taraha vIrajinendra ke gale meM prApta-viSayaka jayamAla DAlakara praura ina donoM kArikAoM meM vagita apane kathanakA spaSTIkaraNa karaneke anatara prAcArya mvAmI samantabhadra hama stotradvArA vIrajinendrakA stavana karane baiThe haiM, jisakI sUcanA isa granthakI prathama kArikAmeM prayukta hue 'pradya' zabdake dvArA kI gaI hai| TIkAkAra zrIvidyAnandAcArya ne bhI 'padya' zabdakA artha 'prayA'smina kAle parIkSAvasAnasamaye diyA hai / mAtha hI, kArikAke nimna prastAvanAvAkya-dvArA yaha bhI mUcita kiyA hai ki prastuta grantha prAptamImAmAke bAda racA gayA hai "zrImatsamantabhadrasvAmibhirAmamImAMsAyAmanyayogavyavacchenAd jyavasthApitena bhagavatA zrImatAItAntyatIrtharaparamadevena mAM parIkSya kiM cikISavo bhavantaH ? iti te pRSTA iva paahuH|" . .
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ - samantabhadrakA yuktyanuzAsana : 425 svAmI samantabhadra eka bahuta bar3e parIkSA adhAnI prAcArya the, ve yoM hI kisIke dhAge mastaka TekanekAle athavA kisIkI stutimeM pravRtta honevAle nahIM the| isIse vIrajinendra ko mahAnatA-viSayaka jaba ye bAteM unake sAmane AI ki 'unake pAsa deva pAte haiM, prAkAzameM binA kisI vimAnAdikI sahAyatAke unakA gamana hotA hai aura caeNvara-trAdi praSTa prAtihAryoMke rUpameM tayA samavasaraNAdike rUpa meM anya vibhUtiyoMkA kI unake nimitta prAdurbhAva hotA hai to unhoMne spaSTa kaha diyA ki ye bAteM to mAyAtriyoM meM-indrajAliyoM meM bhI pAI jAtI haiM, inake kAragA pAra hamAre mahAna-pUjya athavA grAna-puruA nahIM hai / aura java garIgadike antarbAhya mahAna udayakI bAta batalAkara mahAnatA jatalAI gaI to use bhI asvIkAra karate hue unhoMne kara diyA ki zarIrAkA yaha mahAn udaya rAgAdike vazIbhUta devatAgrI meM bhI pAyA jAtA hai| ata: yaha hetu bhI vyabhicArI hai. isame mahAnatA (prAptatA) siddha nahIM hotii| isI taraha tIrthakara hone meM mahAnatAkI bAta jaba mAmane lAI gaI to prApane sApha kaha diyA ki 'tIrthakara' to dUsare mugatAdika bhI kahalAte hai aura ve bhI saMgArase pAra uttarane athavA nivani prApta karane ke upaAyarUpa prAgamatIrtha ke pravartaka mAne jAte hai taba ve saba bhI pAna-marvaja Thaharate haiM, aura yaha vAna banatI nahIM; kyoki tIrthaGkaroM ke prAgamomeM paraspara virodha pAyA jAtA hai| prana. uname koI eka hI mahAna ho sakatA hai. jisakA nAma nIrtha karana hetu nahIM, koI dUsarA hI hetu honA cAhie / eso hAlata meM pAThakajana yaha jAnane ke liye z2arUra utsuka hoge ki svAmIjI ne isa stotra vIrAMjanakI mahAnatAkA kisa rUpame sadyotana kiyA hai / vIra* devAgama-nabhovAna-cAmarAdi-vibhUtayaH / mAyAvidhvani dRzyante nAjasvamasi no mahAn // 1 // 1 adhyAtma bahirapyeSa vigrahAdimahodayaH / divyaH satyo divaukassvapyasti rAgAdimatsu sa: / / 2 / / * tIrtha kRtsamayAnAM ca paraspara-virodhataH / sarveSAmAptatA nAsti kazcideva bhavedguruH ||3||-praaptmiimaaNsaa .
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza , jinakI mahAnatAkA saMbotana jisa rUpa meM kiyA gayA hai, usakA pUrNa paricaya to pUre anyako bahuta dattAvadhAnake sAtha aneka bAra par3hane-para hI jJAta ho sakegA, yahA~ para saMkSepameM kucha thor3A-sA hI paricaya karAyA jAtA hai aura usake liye granthakI nimna do kArikAeM khAsa taurase ullekhanIya haitvaM zuddhi-zaktyorudayasya kASThAM tulA-vyatItAM jina ! zAntirUpAma / prayApitha brahmapathasya netA mahAnitIyatprativaktumAzA: // 4 // daya-dama-tyAga-samAdhi-niSThaM naya-pramANa - prakRtA''nasAthama / adhaSyamanyaira khilaiH pravAda-nina ! tvadIyaM matamadvitIyam // 6 // ___inameMse pahalI kArikAmeM zrIvIrakI mahAnatAkA prora dUsarI meM unake zAsanakI mahAnatAkA ullekha hai| zrIvIrakI mahAnatAko ima rUpameM pradarzita kiyA hai ki 've atulina zAntike mAtha zuddhi aura zaktiko parAkASThAko prApta hue hai-unhoMne mohanIyakamakA prabhAva kara anupama mukha-zAntikI, jJAnAvaraNa darzanAvaraNa karmokA nAza kara manana zAnadarzanarUpa zuddhi ke udayakI aura mannarAya karmakA vinAza kara anantavIryamA zaktike utkarSako narama sImAko prApta kiyA hai-aura sAtha hI brahmapathake--hisAtmaka prAmavikAsapaddhati athavA mokSamArgake ve netA bane haiM--unhoMne apane prAdagaM evaM upazAdi dvArA dumageko usa sanmArga para lagAyA hai jo zuddhi, zakti tathA zAnti ke paramodayarUpameM mAtmavikAsakA parama sahAyaka hai|' aura unake zAsanakI mahAnatAke viSayameM batalAyA hai ki vaha dayA (ahiMsA), dama (saMyama), nyAna (parigraha-nyajana) aura samAdhi (prazastadhyAna) kI niSThA-tatparatAko liye hue hai, nayoM tathA pramAraNoMke dvArA vastutattvako bilkula spaSTa-munizcita karane vAlA hai aura (bhanekAntavAdase bhinna ) dUsare sabhI pravAdoMke dvArA prA hai-koI bhI usake viSayako saMDita athavA dUSita karane meM samartha nahIM hai / yahI saba usakI vizeSatA hai aura isaliye vaha advitIya hai| pragalI karikAmoMmeM sUtrarUpase variNata isa vIrazAmanake mahattvako pora usake dvArA vIrajinendrakI mahAnatAko spaSTa karake batalAyA gayA hai-khAsa torase yaha pradarzita kiyA gayA hai ki bIrajina-dvArA isa zAsanameM pariNata
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA yuktyanuzAsana vastutasya kaise naya-pramANake mArA nirvAdha siddha hotA hai aura dUsare sarvathaikAntazAsanoMmeM nirdiSTa humA vastunasva kisa prakArame pramAraNabAdhita tathA apane astittvako siddha karane meM asamartha pAyA jAtA hai| sArA viSaya viza pAThakoMke liye bar3A hI rocaka hai aura vIrajineMdrakI kItiko digdiganta-vyApinI banAnevAlA hai / isameM pradhAna-pradhAna darzanoM aura unake pravAntara kitane hI vAdoMkA sUtra athavA saMketAdikake rUpameM rahata kucha nirdeza aura viveka pA gayA hai| yaha viSaya 36 vIM kArikA taka calatA rahA hai| zrI vidyAnandAcAryane isa kArikAko TIkAke anta meM vahAM takake vaNita viSayakI saMkSepameM mUcanA karate hue likhA hai-- stotre yuktyanuzAsane jinapatervIrasya niHzeSataH samprAptasya vizuddhi-zakti-padavIM kASThAM parAmAzrinAma / nirNInaM matamadvitIyamamalaM saMkSepato'pAkRtaM tabAhya vitathaM mataM ca sakalaM saddhodhanairbudhyatAma / / arthAt--yahAMtakake isa yuktyanuzAsana stotrameM zuddhi aura gavinakI parAkASThAko prArA hA vIrAjanaMdrake anekAnAtmaka gyAdvAdamana (zAsana) ko pUrNata: nidoSa mora padvinIya nizcita kiyA gayA hai aura umame vAhya jo mayA ekAnnake prAgrahako liye hae mithyAmanoMkA mamaha hai uma sabakA saMkSepame nirAkaraNa kiyA gayA hai, yaha bAta maddhimAliyoMko bhane prakAra samajha lenI cAhie / imake pAge, graMthake unarAdhameM, vIra-zAsana gina tatvajJA ke mamaMkI kucha aisI guhya tathA mUhama bAtoMko spaSTa karake batalAyA gayA hai jo graMthakAramahodaya svAmI samanabhadrase pUrvake graMthoM meM prAya: nahIM pAyI jAtI, jiname eva' tathA 'syAn' zabdake prayoga-praprayogake rahAyakI bAteM bhI zAmila hai aura jina sabase vIrake tatvajJAnako samajhane tathA parakhokI nirmala dRSTi athavA kasoTI prApta hotI hai| vIrake isa anekAntAsmaka zAsana (pravacana) ko hI paMpameM 'sarvodayIya' batalAyA hai-saMsAra sama ise pAra utarane ke liye vaha samIcIna pATa athavA mArga mUcita kiyA hai jisakA prAzraya lekara sabhI
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 jainasAhitya aura itihAsapara vizA prakAza pAra utara jAte haiN| aura saboMke udaya utkarSa meM prathavA pAtmAke pUNa vikAsameM sahAyaka hai-paura yaha bhI batalAyA hai ki vaha sarvAntavAn hai-sAmAnyavizeSa, dravya-paryAya, vidhi-niSedha aura ekatva-anekatvAdi azeSa dhoko apanAye hue hai-, mukhya-gauNakI vyavasthAse muvyavasthita hai aura maba dukhoMkA anta karane vAlA tathA svayaM niranna hai-avinAzI tathA prakhaMDanIya hai / sApa hI, yaha bhI ghoSita kiyA hai ki jo zAsana dharmoM meM pArasparika apekSAkA pratipAdana nahIM karatA hai unheM sardhayA nirapekSa batalAnA hai-vaha mavaMdhose zunya honA hai-usameM kimI bhI dhamakA astitva nahIM bana sakatA aura na usake dvArA padArtha-vyavasthA hI ThIka baiTha sakatI hai; aigI hAlatameM sarvathA ekAntazAmana 'sarvodayanIyaM' padake yogya ho hI nahIM sakatA / jaisA ki graMthaphe nimna vAkyame prakaTa hai sarvAntavattadgugga-mukhya-kalpaM sarvAnta-zUnyaM ca mitho'npekssm| sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodaya tIrthamidaM tavaiva / / 6 / / vIrake isa gAsanameM bahuta bar3I khUbI yaha hai ki 'isa gAmanase yatheSTa prathavA bharapeTa depa rakhanevAlA manuSya bhI, yadi samaSTi humA upayani-cakSume-mAnmayaM ke tyAgapUrvaka mamAdhAnako dRSTime-vIramAmanakA avalokana aura parIkSagA karatA hai to avazya hI usakA mAnaga va Dina ho jAtA hai-sarvathA ekAntarUpa mithyAmanakA prAgraha TUTa jAtA hai.---aura vaha abhadra athavA mithyA-STi hotA huprA bhI matra aura se bhadraga eva mamyagaddaSTi banajAtA hai| aisI isa pranyake nimna vAkya meM svAmI samantabhadra ne joroM ke mAtha ghoSaNA kI hai kAmaM dvipamrapyupapatti cakSuH mamokSanAM na mamaTiriyama / tvayi dhruvaM khaNDita-mAna-zRGgA bhavatyabhadro'pi samantabhadraH // 6 // ima ghopaNAmeM satyakA kitanA adhika sAkSAtkAra aura prAtma-vizvAsa saMnihita hai use batalAnekI jarUrata nahIM, jarUrata hai yaha kahane paura batalAnekI ki eka samartha prAcAryako premI prabala ghoparaNAke hote hue bhora bora zAsanako 'sarvodayatIrya' kA pada prApta hote hue bhI Aja ve loga kyA kara rahe hai| jo tIrthake upAsaka kahalAte haiM, paNDe-sujArI bane hue hai aura jinake hAthoM
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ - samabamanakA yubatyanuzAsana 426 saha tIrtha pahAtamA hai| kahA.ve isa tIrtha ke sanne upAsaka hai ? isakI guNagarimA evaM aktise bhale prakAra paricita hai ?, aura lokahita kISTise ise pracArameM lAtA cAhate hai ? uttara meM yahI kahanA hogA ki nhiiN| yadi aisA na otA to mAtra isake pracAra aura prasArako dizAmeM koI khAsa prapala hotA dupA dekhane meM prAta, jo nahIM dekhA jA rahA hai / kheda hai ki aise mahAn prabhAvaka anyoMko hindI prAdika viziSTa anuvAdAdike sAtha pracArameM lAnakA koI svAsa prayatna bhI pAja taka nahIM ho sakA hai, jo vIranAsanakA sikkA loka hRdayoMgara aMkita kara unheM sanmArga kI pora lagAne vAle haiN| / prastuta graMtha kitanA prabhAvazAnI aura mahimAmaya hai, isakA vizeSa anubhava to vijJapAThaka isake gahare adhyayaname hI kara skeNge| yahApara mirpha itanA hI batanA denA ucita jAna paDatA hai ki zrIvidyAnanda prAcAryane yuktyanuzAsanakA jayaghoSa karate hue use 'pramANa-naya-nirgIta-vastu-nattvamabAdhita' (1) vizeSagake dvArA pramANa-nayake prAdhAra para vannunatvakA prabAdhita rUpame nirNAyaka banalAyA hai / sAya hI. TokAke antima padyame yaha bhI batalAyA hai ki svAmI mamannabhadrane pambila tatvamamUhakI mAkSAt mamIkSA kara hamakI racanA kI hai|' aura zrI. jinamanAcAyane, apane harivagapugaNa meM, 'kRtayuktyanumAmana' padake mAtha vaca:' samantabhadrasya bIrasyeva vijambhata hama vAkyakI yojanA kara yaha ghoSita kiyA hai ki samanmabhadrakA yumanyanugAmana anya vIrabhagavAnake vacana (prAgama) ke samAna prakAmamAna evaM prabhAvAdika me yuna hai| aura isameM sAfa jAnA jAtA hai ki yaha grantha bahuta prAmANika hai, prAgamakI koTi meM sthita hai aura isakA nirmANa bIjapado athavA gambhIrArthaka aura bahvathaMka sUtroM dvArA hamA hai / macamuca ima anyakI kArikAeM prAya: proka gadyasUtroMse nirmita huI jAna par3atI hai, jo bahuta hI gAmbhIrya nathA partha-gauravako liye hara hai| udAharaNa ke lie 7vIM kArikAko lIjiye, isameM nimna cAra sUtroMkA samAveza hai 1 abheda-bhedAtmakamarthatattvam / 2 svatantrA'nyataratsva puSpam / 3 pravRttimatvAtsamavAyavRtteH (saMsargahAniH ) / 4 saMsargahAne: sakalA'rtha-hAniH /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza isI taraha dUsarI kArikAmoMkA bhI hAla hai / maiM cAhatA thA ki kArikAbhoMparase phalita honevAle gacasUtroMkI eka sUcI anyake prathama saMskaraNake sAtha alagase dI jAtI, parantu usake taiyAra karane yogya mujhe svayaM avakAza nahIM mila makA aura dUsare eka vidvAn jo usake liye nivedana kiyA gayA to unase usakA koI uttara prApta nahIM ho skaa| aura isalie vaha sUcI phira kimI dUsare saMskaraNa ke avamarapara hI dI jA skegii| ___ mAzA hai granyake isa saMkSipta paricaya aura 12 pejI viSayasUcI parase pAThaka anyake gaurava aura usako AdeyatAko samajha kara savizeSarUpame usake adhyayana aura mananameM pravRtta hoNge|
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya ratnakaraNDa zrAvakAcArake kartRtva-viSayakI vartamAna carcAko uThe hue cAra varSa ho dhuve-prophesara hIrAlAla jI ema0e0 ne 'jatadatihAsakA vilupta adhyAya' nAmaka nibandhameM ise uThAyA thA, jo janavarI san 1944 meM honevAle akhila bhAratavarSIya prAcya sammelanake 12 veM adhivezanapara banArasa meM paDhA gayA thaa| usa nibandhame pro0 sA0 ne, aneka prastuta pramANoMse pRSTa hotI huI pracalita mAnyatAke viddha apane naye manako ghoSaNA karate hue, yaha batalAyA thA ki ratnakaraNDa unhI granthakAra (svAmI samantabhadra)kI racanA kadApi nahIM ho sakatI jinhoMne prAptamImAmA likhI thI; kyoMki usake 'kSutpipAsA nAmaka parame dopakA jo svarUpa samajhAyA gayA hai vaha prAptamImAMsAkArake abhiprAyAnumAra ho hI nahIM sktaa|' sAtha hI yaha bhI sujhAyA thA ki isa pranyake kartA ratnamAlAkA kartA zivakATikA guru bhI ho sakatA hai| imI ghoSaNA ke prativAdarUpame nyAyAcAyaM 50 darabArIlAlajI koThiyAne julAI san 1644 me 'kyA galakara zrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM haiM nAmakA eka lekha likhakara manekAtameM isa carcAkA prArambha kiyA thA prora nabame yaha carcA donoM vidhAnoM ke uttara-pratyuttararUpameM barAbara calI mA rahI hai| koTiyAjIne apanI lekhamAlAkA upasaMhAra aneka takI 8 varSakI kiraNa 10-11 meM kiyA hai aura prophesara sAhaba apanI lekhamAlAkA upasaMhAra haveM varSakI pahalI kiraNameM prakAzita 'ratnakaraNDa aura bhAptamImAMsAkA bhinnakartutva lekha meM kara rahe hai| donoM hI pakSake lesoMmeM yayapi kahIM kahIM kucha piSTapeSa ga tathA khIMcatAnase bhI kAma liyA gayA hai aura eka dUsareke prati mAkSepaparaka bhASAkA bhI prayoga humA hai, jisase kucha kaTutAko avasara
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 . jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza milaa| yaha saba yadi na ho pAtA to jyAdaha acchaa,rhtaa| phira bhI isameM saMdeha nahIM ki donoM vidvAnoMne prakRta viSayako sulajhAne meM kAfI dilacaspIme kAma liyA hai aura unake anveSaNAtmaka parizrama evaM vivecanAtmaka prayatnake phalasvarUpa kitanI hI naI bAteM pAThakoMke sAmane prAI hai| acchA hotA yadi prophesara sAhaba nyAyAcAryajIke pichane lekhakI navodbhAvita-yuktiyoMkA uttara Ite hue apanI lekhamAlAkA upasaMhAra karate. jisase pAThakoM ko yaha jAnanakA avasara milatA ki prophesara sAhaba una vizeSa niyoMke sambandha meM bhI kyA kucha kahanA cAhate hai| ho sakatA hai ki pro0 sA ke mAmane una yuktiyoM ke sambandhameM apanI pichalI bAtoMke ripeSaNa ke sivAya anya kucha vizeSa evaM samucita kahane ke lie pravaziSTa na ho aura imalie unhoMne unake ubharameM na par3akara apanI una cAra prApaniyoM ko hI sthira ghoSita karanA ucita samajhA ho. jinhe unhoMne apane pile lekha ( anekAnta varSa : kiraNa 3) ke anta meM prapano yuniyoMke upasaMhAra meM prakaTa kiyA thaa| aura mabhavata. imI bAtako dRSTimaM rakhate hA unhoMne apane vartamAna lenameM nimna vAkyoM kA prayoga kiyA ho:-- "ima viSayAra meM jaina inijAma kA eka ghinuna adhyAyanIka nibandha lagAkara abhItaka mere aura paM0 darabArIlAlajI koThiyA radaha mekha prakAzita ho cuke haiM, jinameM upalabdha mAvaka-vAcaka pramAgAkA vivecana frjAnukA hai| 'aba koI naI bAta manmuSa mAnekI prokSA ripTaperaNa hI adhika honA prArambha ho gayA hai maulikatA kebala kaTa gAnoM ke progameM jI raha gaI hai|" (ApaniyoMke nagallebAnantara ) "dama prakAra karaNyAsAcAra aura prAptamImAMsAke eka kartRtva ke viruddha pUoNkta cAroM prApaniyAM bAMkI nyoM prAja bhI khar3I hai, aura kucha uhApoha abataka hamA hai usameM ve pora bhI pramakha va prakATapa siddha hotI hai| - kucha bhI ho aura dUsare kucha hI samajhate rahe, parantu itanA sAra hai ki pro0 sAhaba pAnI usa cAra prApasiyoMmeM kimIkA bhI para na mamAdhAna athavA samucita prativAda humA nahIM mAnne; ki varnamA uhApohake kalAkAra unheM meM aura bhI prabala epakoTaya samajhane mameta prastu- T .
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kara tva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 433 apane vartamAna lekhameM pro0 sAhabane mere do patroM aura mujhe bheje hue apane eka patrako uddhRta kiyA hai / ina patroMko prakAzita dekha kara mujhe bar3I prasannatA huI-unamese kisI bhI prakAzanase mere kada hone jaisI to koI bAta hI nahIM ho sAtI thI, jisakI prophesara sAhabane apane lekhameM kalpanA kI hai; kyoMki unameM prAiveTa jaisI koI bAta nahIM hai, maiM to svayaM hI unheM 'samIcInadharmazAstra kI apanI prastAvanAmeM prakAzita karanA cAhatA thA-cunAce lekhake sAtha bheje hue patrake uttarameM bhI maiMne pro0 sAhavako isa bAtakI sUcanA karadI thii| mere prathama patra ko, jo ki ratnakaraNDake 'kSutpipAsA' nAmaka chaThe pathake sambandhameM usake graMthakA maulika bhaMga hone-na-hone-viSayaka gambhIra praznako liye hue hai, uddhata karate hue prophesara mAhabane use apanI 'prathama prApanike parihArakA eka vizeSa prayatna' batalAyA hai. umameM jo prazna uThAyA hai use 'bahuta hI mahatvapUrNa' tayA ratnakaraNDake kartRtvaviSayame bahana ghaniSTha sambandha rakhanevAlA ghoSita kiyA hai aura 'tInoM hI patroM ko apane lekha meM prastuta karanA vartamAna viSayaka nirNayArtha pratyanta prAvazyaka mUcita kiyA hai| sAtha hI mujhase yaha jAnanA cAhA hai ki maiMne apane prathama patrake uttara meM prApta vidvAnoMke patroM mAdika prAdhArapara una padyaka viSayameM mUlakA aMga hone. na-hone kI bAbata praura mamUne grantha ( ratnakarapaTa ) ke kartRtva viSayameM kyA kucha nirNaya kiyA hai / imI nijAmAko, jimakA pro0 mA0 ke zabdoM meM prakRta-viSayame va rakhanevAle dUsare hRdayoM meM bhI utpanna honA svAbhAvika hai, pradhAnataH lekara hI meM isa lekha likhane meM pravRta ho rahA hai| ___ sabame pahane meM magne pAThakoM ko yaha batalA denA cAhatA hUM ki prastuna carcA bAdI-prativAdI rUpameM sthita donoM vidvAnoMke lekhoMkA nimina pAkara merI pravRtti rasnakaraNDake ukta chaThe pacapara savizeSaNarUpase vicAra karane evaM usakI sthitiko jaoNbanekI pora huI aura usake phalasvarUpa hI mujhe baha dRSTi prApta huI jise maiMne apane usa patrameM vyakta kiyA hai jo kucha vidvAnoMko unakA vivAra mArya karane ke liye bhejA gayA thA-pora jise prophesara sAhabane vizeSa mahattvapUrNa evaM nirNayApaM mAvazyaka samajhakara apane vartamAna mesameM upata kiyA hai| nidAnoMko ukta patrakA bhegA jAnA pofera sAhabakI parama patike
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 . jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza parihArakA koI khAsa prayatna nahIM thA, jaisA ki pro0 sAhAne samajhA hai balki usakA pradhAna lakSya apane liye isa bAtakA nirNaya karanA thA ki 'samIcIna dharmazAstra meM jo ki prakAzanake liye prastuta hai, usake prati kisa prakArakA vyavahAra kiyA jAya-use malakA paGga mAna liyA jAya yA prakSipta / kyoMki ratnakaraNDameM 'utsannadoSa prApta' ke lakSaNarUpameM usakI sthiti ke spaSTa honepara athavA 'prakotyaMte' ke sthAnapara 'pradopamuka' jame kisI pAThakA prAvirbhAva honepara meM prAptamImAMsAke sAtha usakA koI virodha nahIM dekhatA huuN| aura isI liye tatsambandhI apane nirNayAdiko usa samaya patroM meM prakAzita karane kI koI jarUrata nahIM samajhI gaI, vaha saba samIcInadharmazAstrakI apanI prastAvanAke liye sura. bhita rakhA gayA thaa| hA~, yaha bAta dUsarI hai ki ukta 'kSutpipAsA' nAmaka padyaka prakSipta hone athavA mUla granthakA vAstavika aMga middha na honepara prophesara sAhavakI prakRta-carcAkA mUlAdhAra hI samApta ho jAtA hai; kyoMki ratnakaraNDaka ima eka padyako lekara hI unhone prAptamImAmA-gata doSa-svarUpake sAtha usake virodhakI kalpanA karake donoM granyAMka bhinna-patRtvakI carcAko uThAyA thAmeSa tIna ApattiyAM to usameM bAdako puSTi pradAna karane ke liye zAmila honI rahI hai / aura ima puSTime prophasara mAhabane mare uma para paNAdiko yadi apanI prathama Apatti ke parihAra kA eka vizeSa prayatna mamajha liyA hai to vaha svAbhAvika hai, usake liye meM unheM koI doSa nahI denA / maine prAnI dRSTi aura sthitikA spaSTIkaraNa kara diyA hai| merA ukta patra jina vidvAnoM ko bhejA gayA thA unameMme kuchakA to koI unara hI prApta nahIM hugrA, kuchane manavakAgAdike kAraNa utara dene meM apanI asamarthatA vyakta kI, kucha ne apanI sahamati prakaTa kI aura zeSane asahamati / jinhoMne mahamati prakaTa kI unhoMne mere kayanako 'buddhigamya nakaMpUrNa tathA yuktivAdako 'niprabala' batalAte hue ukta chaThe padyako saMdigdhampameM no svIkAra kiyA hai; parantu jaba taka kisI bhI prAcIna pratimeM usakA prabhAva na pAyA jAya taba taka use 'prakSipta' kahane meM apanA saMkoca vyakta kiyA hai| paura jinhoMna asahamati prakaTa kI hai| unhoMne ukta pacako panyakA maulika aMga bavalAte hue usake viSayameM prAya: itanI hI sUcanA kI hai ki vaha pUrva-pathameM
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNa ke kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 435 variNata pAsake tIna vizeSaNoM meMse 'urasanna-doSa' vizeSaNake spaSTIkaraNa athavA vyAkhyAdiko liye hue hai / aura usa sUcanAdi parase yaha pAyA jAtA hai ki vaha unake sarasarI vicArakA pariNAma hai-prazna ke anurUpa vizeSa UhApohase kAma nahIM liyA gayA prathavA usake liye unheM yatheSTa avasara nahIM mila sakA / cunAMce kucha vidvAnoMne usakI mUcanA bhI apane patroM meM kI hai jisake do namUne isa prakAra hai "ratnakaraNDazrAvakAcArake jisa zlokako bhora mApane dhyAna dilAyA hai| usapara maiMne vicAra kiyA magara maiM abhI kisI natIjepara nahIM pahu~ca skaa| iloka 5 meM ucchinnadoSa, sanaMja pora prAgamezIko prApta kahA hai, merI dRSTimeM ucchinnadoSa kI vyAkhyA evaM puSTi zloka 6 karatA hai aura bhAgamezIkI vyAkhyA loka karatA hai| rahI sarvazatA, usake sambandha meM kucha nahIM kahA hai isakA kAraNa yaha jAna par3atA hai ki prAptamImAMsAmeM usakI pRthaka vistAra se carcA kI hai imaniye usake sambandha meM kucha nahIM kahA / zloka 6 meM yadyapi saba doSa nahIM prAte, kintu doSoM kI saMkhyA prAcIna paramparAmeM kitanI thI yaha khojanA caahiye| inokakI zabdaracanA bhI samana bhadrake anukUla hai, abhI paura vicAra karanA caahiye|" ( yaha pUrA uttara patra hai)| ''isa samaya bilkula phuramatameM nahIM haiM...... yahAM taka ki do tIna dina bAda prApake patrako pUrA par3ha sakA / ...... padya ke bAremeM abhI maiMne kucha bhI nahIM mocA thA, jo samasyAyeM prApane usake bAre meM upasthita kI hai ve prApake patrako dekhane ke bAda hI mere sAmane pAI hai, iliye isake viSaya meM jitanI gaharAIke sAtha mApa soca sakate hai mai nahI, aura phira mujhe isa samaya gaharAIke sAya nizcita hokara socanekA avakAza nahI imaliye jo kucha meM likha rahA hU~ usameM kitanI dRDhatA hogI yaha maiM nahIM kaha sakatA phira bhI mAzA hai ki pApa mere vicAroM para dhyAna deNge|" hA~, inhIM vidvAnoM se sInane ke pacako saMdigdha prabhA prakSipta karAra diye jAne para apanI kucha zaMkA prathavA cintA bhI vyakta kI hai, jo isa prakAra hai
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 : jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza "(chaThe padyake saMdigdha honepara ) 7veM padyakI saMgati prApa kisa taraha viThalAeMge aura yadi 73 kI sthiti saMdigdha hojAtI hai to 8vA paca bhI apane mApa saMdigdhatAkI koTimeM pahu~ca jAtA hai|" "yadi padya naM06 prakaraNake viruddha hai, to 7 praura 8 bhI saMkaTameM grasta ho jaayege|" "naM06 ke pacako TippaNIkArakRta svIkAra kiyA jAya to mUlagandhakAradvArA lakSaNameM 3 vizeSaraNa dekhakara bhI 7-8 meM dokA hI samarthana yA spaSTIkaraNa kirA gayA pUrva vizeSaNake sambandhameM koI spaSTIkaraNa nahIM kiyA yaha doSApatti hogii|" __ ina tInoM prAzaMkAmoM athavA prApasiyoMkA prAzaya prAya: eka hI hai aura vaha yaha ki yadi chaThe pacako prasaMgata kahA jAvegA to 7 veM tathA 8 veM pacako bhI prasaMgata kahanA hogA / parantu bAta aisI nahIM hai / chaThA paca anyakA aga na rahane para bhI 7 veM tathA 8 padyako prasaMgata nahI kahA jA sakatA; kyoMki ve padyame sarvajakI, mAgamezIkI athavA dono vizaMparagoMkI vyAkhyA yA spaSTIkaraNa nahIM hai, jaisAki aneka vidvAnone bhinna-bhinna rupame use samajha liyA hai| usameM to upalakSaNarUpase prAptakI nAma-mAlAkA ullekha hai, jise 'upalAlyate' padake dvArA spaSTa ghoSita bhI kiyA gayA hai, aura usameM prAptake tInoM hI vizeSaNoMko lakSyameM rakhakara nAmoMkA yathAvazyaka bhaMkalana kiyA gayA hai| isa prakArako nAma. mAlA denekI prAcIna samayameM kucha pati jAna par3atI hai, jisakA eka udAharaNa pUrvavartI prAcArya kundakundake 'mokkhapAhuDa' meM aura dUsarA uttaravartI prAcArya pUjyapAda ( devanandI) ke samAdhitaMtra' meM pAyA jAtA hai| ina donoM granthoMme paramAtmAkA svarUpa deneke anantara usakI nAmamAlAkA jo kucha ullekha kiyA hai vaha grantha-kamase isa prakAra hai "manarahio kahAcato aNidino kevalo visuddhappA / parameTThI paramaniNo sirvakaro sAsamo siddhI // 6 // " "nirmalaH kevalaH zuto vivikta: pramuramyayaH / parameSThI parAtmeti paramAtmezvaro jinaH // 6."
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 437 ina padyoMmeM kucha nAma to samAna athavA samAnArthaka hai aura kucha eka dUsarese bhinna hai, aura isase yaha spaSTa sUcanA milatI hai ki paramAtmAko upalakSita karanevAle nAma to bahuta hai, granyakAroMne apanI-apanI ruci tathA prAvazyakatAke manusAra unheM apane-apane granthameM yathAsthAna grahaNa kiyA hai| samAdhitaMtra-granthake TIkAkAra bhAcArya prabhAcandrane, 'tadvAcikA nAmamAlAM darzayannAha' isa prastAvanAvAkyake dvArA yaha sUcita bhI kiyA hai ki isa chaThe zlokameM paramAtmAke nAmakI vAcikA nAmamAlAkA nidarzana hai| ratnakaraNDakI TIkAmeM bhI prabhAcandrAcAryane 'prAptasya vAcikA nAmamAlAM prarUpayannAha' isa prastAvanA-vAkyake dvArA yaha sUcanA kI hai ki ye padya meM prAptako nAmamAlAkA nirUpaNa hai / parantu unhoMne sAthameM prAptakA eka vizeSaNa 'uktadovijitasya' bhI diyA hai, jisakA kAraNa pUrva meM utsannadoSakI dRSTi meM prAptake lakSagAtmaka padyakA honA kahA jA sakatA hai; anyathA baha nAmamAlA ekamAtra 'utmannadoSaprApsa' kI nahIM kahI jA sakatI; kyoMki usameM 'paraMjyoti' aura 'mavaMja' jame nAma marvajJa prAptake, 'mAva:' bhora 'zAstA' jaise nAma prAgamegI (paramahinopadezaka ) prAptake spaSTa vAcaka bhI maujUda hai| vAstava meM vaha prAptake tInoM vizeSaraNoMko lakSyameM rakhakara hI saMkalita kI gaI hai. aura isaliye 7 padyakI sthiti 5veM padyake anannara ThIka baiTha jAtI hai, usameM prasaMgati jaisI koI bhI bAta nahIM hai| aisI sthitimeM veM padyakA nambara 6 hojAtA hai aura taba pAThakoMko yaha jAnakara kucha prAzcaryamA hogA ki ina nAmamAlAvAne pacoMkA tInoM hI pranthoMmeM chaThA nambara par3anA hai, jo kisI pAkasmika athavA rahasyamaya ghaTanAkA hI pariNAma kahA jA sakatA hai| isa taraha chaThe sake prabhAvameM jaba 7 vA padya prasaMgata nahIM rahatA taba 8vAM paca asaMgata ho hI nahIM sakatA, kyoMki vaha 7veM padameM prayukta hue 'virAga, aura 'zAstA' jaise vizeSaNa-padoMke virodhakI zaMkAke samAdhAnarUpameM hai / isake sivAya, prayatna karane para bhI ratnakaraNDakI aisI koI prAcIna pratiyAM mujhe abhI taka upalabdha nahIM ho sakI haiM, jo prabhAcandrakI TIkAse pahalekI prapA vikramakI 11 vIM zatAbdIkI yA usase bhI pahalekI likhI huI hoN| anekavAra kolhApurake prAcInazAstramaNDArako TaTolaneke liye DA0 e0 ena0
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 jenasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza . upAdhyejIse nivedana kiyA gayA; parantu haravAra yahI uttara milatA rahA ki bhaTTArakajI maThameM maujUda nahIM hai, bAhara gaye hue hai-de aksara bAhara hI dhUmA karate haiM-mora binA unakI maujUdagI ke maThake zAstrabhaNDArako dekhA nahIM jA sktaa| aisI hAlatameM ratnakaraNDakA chaThA padya abhI taka mere vicArAdhIna hI calA jAtA hai| philahAla, vartamAna carcA ke liye, maiM use mUlagranthakA aMga mAnakara hI prophesaramAhabakI cAroM bhApattiyoMpara apanA vicAra aura nirNaya prakaTa kara denA cAhatA hU~ / mora vaha nimna prakAra hai: (1) ratnakaraNDako prAptamImAMsAkAra svAmI samantabhadrakI kRti na batalAne meM prophesara sAhabakI jo sabase bar3I dalIla hai vaha yaha hai ki 'ratnakaraNDake kSutpipAsA' nAmaka padyameM doSakA jo svarUpa samajhAyA gayA hai vaha prAptamImAMsAkArake abhiprAyAnusAra ho hI nahIM sakatA-prarthAt prAptamImAMsAkArakA doSake svarUpaviSayameM jo abhimata hai vaha galakaraNDake ukta padyameM vagita doSa-svarUpake sAtha mela nahIM khAtA-viruddha par3atA hai, aura isaliye donoM anya eka hI prAcAryakI kRti nahIM ho sakate' / isa dalIlako caritArtha karaneke liye sabase pahale yaha mAlUma hone kI jarUrata hai ki prAptamImAMsAkArakA doSake svarUpa-viSayameM kyA abhimata athavA abhiprAya hai aura use prophesara sAhabane kahA~ se avagata kiyA hai ?-mUla prAptamImAMsAparase ! prApnamImAMsAko TIkApoMparase ? athavA prAptamImAMsAkArake dUmare granthoMparase ? aura usake bAda yaha dekhanA hogA ki vaha ratnakaraNDake 'kSutpipAmA' nAmaka pacake mAtha mela khAtA aSavA saMgata baMTanA hai. yA ki nhiiN| prophesara sAhabane prAptamImAMsAkArake dvArA abhimata doSake svarUpakA koI spaSTa ullekha nahIM kiyA-apane abhiprAyAnusAra usakA kevala kucha saketa hI kiyA hai / usakA pradhAna kAraNa yaha mAlUma hotA hai ki mUla prAptamImAMmAme kahIM bhI doSakA koI svarUpa diyA humA nahIM hai| 'doSa' bhandakA prayoga kula paoNpakArikAnoM naM. 4, 6, 56, 62, 80 meM damA hai jinamese pichalI tIna kArikAmoMmeM buddha ghasaMcaradoSa, vRtidoSa aura pratimA tathA hetu-doSakA kramazaH ullekha hai, mAptadoSase sambandha rakhanevAlI kevala 4 thI tathA 6ThI kArikAeM hI
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya ..436 hai aura ve donoM hI 'doSa' ke svarUpa-kathanase rikta hai| mora isaliye doSakA abhimata svarUpa jAnaneke liye prAptamImAMsAkI TIkAmoM tathA prAptamImAMsAkArakI dUsarI kRtiyoMkA pAzraya lenA hogaa| sAtha hI anyake sandarbha athavA pUrvAparakathana-sambandhako bhI dekhanA hogA / TIkAmoMkA vicAra prophesara sAhabane granthasandarmake sAtha TIkAmoMkA prAzraya lete hue, aSTasahasrITIkAke mAdhArapara, jisameM prakaladevakI aSTazatI TIkA bhI zAmina hai, yaha pratipAdita kiyA hai ki 'doSAvaraNayohAniH' isa caturtha-kArikA-gata vAkya aura 'sa tvamevAsi nidopa:' isa chaThI kArikAgata vAkyameM prayukta 'doSa' zabdakA abhiprAya una prajJAna tathA rAga-dveSAdika vRttiyoMse hai jo jJAnAvaraNAdi ghAtiyA kome utpanna hotI hai aura kevalImeM unakA prabhAva honepara naSTa ho jAtI hai / isa iSTime ratnakaraNDake ukta chaThe pacameM ullekhita bhaya, smaya, rAga, dveSa paura moha ye pAMca doSa to pApako prasaGgata prathavA viruddha mAlUma nahIM par3ate; zeSa kSudhA, pipAsA, barA, pAta (roga), janma aura pantaka (maraNa) ina graha doSoMko mApa asaMgata samajhate haiM-unheM sarvathA asAtA vedanIyAdi praghAtiyA karmajanya mAnate hai aura unakA prApta kevalImeM prabhAva batalAnepara praghAtiyA kokA satva tathA udaya vartamAna rahaneke kAraNa saiddhAntika kaThinAI mahasUsa karate hai| parantu mapTasahasrImeM hI dvitIyA kArikAke antargata "vigrahAdimahodayaH' padakA jo artha 'zazvannisvedatvAdi' kiyA hai aura use 'pAtimavaja:' batalAyA hai usapara pro0 sAhabane pUrItorapara dhyAna diyA pAsUna nahIM hotA / 'zazvanni: svedatvAdi:' padameM una 34 atizayoM tathA jAtihAryoM kA samAveza hai jo zrIpUjyapAdake 'nityaM niHsvedatvaM isa bhaktipAThagata mahatstotrameM varNita hai / ina patizayoMmeM mahaMta-svayambhUkI deha- "doSAstAvadajJAna- rAga-pAdaya uktAH" / (praSTasahanI kA0 6, pR0 62) .. prinekAnta varSa ki0 7-8, 30 62 * panekAnta varSa 7. ki0 3-4, pR0 31
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sambandhI jo 10 pratizaya hai unheM dekhate hue jarA aura rogake liye koI sthAna nahIM rahatA aura bhojana tathA upasargake prabhAvarUpa (bhuktyupasargAbhAva:) jo do atizaya hai unakI upasthitimeM kSudhA aura pipAsAke liye koI avakAza nahIM milatA / meSa 'janma' kA abhiprAya punarjanmase aura 'maraNa' kA mabhiprAya apamRtyu athavA uma maraNase hai jisake anantara dUsarA bhava (saMsAraparyAya) dhAraNa kiyA jAtA hai / ghAtiyA karmake kSaya ho jAnepara ina donoMkI sambhAvanAbhI naSTa ho jAtI hai / isa taraha ghAtiyA karmoke bhaya honepara kSutpipAsAdi zeSa chahoM doSoMkA prabhAva honA bhI prapTasahastrI-sammata hai, aisA samajhanA cAhiye / vamunandi-vRttimeM to dUsarI kArikAkA artha dete hue, "kSutpipAsAjarArujA'pamRnyavAdyabhAvaH ityarthaH" isa vAkyake dvArA zuSA-pipAsAdike prabhAvako sApha, taura para vigrahAdimahodayake antargata kiyA hai, vigrahAdi-mahodayako samAnupAtizaya likhA hai tathA atizayako pUrvAvasthAkA atireka batalAyA hai| mora chaThI kArikAmeM prayukta hue 'nirdopa' zabda ke artha meM pravidyA-rAgAdike sAtha kSudhAdika prabhAvako bhI mUcita kiyA hai / yathA___"nirdoSa avidyArAgAdivirahitaH sudAdivirahito yA anantajJAnAdisambandhena ityarthaH / " ___ isa vAkyameM 'anantajJAnAdi-mambandhana' pada 'kSudAdivirahitaH' padake sAtha apanI khAsa vizeSatA evaM mahattva rakhatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki jaba prAtmAmeM anantajJAna, anantadarzana, anantamukha mora manansabIyaMkI prAvibhUti hotI hai taba usake sambandhame kSudhAdi doSoMkA svata; mabhAva ho jAtA hai arthAta unakA abhAva hojAnA umakA prAnuGgika phala hai-usake liye vedanIyakarmakA prabhAva-jaise kimI dUsare sAthamake juTane juTAne kI jarUrata nahIM rahatI / aura yaha ThIka hI hai; kyoMki mohanIyakamake sAhavayaM apanA sahAyake vinA vedanIyakarma apanA kArya karane meM usI taraha mamamartha hotA hai jisa taraha mAnAvaraNa. karmake kSayopazamase utpanna humA jAna bIryAntarAyakarmakA anukUla kSayopazama sAthameM na honese apanA kArya karane meM samartha nahIM hotA hai; athavA cAroM dhAtiyA karmokA prabhAva hojAnepara vedanIyakarma apanA duHkhotpAnAdi kArya karane meM usIprakAra asamartha hotA hai jisa prakAra ki miTTI aura pAnI prAdike vinA bIna
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 441 apanA kurotpAdana kArya karanemeM asamartha hotA hai / mohAdikake prabhAvameM vedanIyakI sthiti jIvitazarIra-jaisI na rahakara mRtazarIra-jaisI ho jAtI hai, usameM prAraNa nahIM rahatA athavA jalI rassIke samAna apanA kArya karanekI zakti nahIM rahatI / isa viSayake samarthana meM kitane hI zAstrIya pramANa mAptasvarUpa, sarvArthasidi, tattvAryavAtika, zlokavAtika, prAdipurANa aura jayadhavalA-jaise granthoMparase paNDita daravArIlAlajIke lekhoMmeM uddhRta kiye gaye hai , jinheM yahA~ phirase upasthita karane kI jarUrata mAlUma nahIM hotii| aisI sthitimeM kSutpipAsA-jaise doSoMko sarvathA vedanIya-janya nahIM kahA jA sakatAvedanIyakama uheM utpanna karane meM mathA svatantra nahIM hai| paura koI bhI kArya kisI eka hI kAraNa se utpanna nahI huA karatA, upAdana kAragaNaka sAtha aneka sahakArI kAraNoM ko bhI usake liye jarUrata huprA karatI hai, una sabakA saMyoga nahIM milatA to kArya bhI nahIM humA krtaa| mora imaliye kevalImeM kSudhAdikA prabhAva mAnanepara koI bhI saMddhAntika kaThinAI utpanna nahIM hotii| vedanIyakA sanya aura udaya vartamAna rahate hue bhI, mAnmAmeM manantajJAna-mukha vIryAdikA sambandha rathApita honese dedanIyakarmakA pudgala-paramAragupuJja kSudhAdi doSoMko utpanna karane meM usI taraha pasamaya hotA hai jisa taraha ki koI viSadravya, jimako mAraNa zaktiko mantra tathA propadhAdike balapara prakSINa kara diyA gayA ho, mArane kA kArya karanemeM pramamartha hotA hai / niHsatva hue viSadravyake paramANuoMko jisa prakAra viSadravyake hI paramANu kahA jAtA hai usI prakAra niHsatva hue vedanIyakarmake hI paramAragu kahA jAtA hai isa dRSTi se hI mAgamameM unake vedanIyakarmake paramANuproMko udayAdikakI vyavasthA kI gaI hai| usameM koI bhI bAdhA athavA saMddhAntika kaThinAI nahIM hotI-pora imaliye prophesara sAhabakA yaha kahanA ki 'zudhAdi doSoMkA prabhAva mAmanepara kevalImeM aSAtiyAkarmoke bhI nAgakA prasaGga mAtA hai umI prakAra yuktisaGgana nahIM hai jisa prakAra ki dhUmake prabhAvameM agnikA bhI prabhAva batalAnA athavA kisI pauSadha-prayogameM viSadravyakI * bhanekAnta varSa 8, kiraNa 4-5, 1.0 156-161 bhanekAnta varSa 7, kiraNa 7-8, pR0 62
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza mAraNazaktike prabhAvahIna ho jAne para viSadravyake paramANapoMkA hI prabhAva pratipAdana karanA / pratyuta isake, pAtiyA kokA prabhAva honepara bhI yadi vedanIkarmake udayAdivaza kevalImeM kSudhAdikI vedanAmoMko aura unake nirasanArtha bhojanAdike grahaNakI pravRttiyoMko mAnA jAtA hai to usame kitanI hI dunivAra saidAntika kaThinAiyoM evaM bAdhAeM upasthita hotI hai, jinameM se do tIna namUne ke taura para isa prakAra hai (ka) bhasAtAvedanIyaka udaya vaza kevalIko yadibhUkha-pyAsakI vedanAe~ satAtI hai, joki saMkleza pariNAmakI pravinAbhAvinI hai , no kevalImeM anantamukhakA honA bAdhita ThaharatA hai / mora usa du:khako na saha sakaneke kAraNa jaba bhojana grahaNa kiyA jAtA hai to anantavIyaM bhI bAdhita ho jAtA hai-usakA koI mUlya nahIM rahatA-prathavA bIyaMntarAyakarmakA prabhAva usake vimba par3atA hai| (kha) yadi kSuSAdi vedanAmoMke udaya-za kevalImeM bhojanAdikI icchA utpanna hotI hai to kevalIke mohakamakA prabhAva hupA nahIM kahA jA sakatA; kyoMki icchA mohakA pariNAma hai paura mohake sadabhAvameM kevalitva bhI nahI banatA / dono paraspara viruddha hai| (ga) bhojanAdikI icchA utpanna honepara kevalImeM nitya-jJAnopayoga nahIM banatA, aura nityajJAnopayogake na bana sakanepara umakAjAna chupasyoM (pamavaMzo) ke samAna zAyopazamika ThaharatA hai-mAyika nhiiN| pora taba bhAnAvaraNa tathA usake sAthI darzanAvaraNa nAmake ghAniyAkokA prabhAva bhI nahIM bntaa| (gha) vedanIyakamaMke udayajanya jo sukha-duHnA hotA hai vaha saba indriyajanya hotA hai aura kevaloke indriyazAnakI pravRtti rahanI nahIM / yadi kevalImeM kSudhAtRSAdikI vedanAeM mAnI jAeMgI to indriyajJAnakI pravRtti hokara kevalajJAnakA viroSa upasthita hogA; kyoki kevalajJAna aura matijAnAdi yugapata nahIM hote / (ka) kSudhAdikI pIr3Ake vaza bhojanAdiko pravRtti yayAkhyAtacAritrakI virodhanI hai| bhojana ke samaya muniko pramatta (chaThA) puraNasthAna hotA hai aura kevalI bhagavAn 132 guNasthAnavartI hote hai jisase phira maThemeM lauTanA nahIM (r) saMkilesAviNAmAvaraNIe bhusAe bamamANasa (dhavalA)
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 443 bntaa| isase yathAsyAtacAritrako prApta kevalI bhagavAnke bhojanakA honA unakI caryA aura padasthake viruddha par3atA hai| isa taraha kSudhAdikI vedanAe~ aura unakI pratikriyA mAnane para kevalImeM ghAtiyAkokA prabhAva hI ghaTita nahIM ho sakegA, jo ki eka bahuta bar3I saMddhAntika bASA hogii| isIse kSuSAdike prabhAvako 'pAtikarmakSayaja:' tathA 'anantajJAnAdisambandhajanya' batalAyA gayA hai, jisake mAnane para koI bhI saiddhAntika gadhA nahIM rhtii| aura isaliye TIkAmoMparase kSudhAdikA una doSoM. ke rUpameM nirdiSTa tathA phalita honA siTa hai jinakA kevalI bhagavAnmeM prabhAva hotA hai| aisI sthitimeM ranakaraNDake ukta chaThe pacako kSutpipAsAdi dopoko dRSTime bhI prAptamImAMsAke mAya asaMgata athavA viruddha nahIM kahA jA sktaa| anthake sandarbhakI jA~ca aba dekhanA yaha hai ki kyA granthakA sandarbha svayaM isake kucha viruddha pdd'taa| hai ? jahA~ taka maiMne anyake sandarbha kI jAMca kI hai aura usake pUrvApara-kathanasambandhako milAyA hai mujhe usameM kahIM bhI aimI koI bAta nahIM milI jisake prAdhArapara ke galI meM kSutisapAsAdika samAvako svAmI samantabhadra kI mAnyatA kahA jA sake / pratyuta isake, anyakI prArambhika do kArikAmoMmeM jina atizayoMkA devAgama-nabhAyAna-cAmarAdi vibhUtiyoMke tathA antarvAhA-vigrahAdi mahodayoMke rUpameM ullekha eva saketa kiyA gayA hai aura jinameM dhAtikSaya-janya honese kSutpipAsAdike prabhAvakA bhI samAveza hai unake viSaya meM eka bhI zabda anyameM aisA nahIM pAyA jAtA jimase panthakArako dRSTimeM una prAtizayoMkA kevalI bhagavAna meM honA pramAnya samajhA jaay| andhakAramahodayane 'mAyAviSvapi dRzyante tathA 'divyaH satyaH divaukassvapyanti' ina vAkyoM meM prayukta hue 'papi' zabdake dvArA isa bAtako spaSTa ghoSita kara diyA hai ki ve prahakevalImeM una vibhUtiyoM sapA vigrahAdimahodaya-rUpa atizayoMkA sadbhAva mAnate haiM parantu itanese hI ve unheM mahAn (pUjya) nahIM samajhate; kyoMki ye atizaya anyatra mAyAviyoM (indrajAliyoM) tathA rAgAdi-yukta devoMmeM bhI pAye jAte hai
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza bhale hI unameM ve vAstavika mathavA usa satyarUpameM na hoM jisameM ki ve kSINakaSAya mahatkevalI meM pAye jAte hai| aura isaliye unakI mAnyatAkA mApAra kevala mAgamAzrita zraddhA hI nahIM hai balki eka dUmarA prabala mAghAra vaha gurapajJatA athavA parIkSAkI kasauTI hai jise lekara unhoMne kitane hI prAptoMkI jAMca kI hai aura phira usa parIkSAke phalasvarUpa ve vIra-jinendra ke prati yaha kahane meM samartha hue hai ki 'vaha nidarSo prApta pApa hI haiN| (satvamevAsi nirdossH)| sAtha hI 'yuktizAstrAvirodhivAk' isa padake dvArA usa kasauTIko bho vyakta kara diyA hai jisake dvArA unhoMne mAtoMke vItarAgatA aura sarvajatA jaise prasAdhAraNa guNoMkI parIkSA kI hai jinake kAraNa unake vacana yukti pora zAstrase avirodharUpa yathArtha hote hai, aura mAge saMkSepameM parIkSAko tafasIla bhI de dI hai| isa parIkSAmeM jinake prAgama-vacana yukti-zAstrame pravirodhalA nahIM pAye gaye una sarvathA ekAntavAdiyoMko prApta na mAna kara 'prAptAbhimAnadagdha' ghoSita kiyA hai| isa taraha nirdoSa-vacana-praNayanake sAtha sarvajJatA paura vItarAgatA-jaise guNoMko prAptakA lakSaNa pratipAdita kiyA hai| parantu isakA yaha artha nahI ki prAptameM dUsare gugA nahIM hote, guNa to bahuta hote hai kintu ve lakSaNAtmaka athavA ina tIna gugoMkI taraha khAsa taurase vyAvartAtmaka nahIM, aura isaliye prAptake lakSaNameM ve bhale hI grAhya na hoM parantu mAsake svarUpa-cintaname unhe pramAhma nahIM kahA jaasktaa| lakSaNa aura svarUpameM bar3A antara hai-lakSaNa-nirdezarma jahAM kucha prasAdhAragaga guNoMko hI grahaNa kiyA jAtA hai vahAM svarUpake nirdeza athavA cintanameM prazeSa guragoMke lie guJjAiza rahatI hai / mataH asahanIkArane 'vigrahAdimahodayaH' kA jo parSa gazvanisvedatvAdiH' kiyA hai aura jisakA vivecana Upara kiyA jA cukA hai usa para TippaNI karate hue pro0 sA0ne jo yaha likhA hai ki "zarIra-sambandhI guNadharmokA prakaTa honA na-honA mAsake svarUpa-cintanameM koI mahatva nahIM rakhatA"* vaha ThIka nahIM hai| kyoMki svayaM svAmI samantabhadrane apane svayambhUstotrameM aise dUsare kitane hI guNoMkA cintama kiyA hai jinameM zarIra anekAnta varSa 7, kiraNa 7-8, pR0 62
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 445 sambandhI puNa-dharmoke sAtha anya atizaya bhI Agaye hai * / aura isase yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki svAmI samantabhadra atizayoMko mAnate the aura una ke smaraNa-cintanako mahatva bhI dete the| __ aisI hAlatameM prAptamImAMsA anyake sandarbhako dRSTise bhI prAptameM kSutpipAsAdikake prabhAvako viruddha nahIM kahA jA sakatA aura taba ratnakaraNDakA ukta chaThA pada bhI viruddha nahIM ThaharatA / ho, profesara sAhabane prAptamImAMsAkI 63vIM gAvAko virodhameM upasthita kiyA hai, jo nimna prakAra hai puNyaM dhruvaM svato duHkhAtpApaM ca sukhato yadi / vItarAgo munividvAMstAbhyAM yuJjyAnimittataH / / 13 / / isa kArikAke sambandhameM proTa sA0 kA kahanA hai ki 'isameMvItarAga sabaMzake duHkhakI vedanA svIkAra kI gaI hai jo ki kamasiddhAntako vyavasthAke anukUla hai; jaba ki ratnakaraNDake ukta chaThe pathameM pipAsAdikakA prabhAva batasAkara duHkha kI vedanA asvIkAra kI gaI hai jisakI maMgati kamasiddhAntakI una * isa viSayake mUcaka kucha vAkya isa prakAra hai (ka) zarIrazmiprasaraH prabhoste bAla:karazmicchavirAlilepa 8 / yasyAlakSmIparivabhinnaM tamastamogeriva razmibhinnaM, nanAza bAhya bahumAname ca 37 / samantato'GgabhAmA te pariveSaNa bhUyasA, tamo bAhyamapAkogaMmadhyAtma dhyAnatejasA 65 / yasya ca mUrti: kanakamayIva svasphuradAbhAkRtapariveSA 107 / zazirjAcavizuklohita murabhitaraM birayo nijaM vapuH / tava zivamativismaya yate yadapi ca bAGmanasIya mIhitam 113 / (ba) namastalaM pallavaryAbhava tva sahasrapatrAmbujagabhaMcAra: pAdAmbuja: pAtitamAradapoM bhUmI prajAnA vijayaM bhUtyai 26 pratihAryavibhavaH pariSkRto dehato'pi birato bhavAnabhUta 73 / mAnuSI prakRtimabhyatItavAn devatAsvapi ca devatA yataH 75 pUjye muhuH prAmabalidevacakam 76 / sarvatrajyotiSodbhUtasnAvako mahimodayaH kaM na kuryAspraNamra te satvaM nApa sacetanam 66 / tava vAgamRtaM zrImatsarvabhASApamApakaM prIpayatyamRtaM yatprANino pyApi saMsadi 17 / bhUrapi ramyA pratiparamAsIgmAtavikomAmugmAhAsA 108 /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vyavasthApoMke sAtha nahIM baiThatI jinake anusAra kevalIke bhI vedanIyakarma-janya vedanAeM hotI hai, aura isaliye ratnakaraNDakA ukta padya isa . kArikAke sarvathA viruddha par3atA hai-donoM granthoMkA ekakartRtva svIkAra karane meM yaha viroSa bAdhaka haiM' * / jahAM taka maiMne isa kArikAke arthapara usake pUrvApara-sambandhakI dRSTise aura donoM vidvAnoMke UhApohako dhyAnameM lekara vicAra kiyA hai, mujhe isameM sarvajJakA kahIM koI ullekha mAlUma nahIM hotA / pro0 sAhabakA jo yaha kahanA hai ki 'kArikAgata' 'vItarAgaH' aura 'vidvAn' pada donoM eka hI munivyaktike vAcapha hai aura vaha vyakti 'sarvajJa' hai, jisakA dyotaka vidvAn pada sAtha meM lagA hai' hai vaha ThIka nahIM hai / kyoMki pUrvakArikAmeM X jisa prakAra acetana aura akaSAya ( vItarAga ) aise do prabandhaka vyaktiyoMmeM bandhakA prasaMga upasthita karake parameM duHkha:sukhake utpAdanakA nimittamAtra honese pApa-puNyake bandhakI ekAnta mAnyatAko sadoSa sUcita kiyA hai usI prakAra isa kArikAmeM bhI vItarAga mani aura vidvAn aise do prabandhaka vyaktiyoM meM bandhakA prasaMga upasthita karake sva (nija) meM duHkha-sukhake utpAdanakA nimittamAtra honese puNya-pApake bandhakI ekAnta mAnyatAko sadoSa batalAyA hai; jaisA ki praSTasahasrIkAra zrIvidyAnandayAcAryake nimna TIkA-vAkyase bhI prakaTa hai:- . - "svasmin duHkhotpAdanAta puNyaM sukhotpAdanAttu pApamiti yadIpyate tadA vItarAgo vidvAMzca munistAbhyAM puNyapApAbhyAmAtmAnaM yujyAnnimittasadbhAvAn, vItarAgasya kAyaklezAdirUpaduHkhotpatteSiduSastatvajJAnasantoSalakSaNasukhotpattestannimittatvAt / " isameM vItarAgake kAyaklezAdirUpa duHkhakI utpattiko aura vidvAnke tattvajJAna-santoSa lakSaNa sukhakI utpattiko alaga-alaga batalAkara donoM ( vItarAga paura vidvAna ) ke vyaktitvako sApha taurapara alaga ghoSita kara diyA hai / bhora * anekAnta varSa 8, kiraNa 3, pR0 132 tathA varSa 6, ki0 1, pR0 6 bhanekAnta varSa 7, ki0 3.4, pR0 34 x pApaM dhra pare duHkhAt puNyaM ca sukhato yadi / pracetanAkaSAyo ca badhyeyAtAM nimittataH // 9. .:
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 447 isaliye vItarAgakA abhiprAya yahA~ usa prastha vItarAgI munise hai jo rAgadvepakI nivRttirUpa samyakacAritrake anuSThAnameM tatpara hotA hai-kevalIse nahIMaura apanI usa cAritra-pariNati ke dvArA bandhako prApta nahIM hotaa| aura vidvAn kA abhiprAya usa samyagdRSTi antarAtmA se hai jo tattvajJAnake abhyAsa-dvArA santoSa-sukhakA anubhava karatA hai aura apanI usa samyagjJAna-parigatike nimittase bandhako prApta nahIM hotaa| vaha antarAtmA muni bhI ho sakatA aura gRhastha bhI; parantu paramAtmasvarUpa sarvajJa athavA prApta nahIM hai| prataH isa kArikAmeM jaba kevalI prApta yA sarvajJakA koI ullekha na hokara dUsare do sacetana prANiyoMkA ullekha hai taba ratnakaraNDake ukta chaThe padyake sAtha isa kArikAkA sarvathA virodha kase ghaTita kiyA jA sakatA hai ? nahIM kiyA jA sakatA-khAsakara u ma hAlata meM jabaki mohAdikakA prabhAva aura anantajJAnAdikakA sadbhAva honeme kevalI meM du khAdikkI vedanAe~ vastuta: bananI hI nahIM aura jisakA Upara kitanA hI spaSTIkaraNa kiyA jA cukA hai / mohanIyAdi karmoke abhAvameM sAtA-asAtA vedanIya-janya sukha duHkha kI sthiti usa chAyAke samAna zraupacArika hotI hai-vAstavika nahIM-jo dUsare prakAzake sAmane pAne hI vilupta ho jAtI hai aura apanA kArya karane meM samartha nahIM hotI / aura imaliye prophesara sAhabakA yaha likhanA ki "yathArthata: vedanIyakarma apanI phaladAyinI zakti meM anya praghAtiyA karmoMke samAna sarvathA svatantra hai" samucita nahIM hai / vastunaH aghAtiyA kyA, koI bhI karma apratihatarUpase apanI sthiti tathA anubhAgAdike anurUpa phaladAna kArya karane meM sarvathA svatantra nhiiNhai| kisI bhI karmakaliye aneka kAraNoM kI jarUrata par3atI hai aura aneka nimittoMko pAkara antarAtmAke liye 'vidvAn' zabdakA prayoga prAcArya pUjyapAdane apane samAdhitantrake 'tyaktvAropa punarvidvAn prApnoti paramaM padam' isa vAkyameM kiyA hai aura svAmI samantabhadrane 'stutyAnatvA vidvAn satatamabhipUjyaM namijinam' tathA 'svamasi biduSAM mokSapadavI' ina svayambhUstotrake vAkyoMdvArA jina vidvAnoMkA ullekha kiyA hai ve bhI antarAtmA hI ho sakate hai / +bhanekAnta varSa 8, kiraNa 1, pRSTha 30.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza koM meM saMkramaNa-vyatikramaNAdi kArya humA karatA hai, samayase, pahale unakI nijarA bhI ho jAtI hai bhora tapazcaraNAdike balapara unakI zaktiko badalA bhI jA sakatA hai / ataH koko sarvathA svatantra kahanA ekAnta hai / mithyAtva hai aura muktikA bhI nirodhaka hai| yahAM 'dhavalA' parase eka upayogI zakhA-samAdhAna uddhRta kiyA jAnA hai, jisase kevalImeM kSuvA-tuSAke pramAvakA sakAraNa pradarzana honeke sAtha sAtha prophesara sAhaba kI isa zaGkAkA bhI samAdhAna ho jAtA hai ki yadi kevalIke sukha-duHkhakI vedanA mAnanepara unake anantasukha nahIM bana sakatA to phira karma siddhAntameM kevalIke mAtA aura prasAtA vedanIya karmakA udaya mAnA hI kyoM jAtA ' paura vaha isa prakAra hai "sagasahAya-ghAdikammAbhAveNa hissattimAyaeNa-prasAdAvedaNIyauda yAdo bhuktvA-tisANamaNupattIe giphalassa paramANujarasa samayaM paDi parisada(Da)tamsa kathamudaya-vavaeso ? Na, jIva-kamma-vivega menaphalaM daLUNa udayAsa phjttmbhuvgmaado|' -vIrasevAmandira prati pR. 375, pArA prati pa0 641 zA-apane sahAyaka ghAtiyA kokA pabhAva hone ke kAraNa ni:zaktiko prApta hue prasAnAvedanIyakamake udayame jA ( kaMbalIme) dhuSA-tRSAko utpani nahIM hotI taba pratimamaya nAzako prApta honevAle (prasAtAdenIyakamaka) niSphana paramANu ekA kaime udaya kahA jAtA hai ? samAdhAna-yaha zahara ThIka nahIM; kyoMki jIva aura karmakA viveka-mAtra phala dekhakara udayake phanapanA mAnA gayA hai| aimI hAlatameM prophesara sAhasaka vItarAga mayaMjaka dubakI vedanAke pIkAra. ko karmasiddhAntake anukUla bhora prasvIkArako pratikUla prathayA prasaMgata batalAnA kisI taraha bhI yukti-saMgata nahIM Thahara makatA aura ima varaha sampasandarbha antargata ukta 13vIM kArikAkI iSTime bhI ratnakaraNa ukta chaThe payako visTa nahIM kahA jA sktaa| . anekAnta varSa 8, kiraNa 2,10 86 / Aname.ruwnaraum a ar ate awaren
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake katatva viSayapara merA vicAra aura nirNaya 446 samantabhadra ke dUsare granthoMkI chAnabIna aba dekhanA yaha hai ki kyA samantabhadrake dUsare kisI anyameM aisI koI bAta pAI jAtI hai jisase ratnakaraNDake ukta 'kSutpipAsA' pacakA virodha ghaTita hotA ho athavA jo prApta kevalI yA mahatparameSThI meM kSudhAdi doSoMke sadbhAvako mUcita karatI ho / mahotaka maiMne svayambhUstotrAdi dUsare mAnya granthoMkI chAnabIna kI hai, mujhe unameM koI bhI aisI bAta upalabdha nahIM huI jo ratnakaraNDake ukta chaThe gacake viruddha jAtI ho athavA kisI bhI viSayameM usakA virodha upasthita karatI ho / pratyuta isake, aimI kitanI hI bAta dekhanema prAtI hai jiname prahaM kevalImeM budhAdivedanAoM athavA doSoMke prabhAvakI sUcanA milatI hai| yahAM unamese do cAra namUneke naurapara nIce vyakta kI jAtI hai: (ka) 'mvadIpa-zAnyA vihinAtmazAntiH' ityAdi zAnti-jinake stotrameM yaha batalAyA hai ki zAni-jinendrane prazne doSoMkI zAnti karake prAnmAmeM zAnti sthApita kI hai paura imIme ve zaraNAganoM ke liye zAntike vidhAtA hai / caki kSadhAdika bhI doSa hai aura ve prAtmAmeM prazAnike kAraNa hone haiM-kahA bhI hai ki "dudhAsamA nAsti shriirvNttnaa| prata: prAnmAmeM jAnikI pUrNa-pranihAke niye unako bhI zAnta kiyA gayA hai, tabhI zAntijina zAntike vidhAnA bane hai pora nabhI saMsAra sambandhI klezoM tathA bhayoMse zAnti prApta karane ke liye unase prArthanA kI gaI hai| aura yaha ThIka hI hai jo svayaM rAgAdika doSoM prathavA pAlivedanAghoma pIDita hai--prazAnta hai-vaha dUsaroM ke liye zAntikA vidhAtA kama ho sakatA hai ? nahI ho mktaa| (kha) 'tya zuddhi-zamanyAtalyamya kASThAM tulAvyatItA jina-zAntirUpAmayApitha' isa yAtpanuzAsanake vAkyame vIrajinendrako zuddhi, zakti mora zAmnikI parAlako pahavAhapA batalAyA hai jo pAntikI parAkASThA (caramasomA) ko pahuMcA humA ho usame dhupAyi bebanAnoko sambhAvanA nahIM banatI / (ga)'zarma zAzvatamavApasa isa dharma-jinake sabanameM yaha batalAyA hai ki dharmanAma baItparameSThIne dhAvata subakI prAti kI hai aura isIse ve za. para-mukhake karanevAle sAvatasunako avasthAmeM eka malake liye bhI kSupAdi
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza duHkhoMkA udbhava sambhava nahIM / isIse zrIvidyAnandAcAryane zlokavArtikameM likhA hai ki "kSudhAdivedanodbhUto nAhato'nantazarmatA" arthAt kSudhAdi vedanAkI udbhUti honepara mahaMntake anantamukha nahIM banatA / (gha) 'tvaM zambhavaH sambhavataparAgaiH santapyamAnasya janasya loke ityAdi mnavanameM zambhavajinako sAmArika tRpA-rogoMme prapIDita prANiyoMke. liye una rogoMkI zAnti ke prathaM prAkasmika vadya banalAyA hai| isame spapTa hai ki ahaMjjina svayaM-tRSA rogoM meM pIDita nahIM hote, tamI ve dUsaroMka tRNArogoMko dUra karane meM samartha hote haiM / isI taraha 'idaM jagajanma-jarAntakAta niraUjanA zAntimajIgamastvaM' ima vAkyake dvArA unheM janma-jarA-maragAme pIDina jagatako nirajanA zAnti kI prApti karAne vAlA limbA hai, jisame spaSTa hai ki ve svayaM-janma-maraName pIDita na hokara nirajanA zAntiko prApta the| nirajanA zAnti meM kSudhAdi vedanA proka lie avakAza nahIM rahanA / (Ga) 'anantadApAzaya-vigraho-grahI viSayAnmohamayavidaraM hRdi' ityAdi anantajita-jinake snotrame jisa mohavinAcako parAjita karane kA ullekha hai usake zarIrako ananta dApokA prAdhArabhUta batAyA hai| isameM spaSTa hai ki doSAra: mamyA kucha inI ginI hI nahIM hai balki bahana vaDIcI-mananadoSa nA mAhanIya kama ke hI prAdhina rahane hai / adhikAMza dopoma mArakI puTa hI kAma kiyA karatA hai / jinhoMne mohakarma kA nAma kara diyA hai unhone anannatAkA nAma kara diyA hai| una doyAmamohaka mahakAra meM hone vAlI sudhAdikI vedanA bhI zAmila hai, hamIme mohanIyaka prabhAva ho jAnepara vaMdanIya kamako dhAdi vaMdanAAMka upanta karanema asamartha banalAyA hai| isa taraha mUla prAptamImAmA ratha. usake vI kArikA mahilA praya sandarbha, prATamahamI Adi TIkAgro prora granyakArake dUmara pranyoka upayaMta vivecanaparame yaha bhane prakAra spaSTa hai ki ratnakaraNakA ukta zudhiyAmAdi-padya svAmI mamantabhadraka kimI bhI grantha nA usake prAzayakaM sAtha kAI vigaMdha nahI rambanA arthAt usameM dopakA kSutpipAsAdike prabhAvarUpa jo bApa samajhAyA gayA hai vaha prAptamImAMsAkaM hI nahIM, kintu prAptamImAmAkArakI dUmage bhI kimI kRti ke viruddha nahIM hai balki una sabakaM mApa saGgana hai / aura isaliye
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva viSayapara merA vicAra aura nirNaya 451 ukta padyako lekara prAptamImAMsA aura ratnakaraNDakA bhinna-kartRtva siddha nahIM kiyA jA sakatA / mata: isa viSayameM prophesara sAhabakI prathama prApattike liye koI sthAna nahIM rahatA-vaha kimI taraha bhI samucita pratIta nahIM hotii| praba meM pro0 hIrAlAlajIkI zeSa tInoM prApatiyoMpara bhI apanA vicAra paura nirNaya prakaTa kara denA cAhatA hai| parantu use prakaTa kara dene ke pUrva yaha banalA denA cAhatA hai ki pro0 mAhabane, apanI prathama mUla prApattiko "janamAhityakA eka viluma pradhyAya' nAmaka nivandha prastuta karane hA. yaha pratipAdana kiyA thA ki 'ratnakaraNDazrAvakAcAra kundakundAcAyake upadaMgoM ke pazcAta unhoM ke samarthana meM likhA gayA hai, aura iliye imake kartA va mamanna. bhadra homarate hai jinakA ullekha milAlekha va paTTAniyoMmeM kandakandake pAnAta pAyA jAtA hai / kundakundAcArya pora umAsvAmIkA mamaya vIranirvANa me lagabhaga 650 varSa pazcAta ( vi. ma. 18. ) middha hotA hai-pharana: gla. karaNzrAvakAcAra bhora umaka kartA mamannamahamA samaya vikrapakI imarI gAnA. bdIkA prantima bhAga prathanA nImarI satAkSI kA pUrvAdhaM honA cAhiye ( yahI mamaya jaina samAja meM grAmanaura para mAnA bhI jAnA hai)|' mAtha hI yaha bhI banAyA thA ki unakAra kA ye samabhadra una zivakoTika guma bhI ho sakate haiM jo ra namAnAke banA hai| isa ciTanI bAtapara prAni karate hamA 0 darabArIlAlajIne aneka yuktiyoM ke prAdhArapara jaba yaha pradAna kiyA nirannamAlA eka prAnika anya hai, jabaragaTara banAnArame matAdidI bAdakI ra nanA hai, vikramako 51 vI zatAnIka pUrva kI nA yaha ho nahIM mAnI pora na nA rahazrAvakAcAra ke karmA samantabhadra ke mAzAt niyamo kRti homakI hai| naba prA- mAha bane utarakI dhuna meM kucha balpita yuktiyoM ke AdhAra para yaha to limva diyA ki "ratnakararakA mamaya vidyAnandaka samaya (Imabo man ke lagabhaga) ke pazcAt mora vAdirAka mamaya arthAt gaka maM0647 (60 man 15) ke pUrva siTa hotA hai| isa samayAvadhi ke prakAzame ratnakaraNDa bAkAcAra jaina-itihAmakA eka vilupta prayAya pR.18, 20 anekAnta varSa 6, kiraNa 1, pR380.382
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza paura ratnamAlAkA racanAkAla samIpa mAjAte hai aura unake bIca zatAbdiyoMkA antarAla nahIM rhtaa"*| sAtha hI prAge calakara use tIna mApattiyoMkA rUpa bhI de diyA hai parantu isa bAtako bhulA diyA ki unakA yaha saba prayatna pora kathana unake pUrvakathana evaM pratipAdanake viruddha jAtA hai| unheM yA to apane pUrvakathanako vApisa le lenA cAhiye thA pora yA usake viruddha isa naye kathanakA prayatna tathA naI mApatiyoMkA mAyojana nahI karanA cAhiye thA / donoM paraspara viruddha bAte eka sAtha nahIM cala skii| aba yadi prophesara sAhaba apane uma pUrva kathanako vApisa lete hai to unakI vaha thiyorI ( Theory ) athavA mata-mAnyatA hI higaDa jAtI hai jise lekara ve 'jaina-sAhityakA eka vilupta adhyAya' likhane meM pravRtta hue haiM aura yahA~ taka likha gaye haiM ki 'boDika-maDake maMsthApaka zivabhUti, sthavirAlI meM ullikhita mAyaM zivabhUti, bhagavatI pArAdhanAke kartA zivAyaM aura umAravAnike guruke guru zivazrI ye cAroM eka hI vyakti hai| imI taraha zivabhUtike ziSya evaM uttarAdhikArI bhadra, niyuktiyoM ke kartA bhadrabAhu, dvAdaza-varSIya bhikSakI bhaviSyavAraNIke kartA va dakSiNApathako vihAra karane vAle bhadrakAhakundakundAcArya ke guru bhadrabAhu, vanavAsI saDake prasthApaka mamanabhadra pora prAptamImAMsAke kartA mamantabhadra ye saba bhI eka hI vyakti hai|' aura yadi prophesara sAhaba apane uma pUrvakayanako vApisa na lekara pichalI tIna yuktiyoMko ho vApisa lete haiM to phira unapara vicAra kI jarUrata hI nahIM rahatI-prathama mUla prApatti hI vicArake yogya raha jAtI hai bhora umapara Upara vicAra kiyA hI jA cukA hai| yaha bhI ho sakatA hai ki pro0 sAhabake usa vilupta pradhyAyake virodha meM jo do lekha (1 kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka hai ?, 2 zivabhUti, zivAyaM paura zivakumAra ) bIgmevAmandira ke vidvAnoM dvArA likhe * anekAnta varSa 7, kiraNa 5-6, pR0 54 anekAnta varSa 8, ki0 3 pR0132 tathA varSa 6. ki0 1 pR. 1, 10
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva viSayapara merA vicAra aura nirNaya 453 jAkara anekAntameM prakAzita hue hai| paura jinameM vibhinna prAcAryoke ekIkaraNakI mAnyatAkA yuktipurassara khaNDana kiyA gayA hai tathA jinakA prabhItaka koI bhI uttara sAr3he tIna varSakA mamaya bIta jAnepara bhI pro0 sAhabakI taraphase prakAza meM nahIM pAyA, unaparase pro0 sAhabakA vilupta-adhyAya-sambandhI apanA adhikAMza vicAra hI badala gayA ho aura isIme ve bhinna kathana-dvArA zeSa tIna bhApatiyoMko khar3A karane meM pravRtta hAe hoN| parantu kucha bhI ho, aimI anizcita dazAmeM mujhe to zeSa tInoM prApattiyoMpara bhI apanA vicAra evaM nirNaya prakaTa kara denA hI cAhiye / tadanumAra hI ume mAge prakaTa kiyA jAtA hai| (2) ratnakaraNDa pora prAptamImAMsAkA bhinnakartRtva siddha karaneke liye pro0 sAhabakI jo dUsarI dalIla (yukti) hai vaha yaha hai ki "ratnakaraNDakA koI ullekha gaka saMvat 647 (vAdirAja ke pAzvanAthacaritake racanAkAla ) se pUrvakA upalabdha nahIM hai tathA umakA prAptamImAmAke mAtha ekakartRtva batalAnevAlA koI bhI muprAcIna ullekha nahIM pAyA jaataa|' yaha dalIla vAstava meM koI dalIla nahIM hai; kyoMki ulnekhAnupalabdhikA bhinnakatatyake sAtha koI avinAbhAvI sambandha nahIM hai-ullekhaka na milane para bhI donoM eka kartA hone me svarUpase koI bAdhA pratIta nahIM hotii| damake mivAya. yaha prazna paidA hotA hai ki ratnakaraNDakA vaha pUrvavartI ullekha pro. mA0 ko upalabdha nahIM hai yA kisIko bhI upalabdha nahIM hai athv| vartamAna meM kahI usakA astitva hI nahIM prora pahale bhI umakA pastitva nahIM thA ? yadi pro. mAharako vaha ullempa upalabdha nahIM aura kisI dUsareko upalabdha ho to use anupalabdha nahIM kahA jAmakatAbhale hI vaha usake dvArA prabhI taka prakAza na lAyA gayA ho| mIra yadi kimIke dvArA prakAzameM na lAye jAne ke kAraNa hI ume dUmarIke dvArA bhI anupalabdha kahA jAya aura vartamAna sAhitya meM usakA astitva ho to use sarvathA anupalanSa prathavA usa ullekhakA prabhAva nahIM kahA jA makatA / maura vartamAna sAhitya meM uma ullekha ke astitvakA prabhAva tabhI kahA jA sakatA hai jaba sAre sAhityakA bhale prakAra avalokana karane para vaha unameM na pAyA bhanekAnta varSa 6, ki0 10.11 praura varSa 7, ki0 1-2
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza jAtA ho / sAre vartamAna janasAhityakA avalokana na to pro0 sAhabane kiyA hai pora na kisI dUsare vidvAn ke dvArA hI vaha abhI taka ho pAyA hai / paura jo sAhitya lupta ho cukA hai usame vaisA koI ullekha nahIM thA ise to koI bhI dRr3hatAke sAtha nahIM kaha sktaa| pratyuta isake, vAdirAjake sAmane zaka saM0 647 meM jaba ratnakaraNDa khUba pramiddhiko prApta thA aura usase koI 30 yA 35 varSa bAda hI prabhAcandrAcAryane usapara saMskRta TIkA likhI hai aura usameM use sApha taurapara svAmI mamannabhadrakI kRti ghoSita kiyA hai, taba umakA pUrva sAhitya meM ullekha honA bahuta kucha svAbhAvika jAna par3atA hai| vAdirAjake sAmane kitanA hI janamAhi-ya mA upasthita thA jo prAja hamAre mAmane upasthita nahIM hai aura jisakA ullekha unake grantho meM milatA hai| aisI hAlatame pUrvavartI ullekhakA upalabdha na honA koI khAma mahatva nahIM rakhatA aura na usake upalabdha na hone mAtrame ratnakaraNDakI racanAko vAdigaja ke mama mAmayika hI kahA jA sakatA hai, jisake kAraNa prAptamImAmA aura ratnakaraNDake bhinna kartRtvakI kalpanAko bala miltaa| dumarI bAta yaha hai ki usane va do prakAra kA hotA hai-eka granyanAmakA aura dUsarA grantha ke mAhitya tathA usake kimI viSaya-vipakA / vAdigajame pUrvakA jo sAhitya prabhItaka apane ko anandha hai umameM gadi granthakA nAma kA upalabdha nahIM hotA to usameM kyA ? ratnakarAyA pada-vAkyAdika pama mAhitya aura umakA viSaya vibhaMga no upalabdha ho rahA hai naba yaha kaMga kahA jA sakatA hai ki takaragaDhakA gAI unmba upalabdha nahIM haiM ? nahIM kahA jA jA sakatA / prA0 pUjyagadane prapatI mAdhamiddhima svAmI mamansamada ke pranyo para. se unake dvArA pratirAdita prarthako kahI zabdAnumagAke, vahI padAnumaramA ke. kahI vAkyAnusaraNake, kahI arthAnamaraNake, kahI bhAvAnumaNake, kahI udAharaNa ke, kahIM paryAyAndaprayogake praura kahI yAmyAna-vivecanAdika kAme pUrNata: athavA aMzata: apanAyA hai - grahaNa kiyA hai-pora kimakA pradarzana maiMne 'sarvArtha siTipara samantabhadrakA prabhAva' nAmaka apane lekha meM kiyA hai| usameM bhanekAnta varSa 5, kiraNa 10-11, pR0 346-352 (lekhanaM. 16)
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva viSayapara merA vicAra aura nirNaya 455. prAptamImAMsA, svayaMbhUstotra aura yuktyanuzAsanake alAvA ratnakaraNDazrAvakAcArake bhI kitane hI pada-vAkyoMko tulanA karake rakkhA gayA hai jinheM sarvArthasiddhi kAkArane apanAyA hai, aura isa taraha jinakA sarvArthasidimeM ullekha pAyA jAtA hai| prakala kUdevake tatvArtha rAjavAtika aura vidyAnandake zlokavAtikameM bhI aima ullekhoM kI kamI nahIM hai| udAharaNake taurapa' tanvArtha-mUtragata va adhyAyake 'digdezAnathaMdaNDa' nAmaka 21 ve mUtrame sambandha rakhane vAle "bhogaparibhoga-saMkhyAnaM paJcavidha saghAna-pramAda-bahuvadhA'niSThA'nupamevyavipayabhedAna" ima ubhaya-vAnika-gana vAkya aura imakI vyAkhyAnoko ratnakaraNDaka 'sahatipariharaNArtha, 'alpaphala bahuvighAtAta.' 'yadaniSTa tad vratayena' ina tIna padyoM ( naM. 81 85, 86) ke mAtha tulanA karake dekhanA cAhie, jo isa viSayame apanI vAma vizeSatA rakhate hai| parantu mare ukta nesvaparame jaba gannakaraNDa pora sarvArthamiddhike kucha tulanAtmaka aMza udAharaNa ke taurapara pro. mAhaba ke mAmane banAne ke lie ravana gaye ki 'ratnakaraNDa garvAmikkei kA pUjyapAdase bhI pUvakI kRti hai aura imaniye ratnamAlAke kartA zivakoTi ke guru usake kartA nahIM ho sakate nA unhoMne uttara dete hue likha diyA ki "mAyaddhikAgne uhaM nakaraNDa ma nahIM liyA, kintu mambhava hai. ratnakaragara kArane hI apanI racanA sarvArthasiddhike mAdhAgmeM kI ho" / mAya ho, nakaraNDa ke upAnyapadya yena svayaM yonakalavidyA' ko lekara eka naI kampanA bhI kara DAlI aura usake prAdhArapara yaha ghoSita kara diyA ki 'nakara paDavI racanA na kevala pUjyapAdane pasnAtakAlIna hai, kinu prakalA aura vidyAnandama bhI pIche kI hai / aura imoko prAge camakara codhI prApanikA kapa de diyA / yahA~ bhI prophesara mAhaba ne isa bAta ko bhunA diyA ki gilAnemvoMke unnekhAnusAra kundakundAcArya ke uttaravartI jina mamantabhadrako glaka raNDakA kartA banalA pAe hai unheM no gilAlekhoM meM bhI pUjyapAda, prakalaGka aura vidyAnandake pUrvavartI likhA hai, nara unake ratnakaraNDa kI racanA prapane uttaravartI pUjyapAdAdike bAdakI prathavA sarvArthasidike mAdhArapara ko huI kaise ho sakatI hai ?' prastu; isa viSayameM vizeSa vicAra goSI mApatti ke vicArA'yamarapara hI kiyA jaaygaa|
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza yahA~ para maiM sAhityika ullekhakA eka dUsarA spaSTa udAharaNa aisA upasthita kara denA cAhatA hU~ jo IsAkI 7vIM zatAbdIke granthameM pAyA jAtA hai aura vaha hai ratnakaraNDazrAvakAcArake nimna padyakA siddha senake nyAyAvatAra meM jyoMkA tyoM uddhRta honA prAptopazamanulla dhyamadRSTeSTa-zirodhakam / tattvopadezakRtsA zAstra kApatha-ghaTTanam / / 6 / / yaha padya ratnakaraNDakA eka bahuta hI prAvazyaka praga hai aura usameM yathAsthAnayathAkrama mUlarUpase pAyA jAtA hai / yadi isa padyako ukta granthase alaga kara diyA jAya to usake kathanakA silasilA hI bigar3a jAya / poMki granthameM, jina prApta Agama (zAstra) aura tapobhUt ( tapasvI ) ke praSTa pragasahina pora trimUDhatAdirahita zraddhAnako samyagdarzana batalAyA gayA hai unakA kramaza: svarUpa-nidaMga karate hae, isa padyame pahale 'mApta' kA aura isake pranantara 'tapobhUta' kA svarUpa diyA hai; yaha padya yahAM donoke madhyame apane sthAnapara sthita hai, aura apane vipakSakA eka hI padya hai / pratyuta imake, nyAyAvatArame. jahA~ bhI yaha nambara para gthita hai, isa padyakI sthiti maulikatAkI dRSTima bahuta hI sandigdha jAna par3atI haiyaha usakA kAI prAvazyaka prata mAlUma nahIM hotA aura na imako nikAla dene se vahAM granthake milamileme athavA usake pratipAdya viSayameM hI koI bAdhA pAtI hai / nyAyAvatArame parokSa pramANa ke 'anumAna' aura 'mAnda' se do bhedokA kathana karate hue, svArthAnumAnakA pratipAdana aura samarthana karane ke bAda isa padyama ThIka pahale 'zAma' pramANake lakSaNakA yaha padya diyA huprA hai * dRpTeSTAvyAhatAdvAkyAt paramArthAbhidhAyinaH / tatvamAhitayAtpannaM mAnaM zAbda prakIrtitam // 8 // isa padyakI upasthiti meM isake bAdakA upayukta para, jisameM zAstra (pAgama) kA lakSaNa diyA hamA hai, kaI kAraNoM se vyathaM par3atA hai| prathama to usameM zAstra *siddhapikI TIkAmeM isa pacase pahale yaha prastAvanA-vAkya diyA humA hai-- "tadevaM svAnumAnalakSaNaM pratipAya sadvatA bhrAntatAvipratipatti ca nirAkRtya adhunA pratipAditaparAryAnumAnalakSaNaM evAlpavaktavyatvAt taavcyaambmkssnnmaah'|
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva viSayapara merA vicAra aura nirNaya 457 kA lakSaNa prAgama-pramANarUpase nahIM diyA-yaha nahI batalAyA ki aise zAstrase utpanna humA jJAna + prAgamapramANa athavA zAndapramAraNa kahalAtA hai; balki sAmAnyatayA prAgamapadArtha ke rUpa meM nirdiSTa huaA hai, jise 'ratnakaraNDameM samyagdarzanakA viSaya batalAyA gayA hai / dUsare, zAndapramAName zAstrapramANa koI bhinna vastu bhI nahI hai, jimakI zAbdapramANake bAda pRthaka rUpame ullekha karanekI jarUrata hotI, balki usI meM annabhUna hai| TIkAkAgne bhI, zAndake 'laukika' paura 'zAstraja' me do bhedoMkI kalpanA karake, yaha mUcita kiyA hai ki ina donoMkA hI lakSaNa isa pAThaveM padyameM prAgayA hai / imame va padyameM zAbdake 'mAstraja' bhedakA ullegya nahIM. yaha aura bhI spaSTa hojAtA hai| tImare, granthabharameM, isase pahale, 'zAstra' yA 'pAgama-zabdakA kahIM prayoga nahIM huprA jisake mvarUpakA pratipAdaka hI yaha 6 vA padya mamajha liyA jAtA, pora na 'zAstraja' nAma ke bhedakA hI mUlaganyame koI nirdeza hai, jisake eka avayava ( zAstra ) kA lakSaNa-pratipAdaka yaha padya ho sktaa| cothe, yadi yaha kahA jAya ki ve padyame 'zAnda' pramANako jisa vAkyame utpanna hapA batalAyA gayA hai usIkA nAva nAmame pragale padya meM svampa diyA gayA hai to yaha bAta bhI nahI banatI: kyoki va padyame hI 'dRSTeSTAvyAhatI' prAdi vizeSaNoke dvArA vAkyakA svarUpa de diyA gayA hai aura vaha svarUpa pragale pacameM diye hue zAstraka svarUpa prAya: milatA-julatA hai-usake 'dRSTepaTAvyAhata' kA 'pradRpTaMSTAvirodhaka ke sAtha sAmya hai aura usameM 'manullaghya' tathA 'prAptopaja vizeSaNoMkA bhI mamAvega ho sakatA hai. paramArthAbhidhAyi' vizeSaNa kApayaghaTana' aura 'mA' vizeSaNoMke bhAvakA dyAnaka hai. pora zAndapramANako tanvamAhitayotpAna' pratipAdana karanese yaha spaSTa svanita hai ki vaha vAkya 'tatvopadezakRta' mAnA gayA hai-isa taraha donoM pacoM meM bahuta kucha mAmya pAyA jAtA hai| aisI hAlata meM samarthaname uddharaNa ke sivAya + sva-parAvamAmI nirvAdha jJAnako hI nyAyAvatAra ke prathama pacameM pramANakA akSaNa batalAyA hai, isaliye pramANake pratyeka bhedameM usakI vyAti honI cAhiye / * "zAmdaM dviSA bhavati-lokika zAstrajaM ceti / tatra dvayorapi mAdhAraNa lakSaNaM prtipaaritm"|
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza grantha-sandarbhake sAtha usakI dUsarI koI gati nahIM; usakA viSaya punarukta ThaharatA hai| pAMcaveM, granthakArane svayaM pragale padyameM vAkyako upacArame 'parArthAnumAna' batalAyA hai / yathA sva-nizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanaM budhaiH / parArtha mAnamAkhyAna vAkyaM tadupacArataH / / 10 / / ina saba bAtoM athavA kAraNoMme yaha spaSTa hai ki nyAyAvatArameM 'mAmIpaja' nAmakA : veM padyakI sthiti bahuta hI mandigdha hai, vaha mUla granthakA padya mAlUma nahI hotA / use mUla granthakAra-viracita granthakA prAvazyaka praGga mAnaneme pUrvottara padyoMke madhyameM umakI sthiti vyayaM par3a jAtI hai, granthako pratipAdana-zailI bhI ume svIkAra nahIM karatI , aura isaliye vaha avazya hI vahAM eka uddhana paca jAna par3atA hai, jise 'vAkya' ke svarUpakA mamathara karaneke liye ratnakaraNaparame 'uktana' mAdika pameM para kiyA gayA hai / uddharaNakA yaha kArya yadi mUlagranthakArake dvAga nahI dAra hai to vaha; adhika mamaya vAdakA bhI nahIM hai kyoki vikramakI, vI zatAbdIke vidvAn prAnAyaM miSiko TokAmeM yaha mUkampale parivAra hai, jimage yaha mAlUma hotA hai ki unheM apane samayameM nyAyAvatAra jo pratiyAM upalabdha thI unameM yaha padya mUnakA mana banA paayaa| jabataka middhapise pUrva ko kimI prAcIna pratime uka padya pranAla nahI nvr| pro0 mAhaba no prAnI vinAra-paddhati' ke anusAra yaha kara hI nahI mI vaha granthakA aGga nahIM - -anya kAraka dvArA yojita nahIM dRprA prayayA prA. meM kucha adhika samaya bAda usameM praviya yA pakSima dRpA hai| nAna " . mAhabanaM vaimA kucha kahA bhI nahIM pora na ma pake pApAvAra u ra . pro sAhabakI ima vicArapaddhatimA darzana uma pArama bhale prahAra hogaa| hai jime unhoMne mere usa patrake uname likhA thA jisameM uname kara una mAta padyoM kI bAbata mayuktika rAya mAgo gaI thI jinheM maiMne gnakaraNa 3 : prastAvanAmeM sandigdha karAra diyA thA aura jisa patrako unhoMne mere ptr-maa| apane pichale lekha (anekAnta varSa 6 ki01 pR0 10) meM prakAzita kiyA hai|
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake katRtva viSayapara merA vicAra aura nirNaya 456 kI bAtakA spaSTa zabdoMmeM koI yuktipurassara virodha hI prastuta kiyA haiusapara ekadama mauna ho rahe hai| ataH aise prabala sAhityika ullekhoMkI maujUdagI meM ratnakaragaDako vikramakI 11vIM zatAbdIkI racanA athavA ratnamAlAkArake gumkI kRti nahIM batalAyA jA sakatA aura na ima kalpita mamayake prAdhAra para usakA prAptamImAMsAme bhinnakartRtva hI pratipAdita kiyA jA sakatA hai| yadi pro0 mAhava mAhityaka ullevAdiko koI mahatva na dekara granthake nAmollekha ko hI umakA ullekha samajhate hoM to ve prAptamImAmAko kundakundAcAyaMma pUrvakI to kyA, grakalaGkake mamayame pUrva kI athavA kucha adhika pUrvakI bhI nahIM kaha sakege; kyoki prakalaGkama pUrvake mAhitya meM usakA nAmollekha nahIM mila rahA hai / premI hAlata meM pro0 mAhavakI dUsarI prApani kA koI mahatva nahIM rahanA, vaha bhI mamucita nahIM kahI jA sakatI aura na usake dvArA unakA abhimata hI siddha kiyA jA sakatA hai| (3) ganna karA, aura prAtamImAmAkA bhinnamava siddha karane ke liye prophesara hIrAlAla jI kI jo nImage dalIla (yuni) hai, usakA mAra yaha ki 'vAdigaja-mUrika pAmvanAtha vAglama prAmamImAmAkA nA davAgama' nAmasa ulemva karate hA 'svAmi kRta' kahA gayA hai aura rahakaraNTako gva mikata na kahakara 'yogIndrakata' batalAyA hai| svAmI kA abhiprAya mvAmI mamannabhana meM aura 'yogIndra' kA abhivAya uma nAmaka kimI prAcArya meM prayavA grAmamImAmAkAnye bhinna kimo dUsare mamantabhadame hai| dono granyora eka hI mamannamA nadI ho sakane athavA yo kahiye ki vAdirAja-mammata nahIM ho mamne, kyoya dAnoM manyoMka ulleba-sambandhI donoM pakSoM ma yame 'vinya-mahimAdeva: nAmamA eka paga pasA humA hai jisake deva gandakA abhiprAya devanandI pUjyapAdana hai aura jo unake gadagAstra (jane..) kI gavanAko sAyameM lie hA hai| jina padyoparase ima yuktivAda athavA nakara aura prAptamImAmAne para sapara bhApattikA janma humA hai ve isa prakAra hai: "svAminizcaritaM tasya kasya no vismayAvaham / / devAgamena sarvajJo yenA'gApi pradarzyate // 17 / /
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza acintyamahimA devaH so'bhivandyo hitaiSiNA / zabdAzca yena siddhayanti sAdhutva pratilambhitAH // 28 // tyAgI sa eva yogIndro yenA'kSayyasukhAvahaH / arthine bhavyasArthAya diTo ratnakaraNDakaH // 1 // ina padyoM mese jina prathama aura tRtIya padyoMmeM pranyokA nAmollekha hai unakA viSaya spaSTa hai aura jisameM kisI granthakA nAmollekha nahIM hai usa dvitIya payakA viSaya aspaSTa hai, isa bAtako prophesara sAhabane svayaM svIkAra kiyA hai / paura isIliye dvitIya padyake prAzaya tathA artha-viSayameM vivAda hai-eka use svAmI samantabhadra ke sAtha sambandhita karate hai to dUmare deva nandI pUjyapAdake mAya / yaha padya yadi kramama tImarA ho aura tIsarA mare ke sthAnapara ho, aura aimA honA lekhakoMkI kRpAse kucha bhI asambhava yA asvAbhAvika nahIM hai, to phira vivAda ke liye koI sthAna hI nahIM rahatA; taba devAgama (mAptamImAMmA) aura glakaraNDa donoM nirvivAdampame pracalita mAnyatAke anurUpa svAmI samantabhadra ke sAtha sambhadhita ho jAte haiM aura zeSa padyakA mambandha devanandI pUjyapAda pora unake zandazAstrase lagAyA jA sakatA hai / caki utta. pAnAtharita-mambandhI prAcIna pratiyoM kI khoja abhI taka nahIM ho pAI hai, jisameM padyoMkI kamabhinnatAkA patA calatA aura jisakI kitanI hI mambhAvanA jAna par3atI hai, prata. upalabdha kramako lekara hI ina padyoMke pratipAdya viSaya athavA phalitArthapara vicAra kiyA jAtA hai: padyoMke upalabdha kramaparase do bAne phalita honI hai-eka to yaha ki tInoM padya svAmI samantabhadrakI stutiko liye hae hai aura unameM unakI tIna kRtiyoMkA ullekha hai; aura dUsarI yaha ki tInoM padyoMmeM kramaza: tIna prAcAryoM aura unakI nIna kRtiyoMkA ullekha hai| ina donoMmeMse koI eka bAta hI granthakArake dvArA abhimata aura pratipAdita ho sakatI hai-donoM nahIM / vaha eka bAta konamI hosakatI hai, yahI yahA~ para vicAraNIya hai / tImare padyameM ullikhita 'ratnakaraNaka' yadi vaha ratnakaraNDa yA ratnakaraNDazrAvakAcAra nahIM hai jo svAmI samanta bhadrakI kRtirUpa meM prasiddha aura pracalita hai, balki yogIndra' nAmake prAcArya-dvArA racA humA umI namA
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake katva viSayapara merA vicAra aura nirNaya 461 kA koI dUsarA hI grantha hai, taba to yaha kahA jA sakatA hai ki tInoM padyoMmeM tIna mAcArya aura unakI kRtiyoM kA ullekha hai- bhale hI vaha dUmaga ratnakaraNDa kahIM para upalabdha na ho athavA umake astitvako pramANita na kiyA jA make / aura taba ina padyoMko lekara jo vivAda khar3A kiyA gayA hai vahI sthira nahIM rahatA-samApta ho jAtA hai athavA yo kahiye ki prophesara mAhaba kI nImarI bhApati nirAdhAra hokara bekAra ho jAtI hai / parantu pro0 sAhabako dUmaga ratna. karaNDa iSTa nahI, tabhI unhoMne pracalita ratnakaraNDake hI chaTe padya 'pipAmA' ko mAtamImAmAke virodhameM upasthita kiyA thA, jimakA Upara parihAra kiyA jA cukA hai / aura imaliye tImara padyame ullikhita 'ratnakaraNDaka' yadi pracalita ralakaraNzrAvakAcAra hI hai to nInoM padyoMko svAmI samantabhadrake mAya hI sambandhita kahanA hogA, jabataka ki koI spaSTabAdhA isake virodhame upasthita na kI jAya / isake mivAya, dUmarI kAI gati nahIM; kyoMki pracAlana ra nakaraNDako mAptamImAMsAkAra svAmI samannabhadrakRta mAnaneme koI bAdhA nahIM hai, jo bAdhA upasthita kI gaI thI usakA Upara do prApattiyoMkA vicAra karate hue bhale prakAra nirasana kiyA jA cukA hai aura yaha nImarI prApatti apane svarUpame hI sthira na hokara pramida nayA madigdha banI huI hai| pora imaliye pro0 sAhaba ke abhimatako siddha karane meM asamartha hai / jaba prAdi-grannake donoM padya mvAmI mamantabhadrama sambandhita hoM taba madhyake padyako dUmareke sAtha sambaddha nahIM kiyA jA sktaa| udAharaNa ke taurapara kalpanA kIjiye ki ratnakaraNDake ullemba vAne nImare padyaka sthAnapara svAmI samantabhada-praNIta svayamUmnotrake uslekhako liye hA nimna prakArake prAzayakA koI padya hai:-- 'svayambhantutikartAraM bhmmvyaadhi-vinaashnm| virAga-dveSa-vAdAdimanekAntamata numaH / / ' aise pacakI maujUdagI meM kyA ditIya parameM ullikhita 'deva' zabdako devanandI pUjyapAdakA vAcaka kahA jA sakatA hai ? yadi nahIM kahA jA sakatA to ratnakaraNake uslekhavAle pathakI maujUdagI meM bhI use devanandI pUjyavAdakA vAraka nahIM kahA jA sakatA, uma vakta taka jaba taka ki yaha miDa na
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 jainasAhitya aura itihAsapara viSada prakAza kara diyA jAya ki ratnakaraNDa svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai| kyoMki prasiddha sAdhanoMke dvArA koI bhI bAta siddha nahIM kI jA sktii| inhIM saba bAtoMko dhyAna meM rakhate hue, pAjase koI 23 varSa pahale ratnakaraNzrAvakAcArako prastAvanAke sAyameM diye hue svAmI samantabhadrake vistRta paricaya (itihAsa) meM jaba maiMne 'svAminazcaritaM tasya' aura 'tyAgI ma eva yogIndro' ina do padyoMko pAzrvanAthacaritameM eka mAtha uddhata kiyA thA taba maine phaTanoTa (pAdaTippaNI) meM yaha batalA diyA thA ki inake madhya meM pracinnyamahimA devaH' nAmakA eka tImarA padya mudrita pratimeM aura pAyA jAtA hai jo merI rAya meM ina donoM padyake bAda honA cAhiye-tabhI vaha devanandI AcAryakA vAcaka ho sakatA hai| sAtha hI, yaha bhI prakaTa kara diyA thA ki "yadi yaha tImaga padya sacamuca hI granthakI prAcIna praniyoM meM ina donoM parIke madhyama hI pa yA jAnA hai pora madhyakA hI padya hai to yaha kahanA paDegA ni vAdigajane mamanabhadra ko apanA hina cAhane vAloke dvAga vandanIya aura pracinya mahimAvAlA deva pratidina kiyA hai mAtha hI, yaha likhakara ki unake dvArA sada bhane prakAra siddha hote hai, unake kimI vyAkaraNa granthakA ullekha kiyA hai| apanI isa dRSTi pora rAyake anurUpa hI meM pracinyamarimA deva.' padyama pradhAnataH devAgama' mora 'ratnakaraNDa ke ulanekhavAne padyake una ravI sImA padya mAnatA pArahA hai aura nadanumAra hI usake 'deva padakA devanadI pratha karaneme pravRna hamA haiN| prataina tInoM padyoMke kamavizyame mage dRSTi pora mAnyatAko chor3akara kimIko bhI mere usa prathakA dupayoga nahIM karanA cAhi jo samAdhijanyakI prastAvanA nayA mAmAdhu-mmaragaNa-maGgala-pATha meM diyA huprA hai|| kyoMki mudinapratikA padya - kama hI ThIka honepara meM usa para 'deva'parako samanabhadrakA hI vAvaka mAnatA hU~ aura isa taraha tInoM padyoMkI mamatamA ke ssuni. viSayaka samajhatA hai / anu| aba dekhanA yaha hai ki kyA ukta tInoM padyoM ko svAmI samanabharake mAtha pro0 sAhabane apane matakI puSTi ume peza karake sabapuSa hI usakA durupayoga kiyA hai|
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva viSayapara merA vicAra aura nirNaya 463 sambandhita karane athavA ratnakaraNDako svAmI samantabhadrakI kRti batalAne meM koI dUsarI bAdhA pAtI hai ? jahA~ taka maine isa viSaya para gaMbhIratAke mAtha vicAra kiyA hai, mujhe umameM koI bAdhA pratIta nahIM hotii| tInoM padyoM meM kramaza: tIna vizeSaNoM svAmI, deva aura yogIndra ke dvArA mamannabhadrakA smaraNa kiyA gayA hai| ukta kapage rakhe hue nonoM padyoM kA artha nimna prakAra hai.___ 'una mvAmI ( manantabhadra ) kA caritra kimake liye vismayakAraka (grAicaryajanaka ) nahIM hai jinhoMne 'devAgama' ( prAtamImAmA ) nAmake apane pravacana-dvArA prAja bhI mavajako pradagita kara rakamvA hai / va acityahimA-yuna deva (mamantabhadra) apanA hita cAhanevAloM ke dvArA gadA vandanIya hai, jinake dvArA ( mayaMja hI nahIM kintu ) pada bhI * bhane prakAra siddha hote hai / ve hI yogIndra (mamantabhadra ) manace prayamityAgI (myAgabhAvage yana, athavA dAnA hA hai jinhoMne mamvArthI bhavyagamU ke lie prakSayambakA kAragAbhana dharmaratnoM kA vidAga-'malakara' nAmakA dharmagAva-dAna kiyA hai| ima prathaM parase spaSTa hai ki dama nayA nImare padyamI koI bAta nahI jA svAmI samantabhadra ke gAtha rahana na theTanI ho| mamanabhaTakaM lie 'deva vibhAga kA prayoga koI anAvI athavA unake padane kA adhika nIja nahIM hai / vAgamakI vamanadi-vani, gana prasAdharako mAgAradhamAna-TIkA, prAcArya japaMgenako samayamAra-TIkA, nagena mAnAyaka siddhAntamAra-magraha mora pAmamImAmAmUlI eka vi0 mabata 12 ko pratiko antima paTiyakAme samantabhadraka mAya 'hava' padakA khulA prayoga pAyA jAtA hai. jina marake pravaNa pa0 darabArIlAlajI koThiyAke nambama ghRna ho cuke hai +1 isake minAya vAdigajake pAvanAyagnime 47 varSa pUrva zaka ma01.0 meM likheM gaye cAmuNDarAyake viSThizalAkA mahAparAyA meM bhI 'deva' upapadake mAtha mamannabhadrakA smaraNa kiyA gayA hai aura unheM tanvAyaMbhArayAdikA kA likhA hai| * mUla meM prayakta hA 'ca' dAmakA prayaM / + anekAnta varSa 8 ki. 10-11. pR. 110-11 pranekAnta varSa ki0 110 33
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 jainasAhitya zrIra itihAsapara vizada prakAza aisI hAlatameM pro0 sAhabakA samantabhadrake sAtha deva' padakI asatikI kalpanA karanA ThIka nahIM hai-ve sAhityikomeM 'deva' vizeSaNa ke sAtha bhI prasiddhi ko prApta rahe haiN| aura aba pro0 sAhabakA apane antima lekhameM yaha likhanA to kucha bhI artha nahI rakhatA ki jo ullekha prastuta kiye gaye haiM una sabameM 'deva' pada samanta. bhadrake sAtha-sAtha pAyA jAtA hai / aimA koI eka bhI ullekha nahIM jahA~ kevala 'deva' zabdase samantabhadrakA abhiprAya prakaTa kiyA gayA ho|" yaha vAstavameM koI uttara nahIM, ise kevala uttarake liye hI uttara kahA jA sakatA hai; kyoMki jaba koI vizeSaraNa kisIke mAtha jur3A hotA hai tabhI to vaha kisI pramaMgapara saMketAdike rUpameM alagase bhI kahA jA sakatA hai, jo vizeSaNa kabhI mAthameM jur3A hI na ho vaha na to alagase kahA jA sakatA hai aura na umakA vAcaka hI ho sakatA hai| pro0 sAhaba aimA koI bhI ullekha prastuta nahIM kara sakege jisameM samantabhadrake sAtha svAmI pada jur3ane se pahale unheM kerala 'svAmI' padake dvArA ullekhita kiyA gayA ho / ata: mUla bAta mamannabhadrake mAya 'deva' vizeSaraNakA pAyA jAnA hai, jisake ullekha prastuta kiye gaye haiM aura jinake prAdhArapara dvitIya padyameM prayukta hue 'deva' vizepaNa athavA upapadako mamantabhadrake mAtha saMgata kahA jA sakatA hai| pro0 mAhaba vAdirAjake imI ullekhako vaimA eka ullekha mamama, makate haiM jimameM 'deva' zabdase mamantabhadrakA abhiprAya pragaTa kiyA gayA hai; kyoMki vAdirAjake sAmane aneka prAcIna ullekhoMke rUpameM samantabhadrako bhI 'deva' pada ke dvAga ullakhita karaneke kAraNa maujUda the| isake sivAya, pro. mAhabane zleSArthako liye hue jo eka padya 'devaM svAminamamalaM vidyAnandaM praNamya nijabhaktyA' ityAdi udAharaNa ke rUpameM prastuta kiyA hai usakA prartha jaba svAmI samantabhadraparaka kiyA jAtA hai taba 'deva pada svAmI samantabhadrakA, prakalaGka paraka artha karane se akalaMkakA aura vidyAnanda paraka artha karane se vidyAnandakA hI vAcaka hotA hai / isase samantabhadra nAma mAthameM na rahate hue bhI samantabhadrake liye 'deva' padakA alagase prayoga avaTita nahIM hai, yaha pro0 sAhaba-dvArA prastuta kiye gaye padyame bhI jAnA jAtA hai| yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki vAdirAja 'deva' zabdako ekAntataH
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 465 'devanandI' kA vAcaka samajhate the aura vaimA samajhane ke kAraNa hI unhoMne ukta padyameM devanandIke liye usakA prayoga kiyA hai, kyoMki vAdirAjane apane nyAya-vinizcaya-vivaraNameM akalaMkake liye 'deva' padakA bahuta prayoga kiyA hai| itanA hI nahIM balki pArzvanAthacaritameM bhI ve 'tarkabhUvallabho devaH sa jayatyakalaMkadhIH' isa vAkyameM prayukta hue 'deva' padake dvArA akalakakA ullekha kara rahe hai / aura jaba akalakake liye ve 'deva' padakA ullekha kara rahe haiM taba akalaMkase bhI bar3e aura unake bhI pUjyaguru samantabhadrake liye 'deva' padakA prayoga karanA kucha bhI asvAbhAvika athavA anahonI bAta nahIM hai / isake sivAya, unhoMne nyAyavinizcayavivaraNake antima bhAgameM pUjyapAdakA devanandI nAmase ullekha na karake pUjyapAda nAmase hI ullekha kiyA hai, jisase mAlUma hotA hai ki yahI nAma unako adhika iSTa thaa| aimI sthitimeM yadi vAdirAjakA apane dvitIya padyame devanandi-viSayaka abhiprAya honA to ve yA to pUrA devanandI nAma dete yA unake 'jainendra' vyAkaraNakA sAtha meM spaSTa nAmollekha karate athavA isa padyako ratnakaraNDake ulleva vAle padyake bAdameM rakhate, jisame samantabhadrakA smaraNa-viSayaka prakaraNa samApta hokara dUsare prakaraNakA prArambha mamajhA jaataa| jaba aimA kucha bhI nahIM hai taba yahI kahanA ThIka hogA ki isa padyameM deva' vizeSaNake dvArA samantabhadrakA hI ullekha kiyA gayA hai| unakA acintya mahimAse yukta honA aura unake / jaisA ki nIce ke udAharaNoMme prakaTa hai:''devastArkikacakavUDAmaNibhUyAtsa vaH zreyase" | pR0 3 "bhUyo medanayAvayAhagahanaM devasya yadvADamayam" / "tathA ca devasyAnyatra vacanaM "vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSaM svata eva n"| prastAva 1 " devasya zAsanamatIvagabhIrametattAtparyata: ka iva boddhamatIva dakSaH / " prastAva 2 * "vivAnandamanantavIryasukhadaM zrIpUjyapAdaM dayApAlaM sanmatisAgara ....... vande jinendra muNdaa"|
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza dvArA zabdoMkA siddha honA bhI koI prasaMgata nahIM hai / ve pUjyapAdase bhI adhika mahAn the, prakalaMka aura vidyAnandAdika bar3e-bar3e prAcAryoMne unakI mahAnatAkA khulA gAna kiyA hai, unheM sarvapadArthatattvaviSayaka syAdvAda-tIrthako kalikAlameM bhI prabhAvita karanevAlA, aura vIrazAsanakI hajAraguNI vRddhi karanevAlA, 'janazAsanakA praNetA' taka likhA hai| unake asAdhAraNa guNoMke kIrtanoM auramahimAaoMke varNanoMse janasAhitya bharA huA hai, jisakA kucha paricaya pAThaka 'satsAdhu smaraNa-maMgalapATha' meM diye hue samantabhadrake smaraNoMparase sahajameMhI prApta kara sakate haiN| samantabhadrake eka paricaya-padyase mAlUma hotA hai ki ve 'siddhasArasvata the-sarasvatI unheM siddha thI; vAdI saha jaise prAcArya unheM 'sarasvatIkI svacchanda-vihArabhUmi' batalAte haiM aura eka dUsare grandhakAra samantabhadra-dvArA race hae granthamamUharUpI nirmalakamala-sarovarameM,jo bhAvarUpa hamoMme paripUrNa hai, sarasvatIko krIDA karatI huI ullekhita karate haiM * / isase samantabhadra ke dvArA zabdoMkA siddha honA koI anokhI bAta nahI kahI jA mktii| unakA 'jinazataka' * unake apUrva vyAkaraNa pANDitya aura zabdoMke ekAdhipatyako sUcita karatA hai| pUjyapAdane to apane jainendravyAkaraNa me 'catuSTayaM samantabhadrasya' yaha sUtra rakhakara samantabhadra-dvArA honevAlI zabdasiddhi ko spaSTa mUcita bhI kiyA hai, jisaparase unake vyAkaraNa-zAstrakI bhI sUcanA milatI hai| aura zrIprabhAcandrAcAryane apane gadyakathAkozameM unheM tarkazAstrakI taraha vyAkaraNa -zAstrakA bhI vyA- khyAtA (nirmAtA) likhA hai / itane para bhI pro 0 sAhabakA apane pichale lekha meM yaha likhanA ki "unakA banAyA huprA ma so koI gandazAstra upalabdha hai aura na usake koI prAcIna prAmANika ullekha pAye jAte hai" vyarthakI * anekAnta varSa 7 kiraNa 3-4 pR0 26 . .. * satsAdhusmaraNamaMgalapATha, pR0 34, 56 . anekanta varSa 8 kiraNa 10-11 pR0 416 'jainagranthAvalI meM rAyala eziyATika sosAiTIkI riporTa ke mAdhArapara samantabhadrake eka prAkRta vyAkaraNakA nAmollekha hai aura use 1200 zlokaparimAraNa mUcita kiyA hai|
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ -~~ - ~-~ ~ - ~~ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 467 khIMcatAnake sivAya aura kucha bhI artha nahIM rkhtaa| yadi prAja koI grantha upalabdha nahIM hai to usakA yaha prAzaya to nahIM liyA jA sakatA ki vaha kabhI thA hI nhiiN| vAdirAjake hI dvArA pArzvanAthacaritameM ullikhita 'sanmatisUtra kI vaha vivRti aura vizeSavAdIkI vaha kRti prAja kahAM mila rahI hai ? yadi unake na milane mAtrase vAdirAjake ullekha viSayameM anyathA kalpanA nahIM ko jA sakatI to phira samantabhadra ke zabdazAstrake upalabdha na hone mAtrase hI vaisI kalpanA kyo kI jAtI hai ? umameM kucha bhI paucitya mAlUma nahI hotA / ataH vAdirAjake ukta dvitIya padya naM0 18 kA yathAvasthita kramakI dRSTise samantabhadra-viSayaka artha lene meM kisI bhI bAdhAke liye koI sthAna nahIM hai| rahI tIsare padyakI bAta, usameM 'yogIndraH' padako lekara jo vAda-vivAda athavA kamelA khar3A kiyA gayA hai usameM kucha bhI sAra nahIM hai / koI bhI buddhimAn aisA nahIM ho sakatA jo mamantabhadrako yogI athavA yogIndra mAnane ke liye taiyAra na ho, khAsakara usa hAlata meM jaba ki ve dharmAcArya the-samyagdarzana, jJAna, cAritra, tapa aura vIryarUpa paJca prAcAroMkA svayaM prAcAra karanevAle aura dUsaroko pAcaraNa karAnevAle dIkSAguruke rUpameM the-'paddhika' the-tapake balapara cAraNa Rddhiko prApta the--aura unhoMne apane maMtrarUpa vacanabalase zivapiNDI meM candraprabhakI pratimAko bulA liyA thA ('svmntrvcn-vaahtcndrprbhH')| yoga-sAdhanA jainamunikA pahalA kArya hotA hai aura isaliye jainamuniko 'yogI' kahanA eka sAmAnya-sI bAta hai, phira dharmAcArya athavA dIkSAguru munIndrakA to yogI athavA yogIndra honA aura bhI avazyaMbhAvI tathA anivArya hI jAtA hai| isI te jima vIrazAsanake svAmI samantabhadra ananya upAsaka the usakA svarUpa batalAte hue, yuktyanuzAsana ( kA0 6) meM unhoMne dayA, dama aura tyAgake sAtha samAdhi ( yogasAdhanA ) ko bhI usakA pradhAna aMga batalAyA hai| taba yaha kaise ho sakatA hai ki vIrazAsanake ananyaupAsaka bhI yoga-sAdhanA na karate hoM aura isaliye yogI na kahe jAte hoM ? ' sabase pahale muhRdara paM0 nAthUrAmajI pramIne isa yogIndra -viSayaka carcAko 'kyA ratnakaraNDake kartA svAmI samantabhadra hI hai. ?' isa zIrSakake apane lekhameM uThAyA thA aura yahA~ taka likha diyA thA ki "yogIndra-jaisA vizeSaNa to unheM
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAzaM . (samantabhadrako) kahIM bhI nahIM diyA gayA . ' isake uttarameM jaba maiMne 'svAmI samantabhadra dharmazAstrI, tAkika aura yogI tInoM the' isa zIrSakakA lekhA likhA aura usameM aneka pramANoMke prAdhAra para yaha spaSTa kiyA gayA ki samantabhadra yogIndra the tathA 'yogI' aura 'yogIndra' vizeSaNoMkA unake nAmake sAtha spaSTa ullekha bhI batalAyA gayA taba premIjI to usa viSaya meM mauna ho rahe, parantu pro0 sAhabane isa carcAko yaha likhakara lambA kiyA ki " mukhtAra mAhaba tathA nyAyAcAryajIne jisa prAdhAra para 'yogIndra' zabdakA ullekha prabhAcandra-kRta svIkAra kara liyA hai vaha bhI bahuna kathA hai / unhoMne jo kucha usake liye pramANa diye haiM unameM jAna par3atA hai ki ukta donoM vidvAnoMmese kisI ekane bhI abhI taka na prabhAcandrakA kathAkoSa svayaM dekhA hai aura na kahI yaha spaSTa par3hA yA kimIme sunA ki prabhAcandrakRta kathAkoSame samantabhadrake liye 'yogIndra' zabda pAyA hai| kevala premIjIne koI bIsa varSa pUrva yaha likha bhejA thA ki "donoM kathAnoM meM koI vizeSa pharka nahIM hai, nemidattakI kayA prabhAcandrakI gayakathAkA prAya: pUrNa anuvAda hai'| usIke prAdhArapara mAtra ukta donoM vidvAnoMko "yaha kahane meM koI prAMpatti mAlUma nahIM hotI ki prabhAcandra ne bhI apane gadya-kathAkopameM svAmI samanta madrako 'yogIndra' rUpameM ullekhita kiyA hai|" isapara prabhacandrake gayakapAkopako maMgAkara dekhA gayA aura usaparame samanabhadrako 'yogI' tathA 'yogIndra' batalAne vAle jaba DeDha darjanake karIba pramANa nyAyAcAryajIne apane antima lekha meM : uddhRta kiye taba usake uttarameM pro. sAhaba aba apane pichane lekha meM yaha kahane baiThe hai, jise ve nemidata-kayAkopake anukUla pahale bhI kaha sakate the, ki "kathAnakameM samantabhadrako kevala unake kapaTaveSameM hI yogI yA yogIndra kahA hai, unake jainaveSameM kahIM bhI ukta zabdakA prayoga nahIM pAyA jaataa"| yaha uttara bhI vAstavameM koI uttara nahIM hai| ise bhI kevana * anekAnta varSa 7 kiraNa 3-4, pR0 26,30 anekAnta varSa 7 kiraNa 5-6, pR0 42, 48 anekAnta varSa 8 kiraNa 10-1110 420-21
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraeDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 466 uttarake liye hI uttara kahA jA sakatA hai / kyoMki samantabhadrake yoga-camatkArako dekhakara jaba zivakoTirAjA, unakA bhAI zivAyana aura prajAke bahutase jana jainadharmameM dIkSita hogaye taba yogarUpameM samantabhadrakI khyAti to aura bhI bar3ha gaI hogI aura ve prAma taurapara yogirAja kahalAne lage hoge, ise hara koI samajha sakatA hai| kyoMki vaha yogacamatkAra samantabhadrake sAtha sambaddha thA na ki unake pANDurAGga-tapasvIvAle veSake sAtha / aisA bhI nahIM ki pANDurAGgatapasvIke veSavAle hI 'yogI' kahe jAte hoM jainaveSavAle muniyoMko yogI na kahA jAtA ho| yadi aisA hotA to ratnakaraNDake kartAko bhI 'yogIndra' vizeSaNase ullekhita na kiyA jAtA / vAstavame 'yogI' eka sAmAnya zabda hai jo RSi, muni, yati, tapasvI prAdikakA vAcaka hai; jaisA ki dhanaJjaya-nAmamAlAke nimna vAkyase prakaTa hai RpiyatimunibhikSustApasaH saMyato vrtii| tapasvI saMyamI yogI varNI sAdhuzca pAtu vaH / / 3 / / janasAhitya meM yogIkI apekSA yati-muni-tapasvI jaise zabdoMkA prayoga adhika pAyA jAtA hai, jo usake paryAya nAma haiN| ratnakaraNDameM bhI yati, muni aura tapasvI zabda yogIke liye vyavahRta hue hai / tapasvIko prApta tathA AgamakI taraha sampagdarzanakA viSayabhUta padArtha batalAte hue usakA jo svarUpa eka padya 8 meM diyA hai vaha khAsataura se dhyAna dene yogya hai / usama likhA hai ki- 'jo indriyaviSayoM tathA icchAoMke vazIbhUta nahIM hai, prArambhoM tathA parigrahoMse rahita hai aura jJAna, dhyAna evaM tapazcaraNoMmeM lIna rahatA hai vaha tapasvI prazaMsanIya hai|' isa lakSaNase bhinna yogIke aura koI sIMga nahIM hote / eka sthAnapara sAmAyikameM sthita gRhasthako 'celopasaSTamuni' kI taraha yatibhAvako prApta huA likhA hai / / celopasRSTamunikA pabhiprAya usa nagna digambara jaina yogIse hai jo mauna-pUrvaka * viSayAzA-vazA'tItoM niraarmbho'prigrhH|| mAna-dhyAna-taporaktastapasvI sa prazasyate // 10 // + sAmayike sArambhA: parigrahA naiva santi sarve'pi / celorasRSTamuniriva gRhI tadA yAti yatibhavAm // 102 //
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza yoga-sAdhanA karatA huA dhyAnamagna ho aura usa samaya kisIne usako vastra proDhA diyA ho, jise vaha apane liye upasarga samajhatA hai| sAmAyikameM sthita vastrasahita gRhasthako usa munikI upamA dete hue use jo yatibhAva-yogIke bhAvako prApta huprA likhA hai aura agale padyameM use 'pracalayoga' bhI batalAyA hai usase spaSTa jAnA jAtA hai ki ratnakaraNDameM bhI yogIke liye 'yati' zabdakA prayoga kiyA gayA hai / isake sivAya, praphalaMkadevane aSTazatI ( devAgama-bhASya )ke maMgala-padyameM prAptamImAMsAkAra svAmI samantabhadrako 'yati' likhA hai jo sanmArgameM yatnazIla athavA mana-vacana-kAyake niyantragaNarUpa yogakI sAdhanAmeM tatpara yogIkA vAcaka hai, aura zrIvidyAnandAcAryane apanI aSTa-sahasrImeM unheM 'yatibhUna' aura 'yatIza' taka likhA hai, jo donoM hI 'yogirAja' athavA 'yogIndra' artha. ke dyotaka hai, aura 'yatIza' ke sAtha 'prathitatara' vizeSaNa lagAkara to yaha bhI mucita kiyA gayA hai ki ve eka bahuta bar3e prasiddha yogirAja the| aise hI ullekhoMko dRSTimeM rakhakara vAdirAjane ukta padyameM mamantabhadrake liye 'yogIndra' vizeSaNakA prayoga kiyA jAna par3atA hai| aura imaliye yaha kahanA ki 'samantabhadra yogI nahI the athavA yogIrUpase unakA kahI ullekha nahIM kisI taraha bhI samucina nahI kahA jA sakatA / ratnakaraNDakI aba taka aimI koI prAcIna prati bhI pro. sAhabakI taraphase upasthita nahIM kI gaI jisameM granthakartA 'yogIndra'ko nAmakA koI vidvAn likhA ho athavA mvAmI mamantabhadrame bhinna dUsarA koI mamantabhadra usakA kartA hai aisI spaSTa mUcanA mAthame kI gaI ho| mamantabhadra nAmake dumare chaha vidvAnoMkI khoja karake maine use ratnakaraNDazrAvakAcArakI apanI prastAvanAmeM pAjame koI 23 varSa pahale prakaTa kiyA thAusake bAdase aura kisI samantabhadrakA aba taka koI patA nahIM claa| unameM se eka 'lughu', dUsare 'cikka', tIsare 'gemmoppe', cauthe 'abhinava', pAMcaveM 'bhaTTAraka', chaThe gRhastha vizeSaNase viziSTa pAye jAte haiN| unameMse koI bhI apane samayAdika 8 "yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaH saMtatam / " * "sa zrIsvAmisamantabhadra-yatibhRd-bhUyAdibhurbhAnumAn / " "svAmI jIyAtsa zavaratprathitatarayatIzo'kala borukiitiH|"
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva viSayameM merA vicAra aura nirNaya 471 kI dRSTise 'ratnakaraNDa' kA kartA nahIM ho sakatA hai| aura isa liye jaba taka jainasAhityaparase kisI aise dUsare samantabhadrakA patA na batalAyA jAya jo isa ratnakaraNDakA kartA ho sake taba taka 'ratnakaraNDa' ke kartAke liye 'yogIndra' vizeSaraNake prayoga-mAtrase use korI kalpanAke prAdhArapara svAmI mamantabhadrase bhinna kisI dUsare samantabhadrakI kRti nahIM kahA jA sktaa| mI vastusthitimeM vAdirAjake ukta donoM padyoMko prathama padyake sAtha svAmisamantabhadra-viSayaka samajhane aura batalAne meM koI bhI bAdhA pratIta nahIM hotI * / pratyuta isake, vAdirAjake prAya: samakAlIna vidvAn prAcArya prabhAcandrakA apanI TIkAmeM 'ratnakaraNDa' upAsakAdhyayanako sAfa taurapara svAmI samantabhadrakI kRti ghoSita karanA use puSTa karatA hai / unhoMne apanI TIkAke kevala saMdhi-vAkyoMmeM hI 'samantabhadrasvAmi-viracita' jaise vizeSaNoM-dvArA vaisI ghoSaNA nahIM kI bamki TIkAkI prAdimeM nimna prastAvanA-vAkya-dvArA bhI usakI spaSTa sUcanA kI hai "zrIsamantabhadrasvAmI ratnAnAM rakSaNopAyabhUtaratnakaraNDakaprakhyaM samyagdarzanAdiratnAnAM pAlanopAyabhUtaM ratnakaraNDakAkhyaM zAstraM kartu kAmo nivighnataH zAstraparisamApyAdikaM phalamabhilapaniTadevatAvizeSaM namaskubannAha / " hA~, yahA~para eka bAta aura bhI jAna lene kI hai aura vaha yaha ki pro.sAhaba +dekho,mANikacanda-granthamAlAmeM prakAzita ratnakaraNDazrAvakAcAra,prastAvanA pR0 5 se hai| * san 1912 meM taMjorase prakAzita honevAle vAdirAjake 'yazodhara-carita' kI prastAvanAmeM, TI0 e0 gopInAtharAva ema0 e0 ne bhI ina tInoM padyoMko isI kramake sAtha samantabhadraviSayaka sUcita kiyA hai| isake sivAya, prastuta caritapara zubhacandrakRta jo 'paMjikA' hai use dekhakara paM0 nAthUrAyajI premIne bAdako yaha mUcita kiyA hai ki usameM bhI ye tInoM padya samantabhadraviSayaka mAne gaye haiN| aura tIsare padyameM prayukta hue 'yogIndraH' padakA artha 'samantabhadra' hI likhA hai| isase bAghAkI jagaha sAdhakapramANakI bAta aura bhI sAmane mA jAtI hai|
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ne apane "vilupta adhyAya me yaha likhA thA ki "digambarajaina sAhityameM jo bhAcArya svAmIkI upAdhise vizeSata: vibhUSita kiye gaye haiM ve prAptamImAMsAke kartA samantabhadra hI hai|" mora bhAge zravaNabelgolake eka zilAlekhame bhadrabAha dvitIyake sAtha 'svAmI' pada jur3A huA dekhakara yaha batalAte hue ki "bhadrabAhuko upAdhi svAmI thI jo ki sAhitya meM prAyaH ekAntataH samantabhadrake liye hI prayukta huI hai" samantabhadra aura bhadrabAhu dvitIyako "eka hI vyakti" pratipAdana kiyA thaa| isa parase koI bhI yaha phalita kara sakatA hai ki jina samantabhadra ke sAtha 'svAmI' pada lagA huA ho unheM pro0 sAhabake matAnusAra prAptamImAMsAkA kartA samajhanA cAhiye / tadanusAra hI pro0sAhabake sAmane ratnakaraNDakI TIkAkA ukta pramANa yaha pradarzita karane ke liye rakkhA gayA ki jaba prabhAcandrAcArya bhI ratnakaraNDako svAmI samantabhadrakRta likha rahe hai aura pro0 sAhaba 'svAmI' padakA asAdhAraNa sambandha prAptamImAMsAkArake sAtha jor3a rahe hai taba vaha use prAptamImAMsAkArase bhinna kisI dUsare samantabhadra kI kRti kaise batalAte haiM ? isake uttara meM pro0mAhabane likhA hai ki 'prabhA candrakA ullekha kevala itanA hI to hai ki ratnakaraNDake kA svAmI samantabhadra hai unhone yaha to prakaTa kiyA hI nahIM ki ye hI ratnakara NDake kartA prAptamImAMsAke bhI racayitA hai / " parantu sAthameM lagA huprA 'svAmI' pada to unhIke mantavyAnusAra ume prakaTa kara rahA hai yaha dekhakara unhoMne yaha bhI kaha diyA hai ki 'ralakaraNDake kartA samantabhadra ke sAtha 'svAmI' pada bAdako jur3a gayA hai-cAhe usakA kAraNa bhrAnti ho yA jAna-bUjhakara aisA kiyA gayA ho|' parantu apane prayojanake liye isa kaha dene mAtrase koI kama nahI cala sakatA jabataka ki usakA koI prAcIna prAdhAra vyakta na kiyA jAya-kamase kama prabhAcandAcAryase pahalekI likhI huI ratnakaraNDakI koI aisI prAcIna mUlaprati peza honI cAhiye thI jisameM samantabhadrake sAtha svAmI pada lagA hamA na ho| lekina pro0 sAhabane pahale kI aisI koI bhI prati peza nahIM kI taba ve vAdako bhrAnti mAdike vaza svAmI padake jur3ane kI bAta kaise kaha sakate hai ? nahIM kaha sakate, usI taraha jisa taraha ki mere dvArA sandigdha karAra diye hue ratnakaraNDa anekAnta varSa 8, kiraNa 3, pR0 126 /
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva viSayameM merA vicAra aura nirNaya 473 ke sAta padyoMko prabhAvandrIya TIkAse pahalekI aisI prAcIna pratiyoMke na milaneke kAraNa prakSipta nahIM kaha sakate jinameM ve padya sammilita na hoN| isa taraha pro0sAhabakI tIsarI ApattimeM kucha bhI sAra mAlUma nahIM hotaa| yuktike pUrNataH siddha na hone ke kAraNa vaha ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAke ekakartRtvame bAdhaka nahIM ho sakatI, aura isaliye use bhI samucita nahIM kahA jA sktaa| (4) aba rahI cauthI Apatti kI bAta, jise pro0 sAhabane ratnakaraNDake nimna upAntya padyaparase kalpita karake rakkhA hai yena svayaM vItakalaGka-vidyA-dRSTi-kriyA-ratnakaraNDabhAvaM / nItastamAyAti patIcchayeva sarvArthasiddhiritraSu viSTapeSu / / ___ isa padya meM granthakA upasaMhAra karate hue yaha batalAyA gayA hai ki jisa ( bhavyajIva ) ne prAtmAko nirdoSa-vidyA, nidopa-dRSTi aura nirdoSa-kriyArUpa. ratnoMke piTAreke bhAvameM pariNata kiyA hai-apane prAtmAmeM samyagdarzana, samyagjAna aura samyakacAritrarUpa ratnatraya-dharmakA prAvirbhAva kiyA hai-use tInoM lokome sarvArthasiddhi-dharma-artha kAma-mokSarUpa sabhI prayojanoMkI siddhisvayaMvarA kanyAkI taraha svayaM prApta ho jAtI hai, arthAt ukta sarvArtha siddhi use svecchAse apanA pati banAtI hai, jisase vaha cAroM puruSArthokA svAmI hotA hai aura usakA koI bhI prayojana siddha hue binA nahIM rhtaa|' isa artha ko svIkAra karate hue pro0 sAhabakA jo kucha vizeSa kahanA hai vaha yaha hai "yahA~ TIkAkAra prabhAcandrake dvArA batalAye gaye vAcyArthake atirikta zlerUpase yaha artha bhI mujhe spaSTa dikhAI detA hai ki "jisane apaneko bhakalaGka aura vidyAnandake dvArA pratipAdita nirmala jJAna, darzana aura cAritrarUpI ratnoMkI piTArI banA liyA hai use tInoM sthaloMpara sarva proMkI sidirUpa sarvArthasiddhi svayaM prAsa ho jAtI hai, jaise icchAmAtrase patiko apanI ptnii|" yahA~ ni:sande___(r) bhanekAnta varSa 6, kiraNa 110 12 para prakAzita profesara sAhabakA uttara patra /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hataH ratnakaraNDakArane tattvArthasUtrapara likhI gaI tInoM TIkAmoMkA ullekha kiyA hai / sarvArthasiddhi kahIM zabdazaH aura kahIM arthata: prakalaGkakRta rAjavAtika evaM vidyAnandikRta zlokavArtikameM prAyaH pUrI hI prathita hai / ata: jisane akala kRta aura vidyAnandikI racanAmoMko hRdayaGgama kara liyA use sarvArthasiddhi svayaM prAjAtI hai / ratnakaraNDake isa ullekhaparase nirvivAdata: siddha hojAtA hai ki yaha racanA na kevala pUjyapAdase pazcAtkAlIna hai, kintu prakalaGka aura vidyAnandise bhI pIchekI hai / " aisI hAlatameM ratnakaraNDakArakA prAptamImAMmAke kartAme ekatva siddha nahIM hotaa|" yahA~ pro0 sAhaba-dvArA kalpita isa ileSArtha ke mughaTita hone meM do prabala bAdhAeM haiM-eka to yaha ki jaba 'vItakalaMka' se akalaMkakA praura vidyAse vidyAnandakA artha leliyA gayA taba dRSTi' aura 'kriyA' do hI ratna zeSa raha jAte haiM aura ve bhI apane nirmala-nirdoSa prayavA samyaka jaise maulika vizeSagaName gUnya / aisI hAlata meM zleSArtha ke sAtha jo "nirmala jJAna" artha bhI jor3A gayA hai vaha nahIM bana sakegA aura usake na jor3anepara vaha zleghArya * grantha-sandarbhake sAtha amaGgata ho jAyagA; kyoMki granthabharameM tRtIya padyase prArambha karake ima padya ke pUrva taka samyakdarzana-jJAna-cAritrarUpa tIna rannoMkA hI dharmarUpame varNana hai, jisakA upasaMhAra karate hue hI isa upAntya padyameM unako apanAnevAleke liye marva arthakI siddhirUpa phalako vyavasthA kI gaI hai, isakI tarapha kisIkA bhI dhyAna nahIM gayA / dUsarI bAdhA yaha hai ki 'triSu viSTapeSu' padoMkA prathaM jo "tInoM sthaloMpara kiyA gayA hai vaha maGgana nahIM baiThatA; kyoMki prakalaMkadevakA rAjavArtika aura vidyAnandakA ilokavAtika grantha ye do hI sthala aise hai jopara pUjyapAdakI sarvArthasiddhi ( tatsvArthavRtti) zabdazaH tathA prarthataH pAI jAtI hai tIsare sthalakI bAta mUlake kimI bhI zabdaparase usakA prAzaya vyakta na karane ke kAraNa nahIM bntii| yaha bAdhA jaba pro0 sAhabake sAmane upasthita kI gaI mora pUchA gayA ki 'triSu viSTapeSu' kA zleSArtha jo 'tInoM sthaloMpara' kiyA gayA OM anekAnta varSa 7 kiraNa 5.6 pR0 53 bhanekAnta varSa 8 kiraNa 3 10 132
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 475 hai ve tIna sthala kaunase haiM jahA~para sarva arthakI siddhirUpa 'sarvArthasiddhi' svayaM prApta ho jAtI hai ? taba prophesara sAhaba uttara dete hue likhate haiM "merA khayAla thA ki vahA~ to kisI naI kalpanAkI AvazyakatA hI nahIM kyoMki vahA~ unhI tIna sthaloMkI saGgati suspaSTa hai jo TIkAkArane batalA diye haiM arthAt darzana, jJAna aura caritra, kyoMki ve tattvArthasUtrake viSaya honeme sarvArthasiddhi meM tathA prakalaGkadeva aura vidyAnandikI TokAtroM meM vivecina haiM aura unakA hI prarUpaNa ratnakaraNDakArane kiyA hai " yaha uttara kucha bhI magata mAlUma nahI hotA; kyoMki TIkAkAra prabhAcandrane "triSu viSTapeSu' kA spaSTa artha 'tribhuvaneSu' padake dvArA 'tInoM lokameM' diyA hai| usake svIkArakI ghoSaNA karate hue aura yaha AzvAsana dete hue bhI ki usa viSayameM TIkAkArase bhinna "kimI naI kalpanAkI AvazyakatA nahIM' TIkAkArakA artha na dekara 'arthAt ' gabdake sAtha usake arthakI nijI naI kalpanAko liye hue abhivyakti karanA aura isa taraha 'tribhuvaneSu' padakA artha "darzana, jJAna aura cAritra'' batalAnA arthakA anartha karanA athavA khIcatAnakI parAkASThA hai / imase uttarakI saMgati aura bhI bigar3a jAtI hai, kyoMki taba yaha kahanA nahIM banatA ki sarvArtha siddhi prAdi TIkAgrome darzana jJAna aura cAritra vivecita haiMpratipAdina haiM; balki yaha kahanA hogA ki darzana, jJAna aura cAritrameM sarvArthasiddhi prAdi TIkAe~ vivecita hai-pratipAdita hai, jo ki eka bilkula hI ulTI bAta hogI / aura isa taraha AdhAra-prAdheya sambandhAdikI sArI sthiti bigar3a jAyagI; aura taba ileSarUpameM yaha bhI phalita nahI kiyA jA sakegA ki akalaGka aura vidyAnandakI TIkAeM aise koI sthala yA sthAnavizeSa hai jahA~para pUjyapAdako TIkA sarvArthasiddhi svayaM prApta ho jAtI hai| ina donoM bAdhAmoMke sivAya zleSakI yaha kalpanA aprAsaMgika bhI jAna par3atI hai| kyoMki ratnakaraNDake sAtha usakA koI mena nahIM milatA, ratnakaraNDa tattvArthasUtrakI koI TIkA bhI nahIM jisase kisI taraha khIMcatAna kara usake sAtha kucha mela biulAyA jAtA, vaha to mAgamakI khyAtiko prApta eka svatantra bhanekAnta varSa 8, kiraNa 3 pR0 130
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 jainasAhitya aura itihAsapara viSada prakAza maulika grantha hai, jise pUjyapAdAdikI ukta TIkApoM kA koI prAdhAra prApta nahIM hai aura na ho sakatA hai| aura imaliye usake sAtha ukta zleSakA pAyojana eka prakArakA asambaddha pralApa ThaharatA hai athavA yoM kahipe ki 'vivAha to kisIkA aura gIta kisIke' isa uktiko caritArtha karatA hai / yadi vinA sambandhavizeSake kevala zabdachalako lekara hI zleSakI kalpanA apane kisI prayojanake vaza kI jAya aura use ucita samajhA jAya taba bahuta kucha anayoMke maTita honeko sambhAvanA hai| udAharaNake liye svAmisamantabhadra-praNIta 'jinazataka' ke upAntya padya (naM0 115) meM bhI pratikRti: sarvArthasiddhi : parA' isa vAkyake antargata 'sarvArtha siddhi' padakA prayoga pAyA jAtA hai aura 61 veM padyameM to 'prApya sarvArthasiddhi gA' isa vAkya ke sAtha usakA rUpa aura spaSTa hojAtA hai usake sAthavAle gAM' padakA artha vANI lagA lenese vaha vacanAtmikA 'sarvArthamiddhi' hojAtI hai / isa 'sarvArthasiddhi' kA vAcyArtha yadi ukta zleSArtha kI taraha pUjyapAdakI 'sarvArthasiddhi' lagAyA jAyagA to svAmI samantabhadrako bhI pUjyapAdake bAdakA vidvAn kahanA hogA aura taba pUjyapAdake 'catuSTayaM mamantabhadrasya' isa vyAkaraNasUtra meM ullikhita samantabhadra cintAke viSaya bana jAyeMge tathA aura bhI zilAlekho, prazastiyoM tathA paTrAvaliyoM prAdikI kitanI hI gar3abar3a upasthita ho jaaygii| ataH sambandhaviSayako nirdhArita kiye vinA kevala zabdoke samAnArthako lekara hI zleSArtha kI kalpanA vyartha hai| isa taraha jaba zleSAtha hI mughaTita na hokara bAdhita ThaharatA hai taba usake prAdhArapara yaha kahanA ki ''ratnakaraNDake isa ullakhaparase nirvivAdana: siddha hojAtA hai ki vaha racanA na kevala pUjyapAdake pazcAtkAlIna hai, kintu prakalaMka aura vidyAnandise bhI pIche kI hai" korI kalpanAke sivAya pora kucha bhI nahIM hai| use kisI taraha bhI yuktisaMgata nahIM kahA jA sakatA-ratnakaraNDake 'a.plojamanullaM' padyakA nyAyAvatArameM pAyA jAnA bhI isameM bAdhaka hai| vaha kevala uttarake liye kiyA gayA prayAsamAtra hai aura isIse usako prastuta karate hue pro0 sAhabako apane pUrvakathanake virodhakA bhI kucha khayAla nahIM rhaa| jasA ki meM isase pahale dvitIyAdi bhApattiyoMke vicArakI bhUmikAmeM prakaTa kara cukA huuN|
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 477 yahAMpara eka bAta aura bhI prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha ki pro0 sAhaba zleSakI kalpanAke binA ukta padyakI racanAko aTapaTI aura asvAbhavika samajhate haiN| parantu padyakA jo artha Upara diyA gayA hai aura jo prAcArya prabhAcandrasammata hai usame padyakI racanAmeM kahIM bhI kucha aTapaTApana yA asvAbhAvikatAkA darzana nahIM hotA hai| vaha dinA kimI inneSakalpanAke granthake pUrvakathanake sAtha bhale prakAra sambaddha hotA huprA ThIka usake upasaMhArarUpameM sthita hai| usameM prayukta hue vidyA, dRSTi jaise zabda pahale bhI granyameM jJAna-darzana jaise arthoM meM prayukta hue haiM, unake prathaM meM pro0 mAhabako koI vivAda bhI nahIM hai / hA~, 'vidyA' se zleSarUpameM 'vidyAnanda' artha lenA yaha unakI nijI kalpanA hai, jisake samarthanameM koI pramANa upasthita nahIM kiyA gayA kevala nAmakA eka deza kahakara use mAnya kara niyA hai / taba pro0 sAhaba kI dRSTi meM padyakI racanAkA aTapaTApana yA asvAbhAvikapana ekamAtra 'vItakalaMka' zabdake sAtha kendrita jAna par3atA hai, use hI sIdhe vAcya-vAcaka-mambandhakA bodhaka na samajhakara Apane udAharaNa prastuta kiyA hai / parantu mamyak zabdake liye athavA usake sthAnapara 'vItakalaMka' zabdakA prayoga chanda tathA spaSTArtha kI dRSTi se kucha bhI aTapaTA, asaMgata yA asvAbhAvika nahI hai; kyoMki 'kalaMka' kA suprasiddha artha 'doSa' hai| mora usake sAthame 'vIta vizeSaraNa vigata, mukta, tyakta, vinaSTa athavA 29 jahA~taka mujhe mAlUma hai saMskRta sAhitya meM ileparUpase nAmakA ekadeza grahaNa karate hue purupake liye umakA puliMga aMza aura strIke liye strIliMga aMza grahaNa kiyA jAtA hai; jaise 'satyabhAmA' nAmakI strIke liye 'bhAmA' aMzakA prayoga hotA hai na ki satya' aMzakA / isI taraha 'vidyAnanda' nAmakA 'vidyA' aMza, joki strIliMga hai, puruSake liye vyavahRta nahIM hotA / cunA~ce pro0 sAhabane zleSake udAharaNarUpameM jo 'devaM svAminamamalaM vidyAnandaM praNamya nijabhaktaghA' nAmakA padya uddhRta kiyA hai usameM vidyAnandakA 'vidyA' nAmase ullekha na karake pUrA hI nAma diyA hai| vidyAnandakA 'vidyA' nAmase ullekhakA dUsarA koI bhI udAharaNa dekhanemeM nahIM paataa| 'kalaMkoDa kAlAyasamale doSApavAdayoH / vishvkosh| doSake artha meM
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza rahita jaise arthakA vAcaka hai, jisakA prayoga samantabhadrake dUsare granthoMmeM bhI aise sthaloMpara pAyA jAtA hai jahA~ zleSArthakA koI kAma nahIM; jaise prAptamImAmA ke 'vItarAga:' tathA 'vItamohataH' padoMmeM, svayambhUstotrake 'vItaghana:' tathA 'vItarAge' padoMmeM, yuktyanuzAsanake 'vItavikalpadhIH' aura jinazatakake 'vItacetovikArAbhiH' padameM / jisameM se doSa yAkalaMka nikala gayA athavA jo usase mukta hai use vItadoSa,nirdopa. niSkalaMka, akalaMka tathA vItakalaMka jaise nAmoMse abhihita kiyA jAtA hai, jo saba eka hI prathake vAcaka paryAya nAma haiM / vAstava meM jo nirdoSa hai vahI samyak (yathA') kahe jAne ke yogya hai--doSoMme yukta athavA pUrgako samyak nahI kaha sakate / ratnakaraNDa meM sat, samyak, mamIcIna, zuddha aura vItakalaMka ina pAMcoM zabdoMko eka hI arthameM prayukta kiyA hai aura vaha hai yathArthatA-nirdopanA, jisake liye svayambhUstotrameM 'samaJjama' zabdakA bhI prayoga kiyA gayA hai| inameM 'vItakalaMka' zabda sabase adhika-zuddha me bhI adhika spaSTArtha ko liye hue hai aura vaha anta me sthita hamA antadIpakakI taraha pUrvame prayukta hue. 'sat' Adi sabhI zabdoMkI prathahaSTi para prakAza DAlatA hai, jisakI jarUrata thI; kyoki 'mata' samyak jase zabda prazaMsAdika bhI vAcaka hai / prazaMsAdi kisa cIjameM hai ? dopoMke dUra hone meM hai| use bhI 'bItakalaMka' zabda vyakta kara rahA hai| darzanameM doSa zakAmUDhatAdika, jJAnameM mazaya-viparyayAdika aura cAritrame rAga-dvaMpAdi hote hai| ina doSoMme rahira jo darzana-jJAna aura cAtri hai, ve hI bItakalaka prathavA nidopa darzana-jJAna-cAritra hai, unhI rUpa jo apane prAtmAko pariNata karatA hai use hI loka-paraloka ke marva arthokI middhi prApta hotI hai / yahI ukta upAntya padyakA phalitArtha hai, aura isase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki padyame 'samyak ke sthAnapara 'vItakalaMka' zabdakA prayoga bahuta soca-samajhakara gaharI dUradRSTike sAtha kiyA gayA hai / chandakI dRSTine bhI bahA~ sat, samyak mamIcIna, zuddha yA samakSasa jaise kalaMka zabdake payogakA eka suspaSTa udAharaNa isa prakAra hai apAkurvanti yadvAca: kAya-vAk vitta-sambhavam / kalaMkamaMginAM so'yaM devanandI namasyate ||-jnyaanaarnnv .
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 476 zabdomeMse kisIkA prayoga nahIM banatA aura isaliye 'vItakalaMka' zabdakA prayoga zleSArtha ke liye athavA drAviDI prANAyAmake rUpameM nahIM hai jaisA ki prophesara sAhaba samajhate hai / yaha binA kisI zleSArthakI kalpanAke granthasandarbhake sAtha musambaddha aura apane sthAnapara suprayukta hai| ___ aba maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hUM ki granthakA antaHparIkSaNa karanepara usameM kitanI hI bAteM aimI pAI jAtI hai jo usakI ati prAcInatAkI dyotaka hai, umake kitane hI upadazoM-prAcAroM, vidhi-vidhAnoM athavA kiyAkANDoMkI to paramparA bhI TIkAkAra prabhAcandrake samayameM lupta-huI-mI jAna par3atI hai, imIme ve unapara yatheSTa prakAza nahIM DAla sake aura na bAdako hI kisI ke dvArA vaha DAlA jA sakatA hai; jaise 'mUrdhvamha-muSThi-bAso-bandha' aura 'caturAvataMtritaya' nAmaka padyoM meM vargigata prAcAra kI bAta / apTa-mUla guNoMmeM paJca aNuvratoMkA samAveza bhI prAcIna paramparAkA dyotaka hai, jisame samantabhadrame zatAbdiyoM bAda bhArI parivartana huA aura usake aNuvratoMkA sthAna paJcadambaraphaloMne le liyA / eka cANDAlapatrako 'deva' arthAt aArAdhya batalAne aura eka gRhasthako munise bhI zreSTha batalAne jaise udAra upadeza bhI bahuta prAcInakAlake saMsUcaka hai, jaba ki deza aura samAjakA vAtAvaraNa kAphI udAra aura satyako grahaNa karaneme sakSama thaa| parantu yahA~ una saba bAtoMke vicAra evaM vivecanakA avasara nahIM hai-ve to svatantra lekhake viSaya hai, athavA avasara milanepara 'mamIcIna-dharmazAstra' kI prastAvanAme unapara yatheSTa prakAza DAlA jAyagA / yahA~ mai udAharaNake taurapara mirpha do bAteM hI nivedana kara denA cAhatA hUM aura ve isa prakAra hai (ka) ratnakaraNDameM sampagdarzanako tIna mUDhatAnoM se rahita batalAyA hai aura una mRDhatAmoMmeM pAkhaNDimUDhatAkA bhI samAveza karate hue usakA jo svarUpa diyA hai ___ iMma viSayako vizeSataH jAnane ke liye dekho lekhakakA 'jainAcAryokA zAsana bheda' nAmaka granyaM pRSTha 7 se 15 / usameM diye hue 'ratnamAlA' ke pramANaparase yaha bhI jAnA jAtA hai ki ratnamAlAkI racanA usake bAda huI hai jabaki mUlaguraSoM meM aNuvratoke sthAnapara paJcodambarakI kalpanA rUDha hocukI thI aura isa liye bhI vaha ratnakaraNDa se zatAbdiyoM bAdakI racanA hai| . .
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakArA vaha isa prakAra hai samanthA''mma-hiMsAnAM saMsArA''varta-vartinAm / pAkhaNDinAM puraskAro zayaM pAkhaDi-mohanam // 4 // ___jo sapantha hai-dhana-dhAnyAdi parigrahase yukta hai-,prArambha sahita hai - kRSi-vANijyAdi sAvayakama karate hai--himAmeM rata hai aura saMsArake prAyami pravRta ho rahe hai-bhavabhramaNa meM kAraNIbhUta vivAhAdi kodAga duniyAke cakara athavA gorakhadhandhe meM phaMse hue hai, aise pAkhaNDiyoM kA-vastutaH pApake khaNDana meM pravRtta na honevAle ligI mAnuSoMkA jo ( pAkhaNDIke kA pathavA mA-guru buddhi me) mAdara-satkAra hai use 'pANDitra' samajhanA caahie|' imaparase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki ratnakaraNa pratyakI racanA uma samaya haI hai jabaki 'pAkhaNDIzanda papane mUla prame-pApa bayatIti pAvatI' isa niyukti ke anumAra -pApakA vaNana karane ke lie pravRna haga nAmbI mAdhupIke liye mAmataurapara vyavahRta hotA thA, cAhe va sA samAra hoM yA paramana ke canAMce mUlabAra (ma. 5) meM 'rasaragatAmmaparihattAdIyagrahamapAmaMDA' vAkyake dvArA rasapaTAdika mApoMko anyamanake pAyamo batalAyA hai, jimama mAfa dhvanita hai, ki taba svamata (jeno) ke tapasvI sAdhu bhI pAbI ka.. lAte the| aura isakA samarthana kundakundhAvAyaM mamayamAra pranyakI zivasiMgANiva giligANiya bahupayAragiyAdi mAyA na. 108 prAmA bhI hotA hai, jinameM pAvaDIligako panagAra-mAdhumo (nipaMvAra niyo) ! liMga banamAyA hai| parantu pAvasI' gamake apaMkI yaha sthiti mAtrama : dazoM zatAniyoM pahaneme bAna pukI hai| prora taba yaha 'mama prAya: . apanA dammI-kapaTI' jaise vikata pAhAhA pAhAmA rakhakarake ukta pacameM prayuka hue pAnamita' zabda ke mASa gaI ma nahIM hai| yahI 'garI samake prayogako yati , mIkapaTI pA bhomiyA) sAdhu saya miyA bApa. jaisA ki na. gArako pramaza mAdhunika dRSTise meM liyA hai, to paMga na ho bhAva aura pAnI-mohanama' para pApA zAmida maka aura prabara hare / goMki isa parakA parva -pAzA
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 481 viSayameM mUTha honA' arthAt pAkhaNDIke vAstavika svarUpako na samajhakara apAkhaNiyoM athavA pAkhaNDaghAbhAsoMko pAkhaNDI mAna lenA aura vaisA mAnakara unake sAtha tadrUpa prAdara-satkArakA vyavahAra karanA / isa padakA vinyAsa panyameM pahalemeM prayukta vanAmUDham' padake samAna hI hai, jisakA prAzaya hai ki 'jo devatA nahIM hai-rAgar3ha pame malIna devanAma.ma hai-unheM devatA samajhanA aura vaisA samajhakara unakI upAsanA karanA / aisI hAlanameM pAkhaDin' bhandakA prathaM 'dhUnaM' jamA karanepara isa padakA aimA pratha ho jAtA hai ki dhUnaki viSayame mUDa honA arthAt jo bhUnaM nahIM hai unheM dhanaM mamajhanA aura vaimA mamajhakara unake mApa mAdara-satkAra kA vyavahAra karanA' aura yaha prathaM kimI taraha bhI saMgata nahIM kahA jA sakanA / prataH sanA meM 'pAvadina' da apane mUla pugatana ayaM meM hI vyavahuna humA hai, imame jaga bhI madada ke liye sthAna nahIM hai| ima patha kI vikRti vikrama ma. 8 pahale ho nukI thI aura vaha dhUnaM jame prayaM meM vyavahRta hone lagA thA isakA patA ukta savan athavA vorganavAMgaNa ma0 1.8 meM banakara mamApta hA zrIra. vigNAcArya-kRta paparitakanimna vAkyame calanA hai-jisameM bharana cakravargIka prati yaha kahA gayA hai ki ni| brahmagoko maSTi prApane kI hai. ve varddhamAna jinendrakA nirmANa ke bAda kaniyugame mahAuddhana pAvaDI ho jaayege| paura agale meM unheM 'mahA pApati goyanA: vizeSaNa bhI diyA gayA hai - vara-mAna-jinamyA'nne bhaviSyanta valI yNge| se ye bhaghatA maSTA: pAsvariDanA mahAcatAH // 4-19311 mI hAlata meM salakara kI racanA una vidyAnanda prAcArya ke vAdako nahI ho makI jinakA samaya pro. mAhabane. mana vika gaMvat 2) bagabhaga batalAyA hai| +pAsaDona vAstavika yA vahI hai jise pratyakAra mAMdavana nagarI' ke nimna sabameM samAviSTa kiyA hai| maho vI mA pApokA bana karane meM samartha hote hai: vipAzA-mAmIno nigarAbhAMjarigrahaH / zAna-dhyAna-taporaktastapasvI sa prasasyate // 1 //
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza (kha) ratnakaraMDa meM eka padya nimna prakArase pAyA jAtA hai gRhato munivanamitvA gurUpakaNThe vratAni parigRhya / bhaiyA'zanastapasyannutkRSTazcela-khaNDa-dharaH / / 147 // isameM, 11 vI pratimA ( kakSA) sthita utkRSTa zrAvakakA svarUpa batalAte hue, gharase 'munivana' ko jAkara guruke nikaTa vratoMko grahaNa karanekI jo bAta kahI gaI hai usame yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki yaha grantha uma mamaya banA hai jaba ki jaina munijana mAmalogpara vanome rahA karate the-vanoM meM hI yanyAzrama pratiSThita ye-pora vahI jAkara guru (mAcArya) ke pAma utkRSTa zrAvakapadako dIkSA lI jAnI thii| aura yaha sthiti uma mamapakI hai jabaki candhavAma-mandiramaThoMmeM muniyoM kA prAmaura para nivAga--prArambha nahIM huprA thaa| catyavAya vikramakI thI. vI zatAbdI meM pratiSThita ho cukA thA-yA umamA prArambha umameM bhI kucha pahale hamA thA--mA tadvipayaka itihAmage jAnA jAtA hai| pa0 nAyUgamajI premI ke 'banavAmI paura caMnyavAmI mampradAya' nAmaka nibandhame bhI dama viSayapara kitanA hI prakAra paDatA hai . aura isa niya bhI ranakara gaDakI racanA vidyAnanda prAcArya bAdakI nahIM hara makanI porana uma ramnamAlAkAra ke mamamAmayika prayavA umake gurukI kRti ho sakatI hai jo pAyomeM jaina muniyA liye banavAyalA nigadha kara rahA hai-ume unama muniyoM dvArA jina bananA rahA hai-pora nyabAmamA khunA poSaNa kara rahA hai| vaha to usI svAmI mamanabhadrako kRti honI cAhie jo pramida vanamAmI the, jinheM prophamara mArakana devanAmbara padAvaniyoMka prApAra vanavAmI ra praganA mahake pramANa 'mAmannabhadra' limbA hai jinakA vetAmbara-mAnya samaya bhI digambara-mAnya mamaH (vikramI damananAdI) pranAna hai aura jinakA prAptamImAmA ekala mAnane meM pro. mA ko ko pAni bhI nhii| gvAina maba usamosI roganIma pro: mAnakI cauthI prA. * jaina mArinyora itihAga pR. 24 me +kalo kAle bane vAmo vayaM ne mUnimanamaH / sthApita ca niAgAre prAmANi yina: --mnamAmA
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDa ke kaI va-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 483 paura bhI ni:mAra evaM nisteja ho jAtI hai aura unake dvArA granyake upAntya padyameM kI gaI zlepArthakI ukta kalpanA bilkula hI nimUla ThaharatI hai-usakA kahIse bhI koI mamarthana nahIM hotaa| ranna karagara ke mamayako jAne-anajAne ratnamAlAke racanAkAla (vikramakI 11 vI zatAbdI ke unagadhaM yA usake bhI vAda ) ke samIpa lAne kA prAgraha karanepara yAnilaka ke antargata momadevamUrikA 46 kalamoMmeM vagita upAsakAdhyayana (vi0 saM0 1016) aura zrIcAmuNDarAyakA cAritramAra (vi0 saM0 1035 ke lagabhaga ) donoM gannakarADake pUrvavartI ThahareMge. jinheM kimI taraha bhI na karake pUrvavartI middha nahIM kiyA jA sakatA: kyoMki donoM ranakAragara ke kitane hI zabdAdike anumaNako liye hA hai, . -cAritramArameM no navarATakA 'samyagdarzanAdA.' nAmakA eka pUga padya bhI 'uktaM ca' mpame udA hai| paura nana pro gAhabakA yaha kathana bhI ki 'zrAvakAcAra-viSayakA mavama pradhAna aura prAnIna anya svAmI mamannabhadrakRta ratnakaraNdhrAvakAcAra hai unake viruddha jAyagA, jise unhone pavanA kI nanavaM pamnaka (vapana anu kI prastAvanAma zyata kiyA hai aura jisakA unheM unake narama paDakara kucha dhAna rahA mAnama nahIM honA dhArayeyaka nimba gaye hai ki 'gannApaDako racanAkA mamayama (vadyAnandamamaya ni:ma: :) patrAna pora vAdirAjake samaya praryAta bhara meM 18 ! . ma. 10 ) meM pUrva siddha hotA hai| isa samayAvadhika prA meM lAparavazAvAra dhorabamAlAkA racanAmAna samIpa mAjAne para unake bIca mAyAkA granagala nahIM rhnaa|' :manAha gAbhI gaga aura udAra pAlInanake gAya vicAra karanepara pro. mArakI nAgenIlaM prayavA prApaniyoma meM eka bhI isa yogya nahI ThaharanI jo nakArAvara cAra aura pramomAgAkA bhinnata mila karane athavA donore ekakata meM koI bAdhaH sanna karane meM samartha hA mare pora isaliye bAdhaka pramAgoke prabhAva eva gAyaka pramAgaramadAna meM yaha kahanA nyAya-prAsa hai kinakararAvakAcAra unhI ma bha. pAnAyakI kRmi hai, jo mAtamImAMsA (devAgamaka racayitA hai| porayA maganirNaya hai| - prakAva , farm..6.1. 9
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 bhagavatI ArAdhanA yaha mamyagdarzana samyagjJAna, samyakcAritra aura mamyaka naparUpa cAra prA. dhanAmoM para, jo muktiko prAsa kaganevAlI hai, eka bar3A hI adhikArapUrNa prAcIna granya hai. janasamAjameM savaMtra prasiddha hai aura prAya: nidharmase sambandha rakhatA hai| dharmameM samAdhipUrvaka magga kI magiri vizeSatA hai-muni ho yA dhAvaka masakA lakSya usakI pora rahatA hai, ninyakI prArthanA umake liye bhAvanA ko jAtI hai aura usakI maphalatApara jIvanako saphalatAtayA mundara bhaviSyako prAzA nirbhara rahatI hai / isa granthArase mamAviMka maragaNakI paryApta zikSAmAmagrI tathA vyavasthA milatI hai-mAga graMtha maramA ke bheda-prabhedoM aura tatsamba. ndhI zikSAoM nayA vyavasthApoMse bharA hupA hai| isameM maragA ke mukhya pAna meM kiye hai-1 paMDitAMDita, 2 pani 3 bAlapAna, 4 bAla pora 5 gala-bAla / inameM pahale tIna pragasta aura zeSa apragata hai| bAla-bAlamaraNa midhyA jIbokA, bAlagarA pradhirata-mampariTayoM kA. bAlaparitamaNa viratAtira (dezavatIdhAvakoMkA,paNDitamaraNa ma kalama pamI mApokA pora pani paNDinamA ! kSINakapAya ke galiyoMkA honA hai| mAyahI. parinamaraNa ? bhalamanyAsa aGginI aura 3 prAyopagamana se tIna bhekarake bhanyAyAnaka stnaa| bhakta-pragyAmyAna pora pravicAra maTha-pratyAbhyAna aise do bhava kiye hai porakara mavicAramatarayAsyAnakA 'haM' divAlIma pradhikA vistAraka ga varNana kiyA hai| tadanantara pazidhAra mataprayAmyAna. dhinI, prAyogagamanamA bAmaparitamaraNa pora parisa paritamaraNakA makSepama: nipaNa kiyA hai| viSayaka itane adhika vistRta aura myavasthita vipanako lie hama marAbha
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI ArAdhanA 485 graMtha janasamAjameM upalabdha nahIM hai / apane viSayakA prasAdhAraNa mUlagraMtha honasa janasamAjameM yaha khUba khyAtiko prApta huA hai| isakI gAthAsaMkhyA satra milAkara 2170 hai, jinameM 5 gAthAe 'ukta ca' prAdi rUpame dI haI hai| bhagavatI prArAdhanAke karnA zivAyaM prapatrA zivakoTi nAmake prAcArya hai, jinhoM. ne anyake antameM prAyajinanandigaraNI mavaMgupta garga aura prArthamitranandikA apane vidyA athavA zikSA-guruke rUpameM hama prakArase ullekha kiyA hai ki unake pAdamUla meM baiThakara samma mUtra aura usake prayaMko prathavA mUtra aura artha kI bhane prakAra jAnakArI prAma kIgaI aura pUrvAcAyaM athavA prAcAryoM ke dvArA nibaddha huI prAgaghanAnokA upayoga karake yaha mArAdhanA svazakti ke anumAra racI gaI hai| mAtha hI, apanaMko 'pAgi-dala-bhojI' (karapAtra. mAhArI) likhakara zvetAmbara sampradAyame bhinna digambara mampradAyakA prAcArya mUcita kiyA hai| isake mivAya, unhoMne yaha bhI nivedana kiyA hai, ki chayasthatA (jAnakI prapUrNatA) ke kAraNa mujhame kahI kRSTa pravacana (bhAgama) ke viruddha nibaddha ho gayA ho to use mugItArtha (mAgamajAna meM nipugNA) sAdhu pravacanavatmalatAkI pTisa guTa kara meve ! aura yaha bhAvanA bhI kI hai ki manime varNana ko huI yaha bhagavanI pArAdhanA mapako nayA (mujha) zivarAyaMko unama samAdhi-vara pradAna kare-ima ke pramAdama maga tathA maghaka mabhI prANiyoMkA mamAdhipUrvaka maraNa ho / hama paMcapara mamkana, pAna aura hindI prAdikI kitanI hI TIkA-Tipa * pragajigaNadiga:ga-managunagaggi-pragnamittagaNa dIragaM / pravargAmaya pAdamUre samma muna ca pratya na / 21:5 // pUbAyariyaggivaDA upajIvitAimA mmnor| pAgahaNA mivAjegA pAriNadAlabhADagA rahA / / 2166 / / pradumAvadAe saspada jaMbaI hoja patraNa-diSTaM / moSanu mugIdatyA vayaga. vacanaladAe du|| 2167 // pArAhaNA bhagavadI evaM dharma.e variSadA mtii| saMghassa sivarajasma ya mamAhivaramuttamaM de3 // 2168 //
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ~ 486 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza riNayAM likhI gaI hai manuvAda bhI hue haiM aura ve saba graMthakI khyAti, upayogitA, pracAra aura mahatAke yotaka hai| prAkRtakI TIkA-TippariNayAM yadyapi prAja upalabdha nahIM hai, parantu saMskRta TIkAmoM meM unake spaSTa pramANa upalabdha hote hai / aura ve graMthakI prAcInatAko mavizeSarUpase mUcita karate hai| jayanandI paura zrIcandrake do TippaNa mora eka ajJAtanAma vidvAnakA padyAnuvAda bhI abhI taka upalabdha nahIM hue, jinakA paM0 pAgAdharako TIkA meM ullekha hai / bhora bhI kucha TIkA-TippaNiyA~ anupalabdha hai| upalabdha TIkAprIma mabhavata: vikramakI 8 vI zatAbdIke vidvAna prAcArya aparAjitamUrikI vijayodayA' TIkA, 13vI zatAbdI ke vidvAn paM0 pAgAdharako 'mUlArAdhanAdAMga' nAmakI TokA pora 11 vIM zatAbdIke vidvAn pramitagatiko padyAnuvAda para 'maMskRta prAgadhanA' ye tInoM kaniyAM eka sAtha na hindI TIkA mahita ra ho cukI hai| pa. sadAmumbajIkI hindI TIkA inameM bhI pahale dina hai ! aura 'mArAdhanApatrikA' nayA nivajolAnakana 'bhAvArthadIpikA' TIkA ! pUnA ke bhaNDArakara prAcya vidyA- mazAdhaka madirameM kaI jAnI hai, mA. nAthUrAmajI premIne prapana lembo me macita kiyA hai|
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 bha0 ArAdhanAkI damarI prAcIna TIkA-TippaNiyA~ 'bhagavatI pArAdhanA pora umakI TIkA' nAmakA eka vistRta lekha 'anekAna ke prathama varSakI kiraNa:. 8 meM prakAzita hanA thaa| usama muhAra paM0 nAthUgamajI premInaM zivAcAya-pragAna "bhagavanI aArAdhanA' nAmaka mahAn anyakI cAra mammata TIkApAkA parinaya diyA thA-1 apagajitamUrikI 'vijayAdayA' : paM. prAmAdhI mUlAgavanA-dAMgaga', prajAtakartRkA 'pAgadhanApajakA pora 4 50 miva jIlAnako bhAvArtha-dIpikA' TIkA / pa. sadAmumba jIkI bhASAvanikA ke atirikta ubha vakta taka hI cAra TokA pokA patA calA thA / hAlamaM mUlAgadhanA-dAMgako dekhane hA mujhe isa granthI kucha dUrI prAcIna TIkA-TippaNiyAMkA bhI patA calA hai aura yaha mAluma hamA hai ki isa grantha para do maskRta Tipaga ke manika prAvana bhApAnI bhI eka TIkA thI, jimakahAnakI bahana baDI sambhAvanA thI. kyoki managrAya adhika prAcIna hai| mAya hI, yaha bhI pAra ho gayA ki prAgajinamugmiI TIkAkA nAma vijayodayA' hI hai jaisA ki mene parana sampAdakIya noTa meM mucita kiyA thA ninayo. dayA nahI, jima ke hone para premI jAne jAra diyA thaa| karizeSa bAta bhora bhI jJAna haI hai aura vaha yaha ki aparAjisamRrikA damaga nAma "vijaya pavA zrIvijaya thaa| 50 prAsApara jIne jagaha-jagaha unheM zrIviSayAcAyaM ke nAma umbina kiyA hai aura prAya imI nAmake mAtha unakI ukta saskRta TIkAka vAkyoM ko matabhedAdika pradarzanampameM udadhRta kiyA hai prapayA phimI mAyAko pramAnyanAdi-viSayame unake isa nAmako peza kiyA hai| dekho. 'anekAnta, 'prathama varSa, kiraNa 4 pR0 210
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza paura isaliye TIkAkArane TIkAko apane nAmAlita kiyA hai, yaha bAta spaSTa hojAtI hai / svayaM 'vijayodayA' ke eka sthala parase yaha bhI jAna par3atA hai ki aparAjitasUrine dazavakAlika sUtrapara bhI koI TIkA limvI hai aura usakA bhI nAma apane nAmAnukUla 'vijayodayA' diyA hai / yathA: "dazavakAlikaTIkAyAM zrIvijayodayAyAM prapaMcitA udgamAdidoSA iti neha prtnyte|" -'uggamaupAyagAdi' gAthA naM. 1167 arthAt-dazavakAlikako 'zrIvijayodayA' nAmakI TIkAmeM udgamAdi doSoMkA vistArake mAtha varNana kiyA gayA hai, imIme yahAM para unakA vistRta kathana nahIM kiyA jaataa| __ hAM, mUlArAdhanA-dapaMgaNa parame yaha mAlUma nahIM ho sakA ki prAkRtaTIkAke racayitA ko prAcArya hA hai - pAgAdharaNIne unakA nAma mAyameM nahIM diyA / zAyada eka hI prAkRtaTIkA honeke kAraNa umake racayitAkA nAma deneko jamarata na mamamI gaI ho| parantu kucha bhI ho, itanA spaSTa hai ki 50 prAgAdharajIne prAkRtaTIkAke racapinAka viSayameM apane pAThakoM ko aMdhome rakvA hai / donoM TippaNiyoM ke karnApoMkA nAma uhoMne phakA diyA hai, jinamege eka hai 'jayanandI aura dUsare 'zrI candra / zrIcandrAcArya ke dUsare TipaNa prasiddha hai-eka puSpadanakavike prAkRta utaraNakA ferm hai aura dUmaga viSeNake papagnikA / pahanA TipaNa vi. ma. 1080 meM pora maga vi0 maM. 108, meM banakara mamAta hA hai| bhagavatI prAgapanAkA TiNaNa bhI maMbhavata: + "zrIvikramAdinyamanapare varSANAmadhItyadhikamahI mahApagaNa-viSama padavivaraNa mAgaramenamaMDalAyarijAya mUnaTipaNa bAlozya kRtamida mamuccaya - TipaNaM prapAtabhItena zrImahalAkAragaraNadhInanyAyAya-matkaviziSyeNa zrIma.da. muninA, nijadordazabhibhUnArapurAgyavijayinaH zrI mobadevamya (ra jye)|102|| iti uttarapurANaTippaNakama " ! "banAkAragaNa zrIzrInanyAyAdhamAkaviziSyeNa dhIcandramuninA, zrImatikamAdityasaMvatmare saptAzItyaSikavarSasaha zrImadAgayA zrImano rAjyabhojadayamya paparite / iti papaparime 123........... !"
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI ArAdhanAkI dUsarI prAcIna TIkA-TippaNiyA~ 488 inhIM zrIcandrakA jAna par3atA hai, jimake gurukA nAma zrInandI yA aura jinhoMne vi0 saM0 1870 meM 'purAgAsAra' nAmakA grantha bhI likhA hai| jayanandI nAmake yoM to aneka muni ho gaye haiM; parantu paM0 mAmAgharajIse jo pahale hue haiM aise eka hI jayanandI munikA patA mujhe abhI taka calA hai, jo ki kanaDI bhASAke pradhAna kavi mAdipamame bhI pahale hogaye hai kyoMki prAdipampane apane 'pAdipurANa' pora 'bhAgnaca' meM, jimakA racanAkAla zaka saM. 863 (vi. ma. 668 ) hai, unakA smaraNa kiyA hai| bahuta sambhava hai ki ye hI 'jayananto muni bhagavatI prArAdhanAke TipaNakAra ho / yadi mA ho to inakA mamaya vi0 kI 10 vI manAmIke karIbakA jAna paratA hai; kyoMki prAdipurANameM bahaname prAcAryo smaraNAnantara inakA jimaprakArame smaraNa kiyA gayA hai umaparame ye prAdipaNake prAya: mamakAlIna prathadA ghor3e hI pUrvavartI jAna par3ate hai| prastu, vidvAnoko vizeSa khoja karake isa viSayameM prapanA nizcitamata prakaTa karanA caahiye| jArana hai prAkRtaTIkA mora dono TigoMko mAmmabhaNDAgekI kAlakoTariyoMse yojakara prakAgama lAne kI / ye maba grantha 10 prAzAdharajIke astitvakAla 13vI thI zatAbdI meM maujUda the aura imaliye pagane bhaNDAroMkI khona dvArA inakA patA lagAyA jA sakatA hai / dekhate hai.kona majjana ina luptaprAya granthoMkI khojakA dhaMya pora yaza prApta karate hai| bhara meM manArAdhanA dapaMga una bAyome se kuchako nIca uddhata kara denA cAhatA hai jina parame ukta TIkA-TipaNa mAdi bAto patA calatA hai:TIkA-Tippasaka ullekha (1) "patriMzadguNA yathA--apTI jJAnAcArA apTI darzanAcArAca napA dvAdaza yidhaM pasamitamtisro guprayazceti saMskanaTIkAyAM, * dhAgayA puri bhojadevanRpate rAjye jayAtyunna: zrImarasAgarasenato yatipatatviA pugaNaM mahat / muktyathaM bhavamotibhogajagatAM zrInandiziSyo budho ku cArArANasAramamAna zrIcandranAmA muniH / / 1 / / zrIvikramAdityasaMvatsare saptatyadhikavarSasahane purANasArAbhidhAnaM samAsam /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 jainasAhitya aura itihAsapara vipana prakAza prAkRnaTIkAyAM tu aSTAviMzatimUlaguNAH pracAravatvAdayazcASTI iti SaTtriMzat / yadi vA daza bAlocanAguNA daza prAyazcittaguNA dazasthitikalpA: paDajItaguNAzceti patriMzat |"-praayaarvaamaadiiyaagaathaa.nN. 506 (2) "kimirAgakaMbalamsava (gA0567) kRmibhuktAhArayarNataMtubhimataH kaMbalaH kRmirAgakaMbalamtasye te saMskana TIkAyAM vyAkhyAnaM / TippaNake tu kamirAtyataranAhAraraMjitataMtuniSpAdina kNplbhyeti(?)| prAkRta TIkAyAM punaridamuktaM uttarApathe carmaraMgamlecchaviSaye mjerachA jalokAbhirmAnuyamadhira gRhItvA bhaMDakeSu sthApayanti / tatastena rudhireNa katipayaniyamApanavipannakRmikaraNomUtra raMjayinvA kaMbalaM vynti| mo'yaM kRmirAgakaMgalaM ityucyate / sa cAtIvarUdhiravarNA bhavati / tamya hicanhinA dagdhamyApi sa kRmirAgo nApagacchatIti / " (3) "kRra bhana / zrIcandraSTipaNake svevamuktaM / atra kathayArthapratipattiryathA-candranAmA sUpakAraH (ityAdi ) / " -manAhAdI gaa...| (5) "evaM sati dvAdazamRtrI nena (maMskRtarIkAkAraMga) namI jhAyane / ammAbhistu prAkRtaTIkAkArAdimane naiva mArayAyate / / bamarIbAla, dagalamuna, 10 na. 1 0 5.1 - 10 (5) kammenyAdi (gAna ) atra ma karmamanaH minyAyAdi. stokkrmaagi| middhi marvAmiddhimini jayadi TipaNe gaayaa| prAkUna TIkAyAM tu kammamalaviSpamuko kammamalega mellido / middhi NicAgaM / " -kAmamanaviNo midimA: 16 (6) "mammi mamabhUmidezabhyine yAgA bAnodaya iti jaganandI; anye tu vAgavitarI ityanena dhyanaramAtramAhuH / " -bemAggipro thanagato. gAthA : apagajitari aura zrIvijayakI ekatAke unlekha (7) zrIvijayAcAryastu midhyAgyasevAmaticAra neti / tathA ca
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI ArAdhanAkI dUsarI prAcIna TIkA-TippaNiyA~ 461 tAnyo-"mithyAtvamazraddhAna tatmevAyAM mithyATirevAsAviti nAticAritA" iti / -sammattAdIcArAgA048 (8) "etAM (gavamammiya jaM puvvaM0 gA0565) zrIvijayo necchati / ' (6) ete (sallehaNAga 681, pagammi bhavaggahaNe0 682) zrIvijayAcAryo necchati / " (10) "zrIvijayAcAryA'tra prANApAyavivAgavicayonAmadharmadhyAnaM 'prANApAya' ityasminarATaM tyAyavicayo nAmati vyaakhyn|" -kallAgAvagAgga gA01:12 (11) "zrIvina yastu 'dimmadi daMtA va vyaroni' pAThaM manyamAnA jJAyate / " -jadinamma unamaga gA019hara upayukta umne khAma vijayAnAyake nAmama jina vAkyokA athavA vizeSatAprAkA kathana kiyA gayA hai ve mana pragajinamarikI ukta TIkAme vyoM kI tyo pAI jAtI hai| jina gAthAgrIko prAgajinamari ( zrIvijaya ) ne na mAnakara unako TIkA nahI dI hai unake vijaya prAya Tama prakAra ke vAkya diye hai"atraM yaM gAthA mUtra 'nuzrayane", atraM meM gAthe mRtra 'nuzrayena / ' so hAla meM zrIvijaya prora prAgajinako nAma koI mAdeza nahIM hnaa| prAmA hai mAhitya-premI mora jinavAgIke bhakta mahAzaya goghra hI ukta prAkRnaTIkA mora dono Tima prAne prazna yahA~ke zAstra-bhaNDAgarma khojanekA pUrA prayatna kreNge| jo bhAI bojAra pana anyoko dekhane ke liye mere pAsa bhejeMge unakA meM bahuta prabhAgegA pora una granyo parame aura naI naI napA nidicana bAna bola kara unake mAmane rasagA / apane purAtana mAhinyakI rakSA para sabako dhyAna denA cAhiye / yaha hama samaya bahuta hI bar3A puNya kArya hai / manyAMke naSTa hojAne para kimI mUlya para bhI unakI prAmi nahIM ho sakegI pora phira mivAya pacanAna ke mora kucha bhI paziSTa nahIM rahegA / anaH mamaya rahate mayako pena jAnA caahie|
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtikeyAnuprekSA aura svAmikumAra yaha anuprekSA adhra vAdi bAraha bhAvanA propara, jinheM bhavyajanoMke liye pAnandakI jananI likhA hai (gA0 1). eka barA hI mundara, marala tathA mArmika patha hai aura 486 gAthAmanyAko liye hue hai / isake upadeza he hI hRdaya. grAhI hai, uktiyA~ antaravalako sparza karatI hai aura imIme yaha jaina samAjameM mavatra pracalita hai tathA bare hI mAdara eva premako dRSTima dekhA jAtA hai| isake kartA graMthakI nimna gAthA 10 487 ke pranamAra svAmikumAra' hai, jinhoMne jinavacanako bhAvanAke liye pora cacala manako gokane ke liye paramazraddhAke mAya ina bhAvanAmoMkI racanA kI hai. jigNa-yayaNa-bhAvagaTTha sAmikumAraNa rmmtaae| raDyA apekvAno caMcalamaNa-kabhA ca / / 'kumAra' zanna pRSa, bAlaka, rAjakumAra, yuvarAja, pravivAhita, brahmacArI prAdi proMke mAya 'kAnikaya' prayame bhI prayukta hotA hai, jisakA eka pAzaya kRtikAkA putra hai aura dUmaga prAzaya hindaproMkA vaha parAnana devanA hai jo zivajIke uma boyaM meM utpanna mA thA jo pahale agnidevanAko prApta hamA, agnimeM gaMgAmeM snAna karatI huI chAkRnikAyoka gargagme praviSTa hamA. jisameM unhoMne eka eka putra pramava kiyA mora ve chahoM putra bArako vicitra rUpameM mikara eka putra kAtriya ho gA, jisake chaha mukha aura 1 bhunA nayA 12 maMtra batalAye jAte hai / aura jo imI zivapuSa, agniputra, gagAputra tathA kRtikA prAdikA putra kahA jAtA hai| kumArake isa kArtikeya prarthako kara hI yaha manpa smamikArtikeya kRta kA
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtikeyAnuprekSA aura svAmikumAra jAtA hai tathA kArtikeyAnuprekSA jaise nAmoMse imakI marvatra prasiddhi hai / parantu graMthabharameM kahIM bhI graMthakArakA nAma kArtikeya nahIM diyA aura na graMthako kAtikayAnuprekSA athavA svAmikAtikeyAnuprekSA jaise nAmase ullekhita hI kiyA hai| pratyuta isake, pratijJA mora mamApti-vAkyoMmeM granthakA nAma mamAnyata: 'pragupehA' yA 'maNupekkhA' (anuprekSA) paura vizeSata: 'bAramapraNudevakhA diyA hai / bandakunda. ke isa viSayaka graMthakA nAma bhI 'vArasa aNupevAvA' hai| taba 'kAnikayAnuyakSA' yaha nAma kisane aura kaba diyA, yaha anumandhAnakA viSaya hai / graMthapara ekamAtra saMskRta TIkA jo upalabdha hai vaha bhaTTAraka gRbhacandrakI hai aura vikrama saMvat 1613 meM banakara mamApta huI hai / isa TIkAmeM pranaka sthAnoM para graMyakA nAma 'kArtikeyAnupraMkSA' diyA hai aura graMthavAra kA nAma 'kAtikeya' muni prakaTa kiyA hai tathA kumArakA pratha' bhI pAti kaya batalAyA hai| isame maMbhava hai ki zubhacandra bhaTTAyake dvArA hI yaha nAmakaraNa kiyA gayA -TIkAme pUrvake upalabdha sAhityameM granyakArarUpameM ima nAmako upalabdhi bhI nahIM hotii| __ 'koNa jI ganappaliyAdi gAthA naM. 118 ko TokAmeM nimana samAko utsAhata karane hA ghora upamoko mahana karanevAle manajanoke kucha udAharaNa prastuta kiye gaye hai. binameM saka udAharaNa kArtikeya munikA bhI nimna prakAra hai bonasa prahAmro (gA0): bAga prAvadhAno bhagiyA i jiggAgamA mAreraNa (gA. 880) / * yathA -(1) kArtika yAnuprAkASTIyA va mAzraye / (pAdimAna) (2) kAtika yAnuprakSAyA nivicinA vaga (prazasti :) (:) myAmivAnike yo munI yo anuprekSA pAyAta kAma: nagAmana-maMgalAvAmi-lakSaNa-[magana] mAnATaM / ( gA ) (4) kena ninaH svAmikumAragaNa bhayavara-purIka zrIsvAmi kAtikeyamuninA prAmamadhIladhAriNA anuprekSA: ravitA. / (gA0 487) (5) maha zrIkAtikeyamAdhuH mamnuve (486) dehalI nayAmandira prati, vi0 saMvat 1806)
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza "sAmikArtikeyamuni-krauM carAja-kRtopasarga soDhyA sAmyapariNAmena samAdhimaraNena devalokaM prApyaH (ptH?)|" isameM likhA hai ki 'svAmIkAnikeya muni kraucarAjakRta upasargako samabhAva se mahakara samAdhipUrvaka maraNake dvArA devaloka ko prApta hue|' natvArtha rAjavAtikAdi graMthoMmeM 'anutagepapAdadAgAMga' kA varNana karate hue vaDhaM mAna tIrthakarake tIrtha meM dArUNa upamoko mahakara vijayAdika panunara vimAnoM (devaloka) me utpanna honevAle dama panagAra-mAdhugroke nAma diye hai. unameM kArtika athavA kAnikeyakA bhI eka nAma hai: parantu kisake dvArA ve upamagaMko prApta hue aisA kucha ulnemva mAyameM nahI hai| hAM, bhagavatI prArAdhanA jaise prAcIna granthakI nimnagAyA naM. 1586 meM kraucake dvArA upamargako prApta hue eka vyaktikA ullekha jAra hai - mAthame upamagamthAna garaDaka' aura 'zakti' hathiyArakA bhI usa hai ---parantu kAnikeya nAmakA spaSTa ullekha nahIM hai / usa vyaktiko mAtra 'agnidayita.' limbA hai, jisakA prathaM hotA, agnipriya, agnimA premI athavA pragnitA 'yAga-pramAtra - rohayammi mattI hokAcA aggiyano vi / naM vaDAmadhiyAmiya paDiyA uttama ag // gulAgamanAdAMgA' TAkAma napAzAdhajIne 'giyo' (agnidayina ) padakA artha. 'agni rAjanAno ganaH paraH kAnika yamana:-agninAma ke gajAmA 15 kAtina yamajA--diyA hai / kAnikaga munikI eka kathA bhI haggi . zrIcandra mora namidanake kathAko pAI jAtI hai aura usameM kAnikayako kRtikA mAnAme jAna agnigajAmA patra banAyA hai| mAya hI. yaha bhI likhA hai ki kaniyanaM rAjakAna meMmAgavamyAma-jhI muniTInA lI thI. jisakA pramuka kAraNa thA, mora kArikapako vAna go1 nagAke rama ko baganAko hI pI ligako zani mArata hokara pavA jisake kiyAdANa umagaMge mInAra kAnikara devanAMka mitraar| ma kAka pAtra kAlikaya praura bhagavatI prAgamanAko ukta gApA pAtra 'agnipatra
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtikeyAnuprekSA aura svAmikumAra 465 465 ko eka batalAkara yaha kahA jAtA hai aura prAmataura para mAnA jAtA hai ki yaha kArtikeyAnuprekSA unhIM svAmI kArtikeyakI banAI huI hai jo kauMca rAjAke upamargako samabhAvame mahakara devaloka padhAre the, aura imaliye isa granyakA racanAkAla bhagavatI pAgadhanA tathA zrI kundakundakaM graMthoMme bhI pahale kA haibhale hI isa graMtha tathA bha0 pArAdhanAkI ukna gAthAmeM kArtikeyakA spaSTa nAmollekha na ho pora na kathAmeM inakI isa graMtharacanA kA hI koI ullekha ho| parantu DAkTara na. upAdhye mao To kolhApura ima matama mahamata nahIM hai / yadyapi ve abhI taka ima grayake kA aura usake nirmANakAlake mambandha meM apanA koI nisnina ekamata sthira nahIM kara sake phira bhI unakA itanA kahanA hai ki yaha praya utanA (vikrama domo yA tInamo varSa parakA ) prAcIna nahI hai jinanA ki danakathAgrIve. prAdhAra para mAnA jAtA hai. jinnAna graMthakAra kumAra ke vyaktitvakA andhakAra meM DAla diyA hai aura hamake mubhra do kAraNa diye hai. jina kA mAra isa prakAra hai:(1) kumArakA dhanuprekSA graMtha meM bAraha bhAvanA grIkI gaNanAkA jo krama vaha yaha nahI hai jo ki vaTakara, zivAya pora kundakunda ke granyoM (mUnAcAra. bha0 prAgamana nA bAgma pragupakavA) meM pAlA jAtA hai, balki usame ra mitra va bArA mAvanika navA mUtrameM upalabdha hotA hai| (2) kumArako yaha anuprekSA apabhraMza mAyAma nahIM likhI gaI, phira bhI umI 29 vI gAthAma limugahi pora 'bhAvani ( Prerably hi ) ye prAdha ke do pada pAyA hai jo ki vanamAna kAla tRtIya puruSa bahuvacanake hai / yaha pAyA jAinda ( yogInda) ke yogamArake 65ve dAha ke sAtha minatI jalanI hai.. eka hI mAyano liyA hai aura una dohe parame paritina karake sI gaI hai| parivAnAdikA yaha kArya kimI bAdake prati lekhaka +1: mAlAlajI cAkarIvAla ko prastAvanA pR: / Cataloguc of SK, ind PK, Manuscrips, in the C. P. and Berar p. XIV; 791 Winterniir. Allistery of Indian Literaunt, Tol. Ip.57
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza / dvArA saMbhava mAlUma nahIM hotA, balki kumArane hI jAna yA anajAnameM joinduke dohekA anusaraNa kiyA hai aisA jAna par3anA hai / ukna dohA aura gAthA isa prakAra hai : viralAjAraNahiM tattu bahu viralA NimugaNahi tattu / viralA jhAyahi tattu jiya viralA dhArahi tanu / / 6 / / -yogamAra viralA NimuNahi taba viralA jAgaNani nabadI tk| viralA bhAvahi taba viralAgaNa dhAraNA rAdi // 3 // -kAniyAnuprasA aura isaliye aisI sthitima . mAhasakA yaha mata hai ki kAnikayAnuprekSA ubata kunnakundAdike bAda kI hI nahI balki paramAtmaprakAsa tathA yogasArake kA yogendu prAcArya ke bhI bAdakI banI huI hai, jisakA samaya unhoMne pUjyapAdake mamAdhinatrame vAdakA aura cAravyAkaraNa pUrvakA pradhAna IsA kI trI prora vI zatAbdI ke madhyakA nirdhArita kiyA hai. kyoMki paramAtmaprakAzameM mamAdhitaMtrakA bahuta kucha anumaNa kiyA gayA hai, praura caSadhyAkaraName paramAtmaprakAgake prathama adhikArakA 85vA dAhA ( kAna nahAvaraNa joDayA' ityAdi ) udAharaNa ke rUpameM udata hai| imameM gandeha nahIM ki mUlAcAra. bhagavatI prAgadhanA aura vAragayAmAmeM bAraha bhAvanApIkA kara eka hai. hanA hI nahI balki dana bhAvanApAka nAma nayA kramakI pratipAdakagAyA bhI eka hI hai aura yaha eka khAsa vizeSatA hai ! gAthA tathA usameM agita bhAvanAmoMke kamakI bhapika. prAcInatAko manA karanI hai| vaha gAthA isa prakAra hai adhuvamasaraNa gattama-maMmAra lAMgamamugina / zrAmaya saMvara gijara dhamma yAhi va vinite)o / paramAtmaprakAzako panI prastAvanA pR. 64-65pratAvanA: hindImAra 011-115 /
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtikeyAnuprekSA aura svAmikumAra umAsvAtike tatvArthamUtra meM ina bhAvanApoMkA krama eka sthAnapara hI nahIM balki tIna sthAnoMpara vibhinna hai| umameM prazaraNake manantara ekatva-anyatva bhAvanAmoMko na dekara saMmAra bhAvanAko diyA hai aura saMsAgbhAvanAke anantara ekarasa- anyatva bhAvanAmoM ko kyA hai: lokabhAvanAko samArabhAvanAke bAda na vakara nilaMgabhAvanAke bAda kyA hai aura dharmabhAvanAkA bodhi-dulaMbhame pahale sthAna na dekara umake anta meM sthApita kiyA hai; jaima:ki nimna mUtrame prakaTa hai "anilyA'ra-mamArakatvA'nyAyA'zucyA''nava-saMvara nirjarA. loka badhidulabha-dhamamyAgyAtatatyAnucinna namanuprakSAH / / 1.7 / / aura isase mA jAnA jAtA hai ki bhAvanAprokA yaha kama, jisakA pUrva sAhityaparama mamarthana nahI honA, bAdako umAsvAti ke dvArA prati huyA hai| yA ikayAnuprekSAma imI kamakA panAyA gayA hai / ata: yaha grantha umAmvanima pUrvakA nahI banatA pora jaba umAmbAma kA na bananA nava yaha una svAmika nikeyakI kRti bhI nahI ho sakatA jo haripaNAdinAthApakI una tayAke mukhya pAtra hai, bhagavatI prArApanA kI gAthA na. 1586 me 'agnidAyana agniputra) ke nAmame unnati hai prayavA anuna ropapAdAGgame gina-dahA dhanagAgame jinakA nAma hai| isameM adhika pratyakAra mora sanyaka samaya-mambandhame dama pramavibhinnamAparame pora kucha phalita nahIM hotaa| praba rahI dUsare kAraNakI gana, jahA~ taka usapara vicAra diyA aura patyakI pUrvApara ciniko devA umaparame mujhe yaha karane meM koI makAca nahIM hotA ki granvameM ukta gAthA na ko sthiti bahuta hI digdha praura vaha paDatI hai| kyoMki ukta gAyA 'mokabhAvanA' adhikArake pannagata hai, jisameM mora macAna, sokayanI jIvATa yaha dasya, jIvake mAmaguNa pora dhanajJAnake vikalparUpa negamAri sAta naya. ina sabakA maMkSepameM hI sundara vyavasthita varNana nApA 0 115 me 278. naka pAyA jAtA hai| 2.8 vI mAyAme nayoM ke kapanakA upasaMhAra isa prakAra kiyA gayA hai:
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza evaM viviha-NaehiM jo vatthU vavaharedi lAyammi / dasaNa-gANa-caritaM so sAhadi sagga-movasvaM ca / / 7 / / isake manantara viralA Nimuhi taccaM' ityAdi gAthA naM0 276 hai, jo mopadezika DhaMgako liye hA hai aura anyako tayA isa adhikArakI kathana-lIke sAtha kucha saMgata mAlUma nahIM hotI-khAmakara kramaprApta gAthA naM0 280 kI upa. sthitima, jo umakI sthitiko aura bhI sadigdha kara detI hai, aura jo nimna prakAra hai: tamacaM kahi jamAgaM giccalabhAveNa gire jo hi| taM ci ya bhAvai sayA sA vi ya tacca viyAgaI / / 280 // isameM batalAyA hai ki, 'jo upayukatanyako--jIvAdi-viSayaka tattvajJAna - ko pradhavA usake mamako-sthirabhAva--hasatAke mAya-grahaNa karatA hai pora sadA usakI bhAvanA rambanA hai vaha tantrako mavizegamapama jAnane meM mamartha hotA hai| isake anantara do gAthA aura dekara eva loyamahAvaM jo bhAyadi ityAdi. rUpame ga thA naM. 283 dI huI hai. jo lombhAvanAka. upamahArako liye hu" usakI mamAbhimucaka hai aura apane myAnapara zrIka gama gthina hai / va do gAthA isa prakAra hai: ko ga vamo indhijaga kamma gA mayA vaDiyaM maag| ko iMdigaNa jigrI kI gA ka.mAha maMtana // 1 // mogA vamotthijagaNe mANa jizrI iMdihi maaNgaa| jANa ya giddadi gaMtha anbhanara bAhira savyaM / / 2 / / inameM pahalI gAthA meM cAra prasna riye gA hai...kona triIjanoMka vAma nahIM honA? madana-kAmadevarI kimama mAna barina nAha'.3 kona indiyoMke dvArA jItA nahI jAtA ?, 8 kona kaSAyome matama nahIM hotA ? dUgara gAyAma kevala do pranokA hI uttara diyA gayA hai jo ki eka baTana vAna bAta hai, aura vaha uttara yaha hai ki 'strI anAre bagama vA nahIM hotA, pra yaha indriyoM se jItA nahI jAtA jA mAhama bApa pora prAbhyantara samasta nA. grahako grahaNa nahIM karatA hai|' .
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtikeyAnuprekSA aura svAmikumAra 466 ina donoM thAmoMkI loka bhAvanAke prakaraNa ke sAtha koI saMgati nahIM baiThatI pora na anya meM anyatra hI kathanakI aisI zailIko apanAyA gayA hai / isase ye donoMhI gAthA sapR rUpane prakSipta jAna par3atI hai aura apanI isa prakSiptatAka kAraNa ukta viralAgi mAhi nacca nAmako gAthA naM0 276 kI prakSimatA. kI sabhAvanAko praura dRDha karatI hai| merI rAyame ina donoM gAthAnoM kI taraha 276 nambarako gAthA bhI prakSipta hai. jina kisIne mapanI anya pratimeM apane upayoga ke lie mabhavana. gAyA na 80 ke grAmagAma hAziyepara. usake diggake meM noTa kara ravAnA hogA, mora jo pranilembakako pramAvadhAnIme mUlama pravita ho gaI hai| pravezakA yaha kArya bha. zubhacandakI TIkAse pahale hI hamA hai. imaa| ina tInoM gAyA propara bhI zubha candra kI TIkA upalabdha hai aura usameM (nadanamAra jayanandajIvI bha pATAkA me bhI) bI pocAnAnI ke mAtha inakA mambA jonI cATA kI gaI hai, parandha jumalA nahIM hai / mI yinimeM ukta gAyAkI upasthiti parame yaha patA karanA use svAmikamArane hI yogamAraka dohako parivana karane banAyA hai macita pranIta nahI hotAkhAsakara uma hAlata meM jaba ki grantha bhara me mA bhASAka! aura koI prayoga bhI na pAyA jAnA ho / vana rabhava hai ki kimI dUsare vidvanane doko gAvAkA kapa dekara use apanI pranyapranimeM noTa kiyA ho| aura yaha bhI mambhava hai ki yaha gAthA mAghArAma pATha-bhedake mAtha adhika prAcIna ho aura yogandane ho hamaparama ghoDe meM parivana ke sAtha apanA ukta dohA banAyA ho, yoni yogIdaka paramamaprakAza grAdi prathoma aura bhI kitane hI doI ge pAye jAte hai jo bhAvAhaTa tathA samAtitrAdike parame parivartana karake banAye gaye haiM aura jigeDAbaTara mAhabane svaya svIkAra kiyA hai| jabaki svAmimArake isa prakI mI koI bAta a taka. ma.mane nahIM pAI-~kucha gAdhAmI ra dambana meM pAtI hai jo kundakunda tathA zivAryajaisa prAcAryAka prathAma bhI mamAna meM pAI jAtI hai mAra se praura bhI prAcIna srota mammandha rakhane vAlI hA makatI hai, jisakA (ka namUnA bhAvanApoMke nAma vAlI gAyAkA kara diyA jA cukA hai| ataH isa vivAmapanna gAthAke sambandha usa kalpanA karake yaha natIjA nikAlanA zi, yaha pratha joinduke yogasArase
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza IsAko prAyaH chaThI zatAbdIse-bAdakA banA humA hai, ThIka mAlUma nahIM detaa| merI samajhameM yaha atha umAsvatike tattvArtha mUtrase adhika bAdakA nahIM- usake nikaTavartI kisI samayakA honA cAhiye / aura usake kartA ve agniputra kAtikeya muni nahI haiM jo prAmataura para isake kartA samajha jAte hai aura koca rAjAke dvArA upasagako prApta hue tha, balki svAmikumAranAmakaM prAcArya hI hai jisa nAma kA ullakha unhAna svaya antamagalakI nimna gAthAma ilepampama bhI kiyA hai tihuyaNa-pahANa-sAmi kumAra-kAla vi ta vaya tavayaragaM / yamupujjamuyaM malli carama niyaM mathuva Nica // 486 / / iname yamapUjyamuta-vAmapUjya, mAla aura antake tIna nami, pAcya nayA varddhamAna aimeM pora kumAra-dhamaga nImako vadanA kI gaI hai, jinhoMne mAgavasthAme hI jinadIkSA lekara napazcagA kiyA hai aura jo tIna lAna ke pradhAna mvAmI hai| aura isame mA anina hotA hai ki granthakAra bhI kumAracamagA tha, bAla brahmacArI the aura unhone bAlyAvasthA ho jinatIkSA lekara nAnA kiyA hai-jaimAki unake viSaya meM prasiddha hai, aura imAma inhoMne apanIrUpa meM iSTa pAMca kumAra tIrthaGkanakI yaha stuti kI hai| mvAmI-gandakA vyavahAra dakSiNa dezamaM adhika hai, aura vaha vyaktika mAtha unakI pratiSThAkA dyotaka honA hai| kumAra, kumAramena, kumAramandI aura kumAramnAma' jaise nAmoke pAnAyaM bhI dakSiNa meM haahai| dakSiNa dezame bAta prAcIna kAlase kSetrapAlakI pUjAkA pracAra rahA hai aura ima granyakI gAthA - 25 meM 'kSetrAna' kA spaSTa nAmAne va karake umara viSayamaM phailI hara sAsambandhI mithyA dhAraNAkA nibaMdha bhI kiyA hai / ina maba banorama dAyakA mahodaya prAya: dakSiNa dezake pAnAyaM mAlUma hote hai. jaisA ki hAsTara ugAyana bhI anumAna kiyA hai|
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura middhamena 'manamatimUtra' janavAGamaya meM eka mahanyakA gauravapUrNa granthagana hai, jo digambara pora zvetAmbara dono mampradAyAma mamAnampama mAnA jAtA hai / zvetAmbarA yaha 'sammatinaka', 'mammatitakaM prakaragA' tathA 'sammati prakaraNa' jaise nAmoma pradhika pramiddha hai. jinameM ma:mati kI jagaha 'sammAna' pada prazuddha hai aura vaha prAkRta 'sammaha padakA galata makara rahai / paM. mRgvalAlajI prora para becaradAmajIne granthakA gujarAtI anugada prastuta karate hue, prastAvana meM ima galatIra ghaTa praka, TalA hai aura yaha batalAyA hai ki 'manamati' bhagavAna mahAvIrakA nAmAnA hai, prA digambara-paraparAmaM prAcInakAlameM amiTa tathA 'dhanajayanAmamA!' meM bhI ullekhita hai. grantha-nAmake mAya umakI yojanA honege vaha mahAvIra ke milAnoke mAtha jahAM grandhake mammanyakozAtA hai vahA ilepampa aMzamAna prathaM kA manana karatA humA kinaki yogya sthAnako bhI mata hai aura isaliye prociyakI hAthame 'mammani myAnAra manmati' nAma hI TIca baMTanA hai / tadanumAra ho unhoMne pratyakA nAma 'manmani-prakaraNa prasTa kiyA hai digAbara-paramparAke bhavalAdika prAcIna graMthoM meM yaha mAmanimatra ( sammamana ) nAmase hI ullekhita milatA hai aura yaha nAma manmati-prakaragA nAmame bhI adhika paucinya rakhatA 1"bharaNeNa mammAmunaga maha kavadhiH vayAgA gaNa vijjhade ? idi gaNa, tapa pagjAyasa sAbaraNa bAgo bhaanbhuvgmaayo|" (dhavalA 1) "raNa ra sammAmuneNa maha viroho usumuda-gAya-vimaya-bhAvariNakhevamassidUraNa taauttiido|' (jayapavalA )
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.2 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hai; kyoMki isakI prAyaH pratyeka gAthA eka sUtra hai athavA bhaneka mUtra-vAkyoMko sAtha meM liye hue hai| paM. sukha lAlajI prAdine bhI prastAvanA (pR063) meM isa bAtako svIkAra kiyA hai ki 'mabhUraNaM sanmatigraMtha mUtra kahA jAtA hai paura isakI pratyeka gAthAko bhI mUtra kahA gayA hai / ' bhAvanagarako zvetAmbara mabhAme saM0 1965 meM prakAzita mUlapratimeM bhI zrImatimUtraM mamAsamiti bhadram" vAkyake dvArA ise mUtra nAmake mAtha hI prakaTa kiyA hai-takaM prathavA prakaragA nAma ke sAtha nahIM / imakI gaNanA jainazAsanake darzana-prabhAvaka graMthoMmeM hai / zvetAmbageke 'jItakalpacagi' graMthakI zrIcandramuri-viracita 'viSamapadavyAmyA' nAmako TIkA. meM zrIprakalaMkadevake middhivinizcaya' graMthake sAtha isa 'manmani' prathakA bhI darzanaprabhAvaka granyoM meM nAmo lekha kiyA gayA hai aura likhA hai ki. me darzanaprabhAvaka zAstroMkA adhyayana karane hA sAdhako makapina pranimevAkA dopa bhI lage to umakA kucha bhI prAyazcita nahIM hai, vaha mAdhu zuddha hai / yathA--- dasaNa ti-damaga-pabhAvagANi satyANi middhiviginchayamammanyAdi giNhatA'saMtharamAgo ja akApayaM pamiya: jayagAe tattha mo muddho'prAyazcina ityaya: * / ' isameM prathamollambina middhivinizciyakI nara yaha grantha bhI kitane amAdhAradha mahatvakA hai dama vijapAThaka svaya gamabha, marate haiN| prAya jainadarzanakI pratiSThAko mva-para-husyoM meM pakina karanevAle hote hai / tadanumAra yaH grantha bhI apanI kotiko pramANa banAye hue hai| isa prayake nIna vibhAga hai jinheM 'kAgara' maMzA dI gaI hai| prathama kANDavaH kucha hamnalikhita tathA mudrita maniyoM meM 'nayakA' bananAyA hai--nimmA / "nayakaMDa mammata'-aura yaha ThIka hI hai; kyoMki sArA kApara nayake ho ___* zvetAmaroMke nizItha granyakI cagimeM bhI aimA hI ullekha hai: 'dasaNagAhI-damaNaraNANapabhAvagANi matthANi sidiviNijaya-mamati. mAdi geNhato prasaMtharamANe jaM prakapithaM pahimevadi japaNAe tattha so mudI aprAyazcittI bhvtiityrthH|" ( uddezaka 1)
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena 02 viSayako liye hue hai aura usameM dravyAthika tathA paryAyAdhika do nayoMko mUlAdhAra banAkara aura yaha batalAkara ki 'tIrthakara-vacanoMke sAmAnya aura vizeSarUNa prastArake mUlapratipAdaka ye hI do naya hai-zeSa saba naya inhIke vikalpa hai *, unhIke bhera-prabhedoM tathA viSayakA acchA mundara vivecana aura saMmUvana kiyA gayA hai| dUmare kAko una pratiyoMme 'jIvakANDa' batalAyA hairikhA hai "jIvakaMDaya mmmt"| 10 mukhalAlajI pora paM. becaradAmajIkI gayameM yaha nAmakaraNa ThIka nahIM hai, isake sthAnapara 'jJAnakANDa' yA 'upayogakANDa' nAma honA cAhiye; kyoMki isakANDa meM, unake kathAnAnumAra, jIvanayakI carcA hI nahI hai-pUgNanayA mukhya carcA jJAnako hai / yaha ThIka hai ki isa kANDameM mAnakI parvA eka prakAra mume haiM parantu vaha darzanako carcAko bhI mAthoM lie hue hai-umIme carcA kA prArambha hai-pora jJAna tathA darzana donoM jIvadayyakI paryAya hai, jIvadravyam bhinna unakI kahI koI manA nahIM, pora isa niye unakI carcAko jIvadravyamI hI narcA kahA jA makanA hai| phira bhI aimA nahIM hai ki hamameM prakaTarUpama novatanvakI kAI canA hI na ho--dUsarI gAyA meM vyAno vi hoUNa damaNe jjavaTiyAM hoI. i-yAdimAge jIvadravyakA kApana kiyA gayA hai. jimana: mumbanAnI mAdine bhI apane anuvAdame 'grAmA darzana vambate" ityAdimpama svIkAra kiyA hai| paneka gAthApAmeM kathana-sambandhako niye hama mana. kevanIpala nayA jina me arthapadAkA bhI prayoga hai jo jovara hI vizeSa hai| pora pantako jIvA praramAiggihanoM se prArambha hokara 'paNe biya jIva jAyA' para mamAma hone vAlI mAta gAyApome no jIvakA spaSTa hI nAmollekhapUrvaka kapana hai...vahI bacAMkA viSaya banA hamA hai| emI sthiti meM yaha kahanA mamukti pratIta hotA kima kArameM jobatatvako pA hI nahIM hai' pora na jIkANDa' ima nAmakaraNako savadhA manucita athavA pAca hI kahA jA mAnA hai| kitane hI pranthoM meM premI paripATI dekhaneme pAnI hai ki parva tathA adhikArAdike pannameM jo viSaya cacita hotA sitvpr-pnn-mNgh-vimem-ptyaarmuulvaagrnnii| dabadipo ga pasaraNapo ya sA viyappAsi // 3 //
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 jainasAhitya aura itihAsapara vizana prakAza hai usI parase usa parvAdikakA nAmakaraNa kiyA jAtA hai *, isa dRSTime bhI kANDake anta meM pacita jIvadravyako carcAke kAraNa ume 'jIvakANDa' kahanA manucita nahIM kahA jA makanA / maja rahI tIsare kANDakI bAta, use koI nAma diyA huprA nahIM miltaa| jisa kimIne do kANDoMkA nAmakaraNa kiyA hai usane tIsare kANDakA bhI nAmakaraNa kara kiyA hogA. sabhava hai khoja karate hue kimI prAcIna pratiparame vara upalabdha ho jAya / DAkTara pI0 ela. vaMdya ema0 e0 ne, nyAyAvatArakI prastAvanA ( Introduction) meM ima kANDakA nAma pramaMdigdhagame 'anekAntavAdakANDa' prakaTa kiyA hai / mAlUma nahIM yaha nAma unheM kisa pratiparame upalabdha hupA hai| kANDake antameM cacita viSayAdikakI dRSTime yaha nAma bhI ThIka ho sakatA hai / yaha kANDa bhanekAnapiko lekara adhikAgameM mAmAnya-vizeSarUpame prarthako pragA pora vivecanAko niye hue hai, aura isaliye isakA nAma 'mAmAnya-vizegakANDa' athavA 'dravya. paryAya-kANDa' jamA bhI koI do makarA hai / 20 manAlI mora 10 bevaradAmajIne ise 'jaya-kA' mUcita kiyA hai, jo pUrvakArako 'zAnakAra' nAma dene aura donoM kANDAka nAmAme zrIkandakandA nArya-praNIta pravacanasAraka mAnayAdhikAranAmoM ke mAya mAnanA nAnI dine mammada jAra paratA hai| ima granthakI gAthA-mammA 54. 43, 70 ke kramame kula 167 hai| parantu paM0 mumbanAlajI mora 10 becadAsajI ume paba 166 mAnate haiM, kyoMki tImare kAra meM antima gAyA ke pUrva jo kina gAthA likhita tathA mudrita mUlaniyoM meM pAI jAtI hai jame va mami bAdako pani huI mamajhate haiM ki usapara abhayadevamarikI TIkA nI hai: jegA viNA logamma vi vavahAro mavahAla rinnvys| tamma bhuvaNegurugA gAmI aNeganavAyamma / / 66 / / isameM batalAyA hai ki jisake binA nokakA vyavahAra bhI savaMdhA bana nahIM * jame jinamenakRta harivaMzapurANake nanIya sargakA nAma 'likapraznavarNana', jaba ki praznake pUrvameM vIrake vihArAdikA aura tasvopadezakA kitanA hI vigaMdha varNana hai|
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena 505 sakatA uma lokake advitIya (prasAdhAraNa) guru anekAnlayAdako namaskAra ho / ' isa taraha jo anekAntavAda isa mAre granthakI prAdhAra milA hai aura jisapara usake kathanoMkI hI pUrI prANa-pratiSThA avalambina nahI hai balki usa jina, vacana, jainAgama prathavA janagAsanako bhI prAgA-pratiSThA avalambita hai, jisakI pragalI (antima) gAthAme maMgala-kAmanA kI gaI hai aura granthakI pahalI (prAdima ) gAthAmeM jise 'midanAmana' ghoSita kiyA gayA hai, usIko gauravagarimAko ima gAthA meM anre yuniparampara game pradamita kiyA gayA hai| aura ima liye yaha gAyA apanI kathanagalI pora kuzala-mAhitya-yojanAparama granthakA praga hone ke yogya jAna pAtI hai nayA granyakI anya magala-kArikA mAlUma honI hai| isapara ekamAtra pramuka TIkAke na hone se hI yaha nahIM kahA jA sakatA ki vaha mUlakAra ke dAga yojita na huI hogI; kyoki dUsare granthoMkI kucha TIkA mI bhI pAI jAtI hai jinameM meM eka TIkAmeM kucha padya mUlarUpame TIkA-mAhita hai no magama ke nahIM pAye jAne ho aura gakA kAraNa prAya : TIkAkArako gamI mUla pratikA hI upalabdha honA kahA jA sakatA hai jisameM ve padya na pAye jAte ho / digambaganAya gamati ( mAmana ) devakI TIkA bhI isa granyapara banI hai. jimakA umeda vAdigajana pAna pAnAtharina (kama 68 ) ke nimna pacameM kiyA hai ... namaH manmanaya tAmme bhava-kRpa-nipAtinAm / sammativinA yena musvadhAma-pravazinI / / yaha TIkA bhI tA upalabdha nahIM ha-yojakA koI sAsa prayatna bhI nahIM ho skaa| isake sAmane pAne para una gAthA nayA pora bhI aneka bAtopara prakAza para sakatA hai kyoki yaha TIkA manidevako kRti hone| 11vI zatAbdI ke yenAvarIya pAsA bhayako TokAme koI mAna tAlI pahale kI banI huI honI cAhiye / netAsarAvAyaM mallavAdIko bhI eka TIkA ima panyapara pahale banI hai, jo bhAga upanAma nahIM hai aura bimA ullekha haribhadra tathA me samayasAgadi banyoMkI amRtavandramUrikana tathA jayanAcAryakRta TIkA, jinameM katipaya gAthAyokI nyUnAdhibatA pAI jAtI hai|
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza upAdhyAya yazovijayake granthoM meM milatA hai / ___isa granyameM, vicArako dRSTi pradAna karaneke liye, prArambhame hI dravyAthika (dravyAstika ) mora paryAyAthika ( paryAyAstika ) do mUla nayoMko lekara nayakA jo viSaya uThAyA gayA hai vaha prakArAntarase dUsare tathA tIsare kANDameM bhI calanA rahA hai aura usake dvArA nayavAdapara acchA prakAza DAlA gayA hai / yahA~ nayakA thor3A-mA kathana namUne ke taurapara prastuta kiyA jAtA hai, jisase pAThakoMko ima viSayakI kucha jhokI mila sake: prathama kANDa meM donoM nayoM ke sAmAnya-vizeSaviSayako mizrita dikhalAkara uma mizritapanAko carcAkA upasaMhAra karate hue likhA hai davyaTrino ni namhA sthi yAtrI niyama muddhjaaiishro| Na ya pajjavaTTio gAma koI bhayagNAya u vimemo / / / / 'prata: koI dravyAthika naya aimA nahIM jo niyama meM yuddha jAtIya ho- apane prati-pakSI paryAyAthikanayakI prokSA na rakhanA humA umake viSaya me mRna ho / imI taraha paryAyAthika naya bhI koI aimA nahIM jo zuddhajAnIya ho-apane vipakSI dravyAthikanayakI apekSA na rambanA humA usake viSaya parzame rahita ho / vimAko lekara hI donoMkA bheda hai-vivakSA samya-goga ke bhAvako liye dA hotI hai dravyAthikameM draga-mAmAnya samaya para paryAya-vizeSa goNa hotA hai prora . yAthika meM vizeSa mukhya tathA sAmAnya goga hotA hai|' isake bAda batalAyA hai ki-'paryAyAcikanayakI nimeM dadhyAyikanamA baktavya ( mAmAnya ) niyamame avastu hai| imI taraha dravyAthikanayakI zip paryAyAthikanayakA vaktavya (vizeSa) pravastu hai| paryAyAdhikanayakI dRSTi meM garva padArtha niyamame utpanna hote hai aura nAyako prApta hote hai| dravyAthika nagamA dRSTi meM na koI padArtha utpanna hotA hai aura na nAcako prApta hogA + "uktaM ca vAdimumyena zrImammavAdinA mammato' (anekAlajayapatAkA ) "ihAthai koTiyA bhalA nirdiSTA mallavAdinA / mUlasammati-TIkAyAmidaM dimAtradarzanam ||"-(bhttmhvii-ttipnn ! sa.pra. 104.
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena hai| dravya paryAya ( utpAda-vyaya ) ke vinA pora paryAya dravya (ghovya ) ke vinA nahIM hote; kyoMki utpAda.vyaya aura dhovya ye tInoM dravya-matkA advitIya lakSaNa haiN.| ye tInoM eka dUsareke sAtha milakara hI rahate haiM, alaga-alagarUpameM ye dravya ( man ) ke koI lakSaNa nahIM hone aura imaliye donoM mUlanaya alaga-alaga rUpameM-eka dUsareko apekSA na rakhate hae-mithyAdRSTi hai / nImarA koI mUlanaya nahI hai / aura mA bhI nahIM ki ina donoM nayoMmeM yathArthapanA na mamAtA ho-vasnuke yathArtha bampako pUrNata: pratipAdana karane meM ye asamartha ho- ; kyoMki donoM ekAnta ( mithyASTiyAM ) apakSAvizeSako lekara grahaNa kiye jAne ho anekAnta ( mamyamhaSTi ) bana jAte hai / arthAt dono nayoM meme jaba koI bhI naya eka dUsare somapekSA na banA hamA apane hI viSayako matampa pratipAdana karanekA pAgraha karanA hai taba vaha apane dAga grAhya vanake eka aMgameM pUrNatAkA mAnane vAlA hone me mithyA hai aura jaba vaha apane pratipakSI nayakI apekSA rakhatA hamA pravartanA hai -umA viSayakA nigmana na karatA hayA taTamyarUpame apane viSaya ( vatana ) kA pratipAdana karatA hai-ra vaha apane dvArA grAhya vastuke eka pAko prmaahii| pUgaMgAmeM nahI ) mAnane ke nAga mamyaka vyapadezako prAma hotA hai| hama maba pAgayakI pAna gAthA nimna prakAra hai ilyaTThiya-yasavyaM yatha giya megaNa pajavaNayamma / naha jayatya avayameva vyadriyagAyamma // 10 // upAni viti ya bhAvA pajavaraNa samma / vATriyamma ma mayA apprgaamvigaa||1|| * "pajavinda avinA ya pa griy| doha paramAra bhAva mamatA paviti // 1-1 // " -nAmnikAye, zrIkundamandaH / "sadAyamANam / / || upAyayoyukta man // 30 // " tasvAyaMmUtra pr05|| 1 nImare kAgameM guNAdhika ( pugNAstika ) nayako kalpanAko uThAkara svayaM usakA niramana kiyA gayA hai ( gA09 se 15) /
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ janasAhitya aura itihAsa ra vizA prakAza davyaM pajjava-vijyaM vva- vimA ya pajjavA sthi| uppAya-dii-maMgA haMdi daviyalakkhaNaM eyaM // 12 // e puNa maMgahano pADikamala svarNa duveNhaM pi / tamhA micchAdiTThI patteyaM do vi mRla-gayA // 13 // gaga ya taiyA asthi raNa zrI Na ya sammanaM ga nema paDipugagAM / jeNa dave eganA vibhAjamAraNA praNegaMto / / 14 / / ina gAthAmoke anantara uttara nayoM kI carcA karate hue aura unheM bhI mUlanayoMke samAna dunya nathA munaya pranigadana karate hA pora yaha batalAte hae ki kimI bhI nayakA ekamAtra pakSa lenepara maMmAra, mumba, dAmya, bandha aura mokSako koI vyavasthA nahIM bana sakatI, mabhI nayoM ke piyA nayA mApaka rUpako spaSTa karate hue likhA hai tamhA madhya vi yA micchAdidI mpkvpddiyddhaa| aNNa pariNammizrA ugNa yati sammattamamAyA | 'prataH sabhI naya-nAha ve mUla, unA yA unagenA koI bhI naya ko na hoM-jo ekamAtra prAne hI pakSake sAtha pratibaddha hai ve miyAha hai--vanako yathArtha rUpame dekhana-pratigAdana karane meM pramamaya hai| parala jo naya parampagmeM apekSAko liya hue prabanane haiM ve saba gamyaSTi hai-vanako yathAyaMkAme dekhanepratipAdana karane meM mamartha hai| ___ tIsare kANDameM, nayabAdakI carcAko eka dUsare hI naMgame uThAne hA nayavAdake parizuddha paura prAramukha aime do bheda mucita kiye haiM, jinameM parizuddha nayavAdako prAgamamAtra prathaMkA-kevala zramapramAga viSayakA-mAdhaka banalAyA hai. prora yaha ThIka hI hai, kyoMki parizuddhanagaramApekSanaya bAda hone apane pakSakAaMzoMkA-pratipAdana karatA hA parapakSakA-dumA prazoMkA --nigakaraNa nahI karatA aura isaliye dUsare nayavAdake mApa virodha na rakhane ke kAraNa pantako zrunapramANake samaya viSayakA hI mAdhaka banatA hai aura apariguTa nayavAdako 'dunikSipta' vizeSaNa ke dvArA ullekhita karate hue svAkSa tathA parapakSa donoM kA vidhAnaka likhA hai aura yaha bhI ThIka hI hai kyoMki vaha nirapebhanayavAda honeme ekamAtra
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena 506 apane hI pakSakA pratipAdana karatA humA apane me bhinna pakSakA mavaMthA nigakaraNa karatA hai-virodhavRtti honasa usake dvArA zunapramANa kA koI bhI viSaya nahIM saghatA mora isa taraha vaha apanA bhI nigakaraNa kara baiThanA hai| dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhiye ki vastukA pUrNarUpa aneka mApekSa aMgo-dhamami nirmita hai, o paraspara pravinAbhAva-mambandhako liye hue hai, ekake abhAvame dumakA astitva nahIM bananA, aura imaliye jA nayavAda parapakSakA marvayA niSedha karatA hai vaha mAnA bhI niSadhaka hotA hai-parake prabhAva meM prapane mvampako kisI taraha bhI miTa karane meM samartha nahIM ho skaa| nayavAdake ina bhedoM pora unake svarUpanidemake pranantara batalAyA hai. ki 'jitane vacanamAgaM hai usane hI nayavAda hai aura jitane ( parizuddha prathavA paraspara nigarosA vigaMdhI ) nayAda hai utane hI paramamaya-jananaradarzana-haiM / una damaMgomeM kapilakA mApadarzana dravyApikanayakA vaktavya hai| muddhodanake putra buTakA darzana parizuddha paryApanaya kA vikalA hai| unUka prAMta kapAdana prAnA zAstra ( vageSika darzana ) yadyapi dono nayAMka dvArA prApita kiyA hai phira bhI vaha mithyAtA hai-pramANa hai; kyoMki ye donoM nayahaSTiyAM ukta darzanameM apane apane viSapako pradhAnatA ke liye parampara meM eka-dUsare ko koI prapaMkSA nahIM rkhtii| isa viSaya meM mambandha rambanevAnI gAthA nimna prakAra hai parimudrA NayavAno bhAgamamenAtha mAdhako hoi / mocava dariNagiraNI doriNa vipakava vidhammei / / 46 / / jAvAyA vayAyahA nAvaiyA ceva hAti eyvaayaa| jAyAyA gayavAyA nAvalyA cava paramamayA // 17 // je kAbila harimAM evaM dayaTriyamma vttsvN| mAtrA-nagAna ra parimA panavaviappA ||18|| kohi vigAhagIya manthamulagA na micchttN| jamayimahAmaNe pragaNogA riNaravekvA / / 46|| inake panannA nimna do gAvApo para pratipAdana kiyA hai ki 'mAMpoMke bahAda pA ra paurabheSika jana jo doSa dete haiM tathA baudoM pora ze
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - -- - 510 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza pikoMke pramadvAda pakSa meM sAMpa jana jo doSa dete haiM tathA bauddhoM aura vaizeSikoMke prasadvAda pakSameM mArUpajana jo doSa dete haiM ve saba satya hai-sarvathA ekAntavAdameM vaise doSa pAte hI hai / ye donoM mavAda aura pramadAda dRSTiyAM yadi eka dUsare kI apekSA rakhate hue mayojita ho jAya-mamanyayapUrvaka anekAntadRSTi meM pariNata ho jAyeM-to matima samyagdarzana banatA hai: kyoMki ye satprasatmA donoM dRSTiyAM manA alaga mamArake duHvame chuTakAga dilAne meM mamartha nahIM hai -donoM ke mApekSa maMgogame hI eka-dUsare kI kamI dUra hokara mamArake du.mvAna mAni mila sakatI hai je maMtavAya-dame makAlUyA bharagaMni saMsthAgaM / maMsvA ya amavyApa tami mabva vi ne macA / / 5 / / ne u bhayagavaNIyA sammamagamagugu narahani / jaM bhava-darava-vimAkavaM dA vigA prIti pADikkaM // 1 // ima maba kathanasamma miyAdarzano pora samyamanamAnandha manogamabhame prAjAtA hai aura yaha mAlUma ho jAtA hai ki kaMga mabhI mithyAdAna milakara samyagdarzana ke me parigAna ho jAte hai| miyAdazaMDa athavA jananadarzana jaba taka apane prAne vanavyA pratipAdana meM kAlanAko prArAra pavigaMdhakA lakSya rakhate hai taba taka ye samyagdazanameM pariNata nahI hone, aura jaba virodhakA naHza chor3akara pAramparika prapAko liye hae mama yakI TikI apanA hai tabhI samyagdarzana meM parigAna ho jAte hai pora janadamana kahalAne ke yogya hAne / / jainadamana apane pyATTAdanyAya dvArA samanvayakI TikA liyA hai-samAvarahI umA niyAmaka tatva hai, na ki vigaMdha-pora imAnaye mamI miyAdAna apane apane vidhalabhulAkara umame mamA jAne hai| mAMga pratyako antima gAthA meM jinavacanamapa jinazAmana prathavA janadamanakI mAnakAmanA mana ume micyA dAMnokA mamatramaya btlaayaa| 4 gAthA isa prakAra :--- bhara micchAmaNa-mahamaiyamsa pramayasArama / jiNavayasma bhagavA maMyimgamahAhigammamma / / 70 // imameM janadarzana ( zAsana ) ke tIna bAma vizeSaNoM kA ullekha kiyA gayA hai-palA viropaNa mithyAvarzanasamUhamaya, dUsarA pramRtamAra aura tIsarA
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena saMvignamukhAdhigamya hai| midhyAdarzanoMkA samUha hote hue bhI vaha mithyAtvarUpa nahIM hai, yahI usakI sarvopari vizeSatA hai aura yaha vizeSatA usake mApekSa nayavAdameM maMnihita hai-mApekSanayamithyA nahIM hote,nirapekSa naya hI mithyA hote hai| jaba sArI virodhI dRSTiyAM ekatra sthAna pAtI hai taba phira uname virodha nahIM gratA aura ve mahaja hI kArya-mAdhaka bana jAtI hai / imIparame dusarA vizeSaNa ThIka ghaTita honA hai,jisameM use amRtakA arthAt bhavaduHkhA prabhAvamA pravinAsI mogakA pradAna karanevAlA batalAyA hai| kyoMki vaha mumba prayayA bhavadaHkhavinAza miyAdarzanAse prApta nahI hotA, ime hama 55vI gAyAme jAna cuke hai| tIsare vigaMgA ke dvArA yaha majhAgA gayA hai ki jo loga mamArake dukhoM-kane goMmeM udvigna hAkara mavegako prApta hue hai- mana mumukSu bane hai- liye jainadagaMna prathayA jinamAmana mabama mamamama pAne yogya hai.--koI yaTana nahIM hai| imame paramavA gAyA 'pratyAI uga gAyavAya gadaga nIgA durgabhagammA' vAyara dvArA kI jisa pragatiko nayavAda gahana-vana meM lIna prora dura. bhigampa banAyA yA umIna para adhika ripora niye yaha sugama ghAgina kiyA gayA hai. ra maba anerAnASTakI mahimA hai| apane ge gugaNa ke kAraNa hI jinakapana nagavAmA prApta hai - .. 'sya hai| nima gayA jima prasAra jinsAmanakA gamagA kiyA gayA hai usI prakAra kA pratima gAyA meM kiyA gyaa| prAdima gAthA kina fuuri. mAgha smaraNa ripA gayA hai yaha bhI pATakoMka jAnane yogya hai aura isaliye uma gAthA ko bhI yahA dAna kiyA jAnA hai. -- siddha mityAga dAgamAga bamamaha uvagayA / kamamaya-vimAmagaM mAma jiggAgaM bhavajiNAgAM // isameM bhI jIvAmI - mAna-prAgama ke cAra vizeSaNa fagaye?- giTa, minAyo myAna. : zaraNAgatoMke liye manuAma *fmAmazAna makAnanAnanaH / nirakSA nayA miyA mAtrA vAyaMgat / / 108 / / -dezAgame, svAmimamantabhadraH /
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sukhasvarUpa, 4 samayoM-ekAntavAdarUpa mithyAmatoMkA nivAraka / prathama vizeSaNake dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki jainazAsana apane hI guNoMse prApa pratiSThita hai| usake dvArA pratipAdita saba padArtha pramAgaNasiddha hai.-kalpita nahIM hai-yaha dUsare vizeSaNakA abhiprAya hai aura vaha prathama vizeSaNa middhavakA pradhAna kAraNa bhI hai| nImarA vizeSaraNa bahuta kucha spaSTa hai, aura usake dvArA yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki jo loga vAstava meM janagAmanakA prAzraya nete hai unheM anupama mokSa-mukha taka kI prApti hotI hai / vauthA vizepaNa yaha bana jAtA hai ki janagAyata una saba kumAmanoM-mithyAdAMnoMke garvako cUra cara karaneko zaktima sampanna hai jo mayA ekannavAdakA prAzraya lekara bAmanArUda bane hA hai aura mithyAtvoMke pramANa-dvAra jagatamai dambakA jAla phailAye hue hai| isa taraha prAdi-annakI donoM gAzAmro jinagAmana athavA jina vacana (jainAgama) ke liye jina vizeSagAMkA prayoga kiyA gayA hai unameM ema sAgara (darzana) kA amAdhAramA mahatva aura mAhAtmya cyApina hotA hai / aura yada kevala kahane kI hI bAta nahIM hai balki mAre pratyaka ime pradagita kara ke banAnAmA gayA hai| svAmI mamanabharI do prajAna andhakArako pApti (pramAra / ' sacina rUpame dUra karake jinamAmana ke mAhAtmyako jo prakAzita karanA hai - kA nAma prabhAvanA hai| yaha grantha apane viSaya-varNana pora vivecanAdikA ima prabhAvanAkA bana kucha mAdhaka hai mora imIliye isakI bhI gAnA prabhAva granthoM meM kI gaI hai / yaha pranya jananakA dhyayana karanevAlI pora janadAnama jainenara darzanoMka bhedako ThIka anubhava karanako icchA rakhane vAloMke liye 31 kAmakI cIja hai aura unake dvArA bAma manoyogake mApadaM jAne tathA manana kiye jAneke yogya hai| isameM anekAnnaka pragambAra jima nayavAdako pramaya carcA hai aura jise eka prakArameM bhigamya gahanA bana' basalAyA gayA hai -- "prajana-timira-vyAptimapAkRnya yathAyatham / jina-zAzana-mAhAtmya-prakAma: syAtprabhAvanA // 18 // " -ralakaraNayA0
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ sanmatisUtra aura siddhasena amRtacandrasUrine bhI jise 'gahana' aura 'dugamada' likhA hai -usapara jaina vAGmayameM kitane hI prakaraNa athavA 'naya cakra' jaise svatantra grantha bhI nirmita haiM, unakA mAyameM adhyayana athavA pUrva paricaya bhI ima prathake samucita adhyayana meM sahAyaka hai| vAstavameM yaha graMtha mabhI tatvajijJAmutroM evaM prAtmahitapiyoMke liye upayogI hai| abhI taka isakA hindI anuvAda nahIM huaA hai| vIramavAmandirakA vicAra ume prastuta karane kA hai| (ka) granthakAra middhamena aura unakI dUsarI kRtiyAM ima rimati' granyake kA prAcArya midana hai. isameM kimIko bhI koI vivAda nahIM hai / aneka prayome graMthanAmake mAya siddhamenakA nAma ullembita hai aura hama granyake vAkya bhI middhamena nAmake mAtha udaghana milane hai; jama jayapavalAme prAcArya vIramenane gamavaggA dAMvayaH nAmakI chaTI gAthAko 'ukta ca siddhaseraNegA, ima vApaka mAya udghana kiyA hai aura pacavamtama prAcArya haribhaTane ''prAgyamiti gaNega mammA paTTi prajamega' vAkyake dvAga 'mammAna' ko siddhimenakI nipama nididha kiyA hai, mAtha ho kAlI sahAva gigayaI' nAmakI eka gAyA bhI umako uddhana kI hai| parantu ye midamana koname hai-kima vizaMga paricayako niye hue hai ? kauname sampradAya athavA prAmnAyase sambandha rakhate haiM, inake guma kauna the ?, inakI dUmarga kRtiyoM kauna-sI hai ? aura inakA mamaya kyA hai ? ye saba bAnaM emI hai jo vivAdakA viSaya bakara hai kyoki jainamamAjame siddha mena nAmake aneka prAcArya aura pravara tAkika vidvAn bhI ho gaye hai bhora ima apa meM prathakArane apanA koI paricaya diyA nahI. na racanAkAla hI diyA hai.---.kI prAdima gAthAmeM prayukta hue sira' padake dvArA zleSarUpameM apane nAmakA mUcanamAtra kiyA hai, itanA hI samajhA jA sakatA hai| koI prazasti bhI kisI dUsare vidvAnake dvArA nirmita ho kara grantha ke anta lagI huI nahI hai / dUsare jina grandho-khAsakara dvAtriOM dekho, puruSArthasida pupAya "ti viviSama-gahane muduslare mAgaMmUDhadRSTI- naam"| (58) "atyantanizitadhAraM durAsadaM jinavarasya nayacakam" / (56)
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza zikAmoM tathA nyAyAvatAra-ko inhIM prAcAryakI kRti samajhA jAtA aura pratipAdana kiyA jAtA hai uname bhI koI paricaya-pada tathA prazasti nahI hai / paura na koI aisA spaSTa pramANa athavA yuktivAda hI sAmane lAyA gayA hai jisame una saba granthoMko eka hI siddha menakRta mAnA jAsake / pora isa liye adhikAMzameM kalpanAmoM tathA kucha bhrAnta dhAraNAproke mAdhAra para hI vidvAna loga ukta bAtoMke nirNaya tathA pratipAdana meM pravRtta hote rahe hai| isIse koI bhI ThIka nirNaya abhI taka nahIM ho pAyA-ve vivAdApana hI calI jAtI hai aura middha menake viSaya meM jo bhI paricaya-lekha likhe gaye hai ve saba prAya: khicar3I bane hue hai aura kitanI hI galataphahamiyoMko janma de rahe tathA pracArame lA rahe hai / prataH isa viSayame gahare anumandhAnake sAtha gambhIra vicArako jarUrata hai aura usIkA yahA~ para prayatna kiyA jAnA hai| digambara praura zvetAmbara dono mampradAyome midasenake nAmapara jA anya car3he hue hai unameM se kitane hI grantha to hama hai jo nizcinapame dusare unaravatI middhase noMkI kRtiyAM haiM: jame 1 jInakagi 2 tanvAdhigamamUtrakI TokA, 3 pravacanamAgeddhArakI vRni, 4 vinimyAnaprakaragA / prA0) mora 5 midighe yasamudaya (zakastava) nAmakA maMtrabhina gAmnAMtra / kRya patha me hai jinakA middhamena nAmake mAtha ullekha nA milatA hai, paranta prAja ve upalabdha nahIM hai, jaise 1 vahanaSaDdarzanamamRtnayala (jainagranyAvalI pR0 14), 2 viSogragrahazamanavidhi, jisakA ullekha ugrAdinyAcAyaM (vi.ma.vI tAdI) ke 'kalyANakAraka' baMdhaka grantha (24-85 / ma pAyA jAtA hai aura 3 nItimAra. * ho sakatA hai ki yaha pratha haribhadramUrikA 'paDadarzanamamupara hI ho aura kisI galatIme mUranake una meTha bhagavAnamAma kalyANadAmakI prAiveTa riporTa meM, jo piTasana sAhabakI naukarI meM the, darja ho gayA ho, jimaparame jainaganyAvalImeM liyA gayA hai ? kyoMki isake sAthameM jisa TIkAkA ullekha hai use 'guggaratna' kI likhA hai paura haribhadrake pArzamasamucayapara guNaratnakI TIkA hai| __ "zAlAgyaM pUjyapAda-prakaTitamadhikaM zalyataMtra ra pAtrasvAmi-prokta viyogagrahazamanavidhiH siDhasena: prmi|"
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena . purANa, jisakA ullekha kezavasenamUri-(vi0 saM0 1688) kRta karNAmRtapurANake nimna padoMmeM pAyA jAtA hai aura jinameM usakI ilokasaMkhyA bhI 15630. dI huI hai-- middhona-nInisArAdipurANodbhUta-manmati / vidhAmyAmi pramannArtha prantha sandarbhagarbhitam // 16 // svavAgniramavAraNendra (153300) lokasaMkhyA pramRtritA / nInimArapurANamya middhamenAdimRribhiH // 28 // upalabdha na hone ke kAragA ye nInoM grantha vicArameM koI mahAyaka nahIM ho makane / ina mATha granyoke palAvA cAra grantha pora hai.-1 dvAtriMgavAtrazikA, * prammana manmatimatra. 3 nyAyAvatAra aura 4 kalyAgAdira / 'kanyAgaNamandiA' nAmakA stotra aimA hai. jise vatAmbara sampradAyameM middha menazviAkarako kRti mamajhA aura mAnA jAtA hai, jabaki digambara-paramparAme vaha stotra antima padyama mukti kiye hA kumudacandra nAmake anumAra kumudacandrA bAyako kati mAnA jAtA hai| isa viSayame barAbara mampradAyakA yaha kahanA hai ki middhamenakA nAma dIkSAke mamaya mundra manA gayA thA prAcArya padake mamaya unakA purAnA nAma ho uhada dayA gayA thA, mA prabhAnandamUrika prabhAvakArita (ma. 1934) meM jAnA jAtA hai prora samaliye kalyANamandirame prayukta hamA 'kumudacandra' nAma midamanakA hI nAmAnara hai|' digambara samAja ise pIchekI kalpanA aura eka digambara katiko hapiyAnako yojanAmAtra mamajhatA hai; kyoMki prabhAvakAgni ke parama middhasena-viSayaka jo do prabandha likhe gaye hai unameM kumudacandra nAmakA koI ullemba nahI hai.-50 mumbalAlajI pora paM0 vecaradAmanIne papanI prastAvanAmeM bhI isa bAtako vyakta kiyA hai| bAdaka bane hA mestugAcArya ke prabandhacintAmaNi (ma0 1361) anya meM prora jinapabhUmUrike vividhanIpAlpa ( ma0 1386 ) meM bhI use papanAyA nahIM gayA hai / rAjazekhara ke prabandhakoza prAranAma cavizani-pratra (maM0 1405) meM kumudacandra nAmako vapanAyA jarUra gayA hai parantu prabhAvakarisake viruddha kalyANadirastotrako 'pAyanApahArizikA ke rUpameM vyakta kiyA hai aura sAtha hI yaha bhI
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza likhA hai ki vIrakI dvAtriMzadvAtrizikA stutimeM jaba koI camatkAra dekhanameM nahIM pAyA taba yaha pAzrdhanAthadvAtrizikA racI gaI hai, jisake 11veM pacase nahIM kintu prathama padyase hI camatkArakA prArambha ho gayA / aisI sthitimeM pAzvaM. nAthadvAtrizikAke rUpa meM jo kalyANamandirastotra racA gayA vaha 32 padyoM kA koI dumarA hI honA cAhige, na ki vartamAna kalyANamandirastotra, jisakI racanA 44 padyoMmeM huI hai aura isase dono kumudacandra bhI bhinna hone caahiye| isake mivAya vartamAna kalyANAmandiramtotrame 'prAgbhAgmabhRtanamAmi rajAmi ropAt' ityAdi tIna padya aise haiM jo pAzrvanAthako deyakRta upasagaMse yuna prakaTa karate hai, jo digambara-mAnyatA anukUna pora mvatAmbara mAnyatAke prati. kUla hai; kyoMki zvetAmbarIya prAcAgaga-niyuktima vadamAnako choDakara zeSa .: tIrthaka geMke tapa:karmako nimpamaga vaggina kiyA hai / imameM bhI prasnuna banyANamandira digambara kRti honI caahiye| pramumba zvetAmbara vidvAn pa. mukhalAlajI pora pa. badAmajIne granthako gujarAtI prastAvanA vividhanIyakampako choTakara gAMva prabandhoMkA mina viSayaka mAra bahAI dhamake mAya diyA hai aura umakinA ho parampara virAdhI tathA maulika matabheDako bAnAkA bhI ullamba kiyA hai, aura mAtha hI yaha niekapa nikAlA hai ki siddhamena divAkarakA nAma pUnama kumudacandra nahIM thA, hotAnA divAkara-vizeSaNakI taraha yaha atipriya nAma bhI kisI-na-... prAcIna gratha "ityAdizrI vIradvAtrigAtrizikA kRtA / para tammAnAhakSa camatkAramanA lokya pazcAt zrIgazvanAthadvAvigikAmabhimana kalyANamandirastava varSa prayamazloke eva prAsAdasthitAn zibigiyApAdiva lagAda dhUmatidaniSTata / " nATanakI hema candrAcArya prathAvalI meM prakAzita prbndhkog| + "sabvesi tavo kamma niruvamaga vAbhimAya jigaNAga / navaraM tu vaDmANasma movamaga muraNeyamva / / 276 // * yaha prastAvanA manpake gujarAtI anuvAda-bhAvArthaka mApa san 1930ma prakAzita huI hai aura graMthakA yaha gujarAtI saskaraNa bAdako pajIme panuvAli hokara 'sanmatitakaM' ke nAmase san 1936 meM prakAzita hupA hai|
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena meM siddhasenakI nizcita kRti prathavA usake uddhRta vAkyoMke sAtha jarUra ulle. khina milatA-prabhAvakacaritase pahale ke kisI bhI graMthameM isakA ullekha nahIM hai aura yaha ki kalyAgAmandirako middhamenakI kRti siddha karaneke liye koI nizcita pramANa nahI hai.-~-vaha mandehAspada hai|' aimI hAlanameM kalyANamandirako bAnako yahAM chor3a hI diyA jAtA hai| prakRta-viSayake nirNayameM vaha koI vizeSa mAdhaka-bAdhaka bhI nahIM hai| praba rahI dAtrizadadAtipikA, manmatimUtra aura nyAyAvatArakI bAta / nyAyAvatAra eka 32 zlokokA pramAgaganayaviSayaka laghagrantha hai, jisake mAdigrannameM koI maMgalAcaraNa tathA pragamti nahIM hai, jo Amataurapara svetAmbaganAyaM siddha menadivAkarako kRti mAnA jAtA hai aura jimapara va. siddhapi (maM0 662) kI vini pora uma vivRtipara davabhadrakI TippaNI upalabdha hai aura ye donoM TIkAe~ rAsa polavaidyake dvArA sampAdita hokara mana 1928 meM prakAzita ho cukI hai| mAmanimUtra kA paricaya kara diyA hI jAnukA hai| umagara abhayadevamUrikI .' hajAra inoka-parimAgA jo maskRtaTIkA hai. vaha una donoM vidvAnoke dvAga mamAdita hokara mavan 198: meM prakAzita ho cukI hai| dvAtriMzadvAvigikA 1.32 poko 32 kaniyA bananAI jArI hai, jiname me 21 upalabdha hai| upanandha dvAtrizikA bhAvanagarakI janadhamaMpramAraka mabhAkI taraphame vikrama maMvat 1965 meM prakAzita ho cumI hai| ye jima krama meM prakAzita huI hai umI kramame nimita huI ho yA unheM dekhane meM mAdama nahIM hotA-ve bAdako kimI lekhaka prathayA pATaka-dvArA uma kramame mada kI prathavA kagaI gaI jAna paratI hai| isa bAtako sambalAlajI pAdine bhI prastAvanAmeM vyana kiyA hai / mAtha hI yaha basanAyA hai ki ye mabhIvikimi menane nadIkSA svIkAra karane ke pIche hI ravImA nahIM kahA jA makanA, inameme kitanI hIda tri. zikA (battImiyA) unake pUrvAdhama meM bhI racI huI ho sakatI haiN| aura yaha Takahai. parantu ye mabhI dvAvizikA nahI mida menakI racI huI hoM aimA bhI nahIM kahA jA sakatA manAce 21 vI dvAdhizakA viSayameM paM0 maskhalAlajI pAdine prastAvanAmeM yaha spapa svIkAra bhI kiyA hai ki 'usakI bhASAracanA paura variNata vastuko dUsarI battIsiyoMke mAtha tulanA karane para aisA mAlUma
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hotA hai ki vaha battIsI kisI jure hI middha senakI kRti hai aura cAhe jisa kAraNase divAkara (siddha sena) kI mAnI jAnevAlI kRtiyoMmeM dAkhila hokara divAkarake nAmapara car3ha gaI hai|' ise mahAvIradvAtrizikA likhA hai-mahAvIra nAmakA isameM ullekha bhI hai; jabaki aura kisI dvAtrimikAmeM 'mahAvIra' nAmakA ullekha nahIM hai-prAya: 'vIra' yA 'vaImAna' nAmakA hI ullekha pAyA jAtA hai| isakI padyasaMkhyA 33 hai pora 33 padyameM stutikA mAhAtmya diyA hamA hai; ye donoM bAteM dUsarI sabhI dvAtrizikAyoMme vilakSaNa he pora unameM isake bhinnakartRtvako dyotaka hai / imapara TIkA bhI upalabdha hai jaba ki pora kimI dvAtrizikApara koI TIkA upalabdha nahIM hai / candraprabhamUrine prabhAvakacaritama nyAyAbanArakI, jimapara TIkA upalabdha hai. gagaNanA bhI 32 dvAtrigikAmome kI hai emA kahA jAtA hai; parantu prabhAvakaritame vaMmA koI ullekha nahIM milatA porana umakA samarthana pUrvavartI tayA unamvartI pranya kimI prabandha ho honA hai| TIkA kAroMne bhI usake dvAtrimadatrivikAkA praga hone kI koI bAta cita nahIM kI. mora iliye nyAyAvatAra eka svataMya hI praya honA cAhiye nayA mI mAma pramiTiko bhI prApta hai| 21vI dvAtrizikAke anta meM middhamena nAma bhI lagA hapA hai. jaka vA dvAtrimikAko choDakara aura kisI dvAvidhikAma vaha nahI pAyA jAtA rahA sakatA hai ki ye nAmavAlI dAnA dvAtriyikA papane gyApAra meM eka nahIM kiyA do alaga alaga middhamenIsa mAnandha rakhanI ho pora zera binA nAmavAlI hAtri zikAeM iname bhinna mare hI middhamena prathavA mida menoMkI kRtiya ho / mukhalAlajI aura paM. banAradAmajIne pahalI pAca dvAbibhikAnAko, jo na / bhagavAnako mnutiparaka hai, eka grapa ( mamudAya meM rakhA hai pora uma pUra (mAtra (r) yaha dvAtrizikA alaga hI hai aimA tADapatrIya pratime bhI jAnA 'jAtA hai, jisameM 20 hI dvAtrizikAra kina hai aura unake anameM "prathA 80 maMgalamastu ' likhA hai, jo granthako samApti ke mAya usakI ilokamamyAkA bhI ghotaka hai| jainagranyAvalI (pR. 281) meM ullekhita tApatrIyapratimeM bhI / dvAtrizikAeM haiN|
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena 511 zikApaMcaka) kA svAmI samantabhadrake svayambhUmtrotra ke sAtha sAmya ghoSita karake tulanA karate hue likhA hai ki 'svayambhUstotrakA prArambha jisa prakAra svayambhU zabdame hAtA hai aura antima padya (143) meM granthakArane zleSarUpame apanA nAma samantabhadra bhUcita kiyA hai usI prakAra isa dvAvigikApaMcakakA prArambha bhI svayambhU zamse hotA hai aura unake antima padya ( 5, 32 ) meM bhI pranyakArane zleSarUpameM apanA nAma miTamena diyA hai|' imame zepa 15 dvAtrizikAe~ bhinna grapa athavA prapoMme mambandha rakhatI hai aura una meM prathama grAko paddhatiko na mapanAye jAne athavA annameM granthakArakA nAmollekha naka na hone ke kAraNa ve dUsare middhamena yA mida menoMkI kRtiyAM bhI ho sakatI hai / una meme 11vA kisI rAjAkI mnatiko liA hapa hai, chaTI nayA pAThavI mamIkSAtmaka hai pora gaMpa bAraha dArzanika tathA vastusa vAlI hai| ina mana dvAtrizikAgo ke sambandhame yahAM do bAte prora bhI noTa kiye jAne ke yogya hai ..eka yaha phidvatrinikA ( banImI) hone ke kAraNa jaba pratyekako padyasaMkhyA 32 honI cAhiye thI taba vaha ghaTa-badara meM pAI jAtI hai| 10 vAmeM do padya tayA 21 vImeM eka paca bahatI hai, aura vIme daha padyArI. 11vI meM nArakI tathA 15vI meM eka pAra paTanI hai / yaha ghaTa-baDha bhAvanagarako ukta mudita pratimeM hI nahIM pAI jAtI va pUnAke bhAradArakara miTyUTa aura kanakanAkI eziyATika mAmAiTIkI hammAlagvina pratiyoma bhI pAI jAtI hai| racanA-gamayakI no yaha raTa- prItikA viSaya nahI-50 mumbalAlajI grAdine bhI liyA hai ki 'bada-paTakI yara ghAlamena rananA ke bAda hI kisI kAragama honI caahiye|mkaa eka kAraNa lenakoko pragAvadhAnI ho sakatI hai jaga vo prAprimikAmeM eka parAkI kamI thA va pUnA pora balavanAkI pratiyoMga pUrI ho gii| dUsarA kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki kimAne prane prajanake vA yaha ghAmamela kI ho / kucha bhI ho sara una dAkSikAprAka pUrNarUpakA namajhane pAdimeM bAdhA para rahI hai. ma 11vI nAkAme yaha mAlUma hI nahIM hotA ki yaha koname rAmAko smRti hai, pora imameM usake racayitA nathA racanA-kAnako jAnane meM bhArI bANa upasthita hai| yaha nahI ho sakatA ki kisI viziSTa rAjAkI stuti kI jAya aura umameM usakA nAma taka bhI na ho-dUsarI stunyA
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakaza smaka dvAtriMzikAmoMmeM stutyakA nAma barAbara diyA huaA hai, phira yahI usame zUnya rahI ho yaha kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sktaa| ata: jarUrata isa bAtakI hai ki dvAtrizikA-viSayaka prAcIna pratiyoM kI pUrI khoja kI jAya / isase anupalabdha dvAtrizikAeM bhI yadi koI hoMgI to upalabdha ho sakeMgI aura upalabdha dvAtrizikAnoMse ve prazuddhiyAM bhI dUra ho sakeMgI jinake kAraNa unakA paThana-pAThana kaThina ho rahA hai aura jisakI paM0 sukhalAlajI prAdiko bhI bhArI zikAyata hai| dUsarI bAta yaha ki dvAtrimikAmoM ko stuniyAM kahA gayA hai aura inake avatArakA prasaGga bhI stuni-viSayakA hI hai| kyoMki zvetAmbarIya prabandhoke anumAra vikramAditya gajAkI porame ziligako namaskAra karanekA anurodha honepara jaba siddhamenAcArya ne kahA ki yaha devatA mega namaskAra mahana karane meM samartha nahIM hai-merA namaskAra mahana karanevAle dUsare hI devatA hai-taba rAjAne kotukayA. pariNAmakI koI parvAha na karane hA namaskAra ke liye vizeSa prAgraha kiyaa| imapara middhamena girvAnagake mAmane prAmana jamAkara baiTa gaye aura unhoMne apane iSTadeva kI stuti uncambara prAdike mAtha prArambha karadI: jamA ki nimna vAkyAMma prakaTa hai:* "middhagaNegA pAraddhA banImiyAhi jiNathuI' x x -(gadyaprabandha-kathAvalI) 'tammAgayamma tega pAraddhA jigaNadhuI mama maahi| banImAhi battImiyAhi uddAmamaga ||-(praaprbndh ma0pra0 pR0 56) nyAyAvatAramUtraM ca zrIvIrastutimAyatha / dvAtrigaccha lokamAnAca vigadanyA: stunIrapi // 143 / / -prabhAvakagna ye ma-praNAmamoDhAraste devA prapare nanu / ki bhAvi pragama va drAk prAha gajeti konukI // 135 / / devAnnijapraNamyAMzca darzaya vaM vadanniti / bhUpatirjalpitastenotpAte doSo na me nA / / 136 / /
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena "zrutveti punarAsInaH zivaliMgasya sa prbhuH| udAjaha stutizlokAn tArasvarakaramtadA / / 138 / / -prabhAvakacarita tata: padmAsanena bhUtvA dvAtrizadvAtrizikAbhidevaM stutimupckrme|" -vividhatIrthakalla, prabandhakoza parantu upalabdha 21 dvAtrinikAyoM meM stutiparaka dvAvizikAe~ kevala sAna hI hai, jinameM bhI eka rAjAkI stuti honama devatAviSayaka stutiyoMkI koTise nikala jAtI hai aura isa taraha chaha dvAtrizikANe hI aimI raha jAtI hai jinakA zrIvIravadamAnakI stutima sambandha hai aura jo usa avasarapara uccarita kahI jA sakatI hai-14 dvAtrizakAe na to stuti viSayaka hai, na ukta pramagake yogya hai aura isaliye unakI gaNanA una dvAtrizikAgrIme nahIM kI jA makatI jinakI racanA athavA uccAraNA siddhasenana giligake mAmane baiThakara kI thii| yahA~ itanA bhora bhI jAna lenA cAhiye ki prabhAvakAratake anusAra stutikA prArambha "prakAginaM svayaM kena yathA samyagjagatyaya / ' ityAdi ilAkAma humA hai. jinameMme "nayA hi" gandake mAtha cAra lokoMko uddhRta karake unake + cAgalokaga prakAra haiMprakAzita vaya kena yathA mamyajagattrayam / mamamme nI nAya ! vagnIyAdhistathA / / 136 / / vigronayati vA loka yadhako pi nigAkaraH / / samRgana: mamano'pi tathA ki tAra kAgagA: / / 140 / / DAyapi pAvidoSa ini maddham / bhAnAmaMgabara: kamya nAma nAlokahenavaH / / 141 / / no vAdanamulUkasya prakRsyA kliSTacetasaH / svamA papi tamamtvena bhAmante bhAsvataH karA: / / 142 / / likhita pacaprabandhame bhI ye hI cAroM zloka 'tasmAgayasya teraNaM pAradA jisapuI ityAdi pake manantara 'yaSA' zamda ke sAtha diye hai| -(ma. pra. pR0 54 Ti058)
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza mAge "ityAdi' likhA gayA hai / aura phira 'nyAyAvatAramUvaM ca' ityAdi zlokadvArA 32 kRtiyoMkI aura sUcanA kI gaI hai. jinameme eka nyAyAvatArasUtra, dUsarI zrIvIrastuti aura 30 battIsa-tIsa zlokoMvAlI dUsarI stutiyAM hai| prabandhacintAmasike anusAra stutikA prArambha "prazAnta dazenaM yasya mavebhUnA'bhayapradam / mAMgalyaM ca prazastaM ca zivastena vibhAvyate // " isa ilokase hotA hai, jisake anantara "iti dvAvizadadAtrizikA kRtA' likhakara yaha sUcita kiyA gayA hai ki vaha dArizadvAtrizikA stunikA prathama zloka hai| isa zloka tathA ukta cAroM ilAkoMgese kisI bhI prastRta dvAtrizikAnoMkA prArambha nahI hotA hai, na ye iloka kimI dvAtrivikA meM pAye jAte hai aura na inake sAhityakA upalabdha prathama 20 dvAtrizikAgrIka sAhityake sAtha koI mela hI khAtA hai| mI hAlatameM ina donoM prabandhoM nayA likhita padyaprabandha ullembita dvAtrimikA stutiyA upalabdha trimikAmA bhinna koI dUsarI hI honI caahiye| prabhAvakacaritake unlembaparame isakA grA bhI mamarthana honA hai; koMki umame 'zrIvIrastati' ke bAda jina 3. dAtrazikAnoM ko pratyA: stutI:' likhA hai ve dhIvorame bhigna dUmara ho nAyakadikI stuniyAM jAna par3atI hai aura imaliye upalabdha dvAtrimikAprAka prathama para dvAtrizikApaJcakameM unakA samAveza nahIM kiyA jA sakatA. bhimakI prora dvAvidhikA zrIvIgabhagavAname hI mambandha rakhatI hai| ukta nInI prabandhAka vAda bane isa vividhatIthaMkalpa pora prabandhakopa ( cavizanibandha) meM na prArambha 'svayaMbhuvaM bhUtamahananetra' ityAdi pathame hotA hai. jo upalapa dApazikAnoMke prathama grapakA prathama padya hai, hama dekara "nyAdi zrIbIradAdhiHdvAtrizikA kRtA" aisA likhA hai| yaha 13 prabandhagigata trizirApromA sambandha upalabdha dvAtriMgakAmoMke mAya jor3ane ke liye bAdako apanAyA gayA mAlUma hotA hai; kyoMki eka no pUrva racita prabandhoMme isakA koI samarthana nahI hotA, aura ukta tInoM prabandhoMme hamakA spaSTa virodha pAyA jAtA hai| dUsare, ina donoM anyoM meM dvAtriMzadvAtrizikAko ekamAtra zrIvIrame sambandhita kiyA gayA hai aura usakA viSaya bhI "devaM stotumupacakrame" mandoMke dvArA 'stRti'
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena 523 hI batalAyA gayA hai parantu usa stutiko paDhanese ziligakA visphoTa hokara usameMse vIrabhagavAna kI pratimAkA prAdurbhUta honA kisI granthame bhI prakaTa nahIM kiyA gayA-vividhatIthaMkalpakA kartA mAdinAthakI aura prabandhakoSakA kartA pArzvanAthakI pratimAkA prakaTa honA batalAtA hai| aura yaha eka amaMgata-mI bAta jAna par3anI hai ki stRti to kimI tIryakarakI kI jAya aura una karane hae pratimA kimI dUmare ho nIrthakarako prakaTa hove / isa taraha bhI upalabdha dvAtrizikAmoMmeM ukta 14 dvAtrinikA, jo stutiviSaya tathA vIrakI stutima mambandha nahI rambanIM, pravandharvAgata dvAtrigi. kAmoMmeM parigaNita nahIM kI jA sktii| pora imalie 60 mumbalAlajI tathA paM0 caradAmajIkA pramnAvanAmeM yaha limbanA ki 'prAtameM divAkara (middhamena) ke jIvanavanAnnameM myAtmaka banImiyoM (dAtrinikAyoM) ko hI sthAna dene kI jarUrata mAlUma hAI prora inake mAthameM mamkana bhASA tayA pA-mamyAme mamAnanA rakhane vAlI parantu mlanyAtmaka nahIM premI dumarI dhanI banImiyA~ inake jIvanavamAnameM tayAramaka napi hIda bina ho gaI aura pIche kigIne hama hakIkata ko devA tathA khonA hI nahI ki ho jAne vAlI banIya athavA upalabdha soma vanAmiyome kitanI pora yona stRtikara hai prora kona kona stutikA nahIM hai. pora :ma nagada sabhI prAgharA prAcAryoko romI mATI bhUla ke zikAra batalAnA kama bhI jora lagane vAlI bAta mAlUma nahIM hono / me upalabdha kApA magana viTalAne yA prayannamAtra hI kahA jA sakatA hai, jo nigamAra hAna ma ganina pratIta nahIM honA / dvAtrimikAmAMkI hama mArga dAna-pAna parame nimna bA pAlana hotI hai -- 1. dvAtrimikAeM jima kamane sapo he umI kramama nimita nahIM huI hai| 2. upasamma trizikAeM eka hI mitrasenake dvAga nirmita haI mAlUma nahIM hotii| 3. nyAyAvatArakI gaNanA prAyosimbita dvAtrizikAmoMmeM nahI ko jA sktii|
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 jenasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza 4. dvAtriMzikAmoMkI pasaMkhyAmeM jo ghaTa-bar3ha pAI jAtI hai vaha racanAke bAda huI hai aura usameM kucha aisI ghaTa-bar3ha bhI zAmila hai jo ki kimIke dvArA jAna bUjhakara apane kisI prayojanake liye kI gaI ho| aisI dvAtrizikAmoMkA pUrNarUpa prabhI pranizcita hai / __5. upalabdha dvAtrizikAmoMkA prabandhoMmeM vagita dvAtrigikAmoMke sAtha, jo maba stutyAtmaka hai aura prAya: eka hI stutigrantha 'dvAvivAtrizikA' kI aMga jAna par3atI hai, sambandha ThIka nahIM baitthtaa| donoM eka dumareme bhinna tathA bhinnakatuM ka pratIta hotI hai| aimI hAlatame kimI dvAtrizikAkA koI vAkya yadi kahI uddhata milatA hai to use umI dvAtrizikA tathA umaphe karnA taka hI mImita mamamatA cAhiye, zeSa dvAtriyikApomeme kimI dUmarI dvAtrizikAke viSaya ke mAtha use joDakara usapara se koI dUsarI bAta uma vasa. taka phanita na kI jAnI cAhiye jaba taka ki yaha mAbita na kara diyA jAya ki vaha margazikA bhI usI dvAtrizikAkArakI kRti hai / astu / aba dekhanA yaha hai ki ina dvAtrimikApro aura nyAyAvatAra meM kauna-sI gvanA sanmatimUtrake kartA middhamena prAcArya kI kRti hai prathavA ho sakatI hai ? isa viSayameM paM0 mukhalAlajI aura pa. becaradAmajIne prapanI pramnAvanAmeM yaha pratipAdana kiyA hai ki * 1 vI dvAtrizikAko choDakara zeSa 20 dvAtrizikAeM nyAyAvatAra aura mammani ye saba eka hI middhamenakI kRtiyAM hai pora ye middhasena ve hai jo ukta zvetAmbarIya prabandhoMke anamAra vRddhavAdIke ziSya the aura 'divAkara' nAmake mAtha pramiti ko prApta hai| dUsare zvetAmbara vihAnokA binA kisI jAMca-par3atAlake anumagNa karane vAle kitane hI janetara vidvAnoMkI bhI aimI hI mAnyatA hai aura yaha mAnyatA hI uma mArI bhUla-bhrAnikA mUla hai jisake kAraNa siddhamena-viSayaka jo bhI paricaya-lekha prana taka likhe gaye the saba prAya: khicar3I bane hue hai. kitanI hI galataphahamiyoMko phailA rahe hai aura unake dvArA siTamenake samayAdikakA ThIka nirNaya nahIM ho paataa| imI mAnyatAko lekara vidvavara paM0 sukhalAlajIkI sthiti siddha menake samaya-sambandha
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 525 sanmatisUtra aura siddha mena meM barAbara DAvAhola calI jAtI hai| aApa pramnana siddha menakA samaya kabhI vikramakI chaThI zatAbdIme pUrva 5 vI zatAbdI batalAte haiM, kabhI chaThI zatAbdIkA bhI uttaravartI samaya X kaha DAlate haiM. kabhI sandigdharUpameM chaThI yA mAnavIM zatAbdInidiSTa karane haiM aura kabhI 5 vI tathA 6 ThI zatA. bdIkA madhyavartI kAla pratipAdana karate hai / aura bar3I maje kI bAta yaha hai ki jina prabandhoM ke prAdhArapara midamenadivAkarakA paricaya diyA jAtA hai unameM 'nyAyAvatAra' kA nAma to kimI taraha eka prabandhama pAyA bhI jAtA hai paranna siTasanakI kRnim meM sanmatimUtrakA koI ullamba kahI bhI upalabdha nahIM honA / itane para bhI prabandha-vaggina middhamenakI kRniyA meM uma bhI zAmila kiyA jAnA hai !! yaha kitane prAcArya kI bAta hai ise vina pAThaka svayaM samajha sakate hai| pratyakI prastAvanAma 50 mumbalAlajI prAdina, yaha pratipAdana karate hue ki 'ukta prabanyona ke dvAtrivikA bhI jiname kimIkI mnati nahI hai aura jo anya darzano tayA varanake mana yo nigA nayA mamAlocanako lie DA hai stuniSpa meM parigaNita hai pora ra divAkara (middhamena) ke jIvana meM unakI kRtirUpame sthAna milA hai,' gaeka. palI' hI banAyA hai jo mvadarzanakA nimpaNa karanevAle aura dAmikAmAya na utaranevAle (nIcA darjA na rakhanebAne ) ganmatiprakaraNa kI divAkaraka jIvanajanAnta aura unakI kRtiyoM meM svAna kyoM nahIM milA / paranna rama pahanIkA koI mamucita hala prastuta nahIM kiyA gayA, prAya: itanA kahAra hI mantoSa dhAraNa kiyA gayA hai ki sanmAnaprakaraNa para banIga lokaparimANa hotA to vaha prAkRtabhASAme hote hA bhI manmatiprakaraNa-prastAvanA pR0 16, .6464 / * . x jAnabindu paricaya pa0 / manmatiprakaraNake majI saskaraNakA phoravara (Forword ) aura bhAratI vidyAmeM prakAzita 'zrIsiddhasena divAkaranA mamayano prasna' nAmaka lekha-bhA0 vi0 tRtIya bhAga 10 152 / + pratibhAmUti siramena divAkara' nAmaka lekha -mAratIyavidyA tRtIya bhAga 10 11 /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza divAkarake jIvanavRttAntameM sthAna pAI huI saMskRta battIsiyoM ke sAtha meM parigaNita hue binA zAyada hI rahatA / ' pahelIkA yaha hala kucha bhI mahattva nahIM rkhtaa| prabandhoMse isakA koI samarthana nahIM hotA aura na isa bAtakA koI patA hI calatA hai ki upalabdha jo dvAtrizikAeM stutyAtmaka nahIM hai ve saba divAkara middhamenake jIvanavRtAna meM dAkhila ho gaI hai aura unheM bhI unhI siddha menakI kRtirUpase unameM sthAna milA hai. jisame ukta pratipAdanakA hI samarthana hotAprabandhariNata jIvanavRttAntameM unakA kahIM koI ullekha hI nahIM hai| ekamAtra prabhAvakacaritameM 'nyAyAvatAra' kA jo asambaddha, asathina pora pramamajasa ullekha milatA hai usaparame usakI gaNanA usa dvAtrizadvAtrizikAka agarUpama nahIM kI jA sakatI jo saba jina-sutiparaka thI, vaha eka judA hI mvatantra pratha hai, jaisA ki Upara vyakta kiyA jA cukA hai / pora ma-matiprakaraNakA vanIma ilokaparimANa na honA bhI mida ganaka jIvanavRtAnta me sambaddha kRtiyoma usake parigaNita hone ke liye koI bAdhaka nahIM kahA jA sakanA-khAmakara usa hAlatame jabaki cavAlIma padyamadhyAvAle kalyANamandirastotrakA unakI kRtiyome parigaNita kiyA gayA hai aura prabhAvaka caritama imaM padyamasyAkA maSTa ullema bhI mAthameM maujUda hai / vAstavame prabandhoparama yaha mantha una middhapanadivAkara kI kRti mAlUma hI nahIM hotA, jo vRddhavAdIka ziSya the aura jinheM pAgama prAyokA maskRta anuvAdita karane kA abhiprAyamAtra vyakta karanepara pAkSikaprAyazcitake pau bAraha varga taka zvetAmbaramadhame bAhara rahanekA kaThora dara diyA jAnA banalAyA jAtA hai| prastuta graMthako unhIM middha menakI kRti batalAnA,yaha saba bAdakI kalpana aura yojanA hI jAna paranI hai| paM0 sukhalAlajIne prastAvanAmeM tathA anyatra bhI dvAtrizikAmoM, nyAyAvatAra aura manmatisUtrakA ekakartRtva pratipAdana karane ke liye koI khAma hetu prastuta nahI kiyA, jisase ina saba kRtiyoMko eka hI prAcAryakRta mAnA jA sake, tatazcanuzcatvAriMzadvRttAM stutimA bgii| kalyANamandiretyAdivikhyAtAM jinazAsane // 14 // * - mAvikA pa0101 /
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena 52. prastAvanAmeM kevala itanA hI likha diyA hai ki 'ina sabake pIche rahA humA pratibhAkA samAna tatva aisA mAnane ke lie lalacAtA hai ki ye saba kRtiyAM kisI eka hI pratibhAke phala hai|' yaha saba koI samartha yuktivAda na hokara eka prakArase apanI mAnyatAkA prakAzanamAtra hai; kyoki ina sabhI granthoMparase pratimAkA aimA koI samAdhAraNa samAna tatva upalabdha nahIM hotA jisakA anyatra kahI bhI darzana na hotA ho / svAmI samantabhadrake mAtra svayambhUmtotra paura prAptamImAMsA granthoM ke sAtha ina granthoM kI tulanA karate hue svaya prastAvanAlekhakoMne donoMmeM 'puSkala sAmya' kA honA svIkAra kiyA hai aura dono prAcAryokI granthanirmANAdi-viSayaka pratibhAkA kitanA hI citraNa kiyA hai / aura bhI prakalaMkavidyAnandAdi kitane hI prAcArya ema hai jinakI pratibhA ina granthoke pIche rahane. vAlI pratibhAse kama nahIM hai, taba pratibhAkI samAnatA emI koI bAta nahIM raha jAnI jimakI anyatra upalabdhi na ho make aura isaliye ekamAtra usake AdhArapara ina saba pratyoMko, jinake pratipAdana meM paraspara kitanI hI vibhinnatAe~ pAI jAtI hai, eka hI pAcAyaMkRta nahIM kahA jA sktaa| jAna par3atA hai samAnapratibhAka ukta lAlaca me paDakara hI binA kimI gaharI jAMca-par3atAlake ina saba granthoko eka hI prAcAryakRta mAna liyA gayA hai, athavA kisI sAmpradAyika mAnyatAko prazraya diyA gayA hai jabani vastusthiti banI mAlUma nahIM hotii| gambhIra gaveSaggA pora ina pratyAko panta parIkSAdipama mujhe isa gAnakA patA calA hai ki mammatimUtra kamiTamena panepha dvAtrimikAproke karmA middhamename bhinna hai / yadi 21vA vAtrazikAko Thosara zeSa 20 trizikAeM eka hI siddhamenakI kRtiyAM hoM to ve uname kimI bhI dvAtrimikAke kartA nahIM haiM. anyathA dvAtrizikAyoke kartA ho sakate hai / nyAyAvatAra ke kartA middhamenakI bhI aisI hI sthiti hai sammatimUtra ke kartA miTamename jahAM bhinna hai vahA kucha trizikAmoMke kartA siTamenase bhI bhinna hai aura ukta 20 dvAtri zikAeM yadi ekame adhika sirasenoMkI kRtiyo hoM to ve unase kuchake kartA ho sakate hai, anyathA kisI bhI kartA nahIM bana sakate / isa taraha sanmatibake kartA, nyAyAvatArake kartA aura katipaya hAdhibhikAmoMke kartA tIna siGasena alaga alaga hai-- zeSa nAtrizikAyoMke kA inhImese koI eka yA do athavA tInoM ho sakate
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza haiM mora yaha bhI ho sakatA hai ki kisI dAvi zikAke kartA ina tInose bhinna koI anya hI hoN| ina tInoM siddha senAkA pastitvakAla eka dUsarese bhinna athavA kucha antarAlako liye hue hai aura unameM prayama siTa sena katipaya dvAtrizikAmoMke kartA, dvitIya siddha mena sanmatimUtrake kartA aura tRtIya miDa mena nyAyAvatArake kartA hai / nIce apane anusandhAna-viSayaka inhI saba bAtoMko makSepameM spaSTa karake batalAyA jAtA hai : (1) sanmanimUtrake dvitIya kAparame kevalIke jJAna-darzana-upayogAMko kramavAditA aura yugapaTTAditAma dAMpa dikhAte hue prabhadavAditA prathavA ekopayAgavAditAkA sthApana kiyA hai| mAtha hI, jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNakA yugapata kSaya mAnate hue bhI yaha batalAyA hai ki do upayoga eka mAtha kahI nahI hAta aura kevalIme ve kramazaH bhI nahIM hote| ina jJAna aura darzana upayogokA bheda mana:payaM yajJAna payaMnta athavA asthAvasthA taka hI calatA hai, kevalajJAna hAjAnepara donoM meM koI bheda nahI rahanA--naba mAna kaho pathavA damana eka hai| bAta hai. donoMmeM koI viSaya-bheda caritArtha nahIM hotA / imaka lie prayavA AgamagranthoMme apane isa kathanakI maGgani biulAna ke dinakI 'pravizaMparahita nigakAra sAmAnyagrahaNarUpa' jo paribhASA hai use bhI badala kara rakhA hai arthAt yaha pratipAdana kiyA hai ki maspRSTa tathA praviSayampa padArthama anumAnajAnako chor3akara jo jJAna hotA hai vaha darzana hai| isa viSayame sambandha rakhanevAlI kucha gAthA namUne ke taura para isa prakAra hai maNapajjavaNANaM tI gaNANamsa darisAmsa ya vimmii| kevalaNANaM pugNa damaNa ni gANaM ti ya samAraNaM / / 3 / / kaI bhaNaMti 'jacyA jAgA nayA Na pAsA jiNI' ti| sunamavalaMbamANA tittha yarAmAyaNAbhIrU // 4 // kevalaNANAvaraNasvayajAya kevala jahA gaannN| taha daMsaraNaM pi junANiyAvaraNasvayamsate // 5 // suttammi ceva 'sAi apajayasiyaMti kevala vRttaM / suttAsAyaNabhIrUhi ta ca daduzvayaM saha // //
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena 50 saMtammi kevala dasamma raNAyAmma saMbhavA gasthi / kevalaNAgammi ya imANamsa tamhA mahiNAI // 8 // dasaNaNANAvaraNakhae mamAggammi kamma puThya pr| houna mamaM upAzrI haMdi duvaM gAthi uvogA / / || aNNAyaM pAmaMtA addhica arahA viyaagnaa| ki jANa kiM pAmai kaha mancaraNa ni vA hoi / / 13 / / gANa appuDhe avimA ya ammi damaNaM hAi / mottamA liMgI jaM agAgayAI vimAemu / / 5 / / jaM prAparTa bhAva jAgAi pAmaha ya kaMvalA gaathmaa| tamhA na gANaM daMmaga na avimamA middhA / / 3 / / nIma manamanimaya ke kanA kimAna abheda vAdaka paramayA mAne jAte hai / TIkAkAra abhadavAra pora nAbanduka kA AdhyAna yamAvijayana nAmA hI prAdana kiyA hai / navinda nAyaka manmata-mAyA yonI vyAnyA karanA unakama vAdakA nAmamanA rahana-mana: siddhamanako yAdIhI mujhacana prathA upanA nayA mAnasa nAva ? / jAna bandakA paricayAtmaka pramAvanA pAdime ma. gabanAnanIna bhI hogA kI / (1) pAnI. dumarI ra pAraH gadAda mAnyatAko liye dupa. jagA ki nimna bAyAma haika.-jaganne kAyamya yugapata khilAninnaviSaya gahanA pratyakSa nava na ca bhayAna kasyacidapi / anenevA'nitya-prakRti rama-siddhamna vidapAM mamohayatavAra nava guNa vayaM kA vayamapi / / - / / va - nAni viviramami navamyAma nAyavetsI majAtavAnAma na te'cyuta : vaMdAmasti / traikAlya-nitya-vipamaM yugapacca vizva pazyasyacintya-caritAya namo'stu tubhyam // 2.30 // ga-ananta meka yugapana trikAla zandAdibhiniprati ghAtani / / 5-2||
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza durApamAptaM yadacintya-bhUti-jJAna tyayA janma-jarA'ntaka / tenA'si lokAnabhibhUya sarvAnsarvajJa ! lokottmtaamupetH||5-22|| ina padyoMmeM jJAna aura darzanake jo bhI trikAlavartI ananta viSaya haiM una sabako yugapat jAnate-dekhane kI bAta kahI gaI hai arthAt trikAlagata vizvake sabhI sAkAra-nirAkAra, vyakta-avyakta, sUkSma-sthUla, dRSTa-pradRSTa, jAta-ajJAta, vyavahitapravyavahita prAdi padArtha apanI-apanI aneka-mananta pravasthAnoM athavA paryAyoMsahita vIrabhagavAnke yugapat pratyakSa haiM, aimA pratipAdana kiyA gayA hai| yahAM prayukta hupA 'yugapat' zabda apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai aura vaha jJAna-darzanake yogapadyakA usI prakAra dyotaka hai jisa prakAra svAmI samantabhadrapraNIta pAsamImAMsA ( devAgama )ke tattvajJAnaM pramAga te yugapatsavaMbhAsanam' (kA0 101) ima vAkyameM prayukta huaA 'yugapan' zabda, jise dhyAna meM lekara pora pAdaTippaNIma pUrI kArikAko uddhRta karate hue pa0 mukhalAlajIne jJAna binduke paricayame likhA hai-digambarAcArya mamantabhadra ne bhI apanI 'prAptamImAmA meM ekamAtra yogapadyapakSakA ullekha kiyA hai|' mAtha hI, yaha bhI batAyA hai ki "bhaTTa prakalaGkana ima kArikAgata prapanI 'aSTazanI' vyAkhyA meM yogapadya pakSakA sthApana karate hue kamika pakSakA, sakSepamaM para spaTapame, vaNDana kiyA hai, jise pAdaTippaNI meM nimna prakArase udhRta kiyA hai: "tajjJAna-darzanayoH kramavRttI hi sarvajJatvaM kAdAcitkaM myAna / kuna. statsiddhiriti cana sAmAnya-vizeSa-vipayayAviMgatAvaragAyorayugapatpranibhAsAyogAna prativandhakAntarA'bhAvAna / ' aisI hAlatameM ina nIna dvAtrigikAmoke kartA ve siddhamena pranIta nahIM hone jo sanmatimUtrake kartA aura prabhedavAdake prasthApaka prayavA puraskartA hai, balki ye siddhamena jAna par3ate hai jo kevaloke jAna aura darzanakA yugapat honA mAnate the| aise eka yugapadvAdI miDa menakA ullekha vikramakI 8trI.vI zatAbdIke vidvAn prAcArya haribhadrane apanI 'nandIvRtti' meM kiyA hai / nandIvRttimeM 'keI bhagAni jugavaM jANai pAsai ya kevalI niyamA' ityAdi do gAthAmoko uddhRta karake. jo ki jina bhadrakSamAzramaNake vizeSaNavatI' pratyakI hai, unakI vyAkhyA karate hue likhA hai
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena 531 ___"kecana siddhasenAcAryAdayaH bharaNaMti, kiM ? 'yugapad' ekasminneva kAle jAnAti pazyati ca, kaH ? kevalI, na tvanyaH, niyamAn niyamena / " nandIsUtrake Upara malayagirisUrine jo TokA likhI hai usameM unhoMne bhI yugapadvAdakA puraskartA siddhasenAcAryako batalAyA hai / parantu upAdhyAya yazo. vijayane, jinhoMne siddhasenako prabhedavAdakA puraskartA batalAyA hai, jJAnabindu meM yaha prakaTa kiyA hai ki 'nandIvRttimeM middha senAcAryakA jo yugapat upayogavAditva kahA gayA hai vaha abhyupagamavAda ke abhiprAyane hai, na ki svatantra siddhAnnake abhiprAyame; kyoMki kamopayoga aura prakrama ( yugapat ) upayogake paryanuyogA'nantara hI unhoMne manmatimeM apane pakSakA udbhAvana kiyA hai. +', jo ki ThIka nahIM hai| mAlUma hotA hai upAdhyAyajI kI dRSTi me sanmatika kartA middhamena hI ekamAtra siddha menAcArya ke rupame rahe haiM aura imose unhoMne siddha yena-viSayaka do vibhinna vAdoMke kathanoM meM utpanna huI pramaGgatiko dUra karane kA yaha prayatna kiyA hai, jo ThIka nahIM hai| cunAMca pa0mumbalAla jIne upAdhyAya jIke isa kathanako koI mahattva na dete hue aura habhira jaise bahuzruta prAcArya ke isa prAcInatama ullekha kI mahattAkA anubhava karate hu / jJAnabinduka paricaya (pa.60) me antako paha likhA hai ki "samAna nAmavAle praneka prAcArya hone prANa hai / isaliye asambhava nahIM ki siddhasenadivAkarame bhinna koI dUsare bhI siddha mana hue hoM jo ki! yugapadvAdaka samarthaka hue ho yA mAne jAte hoN|' ve dUsare middha sena anya koI nahI, ukta tInoM dvAtrinikAyoM meM se kimIka bhI kartA hona cAhiyaM / ata: ina tInoM dvAtrizikAyoko sanmatimUtrake kartA mAvArya middhamenakI jo kRni mAnA jAtA hai vaha ThIka aura sagata pratIta nahIM honA / inake kartA dUsare hI middhamena hai jo kevalI ke viSaya me yugapad-upayogavAdI pe aura jinakI yugapada-upayogavAditAkA samarthana haribhadrAcArya ke ukta prAcIna ullekhame bhI hotA hai| ."yatu yugapadupayogavAditvaM siddha menAcAryAgAM nandivRttAvukta tadamyupagamavAdAbhiprAyegA, na tu svatantra siddhAntAbhiprAyeNa, kramA'kramopayogadayaparyanuyogAnantarameva svapakSasya sammatI udbhAvitatvAditi dRSTavyam / " - jJAnabindu 10 33 /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza (3) 16vIM nizcayadvAtrizikAmeM 'sarvopayoga-dvavidhyamanenoktamanakSaram' isa vAkyake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki 'saba jIvoMke upayogakA dvaM vidhya mavinazvara hai / ' arthAt koI bhI jIva saMmArI ho athavA mukta, chayasthajJAnI ho yA kevalI sabhIke jJAna aura darzana donoM prakArake upayogoMkA matva hotA hai-yaha dUsarI bAta hai ki eka meM ve kramale pravRta(caritArtha)hote haiM aura dUsare meM prAvaraNa.bhAvake kAraNa yugapat / isase uma ekopayogavAdakA virodha prAtA hai jisakA pratipAdana sanmatisUtra meM kevalIko lakSyame lekara kiyA gayA hai aura jise abhedavAda bhI kahA jAtA hai / aisI sthitime yaha 16vIM dvAtrigikA bhI sanmatisUtraka kartA siddha menakI kRti mAlUma nahI hotii| (4) ukta nizcayahAtri zikA(16)meM zrunajAnako matijJAname alaga nahIM mAnA hai-nigvA hai ki matijJAname adhika athavA bhinna zrutajJAna kucha nahI hai,zrutajJAnako alaga mAnanA vyarya tathA pratipragaGga doSako liye hA hai / aura isa taraha avadhijJAname bhinna manaH parya yajJAna kI mAnyatAkA bhI niSedha kiyA hai.-likhA hai ki yA to dvIndriyAdika jIvoM ke bhI. jo ki prArthanA aura pratighAtake kAraNa ceSTA karate hue dekhe jAte haiM .mana paryayavijJAnakA mAnanA yukta hogA anyathA mana:parya yajJAna koI judI vastu nahI hai| ina donoM mannavyoMke pratipAdaka vAkya ima prakAra hai: 'vaiyA'tiprasaMgAyA na ma yadhika zranam / marvebhyaH kevalaM catumtamaHkrama vikakRta / / 17 / / " "prArthanA-pratighAnAmyAM capantadvIndriyAda y:| manaHparyAyavijJAnaM yuktaM tapa na vA'nyathA // 17 // " yaha mava kathana manmatimUtrake viruddha hai: kyoki usameM anajAna aura mana payaMyajJAna donoMko alaga jJAnoke gama mpaSTa rUpamaM svIkAra kiyA gayA hai-jaMgA ki usake dvitIya kANDagata nimna vAkyoMse prakaTa hai --- "maNapajjavaNANaMtA gAzAmma yadarisaraNamma ya pimemA // 3 // "jeNa maNovisayagayAgA damaNaM raNathi dabajAyAgaM / tRtIyakANDameM bhI bhAgamathutajJAnako pramANarUpameM svIkAra kiyA hai|
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena to maNapaujavaNANaM NiyamA NANaM tu NihiTThaM / / 16 / / " "maNapajajavaNANaM dasaNaM ti teNeha hoi Na ya juttaM / bhaeNai NANaM gAidiyammi Na ghaDAdA jamhA rA" "mai-suya-raNANimittA chadamAthe hAi attha uclNbho| egayarammi vi temi raNa iMsAM dasagaNaM katto ? ||27|| jaM paccakhagahaNaM NaM iMti mayagAgA-mammiyA atthA / tamhA daMmAga mh| gA hAi sayale vi suyaNANe // 28 // aisI hAlatameM yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki nizcayadvAtrigikA (16) unhI middhamenAcArya kI kRti nahIM hai jo ki mamanimUtrake kartA hai-donoMke kartA siddhamenanAmakI mamAnatAko dhAraNa karane hA bhI eka dUsareme ekadama bhinna haiM / mAya ho, yaha kahane meM bhI korTa makoca nahIM hotA ki nyAyAvatArake kartA siddhamena bhI nizcayAtrizikA kAma bhinna hai; kyoki unhoMne zrutanAnake bhedako spaSTa rUpa meM mAnA hai aura use apane anya meM gabdapramAga athavA prAgama (dhana-zAstra) pramAga meM rakhavA hai, jaisA ki nyAyAvatArake nimna vAkyoMse prakaTa he : "ipTepTA'vyAhatAdvAkyAparamArthA'bhidhAyinaH / tatva-prAhina yAtpannaM bhAnaM zAdaM prakIrtitama / / / / OM pAnApana manullavyamahaSTa-virodhakam / tatvopadezakAmA zAstra kApatha-baTTanam / / 3 / / " "nayAnAmekaniSThAnAM pravRtta: shnvtmni| sampUrNAvavinizcAyi syAdvAdazrutamucyate // 30 // " ima mambandhameM paM0 mukha lAlajIne jJAnabindakI paricayAtmaka prastAvanAmeM, yaha batalAte hue ki nizcayadvAtrizikA ke kartA middhanane mati aura tha tameM hI nahIM kintu pravadhi aura mana: paryAya meM bhI prAgamiddha bheda-rekhAke viruddha tarka OM yaha padya mUlameM svAmI samantabhadrakRta ratnakaraNDa (samIcInadharmazAstra)kA hai. vahIse uddhata kiyA gayA hai /
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza karake use amAnya kiyA hai| eka phuTanoTa-dvArA jo kucha kahA hai vaha isa prakAra hai: 'yadyapi divAkarazrI (middhamena) ne apanI battIsI (nizcaya0 16) meM mati bhora zrutake pabhedako sthApita kiyA hai phira bhI unhoMne cirapracalita mati. zrunake bhedakI marvayA avagaNanA nahIM kI hai| unhoMne nyAyavatAra meM pAgamapramANako svatantra rUpase nirdiSTa kiyA hai| jAna par3atA hai isa jagaha divAkara zrIne prAcIna paramparAkA anusaraNa kiyA paura ukta battImI prapanA sanatra mata vyakta kiyaa| isa taraha divAkara zrI ke granyoM meM prAgamapramAgako svatantra atirikta mAnane pora na mAnanevAlI donoM darzanAntarIya dhAgA dembI jAnI hai jinakA mbIkAra jJAnavindumeM upAdhyAyajIne bhI kiyA hai|" (108) ima phuTanoTame jo bAna nizcayAvidhikA pora nyAyAya nArake maniSAviSayaka virodhake mamanvayameM kahI gaI hai vahI unakI tarapha nimbayadvatrivi / aura manmanika gaghimanAparyaya-viSayaka virodha mamaya meM bhI kahI jAgA hai aura mamajhanI cAhiye / parantu yara mara kathana ekamAtra no anyokI kara. muMva-mAnyatApara pravambiA hai, jisakA mAmpradAyika mAnAkAragara koI bhI prabala prAdhAra nahI hai pora maniye javanA mA. pAyAcanA aura mammatimAtra tInoM ko eka hI miTamenakana mi na kara diyA jAya dara ima kathanakA kucha bhI mUlya nahI hai / nAnA pAkA manya pabhI nA. mi.: nahI hai| pranyuna imaka dvAtrimikA aura anya granpoMke para virodhI kAyama kAraNa unakA vibhiprakaka honA pAyA jaamaa)| jAna patA hai 60 sammanna 2. jIke hRdaya meM yahA~ vibhitra giddhamanIko vanAhI ugAna nahI pora liye ve una mamanvayako kalpanA karane meM nahA hai. pAThIka nhii|. yA manmati ke kartA mida mena meM banAta vicAra niyatikA. .. hote to unake niye koI vajaha nahI thI ki anya prabhina apana bnaa| vicAroM ko khAkara dUsare pratyame pAne vADa para vicAgekA panagama karate, bAmakara uma hAlata meM amimanimeM upayoga-mayapI yugAdA: kI prAcIna-paramparAkA bana karake apane padayA-viSayaka naye myatara vicAroMko prakaTa karane hA dekhe jAne hai-vahIgara ve dhanamAna aura mana:payaMya -
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura middhamena 535 jJAna-viSayaka apane una svatantra vicAroM ko bhI prakaTa kara sakate the, jinake niye jJAnopayogakA prakaraNa hone ke kAraNa vaha sthala (manmatikA dvitIya kANDa) upayukta bhI thA; parantu vaisA na karake unhoMne vahAM una dvAtrizikAke viruddha apane vicAroMko rakyA hai aura iniye umasamma yahI phalita hotA hai ki ve ukta dvAtrimikAke kartA nahIM hai ---uma ke kartA kAI dUmara hI middhamena hone caahiye| ugAya yagovijayajI ne vilikAkA pAyAvatAra praura manmanike mAya jo una vigaMdha vaiThanA hai. usake gamvandhame kucha bhI nahIM khaa| yahI itanA praura bhI jAna lenA cAhiye ki dhanako ghamAnyanArUpa ina prAviyikAke kathanakA virodha nyAyAvatAra aura mammanika mAya hI nahIM hai balki prayama davimikAke sAtha bhI hai. jisake. 'maninana na. TanyAdi 30ve pacameM 'jagAramANa jinavAvavidha pa:' jara gadAdAga pravacanampa dhanako pramANa mAnA gayA hai / () nimna padAtrikAko do vana pora bhI pahA prakaTa kara dene kI hai, jo manmatika mAya patra vige rakhatI hai mora ve nimna prakAra hai: --- "jhAna-darzana-cAritrAga yupAyAH zivaha navaH / anyA'sya-pranipatavAndradvAvagama-zanayaH ||daa ima pa meM jAna, dAna nayA cAritrako mokSa-hemoke marame tIna upAya (mArga) banalAyA hai-nInoka minAkara mokSakA eka upAya nirdiSTa nahIM kiyA; jamA ki tanvAdhamatraka prathamamapa me mokSamAga ' ma ekavacanAmaka parake prayogabAga kiyA gayA hai| para ye tIno yahI mamamtA meM nahI kinna pAna (alaga alaga) meM moso mAgaM nirdiSTa kA hai grora use eka damare ke pratipakSI nibA hai / mAya hI nInoM mamgaka vizegandha hai pora dagaMna ko jJAnakaM pUrva na rakhakara usake pranantara rakhA gayA hai, jo ki mamUnA zikAra pradAna prarthakA vAcaka bhI pratIta nahIM hotaa| yaha maba kayana manmanimane nimna vAkyoMke vidha jAtA hai, jinameM mammammAna-zAna cAritrako pratinime mArata bhavyajIvako mArake duHkhoM kA manakAmpame unna ta kiyA hai pIra kayanako henubAdamammata batalAyA hai ( 3-4 . ) tathA dana gandakA prathaM jinagIta padArthoMkA zradAna grahaNa kiyA hai| mAya ho samyagdarzanake utaravartI samyagnAnako samyagdarzana
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 . jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza se yukta batalAte hue vaha isa taraha samyagdarzanarUpa bhI hai, aisA pratipAdana kiyA hai (2-32, 33 ): "evaM jiNapaNNatte saddahamANassa bhAvao bhAve / purisassAbhiNibohe dasaNasaho havAi juttA / / 2-32 / / sammaNNANe NiyameNa dasagaM dasaNe u bhayaNijja / sammaegaNANaM ca imaM ti atthI hAi uvavaraNaM / / 2-33 // " "bhavizro sammaiMsaNa-kAraNa-caritta-paDiyatti-saMpaeNo / NiyamA dakkhaMtakaDo tti lakkhaNaM he uvAyarasa / / 3-54 // " nizcayAtrizikAkA yaha kathana dUsarI kucha dvAtrizikAnoMke bhI viruddha par3atA hai, jisake do namUne isa prakAra hai"kriyAM ca saMjJAna-viyoga-niSphalAM kriyA-vihInAM ca vivodhamapadam / nirabhyatA kleza-mamUha-zAntaye tvayA zivAyAlikhitava pddhtiH||1-26|| "yathA'gada-parijJAnaM naalmaa''my-shaantye| pracAritraM tathA jJAnaM na buddhyadhya(vya)vamAyataH // 17-2 // " inameM pahalI dvAtrizikAke uddharAme yaha mUcita kiyA hai ki 'vIrajinendrane samyagjAname rahina kriyA (cAritra) ko aura kipAse vihIna samyagjJAnakI mampadAko klezamamUhako zAnti athavA givaprAptike liye niSphala evaM asamartha batalAyA hai aura isaliye aisI kriyA tathA jJAnasambadAkA niSedha karate hue hI unhoMne mokSapaddhatikA nirmANa kiyA hai|' aura 17vI dvAtrizikAke uddharaNameM banalAyA hai ki 'jisa prakAra roganAzaka auSadhikA parijJAnamAtra rogako zAntikaM liye samartha nahIM hotA usI prakAra cArivarahitajJAnako samajhanA cAhie.- vaha bhI akelA bhavarogako zAnta karane meM mamartha nahI hai| aisI hAlata meM jJAna, darzana aura cAritrako alaga-alaga mokSakI prAptikA upAya batalAnA ina dvAtrinikAyoMke bhI virudra ThaharatA hai| "prayoga-visamAkarma tadabhAvasthitistathA / lokAnubhAvavRttAntaH kiM dharmA'dharmayoH phalam / / 16-24 / /
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena 537 AkAzamavagAhAya tadananyA diganyathA / tAvapyevamanucchedAttAbhyAM vA'nyamudAhRtana // 16-25 / / prakAzavadAniSTaM syAtsAdhye nArthamtu na zramaH / jIva-pudgalayoreva parizuddhaH parigrahaH / / 16-26 // " ina padyomeM dravyoMkI carcA karate hue dharma, adharma aura AkAza dravyoMkI mAnyatAko nirarthaka ThaharAyA hai tathA jIva aura pudgalakA hI parizuddha parigraha karanA cAhie arthAt inhI do dravyoMko mAnanA cAhie, premI preraNA kI hai / yaha maba kathana bhI manmatimUtrake viruddha hai; kyoki usake tRtIya kANDa havyagata utpAda tathA vyaya (nAga)ke prakArAMko batalAte hue utpAdake jo prayogajanita (prayanta janya) tathA vainasika ( svAbhAvika ) aise do bheda kiye hai unameM vainasika utpAda ke bhI samudAyakRta tathA aikatvika aime do bheda nirdiSTa kiye haiM aura phira yaha batalAyA hai ki ekatvika utpAda prAkAmAdika tIna dravyoM ( prAkAga, dharma, adhamaM ) meM panimittama hotA hai aura isaliye aniyamita hotA hai / nAzakI bhI aisI hI vidhi batalAI hai / imase sanmatikAra middhamenakI ina tIna gramUrtika dravyoMke, jo ki eka eka hai astitva-viSayameM mAnyatA spaSTa hai / yathA "ppAzrA viyappA pAgaja ziNI ya vissamA ceva / nantha u pAgajagizro samudayavAyo aparisuddhA / / 3 / / mAbhAvipro vi samudayako vya egattio vva ho jAhi / AgAsAIprANaM tirAha parapaJco'NiyamA / / 33 / / vigamamma vi ema vihI mamudaya janiyammi so u viypyo| samudayavibhAgamettaM atyaMtarabhAvagamaNaM ca // 34 // " isa na ha yaha nizcayadvAtrizikA katipaya dvAtrizikAnoM, nyAyAvatAra aura sanmatike viruddha pratipAdanoMko lie hae hai| sanmatike viruddha to vaha sabase adhika jAna par3atI hai aura isaliye kisI taraha bhI sanmatikAra siddhasenakI kRti nahI kahI jA sktii| yahI eka dvAtrizikA aimI hai jisake anta meM usake kartA
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza siddha senAcAryako aneka pratiyoMmeM zvetapaTa (zvetAmbara) vizeSaNake sAtha 'duSya' vizeSaraName bhI ullekhita kiyA gayA hai, jisakA artha dvaSayogya, virodhI athavA zatrukA hotA hai aura yaha vizeSaNa mambhavataH prasiddha jaina maiddhAntika mAnyanAmoMke virodhake kAraNa hI unhe apanI hI mampradAyake kisI pramAhiSNu vidvAn - dvArA diyA gayA jAna par3atA hai| jisa pikAvAvapake sAtha hama vizeSaNa padakA prayoga kiyA gayA hai vaha bhANDArakara insTiTayUTa pUnA aura niyATika sAmAiTI baGgAla (kalakatA) kI pratiyoM meM nimna prakArame pAyA jAtA hai:'dveSya-zvetapaTa middhamenAcAryasya kRniH nizcaya dvAtrizikaikonaviMzatiH / " dUsarI kisI dvAtrizikA anna meM aimA koI puSikAvAkya nahIM hai| pUrvako 18 aura unaravartI 1 me 16 dvAtrizikAmoM ke annameM to ka kA nAma taka bhI nahIM diyA hai-dvAtrizikA kI mamyAmUnA eka paMkti pani' zabda pukta athavA viyukta praura kahI kahI dvAvigikA nAmake mAtha bhI dI huI hai| (6) dAtrivikAnoMko upayuna sthinimeM yaha kahanA kisI taraha bhI ThIka pratIta nahIM hotA ki upalabdha mabhI drAbigikA prayavA / yI ko chArakara bIma drAvidhikA manmanikAra miTamenakI hI katiyA hai: kyoMki pahalI imarI. pAMcavI praura unnIsavI memo nAra dvAtrivikAnoM kI bAbata hama kAra damya naka hai ki ve manmanake viraddha jAne ke kAraNa mAnikArakI kaniyA nahIM bananA / zeSa dvAtrizikAra yadi inhI nAra dvAtrizikAgroka kA misanomame nimAra yA ekame adhika mida menoMko ninAI no bhinna vyaktitvaka bhAga unamema koI bhI manmatikAra middha menako kati nahI ho sakatI / mora patimAna hai to unamama aneka trivikA manmatikAra middha menakI bhI zani ho sakatI hai: parantu hai aura amuka amuka hai yaha nicitapama uma vakta nA nahIM kahA jA makatA jaba taka isa viSayakA koI spaTa pramANa mAmane na paajaay| (7) praba rahI nyAyAvatArakI bAta, yaha atha manmAnamatrame koI ekAnAmdIme bhI adhika bAdakA banA hupA hai kyoki isapara mamAnabhadrasyAmIka narakAlIna pAtrasvAmI (pAtrakamA) jasa jainAcAryokA hI nahIM kintu dhamaMkIti aura dharmottara jaise bauddhAcAryoMkA bhI spaSTa prabhAva hai| ga.hamaMna jaikobIke manA
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati sUtra aura siddhasena 536 nusAra dharmakItine dignAgake pratyakSalakSaNa meM 'kalpanApotra' vizepaNake mAtha 'prabhrAna' vizeSaNakI vRddhi kara use apane anurUpa sudhArA yA prayavA pragamtarUpa diyA thA aura imaliye "pratyakSa kalpanApAnamabhrAntam' yaha pratyakSakA dharmakItipratipAdina prasiddha lakSaNa hai jo unake nyAyavindu granyameM pAyA jAtA hai aura jima meM 'prabhrAnta' pada apanI gvAma vigaMpatA rakhatA hai| nyAyAvatArake cauthe padyameM pratyakSakA lakSaNa, prakaladeva kI taraha, 'pratyakSaM vigadaM jJAnaM' na dekara, jo "aparokSanazAmya grAhakaM jJAnamaNi pratyakSam" diyA hai aura agale padyame, anumAnakA lakSaNa dene hae. 'nadamrAnaM pramANa vAtmamatravata" vAkya ke dvArA use (pratyakSako) 'pradhAla' vizeSAme vipita bhI sUcita kiyA hai usane yaha mApha vanita hotA hai ki middhamenake mAmane-unake va yama-dharmakItikA ukta lakSaNa bhI sthita thA aura unhoMne apane lakSagame grAhaka' padake prayoga-dAga jahA~ pratyakSako vyavamAyAmaka jJAna banAkara dhamakInika kalpanApo' vipaNakA niramana athavA baMdhana kiyA hai vahIM unake prabhrAnna' vizeSagako prakAgalara. se svIkAra bhI kiyA hai| yAyAvanAra ke TIkAkAra siddhAra bhI 'grAhaka padake dvArA boddhA (dhamaka nibana lakSaNakA nigmana honA batalAte hai| thA___ "grAhakamini ca nigAyaka davyaM, niNayAbhAve'rthagrahagAyogAna / tena yana nAthAgarna pratyAdi pratyana kalpanApIDhamabhrAntama [ nyA. vi. 4] ini. nadapAntaM bhavani / nabhya gRkti raktavAna / isI taraha prilijAyada mede jAna tadanumAna' yaha dhamakInika anumAnakA lakSaNa hai| emaga trisapAna pake dAga liGgako trirUpAtmaka banAnAkara anumAno mAzAraNa lakSaNako eka vipa diyA gayA hai / yaha "ma anumAnamAnako mAnna yA bhrAnomA koI vizeSaNa nahIM diyA gayA; parantu nyAbinduko TokAme dhamanigne pratyakSa lakSaNako masyA karane aura usameM dekho 'mamaganAhA' ko jaMkAvIkRta pranAvanA tathA nyAyAvatArako rA. pI. ema. khakana prAnAvanA / (r) "pratyakSa kalpanApoDaM nAmamAyAma yunam / " (pramANamamanvaya) / "pratyakSa kAmApIra yagnAna nAmamAtyAdikalpanAhitam / ' (nyaayprvesh)|
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza prayukta hue 'mabhrAnta' vizeSaNakI upayogitA batalAte hue "bhrAntaM ghanumAnam" isa vAkyake dvArA anumAnako bhrAnta pratipAdita kiyA hai| jAna par3atA hai isa sabako bhI lakSyameM rakhate hue hI siddhasenane anumAna ke "sAdhyAvinAbhuno (vo) liMgAtsAdhyanizcAyakamanumAna'' isa lakSaNakA vidhAna kiyA hai aura isameM liMga kA 'sAdhyAvinAbhAvI' aisA ekarUpa dekara dharmakItike 'trirUpa'kA-pakSadharmatva, sapakSesatva tathA vipakSAsatvarUpakA nirayana kiyA hai| sAtha hI, 'tadabhrAntaM samakSavat' isa vAkyakI yojanAdvArA anumAnako pratyakSakI taraha pramrAnta batalAkara bauddhoMkI ume bhrAnta pratipAdana karanevAlI ukta mAnyatAkA khaNDana bhI kiyA hai / isI taraha "na pratyakSamapi bhrAntaM pramANatvavinizcayAt' ityAdi chaThe padyameM una dUsare bauddhoMkI sAnyatAkA khaNDana kiyA hai jo pratyakSako abhrAnta nahIM maante| yahA~ liMgake isa ekarUpakA aura phalata: anumAnake ukta lakSagaNakA prAbhArI pAtra svAmIkA vaha hetRlakSaraNa hai jise nyAyAvatArakI 22vIM kArikAmeM anyathAnupapannatvaM henorlakSaNamIritam" isa vAkyake dvArA uddhRta bhI kiyA gayA hai aura jisake AdhAra para pAtramvAmIne bauddhoMke vilakSaNahetukA kadarthana kiyA thA tathA 'vilkssgnnkdrthH|" nAmakA eka svatantra grantha hI raca DAlA thA, jo Aja anupalabdha hai parantu usake prAcIna ullekha mila rahe hai| vikramako 8vIM-6vIM zatAbdIke bauddha vidvAn zAntarakSitane sattvamaMgrahameM trilakSaNakadarthanasambandhI kucha zlokoMko uddhana kiyA hai aura unake ziSya kamalazIlane TIkAmeM unheM "anyathetyAdigA pAtrasvAmimatamAzaGkane" ityAdi vAkyoMke sAtha diyA hai| unameM se tIna zloka namUne ke taura para isa prakAra hai anyathAnupapannatve nanu dRSTA muhetutaa| nA'sati vyaMzakasyA'pi tammAna klIvAstrilakSaNAH // 1364 // anyathAnupapannatvaM yasya tasyaiva hetutaa| dRSTAntI dvAvapistA vA mA yA to hi na kAraNam // 136 // * mahimA sa pAtrakesariguroH paraM bhavavi yasya bhaktamAsIt / padmAvatI sahAyA trilakSaNakadarthana kartum // -mallipeNaprazasti (10 zi0 54 )
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena anyathAnupapannatvaM yatra trayeNa kim ? / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra yeNa kim ? // 1366 / / inameMme tIsare padyako vikramakI 7vIM-8vIM zatAbdIke vidvAn akalaMkadevane apane 'nyAyavinizciya' (kArikA 323) meM apanAyA hai aura siddhivinizcaya (pra. 6) meM ise svAnIkA 'amalAlIDha pada' prakaTa kiyA hai tathA vAdirAjane nyAyavinizcaya-vivaraNameM isa padyako pAtrakesarIse sambaddha 'anyathAnupapattivAtika' batalAyA hai| dharmakInikA samaya I0 san 625 me 650 arthAt vikramakI 7vIM zatAndokA prAya: caturtha caraNa, dharmonakA samaya I. san 725 se 75. arthAt vikramakI 8vIM zatAbdIkA prAya: caturtha caraNa aura pAtrasvAmIkA samaya vikramako kI gatAbdIkA prAya: tRtIya carA pAyA jAtA hai; kyoMki ve alakakadevame kucha pahane hue haiN| taba manmatikAra middha menakA mamaya vi0 saMvat 666 me pUrvakA munizcita hai jamA ki agale prakaraNa meM spaSTa karake batalAyA jAyagA / aisI hAlata meM jo middhamena manmanike varga haiM ve hI nyAyAvatArake kartA nahIM ho sakane-mamayako dRSTile donoM granthoMke kA ekadUsarese bhinna hone caahiye| __ dama viSaya meM paM0 sugkha lAla jI prAdikA yaha kahanA hai ki 'po0 TunI ( Tousi ) ne dignAgame pUrvavartI baudva nyAyake Upara jo eka nivandha raoNyala eziyATika momAiTIke julAI san 166 ke jarnala meM prakAzita karAyA hai usa meM bauddha-saMskRta-granthoMke cInI tathA nivvanI anuvAdake prAdhAra para yaha prakaTa kiyA hai ki yogAcArya bhUmizAstra aura prakaraNAryavAcA nAmake granthoMmeM pratyakSa kI jo vyAkhyA dI hai usake anusAra pratyakSako aparokSa. kalpanApoDa, vikramamavata 700 meM prakalaMkadevakA bauddhoke sAtha mahAn vAda humA hai, jaisA ki prakalaMkacaritake nimna padyase prakaTa haivikramArka-zakAbdIya-zatamapta-pramA jupi / kAle'kalaMka-yatino bauddharvAdo mahAnabhUt / / *dekho, sanmatike gujarAtI saMskaraNa kI prastAvanA pR0 41, 42, maura aMgrejI saMskaraNa kI prastAvanA pR. 12, 14 /
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza nirvikalA aura bhUla vinAkA abhrAnta prathavA avyabhicArI honA cAhiye / sAtha hI prabhrAnta tathA mavyabhicArI zabdoMpara noTa dete hue batalAyA hai ki ye donoM paryAyazabda hai, aura cInI tathA tibbatI bhASAke jo zabda anuvAdoM meM prayukta hai unakA anubAda mabhrAnta tathA pravyabhicArI donoM prakArase ho sakatA hai / aura phira svayaM 'prabhrAnta' zabdako hI svIkAra karate hue yaha anumAna lagAyA hai ki dharmakItine pratyakSakI vyAkhyAmeM mabhrAnta' zabdako jo vRddhi kI hai vaha unake dvArA kI gaI koI naI vRddhi nahIM hai balki sautrAntikoMkI purAnI vyAkhyAko svIkAra karake unhoMne dignAga kI vyAkhyAmeM isa prakArase sudhAra kiyA hai| yogAcArya-bhUmizAstra prasaGgake guru maMtrayako kRti hai, prasaGga (maMtreya ?) kA samaya IsA kI cauthI zatAbdIkA madhyakAla hai, isase pratyakSake lakSaNa meM 'mabhrAnta' zabdakA prayoga tathA prabhrAntapanA kA vicAra vikramako pAMcavIM zatAbdIke pahale bhale prakAra jJAta thA prarthAt yaha (prabhrAnta ) zabda muprasiddha thA / ataH siddhasenadivAkarake nyAyAvatArameM prayukta hue mAtra 'prabhrAnta' padaparame use dharmakItike bAdakA batalAnA jarUrI nhiiN| usake kartA siddhasenako prasaGgake bAda aura dharmakItike pahale mAnane meM koI prakArakA antarAya (vighna-bAdhA) nahIM hai|' ___ isa kathanameM pro. TucIke kapanako lekara jo kucha phalita kiyA gayA hai vaha ThIka nahIM hai| kyoMki prathama to prophesara mahAzaya apane kathanameM svayaM bhrAnta haive nizcayapUrvaka yaha nahIM kaha rahe haiM ki ukta donoM mUla saMskRta granthoMme pratyakSakI jo vyAmyA dI athavA usake lakSaNakA jo nirdeza kiyA hai usameM 'prabhrAnta' padakA prayoga pAyA hI jAtA hai balki sApha taurapara yaha sUcita kara rahe hai ki mUla grantha unake sAmane nahI, cInI tathA tibbatI anuvAda hI sAmane haiM aura unameM jina zabdoM kA prayoga humA hai unakA prayaM pradhAnta tathA avyabhicAri dono rUpase ho sakatA hai| tIsarA bhI koI artha athavA saMskRta zabda unakA vAcya ho sakatA ho to usakA niSeSa bhI nahIM kiyaa| dUsare, ukta sthitimeM unhoMne apane prayojanake liye jo sabhrAnta pada svIkAra kiyA hai vaha unakI rucikI bAta hai na ki mUla meM pradhAnta padake prayogakI koI gAraMTI hai aura isalie usaparase nizcitarUpameM yaha phalita kara lenA ki
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena 'vikramakI pAMcavIM zatAnIke pahale pratyakSa lakSaraNameM abhrAnta padakA prayoga bhale prakAra jJAta tathA suprasiddha thA' phalitArtha tathA kathanakA atireka hai aura kisI taraha bhI samucita nahIM kahA jA sktaa| tIsare, una mUla saMskRta granthoMmeM yadi 'prazyabhicAri' padakA hI prayoga ho taba bhI usake sthAnapara dharmakItine 'prabhrAnta' padakI jo naI yojanA kI hai vaha usIkI yojanA kahalAegI aura nyAyAvatArameM usakA anusaraNa honeme usake kartA siddhasena dharmakItike bAdake hI vidvAn tthhreNge| cothe, pAtrakesarIsvAmIke hetu-lakSaNakA jo uddharaNa nyAyAvatArameM pAyA jAtA hai aura jisakA parihAra nahI kiyA jA sakatA usase siddhasenakA dharmakIrtike bAda honA aura bhI puSTa hotA hai / aisI hAlatameM nyAyAvatArake kartA siddhasenako prasaGgake bAdakA aura dharmakItike pUrvakA batalAnA nirApad nahI hai-usameM aneka vighna-bAdhAeM upasthita hotI haiN| phalataH nyA. yAvatAra dhamakIrti aura pAtrasvAmI ke bAdakI racanA honese una siddhasenAcAryakI kRti nahI ho sakatA jo sanmatisUtrake kartA hai| jina anya vidvAnoMne use adhika prAcInarUpameM ullekhita kiyA hai vaha mAtra dvAtriMzikAnoM, sanmati aura nyAyAvatArako eka hI siddhasenakI kRtiyAM mAnakara calanekA phala hai| isa taraha yahA~ takake isa saba vivecanaparase spaSTa hai ki siddhasenake nAmapara jo bhI grantha car3he hue hai unameM se sanmatimUtrako chor3akara dUsarA koI bhI grantha sunizcitarUpameM sanmatikArakI kRti nahIM kahA jA sakatA-prakelA sanmatisUtra hI asapatnabhAvase abhItaka unakI kRtirUpameM sthita hai| kalako pravirodhinI dvAtrizikAmoMmese yadi kisI dvAtrizikAkA unakI kRtirUpameM sunizcaya ho gayA to vaha bhI sanmatike sAtha zAmila ho skegii| (kha) siddhasenakA samayAdika aba dekhanA yaha hai ki prastuta grantha 'sanmati' ke kartA siddhasenAcArya kaba hue haiM aura kisa samaya athavA samayake lagabhaga unhoMne isa anyakI racanA ko hai| pratyameM nirmANakAlakA koI ullekha bhaura kisI prazastikA prAyojana ma honeke kAraNa dUsare sAdhanoMparase hI isa viSayako jAnA jA sakatA hai aura ve dUsare sAdhana hai anyakA antaHparIkSaNa-usake sandarbha-sAhityakI jAMca.
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza dvArA bAhya prabhAva evaM ullekhAdikA vizleSaNa-, usake vAkyoM tathA usameM cacita khAsa viSayoMkA anyatra ullekha, prAsocana-pratyAlocana, mvIkAraasvIkAra athavA khaNDana-maNDanAdika aura sAtha hI siddha senake vyaktitva-viSayaka mahattvake prAcIna udgAra / inhIM saba sAdhanoM tathA dUsare vidvAnoMke isa dizAmeM kiya gaye prayatnoMko lekara maiMne isa viSaya meM jo kucha anusaMdhAna evaM nirNaya kiyA hai use hI yahAra prakaTa kiyA jAtA hai: (1) sanmatike kartA siddhasena kevalIke jJAna-darzanopayoga-viSaya meM abhedavAdake puraskartA haiM yaha bAta pahale ( pichanne prakaraNa meM) batalAI jA cukI hai / unake isa prabhedavAdakA khaNDana idhara digambara sampradAya meM sarvaprathama prakalaMka devake gajavAnikabhASyame aura udhara zvetAmbara-sampradAyameM marvaprathama jinabhadrakSamAzramaraNake vizeSAvazyakabhApya tathA vizeSagAvatI nAmaka granthoMma milatA hai| sAtha hI tRtIya kANDakI 'ganthi puDhavIvigiTTA' aura 'dohi vi gaehi gIya' nAmakI do gAthAeM ( 52, 46 ) vizeSAvazyakabhApyameM kramaza: gA0 naM0 21842165 para uddhRta pAI jAtI hai / isake sivAya, vizeSAvazyakabhAkI svopATIkAme * 'gAmAitiyaM daboTTayamsa' ityAdi gAyA 75vIM kI vyAkhyA karate hue granthakAranaM mvayaM "danyAstikanayAvanambinI magrahavyavahArI RjamUtrAdayastu paryAyanayamatAnumArigAH prAcAryAmaddhamanAbhiprAyAna' isa vAkyake dvArA mida menAcAryakA nAmolAdapUrvaka unake manmatimUtra-gata matamA ullekha kiyA hai, aimA muni puNyavijayajIke mAmara mudi 10mI ma0.00 ke eka patrame mAlUma huyA hai| donoM granthakAra vikramakI 7vIM zatAbdI ke prAya: * gajavA0 bhA0 a0 6 mu0 10 vA 14-16 / * vizeSa/0 bhA0 gA0 3086 se (kATayAcArya kI nimeM gA. 37 ) tathA vizaMpaNavatI gA0 184 se 280; manmati-prastAvanA pR0 75 / + uddharaNa-viSayaka vizeSa UhApoha ke lie dekho, manmati- prastAvanA pR. 68, 66 / * isa TIkAke astitvakA patA hAlameM muni puNyavijayajIko blaahai| devI, zrI pAtmAnandaprakAza pustaka 45 praka pR0 142 para unakA taviSayaka lekh|
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ ....... 545 sanmatisUtra aura siddhasena uttarArdhake vidvAn hai| prakalaMkadevakA vikrama saM0 700 meM boDoMke sAtha mahAn bAda huA hai jisakA ullekha pichale eka phuTanoTameM prakalaMkacaritake prAdhArapara kiyA jA cukA hai, aura jinamadrakSamAzramaNane apanA vizeSAvazyakabhASya zaMka saM0531 praryAta vi0 saM0 666 meM banAkara samApta kiyA hai| granthakA yaha racanAkAla unhoMne svayaM hI granyake anta meM diyA hai, jisakA patA zrIjinavijayajIko jaisalamera bhaNDArakI eka pratiprAcIna pratiko dekhate hue calA hai| aimI hAlanameM sanmatikAra siddha menakA mamaya vikrama saM0 666 me pUrvakA sunizivata hai parantu vaha pUrvakA samaya kauna-sA hai ?-kahA~ taka umakI kamame kama sImA hai ?-yahI bhAge vicAraNIya hai| (2) sanmatisUtrameM upayoga-dvapake kramavAdakA joroMke mAtha khaNDana kiyA gayA hai, yaha bAta bhI pahane batalAI jA cukI tathA mUtra granthake kucha vAkyoMko uddhRta karake darzAI jA cukI hai| usa kramavAdakA puraskartA kauna hai aura usa kA mamaya kyA hai ? yaha bAta yahAM vAma naurame jAna lene kI hai| haribhadramUrine nandinimeM tathA abhayadevamUrine sanmatiko TIkAmeM yadyapi jinabhadrakSamAzramaNako kramavAdake puraskartArUpameM ullekhita kiyA hai parantu vaha ThIka nahIM hai; kyoMki ve to sanmatikArake uttaravartI hai, jaba ki honA cAhie koI pUrvavartI / yaha dUsarI bAta hai ki unhoMne kramavAdakA joroMke mAtha samarthana aura vyavasthita rUpa se sthApana kiyA hai, mabhavana: isIse unako usa vAdakA puraskarnA samajha liyA jAna par3atA hai / panyathA, kSamAzramagAjI strayaM vizeSaNavatImeM apane nimna vAkyoM-dvArA yaha sUcita kara rahe haiM ki unase pahale yugapadvAd, kanavAda tathA abhedavAdake puraskartA ho cuke hai keI bhaNaMti jugavaM jANai pAsaha ya kevalo rinnymaa| aNNe egatariyaM imachati sunovaeseNaM // 184 // araNe e ce| vo iMsANamicchati jinnvriNdss| jaM vi ya kevalaNANaM taM ci ya se darisaNaM viti // dazA pa. mubalAlajI dhAdine bhI kathana-girodhako mahasUsa karate hue prastAvanAmeM yaha svIkAra kiyA hai ki jinamada aura siDasenake pahale karavAdake puraskartA
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 - jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza rUpameM koI vidvAn hone hI cAhiye jinake pakSakA sanmatimeM khaNDana kiyA gayA hai; parantu unakA koI nAma upasthita nahIM kiyA / jahA~ taka mujhe mAlUma hai ve vidvAn niyuktikAra bhadrabAhu hone cAhiye, jinhoMne prAvazyakaniyuktike nimna vAkya-dvArA kramavAdako pratiSThA kI hai NANaMmi dasaNaMmizra itto egayarayaMmi uvjuttaa| savvassa kevalissA (ssa vi) jugavaM do Nasthi uvamogA / / 7 / / ye niyuktikAra bhadrabAhu zrutakevalI na hokara dvitIya bhadrabAha hai jo praSTAGganimitta tathA mantra-vidyAke paragAmI hone ke kAraNa 'naimittika' kahe jAte hai, jinakI kRtiyoMme bhadrabAhasaMhitA aura upamamgaharastotrake bhI nAma liye jAte hai praura jo jyotivid varAhamiharake sage bhAI mAne jAte haiN| inhoMne dazAzrutaskandha. niyukti meM svayaM antima zrutakevalI bhadrabAhako 'prAcIna vizeSagake sAtha namaskAra kiyA hai. uttarAdhyayananiyuktimeM maraNavibhakti ke mabhI dvAroMkA kramaza: varNana karaneke anantara likhA hai ki 'padArthoko sampUrNa tathA vizadarItine jina (kevalajJAnI) aura caturdapUrvI ( zrutakevalI) hI kahate haiM-kaha sakate haiM. aura pAvazyaka prAdi graMthoMpara likhI gaI aneka niyuktiyoMmeM prAyavana, prAyaM. rakSita, pAdaliptAcArya, kAlikAcArya aura zivabhUti prAdi kitane hI aise prAcAryoM ke nAmoM, pramagoM. mantavyoM athavA tatsambandhI anya ghaTanAmoMkA ullekha pAvayaNI' dhammakahI vAI gAmittiyo' tabassI" ya / vijjA siddhI ya kaI aTuM va pabhAvagA bhaNiyA / / 1 / prajarakkha' nadimelo miriguttaviNeya bhavAha ya / khavaga 'jjakhavuDa samiyA' divAyaro' vA 'hA''haraNA // 2 // -'chedasUtrakAra prane niyuktikAra' lekha meM udadhRta / + vadAmi mahabAha pAIraNaM parimasagalamayasAriMga / suttassa kAragamimi dasAsu kappe ya vavahAre // 1 // mane e dAga maragavibhattIi badhiyA kmso| gaMgalaNi uraNe pagatye jiNaca udamapukhi bhAsate // 233 / /
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena kiyA gayA hai jo bhadrabAhu-zrutakevalIke bahuta kucha bAda hue hai-kisI-kisI ghaTanAkA samaya taka bhI sAthameM diyA hai; jaise nihnavoMkI kramaza: utpattikA samaya vIranirvANase 60 varSa bAda takakA banalAyA hai| ye saba bAteM aura isI prakArakI dUsarI bAteM bhI niyuktikAra bhadrabAhako zrutakevalI batalAneke viruddha par3I hai-bhadrabAhuzratakevalI-dvArA unakA usa prakArase ullekha tathA nirUpaNa kisI taraha bhI nahIM bntaa| isa viSayakA sapramANa vizada evaM vistRta vivecana muni puNyavijayajIne prAjame koI sAta varSa pahale apane 'chedamUtrakAra aura niyuktikAra' nAmake usa gujarAtI lekhameM kiyA hai jo 'mahAvIra-janavidyAlaya-rajatamahotsava-grantha meM mudrita hai 8 . sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki 'tatthogAliprakIrNaka, mAvazyakariNa, Avazyaka-hAribhadrIyA TokA. pariziSTaparva mAdi prAcIna mAnya granthoMmeM jahA~ caturdazapUrvadhara bhadrabAhu (thutakevalI) kA caritra varNana kiyA gayA hai vahA~ dvAdazavarSIya duSkAla......."chedamUtroMkI racanA prAdikA varNana to hai parantu varAhamiharakA bhAI honA, niyuknigrathoM, upasargaharastotra, bhadrabAhasahitAdi graMthoMkI racanAme tayA naimittika honema sambandha rakhanevAlA koI ullekha nahIM hai / imase chaH mUtrakAra bhadrabAhu aura niyukti prAdike protA bhadrabAda eka dUsareme bhinna vyaktiyA~ hai / ___ ina niyuktikAra bhadrabAhukA samaya vikramako chaThI zatAbdIkA prAyaH madhyakAla hai; kyoki inake samakAlIna sahodara bhrAtA varAhamiharakA yahI samaya munizcata hai- unhoMne apanI 'paJcasiddhAntikA ke anta meM. joki unake upalabdha graMthoMmeM antakI kRti mAnI jAtI hai, apanA mamaya svayaM nirdiSTa kiyA hai aura vaha hai zaka saMvat 427 arthAt vikrama saMvat 562 / yathA isase meM kaI varSa pahale prApake guru muni zrIcaturavijayajIne zrIvijayAnandasUrIzvarajanmazatAbdi-smArakagraMthameM mudrita apane 'zrIbhadrabAhusvAmI' nAmaka gujarAtI lekha meM isa viSayako pradarzita kiyA thA aura yaha siddha kiyA thA ki niyuktikAra bhadrabAhu zrutakevalI bhadrabAhuse bhinna dvitIya bhadrabAhu hai aura varAhamiharake sahodara honese unake samakAlIna hai / unake isa lekhakA hindI anuvAda anekAnta varSa 3 kiraNa 12 meM prakAzita ho cukA hai|
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ mance 548... jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza "saptAzvivedasaMkhyaM zakakAlamapAsya caitrshuklaado| . ardhAstamite bhAnau yavanapure saumyadivasAye // 8 // " jaba niyuktikAra bhadrabAhukA ukta samaya sunizcita ho jAtA hai taba yaha kahane meM koI prApatti nahIM rahatI ki sanmatikAra siddhasenake samayakI pUrvasImA vikramakI chaThI zatAbdIkA tRtIya caraNa hai aura unhoMne kramavAdake puraskartA ukta bhadrabAhu athavA unake anusarga kisI ziSyAdike kramavAda-viSayaka kathanako lekara hI sanmatimeM usakA khaNDana kiyA hai| ___ isa taraha siddhapenake samayako pUrvasImA vikramakI chaThI zatAbdIkA tRtIya caraNa aura uttaramImA vikramakI sAtavIM zatAbdIkA tRtIya caraNa (vi0 sa0 562se 666) nizcita hotI hai| ina prAyaH sau varSake bhItara hI kisI samaya siddhasenakA granyakArarUpameM avatAra huprA aura yaha grantha banA jAna par3atA hai| . (3) siddhasenake samaya-sambandhameM paM0 mukha lAlajI saMghavIkI jo sthiti rahI hai usako Upara batalAyA jA cukA hai| unhoMne apane pichale lekhameM, jo 'siddhasenadivAkaranA samayano prazna' nAmame 'bhAratIyavidyA ke tRtIya bhAga ( zrIbahAdurasiMhajI siMghI smRtigrantha ) meM prakAzita hupA hai, apanI uma gujarAtI prastAvanA-kAlIna mAnyatAko jo sanmatike prajI saMskaraNa ke avasara para foravarDa { foreword )+ likhe jAne ke pUrva kucha naye bauddha granthoM ke sAmane pAne ke kAraNa badala gaI thI aura jisakI phoravarDa meM sUcanA kI gaI hai phirase nizcitarUpa diyA hai, arthAta vikramakI pAMcavI zatAbdIko hI siddha senakA samaya nirdhArita kiyA hai aura umIko adhika saGgata batalAyA hai| apanI isa mAnyatAke samarthana meM unhoMne jina do pramANoMkA ullekha kiyA hai unakA sora isa prakAra hai, jise prAyaH unhIMke zabdoMke anuvAdarUpameM sakulina kiyA gayA hai: ___t foravaDaMke lekhakarUpameM yadyapi nAma 'dalasukha mAlavaNiyA'kA diyA humA hai parantu usameM dI huI ukta sUcanAko paNita sukhalAlajIne ukta lesameM apanI hI sUcanA aura apanA hI vicAra-parivartana svIkAra kiyA hai|
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena (prathama) jinamadrakSamAzramaNane apane mahAn grantha vizeSAvazyaka-bhASyameM, jo vikrama savat 666 meM banakara samApta huA hai aura laghugrantha vizeSaNavatImeM siddha senadivAkarake upayogA'bhedavAdako tathaiva divAkarakI kRti sanmatitake TIkAkAra mallavAdIke upayoga-yoga-padyavAdako vistRta samAlocanA kI hai| isase tathA mallavAdIke dvAdazAranayacakra ke upalabdha pratIkoMmeM divAkarakA sUcana milane aura jinamadragagi kA sUcana na milane se mallavAdI jinabhadrase pUrvavartI aura siddhasena mallavAdIme bhI pUrvavartI siddha hote hai / mallavAdIko yadi vikramakI chaThI zatAbdIke pUrvAdhaM meM mAna liyA jAya to siddhasenadivAkarakA samaya jo pAMcavIM zatAbdI nirdhArita kiyA gayA hai vaha adhika saGgata lagatA hai| (dvitIya) pUjyapAda devanandIne apane janendravyAkaraNake 'vetteH siddhasenasya' isa sUtrame siddha senake matavizeSakA ullekha kiyA hai aura vaha yaha hai ki siddhasenake matAnusAra 'vid' dhAtuke '' kA mAgama hotA hai, cAhe vaha dhAtu sakarmaka hI kyoM na ho| devanandIkA yaha ullekha bilkula saccA hai kyoMki divAkarakI jo kucha thor3ImI saMskRta kRtiyAM bacI hai unameme unakI navamI dvAtrizikAke 22veM padya meM 'vidrate: aisAra prAgama vAlA prayoga milatA hai| anya vyAkaraNa jaba 'sam' upasarga pUrvaka aura akarmaka 'vid' dhAtuke '' prAgama svIkAra karate hai taba siddha menane anupasarga aura sakarmaka 'vid' dhAtukA 'ra' prAgamavAlA prayoga kiyA hai / isake mivAya, devanandI pUjyapAdakI sarvArthamiddhi nAmakI tanvArtha-TIkAke saptama adhyAyagata 13veM sUtrakI TIkAmeM siddhamenadivAkarake eka padyakA aMza 'uttaca gadake sAtha uddhRta pAyA jAtA hai paura vaha hai "viyojayati cAmabhinaM ca vadhana saMyujyate / ' yaha padyAMza unakI tIsarI dvAtrizikAke 16ve padyakA prathama caraNa hai| pUjyapAda devanandIkA samaya vartamAna mAnyatAnusAra vikramakI chaThI zatAbdIkA pUrvAdha hai arthAt pAMcavIM zatAbdIke pramuka bhAgame chaThI zatAbdoke pramuka bhAga taka lambA hai / isasa siddhasenadivAkarakI pAMcavI zatAbdImeM hone kI bAta jo adhika saMgata kahI gaI hai usakA khulAsA ho jAtA hai| divAkarako devanandIse pUrvavartI yA devanandIke vRddha samakAlInarUpame mAniye to bhI unakA jIvanasamaya pAMcavIM zatAbdIse parvAcIna nahIM tthhrtaa|
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza inameMse prathama pramANa to vAstava meM koI pramANa hI nahIM hai| kyoMki vaha 'mallavAdIko yadi vikramakI chaThI zatAbdIke pUrvArdhameM mAna liyA jAya to isa bhrAnta kalpanA para apanA prAdhAra rakhatA hai| parantu kyoM mAna liyA jAya athavA kyoM mAna lenA cAhiye, isakA koI spaSTIkaraNa sAthameM nahIM hai / mallavAdIkA jinabhadrase pUrvavartI honA prathamato siddha nahIM hai, siddha hotA bhI to unheM jinabhadrake samakAlIna vRddha mAnakara athavA 25 yA 50 varSa pahale mAnakara bhI usa pUrvavartitvako caritArtha kiyA jA sakatA hai. usake liye 100 varSase bhI adhika samaya pUrvakI bAta mAna lene kI koI jarUrata nahIM rhtii| parantu vaha siddha hI nahIM hai; kyoMki unake jisa upayoga-yogapadyavAdakI vistRta samAlocanA jinabhadrake do granthoM meM batalAI jAtI hai unameM kahI bhI mallavAdI athavA unake kisI granyakA nAmollekha nahIM hai, hotA to paNDitajI usa ullekhavAle aMzako uddhRta karake hI mantoSa dhAraNa karate, unheM yaha tarka karanekI jarUrata hI na rahato aura na rahanI cAhiye thI ki 'mallavAdIke dvAdazAranayacakra upalabdha pratIkoMmeM divAkarakA sUcana milane aura jinabhadrakA sUcana na milaneme mallavAdI jinabhadrase pUrvavartI hai'| yaha tarka bhI unakA abhISTasiddhi meM koI sahAyaka nahIM hotA; kyoMki eka to kisI vidvAn ke liye lAjimI nahIM ki vaha apane granthameM pUrvavartI amuka amuka vidvAnoMkA ullekha kare hI kare / dUsare, mUla dvAdazAranayacakke jaba kucha pratIka hI upalabdha hai-vaha pUrA grantha upalabdha nahIM hai-taba usake anupalabdha aMzoMmeM bhI jinabhadrakA athavA unake kisI graMthAdikA ullekha nahIM isakI kyA gAraNTI ? gAraNTIke na hone aura ullekhopalabdhikI sambhAvanA banI rahanese mallavAdIko jinabhadrake pUrvavartI batalAnA takadRSTise kucha bhI artha nahIM rakhatA / tIsare, jJAnabinduko paricayAtmaka prastAvanAmeM paNDita sukhalAlajI svayaM yaha svIkAra karate hai ki "abhI hamane usa sAre saTIka nayacakrakA avalokana karake dekhA to usameM kahIM bhI kevalajJAna aura kevaladarzana (upayogaDhaya)ke sambandhameM pracalita upayukta vAdoM (kama, yugapat aura abheda) para thor3I bhI carcA nahIM milI / yapi sanmatitakaMko mallavAdi-kRta-TIkA upalabdha nahIM hai para jaba mallavAdI abhedasamarthaka divAkarake granyapara TIkA liseM taba yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki unhoMne
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ / sanmatisUtra aura siddhasena divAkarake granthakI vyAkhyA karate samaya usImeM unake viruddha apanA yugapat pakSa kisI taraha sthApita kiyA ho / isa taraha jaba hama socate haiM taba yaha nahIM kaha sakate haiM ki abhayadevake yugapadvAdake puraskartArUpase mallavAdIke ullekhakA prAdhAranayacakra yA unakI sanmatiTIkAse rahA hogaa| sAtha hI abhayadevane sanmatiTIkAmeM vizeSagavatIko "keI bharaNaMti jugavaM jANai pAsai ya kevalI riNayamA" ityAdi gAthAoMko uddhata karake unakA artha dete hue 'keI' padake vAcyarUpameM mallavAdIkA jo nAmollekha kiyA hai aura unheM yugapadvAdakA puraskartA batalAyA hai unake usa ullekhakI abhrAntatApara sandeha vyakta karate hue, paNDita sukhalAlajI likhate haiM--"agara abhayadevakA ukta ullekhAMza prabhrAnta evaM sAdhAra hai to adhikama adhika hama yahI kalpanA kara sakate haiM ki mallavAdIkA koI anya yugapat pakSa-samarthaka choTA bar3A grantha abhayadevake sAmane rahA hogA athavA aise mantavyavAlA koI ullekha unheM milA hogaa|" aura yaha bAta Upara batalAI hI jA cukI hai ki abhayadevase kaI zatAbdI pUrvaka prAcIna prAcArya haribhadrasUgnei ukta 'keI' padake vAcyarUpameM siddhasenAcAryakA nAma ullekhita kiyA hai, paM0 sukhalAlajIne unake usa ullekhako mahattva diyA hai tathA sanmatikArase bhinna dUsare siddhasenakI sambhAvanA vyakta kI hai, aura ve dUsare siddhasena una dvAtrizikAoMke kartA ho sakate haiM jinameM yugapadavAdakA samarthana pAyA jAtA hai, ise bhI Upara darzAyA jA cukA hai| isa taraha jaba mallavAdIkA jinabhadrame pUrvavartI honA sunizcita hI nahIM hai taba ukta pramANa aura bhI niHsAra eva bekAra ho jAtA hai| sAtha hI, prabhayadavakA mallavAdIko yugapadvAdakA puraskartA batalAnA bhI bhrAnta ThaharatA hai| ___ yahA~para eka bAta aura bhI jAna lene kI hai aura vaha yaha ki hAlameM muni zrIjambUvijayajIne mallavAdIke saTIka nayacakrakA pArAyaNa karake usakA vizeSa paricaya 'zrImAtmAnandaprakAza' (varSa 45 aMka 7 ) meM prakaTa kiyA hai, usaparase yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki mallavAdIne apane nayacakrameM pada-padapara 'vAkyapadIya' granthakA upayoga hI nahIM kiyA balki usake karnA bhartRharikA nAmollekha mora bhartRharike matakA khaNDana bhI kiyA hai| ina bhartRharikA samaya itihAsameM cInI yAtrI itsiGgake yAtrAvivaraNAdike anusAra I. san 600 se 650
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 jainasAhitya aura itihAsapara vizana prakAza (vi0 saM0 657 se 707) taka mAnA jAtA hai; kyoMki itsiGgane jaba san 661 meM apanA yAtrAvRttAnta likhA taba bhartRharikA dehAvasAna hue 40 varSa bIta cuke the| aura vaha usa samayakA pratiddha vaiyAkaraNa thA / aisI hAtameM bhI mallavAdI jinabhadrase pUrvavartI nahI kahe jA skte| ukta samayAdikakI dRSTi se ve vikramakI prAyaH pAThavI-navamI zatAbdIke vidvAn ho sakate haiM aura taba unakA vyaktitva nyAyabindukI dharmottara -TIkApara TippaNa likhanevAle mallavAdIke sAtha eka bhI ho sakatA hai / isa TippaNameM mallavAdIne aneka sthAnoMpara nyAyabindukI vinItadeva-kRta-TIkAkA ullekha kiyA hai aura isa vinItadevakA samaya rAhulasAMkRtyAyanane, vAdanyAyakI prastAvanAmeM, dharmakInike uttarAdhikAriyoMkI eka tibbatI sUcIparase I. san 705 se 800 (vi0 ma0 857)taka nizcita kiyA hai| __isa sArI vastusthitiko dhyAna meM rakhate hue aisA jAna par3atA hai ki vikramakI 14vI zatAbdIke vidvAn prabhAcandrana apane prabhAvakacaritake vijaryAsahasUri. prabandha bauddhoM aura unake vyantaroMko vAdameM jItanekA jo samaya mallavAdIkA vIravatsarase 884 varSa bAdakA arthAt vikrama saM0 414 diyA hai / aura jisake kAraNa hI unheM zvetAmbara samAjameM itanA prAcIna mAnA jAtA hai tathA muni jinavijayane bhI jisakA ekavAra pakSa liyA hai usake ullekhameM jarUra kucha bhUla huI hai / paM0 sukhalAlajIne bhI usa bhUlako mahasUsa kiyA hai, tabhI usameM prAyaH 100 varSako vRddhi karake use vikramakI chaThI zatAbdIkA pUrvAdhaM (vi0 saM0 550 ) taka mAna lenekI bAta apane isa prathama pramANameM kahI hai| DA0 pI0 ela0 vaidya ema0 e0 ne nyAyAvatArakI prastAvanAmeM, isa bhUla athavA * bauddhAcArya dharmottarakA samaya paM0 rAhulasAMkRtyAyanane vAdanyAyako prastAvanAmeM I0 sa0 725 se 750, (vi0 saM0 782 me 807) taka vyakta kiyA hai| zrIvIravatsarAdatha zatASTake caturazIti-saMyukte / jigye sa mallavAdI bauddhAMstavyantarAMzcA'pi / / 83 // +dekho, jainasAhityasaMzodhaka bhAga 2 /
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ -wrwwwwwwwwwwww sanmatisUtra aura siddhasena 553 galatIkA kAraNa 'zrIvIravikramAt' ke sthAnapara 'zrIvIravatsarAt' pAThAntarakA ho jAnA sujhAyA hai / isa prakArake pAThAntarakA ho jAnA koI asvAbhAvika athavA asaMbhAvya nahIM hai kintu sahajasAdhya jAna par3atA hai| isa sujhAvake anusAra yadi zuddha pATha 'vIravikramAt' ho to mallavAdIkA samaya vi0 saM0 884 taka pahu~ca jAtA hai aura yaha samaya mallavAdIke jIvanakA prAya: antima samaya ho sakatA hai aura taba mallavAdIko haribhadrake prAya: samakAlIna kahanA hogA; kyoMki haribhadrane ukta ca vAdimukhyena mallavAdinA' jaise zabdoMke dvArA anekAntajayapatAkAkI TIkAmeM mallavAdIkA spaSTa ullekha kiyA hai| haribhadrakA samaya bhI vikramakI havI zatAbdIke tRtIya-caturtha caraNa taka pahu~catA hai; kyoMki vi0 saM0 857 ke lagabhaga banI huI bhaTTajayantakI nyAyamaJjarIkA gambhIragajitArambha' nAmakA eka padya haribhadrake SaDadarzanasamuccayameM uddhRta milatA hai, aimA nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIne nyAyakumudacandrake dvitIya bhAgakI prastAvanAmeM udghopita kiyA hai / isake sivAya, haribhadrane svayaM zAstravArtAsamuccayake caturthastavana meM 'etenaiva pratikSiptaM yadukta sUkSmabuddhinA' ityAdi vAkyake dvArA bauddhAcArya zAntarakSitake matakA ullekha kiyA hai aura svopajJaTIkAmeM 'sUkSmabuddhinA' kA 'zAntarakSitena' artha dekara use spaSTa kiyA hai / zAntarakSita dharmottara tathA vinItadevake bhI prAyaH uttaravartI hai aura unakA samaya rAhalasAMkRtyAyanane vAdanyAyake pariziSToMmeM I0 san 840 ( vi0 sa0 867) taka batalAyA hai / haribhadrako unake samakAlIna samajhanA caahiye| isase haribhadrakA kathana ukta samaya meM bAdhaka nahIM rahatA aura saba kathanoMkI saGgati TIka baiTha jAtI hai / havI zatAbdIke dvitIya caraNa takakA samaya to muni jinavijayajIne bhI apane haribhadrake samaya-nirNayavAle lekha meM batalAyA hai| kyoMki vikramasaMvat 835 (zaka saM0 700) meM banI huI kuvalayamAlAmeM udyotanasUrine haribhadrako nyAyavidyA meM apanA guru likhA hai / haribhadrake samaya, saMyatajIvana aura unake sAhityika kAryoMkI vizAlatAko dekhate hue unakI prAyukA anumAna sau varSake lagabhaga lagAyA jA sakatA hai aura ve mallavAdIke samakAlIna honeke sAtha-sAtha kuvalayamAlAkI racanAke kitane hI varSa bAda taka jIvita raha sakate haiN|
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 455 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza nayacakrake ukta vizeSa paricayase yaha bhI mAlUma hotA hai ki usa grantha meM siddhasena nAmake sAtha jo bhI ullekha milate haiM unameM siddhasena ko 'prAcArya' aura 'sUri' jaise padoMke sAtha to ullekhita kiyA hai parantu 'divAkara' padake sAtha kahIM bhI ullekhita nahIM kiyA hai, tabhI muni zrIjambUvijaya jI kI yaha likhane meM pravRtti huI hai ki "prA sidva menasUri sidvasenadivAkaraja saMbhavata: hovA joiye" arthAt yaha siddhasenasari sambhavataH siddha penadivAkara hI hone cAhiye-bhale hI divAkara nAmake mAtha ve ulnekhina nahIM milate / unakA yaha likhanA unakI dhAraNA aura bhAvanAkA hI pratIka kahA jA sakatA hai; kyoMki ' honA cAhiye' kA koI kAraNa sAthameM vyakta nahIM kiyA gyaa| paM0sukhalAlajIne apane ukta pramANameM ina siddhasenako 'divAkara' nAmase hI ullembita kiyA hai, jo ki vastusthitikA baDA hI galata nirUpaNa hai 'nopa aneka bhUla-bhrAntiyoMko janma denevAlA hai-kisI viSayako vicArake liye prastuta karanevAle niSpakSa vidvAnoMke dvArA apanI prayojanAdi-siddhi ke liye vastusthitikA aimA galana citraNa nahIM honA cAhiye / hA~, ukta paricayame yaha bhI mAlUma hotA hai ki siddhasena nAmake mAtha jo ullekha mila rahe haiM unameMse koI bhI ullekha siddha menadivAkarake nAmapara caDhe hue upalabdha granthoMmeMse kisI bhI nahIM milatA hai| namUneke taurapara jo do ullekha paricayameM uddhRta kiye gaye haiM unakA viSaya prAyaH gannazAstra (vyAkaraNa ) tathA zabdanayAdise sambandha rakhatA humA jAna par3atA hai| isase bhI siddha menake una ullekhoMko divAkarake ullekha batalAnA vyathaM ThaharanA hai| rahI dvitIya pramANakI bAta, usase kevala itanA hI siddha hotA hai ki tIsarI aura navamI dvAtrizikAke kA jo middhamena hai ve pUjyapAda devanandIma pahale hue hai-unakA samaya vikramakI pAMcavIM zatAbdI bhI ho sakatA hai| isameM adhika yaha siddha nahIM hotA ki sanmatisUtrake kartA siddhasena bhI pUjyapAda deva * "tathA ca prAcAryasiddhasena pAha"yatra hyarthoM vAcaM vyabhicarati na (nA) bhidhAnaM tat // " (vi0 277) "prasti-bhavati-vidyati-vartataya: sannipAtaSaSThA: satArthA ityavizeSaNoktasvAt siddhsensuurinnaa|" (vi. 166 )
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ ........ sanmatisUtra aura siddhasena nandIme pahale athavA vikramakI 5vIM zatAbdImeM hue haiN| isako siddha karaneke liye pahale yaha siddha karanA hogA ki sanmatimUtra aura tIsarI tathA navamI dvAtrizikAeM tInoM eka hI middha menakI kRtiyAM haiN| aura yaha siddha nahIM hai / pUjyapAdase pahale upayogadvayake kramavAda tathA prabhedavAdake koI puraskartA nahIM hue haiM, hote to pUjyapAda apanI sarvArtha siddhi meM sanAtanase cale Aye yugapadvAdakA pratipAdanamAtra karake hI na raha jAte, balki usake virodhI vAda athavA vAdoMkA khaNDana z2arUra karate / parantu aisA nahIM hai , , aura isase yaha mAlUma hotA hai ki pUjyapAdake samaya meM kevalIke upayoga-viSayaka kramavAda tathA abhedavAda pracalita nahIM hue the-ve unake bAda hI savizeSarUpase ghoSita tathA pracArako prApta hue haiM, aura imIse pUjyapAdake bAda prakalaGkAdikake sAhitya meM unakA ullekha tathA khaNDana pAyA jAtA hai / kramavAdakA prasthApana niyuktikAra bhadrabAhuke dvArA aura abhedavAdakA prasthApana sanmatikAra siddha senake dvArA huA hai / una vAdoMke isa vikAsakramakA samarthana jinabhadrake vizeSaNavatI graMthakI una do gAthAoM ( 'keI bharaNaMni jugavaM' ityAdi nambara 184, 185) se bhI hotA hai jinameM yugapat. krama paura prabheda ina tInoM vAdoMke puraskartAmoMkA isI kramase ullekha kiyA gayA hai aura jinheM Upara ( naM0 2meM ) uddhRta kiyA jA cukA hai| paM0 mukhalAlajIne niyuktikAra bhadrabAhuko prathama bhadrabAhu aura unakA samaya vikramakI dUsarI zatAbdI mAna liyA hai x, isIse ina vAdoMke krama-vikAsako samajhane meM unheM bhrAni huI hai / aura ve yaha pratipAdana karane meM pravRtta hue haiM ki pahale karavAda thA, yugapatvAda bAdako sabase pahale vAcaka umAsvAti-dvArA jaina vAGamayameM praviSTa huprA aura phira usake bAda abhedavAdakA praveza mukhyata: "sa upayogo dvividhaH / jJAnopayogI darzanopayogazceti |....."maakaarN jAnamanAkAraM darzana miti / nacchadmastheSu krameNa vartate / nirAvaraNeSu yugapat / ' x jJAnabindu-paricaya pR05 paadttippnn| "matijJAnAdicatuSu paryAyeNopayogo bhavati, na yugapat / maMbhinnajJAnadarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapatsarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnusamayamupayogo bhavati / " -tattvArthabhASya 1-31 /
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza siddhasenAcAryake dvArA humA hai / parantu yaha ThIka nahI hai kyoMki prathama to yugapatvAdakA prativAda bhadrabAhakI Avazyaka niyuktike "savvassa kevalissa vi jugavaM do raNasthi uvamogA" isa vAkyameM pAyA jAtA hai jo bhadrabAhuko dUsarI zatAbdIkA vidvAn mAnaneke kAraNa umAsvAtike pUrvakA ThaharatA hai aura isaliye unake viruddha jAtA hai| dUsare, zrIkundakundAcArya ke niyamasAra-jaise graMthoM aura bhAcArya bhUtabalike SaTkhaNDAgama meM bhI yugapatvAdakA spaSTa vidhAna pAyA jAtA hai / ye donoM prAcArya umAsvAtike pUrvavartI hai aura inake yugapadvAda-vidhAyaka vAkya namUne ke taurapara isa prakAra haiM: 'jugavaM vai NANaM kevalaNANissa dasaNaM ca thaa| diNayara-payAsa-tAvaM jaha kaTTai taha muNeyavvaM // " (Niyama0 156) / "sayaM bhayavaM uppaNNa-NANa-darimI madevA'sura-mANusassa logassa zrAgadi gadi cayaNovavAdaM bandhaM mokvaM iddhi Thidi judi aNubhAgaM taka kalaM maNomANasiyaM bhuttaM kadaM paDimavidaM zrAdikamma arahakamma savyaloe savyajIve savvabhAve savvaM samaM jANadi passadi vihrditti|"-( SaTvaeDA0 4 payaDi zra0 sU0 78 ) / aisI hAlatame yugapatvAdakI sarvapramama utpatti umAsvAtime batalAnA kisI taraha bhI yuktiyukta nahIM kahA jA sakatA, jainavAGa mayameM isakI pavikala dhArA atiprAcIna kAlame calI AI hai / yaha dUsarI bAta hai ki krama tathA prabhedakI dhArAeM bhI usameM kucha bAdako zAmila ho gaI hai| parantu vikAsa-krama yugapatvAdase hI prArambha hotA hai, jisakI sUcanA vizeSaNavatIko ukta gAthApro ('kaI bhagAMti jugavaM' ityAdi ) meM bhI milatI hai| digambarAcArya zrI kundakunda, samannabhadra aura pUjyapAdake granthoMmeM kramavAda tayA prabhedavAdakA koI UhApoha athavA OM umAsvAtivAcakako 50 sukhalAlajIne tIsarIme pAMcavIM zatAbdIke madhyakA vidvAn batalAyA hai / (zA0 vi0 pari pR0 54) / $ isa pUrvavartitvakA ullekha zravaNabelagolAdike zilAlekhoM tathA aneka graMthaprazastiyoMmeM pAyA jAtA hai|
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena samna na honA pa0 sukhalAlajIko kucha prakharA hai; parantu isameM prakharanekI koI bAta nahIM hai / jaba ina prAcAryoMke sAmane ye donoM vAda pAe hI nahIM taba ve ina vAdoM kA UhApoha athavA khaNDanAdika kaise kara sakate the ? prakalaGkake sAmane jaba ye vAda pAe taba unhoMne unakA khaNDana kiyA hI haiM; cunAMce 50 sukhalAlajI svayaM jJAnabinduke paricaya meM yaha svIkAra karate hai ki "aisA khaNDana hama sabase pahale prakalaGkakI kRtiyoM meM pAte haiN|" aura isaliye unase pUrvakI-kundakunda, samanabhadra tathA pUjyapAdakI-kRtiyoMmeM una vAdoMkI koI carcAkA na honA isa gatako aura bhI sApha taurapara bhUcita karatA hai ki ina donoM vAdoMkI prAdurbhUti unake samaya ke bAda huI hai| siddhasenake sAmane ye donoM vAda the-donoMkI carcA . sanmatimeM kI gaI hai-ataH ye siddhasena pUjyapAdake pUrvavartI nahIM ho skte| . pUjyapAdane jina siddhasenakA apane vyAkaraNameM nAmollekha kiyA hai ve koI dUsare hI siddhasena hone cAhiye / yahA~para eka khAsa bAta noTa kiye jAne ke yogya hai aura vaha yaha ki paM. sukhalAla jI middhamenako pUjyapAdase pUrvavartI siddha karane ke liye pUjyapAdIya janendra : vyAkaraNakA ukta sUtra to upasthita karate hai parantu usI vyAkaraNake dUsare samakakSa mUtra "catuSTayaM manmatabhadrasya' ko dekhate hue bhI anadekhA kara jAte haiMusake prati ganimIlana-jamA vyavahAra karate haiM-aura jJAnabindukI paricayAtmaka prastAvanA (pR0 55) me vinA kimI hetuke hI yahA~ taka likhanekA sAhasa karate hai ki "pUjyapAdake uttaravartI digambarAcArya samantabhadra ne amuka ullekha kiyA ! mAtha hI, isa bAtako bhI bhulA jAte haiM ki sanmatikI prastAvanAmeM ve svayaM pUjyapadako samantabhadrakA uttaravartI batalA prAe haiM aura yaha likha pAe hai ki 'stunikArarUpame prasiddha ina donoM jainAcAryoMkA ullekha pUjyapAdane apane vyAkaraNAke ukta sUtroMmeM kiyA hai unakA koI bhI prakAra kA prabhAva pUjyapAdakI kRtiyoMpara honA cAhiye / ' mAlUma nahIM phira unake isa mAhasika kRtyakA kyA rahasya hai ! aura kisa abhinivezake vazavI hokara unhone aba yoM hI calatI kalamase samantabhadrako pUjyapAdake uttaravartI kaha DAlA hai !! ise athavA isake maucityako ve hI svaya samajha sakate haiN| dUsare vidvAn to isameM koI praucitya evaM nyAya nahIM dekhate ki eka hI vyAkaraNa graMthameM ullekhita do vidvAnoMmese
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558. janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ekako usa graMthakArake pUrvavartI aura dUsareko uttaravartI batalAyA jAya aura vaha bhI vinA kisI yuktike / isameM sandeha nahIM ki paNDita sukhalAlajIkI bahata pahalese yaha dhAraNA banI huI hai ki siddha sena samannabhadrake pUrvavartI hai aura ve jaise taise use prakaTa karaneke liye koI bhI mavasara cUkate nahIM haiN| ho sakatA hai ki usIkI dhunameM unase yaha kArya bana gayA ho, jo usa prakaTIkaraNakA hI eka prakAra hai; anyathA vaisA kahane ke lie koI bhI yuktiyukta kAraNa nahIM hai / pUjyapAda samantabhadrake pUrvavartI nahIM kintu uttaravartI hai, yaha bAta jainendravyAkaraNa ke ukta "catuSTayaM samantabhadrasya" sUtrase hI nahIM kintu zravaNabelgolake zikhAlekhoM prAdise bhI bhale prakAra jAnI jAtI hai|| pUjyapAdakI 'sarvArthasiddhi' para samantabhadrakA spaSTa prabhAva hai, ise 'sarvArtha siddhi para samantabhadrakA prabhAva' nAmaka lekhameM spaSTa karake batalAyA jo cukA hai / samantabhadrake 'ratnakaraNDa' kA 'pAsopajJamanullaMdhyam' nAmakA zAstralakSaNavAlA pUrA padya nyAyAvatArameM uddhRta hai, jisakI ratnakaraNDa meM svAbhAvikI aura nyAyAvatArameM uddharaNa-jaisI sthitiko khUba kholakara aneka yuktiyoMke sAtha anyatra darzAyA jA cukA hai - umake prakSipta honekI kalpanA-jaisI bAta bhI aba nahIM rahI: kyoMki eka to nyAyAvatArakA samaya adhika dUrakA na raha kara TIkAkAra siddhaSike nikaTa pahu~ca gayA hai, dUsare usameM anya kucha vAkya bhI samarthanAdike rUpameM uddhRta pAye +dekho, zravaNabelagola-zilAlekha naM. 40(64); 108 (258); 'svAmI samantabhadra' (itihAsa) pR0 141-143; tathA 'jainajagata' varSa 6 aGka 15-16 me prakAzita 'samantabhadrakA samaya aura DA0 ke0 bI0 pAThaka' zIrSaka lekha pR0 18.23 athavA 'di enalsa prA. di bhANDArakara risarca insTiTaghaTa pUnA volyUma 15 pArTa 1-2 meM prakAzita Samantabhadra's date and Dr. K. B Pathak pR0 81-88 / dekho, bhanekanta varSa 5, kiraNa 10.11 pR0 346-352 / (r) dekho, svAmI samantabhadra' (itihAsa) pR0 126-131 tathA anekAnta varSa 6, ki0 1se 4meM prakAzita 'ratnakaraNDake kartRtvaviSayameM merA vicAra aura nirNaya' nAmaka lekha pR0 5-140 /
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena jAte hai / jaise "sAdhyAvinAmuvo heto:" jaise vAkyameM hetukA lakSaNa prAjAnepara bhI "pranyayAnupapannatvaM hetolaMkSaNamIritam" isa vAkyameM una pAtrasvAmIke hetulakSaNako uddhRta kiyA gayA hai jo samantabhadrake devAgamase prabhAvita hokara jainadharma meM dIkSita hue the| isI taraha "dRSTeSTAvyAhatAdvAkyAt" ityAdi mAThaveM padyameM zabda (mAgama) pramANakA lakSaNa mAjAne para bhI agale padyame mamantabhadrakA "pAsoprazamanullaMghyamadRSTeSTavirodhakam" ityAdi zAstrakA lakSaNa samarthanAdike rUpameM udadhRta huA samajhanA caahie| isake sivAya, nyAyAvatAra para samantabhadrake devAgama (prAptamImAMsA) kA bhI spaSTa prabhAva hai; jaisA ki donoM granyoM meM pramANake anantara pAye jAnevAle nimna vAkyoMkI tulanAparase jAnA jAtA hai "upekSA phalamA''dyasya zepasyA''dAna-hAna-dhIH / pUrvA() vA'jJAna-nAzo yA sarvamyA'bhya mvagocare / / 102 / / " - devAgama "pramANamya phalaM mAkSAdajJAna-vinivartanam / kevalasya sukhopekSe zeSasyA''dAna-hAnadhI: // 2 // " -nyAyAvatAra aisI sthitima vyAkaraNAdike kartA pUjyapAda aura nyAyavatArake kartA siddha mana donoM hI svAmI samantabhadrakaM uttaravartI hai, isameM sandehake liye koI sthAna nahIM hai / sanmatisUtrake kartA siddhasena cori niyuktikAra evaM naimittika bhadrabAhu ke bAda hue haiM-unhoMne bhadrabAhuke dvArA puraskRta upayoga-kramavAdakA khaMDana kiyA hai-praura ina bhadrabAhukA samaya vikramakI chaThI zatAbdIkA prAyaH tRtIya caraNa pAyA jAtA hai, imIse yahI samaya sanmanikAra siddhasenake samayako pUrvasImA hai, jaisA ki Upara siddha kiyA jA cukA hai| pUjyapAda ima samayase pahale gaMgavaMzI rAjA avinIta ( I0 san 430-482 ) tathA usake uttarAdhikArI duvinItake . yahA~ 'upekSA ke sAtha sukhakI vRddhi kI gaI hai,jimakA ajJAnanivRtti tathA upekSA (rAgAdikakI nivRttirUpa anAsakti )ke sApa pravinAbhAvI sambandha hai /
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560. jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza samayameM hue haiM aura unake eka ziSya vacanandIne vikrama saMvat 526 meM drAviDa. saMghako sthApanA kI hai, jisakA ullekha devasenasUrike darzanasAra (vi0 saM0660) granthameM milatA hai / prataH sanmatikAra siddhasena pUjyapAdake uttaravartI hai, pUjyapAdake uttaravartI honese samantabhadrake bhI uttaravartI hai, aisA siddha hotA hai / aura isaliye samantabhadrake svayambhUstotra tathA prAptamImAMsA ( devAgama ) nAmaka do granthoMkI siddhasenIya sanmatisUtrake sAtha tulanA karake paM0 sukhalAlajIne donoM bhAcAryoMke ina granyoM meM jisa 'vastugata puSkala sAmya' kI sUcanA sanmatikI prastAvanA ( pR0 66 ) meM kI hai usake liye sanmatisUtrako adhikAMzameM sAmantabhadrIya granthoMke prabhAvAdikA prAbhArI samajhanA cAhiye / bhane kAnta-zAmanake jisa svarUpa pradarzana evaM gaurava-syApanakI prora mamantabhadrakA pradhAna lakSya rahA hai usI. ko siddha senane bhI apane DhaMgase apanAyA hai| sAtha hI, mAmAnya-vizeSa-mAtRka nayoMke sarvathA-prasarvathA, sApekSa-nirapekSa aura samyaka-mithyAdi-svarUpaviSayaka samantabhadrake maulika nirdezoMko bhI mAtmasAt kiyA hai / sanmatikA koI-koI kathana samantabhadrake kathanase kucha matabheda athavA usameM kucha vRddhi yA vizeSa prAyojanako bhI sAthameM liye hue jAna par3atA hai, jisakA eka namUnA isa prakAra hai davvaM khittaM kAlaM bhAvaM pjjaay-des-sNjoge| bhedaM ca paDunaca samA bhAvAraNaM paeNavaNapajjA // 3.60 // isa gAthAmeM batalAyA hai ki padArthokI prAparaNA dravya, kSetra, kAla, bhAva, paryAya, deza, saMyoga aura bhedako prAzrita kara ke ThIka honI hai;' jaba ki samantabhadrane "sadeva sarva ko neccheta mvarUpAdicatuSTayAt" jame vAkyoMke dvArA dravya, kSetra, kAla aura bhAva isa catuSTayako hI padArthaprarUparaNakA mukhya sAdhana batalAyA hai / isase yaha sApha jAnA jAtA hai ki samantabhadrake ukta catuSTayameM siddha menane * "siripujjapAdasIso dAviDasaMghassa kArago duttttho| NAmeNa vajjaNaMdI pAhuDavedI mahAsato / / 24 // paMcasae chavIse vikkamarAyassa maraNapattassa / dakSiNamaharAjAdo dAviDasaMgho mahAmoho // 25 // "
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena 561 bAdako eka dUsare catuSTayakI aura vRddhi kI hai, jisakA pahaleme pUrvake catuSTayameM hI antarbhAva thaa| ___ rahI dvAtrizikAnoMka kartA siddhamenako bAta, pahalI dvAtrizikAmeM eka ullekha-vAkya nimna prakArase pAyA jAtA hai, jo isa viSayame apanA khAsa mahattva rakhatA hai: ya eSa paDjIva-nikAya-vistaraH pareranAlIDhapathastvayAditaH / anena sarvajJa-parIkSaNa kSamAstvayi prasAdAdayasotsavAH sthitAH // 13 isameM batalAyA hai ki 'he vIrajina ! yaha jo SaT prakArake jIvoMke nikAyoM ( samUhoM ) kA vistAra hai aura jisakA mAgaM dUmaroMke anubhavameM nahIM AyA vaha prApake dvArA radita huprA-batalAyA gayA athavA prakAzame lAyA gayA hai| isIme jo sarvajJakI parIkSA karane meM samartha haiM ve (pApako sarvajJa jAnakara ) prasannatAke udayarUpa utsavake sAtha ApameM sthita hue hai-bar3e prasannacitase Apake prAzrayameM prApta hue aura prApake bhakta bane hai|' ve samartha-sarvaja-parIkSaka kona hai jinakA yahA~ ullekha hai aura jo prAptaprabhu vIrajinendra kI sarvajJarUpameM parIkSA karaneke anantara unake sudRDha bhakta bane hai? ve he svAmI mamantabhadra. jinhoMne prAptamImAMsAdvArA sabasa pahale savajJakI parIkSA * kI hai, jo parIkSAke anantara vIrakI stutirUpame yuktyanuzAsana' stotraka racaneme pravRtta hue hai / aura jo svayambhU stotrake nimna padyoMme sarvajJakA ullekha karate hue usameM apanI sthiti evaM bhakti prakaladevane bhI prazatI' bhASya meM prAptamImAMsAko "sarvajJavizeSaparIkSA'' likhA hai aura vAhigajamUrine pAzvanAthacaritameM yaha pratipAdita kiyA hai ki 'usI devAgama ( prAptamImAsA ) ke dvArA svAmI ( samantabhadra ) ne Aja bhI sarvazako pradarzita kara rakhA hai: "svAminazcaritaM tasya kasya na vismayAvaham / devAgamena sarvajo yenA'dyApi pradazyate // " + yukta ghanuzAsanako prathamakA rikAmeM prayukta hue 'padya' padakA artha zrIvidyAnandane TIkAma "pasmin kAle parIkSA'vasAnasabhare" diyA hai aura usake dvArA mAptamImAMsAke bAda yuktyanuzAsanako racanAko sUcita kiyA hai /
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 / janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ko "tvaMyi suprasannamanasa: sthitA vayam" isa vAkyake dvArA svayaM vyakta karate hai, jo ki "tvayi prasAdodayasotsavAH sthitA:' isa vAkyakA spaSTa mUlAdhAra jAna par3atA hai: bahirantarapyubhayathA ca, karaNamavighAti nA'rthakRt / nAtha ! yugapadakhilaM ca sadA, tvamidaM talA''malakavadviveditha / / 126 ata eva te budha-nutasya, carita-guNamadbha todayam / nyAyavihitamavadhAye jine tvayi suprasannamanasaH sthitA vayam / / 130 inhIM svAmI samantabhadrako mukhyata: lakSya karake ukta dvAtrizikAke agale do padya * kahe gaye jAna par3ate haiM, jinamese ekameM unake dvArA antimeM pratipAdita una do do bAtoMkA ullekha hai jo sarvajJa-vinizciyakI sUcaka hai aura dUsaremeM unake prathita yazakI mAtrAkA baDe gauravake sAtha kIrtana kiyA gayA hai / ata: isa dvAtriMzikAke kartA siddha mena bhI mamantabhadrake uttaravartI haiM / samantabhadrake svayambhUstotrakA zailIgata, zabdagata aura arthagata kitanA hI sAmya bhI isameM pAyA jAtA hai, jise anumaraNa kaha sakate hai aura jisake kAragA ima dvAtrizikAko par3hate hue kitanI hI bAra isake padavinyAmAdiparame aisA bhAna hotA hai mAnoM hama svayambhUstotra par3ha rahe haiM / udAharaNa ke taurapara svayambhUstotrakA prArambha jaise upajAtichandameM 'svayambhuvA bhUta' zabdose hotA hai vaise hI isa dvAtrijJikAkA prArambha bhI upajAti chandame 'svayambhuvaM bhUta' zabdoMse hotA hai / svayambhUstotrameM jisa prakAra samanta, saMhata, gata, udita, mamIkSya,pravAdina, ananta, anekAnta-jaise kucha vizeSa zabdoMkA: mune, nAtha, jina, vIra-jaise sambodhana-padoMkA aura 1 jitakSullakavAdizAsanaH, 2 svapakSasosthityamadAvaliptA:, 3 naitatsamAlIDhapadaM tvadanyaH, 4 zerate prajAH, 5 prazepamAhAtmyamanIrayannapi, 6 nA'samIkSa bhavata: pravRtta yaH, 7 acintyamIhitam, pArhantyamacintyamad taM 8 sahasrAkSaH, 6 svadviSaH, 10zazi OM "vapu: svabhAvasyamaraktazoNitaM parA'nukampA sakanaM ca bhASitam / na yasya sarvajJa-vinizcayastvayi dvayaM karotyetadasau na mAnuSaH // 14 // alabdhaniSThAH prasamiddhacetasastava praziSyA: prathayanti yadyazaH / na tAvadapyekasamUhasaMhatAH prakAzayeyuH paravAdipArthivAH // 15 //
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sanmatisUtra aura siddhasena. . . rucizucizuklalohita vapuH, 11 sthitAvayaM jaise viziSTa padavAkyoMkA prayoga pAyA jAtA hai usI prakAra pahalI dvAtrizikAmeM bhI ukta zabdoM tathA sambodhana padoMke sAtha 1 prapaJcitakSullakatarkazAsana:, 2 svapakSa eva pratibaddhamatsarA:, 3 parairanAlIDhapathastvayodita:, 4 jagat " zerate, 5tvadIyamAhAtmyavizeSasaMbhalI... bhAratI, 6 samIkSyakAriNaH, 7 acintyamAhAtmyaM, 8 bhUtasahasranetraM, ha tvatpratighAtanonmukhaiH, 10 vapuH svabhAvasthamaraktazoNitaM, 11 sthitAbayaM jaise viziSTa pada-vAkyoMkA prayoga dekhA jAtA hai, jo yathAkrama svayambhUstotragata ukta padoMke prAyaH samakakSa hai / svayambhUstotrameM jima taraha jinastavanake sAtha jinazAsanajinapravacana tathA anekAnta kA pragamana eva maha va khyApana kiyA gayA hai aura vIrajinendra ke gAyanamAhAtmyako 'tava jinazAsanavibhava: jaryAta kalAvapi guraNAnuzAsanavibhava:' jaina zabdoM-dvArA kalikAla meM bhI jayavanta batalAyA gayA hai uso taraha isa dvAtrizikAmeM bhI jinastutike sAtha jinazAsanAdikA saMkSepameM kIrtana kiyA gayA hai aura vIra bhagavAnako 'macchAsanavarddhamAna' likhA hai| isa prathama dvAtrizikAke kartA siddha mena hI yadi agalI cAra dvAtrizikAnoMke bhI kartA hai, jaisAki paM . sukhalAlajIkA anumAna hai, to pAMcoM hI dvAtrizikAeM, jo vIrastunise sambandha rakhatI haiM aura jinheM mukhyatayA lakSya karake hI prAcArya hemacandrane 'kva middhasenastutayo mahArthAH' jaise vAkyakA uccAraNa kiyA jAna par3atA hai, svAmI samantabhadrake uttarakAlIna racanAga hai| ina sabhIpara samantabhadra ke granyoMkI chAyA par3I huI jAna par3atI hai| isa taraha svAmI mamantabhadra nyAyAvatArake kartA, sanmatike kartA aura ukta hAtrizikA athavA dvAtrizikA proMke kartA tInoM hI middhasenoMse pUrvavartI siddha hote hai| unakA samaya vikramakI dUsarI tIsarI zatAbdI hai, jaisA ki digambara paTTAvalI 8 meM zakasaMvat 60 (vi0 saM0 165) ke ullekhAnusAra digambara-samAjameM Amataurapara mAnA jAtA hai / zvetAmbara paTTAvaliyoM meM unheM sAmantabhadra' nAma * dekho, hastalikhita saMskRta granthoMke anusandhAna-viSayaka DA0 bhANDarakarako san 1883-84 kI riporTa pR0 320; misTara levisa rAisakI 'iskripazansa aiT zravaNabelgolako prastAvanA praura karNATaka zabdAnuzAsanako bhUmikA /
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza se ullekhita kiyA hai aura unake samayakA paTTAcAryarupa meM prArambha vIranirvANasaMvat 643 arthAt vi0 saM0 173 se batalAyA hai| sAtha hI yaha bhI ullekhita kiyA hai ki unake paTTaziSyane vIra ni0 sa0 665 (vi0 saM0 225) meM eka pratiSThA karAI hai, jisase unake samayakI uttarAvadhi vikramakI tIsarI zatAbdI ke prathamacaraNa taka pahu~ca jAtI hai / isame samaya-sambandhI donoM sampradAyoMkA kathana mila jAtA hai aura prAyaH eka hI ThaharatA hai| __ aisI vastusthitimeM paM0 sukhalAlajIkA apane eka dUsare lekha 'pratibhAmUrti siddhasenadivAkara' meM, jo ki 'bhAratIyavidyA' ke usI aGka (tRtIya bhAga) meM prakAzita huyA hai, ina tInoM granthoM ke kartA tIna siddhamenoMko eka hI siddhana batalAte hue yaha kahanA ki 'yahI siddhasena divAkara "prAdi jainatArkika"-"jaina paramparAmeM tarkavidyAkA aura tarkapradhAna saMskRta vAGamayakA prAdipraNetA". "prAdi jainakavi", "Adi jainastutikAra", "prAdya jainavAdI / " aura "prAdya jainadArzanika" hai' kyA artha rakhatA hai aura kaise saGgata ho sakatA hai ? ise vijJa sAThaka svayaM samajha sakate hai / siddhasenake vyaktitva aura ina saba viSayoM meM unako vidyAyogyatA evaM pratibhAke prati bahumAna rakhate hue bhI svAmI samantabhadrakI pUrvasthiti aura una 6 advitIya-apUrva sAhityako pahale se maujUda jI me mujhe ina saba udgAroMkA kucha bhI mUlya mAlUma nahIM hotA aura na paM. mukhalAlajIke ina kathanoM meM koI sAra hI jAna par3atA hai ki-(ka) 'siddhamanakA sanmati prakaraNa jainadRSTi aura jainamantavyoMko tarkazailIse spaSTa karane tathA sthApita karanevAlA jaM vAGmayameM sarvaprathama grantha hai' tathA (kha) 'svAmI samantabhadrakA svayambhUstotra pora yukta yanuzAsana nAmaka ye do dArzanika stutiyAM siddha senakI kRtiyoMkA anukaraNa hai|' tarkAdi-viSayoMmeM samantabhadrakI yogyatA aura pratibhA kisIme bhI kama nahI kintu * kucha paTTAvaliyoM meM yaha samaya vI0ni0 saM0 565 athavA vikramasavat 125 diyA hai jo kisI galatIkA pariNAma hai aura muni kalyANavijayane apane dvArA sampAdita 'tapAgacchapaTTAvalI meM usake mudhArako sUcanA kI hai| * dekho, muni zrIkalyANavijayajIke dvArA sampAdita 'tapAgaccapaTTAvalI' pR0 76-81.
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena sarvopari rahI hai, isIse prakaladeva aura vidyanandAdi-jaise mahAn tAkikoMdArzanikoM evaM vAdavizAradoM Adine unake yazakA khulA gAna kiyA hai; bhagavajinasenane mAdipurANameM unake yazako kaviyoM, gamakoM, vAdiyoM tathA vAdiyoMke mastakapara cUr3AmariNakI taraha muzobhita batalAyA hai (isI yazakA pahalI dvAzizikAke 'tava praziSyAH prathayanni yadyazaH' jaise zabdoM meM ullekha hai ) aura sAtha hI unheM kavibrahmA-kaviyoMko utpanna karanevAlA vidhAtA-likhA hai tathA unake vacana-rUpI vajrapAtase kumatarUpI parvata khaNDa-khaNDa ho gaye, aisA ullekha bhI kiyA hai / aura isaliye upalabdha jainavAGamaya meM samayAdikakI dRSTise Adya tArkikAdi honekA yadi kisIko mAna athavA zreya prApta hai to vaha svAmIsamantabhadrako hI prApta hai / unake devAgama (prAptamImAMsA). yukta yanuzAsana, svayambhUsnotra aura stutividyA (jinazataka) jaise grantha mAja bhI janasamAjameM apanI jor3akA koI grantha nahIM rakhate / inhI graMthoMko muni kalyANavijayajIne bhI una nigraMnyacaDAmaNi zrIsamantabhadrakI kRtiyAM batalAyA hai jinakA samaya bhI zvetAmbaramAnyatAnusAra vikrapakI dUsarI zatAbdI hai / taba siddhasenako vikramakI 5vIM zatAbdIkA mAna lenepara bhI samantabhadrakI kisI kRtiko siddhasenakI kRtikA anukaraNa kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sktaa| isa saba vivecanaparase spaSTa hai ki paM0 muvalAlajIne sanmatikAra siddhasena ko vikramakI pAMcavI zatAbdIkA vidvAn middha karaneke liye jo pramANa upasthita kiye hai ve usa viSayako siddha karane ke liye bilkula asamartha haiN| unake dUsare pramANase jina siddhasenakA pUjyapAdase pUrvavartitva evaM vikramakI pAMcavIM zatAbdI meM honA pAyA jAtA hai ve kucha dvAtrizikAgroke kartA haiM na ki sanmatisUtrake, jisakA racanAkAla niyuktikAra bhadrabAhuke samayase pUrvakA siddha nahIM hotA aura ina bha: bAhukA samaya prasiddha zvetAmbara vidvAn muni zrIcaturavijayajI paura muni zrIpuNyavijayajIne bhI aneka pramANoMke AdhArapara vikramakI chaThI zatAnIke prAya: tRtIya caraNa takakA nizcita kiyA hai . paM0sukhalAlajI + vizeSake liye dekho, 'satsAghusmaraNa-maMgalapATha' pR0 25 se 51 / 8 tapAgacchapaTTAvalI bhAga pahalA pR0 80 /
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kA use vikramakI dUsarI zatAbdI batalAnA kisI taraha bhI yuktiyukta nahIM kahA jA sakatA / ataH sanmatikAra siddhasenakA jo samaya vikramakochaThI zatAbdIke tRtIya caraNa aura sAtavIM zatAbdIke tRtIya caraNakA madhyavatI kAla nirdhArita kiyA gayA hai vahI samucita pratIta hotA hai, jaba taka ki koI prabala pramANa usake virodha meM sAmane na lAyA jaave| jina dUsare vidvAnoMne isa samayase pUrvakI athavA uttarasamayakI kalpanA kI hai vaha saba ukta tIna siddhasenoMko eka mAnakara unameM se kisI ekake granthako mukhya karake kI gaI hai arthAt pUrvakA samaya katipaya dvAtriMzikAoM ke ullekhoMko lakSyakarake aura uttarakA samaya nyAyAvatArako lakSya karake kalpita kiyA gayA hai / isa taraha tIna siddhasenoMkI ekatvamAnyatA hI sanmatisUtrakArake ThIka samaya nirNayameM prabala bAdhaka rahI hai. isIke kAraNa eka siddhasenake viSaya athavA tatsambandhI ghaTanAmoMko dUsare siddhasenoMke sAtha jor3a diyA gayA hai, aura yahI vajaha hai ki pratyeka siddhasenakA paricaya thor3A-bahuta khicar3I banA huA hai| (ga) siddhasenakA sampradAya aura guNakIrtana aba vicAraNIya yaha hai ki sanmatimUtrake kartA siddha sena kisa sampradAyake prAcArya the arthAt digambara sampradAyase sambandha rakhate haiM yA zvetAmbara sampradAyase aura kisa rUpameM unakA gugaga-kIrtana kiyA gayA hai| prAcArya umAsvAti(mI) aura svAmI samantabhadrakI taraha siddhasenAcAryakI bhI mAnyatA donoM sampradAyoMmeM pAI jAtI hai| yaha mAnyatA kevala vidvatAke nAte sampradAyoMmeM Adara-satkArake rUpameM nahIM aura na unake kisI mantavya athavA unake dvArA pratipAdita kisI vastutattva yA siddhAnta-vizeSakA grahaNa karaneke kAraNa hI hai balki unheM apane apane sampradAyake gururUpa meM mAnA gayA hai, gurvAvaliyoM tathA paTTAvaliyoM meM unakA ullekha kiyA gayA hai aura usI guruSTise unake smaraNa, apanI guNajatAko sAthameM vyakta karate hue, likhe gaye hai athavA unheM apanI zraddhAJjaliyAM arpita kI gaI hai / digambara-sampradAyameM siddhasenako sena-gaNa (saMgha) kA prAcArya mAnA jAtA hai aura senagaNako paTTAvalI meM unakA +dekho, jainasiddhAntabhAskara kiraNa 1 pR0 38 /
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ sanmatisUtra aura siddhasena .. ullekha hai| harivaMzapurANako zakasamvat 705 meM banAkara samApta karanevAle zrIjinasenAcAryane, purANake antameM dI huI apanI gurvAvalI meM, siddhasenake nAmakA bhI ullekha kiyA hai aura harivaMzapurANake prArambha meM samanabhadrake smaraNAnantara siddha senakA jo gauravapUrNa smaraNa kiyA hai vaha isa prakAra hai jagatprasiddhabodhasya vRpabhasyeva nistuSAH / bAdhayanti satAM buddhiM siddhasenasya sUktayaH ||30|| isameM batalAyA hai ki 'siddhasenAcAryako nimala mUktiyA~ (sundara uktiyA~) jagatprasiddhabodha (kevalajJAna) ke dhAraka (bhagavAn ) vRSabhadevakI nirdoSa mUktiyoMkI taraha satpuruSoMkI buddhiko bAdhita karatI hai-vikasita karatI hai|' yahAM mUktiyoMmeM sanmati ke sAtha kucha dvAtrizikAnoMkI uktiyAM bhI zAmila mamajhI jA sakatI hai| ukta jinasenake dvAga prazaMmita bhagavajinamenane prAdipugaraNa meM middhasenako apanI hArdika zraddhAJjali arpita karate hue unakA jo mahatvakA kIrtana evaM jayaghoSa kiyA hai vaha yahA~ khAsatorame pyAna dene yogya hai "kavaya siddhasenAdyA vayaM tu kavayo matAH / maNayaH padmarAgAdyA nanu kAco'pi mecakaH / pravAdi-kariyUthAnAM kezarI nayakezaraH / siddhasena-kavijIyAdvikalpa-nakharAMkuraH / / ' ina padyoMmeMme prathamapadya meM bhagavajinamena, jo svayaM eka bahuta bar3e kavi hue hai, likhate hai ki kavi to (vAstavame) middhamenAdika hai, hama to kavi mAna liye gaye haiN| (jaise) mariNa to vAstava meM padmarAgAdika haiM kintu kAca bhI (kabhI kabhI kinhIMke dvArA) mecakamaNi samajha liyA jAtA hai / ' aura dUsare padyameM yaha ghoSaNA karate hai ki 'jo pravAdirUpa hAthiyoMke samUhake liye vikalpa rUpa-nukIle nasoMse yukta aura nayarUpa kezaroMko dhAraNa kiye hue kezarI siMha hai ve siddhasena kavi jayavanta hoM-apane pravacana dvArA mithyAvAdiyoke matoMkA nirasana karate hue sadA hI lokahRdayoMmeM apanA sikkA jamAe rakkheM-apane * sasiddhaseno'bhaya-bhImasenako gurU paro to jina-zAntimenako // 66.26 / /
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568. jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vacana-prabhAvako aGkita kiye raheM / yahA~ siddhasenakA kavirUpameM smaraNa kiyA gayA hai aura usImeM unake vAditvaguNako bhI samAviSTa kiyA gayA hai| prAcIna samayameM kavi sAdhAraNa kavitA-zAyarI karanevAloko nahIM kahate the balki usa pratibhAzAlI vidvAnko kahate the jo naye naye sandarbha, naI-naI maulika racanAeM tayyAra karane meM samartha ho athavA pratibhA hI jisakA ujjIvana ho, jo nAnA varNanApoMmeM nipuNa ho, kRtI ho, nAnA abhyAsoMmeM kugAgrabuddhi ho aura vyutpattimAna (laukika vyavahAroMmeM kuzala) ho / dUsare padyameM siddhasenako kezarI sihako upamA dete hue usake mAtha jo 'naya-kezaraH' aura vikalpa-nakharAkuraH' jaise vizeSaNa lagAye gae haiM unake dvArA khAsa taurapara sanmatisUtra lakSita kiyA gayA hai. jisameM nayoMkA hI mukhyata: vivecana hai aura aneka vikalpoM dvArA pravAdiyoMke mantavyoMmAnyasiddhAntoMkA vidAragA (niramana) kiyA gayA hai| isI sanmatimUtrakA jinamenane jayadhavalAmeM aura unake guru vIramenana dhavalAmeM ullekha kiyA hai aura usake sAtha ghaTita kiye jAnevAle virodhakA parihAra karate hue ume apanA eka mAnya grantha prakaTa kiyA hai; jaisA ki ina siddhAnta granthoMke una vAkyoMme pragaTa hai jo isa lekhake prArambhika phuTanoTame uddhRta kiye jA cuke haiN| niyamasArako TIkAmeM padmaprabha maladhAridevane siddhAntoda zrIdhavaM siddhasenaM... ...vande' vAkyake dvArA middhamenakI vandanA karate hue unheM 'siddhAntakI jAnakArI evaM pratipAdanakauzalarUpa uccazrIke svAmI' mUcita kiyA hai / pratApakItine prAcAryapUjAke prArambhameM dI huI gurvAvalImeM "siddhAntapAyonidhilabdhapAra: zrIsiddhasenA'pi gaNasya sAraH' isa vAkyake dvArA siddha senako 'middhAntasAgarake pAragAmI' aura 'gaNake sArabhUta' batalAyA hai / munikanakAmarane, 'karakaMDacariu' meM, siddhasenako samantabhadra tathA prakala DUdevake samakakSa 'zrutajasake samudra' rUpame "kvinuutnsndrbhH'| "pratibhojjIvano nAnA-varaNaMnA-nipuNaH kviH| nAnA'bhyAsa-kuzAgrIyamativyatpattimAn kaviH / / " -pralakAracintAmaNi * "to siddhaseNa susamantabhadda prakalaMkadeva sumajalasamuha / " 0 2
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena ~ ullekhita kiyA hai| ye saba zraddhAMjali-maya digambara ullekha bhI sanmatikArasiddhasenase sambandha rakhate hai, jo khAsa taurapara saiddhAntika the aura jinake isa saiddhAntikatvakA acchA mAbhAsa granthake antima kANDakI una gAthAoM (61 prAdi ) se bhI milatA hai jo zratadhara-zabdasantuSToM, bhaktasiddhAntajJoM aura ziSyagaNaparivRta-bahuzra tamanyoMkI pAlocanAko lie hue haiN| zvetAmbara-sampradAyameM prAcArya siddhasena prAya: 'divAkara' vizeSaNa athavA upapada ( upanAma ) ke sAtha prasiddhiko prApta hai| unake liye isa vizeSaNa-padake prayogakA ullekha zvetAmbara-sAhityameM sabase pahale haribhadrasUrike 'paJcavastu' granthameM dekhaneko milatA hai, jisameM unheM duHSamAkAlarUpa rAtrike liye divAkara (mUrya ) ke samAna honese 'divAkara' kI pAkhyAko prApta hue likhA hai / isake bAdase hI yaha vizeSaraNa udhara pracArameM pAyA jAna par3atA hai; kyoMki zvetAmbara cUriNayoM tathA mallavAdIke nayacakra-jaise prAcIna grantho meM jahA~ siddhasenakA nAmo. llekha hai vahIM unake sAtha meM 'divAkara' vizeparaNakA prayoga nahIM pAyA jAtA hai| haribhadrake bAda vikramakI 11vIM zatAbdIke vidvAn abhayadevasUrine sanmatiTIkAke prArambhameM use usI du:SamAkAlarAtrike andhakArako dUra karanevAleke artha meM apanAyA hai / zvetAmbara-sampradAyakI paTTAvaliyoMmeM vikramakI chaThI zatAbdI mAdikI jo prAcIna paTTAvaliyAM hai-jaise kalpasUtrasthavirAvalI (therAvalI ), nandIsUtrapaTTAvalI, duHpamAkAla-zramaNasaMghastava-uname to siddhasenakA kahIM koI nAmollekha + pAyariyasiddha seNeNa sammaie paiTTiprajameNaM / dUsamariNasA-divAgara-kappantaraNamo tadakkheraNaM / / 1048 / dekho, sanmatisUtrako gujarAtI prastAvanA pR0 36, 37 para nizIthacUNi ( uddeza 4 ) mora dazAriNake ullekha tathA pichale samaya-sambandhI prakaraName uddhRta nayacakrake ullekha / * "iti manvAna prAcAryoM duSamA'rasamAzyAmAsamayodbhatasamastajanAhArdasantamasavidhvaMsakatvenAvApsayathArthAbhidhAna: siddhasenadivAkaraH tadupA gbhUtasammatyAsyaprakaraNakaraNe pravartamAnaH..............."stavAbhidhAyikAM gaathaamaah|"
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 577 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hI nahIM hai / duHSamAkAlazramaNasaMghakI pravacarimeM, jo vikramakI havIM zatAbdIse bAdakI racanA hai, siddhasenakA nAma jarUra hai kintu unheM 'divAkara' na likhakara 'prabhAvaka' likhA hai aura sAtha hI dharmAcAryakA ziSya sUcita kiyA haivRddhavAdIkA nahIM "atrAntare dharmAcArya-ziSya-zrIsiddhasena-prabhAvakaH // " dUsarI vikramakI 15vIM zatAbdI prAdikI banI huI paTTAvaliyoM meM bhI kitanI hI paTTAvaliyAM aisI haiM jinameM siddhasenakA nAma nahIM hai-jaise ki guruparvakramavarNana, tapAgacchapaTTAvalIsUtra, mahAvIrapaTTaparamparA, yugapradhAnasambandha ( lokaprakAza ) aura sUriparamparA / hA~, tapAgacchapaTTAvalIsUtrako vRttimeM, jo vikramako 17vIM zatAbdI ( saM0 1648 ) kI racanA hai, sida senakA 'divAkara' vizeSaNake sAtha ullekha jarUra pAyA jAtA hai / yaha ullekha mUla paTTAvalIkI 5vI gAthAkI vyAkhyA karate hue paTTAcArya indradinnasUrike anantara aura dinnamUrike pUrvako vyAkhyAmeM sthita hai (r) / indradinnasUriko susthita aura supratibuddhake paTTapara dasavA~ paTTAcArya batalAne ke bAda 'atrAntare" zabdoke sAtha kAlakasUri bhAyakhapuTTAcArya aura mAryamaMgukA nAmollekha samayanirdezake sAtha kiyA gayA hai aura phira likhA hai. "vRddhavAdI pAdalipazcAtra / tathA siddhasenadivAkaro yenojayinyAM mahAkAla-prAsAda-rudraliMgasphoTanaM vidhAya kalyANamandirastavena zrIpArzvanAtha bimbaM prakaTIkRtaM, zrIvikramAdityazca pratibodhitastadrAjyaM tu zrIvIrasaptativarSazatacatuSTaye 470 saMjAtaM / " isame vRddhavAdI aura pAdaliptake bAda sirasenadivAkarakA nAmollekha karate hue unheM ujjayinI meM mahAkAlamandirake rudraligakA kalyANamandirastotrake dvArA sphoTana karake zrIpArzvanAthake bimbako prakaTa karanevAlA aura vikramAdityarAjAko pratibodhita karanevAlA likhA hai / sAtha hI vikramAdityakA rAjya vIranirvANase 470 varSa bAda humA nirdiSTa kiyA hai, aura isa taraha siddhasena divAkarako vikramako prathama zatAbdIkA vidvAn batalAyA hai, jo ki ullekhita vikramAditya 7 dekho, muni darzanavinaya dvArA sampAdita 'paTTAklIsamucaya' prathama bhAga /
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtrAaura siddhasena . 571 ko galatarUpameM samajhanekA pariNAma hai / vikramAditya nAmake aneka rAjA hue hai| yaha vikramAditya vaha vikramAditya nahIM hai jo pracalita saMvatkA pravartaka hai, isa bAtako paM0 sukhalAlajI prAdine bhI svIkAra kiyA hai| prastu; tapAgacchapadAvalIkI yaha vRtti jina prAdhAroMpara nirmita huI hai unameM pradhAna pada tapAgacchako muni sundarasUrikRta gurvAvalIko diyA gayA hai, jisakA racanAkAla vikrama saMvat 1466 hai / parantu isa paTTAvalImeM bhI siddhasenakA nAmollekha nahIM hai / ukta vattise koI 100 varSa bAdake ( vi0 saM0 1736 ke bAdake ) bane hue 'paTTAvalIsAroddhAra granthameM siddha menadivAkarakA ullekha prAyaH unhIM zabdoMmeM diyA hai jo ukta vatti meM 'tathA' se 'saMjAtaM' taka pAye jAte hai| aura yaha ullekha indradinnamUrike bAda 'patrAntare' zabdoMke sAtha mAtra kAlakamUrike ullekhAnantara kiyA gayA hai-AryakhapuTTa, prAryamaMgu, vRddha vAdI aura pAdalipta nAmake prAcAryokA kAlakasUrike anantara aura siddhasenake pUrva meM koI ullekha hI nahIM kiyA hai / vi0saM0 1786 me bhI bAdakI banI huI zrIgurupaTTAvalI meM bhI siddhasenadivAkarakA nAma ujjayinIkI ligasphoTana-sambandhI ghaTanAke sAtha ullekhita hai * / isa taraha zve0 paTTAvaliyoM-gurvAvaliyoMmeM siddha senakA divAkararUpameM ullekha vikramakI 15vIM zatAbdIke uttarArdhame pAyA jAtA hai katipaya prabandhoM meM unake isa vizeSaNakA prayoga sau-do mau varSa aura pahaleme humA jAna pdd'taa| rahI smaraNoMkI vAta, unakI bhI prAyaH aisI hI hAlata hai-kucha smaraNa divAkaravizeSaNako sAthameM liye hue haiM aura kucha nahIM hai / zvetAmbara-sAhityase siddha senake zraddhAJjalirUpa jo bhI smaraNa abhI taka prakAzameM pAye hai ve prAya: "tathA zrIsiddha senadivAkaropi jAto yenojjayinyAM mahAkAlaprAmAde rudraliMgasphoTanaM kRtvA kalyANamandirastavanena zrIpAzrvanAthabimba prakRTIkRtya zrIvikramAdityarAjApi pratiboSitaH zrIvIranirvANAt saptativarSAdhika zatacatuSTaye 470 'tikrame zrIvikramAdityarAjyaM saMjAtaM // 10 // paTTAvalIsamuccaya pR0 150 . "tathA zrIsiddhasenadivAkareNojayinInagaryA mahAkAlaprAsAde liMgasphoTanaM viSAya stutyA 11 kAvye zrIpAzrvanAthabimba prakRTIkRtaM, kalyANamandirastotraM kRt.|' -paTTA0 sa0 pR0 166
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza isa prakAra hai: (ka) udito'rhanmata-vyomni siddhasenadidhAkaraH / citraM gobhiH kSitau jaha kviraaj-budh-prbhaa|| yaha vikramakI 13vIM zatAbdI (vi0 saM0 1252) ke grantha mamamacaritrakA padya hai / isameM ratnasUri alaGkAra-bhASAko apanAte hue kahate haiM ki 'prahanmatarUpI mAkAzameM siddhasena-divAkara kA udaya huaA hai, prAzcarya hai ki usakI vacanarUpa-kiraNoMse pRthvIpara kavirAjakI-vRhaspatirUpa 'zeSa' kavikI-aura budhako-budhagraharUpa vidvargakI-prabhA lajjita ho gaI-phIkI par3a gaI hai|' (kha) tamatoma sa hantu zrImiddhasenadivAkaraH / __ yasyodaye sthitaM mUkairulUkairiva vAdibhiH // ___ yaha vikramakI 14vIM zatAbdI. ( saM0 1324 ) ke grantha samarAdityakA vAkya hai, jisameM pradya mnamUrine likhA hai ki 've zrIsiddhasena divAkara (prajJAna) andhakArake samUhako nAza kareM jinake udaya hone para vAdIjana ulluroMkI taraha mUka horahe the-unheM kucha bola nahIM pAtA thA / ' (ga) zrIsiddhasena-haribhadramuravAH prasiddhAH stasurayo mayi bhavantu kRtaprasAdAH / yepAM vimRzya satataM vividhAnivandhAna, zAstraM cikIrSati tanupratibho'pi mAik / / yaha 'syAdvAdaratnAkara' kA padya hai / isameM 12vIM-13vIM zatAbdIke vidvAn vAdidevasUri likhate haiM ki 'zrIsiddha mena aura haribhadra jaise prasiddha prAcArya mere Upara prasanna hoveM, jinake vividha nibandhoMpara bAra-bAra vicAra karake mere jaisA alpa-pratibhAkA dhAraka bhI prastuta zAstrake racane meM pravRtta hotA hai / ' (gha) kva siddhasena-stutayo mahA azikSitAlApakalA kva caissaa| tathA'pi yUthAdhipate: pathastha: svaladgatistasya zizuna zocyaH / / yaha vikramakI 12vIM-13vIM zatAbdIke vidvAn prAcArya hemacandrakI eka dvAtriMzikA-stutikA padya hai / isameM hemacandramUri siddhasenake prati apanI zraddhAjali arpaNa karate hue likhate haiM ki 'kahA~ to siddhasenakI mahAn pAvalI
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___sanmatisUtra aura siddhasena gambhIra stutiyAM aura kahA~ prazikSita manuSyoMke pAlApa-jasA bharI yaha racanA? phira bhI yUthake adhipati gajarAjake pathapara calatA hayA usakA baccA (jisa prakAra) skhalitagati hotA huA bhI zocakIya nahIM hotA-usI prakAra meM bhI apane yUthAdhipati prAcAryake pathakA anusaraNa karatA huA skhalita honepara zocanIya nahIM huuN|' yahA~ 'stutayaH' 'yUthAdhipateH' aura 'tasya zizuH' ye padya khAsa taurase dhyAna dene yogya haiM / 'stutayaH' padake dvArA siddha senIya granthoM ke rUpameM una dvAtrizikAoMkI sUcanA kI gaI hai jo stutyAtmaka haiM aura zeSa padoMke dvArA siddhasenako apane sampradAyakA pramukha prAcArya aura prapaneko unakA paramparA-ziSya ghoSita kiyA gayA hai| isa taraha zvetAmbara-sampradAyake prAcAryarUpa meM yahAM ve siddhasena vivakSita hai jo katipaya stutirUpa dvAtrizikAyoMke kartA haiM, na ki ve middha sena jo ki stutibhinna dvAtriMzikAnoMke athavA khAsakara sanmatimUtrake racayitA haiM / zvetAmbarIya prabandhoMmeM bhI,jinakA kitanAhI paricaya Upara prAcukA hai, unhIM siddhasenakA ullekha milatA hai jo prAya: dvAtriMzikAmoM athavA dvAvizavAtriMzikA-stutiyoM ke kartArUpame vivakSita hai / sanmatimUtrakA una prabandhoM meM kahIM koI ullekha hI nahIM hai / aimI sthiti meM sanmatikAra sidamenake liye jisa 'divAkara' vizeSaraNakA haribhadrasUrine ullekha kiyA hai vaha bAdako nAma-sAmyAdike kAraNa dvAtrizikAyoka kartA siddhamena evaM nyAyAvatArake kA siddhasenake sAtha bhI jur3a gayA mAlUma hotA hai aura sambhavata: isa vizezaraNake jur3a jAneke kAraNa hI tInoM middhasena eka hI samajha liye gaye jAna par3ate haiN| anyathA, pa0 sukhalAlajI prAdike zabdoM. (pra0 10 103 ) meM jina dvAviMzikAmoMkA sthAna siddhasenake granthoMmeM caDhanA humA hai unhIMke dvArA middhamenako pratiSThinayaza batalAnA cAhiye thA, parantu haribhadrasUrine vaisA na karake sanmatike dvArA siddhasenakA pratiSThatayaza honA pratipAdita kiyA hai aura isase yaha mApha dhvani nikalatI hai ki sanmatike dvArA pratiSThitayaza honevAle siddhasena una siddhamenase prAya: bhinna haiM jo dvAtrizikAmoMko racakara yazasvI hue hai| haribhadrasUrike kathanAnusAra jaba sanmatike kartA siddhasena 'divAkara'ko prAkhyAko prAsa pe taba ve prAcInasAhityameM siddhasena nAmake binA 'divAkara' nAmase bhI
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ullekhita hone cAhiye, usI prakAra kisa prakAra samantabhadra 'svAmI' nAmale ullekhita milate haiM / khoja karanepara, zvetAmbarasAhitya meM isakA eka udAharaNa' ajarakkhanaMdiseNo' nAmakI uma gAthAmeM milatA hai jise muni puNyavijayajIne apane 'chedasUtrakAra aura niyuktikAra' nAmaka lekha meM 'pAvayaNI dhammakahI' nAmakI gAthAke sAtha uddhRta kiyA hai aura jisameM pATha prabhAvaka prAcAryoM kI nAmAvalI dete hue 'divAyaro' padake dvArA siddhasenadivAkarakA nAma bhI sUcita kiyA hai| ye donoM gAthAeM pichale samayAdisambandhI prakaraNake eka phuTanoTa meM ukta lekhakI carcA karate hue uddhRta kI jA cukI hai / digambara sAhityameM 'divAkara' kA yatirUpase eka ullekha raviSeraNAcAryake padmacaritakI prazastike nimna vAkyameM pAyA jAtA hai, jisameM unheM indra-gurukA ziSya, prarhanmunikA guru aura raviSeraNa ke guru lakSmaNasenakA dAdAguru prakaTa kiyA hai: prAsIdindragurodivAkara-yatiH ziSyo'mya cAhanmuniH / . tasmAlakSmaNasena-sanmuniradaH ziSyo ravistu smRtam / / 123-167 / / isa padyame ullekhita divAkarayatikA siddhamenadivAkara honA do kAraNoMse adhika sambhava jAna par3atA hai-eka to samayakI dRSTile aura dUsare guru-nAmakI dRSTise / padmacarita vIranirvANase 1203 varSa 6 mahIne bItanepara arthAt vikramasaMvat 734 meM banakara samApta huA hai , isase raviSeNake par3a dAdA (guruke dAdA') gurukA samaya lagabhaga eka zatAbdI pUrvakA arthAt vikramakI sAtavIM zatAbdIke dvitIya caraNa (626-650) ke bhItara prAtA hai jo sanmatikAra simenake liye Upara nizcita kiyA gayA hai| divAkarake gurukA nAma yahA~ indra diyA hai, jo indrasena yA indradata prAdi kisI nAmakA saMkSipta rUpa athavA eka deza mAlUma hotA hai| zvetAmbara-paTTAbaliyoMmeM jahAM siddhasenadivAkarakA nAmollekha kiyA hai vahA~ indradinna nAmaka paTTAcAryake bAda 'patrAntare' jaise zabdoMke sAtha usa nAmakI vRddhi kI gaI hai| ho sakatA hai ki siddhamenadivAkara (r) dekho, mANikacandra-granthamAlAmeM prakAzita rasnakarAvakAcArakI prastAvanA pR0 8 / | dvizatAbhyadhike samAsahasra samatIte cataSkavarSayakta / ": jinabhAskara-varddhamAna-siddha carita munerida nivadana // 123-161 / /
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sanmatisUtra aura siddhasena 575 ke gurukA nAma indra-jesA hone aura siddhasenakA sambandha prAdya vikramAditya athavA saMvatpravartaka vikramAdityake sAtha samajha lenekI bhUlake kAraNa hI middhasenadivAkarako indradinna prAcAryako paTTabAhma-ziSyaparamparAmeM sthAna diyA gayA ho / yadi yaha kalpanA ThIka hai aura ukta padyameM 'divAkarayatiH' padya siddhasenAcAryakA vAcaka hai to kahanA hogA ki siddhasenadivAkara raviSaNAcAryake par3adAdAguru honese digambara-sampradAyake prAcArya the / anyathA yaha kahanA anucita na hogA ki siddhasena apane jIvana meM 'divAkara'kI prAkhyAko prApta nahI the, unheM yaha nAma athavA vizeSaNa bAdako haribhadrasUri athavA unake nikaTavartI ki pUrvAcAryana alaGkAra kI bhASAmeM diyA hai aura isIse siddhasenake lie usakA svatantra ullekha prAcIna sAhitya meM prAya: dekhaneko nahIM miltaa| zvetAmbara-sAhityakA jo eka udAharagA Upara diyA gayA hai vaha ratnazekhara mUrikRta guruguNanizikAkI svopajJavRttikA eka vAkya hone ke kAraNa 500 varSase adhika purAnA mAlUma nahIM hotA aura isa liye vaha siddhasenakI divAkararUpameM bahata bAda kI prasiddhi se sambandha rakhatA hai / Ajakala to siddhasenake liye divAkara nAmake prayogakI vAda-sI prArahI hai, parantu ati prAcInakAlameM vaisA kucha bhI mAlUma nahIM hotaa| yahA~para eka bAta aura bhI prakaTa kara dene kI hai aura vaha yaha ki ukta zvetAmbara-prabandho tathA paTTAvaliyoM meM siddhasenake sAtha ujjayinIke mahAkAlamandirameM liGgasphoTanAdi-sambandhinI jisa ghaTanAkA ullekha milatA hai usakA vaha ullekha digambara-sampradAyameM bhI pAyA jAtA hai, jaisA ki senagarakI padAvalIke nimna vAkyase prakaTa hai : "(svasti) zrImadujjayinImahAkAla-saMsthApana mahAkAlaliMgamahIdharavAgvanadaNDaviSTyAviSkRta-zrIpArzvatIrthezvara-pratidvanda-zrIsiddhasenabhaTTArakANAm // 14 // " aisI sthitimeM dvAtrizikAnoMke kartA siddhasenake viSayameM bhI sahaja athavA nizcitarUpase yaha nahIM kahA jA sakatA ki ve ekAntata: zvetAmbara-sampradAyake the, sanmatisUtrake kartA siddhasenakI to bAta hI judI hai / parantu sanmatikI prastAvanAmeM paM0 mukhalAlajI aura paNDita baicaradAsajIne unheM ekAntata: zve.
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza tAmbara-sampradAyakA prAcArya pratipAdita kiyA hai-likhA ki 've zvetAmbara the, digambara nahIM' (pR0 104) / parantu isa bAtako siddha karanevAlA koI samartha kAraNa nahIM batalAyA, kAraNarUpameM kevala itanA hI nirdeza kiyA hai ki 'mahAvIrake gRhasthAzrama tathA camarendrake zaraNAgamanakI bAta siddhasenane varNana kI hai jo digambaraparamparAmeM mAnya nahIM kintu zvetAmbara mAgamoMke dvArA nirvivAdarUpase mAnya hai' aura isake liye phuTanoTa meM 5vIM dvAtrizikAke chaThe aura dUsarI dvAtrizikAke tIsare padyako dekhane kI preraNA kI hai, jo nimna prakAra hai - "anekajanmAntaramagnamAna: smaro yazodApriya yatpuraste / cacAra ni_kazarastamartha tvameva vidyAsu nayajJa ko'nyaH / / 5-6 / / " "kRtvA navaM suravadhUbhayaromaharSa daityAdhipaH zatamukha-bhrakuTIvitAnaH / tvatpAdazAntigRhasaMzrayalabdhacetA lajjAtanudyuti hareH kulizaM cakAra / / 2-3 . inameMse prathama padyameM likhA hai ki 'he yazodApriya ! dUsare aneka janmomeM bhagnamAna huprA kAmadeva nirlajjatArUpI bAraNako liye hue jo pApake sAmane kucha calA hai usake arthako prApa hI nayake jJAtA jAnate hai, dUsarA aura kauna jAna sakatA hai ? arthAt yazodAke sAtha Apake vaivAhika sambandha athavA rahasyako samajhane ke lie hama asamartha hai / ' dUsare padya meM devA'mura saMgrAmake rUpa meM eka ghaTanAkA ullekha hai, jisameM daityAdhipa asurendrane suravadhupoMko bhayabhItakara unake roMgaTe khar3e kara diye / isase indrakI bhrakuTI tana gaI aura usane usapara vaja chor3A, asurendrane bhAgakara vIrabhagavAnake caraNoMkA Azraya liyA jo ki zAnti ke dhAma haiM aura unake prabhAvase vaha indrake vacako lajjAse kSINA ti karane meM samartha hunaa|' ___ alaMkRta bhASAmeM likhI gaI ina donoM paurANika ghaTanAmoMkA zvetAmbara. siddhAntoMke sAtha koI khAsa sambandha nahIM hai aura isalie inake isa rUpameM ulnemva mAtraparase yaha nahIM kahA jA sakatA ki ina padyoMke lekhaka siddhasena vAstava meM yazodAke sAtha bha0 mahAvIrakA vivAha honA aura asurendra ( camarendra ) kA senA sajAkara tathA apanA bhayakara rUpa banAkara yuddhake liye svargame jAnA prAdi mAnate the, aura isaliye zvetAmbara-sampradAyake prAcArya the; kyoMki prathama to zvetAmbaro.
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammatisUtra aura siddhasena ke prAvazyakaniyukti prAdi kucha prAcIna bhAgamoMmeM bhI digambara mAgamoMkI taraha bhagavAna mahAvIrako kumArazramaNake rUpameM avivAhita pratipAdita kiyA hai , mora prasurakumAra-jAtiviziSTa-bhavanavAsI devoMke adhipati camarendrakA yuddha kI bhAvanAko liye hue saMnya sajAkara svargameM jAnA saiddhAntika mAnyatAoMke viruddha jAna par3atA hai| dUsare, yaha kathana paravaktavyake rUpameM bhI ho sakatA hai aura mAgamasUtroMmeM kitanA hI kathana paravaktavyake rUpameM pAyA jAtA hai isakI spaSTa sUcanA siddhasenAcAryane sanmatisUtra meM kI hai aura likhA hai ki jJAtA puruSako (yuktipramANa-dvArA ) prathaMkI saMgatike anusAra hI unakI vyAkhyA karanI caahie| ___ yadi kisI tarahapara yaha mAna liyA jAya ki ukta donoM padyoMmeM jina ghaTanAmoMkA ullekha hai ve paravaktavya yA alaGkArAdike rUpameM na hokara zuddha zvetAmbarIya mAnyatAeM hai to isase kevala itanA hI phalita ho sakatA hai ki ina donoM dvAtrizikAmoM ( 2, 5 ) ke kartA jo siddhasena hai ve zvetAmbara the| isase adhika yaha phalita nahI ho sakatA ki dUsarI dvAtrizikAnoM tathA sanmatisUtrake kartA siddhasena bhI zvetAmbara the, jaba taka ki prabala yuktiyoMke balapara ina saba granthoMkA kartA eka hI siddhasena siddha na kara diyA jAya: parantu vaha siddha nahIM hai jaisA ki pichale eka prakaraNameM vyakta kiyA jA cukA hai| aura phira isa phalita hone meM bhI eka vAghA aura bhAtI hai aura vaha yaha ki ina dvAtrizikAnoM meM koI koI bAta aisI bhI pAI jAtI hai jo inake zuddha zvetAmbara kRtiyA~ honepara nahI banatI, jisakA eka udAharaNa to ina donoMmeM upayogaDhayake yugapatvAdakA pratipAdana hai, jise pahale pradarzita kiyA jA cukA hai aura jo digambara-paramparAkA sarvopari mAnya siddhAnta hai tayA zvetAmbara prAgamoMkI kramavAda-mAnyatAke viruddha jAtA hai| dUsarA udAharaNa pAMcavI dvAtrizikAkA nimna vAkya hai: dekho, mAvazyakaniyukti gAthA 221,222, 226 tathA anekAnta varSa 4 ki0 11-12 10 576 para prakAzita 'zvetAmbaroM meM bhI bhagavAn mahAvIrake avivAhita hone ko mAnyatA' nAmaka lekha / parabattabvayapakkhA pravisiThThA te tesu sUttam / " patthagaI u tesi viyaM jaNaM jANo kuNai / / 2-18|| ....
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza "nAtha tvayA dezitasatpathasthAH strIcetaso'pyAzu jayanti moham / naighA'nyathA zIghragatiryathA gAM prAcI yiyAsurviparItayAyI // 25 // " isake pUrvArdhameM batalAyA hai ki 'he nAtha !-vIramina !-prApake batalAye hue sanmArgapara sthita ve puruSa bhI zIghra mohako jIta lete hai-mohanIyakarmake sambandhakA apane prAtmAme pUrNata: viccheda kara dete hai-jo 'strIcetasaH' hote haiM-striyoM-jaisA citta ( bhAva ) rakhate haiM arthAt bhAvastrI hote haiM / aura isase yaha sAfa dhvanita hai ki striyAM mohako pUrNata: jItane meM samartha nahIM hotI, tabhI strIcittake liye mohako jItanekI bAta gauravako prApta hotI hai| zvetAmbarasampradAyame jaba striyA~ bhI puruSoMkI taraha mohapara pUrNa vijaya prApta karake usI bhavase muktiko prApta kara sakatI hai taba eka zvetAmbara vidvAnake isa kathanameM koI mahattva mAlUma nahIM hotA ki 'striyoM-jaisA citta rakhanevAle puruSa bhI zIghra mohako jIta lete haiM, vaha nirarthaka jAna par3atA hai / isa kathanakA mahattva digambara vidvAnoMke mukhase uccarita hone meM hI hai jo strIko muktikI adhikAriNI nahI mAnate phira bhI strIcittavAle bhAvastrI puruSoM ke liye muktikA vidhAna karate haiN| ata: isa vAkyake praNetA siddhamena digambara hone cAhiye, na ki zvetAmbara, aura yaha samajhanA cAhiye ki unhoMne isI dvAtriMzikAke chaThe padyameM 'yazodApriya' padake sAtha jisa ghaTanAkA ullekha kiyA hai vaha alArakI pradhAnatAko liye hue paravaktavyake rUpameM usI prakArakA kathana hai jisa prakAra ki Izvarako kartAhartA na mAnanevAlA eka jainakavi Izvarako ulahanA athavA usakI racanAmeM doSa detA hagrA likhatA hai "he vidhi ! bhUla bhaI tumateM, samujhe na kahA~ kastUri banAI ! dIna kuraGganake tanameM, tRna danta dharai karunA nahi AI / / kyoM na racI tina jIbhani je rasa-kAvya karai parako dukhdaaii| sAdhu-anugraha durjana-daNDa, duhU~ sadhate bisarI caturAI / / " isa taraha sanmatike kartA siddhasenako zvetAmbara siddha karaneke liye jo dvAtrizikApoMke ukta .do padya upasthita kiye gae hai unase sanmatikAra siddha senakA zvetAmbara siddha honA to dUra rahA, una dvAtrizikAmoMke kartA siddhasenakA bhI zvAmbara honA pramANita nahIM hotA jinake ukta donoM para
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura siddhasena : 576 aGgarUpa hai / zvetAmbarasvakI siddhi ke liye dUsarA aura koI pramANa upasthita nahIM kiyA gayA aura isase yaha bhI sApha mAlUma hotA hai ki svayaM sanmatimUtrameM aisI koI bAta nahIM hai jisase use digambarakRti na kahakara zvetAmbarakRti kahA jA sake, anyathA use jarUra upasthita kiyA jAtA / sanmatimeM jJAnadarzanopayogake abhedavAda kI jo khAsa bAta hai vaha digambara mAnyatAke adhika nikaTa hai, digambaroMke yugapadvAdaparase hI phalita hotI hai na ki zvetAmbaroMke kramavAdaparase, jisake khaNDanameM yugapadvAdakI dalIloMko sanmatimeM apanAyA gayA hai / aura zraddhAtmaka darzana tathA samyagjJAnake abhedavAdakI jo bAta sanmatike dvitIyakANDakI gAthA 32-33meM kahI gaI hai usake bIja zrIkundakundAcAryake samayasAra graMthameM pAye jAte haiN| ina bIjoMkI bAtako paM0 sukhalAlajI prAdine bhI sanmatikI prastAvanA (pR0 62) meM svIkAra kiyA hai-likhA hai ki "sanmatinA (kAM0 2 gAthA 32 ) zraddhA-darzana apane jJAnanA aikyavAdanu bIja kundakundanA samayasAra gA0 1-13 mAM + spaSTa ch|" isake sivAya, samayasArakI jo paramAda appAraNaM' nAmako 14vIM gAthAmeM zuddha nayakA svarUpa batalAte hue jaba yaha kahA gayA hai ki vaha naya prAtmAko avizeSarUpase dekhatA hai taba usame jJAna-darzanopayoga kI bheda-kalpanA bhI nahI banatI aura isa dRSTile upayoga-dvayakI abhedavAdatAke bIja bhI samayasArameM sannihita hai aisA kahanA caahiye| ho, eka bAta yahA~ aura bhI prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha ki paM0 sukhalAla trIne 'middha senadivAkaranA samayako prazna' nAmaka lekhameM 8 devanandI pUjyapAdako "digambaraparamparAkA pakSapAtI suvidvAn" batalAte hue sanmatike katA siddha senadivAkarako "zvetAmbaraparamparAkA samarthaka AcAya" likhA 1 yahA~ jisa gAthAkI sUcanA kI gaI hai vaha 'dasaNaNANacaritAriNa' nAma kI 16vIM gAthA hai / isake atirikta 'vavahAreNuvadissai gANissa caritta daMsaraNaM gANa' (7), 'sammaiMsaNaNAraNaM eso lahadi tti raNavari vavadesa' (144), aura 'gANaM sammAdiTu du saMjamaM suttamaMgapunvagayaM' (404) nAmakI gAthAoMmeM bhI prabhedavAdake bIja saMnihita haiM / 9 bhAratIyavicA, tRtIya bhAga pR0 154 / .. .. .
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hai, parantu yaha nahIM batalAyA ki ve kisarUpameM zvetAmbaraparamparAke samarSaka hai| digambara mora zvetAmmarameM bhedakI rekhA khIMcane vAlI mukhyata: tIna bAteM prasiddha hai-1 strImukti, 2 kevalimukti (kavalAhAra) pora 3 sabasnamukti, jinheM zvetAmbara-sampradAya mAnya karatA pora digambara-sampradAya amAnya ThaharAtA hai| ina tInoMmeMse ekakA bhI pratigadana siddhasenane apane kisI granthameM nahIM kiyA hai pora na inake alAvA alaMkRta athavA zRGgArita jina pratimAmoMke pUjanAdikA hI koI vidhAna kiyA hai, jisake maNDanArikakI bhI sanmatike TIkAkAra abhayadevasUriko jarUrata par3I hai aura unhoMne mUlameM vaisA koI khAsa prasaGgana hote hue bhI use yoM hI TIkAmeM lAkara ghuser3A hai| aisI sthitimeM sirasenadivAkarako digambaraparamparAme bhinna ekamAtra zvetAmbara paramparAkA samayaMka prAcArya kase kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sakatA / siddhasenane to zvetA. mbaraparamparAkI kiso viziSTa bAtakA kAI samadhana na karake ulTA usake upayoga dvaya viSayaka kramabAdakI mAnyatAmA sanmatima joroMke sApa sahana kiyA hai aura isake liye unheM aneka sAmpradAyika kaTTaranAka vikAra zvetAmara bhAcAryoM kA kopabhAjana eva niraskArakA pAtra naka bananA par3A hai| muni binavijayajAne 'siddha menadivAkara aura svAmI mamantabhadra'nAmaka lekha meM unake isa vicAra-bheda kA ullekha karate hue likhA hai:___ "siddha senajI ke isa vicArabhedake kAraNa usa samayake miDAra-prantha-pATI aura mAgamapravaraNa prAcAryagaNa unako 'nakammanya' jame niraskAra patraka vizeSaNona alaMkRta kara unake parivAnA mAmAnya pranAdara-mAra prakaTa kiyA karate the|" "isa (vizeSAvazyaka) bhASya meM kSamAzramaNa (jinabhadra)jIne divAkarajIka ukta vicArabhedakA khUba hI sArana kiyA hai aura unako 'pAgama-viSTa-mApI * dekho, sanmati-tRtIyakApaDAta gAthA 65ko TIkA (10 754), jisameM "bhagavatpratimAyA bhUSaNAcAropaNaM karmayakAra' spAdi rUpase maNana kiyA / gayA hai| janasAhityasaMgoSaka, bhAga 1 mA 1 pR0 10,11 /
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammatisUtra paura siddhasena basalAkara unake siddhAntoMko pramAnya batalAyA hai|' "siDasenagaNIne 'ekAdIni mAjyAni yugapadekasminnAcaturma:' (1-31) isa sUtrakI vyAkhyA divAkarajIke vicArabhedake Upara apane ThIka vAgaNa calAye hai / gaNIjIke kucha vAkya dekhiye --"yadyapi kecitpaNDitamanyA:: sUtrAnyathAkAramarthamAcakSate tarkabalAnuviddhabuddhayo vAraMvAreNopayogo nAsti, tattu na pramANayAma., yata prAmnAye bhUyAMsi sUtrANi vAraMvAreraNopayoga pratipAdayanti / " digambara sAhitya meM aisA eka bhI ullekha nahIM jisameM sanmatimUtrake kartA siddha senake prati anAdara athavA niraskArakA bhAva vyakta kiyA gayA hosatra unheM bar3e hI gauravake mApa smaraNa kiyA gayA hai. jaisA ki Upara uddhRta harivaMzapurANAdike kucha vAkyoM meM prakaTa hai / prakalaMkadevane unake prabhedavAdake prati apanA matabheda vyasta karate haga kimI bhI kaTu zandakA prayoga nahIM kiyA, balki bare hI pAdarake mAtha likhA hai ki "yathA hi asadbhUnamanupadiSTaM ca jAnAni tathA pazyati kimatra bhavato hIyate"-arthAt kevanI / sabaMka) jisa prakAra sadabhUta pora anupadiSTako jAnatA hai usI prakAra janako dekhanA bhI hai hamake mAnane meM pApako kyA hAni hotI hai ?-vAstavika bAtato prAya: jyoko syoM eka hI rahatI hai| prakalaMkadevake pradhAna TIkAkAra mAvAyaM zrImanantatrIya prone mitivinidacayakI TIkAme 'asiddhaH siddhasenasya virudo devanandinaH / dvadhA mamantabhadrabhya heturakAntasAdhane / ' isa kArikAkI vyAkhyA karate hara misanakA mahAna bhAdarasUcaka 'bhagavAna' bala ke sAtha ullekhita kiyA hai aura jaba unake kisI svayUppane-svasampradAyake vidvAnane-yaha bhApati kI ki siTasenane ekAnnake sAdhanameM prayukta hetuko kahIM bhI pasiba nahI banalAyA hai prataH ekAnake mAdhaname prayuna hetu siTasena. kI dRSTi pasiddha hai yaha babana kA na hokara prayukta hai. taba unhoMne yaha kahate hue ki kyA usane kabhI sanmanimUtrakA yaha vAkya nahIM sunA hai, 'ce saMtavAyadoma' ityAdi kArikA (3.50) ko udaSata kiyA hai aura usake arA ekAnta-sAdhanameM prayukta hetuko siDamenakI dRSTimeM 'pasiddha' pratipAdana karanA sannihita basalAkara usakA samAdhAna kiyA hai| pavA:
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ '582 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza . "prasiddha ityAdi, svalakSaNaikAntasya sAdhane siddhAvaGgIkriyamAnAyAM sarvo hetuH siddhasenasya bhagavato'siddhaH / kathamiti ceducyate ........ / tata: sUktamekAntasAdhane heturasiddhaH siddhasenasyeti / kazcitsvayUdhyA'trAha-siddhasenena kacittasyA'siddhasyA'vacanAdayuktametaditi / tena kadAcidetata zrutaM- 'je saMtavAyadose samollUyA bhaNati skhaaeN| saMskhA ya asalyAe tesiM savve vi te mayA / " inhIM saba bAtoMko lakSyameM rakhakara prasiddha zvetAmbara vidvAna svargIya zrImohanalAla dalIcanda dezAI bI. e. ela.ela. bI., paralokeTa hAIkorTa baMbaIna, apane 'jainamAhityano makSisa nihAma' nAmaka gujagatI pranya(pR0116 / meM likhA hai ki "siddhamanamUri pratyeno pAdara digo vidvAnomA rahanA dekhAya cha' arthAt ( sanyanikAra ) miDamanAcArya ke prati pAdara digambara vidvAnAma rahA dikhAI paDatA hai-zvetAmbagema nhiiN| mAtha hI hariyApurANa rAjavAnika, sitivinizcaya TIkA, ratnamAlA. pAzvanAtharina pora kA khapDana-jaise digambara grantho tathA unake gya tA jinasena, prakalaka. anantabIya. zivakoTi, vAdirAja aura namITa (ghara) jaisa giyara vidvAnoMkA nAmAllekha karate hue yaha bhI batalAyA hai ki ina digambhara vidvAnAMnaM mimanamUri-maradhI aura unake mammatitakaM savadhI ullemba nimAvara viya, aura una ullebAse yaha jAnA jAtA hai, ki digambara grandakAme panA samaya taka miTamanaka (ukta granthakA pracAra thA aura vaha pracAra itanA adhika thA ki usapara unhAna rIkA bhI racI hai| isa mArga pargimyAnaparame yaha mApha samajhA jAtA aura panubhavameM pAtA hai. ki yanmatimUtrake kartA misana taka mahAna digambagacAyaM the, pora isamaya 3. zvetAmbara-parampagakA prathavA vetAmbara kA samarthaka prAcArya batalAnA kAga kalpanAke mivAya aura kucha bhI nahIM hai| ve apane pravacana-prabhAva pAkSike kAraNa zvetAmbara-sampradAyameM bhI usI prakArame apanAye gaye haiM jisa prakAra ki svAma: samantabhadra, jinheM zvetAmbara paTTAyaliyome pahAnAyaM takakA pada pradAna kiyA gayA hai aura jinheM paM0 mukhalAla, paM.saradAma aura mani jinapivana pAdiyo. bar3e zvetAmbara vidvAna bhI aba zvatAmbara na mAnakara gibhara mAnane mane hai|
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ ....... sanmatisUtra aura siddhasena .. .. katipaya dvAnikSikAmoM ke kartA simena ina sanmatikAra siddhasenase bhinna tathA pUrvavartI dUsare hI siddhasena hai, jaisA ki pahale vyakta kiyA jA cukA hai, aura sambhavata: ve hI ujjayinIke mahAkAlamandiravAlI ghaTanAke nAyaka jAna par3ate haiN| ho sakatA hai ki ve gurUse zvetAmbara-sampradAyameM hI dIkSita hue ho, parantu zvetAmbara bhAgamoMko saMskRtameM kara dene kA vicAramAtra prakaTa karanepara jaba unheM garaha varSa ke liye saMghabAhya karane jaisA kaThora daNDa diyA gayA ho taba ve savizeSarUpase disambara sAdhupoMke samparka meM pAe hoM, unake prabhAvase prabhAvita tathA unake saMskAroM evaM vicAgeko grahaNa karane meM pravRtta hue hoM-khAsakara samantabhadrasvAmIke jIvanavRtAnnoM aura unake sAhityakA unapara sabase adhika prabhAva par3A ho paura isI liye ve unhI-jaise stunyAdika kAryoMke karane meM dattacitta __isa prabhAvAdikI puSTi pahanI dAvizikAma bhane prakAra hotI hai, uisameM "anena sarvajJaparIkSaNakSamAmvayi prasAdAdayamAmavAH sthitAH / " jaise vAkyoMke dvArA samantabhadakA savaMja-prApta ke samayaM parIkSA prAdike rUpame gauravapUrNa padoM meM ullekha hI nahIM kiyA gayA balki annake nimna padyameM vahI 'sarvajaganake yugapat sAkSAtkArI savaMzakI bAta uThAkara usakI guNa-kathAmeM samantabhadrake anukaraNako spaSTa mUcanA bhI kI gaI hai -- likhA hai ki isa sarvajadvArako samIkSA karake hama bhI pApako gugga-kayAke karaneme utsuka hue hai - "jagannai kAyamthaM yugapadavinA'nantavipayaM yahenatpratyakSa tava naca bhavAnkasyacidapi / bonevA'cintya-prakRnirama-middhamnu vidupAM sanIyatadadvAra nayaguNa-konkA vayamapi // 32 / / sAtha hI yaha bhI saMbhava hai ki unhoke samparka evaM saMskAroM meM rahate hue ho misenase ubapinIkI va mahAkAlamandiravAlI ghaTanA bana par3I ho, jisase unakA prabhAva pAroM ora phaina gayA ho aura unheM bhArI rAjAzraya prAsa humA ho / yaha saba dekhakara hI detAmArasaMghako pAnI mUla mAluma par3I ho, usane prAyazcittakoSa prASiko radda kara diyA ho mora siDasenako apanA hI sAdhu
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 jainasAhitya aura itihAsapara vizana prakAzaM tathA prabhAvaka prAcArya ghoSita kiyA ho / anyathA, dvAtriMzikAyoMparase siDasena gambhIra vicAraka evaM kaThora samAlocaka hone ke sAtha sAtha jisa udAra svatantra paura nirbhaya-prakRtike samartha vidvAn jAna par3ate haiM usase yaha mAzA nahIM kI jA sakatI ki unhoMne aise manucita evaM pravivekapUrNa daNDako yoM hI cupake-se gardana jhukAkara mAna liyA ho, usakA koI pratirodha na kiyA ho athavA apane liye koI dUsarA mArga na cunA ho / sambhavataH apane sAtha kiye gaye aise kisI duvyaMvahArake kAraNa hI unhoMne purANapanthiyoM athavA purAtanapremI ekAntiyoMkI (DA. trizikA 6meM) kar3I mAlocanAeM kI hai| yaha bhI ho sakatA hai ki eka sampradAyane dUsare sampradAyakI isa ujjayinIvAlI ghaTanAko apane sira senake liye apanAyA ho athavA yaha ghaTanA mUlataH kAMcI yA kAzI meM ghaTita honevAlI samantabhadrako ghaTanAko hI eka prakAra kApI ho aura isake dvArA siddhasenako bhI umaprakArakA prabhAvaka sthApita karanA abhISTa rahA ho / kucha bhI ho, ukta dvAtrizikAmoMke kA siddhasena apane udAra vicAra evaM prabhAvAdike kAraNa donoM sampradAyomeM samAnampase pAne jAte hai-cAhe ve kisI bhI sampradAyameM pahale athavA pIche dIkSita kyoM na hue hoN| __parantu nyAyAvatArake kartA misanakI digambara-sampradAyoM baMsI koI bAma mAnyatA mAlUma nahIM hotI aura na uma granthapara digambaroMkI kisI khAsa TIkATippaNIkA hI patA calatA hai, imome ve prAya: zvetAmbara jAna karate hai / zvetA. mbaroMke aneka TIkA-TippaNa bhI nyAyAvatArapara upalabdha hote hai. usake pramANa svaparAmAsi' ityAdi prayama ilokako lekara to vikramakI 11vI zatAbdIka vidvAn jinezvarasarine usa para 'pramAlakSma' nAmakA eka saTIka vArtika hI raca DAlA hai, jisake anta meM usake racane meM pravRtta honekA kAraNa durjanavAkyoMko batalAyA hai jinameM yaha kahA gayA hai ki 'ina ivetAmbarIka dalakSaraNa aura pramANalakSaNa-viSayaka koI anya apane nahIM hai-ye paralabharaporaMjIvI hai-bauddha tathA digambarAdi granthoM se apanA nirvAha karanevAle hai-prata: ye prAvise nahI-- kisI nimitta se naye hI paidA hue parvAcIna hai| sAtha hI yaha bhI batAyA hai ki 'haribhadra, mallavAdI aura prabhayadevamUri-jaise mahAn prAcAyoMki vArA ina viSayoMkI upekSA kiye jAnepara bhI hamane usakAraNase yaha pramAnama' nAmakA
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatisUtra aura sikhasena 565 anya bAtikarUpameM apane pUrvAcAryakA gauravaprakAzita karane ke liye ( TIkA"pUrvAcAyagaurava-darzanA") racA hai aura (hamAre bhAI ) buddhisAgarAcAryane saMskRta-prAkRta-zabdoMkI siddhi ke liye poMmeM vyAkaraNa panthakI racanA kI hai| isa taraha sanmatisUtrake vartA siddhasena digambara aura nyAyavatAra ke kartA sikha sena zvetAmbara jAne jAte hai| dvAtrizikAmoMmeMse kuchake kartA siddhasena digambara mora kucha ke kartA zvetAmbara jAna par3ate hai aura ve ukta donoM siTamenoMse bhitra pUrvavartI tathA uttaravartI athavA uname abhinna bhI ho sakate hai| aisA mAlUma hotA hai ki ujjayinIkI usa ghaTanAke sAtha jina siddhasenakA sambandha batalAyA jAtA hai unhoMne sabase pahale kucha TAtrizikamoMkI racanA kI hai, unake bAda dUsare siddhasenAna bhI kucha dvAtrizikAe~ racI hai aura ve saba racayitAmoMke nAmasAmyake kAraNa parasparameM mila jula gaI hai, prataH upalabdha dvAtrizikAmoM meM yaha nizcaya karanA ki kona mI dvAtrigikA kisa siddhasenakI kRti hai vizeSa anusandhAname mambandha rakhanA hai| mAdhAraNataurapara upayogadayake yugapaDAdAdikI iSTime. jime pIche paTa kiyA jA sakA hai. prathamAdi pAMcavAtrizikAmAko digambara siddha menakI. 19vIM tathA 21 vIMdvAtrizikAmoMko vetAmbara simenakI aura zeSa dvAtrizikAnoMko donoMmeme kisI bhI sampradAyake simenakI prathavA donoM hI sampradAyoMke miDamenoMkI palaga alaga kRti kahA jA sakatA hai| yahI ina vibhinna miDha menoMke sampradAya-viSayaka vivecanakA sAra hai| MIN dekho, mAsika maM0481 se 405 aura unakI TIkA athavA janahitaiSI bhAga 11 ka 1.1.meM prakAzita munijinavijayajIkA 'pramAlAraNa nAmaka lekh|
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 tiloyapaNNattI aura yativRSabha tiloyapapNattI (trilokaprApti ) tIna lobake svarUpa, mAkAra, prakAra, vistAra, kSetraphala bhora yuga-parivartanAdi-vizyakA nirUpaka eka mahatvakA prasiddha prAcIna grantha hai-prasaMgopAta jainasiddhAnta, purANa mora bhAratIya itihAsaviSayako bhI kitanI hI bAtoM evaM sAmagroko yaha sAthameM liye hue hai| isameM 1. sAmAnyajagatsvarUpa, 2. nArakaloka, 3. bhavanavAmiloka, 4. manuSyaloka. 5. tiryakloka, 6. antaraloka, 7. jyotirmoka, 8. suramoka aura 6. middha. loka nAmake haiM mahAdhikAra hai| pravAgAra pradhikAroM kI saMkhyA 180 kesagabhaga hai. kyoMki dvitIyAdi mahAdhikAroMke pravAntara pradhikAra kamaza: 15, 24. 16.:. 17, 17, 21, 5 aise 131 hai aura boye mahAdhikArake jambUdvIpa, dhAnako khaNDadvIpa aura puchAradIpa nAmake pravAnnara adhikAroM meM pratyeka phira solAsolaha (1643%D48 ) pravAntara adhikAra hai / isa taraha yaha panya apana viSayake bahuta vistArako liye hue hai| isakA prAraMbha nimna maMgalagApAma honA hai, jisameM siddhi-kAmanAke sAtha simoMkA smaraNa kirA gayA hai: aTTaviha-kamma-viyalA NidviyakAmA pnn?-sNsaaraa| diTu-sayalaTu-sArA sidA siddhi mama disatu // 1 // anyakA antima bhAga isa prakAra hai: paNamaha jiNavaravasahaM gaNaharayasaha taheva guNa[ ] saha / dahaNa parisavasaha (?) jariyasaha dhammamutpAugavasaI -8||
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ arwarNi ranirwhy . tiloyapaNNasI aura yativRSama curiNasarUvaM patthaM karaNasarUvapamANa hodika (1) jNt| asahassapamANaM tiloyapaeNattiNAmAe || 6-76 || . evaM mAiriyaparaMparAgae tiloyapaNNattIe siddhaloyasarUvaNirUvaNapaNNata NAma Nayamo mahAhiyAro sammatto / maggappamAvaNaTuM pavayaNa-mattippacodideNa mayA / maNida gaMthappavaraM mohaMtu bahumudAiriyA | E-80 // tiloyapaeNatto sammattA / / isameM tIna gAthAeM haiM, jinameM pahalI gAthA granthaka mantamaMgalako liye hue hai aura usameM grandhakAra niyuSamAcAryane 'jadivasaha' padake dvArA, zleSarUpaye apanA nAma bhI sUcita kiyA hai / isakA dUmaga pora tomarA caraNa kucha azuddha jAna par3ate hai| dUsare caraNa meM 'gugNa' ke anannara 'hara' aura honA cAhiye-dehalI kI pranimeM bhI aTina aMgake saMketapUrvaka use hAziyepara diyA hai, jisase yaha una guNadhagacAyaMkA bhI vAcaka ho jAtA hai jinake 'kasAyapAhuDa' miTAnna pratyapara yanivRSabhane camgimUtroMkI racanA kI hai aura usa 'hara' zabdake saMyogame 'pAryAgIni chadake lakSaNAnurUpa dUsare caraNameM bhI 20 mAtrAeM ho jAtI hai jaimI ki ve canuthaM caraNa meM pAI jAtI hai| tIsare caraNakA pATha 10 nAthUrAmajI premIne pahale yahI 'da gaNa parimavamahaM'prakaTa kiyA thA, jo dehalokI pratimeM bhI pAyA jAnA hai aura usakA saMskRtakA 'dRSTvA pariSavRSabha' diyA thA, jisakA artha hotA hai - pariNAma ghaMSTha paripada ( sabhA) ko dekhakara / parantu parisa' kA parva koSau pariSada nahI milatA kintu 'mparza' upalabdha hotA hai, pariSadakA vAcaka parimA' zabda strIliga hai| zAyada yaha dekhakara athavA dUsare kisI kAraNa vA, jisakI koI sUcanA nahIM kI gaI, hAla meM unhoMne .zleSarUpase nAma-mUcanaka pati aneka grantho meM pAI jAnI hai| dekho, mommaTamAra, nItivAkyAmRta paura prabhAcandrAdika grantha / dekho, janahiteSI bhAga 13 aMka 12 10 528 / +dekho, 'pAimasahamahamNava'koza /
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ ww.mmmm 588 janasAhitya aura itihAsapara virAda prakAza 'duraNa ya risivasahaM pATha diyA hai , jisakA artha hotA hai-'RSiyoM meM zreSTha RSiko dekhakara' / parantu 'jadivasaha kI maujUdagI meM 'risivasaha pada koI khAsa vizeSatA rakhatA humA mAlUma nahIM hotA-RSi, muni yati jaise zabda prAya:samAna praryake vAcaka hai-paura isaliye vaha vyayaM par3atA hai| prastu,isa pichale pAThako lekara paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrIne usake sthAnapara 'dra gaNa parisavasaha pATha sujhAyA hai aura usakA artha 'mAgranthoMmeM zreSThakoM, dekhakara bhUcita kiyA hai| parantu 'parisa' kA artha koSameM 'mA' upalabdha nahIM hotA kintu 'mazaM' (bavAsIra) nAmakA rogavizeSa pAyA jAtA hai, mApake liye 'pArisa' zandakA prayoga hotA hai| yadi 'parisa' kA prathaM pApa bhI mAna liyA jAya athavA 'pa' ke sthAna para kalpanA kiye gae 'pra' ke lopapUrvaka ima caraNako 'daTTaNArisavasahaM' aisA rUpa dekara (jisakI upalabdhi kahIMse nahI hotI) saMdhike vizleSaNa-dvArA isameMse pArSakA vAcaka 'mArisa' zabda nikAla liyA jAve,phira bhI isa caraNameM 'da raNa' pada sabase adhika khaTakanevAlI cIja mAlUma hotA hai. jimapara abhI taka kisIkI bhI dRSTi gaI mAlUma nahIM hotI / kyoMki hama padakI maujUdagImeM gAyAke parthakI ThIka saMgati nahIM baiThatI-umameM prayukta hamA 'pagaNamaha' (praggAma kage) kiyApada kucha bAdhA utpanna karatA hai aura usame prathaM muvyavasthita prathayA muzavalita nahIM ho pAtA / granthakArane yadi 'dAga' ( dRSTavA) padako apane viSayameM prayukta kiyA hai to dUsaga kriyApada bhI apane hI viSayakA honA cAhiye thA marthAt vRSabha yA RSivaSama pAdiko dekhakara maiMne yaha kArya kiyA yA me praNAmAdi pramuka kArya karatA hUM aisA kucha batalAnA cAhiye thA, jisakI gAthAparase upalabdhi nahIM hotii| aura yadi yaha pada dUsaroMme sambandha rakhatA hai-unhIMkI preraNAke liye prayukta hunA hai to 'daTaTA' aura 'pagama, donoM kriyApadoMke liye gAthAmeM alaga alaga karmapadoMkI saMgati viThalAnI cAhiye, jo nahIM bNtttii| gAthAke vasahAnta padoMmeMse ekakA vAcya to dekhanekI hI vastu ho aura dUsarekA 6 dekho, janasAhitya aura itihAsa pR06 / * dekho, janasiddhAntabhAskara bhAga 11 kiraNa 1, 1080 / * dekho, 'pAiprasamahaSNava' koza /
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ siloyapazyAcI aura viSama vAcya praNAmakI vastu, yaha bAta saMdarbhaparase kucha saMgata mAsUma nahIM hotii| aura isaliye 'da raNa' padakA astitva yahA~ bahuta hI mApattike yogya jAna par3atA hai| merI rAyameM yaha sIsarA paraNa 'baduraNa parisavasaha' ke sthAnapara 'dui parIsaha. visahI honA cAhiye / isase gAyA apaMkI saba saMgati ThIka baiTha jAtI hai| yaha mAthA jayaSavamAke 10veM adhikArameM bataura maMgalAcaraNakaM apanAI gaI hai, vahI isakA tIsarA caraNa 'dusahaparImahabisahaM' diyA hai| parivahakaM sAtha dusaha (duHsaha) aura duThaTha ( duSTa) donoM zabda eka hI praryake vAcaka hai-donoMkA mAmaya parIpahako bahuta durI tathA asahya batalAnaMkA hai / lekhakoMkI kRpAse 'dusaha kI apekSA 'duTa' ke 'daTataNa' hojAneko adhika saMbhAvanA hai. isIme yahA~ 'duTa' pATha mujhAyA gayA hai, vaime 'dusaha pATha bhI ThIka hai| yahAM itanA aura bhI jAna menA cAhiye ki jayabhavanAme isa gAthAke dUsare caraNameM guNavasaha' ke sthAnapara 'puNaharavamaha pATha hI diyA hai. pora isa taraha isa gAyAke donoM caraNoMmeM jo mamatI aura di mujhAI gaI hai usakI puSTi bhale prakAra ho jAtI hai| dUsarI gAyA isa klioyarAtokA parimAgA prATha hajAra zloka-jitanA bata gayA hai| sAtha hI eka mahatvakI bAta aura mUcita kI hai aura vaha yaha ki pATha hajArakA parimANa gitAra prayaMkA pora karagaNasvarUpakA jitanA parimANa hai usake bagabara hai| isameM do bAte phalita hotI haiM-eka to yaha ki sudhagacAya ke kamAyapADa pratyAra yanivRSabhane jo cariNamUtra race haiM ve isa sabase pahale race jA cuke haiN| dUmage yaha ki kararaNasvara' nAmakA bhI koI maMca pativRSabha ke dAga nA gayA hai, jo abhI taka upalabdha nahIM hupA / vaha bhI isa grandhase pahale bana pApA / bahana mambhava hai ki vaha gandha una karaNasUtroMkA hI mamUha ho o gaNitam kahalAte haiM aura jinakA kitanA ho ullekha pinoka-prazasi, gommaTamAra, trilokasAra aura dhavalA-jaise granthoM meM pAyA jAtA hai| NimUtroMkI-jinheM vRttimUtra bhI kahate haiM-masyA cuki chaha hajAra sloka-parimAmma hai prataH 'karaNasvarUpa' graMpakI saMkhyA do hajAra zloka. parimANa samajhanI cAhiye: tabhI donoM kI saMkhyA milakara pATha hajArakA parimAla isa saMpakA baMThanA hai| tIsarI gApAmeM yaha nivedana kiyA gayA hai ki yaha pravacanarmAtase prerita hokara mArgakI prabhAvanAke liye rakhA gayA hai, isameM
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kahIM koI bhUla huI ho to bahuzruta mAvArya usakA saMzodhana kreN| (ka) granthakAra yativRSabha aura unakA samaya graMthameM racanA-kAla nahIM diyA aura na graMthakArane apanA koI paricaya hI diyA hai-ukta dUsarI gAyAparase itanA hI dhvanita hotA hai ki ve dharmasUtrake pAThakoMmeM zreSTha the aura isaliye graMthakAra tathA graMthake samaya-sambandhAdimeM nizcitarUpase kucha kahanA sahaja nahIM hai / cariNasUtroMko dekhane se mAlUma hotA hai ki yativRSabha eka acche prauDha sUtrakAra ye bhora prastuta grantha jainazAstroM ke viSayage unake maccha vistRta adhyayanako vyakta karatA hai / unake sAmane 'lokavinizcaya' 'magAiNI' (saMgrahaNI ? ) paura 'lokavibhAga (prAkRta) jaise kitane hI aima prAcIna grantha bhI maujUda the jo prAja apaneko upalabdha nahIM hai aura jinakA unhoMne apane isa granthameM ullekha kiyA hai| unakA yaha grantha prAyaH prAcIna graMthoMke mAdhArapara hI likhA gayA hai isIse unhoMne granthakI pIThikAke anta meM praya-racane kI pratijJA karate hue umake viSayako 'prAriya-praraNukamAyA (gA0 86) banalAyA hai aura mahAdhikAroMke maMghi-vAkyoM meM prayuka hA 'pAyariyaparaMparAgata padake dvArA bhI usI bAtako puSTa kiyA hai| pora isa taraha yaha ghoSita kiyA hai ki isa pranyakA mUna viSaya unakA svaci-viracina nahIM hai, kintu prAcAryaparampagake pAdhArako liye hue hai| rahI upalabdha karaNamUtroMko bAna. ve yadi prApake uma karagAvarUpa' graMthake hI aMga hai, jisakI adhika mambhAvanA hai, taba to kahanA hI kyA hai? ve saba Apake usa viSayake pANDinya pora prApakI baddhitI khUbI tathA usakI mUkSmatAke acche paricAyaka hai| ___ jayadhavalAkI prAdimeM magalAcaraNa karate hue zrI bIramenAcAyane yanivRSamakA jo smaraNa kiyA hai vaha isa prakAra hai: jo aAjamambu-sImo aMtevAsI viNAgahathissa / so vitisutta-kattA avasahI meM vara deu / / 8 / / isameM yativRSabhako, kamAyapAhuupara likhe gae una vRtti (pariNa) mUboMkA kartA batalAte hue jinheM mAyameM lekara hI jayapavanA TomA lilI gaI hai, prAyamaMkSukA ziSya aura nAgahastikA prantevAmI batalAyA hai, aura imase yativaSamake do gurubhoMke nAma sAmane pAte haiM, jinake viSaya meM jalAparase itanA aura jAnA jAtA
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ .:. tilothapaNNI aura pativRSama .. 11 hai ki zrIguNadharAcAryane kasAyapAra aparanAma pejadosapAhuDakA upasaMhAra (saMkSepa) karake jo sUtragAthAe~ racI thI ve ina donoMko prAcAryaparamparAse prAsa huI thIM aura ye unake praryake bhale prakAra jAnakAra the, inase samIcIna arthako sunakara hI yativRSabhane, pravacana-vAtsalyamase prerita hokara una satra-gAthAnoMpara cariNasUtroMkI racanA kI hai| ye donoM jainaparamparAke prAcIna prAcAryoM meM hai aura inheM digambara tathA zvetAmbara donoM hI sampradAyoMne mAnA hai-zvetAmbara-sampradAyameM prAryamaMkSako pAryamaMgu nAmame ullekhita kiyA hai, maMgu aura madha ekArthaka hai| dhavanA -jayapavalAmeM ina donoM prAcAryoM ko kSamAzramaNa' aura 'mahAvAcaka' bhI likhA hai| jo unakI mahattAke dyotaka hai ina donoM prAcAryoMke siddhAnta-viSayaka upadezoMmeM kahI kahI kucha mUkSma manabheda bhI rahA hai jo vIrasenako unake graMthoM athavA guruparamparAme jJAna thA. aura isaliye unhoMne ghavalA aura jayaghavalA TIkApoMmeM umakA ullekha kiyA hai| aise jima upadezako unhoMne sarvAcArya __ + 'pugo teNa yugahara-bhaDAraNa gAgApavAda-paMcamapubva-dasamavatyu-tadiyakasAyAhuramahaNava-pAegA gayocchedabhAgA vacchala garavamikahiyaeNa evaM pejjadosapAhara molamapadamarammaparimAga hotaM prasidimadametagAhAhi upasaMhAridaM / puraNo tApro ra munagAthA po pAiriyaparaMparAe pAgacchamANAmro prajamakhugAgahanyoragaM patApro / pumo nesi dohaM ni padapUle prasaudisadagAhANaM guragahara mahakamanaviriNaggayAematthaM samma soUNa jAvamaha-mahAraeraNa pavayaraNavaccha neNa suSmiNa sutaM |'-appvlaa / kammAdi ti pariNa gogaddAre hi bhaNNamANe ve uvaesA hoti / jahabhaNamussaTiIeM pamANapatvaraNA kammadidiparUvaga ti gAgahatyi-samAsamaNA bharagati / agnamaMju-samAsamaraNA puraNa kammaTTidirambeNe ti bharaNaMti / evaM dohi upaesehi kammaTridiparUvaraNA kAyavvA / " "etya duve upaesA........."mahAvAcapAgamajjamakhulavaNAraNamubae meraNa mogaride pAugasamAraNaM gAmA-godAvedaNImAgAM ThidisaMtakamma udi| mahAvArayANaM gAgahatli-khavaNAraNamupaeseraNa moge pariNAmA-godaraNIyANa didisaMtakamma matomuhattapamANa hodi| , .. -SaTI. 100 57
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - 12 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sammata, mayusima-sampradAya-kramase cirakAlAgata aura ziSyaparaMparA meM pracalita tathA prazApita samajhA hai use 'pabAijjata' 'pakAimsamAraNa', upadeza batalAyA hai mora jo aisA nahIM use 'apavAijjata' athavA apavAinamANa' nAma diyA hai| ulleikhita mata-bhedoMmeM pAyanAgahastike adhikAMza upadeza 'pavAhata' aura mAryamaMkSake 'mapabAijjata' batalAye gaye hai| isa taraha pativRSabha donoMkA ziSya. tva prApta karane ke kAraNa una sUkSma matabhedoMkI bAtoMse avagata the, yaha sahaja hImeM jAnA jAtA hai| vIrasenane yativRSabhako eka bahuta prAmANika bhAcAryake rUpameM ullekhina kiyA hai aura eka prasaMgapara rAgadveSa-mohake prabhAvako unakI bacana-pramANatAmeM kAraNa batalAyA hai| ina saba bAtoM se prAcArya yasiyabhakA mahattva svata: khyApita ho jAtA hai| aba dekhanA yaha hai ki yativRSabha kaba hue hai aura kaba unakI yaha nigoya. paNatI banI hai, jisake vAkyoMko dhavanAdika meM ur3ana karate hue aneka sthAnoM para zrIvIra menane ume 'niloyarAtisuna' mUbita kiyA hai| yativapake guruSoM meM yadi kisIkA bhI samaya munizcita hotA to isa viSayakA kitanA hI kAma nikala jAnA; parantu unakA bhI mamaya munizcita nahI hai| zvetAmbara paTTAvaliyoMmeMse 'kalpamUtrasyavigavalI' aura 'padAvalImAgedAra' jagI kitanI hI prAcIna tathA pradhAna paTTAliyoM meM nI prArthamA pora mAyanAmahastikA nAma hI nahIM hai, kisI kisI paTTAvalI meM ekakA nAma hai to dUsareyA nahIM aura jinameM donoMkA nAma hai unameMma kAI donoM ke madhya meM eka pAcAyakA aura koI ekame adhika prAcAryoM kA nAmAnesa karatI hai| koI koI t"mamvAiriya-mammako cirakAnamayonimA mAyakameNAgamchamAgI jA sismAraparAva pavAijara so pavArajanodhAmo ni bhnn|| prapA praja maMkhubhayavatAraNa muvAmo sthA'pavAharabamANo NAma / gaNAmaharipabAmaNANamuvAmA pavAijjato ti dheshyo|-jyp. pr.1043| "kudo raNabade ? edamhAdo ceva jAyasahAiriyamuhakamanaviriNaggaya pinnsuttaado| nuSiNamuttamamNahA ki gaNa hodi ? Na, rAgadomamohAbhASaNa pamANanamuvagaya-jaisasaha-trayaNassa bsvtpirohaado|"-aym. pra.1046
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyaparaNAcI aura yativRSabha pAvalI samayakA nirdeza hI nahIM karatI aura jo karatI hai unameM una donoMke samayoMmeM paraspara antara bhI pAyA jAtA hai-jaise prArthamaMgukA samaya tapAgacyapaTTAvalImeM vIranirvANase 467 varSapara aura siridusamAkAla-samaraNasaMghathayaM kI pravacarimeM 450 para batalAyA hai / aura donoMkA eka samaya to kisI bhI zve. paTTAvalIme upalabdha nahIM hotA balki donoMmeM 150 yA 130 varSake karIbakA antarAla pAyA jAtA hai; jaba ki digambara-garamparAkA spaSTa ullekha donoko yativaSamake gururUpame prAya: samakAlIna batAyA hai| aisI sthiti meM ive0 paTTAvaliyoMko ukta donoM bhAcAryoka mamayAdiviSayameM vizvAsanIya nahIM kahA jA sktaa| pora imalie yativRSabhAdika samayakA praba giloya paNatIke ullekhoMparase athavA usake antaHparIkSaNaparase hI anusaMdhAna karanA hogaa| tadanumAra hI nIce umakA yanna kiyA jAtA hai (1) tiloyapaNatIkaM aneka padyome 'maMgAdagNI' tathA 'lAMkavinizcaya' graMthake mAtha 'lokavibhAga' nAma ke prayakA bhI spaSTa ullekha pAyA jAtA hai / yathA jalamihare vivasvabhI jalagihiNI jAyaNA dasamahammA / evaM maMgAriNae lAyavibhAga viriNahiTa // 4 // lAyaviNimachaya-gathe lAyavibhAgammi smvsiddhaannN| zrIgAhapa parimANaM bhAgada vi.cAra mhsmo||ll yaha 'lokavibhAga anya uma prAkRta lokavibhAga granthame bhinna mAlUma nahIM hotA, jise prAcIna samaya meM maranandI prAcArya ne likhA ( racA ) thA, jo kAMcI rAjA siMhavarmAke rAjyake 20 varSa uma mamaya jabaki uttarASADha nakSatra meM zanizcara, vRSarAzi meM vRhaspati, u narAphAlgunI nakSatrame candramA yA. zubala pakSa yA-zakasaMvat 380 meM likhakara pANarASTra ke pATalika grAmameM pUrA kiyA gayA thA bhaura jisakA ullekha mihamUra ke usa saskRta lokavibhAgakanimna pacoM dekho, paTTAvalIsamuccaya' / + siMhamUpiNA' padaparame mihamUra nAmako upalabdhi hotI hai --mihamUrikI nahIM, jisake 'mUri' padako 'bhAvArya padakA vAcaka samabhakara paM0 nAthUrAmajI
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza meM pAyA jAtA hai. jo ki sarvanandIke lokavibhAgako sAmane rakhakara hI bhASAke parivartanadvArA racA gayA haivaizve sthite ravisute vRSabhe ca jIve,rAjottareSu sitapakSamupetya candra / prAme ca pATalikanAmani pANarASTra,zAstraM purA likhitvaanmunisrvnndii||3 saMvatsare tu dvAviMze kAJcoza siMhavarmaNaH / azItyaprezakAbdAnAM siddhametacchatatraye // 4 // tilogapaNNatokI ukta donoM gAthAnoM meM jina vizeSa varNanoMkA ullekha 'lokavibhAga' prAdi granthoMke bhAvArapara kiyA gayA hai ve saba saMskRta lokavibhAgameM bhI pAye jAte hai / aura isase yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai ki saMskRta. kA upalabdha lokavibhAga ukta prAkRta lokavibhAgako sAmane rakhakara hI likhA gayA hai| isa sambandhameM eka bAta aura bhI prakaTa kara dene kI hai aura vaha yaha ki saMskRta lokavibhAgake antameM ukta donoM padyoMke bAda eka padya nimna prakAra diyA hai paMcadazazatAnyAhuH SaTatriMzadAdhikAni vai| zAstrasya saMgrahastvedaM chaMdasAnuSTubhena ca / / 5 / / . isameM granyakI saMkhyA 1536 zloka-parimAraNa batalAI hai, jabaki upalabdha premIne ( 'jena sAhitya pora itihAsa pR0 5 para ) nAmake adhUrepanakI kalpanA kI hai aura 'pUrA nAma zAyada mihanandi ho" aimA sujhAyA hai| chaMrakI kaThinAIkA hetu kucha bhI mamI cIna mAlUma nahIM hotA; kyoMki siMhanandi aura sihasena jaise nAmoMkA vahA~ sahaja hI samAveza kiyA jA sakatA thaa| * "prAcAryavalikAgataM viracitaM ttmihmuurpirnnaa| bhASAyAH parivartanena nipuNaH sammAnitaM sAdhubhiH / / " +"darzavaiSa sahasrANi mUlo'pi pthurmtH|" -prakaraNa 2 "antyakAyapramANAta kiJcitsaMkucitAtmakAH ||"-prkrnn 11 dekho, pArAke jainasiddhAntabhavanakI prati mora usArase utArI huI vIrasevAmandirakI prati /
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyapaeNasI aura yativRSabha saMskRta-lokavibhAgameM vaha 2030 ke karIba jAna par3atI hai| mAlUma hotA hai ki yaha 1536 kI lokasaMkhyA usI purAne prAkRta lokavibhAgakI hai-yahA~ usake saMkhyAsUcaka padyakA bhI anuvAda karake rakha diyA hai / isa saMskRta granthameM jo 500 zloka-jitanA pATha adhika hai vaha prAyaH una 'uktaM ca' padyoMkA parimANa hai jo isa anyameM dUsare granthoMse uddhRta karake rakkhe gaye hai-100 se adhika gAthAe~ to tiloyapaNatIkI hI hai, 200ke karIba zloka bhagavagjinasenake mAdipurANase uThAkara rakkhe gaye haiM aura zeSa Uparake padya tiloyasAra (trilokarAra ) aura jaMbUdIvapaNAttI ( jambUdvIpaprajJapti ) mAdi anyoMse liye gaye haiN| isa taraha isa anya bhASAke parivartana aura dUsare granthoMse kucha padyoMke 'uktaM ca' rUpame uddharaNake sivAya siMhasUrako prAya: aura kucha bhI kRti mAlUma nahIM hotii| bahuta saMbhava hai ki 'uktaM ca' rUpase jo yaha padyoMkA saMgraha pAyA jAtA hai vaha svaya siMhasUra munike dvArA na kiyA gayA ho, balki bAdako kisI dUsare hI vidvAnake dvArA apane tathA dUsaroMke vizeSa upayogake liye kiyA gayA ho; kyoMki RSi siMhasUra jaba eka prAkRta granthakA saMskRta meM-mAtra bhASAke parivartana rUpase hI-anuvAda karane baiThe-vyAkhyAna nahIM, taba unake liye yaha sambhAvanA bahuta hI kama jAna par3anI hai ki ve dUsare prAkRtAdi granyoMgarase tulanAdike liye kucha vAkyoMko svayaM uddhRta karake unheM granyakA aMga banAe / yadi kisI taraha unhIMke dvArA yaha uddharaNa-kArya siddha kiyA jA sake to kahanA hogA ki ve vikramakI 11vIM zatAbdIke anta meM prathavA usake bAda hue hai kyoMki isameM prAcArya nemicandra ke trilokasArakI gAthAeM bhI 'uktaM ca trailokyasAre jaise vAkyake sAtha uddhRta pAI jAtI hai| aura isaliye isa mArI paristhiti parame yaha kahane meM koI saMkoca nahIM hotA ki tiloyapaNatImeM jisa lokavibhAgakA ullekha hai vaha vahI sarvanandIkA prAkRta-lokavibhAga hai jisakA ullekha hI nahIM kintu anuvAditarUpa saMskRta lokavibhAgameM pAyA jAtA hai| cUki usa lokavibhAgakA racanAkAla zaka saM0 380 (vi0 sa0 515 ) hai mataH tiloyapaNNattIke racayitA yativRSabha zaka saM0380 ke vAda hue haiM. isameM jarA bhI sandeha nahIM hai| aba dekhanA yaha hai ki kitane
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza (2) tiloyapaNNattImeM aneka kAla-gaNanAmoMke prAdhararapara 'caturmukha' nAmaka kalki 1 kI mRtyu vIranirvANase eka hajAra varSa bAda batalAI hai, usakA rAjyakAla 42 varSa diyA hai, usake atyAcAroM tathA mAre jAnekI ghaTanAmoMkA ullekha kiyA hai aura mRtyupara usake putra ajitaMjayakA do varSa taka dharmarAjya honA likhA hai / sAtha hI, bAdako dharmako kramazaH hAni batalAkara aura kisI rAjAkA ullekha nahIM kiyA hai / isa prakArako kucha gAthAeM nimna prakAra hai, jo ki pAlakAdike rAjyakAla 658 kA ullekha karaneke bAda dI gaI hai: "tatto kakkI jAdo indasudo tassa caumuho nnaamo| sattari-varisA zrAU viguNiya-igavIsa-rajjatto ||6|| AcArAMgadharAdo paNahattari-jutta dusy-vaasesu| volINesubaddho paTTA kakkI sa Narava iNo // 10 // " "aha ko vi asuradeo zrohIdo muNigaNANa uvasagaM ! NAdUNaM takAkI mAredi hu dhammadIhi tti // 103 / / kakkisudo ajidaMjaya-NAmo rakvadi Namadi tvrnne| taM svakhadi asuradeo dhamme rajja karejjati // 14 // kalika niHsandeha aitihAmika vyakti hamA hai, isa bAtako itihAsajJoMne bhI mAnya kiyA hai / DA0 ke0 bI0 pAThaka use 'mihirakula' nAmakA rAjA batalAte haiM aura jainakAlagaNanAke sAtha usakI saMgati biThalAte hai, jo bahata atyAcArI thA aura jisakA varNana cInI yAtrI huentasAGgane apane yAtrAvarNanameM vistArake sAtha kiyA hai tathA rAjataraMgiNImeM bhI gisakI duTatAkA hAla diyA hai| parantu DA0 kAzIprasAda (kepI) jAyasavAla isa mihirakulako parAjitakaranevAle mAlavAdhipati viSNuyagodharmAko hI hindU purANoM prAdike anusAra 'kalki' batalAte hai, jisakA vijayastambha mandasaurameM sthita hai aura vaha I0 san 533-34 meM sthApita hamA thaa| (dekho, jainahitapo bhAga 13 aMka 12meM jAyasavAlajIkA 'kalki-pravatArakI aitihAsikatA' aura pAThakajIkA 'guptararAjAoMkA kAla, mihirakula aura kalki' nAmaka lekha pR.
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyapaeNatI aura yativRSabha tatto do ve cAso sammaM dhammo payadi jaNANaM / kamaso divase divase kAlamahappeNa hAede // 10 // " isa ghaTanAcakraparase yaha sAfa mAlUma hotA hai ki tiloyapaNNattIkI racanA kalki rAjAkI mRtyume 10-12 varSase adhika bAdakI nahIM hai / yadi adhika bAdakI hotI to granthapaddhatiko dekhate hue saMbhava nahIM thA ki usameM kisI dUsare pradhAna rAjya athavA rAjAkA ullekha na kiyA jAtA / astu, vIra-niriNa zakarAjA athavA zaka saMvatse 605 varSa 5 mahIne pahale humA hai, jisakA ullekha tiloyapaNNattImeM bhI pAyA jAtA hai / eka hajAra varSameMse isa saMkhyAko ghaTAnepara 364 varSa 7 mahIne avaziSTa rahate haiN| yahI ( zaka saMvata 365) kalkikI mRtyukA samaya hai / aura imaliye tiloyapaNNattIkA racanA-kAla zaka saM0 485 (vi0 saM0 540 ) ke karIbakA jAna par3atA hai jabaki lokavibhAgako bane hue 25 varSake karIba ho cuke the, aura yaha prarmA lokavibhAgakI prasiddhi tathA yativRSabha taka uma kI pahu~cake liye paryApta hai / (kha) yativRSabha aura kundakundake samaya-sambandhameM premIjIke matakI AlocanA ye yativaSabha kundakundAcAryame 200 varSa bhI adhika samaya bAda hA hai. ima bAtako middha karane liye maiMne 'zrIkundakunda aura yativRSabhame pUrvavartI kauna ?' nAmakA eka lekha prAjame koI 6 varSa pahale likhA thA / usameM, * riNavANe vIrajiNe chanvAsa-sademu paMca-varasemu / paraNa-mAsesu gadesa saMjAdo saga-gino grahavA ||-tiloypnnnnttii paNa-chassaya varagaM paraNamAmajudaM gamiya viirnnivuido| sagarAjo to kakko naduNavaniyamahiyasagamAsa ||-triloksaar vIranirvANa aura zakasaMvatakI vizeSa jAnakArIke liye, lekhakakI 'bhagavAn mahAvIra aura unakA samaya' nAmakI pustaka dekhanI caahiye| * dekho, bhanekAnta varSa 2, navambara san 1938 kI kiraNa naM. 1
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 18 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza indranandi zrutAvatArake kucha galata tathA bhrAnta ullekhoMparase banI haI paura zrIdhara-zrutAvatArake usame bhI adhika galata evaM mApattike yogya ullekhoMparase puSTa huI kucha vidvAnoMkI galata dhAraNAko spaSTa karate hue, maine suhRvara paM0 nAthUrAmajI premIko una yuktiyoMpara vicAra kiyA thA jinake prAdhArapara ve kundakundako yativRSabhake bAdakA vidvAn batalAte haiN| unameMse eka yukti to indranandi-zrutAvatArapara hI apanA prAdhAra rakhatI hai| dUsarI pravacanasArakI 'esa surAsura' nAmakI prAdya maMgala-gAthAme sambandhita hai, jo tiyoyapaNNAttIke antima adhikAra meM bhI pAI jAtI hai aura jise premIjIne tiloyapaNNattIparame hI pravacanasArameM lIgaI likhA thA, aura tIsarI kundakundake niyamamArakI nimna gAthAse sambandha rakhatI hai, jisameM prayukta hue 'lAyavibhAgema' padameM premIjI sarvanandIke 'lokavibhAga' granthakA ullekha samajhate hai aura cUMki usakI racanA zaka saM0 380 meM huI hai prataH kundakundAcAryako zaka saM0 380 (vi0 saM0 515) ke bAdakA vidvAn ThaharAte haiM ca unasabhedA bhaNidA tericchA muragaNA ca ubhedA / edesi vitthAraM loyavibhAgesu NAdavyaM // 17 // _ 'ema murAsura' nAmakI gAthAko kundakundakI siddha karane ke liye maine jo yuktiyAM dI thI unaparase premI jIkA vicAra apanI dUsarI yuktike sambandhame to badala gayA hai, aisA unake 'janasAhitya aura itihAsa' nAmaka grantha ke prathama lekha 'lokavibhAga prora tinIyapamAni' parama jAnA jAtA hai| usameM unhoMne ukta gAthAko sthitiko pravacanamArameM mudRDha svIkAra kiyA hai, usake prabhAva meM pravacanasArako dUsarI gAthA 'seme puraNa tityayare' ko laTakatI huI mAnA hai aura tiloyapaNNa tIke antima pradhikArake anta meM pAI jAnevAlI kunyunAthame varddhamAnata kI stuti-viSayaka 8 gAthAnoMke sambandha meM, jinameM ukta gAthA bhI zAmila hai, likhA hai ki-"bahuta saMbhava hai ki ye saba gAthAe~ mUlagranthakI na hoM, pIchese kisIne jor3a dI hoM aura unameM pravacanamArakI ukta gAthA prA gaI ho|' dUsarI yuktike saMbandhameM maiMne yaha batalAyA thA ki indranandi- tAvatArake
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyapaeNattI aura yativRSabha 566 jisa ullekhA parase kundakunda (pAnandI) ko yativRSabhake bAdakA vidvAna samajhA jAtA hai usakA abhiprAya 'dvividha-siddhAnta ke ullekhadvArA yadi kasAyapAhuDa (kaSAyaprAbhUta)ko usakI TIkAmoM-sahita kundakunda taka pahu~cAnA hai to vaha jarUra galata hai aura kisI g2alata sUcanA athavA g2alataphahamIkA pariNAma hai| kyoMki kundakunda yativRSabhase bahuta pahale hue hai, jisake kucha pramANa bhI diye the| sAtha hI, yaha bhI batalAyA thA ki yadyapi indranandIne yaha likhAhai ki guNadhara aura dharasena prAcAryo kI guru-paramparAkA pUrvAdhArakrama, unake vaMzakA kathana karanevAle zAstroM nathA munijanoMkA usa samaya prabhAva hone se, unheM mAlUma nahIM hai; parantu donoM siddhAnta granyoke avatArakA jo kathana diyA hai vaha bhI una graMthoM tathA unakI TIkAnoMko svayaM dekhakara likhA gayA mAlUma nahIM hotA --sunA-manAyA jAna par3atA hai| yahI vaha hai jo unhoMne prAryamA aura nAgahastiko guNadharAcAryakA sAkSAt ziSya ghoSita kara diyA aura likha diyA hai ki guNadharAcAryane kamAyapAhuDakI mUtragAthAnoM ko racakara unheM svayaM hI unakI vyAkhyA karake prAyamaca aura nAgahastiko par3hAyA thA jabaki unakI TIkA jayadhavalAmeM spaSTa likhA hai ki 'gugNa dharAcAryako ukta mUtragAthAeM prAcAryaparamparAme calI prAtI huI prAyamaca pora nAgahastiko prApta huI thI-guNadharAcAryame unheM unakA modhA (direct) prAdAna-pradAna nahIM huprA thaa| jaimA ki "gAthA-vaNcAraNa sUtra kapamahana kapAyAkhyaprAbhanameva guNadhara-yativapabhAcAragaNAcArya: / / 156 / / eva dvividhA dravya-bhAva-pustakagana: mamAgacchat / guruparipATayA jJAta: middhAntaH koNDakundapure // 16 // zrIpayanandio-muninA, so'pi dvaadshshmprimaagaa:| anya-parikama-kartA SaTkhaNDA''dyatrikhaDasya" // 16 // * 'guNa ghara-gharamenAnvayagurge: pUrvAparakramo'smAbhi naM jJAyate tadanvaya-kapakA''gama-munijanAbhAvAt / / 150 / / + evaM gAthAsUtrANi paMcadazamahAdhikArANi / praviravya vyAvasyo sa nAgahastyAryamaMkSubhyAm ||154 //
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza usake nimna aMzase prakaTa hai "puNo tAo suttagAhAo Airiya-paramparAe AgacchamANAzro ajjamakhu-NAgahatthI pttaashro|" bhora isaliye indranandizrutAvatArake ukta kathanakI satyatApara koI bharosA athavA vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / parantu merI ina maba bAtoMpara premIjI. ne koI khAsa dhyAna diyA mAlUma nahIM hotA aura isI liye ve apane ukta granthagata lekhameM prAryamaMkSu aura nAgahastiko guNadhagacAryakA mAkSAta zizya mAnakara hI cale haiM aura ima mAnakara calane meM unheM yaha bhI khayAla nahI humA ki jo indranandI guragagharAcAryake pUrvA'para-pranvayagurugroMke viSayameM eka jagaha apanI anabhijanA vyakta karate haiM ve hI dUsarI jagaha unakI kucha gipya parampagakA ullekha karake apara ( bAdako donevAle ) gurupoMke viSayameM apanI abhijJatA jatalA rahe haiM, aura isa taraha unake ina donoM kathanoMmeM parampara bhArI virodha hai / aura na ki yativaSama prAryamaMca aura nAgahasnike ziSya the imaliye premIjIne unheM guggadhagacAryakA mamakAlIna athavA 20-25 varSa bAdakA hI vidvAna, mUcita kiyA hai. paura mAtha hI yaha pranirAdana kiyA hai. ki 'kundakunda ( padhanandi ) ko donoM siddhAntoMkA jo jAna prApta hA umameM yativapakI cagikA antarbhAva bhale hI na ho phira bhI jima dvitIya midAna kapAyAbhatako kundakundane prApta kiyA hai usake kartA gugaNadhara jaba yaniSabha ke samakAlIna prayavA 20-25 varSa pahale hama the nava kundakunda bhI yativRSabha ke mamagAmayika balki kucha pIche ke hI hoMge; kyoMki unheM. donoM siddhAntoM kA jJAna gumAripATImeM prAsa hunA thaa| arthAt eka do guru uname pahale ke aura mAnane hoMge / ' aura anta meM indranandi-pratAvatArapara apanA prAdhAra vyaka karane aura unake viSaya meM pAnI zraddhAko kucha DhIlI karate hue yahAM taka limba diyA hai.--"gara yaha ki indranandika zratAvatArake anumAra padmanandi (kundakunda) kA samaya yativapamame bahana pahale nahIM jA sktaa| aba yaha bAta dUsarI hai ki i nandine jo inihAma diyA hai,vahI galata ho paura yA ye paanandi kundakundake bAdake dUsare hI prAcArya hoM aura jisa taraha kundakunda koNDakuNDapurake the usI taraha pacanandi bhI koNDakuNDapurake hoN|"
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ tile yapaeNatI aura yativRSabha bAda jaba premIjIko jayadhavalAkA vaha kathana pUrA mila gayA jisakA eka aMza 'puraNo tAmo' se prArambha karake maiMne apane ukta lekhameM diyA thA aura jo adhikAMzameM Upara uddhRta kiyA gayA hai taba grantha chapa cukanepara usake pariziSTameM mApane uma kathanako dete hue spaSTa sUcita kiyA hai ki "nAgahasti aura AryamaMkSu gugNadharake sAkSAt ziSya nahIM the|" parantu isa satyako svIkAra karanepara unakI usa dUmarI yuktikA kyA rahegA, isa viSayameM koI sUcanA nahIM kI, jaba ki karanI cAhiye thii| spaSTa hai ki unakI isa dUsaga yuknimeM taba koI sAra nahI rahatA aura kundakunda, dvividhasidAntameM cUNikA antarbhAva na honese, panivRSabhame bahuta pahaleke vidvAna bhI ho makate hai / aba rahI premIjIkI nImarI yuktikI bAta, umake viSayameM maine apane ukta lebame yaha batalAyA thA ki niyamamArakI uma gAthAmeM prayukta hue 'loyavibhAgema' padakA abhiprAya marvanandI ke ukta lokavibhAgame nahIM hai aura na ho makatA hai; balki bahavacanAnna pada hone se vaha 'lokavibhAga' nAmake kisI eka pranyavizeSakA bhI vAcaka nahIM hai / vaha to lAkavibhAga-viSayaka kathana-vAle aneka grayo athavA prakaraNoM ke makenako lie hue jAna par3atA hai aura usameM khuda kundakundake 'loyapAra'-'maMThAgA pAha' jaise granya tathA dUsare 'lokAnuyoga' athavA lokAulIka ke vibhAgako liye hue karagAnuyoga-sambandhI grantha bhI mAmila kiye jA sakate hai / aura daliye 'loyavibhAgema' isa padakA jo artha kaI zatAbdiyo pIche ke TIkAkAra parAprabhane 'lokavibhAgabhidhAnaparamAgame aisA ekavananAta kiyA hai. vaha Toka nahIM hai / sAtha hI yaha batalAyA thA ki upalabdha lokavibhAga, jo ki ('una ca' vAkyoM ko chor3akara) sarvanandIke prAkRta lokavibhAgakA hI panuvAdina maskRtarUpa hai, niyaMcoMke una caudaha bhedoMke vistAra kathanakA koI patA bhI nahI, jisakA ullekha niyamasArakI ukta gAthAme kiyA gayA hai / aura isameM merA ukta kathana athavA spaSTIkaraNa aura bhI mere ima vivecanase, jo 'jainajagata' varSa 8 aMka ke eka pUrvavartI lekha meM prathamataH prakaTa hupA thA, hA0 e0 ena0 upAdhye ema0 e0 ne pravacanasArakI prastAvanA (pR0 22, 23) meM apanI pUrNa sahamati vyakta kI hai|
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza jyAdA puSTa hotA hai / isake sivAya, do pramANa aise upasthita kiye the, jinakI maujUdagImeM kundakundakA samaya zaka saM0 380 (vi0 saM0 515) ke bAdakA kisI taraha bhI nahI ho sakatA / unameM eka pramANa makasake tAmrapatrakA thA, jo zaka0 saM0 388 kA utkIrNa hai aura jisameM dezIgaNAntargata kundakundake anvaya (vaMza) meM honevAle guraNa candrAdi chaha bhAcAryokA guru-ziSyakramase ullekha hai / aura dUsarA pramANa svayaM kundakundake bodhapAhaDako 'sadaviyAro ho' nAmakI gAthAkA thA, jisameM kundakundane apane ko bhadrabAhukA ziSya mUcita kiyA hai| prathama pramANako upasthita karate hue maine batalAyA thA ki 'yadi moTe rUpase guNacandrAdi chaha prAcAryokA samaya 150 varSa hI kalpanA kiyA jAya, jo usa samayakI AyukAyAdikako sthitiko dekhate hue adhika nahI kahA jA sakatA, to kundakundake vaMzameM honevAle guNacandrakA samaya zakasaMvat 238 (vi saM0 373) ke lagabhaga ThaharatA hai / aura ca ki guNacandrAcArya kundakundake mAkSAt ziSya yA praziSya nahIM the balki kundakunda ke pratyaya ( vaMga ) meM hue hai aura anvayake pratiSThita hone ke liye kamase kama 50 varSakA samaya mAna lenA koI bar3I bAta nahIM hai| aisI hAlatame kundakundakA pichalA samaya ukta tAmrapatraparame 200 (150 + 50 ) varSa pUrvakA to mahaja hI meM ho jAtA hai| aura imaliye kahanA hogA ki kundakundAcArya yativRSabhame 200 varSa meM bhI adhika pahane hue hai| aura dUsare pramAraNameM gAthAko upasthita karate hue likhA thA ki isa gAthAmeM batalAyA hai ki jinendrane-bhagavAn mahAvIrane-prartha rUpame jo kathana kiyA hai vaha bhASAsUtroM meM gandavikArako prApta hupA hai-praneka prakArake gandome gUthA gayA haibhadrabAhuke mujha mipyane una bhASAmUboM parame usako umI mpameM jAnA hai aura ( jAnakara ) kathana kiyA hai|' isame godhapAhurake kartA kundakundAcArya bhadrabAha ke ziSya mAlUma hote haiM / aura ye bhadrabAhu zrutakevalIse bhinna dvitIya bhadrabAha jAna par3ate haiM, jinheM prAcIna granthakAroMne 'prAcArAGga' nAmaka prathama aMgake dhAriyoMmeM * saddaviyAro hamo bhAsAmusu jaMjiNe kahiyaM / so taha kahiyaM NAyaM sIseraNa ya bhaddavAhasma / / 61 //
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyaparaNatI aura yativRSabha 603 tutIya vidvAn mUcita kiyA hai aura jinakA samaya jaina kAlagaNanAmoMke 1 manusAra vIraniriNa-saMvat 612 parthAt vi0 saM0 142 (bhadrabAha dvi0ke samAptikAla ) se pahale bhale hI ho; parantu pIchekA mAlUma nahIM hotaa| kyoMki zrutakevalI bhadrabAhuke samayameM jina-kathita zrutameM aisA koI vikAra upasthita nahIM humA thA, jise gAthAmeM 'madaviyAro hupro bhAsAsutaM mu jaM jiraNe kahiyaM' ina zabdoMdvArA sUcita kiyA gayA hai-vaha bhavicchinna calA pAyA thaa| parantu dUsare bhadrabAhuke samayameM vaha sthiti nahIM rahI thI-kitanA hI zunajJAna lupta ho cukA thA aura jo avaziSTa thA vaha aneka bhASA-sUtroMmeM parivartita ho gayA thaa| aura isaliye kundakundakA samaya vikrapakI dUsarI zatAbdI to ho sakatA hai parantu tIsarI yA tIsarI zatAndike bAdakA vaha kisI taraha bhI nahIM bntaa|' parantu mere ima saba vivecanako premIjI kI baddhamUla huI dhAraNAne kabUla nahIM kiyA, pora imaliye ve apane ukta granyagata lekhameM markarAke tAmrapatrako kundakundake svanirdhArita samaya (gaka ma0 38 ke bAda ) ke mAnane meM sabase bar3I bAghA' svIkAra karate hae aura yaha batalAte hue bhI ki "naba kundakundako yati. vRSabhake bAda mAnanA pramagana ho jAtA hai / " likhate hai "para isakA samAdhAna eka tarahage ho sakatA hai aura vaha yaha ki koNDakundAnvayakA prathaM hameM kundakundakI vaMzaparamparA na karake koNDakundapura nAmaka sthAname nikalI huI parampaga karanA cAhiye / jame zrIpura sthAnakI paramparA zrIparAnvaya, pragalakI paraganAnvaya, phitarako kitUrAnvara, mathurAkI mAthurAnvaya prAdi / " parantu apane isa maMbhAvita samAdhAnakI kalpanAke samarthanameM pApane eka bhI pramANa upasthita nahIM kiyA, jisase yaha mAlUma hotA ki zrIpurAnvayakI taraha kundakundapurAnvayakA bho kahI ulnekha pAyA hai athavA yaha mAlUma hotA ki jahA~ papanandi aparanAma kundakundakA ullekha pAyA hai vahA~ usake pUrva kundakundAnvaya jaina kAlagaNanAmoMkA vizeSa jAnane ke liye dekho lekhakadvArA likhita 'svAmI samantabhadra' ( itihAsa ) kA 'gamaya nirNaya' prakaraNa pR0 183 se tathA 'bha0 mahAvIra pora unakA samaya' nAmaka pustaka pR0 31 se /
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kA bhI ullekha pAyA hai aura usI kundakundAnvayameM una payanandi-kundakundako batalAyA hai, jisase tAmrapatrake 'kundakundAnvaya' kA artha "ndakumapurAnvaya' kara liyA jAtA / binA samarthanake korI kalpanAse kAma nahIM cala sakatA / vAstava meM kundakundapurake nAmase kisI anvayake pratiSThita athavA pracalita honekA janamAhityameM kahIM koI ullekha nahIM pAyA jAtA / pranyuta imake, kundakundAcAryake manvayake pratiSThita aura pracalita honeke saikar3oM udAharaNa zilAlekhoM tathA granthaprazastiyoMmeM upalabdha hote haiM aura vaha dezAdike bhedame 'iMganezvara prAdi aneka zAkhAoM (baliyoM ) meM vibhakta rahA hai / aura jahA~ kahIM prakundakudake pUrvakI guruparamparAkA kucha ullekha dekhane meM prAtA hai vahAM unheM gautama gaggadharakI mannatime prathavA zrutakevalI bhadrabAhuke ziSya candraguptake antraya ( vaMza ) meM banalAyA hai / jinakA koNDakundapurake sAtha koI sambandha bhI nahIM hai / zrIkundakunda mUlamaMya (nandisagha bhI jisakA nAmAntara hai ) ke agraNI gagI the aura dezIgaraNakA unake anvayase khAma sambandha rahA hai, aimA aMgaNavelgolake 55 (66) nambarake zilAlekhake nimnavAkyome jAnA jAtA hai "zrImatoM varddhamAnasya baddhamAnamya zAmane / zrIkoeDakunda nAmA'bhUnmalamaMghApraNI gagI // 3 // tasyA'nvaya'jani khyAte.......dezika gnne| guNI devendra saiddhAntadevA devendra-bandinaH / / / / " aura imaliye markarAke tAmrapatrama dezIgaNaka mAtha jo kundakundAyakA ullekha hai vaha zrIkundakundAcArya ke anvayakA hI ullekha hai. kundakundapuganvayakA nahIM / aura isase premIjIkI ukta kalpanAme kucha bhI mAra mAlUma nahIM hotaa| isake sivAya. premIkIne bodhapAhA-gAthA-sambandhI mere dUmare pramANakA koI (r) mirimUlamaMva-demiyagaNA-punthayagaccha-koMDakudAgaM / paramaNa-iMgalemara-balimmi jAdAma muriNapahAragarama / -bhAvatribhaMgI 118, paramAgamamAra 226 dekho, zravaNabelagolake zilAlekha naM. 40, 42, 43, 4, 50, 108
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyapaenattI aura yativRSabha 605 virodha nahIM kiyA, jisase vaha svIkRta jAna par3atA hai athavA usakA virodha mazakya pratIta hotA hai| donoM hI avasthAnoMmeM kauNDakundapurAnvayakI ukta kalpanAse kyA natIjA? kyA vaha kundakundake samaya-sambandhI apanI dhAraNAko, prabalatara bAdhAke upasthita honepara bhI, jIvita rakhane prAdike uddezyase kI gaI hai? kucha samajha nahIM pAtA !! niyamasArako ukta gAthAmeM prayukta hue 'loyavibhAgesu' padako lekara maine ko upayukta do mApattiyAM kI thIM unakA bhI koI samucita samAdhAna premIjIne nahIM kiyA hai / unhoMne apane ukta mUla lekhameM to prAyaH itanA hI kahakara chor3a diyA hai ki "bahuvacanakA prayoga isaliye bhI iSTa ho sakatA hai ki loka-vibhAgake aneka vibhAgoM yA adhyAyoM meM ukta bheda dekhane caahiye|" parantu granthakAra kunda. kundAcAryakA yadi aimA abhiprAya hotA to ve 'loyavibhAga-vibhAgemu' aimA pada rakhate, tabhI ukta prAzaya ghaTita ho sakatA thA; parantu aisA nahIM hai, aura isa liye prastuta padake vibhAgemu' padakA prAzaya yadi granthake vibhAgoM yA adhyAyoMkA liyA jAnA hai to granthakA nAma 'loka' raha jAtA hai-'lokavibhAga' nahIM aura umame premIjIkI mArI yukti hI lauTa jAnI hai jo 'lokavibhAga' granthake ullekhako mAnakara kI gaI hai / imapara premIjIkA usa samaya dhyAna gayA mAlUma nahIM hotaa| hA~, bAdako kimI mamaya unheM apane isa samAdhAnakI ni.sAratAkA dhyAna mAyA jarUra jAna par3atA hai aura usake phalasvarUpa unhoMne pariziSTameM samAdhAnakI eka naI dRSTikA prAviSkAra kiyA hai aura vaha isa prakAra hai "lopavibhAgemu gAda vva' pATha para jo yaha prApatti kI gaI hai ki vaha bahuvacanAnna pada hai, isaliye kimI lokavibhAganAmaka eka anya ke liye prayukta nahIM ho sakatA. to isakA eka samAdhAna yaha ho sakatA hai ki pAThako 'loyavibhAge suraNAdavyaM' isa prakAra par3hanA cAhiye, 'mu' ko 'gAdaca' ke sAtha milA denase ekavacanAnta 'loyavibhAge' hI raha jAyagA aura agalI kriyA 'suggAda' ( sujJAtavyaM ) ho jaaygii| padmaprabhane bhI zAyada isI liye umakA artha 'lokavibhAgAbhidhAnaparamAgame kiyA hai|" isapara meM itanA hI nivedana karanA cAhatA hU~ ki prathama to mUlakA pATha baba 'soyavibhAgemu gAyaba' isa rUpameM spaSTa mila rahA hai aura TIkAmeM usakI
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza saMskRta chAyA jo 'lokavibhAmesu jJAtabba'- dI hai usase vaha puSTa ho rahA hai tathA TIkAkAra pacaprabhane kriyApadake sAtha 'su'kA 'samyaka' prAdi koI marSa dhyakta bhI nahIM kiyA-mAtra vizeSaNarahita 'dRSTavyaH' padake dvArA usakA artha dhyakta kiyA hai, taba mUlake pAThakI, apane kisI prayojanake liye anyathA kalpanA karanA ThIka nahIM hai / dUsare, yaha samAdhAna tabhI kucha kAragara ho sakatA hai jaba pahale markarAke tAmrapatra bhora bodhapAhuDakI gAthA-sambandhI una donoM pramANoMkA nirasana kara diyA jAya jinakA Upara ullekha humA hai; kyoMki unakA niramana athavA prativAda na ho sakanekI hAlata meM jaba kundakundakA samaya una pramANoM parase vikramakI dUsarI zatAbdI prathavA usase pahalekA nizcita hotA hai taba 'loyavibhAge padakI kalpanA karake usameM zaka saM0 380 mAt vikrama. kI chaThI zatAbdI meM bane hue lokavibhAga anyake ullekhakI kalpanA karanA kucha bhI artha nahIM rkhtaa| isake sivAya, maiMne jo yaha Apatti ko thI, ki niyamasArakI ukta gAthAke anusAra prastuta lokavibhAgame tiryacoMke 14 bhedoMkA vistArake sAtha koI varNana upalabdha nahIM hai, usakA bhale prakAra prativAda honA cAhiye arthAt lokavibhAgameM usa kathA ke astitvako spaSTa karake batalAnA cAhiye, jisase lokavi bhAge' padakA vAcya prastuta lokavibhAga samajhA jA sake; parantu premIjIne dama bAtakA koI ThIka samAdhAna na karake use TAlanA cAhA hai / imose pariziSTame mApane yaha likhA hai ki "lokavibhAgameM caturgatajIva-bhedoMkA yA tiyaMcoM aura devoMke caudaha mora cAra maMdAkA vistAra nahIM hai. yaha kahanA bhI vicAraNIya hai / usake chaTe pradhyAyakA nAma ho * mUlameM 'edesi visthAra' padoMke anantara 'novibhAgemu gAdava' padoMkA prayoga hai| cUMki prAkRtameM 'vitthAra' zanda namaka ligameM bhI prayukta hotA hai isIse vitthAraM' padake sAtha 'raNAda' kriyAkA prayoga hamA hai| parantu saskRtI 'vistAra' zabda puliMga mAnA gayA hai ata: TIkA saMskRta chAyA etathA vistAra: lokavibhAgesu bhAtavyaH' dI gaI hai, aura isaliye 'jAtavyaH' kriyApada ThIka hai| premIjIne Upara jo 'munnAtavyaM rUpa diyA hai usaparame use galata ma samajha lenA caahiye|
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 - tiloyapaNatI aura yativRSabha 'tiyaMka lokavibhAga' hai aura caturvidha devoMkA varNana bhI hai|" parantu "yaha kahanA" zabdoMke dvArA jisa vAkyako merA vAkya batalAyA gayA hai use maiMne kaba aura kahAM kahA hai ? merI prApatti to tiyaMcoMke 14 bhedoM ke vistAra kathana taka hI sImita hai aura vaha graMthako dekhakara hI kI gaI hai, phira utane aMzoM meM hI mere kathanako na rakhakara atirikta kathanake sAtha use 'vicAraNIya' prakaTa karanA tathA graMthameM tiryaklokavibhAga' nAmakA bhI eka madhyAya hai aisI bAta kahanA, yaha saba TalAne ke sivAya aura kucha bhI artha rakhatA humA mAlUma nahIM hotA / maiM pUchatA hU~ kyA graMthameM 'tiyaMka lokavibhAga' nAmakA chaThA adhyAya honese hI usakA yaha artha ho jAtA hai ki 'usameM tiyaMcoMke 14 bhedoMkA vistArake sAtha varNana hai ? yadi nahIM to aise samAdhAnase kyA natIjA? paura vaha TalAnekI bAta nahIM to aura kyA hai ? jAna par3anA hai premIjI apane ukta samApanakI gahagaI ko samajhate thejAnate the ki vaha mara eka prakArako khAnApUrI hI hai-aura zAyada yaha bhI anubhava karane the ki saMskRta lokavibhAgameM tiryacoMke 14 bhedoMkA vistAra nahIM hai, aura isaliye unhoMne pariziSTameM hI, eka kadama Age, samAdhAnakA eka dUsarA rUpa asniyAra kiyA hai jo saba kalpamAtmaka, sandehAtmaka evaM anirNayAtmaka hai-aura vaha isa prakAra hai : "aisA mAlUma hotA hai ki mavanandikA prAkRta lokavibhAga bar3A hogaa| siMhasarine usakA saMkSepa kiyA hai / 'vyAkhyAsyAmi mamAmena' padame ve isa bAtako spaSTa karate haiN| isake mivAya prAge 'zAstrasya saMgrahastvida' se bhI yahI dhvanita hotA hai--saMgrahakA bhI eka. prathaM saMkSepa hotA hai| jaise gommaTasaMgahamuna prAdi / isaliye yadi maskRta lokavibhAgameM tiyaMcoMke 14 bhedoMkA vistAra nahIM, to isase yaha bhI to kahA jA sakatA hai ki vaha mUla prAkRta granthameM rahA hogA, saskRtameM saMkSepa karaneke kAraNa nahI likhA gyaa|" __isa samAdhAnake dvArA premIjIne, saMskRta lokavibhAgameM tithaMcoMke 14 bhedoMkA vistAra kathana na honekI hAlata meM, apane bacAva kI prora niyamasArakI ukta gApAmeM sarvanandIke lokavibhAga-viSayaka ullekhako apanI dhAraNAko banAye rakhane tathA dUsaroM para lAde rakhanekI eka sUrata nikAlI hai| parantu
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza premIjI jaba svayaM apane lekha meM likhate hai ki "upalabdha 'lokavibhAga' jo ki saMskRtameM hai bahuta prAcIna nahIM hai / prAcInatAse usakA, itanA hI sambandha hai ki vaha eka bahuta purAne zaka saMvat 380 ke bane hue granthase anuvAda kiyA gayA hai" aura isa taraha saMskRtalokavibhAgako sarvanandIke prAkRta lokavibhAgakA anuvAdita rUpa svIkAra karate hai / aura yaha bAta meM apane lekha meM pahale bhI batalA cukA hU~ ki saMskRta lokavibhAgake antameM granthakI zlokasaMkhyAkA hI sUcaka jo padya hai aura jisameM zlokasaMkhyAkA parimAraNa 1536 diyA hai vaha prAkRta lokavibhAgakI saMkhyAkA hI sUcaka hai aura usIke padyakA anuvAdita rUpa hai; anyathA upalabdha lokavibhAgakI ilokasaMkhyA 2030 ke karIba pAI jAtI hai aura usameM jo 500 zloka-jitanA pATha pradhika hai vaha prAyaH una 'ukta ca' padyoMkA parimAraNa hai jo dUsare ganyAparase kisI taraha uddhRta hokara raSakhe gaye hai / taba kima AdhArapara ukna prAkRta lokavibhAgako 'baDA' batalAyA jAtA hai ? aura kima mAdhAra para yaha kalpanA kI jAtI hai ki vyArUpAmyAmi samAptena' isa vAkya ke dvArA siMhamUri svayaM apane graMtha-nirmANa kI pratijJA kara rahe haiM aura vaha marvanandIko pratha-nirmANa-pratijJAkA anuvAdita rUpa nahIM hai ? isI taraha 'zAstramya maMgrahAmvada' yaha vAkya bhI sarvanandIke vAkyakA anuvAdita rUpa nahIM hai ? jaba siMhamUri svatantra rUpame kisI granthakA nirmANa prayavA saMgraha nahIM kara rahe hai aura na kimI pranyakI vyAmyA hI kara rahe haiM ki eka prAcIna graMthakA bhASAke parivanaMna dvAga (bhASAyA: parivartanena) anuvAda mAtra kara rahe hai taba unake dvArA 'vyAbhyAsyAmi mamAmena' mA pratijA-vAkya nahI bana sakatA aura na ilokasaMkhyAkA sAtha detA humA 'zAstrasya manaharimvara' vAkya hI bana sakatA hai / imase donoM vAkya mUlakAra savanandIka hI vAkyoM. ke anuvAditarUpa jAna par3ate hai / mihamUrakA ima granyakI racanAme kevala itanA hI sambandha hai ki ve bhASAke parivartana-dvArA isake racayitA haiviSayake saMkalanAdidvArA nahIM -jaisAki unhoMne pantake cAra padyoMmeme prathama padyameM sUcita kiyA hai aura aisA hI unakI grantha-prakRtiparase jAnA jAtA hai| mAlUma hotA hai premIjIne ina saba bAtoM para koI dhyAna nahIM diyA aura ve vaise hI apanI kisI dhuna athavA dhAraNAke pIche yuktiyoMko tor3a-maror3a kara
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyapaeNatI aura yativRSabha apane panUkUla banAneke prayatnameM samAdhAnakarane baiTha gaye haiN| Uparake isa saba vivecanaparase spaSTa hai ki premIjIke isa kathana ke pIche koI yuktibala nahIM hai ki kundakunda yativRSabhake bAda athavA sama-sAmayika hue hai| unakA jo khAsa prAdhAra mAryamaMkSu praura nAgahastikA guNadharAcAryake sAkSAt ziSya honA thA vaha sthira nahIM raha makA-prAya: usIko mUlAdhAra mAnakara aura niyamamArakI una gAthAmeM sarvanandIke lokavibhAgakI prAzA lagAkara ve dUsare pramANoM ko khIMca-tAna-dvArA apane mahAyaka banAnA cAhate the, aura vaha kArya bhI nahIM ho sakA / pratyuta imake. Upara jo pramANa diye gaye hai unaparame yaha bhale prakAra phalita honA hai ki kundakundakA mamaya vikramako dUsarI zanAmdI taka to ho sakatA hai-usake bAdakA nahIM. aura isaliye chaThI zatAbdI meM honevAle yativRSabha unase kaI zatAbdI bAda hue hai| (ga) naI vicAra-dhArA aura usako jA~ca aba tiloyapaNyAttI' ke sambandha meM eka naI vicAra-dhArAko sAmane rakhakara umapara vicAra evaM jA~cakA kArya kiyA jAtA hai / yaha vicAra-dhArA paM0 phUlacandajI zAstrIne apane 'vartatAna tiloyapaSpatti aura usake racanA. kAla mAdikA vicAra' nAmaka lekha meM prastuta kI hai, jo jaina siddhAntabhAskarake 11veM bhAgako pahalI kiraNameM prakAzita hamA hai| gAstrIjIke vicArAnumAra vAmAna niloyapaSmAtI vikramakI havIM zatAbdI athavA zaka saM0 738 (vi. saM. 873 ) se pahale kI banI huI nahI hai aura usake kartA bhI yativRSabha nahI hai| apane isa vicArake mamarthana meM mApane jo pramAgga prastuta kiye haiM unakA sAra nimna prakAra hai| isa mArako dene meM isa bAtakA khAsa khayAla rakkhA gayA hai ki jahAM taka bhI ho sake zAstrIjIkA yuktivAda adhikase adhika unhIke pAdoMmeM rahe: (1) 'vartamAnameM lokako uttara aura dakSiNa me jo sarvatra sAta rAju mAnane hai usakI sthApanA dhavalAke kartA vIrasena svAmIne kI hai-vIramenasvAmIse pahale vaimI mAnyatA nahIM thii| vIrasenasvAmIke samaya taka jaMna prAcArya upamAlokase pAMca dravyoMke prAcArabhUta lokako bhinna mAnate the| jaisA ki
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza rAjavAtikake nimna do ullekhoMse prakaTa hai-- "adhaH lokamUle digvidikSu viSkambhaH saptarajavaH, tiryagloke rajjurekA, brahmaloke paMca, punarlokAgre rjjurekaa| madhyalokAdadhA rajjumavagAhya zakerAnte aSTAsvapi vividitu viSkambhaH rajjurekA rajivAzca SaT sptbhaagaaH|" -(pra0 1 sU0 20 TIkA) "tato'saMkhyAna vaeDAnapanoyAsaMkhyeyamekaM bhAgaM buddhayA viralIkRtya ekaikasmin panAGgulaM datyA paraspareNa guNitA jagacche raNI sAparayA jagacha eyA abhyastA prataralokaH / sa evAparayA jagaccha NyA savargito ghanalokaH / " -(pra0 30 mU0 38 TIkA) inameM se prathama ullemva parame loka pATho dizAmoM meM samAna parimANako liye hue hone se gola humA aura usakA parimANa bhI upamAlokake pramANAnusAra 343 ghanarAju nahIM baiThanA. jaba ki vIramenakA loka caukora hai. vaha pUrva-pazcima dizAmeM hI ukta kramame ghaTanA hai dakSiNa-uttara dizAmeM nahIM--- ina donoM dizAmoM meM vaha sarvatra sAna rAju banA rahanA hai / pora imaliye usakA parimANa upamAlokake anusAra hI 343 ghanagaju baiThanA hai aura vaha pramAga meM peza kI huI nimna do mAthAgorame, ukta prAkAra ke sAtha bhane prakAra phalina hotA hai: "muhatalasamAsazraddhaM tumasaMghaguNaM gugNaM ca baMdhegA / ghagagaNi jANemo vatAsaNasaMThie khetI / / mUlaM majhega gugAM muhajahidaddhamummedhakadiguNidaM / ghaNagaNi jANemo muiMgamaMThANavezammi // 2 // " -dhavalA, kSetrAnuyogadvAra pR. 20) rAjatikakaM dUsare ullekhaparame upamAnokakA parimANa 343 dhanarAjuko phalita hotA hai; kyoMki agazreNIkA pramANa . rA hai aura nA dhana 34 hotA hai| yaha upamAloka hai parantu isa parame pApa dravyoMke prAdhArabhUta mokakA prAkAra mAThoM dizAmoM meM ukta kramame ghaTanA-banatA hamA 'gola' phalita nahIM hotaa|
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyaparaNatI aura yativRSabha "vIrasenasvAmIke sAmane rAjavAtika mAdimeM basalAye gae prAkArake viruddha lokake AkAra ko siddha karane ke lie kevala upayukta do gAthAeM hI thiiN| inhIMke pAdhArase ve lokake prAkArako bhinna prakArame siddha kara sake' saSA yaha bhI kahane meM samartha hae ki 'jina granyoM meM lokakA pramANa padholokake mUla meM sAtarAju, madhyalokake pAsa eka rAju, brahmasvargake pAsa pAMca rAju aura lokAgrameM eka rAju basalAyA hai vaha vahAM pUrva aura pazcima dizAko apekSAse batalAyA hai / uttara aura dakSiNa dizAkI porase nhiiN| ina donoM dizAmoM kI apekSA to lokakA pramANa sarvatra sAta rAju hai / yadyapi isakA vidhAnasa karaNAnuyogake graMthoM meM nahIM hai to bhI vahA niSedha bho nahIM hai prataH lokako uttara aura dakSiNa meM sarvatra mAna rAju mAnanA caahiye| vartamAna tiloyapaNatImeM nimna tIna gAthAe~ bhinna sthaloMpara pAI jAtI hai, jo vIrasenasvAmIka uma manakA anusaraNa karatI hai jise unhone 'muitalasamAma' ityAdi gAthAmI ghora yuktiparame sthira kiyA hai: ''jagaDhiyaNapamAragAlAyAyAsA sa paMcada vyritii| esa praNatAgaMnalAyAyAsamma bahumama || sayalA esaya lAzrI NimpaeNA saDhiviMdamAraNegA / tiriyappA raNAdavA haTTimajjhima ubhaMgA // 15 // " saMdipamANAyAmaM bhAgemu dakviguttaremu puDhe / puvyAvaresu vAmaM bhUmimuhe sana ekka pacekA // 146 / / " ina pAMca goMge ThAma lokAkAko jagazreNIke panapramANa batalAyA hai| mAya ho, "kokakA pramANa dakSiNa-utara dizAmeM sarvatra jAzreNo jitanA arthAt sAta rAhu aura pUrva-pazcimadizAmeM prayolokake pAma mAna rAju. madhyalokake pAma eka rAju brahma nokake pAsa pAMca rAju paura lokApra meM eka rAju hai" aisA + Na pa tayANa gAhAga maha viroho, patya vi domu rimAmu cabihavibhanmaNAdo / ' dhavalA, kSetrAnuyogadvAra pR. 21 / Na va sattaragahallaM karaNAliyogamutta-viruvaM, tatya vidhipddisessaabhaavaado| -dhavalA, kSetrAnuyogAra pR0.22 /
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sUcita kiga hai| isake sivAya, titoraNa tIkA pahalA mahAdhikAra sAmAnya. loka, adholoka va Ubalokake vividha prakArase nikAle gae ghanaphaloM se bharA par3A hai jisase vIrasena svAmI kI mAnyatAkI hI puSTi hotI hai| tiloyapaNNatIkA yaha aMza yadi vIrasenasvAmIke sAmane maujUda hotA to "ve isakA pramAraNarUpase ullekha nahIM karate yaha kabhI sambhava nahIM thaa|" cUki vIrasenane tiloyapaNNattIkI ukta gAthAeM prathakA dUsarA aMza dhavalAmeM apane vicArake avasarapara pramANarUpase upasthita nahIM kiyA prataH unake sAmane jo tiloyapaNatI thI maura jisake aneka pramANa unhoMne dhavalAmeM uddhata kiye hai vaha vartamAna niloyapaSNattI nahIM thI-isase ninna dUsarI hI tiloya paNA tI honI cAhiye, yaha nizcita hotA hai| (2) "tilogpaSNa to me pahane adhikArakI 7vI gAthAme lekara 87vI gAthA naka 81 gAthAoM meM maMgala mAdi chaha madhikAroMkA varNana hai / yaha pUrAkA pUga varNana saMtaparUvaNAkI dhavalATIkAmeM pAye hue varNanase milatA hupA hai| ye chaha adhikAra niloyapaNNattImeM anya trase sagraha kiye gaye hai isa bAtakA ullekha svaya tiloyapaNNatIkArane pahale adhikArako 85vI gAthA - meM kiyA hai tathA dhava. lAmeM ina chaha adhikAroMkA varNana karate samaya jitanI gAyAeM yA zloka uddhRta kiye gaye haiM ve saba anyatrame liye gaye haiM nilIyapanIme nahIM. isase mAlUma hotA hai ki siloyapaNNatikAra ke mAmane dhavalA avazya rahI hai|" (donoM granthoMke kucha mamAna uddharaNoMki anantara ) "isI prakAra ke panAmoM uddharaNa diye jA sakate hai jiname yaha jAnA jA sakatA hai ki eka anya likhate samaya dUsarA grantha avazya sAmane rahA hai| yahA~ pAThaka eka vizeSatA pora dekheMge ki dhavalAmeM jo gAthA yA iloka anyatra udadhRta hai tiloyapAtimeM ve bhI mUlameM zAmila kara liye gae hai| isase to yahI jJAta hotA hai ki tiloyapAtti likhate samaya lekhakake sAmane dhavalA avazya rahI hai|" (3) "jJAnaM pramANamAtmA:' ityAdi iloka ina( bhaTTAkalaMkadeva ) ko dekho, tiloyapaSNati ke pahale adhikArakI gAthAeM 215 se 251 nk| * "maMgalapachi barasAriNaya vivihagaMthajuttIhi / "
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ tilAyaparaNattI aura yativRSabha maulika kRti hai jo laghIyastrayake chaThe adhyAya meM pAyA hai| tiloyapaSmaNattikArane ise bhI nahIM chor3A / laghIyastrayameM jahA~ yaha zloka pAyA hai vahA~se isake alaga kara dene para prakaraNa hI adhUrA raha jAtA hai| para tiloyapaSNattimeM isake parivartita rUpakI sthiti aime sthala para hai ki yadi vahA~se use alaga bhI kara diyA jAya to bhI prakaraNakI ekarUpatA banI rahatI hai| vIrasenasvAmIne dhavalAmeM ukta zlokako uddhRta kiyA hai / tiloyapaNyattiko dekhane se aisA mAlUma hotA hai ki tiloyapattikArane ime laghIyastrayase na lekara ghavalAse hI liyA hai; kyoMki dhavalAmeM isake sAtha jo eka dUsarA zloka uddhRta hai use bhI usI kramase tiloya. paNyattikArane prapanA liyA hai| isame bhI yahI pratIta hotA hai ki tiloyapaNNAttikI racanA dhavalAke bAda huI hai|" (4) "dhavalA dravyapramANAnuyogadvArake pRSTha 36 meM tiloyapaNyattikA eka gASAMza udghana kiyA hai jo nimna prakAra hai __'duguNaduguNI duvaggo NiraMtarA tiriyalogo' tti / vartamAna tiloyapaNpattime isakI paryApta khoja kI, kintu usameM yaha nahIM milA / hA~, isa prakArakI eka gAthA spargAnuyogame vIrasenasvAmIne avazya uddhRta kI hai, jo isa prakAra hai 'canAiccagaha hiM cevaM rnnkkhtttaarruuvhiN| duguNa duguNehi NIratarahi dubaggI tiriyalogo // " kintu vahA~ yaha nahIM batalAyA ki kahA~kI hai / mAlUma par3atA hai ki isIkA ukta gAvAMza parivartita rUpa hai / yadi yaha anumAna TIka hai. to kahanA hogA ki tiloyapaNyatti pUrI gAyA isa prakAra rahI hogI / jo kucha bhI ho, para itanA mana hai ki vartamAna tiloyapaNAti usame bhinna hai|" (5) "tiloyapaNAsa meM yatra tatra gadya bhAga bhI pAyA jAtA hai| isakA bahuta kucha aMza dhavalAmeM mAye hae isa viSayake padya bhAgase milatA humA hai| ata: yaha zaMkA honA mvAbhAvika hai ki isa mAgakA pUrvavartI lekhaka kauna rahA hogaa| isa zaMkAke dUra karane ke liye hama eka aisA gAMza upasthita karate hai jisase isakA nirNaya karane meM bar3I ra.hAyatA milatI hai| vaha isa
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza : esA tappArogAsaMkhejalavAhiyajayUdIvachevaNayasahidadIvasAyararUpamettarajjucchedapamANaparikkhAvihI Na aNNAiribhovaesaparaMparANusAriNI kevala tu tiloyapaNNattisuttANumArijodisiyadevabhAgahArapaduppAidasuttAvalaMbijuttibaleNa payadagacchasAhaNaTTamamdehi pruuvidaa|' yaha gadyAMga dhavalA sparzAnuyogadvAra pR0 157 kA hai / tiloyapaNyattimeM yaha usI prakAra pAyA jAtA hai / antara kevala itanA hai ki vahA~ 'amhehi' ke sthAnameM 'esA parUvaraNA pATha hai / para vicAra karane se yaha pATha prazuddha pratIta hotA hai; kyoMki 'es|' pada gayake prArambhameM hI pAyA haiprata: puna: usI padake denekI mAvazyakatA nahIM rhtii| parivakhAvihI' yaha pada vizeSya hai; mataH pAvaNA' pada bhI niSphala ho jAtA hai| ____ "(gadyAMzakA bhAva dene ke anantara ) isa gadyabhAgame yaha spaSTa ho jAtA hai ki ukta gadyabhAgameM eka gajuke jitane acaMchana batalAye hai ve tiloyapaNanimeM nahIM batalAye gaye hai kintu ninoyapaNattimeM jo jyotithI devoMke bhAgahArakA kathana karanevAlA mUtra hai usake balame mida kiye gae hai / aba yadi yaha gavabhAga tinoyapaNNanikA hotA to umI meM giloyapAtimanArAmAri pada dene kI paura usIke kimI eka mUtrake balapara gajuko cAlU mAnyatAse maMkhyAta adhika prardhacheda siddha karane kI kyA prAvazyakatA thii| isameM spaSTa mAlUma hotA hai ki yaha gadyabhAga ghavalAse tiloyapAnimeM liyA gayA hai| nahIM to doramena svAmI aura dekara 'hamane yaha parIkSAvidhi kahI hai' yaha na kahane / koI bhI manuSya apanI yuktiko hI apanI kahatA hai| ukta gacabhAgameM pAyA hamA 'pramhehi pada sApha batalA rahA hai ki yaha yuti vIrasenasvAmIkI hai| isa prakAra isa mababhAgase bhI yahI siddha hotA hai ki vartamAna timoyapapNanikI racanA dhavalAke panantara ina pAMcoM pramANoMko dekara zAstrIjI ne batAyA hai ki 'dhamAkI samApti ki zaka saMvat 738 meM huI thI isaliye vartamAna tiloyapaNyati usase pahale. bhI banI huI nahIM hai pora ki trilokamAra isI silopapattIke pApArapara banA huA hai aura usake racayitA namivandra si0 pakravartI gaka saMbata 1..
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ . taloyapaeNatI aura yativRSabha lagabhaga hue hai isaliye yaha anya zaka saM0 600 ke bAdakA banA humA nahIM hai, phalataH isa tiloyapaNyattikI racanA zaka saM0 738 se lekara 600 ke madhya meM huI hai| ata: isake kartA yativRSabha kisI bhI hAlatameM nahIM ho skte|" isake racayitA sambhavata: vIrasenake ziSya jinasena hai-ve hI hone cAhiye; kyoMki eka to vIrasena svAmIke mAhitya-kAryame ve acchI taraha paricita the| tathA unake zeSa kAryako inhoMne pUrA bhI kiyA hai| sambhava hai una zeSa kAryomeM usa samayakI pAvazyakatAnusAra tiloyaramAttikA saMkalana bhI eka kArya ho / dUsare bIrasenasvAmIne prAcIna mAhisyake saMkalana, saMzodhana aura sampAdanako jo dizA nizcit kI pI vartamAna niloyapaSmAttikA saMkalana bhI usI ke anusAra humA hai| tathA sampAdanako isa dizAme paricita jinamena hI the| isake mivAya 'jaya. dhavanAke jisa bhAgake lekhaka prAcArya jinamena hai usakI eka gAthA ( 'paNamaha jiggavaravamahaM' nAmako ) kucha parivartanake mAtha niloya mAttike antameM pAI jAtI hai, aura isase tathA ukta gadya meM 'pramhehi padake na hone ke kAraNa vIramena mvAmI vartamAna tilAya paNAnike kAM mAlUma nahIM hote| unake mAmane jo tilAyAbhagati thI vaha mabhavataH yativRSabhAnAyakI rahI hogii| vartamAna tiloyapatike annameM pAI jAne vAlI ukta gAthA ( 'paNAmaha jiNa varavamaha' ) meM jo maulika parivartana dikhAI denA hai vaha kucha prathaM pravaga rakhatA hai aura umaparame, mujhAe hae 'parima vamaha' pATake anusAra, yaha anumAnita hotA evaM sUcanA milatI hai ki vartamAna nilAyapAtika pahale eka dUsarI tiloyapaNNAni pArSaanya ke rUpameM thI, jisake kartA yanivapama mpavira the aura use dekhakara isa tilAyarAtikI racanA kI gaI hai|' zAmbIjIke ukta pramANoM tathA niSkarSoMke sambandhame prabameM apanI vicAraNA evaM jAMca prastuta karatA hai aura usameM zAstrIjIke pramANoM ko kama se letA hai (1) prathama pramANoMko prastuta karate hA zAstrIjIne jo kucha kahA hai usaparase itanA hI phalita hotA hai ki 'vartamAna tiloyapaNAti vIramena svAmI ke bAkI banI huI hai aura usa tiloyapaNatise miTa hai jo bIrasena sthAmA ke sAmane maujUda thii| kyoMki isameM lokake uttarada-kSiNameM sarvatra sAta garakI usa mAnyatAko apanAyA gayA hai aura usIkA anusaraNa karate hue
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ghanaphaloMko nikAlA gayA hai jisake saMsthApaka vIrasena hai| pora vIrasena isa mAnyatAke saMsthApaka isaliye hai ki unase pahale isa mAnyatAkA koI astitva nahIM thA, unake samaya taka sabhI jainAcArya 343 panarAjuvAle upamAloka ('parimANaloka) se pAMca dravyoMke prAdhArabhUtalokako bhinna mAnate the| yadi vartamAna tiloyapaNNati vIrasenake sAmane maujUda hotI athavA jo tiloyapAti vIramenake sAmane maujUda thI usameM ukta mAnyatAkA koI ullekha athavA saMsUcana hotA to yaha prasabhava thA ki vIrasenasvAmI usakA pramAraNarUpase ullekha na karate / ullekha na karanese hI donoMkA prabhAva jAnA jAtA hai|' aba dekhanA yaha hai ki kyA vIrasena sacamuca hI ukta mAnyatAke saMsthApaka hai aura unhoMne kahI apaneko usakA saMsthApaka yA mAviSkAraka prakaTa kiyA hai| jisa dhavalA TokAkA zAstrIjIne ullekha kiyA hai usake usa sthalako dekha jAnese vaisA kucha bhI pratIta nahI hotA / vahA~ vIrasenane, kSetrAnugama anuyogadvArake 'propeNa micchAdiThThI kevaDi khete, sabaloge' isa dvitIyasUtra meM sthita 'loge' padako vyAkhyA karate hue batalAyA hai ki yahA~ 'loka'se sAta rAju ghanarUpa (343 dhanarAju pramANa ) loka praharaNa karanA cAhie, kyoMki yahAM kSetra pramANAdhikArameM palpa, sAgara, sUcyaMgula, pratarAMgula, ghanAMguna, jagazreNI, loka. pratara aura loka aise pATha pramANa kamase mAne gae haiM / isase yahAM pramANalokakAhI grahaNa hai -jo ki sAta rAjupramANa jagaNIkA panampa honA hai / isapara kisIne zaMkA kI ki yadi aisA loka grahaNa kiyA jAtA hai to phira pAMca dravyoMke AdhArabhUta mAkAgakA grahaNa nahI banatA; kyoMki usameM sAta rAju ke ghanarUpa kSetrakA prabhAva hai / yadi usakA kSetra bhI mAtarADake dhanarUpa mAnA jAtA hai to 'heTThA majjhe uvari', 'logoM prakiTTamo balu' pora 'lAyarasa vikkhaMbho ca uppayAro' ye tIna mUtra-gAgA, mapramANatAko prAta hotI hai| isa zaMkAkA parihAra (mamAdhAna) karate hae vIramenasvAmIne punaH banalAyA hai ki yahA~ 'loge' padameM paMcadravyoMke mAdhArarUpa prAkAnakA hI paharaNa hai, anya kA nhiiN| kyoMki 'logapUraNago kevalI keTi se, sambanoge (nokapUraNa samudghAtako prApta kevalI kitane kSetrameM rahatA hai ? sarvalokameM rahatA hai) aisA sUtravacana pAyA jAtA hai| yadi loka sAta rAju ke panapramANa nahIM hai to yaha
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ viloyapaeNatI aura yativRSabha kahanA cAhiye ki lokapUraNa samudghAtako prAsa humA kevalI lokake saMkhyAtavaM bhAgameM rahatA hai| paura zaMkAkAra jinakA anuyAyI hai una dUsare prAcAryoke dvArA prarUpita mRdaMgAkAra lokake pramAraNako dRSTise lokapUraNasamuddhAta-gata kevalIkA lokake saMsthAtava bhAga meM rahanA prasiddha bhI nahIM hai, kyoMki gaNanA karanepara mRdaMgAkAra lokakA pramANa ghanalokake saMkhyAtaveM bhAga hI upalabdha hotA hai| isake anantara gaNita dvArA ghanalokake saMkhyAta bhAgako siddha ghoSita karake, vIrasenasvAmIne itanA prora batalAyA hai ki 'isa paMcadravyoMke prAdhArarUpa prAkAzase atirikta dUsarA sAta rAju ghanapramANa lokasaMjJaka koI kSetra nahIM hai, jisase pramANaloka (upamAloka) chaha dravyoMke samudAyarUpa lokase bhinna hove / mora na lokAkAza tathA pralokAkAza donoMmeM sthita sAtarAju ghanamAtra mAkANa-pradezoMkI pramAraNarUpame svIkRta 'ghanaloka' saMjJA hai| aisI saMjJA svIkAra karanepara lokasaMjJAke yAdRcchiApane kA prasaMga pAtA hai aura taba saMpUrNa pAkAza, jagadhegI, jagapratara aura dhanaloka jaisI saMjJAmoMke yAdRcchikapanekA pramaMga upasthita hogA (pora isame sArI vyavasthA hI bigar3a jaaygii)| isake mivAya. pramANaloka paura SaTadravyoM ke samudAyarUpa lokako bhinna mAnanepara prataragata kevalIke kSetrakA nirUpaNa karate hue yaha jo kahA gayA hai ki vaha kevalI lokake prasaMkhyAta bhAgase nyUna sarvalokame rahatA hai pora lokake prasaMkhyAtaveM bhAgame nyUna sabaMlokakA pramANa avalokake kucha kama tIsare bhAgame adhika do UvaM loka pramANa hai.' vaha nahIM bntaa| pora isaliye donoM lokoMkI ekatA siddha hotI hai| prataH pramANaloka (upamAloka) prAkAza pradezoMkI gaNanAkI apekSA chaha dravyoke samudAyarUpa lokake samAna hai, aisA svIkAra karanA caahiye| isake bAda yaha zaMkA hone para ki kisa prakAra piNDa(dhana) rUpa kiyA gayA loka sAta rAjuke dhanapramAraNa hotA hai ? vIrasenasvAmIne uttarameM batalAyA * 'padaragado kevalo keTi dete, loge prasaMle gadimAgaNe / uDaDhalogeNa duve uDDayogA uDDhalogansa tibhAgeNa yesUNeNa saadiregaa|"
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hai ki loka saMpUrNa mAkAzake madhyabhAgameM sthita hai', caudaha rAju mAyAmavAlA hai donoM dizAmoMke arthAt pUrva aura pazcima dizAke mUla, arghabhAga, tricatu. bharbhAga mora carama bhAgameM kramase sAta, eka, pAMca pora eka rAju vistAravAlA hai, tathA sarvatra sAta rAju moTA hai, vRddhi aura hAnike dvArA usake donoM prAnsabhAga sthita hai, caudaha rAju lambI ekarAjuke vargapramANa mukhavAlI lokanAlI usake garbha meM hai, aisA yaha piNDarUpa kiyA gayA loka sAta rAjuke dhana pramAraNa marthAt 74747%D343 rAju hotA hai| yadi lokako aisA nahIM mAnA jAtA hai to pratara-samudghAtagata kevalIke kSetrake sAdhanArtha jo 'muhatalasamAsa prada' mora 'mUlaM majbheNa guraNa' nAmakI do gAthAeM kahI gaI haiM ve nirarthaka ho jAyeMgI; kyoMki unameM kahA gayA ghanaphala lokako anya prakArame mAnanepara saMbhava nahIM hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki 'isa (uparyuka prAkAra vAle) nokakA zaMkAkArake dvArA prastuta kI gaI prathama gAthA ( 'heTThA mAjhe uri vettAmanajhallarImuiMgariNamo') ke sAtha virodha nahIM hai, kyoMki eka dizAmeM loka vetrAsana aura mRdaMgake prAkAra dikhAI detA hai, aura aimA nahIM ki usameM jhallarIkA prAkAra na ho; kyoMki madhyaloka meM svayaMbhUramaga mamudrase parikSipta tathA cAroM porame asaMkhyAta yojana vistAravAlA prodha eka lAkha yojana moTAI vAlA yaha madhyavartI deza candramaNDalakI taraha jhAlarIke mamAna dikhAI detA hai / aura dRSTAnta parvathA dAntike mamAna hotA bhI nahIM, anyathA donoka hI prabhAvakA prasaMga paajaaygaa| aimA bhI nahIM ki (dvitIya mUtra-gAthAmeM batalAyA hupA) tAlavRkSake samAna mAkAra imameM prasaMbhava ho, kyoMki eka dizA se dekhane para tAlavRkSake samAna prAkAra dikhAI detA hai| paura tImarI gAthA ('loyassa vikkhaMbho cauppayAro') ke sAtha bhI virodha nahIM hai| kyoMki yahA~ para bhI pUrva aura pazcima ina donoM dizAnoM meM gAyokta cAroM hI prakAra ke viSkambha dikhAI dete hai| sAta rAjukI moTAI karaNAnuyoga mUrake viruddha nahIM hai; kyoMki ukta sUtrameM usakI yadi vidhi nahIM hai to pratiSa bhI nahIM hai -vidhi aura pratiSedha donoMkA prabhAva hai| aura isaliye lokako upayukta prakArakA hI grahaNa karanA cAhiye / ' yaha saba dhavalAkA vaha kathana hai jo zAstrIjIke prathama pramANakA bhUna
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinoyapaNNI aura yativRSabha mAdhAra hai aura jisameM rAjavAtikakA koI ullekha bhI nahIM hai / isameM kahIM bhI na to yaha niviSTa hai aura na imaparase phalita hI hotA hai ki vIrasenasvAmI lokake uttara-dakSiNameM sarvatra sAta rAju moTAIvAlI mAnyatAke saMsthApaka haiMunase pahale dUsarA koI bhI prAcArya isa mAnyatAko mAnanevAlA nahIM thA athavA nahIM huprA hai / pratyuna isake yaha sAfa jAnA jAtA hai ki vIrasenane kucha logoMkI galatIkA samAdhAnamAtra kiyA hai-svayaM koI naI sthApanA nahIM kii| isI taraha yaha bhI phalita nahIM hotA ki vIramena ke sAmane 'muhatalasamAsaprada' aura 'mUna majjharaNa gugaNaM' nAmakI do gAthAnoMke sivAyadUsarA koI bhI pramANa ukta mAnyatAko spaSTa karane ke lie nahIM thaa| kyoMki prakaraNako dekhate hue maraNAiriyaparUvidamudiMgAyAralogasma padameM prayukta hue 'aNNAiriya'(panyAcArya)gandame una dUsare prAcAryoM kA hI grahaNa kiyA jA sakatA hai jinake matakA zaMkAkAra anuyAyI thA athavA jinake upadezako pAkara zakAkAra ukta zaMkA karaneke liye prastuta humA thA, na ki una prAcAryoM kA jinake anuyAyI svaya vIrasena the aura jinake anumAra kayana karane kI apanI pravRttikA vIrasenane jagaha jagaha ullekha kiyA hai| ima kSetrAnugama anuyogadvArake maMgalAcaraNameM bhI ve khetamana jahovaesa payAmemo' ima vAkyake dvArA yathopadeza (pUrvAcAryoMke upadezAnumAra) kSetramUtrako prakAzita karane kI pratijJA kara rahe haiN| dUsare jina do gAthAnoM ko vIramenane upasthita kiyA hai uname jaba ukta mAnyatA phalina evaM spaSTa hotI hai taba vIrasenako ukta mAnyatAkA maMsthApaka kase kahA jA sakatA hai ?-bahano ukta gAthAyoMse bhI pahaleko spaSTa pAnI jAtI hai| aura isase nilIyapaNatIko vIrasenase bAdakI banI huI kahane meM yo pradhAna kAraNa thA vaha sthira nahIM rhtaa| tIsare, vIramenane 'muhatalasamAsapa' mAdi ukta donoM gAthAeM zaMkAkarako lakSya karake hI prastuta kI hai aura ve sambhavata: usI anya athavA zaMzAkArake dvArA mAnya granthakI jAna par3atI hai jisaparase tIna mUragAyAe zaMkAkArane upasthita kI thI; isIse vIrasenane unheM lokakA dUsarA prAkAra mAnane para nirarthaka batalAyA hai| aura isa taraha zaMkAkArake dvArA mAnya pranyake vAkyoM parase hI ume nirutara kara diyA hai| aura antarSe jA usane 'karaNAnuyogasUtra' ke virodhakI kucha bAta uThAI hai arthAta aisA saMketa kiyA hai ki usa prathameM sAta rAjukI moTAIkI koI spaSTa vidhi nahIM hai
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza to vIrasenane sApha uttara de diyA hai ki vahAM usakI vidhi nahIM to niSedha bhI nahIM hai-vidhi aura niSedha donoMke prabhAvase virodhake liye koI avakAza nahIM rhtaa| isa vivakSita 'karaNAnuyogasUtra'kA artha karaNAnuyoga-viSayake samasta grantha tathA prakaraNa mamajha lenA yuktiyukta nahIM hai / vaha 'lokAnuyoga'kI taraha, jisakA ullekha sarvArthasiddhi aura lokavibhAgameM bhI pAyA jAtA hai (r), eka judA hI grantha honA cAhiye / aisI sthitimeM vIrasenake sAmane lokake svarUpa sambandha meM apane mAnya granthoMke aneka pramANa maujUda hote hue bhI unheM upasthita (peza) karane kI z2arUrata nahIM thI pora na kisIke liye yaha lAjimI hai ki jitane pramANa usake pAsa hoM vaha una sabako hI upasthita kare-vaha jinheM prasaMgAnusAra upayukta praura jarUrI samajhatA hai unhIMko upasthita karatA hai aura eka hI bhAzayake yadi aneka pramANa hoM to unameM cAhe jisako athavA adhika prAcInako upasthita kara denA kAphI hotA hai / udAraNake liye 'muhatalasamAsa pada' nAmakI gAthAse milatI julatI aura usI prAzayakI eka gAthA tiloyapaNaNasImeM nimna prakAra pAI jAtI hai muhabhUmisamAsaddhiya guNidaM tugena taha ya dheNa / ghaNagaNidaM NAdavvaM vettAsaNa-saNNiA khete||16|| isa gAthAko upasthita na karake yadi vIramenane 'mahatalasamAsamaTa' nAmakI ukta gAthAko upasthita kiyA jo zaMkAkArake mAnya mUtramanyakI thI to unhoMne vaha prasaMgAnumAra ucita hI kiyA, aura usaparase yaha nahIM kahA jA sakatA ki vIrasenake sAmane tiloyapaNNAttikI yaha gAthA nahIM thI, hotI to use jarUra peza karate / kyoMki zaMkAkAra mUlasUtroMke vyAkhyAnAdi-rUpa meM svataMtrarUpase prastuta kiye gae tiloyapaNNatI-jaise anyoMko mAnanevAlA mAlUma nahIM hotA-mAnanevAlA hotA to vaisI zaMkA hI na karatA-, vaha to kucha prAcIna mUlamUtrokA pabharAtI jAna par3atA hai aura unhIMparase saba kucha phalita karanA cAhatA hai| use vIrasenane mUlasUtroMkI kucha dRSTi batalAI hai aura usake dvArA peza kI huI sUtramANAmoMkI * "itaro vizeSo lokAnuyogata: veditavyaH" ( 3-2)-sarvArthasiddhi "bindumAtramidaM zeSa grAhya lokAnuyogata:" (7-68) -lokavibhAga
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyapaeNattI aura yativRSabha apane kathanake sAtha saMgati biThalAI hai| aura isa liye apane dvArA savizeSarUpa. se mAnya granthoMke pramANoMko upasthita karanekA vahA~ prasaMga hI nahIM thaa| unake mAdhArapara to ve apanA sArA vivecana athavA vyAkhyAna likha hI rahe haiN| paba meM niloyapaNNattIse bhinna do aise prAcIna pramANoMko bhI peza kara denA cAhatA hU~ jinase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki vIrasenako dhavalA kRtise pUrva (athavA zaka maM0 738 se pahale ) chaha dravyoMkA prAdhArabhUna loka, jo adha: Urdhva tathA madhyabhAgameM kramaza: vetrAsana, mRdaMga tathA jhallarIke sadRza prAkRtiko liye hue hai athavA DeDha mRdaMga-jame prAkAravAlA hai use caukora (caturasraka) mAnA hai| usake mUla, madhya, brahmAnta aura lokAnta meM jo kramaza: sAta, eka, pAMca, tathA eka rAjukA vistAra batalAyA gayA hai vaha pUrva mora pazcima dizAkI apemAse hai, dakSiNa tathA uttara dizAkI apekSAme sarvatra sAta rAjukA pramANa mAnA gayA hai aura imI lokako mAta rAjuke dhanapramANa nirdiSTa kiyA hai:(a) kAlaH pazcAstikAyAzca sa prapacA ihA'khilAH / lokyaMte yana tenA'yaM loka ityabhilapyate / / 4-5 // vetrAsana-mRdaMgoru-mallarA-sadazA''katiH / adhazcAya ca tiyaka ca yathAyogamiti vidhA / / 4.6 // mujodhamadhAbhAge nabhyAce murajI ythaa| prAkAratamya losamya kinveSa catugalakaH / / 1.7 / / ye harivaMzapurANa ke vAkya hai. jo gaka maM0 705 (vi0 ma0840 ) meM banakara samApta hupA hai| isameM ukta prAkRtiyAle yaha dravyoke prAdhArabhUta lokako caukora (caturamaka) batalAyA hai-gola nahI, jise lambA caukora samajhanA caahiye| (bhA) mattemakupaMcAkkA mRle mAjhe taheva vaMbhata / lAyate rajjunI puzvAvarado ya visthaaro|| 518 // dkssinn-uttrd| puNa satta vi raja vedi madhyastha / uThDhA ca udasa rajjU satta vijU ghnn| laayaa||11|| ye svAmikArtikeyAnuprekSAkI gAthAe~ hai, jo eka bAta prAcIna grantha hai aura bIrasenase kaI zatAbdI pahalekA banA huA hai| inameM lokake pUrva-pazcima bhora
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 , jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza uttara-dakSiNake rAjupoMkA ukta pramANa bahuta hI spaSTa zabdoM meM diyA hamA hai paura lokako caudaha rAju UMcA tathA sAta rAjuke dhanamai ( 343 rAju) bhI batalAyA hai| ___ ina pramANoMke sivAya, jaMbUdvIpaprajJaptimeM do gAthAeM nimna prakArale pAI jAtI hai panichama-punvAdisAe vikvaMbho hoha tamsa logamsa / sattega-paMca-eyA mUlAdo hoti rajjUNi // 4.16 / / dakkhiNa-uttarado puNa vikkhaMbho hADAsata rajjUNi / cadusu vi disAsu bhAge udasarajjUNi uttuNg||| 4.17 / / inameM lokakI pUrva-pazcima aura uttara-dakSiNa cauDAI-moTAI tathA U~cAIkA parimAraNa svAmikArtikeyAnuprekSAko gAthAnoMke anurUpa hI diyA hai / jambU. dvIpaprajJapti eka prAcIna graMya hai aura una padyanandI prAcArya kI kRti hai jo balanandike ziSya tathA vIranandIke ziSya the aura prAgamopadezaka mahAsatva zrIvijaya bhI jinake guru the / zrIvijayaguruma suparizuddha pAgamako munakara tathA jinavacanavinirgana amRbhUta padako dhAraNa karake unhIke mAhAramya athavA pramAdama unhoMne yaha graMtha una zrInandI munike nimina racA hai jo mAghanandI munIka gipya athavA praziSya (makana banda | mipyake ziSya) ye aimA pranyakI prazastipagme jAnA jAtA hai| bahana sambhava hai ki ye zrIvijaya ve hI hoM jinakA sUmasa nAma 'aparAjitamUri' thA. jinhoMne zrInanI maNiko preraNAko pAkara bhagavanIpArAdhanApara "vijayAdayA' nAmakI TIkA likhI hai aura jo balalevamUrike ziSya tayA candranandI ke praziSya the| prora yaha bhI sambhava hai ki unake pragura bandanandI ve hI hoM jinako eka ziSyaparamparAkA ulvekha zrIpuruSake dAnapatra athavA 'bhAgamaMgala tAmrapatra meM pAyA jAnA hai, jo zrIpurake jinAlayake liye baka sa0 668 (vi0 saM0 833) meM likhA gayA hai aura jisameM candranandIkaM eka ziSya kumAra sakalacandra-ziSyake nAmollekhavAlI gAthA bhAmerakI vi0 saM0 1518 kI prAcIna pratimeM nahIM hai, padakI kucha pratiyoM meM hai| isIse zrInandIke mASanandIka praziSya honekI kalpanA kI gaI hai|
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyapaNNatto pora yativRSabha 623 nandIke ziSya kIrtimandIke aura kItinandIke zipya vimalacandrakA ullekha hai| paura isase candranandIkA samaya zaka saMvat 638 se kucha pahalekA hI jAna par3atA hai| yadi yaha kalpanA ThIka ho to zrIvijaya kA samaya zaka savat 658 ke lagabhaga prArambha hotA hai aura taba jambUdvIpaprajJaptikA samaya zaka saM. 670 arthAta vi0 saM0 805 ke pAsa-pAsakA honA cAhie / aisI sthitimeM jambUdvIpaprajAtikI racanA bhI dhavalAse pahaleko-koI 68 varSa pUrvakI-ThaharatI hai| aisI hAlata meM zAstrIjIkA yaha likhanA ki "vIrasenasvAmIke sAmane rAjavArtika mAdimeM batalAe gaye bhAkArake viruddha lokake prAkArako siddha karaneke liye kevala upayukta do gAthAe hI thI / inhIke prAdhArapara ve lokake prAkAra. ko bhinna prakArase siddha kara makai tathA yaha bhI kahanemeM samartha hae ............... ityAdi' nyAyasaMgata mAlUma nahIM hotA / aura na isa prAdhArapara tiloyapaNyattiko vIrasenase bAdakI banI huI athavA unake matakA anusaraNa karane vAlI batalAnA hI nyAyasaMsagata athavA yukti-yukta kahA jA sakatA hai / vIramenake sAmane to sama viSayake na mAlUma kitane graMtha pe jinake prAdhArapara unhoMne apane vyAkhyAnAdiko umI taraha sRSTi kI hai jisa taraha ki makalA pora vidyAnandAdine apane gajavAtika, zlokavAtikAdi graMthoM meM pranaMka viSayokA varNana aura vivecana bahanameM graMthoM ke nAmalnekhaka vinA bhI kiyA hai| (2) dvitIya pramANako upasthita karate hue zAstrI jIne yaha batalAyA hai ki tiloyapazAlike prathama adhikArakI 7vI gAthAse lekara 87 vI gAthA taka 81 gAthAnoM meM maMgalAdi chaha adhikAroMkA jo varNana hai vaha pUrAkA pUrA varagaMna saMtapasvaraNAkI pavalA TIkAme bhAe hue varNaname milanA-julatA hai|' mora mAtha hI isa sAhazya parase yaha bhI phalita karake banalAyA hai ki "eka paMtha likhate samaya dUsarA graMtha pravazya sAmane rahA hai|" parantu dhavalAkArake mAmane niloyapatti nahIM rahI, ghavalA meM una saha adhikAroMkA varNana karate hue jo gAthAe~ yA zloka uddhRta kiye gaye hai ve saba bhanyatrase kiye gaye hai tiloyapaNapattise nahIM, itanA hI nahIM balki dhavalAmeM jo gAthAe yA zloka anyatro udabhUta hai unheM bhI siloyapAtike mUla meM zAmila kara liyA hai isa viko siddha karaneke liye koI bhI pramANa upasthita nahIM kiyA gyaa|
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza jAna par3atA hai pahale bhrAnta pramANa parase banI huI g2alata dhAraNAke prAdhArapara ho yaha saba kucha binA hetuke hI kaha diyA gayA haiM !! manyathA zAstrIjI kamase kama eka pramANa to aisA upasthita karate jisase yaha jAnA jAtA ki dhavalAkA pramuka uddharaNa amuka granthake nAmollekha-pUrvaka manyatrase uddhRta kiyA gayA hai aura use tiloyapaNNattikA aMga banA liyA gayA hai| aise kisI pramANake prabhAvameM prastuta pramANa parase abhISTako koI siTi nahIM ho sakatI aura isaliye vaha nirarthaka ThaharatA hai| kyoMki vAkyoMkI zAndika yA mAthika samAnatA parase to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki dhavalAkArake sAmane tiloyapaNyatti rahI hai, balki aisA kahanA, tiloyAttike vyavasthita maulika kathana aura dhavalAkArake kathanakI vyAkhyA-zailIko dekhate hue. adhika upayukta jAna par3atA hai| rahI yaha bAta ki tiloyapaNa tikI 85vI gAthAmeM vividha-graMtha-yuktiyoke dvArA maMgalAdika chaha adhikAroMke vyAkhyAmakA ullekha hai to usameM yaha kahAM phalita hotA hai ki una vividha granthoMmeM dhavAlA bhI zAmila hai athavA dhavalAparame hI ina adhikAroMkA saMgraha kiyA gayA hai?-khAmakara aisI hAlatame jabaki dhavalAkAra svayaM 'maMgalaggimitta heU' nAmakI eka bhinna gAthAko kahIma uddhRta karake yaha batalA rahe hai ki 'ima gAthAmeM maganAdika chaha bAtokA vyAkhyAna karane ke pazcAt prAcArya ke liye zAstrakA ( mUlamayakA ) vyAkhyAna karanekI jo bAta kahI gaI hai vaha prAcArya-paramparAme calA pAyA nyAya hai, ume hRdaya meM dhAraNa karake aura pUrvAcAryoM ke prAcAra (vyavahAra)kA anusaraNa karanA ratnatrayakA hetu hai aimA samajhakara, puSpadanta prAcArya magalArika chaha adhikArIkA sakAraNa prarUpaNa karaneke liye maMgalamUtra kahate hai / kyoMki isase spaSTa hai. ki maMgalAdika chaha adhikAroMka kathanakI paripATI bahuta prAcIna hai --unake + "maMgalapadichakka vakkhAgi ya vivihagaMpattIhi / ' * 'idi raNAyamAiriya-paramparAgayaM maroNAvahariya puvAiriyAyAgaragusaraNa-tirayaga he uni pupphadaMtAiriyo maMgalAdINaM chapaNa sakAraNAga pAvagaTTha suttmaah|"
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyapaeNatI aura yativRSabha 625 vidhAnAdikA zreya dhavalAko prApta nahIM hai| aura isaliye tiloyapaNyattikArane yadi isa viSayameM purAtana prAcAryokI kRtiyoM anusaraNa kiyA hai to vaha nyAya hI hai, parantu utane mAtrase use dhavalAkA anusaraNa nahIM kahA jA sakatA, dhavalAkA anusaraNa kahane ke liye pahale yaha siddha karanA hogA ki dhavalA tiloyaraNatisa pUrvako kRti hai, aura yaha siddha nahIM hai| pratyuta isake, yaha svayaM dhavalAke ullekhoMse hI siddha hai ki dhavalAkArake sAmane tiloyapaNNati thI, jisake viSayameM dUsarI tiloyapatti hone kI to kalpanA kI jAtI hai parantu yaha nahIM kahA jAtA aura na kahA jA sakatA hai ki usameM maMgalAdika chaha adhikAroMkA vaha maba varNana nahIM thA jo vartamAna tiloyapaNNa timeM pAyA jAtA hai taba dhavalAkArakaM dvArA tiloyapaNNAttike anusaraNa ko bAta hI adhika saMbhava mora yuktiyukta jAna par3anI hai| aisI sthitimeM zAstrIjIkA yaha dUsarA pramANa vastuna: koI pramANa hI nahIM hai pora na svatantra yukti ke rUpa meM usakA koI mUlya jAna par3atA hai| (3) tIsarI pramAgA athavA yuktivAda prastuta karate hue zAstrIjIne jo kucha kahA hai use patate samaya aimA mAlUma hotA hai ki 'tiloyapaNyattimeM dhavalA. para me bana do saMskRta zlokoMko kucha parivartanake mAtha apanA liyA gayA hai jinheM dhavalAmeM kahIMse udghata kiyA gayA thA aura jinameMse eka zloka prakalaMkadevake laSIvastrayakA 'jJAnaM pramAraNamAtmAde.' nAma kA hai| parantu donoM ganthoMko jaba kholakara dekhane hai to mAlUma hotA hai ki tiloyapaNyattikArane dhavalodaghRta una donoM maMskRta zlokoMko apane graMthakA aMga nahIM banAyA-vahA~ prakaraNa ke mAya koI saMskRtazloka hai hI nahIM, do gAthAeM haiM jo maulika rUpameMsthita hai paura prakaraNake sAtha saMgata hai| isI taraha laghIyastrayavAlA para dhavalA. meM usI pase udata nahIM jisa rUpameM ki vaha laghIyastrayameM pAyA jAtA haiusakA prathama caraNa 'jhAnaM pramANamAtmAde: ke sthAna para 'mAnaM pramANa misyAhuH' ke rUpame upalamba hai| mora dUsare caraNameM 'iSyate' ko jagaha ucyate' kiyApada hai / aisI hAlatameM zAstrIjIkA yaha kahanA ki " 'mAmaM pramAraNamAtmAde:' - ityAdi zloka madrAsaMkadevakI maulika kRti hai tilovapaNyattikAranaM ise bho nahIM chor3A" kucha saMgata mAmUma mahIM hotA / prastu; yahAM donoM anyoMke donoM
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza prakRta padoMko uddhRta kiyA jAtA hai, jisase pAThaka unake viSayake vicArako bhale prakAra hRdayaGgama kara sakeM, jo Na pamANaNayahiM NikkheveNaM Nirakvade. atthaM / tassA'juttaM juttaM juttamajuttaM ca (va) paDihAdi / / 2 / / NANaM hodi pamANaM NA vi NAdumsa hiMdayabhAvatyo / Nikkhevo vi uvAoM juttIe asthapaDigahaNaM // 8 // -tiloyapamA tI pramANa-naya-nidaMpaio'rtho nA'bhisamIkSyate / yukta cA'yuktayad bhAti tasyA'yukta ca yuktayan // 10 // jJAnaM pramANamityAhurUpAyo nyAsa ucyate / nayo jJAturabhiprAyo yuktito'rthaparigrahaH // 11 // __-dhavalA 1, 1, 10 16, 17, tiyoyapaNNI kI pahalI gAthAmeM yaha batalAyA hai ki 'jo pramANa, naya paura nikSepake dvArA prayaMkA nirIkSaNA nahIM karanA hai usako prayukta (padArtha) yuktakI taraha aura yakta (padArtha) prayukta kI naraha pratibhAmita hotA hai|' aura dUsarI gAdhAma pramAga, naya aura nikSepakA uddezAnumAra kramaza: lakSaNa diyA hai aura anta meM batalAyA hai ki yaha maba yunime arthakA parigrahA hai| prataH ye donoM gAthAe~ parasara magata hai / aura inheM granthame alaga kara dene para agalI 'iya rasAyaM pravahAriya pAiriyaparampagagaya magAmA' (isa prakAra prAcArya paramparAme cale prAye hue nyAyako hRdayame dhAraNa karake ) nAma kI gAthA 6 asaMgata tathA khaTakanavAlI ho jAtI hai / imaliye ye tInoM hI mAthAe tilAyAmpattIkI aMgabhUta hai| dhavalA (saMtapasvaragA) meM ukta domeM ilokoko dete hae unheM ukta ca' nahIM likhA aura na kimI mvAsa graMthake vAkya hI prayaTa kiyA hai| ve isaprazna isa gApAkA nambara 84 hai| zAstrIjIne jo isakA na0 88 bhUcita kiyA hai vaha kisI . galatIkA pariNAma jAna par3atA hai|
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyapaeNattI aura yativRSabha ke uttara meM die gae haiM ki "etya kimaTTha raNayaparUvaraNamidi" ?-yahA~ naya kA prarUpaNa kisa liye kiyA gayA hai ?-pora isa lie ve dhavalAkArake dvArA nirmita athavA uddhRta bhI ho sakate hai / uddhRta honekI hAlatameM yaha prazna paidA hotA hai ki ve eka sthAnase uddhRta kiye gae hai yA do sthAnoMse ? yadi eka sthAnase uddhRta kie gae haiM to ve laghIyastrayase uddhRta nahIM kiye gae, yaha sunizcita hai; kyoMki ladhIyastrayameM pahalA zloka nahIM hai| aura yadi do sthAnoMme uddhRta kiye gaye hai to yaha bAta kucha banatI huI mAlUma nahIM hotI; kyoMki dUsarA zloka apane pUrva meM aise ilokakI apekSA rakhatA hai jisameM uddezAdi kimI bhI rUpameM pramAga, naya praura nikSepakA ullekha ho-laghIyastrayameM bhI 'jJAnaM pramAgAmAsmAde:' zlokake pUrvameM eka aisA iloka pAyA jAtA hai jisameM pramAga, naya aura nikSepakA ullemva hai aura unake AgamAnusAra kathanakI pratijJA kI gaI hai, (pramAga-naya-nikSepAnabhidhAmye yathAgana')-aura usake liye pahalA zloka saMgata jAna par3atA hai / anyathA, usake viSayame yaha batalAnA hogA ki vaha dUsare koname anyakA mvatantra vAkya hai| donoM gAthAmoMbhora zlokoMkI tulanA karanema to mA mAlUma hotA hai ki donoM zloka ukta gAthAnoM parame anuvAda me nirmita harA hai / dUsarI gAthAme pramANa, naya pora nikSepakA usI kramame lakSaNa-nirdeza kiyA gayA hai, jima kramame unakA ullekha prathama gAthAmeM hupA hai| parantu anuvAdake chanda (zloka) meM zAyada vaha bAta nahIM bana sakI isI me umameM pramAgAke bAda nikSepakA aura phira nayakA lakSaNa diyA gayA hai| isameM rilIyapanIko ukta gAthAmoM kI maulikatAkA patA calatA hai paurAMgA jAna par3atA hai ki unhIM parame ukta zloka anuvAdarUpameM nimita hue hai ---bhale hI yaha anuvAda svayaM ghabalAkArake dvArA nirmita hupA ho yA uname pahale kimI dUmake dvaaraa| yadi dhavalAkArako prathama zloka kahIMse svatantrarUpameM upalabdha hotA to ve pradanake uttarameM umIko udhata karadenA kAphI samajhate-dUsare laghIyastraya-jama gaMdhame dUsare dalokako udadhRta karake sAthameM jor3ane kI jarUrata nahI thI kyoMki praznakA uttara uma eka hI zlokase ho jAtA hai / dUmare halokakA sAthameM honA isa bAtako sUcita karatA hai ki eka sAtha pAI jAnevAlI donoM gAthAmoke anuvAdarUpameM ye zloka prastuta kiye gaye
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hai-cAhe ve kisIke bhI dvArA prastuta kie gae hoN| yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki dhavalAkArane tiloyapaSNasIkI ukta donoM gApAmoMko hI uddhRta kyoM na kara diyA, unheM zlokameM anuvAdita karake yA unake anuvAdako rakhanekI kyA jarUrata thI? isake usameM maiM sirpha itanA hI kaha denA cAhatA hU~ ki yaha saba dhavalAkAra vIrasenakI rucikI bAta hai, ve paneka prAkRta-vAkyoMko saMskRtameM pora saMskRta-vAkyoMko prAkRtameM anuvAdita karake rakhate hue bhI dekhe jAte hai| isI taraha anya graMthoMke gayako padameM mora pasako gadyameM parivartita karake apanI TIkAkA aMga banAte hue bhI pAye jAte hai| cunice tiloyapaNNatIkI bhI aneka gAthAnoMko unhoMne saMskRta meM anuvAdita karake rakkhA hai, jaise ki maMgalakI niruktiparaka mAthAeM, jinheM zAstrIjIne apane dvitIya pramANameM, samAnatAkI tulanA karate hue udata kiyA hai| aura isaliye yadi ye unake dvArA hI anuvAdita hokara sakhe gaye hai to isameM mApattiko koI bAta nahIM hai / ime unakI apanI zailI aura pasanda mAdiko bAta samajhanA caahie| aba dekhanA yaha hai ki zAstrIjIne 'zAnaM pramANamAyAde ityAdi zlokako jo prakalaMkadevakI maulika kRti' batalAyA hai usake liye unake pAsa gayA pAdhAra hai ? koI bhI prAdhAra unhoMne vyakta nahIM kiyA: taba kyA bhakalaMkake granthameM pAyA jAnA hI prakalaMkako maulika kRti hone kA pramANa hai ? yadi aimA hai to rAjavAtiko pUjyapAdakI samiti ke jina vAkyoMko vAnikAdika mpameM binA kimo sUcanAke apanAyA gayA hai athavA nyAyavinizciyameM samantabhadraka 'mUkSmAntaritadUrA:' jaise vAkyoMko apanAyA gayA hai una mabako bhI prakala kadevakI maulika hati' kahanA hogaa| yadi nahIM, to phira ukta ilokoMko akalaMkadevakI monika kRti batalAnA nihaMtuka vhregaa| pratyuta isake, prakalakadeva ki yativRSabhake bAda hue hai ata: yativRSabhako niloyapaNNatokA anusaraNa unake liye nyAyapAta hai aura usakA samAveza unake dvArA pUrvapameM prayukta hue 'kyAgamaM padase ho jAtA hai kyoMki tiloyapaNasI bhI eka pAgama graMtha hai jaisA ki pApA na.85, 86, 87meM prayukta hae usake vizeSaNoMse jAnA pAtA hai, pabalAkArane bhI baha jagaha use 'mUka' likhA hai paura pramANampameM
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ hurururviveNauhuri tiloyaparaNatI aura yativRSabha 326 upasthita kiyA hai / eka jagaha ve kisI vyAkhyAnako vyAkhyAnAbhAsa batalAte hue tiloyapaNyattisUtrake kathanako mI pramANameM peza karate hai aura phira likhate hai ki sUtrake viruddha vyAkhyAna nahIM hotA hai jo sUtraviruddha ho use vyAkhyAnAbhAsa samajhanA cAhiye-nahIM to pratiprasaga doSa paaegaa| __ isa taraha yaha tIsarA pramANa prasiddha ThaharatA hai| tilopaNNattikArane caki dhavalAke kisI bhI padyako nahIM apanAyA prata: padyoMko apanAneke prAdhArapara tiloyapaNyattIko dhavalAke bAdakI racanA batalAnA yuktiyukta nahIM hai| (4) cauthe pramANarUpameM zAstrIjIkA itanA hI kahanA hai ki 'dugaragaduguNI duvaggo riNaraMtaro tiriyalogo' nAmakA jo vAkya dhavalAkArane dravyapramANAnuyogadvAra ( pRSTha 36) meM tinoyapaNAtIke nAmase uddhRta kiyA hai vaha vartamAna tilokpaNyAtImeM paryApta khoja karane para bhI nahIM milA. isaliye yaha tiloyapAsI upa tiloyapaNrapattIme bhinna hai jo dhavalAkArake sAmane thI ! parantu yaha mAlUma nahIM hosakA ki zAstrIjIko paryApta khojakA kyA rUpa rahA hai / kyA unhoMne bhAratavarSa ke vibhinna sthAnoMpara pAI jAnevAlI tiloyapaNNattIkI samasta pratiyAM pUrNarUpase dekha galI hai ? yadi nahIM dekhI hai aura jahAM taka maiM jAnatA hUM samasta pratiyAM nahIM dekhI hai,taba ve apanI khojako 'paryApta khoja kase kahate hai? vaha to bahuta kucha aparyApta hai| kyA do pratiyoMmeM ukta vAkyake na milanese hI yaha natIjA nikAlA jA sakatA hai ki vaha vAkya kisI pratimeM nahIM hai? nahIM nikAlA jA sakatA / isakA eka tAjA udAharaNa gommaTasAra-karmakANDa (prathama adhikAra) ke ve prAkRta gadyamUtra hai jo gommaTasArako pacAsoM pratiyoMmeM nahI pAye jAte; parantu mUDabidrIkI eka prAcIna tADapatrIya kannaDa pratimeM upalabdha ho rahe haiM aura jinakA uslekha maiMne apane gommaTamAra-viSayaka nibandhameM 1 kiyA hai / i.ke sivAya, tiloyapAti-jaise bar3e granthameM lekhakoMke pramAdase do cAra gAthApoMkA chUTa jAnA koI bar3I bAta nahIM hai / purAtana-banavAkya-sUcIke avasarapara mere " vakkhAgAbhAsamidi do yade ? joisiya-bhAgahAramunAdo cadAicca dipamAraNaparuSaya-tilotapaNNatisutAdo ca / Na ca muttaviruddhaM vakhANaMhoi, maaipsNgaado|" -dhavalA 1,2.4, pRSTha 36 // 1 yaha nibandha dUsare bhAgameM chpegaa|
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sAmane tiloyapaNmatIkI cAra pratiyAM rahIM hai-eka banArasake syAdvAdamahAvidyAlayakI,dUsarI dehalIke nayA mandirakI,tIsarI mAgarAke motIkaTarA-mandira kI aura cauthI sahAranapurake lA. pradyumnakumArajIke mndirkii| ina pratiyoMmeM, jinameM banArasakI prati bahuta hI azuddha evaM truTipUrNa jAna par3I, kitanI hI gAthAe aisI dekhaneko milIM jo eka pratimeM hai to dUsarImeM nahIM hai, isose jo gAthA kisI eka pratimeM hI baDhI huI milI usakA sUcImeM usa pratike sAtha sUcana kiyA gayA hai / aisI bhI gAthAeM dekhane meM prAI jinameM kisIkA pUvAdha eka pratimeM hai to uttarArdha nahIM. aura uttarArdha hai to pUrvAdha nahIM / mora aisA to bahudhA dekhanemeM pAyA ki kitanI hI gAthAnoMko binA nambara DAle raniMgarUpa meM likha diyA hai, jisase ve sAmAnyAvalokanake pravamarapara graMthakA gagrabhAga jAna par3atI hai| kisI kisI sthalapara gAthApoMke chUTanekI sApha sUcanA bhI kI gaI hai; jaise ki cIye mahAdhikArako raNavaraNa udimahassAgi' ima gAthA naM02213ke manantara prAgarA aura sahAranapurakI pratiyoM meM dama gAthAoMke chUTaneko mUcanA kI gaI hai aura vaha kathana-kramako dekhate hue ThIka jAna par3atI hai-dUmarI pratiyoMparame unako pUrti nahIM ho makI / kyA prAzcarya hai jo aimI chUTI athavA truTita huI gAthAnoM meMkA hI ukta vAkya ho / grantha-pratiyoM ko aisI sthinimeM do cAra pratiyoM ko dekha. kara hI apanI khojako paryApta khoja bananAnA aura usake prAdhArapara ukta natIjA nikAla baiThanA kisI taraha bhI nyAyamaMgata nahI kahA jA sktaa| aura imaliye zAstrIjIkA yaha caturtha pramAraga bhI unake iSTako siddha karane ke liye samartha nahIM hai / (5) aba rahA zAstrIjIkA antima pramAgA, jo prathama pramANa kI taraha unakI galata dhAraNAkA mukhya AdhAra banA hupA hai / isame jisa gadhAzakI bhora saMketa kiyA gayA hai aura jise kucha paguddha bhI batalAyA gayA hai vaha kyA svayaM tilotapaNAtikArake dvArA dhavanAparame 'mamhehi padake sthAnapara esA paravaraNA'pAThakA parivartana karake uddhana kiyA gayA hai prathavAkisI sarahapara siloya. paNatI prakSita hamA hai ? isapara zAstrIzrIne gambhIratA ke sAtha vicAra karanA zAyada mAvazyaka nahIM samajhA aura isIse koI vicAra prastuta nahIM kiyA; jaba ki isa viSayapara sAsa taurapara vicAra karanekI uharata thI pora tabhI koI
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyapaeNatI aura yativRSabha nirNaya demA thA-ve vaise hI usa gadyAMzako tiloyapaNNattIkA mUla aMga mAna baiThe haiM, aura isIse gAzameM ullikhita tiloyapaNNattIko vartamAna tiloyapaNatIse bhinna dUsarI tiloyapaNNatto kahaneke liye prastuta ho gaye hai| itanA hI nahIM, balki tiloyapaNatImeM jo yatra tatra dUsare gadyAMza pAye jAte haiM unakA adhikAMza bhAga bhI dhavalAparase uddhata hai, aimA mujhAne kA saMketa bhI kara rahe haiN| parantu vastusthiti aimI nahIM hai| jAna par3atA hai aimA kahate aura sujhAte hue zAstrIjIko yaha pyAna nahIM pAyA ki jina prAcArya jinasenako ve vartamAna tiloyapAttIkA kartA batalAte haiM ve kyA unako dRSTimeM itane asAvadhAna athavA ayogya the ki jo 'pramhahi padake sthAnapara 'emA parUvaraNA' pAThakA parivartana karake rakhate aura aimA karane meM una sAdhAraNa moTI bhaloM evaM buTiyoMko bhI na mamajha pAte jinheM zAstrIjI banalA rahe haiM ? aura aimA karake jinasenako apane guru vIrasenako kRSikA lopa karane kI bhI kyA jarUrata thI ? ve to barAbara apane gurukA kIrtana mora unakI kRtike mAya unakA nAmollemvakarane hue dekhe jAte hai| cunAMce bIrasena jaba jayaghavalAko pradhUrA choDa gaye aura usake uttarAdhako jinamenane pUrA kiyA to de prazasnimeM spaSTa gabdoM dvArA yaha mUcita karate haiM ki 'gumane pUrvAdhame jo bhUri vaktavya prakaTa kiyA thA-pAge kayanake yogya bahuta viSayakA mamUcana kiyA thA. ume (tathA tatsambandhI noTama prAdiko) dekhakara yaha pravaktavyarUpa uttarArtha pUrA kiyA gayA hai: gurugaNA'rthe'grime bhUrivanavya maMprakAzine / tannirIkSyA'lpavaktavyaH pazcAdhamtena pUritaH / / 36 // parantu vartamAna niloyapAnI meM no vIramenakA kahIM nAmollekha bhI nahIM hai-~-granyake maMgalAcaraNa takame bhI unakA maraNa nahIM kiyA gyaa| yadi vIramenake maMkena prathavA prAdezAdike anusAra jinamanake dvAga vartamAna tiloyaparatIkA sakalanAdi kArya hupA hotA to ve anyaka mAdi yA annameM kisI na kisI rUpase usakI sUcanA jarUra karate tathA apane gurukA nAma bhI usameM jarUra prakaTa karate / bhora yadi koI dUsarI tiloyapAttI unakI tiloyapaNattIkA bhASAra hotI to ve apanI pati aura parigatike anusAra usakA aura usake racayitAkA smaraNa bhI pratyako mAdimeM usI taraha karate jisa taraha ki mahA
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAsa purANakI prAdimeM 'kaviparamezvara' aura unake 'vAgarthasaMgraha' purANakA kiyA hai, jo ki unake mahApurANakA mUlAdhAra rahA hai / parantu vartamAna tiloyapaNNattImeM aisA kucha bhI nahIM hai, aura isaliye use ukta jinasenakI kRti batalAnA aura unhIMke dvArA ukta gadyAMzakA uddhRta kiyA jAnA pratipAdita karanA kisI taraha bhI yuktisaMgata pratIta nahIM hotaa| dUsare bhI kisI vidvAn bhAcAryake sAtha, jinheM vartamAna tiloyapaNNatIkA kartA batalAyA jAya, ukta bhUlabhare gavAMzake uddharaNakI bAta saMgata nahIM baiThatI; kyoMki tiloyapaNNattIkI maulika racanA itanI prauDha mora suvyavasthita hai ki usameM mUlakAra-dvArA aise sadoSa uddharaNako kalpanA nahIM kI jA sktii| aura isaliye ukta gadyAMza bAdako kisIke dvArA dhavalA mAdi parame prakSita kiyA humA jAna par3atA hai| paura bhI kucha gavAMza aise ho sakate hai jo dhavalAparase prakSita kiye gaye hoM; parantu jina gadyAMzoMkI tarapha zAstrIjIne phuTanoTameM saMketa kiyA hai ve tiloyapaNatImeM dhavalAparame uddhRta kiye gaye mAlUma nahIM hote; balki dhavalAmeM tiloyapaSNattIparame uddhRta hue jAna par3ate hai| kyoMki tiloyapaSNattIme gadyAMzoMke pahale jo eka pratizAtmaka gAthA pAI jAtI hai vaha isa prakAra hai vAdavaruddhakkhette vidaphalaM taha ya attupuddhvaae| suddhAyAsavidIrNa lavamettaM vattahassAmI / / 282 // isameM vAtavalayoMse avaruddha kSetroM, pATha pRthiviyoM aura zuddha pAkAzabhUmiyoMkA ghanaphala batalAnekI pratijJA kI gaI hai aura usa ghanaphalakA 'lavameta ( lavamAtra ) vizeSagake dvArA bahuta maMkSepameM hI kahane kI sUcanA kI gaI hai| tadanusAra tInoM ghanaphaloMkA kramazaH garameM kathana kiyA gayA hai aura yaha kathana tiloyapampattikArako jahA~ vistArase kapana karanekI icchA athavA bhAvazyakatA huI hai vahAM unhoMne baMsI sUcanA kara dI hai| sAki prathama adhikArameM lokake bhAkArAdikA saMkSepase varNana karaneke anantara 'visparAbohatvaM boncha vANAbiyappe bi (74)' isa vAkyake dvArA vistAramaSivAle pratipAdoMko lakSya karake unhoMne vistArase kathanakI pratijJA kI hai|
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyaparaNatI aura yativRSabha 66 mudrita pratimeM pRSTha 43 se 50 taka pAyA jAtA hai / dhavalA (pR051 se 55) meM ima kathanakA pahalA bhAga saMpahi ( sapadi ) se lekara 'jagapadaraM hodi' taka prAyaH jyoMkA tyoM upalabdha hai parantu zaMSa bhAga, jo pATha pRthiviyoM mAdike ghanaphalame sambandha rakhatA hai, upalabdha nahIM hai / aura isase vaha tiloyapaNNatIparase uddhata jAna par3atA hai-khAsakara usa hAlatameM jaba ki dhavalAkArake sAmane tiloyapaNNattI maujUda thI aura unhoMne aneka vivAdagrasta sthaloMpara usake vAkyoMko bar3e gauravake sAtha pramANameM upasthita kiyA hai tathA umake kitane hI dUsare vAkyoMko bhI vinA nAmollekhake uddhRta kiyA hai aura anuvAdita karake bhI rakkhA hai| aisI sthitimeM tiloyapampattomeM pAye jAnevAle gadyAMzoMke viSayameM yaha kalpanA karanA ki 've dhavalAparase uddhRta kiye gaye haiM' samucita nahI hai bhora na zAstrIjIke dvArA prastuta kiye gaye gadyAMzase isa viSayameM koI sahAyatA milatI hai; kyoMki usa gadyAMzakA tiloyapaNyatikArake dvArA uddhata kiyA jAnA siddha nahIM hai-vaha vAdako kisIke dvArA prakSipta humA jAna par3atA hai| praba meM yaha batalAnA cAhatA hai ki yaha itanA hI gadyAMza prakSita nahIM hai balki isake pUrvakA "patto caMdANa saparivArANamAyaNavihAraNaM vattaissAmo" se lekara 'edamhAdo ceva muttAdo'takakA aMza.aura uttaravartI'tado raNa entha iTamitthameveti' me lekara 'taM caMdaM 1655361 / " takakA aMza, jo 'caMdassa sadasahassaM' nAmakI gAthAke pUrvavartI hai, vaha maba prakSita hai / aura isakA prabalapramANa mUlagranyaparase hI upalabdha hotA hai / mUlagranthameM mAtaveM mahAdhikArakA prArambha karate hue pahalI gAthAmeM maMgalAcaraNa aura jyotirlokaprajJaptike kathanakI pratijJA karaneke anantara uttaravartI tIna gAyAmoMmeM jyotiSiyoMke nivAsakSetra prAdi 17 mahAdhikAroMke nAma diye hai jo isa 'jyotilokaprApti' nAmaka mahAdhikArake aMga hai / ve tInoM gAthAeM isa prakAra haiM: joisiya-NivAsakhidI bhedo saMskhA saheva vissnnaaso| parimANaM caracAro acarasarUvANi AU ya // 2 // pAhAro ussAso ucchaho mohinnaannsttotrii| jIvANaM upacI maraNAI ekkasamayammi // 3 //
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ 634 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza pAugabaMdhaNabhAvaM dasaNagahaNassa kAraNaM vivihaM / guNaThANAdi-pavaeNaNamahiyArA sttrsimaae||4|| ina gAthAbhoMke bAda nivAsakSetra, bheda, saMkhyA, vinyAsa, parimANa. caracAra, pracarasvarUpa aura mAyu nAmake mATha adhikAroMkA kramazaH varNana diyA hai-zeSa adhikAroMke viSaya meM likha diyA hai ki unakA varNana bhAvanalokake varNanake samAna kahanA cAhiye ( 'bhAvaraNaloe yva vattavvaM' )-aura jisa adhikArakA varNana jahA~ samApta huA hai vahA~ usakI sUcanA kara dI hai| sUcanAke ve vAkya isa prakAra hai:___"NivAsakhe sammattaM / medo smmtto| saMskhA smmttaa| viraNAsaM sammattaM / parimANaM sammattaM / evaM caragahANaM cAro sammattA evaM acarajoisagaNaparUvaNA smmttaa| U smmttaa|" pravara jyotiSagaraNako prarUpaNAviSayaka 7ve adhikArako samAptike bAda hI 'etto caMdAga' se lekara 'taM cedaM 165.5361' takakA baha saba gadyAMza hai, jimako Upara sUcanA kI gaI hai| 'mAyu' adhikAra ke sAtha usakA koI sambandha nahIM hai / prAyukA adhikAra ukta gadyAMgake anantara 'caMdassa madamahasma' ima gAthA prArambha hotA hai aura agalI gAthApara samApta ho jAtA hai| aisI hAlatameM ukta gadyAMza mUla granthake sAtha sambaddha na hokara sApha taurame prakSipta jAna par3anA hai| usakA mAdikA bhAga 'etto caMdAga' se lekara 'tado ga elya sampadAyavirodhI kAyanco ni' taka to dhavalA-prapama khaDake sparzanAnuyogahArameM, thor3ese zabdabhedaka sAtha prAya: jyoMkA tyoM pAyA jAtA hai aura isaliye yaha umaparame uddhRta ho sakatA hai parantu annakA bhAga--.deraNa vihAroga paruvinagara viliya bhava paDi cattAri svAgiNa dAduraNa pramagopagamatthe' ke anantarakA-dhavalAke agale gadyAMzake sAtha koI mela nahIM khAnA, aura isaliye vaha vahA~le uddhRta na hokara anyatrame liyA gayA hai| aura yaha bhI ho sakatA hai ki yaha sArA hI gadyAga ghavalAse na liyA jAkara kisI dUsare hI granthaparame, jo isa samaya apane mAmane nahIM hai aura jisameM prAdi antake donoM bhAgoMkA samAveza holiyA gayA ho aura tiloyapanNattImeM kisI ke dvArA apane upayogAdikake liye hAziyepara noTa kiyA gayA ho aura jo bAdako anya kApIke samaya kisI taraha prakSita ho gayA ho /
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiloyapaeNatI aura yativRSabha isa gAMzameM jyotiSa-devoMke jisa bhAgahAra sUtrakA ullekha hai vaha vartamAna tiloyapaSNattIke isa mahAdhikArameM pAyA jAtA hai| usaparase phalitArtha honevAle vyAkhyAnAdikI carcAko kisIne yahA~para apanAyA hai, aisA jAna par3atA hai| isake sivaya, eka bAta yahA~ aura bhI prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha ki jisa vartamAna tiloyapaNatIko zAstrIjI mUlAnumAra pAThahajAra zlokaparimAraNa batalAte hai vaha upalabdha pratiyoMparase utane hI zlokaparimAraNa mAlUma nahIM hotI, balki umakA parimAraga eka hajAra zloka-jitanA bar3hA humA hai aura usase yaha sApha jAnA jAtA hai, ki mUlameM utanA aMza bAdako prakSipta humA hai| aura isa lie ukta gadyAMzako, jo apanI sthitiparase prakSipta honekA gaNa mandeha utpanna kara rahA hai aura jo Uparake vivecanaparase mUlakArakI kRti mAlUma nahIM hotA, prakSipta kahanA kucha bhI anucita nahIM hai| aise hI prakSipta aMzoMme, jinama kitane hI 'pAThAntara' vAle aMza bhI zAmila jAna par3ate haiM, grantha ke parimANa meM vRddhi ho rahI hai| aura yaha nivivAda hai ki kucha prakSipta aMzoMke kAraNa kimI graMthako dUsarA graMya nahIM kahA jA sktaa| prataH zAstrIjIne ukta gadyAMzameM tiloyapAnIkA nAmollekha dekha kara jo yaha kalpanA karalI hai ki vartamAna tilopaNatI uma tiloyapArIse bhinna hai jo dhavalAkArake mAmane thI' vaha ThIka nahI hai / isa taraha gAstrIjIke pAMcoM pramANoMme koI bhI pramAga yaha siddha karane ke lie mamarthana nahIM hai ki vartamAna tiloyapaNaNato prAcArya voramenake bAdakI banI huI hai athavA uma tiloyapaNyAnoma bhinna hai jisakA vIrasena apanI dhavalA TIkAmeM ullekha kara rahe hai / aura taba yaha kapanA karanA to anisAhasakI bAta hai ki 'bIrasenake ziSya jinamena isake racayitA haiM. jinakI svatantra racanA-paddhatike mAtha isakA koI mela bhI nahIM khAtA / pratyuta isake, Uparake saMpUrNa vivecana evaM UhApohaparame spaSTa hai ki 'yaha giloyapaNNattI yativRSabhAcAryakI kRti hai, dhavalA me kaI zatAbdI pUrvako racanA hai aura vahI cIja hai jisakA vIrasenasvAmI prapanI dhavalAmeM uddharaNa, anuvAda tathA prAzayagrahaNAdike rUpameM svataMtratApUrvaka upayoga karate rahe hai| zAstrIjIne prathako mantima maMgala gAyA 'baTUraNa' padako Thoka mAnakara usake mAge jo 'bharisavasaha' pATha
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ 636 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kI kalpanA kI hai aura usake dvArA yaha sujhAnekA yatna kiyA hai ki isa tiloyapaNNattIse pahale yativaSamakA tiloyapaNNattI nAmakA koI pArSagrantha thA jise dekhakara yaha tiloyapaSpattI racI gaI hai aura usakI sUcanA isa gAthAmeM 'daTU Na parisavasaha' vAkyake dvArA kI gaI hai, vaha bhI yuktiyukta nahIM hai; kyoMki isa pATha aura usake prakRta prarthakI sagati gAthAke sAtha nahIM baiThatI, jisakA spaSTIkaraNa isa nibandhake prArambhameM kiyA jA cukA hai| aura isaliye zAstrIjIkA yaha likhanA ki "isa tiloyapaNNattokA saMkalana saka saMvat 738 (vi0 saM0873 ) se pahalekA kisI bhI hAlata meM nahIM hai" tapA "isake kartA yativRSabha kisI bhI hAlata meM nahIM ho sakate" unake pratisAhasakA ghotaka hai / vaha pUrNata: bAdhita hai aura use kisI taraha bhI yuktisaMgata nahIM kahA jA sktaa|
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda ekatAke bhramakA pracAra bahata varSa hae jaba mahada ra paM0nAyUrAmajI premIne 'syAdvAda-vidyApati vidyAnandi' nAmakA eka lekha likhA thA aura use haveM varSake janahiteSI aMka na. meM prakAzita kiyA thaa| yaha lekha prAya: tAtyA neminAtha pAMgalake marAThI lekhake prAdhAra para, use kucha saMzodhita parivartita aura parivartita kara ke, likhA gayA baa| aura umameM yaha siddha kiyA gayA thA ki 'pAtrakesarI' aura 'vidyAnanda' donoM eka hI vyakti hai| jina pramAraNoMse yaha siddha kiyA gayA thA unakI satyatA para vizvAsa karate hue, usa vakta ke prAya: sabhI vidvAna yaha mAnate A rahe hai ki ye donoM eka hI vyaktike nAmAntara hai--bhinna nAma hai| cunAca usa vaktase bhAsaparIkSA, patraparIkSA, praSTasahasrI, tattvArthazlokavArtika, yuktyanugAsanaTIkA, pAtrakemaristotra, zrIpurapAzvanAthastotra prAdi jo bhI anya vidyAnanda yA pAtrakesarIke nAmase prakAzita hue haiM aura jinake mAthameM vidvAnoM-dvArA unake kartAkA paricara diyA gayA hai una sabameM pAtrakesarI aura vidyAnandako eka ghoSita kiyA gayA hai-bahutoMmeM premIjIke lekhakA sArAMza athavA saMskRta anuvAda taka diyA gayA hai| DA0 zatIzacandra vidyAbhUSaNa -jaise prajana vidvAnoMne bhI, binA kisI vizeSa UhApohake, apane granthoMmeM donoMkI ekatAko svIkAra kiyA hai| isa taraha para yaha viSaya vidvatsamAjameM rUDha-sA ho gayA hai bhora eka nizcita viSaya samajhA jAtA hai| parantu khoja karanepara mAlUma humA ki, aisA samajhanA nitAnta bhrama hai| aura isaliye pAja isa bhramako spaSTa karaneke liye hI yaha lekha sitA bAtA hai|
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza pramANa-paMcaka sabase pahale maiM apane pAThakoMko una pramANoM-athavA, hetuoM-kA paricaya karA denA cAhatA hU~ jo premIjIne apane ukta lekha meM diye hai aura ve isa prakAra haiM: "vidyAnandakA nAma pAtrakesarI bhI hai| bahutase logoMkA khayAla hai ki pAtrakesarI nAmake koI dUsare vidvAn ho gaye hai; parantu nIce likhe pramANoMse vidyAnandi aura pAtrakesarI eka hI mAlUma hote hai 1. ' samyaktaprakAza' nAmaka anyameM eka jagaha likhA hai ki "tathA ilokavArtike vidyAnandyaparanAma pAtrakesarisvAminA yaduktaM tava likhyate -'tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM / na tu samyagdarzanazabdanirvacanasAmadeiva samyagdarzanasvarUpaniNaMyAdazeSatahipratipattinivRtteH siddhatvAtadarthe tallakSaraNavacanaM na yuktimadeveti kasyacidArekA tAmapAkaroni' / " isameM zlokavAtikake kartA vidyAnandiko hI pAtrakemarI batalAyA hai| 2. zravaNabelagolake paM0 brahmamUri gAmbIke graMthasaMgrahameM jo prAdipurANakI tADapatroMpara likhita prati hai usako TippaNIme pAMtrakesarIkA nAmAntara vidyAnandi likhA hai| 3. brahmamidanakRta kathAkopameM jo pAtrakemarIkI kathA likhI hai usake viSayameM paramparAgata yahI vayAla calA pAtA hai ki vaha vidyAnandikI ho kathA hai / 4. vAdicandamUrine apane jJAnasUryodaya nATakake cauthe aMkama 'prazatI' nAmaka strIpAtra meM 'puruda' ke prati kahalavAyA hai ki "deva, tato'hamutAlinahRdayA zrImApAtrakezagmuimbakamanaM gatA tena sAkSAtkatasakalasyAdAbhiprAya lAlitA pAlitASTasahasrInayA puSTi niitaa| deva, sa yadi nApAlayiSyat tadA kayaM tvAmadrAkSam ?" arthAt-(jaba maiMne ekAntavAdiyopa syAdvAdakA svarUpa kahA, taba ve kruddha hokara kahane lage-'ise pakar3o ! mAro! jAne na pAye !') "taba he deva, maiMne bhavabhIta hokara zrImattAtrakesarIke mukhakamalameM praveza kiyaa| ve sampUrNasyAvAdake
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda abhiprAyoMko acchI tarahase jAnanevAle the, isaliye unhoMne merA acchI taraha lAlana-pAlana kiyA aura maSTasahasrIke dvArA mujhe puSTi pradAna kI / he deva,ve(pAtra. kesarI) yadi mujhe na pAlate to Aja maiM tumheM kaise dekhatI ?" isakA abhiprAya yaha hai ki prakaladevakA banAyA humA jo 'aSTazatI' nAmaka grantha hai, use par3hakara janetara vidvAn Rddha hogaye aura ve usapara prAkramaNa karaneko tayyAra hue / yaha dekhakara pAtrakesarI svAmIne 'praSTasahasrI' nAmaka prasiddha grantha racakara usake abhiprAyoMkI puSTi kii| isase mAlUma hotA hai ki aSTasahasrIke banAnevAle vidyAnandi hI pAtrakesarI haiN| 5. prAge jo hUmacakA zilAlekha uddhRta kiyA gayA hai, usake antima vAkyase bhI spaSTa hotA hai ki vidyAnandi aura pAtrakesarI eka hI the| ____ina pAMca pramAggoMse merI samajha meM yaha bAta nissandeha ho jAtI hai ki pAtrakesarI pora vidyAnandi dono eka hI hai|" pramANoMkI jA~ca inamese tIsare nambarakA pramANa to vAstavameM koI pramANa nahI hai; kyoMki imame kathAkozAntargata pAtrakesarIkI jisa kathAkA ullekha kiyA gayA hai usameM vidyAnandakI kahIM gandha taka bhI nahIM pAI jAtI-aura to kyA, vidyAnandake nAmase prasiddha honevAle Dherake Dhera grandhomese kisI anthakA nAma bhI pAtrakesarIko kRti rUpase usameM ullekhita nahIM milatA; balki pAtrakesarIkI kRtirUpase 'jinendragugAmastuti' nAma ke eka granthakA ullekha pAyA jAtA hai / mora yaha grantha hI 'pAtrakesaristotra' (pAtrakesarIkA racA huprA stotra ) kahalAtA haividyAnandastotra nhiiN| isa stotrakA prArambha jinendraguNasaMstuti:' padasa hotA hai-jinendra ke guNoMko hI isameM stuti bhI hai aura isaliye bhaktAmara tathA * yayA:-kRto'yamavidhvaso jinendraguNasastutiH / . sastavaH paramAnandAtsamastamukhadAyakaH // jinendra puraNasaMstutistava manAgapi prstutaa| bhavakhilakarmaNA prataye paraM kAragam //
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ 640 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza svayaMbhUstotrAdikI taraha yahI isakA vAstavika tathA sArthaka nAma jAna par3atA dUsare pramANameM jisa TippaNIkA ullekha hai vaha prAdipurANake nimna vAkya meM prayukta hue 'pAtrakesariNAM' pada para jAna par3atI hai, kyoMki anyatra prAdipurANameM pAtratesarIkA koI ullekha nahIM milatA: bhaTTAphalaMka-zrIpAla-pAtrakesariNAM guNAH / viduSAM hRdayArUDhA hArAyante'tinirmalAH / / + yaha grantha maNikacandagranthamAlAmeM eka sAdhAraNa TIkAke sAtha prakAzita huA hai, jisake kartA prAdikA kucha patA nhiiN| TIkAke zurUmeM maMgalAcaraNa ke taurapara eka zloka rakkhA humA hai jisameM 'vRhatpaMcanamaskArapadaM vitriyatedhunA' yaha eka pratijJAvAkya hai aura isase aisA dhvanita hotA hai mAnoM mUla anyakA nAma 'vRhatapaMcanamaskAra' hai aura isa TokAmeM usIke padoMkI vivRtti kI gaI hai| cunaoNce paM0 bAthUrAmajI premIne apane pranyaparicayameM aisA likha bhI diyA hai / parantu granthake saMdarbhako dekhate hue yaha nAma usake liye kisI taraha bhI upayukta mAlUma nahIM hotA / dravyasaMgrahako brahmadevakRta-TIkAmeM eka sthAnapara bAraha hajAra zlokasaMkhyAvAle 'paMcanamaskAra' granthakA ullekha milatA hai aura usame laghu siddhacakra, vRhat siddha cakra, jaise kitane hI pAThoMkA maMgraha batalAyA hai| ho sakanA hai ki 'vRhatapaMcanamaskAra nAmakA yA to vahI maMgraha ho paura yA umame bhI bar3A koI dUsarA saMgraha tayyAra hamA ho aura usameM pAtrakemaristotrako bhI saMgrahIta kiyA ho| aura usIkI vRtti parase pAvakesaristotrako utArate hue usakI vRttikA maMgalAcaraNa isa stotrakI vRtike Upara de diyA gayA ho / athavA isake diye jAne meM koI dUsarI hI gar3abar3a huI ho| pagnu kucha bhI ho, TIkAkA yaha magalapada kSepaka' jAna par3atA hai| aura isaliye isase stotraka nAmapara koI asara nahIM par3atA / sApa hI, isa saMskaraNake anta meM diye hae samAtisUcaka gadya. meM jo 'vidyAnandi'kA nAma lagAyA gayA hai baha saMzodhaka mahAzayako kRSi jAna par3atI hai|
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda 641 [isameM likhA hai ki 'bhaTTAkalaka, zrIpAla aura pAtrakesarIke pratinirmala guraNa vidvAnoke hRdayapara hArako tarahase prArUDha hai|] parantu isa TippaNIkI bAbata yaha nahIM batalAyA gayA ki, vaha kaunase prAcArya athavA vijJAnakI kI huI hai ? kaba kI gaI hai ? anyatra bhI prAdipurAsakI vaha samUcI TippaNI milatI hai yA ki nahIM? aura yadi milatI hai to usameM bhI prakRta padako vaha Tippara maujUda hai yA ki nahIM ? prayavA jima graMthaprati para TippaNI hai vaha kabakI likhI huI hai? aura vaha TippaNI usI granthalipikA aMga hai yA bAdako kI huI mAlUma hotI hai ? binA ina saba bAtoMkA spaSTIkaraNa kiye aura yaha batalAe ki vaha TippaNI adhika prAcIna hai -kamame kama 'samyaktvaprakAza' aura 'jJAnasUryodaya nATaka' kI racanAse pahale kI hai-prathavA kisI mAnya adhikArI puruSa-dvArA kI gaI hai, ima pramAraNakA koI khAsa mahattva aura vajana mAlUma nahIM hotA / ho sakatA hai ki TippaNI bahuta kucha aAdhunika ho aura vaha kisI svAdhyAyapremIne dalakayApara vizvAsa karake yA samyaktvaprakAzAdikako dekha kara hI lagA dI ho| pAMcavAM pramANa eka zilAlekha para prAdhAra rakhatA hai aura usa lekhakI jovame vaha bilkula nirmUla jAna par3atA hai| mAlUma hotA hai premIjIke (athavA tAtyA neminAtha pAMgalake mI) sAmane yaha pUrA zilAlekha kabhI prApta nahIM humA, unheM usake kucha khaMDoMkA sAragimAtra milA hai aura imoliye unheM isa pramANako prastuta karane tathA zilAlekhake prAdhArapara apane lekhameM vidyAnandakA kucha vizeSa paricaya dene meM bhArI dhokhA huprA hai / prastu; isa pramAraName premojIna zilAlekhaka jima antima vAkyakI pora izArA kiyA hai use yahAM de dene mAtrase hI kAma nahIM ca negA. pAThakoM ke samajhaneke liye anuvAdarUpameM prastuta kiye hae premIjIke usa pUre zilAlekha ko hI yahI de denA ucita jAna par3atA hai aura vaha isa prakAra hai "vidyAnandasvAmIne najarAja paTTaNake rAjA naMjakI sabhAmeM jAkara nandanamalli bhaTTase vicAra karake usakA parAbhava kiyA / ....."zatavendra rAjAko sabhAmeM eka kAmpake prabhAvase samasta zrotAmoMko cakita kara diyaa| ......zAbamalli rAgAkI sabhA parAjita kiye hue vAdiyoM para vidyAmandine kSamA kii|.........
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ 642 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza salUvadeva rAjAkI sabhAmeM paravAdiyoMke matoMko asatya siddha karake jainamatakI prabhAvanA kii| .......bilagIke rAjA narasiMhako sabhAmeM janamatakA prabhAva prakaTa kiyaa| kArakala nagarIke bhairavAcAryako rAjasabhAmeM vidyAnandine janamatakA prabhAva dikhalAkara usakA prasAra kiyA / .........."bidarIke bhavyajanoMko vidyAnandine apane dharmajJAnasesamyaktvakI prApti karA dI......."jisa narasiMharAjake putra kRSNarAjake darabArameM hajAroM rAjA namra hote the usa rAjadarabArameM jAkara he vidyAnanda, tumane jainamatakA udyota kiyA aura paravAdiyoMkA parAbhava kiyaa| ....... koppana taNa anya tIrthasthaloMmeM vipula dhana kharca karAke tumane dharmaprabhAvanA kI / belagulake janasaMghako suvarNavastrAdi dilAkara maNDita kiyA / "..." gerasopAke samIpake pradezake munisaMghako apanA ziSya banAkara use vibhUSita kiyA / janazAsanakA tathA mahAvIra, gautama, bhadrabAhu, vizAkhAcArya, umAsvAmI, samantabhadra, akalaMkakA vijaya ho / prakalalaMkane samantabhadrake devAgama para bhASya likhaa| pramsamImAMsA graMthako samajhAkara batalAnevAle vidyAnandiko namostu / zlokavAtikAlakArake kartA, kavicaDAmaNi, tAkisiMha. vidvAn yati vidyAnanda jayavanta hoN| ..."girinikaTa nivAsa karanevAle mokSanchu dhyAnI muni pAtrakesarI hI ho gaye........" (zilAlekha naM046 ) anuvAdarUpameM prastuta ima zilAlekhake antima vAkyame bhI, yadyapi, yaha nahIM pAyA jAtA ki vidyAnanda mora pAtrakemarI donoM eka hI vyakti the kyoMki na to isameM aimA likhA hai aura na aura saba kathana prakale vidyAnandase hI mabandha rakhatA hai balki gautama, bhadrabAhU, samantabhadra pora pakanakAdika prAcAryokA bhI isameM ullekha hai aura tadanusAra pAtrakesarIkA bhI eka ullekha hai / gautama, bhadrabAhu aura samantabhadrAdika yadi vidyAnandake nAmAntara nahIM hai to pAtrakesarIko hI unakA nAmAntara kyoM samajhA jAya? phira bhI mai isa lekha-viSayako kucha aura bhI spaSTa kara denA cAhatA huuN| yaha gilAlekha kanaDI aura saskRta bhASAkA eka bahuta bar3A zilAlekha hai-ukta anuvAdarUpama pAThaka jitanA dekha rahe hai utanA hI nahIM hai| isakA pUrvabhAga kanaDI aura uttaramAga saMskRta hai paura yaha saMskRtabhAga hI isameM bar3A hai| pahale kamar3I bhAgameM vAdividyAnandakA ullekha hai aura mana rAjasamApoM prAdikA ullekha hai jahA~
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI pAtrakesarI aura vidhAnaMda para unake dvArA koI koI mahatvakA kArya humA hai| yaha bhAga 17padyoMmeM hai| Upara jo anuvAda diyA hai usameM 'jainazAsana se prArambha honevAle antima pAMca vAkyoMko chor3akara zeSa bhAga isI kanaDI bhAgase sambandha rakhatA hai aura usameM pahale tIna par3oM tathA pAMcaveM, pAThaveM aura dasaveM padyakA koI anuvAda nahIM hai, jisase anya vRttAntake atirikta zrIraMganagarako gajasamA, guru nRpAlako rAjasamA moreM nagarI rAjyakI rAjasamAkA bhI hAla raha gayA hai aura zeSa padyoMkA jo anu vAda yA prAzaya diyA gayA hai vaha bahuta kucha adhUrA hI nahIM kintu kahIM kahIM para g2alata bhI hai, jisakA eka udAharaNa gerasoppe-sambandhI padyakA anuvAda hai| isa padyameM kahA gayA hai ki 'he vidyAnanda, mApane meramoppemeM yogAgama-viSayaka vAdameM pravRtta munigaNakI pAlanA-athavA sahAyatA ke kAryako premake sAtha, bataura eka guruke apane hAtha meM liyA hai aura (isa taraha) apaneko pratiSThita kiyA hai| isa parame pAThaka yaha mahajameM hI anubhava kara sakate hai ki UparakA 'gerasoppA'se prArambha hone vAlA anuvAda kitanA galata pora bhrAmaka hai / prastu; zilAlekhake isa kanaDIbhAgameM jina rAjAnoMkA ullekha hai aura saMskRtabhAgameM bhI saMgirAja, padyAnandana kRAga deva. sAluva kRSNadeva, virUpAkSarAya, sAlvamallirAya, acyurAya. vidyAnagarIke vijayazrIkRSNarAya prAdi jina rAjApoMkA vicAra namda sayA unake ziSyoM ke sambandhameM ullekha hai ve maba zakakI 15 vI athavA. vikrama aura ImAko prAya: 16 vI zatAbdI meM hue hai aura imaliye unakI sabhAmoM; meM prasiddha honevAle ye vAdividyAnanda mahodaya ve vidyAnandasvAmI nahIM hai jo zlokavAnikAdi anyoMke prasiddha racayitA hai| aura yaha bAta isa zilAlekhake lekhaka tathA vidyAnandaka praziSya praura bandhu munivadamAna-dvArA racita 'daza bhaktyAdizAstra' meM bhI pAI jAtI hai, jisame ina saba padyoMkA hI nahIM kintu saMskRta bhAgake bhI bahutame poMkA ullekha karate hue vidyAnandakA mRtyukA samaya zaka saM0 1463 diyA hai / yathA zAke yanihamparA(ramA)vidhacaMdrakAlate maMvatmare zAre yaha anya pArAke jainasiddhAntabhavana se dekhaneko milA, jisake liye adhyakSa mahAzaya vimeSa dhanyavAda ke pAtra hai| "
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ 644 , jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza zuddha zrAvaNabhAkakRtAntadharaNItummaitrameSe rvau| karkasthe saguro jinasmaraNato vAdIndravRndArcitI vidyAnandamunIzvaraH sa gatavAn svarga cidAnandakaH // aisI hAlatameM yaha spaSTa hai ki eka vidvAnakI kItiyoMko dUsare vidvAnke sAtha jor3a dene meM premIjI mAdiko bhArI bhrama tathA dhokhA huA hai aura unheM aba use mAlUma karake tathA yaha dekhakara ki g2alatIkA bahuta kucha pracAra ho gayA hai para usake liye kheda hogaa| prastu; aba zilAlekhake saMskRta bhAgako lIjiye, jisakA prArambha nimna padyoMse hotA hai vIrazrIvaradevarAjakRtsatkalyANapUjotsayo vidyAnaMdamahodayakAnalayaH zrIsaMgirAjArcitaH / padmAnandana-kRSNadeva-vanutaH zrIvarddhamAno jinaH pAyAtsAluva-kRSNadevanRpati shriisho'rddhnaariishvrH|| zrImatparamagaMbhIrasyAvAdAmoghalAMchanam / joyAt tralokyanAthasma zAsana jinazAsanam // ina pacoMke bAda kramaza: barddhamAnajina, bhadrabAhu, umAsvAti, siddhAntakIti, bhakalaMka, zlokavAtika prAdi granthoM ke kartA vidyAnandasvAmI, mAriNakyanandI. pramAcandra,pUjyapAda, homsalarAjaguru varddhamAna,vAmapUjya aura zrIpAla nAmaka gurupo. kA stavana karate hue 'pAtrakesarI' kA stotra nimna prakArase diyA hai. - bhUbhRtpAdAnuvartI san rAjasaMvAparADa mukhaH / saMyato'pi ca mokSArthI bhAtyaso pAtramarI / / [ isase mAlUma hotA hai ki 'pAtrakesarI' pahale kisI rAjAko sevAmeM the maura usa gajasevAse parAGmukha hokara-ume choDa kara-hI ve mokSArthI mani bane hai aura unhoMne bhUbhRtpAda, nuvartI honA--sapasyAke liye giricaraNako zaraNa meM rahanA-hI uttama samajhA hai, aura isIse prApa suzobhita hue hai|] ___ isa stotrake bAda cAmuNDarAya-dvArA pUjita nemicandra, mAghavacandra, jayakIti, binacandra, iMdranandI, basantakIti, vimAlakIti, subhakIti, pacanandI, mASanandI, siMhanandI, candraprama, vasunandI, meSacandra, bIranandI, dhanaMjaya.vAdirAja pora
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ " : svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda dharmabhUSaNakA savana dete athavA inase kisI kisIkA ullekha mAtra karate hue phira unhIM vAdividyAnandakA ziSya-praziSyAdi-sahita varNana bhora stavana diyA hai. jinakA pahale kanaDImAgarme tayA saMskRtabhAgake pahale pakSa meM ullekha hai-unheM hI 'budhezamavana-vyAkhyAna' kA kartA likhA hai-aura antameM nimna padya-dvArA isa saba kapanako 'gurubhanani' kA varNana sUcita kiyA hai- varddhamAnamunIndreNa vidyaanndaaybndhunaa| . devendrakIrtimahitA likhitA gurumantatiH // zilAlekhake isa paricayame pAThaka sahajameM hI yaha samajha sakate haiM ki 'pAtrakesarI' vidyAnandasvAmIkA koI nAmAntara nahIM hai, ve gurumaMntatimeM eka pRyaka hI prAcArya hara hai-donoM vidyAnandoMke madhyameM unakA nAma kitane hI prAcAryo antarase diyA huprA hai aura isalie isa zilAlekhake prAdhArapara premIjIkA unheM tathA vidyAnandasvAmIko eka hI vyakti pratipAdana karanA bhramamAtra hai --- unheM jarUra isa viSayameM dUmoMke aparIkSita kathana para vizvAsa kara neneke kAraNa dhokhA hupA hai| praba rahe do pramAgA, pahalA aura cauthaa| cauyA pramANa vikramakI 17vIM zatAbdI (maM0 1648) meM bane hue eka nATaka-graMtha ke kalpita pAtroMkI bAtacIna para mAdhAra rakhatA hai. jise maba porame mAmaMjasyakI jAMca kiye binA koI bAma aitihAmika mahatva nahIM diyA jA sktaa| nATakoM tayA upanyAsoMmeM prayojanAdivA kitanI hI bAteM idharakI udhara ho jAtI hai. unakA pradhAna lA itihAsa nahIM hotA kintu kimI bahAnega-kitanI hI kalpanA karake--- kipI viSayako pratipAdana karanA yA use damageMke gale utAranA hotA hai| mora isalie unakI nihAsikatA para mahamA koI vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / unake pAtroM athavA pAtranAmoM ko aitihAsikatA to kabhI kabhI bahuta dUra kI bAta ho jAtI hai. bahatame nAma to unameM yoM hI kalpita kiye hae (farjI) hote hai- koI aitihAsika vyakti nahIM hote-pora kitane hI uyaktiyoM kA kAma unake pramanI nAmoMme prakaTa na karake kalpita nAmoMse hI prakaTa kiyA jAtA hai / ima jAnamUryodaya nATakakA bhI aisA hI hAla hai| isameM 'mahazatI' ke mukha se jo vAkya kahalAye gae hai unameM nityAdi parapakSoM ke
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ .646 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza saMDanAtmaka vAkya 'praSTazatI' ke nahIM kintu 'mAptamImAMsA' ke vAkya hai, jisa ko 'devAgama' bhI kahate haiN| mora isa devAgama-stotrakI bAbata hI yaha kathA prasiddha hai ki isake prabhAvase pAtrakesarI vidvAna ajainase jana hae the-samantabhadra-bhAratIstotra' meM bhI 'pAtrakesariprabhAvasiddhakAriNI stube vAkyake dvArA isI bAta ko sUcita kiyA gayA hai / pAtrakesarIko 'praSTazatI' kI prAti huI thI aura ve usakI prAptike pahalese hI saMpUrNa syAdvAdake abhiprAyoMko macchI tarahase jAnanevAle the, nATakake -ma kathanakI kahIme bhI koI siddhi tathA puSTi nahIM hotI pora na maSTasahasrIme ho umake kartAkA nAma athavA nAmAntara pAtrakesarI diyA hai / jAna paDatA hai nATakake kartA bhaTTAraka vAdicandrako aSTazatIkA praSTasahasrIke dvArA puSTa honA dikhalAnA thA aura usake liye unhoMne vaise hI usake puSTakartArUpa 'pAtrakesarI' nAmakI kalpanA kara DAlI hai / mora isaliye usapara koI vizeSa jora nahIM diyA jA sakatA aura na itane parase hI use aitihAsika satya mAnA jA sakatA hai / ____ hA~, pahale pramAraNameM 'samyaktvaprakAza' nAmaka granthako jo paMktiyAM uddhRta kI gaI hai unase vidyAnanda aura pAtrakesarIkA eka honA jarUra prakaTa hotA hai| aura isa lie isa pramAgAcakameM parIkSA karane para yahI eka grantha raha jAtA hai jisake prAdhArapara prakRta-viSayake sambandhameM kucha jora diyA jA sakatA hai / yaha grantha mere sAmane nahIM hai-premIjIko likhane para bhI vaha mujhe prApta nahI ho makA aura na yado mAlUma ho ma hai ki vaha kimakA banAyA hamA hai aura kaba banA hai| premIjI likhate hai-'manyavatvaprakAzake viSaya meM kucha bhI nahIM jAnatA hUM / (mega) vaha lekha mukhyata: pAMgalake magaThI lekhake AdhArame likhA gayA thA; aura unhoMne zAyada ke0 bI0 pAThake aMgrejI lekhaka prAdhArame likhA hogA, aimA merA anumAna hai / '' pramna DAkTara zatozcandra vidyAbhUSaNane bhI, apanI iMDiyana lAMjikakI hisTagema, ke. bI. pAThakake aMgrejI lekhake AdhAra para 'samyaktvaprakAza ke isa pramANakA ullekha kiyA _ 'jainagranthAvalo' meM mAlUma hotA hai ki isa nAmakA eka anya dakkana kAleja pUnAkI lAyagre rImeM maujUda hai / saMbhava hai ki vaha yahI prakRta grantha ho / aura ke0 bI0 pAThaka mahAzayane isI granthaprati parame ullekha kiyA ho|
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda hai, aura isase aimA mAlUma hotA hai ki zAyada ke0bI0 pAThaka mahAzayane hI isa pramANako pahale upasthita kiyA hai / parantu pahale cAhe jisane upasthita kiyA ho, kintu isameM sandeha nahIM ki yaha grantha apane ukta vAkyakI lekhana-zailI parase bahuta kucha prAdhunika jAna par3atA hai-prAzcarya nahI jo vaha ukta 'jJAnasUryodaya' nATakase bhI arvAcIna ho-pora mujhe isa kahaneme jarA bhI sakoca nahI hotA ki yadi isa granthake kartAne "zlokavArtika vidyAnandyaparanAmapAtrakesarisvAminA yaduktaM tacca likhyate' yaha vAkya imI rUpama diyA hai to use isake dvArA vidyAnanda aura pAtrakesarIsvAmIko eka vyakti pratipAdana karane meM jarUra bhrama huprA hai ayavA umake samajhanekI kimI galatIkA ho pariNAma hai; kyoMki vAstavameM pAtrakesarIsvAmI aura vidyAnanda donoMkA eka vyaktitva siddha nahI hotA-prAcIna ullekhoM athavA ghaTanAsamUha parame ve do bhinna prAcArya jAna par3ate haiM / aura yaha bAta Uparake isa maMpUrNa parIkSaNa tathA vivecanako dhyAna meM rakhate hue nIce diye mpaSTIkaraName pAThakoMko aura spaSTa ho jAyagI:donoMkI bhinnatAkA spaSTIkaraNa (1) vidyAnandasvAmIne svaracita zlokavAnikAdi kisI bhI granthameM apanA nAma yA nAmAntara pAtrakesarI nahIM diyA, kintu jina tima prakArame 'vidyAnanda' kA hI ullekha kiyA hai / "vidyAnanda' ke atirikta yadi unhoMne kahIpara kimI tarahama apanA koI upanAma, upAdhi yA vizeSaNa mUcita kiyA hai to vaha 'satyavAkyAdhiSa' yA 'matyavAkya' hai, jaisA ki nimna avataraNoM se jAna par3atA haividyAnandabudhairalaMkRtamidaM zrIsatyavAkyAdhipaH / -yuktyanuzAmanaTIkA matyavAkyAdhipAH zazya dvidyAnandAH jinezvarAH -pramANaparIkSA vidyAnandaH svazaktayA kathamapi kathina satyavAkyArthasiddhaya / / -prAptaparIkSA
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza (2) vidyAnandake bAda honevAle prabhAcandra aura vAdirAja-jaise prAcIna prAcAryone bhI 'vidyAnanda' nAmase hI ApakA ulnekha kiyA hai| yathAvidyAnanda-samantabhadraguNato nityaM manonandanam --prameyakamalamAtaMNDa RjumUtraM sphuradratnaM vidyAnandasya vimmayaH / zRNvatAmapyalaMkAraM dItiraMgeSa raGgati / / / -pArvanAthacarita (3) zilAlekhoMme bhI 'vidyAnanda' nAmame hI prApakA ullekha milatA hai aura yaha kahIM mucita nahIM kiyA ki vidyAnandakA hI nAma pAtrakamarI hai| pratyuta isake, humacAke ukta gilAlekha meM jimakA paricaya Upara diyA jA cukA hai. donoko alaga alaga guru mUcita kiyA hai / umame bhaTTAkalaM kake bAda vidyAnandakI stutike tIna padma diye hai aura unameM prApakI kRtiyoMkA-prAsamImAMsAlaMkRti ( aSTamahamrI ), pramANaparIkSA. prAptaparIkSA, patraparIkSA, vidyAnandamahodaya aura lokavAtikAlakArakA-ullegya karate hue mavaMtra prApako vidyAnanda nAmage hI ullekhita kiyA hai / yathA--- alaMcakAra yammAvamApramImAMmitaM mataM / svAmividyAdinandAya namamnamme mahAtmane / yaH pramANAprapatrAgA parIkSAH kRtavAnnumaH / vidyAnandasvAminaM ca vidyAnandamahodaya / / vidyAnandamvAmI vicitavAnalokavArtikAlaMkAraM / jayani kavivibudhatArkikacUDAmagiramala gugAnilayaH / / (8) vidyAnandakI kRtipame jo anya prasiddha hai unameMme kimIkA bhI ullemva pAtrakemarI ke nAmake mAtha prAcIna mAhityame na. pAyA jAtA pora na pAtrakemageko kRtimga prasiddha honevAle granthoM kA ullema vidyAnanda ke nAma ke sAtha hI pAyA jAtA hai| yaha durga vAna hai ki prAja-kala ke kucha prakAraka prathavA maMzodhaka mahAzaya donAkI ekanAke bhramavaza ekakA nAma dUsare ke mAtha jor3a deveM / astu; pAkamarIkI kRtirUpase sirpha do granthoM kA ullekha milatA hai
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda / 64 eka 'jinendraguNasaMstuti' kA, jise 'pAtrakesaristotra' bhI kahate haiM aura jo chapa cukA hai, aura dUsarA 'vilakSaNakadarthana' kA, jo abhI taka upalabdha nahIM huaa| ima 'trilakSaNakadarthana' ke sAtha hI pAtrakesarIkI khAma prasiddhi hai / vauddhoMke dvArA pratipAdita anumAna-viSayaka hetuke virUpAtmaka lakSaNakA vistArake sAtha khaMDana karanA hI isa granthakA abhipreta hai| zravaNabelagolake 'malliSeNa prazAsti' nAmaka zilAlekha ( naM054/67 ) meM, jo ki zaka maM0 1050 kA limvA hayA hai, 'vilakSaNakadarthana' ke ullekhapUrvaka hI pAtrakesarIkI stuti kI gaI hai| yathA-~ mahimA mapAtrakesariguroH paraM bhavati yamya bhakta thAmIt / padmAvatI mahAyA trilakSaNa-kadathanaM katuM ma / / ma batalAyA hai ki una 'pAtrakemaga gurukA baDA mAhAtmya hai jinakI bhakti ke vaza hokara padmAvatI devIne 'vilakSaNakadarthana' kI kRtimeM unakI sahAyatA kI thI' / kahA jAtA hai ki padmAvatI ke pramAdame grApako nIce limve ilokako prApti huI thI aura usako pAkara hI grApa bauddhoka anumAna-viSayaka hetulakSaNakA khATana karane ke liye mamayaM hue the..... anyathAnupapannatyaM yatra natra yaMga kima / nAnyathAnupapannatyaM yatra tatra trayA kima / / kathAkoga-vagiAta pAkamagakI kathA meM bhI yaha loka diyA hai gora bA tase nyAya-middhAntAdi-viSayaka anyome yaha uddhana pAyA jAtA hai / ima ilAkakI bhI pAtrake margaka nAmaka mAtha khAma middhi hai aura yahI aApake vilakSaNakadarthana' grandhakA mUla mantra jAna paranA hai| yahA~. pAThako ko yaha jAna kara prApacayaM hogA ki premIjI apane ukta lekhame isa granthako mattA hI nakAra karate haiM aura likhate hai ki vAstava meM 'trilagaNaka darthana' koI grantha nahIM hai / padmAvatIne 'anyathAnupapannatva' prAdi daloka likha kara pAtra margaka jisa anumAnAdi-viSayaka vilakSaNake bhramako nirAkaraNa kiyA thA, usI kA yahAM (mallipA prazastime) ullekha hai|'' parantu prApakA yaha likhanA ThIka nahI hai; kyoMki yaha grantha 11vI zatAbdI ke vidvAn vAdirAjamUri-jaise prAcIna prAcAryoMke sAmane maujUda thA aura unhoMne 'nyAyavinizcayAlakAra meM
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ vi 650 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza pAtrakesarIke nAmake sAtha usakA spaSTa ullekha kiyA hai aura amuka kapanakA usa zAstrameM vistArake sAtha pratipAdana honA batalAkara usake dekhane kI preraNA kI hai| jaisA ki unake nimna vAkyase prakaTa hai- / "trilakSaNakadarthane yA zAstra vistareNa zrIpAtrakesarimvAminA pratipAdanAdityalamabhinivezena / " (5) vAdirAjasarine, 'nyAyavinizcayAlaMkAra' nAmaka apane bhASya meM 'anyathAnupapannatvaM' nAmake ukta zlokako nIce likhe vAkyake sAtha uddhRta kiyA ___"tadevaM pakSadharmatvAdimantareNApyanyathAnupapattibalana hetorgamakatvaM tatra tatra sthAne pratipAdyabhedaM svabuddhiparikalpitamapi tuparAgamasiddha mityupadarzayitukAmaH bhagavatsImaMdharasvAmitIrthakaradevasamavasaraNAdgaNadharadevaprasAdApAditaM devyA padmAvatyA yadAnIya pAtrakesarisvAmine samarpitamanyathAnupapattivArtikaM tadAha-" aura isake dvArA itanA vizeSa praura mUcita kiyA hai ki ukta inoka padmAvatI devIne sImaMdharasvAmI tIyaMkarake samavasaraNa meM jAkara gaNadharadevake prasAda se prAsa kiyA thA aura vaha 'anyathAnupapatti' nAmaka hetulakSaNakA vArtika hai / prastu; yaha zloka pAtrakesarIko padmAvatIdevIne svayaM diyA ho yA gaNagharadevake pAsase lAkara diyA ho athavA apane iSTa devatAkA dhyAna karane para pAtrakesarIjIko svataH hI sUjha pahA ho ( kucha bhI ho ), kintu isa prakArake ullekhoMse yaha niHsandeha jAna par3atA hai ki lokameM isa ilokake prAdya prakAzaka pAtrakesarI svAmI hue hai / aura isaliye yaha padya unhIM ke nAmase prasiddha hai| vidyAnandasvAmIne pramANaparIkSA aura zlokavArtika nAmaka apane do graMyomeM 'tathokta", 'tathAha ca' zabdoMke mAya pAtrakemarIke ukta zlokako uddhRta kiyA hai / aura isase yaha jAnA jAtA hai ki pAtramarI svAmI vidyAnandame bhinna hI nahIM kintu unase pahale hue hai / (6) 'tattvasaMgraha' nAmakA eka prAcIna gauddhagrantha, pajikA sahita, bar3odAkI 'gAyakavADa-poriyaMTala-sirIja' meM prakAzita humA hai / yaha mUla paMpa prAcArya 'zAntarakSita'kA banAyA humA hai aura isakI paMjikAke kartA unake ziSya 'kamala
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda zIla prAcArya hai| isa granthameM pAtrakesarI svAmIke matakA ullekha unhIMke vAkyoM-dvArA nimna prakArase kiyA gayA hai: "anyathetyAdinA pAtrasvAmimatamAzAteanyathAnupapanatve nanu dRSTA sudetutA / nAsati tryaMzakasyApi tasmAtklIvastrilakSaNaH // 1364 / / anyathAnupapannatvaM yasyAsau heturissyte| ekalakSaNakaH so'rthazcatulakSaNako na vA / / 1665 / / yathA loke triputraH sannai kaputraka ucyte| tasyaikasya suputratvAttathehApi ca dRzyatAm // 1366 // adhinAbhAvasambandhastrirUpeSu na jAtucit / anyathA'saMbhavakAGgatuSvekopalabhyate // 1637 / / anyathAnupapanatvaM yamya tamyaiva hetutaa| dRSTAntau dvAvapi stAM vA mA vA to hi na kAraNam // 1368 anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kima / nAnyathAnupapanatvaM yatra tatra trayeNa kim / / 1366 / / mazyAmastasya putratvAd dRSTAH zyAmA ythetre| iti vilakSaNoM hetune nizcityai pravartate / / 1370 / / tatraikala kSaNo hetu pTAntadvayavarjitaH / kathaMcidupalabhyatvAd bhAvAbhAvau sadAtmako / / 1371 / / candratvenApadiSTatvAnnAcandraH zazalAMchanaH / iti dvilakSaNoM heturayaM cApara ucyate // 1372 / / patatkITakRtayaM me vedanetyavasIyate / tatkITakamaMmparzapratilabdhodayatvataH / / 1373 / / cakSu rUpagrahe kArya sadA'tizayazaktimat / tasminyApAryamAninyAyati vA tasya darzanAt // 1374 / / * yaha pAtrakesarIkA vahI prasiddha zloka hai|
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ 652 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kathaMcidasadAtmAno yadi vA''tmaghaTAdayaH / kathaMcidapalabhyatvAkharasambaMdhigavat // 1375 / / kathaMcana sadAtmAnaH zazagAdayopi ca / kathaMcidupalabhyatvAdyathaivAtmaghaTAdayaH / / 1376 / / tvadIyo vApi tatrAsti vezmanItyavagamyate / bhAvatkapitRzabdasya zravaNAdiha sadmani // 1377 / / anyathAnupapatyaiva zabdadIpAdivastuSu / apakSadharmabhAve'pi dRSTA jJApakatA'pi ca / / 1378 / / tenaikalanago hetuH prAdhAnyAd gamakostu naH / pakSadharmAdibhintvanyaiH kiM vyarthaH parikalpitaH / / 1376 || ina vAkyoMkA viSaya prAya: trirUpAtmaka hetulakSaNa kA kadarthana karanA hai, aura isase ye pAtrakesarIke 'trilakSaNakadarthana' graMthame hI uddhata kiye gaye jAna par3ate haiM / astuH zAntarakSitakA samaya I0 man 705 me 162 taka aura kamalazIlakA 713 me 763 taka pAyA jAtA hai / ye donoM prAcArya vidyAnandame pahale hue haiN| kyoMki vidyAnanda prAya: 6 vIM zatAbdI ke vidvAn hai / aura ima liye inake graMthameM pAtrakesage svAmI aura unake vAkyoM kA ullekha honeme yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki pAtramarI svAmI vidyAnandame bahuta pahale ho gaye haiM / - dekho,zrIyuta vI0 bhaTTAcAryadvArA limbita grantha kI bhUmikA {Foreword) | ye donoM prAcArya nAlandAke vizvavidyAlaya meM adhyApaka rahe haiM aura vahIma yayAvasara tibbatake rAjA dvAga nimaMtrita hokara nivana bhI gaye haiN| nibanake rAjA Khri-sron-deutsan ( simronde utman ) ne zAntakSitakI mahAyatAme I0 man 746 meM eka vihAra ( maTha ) apane yahA~ nirmANa kiyA thaa| prora kamalazIlane 'mahAyAnahozaMga' nAmaka cInI sAdhuko pagamta nathA nirvAsita kara ke apane guru padmasambhava aura zAntarakSitake dhArmika vicAroMkI nibbatameM rakSA kI thI; aisA DA0 zatIzcandra vidyAbhUSagAkI hisTarI aAfa vimiDiyAvala skUla Apha inDiyana lAjika' meM jAnA jAtA hai|
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda 653 (7) prakalaMkadevake granthoMke pradhAna TokAkAra zrIanantavIryane prAcArya binakA prAvirbhAva prakalaMkadevake antima jIvana meM prathavA uname kucha hI varSoM bAda hamA jAna par3atA hai aura jinakI uktiyoMke prati pramAcandrAcAyaMne apane 'nyAyakumudacandrodaya' meM bar3e hI mahattva tathA kRtajJatAkA bhAva prakaTa kiyA hai. akalaMkadevakRta "siddhi vinizcaya' granthako TIkA ki 'hetulakSaNa siddhi'nAmaka chaThe prastAvameM pASakesarI svAmI, unake vilakSagaNakadarthana' atha aura unake 'anyathAnupapannatva' nAmake usa prasiddha zlokakA ullekha karate hue, jo mahattvakI carcA tathA sUcanA kI hai vaha isa prakAra hai: nanu sadApaM tadanastadupari jJAnamadoSAyani caMdavAha-'amalAlIDha' amalegaNagharaprabhRtibhirAloDhamAsvAditaM na hi te sadoSamAlihantyamalatvahAneH / kamya tadityatrAha-svAminaH' pAtramariNa : ityeke / kuta etattena tadviSayatrilakSaNakadathanamuttaramApya yataH kRtamiti cet nanvevaM ( taha) mImandharabhaTTArakasyAzepArthasAkSAtkAriNastIthakarasya syAttena hi prathamaM 'anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayaNa kiM / nAnyathAnupannatvaM yatra tatratrayaNa kiM.' ityatatkRtaM / kathAmadabhavagamyata iti cena pAtrakesariNA vilakSaNakdathanaM kRtAmAMtava.thamadagamyata iti, samAnamA. cAryaprasiddharityapi samAnamubharatra kathA ca mahatI muprasiddhA tasya tatkRtatve pramANaprAmANya tatprisiddhI kaH mamAzyAmaH / tadartha karaNAttamyati cettarhi sarva zAstraM tadavidheyaM cAta va ziSyANAmeva na tatkRtamiti vyapadizyata + siddhi vinizcaya' grathakI khoja hone para hAlame yaha usakI solahasavaraha hajAra ilokaparimAgA TIkA gRjarAta-purAtattva-mandira mahamadAbAdako prAsa huI hai aura mujhe gatavarSa vahI para isake panne palaTanekA saubhAgya prApta hamA hai| yaha TIkA bar3e mahatvakI hai parantu yaha jAnakara khaMda humA ki isameM mUlasUtra pUre nahIM diye-prAdyAkSaroMkI sUcanA rUpame pAye jAte haiM / mUla granyakI khoja hone kI bahuta bar3I jarUrata hai / kyA hI acchA ho yadi koI samayaM jinavANI-bhakta isakA mUla-sahita uddhAra karA kara apanI jinavANI-bhaktikA saccA pari. caba dekheN|
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ 654 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza pAtrakesariNo'pi vA na bhavettenApyanyAyaM tatkaraNAstenApyanyArthamiti na kasyacitsyAyena tadviSayaprabaMdhakaraNAtpAtrakesariNastaditi cintita mUlasUtrakAreNa ksycidvypdeshaabhaavprsNgaan| tasmAtsAkalyenasAkSAskRtyopadizata evAyaM bhagavatastIrthakarasya heturiti nizcIyate etaccAmalAlIDhatve kAraNamuktaM / - yaha sArI carcA vAstavameM prakalaMkadevake mUlasUtra ( kArikA ) meM prayukta hue 'amalAlIDhaM aura svAminaH' aise do padoMkI TIkA hai| aura isase aisA jAna par3atA hai ki, prakalaGkadevane hetuke 'pranyathAnupapatyekalakSaNa' kA 'pramalAlIDha' vizeSaraNa dekara use amaloM (nirdoSoM)-garaNadhagadikoM dvArA prAsvAdita batalAyA hai aura sAtha hI 'svAminaH' padake dvArA pratipAdita kiyA hai ki vaha 'svAmikRta' hai| isapara TIkAkArane yaha carcA kI hai ki-yahA~ 'svAmI' zandase kucha vidvAn loga pAtrakesarI svAmIkA abhiprAya lene hai-usa hetulakSaNako pAtrakesarikRta batalAte haiM-aura usakA hetu yaha dete haiM ki pAtrakemarIne caki hetuviSayaka vilakSaNakadarthana' nAmake uttarabhASyakI racanA kI hai isIme yaha hetulakSaNa unhIMkA hai / yadi aimA hI hai-aisA ho hetuprayoga hai-taba to vaha prazeSa viSayako sAkSAt karanevAle mImaMdharasvAmi-nIrthakara-kRta honA cAhiya; kyoMki unhoMne hI pahale anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kiM / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kiM' isa vAkyakI mRSTi kI hai| yadi yaha kahA jAya ki sImaMdharasvAmIna aimA kiyA isake jAnane kA kyA sAdhana hai ? to phira pAtra. kemarIne vilakSaNakA kadarthana kiyA isake jAnane kA bhI kyA sAdhana hai ? yadi ise prAcAryaparamparAme prasiddha mAnA jAya to sImaMdhara svAmIkA kartRtva bhI ukta zlokake viSayameM prAcAryaparamparAme prasiddha hai / donoM mora kathA samAnarUpase isake kartRtvaviSayameM muprasiddha hai / yadi yaha kahA jAya ki mImaMdhara svAmIne caki pAtrakesarIke liye imako maSTi kI hai isaliye yaha pAtrakamarikRta hai taba to sarvazAstrasamUha tIrthakarake dvArA pravidhaya ThaharegA aura imaliye yaha kahamA hogA ki vaha ziSyoMkA kiyA huprA hI hai, sIrthakarakRta nahIM hai / emI hAlata pAtrakesarIkA kartRtva bhI nahIM rahegA; kyoMki unhone dUmoMke liye isakI racanA kii| aura isI taraha dUsaroMne aura dUsaroMke liye racanA kI; taba kisIkA bhI
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI pAtrakesarI ora vidyAnanda 655 AAN kartRtva isa viSaya meM nahIM tthhregaa| isase tadviSayaka prabandhakI racanAke kAraNa yaha pAtrakesarikRta hai, isapara mUlasUtrakArane-zrImakalaMkadevane-vicAra kiyA hai aura isaliye ( vAstavameM to) pUrNa rUpase sAkSAt karake upadeza denevAle tIrthakara bhagavAnakA hI yaha hetu nizcita hotA hai aura yahI amalAlIDhatvameM kAraNa kahA gayA hai|' ___isa purAtana-carcA parase kaI bAteM spaSTa jAtI jAtI haiM-eka to yaha ki anantavIrya prAcArya ke samayameM pAtrakesarI svAmI eka bahuta prAcIna prAcArya samajhe jAte the, itane prAcIna ki unako kathA prAcArya-paramparAko kathA hogaI thI; dUsare yaha ki, 'vilakSaNakadarthana' nAmakA unakA koI anya jarUra thA; tIsare yaha ki, 'anyathAnupapannatvaM nAmake ukta zlokako pAtra kemarIkI kRti samajhanevAle tathA somaMdharasvAmIko kRti batalAnevAle donoM ho usa samaya maujUda the aura jo sImadharasvAmIkI kRti batalAte the ve bhI usakA avatAra pAtrakesarIke liye samajhate the; cauthe yaha ki mUlasUtrakAra zrIprakalaMkadevake sAmane bhI pAtra. kemariviSayaka yaha saba lokasthiti maujUda thI aura unhoMne usapara vicAra kiyA thA aura usa vimArakA hI yaha pariNAma hai jo unhoMne sImaMdhara yA pAtrakesarI donoM ne kimI eka kA nAma na dekara donoMke liye samAnarUpase vyavahata honevAle 'svAmin' zabdakA prayoga kiyA hai / aisI hAlatameM pAtrakesarI svAmI vidyAnandame bhinna vyakti the aura ve unase bahuta pahale ho gae hai isa viSaya meM sandehako koI avakAza nahI rahanA; balki sAtha hI yaha bhI mAlUma ho jAtA hai ki pAtrakesarI una prakalaM kadevase bhI pahale hue haiM jinako maSTazatIko lekara vidyAnandane aSTasahasrI likhI hai| (8) benUra tAllukeke zinAlesva naM0 17 meM bhI pAtrakesarIkA ullekha hai| yaha zilAlekha rAmAnujAcArya-mandirake prahAteke andara saumyanAyakI-mandirake chanake eka pattharapara utkIragaM hai aura zaka mavata 1056 kA likhA hupA hai / isameM samantabhadramvAmoke bAda pASakesarIkA honA likhA hai aura unheM samantabhadrake dramilasaMghakA prasara mUcita kiyA hai| sAtha hI, yaha prakaTa kiyA hai ki pAtra dekho, 'epiprephikA karNATikA' jilda 5 bhAga 1laa|
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kesarIke bAda kramazaH vakragrIva, vajanandI, sumati bhaTTAraka, ( deva ) aura samayadIpaka prakalaMka nAmake pradhAna prAcArya hue hai / yathA__ "tat ... ttherthamaM sahasraguNaM mADi samantabhadrasyAmigalu sandara avari balika nadIya zrImadamilasaMghApresarar appapAtrakemari-svAmi galiM vakragrIvAbhirind anantaraM / __ yasya di.........."n kIrtimtrailokyamapyagAt / .......yeva bhAtyeko vanandI guNAgraNI: / / ari balika sumati-bhaTTArakara avariM balika samayadIpaka ram unmolita-doSa-ka"rajanIcara balaM udbodhitaM bhavyakamalama prAyt Ujitam akalaMka-pramANa-tapana sphu...... | . isase pAtrakesarIko prAcInatAkA kitanA hI patA calatA hai aura isa bAtaphA aura bhI mamarthana hotA hai ki ve prakalakadevama pahale hI nahIM kinna bahuta pahale hue hai| prakala kadeva vikrarakI 7vI-8vo zatAbdIke vidvAn hai. ve bauddhatAkika 'dharmakIti aura mImAMsaka vidvAn 'kumArila ke prAya: samakAlIna the aura vikrama saMvat 700 me bhApakA bauddhoM ke sAtha mahAn vAda haprA thA. jisakA ullekha 'akalakacarita ke nimna vAkya meM pAyA jAtA hai.. vikramAka-zakAdAya-zatasama-pramAjupi / kAla'kalaMka-yatinA yoddhAdA mahAnabhUt / / aura vajranandI vikramakI chaThI zatAbdI meM hue haiN| unhoMne vi0ma0 526meM 'drAviDa' saghakI sthApanA kI hai. aimA devamanake 'darzanamAra' grantha se jAnA jAtA hai| ise pAtrakasarokA magya chaThI zatAbdIme pahale pAMcavI yA cauthI zatAbdI ke karIba jAna par3atA hai| jaba ki vidyA- ndakA mamaya prAyaH / vI zatAbdIkA hI hai| prataH isa saMpUrNa parIkSaNa, vivecana prora spaSTIkaraNa parame yaha bilkula spa ho jAtA hai ki svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda dA bhinna prAcArya hue hai . donoMkA vyaktitva bhinna hai, granthasamUha bhinna hai aura samaya bhI bhinna hai aura ini
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ Paraman .. svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda 'samyaktvaprakAza' ke lekhakane yadi bonoMko eka likha diyA hai to vaha usakI spaSTa bhUla hai / pAtrakesarI svAmI vidyAnandase kaI zatAbdI pahale hue hai| ve brAhmaNakulameM utpanna hue the, rAjya meM kisI acche pada para pratiSThita the mora eka bahuta bar3e prajana vidvAn the / svAmI samantabhadrake 'devAgama' stotrako sunakara pApakI zraddhA palaTa gaI thI, mApa jainadharma meM dIkSita ho gaye the paura rAja-sevAko bhI chor3a kara jainamuni bana gaye the| mApakA mAcAra pavitra aura jJAna nirmala thaa| isIse bhagavajjinasenAcAya-jaise prAcAryoMne mApakI stuti kI hai aura prApake pratinirmala guNoMko vidvAnoMke hRdaya para hArako tarahase prArUDha batalAyA hai / mApane nahIM mAlUma aura kitane granthoMkI racanA kI hai / pAtrakesaristotra prAdi parase prApake graMtha bar3e mahattvake mAlUma hote haiN| unakA paThana-pAThana uTha jAnese hI ve lupta ho gaye hai / unakI z2arUra khoja honI cAhie / 'vilakSaNakadarthana' graMtha 11vIM zatAbdI meM maujUda thA, khoja karane para vaha jainamahAroMme nahIM to bauddhazAstrabhaMDAroMse-tibbata, cIna, jApAna, laMkAdikake bodavihAroMse-athavA pazcimI lAyariyoMse jarUra mila jAyagA / jaina samAjameM apane prAcIna sAhityake uddhArakA kucha bhI ullekhanIya prayatna nahIM ho rahA hai-khAlI jinavANIkI bhakti ke rIte-phIke gIta gAe jAte hai --pora isome niyoMkA sArA itihAsa andhakArameM par3A humA hai / aura usake viSayameM saikar3oM g2alataphahamiyoM phailI huI hai / jinake hRdaya para sAhitya aura itihAsakI isa durdazAko dekha-munakara coTa pahuMcatI hai aura jo jinavANIke sacce bhakta, pUrvAcAryoMke sacce upAsaka mathavA samAjake sacce zubhacintaka hai unakA isa samaya yaha khAsa kartavya hai ki ve sAhitya aura itihAsa donoke uddhArake liye khAsa taurase agrasara hoM, uddhAra-kAryako vyavasthita rUsameM calAeM aura usameM sahAyatA pahuMcAneke liye apanI zaktibhara koI bhI bAta uThA na rkheN| pAyasarIkI kabAke atirikta vidyAmandikRta' sudarzanacaritra' ke nimna sAkyase bhI yaha mAlUma hotA hai ki pAtrakesarI brAhmaNakunameM utpanna hue theviprazAsapIH pariH pavitraH pAtrakesarI / smiikvimaadaajsevnkmpurtH||'
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 jainasAhitya aura itihAsarara vizada prakAza ... A NA . (dvitIya lekha) - anekAntake prathama varSako ditIya kiraNameM 16 disambara san 1926 ko maiMne 'svAmI pAtrakesarI paura vidyAnanda' nAmakA eka lekha likhA thA, jisameM pAtrakesarI aura vidyAnandakI ekatA-viSayaka usa bhramako dUra karanekA prayatna kiyA gayA thA jo vidvAnoMmeM usa samaya phailA huA thA aura usake dvArA yaha spaSTa kiyA gayA thA ki svAmI-pAtrakesarI pora vidyAnanda do bhinna prAcArya hue hai-donoMkA vyaktitva bhinna hai, granthasamUha bhinna hai aura samaya bhI bhinna hai| pAtrakesarI vikramakI 7vIM zatAbdIke vidvAn bhAcArya prakalaGkadevase bhI pahale hue haiprakalaMkake granthoM meM unake vAkyAdikA ullekha hai-pora unake tathA vidyAnandake madhya meM kaI zatAbdiyoMkA antara hai / harSakA viSaya hai ki merA vaha lekha vidvAnoMko pasanda mAyA paura tabase barAbara vidvAnoMkA ukta bhrama dUra hotA calA jA rahA hai / bhaneka vidvAn mere usa lekhako pramANameM peza karate hue bhI dekhe jAte haiM / ___ mere usa lekhameM donoMkI ekatA-viSayaka jina pAMca pramANoM kI jAMca kI gaI thI aura jinheM ni:mAra vyakta kiyA gayA thA unameM eka pramANa 'samyaktvaprakAza' granthakA bhI nimna prakAra thA "samyaktvaprakAza nAmaka granthameM eka jagaha likhA hai ki'tathA zlokavArtike vidyAnandiaparanAmapAtrakesarimvAmaminA yaduktaM tacca likhyate-tattvArthazraddhAnaM samyagdarzana / na tu samyagdarzanazabdanirvacanasAmarthyAdeva samyagdarzanasvarUpaniNayAdazeSatadvipatipattinivRttaH siddhatvAttadarthe tallakSaNavacanaM na yuktimadeveti kasyacidArekA taampaakroti|' isameM zlokavAtikake kartA vidyAnandiko hI pAtrakasarI batalAyA hai|" yaha pramANa sabase pahale DAkTara ke0 bI0 pAThako apane 'bhartRhari paura hAsameM prakAzita 'nyAyakumudacandrakI prastAvanAmeM paM0 kaMmAzacandrazAstrI bhI likhate hai- "isa gamatafahamIko dUra karane ke liye, anekAnta varSa 1 1076 para musi svAmIpAsarI aura vidyAnanda zIrSaka nivamba dekhanA cAhiye" . .
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI pAtrakesarI dhIra vidyAnanda 654 kumArila' nAmake usa lekha meM upasthita kiyA thA jo san 1862 meM rAyala eziyATika sosAiTI bambaI brAMcake janala (J. B. B. R. A. S. For 1892 PP. 222,223)meM prakAzita huprA thaa| isake sAthameM do pramANa pora bhI upasthita kiye the-eka prAdipurANakI TippaNIvAlA aura dUsarA jJAna. sUryodaya nATakameM 'praSTazatI' nAmaka bopAtrame puruSake prati kahalAye hae vAkyavAlA, jo mere ukta lekhameM kramaza: naM0 2, 4 para darja hai| DA. zatIzcandra vidyAbhUSaNane, apanI iNDiyana lAMjikakI hisTarImeM, ke. bI. pAThakake dUsare do pramANoMkI pravagaNanA karate hue aura unheM koI mahattva na dete hue, samyaktvaprakAzabAle pramANako hI pAThakajIke ukta lekhake havAlese apanAyA thA pora usIke prAdhArapara, binA kimI vizeSa UhApohaka, pAtrakemarI aura vidyAnandako eka vyakti pratipAdita kiyA thaa| mora isaliye brahmanaM midattake kathAkoza tathA hama bAbAle milAnekhake zeSa do pramAgoMko, pAThaka mahAzayakaM na samajhakara tAtyA neminAtha pAMgalake samajhane cAhiya, jinheM pa0nAthUrAmajI premone apane 'syAdvAdavidyApani vidyAnandi' nAmakaM uma lekhame apanAyA thA jisakI maiMne apane usa lekhameM pAlAmanA kI thii| amn / ukta lekha likhate samaya mere sAmane 'samyaktvaprakAza' grantha nahI thA-prayatna karanepara bhI meM ume usa samaya taka prApta nahIM kara sakA thA-pora isaliye dUsare mA pramANoMgI pAlocanA karake unheM ni:sAra pratipAdana karaneke bAda maiMne samyaktvaprakAzake "zlokavAnike vidyAnandiaparanAmapAtrakesarimvAminA yada taracalirUpate" isa prastAvanA-vAkyakI kathanazailI parameM itanA hI anumAna kiyA thA ki vaha grantha bahuta kucha mAdhunika jAna par3atA hai, aura dUsare spaSTa pramANokI rozanI meM yaha sthira kiyA thA ki usake lekhakako donoM pAcA. yokI ekanAke pratipAdana karaneme jarUra bhrama hamA hai athavA vaha usake samajhaneko kisI galatIkA pariNAma hai| kucha prase bAda mitravara prophesara e0 ena0 upAdhyAyanI kolhApurake matprayatnale 'samyakravaprakAza' kI vaha naM. 777 kI pUnavAlI mUla prati hI mujhe dekhane ke liye mila gaI, jisakA pAThaka mahAzayane apane usa man 1812 vAle lekhameM ullekha kiyA thaa| isake liye meM upAdhyAyajIkA bAra torase pAmArI I pora ve vizeSa dhanyavApApAtra haina ..
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ 660 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza anyapratiko dekhane pora parIkSA karanese mujhe mAlUma ho gayA ki isa banyake sambandhameM jo anumAna kiyA gayA thA vaha bilkula ThIka hai-yaha anya anumAnase bhI kahIM adhika mAdhunika hai aura jarA bhI pramANameM peza kiye jAneke yogya nahIM hai| isI bAtako spaSTa karaneke liye mAja meM isa granyakI parIkSA evaM paricayako apane pAThakoMke sAmane rakhatA huuN| samyaktvaprakAza-parAdhA yaha grantha eka choTAsA saMgraha grantha hai, jisakI patra-saMkhyA 37 hai-37veM patrakA kucha pahalA pRSTha tathA dUsarA pRSTha pUrA khAlI hai-paura jo prAya: pratyeka 10 para paMktiyoM tathA pratyeka paktimeM 45 ke karIba prakSaroMko liye hue hai / granthapara lekhaka athavA saMgrahakArakA koI nAma nahIM hai pora na likhanekA koI san saMvatAdika hI diyA hai| parantu grantha prAyaH umIkA likhA humA athavA likhAyA hamA jAna par3atA hai jisane saMgraha kiyA hai bhora 60-70 varSase adhika samaya pahalekA likhA humA mAlUma nahIM honA / lAyabrarIke niTapara Comes Fronm Surat zabdoMke dvArA sUratase pAyA huprA likhA hai aura isane hakanakAlija. lAyabrarIke san 1875-76 ke saMgrahameM spAna pAyA hai| isameM maMgalAcaraNAdi-viSayaka padyoMke bAda "tattvArthAnaM samyagdarzanamitisUtraM // 1 // " aisA likhakara ima mutrakI vyAkhyAdike rUpameM samyagdarzanake viSayapara kramaza: sarvAsiti, rAjagatika. zlokavAtika, darzanapADa. mUtrapAhuha, cAritrapAhaDa, bhAvapAhuDa, mokSapAhA. saMcAstikAya, samayasAra pora bahada mAdipuraNake kucha vAkyoMkA saMgraha kiyA gayA hai| vArtikoMko unake mAdhyasahita, darzanapAiDako sampUrNa 36 gAthAmroko (jiname maMgalAcaraNakI gANa bhI zAmila hai ! ) unakI yAyA sahita, zepa pAhugekI kucha kucha gAthAmoMko bAyAsahita, paMcAstikAya aura samayasArakI katipaya gAyApoMko chAyA tathA amucandrAcAryakI TIkAsahita uddhRta kiyA gayA hai| ina grantha-vAkyoMko uddhRta karate hue jo prastAvanAvAkya diye gaye hai aura umaraNake panantara jo samAtisUcaka vAkya liye hai anheM batAyAmAcaraNAdike 3-4 poMko chor3akara isa sabameM andhakAkA pramora nahIM hai|
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda andhakArakI isa nidhI pUjI aura usake udghata karaneke DhaMga prAdiko dekhanese sApha mAsUma hotA hai ki vaha eka bahuta thor3I sI samajha-bUjhakA sAdhAraNa pAramI pA, saMskRtAdikA use yatheSTa doSa nahIM thA aura na anya-racanAkI koI ThIka kasA ho vaha jAnatA thaa| taba nahIM mAlUma kisa prakArakI vAsanA athavA prerakhAse prerita hokara vaha isa granyake likhane meM pravRtta humA hai !! prastu; pAThakoMko isa viSayakA spaSTa anubhava karAneke liye granthakArakI isa nijI pUjI prAdikA kucha digdarzana karAyA jAtA hai (1) anyakA maMgalAcaraNa tathA pratijJAvAkyoMko liye hue prAraMbhika aMza isa prakAra hai "OMnamaH siddhebhyaH / / atha samyaktvaprakAza likhyate / / praNamya paramaM devaM paramAnaMda vidhAyakaM / samyaktvalakSaNaM vakSye pUrvAcAryakRtaM zubham // 11 // mokSamArge jinarukta prathamaM darzanaM hinaM / tahinA sarvadharmeSu carita niSphala bhavet / / 2 / / tasmAdarzanazuddhayartha lakSyalakSaNasaMyutaM / samyaktvaprakAzakaM graMthaM karomi hitakArakam // 3 // yugmam // tasvArthAdhigame sUtra pUrva darzanalakSaNaM / mokSamArge samuhiSTa tadahaM cAtra likhyate // 4 // " na. 3 ke zlokako aMka tInataka kAlI syAhIme kATa rakkhA hai parantu 'pugmam' ko nahI kATA hai ! 'yugmam' padakA prayoga pahale hI vyapaM-sA pA tIsare zlokakaM nikala jAnepara vaha mora bhI vyartha ho gayA hai kyoMki prathama do zlokoMke sAtha usakA koI sambandha nahIM baiThatA, ve donoM apane apane viSaya meM svataMtra hai-donoM milakara eka vAkya nahIM banAte--isaliye 'yugmam' kA yahAM na kATA jAnA cintanIya hai ! ho sakatA hai prakArako kisI taraha para tIsarA zloka mazuddha jAna par3A ho. jo vAstavamai prazuddha hai bhI; kyoMki usake tIsare caraNameM kI jagaha e pakSara hai aura pAMcavAM prakSara laghu na hokara guru par3A hai jo baMdakI raSTise ThIka nahIM; aura isa liye usane ise nikAla diyA ho paura 'yugmam' pada kA nikAlanA yaha bhUla gayA ho ! yaha bhI hai ki .
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ 662 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza prAzayake kaI pratijJAvAkya ho jAneke kAraNa use isa zlokakA rakhanA ucita na jaMcA ho, vaha isake sthAnapara koI dUsarA hI, zloka rakhanA cAhatA ho aura isIse usane 'yugmam' tathA cauthe zlokake aMka '4' ko kAyama raksA ho, parantu bAdakI kisI paristhitike pherameM par3akara vaha usa zlokako banA na sakA ho / parantu kucha bhI ho, granthakI isa sthitiparase itanI sUcanA jarUra milatI hai ki yaha graMthaprati syayaM granthakArakI likhI huI athavA likhAI huI hai / 'atha samyaktvaprakAza likhyate' isa vAkyameM 'samyaktvaprakAza' vibhaktise zUnya prayukta humA hai jo eka moTI vyAkaraNa-sambandhI prazuddhi hai| kahA jA sakatA hai ki yaha kApI kisI dUsarene likhI hogI aura vahI samyaktvaprakAzake pAge visarga( : lagAnA bhUla gayA hogA / parantu jaba mAge racanAsambandhI aneka moTI moTI azuddhiyoMko dekhA jAtA hai taba yaha kahanekA sAhama nahIM hotA / udAharaNake liye cauthe zlokameM prayukta hue 'tadahaM cAtra likhyate' vAkyako hI lIjie, jo graMthakArakI acchI khAsI pragatAkA dyotaka hai mora isa bAtako spaSTa batalA rahA hai ki usakA saMskRta vyAkaraNa-sambandhI jJAna kitanA tuccha thaa| ima vAkyakA artha hotA hai 'vaha (darzanalakSaNa) meM yahA likhA jAtA hai' jaba ki honA cAhiye thA yaha ki vaha darzanalakSaNa mere dvArA yahA~ likhA jAtA hai' athavA 'maiM use yahA~ likhanA hai|' pora isaliye yaha vAkyaprayoga behUdA jAna par3atA hai / isameM 'tadahaM kI jagaha 'tanmayA' honA cAhiye thA-'ahaM' ke sAtha 'likhyate' kA prayoga nahIM banatA, 'lisvAmi' kA prayoga bana sakatA hai| jAna par3atA hai granthakAra likhyate' aura 'likhAmi' ke bhedako bhI ThIka nahIM samajhatA thaa| (2) isI prakArakI prajJatA aura behadagI usake nimna prastAvanAvAkyame bhI pAI jAtI hai, jo 'tattvArtha-zraddhAnaM samyagdarzana' mUtra para inokavAnikake 21 vArtikoMko bhASyasahita uddhRta karaneke bAda "iti zlokavAnike // 3 // " likhakara agale kathanakI sUcanArUpase diyA gayA hai: * ve pratijJA-vAkya isa prakAra hai-1 samyaktvalakSaNaM vakSye, 2 samyavatva- . prakAzakaM granthaM karomi, 3 tadahaM cAtra likhyate /
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...: svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda 663 "atha aSTapAhuramadhye darzanapAhuDe kundakundasvAminA samyaktvarUpaM pratipAdayati // " isameM tRtIyAnta 'svAminA' padake sAtha 'pratipAdayati' kA prayoga nahIM banatA-vaha vyAkaraNakI dRSTime mahA azuddha hai---usakA prayoga prathamAnta 'svAmI' padake sAtha honA cAhiye thaa| ___ yahAM para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki darzanapAhaDakI pUrI 36 gAthApoMko chAyA-sahita uddhRta karate hue, 26 vI gAthAke sthAna para usa kI chAyA aura chAyAke sthAna para gAthA uddhRta kI gaI hai / aura pAMcavoM gAthAkI khAyAke anantara "asmina dvau raNaM zanaM tatprAkRte avyayaM vAkyAnaMkArArthe vartate" yaha kimI TIkAkA aMza bhI yoM hI uddhRta kara diyA gayA hai; jaba ki dUsarI gAyAnoM ke sAtha unakI TIkAkA koI aMza nahIM hai / mokSa. pAhuDako cAra gAthAnoMko chAyAsahina uddhata karaneke bAda "iti mokSapAhuDe" likhakara mokSapAhuDake kapanako mamApta kiyA gayA hai| isake bAda panthakArako phira kucha bayAna pAyA aura umane 'tathA' zabda likhakara 6 gAthAeM aura bhI chAyAmahita uddhRta kI hai aura unake pranantara 'iti mokSapAhuDa' yaha samAptimUcaka vAkya punaH diyA hai| isameM graMthakArake urdhana karane ke DhaMga mora usako asAvadhAnIkA kitanA hI patA calatA hai| (3) aba utpana karane meM umakI amAna-sambandhI yogyatA aura samajhane ke bhI kucha namUne nIjie : (ka) ilokavAtiko dvitIya mUtrake prathama do vAnikoMkA jo bhASya diyA hai usakA egraMza isa prakAra hai "na aneNyavAddhAtUnAM dazaH zraddhAnArthatvagataH / kathamane kammimarthe saMbhavatyapi azAnAthasyaiva gatiriti can ,prakaraNavizeSAt / mokSakAraNatvaM hi prakRtaM tasyArthazraddhAnasya yujyate nAlocanAderAtarasya / " pranpakArane, ukta vAtikoke bhASyako uddhRta karate hue, isa maMzako nimna mAyA prAyaH zrutasAgarako dhApAse milatI-julatI hai-kahI-kahIM sAdhAraNasA kucha bheda hai|
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 jainasAhitya aura zatihAsapara vizada prakAza prakArama uddhRta kiyA hai, jo parvake sambandhAdikI dRSTise bar3A hI beDegA jAna par3atA hai "nAnekArthatvAddhAtUnAM dRze bhaddhAnArthazraddhAnasya yuspaJcase nAlocanAderarthAtarasya / " ho sakatA hai ki jisa granthapratiparase udaraNa-kArya kiyA gayA ho usameM lekhakakI prasAvadhAnIse yaha aMza isI prazuddha rUpameM likhA ho; parantu phira bhI isase itanA to spaSTa hai ki saMgrahakArameM itanI bhI yogyatA nahIM thI ki vaha aime vAkyake adhUrepana aura beDhaMgepanako samajha sake / hotI to vaha ukta vAkyako isa rUpameM kadApi uddhRta na krtaa| (ba) zrIjinasena-praNIta prAdipurANakA eka zloka isa prakAra hai zamAdarzanamohasya samyaktvAdAnamAditaH / / jantoranAdimithyAtvakalaMkakalilAtmanaH // 117 // isameM anAdi-mithyASTijIvake prathama samyaktvakA grahaNa darzanamohake upazamase batalAyA hai / 'samyaktvaprakAza meM, isazlokako prAdipurANake dUsare zlokoMke sAtha uddhRta karate hue, isake "zamAdarzanamohasya" caraNake sthAnapara 'samyakadarzanamohasya' pATha diyA hai, jisase ukta zloka gheDhaMgA tathA be-mAnIsA hogayA hai aura isa bAtako mUcita karatA hai ki saMgrahakAra usake isa begepana tathA be-mAnIpanako ThIka samajha nahIM sakA hai| (ga) graMthameM "iti mokSapAhaDe // " ke bAda "atha paMcAstikAyanAmagraMthe kundakundAcAryaH (?) mokSamAge-prapaMcasUcikA cUlikA varNitA sA likhyte|' isa prastAvanA-vAkya ke sAtha paMcAmtikAyakI 16 mAyAe samkRtakhAyA tathA TIkAsahita uddhRta kI hai aura unapara gAyA nambara 162 se 178 taka DAle hai, jaba ki ve 180 taka hone cAhiye the| 171 aura 172 nambara dobAra galatIme par3a gaye hai athavA jima graMthapratiparame nakala kI gaI hai usameM aise hI galata nambara par3e hoMge aura maMgrahakAra aimI moTI galatIko bhI 'naqalarAce -prakala'kI lokoktike anusAra mahamUsa nahIM kara sakA! prastu: ina gAthAnoM meMse 168, 166 nambarakI do gAthAnoMko chor3a kara zeSa gAthAeM ve hI hai jo bambaI rAyacandra janazAstramAlAmeM do saMskRta TIkAnoM aura eka hindI TIkAke
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda sApa prakAzita 'pacAstikAya' meM kramaza: naM. 154 se 170 taka pAI jAtI hai / 168 aura 166 nambaravAlI gAthAeM vAstavameM paMcAstikAyake 'navapadArthAdhikAra' kI gAthAe~ hai pora usameM nambara 106, 107 para darja hai| unheM 'mokSamArgaprapaMcasUcikA culikA' adhikArakI batalAnA sarAsara galatI hai / parantu ina g2alatIyoM tathA nAsamajhiyoMko chor3iye aura ina donoM gAthAmoMkI TIkApara dhyAna diijiye| 166 (107) nambaravAlI 'sammataM sahahaNa.' gAthA TIkAmeM to "sugama" likha diyA he; jaba ki amRtacandrAcAryane usakI bar3I acchI TIkA de rakkhI hai aura use 'sugama' padake yogya nahIM samajhA hai / aura 168 (106 )nambaravAlI gApAkI jo TIkA dI hai vaha gAthA-sahita isa prakAra hai sammattaM NANajuI cArittaM rAgadosaparihoNaM / mokkhassa havadi maggo bhavyANaM laddhabuddhIddhaNaM / / TokA-"pUrvamuddiSTaM tatsvavaparapratyayaparyAyAzritaM bhinnasAdhyasAdhanabhAvaM vyavahAranayamAzritya prarUpitam / na caitadvipratiSiddhaM nizcayavyavahArayoH sAdhyasAdhanabhAvatvAta suvarNa-suvarNapASANavata / ata evAbhayanayAyattA pAramezvarI tIrthapravartaneti // " ___ yaha TIkA ukta gAthAkI TIkA nahIM hai aura na ho sakatI hai, ise gor3I bhI samajhabUjha tathA saMskRtakA jAna rakhanevAlA vyakti samajha sakatA hai / taba ye mahattvakI asambaddha paMktiyAM yahAM kahAMse mAI ? isa rahasyako jAnane ke liye pATaka jarUra utsuka hoMge prata: use nIce prakaTa kiyA jAtA hai zrIpramanacandrAcAryane 'cariyaM caradi sagaM saM' isa gAthA naM. 156 kI TIkAke anantara agalI gAthAkI prastAvanAko spaSTa karaneke liye "yatta" zabda se prArambha karake ukta TIkAMkita saba paMktiyAM dI hai, tadanantara 'nizcayamokSamAgasAdhanabhAvena pUrvoriSTavyavahAramokSamArgo'yam" isa prastAvanAvAkyake + dekho,bambaIkI vi0 saMvat 1972kI chapI huI ukta prati. pRSTha 168,166 *bambaIkI pUrvollakhita pratimeM prathama caraNakA rUpa "samta nagAragajutta" diyA hai aura saMskRta TIkAe~ bhI usIke anurUpa pAI jAtI hai|
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza sAya agalI gAthA naM0 160 dI hai, aura isa taraha ukta paMktiyoMke dvArA pUrvohiSTa-pUrvavartI navapadArthAdhikArameM 'sammattaM' prAdi do gAthAmoMke dvArA kahe hue -~-vyavahAramokSamArgakI paryAyadRSTiko spaSTa karate hue use sarvathA niSiddha nahIM ThaharAyA hai| balki nizcaya-vyavahAranayameM sAdhya-sAdhana-bhAvako vyakta karate hue donoM nayoMke prAzrita pAramezvarI tIrthapravartanAkA honA sthira kiyA hai| isase ukta paktiyAM dUsarI gAthAke sAtha sambandha rakhatI hai aura vahIM para susaMgata hai| samyaktvaprakAzake vidhAtAne "yatta" zabdako to ukta gAthA 156 ( 167 ) kI TIkAke antameM rahane diyA hai, jo ukta paMktiyoMke binA vahAM laDrAmA jAna par3atA hai ! aura una paMktiyoMko yoM hI bIcameM ghuser3I huI apanI ukta gAthA naM. 168 (106) kI TIkAke rUpameM dhara diyA hai !! aisA karate hue use yaha samajha hI nahIM par3A ki isameM pAe hue "pUrvamuddiSTaM" padoMkA sambandha pahaleke koname kathanake sAtha lagAyA jAyagA !! aura na yaha hI jAna par3A ki ina paktiyoMkA isa gAthAkI TIkA tathA viSayake sAtha kyA vAstA hai !!! isa taraha yaha spaSTa hai ki pratyakArako uddhRta karanekI bhI koI acchI tamoja nahIM thI paura vaha viSayako ThIka nahI samajhatA thaa| (gha) paMcAstikAyako ukta gAthAnoM prAdiko uddhRta karane ke bAda "iti paMcAstikAyeSu" ( ! ) yaha samAptisUcaka vAkya dakara granthameM "atha samayasAre yaduktaM tallikhyate' isa prastAvanA athavA pratijJA-vAkyake sAtha samayasArakI 11 gAthAe na0 228 se 238 naka, maMskRtachAyA aura amRtacandrAcAryakI yAtmakhyAti TIkAke mAtha, udadhRta kI gaI hai| ye gAyA ve hI hai jo rAyacandrajena graMthamAlAmeM prakAzita samayasArameM kramazaH naM0 206 se 236 taka pAI jAtI hai| prAtmakhyAtimeM 224 se 227 taka cAra gAthAnoMko TIkA eka sAtha dI hai aura usake bAda kalazarUpase do padya diye hai| samyaktvaprakAzake lekhakane inameMse prathama do gAthAnoMko to uddhRta hI nahIM kiyA, dUsarI do gAthAnoMko alaga alaga uddhRta kiyA hai, aura aisA karate hue gAthA naM0 228 ( 226 ) ke noce vaha saba TIkA de dI hai jo 228, 226 ( 226, 227 ) donoM gAthAnoMkI thI ! sAyameM "tyakta yena phala" nAmakA eka kalazapadya bhI de diyA hai aura dUsare "samyagdRSTaya eva" nAmake kalazapacako
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ 667 mvAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda dUsarI gAthA naM0226 (227)ko TIkAke rUpameM rakha diyA hai !! isa viDambanAse granthakArakI mahAmUrkhatA pAI jAtI hai aura isa kahane meM jarA bhI saMkoca nahIM hotA ki vaha koI pAgala-sA sanakI manuSya thA, use apane gharakI kucha bhI samajha-bUjha nahIM thI pora na isa bAtakA hI patA thA ki graMtharacanA kise kahate hai| isa taraha samyak vaprakAza graMtha eka bahuta hI prAdhunika nayA aprAmANika grantha hai| usameM pAtrakesarI tathA vidyAnandako jo eka vyakti prakaTa kiyA gayA hai vaha yoM hI sunA-manAyA prathavA kisI dantakathAke prAdhAra para pravanambita hai / mora isaliye use raMcamAtra bhI koI mahattva nahIM diyA jA sakatA aura na kisI pramAgA meM peza hI kiyA jAsakatA hai| kheda hai ki DAkTara ke0 bI0 pAThakane binA jAMca-paDatAlake hI aise prAdhunika,praprAmANika tathA nagaNya granthako pramAraNameM peza karake lokameM bhArI bhramakA sarjana kiyA hai !! yaha unakI usa bhArI asAvapAnIkA jvalanta dRSTAnta hai, jo unake padako zobhA nahIM detA / vAstavamai pAThakamahAzayake jisa eka bhramane bahutame bhramoMko janma diyA-bahutoMko bhUlake cakkarameM DAlA, jo unakI aneka bhUloMkA mAdhAra-stambha hai aura jisane unake prakalaM. kAdi-viSayaka dUsare bhI kitane hI nirNayoMko sadoSa banAyA hai vaha unakA mvAmI pAtrakamarI pora vidyAnandako, binA kisI gahare anumandhAnake, eka mAna lenA hai| _mujhe yaha dekhakara duHkha hotA hai ki prAja DAkTara mAhaba isa samAgame maujUda nahI hai / yadi hote to vajAra apane bhramakA sazodhana kara DAlate aura apane nirNayako badala dete / maiMne apane pUrvalekhakI kApI unake pAsa bhijavAdI thii| sambhavata: vaha unheM unakI ramaNAvasthAme milI yo pora imose unheM usa para apane vicAra prakaTa karane kA pravamara nahI mina sakA thaa|
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ kadambavaMzIya rAjAoMke tIna tAmrapatra isa lekha-dvArA kadamba-rAjAmoMke tIna tAmrapatra pAThakoMke sAmane rakhe jAte hai, jo ki aitihAsikadRSTise bahuta kucha purAne aura bar3e mahatvake hai| ye tInoM tAmrapatra, kucha parsA huprA. devagiri tAlukA karajaghI (ji.dhAravAr3a )kA tAlAba khodate samaya mile the aura inheM misTara kAzInAtha trimbaka telaMga, ema0 e0, elaela0 bI0 ne, rAyala eziyATika sosAyaTIko bambaIzAkhAke janala naM0 34 kI 12vIM jildameM, apane anusaMdhAnoMke sAtha prakAzita karAyA thaa| inamesa pahalA patra (Plate ) samakoNa tIna patroM ( Rectangular sheets) se, dUsarA cAra patroMse aura tIsarA tIna patroMse banA hamA hai| prarthAt ye tInoM dAnapatra, jinameM jainasaMsthAnoMko dAna diyA gayA hai, kramazaH tAvake tIna, cAra bhora tIna patroMpara khude hue hai| parantu pratyeka dAnapatrake pahale mora antima patra. kA bAhirI bhAga khAlI hai aura bhItarI patra donoM progme khude hue hai| isa taraha dAnapatroMko pRSThasaMkhyA kamazaH 4, 6 pora 4 hai / pratyeka dAnapatrake patroMmeM eka eka mAmUlI challA ( Ring ) murAbameM hokara paDA humA hai jisake dvArA ve patra natthI kiye gaye haiN| zurUnoMpara muhara mAlUma hotI hai, parantu vaha paba muzakilase par3hI jAtI hai| ukta janalameM ina tInoM dAnapatroMke pratyeka pRSThakA phoTU bhI diyA hai aura usa parame ye patra gupta-rAjAoMkI lipimeM likhe hue mAlUma hote hai| misTara kAzInAthajI, apane anusaMdhAnaviSayaka noTasameM, likhate hai ki "kRSNavarmA, jisakA ullekha yahA~ tIsare dAnapatrameM hai, vahI kRSNavarmA mAsUma hotA hai jisakA ullekha cerA ( chera) ke vAnapatroM meM pAyA jAtA hai| kyoMki una patroM meM jisa prakAra kRSNavarmAko mahArAjA pora azvamedhakA kartA likhA
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ kadambavaMzIya rAjAoMke tIna tAmrapatra 666 hai usI prakAra ukta tIsare dAnapatrameM bhI likhA hai / cerA dAnapatroMke kRSNavarmAkA samaya IsavI san 466 ke lagabhaga nizcita hai| isaliye yaha tIsarA dAnapatra mI usI samayake lagabhagakA honA cAhiye / zeSa donoM dAnapatra isase pahaleke haiyA pIcheke, yaha pUrI torase nahIM kahA jAsakatA / saMbhavata: inakA samaya IsAkI pAMcavIM zatAbdI ke lagabhaga hai|" isake sivAya mApane apane anusaMdhAnake antameM ye paMktiyAM dI haiM: Wc may now sum up the result of our investigations. We find, then, that there were two branches of the Kadamba family, one of which may be described as Goa branch, and the other as the Vanvasi branch. It is just possible that there was some connection between the two branches, but we have not at present the materials for settling the question. We find, too, that the princes mentioned in our plates bclong to thc Vanvasi branch, and that there is not sufficient ground for refering them to a different division from the Vanvasi Kadainbas enumerated in Sir W. Elliot's paper. We find, further, that these princes appear from their recorded granis to have been independent sovercigns, and not under subordination to the Chalukya kings, as thcir successors were, and that they flourished, in all probability, before the fifth century after Christ. Lastly we find that there is great reason for belicving that these carly Kadambas were of the Jain persuation, as we find some of the latter Kadambas to have been from their recorded grants. ina paMktiyoM ke dvArA, kAzInApajone apane anusaMdhAnakA natIjA nikAlA hai, bhora baha isa prakAra hai:
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza 'hameM aisA nizcita hupA hai ki kadambavaMzakI do zAkhAe~ thIM, jinameM se ekako 'gorA' zAkhA aura dUsarIko 'vanavAsI zAkhAke taurapara nirUpaNa kiyA jA sakatA hai| yaha bilkula sambhava hai ki ina donoM zAkhAmoMke mAyameM kucha sambandha thA, parantu isa samaya usa viSayakA nirNaya karane ke liye hamAre pAsa sAmagrI nahIM hai| hamArA yaha bhI nizcaya hai ki jina rAjApoMkA hamAre ina patroMmeM ullekha hai ve 'vanavAsI' zAkhAke the, aura yaha ki unheM sara DabalyU eliyaTake patrameM ginAye gaye vanavAsI kadamboMse eka bhinna vibhAgameM sthApita karane kI koI kAfI vajaha nahIM hai / isake sivAya, hamArA nirNaya yaha hai ki ye rAjA apane patrArUDha dAnoMse svataMtra samrATa mAlUma hote hai, na ki cAlukya rAjApoMke mAtahata (pradhikArAdhIna), jaisA ki unake uttarAdhikArI the| aura yaha ki ve, sampUrNa sammAvanAmoMko dhyAnameM lene para bhI IsAke bAda pAMcavIM zatAbdIme pahale hue jAna par3ate haiM / anta meM hamArI yaha tajavIja hai ki yahAM isa bAtake vizvAsa karanekI bahata bar3I vajaha hai ki ye prAcIna kadamba janamatAnuyAyI the, jaisA ki hama kucha bAdake kadamboMko unake dAnapatroM parase pAte haiN|' ina tInoM dAnapatroMko bahutamI zabdaracanA paraspara kucha aimo milatI-julatI hai ki jisase eka dUsareko dekhakara likhA gayA hai, yaha kahanoM kucha bhI saMkora nahIM hotA / parantu sabase pahale konasA patra likhA gayA hai, yaha prabhI nizcita nahIM ho sakA / sambhava hai ki ye patra imI kramame nimbe gaye hoM jisa kramase inapara prakAzanake samaya nambara DAle gaye hai| tIno patroMmeM 'svAmimahAsana' aura 'mAtRgaNa' kA ullekha pAyA jAtA hai jinake panudhyAnapUrvaka kadamba-rAjA bhipikta hote the| jAna par3atA hai 'svAmimahAmena' kadamba vaMzake koI kulaguru the| imIse rAjyAbhiSekAdikake samayameM unakA barAbara smaraNa kiyA jAtA thaa| parantu svAmimahAmena kaba hue haiM aura unakA vizeSa paricaya kyA hai, ye saba bAteM abhI aMdhakArAcchanna hai / mAtRgaNase abhiprAya una svargIya mAtAmoMke samUhakA mAlUma hotA hai jinakI saMkhyA kucha loga sAta, kucha pAThaka aura kucha yathA:-"brAhmI mAhezvarI caiva komArI vaiSNavI thA / mAheMdrI caiva vArAhI cAmuga saptamAtaraH . . ...
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ kadambavaMzIya rAjAoMke tIna tAmrapatra 601 isase bhI adhika mAnate hai / jAna par3atA hai kadambavaMzake rAjagharAne meM ina deviyoMkI bhI bahuta bar3I mAnyatA thii| jina kadamba rAjAoMkI morase ye dAnapatra likhe gaye hai ve sabhI 'mAnavyasa' gotrake the, aisA tInoM patroMmeM ullekha hai| sAtha hI, pahale do patroM meM unheM hAritIputra bhI likhA hai| parantu 'hAritI'ina kadambavaMzI rAjAoMkI sAkSAt mAtA mAlUma nahIM hotI, balki unake gharAnekI koI prasiddha mora pUjanIyA strI jAna par3atI hai jisake putrake taurapara ye sabhI kadamba pukAre jAte the, jaisA ki prAjakala buje ke seThoMko 'rAnIvAle' kahate hai| aba meM isa samuccaya kathanake anantara pratyeka dAnapatrakA kucha vizada paricaya athavA sArAMza dekara mUlapatroMko jyoMkA tyoM uddhRta karatA huuN| patra nambara 1--yaha patra 'zrIzAMtivarmA' ke putra mahArAja zrI 'mRgezvaravarmA' kI taraphase likhA hai, jise patrame kAkusthA (sthA )nvayI prakaTa kiyA hai, aura isase ye kadambarAjA, bhAratake suprasiddha vaMzoMkI dRSTima, sUryavaMzI athavA ikSvAkuvaMzI the, aimA mAlUma hotA hai| yaha patra ukta mRgezvaravarmAke rAjyake tIsare varSa, pauSa - ( ? ) nAmaka saMvatsara me, kArtika kRSNA dazamIko, jaba ki uttagabhAdrapada nakSatra thA, likhA gayA hai / isake dvArA abhiSeka, upalepana, pUjana, bhagnamaskAra ( marammata) aura mahimA (prabhAvanA ) ina kAmoMke liye kucha bhUmi, jisakA parimANa diyA hai, arahaMta devake nimitta dAna kI gaI hai| bhUmikI taphamIlame eka nivanabhUmi vAlisa puSpoMke liye nirdiSTa kI gaI hai / grAmakA nAma kucha spaSTa nahIM hupA, 'vahatparalUre aisA pATha par3hA jAtA hai / pantameM likhA hai ki jo koI lobha yA madharma me isa dAnakA apaharaNa karegA vaha paMca mahA pApoMse yukta hogA mora jo imako rakSA karegA vaha ima dAnake puNyaphalakA bhAgI hogaa| sAtha hI isake mamarthana meM cAra zloka bhI 'ukta ca' rUpase diye "mAjhI mAhezvarI baDI vArAhI baMdhAvI nthaa| kaumArI caiva cAmaDA caciketyaSTamAtaraH // dekho, vAmana zivarAma pATeko 'saMskRta iMgliza ddikshnrii'| - * sATha saMvatsaroM meM isa nAmakA koI saMvatsara nahIM hai| saMbhava hai ki yaha kisIkA paryAya nAma ho yA usa samaya dUsare nAmoMke bhI saMvatsara pracalita hoN|
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ 672 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza hai. jinameM se eka zlokameM yaha batalAyA hai ki jo apanI kA dUsarekI sAna kI huI bhUmikA apaharaNa karatA hai vaha sATha hajAra varSataka narakameM pakAyA jAtA hai, marthAta kaSTa bhogatA hai| aura dUsaremeM yaha sUcita kiyA hai ki svayaM dAna denA mAsAna hai parantu manyake dAnArthakA pAlana karanA kaThina hai, ata: dAnakI apekSA dAnakA anupAlana zreSTha hai| ina 'ukta ca' zlokoMke bAda isa patra lekhakakA nAma "dAnakIrti bhojaka" diyA hai aura use parama dhArmika prakaTa kiyA hai| isa patrake zurUmeM mahaMtakI stutiviSayaka eka sundara para bhI diyA hamA hai jo dUsare patroMke zurUmeM nahIM hai, parantu tIsare patrake bilkula pantame jarAse parivartana ke sAtha jarUra pAyA jAtA hai| patra naM. 2-yaha dAnapatra kadamboMke dharma mahArAja zrIvijayazivamRgeza varmA' kI taraphame likhA gayA hai aura isake lekhaka hai 'naravara' nAmake manA. pati / likhe jAne kA samaya caturtha saMvatsara varSAH (Rtu) kA pAThavA pakSa maura pUrNamAsI tithi hai / isa patrake dvArA 'kAlavaGga' nAmake grAmako tIna bhAgome vibhAjita karake isa taraha para dAna diyA hai ki pahalA eka bhAga to pahaMcchAlA parama pulasyAnanivAsI bhagavAn mahaMnamahAjinendra devanAke liye, dumarA bhAga prahaMtrokta sadarmAcaraNameM tatpara zvetAmbA mahAzramaNasaMghake upabhoga ke liye aura tIsarA bhAga nigrantha arthAta digambara mahAzramaNamaMdhaka upabhogaka liye| sAtha hI, devabhAgake sambandha yaha vidhAna kiyA hai ki vaha dhAnya, devapUjA, bali, caru, devakarma, kara, bhagnakriyA pravartanAdi arthopabhoga ke liye hai aura yaha saba nyAyalabdha hai / anta meM isa dAnake abhirakSakako vahI dAna ke phalakA bhAgI aura vinAzakako paMca mahApApoMse yukta honA batalAyA hai. jaisA ki naM. 1 ke patrameM ullekha kiyA gayA hai| parantu yahI una cAra ukta' zlokoMmeMse sirpha pahalekA eka iloka diyA hai jisakA yaha artha hotA hai kivIko sagarAdi bahunase rAjAmoMne mAMgA hai, jima samaya jisa jisako bhUmi hotI hai usasamaya usI usIko phala lagatA hai|' isa patra meM caturtha savatsarake ullebase pyapi aisA bhrama hotA hai ki yaha dAnapatra bhI unhIM mRgezvaravarmAkA hai jinakA ullekha pahale mambarake patrameM hai arthAt jinhoMne patra meM vivAyA thA aura ko unake rAjyake mIsare varSameM milA gayA thA, parantu ekako 'mImRgezvara
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ --- -- --harmir... kadambavaMzIya rAjAoMke tIna tAmrapatra varmA' aura 'zrIvijayazivamRgezavarmA' ina donoM nAmoMmeM paraspara bahuta bar3A antara hai| dUsare, pahale nambarake patrameM 'mAtmanaH rAjyasya tRtIye varSe pauSa saMvatsare' ityAdi padoMke dvArA jaisA spaSTa ullekha kiyA gayA hai vaisA isa patra meM nahIM hai, isa patrake samaya-nirdezakA DhaMga bilkula usase vilakSaNa hai / 'saMvatsaraH catuSaH, varSApakSa: aSTamaH, tithi: paurNamAsI,' isa kathanameM 'caturtha' saMbhavataH 60 savatsaroMmese cauthe nambarake 'pramoda' nAmaka saMvatsarakA dyotaka mAlUma hotA hai| tIsare, patra naM. 1 meM dAnArane bar3e gauravake sAtha aneka vizeSagoMse yukta jo apane 'kAkutsthAnvaya' kA ullekha kiyA hai aura sAtha hI apane pitA kA nAma bhI diyA hai, ve donoM bAne isa patra meM nahI hai jinake, eka hI dAtAra hone kI hAlatameM, chor3e jAne kI koI vajaha mAlUma nahIM hotii| cauthe, dama patra prahantakI stutiviSayaka magalAcaraNa bhI nahIM hai, jamA ki prathama patrameM pAyA jAtA hai| ina saba bAnAsa ye donoM patra eka hI rAjAke patra mAlUma nahIM hote / isa patra na 2 me vijayazivamRgezavamaki jo vizeSaNa diye hai unase yaha bhI pAyA jAtA hai ki 'yaha rAjA ubhaya-lokakI dRSTi se priya aura hitakara aise bhaneka zAstrokaM artha nayA tattvavinAnake vivecana meM bar3A hI udAramati yA, navinaya meM kuzala thA aura Uce darje ke buddhi, dhairya, vIrya tathA tyAgase yukta thA / imane vyAyAmakI bhUmiyoMme yathAvat parizrama kiyA thA, apane bhujabala tathA parAkramame kisI bar3e bhArI maMgrAma meM vipula aizvarya kI prApti kI thI, yaha deva, dvija, guru pora sAdhujanoMko ninya hI go, bhUmi, hiraNya, rAyana (zayyA). pAcchAdana (vastra) annAdi aneka prakArakA dAna diyA karatA thA; isakA mahAvimA vidvAno, mahado paura mva janoMka dvArA sAmAnya rUpase upabhukta hotA thA; pora yaha pAdikAlake rAjA ( saMbhavataH bharatacakravartI ) ke vRttAnusArI dharmakA mahArAjA thaa|' digambara mora vetAmbara donoM hI maMpradAyoMke jainamAghupoMko yaha rAjA mamAnadRSTime dekhatA thA. yaha bAta isa dAnapatrame bahuta hI spaSTa hai| patra na 3-yaha dAnapatra kAmboMke dharmamahArAja zrIkRSNavarmAke priyapatra 'devayA ' nAmake yuvarAjakI taraphame likhA gayA hai aura isake dvArA 'vipaveta' ke UparakA kuma kSetra prahanta bhagavAnke caityAlayako marammata, zora mahimA
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ke liye 'yApanIya' saMghako dAna kiyA gayA hai / patrake antameM isa dAnako apaharaNa karanevAleke vAste vahI kasama do hai athavA vahI vidhAna kiyA hai jaisA ki pahale nambarake patrasabaMdhameM Upara batalAyA gayA hai| 'ukta' padya bhI ve hI cAroM kucha kramabhaMgake sAtha diye hue haiN| aura unake bAda do pakSoM meM isa dAnakA phirase khulAsA diyA hai, jisameM devavarmAko raNapriya, dayAmRtamukhAsvAdanase pavitra, puNya guNoMkA icchuka aura eka vIra prakaTa kiyA hai| antameM mahantakI stutiviSayaka prAyaH vahI padya hai jo pahale nambarake patrake zurUmeM diyA hai| isa patra meM zrIkRSNa varmAko 'mazvamedha yajJakA kartA aura zaradaRtuke nirmala prAkAzameM udita hae candramAke samAna eka chatrakA dhAraka. arthAt eka chatra pRthvIkA rAjya karanevAlA likhA hai| mUla (Text) siddham jayanya hastrilokega: sarvabhUtahite rataH gagAriharonannonantajJAnahagIzvaraH svasti vijayavaijanatyA svAmimahAsenamAtRgaNAnuddhacAtAbhipikAnAM mAnavyasagotrANa hAritiputrAgAM aGgirasA pratikRtambAdhyAyacarcakAnA saddhammasadamyAnAM kadambAnAM anekajanmAntaropArjinavipulapuNyamkaMdhaH AhabArjitaparamarucirahaDhasatvaH : vizuddhAnvayaprakalyAnekapuruSaparamparAgate jagapradIpabhUte mahantyaditAdita kAkusthAnvaye zrIzAntivammatanayaH zromRgazavaravA prAtmanaH rAjyasya tRtIya varSe poSasaMvatsare kArtikamAse bahula pakSe dazamyAM tithau uttarAbhAdrapada nakSatra vRhatparalUre (?) tridazamukuTa paridhRSTacAracaraNebhyaH OM paramAda vebhyaH saMmArjanApanepanAbhyaccanabhagnasaMskAramahimAyaM prAmAparadigvimAgasImAbhyantare rAjamAnena catvAriMzani + mUlameM aisA hI hai, yaha 'vaijayantyA' honA caahiye| * inapatroMmeM yaha eka khAsa bAta hai ki jahA~ visvAkSaroMkA itanA adhika prayoga kiyA gayA hai vahAM 'satva' aura 'tatva' meM 'ta' prakSarako ditva nahIM kiyA gayA hai| mUlameM aisA hI hai|
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ kadamba-baMzIya rAjAoMke tIna tAmrapatra varttanaM kRSNabhUmikSetraM catvArikSetra-bhivattanaM ca caityAlayasya bahiH / eka nivartanaM puSpArtha devakulasyAGganazca ekanivartanameva sarvaparihArayukta dattavAn mahArAjaH lobhAdadharmAdvA yosyAbhihartA sa pacamahApAtakasaMyuktobhavati yosyAbhirakSitA sa tatpuNyaphalabhAgbhavati uktazca bahubhirvasudhA bhuktA rAjamissagarAdibhiHyasya yasya yadA bhUmistasyatasya tadA phalaM. svadattA paradattAM vA yo hareta vasundharAM SaSThivarSasahasrANi narake pacyate tu sa: advidala tribhibhuktaM sadbhizca paripAlitaM etAni na nivartate pUrvarAjakRtAni ca svandAtu sumahacchakyaM duHstramanyArthapAlanaM dAnaM vA pAlanaM vati dAnAcche yonupAlanaM paramadhArmikeNa dAmakIrtibhAjakana likhitayaM paTTikA iti siddhi siddham // vijayavaMjayanyAm svAmimahAsanamAtRgaNAnuddhacAtAbhipitamya mAnavyasagotrasya hAritoputrasya pratikRtacarcApArasya vibudhaprativimbAnAM kadamyAnAM dharmamahArAjasya zrIvijayazivamRgezavarmaNaH vi. jagAyurArogyazvayaMpravarddhanakara: saMvatsaraH caturthaH varSApakSaH aSTama tithi: poraNamAmI anayAnuyA anekajanmAntaropAjinavipulapue yaskaMdhaH suvizuddhapitRmAtRvaMzaH ubhayalokapriyahitakarAnekazAstrAya'tatvavijJAnavivaraca( ? )ne vinivivizAlodAramati: hastyazvArohaNapraharaNAdiSu vyAyAmikIpu bhUmipu gathAvatkRta zrama: dakSo dakSiNaH nayavinayakuzalaH anekAhabAjitaparamarahasanyaH udAttabuddhidhairvyavIyatyAgasampanna: sumahati samaramATe svabhumavalaparAkramAvApravipulezvaryaH samyakaprajApAlanaparaH svajanakumudavanaprabodhanazazA: devadvijagurusAdhunanebhyaH gobhUmihiraNyarAyanAkachAdanAnAdi anekanidhadAnanityaH vidvansuhRtsvajanasAmAnyopa : vyAkaraNakI dRSTisa yaha vAkya bilkula zuddha mAlUma nahIM hotaa| * yaha pada misTara phaloTake vimAnekhana. 5 meM manukA ThaharAyA gayA hai| pAma taurapara baha gyAsakA mAnA jAtA hai|
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ 676 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza bhujyamAnamahAvibhavaH AdikAlarAjavRttAnusArI dharmamahArAjaH kada. mbAnAM zrIvijayazivamRgezavA kAlavajamAma tridhA vibhajya dattavAna atra pUrvamahacchAlAparamapuSkalasthAnanivAsibhyaH bhagavadahanmahAjinendradevatAbhya ekobhAgaH dvitIyohatproktasaddharmakaraNAparamyazvetapaTamahAzramaNasaMghopabhogAya tRtIyo nirgranthamahAzramaNasaMghApabhogAyeti patra devabhAga dhAnyadevapUjAbalicarudevakammakarabhagnakriyApravattanAcAryopabhogAya etadevaM bhyAyalabdha devabhogasamayena yobhirakSati satatphalabhAgbhavati yo vinAzayetsa paMcamahApAtakasaMyukto bhavati uktaJca bahubhirvasudhAbhuktA rAjabhissagarAdibhiH yasya yasya yadA bhUmistasya tasya tadAphalaM naravarasenApatinA likhitA vijayatriparvate svAmimahAsenamAtagaNAnuddha yAtAbhiSitamya mAnavyasagotrasya pratikRtamyAdhyAyacA * pAragamya AdikAlarAjarSiyimbAnAM AzritajanAmbAnAM kadamyAnAM dharmamahArAjasya azvamedhayAjinaH samarAjitavipulaizvaryyasya mAmantarAjavizeSaratnamunAgajinAkampadAyAnu. bhUtasya (?) zaradamalanamamyuditazazimadazaikAtapatraya dharmamahArAjasya zrIkRSNavarmaNa: viyatanayo devavarmAyuvarAja: svapuNyaphalAbhikAMkSayA vilokabhUtahitadezinaH dharmapravartanamya ahaMtaH bhagavataH caityAla yamya bhagnasaMskArArcanamahimArtha yApanIyasale bhyaH siddhakaMdAre rAjamAnena dvAdaza nivartanAni kSetraM dattavAn yosya apahartA sa paMcamahApAtakasayukto bhavati yosyAmirakSitA (!) sa puNyaphalamaznute vakta ca bahubhirvasudhA bhuktA yaha bAta eka bAra savaMdAke liye batalA denekI hai ki ina pratilipiyoM meM visarga usa cihnake sthAnameM likhA gayA hai jo kaMTyavaroM [sulturals] se pahale visargakI jagaha prayukta humA hai| * mUlameM aisA hI hai| zuddha pATha 'carcA' honA caahiye| * yaha prakSara 'sa' mUmameM nahIM hai, jo niHsandeha khodanese raha gayA hai| mUlameM yaha 'ravitA' sA mAlUma hotA hai|
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ kadambavaMzIya rAjAoMke tIna tAmrapatra rAjabhissagarAdimiH yasya yasya yadAbhUmistasya tasya tathA (?) phalaM advittaM trimiyuktaM sadrizca paripAlitaM etAni na nivartante pUrvarAjakRtAni ca svaM dAtu sumahacchakyaM du (?):kha (ma) nyAyapAlanaM dAnaM vA pAlana veti dAnAncha yonupAlanaM svadattAM paradattAM vA yo hareta vasundharAM SaSThivarSasahasrANi narake pacyate tu saH zrIkRSNanRpaputreNakadambakulaketunA raNapriyeNa devena dattA bhU ( ? ) mistripavate dayAmRtasukhAsvAdapUtapuNyaguNepsunA devavarmakavIreNa danA jainAya bhUriyaM jayatyahastrilokezaH sarvabhUtahitakaraH rAgAdhariharonannAnantajJAnahagIzvaraH ___ ina tInoM dAnapatrAparase nimnalikhita aitihAsika vyaktiyoMkA patA calatA hai: 1. svAmimahAsana-guru / 2. hAritI--mukhya pora prasiddha strI / 3. shaantivrmaa-raajaa| 4. mRgeshvrvrmaa-raajaa| 5. vijayazivamRgezavarmA-mahArAjA / 6. kRSNavarmA-mahArAjA / 7. TevavarmA-yuvarAja / 8. dAmakItibhojakaH / 6. naravara - menApati / ina vyaktiyoMke sambandhameM yadi kimI vidvAn bhAIko. dUsare patroM, zilAlekhoM athavA granthaprazastiyoM prAdi parame, kucha vizeSa hAla mAlUma ho to ve kRpAkara usame mUcita karanekA kara uThAye, jisame eka kamabaddha jaina itihAsa tayyAra karane meM kucha sahAyatA mile|
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 Arya aura mleccha zrIgRddhapicchAcArya umAsvAtine, apane tattvArthAdhigamamUtra granthameM, saba manu-goMko do bhAgoMmeM bAMTA hai-eka 'mArya' aura dUsarA 'mleccha'; jaisA ki unake nimna do sUtroMse prakaTa hai:"prADa mAnuSottarAnmanuSyAH / " "AryA mlecchAzca / 103 / / parantu 'pAya' kise kahate haiM aura 'mleccha' kise ?-donoMkA pathaka papaka kyA lakSaNa hai ? aisA kucha bhI nahIM batalAyA / mUlamUtra isa viSayameM mauna hai| hA~, zvetAmbaroMke yahA~ tattvArthamUtra para eka bhApya hai,jise svopaDabhASya kahA jAtA hai-arthAt svayaM umAsvAtikRta batalAyA jAtA hai| yadyapi usa bhASyakA mbopasamASya honA abhI bahuta kucha vivAdApana hai, phira bhI yadi thor3I derake lieviSayako pAge sarakAneke vAste-yaha mAna liyA jAya ki vaha umAsvAti-kRta hI hai, taba dekhanA cAhiye ki usameM bhI 'pAya' aura 'mleccha kA koI spaSTa lakSaNa diyA hai yA ki nahI / dekhanase mAlUma hotA hai ki donoMko pUrI aura ThIka pahacAna batalAnevAlA vaisA koI labhaNa usameM bhI nahIM hai, mAtra bhedaparaka kucha svarUpa jarUra diyA hamA hai pora vaha saba isa prakAra hai:___ "dvividhA manuSyA bhavanti / bhAryA mlizazca / tatrAryA SaDvidhAH kSetrAya:jAtyAryA kulAryA:zilpAryAH karmAyA:bhApAryA iti / tatra kSetrAryAH zvetAmbaroMke yahA~ 'mlecchAzca' ke sthAnapara 'lizadava' pATha bhI upalaba hotA hai, jisase koI artha bheda nahIM hotaa|
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ 676 Arya aura mleccha paJcadazasu karmabhUmiSu jAtAH / tadyathA / bharateSvardhaSaDviMzatiSu jamapadeSu jAtAH zeSeSu ca cakravartivijayeSu / jAtyAryA ikSvAkavo videhA harayo'mbaSThAH jJAtAH kuravA vuvunAlA ugrA mAMgA rAjanyA ityevamAdayaH / kulAryAH kulakarAzcakravartinI baladevA vAsudevA ye cAnye mAtRtIyAdApachAmAdAsatamAdvA kulakarebhyo vA vizuddhAnvayaprakRtayaH / kAryA yamanayAjanAdhyayanAdhyApanaprayogakRSilipi-vANijyagonipoSaNavRttayaH / zilpAryAstantuvAyakulAlanApitatunavAradevaTAdayo'lpasAyadyA agarhitAjIyAH / bhApAryA nAma ye ziSTabhASAniyatavarNa loka-rUDhaspaSTazabdaM paJcavidhAnAmapyAryANAM saMvyavahAra bhASante / ___ ato viparItA milazaH / ta gayA / himavatazcatamapa vidikSu trINiyojanazatAni lavaNasamudramavagAhma catamaNAM manuSyavijAtInAM cattvAro'ntaradvIpA bhavanti triyojanazataviSkambhAyAmA / tadyathA / ekolakANAmAbhASakANAM lAGgalikAnAM vaiSANikAnAmiti / catvAriyojanazatAnyava gAhya caturyojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tdaathaa| hayakarNAnAM gajakarNAnAM gokarNAnAM zaSkulokanAmiti / paJcazatAnyavagAhya paJca. yojanazatAyAmaviSkammA evAntaradvIpAH / tagathA / gajamukhAnA vyAghramukhAnAmAdarzamukhAnA gomukhAnAmiti / SaDyojanazatAnyavagAhya tAvadAyAmaviSkammA evAntaradvIpAH / tdythaa| azvamukhAnAM hastimukhAnA siMhamukhAnAM vyApramukhAnAmiti / saprayojanazatAnyabagAhma tAvadAyAmayikammA evAntaradvIpAH / tagayA / pazvakarNasiMhakarNahastikarNakarNaprAparaNanAmAnaH / aSTo yojanazatAnyavagAhmASTayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaratIpAH / yathA / ulkaamukhviyujimhmessmulvidyuhntnaamaanH|| navayoganarAvAyavagAhA navayojanavAyAmaviSkambhA ekAtarakhI maka
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza nti / tdythaa| ghanadantagUDhadantaviziSTadantazuddhadantanAmAnaH / / ekohakANAmekorukadvIpaH / evaM zeSANAmapi svanAmabhistulyanAmAno veditavyAH / / zikhariNo'pyevamevetyevaM paTapaJcAzaditi // " ___ isa bhApyameM manuSyoMke prArya aura mleccha aise do bheda karake mAryoke kSetrAdiko dRSTise chaha bheda kie hai -prarthAt paMdraha karmabhUmiyoM ( 5 bharata, 5 airAvata mora 5 videhakSetroM) me utpanna honevAloMko 'kSetrAyaM; ikSvAku, videha, hari, ambaSTa. jJAta, kuru, bunAla, ugra, bhoga, rAjanya ityAdi vaMzavAloM ko 'jAtyArya ; kulakara-cakravati-baladeva-vAsudevoMko tathA tIsare pAMcaveM prathavA sAtaveM kulakarase prArambha kara ke kulakaroMse utpanna honevAle dUsare bhI vizuTAnvaya-prakRtivAloMko 'kulAyaM'; yajana, yAjana, madhyayana, pradhyApana, prayoga, kRSi, lipi, vANijya aura yonipoSaName mAjIvikA karanevAloko 'karmAya'; alpasAvadyakarma tathA anindita mAjIvikA karane vAle bunakaroM. kumhAroM, nAiyoM, dajiyo prora devaToM ( artisans = baDhaI prAdi dUsare kArIgaroM) ko zilpakArya: paura ziSTa purupoMkI bhASAmoMke niyanavarokA, lokarUna spaSTa zabdoMkA nayA ukta kSetrAdi paMca prakAra ke mAryoke madhyavahArakA bhale prakAra uccAraNa bhASaNa karanevAloMko 'bhASAyaM' batalAyA hai| sAtha hI, kSetrAyaMkA kucha spaSTIkaraNa karate hue udAharaNarUpame yaha bhI batalAyA hai ki bharatakSetroMke sAIpacIsa mAneM paccIsa janapadoMmeM aura zaMpa janapadomese una janapadoMmeM jahA~ taka cakravartIkI vijaya pahuMcatI hai, utpanna honevAloMko kSetrAma' samajhatA cAhie / bhora isase yaha kathana airAvata tathA videhakSetroM ke sAtha bhI lAgU hotA hai-15 karmabhUmiyoMmeM unakA bhI praharaNa hai, unake bhI 251, 25 / / prAyaMjanapadoM aura zeSa mlecchakSetroMke una janapadomeM utpanna honevAloMko kSetrAya' samajhanA cAhie, yahA~ taka cakravartIkI vijaya pahacatI hai| ___ isa taraha mAyokA svarUpa dekara, isase viparIta lakSaNavAne saba manuSyoko 'mleccha' batalAyA hai aura udAharaNameM antaradvIpaja manuSyoMkA kucha vistAra. ke sAtha ullekha kiyA hai| isase spaSTa hai ki jo loga una dUravartI kukhabacaM. buce pradezoMmeM rahate haiM jahA~ cakatartIkI vinaya nahIM pahuMca pAtI athavA patI
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArya aura mleccha 681 kI senA vijayake lie nahIM jAtI hai tathA jinameM jAtyArya, kulAyaM, karmArya, zilpayaMpora bhASAryake bhI koI lakSaNa nahIM hai ve hI saba 'mleccha' hai| ___ bhASyavinirdiSTa isa lakSaName, yadyapi, prAjakalakI jAnI huI pathvIke sabhI manuSya kSetrAdi kisI-na-kisI dRSTi se 'mAya' hI Thaharate hai-gaka-yavanAdi bhI mleccha nahIM rahate--parantu mAtha hI bhogabhUmiyA-haimavata mAdi prakarmabhUmikSetroMmeM utpanna honevAle-manuSya 'mleccha' ho jAte hai; kyoMki unameM ukta chaha prakArake pAryokA koI lakSaNa ghaTita nahIM hotaa| isIme zve0 vidvAna paM0 sukhalAlajIne mo. tasvArthamUtrakI apanI gujarAtI TIkAmeM, mlecchake ukta lakSaNa para nimna phuTanoTa dete hue unheM 'mleccha hI likhA hai "prA vyAkhyA pramANe haimavata prAdi trIza bhogabhUmipromAM arthAt prakarma bhUmipromAM rahanArA mleccho ja cha / " parAvaNA (prajJApanA) Adi zvetAmbarIya prAgama-siddhAnta-granthoMmeM manuSyake sammRcchima aura garbhavyutkAntika aise do bheda karake garbhavyutkrAntikake tIna bheda kiye haikamabhamaka. prakamabhamaka, antaradvIpaja aura isa taraha manuSyoMke mukhya cAra bheda batalAe haiN| ina cAroM bhedoMkA samAveza prAya aura mleccha nAmake ukta donoM bhedoM meM honA cAhiye thA kyoMki saba manuSyoM ko ina do medoMmeM gaMTA gayA hai| parantu ukta svarUpakayanaparame sammUcchima manuSyoMko-jo ki aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga avagAhanAke dhAraka, pramaMjI, aparyAptaka prora mantamuhanako prAyuvAne hote hai-na no 'pAya' hI kaha sakate hai pora na mleccha hI; kyoMki kSetrakI dRSTise yadi ve mAyaM kSetravati-manuSyoM ke mala-mUtrAdika prazucita sthAnomeM utpanna hote hai to mleccha kSetrati-manuSyoke mala-mUtrAdikameM bhI utpanna hote hai aura isI taraha prakarmabhamaka taNa antaradvIpaja manuSyoMke mala-mUtrAdikameM bhI ve utpanna hote hai / - maNussA dubihA paNatA taM jahA-samucchimamaraNussA ya / ...." gambhavatiyamagussA tivihA paNNatA, taM jahA-kammamUmagA, prakammabhUmagA, antrdiivgaa|" -prajJApanA sUtra 36, jIvAbhigame'pi dekho. pranApanA satra naM. 36 kA vaha aMza jo "ganbhavatiyamaragussA ya" ke bAda se ki saMmuzcima-magussA!" se prArambha hotA hai|
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ 682 jainasAhitya aura itihAsaparavizada prakAza ___ isake sivAya, uktasvarUpa-kathana-dvArA yadyapi akarmabhUmaka (bhogabhUmiyA) manuSyoMko mlecchoMmeM zAmilakara diyA gayA hai, jisase bhogamamiyoMkI santAna kulakarAdika bhI mleccha Thaharate haiM, aura kulArya tathA jAtyAryakI koI ThIka vyavasthA nahIM rhtii| parantu zve0 prAgama grantha (jIvAbhigama tathA prajApanA-jaise grantha) unheM mleccha nahIM batalAte-prantIpajoM takako unameM mleccha nahIM likhA; balki mArya mora mleccha ye do bheda karmabhUmija manuSyoMke hI kiye haiM-saba manuSyoMke nahIM; jaisA ki prajJApanA-mUtra naM. 37 ke nimna maMzase prakaTa hai: se ki kammabhUmagA? kammabhUgA paNNarasavihA paeNatA, taM jahApaMcarhi bharahehiM paMcahi erAvahiM paMcahi mahAvidehehi; te samAso duvihA paeNattA, taM jahA-AyariyA ya milikkhU ya / " __ aisI hAlatameM ukta bhASya kitanA aparyApta, kitanA adhUrA, kitanA viparIta aura kitanA siddhAntAgamake viruddha hai use batalAnekI jarUrata nahIM-sahRdaya vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiM / usakI aisI moTI moTI truTiyAM hI ume svopazabhASya mAnanase inakAra karAtI haiM aura svopajabhASya mAnanevAloMkI aisI uktiyoM para vizvAsa nahIM hone detI ki 'vAcakamukhya umAbAtike lie mUtrakA ullaMghana karake kathana karanA asambhava hai / ' prstu| aba prajJApanamUtrako lIjie, jisameM karmabhUmija manuSyoM ke hI prArya paura marecha aise do bheda kie haiN| isameM bhI prArya tathA mleccha kA koI vizada evaM vyAvanaMka lakSaNa nahIM diyaa| mAryoke to RddhiprApta pratiprApta aise do mUlabheda karake Rdi. prAptoMke chaha bheda kiye hai-arahaMta, cakravartI, baladeva,vAmudeva,vArA vidyAdhara | aura pranRddhiprApta pAryoM ke nava bheda batalAe hai, jinameM chaha bheda to kSetrArya prAdi ve hI haiM jo ukta tatvArthASigamamApyameM die haiM, zeSa tIna bheda bhAnArya, darzanArya aura cAritrArya haiM, jinake kucha bheda-prabhedokA bhI kapana kiyA hai| sAtha hI, * jIvAbhigamameM bhI yahI pATha prAya: jyoM kA tyoM pAyA jAtA hai-- 'milikabU' kI jagaha 'milecchA' jaisA pAThabheda diyA hai| + "nApi vAcakamukhyAH sUtrollaMghanenAbhidadhatyasaMbhAvya-mAnatvAt / " -sirasengaliTIkA, 10 267
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ Arya aura mleccha mleccha-viSayaka prazna ( se ki taM milikkhU ?) kA uttara dete hue itanA hI "milala praNegavihA paeNattA, taM jahA-sagA javaNA cilAyA sabara-babbara-muruDoDa-maDaga-NieNaga-pakaNiyA kulakkha-goMDa-siMhalapArasagodhA koMca-ambaDa-idamila-cillala-puliMda-hArosa-dovavokAraNagandhA hAravA pahilaya-amalaroma-pAsapausA malayA ya vaMdhuyA ya sUlikoMkaNa-gameya pallava-mAlava-maggara prAbhAsizrA kaNavIra-lhasiya-khasA khAsiya godUra-moDha DoMbila gala prosa pAtrosa kakeya akkhAga haNaromaga-huNaromagamaramasya cilAya viyavAsI ya evamAi, khettamilikkhU / ' ___ isameM "mleccha aneka prakArake ," aisA likha kara gaka, yavana, (yUnAna ) kirAta, zabara, babara, muruNDa, moDa ( uDIsA ), bhaTaka, riNamaNaga, pakkariNaya, kulakSa, goMDa, siMhana (laMkA), phArama, (IrAna), godha, koMca mAdi deza-vizeSanivAsiyoM ko 'mleccha' batalAyA hai| TIkAkAra malayagiri mUrine bho inakA koI vizeSa paricaya nahIM diyA-sirpha itanA hI likha diyA hai ki mlecchoMkI yaha bhaneka prakAratA zaka-yavana-cilAta-zabara-babaMgadi dezabhedake kAraNa hai| zakadeza nivAsiyoMko 'zaka' yavanadeza-nivAsiyoMko 'yavana' samajhanA, isI taraha sarvatra lagAlenA pora ina dezoMkA paricaya lokame-lokazAstroMke AdhAra para prApta karanA ina dezoM meM kitane hI to hindustAnake bhItarake pradeza hai, kucha himAlaya pAdike pahAr3I mukAma hai pora kucha marahahI ilAke hai| ina dezoMke sabhI nivAsiyoMko mleccha kahanA mlecchasyakA koI ThIka paricAyaka nahIM hai kyoMki ina dezoM meM prApaM loga bhI basate haiM-prarthAt ese jana bhI nivAsa karate haiM jo maMtra, jAti tathA kumakI dRSTiko chor3a dene para bhI karmako dRSTime, zilpako tamyAnekaviyatvaM zaka-yavana-cilAta-gavara-varAdidezabhedAta, tathA cAha- jahA sagA, ityAdi, zakadezanivAsinaH zakA, yavanadezanivAsino yavanAH evaM, nabaramamI nAnAdezAH mokato vijnyyaaH|"
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza dRSTise, bhASAko dRSTise prArya hai tathA matijJAna-zratajJAnakI dRSTise aura sarAyadarzanakI dRSTise bhI prArya haiM, udAharaNake liye mAlavA, ur3IsA, laMkA pora koMkaNa prAdi pradezoMko le sakate haiM jahA~ ukta dRSTiyoMko liye hue pragaNita prAyaM basate haiN| ho sakatA hai ki kisI samaya kisI dRSTivizeSake kAraNa ina dezoMke nivAsiyoMko mleccha kahA gayA ho; parantu aisI dRSTi sadA sthira rahanevAlI nahIM hotI / Aja to phijI jaise TApumoMke nivAsI bhI, jo bilkula jaMgalI tathA asabhya the aura manuSyoM taka ko mArakara khA jAte the, pArya puruSoMke saMsarga evaM satprayatnake dvArA acche sabhya, zikSita tathA karmAdika dRSTise mArya bana gaye haiM; vahAM kitane hI skUla tathA vidyAlaya jArI ho gaye haiM aura khetI dastakArI tathA vyApArAdike kArya hone lage hai| mora isaliye yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki phijI dezake nivAsI mleccha hote hai / isI taraha dUsare dezake nivAsiyoMko bhI jina kI avasthA mAja badala gaI hai mleccha nahIM kahA jA sakatA / jo mleccha hajAroM varSoMse prAryoke samparkameM mA rahe hoM aura pAryoMke karma kara rahe hoM unheM mleccha kahanA to mAryoMke ukta lakSaNa athavA svarUpako sadoSa batalAnA hai| prata: vartamAnameM ukta dezanivAsiyoM tathA unhI jame dUsare dezanivAsiyoMko bhI, jinakA ullekha evamAi' zabdoMke bhItara sani hita hai, mleccha kahanA samucita pratIna nahIM hotA pora na vaha mlecchatvakA koI pUrA paricAyaka athavA lakSaNa hI ho sakatA hai| zrImalayagirimUrine ukta prajJApanAsUtrako TIkAme likhA hai "mlecchA avyaktabhASAmamAcArA:," "ziSTAsammatasakalavyavahArA mlecchaa.|" praryAta-mleccha ve haiM jo avyakta bhASA bolate hai-aisI aspaSTa bhASA bolate haiM jo apanI samajhameM na paave| athavA ziSTa (samya) puruSa jina bhAvAdikake vyavahAroMko nahIM mAnate unakA vyavahAra karanevAle saba mleccha hai| ye lakSaNa bhI ThIka mAlUma nahIM hote; kyoMki prathama to jo bhASA mAryoka liye avyakta ho vahI ukta bhASAbhASI bhanAryoka lie vyakta hotI hai tathA
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ Arya aura mleccha prAoMke lie jo bhASA vyakta ho vaha anAryoM ke lie avyakta hotI hai aura isa taraha manAyaM loga parasparameM avyakta bhASA na bolaneke kAraNa mArya ho jAvege tathA prAyaM loga aisI bhASA bolane ke kAraNa jo anAryoMke lie avyakta hai-unakI samajhameM nahIM bhAtI-mleccha tthhreNge| dUsare, parasparake sahavAsa maura abhyAsake dvArA jaba eka varga dUsare vargakI mApAse paricita ho jAvegA to itane parase hI jo loga pahale mleccha samajhe jAte the ve mleccha nahIM raheMgezaka-yavanAdika bhI mlecchatvakI koTine nikala jAeMge, prArya ho jaavege| isa ke sivAya, aise bhI kucha deza hai jahA~ke prAyokI bolI-bhApA dUsare dezake prAyaM loga nahIM samajhate hai, jaise kannaDa-tAmIla-telagu bhASAmroko idhara yU0pI0 tathA paMjAbake loga nahIM samajhate / prata: idharako dRSTise kannaDa-tAmIla-telaga bhASAmoMke bolanevAloM tayA una bhASAmoMmeM jaina graMthoMkI racanA karanevAloko bhI leccha kahanA par3egA aura yo paramparame bahana hI vyAghAta upasthita hogAna mlecchanvakA hI koI Thoka nirNaya evaM vyavahAra bana sakegA mora na pAyaM. tvakA hii| rahI ziSTa-mammata-bhASAdikake vyavahAroMkI bAta, jaba kevalI bhagavAnakI vANIko aThAraha mahAbhASAmoM tathA mAtaso laghu bhASAmoMme anuvAdita kiyA jAtA hai taba ye pracalita mana bhASAeM to ziSTa-sammata-bhASAe' hI mamamI jAyeMgI, jinameM arabI, phAmoM, leTina, jarmanI, aMgrejI, phrAMsIsI, cInI aura jApAnI prAdi mabhI pradhAna pradhAna videzI bhApAnokA samAveza ho jAtA hai| inase bhinna tathA bAhara dUsarI aura kaunamI bhASA raha jAtI hai jise mlecchokI bhASA kahA jAya ? bAkI dUsare ziSTa-mammata-vyavahAgekI bAta bhI aisI hI hai-kucha vyavahAra aise hai jinheM hindustAnI pramabhya samajhate hai aura kucha vyavahAra eme hai jinheM videzI loga prasabhya batalAte hai aura unake kAraNa hindustAniyoko 'pramabhya'-praziSTa evaM Uncivilized samajhate haiN| sAtha hI. kucha vyavahAra hindustAniyoMke aise bhI hai jo dUsare hindustAniyoMkI dRSTimeM asamma hai aura isI taraha kucha videziyoMke vyavahAra dUsare videziyoMkI dRSTimeM bhI mamamya hai| isa taraha ziSTapuruSoM nayA ziSTasammata vyavahAroMkI bAta vivAdA. panna honeke kAraNa itanA kaha dene mAtrase hI pArya paura mlecchako koI
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ 686 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vyAvRtti nahIM hotI-ThIka pahacAna nahIM bntii| aura isaliye ukta saba lakSaNa sadoSa jAna par3ate haiN| aba digambara granthoMko bhI lIjie / tattvArthasUtrapara digambaroMkI sabase pradhAna TIkAe sarvArtha siddhi, rAjavAtika tathA zlokavAtika hai| inameMse kisImeM bhI mlecchakA koI lakSaNa nahIM diyA-mAtra mlecchoMke antaradIpaja aura kamabhUmija aise do bheda batalAkara antaradvIpajoMkA kucha patA batalAyA hai aura kamabhUmija mlecchoMke viSayameM itanA hI likha diyA hai ki 'karmabhUmijA: zakayavanazabarapulindAdayaH' (sarvA0, rAja.)-prarthAt zaka, yavana, zabara pora pulindAdika logoMko karmabhUmijamleccha samajhanA caahie| ilokavAtikame thor3AmA vizeSa kiyA hai-prathAt yavanAdikako mleccha batalAneke bhanirikta una logoMko bhI mleccha batalA diyA hai jo yavanAdikake prAcArakA pAlana karate hoM / yaSA karmabhUmibhavA mlecchAH prasiddhA yavanAdayaH / bhyuH pare ca tadAcArapAlanA bahudhA janAH / / parantu yaha nahIM batalAyA ki yavanAdikakA vaha kaunamA prAcAra-vyavahAra hai jise lakSya karake hI kimI samaya unheM 'mleccha' nAma diyA gayA hai, jisase yaha patA cala makatA ki vaha prAcAra ima mamaya bhI unameM bhavaziSTa hai yA ki nahIM aura dUsare prArya kahalAnevAle manuSyoM meM to vaha nahIM pAyA jAnA ! ho,isame itanA prAmAsa jarUra milatA hai ki jina kamabhUmijoMko mleccha nAma diyA gayA hai vaha unake kisI prAcArabhedake kAraNa hI diyA gayA hai-dezabhedake kAraNa nhiiN| aisI hAlatameM usa prAcAra-vizeSakA spaSTIkaraNa honA aura bhI jyAdA jarUrI thA, tabhI prArya-mlecchakI kucha vyAvRti athavA ThIka pahacAna bana sakatI thii| parantu aisA nahIM kiyA gayA, aura isalie prArya-lekI samasyA jyoM kI tyoM khar3I rahatI hai-yaha mAsUma nahIM hotA ki nizcitarUpase kise 'mAya' kahA jAvaM aura kise 'leccha! zlokavAtikameM zrIvidyAnandAcAryane itanA aura bhI likhA hai "saccotrodayAderAryAH, nInotrodayAdeSa myAH / " .
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ Arya aura mleccha mutam parammarn... -m m -arunama marthAt-uccagotrake udayAdika kAraNase prAyaM hote haiM aura jo nIcagotrake udaya mAdiko liye hue hote haiM unheM mleccha samajhanA caahiye| yaha paribhASA bhI mAryamlecchakI koI vyAvartaka nahIM hai| kyoMki uccanIcagotrakA udaya to patisUkSma hai-vaha prasthoMke jJAnagocara nahIM, usake mAdhArapara koI vyavahAra cala nahIM sakatA-pora 'mAdi' zabdakA koI vAcya batalAyA nahIM gayA, jisame dUsare vyAvataMka kAraNoMkA kucha bodha ho sktaa| zeSa rahI mAryokI bAta, pAyamAtrakA koI khAsa vyAvataMka lakSaNa bhI ina granthoM meM nahIM hai-pAryoMke RddhiprApta anRddhiprAsa aise do bheda karake RddhiprAptoMke mAna nathA pATha aura bhanRddhi prAptoMke kSetrAyaM, jAnyAyaM, karmAya, cAritrArya, darzanArya aise pAMca bheda kiye gaye hai| rAjavAtikameM ina bhedoMkA kucha vistArake sAtha varNana jarUra diyA hai| parantu kSetrAyaM tathA jAtyAyaMke viSayako bahuta kucha gola. mola kara diyA hai-"kSetrAyo: kAzIkauzalAdiSu jAtAH / ikSvAkujAtibhAjAdikulae jAnA jAtyAyoH" itanA hI likhakara chor3a diyA hai ! mora karmAyake mAvadya karmAya. pralyamAvadyakArya, amAvadyakaryi me tIna bheda karake unakA jo svara diyA hai, usameM donoMkI pahacAnameM usa prakArakI vaha saba gaDavara prAyaH jyAko tyo upasthita ho jAtI hai, jo ukta bhASya tathA prajApanAmUtrake kathanapara meM utpanna hotI hai| jaba ami, mapi, kRSi, vidyA, gilpa aura vApigamama bhAjIvikA karanevAle, zrAvakakA koI vrata dhAraNa karanevAle aura muni honevAle (pleccha bhI muni ho sakate hai ) sabhI 'prAyaM' hote hai taba saka-yavanAdikako mleccha kahane para kAphI bhApati khar3I hojAtI hai bhora mAryamnesyakI ThIka vyAvati hone nahI paatii| hA~, sarvArtha middhi tathA rAjavAtikameM guNaguNavadbhirvA aryanta ityAryAH' aisI mAyaMkI nikti mora dI hai aura rAjavAtiko paryante' kA artha 'sevyante' bhI diyA hai| yadyapi yaha mAyaM zabdakI nirukti hai-lakSaNa nahIM / phira bhI isake dvArA itanA prakaTa kiyA gayA hai ki jo guNoMke dvArA tathA yuriNayoMke dekho, jayapavalAkA vaha pramANa jo bhagavAna mahAvIra maura unakA samaya' zIpaMka nibandhake 8 22 parake phuTanoTameM diyA gayA hai|
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ 688 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza dvArA sevA kie jAe~, prApta hoM vA apanAe jAyeM ve saba 'pArya' hai| aura isa taraha guraNIjana tathA guNIjana jinheM apanAleM ve praguraNI bhI saba mArya Thaharate haiN| zaka-yavanAdikoMmeM bhI kAphI guNIjana hote hai-bar3e-bar3e vidvAn, rAjA tathA rAjasattA calAnevAle mantrI prAdika bhI hote hai-ve saba bhAyaM tthhreNge| aura jina guNahInoM tathA manakSara mlecchoMko prAdipurANake nimna vAkyanusAra kula. zuddhi mAdike dvArA prAyaM loga apanAlege, ve bhI prArya hojAveMge-- svadeze'nakSaramlecchAna prajAbAdhAvidhAyinaH / kulazuddhipradAnAyaiH svasAkuryAdupakramaiH // isase mArya-mleccha kI samasyA mulajhane ke bajAya aura bhI jyAdA ulajha jAtI hai| ataH vidvAnoMma nivedana hai ki ve isa samasyAko hala karane kA pUrA prayatna kareM-isa bAtako khoja nikAleM ki vAstavameM mAyaM kise kahate haiM paura mleccha,' kise ? donoMkA vyAvataMka lakSaNa janasAhityaparame kyA ThIka baiThatA hai ? jinameM saba gar3abar3a miTakara sahaja hI mabako prAyaM pora mleccha kA parijJAna ho ske|
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA samaya-nirNaya digambara jainasamAjameM svAmI samantabhadrakA samaya mAma taurapara vikramakI dUsarI zatAbdI mAnA jAtA hai| eka 'paTTAvalI' meM zaka saM060 (vi0 saM0 165) kA jo unake viSayameM ullekha hai vaha kisI ghaTanA-vizeSakI dRSTiko liye hae jAna par3atA hai| unakA jIvana-kAla adhikAMgameM usase pahale tathA kucha bAdako bhI rahA ho sakatA hai| zvetAmbara janasamAjane bhI mamantabhadrako apanAyA hai aura apanI paTTAvaliyoM meM unheM 'mAmantabhadra' nAmase ullekhita karate hae unake mamayakA paTTAcArya-rUpameM prArambha vIranirvAgga-saMvat 643 (vi0 saM0 173) me huprA batalAyA hai| mAya ho. yaha bhI ullekhita kiyA hai ki unake paTTaziSyane vIrani0 ma0 665 (vi0 saM0 225 ) meM eka pratiSThA karAI hai, jimame unake samayakI utarAvadhi vikramakI tImarI zanAbdIke prathamacaraNa taka pahu~na jAtI hai / imase samaya-mambandhI donoM mampradAyoMkA kathana mila jAtA hai aura prAya: eka hI ThaharatA hai| ukta jaina padAvalI-mAnya zaka saM060 (I0 saM0 138 ) vAle mamayako DAkTara prAra0 jI0 bhANDArakarane apanI 'mI hisTarI mAfa Dekkana meM, misTara levima rAimane apanI 'imkiAzaMsa aiTa zravaNabelagola' nAmaka pustakako prastAvanA nayA 'kATaka-gabdAnazAmana kI bhUmikA meM, memarsa mArala eNDa ema.. jI0 namahAnAyane apane 'kanATaka kavirite' prathame prora misTara eDavarDa po. + yaha paTTAvalI hastalikhita saMskRta graMthoM ke anusandhAna-viSayaka DA. bhANDArakarakI san 1883.84 kI aMgrejI ripoTaMke pRSTa 320 para prakAzita huI hai| kucha paTTAvaliyoMmeM yaha samaya vIra ni0 sa0 565 arthAt vi. savat 125 diyA hai jo kisI galatIkA pariNAma hai aura munikalyANavijayane apane dvArA sampAdita 'tapAgaccha-paTTAvalI meM usake sudhArakI sUcanA bhI kI hai| (r) dekho, munikalyANavijaya dvArA sambhAvita 'tapAgaccha-paTTAvalI pR076.816..
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ 660 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza rAisane apano 'hisTarI prAfa kanaDIja liTarecara'meM mAnya kiyA hai / aura bhI aneka aitihAsika vidvAnoMne samantabhadrake isa samayako mAnyatA pradAna kI hai| aba dekhanA yaha hai ki isa samayakA samarthana zilAlekhAdi dUsare kucha sAdhanoM yA mAdhAroMse bhI hotA hai yA ki nahI aura ThIka samaya kyA kucha nizcita hotA hai / nIce isI viSayako pradarzita evaM vivecita kiyA jAtA hai: misTara levisa rAisane, samantabhadrako IsAkI pahalI yA dUsaro zatAbdI. kA vidvAna anumAna karate hue, jahA~ usakI puSTimeM ukta paTTAvalIko dekhanekI preraNA kI hai vahA zravaNabelgolake zilAlekha na0 54(67) ko bhI pramANameM upasthita kiyA hai, jisame mallipaNaprazastikA utkIrNa karate hue mantabhadrakA smaraNa siMhanandIse pahale kiyA gayA hai| zilAlekhakI sthiniko dekhate hae unhoMne ima pUrva-smaraNako isa bAtake liye atyanta svAbhAvika samAna mAnA hai ki samantabhadra siMhanandIse adhika yA kama samaya pahale hae hai| ukta nihanandI muni gaMgarAjya ( gaMgavADi ) kI sthApanAme savizeSarUpase kAraNIbhUta eva sahAyaka the, gaMgavaMzake prathama rAjA koMgAmA varmAke guru the. aura isalikopakarAjAkUla (tAmila krAnikala) mAdise ko Ni varmAkA jo samaya IsAkI dUsarI zatAbdIkA mantima bhAga (A. D. 188) pAyA jAtA hai vahI siMhanandIkA astitva-samaya hai aimA mAnakara unake dvArA samantabhadakA mastitvakAla IsAkI pahalI yA dUsarI zatAbdI bhanumAna kiyA gayA hai| zravaNAbelagolake zilAlekhoMkI ukta pustakako san 1886 meM prakAzita karane ke bAda rAisa sAhabako koMgurigavarmAkA eka zilAmba milA, jo zaka saMvat 25 (vi. saM0 160, I0 san 103) kA likhA huprA hai aura jise unhoMne. man 1864 meM, najanagUr3a tAlluke (maimUra)ke zilAlekhoMmeM na0 110 para prakAzita kagayA hai. (E.C. III) / umame koMguriNavarmAkA spaSTa samaya IsAkI dUsarI tAbdI kA prArambhika athavA pUrvabhAga pAyA jAtA hai, aura isaliye unake matAnusAra * isa zilAlekhakA prAya praza nimna prakAra hai"svarita zrImatkoMguNivarmadharma mahAdhirAjaprathamagaMgasya dattaM zakavarSagateSu paMcavi. zakti 25 neya zubhakinusaMvatsaramu phAlgunazuupacamI zani rohiriNa "
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ . samantabhadrakA samaya-niNaya yahI samaya siMhanandIkA honeme samantabhadrakA samaya nizcita rUpase IsAkI pahalI zatAbI ThaharatA hai-dUsarI nhiiN| . zravaNabelgolake ukta zilAlekhameM, jo zaka saMvat 1050 kA likhA humA hai, yadyapi 'tataH' yA 'tadanvaya' jaise zabdoMke prayogadvArA aisI koI sUcanA nahIM kI gaI jisame yaha nizcitarUpameM kahA jAsake ki usameM pUrvavartI prAcAryoM prathava! graruvoMkA smaraNa kAlakramakI dRSTise kiyA gayA hai paranta usase pUrvavartI zAkamavat 66 ke likhe hue do zilAlekhoM aura uttaravartI zaka saMka 1066 ke likhe eka zilAlekhame samantabhadrake bAda jo una mihanadhI prAcAryakA ullekha hai vaha rUpame yaha batalA rahA hai ki gaMga rAjya ke saMsthApaka prAcArya mihanandI svAmI mamantabhadra ke bAda hue hai / ye tInoM zilAlekha zimogA jileke nagaranAlnuke meM humatra myAname prApta hue haiM, kramaza: naM. 35, 36, 37 ko liye hA hai aura epigraMkikA kATikAkI pAThavIM jildameM prakAzita hue hai / yahA~ unake prastuta viSayase mambandha rakhane vAle prazoM ko uddhRta kiyA jAtA hai, jo kanaDI bhASA meM hai / inamese 36 zrI. 37 nambarake zilAlekhoM prastuta aMza prAya: samAna hai imose 363 zilAlekhase 37vemeM jahA kahIM kucha bheda hai use vakaTame nambara 7 ke sAtha de diyA gayA hai ....... bhadravAhasvAmIgalinda itakalikAlavartaneyiM gaNamenaM pudvid avara anyagakramadi kalikAlagaNadharu zAstrakartugaluma enisida samantabhadravAmAMgala acazipyamaMtAna zivakaTa cAca.yyara pravarti varadattAcApyara pravari tatvArthasUtrakatugala enimd ibhAyaMdevara prati | gagarAjyama mADida siMhanandyA cAyara avarind ekasadhi-mumatibhaTTArakara avara.... . 35) ___ ....... anakeligala nimida (eniya37 ) bhadrabAhambAmigala galaMga37) modalAgi palambara (hanambara 7) prAcAyyara podimbaliyaM mamannabhadrasyAmigala urmAyasihara varapranyayola / ananraM 37) gaMgarAjyamaM mADida mihananyAcAra prvri.........|" (naM. 36,53) 353 zilAlekha meM yaha ullekha hai ki bhavavAhasvAmIke bAda yahAM kalikAlakA praveza humA-usakA varsanA bhArAma humA, naNamaMda utpanna humA pora
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ 662 . jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza unake vaza-kramameM samantabhadrasvAmI udayako prArA hue, jo 'kalikAlagaNadhara' mora 'zAstrakAra' the, samantabhadrakI ziSya-santAnameM sabase pahale 'zivakoTi' prAcArya hae, unake bAda varadattAcArya, phira tatvArtha sUtra ke kartA 'mAyaMdeva, prAryadevake pazcAt gaMgarAjakA nirmANa karanevAle 'siMhanandI' prAcArya, bhora siMhanandIke pazcAt ekasandhi-sumati bhaTTAraka hue / aura 363-373 zilAlekhoMmeM samantabhadra ke bAda siMhanandIkA ullekha karate hue siMhanandIkA samantabhadrakI vaMzaparamparAmeM honA likhA hai, jo vaMzaparamparA vahI hai jisakA 35veM zilAlekhameM zivakoTi, varadatta pora mAyaMdeva nAmaka prAcAryoke rUpa meM ullekha hai| ina tInoM yA cAroM zilAlekhoMme bhinna dUsarA koI bhI zilAlekha aisA upalabdha nahIM hai jisameM samantabhadra aura mihanandI donoMkA nAma dene hae ukta siMhanandIko samantabhadrame pahalekA vidvAn mUvita kiyA ho yA kama-meMkama samantabhadrame pahale sihanandIke nAmakA hI ullekha kiyA ho| aisI hAlatame misTara levisa rAisa sAhabake usa anumAnakA samarthana hotA hai jise unhoMne kevala 'mallipaNaprazAsti' nAmaka zilAlekha (naM. 54 ) meM ina vidvAnoM ke mAge pIche nAmollekha ko dekhakara hI lagAyA thaa| ina vAdako mile hA zilA. lekhoMmeM 'zravari', 'avara anvayadAla' pora 'avara anantara' zandoMke prayAgadvArA isa bAtakI spaSTa ghoSaNA kI gaI hai ki mihanandI prAcArya mamantabhadrAcAryake bAda hae hai / ataH ye mihanandI gaMgavAke prathama gajA koguriNavamAMka samakAlIna the, inhoMne gagavakI sthApanAme khAsa bhAga liyA hai, jisakA ullekha tInoM zilAlekhoMmeM "gaMgarAjyamaM mAni" isa vizeSaNa-padaka dvArA kiyA gayA malliparaNa-prazastimeM prAyaMdevako 'rAdhAna-kartA' likhA hai aura yahA~ 'tttvaarthsuutr-krtaa|' isase 'rAdhAnta' aura 'tattvArtha mUtra'donoM eka hI pandhaka nAma mAlUma hote haiM aura vaha gRdhrapicchAcAyaM umAsvAmIke tattvArtha mUvame bhinna jAna par3atA hai| zravaNabelagolakA ukta 54vAM milAne san 1886 meM prakAzita haprA pA aura nagaratAllukake ukta tInoM zilAlekha san 1904 meM prakAzita hue hai| san 1886 meM levisa rAisa sAhabake sAmane maujUda nahIM the|
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA samaya-nirNaya 663 hai, jisakA artha levisa rAisane who made the Gang kingdom diyA hai-arthAt yaha batalAyA hai ki jinhoMne gaMgarAjyakA nirmANa kiyA' (ve siMhanandI praacaary)| siMhanandIne gaMgarAjako sthApanAmeM kyA sahAyatA kI thI, isakA kitanA hI ullekha aneka zilAlekhoMmeM pAyA jAtA hai, jise yahAM para uddhRta karanekI jarUrata mAlUma nahIM hotI-zravaNabelgolakA vaha 54(67)vA~ zilAlekha bhI siMhanandI aura unake chAtra ( koMguriNavarmA ) ke sAtha ghaTitaghaTanAko kucha sUcanAko liye hae hai| yahA~para maiM itanA aura bhI prakaTa kara cAhatA denA hUM ki san 1925 (vi0 saM0 1982) meM maNikacanda jainagranthamAlAse prakAzita ratnakaraNDaprAvakAcArakI prastAvanAke 'samaya-niraNaya' prakaraNa meM (pR.117) maiMne zrI levisa rAisa mAhabake ukta anumAna para ima prAzayako prApani kI thI ki ukta zilAlekha meM 'tata:' yA 'namanvaya' prAdi zabdoke dAga siMhanandIkA samantabhadrake bAdameM honA hI nahI bhUcita kiyA balki kucha guruvokA smaraNa bhI kramarahita prAge pIche pAyA jAtA hai. jisame zilAlekha kAlakramame mmaraNa yA kramollekhakI prakRtikA mAlUma nahIM hotA, aura isake lie udAharaNampameM pAtra sarokA zrIprakalaMkadeva bhora zrIvaddhaM devane : pUrva mmaraNa kiyA jAnA mUcita kiyA thaa| merI yaha bhApati svAmI patrakemarI aura una zrIvidyAnandako eka mAnakara kI gaI thI jo ki aSTamahamI prAdi granthoMke kartA hai, aura unake isa ekavyaktitvake liye 'samyaktvaprakAza' grantha tathA vAdicandamUrikA 'jJAnamUryodaya' nATaka pora janahitapI' bhA6. praka, 10436 - 440 ko dekhanekI preraNA kI gaI thii| kyoki usa samaya prAya: inhI prAdhAgepara samAjame donoMkA vyaktisva eka mAnA jAtA thA, jo ki eka bhArI bhrama thA / parantu bAdako maine 'svAmI pAtrosarI aura vidyAnanda' nAmaka apane khojapUrNa nimandhake do lekhoM yathA:-yo'mI pAtimAla dvipaddhala-zilA-mtambhAvalI-khaNDana dhyAnAmi: paTurahaMto bhagavatasmo'sya prasAdIkRtaH / mAtramyApama mihanandi-muninA no cekaya vA zilA. stambhorAjya-ramAgamAdhva-paridhastenAsikhaNDodhana: // 6
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza dvArA * isa phaile hue bhramako dUra karate hue yaha spaSTa karake batalA diyA ki svAmI pAtrakesarI aura vidyAnandakA vyaktitva hI nahIM, kintu anyasamUha paura samaya bhI bhinna hai-pAtrakesarI vidyAnandase kaI zatAbdI pahale hue hai| prakalaMkadevase bhI koI do zatAbdI pahaleke vidvAna hai, aura isaliye unakA astitva zrIvaddhadevase bhI pahale kA hai / aura isIse praba, jaba ki samyaktvaprakAza-jaise granthakI pola khula cukI hai, maiMne ukta tInoM zilAlekhoMkI maujUdagIko lekara yaha pratipAdA kiyA hai ki unase zrI rAisa sAhabake anumAnakA samarthana hAtA hai, vaha ThIka pAyA gayA aura isIse usapara kI gaI apanI Apattiko maine kabhIkA vApisa le liyA hai| jaba svaya koMguriNavarmAkA eka prAcIna zilAlekha zaka saMvat 25 kA * upalabdha hai aura usase mAlUma hotA hai ki koMgurigavarmA vi. saM. 160 ( I0 man 103) me rAjyAsana para prArUDha the taba prAya: yahI samaya unake guru evaM rAjyake pratiSThApaka siMhanandI prAcArya kA samajhanA cAhiye, aura isaliye kahanA cAhiye ki siMhanandIkI guru-paramparAmeM sthita svAmI samantabhadrAcArya avazya hI vi0. maMvat 160 se pahale hue hai; parantu kitane pahale, yaha abhI aprakaTa hai| phira bhI pUrvIvartI hone para kama se kama 30 varSa pahale to mamanna. bhadrakA honA mAna hI liyA jA sakatA hai; kyoMki 35 ve zilAlekha meM siMhanandIse pahale prAyadeva, varadatta aura zivakoTi nAmake tIna prAcArTIkA aura bhI ullekha pAyA jAtA hai, jo samantabhadrakI ziSyamantAnameM hue hai aura jinake liye 10-10 varSakA prosana mamaya mAna lenA kucha adhika nahIM hai| isameM mamantabhadra nizcitampame vikramakI prAya. dUsarI zatAbdIke pUrvAdhaM ke vidvAn Thaharane haiM / aura yaha bhI ho sakatA hai ki unakA pastitvakAla uttarArdha meM bhI vi0 mA 165 (zaka mA 6.) taka calatA rahA ho; kyoki usa samayako sthitikA aimA bodha hotA hai ki jaba koI muni prAcArya padake yogya hotA thA tabhI usako prAcAryapada de diyA jAtA thA aura isa taraha eka prAcAryake samayameM unake kaI * ye donoM lekha isa nibandhasagrahame anyatra pR0 637 ma 667 taka prakAzita ho rahe haiN|
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA samaya-nirNaya ziSya bhI prAcArya ho jAte the aura pRSaka rUpase aneka muni saMghoMkA zAsana karate the; athavA koI koI prAcArya apane jIvanakAlameM hI prAcArya-padako chor3a dete the aura saMghakA zAmana apane kisI yogya ziSyake supurda karake svayaM upAdhyAya yA sAdhu parameSThIkA jIvana vyatIta karate the| aisI sthinimeM ukta tInoM prAcArya samanta bhadrake jIvana-kAlameM bhI unakI santAnake rUpame ho sakate hai| zilAlekhoMmeM prayukta pravari zabda 'tataH' vA 'tadanantara' jaise arthakA vAcaka hai aura usake dvArA ekako dUsare se bAdakA jo vidvAna sUcita kiyA gayA hai usakA abhiprAya kevala ekake maraNa aura dUsareke janmase nahIM balki zipyatvagrahaNa tathA pAcArya-padako prati prAdikI dRSTiko liye hue bhI hotA hai aura isa liye uma bhanda-prayogase ukta tInoM prAcAryokA mamantabhadrake jIvana-kAlameM honA bAdhita nahIM tthhrtaa| pratyuta isake, samantabhadra ke mamayakA jo eka ullekha zaka saMvat 60(vi.saM.195)kA-saMbhavata:unake nidhanakA-milatA hai usakI sagati bhI ThIka baMTa jAtI hai / svAmI samantabhadra jinazAmanake eka bahuta bar3e pracAraka paura pramAraka hue hai, unhoMne apane mamayame zrIvIra jinake zAsanakI haz2Ara gugalI vRddhi kI hai. mA eka zilAlekha meM ullekha hai, apane mizanako saphala banAne ke liye unake dvArA aneka giyoMko aneka viSayoMmeM khAma taura suzikSita karake unheM apane jIvanakAlameM hI zAmana-pracAra ke kArya meM lagAyA jAnA bahuta kucha svAbhAvika hai, aura imame siMhanandI jase dharma-pracArakI manovRtti ke udAramanA prAcAryake astitvakI sabhAvanA samantabhadraka jIvanakAlameM hI adhika jAna par3atI hai / prstu| Arake ina maba pramAggoM evaM vivecanakI bhaganI meM yaha bAta prasandigdharUpame spaSTa ho jAtI hai ki svAmI mamannabhadra vikramakI dUmarI zatAbdIke vidvAna the-bhale ho ve isa zatAbdIka uttarAdha meM bhI rahe ho yA na rahe hoN| aura hama liye jina vidvAnone unakA samaya vikrama yA ImAkI tIsarI zatAbdIme bhI bAdakA anumAna kiyA hai yaha saba bhrama-mUlaka hai| DAkTara kesIla pAThakane apane eka lebameM mamantabhadrake samayakA anumAna ImAkI pAThavI zatAmdIkA pUrvAdhaM kiyA thA, jisakA yukti-puramsa ra nirAkaraNa 'samantabhadraSA samaya maura sa0 ke0 bI0 pAThaka' nAmaka nibandha (naM. 18 ) meM vistAra ke sAtha
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ 666 jainasAhitya aura itihAsaparavizada prakAza kiyA jA cukA hai aura usameM unake sabhI hetuproM ko prasiddhAdi doSoM se dUSita siddha karake ni:sAra ThaharAyA gayA hai (pR0 267-322) / DAkTara satIzacanda vidyAbhUSaNane,prapanI 'hisTarI mAfa di miDiyAvala skUla mAfa inDiyana laoNjika' meM, yaha anumAna prakaTa kiyA thA ki samantabhadra IsavI san 600 ke lagabhaga hue haiN| parantu mApake isa anumAnakA kyA prAdhAra hai athavA kina yuktiyoMke balapara prApa aimA numAna karane ke liye bAdhya hue haiM yaha kucha bhI sUcita nahIM kiyA / hA~, isase pahale itanA jarUra sUcita kiyA hai ki samantabhadrakA ullekha hindU tattvavettA 'kumArila ne bhI kiyA hai aura usake liye DA0 bhANDArakarako saskRta granthoMke anusandhAna viSayaka usa riporTake pR0 118 ko dekhane kI preraNA kI hai jisakA ullekha isa lekhake zurU meM eka phuTanoTa-dvArA kiyA jA cukA hai / sAtha hI, yaha prakaTa kiyA hai ki 'kumAgli' bauddha tArkika vidvAn 'dharmakIti'kA samakAlIna thA pora usakA jIvana kAla prAma taura para ImAkI 7vI zatAbdI (635me 650) mAnA gayA hai| zAyada itane parase hI-kumArilake granthameM samantabhadrakA ullekha mila jAne mAtrame hImApane samantabhadrako kumArilame kucha hI pahala kA athavA prAya: samakAlIna vidvAn mAna liyA hai, jo kisI taraha bhI yukti-magata pratIta nahIM honA / kumArilane apane zlokvAtikameM, prakalaMkadevake 'pragatI' granthapara, usake 'prAjJApradhAnAhi...' ityAdi vAkyoMko lekara kucha kaTAkSa kiye hai , jimase prakalaMkake aSTazatI' granthakA kumArilake mAmane maujUda honA pAyA jAtA hai| aura yaha aSTazatI graMtha samannabhadrake "devAgama' mtotrakA bhASya hai, jo mamantamame kaI zatAbdI bAdakA banA huprA hai| isame vidyAbhapAtrIka anumAnako ni:sAranA sahaja hI vyakta ho jAtI hai| ina donoM vidvAnoMke anumAnoMke sivAya paM0 mumbalAlajIkA, 'bhAnabindu' kI paricayAtmaka prastAvanAme, samantabhadrakI minA kisI hetuke ho pUjyapAda (vikrama chaTI zatAbdI)kA uttaravartI batalAnA aura bhI adhika niHsAratAko liye hae hai-ve pUjyapAdake 'jainendra' vyAkaraNameM 'catuzyaM samantabhadramya' paura dakhA, prophesara ke. bI. pAThakakA digambara jaina sAhityama kumArila. kA sthAna' nAmaka nibandha /
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA samaya-nirNaya 'vetteH siddhasenasya' isa do sUtroMke dvArA samantabhadra aura siddhasenake ullekhako jAnate-mAnate hue bhI siddhasenako to eka mUtrake prAdhAra para pUjyapAdakA pUrvavartI batalA dete hai parantu dUsare sUtrake prati gaja-nimIlana-jasA vyavahAra karake use dekhate hue bhI anadekhA kara jAte haiM aura samantabhadrako yoM hI calatI kalamase pUjyapAdako uttaravartI kaha DAlate hai ! sAtha hI, isa bAtako bhI bhulA jAte hai ki sanmatikI prastAvanAmeM ve pUjyapAdako samantabhadrakA uttaravartI batalA mAe hai aura yaha limba pAe hai ki 'stutikArarUpameM prasiddha ina donoM prAcAryoMkA ullekha pUjyapAdane apane vyAkaraNa ke ukta mUtrome kiyA hai unakA koI bhI prakArakA prabhAva pRjyapAdakI kRtiyoM para honA cAhiye, jo ki unake ukta uttaravartI kathana ke viruddha paDatA hai| unake ima uttaravartI kathanakA vizeSa UhApoha nvaM umakI niHsAratAkA vyaktIkaraNa 'manmanimUtra aura middha sena' nAmaka nibandhake 'middhamenakA mamayAdika' prakaraNa ( pR0 5.43-566 ) meM kiyA gayA hai aura usameM tathA siddhamenakA mampradAya aura guNakIrtana' nAmaka prakaraNa(pR0 5.66-585 ) meM yaha bhI spaSTa karake batalAyA gayA hai ki mamantabhadra nyAyAvatAra pora manmatimUyaka karmA siddha senoMse hI nahIM, kintu prathamAdi bizikAoke kA siddhagenoM meM bhI pahale hue haiN| 'svayambhUstuti' nAmakI prathamadAvidhikAme middhamenane 'anana mavezaparIkSaNakSamAstvayi pramAdAna yamAmA: gyitA: jaima vAkyoke dAga sarvajJaparIkSakake rUpameM svayaM mamantabhadrakA mmaraNa kiyA hai ghora antima padyame tava guNakathAkA vayamapi' jaise vAkyoMkA mAyame prayoga karake vIramnunika racane meM mamantabhadra ke anukaraNa kI sApha sUcanA bhI kI hai-likhA hai ki isa sarvajJa-bArako parIkSA karake hama bhI mApakI gugaNakayA karane meM utmaka hae hai| samayakA anyathA pratipAdana karane vAle vidvAnoMke bhanumAnAdikakI aisI sthiti meM samanabhadrakA vikamakI dUsarI athavA ImAkI pahalI zatAbdIkA samaya aura bhI padhika nirNIta aura nivivAda ho jAtA hai| dillI, maMgasira zuklA paMcamI sa. 2012
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1. kAvyacitroMkA sodAharaNa paricaya samantabhadrakI stutividyA (le020) se sambaddha kAvya-citroM ke kucha udA. haraNa apane-apane kAvyake sAtha yahA~ diye jAte haiM, jisame unake viSayakA yatheSTa parijJAna ho sake / sAthameM citroMkA Thoka paricaya prApta karane ke liye jarUrI mUcanAe~ bhI dI jA rahI hai / ina sabako dene se pahale citrAlaGkAra-sambandhI katipaya sAmAnya niyamoMkA ullekha kara denA prAvazyaka hai, jisame kimI prakArake bhramako prayavA citrabhaGgakI kalpanAko kahI koI avakAza na rahe(1) "nA'numvAra-visargau ca citrbhnggaaysNmtau|" 'anusvAra paura visargakA annara hone meM citrA'laGkAra bhaga nahIM hotaa|' (2) "yamakAdI bhavedaikyaM Dalo rakho vaalthaa|' 'yamakAdi alaGkAroMmeM i-la, ra la aura va-bameM prabheda honA hai|' (3) yamakAdi citrAlaGkAroMmeM anya prabhedoMkI taraha kahIM kahIM za- pora na-ga meM bhI prabheda hotA hai; jamA ki nimna magraha ilokame jAnA jAtA hai "yamakAdI bhavadekyaM Dalayo rala yorvayoH / zapayAna gayozcAnta mvisrgaa'visrgyoH| mabindukA'bindukoH myAdabheda-prakalpanam / / " (1) murajabandhaH zrImajjinapadAcyAzaM pratipadyAgasAM jaye / kAmasthAnapradAnezaM stuti vidyAM prasAdhaye // 1 // XXXXXXXX /
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1-kAvyacitroMkA sodAharaNa paricaya 6 ye mAmAnya mugjabandhake do citra hai| inameM pUrvAdha ke viSamasaMkhyAMka (1, 3, 5, 7, 6, 11, 13, 15) prakSageko uttarAdha ke mamasaMkhyAGka ( 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16) prakSageMka mAtha kramaza: milAkara par3hanasa zlokakA pUrvArdha pora uttarArdha ke viSamasarUyAGka akSaroMko pUrvAdhaka sama saMkhyA prakSaroMke sAtha kramaza: milAkara paDhana meM uttarAdhaM bana jAtA hai| isa prakAra ke anya zloka anyame nimnaprakAra hai 2, 6, 7, 8, 6, 21, 30, 31.32. 33, 34, 35, 36, 40, 41, 42, 45, 46,58. 26, 60, 61,62, 63, 65, 67. 68, 66. 70, 71, 73. 74, 75, 76, 77. 78, 80, 82, 66, 101, 102, 103, 104, 185 / (6) ardhabhrama-gRDhapazcAI: dhiyA ye zrita yetAA yAnupAyAnvarAnanAH / yepApA yAnapArA ye zriyAyAnAnananvana // 3 // - dhi yA ye ni ta ye tA | / 2. yA nu 3 ye : pA 4] vi yA pA pA yA yA yA tA nya ta na rA pA ta na tA rA ye / nva : ta - -- - - - - ---- - - - - - - 5
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 700 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza isI prakAra 4, 18, 19, 20, 21, 27, 36, 43, 44, 56, 60, 62, zlokoMko jaannaa| (3) gatapratyAgatAdaH bhAsate vibhutAstonA nA stotA bhuvi te sabhAH / yAH zritAH stuta gItyA nu nutyA gItastutAH zriyA // 10 // |bhAsa te vibhutA to! nA yAH zritAH stuta gI! tyA nu isa koSTakameM sthita zlokake prathama-tRtIya caraNoMko ulaTA par3hanase kramaza: dvitIya-caturtha caraNa bana jAte hai| isI prakAra ke daloka naM0 83, 88, 65 hai| (4) garbha mahAdizi cakAkSarazcaturakSarazcakrazlokaH nandhanantaddhayanantana nantanamtabhinandana / nandanarddhiranamro na nabhrI naSTobhinandA na ||2||
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1-kAvyacitroMkA sodAharaNa paricaya 701 yaha zlokake prathamAkSarako garbha meM rakhakara banAyA humA cAra prakSaroMvAlA vaha cakravRtta hai jisakI cAra mahAdizAmoMmeM sthita cAroM prAroMke antameM bhI vahI akSara par3atA hai / anta aura upAntyake akSara do do bAra par3he jAte haiM / 23, 24 nambarake zloka bhI aise hI cakravRtta hai / (5) cakrazlokaH varagoratanundeva vande nu tvAkSayArjava / varjayAti tvamAryAva va mAnorugaurava // 26 // evaM 53, 54 zloko yaha zlokake prathamAkSarako garbha meM rakhakara banAyA dRpA cAra mAroMvAlA pakrayatta hai| isake prathamAdi koI koI rakSA cakra eka bAra likhe jAkara bhI bhaneka bAra par3hane meM mAte hai / 53 54 nambarake zloka bhI aise hI caLavRtta hai:
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ 782 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza (6) anantarapAda-murajavandhaH abhiSiktaH surailokaistribhibhaktaH parairna kaiH / / vAsupUjya mayIzezastvaM supUjyaH kayIdRzaH / / 8 / / ma mi isa citrameM zlokakA eka caraNA apane uttaravartI caraNake sAtha murajabandhako liye hue hai / aise dUsare zloka naM. 64, 66. 100 para sthita hai| (7) yathekAkSagantarita-murajabandhaH kramatAmakrama kSemaM dhImatAmaya'mazramam / * zrImadvimalamarcemaM vAmakAmaM nama tamam // 50 // - - - murajabandhake isa citrameM Uparake citrase yaha vizeSatA hai ki isameM apanA iSTa prakSara (ma) eka eka akSarake antarase parake cAroM hI paraNoMmeM barAbara
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ 03 pariziSTa 1-kAvyacitroMkA sodAharaNa paricaya prayukta humA jAna par3atA hai / isa prakArake dUsare zloka 86 praura 61 hai| (8) anulomapratilomekazlokaH natapAla mahArAja gItyAnuta mamAkSara / rakSa mAmatanuyAgI jarAhA malapAtana / / 57 / / na ta pAla/Hler |N [ja | ar | tu ta ma mAsa ra isa koSThakameM sthita pUrvAdhaMkA ulTA par3hane meM uttarA bana jAtA hai / isI prakAra zloka naM 0 66, 68 bhI anuloma-pratiloma kramako liye hue hai| (E) bahukriyApada-dvitIyapAdamadhya-yamakA'tAnubhyamjanA'varNasvara gUDhadvitIyapAda-sarvatobhadraH pArAvAraravArApArA kSamAkSa kSamAkSarA / vAmAnAmamanAmAvArane maddhaddhamattara ||4|| pA rA vA ra ra vA rA pA |rA kSa mA kSa kSa mA kSa rA |vA mA nA ma ma nA mA vA bA mA nA ma ma nA mA vA rAna mA bha bha mA kSarA pAga vA ra ra vA rApA isa koSThakameM UparakA loka cAroM porase par3hA jAtA hai|
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ 704 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza ' (10) gatapratyAgatapAda-pAdAbhyAsa yamakazlokaH vIrAvArara vArAvI vararoharorava / / vIrAvAraravArAvI vArivAriri vAri vA // 8 // isa koSTakameM sthita pratyeka caraNoMke pUrvAdhako ulTA par3hane se usakA uttarArdha bana jAtA hai| yaha zloka do pakSaroM (va, vI rAvA ra) se banA hai| isI prakArake zloka naM0 63, 64 hai| vA ri vA | ri (11) anuloma-pratiloma-zlokayugalam rakSa mAkSara vAmeza zamI cArurucAnutaH / bhA vibhInazanAjArunamrana vijarAmaya / / 86 / / kSamA kSAra vA me zazama) ancA ru/cA/nuta: ---- movi kA nAma nA jAnana vinimaya mA isa koSThakameM sthita zlokako ulTA par3anase nIce likhA 87 vA iloka bana jAtA hai: yamarAja vinamrana runAnAzana bhI vibho| tanu cArurucAmIza zamavArakSa mAkSara / / 7 // yamarAja vina lalala laleler na tanu cAru rucAmI zaza mevAta isa koSThakameM sthita zlokako ulTA par3hanese pUrvakA 86 vA zloka bana jAtA hai| isIse zlokakA yaha jor3A anuloma-pratiloma kahalAtA hai|
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ pari0 1-kAvya citroMkA sodAharaNa paricaya 705 (12) iSTapAdavalaya-prathamacaturthasaptama valayakAkSara-cakravRttam naSTAhAna malona zAsanaguro namra janaM pAnina naSTamlAna sumAna pAvana ripUnapyAlunanmAsana / natyekena rujona sajanapata nandananantAvana nandanhAnavihInadhAmanayano na: stAtpunansajina ||11 / / mA isa cakravattaka gama meM jo prakSara hai vahI chahoM Aroke prathamacatathaM pora samaya balayameM bhI sthita hai, prama: 16 nAra limbA jAkara 28 vAra pahA jAtA hai| 112 vo paca bhI maarii|
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ 706 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza (13) kavi-kAvya-nAmagarbha-cakravRttam gatvaikastutameva vAsamadhunA taM yecyutaM svIzate yannanyaiti suzarma pUrNamadhiko zAnti ajitvAdhyanA / yadbhaktyA zamitAkRzAghamaruja tiSThejanaH svAlaye ye madbhogakaThAyatIva gajate te me jinAH suzriye // 116 / / KET" A sA ta ma T bA Rel ma isa cakravRtta ke bAharame 7 ve valayameM 'zAntivarmakRtaM' aura cauthe valayame 'jinastutizata' padoMkI upalabdhi hotI hai, jo kavi aura kAvyake nAmako liye hae hai / kavi aura kAvyake nAma vinA isa prakAra ke dUsare cakravRtta 118, 113, 114, 115 naM0 ke haiN|
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 svayambhU-stavana-chanda sUcI 213 nibandhase sambaddha svayambhUstotrake slavana-kramase chandoMke nAma aura lakSaNa nimna prakAra hai-eka stavanake padya yadi ekame adhika chandoMmeM hai to una padyoMke kamAGga chanda-nAmake pUrvameM de diye gaye hai / aura jisa chandakA lakSaNa eka bAra kisI stavanameM prAcukA hai usakI sUcanA upayukta' zabda ke sAtha uma stavananambarako brekiTa ke bhItara dekara kI gaI hai :-- 1. vaMzamtha-pratyeka caraNameM jagaNa, tagaraga, jagaNa, ragaNake kramako liye hue dvAdazAkSara (5,7) vRttakA nAma 'vAstha' hai| 2. upajAti--indravajA aura upendravajAke caraNa-mizraNa meM banA hugrA chanda upajAti' kahalAtA hai / 3. 1.5 indravanA.2 upendravatrA, 3,5 upajAti-pranicaragA tagaraNa,tagaraNa, jagaraNa aura grantama do guruke kramako niya hA ekAdazavarNAtmaka vRtako 'indravanA' kahate haiM aura yadi caraNArambhameM guru ke sthAna para laghuprakSara (jagaraNa) ho to vahI 'upendravajJA' ho jAtA hai / dAnoM ke mizraNase banA 'upjaati'| 4. vaMzamtha---upayuMkta (1) 5. 1-4 upajAti, 5 upendravajrA- ka (2), (3) 5-8, upajAti--upayuka (2) 10. vazamtha--upayukta (1) 11. 5.4,5 upajAti, 2, 3 upendravanA-upayukta (2) uparyukta (3) 10. 1,3,4 upajAti. 2, upendravamrA. 5 indaramrA-upayukta (2), (3) 13-14. vaMzastha---upayukta (1) 15. ratha ddhatA-ragaNa,nagagA ragaNa gIra laghu-guru kramako liye hue ekAdaza varNAtmaka-caraNa-vRttakA nAma 'rathAddhatA' hai| 16. upajAti-upayukta (2)
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ 708 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza 17. vasantatilakA-tagaNa,bhagaNa,jagaNa, jagaNapora mantameM do guruke kramako liye hue caturdaza-varNAtmaka(8,6) caraNAvRtta kA nAma 'vasantatilakA hai| 18. 1,18 pathyAvaktraanuSTupa-manuSTupake pratyeka caraNameM pATha akSara hote hai, jinameM 5vA laghu, 6ThA guru aura 7vAM akSara samacaraNoM (2,4) meM laghu tathA viSamacaraNoM (1,3) meM guru hotAhai / aura jisake samacaraNoMmeM cAra akSaroMke bAda 'jagaNa'ho use 'pathyAvaktra-manuSTup' kahate hai| 16, 20 subhadrikAmAlatI-mizra-yamaka-nagaraNa, nagaNa, ragaNa aura lagha-guruke kramako liye hue ekAdazavarAtmaka caraNavRttakA nAma 'subhadrikA' hai aura nagagaga, jagaNa, jagaraNa, ragaNa ke kramako liye hue dvAdazAkSarAtmaka caraNavRttakA nAma 'mAlatI' hai| ina donoMke caraNa-mizraNa banA humA chanda 'subhadrikA-mAlanI-mizra-yamaka' kahA jAtA hai| 16. vAnavAmikA-jimake pratyeka caragAmeM 16 mAtrAe~ aura unameM vI tathA 12vI mAtrA laghu hoM use 'vAnavAmikA' randa kahate haiN| 20. vetAlAya--jisake prathama tRtIya (vipana / naragoM meM 18 aura dvitIya, caturtha : mama) caragAmeM 16 mAtrA honI: nayA vima caraNoma 6 mAya'. moke aura mamaca gaNoM meM 8 mAvApoka bAda maga: gagA tathA lagha- guH hote hai use vainAnI yavana kahata hai| 21, zikharigI-- pratyeka caragama yagaraga, magarAga, nagagA. magagA, bhagagaga proH nagha-guruke bhramako liye hA matadA (6.11) vargAtmaka vanakA nAma 'zikhariNI' hai| 22. ugatA-jimake prathama caraNa meM kramaza: sagagga , jAgA. magaga pora lagha. dvitIya caraNameM nagagA, magaNa, jagagA aura guru, tRtIya varamA bhagaNa, nagagaNa, jagaraNa aura laghu guru tathA cauthe caraNa meM magaga, jagagA. sagaNa, jagaNa pora guru hoM use 'udgatA' vana kahate hai| 23. vaMzastha-- uparyukta (1) 24. AryAgIti (skandhaka)-jimake viSamacaraNoMme 12-12 aura mama.
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ pari02-aharasambodhana-padAvalI caraNoM meM 20-20 mAtrAeM hotI hai use 'pAryAmIti' praSavA 'skandhakA vRtta kahate hai| gaNa-lakSaNa-pAThagaNoMmeMse jisake prAdimeM guru vaha 'bhagaNa,' jimake madhyameM guru vaha 'jagaraNa', jisake antameM guru vaha 'sagaraNa,' jisake mAdimeM laghu vaha 'yagaraNa', jisake madhyameM laghu vaha 'ragaNa, jisake antameM laghu vaha 'tagaNa' jisake tInoM varNa guru vaha 'magaraNa' paura jisake tInoM varNa lagha vaha 'nagaNa' kahalAtA hai / laghu ekamAtrika aura guru dvimAtrika hotA hai / 3. arhatsambodhana padAvalI mvAmI mamantabhaTane apane svayambhUstotrameM tIrthaGkara mahantoMke liye jina vizeSaNAdoMkA prayoga kiyA hai unakA eka saMgraha stavana-kramame 'samanna bhadrakA mvayambhastotra' nAmaka nibandha (21)meM diyA gayA hai pora umake dene meM yaha dRSTi vyakta kI gaI hai ki usame ahaMmvarUpapara acchA prakAza paDatA hai aura vaha naya. vivakSAke mAtha prathaMpara dRSTi rambane hue una(vizeSaNapadoM)kA pATha karanepara sahaja hI pravagata ho jAtA hai / yahA~para una mambodhana-padokA stotra-kramasa ekatra saMgraha diyA jAtA hai jiname svAmIjI apane iSTa prahantadavoM ko pukArate the aura jinheM mvAmIjIne apane svayambhU,devAgama, yuktyanRgAsana pora stunividyA nAmake cAra upalabdha stotroMmeM prayukta kiyA hai / imme bhI graha namvarUpapara acchA prakAza par3atA hai aura yaha naya-vivakSAke mAtha prathaMpara dRSTi rakhate hue pATha karanepara aura bhI mAmane prAjAtA hai / mAtha hI,imame pAThakoMko mamannabhadrako citavatti aura racanAcAturIkA kitanA hI nayA evaM vizeSa anubhava bhI prApta ho makegA / stutividyAke adhikAMza sambodhanapada to bar3e hI vicitra, anUTe,gambhIra tathA prathaMgauravako liye hue jAna par3ate hai aura ve saba maMskRta bhASApara samantabhadrake ekAdhipatyake sUcaka hai| unake prathaMkA kitanA hI prAbhAsa pAThakoMko stutividhAke usa anugada parame ho sakegA jo vIrasevA-mandirase prakAzita hupA hai| zeSa sambodhanapadoM kA pracaM sahaja hI bodhagamya hai| eka stotra meM jo sambodhanapada ekase adhika bAra prayukta hue hareM usa stotrameM prathama prayogake sthAnapara hI pacAke sAtha grahaNa
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 janasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kiyA gayA hai aura anyatra prayogakI sUcanA se kaTake bhItara pradyAhoMko dakara kI gaI hai / stutividyAke sambodhanapadoMko stavanakramase ( stavanakA nambara paregrAfake zurUme hI dete hue) rakkhA gayA hai aura unake sthAnakI mUcanA padyAkhoM-dvArA padyasambandhI sambodhanapadoMke anta me tathA bra kaTake bhItara unheM dekara kI gaI hai| 1. svayambhUmeM prayukta pada-nAtha 14 ( 25, 57, 75, 66, 126), prArya 15 ( 48, 68), prabho 20 (6), muvidhe 41, anagha 46, jina 50 (112, 114 137.141), zItala 58. munIndra 56 (85), mahAmune 70 dhIra 74 (60, 64 ), jina vRpa 75, ajina 104, varada 105, kRtamadanigraha 112, yate 11:, dhIman 11 :, bhagavan 115, bIra 136. munIzvara 138, mumukSukAmada 141, deva 143 / . 2. devAgamameM prayukta pada-nAca .. munIndra 20 / 3. yakganazAmana meM prayukta pada--- jana - (.:. 35. : 4.5.2...) vIra 33, jinanAga 84. mune cha ! 5. nividyA prayatna sambodhanapada- . (1) nanapInAmana. amaka. sumana:. RSabha ; grAyaM (26.85, 5.4. 8. 12); tuna 10, I Dya, mahArave ?: anAlitamotote. natInata: 13: yeyAyAvAyayeyAya, nAnAnanAnanAnana, amama (63), amitAtatInitI nita: 14: mahimAya, padma vAmahinAyane 15 / (2) madakSara, ajara ( 83, 112), ajita, prabho (27) 16; madakSagajarAjita, prabhodaya, nAnnamoha ? / (3) vAmeza (86, 86,68), ekAcyaM, zaMbhatra 16: jina ( 23, 61, 62), avibhrama 20 / (4) anamaH, abhinandana ( 22, 23, 24) 21, nannanda nanta, ina ( 24. 25, 75, 86, 88, 61, 108, 111) 23; nandanasvara 24 // (5) sumate, dAtaH (66) 25; deva (28, 63), prakSayArjaba, barya (54,
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ ramirmino n -~ ~-~ uran pari03-arhatsamdha va padAvalI 711 18, 110), amAnorugorava 26 / (6) apApApadameyazrIpAdapana, padmaprabha, matiprada 27; vibho (86, 87 ), jeya (75, 65), tatAmita 28 () ekasvabhAva 35; gaziprabha 36 / (8) aja (84, 86, 86 ) 35; nAyaka, manajara 38; avyAdhe,puSpadanta, svavatpate 36: dhIra (63) 80 / (10) bhUtanetra. pate 41 / / (11) tIrthAde 43: apagaga (48). mahinAvArya 86; zreyan, vidAryamahita mamRtmatra jaba 431 (1) vAmAjya 8 / (23) anana: / 108) 52; nayamAnarama, amAna (63), grAryAtinAmana' uro, parimAya / (18) vargabha, atina-dA, banA, ananta, dAnava, vada. (118), pratinanAryAna, nAnagAbhArgava 55; nannAmRta (1-6), uta. ananta 55 / (2.) abAdha. damana, mana, dharmaprabha gAdhana. anAgaH, dharma. zarmatamaprada 56; narapAla, mahAgaja, gItyAnala makara ( 85...6. 86.11.). malapAtana 57 nAtha devadava 6: yara (c) udAra :: IDina, bhago: 64 / (16) banAiya ; adhipata 70, budha deva 71: mAtAhIna 52, svasamAna, bhAmamAna, anagha / (17) panija 81: nanayAta. vidAmAma, dAvinayAtana, rajamAmanta, prasannamasa 83; pArAvAraravAra, samAna, vAmAnAmamana, Rddha (108) 84 / (18) bIgavAra, ara. varara, vIra 85; cArucAnuta. manazana (31), urunamra, vijarAmaya 86; yamarAja, vinamra na, jonAzana, cArurucAmIza 87; svayaM, svayamAya, prAyasvamAyana, imarAja, RnavAda, nadevAtaMjarAmada 88; rakSAra padara, bhUra 86
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ 712 - jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza * 20) hAnihIna, ananta (111). jJAnasthAnastha. mAnatanandana 61; pAvana, bhajitagotejaH, vara, nAnAvata, prakSate, nAnAzcarya, suvItAgaH, punisuvrata 62 / (21) name, manAmanamana:, nAmanamana: 63; naH, dayAbha, RtavAgoca, gobArtabhayArdana, anunuta, natAmita 65; svaya, medhya, zriyA nutayAzrita, dAnteza, zudaghA'meya, svabhIta 66 / (22) sadyazaH, ameya, ruguro, yameza, udyatasatAnuta 68 / (23) mamatAtIta, uttamamatAmRta, tatAmitamate, tAtamata, pratItamRte, amita 100 / (24) kAmadeva. kSamAjeya, zrImate, varddhamAnAya, namona (104) 103, zrIma 104; surAnata 107; varddhamAna, zreya 108; nAnAnantanutAnta, tAntitaninuta, nunnAnta, nUtInena, nitAntatAnitanute, nUtInena nitAntatAnitanute, ninUta, nutAnana 106; vandArupravalAjavaMjavabhayapradhvaMmigoprAbhava, vadiSNo, vilasadguggArgava, jaganirvANaheto, ziva, vandIbhUtasamasta deva, prAjakadakSastava. ekavandha. prabhava 110; naSTAjJAna, malona, zAsanaguro, naSTaglAna, mumAna, pAvana, bhAsana,natyekena, jhajona, sajjanapate, avana, sajjina 111; ramya, apAraguNa, para, muravararacyaM, zrIdhara ratyUna, paratidUra, bhAmura. ayaM, uttarIzvara, zaraNya, prAdhIra, mudhIra, vidvara, gurI 112; teja:pate 114 /
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmA'nukramaNI kalaGka 326, 464, 465, 473, ajitasenAcArya 165, 168, 357, 474,475, 527, 530, 555, pAjataMjaya 582. 641, 642, 644, aTaka (pajAba) akalaMkyanyatraya 324. 326. 327. anagAradharmAmRta 328 manantavIrya 465, 581,582, 653, prakalaMkacarita 541, 545, 656 anunagepapAdadazAMga 464, 467 prakalakadeva 68. 160, 175. 182, manuprekSA kAtikeya) 462 183, 187, 207, 227.253, anuogadvArasUtra 256, 260, 273, 274, 275. 278, 27, 286, 264 300, anekAnta (mAsika) 45. 46, 47, 307, 308, 306, 318, 321, 101, 125, 245, 253,346, 470,475, 502, 541,544, 352, 446, 466, 468.472, 545 561, 565, 568,581, 613, 625.628, 636.653. 473, 474. 475.483, 487, 654, 655, 656,658, 663, 558, 577, 567.658 anekAntajayapatAkA 166, 266, pagnibhUna 62 268 310. 506 pagnirAja 464 antardIpaja 680, 681 pratyutarAya 643 andhradeza prajAtazatru bhanyayoga-vyavaccheda-dvAtrizikA 282 paNita (tIrthakara) paparAjita prajita (brahma) 165 abhayacandra ajitanAva 73 abhayacandra (siddhAntacakravartI) 280
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ 714 jainasAhitya aura inihAmapara vizada prakAza abhayacandra (sUri) 280 aSTapAhuDa abhayacandra (saiddhAntika) 281 aSTazanI 183, 256, 260, 273, abhayadeva 551 275, 264, 300, 307,362, abhayadevamUri 504, 517, 526. 470, 530,561, 638, 636, 545, 584 645. 646, 656, 666 abhayamuri 281 aSTamahamrI 153, 187, 188, 186. abhinava-dharmabhUgaNa 160. 198.206, 253 256 amamaritra 260, 285, 286 287.86, amarakoga amitagani 305, 324, 326, 327. 470. amitagati ( prAcArya) 33. 34, 343. 33.636.646.663 amRtacandra 106.4.8 apramaharI-zivagA amana candramari 505.13 apamahanI-viSamapada nApayaMTAkA 52 hAmRnacandrAcArya 61.660. 665, amaGga grAnAgaGga (matra) 6.6.2. amoghavarSa grAnAgaGga-gyuikti : ambaTa (vaMza) prAcArya-bhakti athyapAya mAnAra-ni pramaMgalAnvaya prAvAramAra anI TimTage prAfa iMDiyA 157 grA-mamyAni (mamayamAra-TIkA) ::: prAtmAnandaprakAza 551.558 arlI hisTarI grAfa Dekkana prAtmAnugAmana ahamUtravRtti mAtmArAma (upAdhyAya) 128, 134 ahaMdvanI maar'ib ahaMnmuni 574 prAdipugaraNa 164, 165, 241. 486 alakAracintAmaNi 153, 165 565, 5.65, 638, 640, 641, 168, 357, 568 656, 664, avinIta (gaMgavaMzI rAjA) 556 bhAdipurANa (vahata) 660 486
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ in.., . . nAmAjukramaNI 715 546 mAnandapallI (mAnandamaTha) 270 prAyabhaMgu 571, 563 mAnandavikrama 40 mAryamitranandi 485 prAptaparIkSA 186, 287, 260, prAyaMrakSita 261, 263, 324, 325. 327, prAryavatra 637, 647 648 pAIpravacana 281 prAptamImAmA (devAgama) 151. 11. grAvazyaka-cUNi 587 182. 165.205, 258, 062. prAvazyaka TIkA (hAribhadrIyA) 5.47 253. 283. 284. 285 86. aAvazyaka-niyukti 76.546, 556. 26.261.92264.2. __ aAvazyakasUtra-TIkA 20 126.:..:08 331.3.2, prANAvara (pa.) 1. 2. 168, 88 246. 263, 486. 4-3, 38. 85.43, 0 8.886, 464 8. 13.1265:.. dahAnAyaM 1.nA prAmabhAmA pani pramahanI) : 48. haniyana eNTIkrI maGga (nInI yAtrI ) 551. 55.2 pAra. jI.namihAnAyaM 6 indradina (gara) 570, 571 524, pAra. jI. bhApArakara ! bhAgadhanAkathAkA 166.12.., indranandi (nandI) 80, 81 86 indrananditAvatAra 82, 84.86. mAyaMkhapuTa (8) 571 88. 066. 275, 76. mAjinAndagagI 485 prAryadeva 275, 661, 662,664 indranandI 278, 317, 566. 6.44 bhAyaMdeva(nAgArjuna-pradhAna ziSya) 376 indradana prArthanAmaharina 592 indrapura (baMgAla) bhAryamA 87, 560, 562, 566, indrabhUti (gautama) 6, 14, 61, 62, 91, 194, 362 754
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 jainasAhitya aura itihAmapara vizaTa prakAza 76 226 indrasena 574 uragapura 152 inski prazaMnsa aiT zravaNabelagola 160, uraMyUra (uragapura) 152. 158 173, 276, 563, 686 Urjayantagiri 101 una ( vaMza: 6.0 RjukUlA (nadI) 5, 4, 57,58,61 ugrAdityAcArya 241, 514 RSabha (tIrthakara) 78 uccAraNAcArya 88 RSabhadeva ujjaya(yi nI 38, 174 570, ekaviMzatisthAnaprakaraNa 514 571, 575, 583, 585 ekasaMdhisumatibhaTTAraka 661, 692 ur3a (ur3IsA) 174. 241 ekAntakhaNDana 266 313. 315, uttarAdhyayana (sUtra) 321, 582 uttarAdhyayana-niyukti 546 ekImAva (stotra) udAyo (rAjA) 38 e0 cakravartI (pro0) udyotakara 301 eDavaI pI0 rAisa 686 udyotanamUri 553 e.ena.upAdhye 45,65, 315, 465 upasaggahara-stotra 546, 547500, 601. 656 upAlimutta (majjhimanikAyagata) 42 enalsa prAfa di bhANDArakara mo0 upAsakAdhyayana ( ratnakaraNDa) 471, risarca insTiTayUTa 267, 558 483. epigrephikA karnATikA 107, 166, umAsvAti 102 105,108. 121, 186 655, 661 125, 156, 271, 275, elAcArya 105, 150 276, 277, 278.283, 288, e. zAntirAja 286, 261,264, 265, 467. esa. bI. beMkaTezvara 500, 556, kaTusaMgha (kASTAmagha ) umAsvAti (gRdhrapicchAcArya) 323, kathAkoSa (prabhAcandrakRta) 466 326 kadamba ( vaga) 153, 6.70, 671 umAsvAti (vAcaka) 117 kanakAmara (muni) umAsvAti (vAcakamukhya) 682 kamalazIla 650, 652 umAsvAmI 106, 642, 692 karakaMDacariu 568 33
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmA'nukramaNI 717 152 karahATaka 174, 236, 241 kAlavaNa (grAma) karahATa (karADa) 172 kAlikAcArya 546 karNATaka-kavicarite 162, 163, kAlidAsa (kavi) 281,686 kAberI (nadI) 152 karNATaka-zabdAnuzAsana 174, 275 kAvyAnuzAsana 563, 686 kAzI 48 karNAmRtapurANa 515 kAzInAtha trimbakatelaMga 668, 666, karmaprakRtiprAbhUta 266, 276, 283, kAzIprasAda ( ke0 pI0 ) jAyasavAla karmaprAbhUta-TIkA 266 . 278 kAzyapa kalApA bharamApA (50) 15. 288 kAMcI 158, 222, 225, 228, kalki 226, 230.231.234, 237, kalpamUtra-stha virAvalI 566 562 563 kalyANakAraka (vaMdyaka grantha) 41.514 kAMcIpura (kAMjIvaram) 173, 241 kalyANamandira (snotra) 58. 515. kAMjIvarama (kAMcI) 158 516, 51.7. 26.558. 571 kittaganvaya 603 kalyAgavijaya (muni) 46,47. 48. 68. 564, 565. 69 kundakunda (payanandi)86, 103.121, kaviparamezvara kamAyapAhaTa ( kAyaprAbhRna ) 86. 518. 166, 600.6.2 88.266,56.585.586, kundakanda vApI 663 560.511600 kundandAcArya 86.6.66. 102, kaMsAcArya 108. 150, 326, 330, 480, kAkutsthavarmA 504, 556, 576. 568, 602, kAkutsthAnvaya kAtikeya (muni) 463. 464 kundakundAnvaya 603, 604 kArtikeyAnuprekSA 463, 466 kumaarnndii| 500, 622 kAnakamUri 570 kumArasena kuNDapura
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ maram 553 718 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza kumArasvAmI 500 koNDakundapura 86, 603, 604 kumArila (mImAMsaka vidvAn) 300, koNDakundapurAnvaya 605 302, 321, 656, 666 kauNDinya ( gotra, kumudacandra (prAcArya) 515, 516 kauzAmbI 174 kuvalayamAlA kriyAkalApa kUriNaka (ajAtazatru) 38. 36 krauMcarAja 464 kRSNadeva 643 kSatriyakuNDa kRSNarAjaprabhu kSullakabaMdha kRSNarAja (narasiMhaputra) 642 khapuTTAcArya kRSNarAja tRtIya ( mummaDikRSNarAja khisronde utsan ( tibbatakA rAjA ) proDeyara) 652 kRSNavarmA 66. gadyakathAkoza ke 0 bI0 pAThaka 267, 324, 566, gaMcintAmariNa 646,687,658, 656,667, gadyaprabandhakathAvalI gardabhilla (rAjA) ke0 bhujavalI zAstrI gagadeva kezavavargI gaMgavaMdA kezavamena (mUri) 515 gamni mahAbhASya 271. 25, kezI 274, 276. 277, 276. 276. kailAzacandra zAstrI 283, 288.286. 206. 260 koTyAcArya 263, 264 koNDakunda gignigara (jUnAgar3ha) koNDakundapura koNDakundAcArya ____86, 150 gugNacandrAcArya koppana gurAghara 88, 596 kozala (deza) 222 guNadharAcArya 87,587, 586, koMguNivarmA 660, 66 5 61, 566, 600, 606 koNDakundAnvaya 60 guNamadra 600 guNacandra
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmA'nukramahI gugarala 514 candranandI guNavarma 277 candrapura 231 candraprabha guruguNaSaTtriMzikA gurvAvalI 66, 566, 567, 568 candraprabhacarita gRdhrapicchAcArya (umAsvAti) 102, candraprabhasUri 105, 107, 108, 150, 156, candravaradAI 164, 260, 662, 678 cannarAyapaTTaNa (tAlukA) gerusoppe 150, 643 caraka gomA (kadanvavaMzazAkhA) 670 carcAsamAdhAna gotama ( gotra ) cahapradyAMta 38 gommaTamaMgahamutta cAmarAjanagara gommaTamAra 280, 587, 586 cAmuNDa rAya 276, 463, 483,644 gommaTamAra karmakANDa 626 cArittapAra 62.660 govarddhana cAritra-bhakti gozAlaka (maMkhaloputra) cAmpIti 164 gonama. 60, 82.642 cAhamAna caNDamahAsena 34 gautama (gaNadhara) cariNamUtra 88, 586, 560. 561 gautamamvAmI ceTaka (gajA) gaurIzaMkara hIrAcandrajI projhA 81 celanA (ganI) caNDavyAkaraNa 66 chedamUtra caturavijaya (muni) 547. 565 jagannAtha caturmukha (kalki) jaTAmihanandI (mAcArya) catuvitisadhAna 376 jambUdvIpaprApti candragupta ( samrATa ) 36, 36, 40 jambUdvijaya (muni) 551. 554 42,173 jambUsvAmo 81,87 candragusa (muni) 156 jambUsvAmicarita candragupta (bhadrabATuziSya) 604 jayakAti candranagara jayacandra 4 . 360 av
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ 720 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza jayacandrarAya 261 jinasena 207, 251, 252, 361, jayanandI 486, 488 631, 635, 504, 565,567, jayanandi-TippaNa 460582, 565, 64 jayaghavala 8,81, 87.68 jinasenAcArya 27, 88. 164,165, jayadhavalA 568, 586, 560, 561, 161, 162, 241, 253, 261 513, 601, 631, 687 567. 657 jayantabhaTTa 553 jinasenAcArya (putrATasaMghIya) 264. jayapAla jayabAhu 82 jinastutizataka (stutividyA) 200, jayasena ( samayasAra-TIkAkAra ) 81, 203, 341 jinendra kalyANAbhyudaya 156, 168, jayasenAcArya 64, 61, 266, 505 . 166. 272 277 javAharalAla zAstrI 283 jinendraguNA maMstuti 636, 646 jabUTIvapaNatI 565 jiyAlAla (jyotiSaratna) 51 jAla cATiyara 36, 37, 36, 46 jIna kalpacaNi 502. 514 jinakAla (mahAvIranirvAgaNa) 35 jIvamiddhi 160, 264. 361 jinacandra jovasthAna jinadAsapAzvanAtha phaDakule 153.16 // jIvAbhigama jambhavA (grAma) 8. 5. 5.7, 58 jinapAlita 85 jaina gajaTa (hindI) jinaprabhari 515 janagajaTa (aMgrejI) jinabhadragaNI 546 janagranyA prazastimaMgraha 366 jinabhadrakSamAzramaNa 530. 544, jaina granyAvalI 118, 116, 265 545, 546 jinavijaya 202, 206, 261, jaina jagata 558, 601 266, 545, 553, 582 janasaMhitAzAstra jinazataka 281. 256, 345, 356 janasAhitya aura itihAma 47,248 jinazanakAlaMkAra 263, 341 534, 354, 588, 564, 568
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..... 21 nAmA'nukramaNI janasAhityako saMkSipta itihAsa 118, tasvaratnapradIpikA (tatvArthatAtparyavRtti) 582 jainasAhityasaMzodhaka tattvasaMgraha 301, 304, 540, 650 janasivAntabhavana (pAMga) 152,276, tattvAnuzAsana 265, 266, 267, 262, 264, 268, 356, 564. 310 jaina siddhAntabhAskara 100,107.160, tattvAryabhASya : 276, 463 324, 327, 588, 566, 606 tapAgaccha-paTTAvalI 564, 565, 570 jainahitaiSI 107,154, 261, 265, 571, 563, 689 266, 587. 637, 663 tapAgaccha-paTTAvalIsUtravRtti . 570 jainAcAryokA zAsanabheda 476 tAtyAneminAthapAMgala 641, 656 jainendravyAkaraNa 245. 268, 266, titthogAli paznnaya . 53, 316, 320, 466, 546, 666 tisthogAliprakIrNaka ... 547 jaisalamera-bhaNDAra 545 tirumakUDalunarasIpura .. 161 175 johandu ( yogIndu) 465,466 tiloyapaNNatI 30. 65,82,87 zAta (kula-vaMza) 101, 686, 562, 563, 564, jJAtakhaMDa (vana) 565, 566, 597,568, 606, mAnArNava 611, 612, 613, 614, 615, bhAnabindu 525, 526, 530, 531, 620, 621,623, 624, 625, 533, 534, 557, 66 626, 627, 628, 626, 630, mAnasUryodayanATaka 641, 645, 647 631,632, 633, 635, 636, 656, 663 tiloyasAra (vilokasAra) 565 mAnezvara tumbUlUrAcArya 275 TI. e. gopInAtharAva viparvata 673 ToDaramala Thaka (paMjAba) . 172, vilakSaNakadarSana 540. .646, 65., 173 652, 653, 654. 657 pAta (nAta) baMza ... 2 zikhokaprati 31, 52, 53, 586,
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ www . 43 42 25... jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza. trilokasAra 26, 27, 29, 30, dAmodara (kavi) 31, 47, 46, 50, 55, 586, dAvaNagere (tAllukA) 4. 595, 567,614 ' digambaramahAzramaNa saMgha 672 pilokasAra' .. 4. dignAga 301,.302, 308, 612, trilokasAraTIkA 27 313, 536, 541. 542 vilA (mahAvIramAtA) divAkarayati 554 viSaSTilakSaNapurANa . dIghanikAya viSThizalAkAmahApurANa dIpavaMza vizikAvijhasikArikA 306 duvinIta rAjA) 556 possAmithudi dulIcanda (bAbA) 354 dakSiNamapurA 33 devagiri ( tAlukAkarajadhI) 668 dayApAla 465 devanandI (pUjyapAda ) 245, 250, darabArIlAla (koThiyA) 323, 431, 266 316, 323, 462, 465, 576, 581 432, 463 devagiraNI darzana (dasaNa ) pAhura 660, 663 devavarmA (kRSNavarmA putrakA)673,374 darzanaviSaya darzanasAra 34, 86. 560 devasenagaNI vakhasukha mAlavariNayA . 548 devasenasUri dazapura (mandasaura) 174, 231 devasemAcArya 89 . 237, devAgama (bhAtamImAMsA 168, 201 dazapuranagara 241 - 185, 193.226, 245, 247, dalamati 248, 250, 251. 255. 258, dazamatyAdizAstra 231,272, 273, 274, 278, dasavaikAlikaTIkA(vijayonyA) 488 . 263, 286, 214, 265, 358, dazAbUNi 561 356, 361, 406, 414. 462, pazAzrutaskatva 146 463, 511, 556, 565 vaMsaraNapAhara 2 devAgama-vRtti (vasunanyAcApakata ) 'dAmakItimojaka . . . . .172 102, 258, 285, 351, 570
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmA'nukamaNI 522 nakSatrAcArya devAgamastotra 646 dharmasena dezIgaNa 160, 602, 604 dharmAditya .... . daurbala jinadAma zAstrI 151 dhottara | boddhAcArya) 538, 553 Tremila ( dvAvira) ____85 dhavala (siddhAnta ) 8, 25, 53, 63 milasaMgha 161, 655 dhavalA (TIkA) 81,87,88 568, draviDadeza 158 586, 606, 611, 613, 614, draviDasaMgha 33. 560, 656 621, 623, 624, 626,626, dravyasaMgraha 256, 281, 64. 632, 633, 634. 635 / / dvAtrisad dvAtrizikA 515, 517 dhArA (nagarI) .. 34 518, 522, 523, 526, 573 tiSaNa dvAtrizikA 526 527,534, 562, dholapura 34, 174 gha basena dvAtrizikApacaka dvAtrizikA-stuti 572 nagaratAllukA 105, 226, 274, essaa ny' 550 275. 692 disadhAna 376 nandarAjA dapAyaka . 288, 286 nandavaza anyaal 33 nandigaNa dhanakya (kavi) 314, 644 nandimitra dhanajaya nAmamAlA 466,501 nandiyaDa (vaTa) 33 paramena . F3, 88. 59 nandisaMgha dharasena bhadvAra 83, 85 nanditapa-paTTAvalI dharasenAparA 92, 4 nandovRtti 530, 431, 545 dharmakIti (bauvidvAna )298 300 nandIsUtra 531 301,306,312115 320,530 nandIsUtra-paTTAvalI 566 536, 540, 542, 543, 552, namovAhana (naravAhana) nayabA 513. 151, 554, 536 / dharmabhUSaNa (pAcArya) 283,645 nayanancha .. 227 25, 54 dasa-pAvalI
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 22 514 660 . 3 / .724 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza . naravara (senApati) 672 nirvANabhakti / narasiMha (rAjA) . niyariNa narasiMha . 356 nizcayAvizikA 532,533, 534, narasiMhavarmana 535, 536. 537 narasiMhavarmana (dvitIya) 226 nItivAkyAmRta 587 narasiMha mahAkavi 354 nItimAra narasiMhAcAra ema0 e0 nItisArapurANa narendra senAcArya 161, 261, 463 nRpAla (guru) narmadAzaMkara mehatAzaMkara 308 nemicandra naMjanaguDatAlluke nemicandra (vasunandiguru) 227 nAilla nemicandra siddhAntacakravartI 26 nAgacandra 150 naimidata 234 238, 236, 244. nAgarAja 254, 656 163, 165 nAgarAja (kavi) 362 nemidana-kapAko 468.638 nAgarIpracAriNIpatrikA 41 namisAgara (vargI) 222, 224 nAgasena 81, 265, 310 nyAyakumudacandra (laghIyastrayaTokA ) nAgahasti 87, 560, 566, 600, 66. 70, 324, 325, 327, 601 328, 553, 658 nAgAcArya gyAyakumudacandrodaya 653 nAgArjuna 304, 306. 308 nyAyadIpikA 168, 203 nAthUrAma premI 45, 47,100, 112, nyAyapraveza 301, 307, 308, 536 233, 245, 267 354, 568, nyAyabindu 301,538, 536, 552 637, 640 nyAyamaMjarI nAlandAvizvavidyAlaya 652 nyAyavArtika nAhaDa nyAyavAtikaTIkA 301 nigaMThanAtaputa . 42, 43 nyAyavinizvaya niyamasAra 61, 246, 266, 556, nyAyavinizcayavivaraNa 315, 318, '. 568, 601, 607, 606 465, 541 .. .
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ 705 174 nAmA'nukramaNI nyAyavinizcayAlaMkAra 646, 650 / pannAlAla ( sAhityAcArya) 357 nyAyAvatAra 246, 314, 504, pampa-rAmAyaNa 514, 515, 517, 518, 522, paramAgamasAra 523. 524, 525, 526, 527, paramAtmaprakAza 496, 466 528, 533, 534, 535, 537, paramezvaravarmana 226 538, 536, 540, 542, 543 pariziSTaparva 38,547 552, 558, 556, 563, 5.66, parIkSAmukha 311 584, 585, 667 pallava (vaMza) 153 pazyaraNamAra (pravacanasAra) paTTAvalI 35. 82, 66,103, 105, 275 pa naguma(parameSThi)bhakti 67 689 paMcavastu padAvalIsamuccaya 5.70, 571, 563 pamiddhAntikA 547 paTTAvalImAgeddhAra 571. 562 1camelaura par3avastibhaDAra ( mUDavidrA) 268 pAialacchInAmamAlA 33, 34 paSSaNavaraNA 681 pAipramaddamahaSNavakoza pataJjali (RSi) 587,588 313 pATalika (grAma) 563 patra parIkSA 186, 637, 648 pATaliputra (paTanAnagara) 172, 173, paparita 481, 574 paparita-TippaNa 488 paprAndI (kundakundAcArya) 86. pAThakajI (ke. bI. pAThaka ) 316, 103, 150, 156.604, 622, pAragarASTra 563 pANanIya vyAkaraNa 320 padmaprabha(maladhArideva) 61,246,266, pANDusvAmI 82 568, 601 paprAnandana 643 pAdalisAcArya 546,574 papAvatI pAtrakesarI 164, 300,302, 307, paprAvatI devI 321, 322, 637,638, 639, pannAlAla (vAkalIvAla) 247, 354 640, 641, 642, 644, 645, 224
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ 726 jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza 646. 648, 646, 65... 652 puSyAsrava bampU . 654, 655, 656, 658, purAtana-janavAkya-sUcI 626 purANamAra 489 pAtrakesarI svAmI 414 538, 540. puruSArthasiddhayupAya 406,414, 516 543, 556, 647, 651 657 puSpadanta(mAcArya) 266,275,624 pAtrakemarimnotra 637, 640.646, puSpadanta kavi 488 657 puSpadantapurANa , 85, 86 pAlaka puSyamitra 38 pAvApura 10, 37 pUjyaNada ( devanandI ) 220. 284. pArzvanAtha 31. 23, 74, 76, 76 266 213 314. 315, 316, pArzvanAtha-geha (mandira) 34 316, 320, 321, 326, 327, pArzvanAthanarita 162, 163. 168, 328, 329. 330, 336. 338, 245, 248, 252, 462. 463, 336, 406, 436, 465, 474, 465 467, 505, 561, 582 475, 866, 546, 554, 555, pAzvanAyatIrthakara 556, 557, 558, 556, 565, pArzvanAtha dvAtrizikA (kalyANamandira 628, 644, 666, 667 stotra) 516, 515 pUjyapAdAcArya 2, 66, 72.62, pAzvanAtha svAmI 78 16.110, 268, 286, 321 piTarmana sAhaba 265, 514 pRthvIrAjarAsa pI0 ela0 vaidya 504, 517, 552 vadosapAhaDa (kaSAyaprAbhUta) 86. puNDDU (puNDravardhananagara) 241 87, 561 punamagara (baMgAlakA uttaradeza) 174, penugoNDe prakaraNapaMcazatI 107 puNDe ndunagara (puSavardhana) 231 prakriyAsaMgraha 280, 182 puSpor3a 174 pramApanAsUtra 78, 138, 682, 687 puSyarAja ____313 pratApakIti 568 puSyavijaya ( zve. muni) 54, prA.mnakumAra 630 547, 565, 574 prayamnasUri . w wh
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma 'nakramagI 727 bAyakoza canurvizati-prabandha) 515, prayAstapAda 300 521 prazastisaMgraha E8 prakAcintAmaNi prAkRtaTIkA(bhagavatImArAdhanAkI)488 pramAcandra 61.66, 67 150, 234, 460 247, 246, 251 254, 300, prAkRta paTTAvalI 306. 312, 321, 437, 587, prAkRta vyAkaraNa 267 priyakAriNI (mahAbora mAtA) 1 pramAcandrAcArya 73. 202, 248, premIjI (paM0 nAthUrAma) 248, 250 246. 358, 360, 466,471, 254, 257, 601, 604, 605, 472. 475, 476, 552, 653 606. 607, 641, 645 / / prabhAvandra ( bhaTTAraka) 244 pronTucI 541,542 prabhAcandrasUri 515 prophesarasAhaba ( hIrAlAla ) 433, prabhAvakacarita 238, 236. 515, 434. 435, 462 464, 466, 517, 518, 520,521, 522, 468, 472. 473, 474, 482, 526. 552 proSThila 81 pramANakalikA 266 phAhiyAna pramANa-padArtha phUlavanda zAstrI 140, 588, 606 pramANaparIkSA 186, 647, 648, bandhasvAmitvavicaya bambaI gajeTiyara pramANavinizcaya 298, 304 balanandi 622 pramANavihelanA balamitra pramANasamucyaya 301, 302, 308, balAkapiccha (gaccha) 167 536 vallabhIpura pramAlakSma (pramAlakSaraNa) 584 bArasamaNuveksA 62, 466 prameyakamalamArtaNDa 247, 248, 254, bAlacandra 281, 288 310, 311, 312, 324, 648 bAlacandradeva 61, 622 pravacanasAra 60, 330, 504, 598 bAlacandramuni 108, 111 pravacanasArodArakI vRtti 541 bilagI 642 171 308 35
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddhadeva 728 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza bI0 bhaTTAcArya 652.: bhadrabAhuzrutakevalI 76, 63, 156, 546, 547, 602 buddhanirvANa 32, 40, 41, 42 bhadravAhasahitA 246, 547 buddhilla 81 bhaMdabAhasvAmI 80, 661 buddhisAgarAcArya 585 bRhatpacanamaskAra 640 bhartRhari 266, 300, 302, 306, bRhAyaDdarzanasamuccaya 514 311, 312, 313, 551, 552, bRhatasvayaMbhUstotra 658 becaradAsa 501, 503, 504, 515, mAillakA 516, 516. 524, 575, 582 bhAnumitra bellUratAlluke 186, 243. 655 bhAratacampU 484 belgulajanamaMtra 642 bhAratIyavidyA 525, 548, 564, bodhapAhuDa 62, 602, 606 576 brahmadeva 234, 640 bhAvatribhaMgI 604 bhagavatI prArAdhanA 275 484, 485 bhAvapAhuDa 63, 466, 660 487, 414, 465, 496, 622 bhAvaprakAza 213 bhagavatI pArAdhanATIkA (saMskRta)460 bhAvavijayagaraNI prAkRta 460 bhAvasaMgraha bhagavatI sUtra 42 bhAvArthadIpikA 486, 487 bhaTTAcArya (kumArila ) 266, 300 bhImaliMga (zivAlaya) 222, 225 bhadrabAhu 81, 186, 602, 603, bhujaMgasudhAkara 150 642, 644 bhUdharajanazataka bhadrabAhu (dvitIya) 63, 472 bhUtabalI 85,86, 275, 556, bhadrabAha (niyuktikAra)546,547, bhoja (rAjA) 555, 565, bhoja (vaMza) 680 bhadrabAhu ( aSTAMgamahA nimitta jJAtA bhojadeva 248 makkhaliputta gozAla bhadAhucaritra 275 magadha
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ X0 nAmA'nukramaNI 726 majhimanikAya (boddha gratha) 41 28, 31, 60, 63, 67, 73, maraNuvaka hanlI (grAma) 174, 212, 81, 642 / 222, 238 mahAvIra-dvAtrizikA 518 maduga 158 mahAvIra-paTTaparamparA madhyamA (nagarA) 56, 60, 61 mahAvIra zaka mandaprabodhikA 280 mahAmena (udyAna) mandasaura 596 mahimA (nagarI) markarA mahimAnagaDa (grAma jilA satArA) 82 malayagiri ( TIkAkAra)78, 202, ma . mahendrakumAra (nyAyAcArya) 324,325, 683,684 326.326, 553 malayagirimUri 531 mahendravaman 226 mallavAdI (zve0) 505,506, 546, magarAjakavi 550, 551. 552, 553, 566 mAghanandI 281, 5, 622, 6444 584, mANikacanda (meTa) 271 mallibhUSaNa (bhaTTAraka) 228 mAriNakyanandI 644 malligaprasti 158, 166, 224, mAthurAnvaya 236, 580, 646, 660, 662 mAdhavacandra mallipaMgaNamUri 282 mAdhavacandra-vidyadeva 282 mahAkammapaDi-pADu mAna tryama (gotra) mahAkamaprakRti prAbhUna mAyidAbolu mahAkAla-prAmAda mAlava (mAlavA) 241 mahAkAla-mandira mAlava (deza) 172 mahApugaraNa 632 mihirakula(rAjA) mahAbaMdha mImAMmAzlokavArtika mahAyAnahAzaga 652 muja (rAjA) mahAvA 42 manicandra mahAvI bhagavAna) 1, 5, 7, 15, mUlasagha 90, 104, 156 14. 15, 16, 23, 24, 26, mUlasaMgha (nandisaMgha) 604 226 300
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ 730 jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza mUlAcAra 67, 71, 73, 76, 78, yuktyanuzAsana 182 184, 188, 76,68, 66, 466 160, 201, 262, 267, mUlArASanA-darpaNa 486, 487,488, 264, 265, 267, 268, 486,484 301. 304, 331, 332, sugezavarmA 156 334, 336, 356, 361,381, mRgezvaravarmA ( kadambarAjA ) 671 360, 406, 416, 421, 422, meSacandra 644 423, 427, 426, 467, merutugAcArya 27, 36, 515 478, 561, 564, 565 maMtreya yuktyanuzAmanaTokA 264, 637,647 mokkhapAhuDa 63, 436, 660 yuktyanuzAmanaSaSThikA(yuktiSaSThikA) mokSapAhuDa 304 mohanalAla, dalIcanda dezAI 582 yugapradhAnaprabandha 570 mauryavaMza 38 yogadeva 680 yogasAra yativRSama 101, 560, 561, 562, yogAcArya-bhamizAstra . 142 563, 565, 567, 518, 680, yogAcAryabhamizAstra aura praka606, 615, 628 raNAryavAcA (grantha) yativRSabhAcArya 65, 88, 587, yogi(anagAra)-bhakti 615, 635 gaMgAnagara yazastinaka raghavaMza yazodA ralakaraNDa 193 yajJoparavarita 164, 275. 471 ratnakaraNDapha 211, 336, 33, vazIbAha 338, 408, 416, 433, 434 yazobhadra 467, 475, 480,481, 482, yazovijaya (upAdhyAya) 506, 526, 558 535 ratnakaraNDaupAmakAdhyayana 264 yApanIyasaMba 674 ratnakaraNDazrAvakAcAra (samIcInayutiSaSTikA kArikA 304 dharmazAstra)150,243,245,246, mleccha 8
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 nAmA'nukANI 248, 246, 250, 254, 255, rAmAnujAcArya 186 257, 285, 331, 431, rAmanujAcArya-mandira 432, 435, 462, 470,483, rAhula sAMkRtyAyana 552, 553 512, 533 geheDaka (sthAmavizeSa ) ralamAlA 206, 431, 476, 582 lakSmaNamena 574 ralasiMha ( zvetAmbarAcArya) 117, lakSmIdhara 266, 316, 118 lakSmIbhadra 582 ralasiMhamUri 131 lakSmIsena (prAcarka) 277 ratnazekhara lakSmImena maTha 315 ratnasUri (zve0) laghIyastraya 280, 613, 625, 627 rayAgasAra laghu mamantabhadra 182, 246, 247, raviSagNAcArya 481,574 575 285, 260, 263 rAjagRha (hI) , 61, 63, 66 laMkAvatArasUtra 303, 306, 320 rAjataraMgiNI lAmburA rAjanya (vaMza) 680 lAlArAma (50) 355 rAjamala (barajAtyA) 11. ligapAhuDa 14 rAjavArtika 276.280.286,582, 610,611.616. 628,660, letrima gaisa 173. 224. 563, 6.86, 687 686. 660, 662 rAjazembara 515 lokanAtha (zAstrI) 268 rAjAbalIkarSa 158, 173. 174. lokamAnya tilaka 212, 218. 224,225, 226, lokavinizcaya 560, 563 235, 238, 236. 240 lokavibhAga (prAkRta) 590. 593 . rAjendramauli 103 564, 565. 567,568, 601, 605, 608 rAvAntamutra 275 rAmapramAda (zAstrI) 326 lokavibhAga (saMskRta ) 564, 595, rAmasena (mAcArya) 265.257, 310 607. 608, 620 rAmasvAmI prAyaMgara 162,176 lohajja (lohArya) 174 87
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ 732 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza lohAcArya 81, 82, 86. 88 vAdanyAya 552 vakragrIva 105, 150, 656 vAdicandra (bhaTTAraka) , 646 vajanandI 560 656 vAdicandramUri 638, 663 vaTTakera ( prAcArya-svAmI ) 67, 66, vAdidevasUri 563. 572 76, 88, 66, 101 vAdirAja 164, 162, 163, 198, bahakeri 100 318, 462-465, 467, 470, vaDDamANa (bhaTTAraka) 62, 63. 87 471, 505, 561, 582, 644 vargaNA (pAgamavizeSa) 76 vAdigajasUri 245, 248-251, vanavAsI (kadamba-vaMza-zAkhA, 670 254, 274. 646, 650 varagAMva 33 vAdImiha 166. 466 varadatta (prAcArya) 661. 662, 664 vAyubhUti . varAMgacarita 165. 360 vArANamI (kAzI) 174.175, 228 varAhamihara 546, 547 230.01.236. 237, 236 badamAna (jina-deva-svAmI) 2, 38, 241 194, 227, 644 vAmupUjya (guru) vadhamAnasUri vikramakAla . 40, 54 vasantakIrti 644 vikrama-prabandha vasunandi-vRtti 290, 63, 463 vikramagaja (jA) 35.36, 17, 50, vasunandI ( saiddhAntika-prAcArya ) 67, 52. 55 66. 152, 203 226 251, vikrama gaya 258, 256, 260, 263. 2073, vikrama (zakAla) vikrama-savat 28, 32.33, 34, 35 274, 355, 356, 644 36, 37. 41, 54 / vasubandhu (prAcArya) 303, 305. vikramAditya (gardabhallaputra) 38 vAkyapadIya 311, 312. 313.551 vikramAditya rAjA 570 571 vAgarthasaMgraha-purANa 632 vikAntakaurava (nATaka) 156, 199 bAgbhaTa 360 225, 226, 253, 272, 274, vAcaspatimitra 301 275, 288 165
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmA'nukramaNI vicArazreNI (sthavirAvalI) 37, 36 206, 253, 256, 260, 2621 267, 273, 274, 276, 261, vijayazrIkRSNarAya 302, 416, 421, 424, 427, vijayasiMhasUri 426, 686 vijayamena 81 vidyAnandi 637-640, 642. 658 vijayAcArya 81, 460 vidyAbhUSaNa vijayAnandamUrIzvarajanmazatAbdi- vinItadeva 552,553 smAraka graMtha 547 vipulagiri 8, 25, 61. 62. 63, vijayAdayA(bhagavatImArAdhanA TIkA) 65. 87 487, 488, 622 vibudha zrIdhara 278 vidizA vaidiza ( dazArga dezako virUpAkSarAya rAjadhAnI) vividhatIrthakalpa 516, 521. 523 173 videha (vA) vizAstrAcArya 81 642 videha ( deza) sigaaliini 644 videhakSetra vizeSaNavatI 530, 551, 554, vidyAnagarI 556 vidyAnanda 207.227. 287, 288 vizeSAvazyakabhASya 544. 545, 260.65, 300, 306. 211 546 310. 216, 321.::4:28, viSamapadanAtparyaTIkA 461, 465, 870 176, 834. viSama padatAtparyavRtti (aSTamahamrI475880, 486, 2565. TIkA) 46.247 64.642.645. 685, 648. viSamapadavyAkhyA (jItakalpariNa652,658. 667. 66, 664 TIkA) 502 vidyAnanda-mahAdaya 186.648 vipArahAra 423 vidyAnandastotra viyogra-graha-zamana-vidhi vidyAnandasvAmI 107. 321, 641, viSNu viSNugopa (rAjA) vidyAnandAcArya 182, 188, 198, viSNuyazedharmA (mAlavAdhipati) 586 43 514
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 734 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza vihAra 6 zaka-savat 28, 29, 32, 36, 38 viseMTa e smitha 157, 228, 226 48, 46 vIrakavi zakAri vIrajinastotra (yuktayanuzAsana) 356, zAkaTAyana (jaina) 266, 320 421, 422 zAkaTAyanavyAkaraNa vIranandI (prAcArya ) 66, 161 zAkasaMvatsara 261, 644 zAkyaputra vIra-nirvANa-saMvat 26, 32, 35, zAntarakSita (bauddha vidvAn ) 540 36. 44, 46, 47, 48 553, 650, 652 vIrasena (prAcArya ) 27, 53, 87 zAntigaja ( zAstrI) 163, 222 513. 568,590, 592. 621, zAntivarmA (kadambarAjA) 71 628, 631, 635 zAntivarmA ( mamantabhadra ) 154, 156 nIrasena svAmI 606, 611. 612, zAntyAcArya 6.13. 616, 617. 66 zAntivAhana ( gajA ) 4351, 52, vIrikA (kRSNAdAma-mAtA) : duvunAla (vaMza) 680 zAstravAmimuccaya 53 vRti (cariMga) sUtra zimogA(nagara) vRddha vAdiprabandha 506, 570, 5:1 zivakumAra (kundakundAcAyaMziSya) 230 veNyA (nadI) 3 givakoTi (rAjA) 22....5 veNyAtaTa 26.207.08 110. vedanA (mAgama-khaNDa-vizeSa) 86 36.466 vaidizA (bhilamA) 13. 241 zivakoTi (tattvArthamUtra-TAkAkAra ) vaibhAra (parvata) 8 .06.206, 582. 662, 6.. vaizAlI vyAkhyAprajJapti 136 zivakATi ( ratnamAlAkAra ) 1 zakakAla 28, 53, 58 zivajIlAla zakarAja(jA)27. 28, 30.32,26, zivadava (licchavi) zivabhUti 546
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmA'nukramaNI 5 . 227 622 zivamAra (gagarAjA) 230 zrInandI zivamRgezavarmA (kadamba rAjA) 230 zrIpAla 640, 6.44 zivazrI (mAghra) 230 zrIpAlacaritra 228 zivaskandavarmA ( pallavarAjA ) 226 zrIpura 230 zrIpura-pArzvanAtha-stotra 637 zivaskandavarmA ( kadambarAjA) 230 zrIpurAnvaya 603 zivaskandhazAtaphariNa (mAMdhra) 230 zrIvijaya (praparAjitasUri) 487 zivAyana 223, 238, 236 zrIvijayaguru 622 zivAyaM (zivakoTi) 485, 465 zrIpuruSa zIlapAhuDa 14 zrIvadaMdeva 663, 664 zubhakIti 644 zrIvijaya zivamRgezavarmA (kadamvarAjA), zubhacandra 471, 463, 466 7 2, 673 zubhacandrAcAyaM 107, 163, 164, zrutabhakti 185, 163 zrutamuni 281 avaraNabelgola 51, 86, 105, zrutasAgara 166. 288, 286, 663 151, 156, 166, 167, 204, zratamAgaramUri 64, 108 225. 236, 281, 316, 638 zrutasAgarI (TIkA) 288 646, 682, 663 zrutAvatAra zravaNabelagola-zilAlekha 472, 556. zreNika (rAjA bimbamAra) 6, 38, bIkaTha (bhivakoTi putra) 223 zlokavAtika 107, 186, 168, zrIkRSNarmA 673,674 200, 276, 280, 260, 261 zrIcandra 486.488 306, 312, 322, 474, 638 zrIcandra-TippaNa 643, 644, 647, 650, 658 dhIcandra mUri 660, 662, 663, 686, 666 zrIdhara zlokavAtikAlaMkAra 64% zrIdhara-zrunAvatAra 598 zvetAmbarapaTTAvanI 482,563, 574, bInandigaNoM (muni) 592
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza zvetAmbara mahAzramaNasaMgha 672 146, 150, 157-160, 161, SaTakhaNDAgama 86, 135. 250, 266 164, 167--166. 174 178, 181-183, 187, 163, 194, SaTdarzanasamuccaya 514, 553 201.-206, 214, 215,218, SaTprAbhRtaTIkA 166 216, 221--225, 227.231, sakalacanda 622 233, 235--236, 241, 243. satIzacandra ( DAkTara ) 246, 304, 247, 250, 252, 255, 258, 308, 311 265-267, 270, 271, satIzacandra vidyAbhUpaNa 666 273-276. 27-280. 284, satyavAkyAdhipa 647 286, 286, 261- 300, 302satyazAsanaparIkSA 186 304, 307-310. 313, satsAghusmaraNamaMgalapATha 165, 242, 315-320, 323, 326, 243, 466, 565 327, 330, 331, 334, sadAmukha (paM0) 486.487 335, 346, 655. 356, sanmati 2, 3, 43, 513 361--363, 339.381. 383, sanmatitakaM ( TIkA ) 516, 557. 385.387, 386, 06, 806, 411, 414, 416, 424, 128, sanmatitakaM prakaraga 501,525, 526 431. 435, 462-- 466,871, 564 476, 882, 511, 516.527, sanmati-prastAvanA 530, 566, 568, 556, 556, sanmAnisAgara 465 564, 567, 568, 581, 242, sanmatimUtra 467, 5.01,515, 513. 655. 686, 66...66 525-526, 530. 532, samantabhadra (nandigagA-darzagagA) 160 533, 535, 57, 5.43, samantabhadra (mapada-tAtyAna. 554, 555, 556, 560. ___katA) 65. 566, 568, 5.66, 573, samantabhadra bhAratI 341. .. 362 5.75, 577, 576, 581, 667 samantabhadra-mAratI-stotra 165, 260, -samantabhadra ( svAmI prAcArya) 3 645
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 686 643 ma nAmA'nukramaNI 737 samantabhadra-mahAbhASya . . 263 saMgAiNI (saMgrahaNI) 560, 563 samantabhadra-stotra . 358 saMgirAja (rAjA) 643 . samantabhadrAnvaya . 277 saMjaya (muni) samayasAra 60, 266, 400, 505, saMskRta pArAdhanA 486 576, 660 sAgatyapaTTa samarAiccakahA 53 sAgAradharmAmRta 198, 463 samarAditya sAgAradharmAmRtaTIkA 256 samAdhitaMtra 64, 215, 216, 220, sAmagAmasutta(majjhimanikAya) 42.43 437, 462, 466 sAmantabhadra samAdhizataka 340 sAmantabhadramahAbhASya 281282 samIcInadharmazAstra (ratnakaraNDa) 264 sArasaMgraha 326 35.6, 418, 433. 434, 476 sAluvakRpAdeva (rAjA) samudagusa 226 sAlvamallirAya (rAjA) 643 samyaktvaprakAza 638, 641, 646. sAhasatuMga (rASTrakUTa rAjA 657, 658-661, 664, 666, dantidurga) 663, 664 sAhityasaMzodhaka sara DablyU eliyara 670 siddhacakra (laghu) sarasvatIgaccha 104 siddhacakra (vRhat) sabaM guptagaNI 485 siddhabhakti ___65, 406 sarvadarza rasagraha 300 siddhayya (vidvAn) 106 sarvanandI ( bhAcArya ) 563, 564, sidarSi (nyAyAvatAra-TIkAkAra)517, 568, 607, 608 606 536, 558 sarvArSasidi 66, 110,111. 125, sirasena 116. 127, 131, 147, 246, 286, 286, 261, 323 266, 314-317, 513, 514, 325, 327. 330-336. 4.73 517. 527, 526, 531, 534, 474, 475, 555, 558, 620 537, 543-545, 548, 554 628, 660, 686 555, 560-563, 565-570 sarvArthasidi-TIkA 573, 667 284
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ 738 jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza - 1 m 1. sa siddhasenagaNI 127-126, 141, 327, 326, 330, 336,501. 144, 581 504, 515-517, 516, 520, siddhasena divAkara 238, 515, 517 525, 526, 526-531, 533, 525. 531, 542, 546. 554, 541' 545, 548.550, 551, 564 570, 571, 572, 574, 554, 557, 560, 563-565, 575 571, 573, 575, 576, 582, siddhasenAcArya 520, 531, 532, 681, 666 538, 543, 544, 551,556, sutapAhA 566, 567, 575, 577,582 mudarzanacaritra (vidyAnandikRta) 657 sidahemazandAnuzAsana 202 sudharmasvAmI siddhAntakoti 644 sundaramUri shir`aahaa 275 subhadra siddhAntasArasaMgraha 161, 463 subhASitaratamandAha sidArtha (rAjA) mumati (sanmati deva) 505 sivAyaMdeva mUtragaDa siddhipriya (stotra) senagaNa (sagha) . siDivinizcaya 502 menagaNakI paTTAvalI 1:0, 225, siddhivinizcaya-TIkA 317, 581 566, 575 siddhizreyasamudaya (zavastava) 514 somadevamUri sindhu (deza) 172, 21 mominA siMhanandi(yo)564,644,660-664 sodanti siMhavarman (boDa) 226 saurASTra (deza) 35, 106 siMhakmA soyaMpura (sUrata) siMhaviSNu sTaDIja ina mAutha iDiyana jainijma siMhasUra 563, 565 608 156. 158. 162, 176 sImadharasvAmI 86, 654, 655 sativiyA (jinazataka) 152, 162, mukhalAla (zve0 vidvAn) 113, 116, 263, 264, 340, 345, 346, 125, 127, 130, 324,325, 355, 356. 359.404, 565 563 86
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 / 572 467 nAmA'nukramaNI sthAnAMga (sUtra) 134 harivarmA 156 syAdvAdamaMjarI . 282 harivaMzapurANaM 27, 30, 31, 191, syAdvAdalAkara 264. 361, 504, 567,581, svayambhUstuti(prathamA dvAtrizikA) 667 582, 621 svayambhUstotra (samantabhadrastotra) 153, hariSeNa-kayAkoza 196, 202, 203, 205. 211, hamanakobI 538, 536 212, 217 220 241, 242, hastimalla (kavi) 253, 272, 262, 331. 332, 335 345, 274, 276 .. 358. 360, 361, 376, 422, hAritIputra 478, 516, 527, 560, 562 hindatattvajJAnano itihAsa 308 563-565, 640 hisTarI prAfa kanaDIja liTarecara 162, mvAmikAnikya 46, 76, 412, 171 177, 660. hisTarI grAfa miDiyAvala skUla svAmikAnikeyAnuprekSA 621, 622 Apha iDiyana lAjika 285,304, svAmikumAra 62, 466, 500 306, 308, 652, 666 svAmimahAsena 670 horAlAla (prophesara) 250, 431 svAmIsamantabhadra (itihAsa)558,603 huenatsAGga (cInI yAtrI) 171, 566 hanumacarita 165 hamaca grAma) / harivaMza 680 hegaDadevana koTa haribhadra (zve0 prAcArya ) 116,127, hetucakraDamarU 308 hemacandra (zve0 prAcArya) 38,36, 40, haribhadramUri 166. 266, 298, 42, 118, 202, 256, 276, 310, 513,514, 545, 551, 282, 572 553, 566, 572, 573, 575, hoyyamala-rAjaguru 504 222
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ m s lekhakako kucha anya viziSTa kRtiyA~ 1 paMtha-parIkSA (prathama bhAga)-umAsvAmizrAvakAcAra, kundakundazrAvakAcAra pora jinasena-trivarNAcArakI parIkSAeM / " (dvitIya bhAga- bhadrabAhu-saMhitAko priikssaa| " (tRtIya bhAga )-somasena-trivarNAcAra, dharmaparIkSA (zve.) __ pUjyapAda-upAsakAcAra, akalaMka-pratiSThApAThakI parIkSAeM / 4 " (caturtha bhAga)- sUryaprakAza-parIkSA / 5 jinapUjAdhikAra-mImAMsA-pUjAdhikAra-viSayaka vivecanAtmaka nibandha / 6 upAsanAtattva-upAsanA-viSayaka siddhAntoMkA pratipAdaka prabandha / vivAha-samarazya-vivAhakA sapramANa mAmika pora tAtvika vivecana / 8 vivAhakSetra-prakAza-vivAhake vizAla kSetrakA sapramANa niruupnn| / jainAcAryokA zAsana-bheda-nAcAryoke mata-bhedoMkA sapramANa digdarzana / 10 svayaMbhUstotra-nUtana paddhatise likhita viziSTa hindI anuvAda / 11 yuktyanuzAsana-naI zailIme nimita sarva prathama hindI TIkA / 12 samIcIna-dharmazAstra-gambhIra vivecanAdike sAtha nimita hindI bhASya vistRta prastAvanA-sahita / 13 pramAcandrakA.tasvArthasUtra-gulanAtmaka muboSa hindI vyAkhyAdika / 14 purAtana jainavAkya sUcI-64 prAkRtamaM yoMkI vizAla pcaanukrmnnii| 15 satmAdhusmaraNa-maMgalapATha-21 pAnAyaka 13. puNyasmaraNamAnuvAda / 16 anekAntarasalaharI-durgama pranakAntavAdako mugama jI / 17.hama dukhI kyoM ?--dulake kAraNoMkA mayuktika prruupnn| 58 samantamavicAradIpikA-samantabhadrake kucha viziSTa mantavyopara prakAza / 16 mahAvIrakA sabodaya tIye-mahAvIrake sarvahitakArI toyaMkA niruupnn| 20 sevAdharma-lokasevAkI dharmarUpameM papUrva vyaayaa| 21 pariprahakA prAyazcita-parigrahako pApa miDakara umakA prAyazcita vidhAna / 22 middhisopAna-mApUjyapAdakI mida bhaktikA vikasita hindI pacAnuvAda 23 merI dravyapUjA-noMmeM pracalita dravyapUjA para nayA prakAza pacamaya / 24 bAhabani-jinapumA-gommaTezvara bAhabalIke caritame paripUrNa pcrcnaa| 25 mahAvIra-jinapUjA-mahAvIra-jIvana-bAgI-mAradIpikA pUrva pUjA / 26 vIra-puSpAcana-'merI bhAvanA prAdi aneka kAvyakRtiyoM kA saMpaha /